1. Lenda: Tema:Rrjeti kompjuterikPunoi:Miallaq RustaPranoi:Ornela Lleshi 1

2. Rrjetat kompjuterike Me rrjetat kompjuterike nnkuptojm lidhjen e dy apo m shumkompjutorve ndrmjet veti. Rrjeti kompjuteristik mundson komunikimin midis shfrytzuesve t sistemit/sistemeve informatike. Kompjutort e lidhur n rrjetn kompjuteristike funksionojn n mnyr unike sipas standardeve t prcaktuara komunikuese ka do t thot se flasin gjuhn e njjt2 3. Rrjetat kompjuterike3 4. Shembulli i lidhjes s dy kompjutorve4 5. Llojet e rrjetave kompjuterike LAN (Local area network) ka karakter lokal dhe i lidhkompjutort n nj hapsir t kufizuar (ndrmarje, organizat, e tj.) Intraneti ndrlidh sistemet kompjuteristike t nj ndrmarje apo organizate duke u bazuar n teknikn e internetit posaqrisht n TCP/IP protokolin - Extraneti bn zgjrimin e intranetit me ndrmarje t tjera si p.sh distributort, furnitort e tj. WAN (Wide Area Network) mbulon hapsir t gjr gjeografike dhe mundson komunikimin n distanca t mdha. (rrjet e LAN-neve t ndrlidhura n hapir t gjer gjeografike) Interneti lidh intranett nga e gjith bota 5 6. LAN dhe WAN66 7. intranetiintranetiextraneti 77 8. Interneti Interneti prbhet nga: nj numr i shumt i kompjuterve t cilt direkt apo indirekt jan t ndrlidhur mes veti aplikojn protokol t njejt transmisioni (TCP/IP) ku shrbime mundet t ofrohen ose/dhe t shfrytzohen, dhe nj numr i madh i shfrytzuesve t cilt nga kompjutort e tyre apo vendeve t tyre t puns kan qasje direkte n kto shrbime nj numr i madh i rrjetave t tjera t cilat ndrlidhen nprmjet t ashtuquajturve gateways (kompjutor pr komunikim)8 9. 99 10. The Internet is just like the Universe1010 11. Modelet e studimit t rrjets - OSI Kah fundi i viteve 80 dhe fillimi i vt. 90 paraqitet rritje e prdorimitt rrjetave q implementonin vetm hardver dhe softver q rezultonte n jokompatibilitet dhe dobsim t lidhjeve ISO erdhi ne prfundim q kishte nevoj t krijohet nj model irrjets q do t'i ndihmonte konstruktuesve t rrjets t implemetojn rrjeta q mund t komunikojn dhe funksionojn s bashku. Si rezultat n vitin 1984 u publikua Modeli Referues OSI. Modeli referues OSI i lejon prdoruesve t vizualizojn funksionete rrjets q zhvillohen n secilin nivel.11 12. Modeli OSI Modeli referues OSI, ka shtat nivele dhe secili prej tyre ilustronfunksione t pjesshme t rrjets. Kjo ndarje e funksioneve quhet nivelizim. Ndarja e rrejts n shtat nivele ofron prparsit vijuese: - E ndan komunikimin e rrjetave n pjes m t vogla pr ta br m t leht pr ta kuptuar. - I standardizon komponentet e rrjets pr t lejuar zhvillimin dhe prkrahjen e ofruesve t shumfisht. - Mundson lloje te ndryshme t hardver-it dhe softver-it t rrjetave pr komunikim mes tyre. - Parandalon ndryshimet n njrin nivelizues nga efektet e tjerve kshtu q ata t mund t zhvillohen m shpejt. - I ndan rrjetat komunikuese n pjes t vogla pr ta br procesin e t msuarit m leht pr t'u kuptuar.12 13. Modeli OSI Shtat nivelet e modelit referues OSI jan: Niveli 7: Niveli i aplikimit (Aplication layer) Niveli 6: Niveli i prezentimit (Presentation layer) Niveli 5: Niveli i sesionit (Session layer) Niveli 4: Niveli i transportit (Transport layer) Niveli 3: Niveli i rrjets (Network layer) Niveli 2: Niveli i lidhjes se shnimeve (Data link layer) Niveli 1: Niveli fizik (Physical layer)13 14. Protokolet Prshkrimi preciz i rregullave dhe mnyra n t ciln kompjutert endryshm mund t komunikojn n rrjet quhet protokol. Me an t protokoleve arrihet lidhja n mes t kompjuterve personal dhe qendrs s madhe kompjuterike. Softveri i cili mundson funksionimin normal t Internetit prbhet nga dy komponente t protokoleve t cilat sipas standaradeve ndrkombtarequhen: TCP (Transmission Control Protocol ) dhe IP ( Internet Protocol)TCP ka pr detyr organizmin dhe shprndarjen e t dhnave n pakete t cilat duhet q t drgohen, kurse IP ka pr detyr bartjen e tyre npr rrjet, q n terminologjin kompjuterike quhet rutim (routing). 