มศว 251 เอกสารประกอบการสอน บทที่ 4...

เมอพดถงการวจยโดยทวไปแลว คนสวนใหญมกจะพดถงรปแบบของการวจยเชงวทยาศาสตร ธรรมชาต หรอการวจยเชงปรมาณเปนหลก ซงมกจะเนนการใชตวเลขและการวเคราะหเชงสถตภายใตการก าหนดวตถประสงค การตงสมมตฐาน การวดหรอการทดสอบสมมตฐานและการวเคราะห ตามวธการทางวทยาศาสตรธรรมชาต อยางไรกตาม ยงมวธการทจะศกษาความเปนจรงทางสงคม ซงมความสลบซบซอนและมความเคลอนไหวหรอมการเปลยนแปลงอยตลอดเวลา แตการทจะเขาใจธรรมชาตของความเปนจรงทางสงคมไดอยางครบถวน ผวจยจะตองเขาไปศกษาปรากฏการณทางสงคมและศกษาสภาพตางๆ ในสงคมนนทงหมด เชน ประวตความเปนมาของชมชน (หรอสงคม) สภาพตางๆ ทางดานเศรษฐกจ สงคม การเมอง การปกครองและศลปวฒนธรรม ซงการใชระเบยบวธการศกษาดงกลาว จะเรยกวา การวจยเชงคณภาพ 1. ความหมายของการวจยเชงคณภาพ ความหมายของการวจยโดยกวางๆ กคอการคนหาหรอการแสวงหาขอเทจจรงเพอตอบปญหาทตองการทราบ โดยอาศยระเบยบวธหรอกระบวนการวจยตามวธการทางวทยาศาสตร การวจยประเภทนจะเนนทระเบยบวธการในการเกบรวบรวมขอมลบนพนฐานของทฤษฎเปนกรอบในการก าหนดปญหาหรอก าหนดสมมตฐานของการวจ ย การมองปญหาขอเทจจรงทางสงคมมกจะถกเลอกสรรตาม ความคดเหนของผวจยหรอตามขอมลทเลอกสรรมา ซงอาจจะไดจากการออกแบบสอบถามหรอวธการอนๆ การวจยประเภทนเรยกวาการวจยเชงปรมาณ ซงเนนทความเทยงหรอความตรงของเครองมอ สวนการวจยเชงคณภาพนนเนนทคนหรอผวจยทจะไปเกบขอมลดวยตนเอง (หรอเกบโดยผชวยวจย) อยางละเอยดลกซงและเกบขอมลใหรอบดานเพอใหไดภาพรวมทงหมด การวจยเชงคณภาพ เปนการสบคนหาขอเทจจรงในชมชนหรอในสนามทตองการศกษาวจยจงขนอยกบเงอนไขของสงคมและวฒนธรรมทเราจะไปศกษา ดงนนการวจยเชงคณภาพภาคสนามจงหมายถง การศกษาปรากฏการณสงคม (Social phenomena) ในทกๆ ดานรวมทงสภาพแวดลอม ทางกายภาพทจะมอทธพลหรอมความสมพนธกบปรากฏการณทเกดขนดวย ดงนนจงสรปไดวา การวจ ยเชงคณภาพ หมายถง การศกษาปรากฏการณสงคมเพอท า ความเขาใจปรากฏการณทงหมดโดยอาศยขอมลทเกดขนในชมชนนนเปนส าคญ การวจ ยเชงคณภาพ จงเปนการวจยทจะท าความเขาใจภาพรวมทงหมดของปรากฏการณสงคมทผวจยตองการศกษา จากภาคสนามนนเอง

มศว 251 เอกสารประกอบการสอน บทท 4 การวจยทางสงคม

2

2. วตถประสงคของการวจยเชงคณภาพ วตถประสงคของการวจยเชงคณภาพซงเปนแขนงหนงของการวจยทางสงคมศาสตรนน เปนการท าความเขาใจปรากฏการณและพฤตกรรมของมนษย แตการทจะเขาใจพฤตกรรมมนษยหรอปรากฏการณทางสงคม เราควรจะตองเขาใจธรรมชาตของปรากฏการณทางสงคมดวยเพราะเหตผลดงน 2.1 ปรากฏการณทางสงคมมลกษณะเปนพลวต (Dynamic) หมายถง สงทเกดขนในสงคมมนษยจะไมหยดนง จะตองเปลยนแปลงอยเสมอ เชน เราจะเขาไปเกบขอมลในสนามหรอในหมบาน เปนการเกบขอมลจากคนซงไมหยดนงทงในสถานทและในเวลาทแตกตางกน 2.2 ปรากฏการณทางสงคมมลกษณะเ ปนพฒนาการทางประวตศาสตร (Historical development) สงตางๆ เกดขนจากเหตและผล (cause and effect) เหตการณตางๆ ทเกดขน ในประวตศาสตรยอมมสาเหตแหงความเปนมาของแตละเหตการณ ชมชนกยอมมประวตความเปนมา ถาใหความสนใจพฒนาการความเปนมา กยอมจะท าใหเกดความเขาใจปรากฏการณทางสงคมนนๆ ไดดยงขน 2.3 ปรากฏการณทางสงคมมลกษณะทไมมแบบแผนทตายตว (Non-organized pattern) การวจยตามวธการทางวทยาศาสตรธรรมชาตเปนการตงสมมตฐานจากสงทมอยรอบๆ ตวเรา จงวดและวเคราะหไดวาเปนไปตามสมมตฐานหรอไม แตการวจ ยเช งคณภาพหรอการวจยสงคมน น เราจะตงสมมตฐานกอนยอมไมไดผลแนนอน เพราะพฤตกรรมมนษยไมมแบบแผนทตายตว 2.4 ปรากฏการณทางสงคมมลกษณะเปน 2 มต คอ อตวสย (Subjective dimension) เปน การมองโดยใชตนเองเปนหลกหรอถอตนเปนใหญ และภาวะวสยหรอวตถวสย (Objective dimension) เปนการมองโดยยดหลกความเปนจรงนอกทศนะของตนเอง ดงนนการมองสงเดยวกนของบคคลหลายคน อาจจะมทงลกษณะทเปนอตวสยและภาวะวสย จงเกดเปนการมองทแตกตางหรอมองตางมมกน 2.5 ปรากฏการณทางสงคมอาจจะสะทอนใหเหนไดจากหนาททางสงคม (Social function) คนเราตางกมหนาทตอสงคมของตนตามสถานภาพและตามบทบาททเปนอยหรอด ารงอย บางอยางอาจจะอธบายตรงๆ ไมได แตตองท าตามแบบแผนทเคยปฏบตมา เชน การขอฝนดวยการท าบญบงไฟ ซงมการแหแหนบงไฟ มการแสดงออกทางเพศโดยการใชสญลกษณทเกยวของกบเพศหญงเพศชาย (เชน ตกตาชายหญงในทารวมเพศ) โดยมจดหมายปลายทางเพอความอดมสมบรณในการท านา เปนตน ดงนน วตถประสงคของการวจยเชงคณภาพจงมหวใจส าคญอยทการเขาใจปรากฏการณ ทางสงคม การทจะท าความเขาใจปรากฏการณทางสงคมไดเปนอยางดจงตองเขาใจลกษณะตางๆ ของปรากฏการณ ทอยบนพนฐานหรอธรรมชาตของการเกดปรากฏการณทางสงคม นบตงแต การท าความเขาใจ ความหมาย กระบวนการ ความเปนมาในลกษณะของประวตศาสตร ลกษณะทมการเปลยนแปลงและลกษณะทมองภาพรวมทงหมด เพออธบายความจรงของปรากฏการณ ทศกษา

