Mövzu 1 5 . Kənd təsərrüfatı bitkilərində sürmə və pas

Aqronomluq ixtisasının “Bitki mühafizəsi” ixtisaslaşması üzrə

“Ümumi fitopatologiya” kursu

Mövzu 15. Kənd təsərrüfatı bitkilərində sürmə və pas xəstəliklərini törədən göbələklərin səciyyəsi

P L A N:

15.1 Ustilaginales sırası: Ustilaginaceae və Tilletiaceae fəsiləsi göbələkləri15.2 Uredinales sırası göbələkləri. Onların inkişaf tsikli15.3 Puccinaceae və Melampsoraceae fəsiləsinin göbələkləri

ƏDƏBİYYAT

1. Cəfərov İ. Ümumi fitopatologiya. Bakı: Elm, 2007, 392 s.2. M.Timur Döken, Erkol Demirçi, Hüseyn Zengin Fitopatoloji. Erzurum: 2010, 256 s.3. Общая и сельскохозяйственная фитопатология / Ю.Т.Дьяков, М.И.Дементьева и др. М.: «Колос», 1984, 495 с. 4. Попкова К. Общая фитопатология. М.: Агропромиздат, 1989, 362 с.5. Семенкова И.Г., Соколова Э.С. Фитопатология. М.: Изд. Академия, 2003, 496 с.6. Чикин Ю.А. Общая фитопатология (часть 1). Учебное пособие - Томск: ТГУ, 2001, 170 с.www. google.ruwww.forestryimageswww.funghiitaliani.itwww.photoshelter.comwww.forestryimages.orgwww.tolweb.

Bu sinifin nümayəndələrinin bazidiləri xarakterik, qalın divarlı

spor- ustasporlardan əmələ gəlir ki, orada da karioqamiya baş verir.

Sinfə 2-7 sıra daxildir. Onların içəri-sində Ustilaginales – sürmə

göbələkləri fitopatolojt baxımdan əhəmiyyətlidir. «Dictionary of the

fungi» (2001) məlumatlarına əsasən sıra 14 fəsilədən ibarətdir. Elə

həmin mənbəyə görə sürmə göbələkləri 50 cinsə aid olan təxminən

1200-ə qədər növü birləşdirir.

Əvvəllər himenomisetlərə aid edilən Exobasidiales sırası da bu

sinifə aid edilir.

Ustilaginomycetes sinifi

Ekzobazidial sırada bazidilər bir başa mitsel üzərində formalaşır-lar. Onların meyvə bədənləri yoxdur. Əvvəllər bu göbələkləri hime-nomisetlərə aid edirdilər. Onların müasir təsnifatda yeri tədqiqatların nəticələri ilə təsdiqlənir. Bütün ekzobazidial göbələklər çiçəkli bit-kilərin parazitləridir. Bu göbələklərin mitseli sahib bitkinin vegetativ hissələrində inkişaf edir və toxumaların hipertrofiyasına səbəb olur. Ekzobazidial sıraya daxil olan cinslər hamısı Exobasidiaceae fəsiləsində cəmləşirlər. Əsas cins olan Exobasidium 1876-cı ildə ilk dəfə rus mikoloqu M.S.Voronin tərəfindən təsvir edilmişdir. Ən geniş yayılmış növ E.vaccinii Woron. əsas etibarilə mərsin, cır mərsin, giləmeyvəli bitkilərdə parazitlik edir.