14 15. TCP/IP Komunikimi/bartja e t dhnave ndrmjet sistemevekompjuterike n internet realizohet nprmjet t t ashtuquajturit transmision control protocol/internet protocol-TCP/IP - me ndarje t t dhnave me madhsi t njejt - t ashtuquajtura paketa t cilat munden t jen me gjatsi t njejta apo t ndryshme.15 16. Modeli TCP/IP I krijuar nga Departamenti i Mbrojtjes i SHBA-ve. Modeli TCP/IP ka katr nivele: nivelin e aplikimit, nivelin etransportit, nivelin e Internetit dhe nivelin e qasjes n rrjet.16 17. Modeli TCP/IP Niveli 4: Niveli i aplikimit (Aplication layer)Dizajnert e TCP/IP kuptuan q protokolet e niveleve t larta duhet t prfshijn detale pr nivelin e aplikimit dhe t prezentimit. Ata e krijuan nj nivel t aplikimit q merret me protokolet e niveleve t larta, shtjet e prfaqsimit, dekodimin dhe kontrolln e dialogut. Niveli 3: Niveli i transportit (Transport layer) Niveli i transportit merret me cilsin e shrbimeve t siguris, kontrolls s rrjedhjeve dhe korrektimit t gabimit. Nj nga protokolet e tij, protokoli pr kontroll t transmetimit (transmission control protocoI-TCP), ofron mundsi t shklqyeshme dhe fleksibile pr t krijuar komunikim t besueshm, rrjedhje t mire informatash dhe gabime t vogla n rrjet. 17 18. Modeli TCP/IP Niveli 2: Niveli i Internetit (Internet layer)Qllimi i nivelit t Intemetit sht t drgoj pakot nga burimi n ndr-rrjet (internetwork) dhe t bej ato t arrijn n destinacion pavarsisht nga rruga dhe rrjeta q ata zgjedhin. Protokoli specifik q udhheq me kt nivel quhet Protokoli i Intemetit (Internet Protocol -IP). Niveli 1: Niveli i qasjes n rrjet (Network access layer) Emrtimi i ktij niveli sht shum i gjer dhe disi konfuz. Gjithashtu njihet edhe si niveli konferencier n rrjet (host-tonetwork). sht niveli q merret me t gjitha shtjet q i krkon nj IP adres pr t br lidhjen fizike. Prfshin detalet e teknologjis s LAN dhe WAN, dhe t gjitha detalet n nivelin fizik OSI dhe at t lidhjes se shenimeve (data link).18 19. Krahasimi i modelit OSI dhe modelit TCP/IP19 20. Krahasimi i modelit OSI dhe modelit TCP/IP Ngjashmrit:Dallimet:- Q te dy posedojn nivele - Q t dy posedojn nivele t aplikimit ndonse ato kryejn shrbime t ndryshme - Q t dy posedojn nivele transport t krahasueshm dhe nivele t rrjets - Profesionistt e rrjetave duhet q t'i dijn q t dyja- TCP/IP kombinon nivelin e sesionit dhe t prezentimit n nivelin e aplikimit - TCP/IP duket m i thjesht sepse ka m pak nivele por kjo sht vetm ide e gabuar. Niveli OSI, me nivelet e tij m shume n numr dhe m pak kompleks, sht m i thjesht pr t'u zhvilluar dhe pr t zgjidhur probleme.20 21. Grafi i protokolit TCP/IP21 22. Grafi i protokolit TCP/IP FTP (File Transfer Protocol) protokol q mundson qasje t fajllave. Shum server n mbar botn u mundsojn njerzve t kyen dhe t zbresin fajlle t ndryshme. HTTP (Hypertext Transfer Protocol) specifikon far mesazhesh klientt drgojn tek servert dhe far prgjigje marrin ato si kthes. SMTP (Simple Mail Transfer Protocol) e-mail DNS (Domain Name System) shndrrimi i emrave t konferencierve(host) n IP adresa TCP (Transmission Control Protocol) mundson nj rrjedhje bajtsh e dal nga nj burim (drguesi) t drgohet te pranuesi n internet. I fragmenton rrjedhjet e bajtve n mesazhe diskrete dhe e bart secilin nga ta n shtresn e Internetit. UDP (User Datagram Protocol) protokol jo fort i besueshm pr aplikacionet. sht me rndsi t bhet drgimi i mesazhit shpejt pa krijuar ndrlidhje dhe se saktsia nuk sht faktor vendimtar.22 23. 