كامران افشارنادري

سيركوالسيون

اصطالح سيركوالسيون سال هاست به واژه نامة تخصصي معماري راه يافته و معني آن سازمان گردش در فضا و دسترسي به بخش هاي مختلف ساختمان

است. سيركوالسيون در معماري، به اندازة رگ ها در بدن انسان و مدار در سيستم هاي الكترونيكي اهميت دارد. كارآيي و كيفيت سيركوالسيون بر

كيفيت فضاي معماري و بهره برداري از آن تأثير مستقيم دارد و از هر دو جنبة فيزيكي و روانشناختي حائز اهميت است. از منظر فيزيكي مي توان گفت كه اغلب فعاليت هاي انسان نيازمند حركت است و از ديدگاه روانشناختي، درك

ما از فضا و فرم معماري، به ويژه درك بصري، متأثر از مكانيسم كشف فضا و در واقع سيركوالسيون است. در فضاهاي پرتردد نظير پايانه ها، سينماها،

موزه ها، نمايشگاه ها و ورزشگاه ها، سيركوالسيون جزو اصلي ترين عوامل مؤثر بر طراحي و چه بسا عنصر محوري در مفهوم طراحي است. براي مثال در

طراحي مسيرهاي خروج اضطراري از ساختمان يا حركت عمودي و افقي در بيمارستان ها، سيركوالسيون به عاملي حياتي تبديل مي شود.

به رغم چنين نقش مهمي در معماري، در ايران به ندرت ساختماني مي بينيم كه با توجه كافي به سيركوالسيون طراحي و ساخته شده باشد.

در بسياري از ساختمان ها نيازهاي فيزيكي تردد، نظير دسترسي معلوالن، آسانسورهاي كافي و سريع، پلكان راحت و بي خطر و راهروهاي با عرض كافي

وجود ندارند و به لحاظ بصري، راه يابي در فضا، امكان كشف و درك فضاي معماري از طريق تردد در فضا درست پيش بيني نشده است.مهم ترين وجوه

فني مرتبط با مقولة سيركوالسيون را مي توان بدين ترتيب برشمرد:الف: مسير ورود و ارتباط آن با فضاي بيرون، حجم تردد، كاهش تبادل حرارتي با فضاي خارج، دسترسي معلوالن، دسترسي انواع اتومبيل و ديگر

وسايل حمل و نقل، كنترل ورود و امنيت.ب: سيستم توزيع و دسترسي شامل حركت افقي و عمودي. اجتناب از تداخل و تقاطع مسيرهاي متفاوت (مثل پياده و سواره ، مسير ورود مهمانان و خدمه در هتل، مسير خروج و ترانزيت در فرودگاه و...)، ظرفيت و سرعت

آسانسورها، عرض پلكان و پلكان برقي، ميزان شيب و عرض شيبراهه ها و عدم لغزندگي آن ها، روشنايي الزم براي راهيابي، عرض و طول راهروها، عرض،

جهت و مشخصات فني درها.ج: خروج و خروج اضطراري شامل مسيرهاي فرار به لحاظ ميزان عرض، طول، روشنايي، مقاومت در مقابل حريق، عدم لغزندگي، جهت و مشخصات فني درها در مسير، تناسب سيستم هاي خروج اضطراري با جمعيت پذيري

فضا، طبقه و ريسك حريق.مباحث اصلي مرتبط با جنبه هاي روانشناختي و ادراك بصري

سيركوالسيون نيز از اين قرارند:الف: نحوة كشف حجم بيروني ساختمان و ورود به بنا (يا مجموعه)

ب: جهت يابيج: دسترسي، اصالح يا تغيير مسير

د: كشف فضاي معماري از طريق حركتهـ : فضاي تردد به مثابه فضاي زندگي

Kamran Afshar Naderi

CIRCULATION

From early times, architects have been attentive to the design of building volume no more than they were interested in the discovery and comprehension of how such volume is seen from the outside. Ancient Greeks designed and built their temples as sculptures standing in the open so that the corners of the building were visible to the viewers according to their desired or arbitrary point of view. By using a series of stairs, portals and predefined paths, Achamanids guided their guests through the building in a way that they were able to discover and view the main building façade. Such interest in controlling the visual axis of the building façade has always been present in Persian architecture. The design of Naqsh-e-Jahan Square in Isfahan provides the maximum of depth of view from the axis of the bazaar.

