دەۋىر بىلوگى-دەۋىر ئىلكىتابلىرى

1 قىىن مهرھهمهت!تىخىمۇ كۆپ ماتىرىیالالرىن دەۋىر بىلوگىدىن تاپاالیسىز

هرىپهت م– ئىلىم هنگهنداستانىدا ئىپادىل" هتهبهتۇلھهقایىقئ"

توغرىسىدىكى قاراشالر

غاپپار روزى

هیـدانغا مهدەبىیاتىـدا ئ ۇیغـۇر ئ ەۋرىـدىكى ئـاخىرقى د ڭقاراخانىالرنىـ ") ئىشىكى هقىقهتھ" ("هتهبهتۇلھهقایىقئ "

. داستاىن هشھۇر مېرلىك خاراكتۋەكىل ۈكنهكىنىڭ یدهمهۇ بىنىن مهمههد فازىل ئالىم ئۋە شائىر ۇك یىتهلگهنك

ــسهپىۋى ئىجتىمــائىي ، پهھهتــتىن جهزمــۇن داســتان م ــتىن جېر ، خــاراكتېئىرىي شــهھهتــتىن جۈزۈلــۈش ، تهل هھهت

ېـسىل ئ هدەبىیاتىنىـڭ كالسـسىك ئ ۇیغۇر ئ ۇپمۇ ، بول ۇسلۇبىىن ئ هدەبىیاتىنىڭ ئ هرق ش هھهتتىن ج ۇسلۇبدىداكتىك ، ئ

) خاقـانىي (هشـقهر قىلىـپ ، سـاپ ق ۈلگه ئـ ۇبىىنسلۇ ئ ۋە هزمۇن م ڭنى"ۇتادغۇبىلىكق "ۇچى نامایان قىلغ ىنهنئهنىسىئ

ئاخىرقــا ڭ ، قاراخانىالرنىــ3 مىــسرالىق 484 ، 2 بــابلىق 14 ېىلغــان یزهھرىــدە بۇتهقهرىــب مۋەزىننىــڭ ۇزتىلىــدا ئــار

تــارىخىي ۇچرىغــان ئهســىرىگه تۈچلــۈك كهدەبىیاتىنىــڭ ئىــسالم ئ– ۇیغــۇر ئۈللىنىۋاتقــان گۈنــسېرى كەۋرىــدىكىد

. داستان همهىیهتلىكئ

هدىمكى ساقالنغان ق ۈتۈپخانىسىدا توپقاپى ساراي ك هن بىل ۈتۈپخانىسى ك ۇفىیه ئایاس ڭ ھازىر ئىستانبولنى ڭ داستاننى

قىلىــپ ېــل پاراللۇر قــۇرمــۇ قېزىقىــدا یهرەب ئهن بىــلېزىقــى یۇیغــۇر ئهدىمكــىق : ۇسقىــسى نېزىقىــدىكى یۇیغــۇرئ

دەۋىر بىلوگى-دەۋىر ئىلكىتابلىرى

2 قىىن مهرھهمهت!تىخىمۇ كۆپ ماتىرىیالالرىن دەۋىر بىلوگىدىن تاپاالیسىز

4 بـار ۇسقىسى خىل نۈچ ئەت ئىبارۇسقىسىدىن نهنلگۆچۈرۈ ك ېزىقىدا ی هرەب ئ ۇلنوق : ۇسقىسى ن ۆچۈرۈلگهنك

.

هلـۇم مۇنیاسـىغا ئىلىـم د هسـهر ئ. ئاتىغانىـدى ەپ د 5" كىتـاب ۈركىيتـ " داسـتانىىن ۆز ئـ ۈكنهكى یـ همههد ئ هدىب ئ

") ۋغىـسى سو هقىقهتـلهر ھ" ("هتۇلھهقـایىق ھىب "هن نامىغا ئاساس ىلگهنېر ب ۇسقىلىرىغا ن ڭ ، داستاننى ېیىنبولغاندىن ك

ۇكهممهل مــهم قارىغانــدا كــونىراق ھۇســقىلىرىغا نۇسقىــسى نهســهرنىڭ ئېــیىن كهممــا ، ئېلىــنگهن ئاتىلىــپ كەپد

ۈسـتىگه ئ نىڭۇ ، ئ هلگهن ك ۇیغۇن ئ هم باب ھ هم ھ هزمۇنىغا ئاتاش داستان م ەپد" هتهبهتۇلھهقایىقئ "ۈچۈنبولغانلىقى ئ

هسـهر ئۇڭاشـ . بولغـان ۈچلـۈك كهلبكـارلىقى ، جېت ئىلمىي ، كونكرهدەر نام ئىلگىرىكى كونا ناملىرىغا قارىغاندا بىرق ۇب

.ېلىنمهكته ئاتىلىپ كهن نام بىلۇشۇ مۇنیاسىداھازىر ئىلىم د

قىلىـش ۋارىـسلىق هنـئهنىگه ئ خـاس هدەبىیاتىغـا ئىـسالم ئ ۇیغـۇر ئ ۋە ېـزىش كىتـاب ی هدەبىیاتىنىـڭ ئ هرق داستان ش

ىن ، ) سـانا قىـسمى – همـدۇ یـاكى ھ ( كىرىش قىـسمى – باىب ۆت ئالدىنقى ت ۇنىڭ بولغاچقا ، ئ ۈزۈلگهنئاساسىدا ت

.ۇ قىلىدهشكىل قىسمىىن تهزمۇن باىب ئاساسىي م10 ېیىنكىك

ــشى ۇمىي ئومــڭ داســتاننى ــك تۋە خاھى ــدىن مېماتى ــدا ، داســتان مهزمۇنى ــۇن قارىغان ــته جېر خــاراكتۋە هزم هھهت

هزمـۇن م ۋى ئىـدىیى هنگهن ئىپـادىل ۇنىڭـدا ئ ۇڭا ، شـ ۈچـۈن بولغانلىقى ئ ه ئىگ ه ئاالھىدىلىكك ېداكتىك د هم ھ هلسهپىۋىپ

. ۈرەتلهنگهن ســهن یــول بىــلېرىكىلىــق مۆپرەككــت كــېئوبی . هۋدىلهنــگهن گە دائىرىــسىدۇقــۇم ئهخالقىــيئابــسرتاكت ئ

ۇیغـــۇر ئهدىمكـــى قاراشـــلىرى قېـــستېتىك ئۋە هلـــسهپىۋى ، پهخالقىـــي، ئ ئىجتىمـــائىي ، سىیاســـىي ۇئهللىپنىـــڭم

ېـت ، كونكر ۇنـۇش توق ۆتكـۈر ، ئ ېنىیىـسى ل ۋەقه هتـكهن ك ۇتـاش بولغـان ت هكىللىرىدىن شـ هنئهنىۋى ئ ڭداستانچىلىقىنى

هلكـى ، ب همهس ئـارقىلىق ئ هكلى شـ ۋە ۇسـلۇىب ئ هش ئىپـادىل هدىئىي یارىتىش قاتارلىق ب وبرازى ئ هخس ش هتلىكساالھىی

هخالقىـي ئ ۋە ئىجتىمـائىي ، سىیاسـىي ڭ چـو 10 ه ئىـگ همهىیهتكه بولغان تىپىك ئ ۈرەتلهمنهكچىداستاندا ئاساسلىق س

هھهتـته جۇسـۇىل ئ هش ئىپادىل ېت ، كونكر هكلىىن ش ېداكتىزم د هھهتتهماكرو ج . هنگهن قىلغان ھالدا ئىپادىل ەۋر د هسىلىىنم

دەۋىر بىلوگى-دەۋىر ئىلكىتابلىرى

3 قىىن مهرھهمهت!تىخىمۇ كۆپ ماتىرىیالالرىن دەۋىر بىلوگىدىن تاپاالیسىز

هن بىـل ۋاسـىتىلهر قاتـارلىق ئىستىلىـستىك . . . ه ، كىنـای ۇبالىغه، م ېلىشتۇرۇش ، س ۋۇلالشتۇرۇشئوخشىتىش ، سىمو

ۋە هلـسهپىۋى ، پهخالقىي ئۆزىنىڭ ئۇئهللىپ باشقا مۇنىڭدىنئ. قوللىنىلغان ۋاسىتىلهر هجاز ئائىت م ېئىلگه پ ۋەئىسىم

ېئىرىیىتىدەارس شـ پـ – هرەبئ: " توختىلىـپ ۈسـتىدە داسـتان ئ ۇبىرتىلىس بـ . ي . ه ئ ۇددىك قاراشلىرىىن خ ېتىئىست

ــ . ۇچرایــدۇ ئهم ك– همــدىن داســتاندا كهكىللهر ئىــشلىتىلىدىغان شــۆپكــ هدىرىــسهم (ۇالســتىكا سخهكىللهرمۇ شــۇب

ېئىرىي قاتـارلىق شـ ۇیـۇق ، ت هجىنىس ، ت ولكلور ف هشته ،ئىپادىل ېگىنىدەك د 6 ." ېرەك بولسا ك ېلىنغاندىن ئ ) هلسهپىسىپ

.نغان پایدىالهن ماھىرلىق بىلهكىللهردىنمۇش

ــب ــتانىدا یورۈكنهكى یــهمههد ئئهدى ــائىي ، پ ۇمتــاقچى داس ــرى بىــل هلــسهپىۋى بولغــان ئىجتىم ېــستېتىك ئهن پىكىرلى

ــهنچىلىرىىنچ ــۈش ــالق ئۇل نوق ــسىدىكى كاتهخ ــىلىلهر مېگورىیى ــد هس ــا قوميای ــهم ھۇ قاتارىغ ــۇىن ئ ــۇرۇقتىن ق ۇرۇق ق