Exobasidiales sırası

Exobasidium rhododendri

Exobasidium vaccinii

Exobasidium vaccinii

Graphiola sp. – sporlar

Graphiola sp. – sporlar

Sürmə göbələkləri əsas kənd təsərrüfatı bitkilərindən olan dənli – taxıllarda «sürmə» xəstəliklərini törədirlər. Göbələklər çiçək, yu-murtalıq, yarpaq və gövdəni sirayətlənirlər. Onların fəaliyyəti nəti-cəsində sahib bitkinin orqanları dağılırlar. Sirayətlənmiş reproduktiv orqanlar külli miqdarda istirahət sporlarına çevrilirlər. Bu sporları teliosporlar da adlandırırlar. Teliosporlar səthi strukturuna görə müxtəlif şəkillidir. Onlar müxtəlif ölçülü tikan və ziyillərlə əhatə olunmuşlar. Teliospor cücə-rən zaman promitsel – qısa mitsel borusu əmələ gəlir, promitsel üzə-rində kiçik rəngsiz sporlar, sporidilər yerləşir. Sporidilər cinsi pro-sesdə mühüm rol oynayırlar. Ayrı-ayrı qrupların sporidiləri forma, ölçü, habelə bir teliospordakı saylarına görə fərqlənirlər. Sürmə göbələklərinin mitseli- dikariotikdir, hüceyrəarası yayılır, qaustoriya-ların köməyi ilə hüceyrəyə daxil olur.

Ustilaginales sırası

Sürmə göbələkləri – heterotallikdir: inkişaf tsiklini başa çatdır-maq üçün əks tipli cütləşməyə malik iki mitsel hüceyrəsi və ya spo-ridinin qovuşması tələb olunur. Plazmoqamiya və ya müxtəlifcinsli hüceyrələrin protoplazmalarının qovuşması, adətən teliospor cücər-məsindən sonra başlayır. Plazmoqamiya dikariotik fazaya başlanğıc verir. Dikariotik faza-nın müddəti müxtəlif növlər üçün variasiya edir. Onun əmələ gəlməsi göbələyin sahib-bitkinin toxumalarında parazitlik xüsusiyyətini aşkar edir. Praktiki olaraq hüceyrədaxili mitsel tamamilə dikariotikdir. Dikariofaza karioqamiya ilə başa çatır. Adətən bu proses cavan, yetiş-məmiş teliosporlarda sporəmələgəlmənin başlanğıcında həyata keçir. Beləliklə, formalaşan diploid teliospor ziqotadır və bununla da törədicinin inkişaf tsikli başa çatır.

Ustilaginales sırası

Tilletiaceae fəsiləsi

Tilletia cinsi

T.ca

ries

T.co

ntro

vers

a

T.in

dica

T.se

calis

Urocystis cinsi

U.o

ccul

ta

U.c

epul

ae

Ustilaginaceae fəsiləsi

Ustilago cinsi

U.tr

itici

U.a

vena

e

U.ze

ae

U.n

uda

U.h

orde

i

Ustilago tritici

Ustilago hordei

Ustilago zeae

Ustilago zeae

Ustilago avenae

Ustilago avenae

Ustilago violaceum - sporlar

Ustilago tritici - teliosporlar

Ustilago nuda

Ustilago nuda – sporların uçuşu

Tilletia caries Tul.

Tilletia caries Tul.

Tilletia controversa

Tilletia controversa

Tilletia indica

Tilletia indica

Tilletia indica

Tilletia secalis - teliosporlar

Urocystis occulta

Urocystis occulta

Urocystis occulta - sporları

Urocystis cepulae

Urocystis cepulae

Urocystis cepulae - teliosporlar

Entyloma cinsinə 100-ə yaxın növlər daxildir. Bitkinin yarpaq,

gövdə, çiçək ayaqcıqları, bəzən köklərində ləkə və ya şişlər əmələ

gətirir. Belə ləkə və şişlər ustosporlarla tam dolu olur.

E.camussianum var. pratense növü pişikquyruğu bitkisini yoluxur.

Göbələyin usto-sporları hava cərəyanı, külək, yağış damcıları və axar

sular vasitəsilə ətraf mühitə yayılır və təkrar yoluxmalara səbəb olur.

Entyloma oryzae

Entyloma sp.

Entyloma sp.

Entyloma sp. - sporlar

Bu sinfin göbələklərinin arakəsməli bazidiləri vardır, onlar qalın

divarlı istirahət hüceyrələri- teliosporlardan çıxırlar. Onlarda meyvə

bədəni yoxdur. Urediniomisetlər həşərat və bitkilərin parazitləridir.