3

ลกษณะของการวจยเชงคณภาพ การวจยเชงคณภาพเปนการศกษาเกยวกบปรากฏการณทางสงคมซงมธรรมชาตของการเกดปรากฏการณในลกษณะตางๆ จงตองพจารณาอยางรอบดาน เพอหาความสมพนธของปรากฏการณ ทเกดขน จงควรท าความเขาใจถงลกษณะทเปนกรอบของการวจยเชงคณภาพ ดงน 1. ลกษณะของการวจยเชงคณภาพ เปนการพจารณาปรากฏการณทางสงคมอยางรอบดาน หรอเปนแบบองครวม (Holistic approach) เปนการศกษารายละเอยดของสวนตางๆ ทประกอบเขามาเปนสงคม เรยกวา โครงสรางของสงคม และภายใตสงคมนนจะมการท าหนาทหรอบทบาทอยอยางเปนระบบและระบบยอยตางๆ กจะท าหนาทตอเนองกนไปเพอความอยรอดของสงคมนนๆ ระบบยอยๆ ดงกลาวไดแก ระบบเศรษฐกจ ระบบสงคม ระบบการเมอง ระบบศาสนาและความเชอ ระบบการรกษาและการสาธารณสข และระบบการถายทอดวฒนธรรม เปนตน การจะท าความเขาใจระบบตางๆ ไดจะตองมความเขาใจสาขาวชาการตางๆ ในรปของสหวทยาการดวย จงจะอธบายความสมพนธของ ตวแปรตางๆ ไดอยางถกตองและชดเจน 2. ลกษณะของการวจยเชงคณภาพ เปนการศกษาโดยใชสภาพแวดลอมตามธรรมชาต (Natural setting) ผวจยตามวธการวจยเชงคณภาพจะตองใชสภาพธรรมชาตเปนแหลงศกษา ผวจยจงตองไปอาศย (หรอฝงตว) อยในชมชน (หรอสนาม) ทตนศกษาอยเปนแรมปหรอจนกวาจะเปนเสมอนสมาชกของชมชนนน การพกอาศยในชมชน การพดคย สมภาษณ และเกบขอมลตามความเปนจรงของสภาพแวดลอมทกอใหเกดปรากฏการณนน จะชวยใหเขาใจสภาพแวดลอมตามธรรมชาตอยางแทจรง 3. ลกษณะของการวจยเชงคณภาพเปนแบบพรรณนา ผทเขาไปวจยชมชนจ าเปนตองศกษาสภาพชมชนนนอยางละเอยดทกแงทกมม ตงแตสภาพแวดลอมทางภมศาสตรของชมชนและโครงสรางของสงคม จงตองใชวธบรรยายหรอพรรณนารายละเอยดตางๆ เพอใหเขาใจปรากฏการณทเกดขน ไดอยางครบถวน การน ารายละเอยดตางๆ ดงกลาวมาสรปจาก ลกษณะรวมทพบ เรยกวาเปน การวเคราะหแบบอปนย (induction) 4. ลกษณะของการวจยเชงคณภาพ จะเนนทกระบวนการมากกวาผลทไดจากการศกษา เพราะสงทเกดขนในกระบวนการศกษาจะท าใหเราเขาใจวาสงนนเกดขนไดอยางไร สวนการดทผลทไดจะบอกเราเพยงวา เกดอะไรขนบาง การวจยเชงคณภาพจงขนอยกบผวจยเปนส าคญซงจะตองไปอยในชมชนทจะวจยเพอใหไดขอมลทลมลก จงมค าพดของนกวจยสนาม (นกมานษยวทยา) วาไป “เจาะลกและฝงตว” อยในสนามเพอความเขาใจสภาพของชมชนใหไดอยางทะลปรโปรงนนเอง 5. ลกษณะของการวจยเชงคณภาพ จะสนใจความหมาย (Meaning) ของผทเกยวของกบปรากฏการณทศกษาเพอท าใหเกดความเขาใจในการกระท านน ผวจยเชงคณภาพจงตองเขาไปสงเกตและมสวนรวมในชมชนทตนศกษา เพอเกบรวบรวมขอมลทตรงตามความเปนจรงทเกดขน 6. ลกษณะของการวจยเชงคณภาพ มองผถกวจยในฐานะความเปนมนษยทเทาเทยมกน ในฐานะทผวจยเชงคณภาพตองออกไปสชมชน อาศยอยกบชมชนเปนเวลานานเพอรวบรวมขอเทจจรงทเกดขนในสงคมจงตองเรยนรจากชาวบานและสมผสกบชาวบาน ผวจยจะตองปรบบคลกและทาทาง ทเปนมตรกบชาวบานหรอมองผถกวจยอยในระดบเดยวกนในฐานะความเปนมนษยทมศกดศรเทาเทยม

4

กน เชน การเกบขอมลเมอแรกเขาไปในชมชนโดยไมท าความรจกหรอสรางความสมพนธทดกบชาวบานกอน เมอไดขอมลแลวกไมไปปรากฏตวหรอไปเยยมเยยนชาวบานอกเลย เปนตน ผวจยจงตองท าตนเสมอนหนงสมาชกของสงคมนน จงจะท าใหผวจยเขาใจถงพฤตกรรมและสงทก าหนดพฤตกรรมมนษยได 7. ลกษณะของการวจยเชงคณภาพ เมอผวจยไดเขาไปอยในชมชน ผวจยจะตองก าหนดรปแบบในใจไววาจะท าอะไรกอนหลง โดยตองค านงถงพนทและความเหมาะสม แตโดยทวไปแลวผวจยจะตองอาศยอยในชมชนและเขารวมกจกรรมตางๆ เทาทจ าเปน ทงนเพอใหเกดการยอมรบจากคนในชมชนวาเรา (ผวจย) เปนเสมอนหนงสมาชกของชมชนนน การปฏบตเชนนกเพอจะน าไปสเปาหมายของการวจย คอ ความสมบรณของการวจยในบนปลายนนเอง การมสวนรวมของผวจ ยในกจกรรมของชมชนน เรยกวา การสงเกตแบบมสวนรวม (Participant observation) โดยเนนทการสงเกตและการสมภาษณบคคลในชมชนนน เพอใหไดขอมลทละเอยดจงตองเลอกสมภาษณบคคลผใหขอมลส าคญ (Key informant) ในแตละดาน เชน สมภาษณ ผอาวโสในหมบานเกยวกบประวตความเปนมาของชมชน ลกษณะทางเศรษฐกจ สงคม การเมอง การปกครอง และลกษณะตางๆ ทางวฒนธรรม เปนตน ผวจยจะตองสงเกตลกษณะทวไปของชมชนดวย เชน สภาพทต งหรอระบบนเวศของชมชนแบบแผนพฤตกรรมของคนในชมชน ฐานะทางสงคมตลอดจนพฤตกรรมทางความเชอและกจกรรมทางศาสนาวาด ารงอยไดอยางไร มความสมพนธในโครงสราง ของสงคมและดานหนาทในสงคมอยางไร เปนตน 8. ลกษณะของการวจยเชงคณภาพ ววฒนาการไปตามเหตการณทเปนจรง เนองจากการวจยเชงคณภาพไดพยายามปรบปรงและประยกตใชในงานพฒนาเพอประโยชนในการพฒนาประเทศ ผวจยทเขาไปศกษาชมชนจะตองพยายามท าความเขาใจชมชนในทกๆ ดาน และในขณะเดยวกนกตองยอมรบวาบคคลในชมชนมความรและมเกยรตมศกดศร จงตองมสวนรบรในงานวจยหรอมสวนรวมในงานวจยดวย การวจยชมชนนเปนการวจยทสมาชกในชมชนไดมสวนรบรในการวจยไดสนทนาแลกเปลยน ความคดเหน ซงเปนการแลกเปลยนขาวสารระหวางผวจยกบผถกวจย (ชาวบาน) หรอเปนแบบเสวนาแลกเปลยนความคดเหนซงกนและกน กลาวโดยสรป ลกษณะและรปแบบของการวจยเชงคณภาพไดวว ฒนาการตามเหตการณ ทเปลยนแปลงไปอยเสมอและพยายามทจะประยกตใชเพอใหเกดประโยชนตอการพฒนาทรพยากรมนษยและพฒนาบานเมอง โดยเฉพาะนโยบายของรฐบาลไดเนนการสรางภมปญญาใหมจากการวจย ซงจะเหนไดจากการทรฐบาลไดอนญาตใหมการจดตง “ส านกงานกองทนสนบสนนการวจย (สกว.)” ในป พ.ศ. ๒๕๓๕ การวจยเชงคณภาพในประเทศไทยจงไดรบความสนใจจากนกวชาการและรฐบาล มากขนในปจจบน

5

กระบวนการวจยเชงคณภาพ การวจยเชงคณภาพมกระบวนการหรอขนตอนตางๆ ทยดหยนเพราะเปนการคนหาขอเทจจรง จากสงคมหรอชมชนใดชมชนหนง ปรากฏการณทางสงคมทเกดขนจงมความเปนมาซงเคยกลาวมาแลววามพฒนาการทางประวตศาสตร ผวจยจงตองใชเวลาในการศกษาเพอใหเขาถงความรทแทจรงในสงทตองการศกษา (Insider’s view) กระบวนการวจยเชงคณภาพ จะพจารณาตามล าดบดงน 1. การก าหนดปญหาในการวจย 2. การก าหนดกรอบแนวคดในการวจย 3. การเตรยมตวและการเตรยมเกบขอมล 4. การเกบและการบนทกขอมล 5. การวเคราะหขอมล 6. การเขยนรายงานการวจย 1. การก าหนดปญหาในการวจย การก าหนดปญหาในการวจย หรอค าถามการวจยเปนเรองส าคญเบองตนวาจะท าวจย เรองอะไรในทางสงคมศาสตรนนสามารถท าวจยไดแทบทกเรอง แตสงส าคญอยทจะตงค าถามการวจย หรอก าหนดปญหาอยางไรจงจะชดเจน ในการทจะท าความเขาใจปรากฏการณทเกดขน ผวจยจงตอง ตงค าถามในใจเสมอวา เพราะเหตใดปรากฏการณจงเกดขน เกดขนอยางไรและเปลยนแปลงไปอยางไร เปนตน ดงน นผวจ ยจงตองหาวธการทจะคนหาสาเหต เงอนไขหรอปจจยตางๆ ทกอใหเกด การเปลยนแปลง สงทส าคญในการก าหนดปญหาเบองตน กคอ เลอกประเดนปญหาทผว จ ยสนใจและ เปนปญหาทเปนปรากฏการณทอยในความสนใจของคนทวไป เชน การพฒนาบานเมองนบตงแต สมยจอมพลสฤษด ธนะรชต เปนนายกรฐมนตร เปนตน มาจนถงปจจบน (แผนพฒนาฯ ฉบบท 7 พ.ศ.2535-2539) สงผลตอวถชวตความเปนอยของคนสวนใหญซงเปนชาวชนบทอยางไร ค าถามทต งไวอาจจะมหลายประเดนหรอหลายตวแปร เชน ในดานการเคลอนยายแรงงาน ในดานสถาบนครอบครว ทก าลงจะลมสลาย และในดานชองวางระหวางคนจน (สวนใหญเปนชาวชนบท) กบคนรวย (ชาวเมอง) และอนๆ ปญหาตางๆ เหลานมเอกสารบนทกไวเปนจ านวนมากรวมทงการศกษาโดยการเกบขอมลสนามอกดวย ซงจะเชอมความรเดม (ในเอกสาร) กบความรใหม (ในสนาม) ได ความรใหมทผวจยจะไดคอ การรวบรวมขอมลตางๆ จากปรากฏการณในการทจะตอบปญหาหรอตอบค าถามการวจยนนเอง เมอไดหวขอวจยหรอค าถามการวจยแลว ผวจยจะตองอานเอกสารทเกยวของกบเรองทจะท าวจยจะท าใหไดแนวคดหรอไดหลกทฤษฎเพอเปนเครองน าทาง หรอเสมอนไฟสองทางวาจะเดนทาง ไปทางไหนนนเอง การตงหวขอวจยนเปนการตงไวกวางๆ หรอตงอยางหลวมๆ เพราะเมอลงสสนามแลวผวจยจะรวาจะตงหวขอวจยใหกระชบไดและรแนวทางทจะตงค าถามหลกและค าถามรอง ภายหลง ทเขาไปอยในสนามเปนเวลาพอสมควร

