Lekz 8 манж чин гүрний үеийн монгол

Манж Чин гүрний үеийн Монгол орон. Их Чин буюу Да Чин (大清帝国 )

МАНЖ ЧИНЬ УЛС \1644 – 1911\

Дэд сэдвүүд: 1. Өвөр, Халх Монгол Манжид эзлэгдсэн нь. 2. Манжийн үеийн нийгмийн байгуулал. 3. Манжийн үеийн Ар Монголын засаг захиргаа. 4. МАНЖ ЧИН УЛСЫН ҮЕИЙН МОНГОЛ НОЁДЫН ЗЭРЭГ ДЭВ

МАНЖ НАР ТӨВ АЗИЙН НҮҮДЭЛЧИД

ЗҮРЧДИЙН АЛТАН ЦИНЬ УЛС 1125-1234

МАНЖ ЧИНЬ УЛС 1644-1911

Өвөр, Халх Монгол Манжид эзлэгдсэн нь.

1575 онд Нурхачи баатар олон аймгуудыг өөрийн эрхэндээ оруулж 1616 онд өөрийгөө Манж улсын хаанд өргөмжилж, Умард Алтан улс-ыг байгуулав.

Энэ үед Ар Халх нь Сэцэн хан, Түшээт хан, Засагт

хан гэсэн 3 хэсэг, Зүүн гарын хаант улс Цахарын буюу Лигдэн хаанаас

ангид байдалтайгаар тусгаар тогтнож байлаа.

Энэ үед Өвөрмонголын ихэнх ноёд Лигдэний бодлогыг дэмжихийн оронд Лигдэн хааны захиргаанаас гарч тусгаар тогтнохыг оролдож байлаа.

1626 онд Хорчин , 1627 онд Найман, 1628 онд Баарин , Харчин , 1629 онд Авга , Түмэд , 1631 онд Ар Хорчиноор тэргүүлсэн нэлээд аймаг Манжид даган орсон билээ.

Үүнд Лигдэн хаан ихэд дургүйцэн 1628 онд Хорчин Түмэдийн олон аймгийг дайран довтолж ихээхэн хохирол учруулсан юм.

Энэ нь Лигдэний Монголын олон овог аймгийн ноёдыг түүний эсрэг холбоо байгуулахад хүргэсэн ба Хорчин, Түмд, Юншээбүү аймгийн ноёд цэргээ нийлүүлж, Хөх хотод байрлаж байсан Лигдэн хааны 40,000 цэргийг бут цохисон бөгөөд Чуулалт хаалганы орчим Минь улсаас жил тутам олгодог шагналыг авахаар явж байсан 3000 орчим цэргийг цохижээ.

1632 онд Манжийн хаан Лигдэн хааны цэрэгтэй байлдан Лигдэн хааны хүчийг улам доройтуулав. Лигдэн ийнхүү Манж нартай байлдах тэнхэлгүй болж, Хөх нуурт ирж суурьшжээ.

ТӨВДИЙН ШАШНЫТӨЛӨӨ МОНГОЛЧУУД

Улаан болон Шар малгайтны шашин Далай лам Хошуудын Төрбайхаас дэмжлэг авч

1637 онд Цогт тайжийг бутцохьсон. Гүүш хаан. Төвдийн шашны тэмцэлд орсон.

1634 онд Лигдэний үйл ажиллагааг дэмжиж Халхаас Цогт хунтайж Хөх нуурт хүрэлцэн ирж, Хөх нуурын Түмэн хулч ноёныг эрхэндээ оруулан улааны шашны тэргүүн Түвдийн хаан Пунцагнамжилтай холбоо тогтоохын тулдТүвдийн хаан Пунцагнамжилтай өрсөлдөж байсан V Далай лам /1617-1682/, IV Ванчин- Эрдэнэ нартай тэмцэхэд хүргэсэн байна.

Лувсанжамц болон Цаянжамц далай ламууд

Ингээд Түвдийн шар малгайтны талынхан зөвлөн хэлэлцэж, Зүүн гарын ноёдоос тусламж гуйхаар тусгай төлөөлөгч нууцаар томилон явуулсан байна. Ингээд Гүүш хаан хэмээн алдаршсан Төрбайх Түвдэд очиж Цогттой тулалдахаар 1637 онд Баатар хунтайжийн хамт Хөх нуурт ирж, Цогтын цэрэгтэй тулалдан ялалт байгуулсан юм. 1634 онд Лигдэн хаан цэцэг өвчнөөр нас барсан юм.