23 24. Arhitektura e Internetitndrimi i protokolitLegjenda Sistemi kompjuterike router ndrlidhja gateway Paketi (TCP/IP-Protokoli) Paketi (protokol tjetr) 24 25. Gateways T gjitha rrjetat kompjuterike nuk shfytzojn protokollin t njejt pr bartjen e t dhnave TCP/IP Pr t komunikuar sistemet kompjuterike t rrjetave t tilla duhet ndrlidhur kompjutort pr komunikim t t ashtuquajturit gateways t cilt bjn ndarjen e rrjetave totalisht njrn prej tjetrs, duke mos dhn kurfar informatash pr protokollin e rrjetit n fjal, por vetm bhet bartja e t dhnave (baz)252 26. Router Paraqesin pajisje speciale planifikuese t rrugs n nyjet e rrjetave dhe jan prgjegjs pr zgjedhjen e pjess s rrugs t paketit q bartet n baz t analizs s adress s memoruar n vet paketin (ku duhet arritur paketi) dhe n baz t tabels s adresave interne (routing tables) bn prcaktimin/zgjedhjen e rrugs s mtutjeshme tpaketit t t dhnave npr rrjet.262 27. 27 28. Shrbimet n Internet e-mail (electronic mail) paraqet shrbimin m t shfrytzuar t internetit, zakonisht kan prapashtesat:.com -pr organizata komerciale dhe prfitabile .org organizata t prziera dhe joprfitabile .net infrastrukturn dhe dhnsit e shrbimeve t internetit .edu fakultete dhe univerzitete .gov institucione qeveritareSMTP-(simple mail transport protocol)protokoli pr bartjen e posts elektronike SMTP Server sistem kompjuterik nprmjet t cilit bhet bartja e posts VoIP (Internet telephony, voice over IP- bartja e telefonatave nprmjet rrjetave kompjuterike t bazuara n IP posaqrisht nprmjet Internetit Weblogs online ditar (Web faqe private apo t ndrmarjeve, t radhitura kronologjikisht, kurse prmbajtja e tyre mund t komentohet nga t tjert. Prpos Weblogjeve personale ekzistojn poashtu edhe Weblogje sipas temave t caktuara, si dhe Weblogje t ndrmarjeve t cilat shrbejn pr komunikim, diskutim si dhe pr transferimin e dituris)28 29. ViC (virtual community)- Shoqrit virtuele Paraqet term gjenerik (i prgjithshm) pr t gjitha llojet e shoqrive, t cilatformohen nprmjet komunikimit prmes kanaleve elektronike Shoqrit virtuele prshkruajn bashkimin e individve apo organizatave, t cilat kan interese dhe vlera t prbashkta,t cilat ndrmjet veti i kmbejn, dhe pr nj koh t gjat prmes mediumeve elektronike n mnyr t pamvarur n hapsir (dhe pjesrisht) edhe n koh komunikojn Kategorit/llojet e shoqrive virtuele - shoqri t interesit (Communities of Interest) - shoqrit pr hobby(Hobby Communities) - shoqrit e ndr/lidhjeve(Communities of Relationship) -shoqrit e imagjinatave dhe lojrave(Communities of Fantasy) -shoqrit afariste(Business Communities) - shoqrit tregtare(Communities of Commerce) -shoqrit e transakcioneve (Communities of Transaction)292 30. newgroups mundson t ashtuquajtura komjuter konferenca-Usenet m e njohura n internet (do grup posedon nj e-mail n t ciln edhe bazohet ky shrbim) kategorit kryesore t newgroups jan : - Comp, news, sci, soc, talk, dhe misc Chat (internet relay chat) biseda n internet pothuajse n koh reale tekst e orientuar vegl komunikimi ftp (file transfer protocol) sht zhvillua pr bartjen e t dhnave n internet/distanc ndrmjet sistemeve kompjuteristike Telnet sht zhvilluar q duke manipuluar me sisteme kompjuteristike nga distanca/nprmjet internetit t shfrytzohen sistemi personal i shfrytzuesit vepron si nj terminal i ndrlidhur n sistemin kompjuteristik qndror30 31. www (world wide web) rrjet kompjuteristik i bazuar n internete cila lejon q individt nga nj kompjuter t i qasen informatave t deponuara n ndonj kompjuter tjetr. Sistem i serverve t internetit i cili mbshtet dokumente special t formatuara. Kto dokumente jan t formatuara n markup language t ashtuquajturn HTML (Hyper Text Markup Language) e cila mbshtet linke me dokumentet tjera si p.sh grafika, audio dhe video fajlle, e q nnkupton se mundet t kalohet prej nj dokumenti n tjetr dokument vetm duke klikuar n linkun gjegjs, dhe paraqet bazn e Web-it. Nuk jan t gjith servert e internetit pjes e World Wide Web e cila poashtu nuk sht sinonim i Internetit31 32. 