6

2. การก าหนดกรอบแนวคดในการวจย การวจยเชงคณภาพมลกษณะทส าคญอยางหนงทไดกลาวมาแลวคอ การศกษาปรากฏการณทกๆ มตอยางรอบดาน โดยมปจจยทตองค านงถงในดานตางๆ ดงน 2.1 กรอบแนวคดในดานพนทหรอสนาม คอ ชมชน (หมบาน) หรอกลมชาตพนธ หรอกลมคนในเมอง (เชน ชมชนแออด หรอกลมชาวจน กลมชาวอนเดย เปนตน) 2.2 กรอบแนวคดในดานมตแหงเวลา ชมชนนนๆ มความเปนมาอยางไร 2.3 กรอบแนวคดในดานปจจยตางๆ ทเกยวของกบชมชน เชน ปจจยดานเศรษฐกจ สงคม ประเพณ ความเชอ และวฒนธรรมดานตางๆ ตลอดจนความสมพนธกบชมชนภายนอก 2.4 กรอบแนวคดทฤษฎทจ าเปนและเหมาะสมในการศกษาปรากฏการณทางสงคม ผวจยจะตองอธบายความสมพนธตางๆ เพอใหไดภาพรวมอยางกวางๆ จากประสบการณของผวจยซงอาจจะไดจากเอกสาร ทฤษฎทเกยวของและประสบการณของผวจย การใชทฤษฎไมใชน ามาทดสอบขอมลแตเปนเครองน าทางในการก าหนดเปนขอตกลงอยางกวางๆ เปนฐานคตเกยวกบปรากฏการณทผวจยจะเขาไปหาความรใหมจากสนามและอาจเปลยนแปลงไปตามขอมลไดตาม ความเปนจรง ดงนนการวจยเชงคณภาพจงไมนยมตงสมมตฐานไวลวงหนา เมอเขาไปอยในสนาม นานพอสมควรแลว ผวจยอาจปรบจดมงหมายหรอกรอบแนวคดของตนไดตามสภาพปญหาทพบ ในสนามหรอในชมชนทศกษา การก าหนดกรอบแนวคดจะชดเจนมากขนเมอผวจ ยไดก าหนดนยามของค าหรอตวแปร ใหชดเจนวา ค าศพทนนหมายถงอะไร มขอบเขตแคไหน ซงจะดไดจากตวอยางงานวจย การก าหนดกรอบแนวคดจงเปนการสรางแนวทางของผวจยในการอธบายปรากฏการณตางๆ ทเปนปจจยส าคญทพบในสนามในอนทจะเกบขอมลและอธบายปรากฏการณวามความสมพนธกนอยางไร โดยมทฤษฎทสอดคลองเปนกรอบแนวคดหรอเปนเครองมอน าทางในการเกบขอมลของผวจย 3. การเตรยมตวและการเตรยมเกบขอมล การเตรยมตวของผวจยเพอออกเกบขอมลสนามเปนขนตอนทมความส าคญมาก เนองจากผวจยเชงคณภาพตองออกไปพบปะกบผคนในสนามซงมหลากหลายประเภทและหลายวย จงตอง เตรยมตวเตรยมใจในการทจะออกไปใหพรอม ผวจยจะตองเคารพในชาวบาน ตองออนนอมถอมตนเพราะผวจยจะตองไปอยกบชาวบานท าความเขาใจกบชาวบานและเรยนรจากชาวบาน ถาชาวบานไมใหความรวมมอในการใหขอมล งานวจยกจะลมเหลว การทจะท าใหชาวบานไววางใจทจะใหขอมลจงตองอาศยเวลาในการท าความคนเคยใหเปนเสมอนลกหลานของเขาหรอเปนเสมอนสมาชกของชมชนนนๆ การเตรยมอปกรณตางๆ เชน สมด ดนสอ กลองถายรป เทปบนทกเสยง ฯลฯ อปกรณเหลานจะใหประโยชนมากในการเกบขอมลสนาม แตตองใชอยางระมดระวงและใหเปนธรรมชาตมากทสด สวนการเตรยมตวของผวจยนน ผวจยจะตองศกษาเอกสารทเกยวของกบเนอหาหรอเกยวของกบชมชนทจะศกษา ซงเปนการรวบรวมขอมลทผอนศกษาไวหรอเขยนไว เชน ประวตของชมชน การเปลยนแปลงในดานตางๆ ของชมชน ในดานผวจยตองพรอมทงดานรางกายและจตใจ กลาวคอ

7

ผวจ ยจะตองพรอมทจะปรบบคลกภาพ การมมนษยสมพนธทดและการใชหลกจตวทยาในระดบ ทเหมาะสมกบผคนในชมชนเพอใหการเกบขอมลเปนไปอยางมคณภาพ 4. การเกบและการบนทกขอมล การเกบขอมลสนามนนจะไมมสตรส าเรจเพราะขนอยกบสถานการณในชมชนนนๆ การบนทกขอมลจะกระท าตอหนาหรอภายหลงการสมภาษณหรอพดคยกบบคคลกเชนเดยวกน ผวจยจะตองใชเทคนควธทเหมาะสมในการบนทกขอมลดวย การเกบขอมลสนามมขนตอนดงน 4.1 การเขาสนาม (gain entry) การเกบขอมลสนามนนผวจยจะตองเลอกชมชนทจะศกษาเปนกรณศกษา คอเลอกเปนชมชน (หรอหมบาน) เดยวโดยเฉพาะเจาะจงเมอพบวามปรากฏการณหรอมเรองทผวจยตองการศกษา ถาผวจยไดศกษาภมหลงของบคคลตางๆ มากอนพอสมควรกจะเปนการดในการเกบขอมลของตน 4.2 การสรางความสมพนธ (build rapport) เมอผวจยไปถงชมชนหรอหมบานทเลอกศกษาแลว ควรไปหาผน าชมชนทนท เช น ผใหญบาน เจาอาวาส หรอผเฒาผแกทชาวบานใหความเคารพนบถอ ในขณะเดยวกนกแนะน าตวเอง ถงจดประสงคทมาพรอมกบมอบหนงสอจากผบงคบบญชาหรอจากหวหนาสถาบนการศกษาเพอ ขออนญาตและขอความอนเคราะหจากชมชนในการเกบขอมล เชน การบอกความจรงวาจะมาท าอะไร จะเอาขอคนพบไปท าอะไร สาเหตทตองเลอกสนามน และบอกถงผลทเขาจะไดจากเรา” การสรางความสมพนธทดจะเกดไดเรวหรอชานนขนอยกบผวจยเปนส าคญ ผวจยตอง มความฉบไวในการศกษาและสงเกตผคนในชมชน เชน อาจจะสรางความสนทสนมกบครในโรงเรยน ทสอนในชมชนนน เมอผวจยไดศกษาภมหลงของเขาจากแหลงตางๆ วาเขาเปนคนดมบทบาทตอชมชนนนพอสมควร ผวจยจะตองพยายามเขาไปสนทนาและท าความคนเคยเพอจะไดขอมลและไดผใหขอมลส าคญคนอนๆ ตอไป 4.3 การเกบขอมล วธการรวบรวมขอมลอาจใชหลายๆ วธ แตการวจยเชงคณภาพจะใหความส าคญ ในวธการดงตอไปน 1) การสงเกต การสงเกต (หรอการสงเกตการณ) ของผวจยเชงคณภาพเนนทความสมพนธของคนในสงคมมากกวาสงเกตตวคนแตละคน การสงเกตพฤตกรรมทางสงคมจงตองกระท าอยางตอเนอง ดวยเหตนผวจยเชงคณภาพจงมความจ าเปนตองพกอยในชมชนทตนท าการวจย (โดยทวไปจะใชเวลา 1 ป) การสงเกตม 2 แบบ คอ 1.1) การสงเกตแบบมสวนรวม คอ การเขาไปเกยวของหรอรวมกจกรรมดวย เชน ไปรวมในพธแตงงาน ผวจยจะเหนพฤตกรรมหรอขนตอนตางๆ ตงแตการแหของขบวนเจาบาวไปทบานเจาสาว การสขวญ การใหพรคบาวสาว การใหของผใหญ (ของไหว) การอบรมคบาวสาว ตลอดจน