ېموكراتىـك دېلىال ، خۇپ قویۇنغا ئورۇھىم م پىدا تى ىلىلهرهس م هلسهپىۋى پ ۋە ئىجتىمائىي ېئال ر هلكى ، ب ۈپهتلىمهیدۇس

ېتهكچـى ی ۇشـتهك سـاھىىب بول هزىـلهت پ هرىـپهت م – ئىلىـم ېـسابالنغان قاراشلىرىىن داستاندا سـىنتىز ھ ۋەبولغان پىكىر

ۇشـنىڭ سـاھىىب بول هرىـپهت م – ، ئىلىـم ڭدۈرۈپ سـى هزمۇنىغـا ئاخىر م – باشتىن ڭ داستاننى هم باغالپ ھ هزمۇنغام

بىلىـم – ئىلىـم هرىنكىـشىل . ۈشهندۈرىدۇ مىسراالر ئارقىلىق چېئىرىي ئىخچام شۇقتىسىدىن ن هلسهپهىیىتىىن پ همه ئ ېئالر

هرتىپكه نورمىلىرىىن تهخالق ئىجتىمائىي ئهرەپتىن بىر تهنهی . ۇ چاقىرىدۆگىنىشكه ئ ۈچۈن ئ ۇش بول هرىپهتلىك م هپئىگىل

هخالقىــي ئېــسىل قورســاقلىققا ئوخــشاش ئهڭ ، كهمتهرلىــكىللىق ، ك ، ئــادهردلىــك قىلىــپ ، مهشــهببۇس تېلىــشىنس

، یالغـانچىلىق هسهختورلۇق ، ھهسىسلىك زىت ھالدا جاھىللىق ، نادانلىق ، خ ۇنىڭغا ، ب هدھىیلهپ قىزغىن م هزىلهتلهرىنپ

. لىـدۇ قىهسـخىرە مۋە هیىبلهیـدۇ قـاتتىق ئ هن تىـل بىـل ۇرىـستىك یوم ۆتكـۈر ئ هتـلهرىن ، كاززاپلىققا ئوخشاش ناچار ئىلل

ۇالھىزىلىرى مــهســىرلىك تۋە قاراشــلىرى ېــستېتىك ئۋە هلــسهپىۋى ئىجتىمــائىي ، پڭقىسقىــسى ، داســتاندا شــائىرنى

ۇ بولسىم همنىگهن ئىپادىل ەرىجىدە د ۇنچىلىك پایدىلىنىپ ئ ۋاسىتىسىدىن ئوبراز هدىئىي ب ەكداستانىدىكىد" ۇتادغۇبىلىكق"

ۇقـۇم ئ هخالقىـي ، ئابـسرتاكت ئ ۇرۇپ ئاساس قىلىـپ تـ ېرىكىىنچىسى ل ۈشهنچ" هت ، ئادال هخالقبىلىم ، ئ "همما، ئ

ۇنىڭـدىكى ئۇپمۇبول. تارتىلغان هدەر ئاخىرىغا ق– باش ڭ داستاننىهك قىزىل یىپتۇددى خۇ ، ب هنگهن ئىپادىل ەدائىرىسىد

، هۋدىلىنىـپ گ هن روش هنل بى ۇسلۇب ئ ۆزگىچه ئ ۋولىدا سىم هرەققىپهرۋەرلىك ت ۋە قارشى هزىلهت ، پ هرىپهت م –ئىلىم

دەۋىر بىلوگى-دەۋىر ئىلكىتابلىرى

4 قىىن مهرھهمهت!تىخىمۇ كۆپ ماتىرىیالالرىن دەۋىر بىلوگىدىن تاپاالیسىز

نورمىلىرىغـا هزىـلهت پ هخالقىـي كىـشىلىك ئ ه بىـرگ هن بىـل ۇنىڭشـ . ۇالالنـدۇرغان ج هۋاھىـراتتهك داستانىن ج ۈتكۈلپ

قىلىـشتىن یامنایـدىغان ناچـار خـاھىش ، ەزىللىكـلهرىن ر ۋە هسكهشـلىك پ هممه ھ ۈچـۈن ئ ۇنیا د – بوملىغان مال ۇیغۇنئ

.هنقىدلىگهن تهتلهرىنئىلل

ــادىل ــتاندا ئىپ ــدەك یهنگهن داس ــال رۇقىرقى ــك ئهم ھېئ ــیهتكه تىپى ــگهمهى ــائىي مه ئى ــىلىلهر ئىجتىم ــۇر تهس ، هپهكك

ۇ بایـان قىلىنىـپ ، داسـتانىن تولىمـ هن بىـل ېڭىلىقـى ی ڭ ، پىكىرلىرىنى ۈچلۈك ك هنتىقىسى ، م ۇۋاپىق م هسهۋۋۇرلىرىنىڭت

.ۇر قىلغانده ئىگهتكه ئىجتىمائىي قىممۇقىرىی

هدىئىـي خاس بۆزىگه ئ ۈشهنچىسىىنچ" هت ، ئادال هخالقئىلىم ، ئ " قىلىپ ۇقتىلىق داستاندا ن همههد ئ هدىبر ، ئ شائى

، ۇش بولهرىپهتلىك ئىچىدىكى مۇنىڭ ئ ۇپمۇ ، بول ۇ بولسىم هن ئىپادىلىگ ۆتىرىپ ك هتكه قىمم هلگىلىك ب هن بىل ۇسلۇبئ

، ۇالھىزە ئىلغـار قارىـشى ئىلمىـي مـ هرەققىـپهرۋەر ت ىغرىـسىدىك تو" هرىـپهت م –ئىلىـم "ۆگىنىـشتهك بىلىم ئ –ئىلىم

ڭ شـائىرنى ۇمانـا بـ . هنگهن مىسراالردا یارقىن ئىپادىل هسىرلىك ت هن بىل ۈچلۈكلىكى ك ۋە ۇۋاپىق م هكىللىرىنىڭ ش هنتىقهم

ىغۇچىېغىـشل چ ب ۈ ھایاتىي ك هزمۇنىغا م ېماتىك ت ڭ داستاننى هم ھ ۇچى قىلغ ۋەكىللىك ئىلغار قاراشلىرىغا هرەققىپهرۋەرت

.ېسابلىنىدۇ ھېمات

ۆتـۈش ئەرس دهلكـى ، بهمهس ئۇقتىـسىدىن ن) ئارىالمشا( سنكىرتىك ۈستىدە ئېما خاس تۇ ، ب همدە ماقال هن م ۇڭا ش

ۋە هزمـۇىن داسـتان م ۈتـۈن ، پ ۇپ قویـ ۇرىغـا قارىـشىمىن ئوتت ۆز ئاساسىدا ئـ ەنگهنلىرىم ئىزد هم قىلغان ھ ېس ھ هریانىداج

.ۇمتاقچىمهن تۆزدە ئورتاقلىشىشىن كهنقان ئىلىم ئىگىلىرى بىلېرىۋات بېلىپ ئهتقىقاتپ ، ت ئىزدىنىۈستىدە ئېماخاس ت

هھىپىلىرىىن تـارىخى سـ هدەبىیاتى ئهلقلهر تىللىق خۈركىي ت ۈملىدىن تارىخى ، چ هدەنىیهت م هرق ، ش هلۇمكى م ه بىزگ

هم بىـرى ھ ۋەكىللىرىـدىن ئاتـاقلىق یاتىنىـڭ هدەبى ئ ۇیغـۇر ئ ەۋرىـدىكى ئاخىرقى د ڭ ، قاراخانىالرنى ۆرسهك ك ۋاراقالپ

هرق شــۇددى خــۈكنهكى یــهمهــۇد بىــنىن مهمههد ئهدىــبللىپى ئۇئه مــڭداســتانىنى" هتهبهتۇلھهقــایىقئ "هســهرگىنئــال ئ

دەۋىر بىلوگى-دەۋىر ئىلكىتابلىرى

5 قىىن مهرھهمهت!تىخىمۇ كۆپ ماتىرىیالالرىن دەۋىر بىلوگىدىن تاپاالیسىز

ۋە ئىنـسىكىلوپىدىك ئـالىم ۇلغان تون ۇپ بول هشھۇر تارىخىدا م هدەبىیاتى كالسسىك ئ ۇیغۇر ئ ۋە هدەبىیاتىكالسسىك ئ

ۋەر سـازا ۆرمهتكه ھ هكسىز چ هشقىرىدەك ق همهۇد خاس ھاجىپ ، م ۈسۈپ فاراىب ، ی هسىر ن هبۇ ئ زدىنۇتهپهككۇرلىرىمىم

هدەبىــي ئڭ ، شــائىرالرنىۇچى ئــالىم ، یــازغېلىنغــان تىلغــا ئۇقىرىــدا یەۋرىــدىال دۆز شــائىر ئــۇڭاشــ . هملهكــته كولــۇپب

، هلسهپىۋى ئىجتىمائىي ، پۋە ۇسلۇب ، ئودېت مهدىئىي قىلىپ بۋارىسلىق ه ئىدىیىسىگهم ، ھېڭىپ ئىزىدىن مهتئىجادىی

ېـستېتىك ئ ۈتكـۈل پ ۇنىـڭ ئ ۇپمـۇ بول . هكىللهندۈرگهنىدى شـ ىىن توغرىسىدىكى قاراشلىر هزىلهت ، پ هرىپهت م –ئىلىم

–ئىلىـم "هزمـۇن مه ئىـگ هسىرچانلىققا تۈچلۈك كهم ھ ۇرىدىغان ت هۋدىلىنىپ گ هن روش ە ئىچىد ڭغایىسى ، قاراشلىرىنى