Onları Septobasidiales və Uredinales sıralarına bölürlər.

Septobasidiales sırasının növləri yastıcalarda parazitlik edirlər.

Uredinales sırasına mənsub olan göbələklər isə ali bitkilərin obliqat

parazitləridir.

Urediniomycetes sinfi

Septobasidium septobasidioides – Coccoidea yastıcalar

Septobasidium septobasidioides – Coccoidea yastıcalar

Pas göbələkləri mədəni və bir çox yabanı bitkilərin xəstəlik törədiciləridir. Onlar dar ixtisaslaşmış parazitlərdir. Sporların tərki-bində olan piqment kimyəvi quruluşuna görə karotinə yaxındır. Bu piqment sporlara və mitselə cəhrayı – pasvari rəng verir. Sirayətlən-miş bitkilər müxtəlif haşiyəli cəhrayi və ya qırmızı- qonur rəngli yastıcıqlarla örtülü olur. Buna görə də sıraya daxil olan göbələklərin törətdikləri xəstəliklər pas adlanır. Pas göbələklərinin inkişaf tsikli mürəkkəbdir. Onlar üçün bir- birini əvəz edən mərhələ və sportipləri xarakterikdir. Bu proses istirahət sporları adlanan telioyastıcıqların əmələ gəlməsi ilə başa çatır. Bioloji xüsusiyyətlərinə görə onlar sürmə teliosporlarına uyğundur. Pas göbələklərinin endogen mənşəli mitseli sahib bitkinin hüceyrələri arasında yayılır.

Uredinales sırası

Pas göbələklərinin spor tiplərini aşağıdakı şəkildə işarə etmək

qəbul edilmişdir: o- spermaqoni spermasiyalarla, bitkilərdə sira-yət-

lənmə törətmir, lakin cinsi prosesdə iştirak edirlər; I – etsi etsispor-

larla; II – uredinospor tipi (bir neçə nəsil); III – teliospor tipi; IV –

bazidi bazidisporlarla.

İnkişaf tsikli müddətində göbələyin nüvə fazalarının növbə-

ləşməsi həyata keçirilir: haploid, dikariotik və diploid. Haploid faza

bazidi və bazidisporlardan başlayır. Bitkilərin bazidisporlarla yolux-

ması nəticəsində haploid mitsel inkişaf edir və haploid spor tipi –

spermasiya əmələ gəlir. Dikariotik mitseldə dikariotik etsisporlar

qoyulur.

Uredinales sırası

Puccinaceae fəsiləsi

Uromyces cinsi

Melampsoraceae fəsiləsi

Cronartiaceae fəsiləsi

Pas göbələklərinin teliosporları: a – uromises (Uromyces); b – puksiniya (Puccinia); c – fraqmidium (Phragmidium); ç –tranşeliya (Trangschelia); d – kronartium

(Cronartium); e – melampsora (Melampsora)