8

การเลยงอาหารแกแขก เปนตน ผวจยจะพบเหนแบบแผนพฤตกรรม ความสมพนธของบคคลและความหมายของพฤตกรรมนนๆ ในขณะเดยวกนผวจยกควรพดคยและสมภาษณซกถามพรอมๆ กนไปไดเชนเดยวกน 1.2) การสงเกตแบบไมมสวนรวม เปนการสงเกตโดยทผวจยไมไดเขาไปเกยวของกบกจกรรม ผวจ ยเปนคนทอยนอกกจกรรมทเกดขนจงไมสามารถ เกบขอมลไดละเอยดเหมอน การสงเกตแบบมสวนรวม การสงเกตแบบไมมสวนรวมจงเหมาะในการเขาสสนามในชวงแรกๆ หรอขนอยกบสภาพการณ เชน การสงเกต การประชม ก านน ผใหญบานทผจดไมอนญาตใหบคคลอน เขารวมประชม เปนตน การสงเกตแบบมสวนรวมและแบบไมมสวนรวมอาจเกอหนนกนได เชน ระยะแรกๆ ใชวธการสงเกตแบบไมมสวนรวม แตเมอผวจยคนเคยกบชมชนดแลว อาจขออนญาต เขาไปสงเกต แบบมสวนรวมได ผวจยจงตองตระหนกวาจะสงเกตอะไร ปฏสมพนธของกลมคนเปนอยางไร เพอใหเหนความเปนจรงทเกดขน สวนการบนทกนนถาเปนการสงเกตแบบไมมสวนรวมกสามารถกระท าไดในขณะสงเกต แตถาเปนการสงเกตแบบมสวนรวม การบนทกอาจจะไมสะดวก ควรบนทกเมอเสรจจากการสงเกตแลว ในขณะทสงเกต หรอบนทกนนผวจยตองคด (หรอตความ) และตรวจสอบลกษณะตางๆ ของกจกรรมไปดวย 2) การสมภาษณ การสมภาษณเปนการซกถามหรอสนทนาตามทผวจยตองการ การสนทนาหรอ การซกถามจะมากนอยหรอใชเวลานานเทาใดขนอยกบผใหสมภาษณ แบบของการสมภาษณและ ผสมภาษณจะตองดใหเหมาะสมกบเวลา และสามารถทจะหยดหรอตดบทได (ถาผใหสมภาษณพดนอกประเดน) แตอาจจะใชกลวธทเหมาะสม เชน เปลยนประเดนค าถาม หยดดมน า ใหบหรสบ หรอใหยาอม ฯลฯ แตไมควรขดคอ ผใหสมภาษณในทนททนใด เพราะจะท าใหผถกสมภาษณไมเตมใจสมภาษณหรอใหขอมลทไมตรงกบความเปนจรง การสมภาษณมหลายชนดหรอหลายแบบ คอ 2.1) การสมภาษณแบบเปนทางการ หรอการสมภาษณแบบมโครงสราง เปน การสมภาษณทผวจยไดก าหนดค าถามไวแนนอนในแบบสมภาษณ และตองการถามคนจ านวนมาก ในการทจะน ามาเปรยบเทยบขอมลทไดรบ แบบสอบถามประเภทนสวนใหญนกสงคมวทยานยมใชมากกวานกมานษยวทยา 2.2) การสมภาษณแบบไมเปนทางการ หรอการสมภาษณแบบไมมโครงสราง การวจยเชงคณภาพนยมใชการสมภาษณแบบไมเปนทางการเชนเดยวกบนกมานษยวทยา เปน การสนทนาหรอสมภาษณทไมเครงครดในการตงค าถาม แตมงทจะท าความเขาใจทศนะหรอระบบคดของบคคลในการใหความหมายตอปรากฏการณตางๆ ผวจยจะตองตงประเดนปญหาไวในใจเสมอ ถาเหนวาผใหสมภาษณพดนอกประเดน กควรใชกลวธในการดงเขาประเดนทตนตงไวใหได อนงผวจยควรค านงถงการสมภาษณบคคลในวนใด เมอไร จงจะเหมาะสม เชน ถาสมภาษณผสงอายอาจจะได ทกเวลาเพราะมเวลาวางมาก ถาเปนวยหนม-สาว หรอวยกลางคนอาจจะใชเวลาเชาหรอเยน เพราะวางจากการท างานแลว เปนตน

9

2.3) การสมภาษณผใหขอมลส าคญ ผใหขอมลส าคญหรอผใหขอมลหลก คอ ผร ในชมชนทจะใหขอมลอยางละเอยดเกยวกบเรองตางๆ เชน พฒนาการทางประวตศาสตรของหมบาน (ถามผใหญบานหรอผอาวโสทเปนหวหนามาตงหมบาน) ดานการศกษา (ถามครในหมบาน) ดานพฒนา (ถามผทรงคณวฒของหมบานหรอพฒนากรประจ าในเขตต าบลนน ดานศาสนา (ถามเจาอาวาสวดหรอ ผทเคยบวชทวดนมานานแตสกออกมาเปนผอาวโสในขณะนน) เปนตน การสมภาษณแบบนจะกระท า ไดอยางละเอยดหรอเรยกวาการสมภาษณแบบลก การสมภาษณผใหขอมลส าคญ มเทคนควธเชนเดยวกบการสมภาษณแบบไมเปนทางการ แตแบบนจะเนนประเดนตางๆ ตามทผใหขอมลร ซงผวจยจะตองก าหนดเวลาในการสมภาษณไวลวงหนา และเมอผวจยกบผใหขอมลส าคญมความคนเคยกนแลวเปนสวนใหญ การสมภาษณแบบลกหรอแบบเจาะลกจะใหภาพรวมทางสงคมและวฒนธรรมไดด จงควรถามหลายๆ คน เพอประโยชน ในการวเคราะหและตรวจสอบขอมลใหไดความตรงมากทสด 4.4 การบนทก (field note) การบนทกหรอจดบนทกภาคสนามมความส าคญมาก เพราะจะปองกนการหลงลมได ผวจยจงควรบนทกขอมลไว อาจจะใชสมดบนทกขนาดเลกตดกระเปา เมอจ าเปนตองจดชอบคคลหรอสถานทส าคญไวยอๆ เมอไปถงทพกหรอมเวลากขยายใหมากขนตามทไดสงเกตหรอสมภาษณบคคล ขอแนะน าในการบนทกอาจสรปไดจากนกวจยสนาม 1. เปนการบนทกขอมลทไดจากการสงเกตและการสมภาษณ การบนทกไวอยางมระบบ จะชวยใหสะดวกในการน าขอมลมาใชไดทนทโดยไมสบสนและไมตองกลบไปถามทสนามอก 2. ผวจยจะบนทกขอมลในขณะทสงเกตหรอสมภาษณหรอภายหลง ยอมขนอยกบสภาพการณทอ านวย แตไมควรบนทกภายหลงจากการสมภาษณหรอสงเกตนานเกนไป (ปกตตองบนทกทกวน) เพอปองกนไมใหหลงลมได ผวจยสนามอาจมความเหนแตกตางกนตามประสบการณ ของแตละคน เชน บางคนเหนวาควรบนทกใหไดมากทสดแลวท าประเดนส าคญไวใหตรวจสอบไดงาย บางคนเหนวาควรบนทกเฉพาะประเดนส าคญทผวจยตองการ ส าหรบผเขยนเหนวาควรบนทกใหได มากทสด เพราะขอมลเหลานนอาจจะเกดประโยชนเมอถงขนวเคราะหและการเขยนรายงานการวจย ผวจยจะไมตองเสยเวลาในการกลบไปยงสนามอก 3. การเขยนบนทกเปนสงทยากเพราะตองจ าเหตการณนนได จงตองฝกฝนการจ าหรอหาสงชวยจ า เชน การถายภาพ การเขยนลงสมดโนตฉบบกระเปา การบนทกโดยเทปบนทก เปนตน จงตองมการเตรยมสงชวยจ าเหลานไวเสมอ โดยเฉพาะสมดโนตและกลองถายรปมความจ าเปนมาก จงควรน าตดตวไปดวยเสมอ การบนทกจะเปนการกรองหรอวเคราะหขอมลระดบหนง ผวจยจะรไดวา ตนเกบขอมลได สมบรณเพยงใด เมอไดตรวจสอบขอมลทบนทกไวในแตละวน

10

ตวอยางของแบบการบนทกภาคสนาม

1.1 ท าบญ วน เวลา สถานท ON สงทสงเกตตามความเปนจรง

TN การตความเบองตน

MN ระเบยบวธ

สวนท 1 เปนการบนทกสงทสงเกตได (Observation Note หรอ ON) เชน สงแวดลอม สถานท บคคล เหตการณ (ใคร ท าอะไร ทไหน เมอไร อยางไร กบใคร ท าไม ) ในสวนนจะไมม การตความ สวนท 2 เปนสวนทตความเบองตน โดยใชแนวคดหรอทฤษฎของผวจยประกอบ (Theoretical Note หรอ TN) อาจสรปจากสวนท 1 หรอเนนความหมายหรอก าหนดสมมตฐานชวคราวไว สวนท 3 กลาวถงระเบยบวธวจย (Methodological Note หรอ MN) ผวจยจะบนทกวธการทตนเขาไปตามความรสกสวนตวเปนสวนทชวยเตอนความจ า อาจจดเปนหมวดหมไวดานซาย (เชน 1.1 ท าบญ) เพอความสะดวกในการน าไปใชในขนวเคราะหและขนการเขยนรายงานการวจยตอไป รปแบบการบนทกหรอแบบการสมภาษณแบบไมมโครงสรางหรอแบบไมเปนทางการ อาจประยกตไดตามความเหมาะสม เชน ระบบานเลขท ต าบล อ าเภอ จงหวด วนทสนทนา เวลา สถานทสนทนา ผรวมสนทนา หวขอสนทนา บนทกรายละเอยดและขอสรป ดงน

11

แบบสมภาษณทไมมโครงสราง

บานเลขท................................ แผนท.....................................