ــپهتم ــ" هرى ــۇپبول ــائىرنىۇ ، ب ــائىي ، ئڭ ش ــي ئىجتىم ــادالهخالقى ــهنچىلىرىنىڭ چهت ، ئ ــ ۈش ــىي س ۈپىتىدە ئاساس

بولغــان ۇناســىۋەتلىك مېمىغــا خــاس تۇ ، بــېرىــپ بۇن ئــورە ئــالتىنچى بابىــدا ئاالھىــدڭداســتانىنى" ۇلھهقــایىقتهتهبهئ"

ــ . ۇ توختىلىــدهخــسۇس مۈســتىدە زىــیىىن ئڭ بىلىمــسىزلىكنىۋە پایدىــسى ڭبىلىمنىــ ــ بۇئ ــم ئ بىلىــم ۋە ۆگىنىشىلى

. ۈرگۈزىدۇ پىكىر یڭقۇر ، چوېلىشتۇرۇپ سوشهن زىیىنىىن رېغىر ئڭ خاسىیىىت ، بىلىمسىزلىك ، نادانلىقنى هشنىڭئىگىل

تىـل ېئىرى شـ ڭقـۇر چوهزمـۇىن ، م ۈچلـۈك ك هدەر بىـرق هلـسهپىۋىلىكى پ ۇشـىن بول " هرىپهتلىـك م –ئىلىـم "ۇنداقالش

–ئىلىم " قاراشلىرىىن ېستېتىك ئۋە هخالقىي قىلماقچى بولغان ئىجتىمائىي ، ئ شهببۇسه ، ت هپئارقىلىق ئىخچام ئىپادىل

.ۇ باھاالیدۇقىرى یهم ھهۋدىلهندۈرىدۇ گەرىجىدە دۈكسهك یۋولىداسىم" هرىپهتم

ئــاخىرقى ڭ ئىدىیىــسىىن قاراخانىالرنىــهرەققىپهرۋەرلىــك تۇجهســسهملهنگهن قاراشــلىرى مۇقىرقىــدەك یڭ شــائىرنى

ىدەۋرد

ۇاللىسىنىڭ چاغدىكى قاراخانىالر سۇ قىلساق ، شهھلىم ، تهشتۈرۈپ بىرلهن بىلۋەزىیىىت ئىجتىمائىي ، سىیاسىي ىكى

ــاهربىــي غۋەزىــیىىت تاشــقى –ئىچكــى ۈپهیلىــدىن تۈرۈشــلىرى ئىــستىالچىلىق یۇنلىرىنىڭ قوشــڭگىزخــان ، چىۋ لی

هدىمكـى قهھهتـته قالغان ، تىل جېرىپللىق گىردابىغابۋازا ، خانلىق هسكىنلهشكهن ك هدەر بىرق ۇنۇشالر توق – هتزىددىی

" چاغاتاي تىلى " باشلىغان ، ۇچراشقا ئ ۈچلۈك ك هسىرىگه ت ڭ پارس تىللىرىنى – هرەبئ) تىلى هخاقانىی( تىلى ۇیغۇرئ

ب هدىـ ئ ۋاقىتتـا ۇشـ . بىـر چـاغ ئىـدى ۋاتقان باشـلىنى هكىللىنىشكه تىلى ش هدەبىي ئ ۇیغۇر زامان ئ ېقىنقى ئاتالغان ی ەپد

دەۋىر بىلوگى-دەۋىر ئىلكىتابلىرى

6 قىىن مهرھهمهت!تىخىمۇ كۆپ ماتىرىیالالرىن دەۋىر بىلوگىدىن تاپاالیسىز

قاراخـانىالر هم ھ ۆتكهن ئىلگىـرى ئـ ۆزىـدىن ئ هن بىـل ۆرەرلىك ، یىراقىن ك ۆلچهرلهپ توغرا م ۋەزىیهتىن ۈكنهكى ی همههدئ

ۇلـۇغ بولغـان ئ ۋەكىللىرىـدىن ڭلىـق دا هدەبىیاتىنىـڭ ئ ۇیغۇر ئ ۆرسهتكهن ك هسىر ت هلگىلىك ب ۈللىنىشىگه گ ۇاللىسىنىڭس

، هرەققىــپهرۋەر تۇنىــڭ ، ئېڭىــپ ئىزىــدىن مۇســلۇىب ئهتىی ئىجــادڭ خــاس ھاجىپنىــۈســۈپ یۇتهپهككــۇرئــالىم ،م

، قىسقىـسى ، هڭگىللىتىش تاشقى بوھرانىىن ی – ئىچكى ڭ قىلىپ ، خانلىقنى ۇل قوب هسىرىىن ت ۋى ئىدىیى هرىپهتپهرۋەرم

ههبىـق ئىمتىیـازلىق ت ( ئىچكـى قىـسمىدا ڭ خانلىقنى هن ، ئالدى بىل ۈچۈن ئ ۇتۇلدۇرۇش گىردابىدىن ق هتخانلىقىن ھاالك

، قىرغىنچىلىقالرغا ، ئىلىم ېدەل ج– ۇرۇش چىققان ئېلىپ تالىشىشتىن كۇنیا د– ، مال ۇق ھوقهرگهن بۈزی ) چىدەئى

، ڭـشاش ، خانلىقىن ئو ېرىپ ب ه خاتىم هتكه ھال ەزىل ر هن ئورنىىن بىلىمسىزلىك ، نادانلىق ، قاراملىق ئىگىلىگ هرىپهت م –

ــتهج ــق مهمئىیهت ــقه ، خۇقىملى ــشلىق هلق ــۇزۇشت ئاسایى ــىن ھۇرغ ــیارلىق الزىملىقى ــلۇش ــهن بى ــ . هزگهنىدى س ۇڭاش

ئىلىم ۇقراالرغىچه تارتىپ پ ۆكۈمرانالردىن ھ ه بویىچ هلىپى ت ۋە هقهززاسى ت ۋەزىیهتنىڭ ۆۋەتتىكى شائىر ت هرىپهتپهرۋەرم

هنل ئىدىیىـسى بىـ ېـگهن دۆرۈش ئىـش كـ هن ئىدراك بىـل – هقىل ،ئ هش تىكل هزىلهت ، پ ۇش بول هرىپهتلىك ، م ۆگىنىشئ

ۇ بـ ۇنىـڭ ئ. مىـسرالىرى ئـارقىلىق بایـان قىلـدى ېئىرى ش ڭلىق جارا ۆزىنىڭ ئ ۇندا یوس هتلىك قارىشىىن خىتاب ئېستېتىك

ۇپ بولـ همهىیهتلىك ئۈچۈنال ئهمئىیىىت قاراخانىالر جەۋردىكى دهیىن ئىدىیىسى ئ هرىپهتپهرۋەر م هم ھ هرەققىپهرۋەرخىل ت

هنلىكـى ئىـستىكى ئىك ۇلۇغ ئۋە ۇسى ئورتاق ئارزهلقلهرنىڭمۇ خردىكىىقال خانلېئودال فهتراپتىكى ئهلكىقاملاستىن ، ب

.هنگهن ئىپادىلۇقتول

ڭ قىلىنغـان دىـداكتىك داسـتانىنى هشهببۇس ت هرىپهت م – ئىلىم ۈكنهكىنىڭ ی همههد ، ئ ۇمكىنكى م هكىتلهش ت ۇىن ش

ۆتــۈپ قولــدىن قولغــا ئ ەۈپىتىد ســۇشــلۇق ئوقۆرۈر زهم ھۇشــى ئوقۆیۈپ ســهلقنىــڭ خۋام ئــاەۋردىــال دهیــىنئ

ــىك ــى ، كۆچۈرۈلۈش ــچىد مەۋرلهردە دېیىنك ــلهرنىڭ م– هس ــم تهدرس ــسىل بىلى ــش قهھ ــالق ،ئىلى ــورمىلىرىىن هخ ن

.ۇ جانلىق ئىسپاتالیدۇقتىىن نۇقىرىقى قاتارىغا كىرىشى یۇشلۇقى ئوقۇھىم مهڭشهشتىكىت

7 :هسىلهنم . ۇسىىن نامایان قىلىد ئىدىیىهرىپهتپهرۋەرلىك مۇنىڭ مىسرالىرى ئۆۋەندىكى تڭ شائىرنى

دەۋىر بىلوگى-دەۋىر ئىلكىتابلىرى

7 قىىن مهرھهمهت!تىخىمۇ كۆپ ماتىرىیالالرىن دەۋىر بىلوگىدىن تاپاالیسىز

،ۇال ئۆزۈمكه سۇرۇرمهنبىلىگدىن ئ . 41 : ئهسلىسى

.ۇال ئۆزەڭىن یا دوست ئه بىلىگلىگك

یوىل ،هئادەت سۇلنۇر به بىلىگ بىرل

.ۇال یولىىن بهئادەت بىلىگ بىل س

،هنىن ئاساس سالىم بىلىمدۆزۈمگهس : (یهمشىسى

باغال ،ۆزۈڭىن ئه ، بىلىملىككۇم دوستئهي

،ېچىلىدۇ ئهن یوىل بىلىم بىلسائادەت

.) یولىىن ئاچ ەت ئال ، سائادبىلىم

دىنار ئول بىلىگلىگ كىشى ،هھالىغب . 42 : ئهسلىسى

ېشى جاھىل بىلىگسىز باھاسىز بۇ ب

،ۇر دىناردهتلىكىممبىلىملىك كىشى ق : (یهمشىسى

دەۋىر بىلوگى-دەۋىر ئىلكىتابلىرى

8 قىىن مهرھهمهت!تىخىمۇ كۆپ ماتىرىیالالرىن دەۋىر بىلوگىدىن تاپاالیسىز

.)ۇر یاماقتهتسىز بىلىمسىز نادانالر قىمم

بىلىگ ،هرەنكه ئهگ یىلىگ تۆڭۈككهس .43 : ئهسلىسى

. یىلىگ ۆڭۈكنىڭ ئول سهقىل ئۆركى كهرەن ئ

ھاىل ،هگ تۆڭۈك بىلىگسىز یىلىكسىز س

.هلىگ ئۇملازۇن سۆڭۈككه یىلىگسىز س

،ۇ ئىلىك بولغانغا ئوخشایدۆڭهكته سۇشى بىلىم بولەمدەئاد : (یهمشىسى

.ۇر ئىلىكتۆڭهكنىڭ بولسا ، سهقىل زىننىىت ئەمنىڭ ئاد

،ۇ بولىدۋاك كاۆڭهكتهكئىلىكسىز س) كىشى( بىلىمسىز

.)ۇزارمتایدۇ قول ئىمېچك ھۆڭهككهئىلىكسىز س) ۇكىھالب (

– پایدىلىنىپ ، ئىلىم ۈنۈملۈك تىلىدىن ، فولكلوردىن ئهلق خهتلىك پاساھهمههد ئهدىب مىسراالردا شائىر ئۇقىرىقى ی