32 33. 33 34. Client-server arhitektura client-server-sistem n prpunimin elektronik t t dhnaveparaqet apo quajm at struktur rrjetore ku resurset ofrohen nga nj server qndror (softver) e t cilave munden t u qasen t shtuquajturit client-t (stacionet punuese) Serveri ofron nj shrbim kurse clienti nj sprfaqe punuese apo nj interfejs t aplikacionit p.sh: shfrytzuesi i Web browserit bn krkesat e clientit p faqet(sajtet) nga serveri npr Webin e tr.34 35. Client-server Architecture Peer to peer Network Architectureclient server35 36. Peer to peer ndrlidhja/arhitektura Paraqesin/emrim sinonim pr nj komunikacion ndrmjet tbarabartve n nj rrjet kompjuterike N nj rrjet t quajtur peer to peer t gjith kompjutort jan t barabart dhe munden t krkojn shrbime dhe poashtu edhe t ofrojn shrbime, pra kompjutort munden n t njejtnkoh t shrbejn si stacione punuese/client/ por poashtu edhe t marin prsipr detyra nga rrjeti./server/363 37. Mbshtetja kompjuteristike e prodhimit fabrika automatizuar Koncepti i fabriks s informatizuar bazohet n: - mbshtetjen kompjuterike t projektimit Computer Aided Desing/CAD - mbshtetjen kompjuterike t inzhinjeringut- Computer Aidedengineering/CAE - mbshtetjen kompjuterike t prodhimit- Computer Aided Manufacturing/CAM - mbshtetjen kompjuterike t planifikimit- Computer Aided planning/CAP - mbshtetjen kompjuterike t kontrollit t cilsis- Computer Aided Quality assurance CAQ Computer Aided Design/CADComputer Aided Manufacturing/CAM37 38. Telematika Integrimi i informatiks dhe t telekomunikimeve solli deri teTELEMATIKA nprmjet cils dy teknologji krijojn nj teknologji t re t prbashkt. p.sh. ekonomia digjitale paraqet: - impaktin/ndikimin e teknologjis informatike n ekonomi3838 39. kanosjet. viruset, worms, trojan, horse.. Interneti dhe teknologjit tjera e kan ndryshuar mnyrn n t ciln ekonomia funksionon/zhvillohet, dhe pr kt arsye kto teknologji paraqesin mundsi t konsiderueshme pr t gjitha llojet e bizneseve legjitime. Mirpo gjersa teknologjit jan t reja, ekzistojn/paraqiten poashtu edhe numr i madh i mundesive pr keqprdorimin e tyre nga ana e kriminelve t ndryshm, si dhe mosprcjellja/mosazhuriteti i ligjit pr ti prcjellur teknologjit e reja mundet t sjell gjer te rritja e problemevel.Virus's, trojans, spyware and. 39 40. N prgjithsi kanosjet t cilt jan prfshir n kt lmi mund t ndahenn dy kategori: - ato t cilt qllimisht lndojn mirqenjen e t tjerve pr qllime politike apo/dhe finansiare(viruse t ndryshme, spyware e tj.) dhe - ato t cilt nuk kan qllijme t tilla (spam si shembull kryesor i tyre) Viruset paraqesin programe apo pjes t kodeve programore i cili sht futur n kompjutor pa dijn e pronarit dhe funksionon pa dshirn e t njejtit. Worm program apo algoritm i cili e shumfishon/riprodhon vehtvetn nprmjet rrjetit kompjuterik dhe zakonisht kryen akcione qellimkqija. Trojan Horse program destruktiv i cili maskohet/paraqitet si aplikacion i mir(zmrgjr, qllimmir). Pr dallim nga viruset Trojan Horse nuk e riprodhojn/shumfishojn vehtvetn. Blended threat i kombinojn karakteristikat e virusave, t worms-ve dhe t Trojan Horse-ve dhe kodeve/programeve qllimkqija me cenueshmri/lndueshmri t serverit dhe internetit.4040 41. mundet t definohet si softwer i cili futet fshehurazi n kompjutor me qllim t mbikqyrjes/prcjelljes s puns s shfrytzuesit dhe tia prcjell informatat prap burimit kryesor(sajtet nga vie ) Junk e-mail apo spam drgimi i reklamale/porosive t padshiruara nprmjet e-meilit-dikur u paraqite si krcnim m i madh pr ekonomin digjitale, tash m nuk paraqet ndonj problem serioz si pasoj e rritjes s mundsive pr pastrimin e emaileve dhe kujdesit t shfrytzuesve Antivirus program vegl (program) i cili krkon/hulumton hard diskun nga viruset dhe i largon ata t cilt i gjen pirateria Spyware41 42. FALEMINDERIT!42