บาน............................ต าบล...............................อ าเภอ............................จงหวด................................ วนท............เดอน.........................พ.ศ.................... เวลา..................สถานทสนทนา.............................. ผรวมสนทนา.......................................................... หวขอสนทนา/ขอสงเกต _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ บนทกรายละเอยด _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ สรป/ขอสงเกต _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

12

การบนทกขอมลจากการสงเกตและการสมภาษณน เปนขอมลสนาม จงเปนขอมล มอแรก (first-hand study of the data) หรอขอมลปฐมภม สวนขอมลอกประเภทหนงคอ ขอมลเอกสารนนเรยกวา ขอมลทตยภม อยางไรกด ขอมลทไดจากสถตทางราชการบนทกตางๆ และเอกสารตางๆ ทเปนของราชการ หรอ สวนบคคลจะชวยใหงานวจยชมชนมความสมบรณขน เชน เหตการณในอดตทมผบนทกไว สถตทางราชการและอนๆ จะชวยประหยดเวลาผวจยและเปนเนอหาทจะชวย เพมเตมในสวนท ขอมลสนามไมมหรอไมมผจ าได เปนตน แตขอมลเหลานเปนเพยงขอมลมอสองหรอขอมลทตยภม ทไมเปนขอมลลกษณะตอบโตระหวางผวจยกบผถกวจย ผวจยอาจตความไดล าบากหรอไมตรงกบปรากฏการณทเกดขนในระหวางทท าการวจย 5. การวเคราะหขอมล การวเคราะหขอมลในการวจยเชงคณภาพ เปนการจ าแนกหมวดหมของขอมลใหเปนระบบ เพ อท าใหเกดความเขาใจในความหลากหลาย การอธบายความหมายและความสมพนธ ของปรากฏการณตางๆ เพอใหเหนความหลากหลายของปรากฏการณมากกวาทจะเสนอความสมพนธและความคลายคลงทว ดไดดวยคาทางสถต (เชน การวจ ยเชงปรมาณ) ความหลากหลายของปรากฏการณตางๆ ทมลกษณะเกยวของกนและเชอมโยงกน ซงเปนความสมพนธของปรากฏการณ ทมอยจรงในสงคมทกๆ ดานเพอใหไดภาพรวม เชน 1. การวเคราะหการหนาท การวเคราะหขอมลเชงคณภาพ มงอธบายความหมายและลกษณะความสมพนธของปรากฏการณในสงคมวาเกดขนไดอยางไร มการด ารงอยและการเปลยนแปลงอยางไร ในสงคมระดบชมชนหมบานจะเหนคนในสงคมกระท าหนาทแตกตางกนไป การทแตละคนมสถานภาพ (ฐานะต าแหนง) และบทบาท (หนาท) ตามฐานะและหนาทท าใหสงคมนนด ารงอยได ในปจจบนมการกลาวถงสงคมในชนบทก าลงจะลมสลาย เพราะสมาชกในชมชนทเคยอยในชมชนและท าหนาทในชมชนไดอพยพเคลอนยายแรงงานเขามาท างานในกรงเทพมหานคร และปรมณฑลทมโรงงานอตสาหกรรมตงอย แรงงานเกษตรซงเปนหนมสาวในชนบทจงขาดแคลน ผวจยจงควรศกษาดวาหนาทตางๆ เหลานไดเปลยนไปอยางไร มอะไรทเขามาแทนทในสงคม ความเชอ ทศนคตและพธกรรมตางๆ ซงเปน การวเคราะหการหนาทในสงคม 2. การวเคราะหชมชน การวเคราะหชมชนหรอหมบานเปนการแยกรายละเอยดใหเหนองคประกอบตางๆ ของชมชนวามพฒนาการทางประวตศาสตรมาอยางไร มเหตการณส าคญใดเกดขน มการเปลยนแปลงมาอยางไร มปจจยอะไรทกอใหเกดการเปลยนแปลงปจจยตางๆ น ตองพจารณาทงปจจยภายในและปจจยภายนอกดวย

13

6. การเขยนรายงานการวจย การเขยนรายงานการวจยเปนขนตอนสดทายของการวจยทผวจยไดศกษา คนควา และ ไดท างานจากสนาม การเสนอผลงานวจยเชงคณภาพมโครงสรางทยดหยนไมตายตวเหมอนการวจย เชงปรมาณ การเขยนรายงานการวจยจะตองเขยนไปตามความเปนจรงและการวเคราะหตองไมล าเอยง หรอมอคต โดยใชภาษาทางราชการหรอภาษาเขยนหรอภาษางายๆ ทสละสลวยสภาพและถกหลกไวยากรณ

14

ตวอยางงานวจยเชงคณภาพ ชองานวจย เรอง การศกษากลมชาตพนธในประเทศไทย : กรณไทยกวย ชอผวจย ไพฑรย มกศล แหลงทมา สมาคมสงคมศาสตรแหงประเทศไทย 2531 (งานวจยนไดรบการสนบสนนจากมลนธฟอรด (Ford Foundation)) ตวอยางงานวจยนจะเรมดวยสภาพความเปนมาของปญหา กรอบแนวคดในการวจ ย วตถประสงคของการวจย ขอบเขตของการวจย วธการศกษา ระยะเวลาในการศกษา ขอตกลงเบองตนและสรปผลงานวจยดงตอไปน สภาพความเปนมาของปญหา ภาคตะวนออกเฉยงเหนอหรอภาคอสานของประเทศไทย มกลมชาตพนธ (Ethnic Groups) ตางๆ ตงถนฐานกระจายอยทวไป จ านวนประชากรรอยละ 85 เปนไทยอสานหรอไทย-ลาว (ไพฑรย มกศล. 2528: 113) ทางดานตะวนออกของภาคมประชากรทพดภาษาไทย (ภไทย) แสก ยอ โซ (กระโซ) โยย และขา อาศยอยในเขตจงหวดสกลนคร นครพนม มกดาหาร และกาฬสนธ และยงมชาวยอและผไทยบางกลมไดยายถนฐานไปอยในเขตจงหวดใกลเคยง สวนดนแดนทางแถบอสานตอนใตมชาวไทยเชอสายเขมรและกวย (สวย) เปนสวนใหญซงตงถนฐานอยในเขตจงหวดบรรมย สรนทร ศรสะเกษ และมจ านวนเลกนอยทตงหลกแหลงในบางสวนของจงหวดมหาสารคาม นครราชสมา และอบลราชธาน นอกจากนยงมชาวไทยด าอาศยอยในเขตจงหวดเลย ชาวบนอยในเขตจงหวดชยภมและนครราชสมาซงเปนชนทมจ านวนคอนขางนอยและชาวบล (หรอบร) อก 2-3 หมบานในเขตอ าเภอโขงเจยม จงหวดอบลราชธาน ภาษาพดของชาวบลไมแตกตางจากกวย นอกจากส าเนยงอาจแตกตางกนบางเพราะเปนภาษากลมตระกลมอญ-เขมร เชนเดยวกน ชาวไทยทพดภาษากวยในปจจบน มจ านวนไมนอยกวา 3 แสนคน (สพจน ประเสรฐศร. 2527) อาศยอยหนาแนนในทองทจงหวดสรนทร ศรสะเกษ บรรมย และกระจายอยในเขตจงหวดใกลเคยง ชาวกวยเปนกลมชาตพนธทเชอวาเปนชนชาตดงเดมทอาศยอยในภาคอสาน กระจายไปทางตะวนออกถงตอนใตของสาธารณรฐประชาธปไตยประชาชนลาวและตอนเหนอของกมพชาประชาธปไตย (Seidenfaden. 1952, พระยาประชากจกรจกร. 2447: 177) สวนชาวกวยทอาศยอยในเขตทงกลารองไห มการตงถนฐานกระจายอยในเขตอ าเภอพยคฆภมพสย จงหวดมหาสารคาม อ าเภอชมพลบร และอ าเภอทาตม จงหวดสรนทร และยงมชาวกวยทเรยกตนเองวา “เยอ” อาศยอยในเขตอ าเภอราษไศล จงหวดศรสะเกษ หมบานชาวกวย ในบรเวณทงกลารองไหจงมไมนอยกวา 20 หมบาน (ประเสรฐ ศรวเศษ. 2521: ฉ; หนวยศกษานเทศกจงหวดมหาสารคาม. 2528: 1-78) เมอเปรยบเทยบอตราสวนของหมบานตางๆ ในพนททงกลารองไห จ านวน 565 หมบาน และจ านวนประชากรประมาณ 400,000