Orientation in space, which happens today through the application of guiding signs, is an important issue for which the architectural form should be preferably responasible. In order to facilitate orientation in buildings, symmetry and similarity must be avoided. In many office high-rises or hotels with a central core, one cannot orient himself after exiting the lift. Differentia-tion of spaces, creation of halls and inner voids allowing the comprehension of the inner volume of the building as well as the use of environmental graphic design (color, writings and large signs) are among the ways of making orientation possible.

One of the important issues in designing circulation in space is to allow path correction and interchange. In buildings where circulation spaces are designed in a tree-like pattern (such as Golestan Shopping Mall in Sharak-e-Qarb) where branches spread out from a main space dividing into smaller paths, circu-lation terminates in dead-ends or abandoned paths and those deciding to change path need to go back. Networks are com-paratively more successful, yet it is harder to find your way in a network since nods can be very similar or identical. An architec-tural design differentiating nods and establishing hierarchy be-tween paths according to their length, width or height or formal and graphic qualities can solve the problem. In linear systems such as the bazaar or spiral museums such as Benz Museum in Stuttgart or Guggenheim in New York the problem is thoroughly solved through introduction of secondary ramps or lifts.

Today in many public places such as exhibition spaces, mu-seums, airports and parks, movement is the main factor usually evaluated as the major element in designing project concept. Projects such as Benz Museum by U.N.Studio in Stuttgart or MAXXI Museum by Zaha Hadid are the result of a similar evalu-ation. In these projects, circulation is a complicated web of paths forming the space. Visitors of these buildings enter an intercon-nected and homogenous network of large and small spaces guiding them throughout the building and allowing them to view the exhibited artworks and comprehend the architectural content and spatial structure of the building.

الهرمق

سالهرمق

س

3/3

و: شكل گيري نظام فضايي معماري بر پاية سيركوالسيونمعماران از ديرباز درست به اندازة طراحي حجم ساختمان به چگونگي

كشف و درك حجم آن از بيرون نيز توجه داشته اند. يونانيان باستان ساختمان معابد خود را همچون مجسمه اي در فضاي آزاد طراحي و بنا مي كردند تا

گوشه و كنارهاي آن، بسته به زاوية ديد دلخواه يا اتفاقي بازديدكننده، كامالً قابل ديدن باشد. هخامنشيان مهمانان را از طريق مجموعه اي از پلكان ها، دروازه ها و مسيرهاي از پيش تعيين شده هدايت مي كردند تا آن ها بتوانند نماي اصلي بنا را كشف كنند و ببينند. اين تمايل به كنترل محور بصري

نماي ساختمان همواره در معماري ايران وجود داشته است. ميدان نقش جهان اصفهان چنان طراحي شده كه عمق ميدان از نقطة ديد دهانة بازار بيشتر به نظر برسد. در عين حال ورودي هاي دو مسجد امام و شيخ لطف اله با ظرافت خاصي نگاه بيننده را در چارچوب قاب هاي بصري متوالي هدايت مي كنند.

به عنوان نمونه اي از معماري معاصر مي توان به بناي شاخص الدفانس پاريس اشاره كرد كه روي يكي از محورهاي مهم شهر قرار گرفته، اما با چرخشي

نسبت به اين محور طراحي شده تا حجم ساختمان كه به مثابه دروازه اي بزرگ براي شهر است، بهتر و كامل تر ديده شود.

در دوران تحصيل، اساتيد طراحي كه از پيروان يا شاگردان معماران بزرگ جنبش مدرن همچون لوكوربوزيه و ميس وندرروهه بودند، به ما مي آموختند

كه هر گاه انسان در يك مسير پياده يا سواره با مانعي بصري مواجه شود، به طور غريزي به چرخش و تغيير مسير متمايل مي شود. به همين دليل است

كه بر سر پيچ جاده ها رديفي از درخت مي كارند و يا مثالً اگر ورودي ساختمان بر محور دسترسي منطبق نباشد يك ديوار ساده مستقر بر محور بصري به ما القا مي كند كه براي ورود به ساختمان بايد به سمت چپ يا راست بچرخيم. جهت يابي در فضا مسئلة مهمي است كه امروز اغلب از طريق نصب تابلوهاي

راهنما صورت مي گيرد، اما بهتر است كه فرم معماري جهت يابي را ممكن كند. تجربه نشان مي دهد كه انسان پس از سه بار چرخش در مسير جهت را گم مي كند. به همين دليل پس از مدت كوتاهي گردش در بازارها تشخيص

جهت و مكان نسبت به شهر بسيار دشوار مي شود. بنابراين جهت و مسير تردد

در بازارها خطي و براساس سلسله مراتب فضايي دقيقي است كه جهت يابي را آسان مي كند.

براي تسهيل جهت يابي در ساختمان ها بايد حتي المقدور از ايجاد تقارن و مشابهت اجتناب كرد. در بسياري از برج هاي اداري يا هتل ها با هستة مركزي، پس از خروج از آسانسور نمي توان جهت را تشخيص داد. ارزش گذاري متفاوت

فضاها، ايجاد گشايش ها و فضاهاي خالي داخلي براي پديد آوردن امكان درك حجم دروني ساختمان و استفاده از گرافيك محيطي (رنگ، نوشته و

عالئم بزرگ) از جمله روش هايي هستند كه حس جهت يابي در فضا را تقويت مي كنند. در پروژة ويل ارتس، كتابخانة دانشگاه اوترخت1، پلكان و راهرو هاي كتابخانه در فضاي سالن اصلي معلق اند و از هر گوشة ساختمان مي توان نحوة حركت در فضا را به راحتي مشاهده كرد. وجود سطوح شيشه اي وسيع در نما روش ديگري است كه ارتباط بين درون و بيرون و بنابراين حس جهت يابي را

تقويت مي كند. يكي از مسائل مهم در طراحي سيستم گردش در فضا امكان پذيري

تغيير و اصالح مسير است. در بناهايي كه فضاهاي حركتي به مانند درخت طراحي مي شوند (تا حدي مثل بازارچة گلستان در شهرك غرب) و از فضاي اصلي شاخه هايي منشعب و از اين شاخه ها نيز شاخه هاي فرعي ديگري جدا

مي شوند، حركت نهايتاً به يك بن بست يا مسير مهجور ختم مي شود، بنابراين اگر شخصي در نيمة راه بخواهد مسيرش را عوض كند ناچار بايد به عقب

بازگردد. سيستم هاي توزيع شبكه اي از اين لحاظ موفق ترند، اما مشكلشان اين است كه راهيابي در آن ها سخت تر است، زيرا ممكن است گره هاي ارتباطي، مشابه هم و غيرقابل شناسايي باشند. هماهنگ كردن طراحي معماري براي

ارزش گذاري متمايز گره ها و درجه بندي مسيرها به لحاظ طول، عرض، ارتفاع و ويژگي هاي شكلي و گرافيكي مي تواند اين مشكل را حل كند. در سيستم هاي خطي نظير بازار يا موزه هاي مارپيچ مثل موزة بنز در اشتوتگارت يا گوگنهايم در نيويورك نيز اين مسئله با وارد كردن شيبراهه هاي فرعي يا آسانسور كامالً

حل شده است.درك و استنباط ما از فضا و تصويري كه نهايتاً از آن در ذهن نقش

ساختمان در حومة آمستردام، ساختمان اپرا، اسلو، سنوهتارافائل وينولي

Opera House, Oslo, SnohettaBuilding in Amsterdam, Vinoly

4/4

مي بندد نه تنها از فرم و حجم معماري بلكه متأثر از سيستم كشف فضاست و با آن ارتباط مستقيم دارد. رم كولهاوس در طرح سفارت هلند در برلن

كاربري هاي سفارت را طوري طراحي كرد كه فضاهاي متفاوت طبق يك نظام خطي، همچون اتفاقات يك داستان، پشت سر هم آشكار شوند. اين تفكر در

معماري معاصر سابقه اي ديرينه دارد. نخستين بار لوكوربوزيه بود كه ايدة ساختمان به مثابه گردشگاه را در قالب طرح ويال ساوا مطرح كرد.

با افزايش حركت به منزلة يكي از مشخصه هاي زندگي معاصر، فضاي حركت در داخل و در خارج بنا مورد توجه خاص قرار گرفت. امروزه طراحان و معماران به ارزش گذاري فضاي حركت همچون فضاي زندگي يا فضاي تحقق كاربري هاي اصلي فضا گرايش دارند. الگا گامباردال2، طراح نه چندان معروف

ايتاليايي، در پروژة خانة مسكوني اش در شهر رم، راهرو را به طرز اغراق آميزي بزرگ، طوالني و با شكلي منحني و متمايز نسبت به ساير بخش هاي خانه

طراحي كرد. ايدة او ايجاد فضايي متفاوت براي زندگي، بازي بچه ها و حركت (در تضاد با زندگي كم حركت امروزي) بود، چنان كه در عين حال خانه هاي راهرودار قديمي را به ياد بياورد. محمدرضا قانعي در پروژة خانة صدري در

اصفهان راه پله را به منزلة فضايي مهم براي زندگي طراحي كرده است. امروزه در ساختمان هاي اداري، طراحان از راهرو ها و پاگرد ها براي ايجاد فضاهاي

كوچك استراحت، فراغت و انتظار بهره مي گيرند.اگرچه فضاي معماري (علي القاعده) براساس طرح معمار شكل مي گيرد

ولي هنگامي عمًال به مكان تبديل مي شود كه انسان فضا را، هم به لحاظ فيزيكي و هم رواني، تصرف كند و آن را از آن خويش بداند. يكي از روش هاي

تصرف فضا و شايد قديمي ترين آن ها، تصرف از طريق حركت است. امروزه در بسياري از كاربري هاي عمومي نظير نمايشگاه، موزه، فرودگاه و پارك،

حركت، مؤلفة غالب است كه طراح مي تواند آن را به عنوان عنصر شاخص و محور طراحي در كانسپت پروژه ارزش گذاري كند. پروژه هايي نظير موزة بنز

اثر يو. ان. استوديو3 در اشتوتگارت و موزة ماكسي اثر زاها حديد نتيجة همين ارزش گذاري اند. در اين پروژه ها سيركوالسيون بافته اي پيچيده از مسيرهاست

كه فضا را شكل مي دهد. بازديدكنندگان اين بناها وارد شبكة پيوسته و

منسجمي از فضاهاي كوچك و بزرگ مي شوند كه آن ها را در تمامي ساختمان هدايت مي كنند و به آن ها امكان مي دهند هم آثار به نمايش درآمده را

به خوبي تماشا كنند و هم محتواي معمارانه و ساختار فضايي بنا را درك كنند.با توجه به اهميت و نقش مؤثر سيركوالسيون در معماري، طبيعي است هر نوآوري در طراحي سيركوالسيون به پيدايش معماري بديع كمك شاياني كند. موزة گوگنهايم، اثر فرانك لويد رايت در نيويورك، نمونة شاخصي است كه در آن نحوة شكل گيري بنا براساس سيستم گردش در فضاها را مي توان

يك شاهكار تلقي كرد. نوآوري رايت در ايجاد يك مفهوم جديد بازديد و گردش در فضاي موزه اي است. موزه به يك مسير شيب دار مارپيچ تبديل

شده است كه بازديدكننده ضمن پايين آمدن از آن كل فضاي موزه را از نظر مي گذراند؛ رويكرد مشابهي كه در موزة هنرهاي معاصر تهران اثر كامران ديبا

هم به كار گرفته شده است. در اپراي اسلو اثر سنوهتا4، بازديدكنندگان مي توانند از جدارة ساختمان

كه به يك ميدان شيب دار تبديل شده، باال روند و بنابراين تجربة جديدي را از ساختمان دريابند. در ساختمان ديگري در حومة آمستردام اثر رافائل وينيولي5

قرارگرفتن پلكان ساختمان در نما، شكلي خاص و منحصر به فرد به بنا ً بازسازي شدة اتوميوم6 در بروكسل، براساس تصوري بخشيده. ساختمان اخيرااز شكل يك مولكول چنان طراحي شده كه كل بنا فقط يك سيستم حركت

در فضا مركب از راهرو هاي شيب دار و هسته هاي كروي است.

پانوشت ها: 1- Wiel Arets, Utrecht2- Olga Gambardella3- Un Studio4- Opera of Oslo by Snohetta5- Rafael Vinoly6- Atomium

Diagram circulation, Holand Embassy in Berlin, Koolhaasدياگرام سيركوالسيون، سفارت هلند در برلين، كولهاوس

مقطع

طبقة دومطبقة چهارم

طبقة هشتم

فضاي بستهمحورنقشة باز سيركوالسيون

طبقة ششم

همكف

Section

4th floor2nd floor

8th floor

AxisEnclosed Space

Free Plan Circulation

6th floor

Ground floor

5/5