ۈكــسهكلىك قىلىــپ ، ئىلمىــي یۈشىنىــشلىك رولىــىن جــانلىق ، چۇھىم مــهرەققىیاتىــدىكى تهت ئىنــسانىیهرىپهتنىــڭم

ئاساســى ، ۇتۇقنىــڭ ن– ۆز ، ســېــشى بڭ بىــر ئىــشنىهرقانــداق ھ–بىلىــم . گهنهرھىیلى شــۆتىرىــپ كەرىجىــسىگهد

بولـسا ە چىقمـاس ، بىلىـم كىمـد ۋۇجۇدقـا بىـر ئىـش هرقانداق قىلىنغان ھهن ، بىلىمسىزلىك بىل ۇربىلىمسىزلىك نادانلىقت

دەۋىر بىلوگى-دەۋىر ئىلكىتابلىرى

9 قىىن مهرھهمهت!تىخىمۇ كۆپ ماتىرىیالالرىن دەۋىر بىلوگىدىن تاپاالیسىز

بىلىـم بولغانـدا ەەمـد ئاد. بـایلىق ۈگىمهس تـ ۇچى یـولىىن ئـاچق ەت سـائاد – هخت ، بىلىم ب ۇر بول ۇنىڭدا ش ۈیۈكلۈكب

ه بىلىمـگ – ئىلىـم ۈچـۈن ئۇنىڭشـ . ۇ بولىدڭغىلى ئالغا قاراپ ما هلىبىسېرى غ ۆتۈپ ئ ۆتكهللهردىنداق قىیىن ئ هرقانھ

هســـىرلىك تۇقتىـــسىدىن نهلـــسهپىۋى الزىملىقـــى پهش تىرىـــشىپ ئىگىـــلۇىن ئـــهم ھۆگىنىش بـــاغالپ ، ئـــۆزىىنئـــ

، ئوخــشىتىش ېلىــشتۇرۇپ سهن بىلىمــسىز كىــشىىن روشــنه بىلىملىــك بىــله بىــرگهن بىــلۇنىڭشــ . ۈشــهندۈرۈلگهنچ

، بىلىمـسىز ۆڭهككه دىنارغا ، یىلىكلىـك سـ هتلىك قىمم ۇددى جایىدا پایدىلىنىپ بىلىملىك كىشىىن خ ەل د ۇسۇلىدىنئ

، بىلىملىـك هسۋىرلىـسهك ت ه باشـقىچ ۇىنبـ . ۇ ئوخـشىتىد ۆڭهككه سـ ۋاك یاماققا ، یىلىكسىز كـا هتسىزنادانالرىن قىمم

كورغـا ئوخـشىتىلغانلىقى ۇق ئوچـ ۆزى ، كـ ۇنـۇك ، بىلىمـسىز كىـشى خ هتكه التـاپ ۈزەل گۇرغان چاقناپ ت ۇرنكىشى

ېـستېتىك توغرىـسىدىكى ئ هزىـلهت ، ئىنـسان ، بىلىـم ، پ همئىـیهت ج ۇئهللىپنىڭ ، داستان م ۇالرمانا ب . ۇرىدۇبىلىنىپ ت

.ۇر خىتابىدىلدىكى تېئىرى شڭ ئىدىیىسىنىهتهرىپ مۇنلۇق چىققان یالقۇرغۇپ ئهلبىدىن ، شائىر قۇپقارىشى بول

. بار فازىل ئالىم ئىدى هۋىرى خۇق تولهردىن بىلىملهۋجۇد ، م ۆرۈنگهن ك ۆزگه ك ەۋرىدىال د ۆز ئ همههد ئ هدىب شائىر ئ

ــاغزاكى هلقنىــڭ ، خهســهۋۋۇردىن تهدىئىــي ، بهپهككــۇر ئوبرازلىــق تهتته ئىجــادىیهدەبىــي ئۇ ئــۇڭاشــ ــاي ئ یازمــا ۋە ب

قاتـــارلىق ه ، كىنـــایېلىـــشتۇرۇش ، سۋولالشـــتۇرۇش ، ئوخـــشىتىش ، سىمۇتۇقلىرىـــدىن ئهدىئىـــي بىیاتىنىـــڭهدەبئ

هم ھهزمۇنلـۇق مىسرالىرىىن م ېئىرىي قوللىنىپ ، ش ۈنۈملۈك ئ هم پایدىلىنىپ ھ هن ماھىرلىق بىل ۋاسىتىالردىنئىستىلىستىك

هن روشــۋە ېنىـق ئۇ بىلىمـسىزلىك تولىمـ هن بىـل داسـتاندا بىلىملىـك ۈچـۈن ئۇنىڭشـ . ۆتهرگهن كـ هللىـگه پۇیغۇلـۇق ت

ــسىز ھ– هددى ھۇنیاســى د– ، بىلىمــسىزلىك مــال ۇرۇلۇپلىــشتېس ــسىمهك بۈچى ، كــېساب ــۇ زور بول ھامــان ۇ ، ئ

هر ھهر بولىـدىغانلىقى ، بىلىملىكـل ۆلـۈك نـامى ئ ۇ ، تىرىـك بولـسىم ۆۋەن تـ ۇ تولىم هردىن كىشىل هزىلهتلىكبىلىملىك ، پ

. هۋدىلهنگهن یارقىن گ هتىۋارلىنىدىغانلىقىشىپ ئ ېرى ئ ۆرمهتكه ئالىي ھ هرىپىدىن ت هر كىشىل ۇرۇپت ۈكسهكلىكته ی ۋاقىت

هپهككـۇر ئوبرازلىـق ت هقىقهتـىن ئىلمىـي ھ ېڭهلهیدىغانلىقىـدەك ی" بىرىن ڭ ، بىلىكى چو ڭىن مى ڭبىلىمى چو "ۇنىڭدەكش

.هنئارقىلىق ئىپادىلىگ

جــانلىق ۇقتىىن نــۇ مىــسرالىرى بــۆۋەنــدىكى بولغــان تهڭگىــل ، تىلــى یكۈچلــۈ كهدەر ئاممىبــابلىقى بىــرقڭ شــائىرنى