Энх – Амгалан ( 1662–1722)

ЭНХ-АМГАЛАН ХААНЫ ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА

ХАЛХ МОНГОЛЫГ ЭЗЛЭН АВАХ.

МОНГОЛЧУУДЫН ОЮУН САНАА БОЛСОН ТӨВДИЙГ ӨӨРИЙН ЭРХШЭЭЛД АВАХ

ЗҮҮНГАРЫН ХААНТ УЛС – ГАЛДАН ХААНЫГ ГАНЦААРДУУЛАХ

1636 онд Өвөр Монголын 16 аймгийн дөчин есөн ноёдын чуулган болж Манжийн хаан Абхайг Монголын хаанд өргөмжилжээ.

Манжийн хаан өөрийн улсын нэрийг Умард Алтан улс гэж байсныг өөрчлөн Чин / Àриун/ улс гэдэг шинэ нэрээр сольжээ. Ийнхүү Өвөрмонгол Манжид бүрэн эзлэгдсэн юм.

ХАЛХ, ЗҮҮН ГАРЫН ХААНТ УЛС

1640 онд “Дөчин Дөрвөн хоёрын Их цааз”-ыг батлан гаргасан.

Манжийн түрэмгийллээс бие биенээ хамгаалах, нэгдэлтэй байх

Шарын шашныш төрийн шашин гэж тунхагласан.

Эрдэнэбаатар хунтайж, Түшээт хан Гомбодорж, Сэцэн хан Шолой, Хошуудын Гүш хаан нар оролцсон

Халх Монгол Манжид эзлэгдсэн нь:

Өвөр монгол Манжид эзлэгдсэний дараа Халхын феодал ноёдуудад 2 зам байсан

1. Зүүнгарын хаант улстай нэгдэж, харийн түрэмгийллийн эсрэг хамтдаа тэмцэж тусгаар тогтнолоо хамгаалан тэмцэх

2. Манжид буун өгч дагаар орох зам байлаа.

Халхын хаад 1. Зүүн гарын улстай хүчээ нэгтгэн харийн

довтолгооноос сэргийлэх 2.Улсын дотоод дахиныг оюун санаа үзэл

суртлын талаар нэгтгэх оролдлого 3. Улс төр нийгмийн талаар нэгтгэх зэрэг

олон бодлого баримталж байлаа.

Шашны хувьд : 1639 онд Халхын феодалууд Ширээ цагаан нуур хэмээх газар цугларч Түшээт хан Гомбодоржийн хүү Занабазарыг /1635-1723/ халх Монголын шарын шашны тэргүүн гэж ширээнд залж гэгээн цол өргөмжилжээ. Энэ нь Ойрад болон Халхчуудын шарын шашны нөлөөн дор нэгтгэж Манжийн эсрэг тэмцэх гэсэн нэгэн бодлого байлаа.

Улс төрийн хувьд: 1640 онд Ойрадын Баатар хунтайжийн санаачилгаар Халх-Ойрадын ноёдууд Тарвагатайн Улаан бураа хэмээх газар чуулан бутрад хямралыг давж үндэсний нэгдлийг сэргээн бэхжүүлж харийн дайсны довтолгооныг няцаахын эсрэг тэмцлийг зохион байгуулах зорилгоор Монгол–Ойрадын хуулийг баталсан юм.

1650-д онд Халхын Сэцэн хан Шолой, Түшээт хан Гомбодорж нэгэн зэрэг нас нөгчсөний улмаас Манжийн зүгээс Монголчуудыг хавчин шахах дотоод хэрэгт хутган оролцох явдал улам өсч байлаа. Ингээд Манжийн Эеэр засагч хаан, Түшээт ханы дүү нарыг барьцаа болгон авахын хамт бүх Халхын хэмжээгээр найман засаг хошуу байгуулж, дотор нь зүүн баруун гар болгон өөрчлөн зохион байгуулсан байна. Эдгээр Халхын найман хошууны засаг ноёд нь жил бүр Манжийн хаанд Есөн цагааны алба барих болсон юм.

Нэг цагаан тэмээ, найман саарал морь/

Засагт хан Ванчиг Түшээт хан Чахундорж хоёрын хооронд зөрчил үүссэн.

1686 онд Заг Байдрагийн Хүрэн бэлчир гэдэг газар Түшээт хан Засагт хан нарын тэмцлийг таслах чуулган зарлан хуралдуулсан бөгөөд энэ чуулганаар халхын баруун зүүн гарын ноёд Энх-Амгалан хаан Далай ламд хавчигдан найрамдсан төдий боловч 1640 онд баталсан Ойрад Монголын цаазын бичгийг зөрчсөн юм.

1688 оны намар Галдан хөөгдөн шахагдсан Түшээт хан, Сэцэн хан Өндөр Гэгээн нар Сөнид аймгийн Ар Элстэй гэдэг газар чуулган хийсэн юм. Уг чуулганаар Манж улсад дагаж орîхыг хэлэлцсэн байна. Ийнхүү 9 сард нь Түшээт хан Чахундорж Өндөр Гэгээн Занабазар нар харъяат нарынхаа хамт захирагдахыг албан ёсоор зөвшөөрсөн бодрол бичгийг Манжийн хаанд өргөжээ.

Ингээд 1691 онд Халхыг Манж улсын бүрэлдэхүүнд багтаан авах ёслолыг Долоннуурт асар сүр дуулиантай хийсэн юм.

Хошууд

Торгууд

Торгууд

Дөрвөд

Дөрвөд

Чорос

Чорос

Отог/хошуу/Отог/хошуу/

АймагАймаг

ХалхХалх Цахар

Цахар

УрианхайУрианхай Ордос

Ордос

Түмэд

Түмэд

Юншээбү

Юншээбү

Отог/хошуу/Отог/хошуу/ Отог/хошуу/Отог/хошуу/

АймагАймаг АймагАймаг

Манжийн эзэн хаан

Гадаад Монголын Төрийг засахЯвдлыг яам

Зочныг зочлоххэлтэс

Зүтгэлийг тэмдгэлэх

хэлтэс

Хол дахиныгНомхотгох

хэлтэс

Ял шүүххэлтэс

Манжийн эзэн хаан

Гадаад Монголын Төрийг засахЯвдлыг яам

Хол дахиныгНомхотгох

хэлтэс

Засгийн дансыг

ариутгах хэлтэс

Харьяат аймгийгДаасан ариутгах

хэлтэс

ТохижууланАриутгаххэлтэс

Манжийн эзэн хаан

Гадаад Монголын Төрийг засахЯвдлыг яам

сангийн

түшмэлийн

ёслолын

цэргийн

шүүхийн

Үйлдэх

ёслол

Манжийн эзэн хаан

Гадаад Монголын Төрийг засах Явдлыг яам

ГадаадЗасгийг Судлахгазар

ГМТЗЯЯ

Байцаах товчоо

Манжийн төрөөс засаг

захиргааны өөрчлөлтийг өөрчлөлт

ойр ойрхон хийж байсан

нь тэдний байлдан дагуулалтай

холбоотой бөгөөд шинэ газар

орныг эзлээд, тухайн улс оронд

Өөрчлөлт хийхтэй нь уялдаатай

байжээ.

Манжийн төрөөс засаг

захиргааны өөрчлөлтийг өөрчлөлт

ойр ойрхон хийж байсан

нь тэдний байлдан дагуулалтай

холбоотой бөгөөд шинэ газар

орныг эзлээд, тухайн улс оронд

Өөрчлөлт хийхтэй нь уялдаатай

байжээ.

МАНЖИЙН ҮЕИЙН МОНГОЛЫН ЗАСАГ ЗАХИРГААНЫ ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТ

Манжийн төр нь

1. Гадаад Монголын Төрийг Засах Явдлын Яамны хууль зүйлийн бичиг 2. Монгол цаазын бичгийг голлон баримталж байсан бөгөөд орон нутгийн онцлогийг харгалзан 3. Халх журам мэтийн хуулиудыг бас хэрэглэж байв.

1. Аймгийн чуулган 2. Аймаг 3. Хошуу 4. Сум 5. Отог байв.

Манжийн үеийн Монголын засаг захиргааны нэгж

Хошуу нь дотроо: 1. Засаг ноёнтой хошуу 2. Засаг ноёнгүй 3. Бүгдийн даргатай хошуу

гэх мэт.

Тамгын газарт Туслах түшмэл Захирагч Мэйрэн Залан зэрэг хүн ажилладаг. Тэднийг сонгох дөрвөн тушаалтан гэдэг

байв.  1. Хошууны бүх хэргийг хамаарах 2. Захирааны хэрэг3. Цэрэг, Сангийн хэрэг эрхлэх

үүрэгтэй байжээ.