Puccinia graminis f. sp. tritici – spermaqoni spermasiyalarla

Puccinia graminis f. sp. tritici – uredino uredinosporlarla

Puccinia graminis f. sp. tritici - teliosporlar

Uromyces pisi

Uromyces pisi-sativi

Puccinia dispersa – çovdarda qonur pas

Phragmidium disciflorum – qızılgüldə pas

Gymnosporangium tremelloides

Gymnosporangium tremelloides

Tranzschelia pruni-spinosae

Tranzschelia pruni-spinosae

Melampsora lini

Melampsora pinitorqua

Melampsora pinitorqua

Cronartium ribicola

Cronartium ribicola

Cronartium ribicola

1. Ustilaginomycetes sinfi göbələklərinin bazidiləri nədən əmələ gəlir?

a) qalın divalı spor – ustasporlardan əmələ gəlir

b) xitindən əmələ gəlir

c) qlyukandan və xitindən əmələ gəlir

d) qalın divalı bazidisporlardan əmələ gəlir

e) arakəsməsiz mitseldən əmələ gəlir

Özünü yoxlama üçün mövzuya aid test sualları

2. Sinif təxminən nə qədər cinsi və növü birləşdirir?

a) 20 cins və 100-ə qədər növü

b) 50 cinsə aid olan 1200-ə qədər növü

c) 30 cinsə aid olan 500-dən artıq növü

d) 1 cinsə mənsub 1000-ə qədər növü

e) 100 cinsə mənsub 10000 növü

3. Exobasidiales sırasına mənsub Exobasidium cinsi neçənci ildə və kim tərəfindən ilk dəfə təsvir edilmişdir?

a) 2000-ci ildə rus alimi K.V.Popkova tərəfindən

b) 1876-cı ildə rus alimi M.S.Voronin tərəfindən

c) 1871- ci ildə alman botaniki A.d.Bari tərəfindən

d) 1734-cü ildə fransalı alim L.R.Tülyan tərəfindən

e) 1975 – ci ildə azərbaycanlı alim H.R.İbrahimov

tərəfindən

4. Ustilaginales sırasına mənsub göbələklər bitkilərdə hansı xəstəlikləri törədirlər?

a) sürmə

b) sürmə və pas

c) yalançı unlu şeh və ləkəliklər

d) deformasiyalar

e) pas və unlu şeh

5. Ustilaginales sırasına mənsub göbələklərin sporları necə adlanır?

a) xlamidosporlar, oosporlar

b) piknosporlar

c) teliosporlar

d) konidisporlar

e) kisəsporlar

6. Basidilərin quruluşu və bazidisporların onda yerləşməsi xüsusiyyətindən asılı olaraq, Ustilaginales sırası hansı fəsilələrə bölünür?

a) Ustilaginaceae, Tilletiaceae

b) Peronosporaceae, Moniliaceae, Tilletiaceae

c) Erysiphaceae, Ustilaginaceae

d) Dematiaceae, Pleosporacea

e) Tilletiaceae, Melampsoraceae

7. Ustilaginaceae fəsiləsinə mənsub göbələklərdə bazidilər neçə hüceyrəlidir?

a) 4 hüceyrəli bazidilərdir

b) 1 hüceyrəli bazidilərdir

c) müxtəlif hüceyrəli bazidilərdir

d) 1-2 hüceyrəli bazidilərdir

e) bazidilər hüceyrəvi quruluşa malik deyil

8. Tilletiaceae fəsiləsinə mənsub əsas cinslər hansıdır?

a) Ustilago, Tilletia, Alternaria

b) Tilletia, Plasmopara, Botrytis

c) Tilletia, Urocystis, Entyloma

d) Entyloma, Erysiphe, Colletotrichum, Monilia

e) Melampsora, Urocystis, Entyloma

9. Uredinales sırası göbələklərinin inkişaf tsikli hansı mərhələlərdən ibarətdir?

a) yaz və qış mərhələləri

b) yaz və ya etsi, yay və ya uredino, qış və ya teliomərhələ

c) konidi və mitsel mərhələləri

d) spermaqoni və bazidi mərhələləri

e) uredino və bazidi mərhələləri

10. Uredinales sırası göbələkləri inkişaf tsiklində hansı sporları əmələ gətirir?

a) spermasiyalar, etsi sporlar, uredinosporlar,

teleytosporlar, bazidisporlar

b) spermasiyalar və konidilər

c) etsi sporlar, uredinosporlar

d) teliosporlar, konidisporlar, piknosporlar

e) zoosporlar, uredinosporlar, bazidisporlar

11. Uredinales sırası göbələkləri hansı əsas fəsilələrə bölünür?

a) Ustilaginaceae, Melampsoraceae

b) Puccinaceae, Melampsoraceae, Gronartiaceae,

Phragmidiaceae

c) Erysiphaceae, Gronartiaceae

d) Phragmidiaceae, Peronosporaceae, Erysiphaceae

e) Tilletiaceae, Melampsoraceae, Puccinaceae