دەۋىر بىلوگى-دەۋىر ئىلكىتابلىرى

10 قىىن مهرھهمهت!تىخىمۇ كۆپ ماتىرىیالالرىن دەۋىر بىلوگىدىن تاپاالیسىز

8 : هسىلهنم . ۇئىسپاتالید

،هلگۇلۇگ بهرەنبىلىگ بىلدى ، بولدى ئ . 44 : ئهسلىسى

.ۆرگۇلۇگ كهیتۇك بىلىگسىز تىرگل

،ۆملهدى ، ئاتى ئۆلدى ئهر بىلىگلىگ ئ

.ۆلوگ ئاتى ئهركهنبىلىگسىز تىرىگ ئ

،ۇلىدۇ تونهن بىلىمى بىلەمئاد : (یهمشىسى

.ۆرۈمنهیدۇ كۆزگه كۇرۇپ تىرىك تهر بىلىمسىزل

،ۇ ، نامى تىرىك بولىدۆلسىمۇ ئهر بىلىملىكل

.)ۇ بولىدۆلۈك نامى ئۇ تىرىك بولسىمهر بىلىمسىزل

،ڭىن بىلىگسىز مىهبىلىگلىگ بىرىگ . 45 : ئهسلىسى

.هڭىن تڭ بىلىگنىهڭهدى تهڭهگلى ت

دەۋىر بىلوگى-دەۋىر ئىلكىتابلىرى

11 قىىن مهرھهمهت!تىخىمۇ كۆپ ماتىرىیالالرىن دەۋىر بىلوگىدىن تاپاالیسىز

،ۇ سىنایۇقا ئهمدى ئۆرگىل باقا ك

.ڭىن ئاسىغلىغ ئوهگ بار بىلىگ تهڭ نه ن

،ېلهلهیدۇ كهڭ ته بىلىمسىزگڭبىر بىلىملىك مى : (یهمشىسى

.ۇ ساملىقى ئایان بولىدڭ بىلىمنىهڭلهشتۈرگهندە ت

،ۆرگىن بایقاپ كهن بىلهقلىڭ ئهمدى ئ

.) بار هرسه قانداق نهنه بىلىمدىن پایدىلىق ی

ئالىم یوقار یوقالدى ،هبىلىگ بىرل . 46 : ئهسلىسى

. قودى دىۆكهر چهرىن بىلىگسىزلىك ئ

،ەسۇل رهق بىل ئول ھۇسامنا بىلىگ یىند ئ

.ەدى دڭ ئارقاهرسهسىز ئېنىجه بىلىگ چ

،ۆتىرىلدى كۇقىرى یهنئالىمالر بىلىم بىل : (یهمشىسى

دەۋىر بىلوگى-دەۋىر ئىلكىتابلىرى

12 قىىن مهرھهمهت!تىخىمۇ كۆپ ماتىرىیالالرىن دەۋىر بىلوگىدىن تاپاالیسىز

.ۆكۈردى چهرگه یهرىن بىلىمسىزلىك ئ

بىلگىنكى ،ۇىن ، شە ئىزدېرىكمهي بىلىمىن ز

.)ېگهند" ەڭالر ئىزدۇ بولسىمۇڭگودابىلىم ج : "ەسول رهق ھ

،ۇر بولهدەرگهنبىلىگلىگ بىلىگىن ئ . 47 :ئهسلىسى

.ۇر بىلىگ تاتغىن ئاي دوست بىلىگلىگ بىل

،هدرىىن بىل بىلىگ قۇرۇر بىلىگ بىلد

.ۇر قىله نۇنبىلىگىن بىلىگسىز ئوت

،ەیدۇ ئىزدهربىلىمىن دائىم بىلىملىكل : (یهمشىسى

.ۇ دوست ، بىلىملىك بىلىدهي ئهمىىن بىلىم ت

،ۈرىدۇ بىلىم بىلدهدرىىن ، بىلىم قڭكى بىلى

) ؟ ۇ قىلىدېمه بىلىمىن نهمخهق بىلىمسىز ئ

دەۋىر بىلوگى-دەۋىر ئىلكىتابلىرى

13 قىىن مهرھهمهت!تىخىمۇ كۆپ ماتىرىیالالرىن دەۋىر بىلوگىدىن تاپاالیسىز

همئىیىتىىن جۈزەل گۆزلىرىنىڭ ئهرىن قىلساق كىشىلۇالھىزە مهن مىسرالىرىىن ئىنچىكىلىك بىلۇقىرىدىكى ی ڭ شائىرنى

هزەر ھهتئىـي ، نـادانلىقتىن ق ۇپ بولهزىلهتلىك بىلىملىك ، پۈچۈن ئېچىش یولىن ئەتلىك سائاد– هخت قىلىش ، ب هرپاب

ــلهپئ ــل ، ئهی ــلهت پاراســ– هقى ــشقا ئهن بى ــدۇ ئىــش قىلى ــساننىهمــدە ، ھۈندەی ــر قڭ ئىن ــىت – هدى ــنىىت( قىممى ) زىن

ە پىـسخولوگىیىلىك ماھىیىتىـد هلكـى ، بهمهس ئۇنیاسىدىن د – فىزىئولوگىیىلىك تاشقى قىیاپىىت یاكى مال هرنىڭكىشىل

ى پىكـر هلـسهپىۋى پهزمۇنلـۇق مڭقـۇر چوهنلىكىـىن ئىك هزىلهت پ ۋە بىلىم – ، ئىلىم هت پاراس – هقىل ئ هكىللهنگهنش

همئىـیىىت ج هت ، ئىنـسانىی هرسـه ئورتاق ن هنىۋىیىتىگه م هت ئىنسانىی ۈتكۈل ، بىلىم پ ۇنىڭچهئ . هرگهن ب ۇتۇپئارقىلىق یور

، ۆگىنىـپ كىـشىلىرى تىرىـشىپ ئ همئىـیهت جۈتكـۈل پ ۇىن ، ئـ هنبىئى م ڭ ماھىیىىت ، روھىي ئازادلىقىنى هرەققىیاتىنىڭت

ەپ ، دۆرســىتىدۇ كهســىر زور تۈپىتىگه ســۋە ۈللىنىــشى گقىیاتىنىــڭهرەق تهت بولــسا ، ئىنــسانىیهرىپهتلىــك م–ئىلىــم

ئابروي ۇقىرى ، یۇلىدۇ تونهمئىیهتته جهن بىلېرپان ئ– ئىلىم هر ، ئالىمالر ، بىلىملىكلهرھىیلىگهندە شائىر شۇىنب. قارىغان

، بىلىـم ۆگىنىش ئـ هيكمېـرى زهرگىـز ھ هشـتۈرۈپ بىرل هن ئىـدراك بىـل – هقىـل بىلىمـىن ئ ۇڭا ، ش ېرىشىدۇ ئ ۆرمهتكه، ھ

، جاپا ېرىپ ب هرگه ی ۇ ش هتئىینهزەر ق ۇشىدىنبول) هلدەقایسى ئ ( قانداق جایدا هیلى كىرىش ، بىلىم م ۇڭغۇپ ش ېڭىزىغاد

بىلىـم ه بىلـل هن بىـل ۇنىڭشـ . ۇ قىلىـد هشـهببۇس تەپ الزىـم د هش ، بىلىـم ئىگىـل ۆگىنىش قورقماي ئ ۇشهققهتتىن م –

ــىنق ــلۋە هدرى ــم ئت هقه پهرىن بىلىملىك ــرىالبىلى ــدهھلىلى ــدۇ قۋە ۇ بىلى ــسىز ئ . هدىرلهی ــلهربىلىم ــهمخهق ــز ھۇىن ب هرگى

ۆۋىتىـدە ن ۆز ئـ ڭ قىلىـش ئـارقىلىق بىلىمـسىزلىكنى ه كىنای ەپ ، د همهس ئ ۇمكىن م هسال ئ ۈشىنىشى چ هم ھ ۈشهمنهیدۇچ

هن مـاھىیىىت بىـل هتلىكقاباھن ۇرىدىغا ئایالندۇلىمهتكه زۇنیاىن دۇق ، یورۇرىدىغان نادانالشت هلقىن خ ۋام ئا ۋە هخسىىنش

.ۇ قىلىدهسخىرە مېلىشتۈرۈپ جایىدا كەل ، بىلىمسىزلىك ، نادانلىقىن دېلىشتۇرۇپزىیىنىىن س

ېغىـر ئ هلتۈرىدىغان ك هنىۋىیىتىگه م ۋە هرەققىیاتى ت هت ئىنسانىی ڭ ھالدا بىلىمسىز نادانلىقنى هن ئىلگىرىلىگ ېخىمۇ شائىر ت

ېـداكتىزملىق ، دۇ بولـسىم ۈرەتلىمىگهن سـ ۇق ئىسپاتالر ئـارقىلىق ئوچـ – ەلىل ئىلمىي د كۇنچىلى ئ ۋىتىىن ئاقى ۋەزىیىىن

هن بىـل ۋاسىتىـسى تىـل ۋان ، را هكىل خـاس شـ ۆزىگه مىـسراالردا ئـ ه ئىـگ هتكهىـی همه ئـارقىلىق ، تىپىـك ئ ېتود م هدىئىيب

9 :هسىلهنم . هرگهن بۆرسىتىپ كېچىپ زىیىنىىن یارقىن ئهتلىك ماھىیڭبىلىمسىزلىكنى

دەۋىر بىلوگى-دەۋىر ئىلكىتابلىرى

14 قىىن مهرھهمهت!تىخىمۇ كۆپ ماتىرىیالالرىن دەۋىر بىلوگىدىن تاپاالیسىز

،هرۇر تاتىقسىز ئۆز سهق ھهبىلىگسىزگ . 48 : ئهسلىسى

.هرۇر ئاسىغىسىز ئهسىھهت نهند پڭار ئا

،ۇماقىن یهرىر ئارىغسىز ئۇرلۇگ ته ن

.هرۇر ئارىمىز ئارىغىسىز ئۇپ جاھىل ی

،ۇ بىلىنىدهمسىز تۆز سهق ھهبىلىمسىزگ : (یهمشىسى

.ۇیۇلىدۇ پایدىسىز تهسىھهت ن– هند پۇنىڭغا ئ

،ۇ تازىلىغىلى بولىدۇیۇپ كىرىن یهرقانداق ھ

.)ۇر تازىلىغىلى بوملایدىغان كىردۇیۇپنادانلىق ی) ېكىنل (

ئىش ئودىن ،ۇر بىلۆربىلىگلىگ كىشى ك . 49 : ئهسلىسى

. كىدىن ۆكۇمنهز ئىشىن ئهرپ ئىت بىلى

،ڭى بىلىگسىز ئوه ئىشتۇرلۇگ تۇغ قام

دەۋىر بىلوگى-دەۋىر ئىلكىتابلىرى

15 قىىن مهرھهمهت!تىخىمۇ كۆپ ماتىرىیالالرىن دەۋىر بىلوگىدىن تاپاالیسىز

. ئاندا ئادىن ڭ یوق ئوڭار ئول ئاۆكۈنچ ئ

،ۇ بىلىدهیتىىن پڭقارا ، بىلىملىك كىشى ئىشنى : (یهمشىسى

.ۆكۈمنهیدۇ ئېیىن ، كۇ ئىشىن بىلىپ قىلىدۇ ئ

،ۆكۈنىدۇ ئىشتا ئهممه بىلىمسىز ھ

. ) یوق هت باشقا قىسمۇنىڭدىن بۇنىڭغا ئ

،هدەب ئهسىھهت نهند پۆزىبىلىگلىگ س . 52 : ئهسلىسى

.هرب ئهم ھهجهم ئۆگدى بىلىگلىگىن ئ

،ۋار تاۇكهمنهز بىلىگى تۋارسىزقا تا

.هسهب نهز بىلگى یىرىلمهسهبىسىزقا ن

،هدەبتۇر ئۋە هسىھهت ن– هند پۆزى سڭبىلىملىكنى : (یهمشىسى

. ماختىدى هرەمبۇ ، ئهجهممۇ بىلىملىكىن ئ

دەۋىر بىلوگى-دەۋىر ئىلكىتابلىرى

16 قىىن مهرھهمهت!تىخىمۇ كۆپ ماتىرىیالالرىن دەۋىر بىلوگىدىن تاپاالیسىز

،ۈلۈك مۈگىمهس بىلىم تۈلۈكسىزگه م

.)هسهپ نۈزۈملهس بىلىم ئهسهپسىزگه ن

، همـسىز ، ت ېتىقـسىز ت هتهن نىـسب هرگهبىلىمـسىزل ) هقىقهتنىـڭ ھ (ۆزنىڭ سـ هق مىـسرالىرىدا ھ ۇ ب ۈكنهكى ی همههد ئ