15

คนเศษ (กรมพฒนาชมชน. 2528: 8) ทอาศยอยในเขตจงหวดมหาสารคาม รอยเอด สรนทร ศรสะเกษ และยโสธรแลว ชาวกวยนบวาเปนกลมทคอนขางนอย ชาวกวยมวฒนธรรมหลกซงไดรบอทธพลของพทธศาสนา ท าใหมขนบธรรมเนยมประเพณ และพธกรรมทคลายคลงกบชาวไทยทนบถอพทธศาสนาโดยทวไป แตวฒนธรรมดงเดมทเปนขนบธรรมเนยมประเพณ ความเชอ รวมทงพนฐานทางสงคมและเศรษฐกจของชาวกวยยอมแตกตางไปจากชาวไทยลาวซงเปนกลมทมจ านวนมากกวา เชน ชาวกวยมความเชอในเรองผบรรพบรษคอนขางสง มการศกษานอย และมการใชเทคโนโลยเพอผลตผลทางการเกษตรอยในระดบต ากวาชนกลมอนทตงหลกแหลงในเขตทงกลารองไห จนมนกวชาการบางทานตงขอสงเกตในการศกษาวา วฒนธรรมบางดานของชาวกวยในอดตมผลตอปญหาความยากจนของพวกเขาในปจจบน (สเมธ แกนมณ. 2528: 2) ในดานขนบธรรมเนยมประเพณ และความเชอ ตลอดจนพนฐานตางๆ ทางดานกายภาพ ดานสงคม และดานเศรษฐกจของชาวกวยยงเปนอปสรรคตอการพฒนาตนเองและพฒนาสงคมของกลมชาตพนธน อยมาก ความลาชาหรอความดอยความเจรญกวาชมชนอนๆ ในเขตใกลเคยงอาจเกดจากความแตกตางทางดานภาษา ประเพณ และความเชอตางๆ ทมลกษณะเฉพาะแตกตางจากชาวไทยในภาคกลางและชาวไทยลาวในภาคอสาน แมวาในปจจบนรฐบาลไดจดการศกษาภาคบงคบทวถงทกหมบานแลว แตคณภาพทางการศกษาของชาวกวยกยงอยในเกณฑต า ท าใหโอกาสศกษาตอของนกเรยนทส าเรจ ชนประถมศกษาอยในวงจ ากดมาก ความแตกตางทางวฒนธรรม เชน ภาษา ขนบธรรมเนยมประเพณและความเชอตางๆ เหลาน จงอาจเปนอปสรรคตอการพฒนาตนเองและสงคมของชาวกวยโดยสวนรวมดวย การคนควาวจยเกยวกบกลมชาตพนธกวยยงอยในวงจ ากด หรออาจกลาวไดวาตลอดเวลาทางประวตศาสตรอนยาวนานทชาวกวยตงถนฐานอย ในภาคอสาน ยงไมมนกวชาการสนใจศกษา ความเปนมาทางดานประวตศาสตร สภาพสงคมและวฒนธรรมของชนกลมน จากการส ารวจและประสบการณของผศกษาเองได พบวาชาวกวยยงสามารถรกษาเอกลกษณของตนไวไดซงเปนสงท นาศกษาและนาสนใจ อนงกระบวนการเปลยนแปลงทเกดขนทางดานเศรษฐกจ การเมอง ตลอดจน การผสมกลมกลน และความสามารถในการปรบตวเองของชาวกวยเขากบกลมอนๆ เปนเรองทนาสนใจตอการศกษาอยางมาก จงควรศกษาอยางรบดวนกอนทลกษณะทวๆ ไป (General characteristics) ของชาวกวยจะถกกลนจากวฒนธรรมของทางราชการ ซงเปนผลจากการจดการศกษา การสอสารตางๆ ทงทางวทยโทรทศน และการททางราชการเขาไปพฒนาชนบทในลกษณะตางๆ ยอมเปนการท าลายเอกลกษณของชนกลมนอยไดอยางรวดเรวในขณะเดยวกนดวย กรอบแนวคดในการวจย แนวคดเกยวกบการศกษาเรองของกลมชาตพนธตางๆ โดยทวไปแลวกลมชาตพนธทเปนกลมคอนขางนอยหรอชนสวนนอย (Minority group) มกจะเสยเปรยบในการด าเนนชวตในสงคมและ ถกครอบง าโดยคนกลมใหญ กลาวคอ ชนกลมนอยทอาศยอยในสวนตางๆ ของโลก มกจะไดร บ การปฏบตทคอนขางเสยเปรยบจากชนสวนใหญในประเทศ ซงไดกอใหเกดปญหาและน าไปส

16

ความขดแยงกนเองระหวางกลมหรอระหวางกลมทเปนฝายรฐบาลและกลมทตอตานรฐบาล แนวคดเกยวกบเรองนจะเหนไดจากการศกษาวจยของเกยรส (Geertz. 1973) ลอนดอน (London. 1979) เฮกเตอร (Hechter. 1975) ไคส (Keyes. 1976) ดวอส (Devos. 1981) และคนอนๆ เกยรสไดยนยนจากการศกษาของเขาในเรองความขดแยงทเกดขนในดนแดนทไดรบเอกราช ตงแตหลงสงครามโลกครงท 2 วาเกดจากพนฐานความรสกแรกเรม (Primordial sentiments) ซงยงคงฝงอยในสวนลกรวมกนในเรองสายเลอด (blood) เชอชาต (race) ภาษา (language) ภมภาค (region) ศาสนา (religion) และประเพณ (tradition) ซงแตละกลมมความรสกรวมกนในกลมของเขา ความรสกแรกทเกดขนรวมกนในแตละกลมชาตพนธ ความรสกธรรมดาสามญบนพนฐานมรดกทางประวตศาสตรเกดขนไดทงในสงคมทลาหลงและสงคมทมความเจรญทางดานเทคโนโลย (Devos. 1981: 5) หรอ สงคมอตสาหกรรมทวๆ ไปดวย ในการศกษากรณของกลมชาตพนธชาวกวยในภาคอสาน จะชใหเหนแนวคดทเปนปจจยดานความรสกทางวฒนธรรมและภาษาพด (ภาษากวย) ทแตกตางจากชาวอสานสวนใหญ แสดงใหเหนถง เอกลกษณเฉพาะตวทชาวกวยไดสบทอดมาจากบรรพบรษ การศกษาในอดตในเชงชาตพนธวรรณา (Ethnography) เปนไปอยางกวางๆ และไมเจาะจงศกษาชมชนใดชมชนหนงโดยเฉพาะ หรอไมมงเกบขอมลภาคสนามอยางละเอยดและเครงครดตามวธการทางมานษยวทยา แตเปนการบนทกเหตการณ ทพบเหนในขณะเดนทาง เชน งานของไซเดนฟาเดน (Seidenfaden. 1952, 1967) และงานของเอมอยเนยร (Aymonier. 1895, 1898) สรปไดวาชาวกวยไดถกครอบง าโดยไทย–ลาว และเขมรซงมวฒนธรรมสงกวา ท าใหชาวกวยทอาศยและตดตอใกลชดกบไทย–ลาว หนมายอมรบวฒนธรรมของไทย–ลาว เรยกวา ลาวสวย (Lao-Soal) สวนทอาศยอยใกลชดกบชาวเขมรไดกลายมาเปนเขมรกวย หรอเขมรสวย (Khmer-Kui or Khmer-Soal) (Seidenfaden. 1952: 158 ; Department of Army Pamphlet. 1970) ชาวอสานสวนใหญในปจจบนยงคงมความเชอวา ชาวกวยยงดอยทางวฒนธรรมกวากลมอนๆ ทงนอาจเปนเพราะวา ชาวกวยมจ านวนนอยกวา มภาษาพดและความเชอตางๆ ทเปนลกษณะเฉพาะ แตกตางไปจากกลมไทย–ลาว ซงเปนชนสวนใหญในภาคอสาน ดงนนการศกษากลมชาตพนธชาวกวยจงเปนเรองทละเอยดออนและจ าเปนตองศกษาใหเขาใจพนฐานทางวฒนธรรมตลอดจนการเปลยนแปลงและการปรบตวทางดานสงคม เศรษฐกจ การเมองและความเชอตางๆ ของกลมชาตพนธชาวกวย ซงเปนไปตามทฤษฎการเปลยนแปลงของกลมชาตพนธ กลาวคอ ชาวกวยยงคงยดมนในเอกลกษณ ของตน เชน ขนบธรรมเนยมประเพณ ความเชอและภาษาของตน และยงเปนผลจากการด าเนนนโยบายของรฐบาลดวย การศกษาของไพฑรย (Paitoon. 1984) เปนงานศกษาเฉพาะกรณของชาวเขมร กวย และไทย–ลาวในภาคอสานใต โดยใชวธการทางประวตศาสตรชาตพนธ (Ethnohistorical methodology) ในการปรบตวของประชาชนในดานเศรษฐกจ สงคม และการเมอง เปนผลจากปจจยภายนอกทรฐบาลไทยไดใชนโยบายการบรหารตอดนแดนในอสานใตรวมทงดนแดนในภาคอนๆ ดวย การศกษากรณชาวกวยในครงน จงเปนทงการขยายแนวคดการศกษาของกลมชาตพนธเฉพาะกลมชาตพนธเดยวตามแนวคดทฤษฎการเปลยนแปลงชาตพนธ (Theories of ethnic change) อกดวย