Хошуу тамгын газарт түшмэдүүдээс гадна

Сумын занги Хүнд / орлон хөөгч / Бошго Зарлага Бичээч Хөтөч жижиг албан тушаалын хүмүүс

байсан нь бичиг хэрэг хөтлөх , алба татвар хураах зэрэг элч зарлагын үүрэг гүйцэтгэдэг байв.

3. Манжийн үеийн Ар Монголын засаг захиргаа

Манжийн үеийн Ар Монгол Халх 4 аймаг, Ховдын хязгаар, Дарьганга. Урьд нь 7 том отог агсан Халхыг 1691 онд 31

хошуу, сүүлд нь цувруулан хошууны тоог нэмсээр 1760 он болоход 86 хошуу болгосон нь XX зууны эхэн хүртэл өөрчлөгдсөнгүй.

 Хошууны доторх нэгж нь сум юм. 150 эр (өрх )-ийг нэгэн сум болгоно. Сумыг Занги тушаалтан захирна. 150 хүрэхгүй өрхийг хондого (хагас) сум

хэмээнэ.

Шанзудба Хутагт, Хувилгаадыг Тамгатай Тамгагүй хэмээн хуваагдана. Шавийн тоо 700 хүрсэн лам нарыг тамгатай хутагт гэдэг. Ар Монголд Богд Жибзундамбаас гадна тамгатай 13

хутагт байв. Тамгатай хутагт нарын хэргийг эрхлэн шийтгэдэг газрыг

шанзудбын яам хэмээн нэрлэнэ. Богд Жибзундамбын шанзудбын яамыг Эрдэнэ шанзудбын яам, Их шавийн яам гэдэг байв. Эрдэнэ шанзудбын яамыг 1723 онд байгуулж, Манжийн хаанаас тусгай тамга олгожээ.

Тамгатай хутагт нарын засаг захиргааны үндсэн нэгж нь отог байв. Отог нь угтаа XV зуунаас буй болсон Монголын засаг захиргааны нэгж, бас газар эзэмших хэлбэр байв.

Манж улс, Хаант Орос улсын хооронд 1727 онд байгуулсан Буурын гэрээгээр тэр үеийн Монголын нутгийн Орос улстай зах нийлсэн хил хязгаарыг нарийвчлан тогтоожээ. Харуулуудыг дотор нь 1. Суман харуул 2. Гэр харуул хэмээн ялгадаг байв. Суман харуул гэдэг нь дан биеэр, эр цэргийн ёсоор дайчлагдан очоод, нэг жилийн хугацаатайгаар харуулд суухыг хэлдэг. Харин харуулын албанд дайчлагдагсад гэр, мал хөрөнгийн хамт нүүдэллэн очиж, хугацаагүйгээр харуулд суухыг гэр харуул гэдэг байжээ.

Харуул:

4. МАНЖ ЧИН УЛСЫН ҮЕИЙН МОНГОЛ НОЁДЫН ЗЭРЭГ ДЭВ

1691 онд Долнуурын чуулганаар Энх-Амгалан хаан халх монголын 35 ноёнд цол хэргэм шагнасан. 1. Хошой чин ван2. Төрийн жүн ван3. Төрийн бэйл4. Хошууны бэйс 5. Засаг гүн6. Түшээ гүн 7. Туслагч гүн 8. Тэргүүн зэрэг тайж гэсэн цол бий болгосон.

Манжийн хааны төрсөн охинтой /гүнж/ суусан хүнийг Эфү, заримдаа Улсын Тавнан гэж нэрлэдэг.

1. Хан уулын чуулганы дарга. 2.  Халхын Умард замын цэрэг захирах туслагч жанжин. 3.  Хэрлэний Барс хотын чуулганы дарга. 4.  Халхын ємнєх цэрэг захирах туслагч жанжин. 5.  Заг голын Биндэръяа нуурын чуулганы дарга. 6.  Халхын баруун замын цэрэг захирах туслагч жанжин

7.  Цэцэрлэгийн чуулганы дарга. 8.  Халхын думдаä замын цэрэг захирах туслагч жанжин. 9.  Да-гийн жасаа. 10. Жанжны жасаа.

Манжийн хаан ван, бэйл, бэйс, гүн хэмээх “хэтэрхий дөрөв” буюу ”хэтийдсэн дөрвөн” хэргэмтнийг буй болгож, Тэдгээрийн зэрэг зэв, цалин пүнлүү, цол, шагнал, ямба ёслол зэргийг тогтоон баталгаажуулжээ.