توغرىـسىدىكى هقىـقهت ھۋە هرىـپهت ئانـداقالرغا م هم ھ ۇیۇلىدىغانلىقى ت ۇپ بول هرسه ن ۇرۇق یوق ، ق همهىیىىت ئ ېچبىرھ

ــدپ ــای كى كــار قىلمایــدىغانلىقىىنه قىلــچهســىھهتلهرنىڭ ن– هن ــلهن ــۋىیهتتىكى مهنهی . ېرىــدۇ بېچىــپ ئهن قىلىــش بى هنى

ئـارقىلىق هر پىكىـرل هلـسهپىۋى پڭقۇر چو همهسلىكىىن ئ ۇمكىن م هرگىز تازىالش ھ ۇیۇپبىلىمسىزلىك ، نادانلىق كىرىىن ی

رالىرىدا مىـس هسـىرلىك ئارقىدىنال ت . ۇرىدۇ ئاگاھالندۈچۈن بىلىمسىز ، نادان بوملاسلىق ئ هرىن ، كىشىل ۆرسىتىپ ك هنروش

قىلغان همدە قىلىدىغانلىقى ھ هتكۈزۈپ ئىدىتىغا ی هن ئىدراك بىل – هقىل ، ئ هملهپ ئىشىن ئالدىن پ هرقانداق ھ هربىلىملىكل

، بىلىمــسىز ، نــادان ۇلــۇپ قویۇرىغــا بولىــدىغانلىقى ئوتتۇیغــۇن ئهمهلىــیهتكه ، ئهتىجىلىــك نهرىكهتلىرىنىــڭ ھ–ئىــش

چىقمایـدىغانلىقىىن جـانلىق هتىجىـسى ن هرىكهتلىرىنىـڭ ھ –غـان بـارلىق ئىـش بىـر جایـدا قىل هرقانـداق ھ هرنىڭكىشىل

.ېرىدۇ بۇتۇپ ئارقىلىق یورهر ئىخچام پىكىرلهرقىىن پهتلىك ماھىیڭ بىلىمسىزلىكنىهن ، بىلىملىك بىلېلىشتۇرۇپس

ــپ م ــدا یۇددى خــۇئهللى ــسالالردا كۇقىرى ــا به ، خــاتىمۆرســهتكهندەك مى ــرىلگهن ئورنىغ ــ "ې ــپهت م–م ئىلى " هرى

ــدىكىھ ــهققىـ ــدە ھېئىرى شـ ــلېكمهتلىرىـ ــداق ھهرىن بىلىملىكـ ــادهرقانـ ــداق ھۋە ەم ئـ ــى خهل ئهرقانـ ــاپ هلقـ ماختـ

ــدىغانلىقىم ــهم ھهدھىیلهی ــۇقىرى ی ــازاۆرمهتكه ھ ــۋەر س ــدىغا ئۇپ بول ــىتىشنلىقىىن كهتىۋارلىنى ــلۆرس ــهن بى ڭ بىلىمنى

. ۇ خىتاب قىلىدهن تىل بىلېئىرىي شهنلىكىىن ئىكهسهبن ۈزۈملهس ئهسهبىسىزلهرگه ،ن ۈلۈك م ۈگىمهس ت ۈلۈكسىزلهرگهم

.ۈشهندۈرىدۇ خاسىیىتىىن چېسىل ئڭبىلىمنى

ــ ــائىر ئۇمهن ئوم ــهمههد ، ش ــم ، مۈكنهكى ی ــپهت بىلى ــك ، پهرى ــىن بولهزىلهتلى ــڭ ئۇش ــستېتىك ئۆزىنى ــسىگې ه غایى

. ۇ قىلىـد هپهككـۇر بـاغالپ ت هدىتىگ سـائا – هخـت ، ئىـستىقباىل ، ب ېلىچىكـى كۈزەل گـ هتنىڭ ، ئىنسانىی ڭدۈرۈپسى

دەۋىر بىلوگى-دەۋىر ئىلكىتابلىرى

17 قىىن مهرھهمهت!تىخىمۇ كۆپ ماتىرىیالالرىن دەۋىر بىلوگىدىن تاپاالیسىز

قىــزغىن ۇىن ئــهم ھۇ قویىــدۇرىغــارىن ئوتتهســهۋۋۇ تەیــدىغان دۈچ كــۇدرەتلىــك مایــاك ، قۆرســهتكۈچبىلىمــىن یــول ك

هت ، ئىنـسانىی ۈلپهت كهلققه ، خۋەتهن ، هت ئاپهتكه مىللڭ بىلىمسىزلىك ، نادانلىقنىه بىللهن بىل ۇنىڭش . هدھىیلهیدۇم

ىـق هتراپل ئهسـىلىلهرىن مهلسهپىۋى پۋە ئىجتىمائىي ېئال ر هلتۈرىدىغانلىقىىن ك ۋەت ئاقى ېغىر ئ هرلىگۈسىزۆلچ م هدەنىیىتىگهم

بىلىمـسىزلىك ، نادانلىققـا قارىتـا قـاتتىق ۇنداقال ، ش ۆلچهرلىیهلىگهنلىكىىن قىلىش ئارقىلىق ئالدىن م هھلىل ، ت ۆزىتىشك

.ۇبولىد بایقاشقا هنلىكىىن ئىپادىلىگۇیغۇسىىن تهپرەتلىنىشن

، ېۋىسى م هقلىنىڭ ، ئىنسان ئ ه ھادىس هتلىك ماھىی هرەققىیاتىدىكى ت هت ئىنسانىی ۇشلىك بول "هرىپهت م –ئىلىم "

قاراشـالر ەیـدىغان د ۇ قىلىـد هرەققىـي ت همئىـیهت ، ج هن پ – بىلىم بولغاندا ئىلىـم –ئىلىم . ۇقى ئوز ڭ ھایاتنى هنىۋىم

ۇبـ . ئىپادىسىىن تاپقانىـدى ۆز ئهھىپىلىرىدە ، تارىخ سهدەنىیهت م هل ئ هرقایسىھ ۈپىتىدە س ېما ت ۇنیاۋى د ۇرۇنال ب ېلىخ

خـانلىقى ۇیغۇر ئ ۇت ئىدىق هیلى م ۇ تارىخىدىن ئالغاندىم هدەبىیاتى ئ ۇیغۇر ئ ۈتكۈل ئىدىیىسى پ هرىپهت م –خىل ئىلىم

، ۇن بولس10 نهمۇنىلىرى هدەبىیاتئ یازما ۋە فولكلور ۇنهۋۋەر مهلگهن كهیدانغا مەۋرىدە قاراخانىالر خانلىقى د هیلى، م

هلـگهن ك هیـدانغا م ەۋرلهردە د ېیىنكـى ك ۆزىـدىن ، ئ هۋدىلىنىـپ گ ۈپىتىدە س هنئهنه ئىدىیىلىرى ئ هرىپهت م – ئىلىم ۇالرداب

، ۇتفى ، لـ هككاكى ، سـ هتـاىي ئ ۋەسـىغا " رابغـوزى هئىقىسـس "ڭ، رابغوزىنىـ " هتهبهتۇلھهقـایىق ئ "همههدنىڭ ئ هدىبئ

ەرىجىدە ئوخشىمایدىغان د هسهرلىرىگه ئ ۇنهۋۋەر م ۇچىالرنىڭ شائىر ، یازغ ۋە هدىب ئ تارلىق،نازىمى قا ، نىزارى هۋائىن

.هكۈنلهیدۇ یۇقتىىن نۇ شهنه ئهلگهنلىكىمۇ كۆرسىتىپ كهسىرت

هۋىـرى خۇق بىلىملىرىدىن تولهن پ– ئىلىم ەۋرىنىڭ دۆز ئۈكنهكى یهمهۇد بىنىن مهمههد ئهدىب قىلغاندا ، ئ ۇالسه خ

ئىنسان هرھىیلىگۈچى شۋە ۈچى بىلگۇنیاىن د هم ھ ۈرگۈچى سائادىتىىن ئىلگىرى س – هخت ب ۋەبار ، ئىنسان كامالىىت

ۆمـۈر بىلىمـىن قـورال قىلىـپ بىـر ئ – تارىخىدا ئىلىم ئهدەبىیاتى ۇیغۇر ئۈملىدىن جهدەنىیىىت مهرق شۇددى خ ۈپىتىدەس

، ۇتهپهككـۇر ، م هدىـب ئ ۇلـۇغ ئ هشـقىرىدەك ق همهـۇد پ ، م خاس ھاجىـ ۈسۈپ ئالىم فاراىب ، ی ۇلۇغ قىلغان ئ ۈرەشك

ۈركىيتـ "، " ۇتادغۇبىلىـك ق "ۇددىخـ " هتهبهتۇلھهقـایىق ئ "هسـىرى ئ ۋەكىللىـك ۇنىـڭ ئ. شائىر ۇمانىزمچى گ ۇلۇغئ

ىدۇېـسابلىن ھە بىر ئابىد هنه ی هنگهن تارىخىدا تىكل هدەنىیىىت ئاسىیا م ۇرا ئوتت ۈملىدىن ج ېلىمىزغا ئوخشاش ئ "ۋاىن دى رتىلال

دەۋىر بىلوگى-دەۋىر ئىلكىتابلىرى

18 قىىن مهرھهمهت!تىخىمۇ كۆپ ماتىرىیالالرىن دەۋىر بىلوگىدىن تاپاالیسىز

.