17

วตถประสงคของการวจย 1. เพอศกษาประวตความเปนมาของชาวไทยกวย 2. เพอศกษาลกษณะตางๆ ของชาวไทยกวย เชน โครงสรางทางสงคม เศรษฐกจ การเมอง ศาสนา และความเชอตางๆ 3. เพอศกษาการเปลยนแปลงและการปรบตวในดานตางๆ เชน สงคม เศรษฐกจ การเมอง และวฒนธรรม ขอบเขตของการวจย ผวจยไดศกษาประวตความเปนมาและลกษณะทวไป (General characteristics) ของชาวกวยอยางกวางๆ แลวศกษาเฉพาะกรณ บานสะเดาหวาน ต าบลนาภ อ าเภอพยคฆภมพสย จงหวดมหาสารคาม เกยวกบความเปนมาทางดานประวตศาสตร ลกษณะทวๆ ไป ตลอดจนการเปลยนแปลงและการปรบตวทางดานสงคม เศรษฐกจ การเมอง และวฒนธรรม วธการศกษา ผวจยใชวธการศกษาโดยการสงเกตทงทมสวนรวมและไมมสวนรวม โดยอาศยความรและประสบการณทางดานประวตศาสตร และมานษยวทยาในการศกษาอยางกวางๆ (Empirical study) เพอสนบสนนขอมลจากเอกสารตางๆ ทางประวตศาสตรในอดตและปจจบน อนงผวจยไดสมภาษณ ตามวธการประวตศาสตรบอกเลา (Oral history) โดยเนนบคคลทใหขาวสารทส าคญ (Key informants) ในบานสะเดาหวานและบคคลทกลาวถงจากผใหขาวส าคญ ระยะเวลาในการศกษา การศกษาวจยใชเวลา 1 ป โดยแบงเปนขนตอน ดงน 1. ขนส ารวจขอมล ส ารวจชมชนชาวกวยในเขตทงกลารองไห จ านวน 20 หมบาน ใชเวลา 1 เดอน แลวเลอกบานสะเดาหวาน ต าบลนาภ อ าเภอพยคฆภมพสยเปนกรณศกษาเพยง 1 หมบาน 2. ผวจยไดออกไปสงเกตและสมภาษณบคคลในหมบานสะเดาหวาน รวมกบผชวยวจยใน เดอนตอมาเปนเวลา 1 เดอน เพอเปนขอมลในการสรางแบบสมภาษณ 3. ขนวเคราะหขอมล ผวจยไดน าขอมลทไดจากการศกษามาอธบายในเชงพรรณนาวเคราะห (Descriptive analysis) และไดออกไปศกษาทบานสะเดาหวานเปนครงคราว เพอเกบขอมลเพมเตม ในการเขยนรายงานการวจยขนสมบรณ ขอตกลงเบองตน ชาวไทยกวย หมายถง กลมชาตพนธกวยทอาศยอยในภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทย เปนคนไทยตามประกาศวาดวยสญชาตไทยบงคบสยาม ซงไดใชบงคบมาตงแตรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว

18

ชาวไทย–ลาว หมายถง ชาวอสานทพดภาษาไทยอสาน (ไทย–ลาว) ซงมถนก าเนดอยใน ภาคตะวนออกเฉยงเหนอ (หรอภาคอสาน) ของประเทศไทย สรปผลงานวจย งานวจยเรอง การศกษากลมชาตพนธในประเทศไทย กรณไทยกวย สรปไดดงน ชาวไทยทพดภาษากวยในภาคตะวนออกเฉยงเหนอตอนลาง (อสานใต) ในปจจบนมมากกวา 3 แสนคน อาศยอยในทองทจงหวดสรนทร ศรสะเกษ บรรมย อบลราชธาน นครราชสมา และทาง ตอนใตของจงหวดมหาสารคาม หลกฐานทางดานชาตพนธวทยา กลาววา กลมชาตพนธกวยอพยพจากตอนเหนอของอนเดยมาทางทศตะวนออกเฉยงใต ในทสดไดตงหลกแหลงอยบรเวณตอนใตของลาว เขมรตอนเหนอ และบรเวณตอนใตของภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทยมาเปนเวลาประมาณ 3,000 ปเศษ หลกฐานจากการบอกเลาของผใหปากค า สามารถกลาวยอนไปไดประมาณ 200 ปเศษเทานน ในจงหวดมหาสารคาม มชาวไทยกวยอาศยอยในเขตอ าเภอพยคฆภมพสย เพยง 8 หมบาน (จากจ านวน 218 หมบานของอ าเภอน ) และบานสะเดาหวาน (ปจจบนขนกบอ าเภอยางสสราช) เปนหมบานชาวกวยเพยงหมบานเดยวทตงมาเปนเวลาประมาณ 80 ปเศษ และอยทามกลางหมบานไทยลาวในเขตต าบลนาภ 12 หมบาน ชาวกวยบานสะเดาหวานจากอดตจนกระทงถงปจจบน มสภาพความเปนอยอยางสงบและเรยบงาย มความสามคคกลมเกลยว เชอฟงในผน า (ผใหญบาน) และผเฒา ผแก ซงเกดจากความสมพนธในกลมเครอญาตนบตงแตครอบครวในฐานะทเปนสถาบนทางสงคม ทเลกทสด ในแตละครอบครวตอๆ มาไดขยายครอบครวออกไปเปนตระกลตางๆ จากครอบครวเดยวกลาวคอ เมอลกสาวแตงงานมลก 1-2 คน กจะมสภาพเปนครอบครวขยายชวคราว (2-5 ป) หวหนาครอบครวทรวมอยในบานเดยวกนกบพอตา คอ ลกเขยกจะแยกบานออกไปตงในละแวกเดยวกนกบบานพอตา ดงนนในระยะเวลาเพยง 1 ชวอายคน บานสะเดาหวานไดขยายจาก 10 ครวเรอน เปน 142 ครวเรอน ในปจจบน (2531) สถาบนพนฐานทางครอบครวจงเปนสายสมพนธทเกาะเกยวใหชาวบานสะเดาหวานรกใคร เปนพนองกนมาจนทกวนน สภาพทางสงคมของชาวบานสะเดาหวานจงเปนสงคม ทพงพาอาศยกนในหมบานดวยดเสมอมา สภาพทางเศรษฐกจในชวง 50 ปแรกของการตงหมบาน ชาวบานมเศรษฐกจแบบเลยงตวเองไดโดยอาศยการท านาทกครวเรอน พนทรอบๆ หมบานในอดตเปนปายางเปนสวนใหญ ชาวบานจงพงปาในการด ารงชพอกทางหนง ชาวบานในอดตจงรกษาปาไวและพงพาธรรมชาตสงคอการเกบของปา (น ามนยาง) และลาสตว แลวน าไปแลกขาวกบหมบานใกลเคยง ท าใหฐานะเศรษฐกจแบบพอยงชพอยไดโดยไมล าบาก แตเมอปายางถกโคนเพอปลกปอและมนส าปะหลงโดยชาวบานและผมอทธพลในทองถนเมอ 30 ปมาแลว ชาวบานจงไมสามารถหาน ามนยางมาท าไตและครได จงดนรนโดยการไปรบจางท านาในแถบจงหวดสระบร ลพบร และจงหวดใกลเคยงและไดเรมเขาไปท างานทกรงเทพฯ เมอประมาณ 10 ปเศษมาแลว โดยการน าของนายทองค า ทรดไธสง และมรนหลงๆ ทยอยตามกนไป จนถงปจจบน มแรงงานชายหญงกวารอยคนไปท างานทกรงเทพฯ และจงหวดใกลเคยงกบกรงเทพฯ ชาวบาน