هشــۋىق تهقىــدىلهرىن دىنىــي ئۇل نوقــهرگىزمــۇ ھۇئــ: تاشلىــساق هزەر نۇالھىزىــسىگه مڭنىــ" هتهبهتۇلھهقــایىقئ "

هلـسهپىۋى پېلىـشتىكى سهرتىـپكه ھایـاتىن ت ۇنیـاۋى دهلكـى بوملاسـتىن ، ب هسـهر ئېرىدىكى خاراكت ېداكتىكقىلىدىغان د

ۆزگىچه بولغـان ئـ ه ئىـگ ه ئاالھىـدىلىكك هھهتـته جۈزەش ت اكت ئابسرت هرىن پىكىرل – ئوي هنقاراشالرىن بایان قىلىش بىل

هڭ كۆزىگه ئــهھهتــتىن جهزمــۇىن ، مېیتقانــدا ئۇنــداقچهم. یاراتقــان داســتان هت قىمــمۇقىرى یــۋە ۇســلۇب ئهدىئىــيب

. ىـدۇ ۇر ئاجرىلىـپ ت هرىـزدە ت هسـكىن داستانىدىن ك " ۇتادغۇبىلىكق" قىلغان هزمۇن م ېماتىك ت هسىلىلهرىنئىجتىمائىي م

هخــسلهر شهتلىك خىــسلۆپىنچه كــهر پىكىــرلهلــسهپىۋى پۋە ئىجتىمــائىي هنگهن ئىپــادىلهت"ۇتادغۇبىلىــكق : "ىــساىلم

، هرىـپهت م–دا ئىلىـم "هتهبهتۇلھهقـایىق ئ" بایان قىلىنسا ، هققىدە ھ هسىلىلىرى م هئىشهت ، م ۇرمۇش ت همهلىيئارقىلىق ئ

بىلىـم ، "ۇپمـۇ بولهرەپلىـرى تهخالقىـي ئهنىـۋى مڭشـنى ۇرمۇ، ت ۈرگۈزۈلـۈپ پىكىـر ی ۋوللۇق سىم ۈستىدە ئ هزىلهتپ

.ۇ بایان قىلىنىدۆتىرىلىپ بالداققا كۈكسهك قاتارىدا یهسىلىلهر مهتلىك ماھىیۈشهنچىسىچ" هت ، ئادالهخالقئ

ن زامـا ېقىنقـى ی ۇیغـۇر ئاتالغـان ئ ەپد" چاغاتـاي تىلـى "هسـىرىدە ت ۈچلـۈك ك ڭ ، پارس تىللىرىنى هرەب داستان ئ

ئىستىاللىرى هربىي ھ ۇنلىرىنىڭ قوش ڭگىزخان چى ۇنىڭدا ، ئ ۇ بولسىم هھسۇىل م ەۋرنىڭ د هكىللىنىۋاتقان تىلى ش هدەبىيئ

داسـتانىغا " ۇتادغۇبىلىكق "هممائ . ېیىلمهیدۇ د ېچنهرسه ھ ەقىدهق سوپىزم ھ ېلىۋاتقان ئ هۋج ئ ۈنسېرى ك ەۋرلهردە د ۇ ش ۋە

.ۇانلىقىىن بایقاشقا بولىد یازغهرىن پىكىرلېموكراتىك دېلىقارىغاندا خ

تىللىـق هدەبىـي ئورتـاق ئ ۋادىـسىدا هرغـانه پهسىردە ئۇ ، ئۆرگىنىمىزدە قىلىپ ك هتقىق ، ت ڭقۇرالپ داستانىن چو

باشلىرىدا هسىرنىڭ ئهنتىلى بىل" ۇتادغۇبىلىكق "هلكى قاملاي ، ب ۇپال بول ۆججهت ھ ۇھىم م ۆتىگهنرولىىن ئ

. داستان هشھۇر رول ئوینىغان مۆۋرۈكلۈك كۇھىم مباغالشتا ۆزئاراىن ئ"چاغاتاي تىلى "هنهكىللهنگش

هۋائى ن هلشىر شائىر ئ ۇتهپهككۇر م ۇلۇغ ، ئ ۆرىلىدۇ ك هسىرچانلىقىدا ت ۈچلۈك ك ۇقتىسى ن ۇھىم بىر م هنه ی ڭ داستاننى

دەۋىر بىلوگى-دەۋىر ئىلكىتابلىرى

19 قىىن مهرھهمهت!تىخىمۇ كۆپ ماتىرىیالالرىن دەۋىر بىلوگىدىن تاپاالیسىز

هخيلىرى ئاسـىیا شـ ۇرا ئوتتـ هدىـبىن ئ ەهسـىرىد ئ ېـگهن د") شـاماللىرى ۇھهببهتمـ " ("ۇھهببهت مـ هسهئىمۇلن "ۆزىنىڭئ

هددىئـۇز ئـوغلى ب ڭ بایقارانىـ ۆسـهیىن ھ ۇلتان سىرت ، س ىلىشتىن توخت ە توغرىسىدا ئاالھىد ۇ ، ئ ۆتۈپقاتارىدا ساناپ ئ

هیـت یازغـانلىقىىن ق هلتـۈرۈپ مىـسراالرىن مىـسال ك هچچهداستانىدىن بىرن " هتهبهتۇلھهقایىقئ "هتلىرىدەزامانغا یازغان خ

هیــنهن قـاپىیىىن ئ ېلىنغـان ئۇنىڭــدىن مىـسرا ئ هچـچه داسـتانىدىكى بىــر ن " هندەر ئىـسك هددىســ" ، ۇنىڭدەكشـ . ۇقىلىـد

یاشـاپ ئىجـاد ەۋرلهردە د ېیىنكـى ك ۆزىـدىن ئ ڭداسـتانىنى " هتهبهتۇلھهقـایىق ئ" ، ېیتقانـدا ئ هنىـدىن م ۇ بـ 11 . ۇقوللىنىد

ۇ ئىـسپاتالید ۇالھىزىسىز قىلغانلىقىىن م هسىر ت ەرىجىدە د هلگىلىك ب ۇچىالرغا قاتارلىق شائىر ، یازغ هۋائى ن هلشىر ئ هتكهنئ

.، خاالس

تارىخىـدا هدەبىیـاتى ئ ۇیغۇر ئ ۈملىدىن تارىخىدا ج هلقلهرئهدەبىیاتى تىللىق خ ۈركىي ت ۈتكۈل قىسقىسى ، داستان پ

بىرىنچى قول ۈچۈن ئ ىقاتىهتق ، تارىخ ت هدەبىیات ، تىل ، ئ ۇپ بول ه ئىگ هتكه ئىلمىي قىمم ۇقىرى ی ۋە همهىیهتكه ئ ۇھىمم

. ېـسابلىنىدۇ یادىكـارلىق ھ هدەنىـي م ېـسىل ئ هزىنىـسىدىكى خ هدەنىـیهت ئاسىیا م ۇرا ئوتت ۋە ېلىمىزئ . ۇ بوالالید ېرىیالمات

، ۈزەللىكى ، تىـل گـ هش ئىگىل هن پ – ئىلىم هنگهن ئىپادىل هسىرلىك ت هزمۇنلىرىدا م ېماتىك ت ېت كونكر ۇنىڭ ، ئ ۇپمۇبول

ۆزىگه ئــهلــبىىن قلهر كىــشىېمىالر تــۇنیــاۋى توغرىــسىدىكى دېخىیلىق ، ئــادىللىق ، ســهردلىــك، م هزىــلهت پهخالقىــيئ

ــۈكك ــا مۈچل ــپ ، ئهھلىی ــىردىن قىلى ــان بهس ــۇی ــڭ خهرق ش ــهلقلىرىنى ــدىغان ئوقۆیۈپ س ــا تۇی ېمىلىرىغ

ڭ ، بىلىمنىـ ۇش بولـ رىپهتلىـك ه ، مۆگىنىش تىرىـشىپ ئـ ۇىن ، ئـ هش بىلىـم ئىگىـل –داستاندىكى ئىلىم . ئایالنغانىدى

هلىمـى مىـسراالر شـائىر ق ېئىرىي توغرىـسىدىكى ئىخچـام ، ئوبرازلىـق شـ ىۋىىت ئاق ۋە زىیىىن ڭپایدىسى ، بىلىمسىزلىكنى

. ئىنتایىن زور بولـدى همهىیىىت ئ ۈللۈندۈرۈشته گ هنىۋىیىتىىن م ەۋر د هیىن ئ ۇ ، ئ ۇپ خىتاب بول ڭلىق جارا ېزىلغانئاستىدا ی

زور ۈچـۈن ئهرەققىیـاتى تئارىپ ، ماهدەنىیهت م– هن پ ۇ زاماندىم ۋاتقان قىلى هرەققىي ت ۇچقاندەك ئ نكىۈگۈ ب ۇنداقالش

.ۇر ئاساسقا ئىگىدهربىیىۋى ئىلمىي تڭقۇر چوۋە ۈرتكهت

ۇىن شـ هن خىتابىغـا ئاساسـ ڭلىقتوغرىـسىدىكى جـارا " هرىـپهت م –ئىلىـم "همههدنىـڭ ئ هدىـب ئاخىرىدا ، شائىر ئ

ۋە روھىـیىىت ۆز ، ئـ ۈپهیلى ت هییارلىرى س ېسسىیات ھ ۋە ۇیاشى ق هپهككۇر ت –ئىنسان " ، ۆتىمهنكىىپ ئ قىل هتخىتاب

دەۋىر بىلوگى-دەۋىر ئىلكىتابلىرى

20 قىىن مهرھهمهت!تىخىمۇ كۆپ ماتىرىیالالرىن دەۋىر بىلوگىدىن تاپاالیسىز

ېنگـېلس ئ ۇددى خـ هنه ی 12 ." ۋان ئىجتىمائىي ھای ىدارلىق ئىقت ۇجهسسهم م ۈزلهندۈرەلهیدىغان ی هتكه ھایاتىىن كامال ۆزئ

هت ئىنــسانىیۇڭا شــ13." بواللىغــان ۇیهســسهر مه بىلىــشكۆزىىن ئىنــسان ئــارقىلىقال ئــهقهت پهبىــئهتت : "ېیتقانــدەكئ

ن زامـانالردى ۇزاق ئـ ڭ ئىنسانالرنى ېلهلىشى ك ۇچقا قىلغان باسق هرەققىي ت ەرىجىدە د ۈكسهك ی ەك ھازىرقىد همئىیىتىنىڭج

، مائارىــپ ، هن پ– ئىلىـم ۈگۈنكىـدەك ب . هھـسۇىل مهمگىكىنىـڭ ، پىالنلىـق ئىجــادىي ئ هقـسهتلىك ، مڭلىق ئـا ېـرى ب

. هھـسۇلىدۇر مېھنىتىنىـڭ ئىجـادىي م ۇنداق شـ هنه ئ ڭ ئىنـسانالرنى ۇ قىاللىـشىم هرەققىـي ت ۈرئهتته سـ ېـز ت ىڭهدەنىیهتنم

ەر بىـر ېچقانـداق ، ھ ۈللىنىـشى قىلىـپ گ هرەققىـي ت همئىـیىىت ج هتبىلىـم بوملىـسا ئىنـسانىی . یىلتىزى بىلىـم ۈپ ت ۇنىڭب

، ېتىـپ ی هدىـرىگه ق ڭ شـارائىتنى هلـۋەك ئ ەك ھازىرقىـد ۈچـۈن ئ ۇنىڭش . همهس ئ ۇمكىن چىقىشى م ۋۇجۇدقا ڭئىشنى

ۇنىـڭ ئ هم ، ھ ېتىپ ی هدىرىگه ق ۇنىڭ ، ئ ۆگىنىپ ئوخشاش بىلىمىن تىرىشىپ ئ ۈكنهككه ی همههي ئ هدىب شائىر ئ ۇددىخ

ۈچــۈن یــارىتىش ئهخــت زور بهۋالدالرغــا ئهلگۈســى ، كۈشــىنىپ مــاھىیىتىىن چهقىقىــي ھۋە ۈچى كــاتىي ھایــېئــالر

ۆز ئـ ڭ شـائىرنى ۇنداقالشـ . الزىـم ۆگىنىـشىمىز ئ ېـرىكمهي ت – ېـرىكمهي بىلىمـىن ز –ىـم یاشلىقىمىزدىن باشالپال ئىل

ۈزەل گـ هن ئىدىیىـسى بىـل ۇش بول هزىلهتلىك ، پ ۇش بول هرىپهتلىك م – ئىلىم هنگهنتا ئىپادىل "هتهبهتۇلھهقایىقئ"داستاىن

ۇمـانىزملىق گهرەققىـپهرۋەر لغـان ت خىـل ئوپتىمىـستىك روھقـا تو ۇ ب هم قىلىشىمىز ھ ۋارىسلىق ۇندا یوس هقلىق ھ هغایىسىگ

. قىلىشىمىز الزىم هتقىق تۋە ۆگىنىشىمىز ئڭقۇر قاراشلىرىىن چوېستېتىك ئهنئىدىیىسى بىل

:ئىزاھاتالر

مىـالدى ۈكنهكىىن یـ همههد ئهتـته ب – 738 ، هشـرى ن ڭـدۇ یىـل ، چى – 1994" ۇسى ئىسالم قام ۇڭگوج . "1

ه قىـسقىچ هدەبىیـاتى كالسـسىك ئ ۇیغـۇر ئ"ئومسان . غ . ۆرسهتكهن ك ەپن د یىلالردا یاشىغا – 1180 ؟ - 1100؟

ئاسـىیادىكى بىـر ۇرا ئوتتـ یـۈكنهك . یىلنـامىىن قولالنغـان ۇ بـ هتـته ب – 282 كىتـاب ، – 1 یىل – 1996" تارىخى

هخهللـۇس ت هدەبىـي ئ ۆزىگه جـاي نـامىىن ئـ ۇئـاپتور بـ . همهس ئ ېنىق ئ هنلىكى ئىك هیهردە ق هر ی ۇھازىر ب . نامى ڭجاینى

دەۋىر بىلوگى-دەۋىر ئىلكىتابلىرى

21 قىىن مهرھهمهت!تىخىمۇ كۆپ ماتىرىیالالرىن دەۋىر بىلوگىدىن تاپاالیسىز

.قىلغان

ناملىق ماقالىسىدا ) ۇسقان" ( داستاىن) هتۇلھهقایىقھىب (ۈكنهكىنىڭ ی همههدئ: "بىرتىلىس . ي . ه ئ ېسسورپروف . 2

سـان ، – 3 یىـل – 1981 ، ۇرنىلـى ژ" ۇالقبـ . ("ۆرسهتكهن كەپ دۆلىنىدۇ بابقا ب 11 ، ېیت ب 235 داستان ۇ، ب

) .ۇن قارالسهتكه ب– 261

ئارسالن خوجا همىر ئۈیۈك ، بهیغهددىن سهمىر ئ ېیىن ك ۇنىڭغا ، ئ ۇپ تاپقان بول هركىب مىسرادىن ت 484داستان . 3

512 ۇپ بولـ هممىـسى قوشـقاندا ، ھ ېئىرىن شـ ه پـارچ ۈچ قىلىنغـان ئـ ۋە ئىال هرىپىدىنئارسالن خوجا تارقان قاتارلىقالر ت

.مىسرا بولغان

همهرقهنتته سـ هرىپىـدىن قاتـارلىقالر ت ۇسـهیىن ، ھ هخـت ب ۇلتان ئابىدىن ، سـ ەینۇلز یىلى – 1444 ۇسقان . 4

ۇسـقا ن . ۆچـۈرۈلگهن كۇلدا ئىـستامب هرىپىـدىن قاتـارلىقالر ت ۇلرازاق یىلى ئابد – 1480 ۇسقان . ۆچۈرۈلگهنك

.همهس ئېنىق ئۆچۈرگۈچىسى كۋە ۋاقىت ۆچۈرۈلگهن كهمما ، ئۆچۈرۈلگهن كۇلدائىستامب

، هت ب– 62 ، هشــرى نۇیغــۇرچه یىــل ، ئ– 1980 ، هشــرىیاتى نهتــلهر مىللېیجىــڭب" هتهبهتۇلھهقــایىقئ . "5

.ۇن قارالسېتىگه ب– 139

ۇن قارالـس هتكه ب – 278 سان ، – 3 یىل ، – 1981 ، هشرىیاتى ن هلق خ ڭ ، شىنجا همجۇئهسىم" ۇالقب . "6

.

20 – 19 – 18 ، هشرى نۇیغۇرچه یىل ، ئ – 1980 ، هشرىیاتى ن هتلهرىلل م ېیجىڭب" هتهبهتۇلھهقایىقئ . "7

.هتلهر ب–

دەۋىر بىلوگى-دەۋىر ئىلكىتابلىرى

22 قىىن مهرھهمهت!تىخىمۇ كۆپ ماتىرىیالالرىن دەۋىر بىلوگىدىن تاپاالیسىز

– 21 – 20 ، هشـرى ن ۇیغـۇرچه یىـل ، ئ – 1980 ، هشـرىیاتى ن هتـلهر مىلل ېیجىـڭ ب" هتهبهتۇلھهقایىقئ . "8

.هتلهرب

– 23 – 22 ، هشـرى ن غـۇرچه ۇی یىـل ، ئ – 1980 ، هشـرىیاتى ن هتـلهر مىلل ېیجىـڭ ب" هتهبهتۇلھهقایىقئ . "9

.هتلهرب

153 ، هشـرى نۇیغـۇرچه ، ئ هشـرىیاتى ن هلـق خ ڭ یىل ، شىنجا – 1995، " هدەبىیاتى ئ ۇیغۇر ئ ۇتئىدىق . "10

ــلهرگه ب– 154 – ــۇرئ" ، هت ــاتى كالســسىك ئۇیغ ــلهر، مىلل" تىزســلىرىهدەبىی ــل ، – 1987 ، هشــرىیاتى نهت یى

، هشرى ن ۇیغۇرچه یىل ، ئ – 1984ى ، هشرىیات ن هتلهر، مىلل " ۇتادغۇبىلىكق" ، هتكه ب – 282 ، هشرى ن ۇیغۇرچهئ

.ۇن قارالسهتلهرگه ب– 105 ،- 73 ، – 71

– 402. كىتاب – 2 یىل ، – 1996" تارىخى ه قىسقىچ هدەبىیاتى كالسسىك ئ ۇیغۇرئ"ئومسان . غ . 11

.ۇن قارالسهتكهب

یىل – 1994 ، هشرىیاتى نۆ داشڭ، شىنجا" بایانهققىدە ھېستېتىكاقاتالملىق ئ" ۇھهممهتئىمىنم. ئا . 13 . 12

.هت ب– 1 ، هشرى نۇیغۇرچه، ئ

. ـ سان1 ـ یىل 1988 ۇركىلى ئىلمىي ژۇنىۋېرسىتېىت ئېداگوگىكا پڭشىنجا: مهنبه