19

สวนใหญได ใหปากค าว า “ถาไมมลกหลานไปท างานทกรง เทพฯ คงอดตายมานานแลว ” การเปลยนแปลงของระบบนเวศรอบๆ บานสะเดาหวาน โดยการตดไม ถางปา และเผาปาเพอปลกมน จงสอดคลอ งกบค ากล าวท ว า “มน (ส าปะหลง ) มาป าหมด” และผลกดน ใหชาวบานใน ภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ไปท างานในกรงเทพฯ กนมากในปจจบน อาชพรองจากการท านาของแมบานชาวสะเดาหวานอกอยางหนงคอ การเลยงไหม ทอผา (ฝายและไหม) แมบานและลกสาวจะท ากนแทบทกครวเรอน ยกเวนครอบครวทมหญงสงอายทไมสามารถ ท าได เพราะตามดตามว สวนเดกหนมสาวอายตงแต 13-20 ป ทไมไดไปท างานทกรงเทพฯ กฝกหดเจยระไนพลอย ซงในหมบานนมรานท าพลอย 3 ราน มแรงงานในหมบานประมาณ 20 คนตอวน การเจยระไนพลอยในหมบานนและหมบานตางๆ ในเขตอ าเภอพยคฆภมพสย อ าเภอนาเชอก และอ าเภอใกลเคยงในจงหวดมหาสารคามท าใหแตละคนมรายไดวนละ 25-30 บาท ไดอกทางหนงดวย ในดานวฒนธรรม ชาวกวยบานสะเดาหวานมวฒนธรรมของตนเอง ซงเปนคานยมและเอกลกษณทเดน คอ 1. คานยมพนฐาน เชน การพงตนเอง ความขยนหมนเพยร และมความรบผดชอบ ชาวบานพยายามพงตนเองโดยใชความสามารถของตน ไม เ ปนภาระใหผอนเดอดรอน ทงน เพราะ ความขยนหมนเพยรในการประกอบอาชพ แมวาพนทการท านาสวนใหญในหมบานมนอยและชาวบาน กพยายามตอสดนรนเพอความอยรอดของชวต 2. การเชอผน าและผอาวโส ชาวกวยบานสะเดาหวานเชอในผน าสง และเคารพผเฒาผแก ซงจะสงเกตไดจากการรวมมอกนในการพฒนาหมบาน เชน การตดถนนหนทางในหมบาน เปนตน อนงในการเลอกตงทผานมา ชาวบานมความเชอและเลอก ส.ส. ตามทผใหญบานแนะน าใหเลอกทงหมบาน พฤตกรรมของชาวบานทแสดงออกในลกษณะเอกลกษณของความเปนอนหนงอนเดยวกนของการเกาะกลมในหมบานชาวกวย เชน การไปตลาดซอของ นยมไปซอรานใดกจะบอกเลาตอๆ กนไป ใหไปซอรานนนรานน เปนตน การตดสนเรองววาทกนหมบาน ชาวบานจะใชโคตรวงศของตนเอง ไกลเกลยใหคนด ท านองเดยวกบระบบเฒาแกของไทยลาวในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ในปจจบนชาวบานสะเดาหวานจงมความเคารพกฎหมายและเชอฟงผน าทงทเปนทางการและไมเปนทางการ จากการสมภาษณสรปไดวาในรอบ 10 ปทผานมาไมเคยเกดคดอกฉกรรจในหมบานเลย 3. ความเชอและศรทธาทางศาสนา ชาวบานนยมท าบญตกบาตรทกเชา และไปวดในวนพระ ไมมการเลนการพนนในหมบาน ตวอยางทเหนชด คอ เมอเดอนเมษายน 2530 คนหนมสาวทไปท างานทกรงเทพฯ และจงหวดใกลเคยง ไดน าผาปามาทอดทวดบานสะเดาหวานเพอสมทบทนสรางหอระฆง ไดเงนจ านวน 47,000 บาท เปนตน 4. ความเชอในเรองการนบถอผวญญาณตางๆ ชาวกวยนบถอผเชนเดยวกบการนบถอศาสนา ไดแก การนบถอผปตา ผบาน ผเรอน ผนาและอารกษตางๆ จงตองบวงสรวงบอกกลาวเปนประจ า เชน หลงเกบเกยวแลวชาวบานจะเลนผมด ภาษากวยเรยก แซงมอ (เหมอนผฟาของไทยลาว) โดยมจดประสงคเพอใหทกคนอยเปนสข และยดถอในประเพณทเคยปฏบตมา ชาวสะเดาหวานเชอวา ทโนนสงดานตะวนออกหมบานเปนทอยของเทพารกษ (อารกษ) เรยก “เจาปสามเกา” คนทไปตดไม

20

บรเวณนนจะเปนไขหวโกรน แตถาบวงสรวงบอกกลาวดวยไกกจะหายทนท ตอมาเมอ 30 ปเศษมาแลว ไดมพระมาท าพธขบไลเจาปสามเกา ชาวบานจงเสอมความนบถอในเจาป ปจจบนการเลกถอผเจาป ไดท าลายระบบนเวศ ปาไมบรเวณนถกโคนถาง บรรดาไกปาและสตวปาถกรบกวน และถกจบเปนอาหารจนหมดไปแลว 5. การผสมกลมกลนทางวฒนธรรม ผเฒาผแกบานสะเดาหวาน กลาววา เมอกอนนนชาวบานสะเดาหวานกบหมบานใกลเคยงมความขดแยงกนบอยๆ เพราะหมบานรอบๆ เปนไทยลาวซงถอวาตนเปนกลมใหญและมวฒนธรรมสงกวา เดกบานสะเดาหวานเมอ 10 ปเศษ ไปโรงเรยนทบานหนองบวชม ตอมาเมอโรงเรยนยายมาตงทบานเหลาหมากค าซงอยใกลกวา เดกๆ จงไปโรงเรยน (ประถมศกษา) รวมกบชาวไทยลาว การศกษาในระบบโรงเรยนไดชวยท าใหเกดการผสมกลมกลนทางวฒนธรรม นกเรยนคนเคยและมความสมพนธกนระหวางเดกชาวไทยลาวกบชาวกวย ซงจะเหนไดวาผชายจากบานหนองบวชมและบานเหลาหมากค าไดอพยพเขามาอยบานสะเดาหวานโดยการแตงงานมากกวา 10 คน อดตผใหญบาน (พอใหญทอง ปรเส) เดมเปนคนบานเหลาหมากค า พอใหญออน พรบญ เปนจ า (ขะจ า) ของหมบาน เดมเปนคนบานหนองบวชม เปนตน นอกจากนยงมชายจากต าบลแวงดงซ งอยใกลเคยงมาแตงงานกบหญงบานสะเดาหวานอกดวย ประเพณการปฏบตตางๆ ของไทยลาวไดถกน ามาใช เชน ภาษาพด ชาวกวยกยอมรบ ชาวกวยบานสะเดาหวานสวนมากจงพดภาษาไทยลาวไดแตเสยงจะแปรงและแปลกไป ดงท ไซเดนฟาเดนเรยกวา “ลาวสวย” เมอกงศตวรรษมาแลวในบาน สะเดาหวานโดยทวไปพดภาษากวยแทบทกคน แตเวลาไปหมบานไทยลาวหรอพดภาษาไทยกลางกบคร (ทโรงเรยน) หรอกบขาราชการทไปเยยมหมบาน ชาวกวยบานสะเดาหวานใชภาษาไทยลาวหรอภาษาไทยไดคลอง (ดงไดกลาวมาแลว) จงกลาวไดวา ในระดบหมบานชาวกวยจะใชภาษาของตนเองแสดงตนเปนกวย แตจะใชภาษาไทย เมอพดกบขาราชการหรอพดกบผคนทตวเมอง (อ าเภอ จงหวด) เปนการแสดงความเปนคนไทยในระดบทกวางขนในฐานะพลเมองไทย กลาวโดยสรป ชาวไทยกวยบานสะเดาหวานเปนชาตพนธกลมนอยทอาศยอยใกลกบกลม ไทยลาว (ไทยอสาน) ในอดตไดรบการดถกวามวฒนธรรมดอยกวาไทยลาว ชาวกวยจงตองพยายามปรบตวโดยการเรยนรและอดทน จงท าใหการดถกเหยยดหยามจากไทยลาวลดลงเรอยๆ จนแทบจะไมมการดถกกนแลวในปจจบน อนงกระบวนการปรบตวนเปนผลจากการจดการศกษาใหนกเรยนชาวกวยและชาวไทยลาวไดเรยนรวมกน และไดกอใหเกดความสมพนธทางการแตงงานระหวางกลม ในปจจบนผชายไทยลาวทแตงงานกบหญงชาวบานสะเดาหวานกวา 10 คน สามารถอยรวมกนกบชาวกวย และยอมรบวฒนธรรมของชาวบานสะเดาหวานโดยไมมความขดแยงกนแตอยางใด ในขณะเดยวกนหวหนาครอบครวซงเปนไทยลาวกจะใชภาษาของตนพดกบชาวบานทเปนชาวกวยจงเปนการผสมกลมกลน ทางวฒนธรรมซงกนและกน ตามแนวคดทฤษฎของการผสมกลมกลนทางวฒนธรรมดงไดกลาว ในการศกษาน การศกษาวจยเกยวกบกลมชาตพนธในภาคอสาน ซงมชาวไทยทพดภาษาตางๆ และมเอกลกษณแตกตางจากภาษาไทยทางภาคกลาง นกวชาการหรอผสนใจศกษาทางชาตพนธวทยาจงควรศกษาอยางจรงจงและรบดวน กอนทเอกลกษณทางวฒนธรรมของกลมชาตพนธตางๆ จะถกผสม

21

กลมกลนเปนวฒนธรรมใหญหรอวฒนธรรมของชาต การศกษากลมชาตพนธกลมอนๆ ทยงไมมผศกษาเพอรวบรวมหลกฐานตางๆ ไว จงนาจะเปนการอนรกษและการสงเสรมวฒนธรรมพนบานใหด ารงอยไดตามนโยบายวฒนธรรมแหงชาตวาดวยแนวทางในการรกษา สงเสรมและพฒนาวฒนธรรม พทธศกราช 2524 และ 2529 ไดอกทางหนงดวย เอกสารอางอง ไพฑรย มสกล. (2546). เอกสารชดฝกอบรมการเรยนรการท าวจยดวยตนเอง. (ตอนท 15).

นนทบร: สถาบนวจยและพฒนามหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช.