s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L

नपाल सरकारकिष तथा पशपनछी ििकास मनतालय

किष सचना तथा परििकषण कनदरहररहरभिन, लिलतपर

वयितिगत िििरण

नाम : ...............................................................................................................

पद : ...............................................................................................................

कायायालयको नाम : ...............................................................................................................

ठगाना : ...............................................................................................................

फोन : ...............................................................................................................

इमल : ...............................................................................................................

िभ साइट : ...............................................................................................................

मोबाइल न. : ...............................................................................................................

सथायछी ठगाना : ...............................................................................................................

फोन न. : ...............................................................................................................

कमयाचारछी सचयकोष न. : .......................................................................................

नागररक लगानछी कोष न. : .......................................................................................

चालक अनमित पत न. : .......................................................................................

नागररकता न./राहदानछी न. : .......................................................................................

सािििक जछीिन बछीमा कोष न. : .......................................................................................

जछीिन बछीमा न. : .......................................................................................

रकत समह : .......................................................................................

कन दरयाटना भएमा खबर गररिदनहोस : .......................................................................................

ljifo;"rL

किष सचना तथा तथयाङकहर

!= s[lif ;"rgf tyf k|lzIf0f s]Gb| ========================================== 1@= g]kfnsf] s[lif tYofÍ =================================================== 2#= k|d'v s[lifhGo afnLx?sf] t'ngfTds If]qkmn tyf pTkfbgsf] l:ylt === 4$= ljleGg sfof{nox¿sf] kmf]g, Od]n / j]a;fO6 =========================== 7

४.१ राषटरपित, उपराषटरपित र परिानमनतछी तथा मिनतपररषदको कायायालयको समपकया न. ............................................................................... 7४.२ सिवोचच अदालत ..................................................................... 8४.३ परितिनिि सभा ........................................................................ 8४.४ स ि िािनक िनकायहर .............................................................. 9४.५ सरछीय मनतालयहर .................................................................. 10४.६ किष तथा पशपनछी ििकास मनतालय ........................................... 12४.७ रािषटरय िकसान आयोग .............................................................. 14४.८ किष ििभाग तथा अनतगयातका िनकायहर ....................................... 17४.९ पशसिा ििभाग तथा अनतगयातका िनकायहर .................................. 19४.१० खादय परिििि तथा गण िनयनतण ििभाग ......................................... 23४.११ नपाल किष अनसनिान पररषद .................................................... 25४.१२ किष सामागछी कमपनछी िलिमटड, कनदछीय कायायालय, कलशवर, काठमाडौ . 29४.१३ किषसग समबिनित बोडया/ ससथान/सिमितको सिचिालय ................... 31४.१४ दगि ििकास ससथान ................................................................. 32४.१५ नपाल सरकारका ििभागहरको टिलफोन नमबर तथा इमलहर ............ 33४.१६ परदश कायायालय तथा मनतालयहरका फान र इमल ........................... 36४.१७ परदश अनतगयातका किष र पश ििकास कायायालयहरका फान र इमल .... 41४.१८ परदश अनतगयातका किष जान कनदहर तथा भटररनरछी असपताल तथा पशसिा ििज कनदहर ............................................................... 46४.१९ किष िशकषण ससथाहर ............................................................... 54४.२० Jofj;flos sL6 ljsf; s]Gb|;“u ;DalGwt ;/sf/L tyf lghL:t/df ;~rflnt s]xL kmd{x?sf] ljj/0f ............................ 55४.२१ परमख टिलिभजन परसारण ससथाहर .............................................. 59४.२२ रािषटरय दिनक पितकाहरको िििरण .............................................. 60४.२३ किषसमबनिछी पितका/मयागािजनहरको िििरण ................................ 61४.२४ National/International Non-Governmental Organizations 61

४.२५ असपतालहरका टिलफोन नमिरहर............................................... 63%= s[lif;“u ;DalGwt gLlt, P]g lgod ======================================= 65^= पनधौ योजनाका (२०७६।०७७-२०८०।८१) किष तथा पराकितक सोत कषत == ^^&= s[lif ljsf; /0fgLlt -ADS_ af/] ;+lIfKt hfgsf/L ====================== 69* /fli6«o ls;fg cfof]u =================================================== 75(= k|wfgdGqL s[lif cfw'lgsLs/0f kl/of]hgf ================================ 76!)= s[lif tyf kz'kG5L aLdf ================================================== 81

बाली तथा बागिानी!!= aLp lahg =============================================================== 87

११.१ अननबालछी .............................................................................. 88११.२ bnxg ................................................................................. 110११.३ t]nxg .................................................................................. 114१ १.४ औदयोिगक बालछी ..................................................................... 116१ १.५ तरकारछी बालछी ......................................................................... 118११.६ 3fF;] afnL ............................................................................. 140११.७ kmnkm"n afnL ....................................................................... 143११.८ sGbd"n afnL ....................................................................... 143११.९ गणसतरछीय बछीउका ििशषताहर एि नपालमा बछीउको गणसतर कायम गनन तररका ................................................................................... 156

!@= df6f] ===================================================================== 158१२.१ िबरिाको एकीकत खादयतति वयिसथापनको अििारणा ................... 158१२.२ रासायिनक मलखादहर ............................................................. 159१२.३ िििभनन िप.एच. तथा बनोट (Texture) भएको माटोमा किष चनको परयोग .................................................................................... 160१२.४ माटो तथा रासायिनक मल ििशषण गदाया परित नमना लागन शलक ........ 161

१३= t/sf/L =================================================================== 167१३.१ t/sf/L v]tL k|ljlw tflnsf ..................................................... 167१३.२ kf]:6xfe]{:6 ............................................................................. 180१३.३ ;/sf/L kmfd{ / s]Gb|df pTkflb t/sf/L aLpsf] d"No ;"rL .............. 181

!$= kmnkm"n ================================================================== 184

१४.१ kmnkm"n v]tL k|ljlw tflnsf ................................................ 184

१४.२ kmnkm"n lj?jfx¿sf] ;/sf/L d"No ;"rL ................................. 194

१४.३ skmL tyf lrof v]tL k|ljlw tflnsf ..................................... 198

१४.४ k'ik v]tL k|ljlw tflnsf ....................................................... 199!%= afnL ;+/If0f ============================================================= 200

१५.१ िििभनन बालछीका रोग तथा कीराहर र ितनको वयिसथापन ................. 200१५.२ नपालमा पतजछीकत र परितबिनित ििषादछीहरः.................................. 250१५.३ पञजछीकत ििषादछीहरको सामानय नाम तथा ििषादछी बालछीमा परयोग गररसकपि बालछी िटपन िा कटानछी गनयाका लािग पखयानपनन परतछीकषा अििि 251१५.४ एकीकत शत जछीि वयिसथापन काययाकरम (आइ.िप.एम,) .................... 253

!^= s[lif yf]s ahf/ tyf s[lif pkh ahf/ ;~rfns ;ldlt ================= 258!&= s[lif OlGhlgol/ª dxfzfvf, v'dn6f/af6 ljsl;t tyf Joj;flos ?kaf6 pTkflbt s[lif cf}hf/÷pks/0fx? ================================ 261

पिपनी तथा मतसय!*= kz'kG5Lsf gZn ======================================================== 267!(= s[lqd uef{wfg ljlw / hfgsf/L ======================================== 277@)= g]kfndf kfOg] d'Vo kz'sf cfxf/fx? =================================== 280@!= 3fF;] afnL ============================================================= 284@@= ljleGg 3fF;] afnLsf l;kmfl/; hftx? ================================= 286@#= kz' :jf:Yo ============================================================= 301@$= dT:okfng =============================================================== 320

खादय परिििि तथा गण िनयनतरण समबनिी जानकारी =========================== 335

SOME IMPORTANT FORMULAE =================================== 340

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*

किष सचना तथा परििकषण कनदर

पररचयःकिषको सचनालाई रिडयो टिलिभजन पतपितकालगायत आििनक सञचारका माधयमहरको परयोग गरछी कषकहर समकष हसतानतरण भइरहको सनदभयामा दशको पनःसरचना गनन करममा किष सिामा गररएको सिारमा किष तथा पशपनछी कषतको तािलम, सचना तथा सञचार र परकाशनको िजममिारछीका साथ सािबकको किष अनसनिान तथा ििकास कोषबाट अनदान परापत आयोजनाहरको समत वयिसथापनका लािग किष सचना तथा परिशकषण कनद गठन गररएको ।

किष सचना तथा परििकषण कनदरको कायय िििरण ¾ किष सचना तथा सनचार र किष कषतको मानि ससािन ििकास समबनिमा नपाल सरकारलाई नछीितगत

पषठपोषण गनन, ¾ किष परिििि एि किष समबनिछी अनय सि खाल जानकारछी र सचनाको रािषटरय भणडार (National

repository) को रपमा कायया गनन, ¾ साकया किष सचना कनद (SAIC) को रािषटरय फोकल ििनदको रपमा कायया गनन, ¾ सि परकारका किष सचना तथा परििििको रािषटरय हिको रपमा कायया गनन, ¾ कषकमा रहको परमपरागत जान, सछीप र परििििको खोज एि सकलन, डकमनटशन एि परकाशन तथा परसारण

गनन, ¾ किष सचना तथा सनचार र मानि ससािन ििकास समबनिछी कनद िा किष समबनिछी तािलम कनदको गणसतर

मापदणड ििकास तथा कायायानियन र िनयमन गनन, ¾ अनसनिानबाट ििकास गररएका परिििि एि अनय सोतबाट परापत िा िसिजयात परिििि एि कषक तथा अनय

सरोकारिालाका लािग उपयोगछी सचना तथा जानकारछी िटो ररतो रपमा परकाशन एि परसारण गनन, ¾ परकािशत एि परसाररत किष सचना तथा जानकारछीको परभािकाररता अधययन, अनसनिान गरछी नितजाको

आिारमा अिनतम उपयोगकतायाको माग एि आिशयकता बमोिजमको सामगछी परकाशन एि परसारण गनन, ¾ परदश एि सथानछीय तहका किष सचना तथा सञचार समबनिछी कायया गनन िनकायहरको कषमता ििकास तथा

पषठपोषण गनन, ¾ किष सचना तथा जानकारछी िटो ररतो रपमा कषक र अनय सरोकारिाला समकष पयायाउन सचना परििििका

अलािा अनय निछीनतम र परभािकारछी माधयमको खोजछी एि परयोग गनन, ¾ रािषटरय किष तथा पश मानि ससािन ििकास योजना र कायायानियन गनन, ¾ किष तथा पश समबनिछी ििषयको तािलमको रािषटरय सोत कनदको रपमा कायया गनन, ¾ सिदशछी एि ििदशछी सहभागछीहरका लािग कसटोमाइजड तािलम कोसया सञचालन एि आउटसोिसयाङ गनन, ¾ तािलम समबनिछी जनशिकत ििकास समबनिछी कायया गनन, ¾ तािलम कोसया िडजाइन, पाठयकरम ििकास, परिशकषक एि सोत वयिकत नौट, तािलम सामगछी र तािलम

सञचालन एि अनगमन र मलयाङकन लगायतका ििषयहरको रािषटरय मापदणड ििकास र कायायानियन गनन, ¾ तािलम परभािकाररता अधययन एि अनसनिान गनन, ¾ किष,पशपालन,अनसनिान, खादयपोषण, किष िातािरण सरकषण, किष भिम वयिसथापन, किष बजार र

वयिसाय परिरयान, सहकारछीलगायत समिर परिििि एि जानकारछीहरको परसारण, परकाशन तथा िितरण गनन,

¾ नपाल सरकारल किष,पशपालन,अनसनिान, खादयपोषण, किष िातािरण सरकषण, किष भिम वयिसथापन, किष बजार र वयिसाय, सहकारछी लगायतको परिरयानका लािग अिलमबन गरका नछीित एि िनयम, काननिार जानकारछी परसारण गनन,

¾ निछीनतम किष सञचार परिििि तथा औजार समबनिछी अधययन गनन, ¾ िनजछीकषत मतछी किष सञचार परित ििकास समबनिछी काययाहर गनन, ¾ सर, परदश र सथानछीय तहबछीच सञचार समनिय गनन, ¾ किष अनसनिान तथा ििकासका लािग परितसपिधी कोष पररचालन समबनिमा नछीित तथा मापदणड तयार गनन र ¾ साििक रािषटरय किष अनसनिान तथा ििकास कोषिाट परितसपिधी सहायता परापत गरछी सञचालनमा रहका

काययाकरमहरको सिािमति गहण एि सञचालनमा आिशयक सहयोग तथा सहजछीकरण एि अनगमन गनन ।

िकसान कल सनटर टोल िरि नमबरः १६६००१९५०००िनमन तािलकाअनसारको ििषयमा आफना िजजासाहर राखन सकनहन ।

बार ििषय समयआइतबार, मगलबार, िबहछीबार

• खादयाननबालछी, बालछी सरकषण, मौरछी, रशम, चयाउखतछी तथा किष बजार समबनिछी ििषयबसत समबनिछी

• फलफल, तरकारछी, पषपखतछी तथा माटो समबनिछी ििषयबसत

• पश तथा पनछीपालन, उतपादन परिििि, रास तथा पश आहारा, चरन वयिसथापन

िदउसो ११ बजदिख ४ बजसमम

सोमबार, बििार • खादयाननबालछी, बालछी सरकषण, मौरछी, रशम, चयाउखतछी तथा किष बजार समबनिछी ििषयबसत समबनिछी

• फलफल, तरकारछी, पषपखतछी तथा माटो समबनिछी ििषयबसत

• मतसयपालन परिििि समबनिछी ।

@= g]kfnsf] s[lif tYof° कल कषतफल

कर. स. कषतर कषतरफल (िगय िक.मी.) परितित१. िहमालछी कषत 51,817 35

२. पहाडछी कषत 61,345 42

३. तराई कषत 34,019 23

कल 1,47,181 100

सरोतः Statistical Information On Nepalese Agriculture, 2012/13

भ–उपयोग

कर. स. कषतर कषतरफल(००० हकटर) परितित१. खतछी गररएको जिमन 3,091 21

२. खतछी नगररएको खतछी योगय जिमन 1,030 7

कर. स. कषतर कषतरफल(००० हकटर) परितित३. िन जङगल 4268 29

४. झाडछी 1560 10.60

५. चरन खकया 1,766 12.00

६. पानछी 383 2.60

७. अनय 2,620 17.80

जममा 14718 100

सरोतः Statistical Information On Nepalese Agriculture, 2012/13

कल गाहयाथय उतपादन (परचिलत मलयमा) (मलयः र. दश लाख)

कर.स. कषतर २०७४/०७५ २०७५/०७६ २०७६/०७७ (परारिमभक)मलय परितित मलय परितित मलय परितित

१. किष तथा िन 769775 28.03 822686 26.98 906754 27.08२. मतसय 14717 0.53 16275 0.53 18942 0.56३. गहरकिष 1961286 71.44 2210499 72.49 2422560 72.36

कल मलय अिभििर(अपरतयकष ििितिय मधयसता समत)

2745778 3049460 3348256

कल गाहयाथय उतपादन (उतपादकको मलयमा)

3044927 3458793 3767043

सरोतः कनदरीय तथययाङक विभयाग, २०७७

किष कषतरको कल गाहयथय उतपादन ििधिदर (परितशतमा)

कर.स. कषतर २०७४/०७५ २०७५/०७६ २०७६/०७७ (परारिमभक)१. किष तथा िन 2.72 5.05 2.48

२. मतसय 7.42 5.60 7.17

३. गहरकिष 7.74 7.37 2.27

सरोतः कनदरीय तथययाङक विभयाग, २०७७

जनसखया (िि.स. २०६८)जममा जनसखया 2,64,94,504

१. परष 1,28,49,041

२. मिहला 1,36,45,463

िािषयाक जनसखया ििरदर (परितशत) 1.35

जनरनति परित िगया िक.िम. 180

किष पशामा सलगन जनसखया परितशत (िि.स. २०६८) औसत 60.4

किष पशामा स लगन जनसखया परितशत (परष) 60.2

किष पशामा स लगन जनसखया परितशत (मिहला) 72.8

कोरा जनमदर हजारमा (िि.स. २०६८) 21.8

कोरा मतयदर हजारमा (िि.स. २०६८) 7.3

५ िषया मिनका बाल मतयदर (परितहजार जछीिछीत जनममा)* 39

कल परजनन दर (िि.स. २०६८) 2.5

अपिकषत आय (जनम हदाको)* 69.7

रर पररिार सखया (िि.स. २०६८) 54,27,302

सरोतः Statistical Information On Nepalese Agriculture, 2012/13 र पन धौ यरोजनया*

#= k|d'v s[lifhGo afnLx?sf] t'ngfTds If]qkmn tyf pTkfbgsf] l:ylt -@)&$÷&% – @)&^÷&&_

(क) खादयानन बाली कषतरफलः हकटर, उतपादनः म.टन

बाली२०७४/०७५ २०७५/०७६ २०७६/०७७

कषतरफल उतपादन कषतरफल उतपादन कषतरफल उतपादनिान 1469545 5151925 1491744 5610011 1458915 5550878

मक 954158 2555847 956447 2713635 957650 2835674

गह 706843 1949001 703992 2005665 707505 2185289

कोदो 263497 313987 263261 314225 262547 320953

जौ 24648 30510 24409 30550 24404 31147

फापर 10296 11472 10311 11464 10369 11724

जममा 3428986 10012742 3450163 10685550 3421389 10935663

सरोतः कवि तथया पशपन री विकयास मनतयालय, २०७७

(ख) नगद बाली कषतरफलः हकटर, उतपादनः म.टन

बाली२०७४/०७५ २०७५/०७६ २०७६/०७७

कषतरफल उतपादन कषतरफल उतपादन कषतरफल उतपादनतलहन 224,595 245867 260307 280530 258141 278325

आल 195173 2881829 193997 3112947 188098 3131830

रबर 555 296 476 249 185 98

उख 78609 3679808 71625 3557934 68565 3400176

जट 7507 11159 7285 10585 7555 10165

कपास 120 125 97 99 135 140

(ग) दलहन बाली कषतरफलः हकटर, उतपादनः म.टन

बाली२०७४/०७५ २०७५/०७६ २०७६/०७७

कषतरफल उतपादन कषतरफल उतपादन कषतरफल उतपादनमसरो 198605 249491 208766 251185 212876 262835

चना 9882 11271 9653 10675 9982 11285

रहर 16428 16211 16753 16538 16895 17063

मास 24305 20839 23492 19928 23056 20440

खसरछी 7757 9187 7952 9329 7997 9504

गहत 6205 5664 6119 5754 6326 6865

भटमास 21897 27681 25179 31567 26775 34544

अनय 26303 28397 33826 37011 36785 41674

जममा 311382 368741 331740 381987 340692 404210

(घ) अनय बालीहर कषतफलः हकटर, उतपादनः म.टन

बाली२०७४/०७५ २०७५/०७६ २०७६/०७७

कषतरफल उतपादन कषतरफल उतपादन कषतरफल उतपादनफलफल 111744 1086931 120028 1177640 119025 1249764

तरकारछी 286864 3958230 297195 4271270 281132 3962383

िचया 28595 24804 28732 25206 28157 24270

कफी 2650 513 2761 530 2714 505

खसायानछी 10500 52500 10692 67167 10276 68025

अलचछी 17004 6849 18273 7954 16565 9545

अदिा 23000 284000 22132 297512 23500 298945

लसन 8500 59500 10107 71902 10185 73859

बसार 7300 71500 10160 98904 9795 99907

रशम कोया 1421 30 1457 32 1505 35

मह (मौरछीरार स खया )

242000 3980 242500 3990 248037 3997

माा 86544 91832 99434

चयाउ 10500 11255 12607

पिजनय तथयाङकको तलनातमक िसथित (२०७४/७५ – २०७६/७७)

(क) पि सखया

कर.स. िििरण २०७४/७५ २०७५/७६ २०७६/७७१ गाई 7376306 7385035 7458885

२ भसछी 5277819 5308664 5257591

३ भडा 800749 798889 806079

४ बाखा 11647319 12283752 12811953५ बगर 1435369 1488338 1519593६ कखरा 72245732 75709330 82598879७ हास 404670 416400 427226८ दि िदन गाई 1039538 1078775 1166156९ दि िदन भसछी 1535948 1560584 1635492

१० फल पानन कखरा 12517558 12526979 12927842११ फल पानन हास 186912 190747 191701१२ खरायो 75740 34645 34610१३ रोडा 58091 59822 59762१४ याक/चौरछी 69978 69588 70005

सोतः कवि तथया पशपन री विकयास मनतयालय, २०७७

(ख) पिजनय उतपादन

कर.स. िििरण २०७४/७५ २०७५/७६ २०७६/७७१ दि उतपादन (म.टन) 2092403 2168434 2301000

१.१ गाई 754126 795530 920400१.२ भसछी 1338277 1372905 1380600२ मास उतपादन (म.टन) 346179 357082 552156

२.१ रागा/भसछी 185180 188574 189517२.२ भडा 2754 2763 2735२.३ बोका/खसछी 70802 73914 75023२.४ बगर 28214 28579 29493२.५ कखरा 60122 62899 255001२.६ हास 280 353 387३ फल उतपादन (हजार) 1512265 1549689 1620000

३.१ कखरा 1498024 1534680 1603800३.२ हास 14241 15009 16200४ ऊन उतपादन (क.जछी.) 594639 589738 592687

सोतः कवि तथया पशपन री विकयास मनतयालय, २०७७

रासायिनक मल िबकररी िितरणको िसथित पररमाणः म.टनसामगी २०७४/७५ २०७५/७६ २०७६/७७

रासायिनक मल (जममा िबकरी) 3,48,734.62 344004 393188.53

यररया 235304.35 215733.4 222835.03

िड. ए. िप. 105619.17 120893.4 160756.5

पोटास 7811.10 7377.2 9597

उपभोगय खादयाननको िसथित (Cereal Balance Sheet) परदश अनसार आिथयाक िषया २०७५/७६ (२०१८/१९) (म.टन.)

k|b]z hg;+Vof rfdn ds} sf]bf] kmfk/ ux'F hf}pkef]Uo vfBfGg

-pTkfbg_

cfjZos

vfBfGg

jrt jf

k|b]z g+= ! 5048494 689213 663659 75999 2195 151257 451 1582774 953796 628978

k|b]z g+= @ 6016127 832176 128906 1279 0 482201 53 1444614 1088919 355695

afUdtL k|b]z 6155624 290468 513149 53940 2064 131343 606 991569 1218604 -227035

u08sL k|b]z 2675966 238085 363179 77716 2049 75485 646 757161 537647 219514

n'lDagL k|b]z 5008784 662064 316955 8900 853 420003 817 1409592 934304 475287

s0ff{nL k|b]z 1748257 74263 185845 16131 1711 135172 3227 416349 347072 69276

;'b"/klZrd k|b]z 2841572 336958 96037 13035 118 262372 1595 710114 538680 171434

g]kfn 29494825 3123227 2267728 246999 8990 1657833 7395 7312172 5619023 1693149

परदश अनसारको खादयाननको माग आपितयाको ििशषण गदाया बागमतछी परदश िाहक सब परदशहर खादयानन बचतको अिसथामा रहको । अतयाििक जनसखया र सहररकरणको कारण खादयाननको माग बिि हन गई बागमतछी परदश मा खादयानन नयन हन गएको हो ।सोतः कवि पियावा यार विकयास तथया कवि ययावनतकरण परिरवान कनद, लवलतपर २०७६

$= ljleGg sfof{nox¿sf] kmf]g, Od]n / j]a;fO6४.१ राषटरपित, उपराषटरपित र परिानमनतरी तथा मिनतरपररषदको कायायलयको समपकय न.

कायायलय फोन न . इमल/िबसाइटराषटरपितको कायायालय, िशतल िनिास, काठमाडौ ।

कायायालय तफयासममाननछीय राषटरपित ( ४४४६००२, (दताया/चलानछी Ext. ००७) पाषट बकस न ः ०१

mail@presidentofnepal.gov.npwww.presidentofnepal.gov.np

उपराषटरपितको कायायालय, लनचौर, काठमाडौ ।

( ०१-४४४६३११, ४४४६३१६ (परशासन), ४४४६४१६ (िनजछी सिचिालय), ४४४५९१७ (सिचि िप.ए. शाखा)

info@vpn.gov.np www.vpn.gov.np

कायायलय फोन न . इमल/िबसाइटपरिानमनतछी तथा मिनतपररषदको कायायालय, िसहदरबारकाठमाडौ ।

मखय सिचिको सिचिालय: ( +९७७-१- ४२११०० सिचिालय: सामािजक ििकास तथा परादिशक समनिय: +९७७-०१-४२१११०९सिचिालय: रािषटरय सरकषा, सशासन तथा नितजा वयिसथापन : +९७७-१-४२११०४०मिनतपररषद बठक तथा सििािनक िनकाय महाशाखा :+९७७-१-४२११०३५परशासन महाशाखा : +९७७-१-४२११०८०परशासन शाखा : +९७७-१- ४२११०२१भौितक पिायािार, जलसोत तथा ऊजाया शाखा : +९७७-१- ४२११०७३सचना समनिय शाखा : +९७७-१- ४२११०३८

info@opmcm.gov.npwww.opmcm.gov.npअिडयो नोिटस बोडयाः १६१८०७०७०११११पो. ब. न. २३३१२

४.२ सिवोचच अदालत, काठमाडौ ।

कायायलय फोन न . इमल/िबसाइटपरिान नयायािछीश सिचिालयः ( 01-4200745

रिजसटरारजयको काययाककष (मदा तथा ररट):०१-४२००७७२परशासन शाखाः 01-4200729

www.supremecourt.gov.npadmin@supremecourt.gov.np

मखय रिजषटरार ( 01-4200753

४.३ परितिनिि सभा

कायायलय/सिचिालय फोन न . इमल/िबसाइटसभामख ( 01-4200159,

www.parliament.gov.np

उपसभामख ( 01-4200227,

महा–सिचि ( 01-4200021,

सिचि, परितिनिि सभा ( 01-4211735

सिचिालय सिचि ( 01-4200072,

परिकता ( 01-4211744

सहायक परिकता/सचना अििकारछी ( 01-4200607

सचना तथा अिभलख वयिसथापन शाखा

( 01-4200210

सचना परिििि शाखा ( 01-4200106

रािषटरय सभाकायायलय/सिचिालय फोन न . इमल/िबसाइट

अधयकष ( 01-4211756,

www.na.parliament.gov.np

उपाधयकष ( 01-4200139

महा–सिचि ( 01-4200021

सिचि, रािषटरय सभा ( 01 -4200133

सिचिालय सिचि ( 01-4200072

परिकता ( 01-4211744

सहायक परिकता/सचना अििकारछी ( 01-4200607

सचना तथा अिभलख वयिसथापन शाखा ( 01-4200210

सचना परिििि शाखा ( 01-4200106

४.४ स ि िािनक िनकायहर

क) अिखतयार दरपयोग अनसनिान आयोग

कायायलय फोन न . इमल/िबसाइटअिखतयार दरपयोग अनसनिान आयोग, टगाल, काठमाडौ ।

( ०१-५२६२१५१, ५२६२११९, ५२६२१७३, ५२६२१०२, ५२६२०५९

info@ciaa.gov.np www.ciaa.gov.npहटलाइन :१०७ , पो.ब.न. ९९९६टोल िरि न.: १६६०-०१-२२२३३

ख) िनिायचन आयोग

कायायलय फोन न . इमल/िबसाइटिनिायाचन आयोग कािनतपथ, काठमाडौ ।

( ०१-४२२८६६३, ४२२५५८०info@election.gov.np, www.election.gov.np

ग) महानयायाििितिाको कायायलय

कायायलय फोन न . इमल/िबसाइटमहानयायािििकताको कायायालय, रामशाहपथ, काठमाडौ ।

( 01 42000826, 42000816 www.ag.gov.npinfo@ag.gov.np

घ) महालखापरीकषकको कायायलय

कायायलय फोन न . इमल/िबसाइटमहालखापरछीकषकको कायायालय, बबरमहल, काठमाडौ ।

( 01 4262958,

4262382

oagnep@ntc.net.npwww.oagnep.gov.npअिडयो नोिटस बोडयाः १६१८०१४२५३२७०

- 10 -

ङ) लोकसिा आयोगकायायलय फोन न . इमल/िबसाइट

लाकसिा अायाग, अनामनगर, काठमाणडा ।

( 01 4771488, 4771481, 4771494, 4771528

पा.ब.न.:८९७९

info@psc.gov.npwww.psc.gov.np

च) रािषटरय मानि अििकार आयोग

कायायलय फोन न . इमल/िबसाइटरािषटरय मानि अििकार आयोग, हररहरभिन, लिलतपर ।

( 01-5010015पो.ब.न .ः ९१८२

www.nhrcnepal.orgnhrc@nhrcnepal.orgcl*of] gf]l ; af]*{ 1618015010015

रािषटरय योजना आयोग

कायायलय फोन न . इमल/िबसाइटरािषटरय योजना आयोग, िसहदरबार, काठमाडौ ।

( 01 -4211970 npc@npc.gov.npwww.npc.gov.np;Gb]z ;"rgf af]*{ 1618014211143

िििष अदालतकायायलय फोन इमल/िबसाइट

ििशष अदालत, बबरमहल, काठमाडौ

( 01-4226536, 4242636

special.court@supremecourt.gov.npwww.supremecourt.gov.np

४.५ सघीय मनतरालयहर

कर.स. कायायलय फोन न. इमल/िबसाइट१ रकषा मनतालय िसहदरबार ( ०१–४२११२८९ info@mod.gov.np

www.mod.gov.np२ गह मनतालय

िसहदरबार( ०१–४२११२०८, ४२११२१४टोल िरि न. !!!@

gunaso@moha.gov.npcontrol@moha.gov.npwww.moha.gov.np

३ परराषटर मनतालय,िसहदरबार

( ०१– ४२००१८२, १८३, १८४, १८५ Toll Free No: 1660-01-00186

info@mofa.gov.np www.mofa.gov.np

४ अथया मनतालय,िस हदरबार

( ०१–४२११३००, ४२११७४८मनतछीजयको िनजछी सिचिालय( ०१ ४२११८०९, १३९०

moev@mof.gov.npwww.mof.gov.np

५ सिासथय तथा जनसखया मनतालय, रामशाहपथ

( ०१-४२६२५४३, ४२६२६९६ info@mohp.gov.npwww.mohp.gov.np

- 11 -

कर.स. कायायलय फोन न. इमल/िबसाइट६ ऊजाया, जलसोत तथा िसचाइ

मनतालय, िसहदरबार( ०१–४२११५१६ , ४२११४२६ info@moewri.gov.np

www.moewri.gov.np

७ उदयोग, िािणजय तथा आपितया मनतालय, िसहदरबार

( ०१–४२११४५५ info@moics.gov.npwww.moics.gov.np

८ कानन, नयाय तथा ससदछीय मािमला मनतालय, िसहदरबार

( ०१–४२११९८७, ४२११७८६, ४२११७०२

infolaw@moljpa.gov.npwww.moljpa.gov.np

९ शहरछी ििकास मनतालय, िसहदरबार

( ०१–४२११६७३ info@moud.gov.npwww.moud.gov.np

१० िशकषा, ििजान तथा परिििि मनतालय, िसहदरबार

( ०१-४२००३५६, ४२११९९० ४२००३७९

info@moe.gov.npwww.moe.gov.np

११ भौितक पिायािार तथा यातायात मनतालय, िसहदरबार

( ०१-४२११७३२, ९३१, ६५५, ६०३, ८८०

info@mopit.gov.npwww.mopit.gov.np

१२ शरम, रोजगार तथा सामािजक सरकषा मनतालय, िसहदरबार

( ०१-४२११६७८, ४२११७९१, ४२११७३३

info@moless.gov.npwww.moless.gov.np

१३ िन तथा िातािरण मनतालय, िसहदरबार

( ०१-४२११५६७ info@mofe.gov.npwww.mofe.gov.np

१४ सङरछीय मािमला तथा सामानय परशासन मनतालय, िसहदरबार

(००१-४२००३१८, ४२००४३२, ४२००२९१सनदश सचना बोडयाः !^!*)!$@))#)(

info@mofaga.gov.npwww.mofaga.gov.np

१५ किष तथा पशपनछी ििकास मनतालय, िसहदरबार

(०१ ४२११९०५, ४२११९५०, ४२११९३५

info@moald.gov.npwww.moald.gov.np

१६ मिहला, बालबािलका तथा जषठ नागररक मनतालय, िसहदरबार

( ०१-४२०००८२, ४२००४०८ Audio Notice Board No.:1618-01-4200082 info@mowcsc.gov.np www.mowcsc.gov.np

१७ ससकित, पययाटन तथा नागररक उडडयन मनतालय, िसहदरबार

(०१-४२११६६९, ४२११८४६ info@tourism.gov.npwww.tourism.gov.np

१८ यिा तथा खलकद मनतालय, िसहदरबार

(०१-४२००५४२, ५४०, ५३९, ५४३ Notice Board १६१८ ०१ ४२००५४२

info@moys.gov.nphttp:www.moys.gov.np

१९ सञचार तथा सचना परिििि मनतालय, िसहदरबार

(०१-४२११५५६, Audio Notice Board M !^!*)!$@))$#(

info@mocit.gov.npwww.mocit.gov.np

- 12 -

कर.स. कायायलय फोन न. इमल/िबसाइट२० खानपानछी मनतालय,

िसहदरबार(०१-४२११६९३6f]n lk|mM !^^)–)!–$@!!!

info@mowss.gov.npwww.mowss.gov.np

२१ भिम वयिसथा, सहकारछी तथा गररबछी िनिारण मनतालय, िसहदरबार

(०१-४२११६६६Toll free no:!^^))!)))#)

info@molcpa.gov.np www.molcpa.gov.np

४.६ किष तथा पिपनी ििकास मनतरालय

मनतालय अनतगयातका महाशाखा तथा शाखाहर

कायायलय फोन न. इमल/िबसाइटमनतछी ( 01 4211929 info@moald.gov.np

www.moald.gov.npToll free no: 1618-070-777779

माननछीय मनतछीजयको िनजछी सिचिालय ( 01 4211929

गनासो वयिसथापन ककष ( 01-4211476 gunaso@moald.gov.npinfo@moald.gov.npToll free no: 1160

@ hello_MOALD gunaso.moald

सिचि (किषतफया ) ( 01-4211808

सिचि (पशसिातफया ) ( 01-4211706

महाशाखाहर

क. परिासन महािाखा ( 01-4211932

आनतररक परशासन (पशपनछी कमयाचारछी परशासन समत) शाखा

( 01-4232809

किष कमयाचारछी परशासन शाखा ( 01-4232809

कानन तथा फसला कायायानियन शाखा ( 01-4232809

आिथयाक परशासन शाखा ( 01-4200042

ख. किष ििकास महािाखा ( 01-4211687

किष सामगछी वयिसथापन तथा परिििि शाखा ( 01-4211827 aims.moad@gmail.com

किष उतपादकति वयिसथापन शाखा ( 01-4211827

किष ििकास रणनछीित समनिय शाखा ( 01-4211827

ग. खादय सरकषा तथा खादय परिििि महािाखा

( 01-4211915

- 13 -

कायायलय फोन न. इमल/िबसाइटखादय तथा पोषण सरकषा शाखा ( 01-4211915

खादय परिििि एि सिचता शाखा ( 01-4211915

किष जििक िििििता तथा िातािरण शाखा

( 01-4211915

घ. योजना तथा ििकास सहायता समनिय महािाखा

( 01-4211665

नछीित समनिय शाखा ( 01-4211950

बजट तथा काययाकरम शाखा ( 01-4211841 budget.moald@gmail.com

ििकास सहायता समनिय शाखा ( 01-4211950

मानि ससािन, लङिगक ििकास तथा समािशछी शाखा

( 01-4211950

तथयाङक तथा ििशषण शाखा ( 01-4211950

अनगमन तथा मलयाङकन शाखा ( 01-4211950 me_moad@yahoo.com

ङ. किष तथा पिपनी वयिसाय परिरयन महािाखा

( 01-4211940

किष कजाया बछीमा तथा ििपद वयिसथापन शाखा

( 01-4211940

किष वयिसाय तथा बजार परिरयान शाखा ( 01-4211940

किष भौगोिलक सचना परिििि शाखा ( 01-4211940

किष यानतछीकरण तथा साना िसचाइ शाखा ( 01-4211940

किारनटाइन समनिय शाखा ( 01-4211940

च. पिपनी तथा मतसय ििकास महािाखा

( 01 4211८32,

4211477

नश सिार तथा अानिािशक सोत वयिसथापन शाखा

( 014211480

पशपनछी उतपादन तथा परिििि परिरयान शाखा

( 014211480

चरन तथा आहारा वयिसथापन शाखा ( 014211480

मतसय ििकास शाखा ( 014211706 moaldfisheries@gmail.com. पि सिासथय महािाखा ( 01 4211474

पश िचिकतसा तथा रोग समनिय शाखा ( 014211706

भटरछीनरछी जनसिासथय एि पश कलयाण शाखा

( 014211706

- 14 -

कायायलय फोन न. इमल/िबसाइटपशपनछी औषिछी वयिसथापन तथा िनयमन शाखा

( 014211706

मनतरालयको परितिा र सचना अििकारी

नाम फोन इमल/िबसाइटपरितिा, सहसिचि किष ििकास महाशाखा ( ०१-४२११६८७ -सचना अििकारी ) ९८४११८२२३३ pcbh234@gmail.com

४.७ रािषटरय िकसान आयोग

कायायलय फोन न. इमल/िबसाइट

अधयकष ( 01-5906176, 5906178, 5906179,

5906180, 5906182, 5906186

nfcnepal2017@gmail.comwww.nfc.gov.np

परिकता 9851037507

सदसय सिचि 9841613505

मनतरालय अनतगयतका कनदरीय िनकायहरकायायलय फोन इमल/िबसाइट१.किष सचना तथा परिशकषण कनद (AITC), हररहरभिन ।

परमखः ( 01-5555127,( 01-5422258, 5425617, 5522248, 5010141

info@aitc.gov.npwww.aitc.gov.npkishan Call Center Toll free no: 16600195000

२. बछीउ िबजन गणसतर िनयनतण कनद (SQCC), हररहरभिन ।

( 01-5521359, 5534258

sqccnepal@gmail.com www.sqcc.gov.np

३. पलानट किारिनटन एि ििषादछी वयिसथापन कनद (PQPMC), हररहरभिन ।

( 01-5010111, 2524352

info@npponepal.gov.npwww.npponepal.gov.np

३.१ किारिनटन कायायालय काकरिभतिा । ( 023-562057 kakarvitta@npponepal.gov.np

३.२ किारिनटन कायायालय, ििराटनगर । ( 021-435309 biratnagar@npponepal.gov.np

३.३ किारिनटन कायायालय, िछीरगनज । ( 051-522996, birgunj@npponepal.gov.np

३.४ किारिनटन कायायालय, भरहिा । ( 071-418012 bhairahawa@npponepal.gov.np

३.५ किारिनटन कायायालय, नपालगनज । ( 081-412007 nepalgunj@npqnepal.gov.np

३.६ किारिनटन कायायालय, गडडाचौकी । ( 099-402075 gaddachauki@npponepal.gov.np

३.७ किारिनटन कायायालय, भनटाबारछी । ( 025-460034 vhantabari@npponepal.gov.np

३.८ किारिनटन कायायालय, मलगिा । ( 046-421512 malangawa@npqnepal.gov.np

३.९ किारिनटन कायायालय, जलशवर । ( 044-520223 jaleshwor@npponepal.gov.np

- 15 -

कायायलय फोन इमल/िबसाइट३.१० किारिनटन कायायालय, तातोपानछी,

िसनिपालचाक ।( 011-480151 tatopani@npponepal.gov.np

३.११ किारिनटन कायायालय, िटमर, रसिा ।

( 010-692494 timure@npponepal.gov.np

३.१२ किारिनटन कायायालय, (ित. अ. िि., काठमाडौ)

( 01-4112381 airport(tia)@npponepal.gov.np

३.१३ किारिनटन कायायालय, कषणनगर, किपलिसत ।

( 076-520845 krishnanagar@npponepal.gov.np

३.१४ किारिनटन कायायालय, झलाराट, बतडछी ।

( 9804046613 jhulaghat@npponepal.gov.np

३.१५ किारिनटन कायायालय, लोमाङथाङ, मसताङ ।

( 9846772286 lomangthang@npponepal.gov.np

s[lif tyf kz'kG5L ljsf; dGqfno cGtu{tsf cfof]hgfx¿

कायायलयको नाम फोन न. इमल/िबसाइटकाययकरम लाग भएका

िजललाहरपरिानमनतछी किष आििनकीकरण पररयोजना (PMAMP), खमलटार, लिलतपर ।

( 01-5520346 pmamp.pmu@gmail.com, info@pmamp.gov.npwww.pmamp.gov.np

सब िजलला

किष कषत ििकास काययाकरम (ASDP), सखनत ।

( 083-525403 info@asdp.gov.np कणायालछी परदशका सब िजलला

खादय तथा पोषण सरकषा सिार आयोजना, (FANSEP), हररहरभिन, लिलतपर ।

• राजििराज, िसरहा• जनकपर, िनषा• चौतारा, िसनिपालचोक • गोरखा बजार, गोरखा

( ०१-५५५२९७१

9852821231

9869665199

9851054241

fansepnepal@gmail.com www.fansep.gov.npfansepsaptari@gmail.com

(८ िजलला)

• िसरहा र सपतरछी• िनषा र महोतिरछी• िसनिपालचोक र दोलखा• गोरखा र िािदङ

रानछी जमरा कलररया िसचाइ आयोजना, िटकापर, कलालछी ।

( 091-561415,

561414

rjkisacin@gmail.comwww.rjkip.gov.np

कलालछी

समदायमा वयििसथत िसिञचत किष कषत आयोजना (CMIASP-AF), हररहरभिन, लिलतपर ।

5523602,

5010027

cmiasp.agri.gov.npcmiasp.piu@gmail.com

परदश १, २, बागमतछी, गणडकी र कणायालछी परदशका तोिकएका ६० िटा सथानछीय तहहर

- 16 -

कायायलयको नाम फोन न. इमल/िबसाइटकाययकरम लाग भएका

िजललाहरनपाल लाइभसटक सकटर इनोभसन आयोजना (NLSIP), हररहरभिन, लिलतपर ।

5010001,

५५५४९०६

admin@nepallivestock.comwww.nlsip.gov.np

िजलला २८ पाचथर, इलाम, झापा, िनकटा, उदयपर, मोरङ, सनसरछी, सपतरछी, िनषा, िसराहा, काभ, काठमाडौ, मकिानपर,िचतिन, सयाङजा, कासकी, मनाङ, मसताङ, तनह, मयागदछी, रपनदहछी, ब. स. पिधी, ब. स पिचिम, अरायाखाचछी, किपलिसत, गलमछी, पालपा र बिदयाया

China-Nepal Agricultural Technology Co-opration project (CNATCP)

5180290

cpmu.doa@gmail.com िसनिपालचोक, निाकोट, रसिा

Value Chain Development of Fruit and Vegetable

01-5010206,

01-5520950

info@vcdp.org.npwww.npundp.org

िािदङ, मकिानपर, िचतिन, गोरखा, (ब. स पिया) निलपरासछी, तनह, कासकी, सयाङजा, काभ, दोलखा, राम ाप र िसनिलछी

गामछीण उदयम तथा आिथयाक ििकास आयोजना Rural Enterprise And Economic Development Project (REED)

01-5524230

5529887

moald@gmail.com १. मधय पहाडछी लोकमागया (परदश १ बागमतछी)

२. पिया पिचिम राजमागया र हलाकी राजमागया (परदश- २)

३ . मधय पहाडछी लोकमागया (गणडकी)

४. भालिाङग-रोलपा राजमागया (लिमबनछी)

५. महाकालछी राजमागया (सदर पिचिम)

- 17 -

४.८ किष ििभाग तथा अनतगयतका िनकायहर

कायायलय फोन न. इमल/िबसाइटमहािनदनशक ( 01-5521323 info@doanepal.gov.np

www.doanepal.gov.npउपमहािनदनशक (योजना अनगमन तथा वयिसथापन महािाखा)

( 01-5010124

परशासन शाखा उप सिचि ( 01-5521091

परशासन शाखा ( 01-5521648 doa.agri2014@gmail.com

लखा शाखा ( 01-5525243 doa.ac2070@gmail.com

सटोर ( 01-5521076

योजना काययाकरम तथा अनगमन शाखा ( 01-5524229 planning235@gmail.com

बजार ििकास आिथयाक ििशषण तथा तथयाङक शाखा ( 01-5424226

उपमहािनदनशक (किष उतपादकति महािाखा) ( 01-5521127 info@doanepal.gov.np

बागिानछी ििकास शाखा info@doanepal.gov.npबालछी ििकास शाखा

वयािसाियक कीट ििकास शाखा info@doanepal.gov.npमाटो वयिसथापन शाखा ( 01-5010003

उपमहािनदनशक (परिििि तथा समनिय महािाखा) ( 01-5010221

परिििि ििसतार शाखा prabidhibistar2075@gmail.com

किष इिनजिनयररङ तथा पोषट हाभनषट शाखा

किष उतपादन सामगछी वयिसथापन शाखा ( 01-5525190 doaproduction18@gmail.com

बालछी सरकषण शाखाउपमहािनदनशक (कनदरीय आयोजना वयिसथापन इकाई)

( 01-55211275525190

cpmu.doa@gmail.com

किष ििभाग मातहतका िनकायहर

कर.स. कायायलय फोन न. इमल/िबसाइट१ रािषटरय फलफल ििकास कनद,

कीितयापर, काठमाडा ।( 01 5905037, 5742, 5053, 5035, 5045, 5905742

www.ncfd.gov.npncfd.gov.np@gmail.com

१.१ उषण परदशछीय बागिानछी कनद, निलपर, सलायाहछी ।

( 046 501101 tropicalhorticuluture123@gmail.com

१.२ समशछीतोषण बागिानछी कनद, कीितयापर, काठमाडा ।

( 01-4330549, 4330404, 4330550

chckirtipur@gmail.comwww.wthc.gov.np

- 18 -

कर.स. कायायलय फोन न. इमल/िबसाइट१.३ सनतला जात फलफल ििकास

कनद, तानसन, पालपा ।( 075 520147, 9843217644

cdcpalpa@yahoo.comwww.cdcpalpa.gov.np

१.४ कफी ििकास कनद, अापचौर, गलमछी ।

( 079-6911969747009296,9857081196

coffeegulmi@gmail.comwww.cdcgulmi.gov.np

१.५ शछीतोषण बागिानछी कनद, माफाया, मसताङ ।

( 069-400034, 9856703015

thdc.marpha@gmail.comwww.thdcmustang.gov.np

२ रािषटरय आल तरकारछी तथा मसला बालछी ििकास कनद, कीितयापर ।

( 01-5907015, 9851223701

info@ncpvs.gov.npvdd.gov.np@gmail.comwww.vdd.gov.np

२.१ तरकारछी बालछी ििकास कनद, खमलटार, लिलतपर ।

( 01-5523141 info@cvspc.gov.npwww.cvspc.gov.np

२.२ तरकारछी बछीउ उतपादन कनद, रकम ।

( 088-680150, 9857824272

rukumfarm@gmail.com

२.३ आल बालछी ििकास कनद, िनगाल, िसनिपालचोक ।

( 011-685816, 9851126836

nigalefarm@gmail.com

२.४ अलचछी बालछी ििकास कनद, िफककल, इलाम ।

( 027-540132, 9852680967, 9852680561

alaichibikash033@gmail.com

३ कनदछीय किष परयोगशाला (माटो, बछीउ, बालछी सरकषण), हररहरभिन, लिलतपर ।

( 01-5520314 centralaglab.sspp@gmail.comwww.centralaglab.gov.np

४ किष पिायािार ििकास तथा किष यानतछीकरण परिरयान कनद, लिलतपर ।

( 01-5522439, 5524227, 5524228, 5521647

campid2075@gmail.cominfo@caidmp.gov.npwww.caidmp.gov.np

४.१ किष यानतछीकरण परिरयान कनद नकटािझज, िनषा ।

( 041-6208349854029337

ampcnaktajhij@gmail.comwww.ampcnaktajhij.gov.np

५ वयािसाियक कीट ििकास कनद, हररहरभिन, लिलतपर ।

( 01-5524225, 55100909851188813

doiednepal@gmail.comwww.cied.gov.np

५.१ मौरछी ििकास कनद, गोदािरछी, लिलतपर ।

( 01-5174138, 51740529851155908

bgodawari@gmail.comwww.apidc.gov.np

५.२ रशम ििकास कनद, खोपासछी, काभ ।

( 011-440314,4102509851161325

khopasisericulture2032@gmail.com, www.sdc.gov.np

६ बालछी ििकास तथा किष जििक िििििता सरकषण कनद, शरछीमहल, पलचोक

( 01-5521151, 5550226 www.doacrop.gov.npcdabc2018@gmail.com

- 19 -

कर.स. कायायलय फोन न. इमल/िबसाइट६.१ किष ििकास फामया, चनदडागछी,

झापा ।( ९८५२६५५८७० adfchandradangi@gmail.

com६.२ किष ििकास फामया, सनदरपर,

कनचनपर ।( 9858750395 kbfsundarpur@gmail.com

४.९ पिसिा ििभाग तथा अनतगयतका िनकायहर

िाखा फोन न. इमल/िबसाइटमहािनदनशक ( 01-5522056 dgdls@ntc.net.np

www.dls.gov.npपिपनी रोग अनिषण तथा िनयनतरण महािाखा(उपमहािनदनशक)

( 01-5521610

महामारछी, रोग िनयनतण तथा वयिसथापन शाखा ( 01-5361165

भटररनरछी इिपडिमयोलोजछी शाखा ( 01-4250717,

4253719

www.epivet.gov.np, vetepi@net.gov.np

एकीकत सिासथय शाखा ( 01-5521610

पि किारनटाइन महािाखा (उपमहािनदनशक) ( 01-5554112,

5554110

जोिखम ििशषण शाखा ( 01-5554112,

5554110

आनतररक तथा सछीमा पश किारनटाइन वयिसथापन शाखा ( 01-5554112,

5554110

आयात िनयायात िनयमन शाखा ( 01-5525479

पिपनी आनिाििक सोत तथा आिथयक ििशकषण महािाखा (उपमहािनदनशक)

( 01-5522059

पशपनछी तथयाङक वयिसथापन तथा आिथयाक ििशषण शाखा ( 01-5522059

पशपनछी उदयोग वयिसाय ििकास परिरयान शाखा ( 01-5522059

मतसय परिरयान तथा सरकषण शाखा ( 01-5522059

आयोजना समनिय एकाइ ( 01-5531007,

योजना तथा अनगमन शाखा ( 01-5521610

परशासन शाखा ( 01-5544726

01-5522479

- 20 -

पिसिा ििभाग मातहतका िनकायहर

कर.स. कायायलय फोन न. इमल१ कनदछीय मतसय परिरयान तथा सरकषण

कनद, बालाज, काठमाडौ ।( 01-4350609, 4385646, 4350609

dofnep@gmail.com info@dofd.gov.np

१.१ मतसय मानि सशािन ििकास तथा परिििि परछीकषण कनद, जनकपरिाम, िनषा

( 041-520156 fdtc@gmail.com

१.२ पराकितक जलाशय मतसय परिरयान सोत कनद, हटौडा, मकिानपर ।

( 056-520567

१.३ मतसय शर नश सरकषण तथा परिरयान सोत कनद, ठट िपपल, रपनदहछी ।

( 071-429316 fdcbhairahawa@yahoo.com

२ कनदछीय पशपनछी रोग अनिषण परयोगशाला, ितपरशवर, काठमाडौ ।

( 01-5312143, 5351190, 5361938

Info@cvl.gov.np

२.१ पशपनछी रोग अनिषण परयोगशाला, ििराटनगर, मारङ ।

( 021-470208 rbbrt@gmail.com

२.२ पशपनछी रोग अनिषण परयोगशाला, जनकपर, िनषा ।

( 041-420724 inforvjanakpur@gmail.com

२.३ पशपनछी रोग अनिषण परयोगशाला, पोखरा, कासकी ।

( 061-520419 rbl.pokhara@gmail.com

२.४ पशपनछी रोग अनिषण परयोगशाला, सखनत ।

( 083-520250 rblsurkhet@gmail.com

२.५ पशपनछी रोग अनिषण परयोगशाला, िनगिछी, कलालछी ।

( 091-522182 rvldhn@gmail.com

३ खोरत तथा सछीमाििहछीन पशरोग अनिषण परयोगशाला, बिािनलकणठ, काठमाडौ ।

( 01-4370657,

4372508

nfmdnepal@gmail.com

४ रािषटरय पनछी रोग अनिषण परयोगशाला, िचतिन ।

( 056-527541 nalchitwan@gmail.com

५ कनदछीय ररफरल पश िचिकतसालय, ितपरशवर, काठमाडौ ।

( 01-5361323 www.cvh.gov.np

६ भटररनरछी गणसतर तथा औषिछी िनयमन परयोगशाला, बिािनलकणठ, काठमाडौ ।

( 01-4650457,

4650833

vsdrlktm@gmail.com

७ रािषटरय खोप उतपादन परयोगशाला, ितपरशवर, काठमाडौ ।

( 01-4215703 info@nvpl.gov.np

- 21 -

कर.स. कायायलय फोन न. इमल

८ पि किारनटाइन कायायलयहर

८.१ पश किारनटाइन कायायालय, काकरिभतिा

( 023-562148 quarantine_jhapa@dls.gov.nppasupatinagar@dls.gov.npgaurigunj@dls.gov.np

८.२ पश किारनटाइन कायायालय, ििराटनगर क. चकपोषट, रानछीख. चकपोषट, भणटाबारछीग. चकपोषट, माडर

( 021-435501 quarantine_morang@dls.gov.npranir@dls.gov.npsunasri@dls.gov.npmadar@dls.gov.np

८.३ पश किारनटाइन कायायालय, जनकपर, िनषाक. चकपोषट, जठरछीख. चकपोषट, िभटामोड, महोतिरछीग. चकपोषट, मलगिा

( 041-520726

041-520228

046-520436

quarantine_dhanusa@dls.gov.npjathhi@dls.gov.npbhittamaode@dls.gov.npmalangawa@dls.gov.np

८.४ पश किारनटाइन कायायालय, ििरगनज, पसायाक. चकपोषट, औरछीयाख. चकपोषट, रौतहटग. चकपोषट, पथलयार. चकपोषट, िजतपर

( 051-528520

051-528970

053-520404

056-520983

quarantine_pasra@dls.gov.nprauthahat@dls.gov.npbara@dls.gov.npjitpur@dls.gov.np

८.५ पश किारनटाइन कायायालय, भरहिा, रपनदहछीक. चकपोषट, भरहिाख. चकपोषट, िलिहयाग. चकपोषट, कषणनगरर. चकपोषट, ितिणछी

( 071-520306

071-523013

076-520567

quarantine_rupandehi@dls.gov.npbelhiya@dls.gov.npkrishnanagar@dls.gov.nptriveni@dls.gov.np

८.६ पश किारनटाइन कायायालय, नपालगनज, बाकक. चकपोषट, नपालगनजख. चकपोषट, गलररया

( 081-540011

081-522124

081-520491

aqbnepalganj@dls.gov.npnepalgunj@dls.gov.npgulriya@dls.gov.np

८.७ पश किारनटाइन कायायालय, बिािनलकणठ, काठमाडौक. चकपोषट, तातोपानछीख. चकपोषट, ित.अ.िि., काठमाडौग. चकपोषट, रामनगरर. असथायछी चकपोषट, नागिङगा

( 01-4377153

011-480218

01-4468156

tatopani@dls.gov.npkathmandu@dls.gov.npramnagar@dls.gov.np

- 22 -

कर.स. कायायलय फोन न. इमल८.८ पश किारनटाइन कायायालय,

गडडाचौकी, सदरपिचिमक. गडडाचौकी, कनचनपर ख. चकपोषट, िनगिछीग. चकपोषट, दाचयाला

( 099-402133

099-402073

091-520014

093-420206

quarantine_kanchanpur@dls.gov.npdhangadi@dls.gov.npdarchula@dls.gov.np

९ रािषटरय पश परजनन कायायालय, लामापाटन, पोखरा

( 061-622284 info@nlbc.gov.np

१० रािषटरय पश परजनन कायायालय, लाहान, िसराहा

( 033-650273 nlbolahan@gmail.com

११ रािषटरय पश परजनन कायायालय, बाक ( 081-521020 -

१२ रािषटरय पशपनछी सोत वयिसथापन तथा परिरयान कायायालय, हररहरभिन, लिलतपर

( 01-5522031 nlrmpo.gov.np

१२.१ याक आनिािशक सोत कनद, सयाङगबोच, सोलखमब

( 038-640124 ydfsolukhumbu@dls.gov.np

१२.२ भडा आनिािशक सोत कनद, पानसयखोला, निाकोट

( 010-560462

१२.३ बाखा आनिािशक सोतकनद, बिछीतोला, कलालछी

( 091-621342 gdfbuditola@gmail.com

१२.४ रासबालछी आनिािशक सोत कनद, रिजतपर, सलायाहछी

( 046-501176, charansarlahi@dls.gov.np

१२.५ गाई अानिािशक सोत कनद, िजरछी, दोलखा

( 049-400066 dlsjiri@gmail.com

१३ रािषटरय पश आहारा तथा लाइभषटक गण वयिसथापन परयोगशाला, हररहरभिन, लिलतपर

( 01-5010059,

5010056

info@naflqml.gov.np

१४ राइजोिबयम तथा रासबालछी बछीउिबजन परयोगशाला, जनकपर

( 041-521686 seeddhanusa@dls.gov.np

१५ साकया आर. एस. य., ितपरशवर काठमाडौ

( 01-5364622 saarcrsu@gmail.com

१६ नपाल पश िचिकतसा पररषद ( ०१-५३६१२१०, ५३५९१४४

info@vcn.gov.np

- 23 -

४.१० खादय परिििि तथा गण िनयनतरण ििभाग

पद फोन न. इमल

महािनदनशक ( 01-4262369 info@dftqc.gov.np

उपमहािनदनशकरािषटरय खादय तथा दाना रफरनस परयोगिाला

( 01-4258753rtripathi63@gmail.com

उपमहािनदनशकखादय तथा दाना सिचता एि गणसतर िनयमन महािाखा ( 01-4263430 qcddftqc@gmail.com

उपमहािनदनशकखादय परिििि ििकास तथा पोषण महािाखा

( 01-4262739

खादय परिििि तथा गण िनयनतरण कायायलय (६ िटा कायायलयहर)

कायायलय फोन न. इमलखादय परिििि तथा गण िनयनतण कायायालय, ििराटनगर, मोरङ

( 021-470221 rftqcobrt@gmail.com

खादय परिििि तथा गण िनयनतण कायायालय, जनकपर, िनषा

( 041590117 ftqcoj@gmail.com

खादय परिििि तथा गण िनयनतण कायायालय, हटौडा, मकिानपर

( 057-412819 rftqcohtd@gmail.com

खादय परिििि तथा गण िनयनतण कायायालय, भरहिा, रपनदहछी

( 071-520157 rftqcobhw@gmail.com

खादय परिििि तथा गण िनयनतण कायायालय, नपालगनज, बाक

( 081-521537 rftqconepalgunj@gmail.com

खादय परिििि तथा गण िनयनतण कायायालय, िनगिछी, कलालछी

( 091-522972 rftqco91@gmail.com

खादय परिििि तथा गण िनयनतरण िडिभजन कायायलयहर (२४ िटा कायायलयहर )

कर. स

खादय परिििि तथा गण िनयनतरण िडिभजन कायायलय

फोन न. इमल

1 भदपर-१०, झापा ( 023-455007 ftqcdojhapa@gmail.com

2 इनरिा-३, सनसरछी ( 025-561046 ftqcdosunsari @gmail.com

3 िनकटा-७, सगमचाक ( 026-521376 ftqcdodhankuta@gmail.com

4 ितयगा-११, उदयपर ( 9852835003 ftqcdogaighat035@gmail.com

5 राजििराज-८ , सपतरछी ( 031-522523 saptariftqcdo@gmail.com

6 जलशवर, महोतिरछी ( 044-521177 ftqcdojaleshwar@gmail.com

7 मलगिा-१०, सलायाहछी ( 046-520942 ftqcdo5malangwa@gmail.com

- 24 -

कर. स

खादय परिििि तथा गण िनयनतरण िडिभजन कायायलय

8 िछीरगनज-०५, पसाया ( 051-527087 ftqcdoparsa@gmail.com

9 भरतपर, िचतिन ( 056-532145 chitwanftqcdo@gmail.com

10 कमलामाई-६, िसनिलछी( 047-521413

9801190983ftqcdo.sindhuli@gmail.com

11 ििलखल-७, काभ ( 011-490220 ftqcdodhulikhelkavre@gmail.com

12 बसनिरा, काठमाडौ ( 01-4352490 ftqcdoktm@gmail.com

13 ििदर-४, निाकोट ( 010-561725 ftqcdobn@gmail.com

14 वयास-३, दमौलछी, तनह ( 065-560975 ftqcdodamauli@gmail.com

15 पो. म.पा-०८, कासकी ( 061-550424 ftqcdopokhara@gmail.com

16 बागलङ-१, बागलङ ( 068-521835 ftqcdobaglung@gmail.com

17 किपलिसत-१, किपलिसत ( 076-560608 ftqcdokv@gmail.com

18 तानसन-२, पालपा ( 9842680500 ftqcdopalpa@gmail.com

19 रोराहछी, दाङ ( 082-523483

9857824484

ftqcdodang@gmail.com

20 िछीरनदनगर, सखनत ( 083-522530 ftqcdo083surkhet@gmail.com

21 चनदननाथ, जमला ( 087-520043 ftqcdojumla@gmail.com

22 दशरथचनद-४,बतडछी ( 095-520673 ftqcdobai@gmail.com

23 िशलगिछी-७, डोटछी ( 094-420324 ftqcdivdoti@gmail.com

24 अमरगिछी-५, डडलिरा ( 096-420033 ftqcdo096ddl@gmail.com

खादय आयात िनयायत गण परमाणीकरण कायायलयहर ( १२ िटा कायायलयहर )

कर. स.

खादय आयात िनयायत गण परमाणीकरण कायायलय

1 काकरिभटा, झापा ( 023-562965 fqlokkvtanepal@gmail.com

2 रानछी, ििराटनगर ( 021-435088 feiqcobrt@gmail.com

3 जलशवर, महोतिरछी ( 044-521177 ftqcdojaleshwar@gmail.com

4 िछीरगनज, पसाया ( 051-534169 fqlbrj@gmail.com

5 तातोपानछी, िसनिपालचोक ( 9842529310 fqltatopani@gmail.com

6 िटमर, रसिा ( 010-543106 feiqcoraswa@gmail.com

7 बलिहया, रपनदहछी ( 071-525048 fieqco.belaniya@gmail.com

8 कषणनगर, किपलिसत ( 076-520728 fiekrn@gmail.com

- 25 -

कर. स.

खादय आयात िनयायत गण परमाणीकरण कायायलय

9 नपालगनज, बाक ( 081-520123 fieqconpjbanke@gmail.com

10 िनगिछी, कलालछी ( 091-417039 fieqcodhi2075@gmail.com

11 महनदनगर, कनचनपर ( 099402051 rawatns91@gmail.com

12 ित.अ.िब.-९, काठमाडौ ( 01-4112349 fieqco.tia@gmail.com

४.११ नपाल किष अनसनिान पररषद

कर. स. कायायलय फोन न. इमल1 नपाल किष अनसनिान पररषद,

िसहदरबार, पलाजाक . काययाकारछी िनदनशक ( )!–$@%^*#&,

ednarc@ntc.net.np

– अानतररक लखा पररकषण महाशाखा– पदपितया सिमितको कायायालय

$@^@#%^, $@%*&*&

िनदनशक, योजना तथा समनिय– योजना महाशाखा– अनगमन तथा मलयाकन महाशाखा– तािलम तथा ातिित महाशाखा

( )!–$@^@%^&, $@^^*#!, $@!%%)), $@^@^%)

pcdnarc@gmail.compdnarc@gmail.comme.div.narc@gmail.comtsdnarc@gmail.com

िनदनशक, बालछी तथा बागिानछी अनसनिान

( )!–$@^@$$) chdnarc@gmail.com

िनदनशक, पश तथा मतसय अनसनिान ( )!–$@^@%&) dirlivenfish@gmail.com

िनदनशक, आिथयाक परशासनआिथयाक परशासन महाशाखा

( )!–$@^@%*%,$@^@^^#

िनदनशक, परशासन– कमयाचारछी परशासन महाशाखा– सामानय परशासन महाशाखा– समपिति वयिसथापन महाशाखा

( )!–$@^@%)$, $@%$)#^, $@%&*)%, $@!%#^#

narc3adm@gmail.commail4narc@gmail.comsampati.narchq@gmail.com

2 रािषटरय किष अनसनिान परितषान, खमलटार, लिलतपर

( )!–%%$)*!# nari_narc@yahoo.com

3 रािषटरय बालछी ििजान अनसनिान कनद ( )!–%%@!!^( agronomydivision@gmail.com

4 रािषटरय बालछीरोग ििजान अनसनिान कनद

( )!–%%@#!$# balirogbigyan@gmail.com

5 रािषटरय बाहय अनसनिान कनद ( )!–%%$)*!& outreachdivision@yahoo.com

- 26 -

कर. स. कायायलय फोन न. इमल6 रािषटरय कीट ििजान अनसनिान कनद ( )!–%%#^@@$ ento.narc@gmail.com

7 रािषटरय माटो ििजान अनसनिान कनद ( )!–%%@!!$( matobigyan@gmail.com

8 रािषटरय बालछी परजनन तथा अानििशक अनसनिान कनद

( )!–%%&%!#! abdnarc@gmail.com

9 रािषटरय किष इिनजिनयररङग अनसनिान कनद

( )!–%%@$#%! aed.narc@gmail.com

10 रािषटरय बागिानछी अनसनिान कनद ( )!–%!%!)@$ hrtdivision@gmail.com

11 रािषटरय बछीउ ििजान परिििि अनसनिान कनद

( )!–%%@#)$) seedtechnarc@gmail.com

12 रािषटरय वयािसाियक बालछी अनसनिान कनद

( )!–%%$%(@! ccdnarc@gmail.com

13 रािषटरय जििक परिििि अनसनिान कनद

( )!–%%#(^%* narc.biotechdiv@gmail.com

14रािषटरय किष िातािरण अनसनिान कनद

( )!–%%#%(*! env.narc@gmail.com

15 रािषटरय खादय अनसनिान कनद ( )!–%%$$$%( frd.narc@gmail.com

16 रािषटरय किष परिििि सचना कनद ( )!–%%@#)$! cpdd@narc.gov.np

17 रािषटरय किष नछीित अनसनिान कनद ( )!–%%$)*!* aprod.narc@gmail.com

18 रािषटरय किष अानििशक अनसनिान कनद

( )!–%@&%!#! narc.genebank@gmail.com

19 रािषटरय पिििजान अनसनिान परितषान, खमलटार

( )!–%%@$)$) nasri.khumaltar2016@gmail.com

20 रािषटरय पश आहारा अनसनिान कनद ( )!–%%@#)#( annd@narc@gmail.com

21 रािषटरय पश परजनन तथा अानििशक अनसनिान कनद

( )!–%%#@(@@ anbc.narc@gmail.com

22 रािषटरय पश सिासथय अनसनिान कनद ( )!–%!%!@%% vetresearchdivision@gmail.com

23 रािषटरय मतसय अनसनिान कनद, गोदािरछी

( )!–%!&$@^# fisheriesresearch_division@yahoo.com

24 रािषटरय अालबालछी अनसनिान काययाकरम

( )!–%%@@!!$ nprp.khumaltar@gmail.com

- 27 -

कर. स. कायायलय फोन न. इमल25 रािषटरय मकबालछी अनसनिान

काययाकरम, रामपर, िचतिन( )%^–%(!))! nmrp2012@gmail.com

26 पहाडछी बालछी अनसनिान काययाकरम, काब, दोलखा

( )$(–^())#& hcrpkabre@gmail.com

27 रािषटरय गाई अनसनिान काययाकरम, रामपर, िचतिन ।

( )%^–%(!)&! ncrp@narc.gov.np

28 बगर तथा कखरा अनसनिान काययाकरम, खमलटार, लिलतपर ।

( )!–%%@!^%) sarp@narc.gov.np

29 रािषटरय चरन तथा रासबालछी अनसनिान काययाकरम, खमलटार

( )!–%%$@()# pfrd25@gmail.com

30 चरन तथा रासबालछी अनसनिान कनद, िनच, रसिा

( )!)–%$)!#& arspasture@live.com

31 मतसय अनसनिान कनद, ितशलछी, निाकोट

( )!–)%^)@@^ troutfish.trishuli@gmail.com

32 रनबो टराउट मतसय अनसनिान कनद, िनच, रसिा

( )!)–%$))@$ troutfish.rasuwa@gmail.com

33 किष अनसनिान िनददिनालय, गणडकरी परदि, लमल, कासकरी

( )^!–^@@!&$ rarslumle@gmail.com

34 मतसय अनसनिान कनद, बगनास, कासकी

( )^!–%^))*( frepokhara@gmail.com

35 बाखा अनसनिान कनद, बिनदपर, तनह

( )^%–%@)!^@ arsgoat@rediffmail.com

36 बागिानछी अनसनिान कनद, मालपाटन, पोखरा

( )^!–%@)#*% arsmalepatan@gmail.com

37 किष अनसनिान िनदनशनालय, लिमबनछी परदश, खजरा बाक

( )*!–^@!@@^ rarskhajura@gmail.com

38 रािषटरय गह बालछी अनसनिान काययाकरम, भरहिा, रपनदहछी

( )&!–$@!)@$ nwrp.bhairahawa@gmail.com

39 कोशबालछी अनसनिान काययाकरम, खजरा बाक

( )*!–%^)$#$ nglrp_rampur@hotmail.com

40 कफी अनसनिान काययाकरम, बलटकसार, गलमछी

( )&(–^(@%!$ crp.gulmi@gmail.com

41 किष अनसनिान िनददिनालय, परदि न . २ परिानीपर बारा

( (*%%)$($%$ rarspar@yahoo.com

- 28 -

कर. स. कायायलय फोन न. इमल42 रािषटरय िान बालछी अनसनिान

काययाकरम, हिदयानाथ, िनषा( (*%$)@)$^% nrrpjnk@gmail.com

43 रािषटरय उखबालछी अनसनिान काययाकरम, िजतपर, बारा

( )%!–^()$*( srpnarc@gmail.com

44 तलबालछी अनसनिान काययाकरम, निलपर, सलायाहछी

( )$^–%&)))@ norp_nawlapur@yahoo.com

45 किष अनसनिान कनद, बलाचापछी, िनषा

( (*%$)@$##) arsbelachapi@gmail.com

46 किष यनत परछीकषण तथा अनसनिान कनद, निलपर, सलायाहछी

( )$^–%&)#!$ amtrc.narc@gmail.com

47 किष औजार अनसनिान, कनद, रानछीराट, िछीरगनज, पसाया

( )%!–%@@@#) aircranighat@gmail.com

48 किष अनसनिान िनददिनालय, परदि १, तरहरा, सनसरी

( )@%–$&^$^! rarst.narc@gmail.com

49 किष अनसनिान कनद, पाखछीबास, िनकटा

( )@^–$)%!!! arspakh@gmail.com

50 रािषटरय भसछी अनसनिान काययाकरम, तरहरा, सनसरछी

( )@%–$&%$!! nbrp.tarahara69@gmail.com

51 जटबालछी अनसनिान काययाकरम, इटहरछी, सनसरछी

( )@%–%*^&(% juteitahari@yahoo.com

52 रािषटरय सनतला जात अनसनिान काययाकरम, पाररपातल, िनकटा

( )@^–^@)@#@ ncrpdhankuta@gmail.com

53 रािषटरय वयािसाियक बालछी अनसनिान काययाकरम, पाखछीबास, िनकटा

( )@^–$)%)(* ncarppakhribas@gmail.com

54 किष अनसनिान कनद, जौबारछी, इलाम

( )@&–%$)%#( arsjaubari@gmail.com

55 किष अनसनिान िनददिनालय, कणायली परदि, दिरथपर, सखदत

( (*%*)%!)(! surkhetars@gmail.com

56 किष अनसनिान कनद, ििजयनगर, जमला

( )*&–%@))@# arsvijaynagar@yahoo.com

57 बागिानछी अनसनिान कनद, राजछीकोट, जमला

( )*&–^())@* hrsrajikot@gmail.com

58 अदिाबालछी अनसनिान काययाकरम, कपरकोट, सलयान

( )**–$!)))# ngrp.narc@gmail.com

- 29 -

कर. स. कायायलय फोन न. इमल59 भडा बाखा अनसनिान काययाकरम,

गठछीचार, जमला ।( (($*&)##& sgrpjumla2@gmail.com

60 बागिानछी अनसनिान कनद, िकमगाउ, दलख

( )*(–$@)!%^, hrsdailekh@gmail.com

61 किष अनसनिान िनददिनालय, सदरपिचिम परदि, भागतडा, डोटी

( )($–$!@!^@ arsdoti@gmail.com

62 उचच पियतीय किष अनसनिान परितषान, गठीचौर, जमला

(($*&)##^ marijumla@gmail.com

४.१२ किष सामागी कमपनी िलिमटड, कनदरीय कायायलय, कलशवर, काठमाडौ

कर.स पद फोन न. इमल/िबसाइट1 अधयकष ( 01-4211940 aicl@ntc.net.np,

2 सदसय ( 01-4415802, 3 www.kscl.gov.np

3 पर. सञचालक ( 01-4279715

परिान कायायलयमा काययरत महािाखा

कर.स. महािाखा फोन न. इमल1 खररद तथा िितरण वयिसथा ( 01-4274819

2 आिथयाक ( 01-4279719

3 बछीउ िबजन महाशाखा ( 01-4279207

4 आ.ल.प. शाखा ( 01-4302103

5 योजना तथा जनशिकत वयिसथापन ( 01-4279361

कषतरीय/मखयिाखा/िाखा/उपिाखा/कायायलयहर

िस.न. कायायलय फोन न.

s_ परादििक कायायलय, ििराटनगर (परदि न . १) ( 021–525428

1 शाखा कायायालय, िनकटा ( 026-520249

2 शाखा कायायालय, िितायामोड ( 023-540005

3 शाखा कायायालय, इलाम ( 027-520017

4 शाखा कायायालय, इटहरछी ( 025-583231

5 शाखा कायायालय, उदयपर ( 035-420103

6 िछी .िि.उ.फामया झमका ( 025-562152

v_ परादििक कायायलय, िीरगञज (परदि न . २) ( 051–522030, 240

1 शाखा कायायालय, लाहान ( 033-560284

- 30 -

िस.न. कायायलय फोन न.

2 शाखा कायायालय, जनकपर ( 041-420407

3 शाखा कायायालय, राजििराज ( 031-520297

4 शाखा कायायालय, िलकबर ( 041-560008

5 शाखा कायायालय, निलपर ( 046-520110

6 शाखा कायायालय, चनदिनगाहपर ( 055-540225

7 उपशाखा कायायालय, कलया ( 053-550022

ग) परादििक कायायलय, हटौडा (बागमती परदि) ( 057–520386

1 शाखा कायायालय, ितशलछी ( 010–560114

2 शाखा कायायालय, गजरछी ( 010–402086

3 शाखा कायायालय, भरतपर ( 056–520113

4 शाखा कायायालय, िसनिलछी ( 047–520117

5 शाखा कायायालय, ििलखल ( 011–490306

6 शाखा कायायालय, काठमाडौ ( 01–4279721

घ) परादििक कायायलय, पोखरा (गणडकरी परदि) ( 061-520416

1 शाखा कायायालय, दमौलछी ( 065-560193

2 शाखा कायायालय, पियात ( 067-420143

3 शाखा कायायालय, कािासोतछी ( 078-540922

4 शाखा कायायालय, सयाङजा ( 063-423136

ङ) परादििक कायायलय, भरहिा (लिमबनी परदि) ( 071-520140

1 शाखा कायायालय, पालपा ( 075-520138

2 शाखा कायायालय, परासछी ( 078-520120

3 शाखा कायायालय, बहादरगनज ( 076-530049

4 शाखा कायायालय, तौिलहिा ( 076-560022

5 शाखा कायायालय, नपालगनज ( 081-415342

6 शाखा कायायालय, दाङ/रोराहछी ( 082-560040

7 शाखा कायायालय, गलररया ( 084-420108

8 शाखा कायायालय, लमहछी, दाङ ( 082-540120

9 शाखा, तलसछीपर, दाङ ( 082-520010

च) परादििक कायायलय, सखदत (कणायली परदि) ( 083-520282

) परादििक कायायलय, िनगढी (सदरपिचिम परदि) ( 091-521310

1 उपशाखा कायायालय, महनदनगर ( 099-521343

2 उपशाखा कायायालय, डोटछी, िदपायल ( 094-440280

- 31 -

४.१३ किषसग समबिनित बोडय/ ससथान/सिमितको सिचिालय

कर.स. सिचिालय फोन न. इमल१ रािषटरय बछीउ िबजन सिमित ०१ ५५२२३५९ info@sgcc.gov.np

२कालछीमाटछी फलफल तथा तरकारछी बजार ििकास सिमित

( 01-5123086gf]l6; af]8{ ;le{; 1618070766666

kalimatimarket@gmail.com

३ कपास ििकास सिमित, खजरा, बाक ) 9852655970 vijayaji_23@yahoo.com

४रािषटरय दगि ििकास बोडया, हररहरभिन, लिलतपर

( 01-5544747, 5525400

nddbnepal@mail.com

५रािषटरय िचया तथा कफी ििकास बोडया, कीितयापर, काठमाणडौ

( ०१-५९०७१०८, ५९०७१०९, ०४, २०

info@ntcdb.gov.npplanning@ntcdb.gov.np

5.1रािषटरय िचया तथा कफी ििकास बोडया, कषितय कायायालय, िितायामोड, झापा

( ०२३-५४०५९२ jhapa@ntcdb.gov.np

5.2रािषटरय िचया तथा कफी ििकास बोडया, कषितय कायायालय, मालपाटन, पोखरा

( ०६१-५३६१२३, ५५०४२२

pokhara@ntcdb.gov.np

5.3िचया तथा कफी ििकास कायायालय, िफककल, इलाम

( ०२७-५४०१५८ fikal@ntcdb.gov.np

5.4 िचया तथा कफी ििकास कायायालय, मगलबार, इलाम

( ९७४२६०३२८८ mangalbare@ntcdb.gov.np

5.5 िचया तथा कफी ििकास कायायालय, जसिबर, इलाम

( ०२७-६९०१४६ jasbire@ntcdb.gov.np

5.6 िचया तथा कफी ििकास कायायालय, िहल, िनकटा

( ०२६-५४०११२ hile@ntcdb.gov.np

5.7 िचया तथा कफी ििकास कायायालय, सोलमा, तहरथम

९८१७३८७०१४ solma@ntcdb.gov.np

5.8 िचया तथा कफी ििकास कायायालय, लालछीखकया , पाचथर

( ०२५-६९०३०८ lilikharka@ntcdb.gov.np

5.9 िचया तथा कफी ििकास कायायालय, उपकनद, िचिलङिदन, पाचथर

5.10 िचया तथा कफी ििकास कायायालय, उपकनद, एकितन, पाचथर

5.11 िचया तथा कफी ििकास कायायालय, रानछीपौिा, निाकोट

( ०१६-२११३२३ nuwakot@ntcdb.gov.np

5.12 िचया तथा कफी ििकास कायायालय, िडडाडा, पयठान

९८४५२०३९०२ pyuthan@ntcdb.gov.np

- 32 -

४.१४ दगि ििकास ससथान

कर.स. कायायलय फोन न . इमल

1 कनदछीय कायायालय, लनचौर काठमाडौ

cWoIf M( 01-4412696

dxf k|aGws M 4414841

k|fljlws Joj:yfkg ljefu M 4024029l/;]K;g÷;f]wk'5( 01-4411710,4413696

info@dairydev.com.np6f]n lk|m g+= 16600104444

2 काठमाडौ दगि िितरण आयोजना, बालाज औदयोिगक कषत, बालाज, काठमाडौ

k|d'v ( 01-4350039

laqmL zfvfM 4355024

;f]wk'5: 4350092

3 दगि पदाथया िबकरी िितरण आयोजना, लनचौर, काठमाडौ

k|d'v( 01-4432624

laqmL zfvf 4411397

4 ििराटनगर दगि िितरण आयोजना, कचनबारछी, मोरङ

k|d'v( 021-420236

;f]wk'5: 420040, 420105

5 हटौडा दगि िितरण आयोजना, हटौडा औदयोिगक कषत, हटौडा, मकिानपर

k|d'v( 057-412812

laqmL zfvf: 412479

6 जनकपर दगि िितरण आयोजना, िलकबर, महोतिरछी

k|d'v( 041-560020;f]wk'5 :560195, 560196

7 लिमबनछी दगि िितरण आयोजना, बटिल औदयोिगक कषत, बटिल, रपनदहछी

k|d'v( 071-540543;f]wk'5 – 541543

8 नपालगञज दगि िितरण आयोजना, कोहलपर, बाक

k|d'v( 081-540083

9 िनगिछी दगि िितरण आयोजना, अतिरछीया, कलालछी

( 091-551293

िचज/पिनर उतपादन कनदर

याक िचज उतपादन कनदर फोन न.कञचन िचज उतपादन

कनदरफोन न.

गोसाइकणड, रसिा ) 9741046632 पशपितनगर, इलाम ) 9861454930

लाङटाङ, रसिा ) 9741309652 रकस, इलाम ) 9841713847

गतलाङ, रसिा ) 9844465984 नया बजार, इलाम ) 9842781159

िनच, रसिा ) 9741087139 माईपोखरछी, इलाम ) 9862745323

चोदयाङग, राम ाप ) 9813918725 राक, पाचथर ) 9852680684

- 33 -

िपक, सोलखमब ) 9741087132 गोपटार, पाचथर ) 9816980989

चख, दालखा ) 9614960717 चरछीभनजयाङ, पाचथर ) 9841707494

िटमर, रसिा ) 9851218316

थमन, रसिा ) 9823437371

मोजरला तथा पिनर उतपादन कनदर

नगरकोट, भकतपर ) 9841300667 खबसछी ) 9841795592

िपाभनजयाङ ) 9841388514 भकणडबसछी, काभ ) 9841430573

मोजरला तथा पिनर उतपादन कनदर

िभमखोरछी, काभ ) 9841761643 काितयाक दउरालछी, काभ ) 9818327330

४.१५ नपाल सरकारका ििभागहरको टिलफोन नमबर तथा इमलहर

कर.स कायायलय फोन न. इमल

1 किष ििभाग ( 01-5521323 info@doanepal.gov.np

2 पश सिा ििभाग ( 01-5522056 dgdls@ntc.net.np

3 खादय परिििि तथा गण िनयनतण ििभाग, बबरमहल

( 014262369, 4262430 info@dftqc.gov.np

4 रािषटरय सतकया ता कनद, िसहदरबार

( 01-4200339,

420342, 4200345

info@nvc.gov.np, navic@nvc.gov.np

5 महालखा िनयनतकको कायायालय, अनामनगर

( 01-4771139,

4771290

info@fcgo.gov.np

6 आनतररक राजसि ििभाग, लािजमपाट

( 01-4415802 serviceird@ird.gov.np

7 भनसार ििभाग, ितपरशवर ( 01-4११७२२५ csd@custom.gov.np

8 राजसि अनसनिान ििभाग, हररहरभिन

( 01-5010085,

5010057, 5010106

info@dri.gov.np

9 समपिति शरछीकरण अनसनिान ििभाग, पलचोक, लिलतपर

( 01-5010277, 5010225 info@dmli.gov.np

10 साियाजिनक ििति वयिसथापन तािलम कनद, हररहरभिन

( 01-5010306,307, 304 info@pfmtc.gov.np

11 उदयोग ििभाग, ितपरशवर ( 01-4261203 info@doind.gov.np

12 ररल तथा साना उदयोग ििभाग, ितपरशवर

( 01-4259875

4259842, 4259855

info@dcsi.gov.npPost Box 10701

- 34 -

13 कमपनछी रिजषटरार कायायालय ( 01-4259948, 4215077,

4263089, 4267256

info@ocr.gov.np

14 नपाल गणसतर तथा नापतौल ििभाग, बालाज

( 01-43508184350445, 4350447, 4356672, 4361141

nbsm@nbsm.gov.npinfo@nbsm.gov.nppost box No. 985

15 खानछी तथा भगभया ििभाग, लािजमपाट

( 01-4414740 www.dmgnepal.gov.np

16 ििदयत ििकास ििभाग, सानो गौचरण

( 01-4434119

Post Box No. 2507info@doed.gov.np

17 कारागार वयिसथा ििभाग, कािलकासथान

( 01-4444552, 4424341 info@dopm.gov.npwww.dopm.gov.np

18 अधयागमन ििभाग, कािलकासथान

( 01-4429659,4429660 dg@nepalimmigration.gov.npmail@nepalimmigration.gov.npinfo@nepalimmigration.gov.np

19 रािषटरय पररचय पत तथा पञजछीकरण ििभाग, बबरमहल

( 01-4258365, 4258240, admin@docr.gov.np

20 राहदानछी ििभाग, नारायणिहटछी

( 01-4416011

4416012, 4416013

communication@neplapassport.gov.npdg@neplapassport.gov.np

21 कनसलर सिा ििभाग, नारायणिहटछी

( 01-4249336, 4260121 consular@mofa.gov.np

22 नापछी ििभाग, िमनभिन ( 01-4१०६५०८ info@dos.gov.np

23 भिम वयिसथापन परिशकषण कनद, काभ

( 011-415055/51 info@lmtc.gov.np

24 भिम वयिसथापन तथा अिभलख ििभाग, बबरमहल

( 01-4220028,

4223049

info@dolma.gov.np, info@dolrm.gov.np

25 सडक ििभाग, चाकपाट, पाटनिोका, लिलतपर

( 01-5529075 dgdor@dor.gov.np

26 रल ििभागििशालनगर, काठमाडौ

www.dorw.gov.np

27 यातायात वयिसथा ििभाग, मछीनभिन, काठमाडौ

( 4474921, 4479690 gunaso@dotm.gov.np

28 मिहला तथा बालबािलका ििभाग, शरछीमहल, पलचोक

( 01-5547013,

5526779

departmentwc@gmail.comdwcplanning@live.com

- 35 -

29 िन तथा भ- स रकषण ििभाग, बबरमहल

( 01-4220303

4221231, 4216379

info@dof.gov.npToll Free call 16600120303

30 रािषटरय िनकनज तथा िनयजयनत सरकषण ििभाग, बबरमहल

( 01-4227926

4220850

info@dnpwc.gov.np

31 िनसपित ििभाग, थापाथलछी ( 01-4251161, 4251160 info@dpr.gov.np

32 िािणजय तथा आपितया वयिसथापन ििभाग, बबरमहल

( 01-4243939, 4247912,

4239123

mail@doc.gov.np

33 जल तथा मौसम ििजान ििभाग, बबरमहल

( 01-4219052, 4264219,

4258224, 4258276,

4219007

dg@dhm.gov.np

34 िातािरण ििभाग, बबरमहल

( 01-4220497, 4220837 info@doenv.gov.np

35 परमाणछीकरण िनयनतकको कायायालय, अनामनगर

( 01-5705585, 5705842,

5705282

info@occ.gov.np

36 पाठयकरम ििकास कनद, सानोिठमछी

( 01-5639122, 6634373,

6635042

info@moecdc.gov.np

37 शिकषक जनशिकत ििकास कनद, सानोिठमछी

( 01-6638152 info@nced.gov.np

38 िशकषा तथा मानि सोत ििकास कनद, सानोिठमछी

( 01-6631075, 6633027 info@doe.gov.np

39 िदिशक रोजगार ििभाग, बरनगर

( 01-4782454

4782648

info@dofe.gov.np Toll free call: 16600109999

40 शरम तथा वयिसायजनय सरकषा ििभाग, िमनभिन

( 01-4107194,4107206,

4107124,4107120

info@dol.gov.np

41 वयािसाियक तथा सछीप ििकास तािलम परितषठान

( 01-5590800,

5590801, 5590254

vsdtcbhainsepati@yahoo.com, info@training.gov.np

42 परातति ििभाग, रामशाहपथ ( 01-4200850,4200849,

851, 852, 853, 854

info@doa.gov.np

43 पययाटन ििभाग, भकटछीमणडप, काठमाडौ

( 01-4247037 info@tourismdepartment.gov.np

44 सथानछीय पिायािार ििभाग, पलचोक

( 01-5555001

5555362, 5543197

contact@dolidar.gov.npdg@dolidar.gov.np

- 36 -

45 सहकारछी ििभाग, बानशवर ( 01-4465362, 4461177 sahakaribivag@gmail.com

46 शहरछी ििकास तथा भिन िनमायाण ििभाग, बबरमहल

( 01-4262365

4262945

info@dudbc.gov.np

47 िनजामतछी िकताबखाना, हररहरभिन

( 01-5010298

5010138

info@pis.gov.np

48 जलसोत तथा िसचाइ ििभाग, जािलाखल

( 01-5537136,5537308,

5535382

info@dwri.gov.np

49 हलाक सिा ििभाग, िडललछीबजार

( 01-4410224,4410569,

4411353, 4421286

info@postalservice.gov.npNotice Board 1618014414688

50 सचना तथा परसारण ििभाग, ितलगगा

( 01-4112551, 4112753,

4112717

admin@doinepal.gov.np

51 मदण ििभाग, िसहदरबार ( 01-4211622

4211820, 4211695

info@dop.gov.np

52 सचना परिििि ििभाग, थापागाउ, नया बानशवर

( 01-5244539, 5244167,

5244705

info@doit .gov.np

53 औषिछी वयिसथा ििभाग, िबजलछीबजार

( 01-4780227, 4780432 info@dda.gov.np

54 सिासथय सिा ििभाग, टक ( 01-4261712 info@dohs.gov.np

55 कनदछीय तथयाङक ििभाग, थापाथलछी

( 01-4229406 info@cbs.gov.np

56 खादय वयिसथा तथा वयापार कमपनछी िल .

( ०१-४२४८८९१ info@nfc.com.np

४.१६ परदि कायायलय तथा मनतरालयहरका फान र इमल

परदि न. १

कायायलयको नाम फोन न. इमलपरदश परमखको कायायालय, ििराटनगर ( ०२१–४२१११४, ४२१७२५,

४२१८४७टोलिरि न. १६६०२१५२००२opcpn1@gmail.com

मखय मनतछी तथा मिनतपररषदको कायायालय, ििराटनगर

( ०२१–४७०१६६, ४७०१८९हलो सरकारः ०२१-४७२३७२हलो CM: १०९१

टोलिरि न. १६६०२१५२००२ocmcm1@gmail.com

परदश सभा सिचिालय, ििराटनगर ०२१-५३०२३६, ०२१-५३४०६०परशासन शाखा ०२१-५२५९९८

stateassembly.p1.gov.np

- 37 -

मनतरालयहर

कर.स. मनतरालय फोन न. इमल१ भौितक पिायािार ििकास

मनतालय, ििराटनगर( 021 470083 mopid.province1@gmail.com

२ उदयोग, पययाटन, िन तथा िातािरण मनतालय, ििराटनगर

( 021-460224, 461045, 463119

moitfepradesh1@gmail.com

३ भिम वयिसथा, किष तथा सहकारछी मनतालय, ििराटनगर

( 021-470410 molmacbiratnagar@gmail.com

४ सामािजक ििकास मनतालय, ििराटनगर

( 021-442242, 442527, 536184

mosdprov1@gmail.com

५ आनतररक मािमला तथा कानन मनतालय, ििराटनगर

( 021-472044 moilaprov1@gmail.com

६ आिथयाक मािमला तथा योजना मनतालय, ििराटनगर

( 021 534168, 533676 moeap.s1@gmail.com

परदि न. २

कायायलय फोन न. इमलपरदश परमखको कायायालय, जनकपरिाम ( ०४१-५२१७४३,

५२८३७९, ५२६६५९info@ocs.p2.gov.np

मखयमनतछी तथा मिनतपररषदको कायायालय, जनकपरिाम

( ०४१-५२३१३३, ५२७२२१, ५२५३३९, ५२५३३८, ५२५७३३,

cm.p2.gov.np@gmail.comटोलिरिन. १६६०४१५२८४३

परदश सभा सिचिालय, जनकपरिाम ( ०४१-५२५९२९ provin.assem.p2@gmail.com

कर.स. मनतरालय फोन न. इमल१ भौितक पिायािार ििकास मनतालय,

जनकपरिाम( 041-522805 mopid.p2.gov.np

२ उदयोग, पययाटन, िन तथा िातािरण मनतालय, जनकपरिाम

( 041-527012 moitfep2@gmail.com

३ भिम वयिसथा, किष तथा सहकारछी मनतालय, जनकपरिाम

( 041-426350, info@molmac.p2.gov.npmlacprovince2@gmail.com

४ सामािजक ििकास मनतालय, जनकपरिाम

( 041-527073, 525117 mosd.p2.gov@gmail.com

- 38 -

कर.स. मनतरालय फोन न. इमल५ आनतररक मािमला तथा कानन

मनतालय, जनकपरिाम( 041-527073, 524979, 525275 intlawpradesh2@gmail.com

६ आिथयाक मािमला तथा योजना मनतालय, जनकपरिाम

( ०४१-५२१५९८aarthikmamila.2@gmail.com

बागमती परदि

कायायलय फोन न. इमलपरदश परमखको कायायालय, हटौडा ( ०५७-५२४९६९ ocpno3@gmail.comमखयमनतछी तथा मिनतपररषदको कायायालय, हटौडा

( ०५७-५२२३८५, ५२२३८७, ५२२३९७, ५२२८९७, ५२२८९८

ocmcm.p3@gmail.com

परदश सभा सिचिालय, हटौडा ( ०५७-५२७५०८ state3assembly@gmail.com

हटौडा( ०५७-५२१५१९, ५२५४८१, ५२२८०४

s3mopid@gmail.com

२ उदयोग, पययाटन, िन तथा िातािरण मनतालय, हटौडा

( ०५७-५२६२२६moitfe.bagamati@gmail.com

३ भिम वयिसथा, किष तथा सहकारछी मनतालय, हटौडा

( ०५७-५२५९४७molmac@bagamati.gov.np

४ सामािजक ििकास मनतालय, हटौडा ( ०५७२४५६७८ moial.p3@gmail.com५ आनतररक मािमला तथा कानन

मनतालय, हटौडा( ०५७-५२७५१२, ५२७५१३,

moial.p3@gmail.com

६ आिथयाक मािमला तथा योजना मनतालय, हटौडा

( ०५७-५२७५१८, ५२७५२०

info@moeap.p3.gov.np

गणडकरी परदि

कायायलय फोन न. इमलपरदश परमखको कायायालय, पोखरा ( ०६१-४६७५५५ info.oph@gandaki.gov.np मखयमनतछी तथा मिनतपररषदको कायायालय, पोखरा

( ०६१-४६७६४८, ६४, ८३, ४६७८५१

ocmcm.gandaki@gmail.com

परदश सभा सिचिालय, पोखरा ( ०६१-५३२२७५, ४२६३२४ gandakiprovince@gmail.com

- 39 -

मनतालय, पोखरा( ०६१-४६५५३६

info@mopid.gandaki.gov.np

२ उदयोग पययाटन िन तथा िातािरण मनतालय, पोखरा

( ०६१-४६७६५४, ४६७६६९, ४६७६७०

moitfe4@gmail.com

३ भिम वयिसथा किष तथा सहकारछी मनतालय, पोखरा

( ०६१-४६७८८५,४६७७०८

molmacprovince4@gmail.com

४ सामािजक ििकास मनतालय, पोखरा

( ०६१-४६७९१४, ४६७६७२

ministrysocialdevpkr@gmail.com

५ आनतररक मािमला तथा कानन मनतालय, पोखरा

( ०६१-४६७७११ info@moial.gandaki.gov.np, moilap4@gmail.com

६ आिथयाक मािमला तथा योजना मनतालय, पोखरा

( ०६१-४६७९३० info@moeap.gandaki.gov.npmoeap.gandaki@gmail.com

लिमबनी परदि

कायायलय फोन न. इमलपरदश परमखको कायायालय, बटिल ( 071-540396, 543336 off.chiefofstate5@gmail.com

मखय मनतछी तथा मिनतपररषदको कायायालय, बटिल

( )&!–%%)^!* info@ocmcm.p5.gov.np

परदश सभा सिचिालय, बटिल ( 071-540020, 540502,

551182info.pradeshsabha@p5.gov.np

बटिल( 071-503449,

503365 mopid.pr5@gmail.com

२ उदयोग, पययाटन, िन तथा िातािरण मनतालय, बटिल

( 071-551216, 547474

province5moitfe@gmail.com

३ भिम वयिसथा, किष तथा सहकारछी मनतालय, बटिल

( 071-550068,

540026info@molmac.p5.gov.np

४ सामािजक ििकास मनतालय, बटिल

( 071-550646 mosdfive@gmail.com

५ आनतररक मािमला तथा कानन मनतालय, बटिल

( 071-540014 internalaffairsp5@gmail.com

- 40 -

कर.स. मनतरालय फोन न. इमल६ आिथयाक मािमला तथा योजना

मनतालय, बटिल( 071-550003,

071-550063info@moeap.p5.gov.np

कणायली परदि

कायायलय फोन न. इमलपरदश परमखको कायायालय, िछीरनदनगर ( ०८३-५२३२६९ krnlprovince@gmail.comमखयमनतछी तथा मिनतपररषदको कायायालय, िछीरनदनगर

( )*# %@)!*& x6nfOg -lgMz'Ns_ g+= !)(^ ocmcmkarnali@gmail.com

परदश सभा सिचिालय, िछीरनदनगर ( ०८३-५२१५०८ karnalipradesh@gmail.com, pga@karnali.gov.np

िछीरनदनगर( )*# %@!!#(, %@$)^#

mopidskt@gmail.com, mopid@karnali.gov.np

२ उदयोग, पययाटन, िन तथा िातािरण मनतालय, िछीरनदनगर

( 083-525288moitfe@karnali.gov.np

३ भिम वयिसथा, किष तथा सहकारछी मनतालय, िछीरनदनगर

( 083-522595,

520082, 520082molmacp6@gmail.com

४ सामािजक ििकास मनतालय, िछीरनदनगर

( 083-521705 mosdsurkhet@gmail.commosd@karnali.gov.np

५ आनतररक मािमला तथा कानन मनतालय, िछीरनदनगर

( 083 - 525750, 523045

moialkarnali@gmail.com

६ आिथयाक मािमला तथा योजना मनतालय, िछीरनदनगर

( 083-521371,

522540, 525636moeap6@gmail.com

सदरपिचिम परदि

कायायलय फोन न. इमलपरदश परमखको कायायालय, िनगिछी ( ०९१-५२४२७३ oph@p7.gov.npमखयमनतछी तथा मिनतपररषदको कायायालय, िनगिछी

( ०९१-५२७२३२, ५२३९५७, ५२२५९८

cabinetsecretariat7@gmail.com

परदश सभा सिचिालय, िनगिछी ( ०९१-५२२४८९ pradeshsabha7@gmail.com

- 41 -

मनतालय, िनगिछी( 091-523303 mopidp7@gmail.com

www.mopid.p7.gov.np२ उदयोग, पययाटन, िन तथा

िातािरण मनतालय, िनगिछी( 091-521127 moitfesudurpaschim@gmail.com

www.moitfe.p7.gov.np

३ भिम वयिसथा, किष तथा सहकारछी मनतालय, िनगिछी

( 091-417410,

416168, 417225

molmac7@gmail.comwww.molmac.p7.gov.np

४ सामािजक ििकास मनतालय, िनगिछी

( 091525009, 524563 mosdkailali07@gmail.comwww.mosd.p7.gov.np

५ आनतररक मािमला तथा कानन मनतालय, िनगिछी

( 091-526688,

526934

moiaffairsandlaw7@gmail.com www.moial.p7.gov.np

६ आिथयाक मािमला तथा योजना मनतालय, िनगिछी

( 091-520107,

525245

moeap7@gmail.com, www.moeap.p7.gov.np

४.१७ परदि अनतगयतका किष र पि ििकास कायायलयहरका फान र इमल

परदि १ अनतगयतका कायायलयहर (किष)

कर.स. कायायलय फोन न. इमल१ किष ििकास िनदनशनालय, ििराटनगर,

मोरङ( 021-511358,

516568doadprovince1@gmail.com

२ किष वयिसाय परिरयान सहयोग तथा तािलम कनद, झमका, सनसरछी

( 025-562022 abpstcjhumkap1@gmail.com

३ बछीउ िबजन परयोगशाला झमका, सनसरछी ( 025-562124,

642seedlabp1jhumka@gmail.com

४ बालछी सरकषण परयोगशाला, ििराटनगर, मोरङ

( 021-470732 plantprotectionlabp1@gmail.com

५ माटो तथा मल परछीकषण परयोगशाला, झमका, सनसरछी

( 025-562099 soillabp1jhumka@gmail.com

६ माटो तथा मल परछीकषण परयोगशाला, सरङगा, झापा

( 023-552064 soillabp1surunga@gmail.com

७ बागिानछी कनद, फापल, सोलखमब ( 038-525016 hrtphaplup1@gmail.com८ बागिानछी कनद, जौबारछी, इलाम ( 027-691405 hrtillamp1@gmail.com९ रशम परशोिन काययाकरम, इटहरछी,

सनसरछी( 025-580843 silkprocessing1@gmail.com

१० रशम ििकास काययाकरम, िनकटा ( 026-522294 silkdevelopmentp1@gmail.com

- 42 -

परदि २ अनतगयतका कायायलयहर (किष)

कर.स. कायायलय फोन न. इमल१ किष ििकास िनदनशनालय, नकटािझज,

िनषा( 9854020063 addprov2dhanusha@gmail.

com२ किष वयिसाय परिरयान सहयोग तथा

तािलम कनद, नकटािझज, िनषा( 9854026250 ratcnaktajhij@gmail.com

३ उषण परदशछीय बागिानछी नसयारछी ििकास कनद, जनकपर, िनषा

( 041-520247 bagwanijanakpur@gmail.com

४ माटो तथा मल परछीकषण परयोगशाला, राजििराज, सपतरछी

( 031-521615 soillabsaptari@gmail.com

५ बालछी सरकषण परयोगशाला, िसराहा ( 033-520050 pplsiraha@gmail.com

६ बछीउ िबजन परयोगशाला, जलशवर, महातिरछी ( 9854022425 seedlabprovince2@gmail.com

बागमती परदि अनतगयतका कायायलयहर (किष)

कर.स. कायायलय फोन न. इमल१ किष ििकास िनदनशनालय, हटौडा,

मकिानपर( 057-521104,

520466

addhetaudap3@gmail.com

२ किष वयिसाय परिरयान सहयोग तथा तािलम कनद, लिलतपर

( 01-5092217 dfid3p@gmail.com

३ बछीउ िबजन परयोगशाला, हटौडा, मकिानपर

( 057-412551 seedlabhetauda@gmail.com

४ बालछी सरकषण परयोगशाला, हररहरभिन, लिलतपर

( 01-5536462 p3ppl2075@gmail.com

५ माटो तथा मल परछीकषण परयोगशाला, हटौडा, मकिानपर

( 057-412535 rstl_htd@yahoo.com

६ शछीतोषण फलफल रटसटक ििकास कनद, बोच, दोलखा

) 9854045412 boanch.gov@gmail.com

७ पषप ििकास कनद, गोदािरछी, लिलतपर

( 01-5174960 pdkgodawari@gmail.com

८ उपोषण परदशछीय बागिानछी ििकास कनद, ितशलछी, निाकोट

( 010-560069 horticentertrishuli@gmail.com

९ शछीतोषण बागिानछी नसयारछी कनद, दामन, मकिानपर

( 057-620449 thncdaman@gmail.com

१० कनदमल तरकारछी ििकास कनद, िसनिलछीमाडछी, िसनिलछी

( 047-520121 kandamulsindhuli@gmail.com

- 43 -

कर.स. कायायलय फोन न. इमल११ मसलाबालछी ििकास कनद,

पाचखाल, काभ( 011-499055 scdcpanchkhal@gmail.com

१२ िकमब नसयारछी ििकास कनद, भणडारा, िचतिन

( 056-580091 kimbunarsarybhandara@gmail.com

१३ परजनन िपिछी िबजकोया सोत कनद, ििनबशछी, िािदङ

( 010-401111 pssc.dhunibesi@gmail.com

१४ वयािसाियक गनज कनद, िचतिपोल, भकतपर

( 01-5116024 silkbhaktapur024@gmail.com

१५ मौरछीपालन ििकास काययाकरम, भणडारा, िचतिन

( 056-550653 beekeeping_bhandara@yahoo.com

गणडकरी परदि अनतगयतका कायायलयहर (किष)

कर.स. कायायलय फोन न. इमल१ किष ििकास िनदनशनालय,

मालपाटन, कासकी( ०६१-५२०२७३,२६३

addgandakipradesh@gmail.com

२ किष वयिसाय परिरयान सहयोग तथा तािलम कनद, डमछीबोट, कासकी

( ०६१-५२५४४८ abpstcpokhara@gmail.com

३ बालछी सरकषण परयोगशाला, पोखरा, कासकी

( ०६१-४६१५४५, ९८५६०३१५४५

rpplpokhara@gmail.com

४ मल तथा माटो परछीकषण परयोगशाला, पोखरा

( ०६१-४६०१८७, ९८५६०३५१८७

soilab.pokhara@yahoo.com

५ बछीउ िबजन परयोगशाला, पोखरा, कासकी

( ०६१-४६८१०१, ९८५६०१३१०१

seedlabgandaki@gmail.com

6 बागिानछी ििकास शरोत कनद, पोखरा, कासकी

( ०६१-५२२०२९, ९८५६०३४५२९

farmseripokhara@gmail.com

7 वयिसायछीक िकट ििकास कनद, बनदछीपर, तनह

( ०६५-५२०१०४, ९८५६०६३१०४

cie.gandaki77@gmail.com

8 किष ििकास सोत कनद, सयाङजा ( ०६३-४४०१०३, ९८५६०८०१०३

adrcsyangja@gmail.com

9 परजनन िपिछी िबज काया सोत कनद,बनदछीपर

( ०६३-५२०१०४ resamkheti58@gmail.com

लिमबनी परदि अनतगयतका कायायलयहर (किष)

कर.स. कायायलय फोन न. इमल१ किष ििकास िनदनशनालय, बटिल,

रपनदहछी( ०७१-४२००१२ doad.p5@gmail.com

- 44 -

कर.स. कायायलय फोन न. इमल२ किष वयिसाय परिरयान सहयोग तथा

तािलम कनद, खजरा, बाक( ०८१-५६०४४१ abpstc.p5.gov.np

ratckhajura@yahoo.com३ बालछी सरकषण परयोगशाला, खजरा,

बाक( ०८१-५६०००२ rpplkhajura@gmail.com

४ माटो तथा मल परछीकषण परयोगशाला, खजरा, बाक

( ०८१-५६०४२३ rstlsmd2@gmail.com

५ बछीउ िबजन परयोगशाला, पडसरछी, रपनदहछी ( ०७१-४२१०२० bhairahawaseedlab@gmail.com६ बछीउ िबजन परयोगशाला, खजरा, बाक ( ०८१-५६०४५० seedlabkhajura@gmail.com

7 सहकारछी परिशकषालय, बाक ( ९८४१८४४९५५ ctdobanke@gmail.com

कणायली परदि अनतगयतका कायायलयहर (किष)

कर.स. कायायालय फोन न इमल१ किष ििकास िनदनशनालय, सखनत ( 083-520305 doadsurkhet@gmail.com

२ किष तथा पशपनछी वयिसाय परिरयान परिशकषण कनद, सखनत

( 083-520468 abpstcsurkhet2075@gmail.com

३ एकीकत किष परयोगशाला, सखनत ( 083-523721 integratedaglabskt@gmail.com

४ बागिानछी ििकास कनद, जफाल डालपा ( 087-551046 hdcdolpa@gmail.com

5 बागिानछी ििकास कनद, दामाया, हमला

सदरपिचिम परदि अनतगयतका कायायलयहर (किष)

कर.स. कायायलय फोन न. इमल१ किष ििकास िनदनशनालय, िदपायल,

डोटछी( 094-440187,

440010

adddipayal@gmail.com

२ किष वयिसाय परिरयान सहयोग तथा तािलम कनद, सनदरपर, कञचनपर

( 099-690925 ratc.sundarpur@gmail.com

३ बालछी सरकषण परयोगशाला, सनदरपर, कञचनपर

( 099-690925

9858750393

pplsundarpur2007@gmail.com

४ माटो तथा मल परछीकषण परयोगशाला, सनदरपर, कञचनपर

( 099-690689 rstlsundarpur@gmail.com

५ बछीउ िबजन परयोगशाला, सनदरपर, कञचनपर

( 099-691615 rstlsnp@gmail.com

६ सकखा फलफल ििकास कनद, सतबाझ, बतडछी

( 095-690571 dfdcbaitadi@gmail.com

- 45 -

कर.स. कायायलय फोन न. इमल७ तरकारछी जमयापलाजम समबयारन तथा

बछीउ उतपादन कनद, डडलिरा( 096-420175 vspc.tarkari@gmail.com

परदि १ अनतगयतका कायायलयहर (पि ििकास)

कर.स. कायायलय फोन न. /फयाकस इमल

१ पशपनछी तथा मतसय ििकास िनदनशनालय, ििराटनगर, मोरङ

( ०२१-४७१००१, ४७१७५८

lfdbrt@gmail.com

२ पशसिा तािलम कनद, दहिछी, सनसरछी ( ०२५-५४०७०८ lstcp1sun@gmail.com

परदि २ अनतगयतका कायायलयहर (पि ििकास)

कर.स कायायलय फोन न . इमल१ पशपनछी तथा मतसय ििकास िनदनशनालय,

जनकपरिाम, िनषा( ०४१-५९०२४२, २४३, ४२०३४२

dolfd.p2.np@gmail.com

२ पशसिा तािलम कनद, जनकपरिाम, िनषा ( ०४२-४२०३४२ istc.janakpur@gmail.com

3 मतसय ििकास कनद, फतिपर, सपतरछी ( 031-550092,9852820935

fdcfattepur2029@gmail.com

4 मतसय ििकास कनद, लाहान, िसराहा ( 9852831114 fdclahan@gmail.com

बागमती परदि अनतगयतका कायायलयहर (पि ििकास)

१ पशपनछी तथा मतसय ििकास िनदनशनालय, हटाडा, मकिानपर

( 057-524319, 524254

dlfd3p@gmail.com

२ पशसिा तािलम कनद, लिलतपर ( 01-5520010 lstcp3@gmail.com

३ मतसय ििकास कनद, कलखानछी, मकिानपर ( 9855070237 rfdckulekhani@gmail.com

४ मतसय ििकास कनद, भणडारा, िचतिन ( 056-550085 fdcbhandara@gmail.com

५ बाखा ििकास फामया, िचतलाङ, मकिानपर ( 9855069484 chitlanggoat@gmail.com

गणडकरी परदि अनतगयतका कायायलयहर (पि ििकास)

१ पशपनछी तथा मतसय ििकास िनदनशनालय, पोखरा, कासकी

( ०६१-५२०४५४ dlfd.gandaki@gmail.com

२ पशसिा तािलम कनद, माटपानछी, कासकी ( ०६१-५२४१९५ dlfd.gandaki@gmail.com

- 46 -

३ मतसय ििकास कनद, िममधी, सयाङजा ( ०६३-४०३००६ cfdcmirmi@gmail.com

लिमबनी परदि अनतगयतका कायायलयहर (पि ििकास)

कर.स. कायायलय फोन न. /फयाकस इमल१ पशपनछी तथा मतसय ििकास

िनदनशनालय, बटिल, रपनदहछी( ०७१-४२०४३४ dolfdp5@gmail.com

२ पशसिा तािलम कनद, नपालगनज, बाक ( ०८१-५२०३०४ rlsc2014@gmail.com

३ कखरा ििकास फामया, खजरा, बाक ( ०८१-५२०२०१ pdfkhjura@gmail.com४ मतसय ििकास कनद, शमशरगनज, बाक ( ०८१-४०००२७ fdcsumsergunj@gmail.com

कणायली परदि अनतगयतका कायायलयहर (पि ििकास)

कर.स. कायायलय फोन न. /फयाकस इमल१ पशपनछी ििकास िनदनशनालय, सखनत ( 083-520937 dlfdssurkhet@gmail.com

२ किष तथा पशपनछी वयिसाय परिरयान परिशकषण कनद, सखनत

( 083-525354, 9848029895

itckarnaliskt@gmail.com

सदरपिचिम परदि अनतगयतका कायायलयहर (पि ििकास)

कर.स. कायायलय फोन न. इमल१ पशपनछी तथा मतसय ििकास

िनदनशनालय, िदपायल, डोटछी( 094-440146 dolfddoti@gmail.com

२ पशसिा तािलम कनद, िनगिछी ( 091-521339 rltcdhangadhi@gmail.com

३ मतसय ििकास कनद, गटा, कलालछी ( 091-575120 fdckailali@gmail.com

४.१८ परदि अनतगयतका किष जान कनदरहर तथा भटररनरी असपताल तथा पिसिा ििज कनदरहर

परदि न. १ अनतगयतका किष जान कनदरहर

कर.स. किष जान कनदर िजलला फोन न. इमल

1पाचथर तापलजङ ( 024-520130

520468akcpachthar@gmail.com

पाचथर

2 इलाम इलाम ( 027-520046, 47 akcillam@gmail.com

3 झापा झापा ( 023-455546 akcjhapa@gmail.com

4 भोजपर भोजपर ( 029-420130 akcbhojpur130@gmail.com

- 47 -

कर.स. किष जान कनदर िजलला फोन न. इमल

5 सखिासभा सखिासभा ( 029-560130 akcsankhuwasabha@gmail.com

6 िनकटातहरथम ( 026-522478,

522226akcdhankuta@gmail.com

िनकटा

7 सनसरछीसनसरछी ( 025-560124, 106 akcsunsari@gmail.com

मोरङ ( 9852028178

8 खोटाङ खोटाङ ( 036-420130, 629 khotangakc@gmail.com

9 सोलखमब सोलखमब ( 038-520130, 015 akcsolukhumbu@gmail.com

10 ओखलिङगा ओखलिङगा ( 037-520130, 037 akcokhaldhunga@gmail.com

11 उदयपर उदयपर ( 035-420130, 263 akcudaypur@gmail.com

k|b]z ! अनतगयतका भटररनरी असपताल तथा पिसिा ििज कनदरहर

कर.स.

भटररनरी असपताल तथा पिसिा ििज कनदर

१ पाचथर ( ०२४-५२०१२७५२०४६९

vhlspanchthar@gmail.com

2 तापलजङ ( ०२४-५६०९७३

३ झापा ( ०२३-५२११६१ vhlsjhapa@gmail.com४ इलाम ( ०२७-५२००४३ dlsoilam@gmail.com५ सखिासभा ( ०२९-५६०१५९ vhlssankhuwasava@gmail.com६ भोजपर ( ०२९-४२०१२९७ िनकटा ( ०२६-५२०२८०

vhlsdhankuta@gmail.com८ तहरथम ( ०२६-४६०१२७९ मोरङ ( ०२१-४७१९५८ vhlsmorang@gmail.com

१० सनसरछी ( ०२५-५६०१६२, ५६१९८२

vhlssunsari@gmail.com

११ ओखलिङगा ( ०३७-५२०२१० vhlsokhaldhunga@gmail.com१२ सोलखमब ( ०३८-५२०१०३१३ उदयपर ( ०३५-४२०१२९ vhlsudayapur@gmail.com१४ खोटाङ ( ०३६-४२०१०७ vhlscontactcenterk@gmail.com

- 48 -

परदि २ अनतगयतका किष जान कनदरहर

कर.स. किष जान कनदर फोन /फयाकस इमल

1 सपतरछी ( 031-520050 dadosaptari@gmail.com

2 िसराहा ( 9841288924 akcsiraha@gmail.com

3 िनषा ( 041-520247 akcdhanusha@gmail.com

4 सलायाहछी ( 046-520030 sarlahiakc@gmail.com

5 महोतिरछी ( 9854032245 akcmahottari@gmail.com

6 बारा ( 053-550017 dado.bara@yahoo.com

7 रौतहट ( 055-520288 dadorautahat@gmail.com

8 पसाया ( 051-521879 agriscienceparsa@gmail.com

k|b]z @M अनतगयतका भटररनरी असपताल तथा पिसिा ििज कनदरहर

कर.स.भटररनरी असपताल तथा

पिसिा ििज कनदरफोन न. इमल

१ िसराहा ( 033-520008, 9852834801

vhlsec.siraha@gmail.com

२ सपतरछी ( 031-520142 vhlsec.saptari@gmail.com

३ िनषा ( 041-420179, 9854026021

vhlsec.dhanusha@gmail.com

४ महोतिरछी ( 044-520073, 9854031073

vhlsec.mahottary@gmail.com

५ सलायाहछी ( 046-520145, 9854077757

dlsosarlahi@yahoo.com

६ पसाया ( 051-522551, 9855035252

vhlsec.parsa@gmail.com

७ रौतहट ( 055-520125,9855041549

vhlsec.rautahat@gmail.com

८ बारा 9845825172 vhlsec.bara@gmail.com

बागमती परदि अनतगयतका किष जान कनदरहर

कर.स. किष जान कनदर िजलला फोन न . इमल

1 लिलतपर sf7df8f}+ ( 01-5534616 akclalitpur@gmail.com

- 49 -

कर.स. किष जान कनदर िजलला फोन न . इमल

eQmk'/

nlntk'/

2काभ

sfe|]( 011-490201 akckavre@gmail.com

l;Gw'kfNrf]s

3निाकोट

/;'jf( 010-560128 akcnuwakot@gmail.com

g'jfsf]6

4 िािदङ िािदङ ( 010-520128 akcdhading@gmail.com

5रामाप

/fd]5fk( 048-540308 akc.ramechhap2075@gmail.com

bf]nvf

6 िसनिलछी l;Gw'nL ( 047-520166 akcsindhuli@gmail.com

7 िचतिन

dsjfgk'/( 056-520115 akcchitwan@gmail.com

बागमती परदि अनतगयतका भटररनरी असपताल तथा पिसिा ििज कनदरहर

कर.स.

िजलला फोन न. इमल

१लिलतपर

काठमाडौ

( 01-5547377 vhleclalitpur@gmail.comभकतपरलिलतपर

२ िचतिन िचतिन ( 056-520176 vhlsecchitwan@gmail.com

३ मकिानपर मकिानपर ( 057-412828 vhospitalmak@gmail.com

४िसनिलछी

रामाप( 047-520185 vhalsecsindhuli@gmail.com

िसनिलछी५

निाकोटरसिा

( 010-560012 dlsonuwakot12@gmail.comनिाकोट

६िािदङ िािदङ ( 010-520107

vethospitaldhading@gmail.com

७दोलखा

िसनिपालचोक( 049-421115 dlsodolakha@gmail.com

दोलखा८

काभपलाञचोक काभपलाञचोक ( 011-490266 vhsscdhulikhel2019@gmail.com

- 50 -

गणडकरी परदि अनतगयतका किष जान कनदरहर

कर.स. किष जान कनदर फोन /फयाकस इमल

1 लमजङ ( )^^-%@)!#) vhl.lamjung@gmail.com

2 मनाङ ( (*$^#^!(!*

3गोरखा ( 064-420113,

9856030649akcgorkha@gmail.com

4तनह ( 065-560130,

9856064130akctanahun@gmail.com

5 निलपर ( 9857088154 akcnawalpur@gmail.com

6 सयाङजा ( )^#-$@)!#), (*$!&(*!$! akcsyangja@gmail.com

7 कासकी ( (*%^)@*$$$ akckaski@gmail.com

8 मयागदछी ( )^#-%@)!#), (*%&^@@!$$ akcmyagdi@gmail.com

9 मसताङ (*%&^%&!%& akcjomsom@gmail.com

10 पियात ( )^&-$@)!#), (*%&^#))@# akcparbat@gmail.com

11 िागलङ ( (*%^)^%(&* akcbaglung@gmail.com

गणडकरी परदि अनतगयतका भटररनरी असपताल तथा पिसिा ििज कनदरहर

कर.स.

१ गोरखा ( 064-411251, 9856040291

vhl.gorkha@gmail.com

२ सयाङजा ( 063-420108 vhl.syangja@gmail.com

३ तनह ( 065-560205 vhl.tanahun@gmail.com

4 निलपर ( 9843066795 vhl.nawalpur@gmail.com

5 लमजङ ( 066-520131 vhl.lamjung@gmail.com

6 पियात ( 9857625816 vhl.parbat@gmail.com

7 कासकी ( 061-520082 vhl.kaski@gmail.com

8 बागलङ ( 068-520121 vhl.baglung@gmail.com

9 मनाङ ( 9841717717 vhl.manang@gmail.com

10 मयागदछी ( 069-520121 vhl.myagdi@gmail.com

- 51 -

कर.स.

11 मसताङ ( 069-440121 vhl.mustang@gmail.com

लिमबनी परदि अनतगयतका किष जान कनदरहर

कर.स. किष जान कनदर िजलला फोन इमल

1 गलमछी गलमछी ( 079-520126 akcgulmi2075@gmail.com

2 अरायाखाचछी अरायाखाचछी ( 077-420126 akcarghakhanchi@gmail.com

3 पालपा पालपा ( 075-520294, 9857065294

akcplapa@gmail.com

4 निलपरासछी (बदयाराट ससता पिचिम)

रपनदहछी ( 078-520106 akcnawlaparasi@gmail.com

निलपरासछी (बदयाराट ससता पिचिम)

5 किपलिसत किपलिसत ( 076-560063 akckapilvastu@gmail.com

6 दाङ दाङ ( 082-560130, 560025

akcdang@gmail.com

7 बाक बाक ( 081-560450 seedlabkhajura@gmail.com

8 रोलपा रोलपा ( 086-440118 akcroipa@gmail.com

9 एिककत किष तथा पशपनछी ििकास कायायालय, बिदयाया

( 9857038297 ialdo.bardiya@gmail.com

10 एिककत किष तथा पशपनछी ििकास कायायालय, पयठान

( 9857840187 ialdo.pyuthan@gmail.com

11 एिककत किष तथा पशपनछी ििकास कायायालय, रकम पिया

( 9858422654 ialdo.rukumeast@gmail.com

लिमबनी परदि अनतगयतका भटररनरी असपताल तथा पिसिा ििज कनदरहरः

कर.स.

भटररनरी असपताल तथा पिसिा ििज

कनदरिजलला फोन न. इमल

१ पालपागलमछी

( 075-520145 vethosplapa@gmail.comपालपा

- 52 -

कर.स.

भटररनरी असपताल तथा पिसिा ििज

कनदरिजलला फोन न. इमल

२ किपलिसतअरायाखाचछी

( 076-560021vethospkapilvastu@gmail.comकिपलिसत

३ रपनदहछी

न ि ल प र ा स छी (बदयाराट ससता पिचिम) ( 071-526506

vethosrupandehi@gmail.com

रपनदहछी

४ रोलपा रोलपा ( 086-440056 vethosrolpa@gmail.com

५ दाङ दाङ ( 082-560021 vethosdang@gmail.com

६ बाक बाक ( 081-520254 vethosbanke@gmail.com

s0ff{nL k|b]z अनतगयतका किष ििकास कायायलय

कर.स. किष ििकास कायायलय फोन इमल

1 सलयान ( 088-520130 adosalyan2076@gmail.com

2 पिचिम रकम ( 088-530019, 227 akcrukum@gmail.com

3 दलख ( 089-420145 akcdailekh@gmail.com

4 जाजरकोट ( 089-430125 akcjajarkot@gmail.com

5 डोलपा ( 087-550099 akcdolpa@gmail.com

6 हमला ( 087-680011 akchumla1@gmail.com

7 जमला ( 087-520027 akcjumla@gmail.com

8 मग ( 087-560086 akcmugu@gmail.com

9 कालछीकोट ( 087-440118 akckalikot1@gmail.com

s0ff{nL k|b]z अनतगयतका पि असपताल तथा पिसिा कायायलयहर

कर.स.पि असपताल तथा पिसिा

कायायलय फोन न. इमल

१ सलयान( 088–520382 vetsecsalyan@gmail.com

२ दलख( 089–410045 vetsecdailekh@gmail.com

3 सखनत( 083–410148,410085

vetsecsurkhet@gmail.com

४ जाजरकोट( 089–430030 jktlhso.276@gmail.com

- 53 -

कर.स.पि असपताल तथा पिसिा

कायायलय फोन न. इमल

5 रकम पिचिम( 088–530010 vetsecrukum@gmail.com

६ कालछीकोट( 087–440023 vetseckkt@gmail.com

7 जमला( 087–520028 vetsecjumla@gmail.com

८ डोलपा( 087–550052 vetsecdolpa@gmail.com

९ हमला( 087–680010 vetsechumla@gmail.com

१० मग( 087–460076 vetsecmugut@gmail.com

सदरपिचिम परदि अनतगयतका किष जान कनदरहर

कर.स. किष जान कनदर फोन न . इमल1 बतडछी ( 095-520154, 520479,

520054 akcbaitadi2075@gmail.com

2 दाचयाला ( 9858751486 akcdarchula@gmail.com

3 डडलिरा ( 096-410179, 410112 akcdadeldhura@gmail.com

4 डोटछी ( 9859001573 dotiakc@gmail.com

5 अाम ( 095-620187, 620141 akcachham@gmail.com

6 बझाङ ( 092-421045 akcbajhang@gmail.com

7 बाजरा ( 097-541214, 541014 akcbajura@gmail.com

8 कञचनपर ( 099-521252, 522183 akckanchanpur@gmail.com

9 कलालछी ( 9868864862 akckailali@gmail.com

सदरपिचिम परदि अनतगयतका भटररनरी असपताल तथा पिसिा ििज कनदरहर

कर.स.

भटररनरी असपताल तथा पिसिा ििज कनदर, िजलला

1 कञचनपर ( 099-521176 vethospitalkan@gmail.com

2 कलालछी ( 099-521114, 522467

vhlkailali@gmail.com

3 डडलिरा ( 096-410114 vethospitaldadeldhura@gmail.com

4 दाचयाला ( 093-420104 vethospitaldarchula@gmail.com

5 बतडछी ( 097-620102 dlsopatan.baitadi@yahoo.com

- 54 -

कर.स.

भटररनरी असपताल तथा पिसिा ििज कनदर, िजलला

6 डोटछी ( 094-420114,

420171

vethospitaldoti@gmail.com

7 बाजरा ( 097-541064,

541001

vethospitalbajura@gmail.com

8 अाम ( 097-620102 vethos22achham@gmail.com

9 बझाङ ( 092-421050 bajhangvhlsec@gmail.com

४.१९ किष ििकषण ससथाहर

ििकषण ससथा फोन न. इमलकिष तथा िन ििजान ििशवििदयालय, रामपर, िचतिन (AFU)

( 056-591655,

591777, 591514

admin@afu.edu.npPost Box No. 13712

किष तथा िन ििशवििदयालयका आङिगक कलजहरपराकितक सोत वयिसथापन कलज, मररण, किपलाकोट, िसनिलछी

( 9855078109

पराकितक सोत वयिसथापन कलज, पाखछीबास, िनकटा

( 9855064362,

026-5405164

पराकितक सोत वयिसथापन कलज, परनचौर, कासकी

( 061-503007,

984506667

पराकितक सोत वयिसथापन कलज, िकसाननगर, महोतिरछी

( 9855053803

पराकितक सोत वयिसथापन कलज, िटकापर, कलालछी

( 9845046746

पराकितक सोत वयिसथापन कलज, खजरा, बाक

पराकितक सोत वयिसथापन कलज, मािडचौर रोलपा

किष तथा पशििजान अधययन ससथान, कीितयापर, िडनको कायायालय, काठमाडौ

( 01-4330600 info@iaas.edu.np

किष तथा पशििजान अधययन ससथान, सनदरबजार लमजङ

( 066-402037 lamjungiaas@gmail.com

किष तथा पशििजान अधययन ससथान, पिकलहिा, रपनदहछी

( 071-504094 paklihawa-campus@iaas.edu.np

- 55 -

ििकषण ससथा फोन न. इमलकिष तथा पशििजान अधययन ससथान, गौरिार, झापा

( 023-480275 kgauradaha22@gmail.com

किष तथा पशििजान अधययन ससथान, खरनछी िचतिन

( 056-583002,

583017

किष तथा पशििजान अधययन ससथान, गोकलसिर, बतडछी

( 093-

400044

info@gaasc.edu.np

College of Life Sciences, Tulsipur-6 Dang

( 082-522978

082-522957

info@mari.edu.np

िपरथ पराििििक कलज, लमहछी, दउखरछी, दाङ ( 9857841335 ptc.iaas@gmail.com

महनदरतन बहमखछी कयमपस, इलाम ( 027-520020,

520665, 521653

mrmcampus_ilam@yahoo.com

पिायञचल ििशवििदयालय अनतगयतका कलजहरGirija Prasad Koirala College of Agriculture and Research Center(GPCAR), Biratnagar, Morang

( 21425011 pugpcar@gmail.com

िहमालयन कलज अफ एगछीकलचर साइनसस एनड टकनोलोजछी

( 01 4273341 info@hicast.edu.nphicast@wlink.com.np

Nepal Polytechnic Institute, Bharatpur, Chitwan

( 056524986, info@npibharatpur.org.np

सदरपिचिमाञचल ििशवििदयालय अनतगयतका कलजहर

िटकापर िहमखछी कयामपस ( 09 560824 dean@fwuagricultre.edu.np

पराििििक िशकषा तथा वयािसाियक तािलम पररषद, सानोिठमछी, भकतपर

( 01 6630408,

6630769,

info@ctevt.gov.npresearch@ctevt.org.npP.O.Box 3546 ktm. Nepal

४.२० वयािसाियक करीट ििकास कनदरसग समबिनित सरकारी तथा िनिजसतरमा सञचािलत कही फामयहरको िििरण ।

क) चयाउ उदयोगमा सलगन सघससथाहर

कर.स. सघससथाको नाम ठगाना समपकय नमबर१ चयाउ उतपादक िकसान सर, नपाल बलख, काठमाडौ ( ९८४१२८६११८२ Mush NEPAL बलख, काठमाडौ ( ९८४१५२६७४४

- 56 -

कर.स. सघससथाको नाम ठगाना समपकय नमबर३ नपाल किष अनसनिान पररषद,

बालछीरोग ििजान महाशाखा, चयाउ अनसनिान काययाकरम

खमलटार, लिलतपर ( ०१-५५२३१४३,०१-५५४६९९४

४ लिलतपर चयाउ िबकरी सनटर लगनखल, लिलतपर ( ९७४१०७३४९३ ५ मा दगाया मसरम इनडिषटर गादािरछी, लिलतपर ( ९८५११५६६१६, ९८५११७२८१२६ नपाल चयाउ बछीउ उतपादन कनद हररिसिर, लिलतपर ( ९८५११७६७७४७ Kantipur Mushroom Bio

techy & Spawn Centerचापागाउ, लिलतपर ( ९८४१२८६११८

८ Mushroom Service Center दहचोक, काठमाडौ ( ४३१०००५, ९८४२२००५०२९ भोलनटार चयाउ उदयोग दमौलछी, तनह ( ९८४६०९३७८९,

९७४१०७३२७६, ९८४५०५०९४९१० Agribusiness Business

Center for Research & Development Pvt. Ltd

जनपरभात मागया, कािलमाटछी काठमाडौ

( ०१-४२७९२१४, ९८५१०३१६१७

११ गोदािरछी चयाउ परिििि कनद टौखल, गोदािरछी, लिलतपर

( ५५६००९९, ५५७३६६४,९८५१०५५४१६

१२ Kathmandu Agro Concern Pvt. Ltd.

लगनखल, लिलतपर ( ०१-५५३७३६८, ०१-५५३७२२२

१३ िरिमर चयाउ उदयोग चापागाउ, लिलतपर ( ९८५१०७६३७८१४ गायतछी अगायािनक िभलज हररिसिर-९, लिलतपर ( ९८४१७०४९८५,

९८०३४८९७०८१५ मा गणश एगो सनटर भकतपर ( ९८४१२९९६९१, ९८५१११६८९७,

६६१५९४३१६ शरोम शरछी सतयराम चयाउ उदयोग काठमाडौ ( ०१-४१११८१९,

९८४१४७३८७६१७ खनाल मसरम सनटर कािलमाटछी तरकारछी,

बजार ।( ९८४१४३७६३०

१८ क.क. मिसनरछी कनसनया हिसपटल रोड, लगनखल लिलतपर

( ५५२१०४२, ९८४१२३४३८२,९८४१३५९०६२

१९ MBR Centre बबरमहल, काठमाडौ ( ९८४१३०७२८०२० कषण पलािषटक लगनखल, लिलतपर ( ९८४१३०४९२५२१ Agriculture Technology,

Center, ATCपलचोक, लिलतपर,पो.ब.१४६२, काठमाडौ

( ०१-५५२५९५६

२२ हामो चयाउ उदयोग लिलतपर ( ९८४१३०४३९४

- 57 -

कर.स. सघससथाको नाम ठगाना समपकय नमबर२३ अनािमका सकल टरडसया लगनखल, लिलतपर ( ०१-५५५५९७८२४ Ares mushroom

(Mushroom world)बलमब, काठमाडौ ( ४३१५६७८, ९८४१२०४२१८

२५ शरषठ चयाउ िबकरी कनद असन, काठमाडौ ( ९८०३०३७२७५२६ कषणिछीर शरषठ कालछीमाटछी तरकारछी

बजार, काठमाडौ( ९८५१०५८८९

२७ िनमयाल महजयान असन, काठमाडौ ( ९८४१३६३७०४२८ उदयमशछील किष बहउदशयछीय

सहकारछी ससथा िल.रोराहछी, दाङ ( ०८२-५६०९७२

२९ Center for agricultural technology & training

गिाकवो, लिलतपर ( ०१-५५२०२५२७, ०१-५५५४५२७

३० चापागाउ चयाउ उतपादन सिा सहकारछी ससथा िल.

चापागाउ, लिलतपर ( ५५७१२३६, ९८४१३३१९३१

३१ पिचिमाञचल चयाउ सोत कनद भरिटोल, पोखरा ( ९८४६०३३४१५३२ पिचिमाञचल चयाउ फमया नदछीपर, कासकी ( ९८४६०७९४०१३३ ििनय चयाउ उदयोग उलायाबारछी ६, मोरङ ( ०२१-४१०१३५, ९८४२४७८५२९३४ Mushroom Seed Nepal and

Research Centerमधयपर िठमछी, भकतपर ( ९८४१४०९२६९

ख) मौरी सोत कनदरको सलगन सघससथाहरको िििरण

कर.स. सोत कनदरको नाम ठगाना समपकय नमबर१ निसयाङ मौरछीरार उदयोग िसफल ७, काठमाडौ ( ९८४३१२५१९१२ बाबा मौरछीपालन सोत कनद रतननगर २, िचतिन ( ०५६-५६००७५३ िचतिन मारापालन सोत भरतपर ९, िचतिन ( ९८५५०५८१५५४ गोरखा मौरछीपालन भरतपर ९, िचतिन ( ९८५५६५६१७०५ लकमछी मौरछीपालन सोत कनद परगित नगर ३, निलपरासछी ( ०७८-५७५०१८६ माउनटन बछी कनसनया िापाखल, लिलतपर ( ९८६०५७४१६१७ माउनट एभरषट हनछी

परोडकट इको बछी परोडकटिपठिा ३, िचतिन ( ९८४५०२४२९९

८ रापतछी एिपकलचर सनटर रोराहछी ११, दाङ ( ०८२-२५६२४१६९ सागर मौरछीरार उदयोग गडाकोट८ निलपरासछी ( ०५६-५०११५६

१० िकाल मौरछीपालन सोत कनद भकतपर ३, सनसरछी ( ९८४४०३४६९१११ सतयितछी बछी कनसनया मिणगाम २, रपनदहछी ( ०७१-५७०२७५१२ िशिशिकत बछी इनडिषटरज भरतपर १०, िचतिन ( ०५६-५२०२८६

- 58 -

कर.स. सोत कनदरको नाम ठगाना समपकय नमबर१३ ितगाउ मौरछीपालन सोत अजयानिारा ७, झापा ( ०२३-५४०९४५१४ गाडयान िसटछी बछी फािमयाङ कनद लखनाथ ३, कासकी ( ०६१-५६१२५९

९८५६०२२४६०१५ मौरछीपालन िकया शप तथा मौरछी उपकरण

सोत कनदगोदािरछी-५, लिलतपर ( ९८४१२३१६०१

१६ गणडकी बछी कनसनया गोगब, काठमाडौ ( ९८५१०९३२५९१७ मणछी मौरछीपालन सोत कनद मदनपोखरा ५, पालपा१८ सामना मौरछी तथा मह उतपादन कनद पयठान ६, पयठान ( ९८४७९२८५७६१९ सिगयारारछी मौरछीपालन उदयोग तलसछीपर न.पा. १०, दाङ२० िशिशिकत मौरछीपालन सोत कनद रोराहछी ११, दाङ ( ९८४७८१०९५७२१ दाङ हनछी परोडकसन सनटर रोराहछी १, दाङ ( ९८५७८३१८४०२२ पराकितक मह उतपादन तथा मौरछीपालन फमया तलसछीपर न.पा. ६, दाङ ( ९८५७८२२५६८२३ यिनक मौरछीपालन उदयोग मनहरछी ३, मकिानपर ( ९८५५०६८३०४२४ सामिहक मौरछीपालन सोत कनद नतगञज ३, सलायाहछी ( ९८५४०३७५७९२५ नपाल बछी कनसनया भरतपर १०, िचतिन ( ९८५११२८८००२६ िसतारा बछी कनसनया खरहनछी ४, िचतिन ( ९८५५०६३५९३२७ िाणगगा मौरछीपालन समह किपलिसत ( ९८४७००८८०३२८ मनकामना मौरछीपालन सोत कनद जात ९, मोरङ ( ९८४२०४८८७०२९ सययामखछी मौरछीपालन सोत कनद परानोकोट ३, लमजङ ( ९८४६१२८१११३० िौलािगरछी बछी कनसनया दउरालछी ६, मयागदछी ( ०८५-१०१११११३१ आचायया बछी फमया िछीरनदनगर ११, सखनत ( ९८४८०३८६६२३२ गौरछीशकर मौरछीपालन सोत कनद मसरछीया ७, कलालछी ( ९८५८४२१७६९३३ ओम िशिशिकत मौरछीपालन उदयोग कोहलपर ११, बाक ( ९८४८३५१०२५३४ मौरछी पसल मानभिन, लिलतपर ( ०१-५५४७२७८३५ गाडनन एिपयरछी नारायणसथान, काठमाडौ ( ९८४१८६१३३०३६ लिमबनछी एिपकलचर सनटर, लिलतपर कसनतछी १३, लिलतपर ( ९८४१३६०१४१३७ सिजता मौरछी पालन तथा रार उदयोग सनदरबजार, लमजङ ( ९८१६६५३२६६३८ लकमछी िबिकिपङ िकया शप इलाम न.पा ०८, इलाम ( ९८४४६७२९८७

अनय

qm=;+= ;+:yfsf] gfd ;Dks{ g+= Od]n÷j]a;fO6

! a+u'/ Joj;foL ;+3, g]kfn ( 01-5100591,

9851183891

pean.pignepal@gmail.com

www.pean.org.np

- 59 -

qm=;+= ;+:yfsf] gfd ;Dks{ g+= Od]n÷j]a;fO6

@ नपाल बछीउ वयिसायछी सर ( 9858420560

# नपाल पोलटरछी सपलायसया कलयाणकारछी सर ( 056-571649 neplapoultryforum@gmail.com

$ नपाल कखरा बजार वयिसथापन सर ( 056-571649

% नपाल अणडा उतपादक सर ( 056-571649

^ नपाल हयाचरछी उदयोग सर ( 9845023052

01-4812829

nepalhatcheryinda$$0@gmail.

४.२१ परमख टिलिभजन परसारण ससथाहर

qm=;+= 6]lnlehgsf] gfd 6]lnkmf]g g+= Od]n

1 एिबिस िमिडया गप परा.िल. (एिबिसिटिभ), पतलछीसडक, काठमाडौ

( )!–$$$%@@*, $@$)^^^

abctvnews@gmail.com,

2 अननपणया िमिडया नटिकया परा.िल. (एिपिनिटिभ), थापाथलछी, काठमाडौ

( )! $@^!^^%, info@ap1tv.com

3 आभास िटिभ, भरतपर २, िचतिन ( )%^ %@@#$( info@avasstv.com

4 एिभनयज िट.भछी., भरतपर २, िचतिन ( )! $@@&@@@ atv@aveneus.tv

5 बर सामदाियक िटिभ, बटिल ११, रपनदहछी

( )&! $#*@)# newsbuddha@gmail.com

6 िहमालय टिलिभजन, बानशवर, काठमाडौ ( )! $$&@@%$ info@himalayatv.com

7 िहमिशखर टिलिभजन, दमक, झापा ( )@# %*%%!@ himshikhartv@gmail.com

8 इमज टिलिभजन, लािजमपाट, काठमाडौ ( )! $))^%%% info@imagechannel.com.np

9 कािनतपर टिलिभजन, सिििानगर, काठमाडौ

( )! %!(@))) admin.ktv@kmg.com.np

10 लिमबनछी सामदाियक टिलिभजन, बटिल, रपनदहछी

( )&! $!())@ televisionlumbini@gmail.com

11 माउनटन टिलिभजन, कपणडोल, लिलतपर

( )! %)!)*)^ info@maountaintv.com.np

12 नपाल टिलिभजन, िसहदरबार, काठमाडौ

( )! $@))#$* nepaltv@wlink.com.np

13 नयज २४, महाराजगज, काठमाडौ ( )! $))@^^^ nvc@news24nepal.tv,

14 जनता टिलिभजन, िमनभिन, काठमाडौ ( )! $!)&@#@ info@janatanetwork.com,

15 मकाल टिलिभजन, ििराटनगर, मोरङ ( )@! %#!#@! info@makalutv.com,

- 60 -

qm=;+= 6]lnlehgsf] gfd 6]lnkmf]g g+= Od]n

16 अिभयान टिलिभजन, भरतपर १२, िचतिन

( )%^ %@%!*$ abhiyantv@gmail.com,

17 िटिभ कािलका, भरतपर १०, िचतिन ( )%^ %@&!%* info@kalikatv.com.np

18 सगरमाथा टिलिभजन, बबरमहल, काठमाडौ

( )! $@##)&! info@sagarmatha.tv

19 किष िट.भछी. ( )! ^@)!##)

20 हामो िकसान टिलिभजन, बलख, १४ काठमाडौ

( )! $@**^)( kishantelevision@gmail.com

४.२२ रािषटरय दिनक पितरकाहरको िििरण

कर.स. नाम फोन न. इमल1 अननपणयापोषट, ितनकन, काठमाडौ ( 4482305 Annapurna@annapost.com2 आिथयाक अिभयान, थापाथलछी, काठमाडौ ( 4267717 editorial@abhiyan.com.np3 आिथयाक दिनक, कपणडोल, लिलतपर ( 5554236 arthik.dainik@gmail.com4 कराइम ररपोटयार सनियाकालछीन, महपछी,

काठमाडौ( 4362485 sndhya.kalin@yahoo.com

5 कानतछीपर, थापाथलछी, काठमाडौ ( 5135000 kanti@kmg.com.np

6 कारोबार, बरनगर, काठमाडौ ( 4785000 mail@karobardaily.com

7 गोरखापत, िमयापथ, काठमाडौ ( 422921 gopa@mos.com.np8 जन सिाल, दरबारमागया, काठमाडौ ( 4231868 janasabal_280@yahoo.com9 द राइिजङ नपाल, िमयापथ, काठमाडौ ( 4222279 trnfeatures@hotmail.com10 द िहमालय टाइम, अनामनगर, काठमाडौ ( 4770358 editorial@thehimalayantimes.com11 द काठमाडौ पोषट, थापाथलछी, काठमाडौ ( 5135000 kpost@kantipur.com.np12 नागररक, बागदरबार, काठमाडौ ( 4265100 nagari@nagariknews.com13 नपाल समाचार पत, भछीमसन सथान,

काठमाडौ( 4261179 nepalsamacharpatra@gmail.com

14 परकषपण, िडललछीबजार, काठमाडौ ( 9851091876 nepnews@yahoo.com15 मधयाहन, बागबजार,काठमाडौ ( 4226366 madhyanhadaily59@yahoo.com16 राजिानछी, कपणडोल,लिलतपर ( 5546300 rajdhaninews@gmail.com17 ररपिलका, बागदरबार, काठमाडौ ( 4265100 republica@myrepublica.com18 सनधयाकालछीन, भोटािहटछी, काठमाडौ ( 4232890 sandhyakalin@yahoo.com19 सौयया, बागबजार, काठमाडौ ( 4256866 info@souryadaily.com20 िहमालय टाइमस, मधयिानशवर, काठमाडौ ( 4478177 desk@himalayatimes.com.np21 नया पितका, बागबजार,काठमाडौ ( 4012666 letter@nayapatrika.com

- 61 -

कर.स. नाम फोन न. इमल22 कमानडर पोषट, िानशवर,काठमाडौ

४.२३ किषसमबनिी पितरका/मयागािजनहरको िििरण

कर.स. पितरका/मयागािजनको नाम फोन न. इमल/िबसाइट

1 किष टाइमस मािसक ( 4224572 evtmedia@gmail.com

2 आरसछी टाइमस सापतािहक, पोखरा ( 061-540622 arsi.times@gmail.com

3 किष सापतािहक ( 9851059455 sajnepal@gmail.com

4 कषक मािसक ( 4460266 krishakmasik@gmail.com

5 कषक र परिििि मािसक ( 4785842 togetherforagriculture@gmail.cominfo@agrinepal.com.np

6 िहपात कषक मािसक ( 9851081281 hipatmasik@gmail.com

7 एगो टाइमस मािसक ( 4249066 info@agro.com.np

8 किष जनयाल मािसक ( 4288743 krishijournal@yahoo.com

9 हामो समपदा मािसक ( 4770206 info@hamrosampada.com.np

10 भट टाइमस ( 9851054868 vettimes@yahoo.com

11 भट नयज ( 9851112015 vetnewsforyou@gmail.com

11 किष सचना रािषटरय मािसक ( 9849237926 agri_infomonthly@yahoo.com

12 हलो खबर पितका ( 9851030300 meromanjel@gmail.com

13 तरकारछी फलफल सनदश ( 01-4287065

14 किष अनलाइन ( 9851059455 sajnepal@gmail.com

15 नशनल नयज सापतािहक ( 01-6225624 nationalnewsweekly@gmail.com

16 Krishidaily.com ( 9855034935 krishidaily@gmail.com

४.२४ National/International Non-Governmental Organizations

Name of Organization Phone EmailAction Aid Nepal ( 01 4436377 mail.nepal@actionaid.org

Agriculture Enterprise Center ( 01 4262245/260 -

Agriculture Technology Center ( 01 5525956 -

Asian Development Bank ( 01 4227784/779 -

Care International Nepal ( 01 5522153 SBT@carenep.mos.com.np

CARE-Nepal ( 01 5522143/153 care@carenep.mos.com.np

- 62 -

Name of Organization Phone EmailCEAPRED ( 01 5546542, 5520272 info@ceapred.wlink.com.np

CEDA ( 01 4331721 ceda@wlink.com.np

CIMMYT ( 01 4269564

FAO ( 01 5523990, 5523239 www.fao.org

FORWARD Nepal ( 056 527623 ctwforward@wlink.com.

GTZ ( 01 5523228 gtz-nepal@gtz.de

Heifer Project International ( 01 5250554, 5250841 heifer.nepal@heifer.org,

Helvetas ( 01 5531109, 5522013 www.hevetasnepal.rog.np

ICIMOD ( 01 5525313 icimod@icimod.org.np

IDE/Nepal ( 01 5524461, 5548826 ide@ide.wlink.com.np

JICA ( 01 5552269, 5552199 -

LI-Bird ( 061-526834 libird@mos.com.np

Luthern World Federation ( 01 4721271 www.lwfnepal.org

Natural Resources and Agriculture Management Center (NaRAM Center)

( 01-4880324 naramcenter@yahoo.com

Nepal Permaculture Group ( 01-4252597 ngp@earthcare.wlink.com.np

Plan International ( 01 5535560, 5536431

Practical Action ( 01 4446015 practicalaction@practicalaction.org.np

Royal Everest Coffee ( 01 4413959

NAST ( 01 5543406, 5543416

RRN ( 4415418 rrn@mos.com.np

SAARC ( 01 4221785

SNV ( 01 5523444, 5522915

SSMP ( 01 5543591 psussmp@wlink.com.np

UNDP ( 01 5523200/986 www.undp.org

UNFPA ( 01 5523637, 5537749

USAID ( 01 4270144, 4272271

WHO ( 01 5523993, 5523637 registry@who.int

Women Awareness Centre ( 069-420456

- 63 -

Name of Organization Phone EmailWinrock International ( 01 4467087 winrocknepal@winrock.org.np

World Bank ( 01 4226792

World Food Programme ( 01 5543420 wfp.kathmandu@wfp.org

किष पराििििकहरका ससथा

;+:yf kmf]g Od]n÷j]a;fO6

Nepal Agricultural Technicians Association (NATA)

( 01-5544174 nata2064@gmail.com

नपाल पाराभटनरछी एणड एसािसएसन (नभला)

( ०१-४२६८९५५, ९८५१२४०५५३,

nevlacc@yahoo.com

नपाल पश सिासथय सिा पराििििक सर ( ९८४३१२५१६४ neltakathmandu2071@gmail.com

४.२५ असपतालहरका टिलफोन नमबरहर

िस . न असपताल टिलफोन न

१ िछीर असपताल ( 01 4221988, 4221919

२ ित. िि. िशकषण असपताल ( 01 4412303, 4412404, 4412505

३ टक असपताल, टक ( 01 4253395, 4253396

४ पाटन असपताल, लगनखल ( 01 5522278, 5522266

५ भकतपर असपताल, भकततपर ( 01 6610676, 6616049

६ कानतछी बाल असपताल, महाराजगनज ( 01 4414798, 4427452

७ परोपकार शरछी ५ इनदराजय लकमछी परसतछी गह, थापाथलछी ( 01 4253277, 4253276

८ मानिसक असपताल, लगनखल ( 01 5521612, 5521333

९ ितलगगा आखा असपताल, िपङगलासथान ( 01 4493775, 4493684

१० नरदिछी असपताल,नरदिछी ( 01 4259182, 4259764

११ िछीरनद सिनक असपताल, ाउनछी ( 01 4271940, 4285673

१२ िछीरनद परहरछी असपताल, महाराजगनज, काठमाडौ ( 01 4412430, 4412530

१३ होिमयोपयािथक िचिकतसालय ( 01 5522092

१४ रिनडस अफ शानत भिन, जोरपाटछी ( 01 4470181

१५ नपाल अथनपिडक असपताल ( 01 4493725/4475274

१६ सपाइनल इनजरछीरर हयाििटशन सनटर, जोरपाटछी ( 01 4470874

- 64 -

िस . न असपताल टिलफोन न

१७ नशनल डनटल हिसपटल, पानछीपोखरछी ( 01 4433697/4436311

१८ कािनतपर डनटल हिसपटल ( 01 4385910/4385911

१९ शहछीद गगालाल रािषटरय हदय रोग कनद, बासबारछी ( 01 4371374/4371322

२० नपाल मिडकल कलज िशकषण असपताल, अतिरखल, जोरपाटछी

( 01 486008, 4486009, 4487082

२१ काठमाडौ मिडकल कलज, िसनामङगल ( 01 4476152

२२ िमतरछी असपताल, बागबजार ( 01 4269555, 4264333

२३ रािषटरय कषयरोग कनद, िठमछी ( 01 6630033, 6630706

२४ ऊ हिसपटल एनड ररसचया सनटर, चाििहल ( 01 4476225

२५ मिडिकयर असपताल, चाििहल ( 01 4467011, 4467067

२६ काठमाडौ मोडल असपताल ( 01 4240805, 4240806

२७ िब एनड िब असपताल ( 01 5533206

२८ िनजामतछी सिा असपताल ( 01 4107003

२९ अलका असपताल ( 01 5555555

३० नपाल बाथ रोग उपचार कनद ( 01 5521208

३१ नपाल आखा असपताल ( 01 4250691

३२ नपाल आखा बक ( 01 4493684

३३ मनोरोग उपचार तथा पनःसथापना कनद ( 01 2143446

३४ िनदान असपताल, पलचोक ( 01 5531333

३५ मिमह तथा थाइरोइड उपचार कनद, कपणडोल ( 01 5544358

- 65 -

%= s[lif;“u ;DalGwt gLlt tyf P]g–lgod

किष ििकासको गितलाई सहज बनाउन किष समबनिछी नछीित, िनयमहरको महतिपणया सथान रहको हन । सरकारको पराथिमकता, परितबरता र िनयमन गनन काययालाई वयििसथत गनया किषका िििभनन नछीित, ऐन र िनयमहरल समटका हनन । हालसमम तजयामा भएका यसता नछीित, ऐन र िनयमहर िनमन न । यछी सामगछीहर किष ििकास मनतालय र अनतगयातका समबिनित िनकायहरको परकाशन िबसाइटहरमा उपलि न ।

नीितहर

1. रािषटरय बछीउ िबजन नछीित, २०५६2. रािषटरय िचया नछीित, २०५७3. रािषटरय मल नछीित, २०५८4. रािषटरय कफी नछीित, २०६०5. रािषटरय किष नछीित, २०६१6. ििजान तथा परिििि नछीित, २०६१7. किष वयिसाय परिरयान नछीित, २०६३8. किष जििक िििििता नछीित, २०६३ (सशोिन

सिहत २०७१)9. जििक परिििि नछीित, २०६३10. दगि ििकास नछीित, २०६४11. जलिाय पररितयान नछीित, २०६७12. औदयोिगक नछीित, २०६७13. पनछीपालन नछीित, २०६८14. खकया नछीित, २०६८

15. पषप परिरयान नछीित, २०६९16. रािषटरय सहकारछी नछीित, २०६९17. आपितया नछीित, २०६९18. रािषटरय िसमसार नछीित, २०६९19. िसचाइ नछीित, २०७०20. किष यानतछीकरण परिरयान नछीित, २०७१21. िन नछीित, २०७१22. ििकास सहायता नछीित, २०७१23. रािषटरय भ–उपयोग नछीित, २०७२24. साियाजिनक िनजछी साझदारछी नछीित, २०७२25. िािणजय नछीित, २०७२26. मौरछी परिरयान नछीित, २०७४27. रािषटरय खादय सिचता २०७५28. रािषटरय किष-िन नछीित, २०७६

ऐनहर

1. जलचर सरकषण ऐन, २०१७2. पटनट िडजायन र टरडमाकया ऐन, २०२२3. खादय ऐन, २०२३4. दाना पदाथया ऐन, २०३३5. बछीउ िबजन ऐन, २०४५6. नपाल किष अनसनिान पररषद ऐन, २०४८7. रािषटरय दगि ििकास बोडया ऐन, २०४८8. आमाको दिलाई परितसथापन गनन िसत (िबकरी

िितरण िनयनतण) ऐन, २०४९9. रािषटरय िचया तथा कफी ििकास बोडया ऐन,

२०४९

10. रािषटरय सहकारछी ििकास बोडया ऐन, २०४९11. आयोिडनयकत नन (उतपादन तथा िबकरी िितरण)

ऐन, २०५५12. पश सिासथय तथा पशसिा ऐन, २०५५13. पश ििशाला र मास जाच ऐन, २०५५14. नपाल पश िचिकतसा पररषद ऐन, २०५५15. िबरिा सरकषण ऐन, २०६४16. सहकारछी ऐन, २०७४17. खादय अििकार तथा खादय समपरभता समबनिछी

ऐन, २०७५18. जछीिनाशक ििषादछी वयिसथापन ऐन, २०७६

- 66 -

िनयमािलीहर

1. खादय िनयमािलछी, २०२७2. दाना पदाथया िनयमािलछी, २०४१3. जछीिनाशक ििषादछी िनयमािलछी, २०५०4. िसचाइ िनयमािलछी, २०५६5. पश सिासथय तथा पशसिा िनयमािलछी, २०५६

6. पश ििशाला र मास जाच िनयमािलछी, २०५७7. बछीउ िबजन िनयमािलछी, २०६९8. सहकारछी िनयमािलछी, २०७५9. नपाल पश िचिकतसा पररषद िनयमािलछी,

२०५७

आदि/िनददिन

10. कपास ििकास सिमित (गठन) आदश, २०३७11. पश आहारा उतपादन ििकास सिमित (गठन) आदश, २०४१1. रासायिनक मल िनयनतण आदश, २०५५ कालछीमाटछी फलफल तथा तरकारछी बजार ििकास सिमित (गठन)

(तसो सशोिन) आदश, २०६३2. बडयाफल रोग िनयनतण आदश, २०६४3. बालछी तथा पशपनछी बछीमा िनदनशन, २०६९

^= पनधौ योजनामा (२०७६।०७७-२०८०।८१ ) किष तथा पराकितक सोत कषतर

१. किष कषतरकषतगत सोच, लकय, उदशय, रणनछीित तथा काययानछीित ।

सोचखादय र पोषण सरकषा तथा खादय समपरभता सिहतको िदगो, परितसपिधी एिम समर किष अथयातनत ।

लकयपरितसपिाया जलिाय अनकल आतमिनभयार एि िनयायातमखछी उदयोगको रपमा किष कषतलाई रपानतरण गदया समािशछी र िदगो आिथयाक ििर हािसल गनन ।

उदशय१ किष कषतको उतपादन तथा उतपादकतिको ििर गरछी खादय तथा पोषण सरकषा सिनिचित गनन । २. किषमा आिाररत उदयोगको ििकास गरछी रोजगारछी र आमदानछी ििर गनया ।३. वयिसायछीकरण तथा परितसपिायातमक कषमता ििकास गरछी किष कषतको वयापार सनतलन गनया ।

रणनीित तथा काययनीित पतालछीस िटा काययानछीित सिममिलत रहको यस किष कषतका िनमनानसार ७ रणनछीितहर रहका नः

१. सर, परदश र सथानछीय तह तथा समबिनित सरोकारिालासगको समनिय तथा सहकाययामा किप समबनिछी नछीित, कानन तथा योजना िनमायाण गरछी किषको उतपादन र उतपादकति ििर गनन ।

२. किष कषतको उतपादकति ििर गनन िशकषा अनसनिान र परसार परितलाई एकीकत गदन परभािकारछी बनाउन र गणसतरछीय उतपादन सामगछी तथा सिाको उपलिताको सिनिचितता गनन ।

३. किषमा िनजछी कषतको लगानछी ििरको उिचत िातािरण िसजयाना गनया नछीित तथा सरचनागत सिार काययाकरमगत सहयोग तथा सहजछीकरण गनन ।

- 67 -

४. किष पिायािारको ििकास, बजार सचना परणालछीको सथापना, साना तथा मझौला किष उदयमशछीलताको ििकास, खादय सिचता तथा गणसतर अिभििर गदद परितसपिायातमक कषमता ििर गनन ।

५. सथानछीय समभावयताको आिारमा उतपादनशछील कषकहरको पराििििक, वयािसाियक तथा ससथागत कषमता अिभििरका साथ उनछीहरको अििकार िनिचित गदद उतपादन र बजारछीकरणलाई नाफामलक बनाउन ।

६. तलनातमक लाभ एिम उचच मलय बालछी तथा िसतको बजारछीकरण गरछी िनयायात परिरयान गनन ।७. जलिाय पररितयान र परकोपबाट पनन नकारातमक असर नयनछीकरण गदद जलिाय अनकलन तथा उतथानशछील

पराङगाररकलगायतका किष परििििको ििकास र ििसतार गनन ।

२. खादय तथा पोषण सरकषा कषतर

सोचखादय समपरभता, िदगो खादय तथा पोषण सरकषा सिहतको समाज ।

लकयसिच र पोषणयकत खादय उपलिता तथा पहचको ििर गदद खादय तथा पोषण सरकषाको सिनिचितता गनन ।

उदशय१. खादय असरकषा तथा पोषणको जोिखममा रहका कषत र समहको आिारभत खादय उपलिता सिनिचित गनया । २. किष तथा गर किषजनय उदयम माफया त आय-आजयानमा सिार गरछी खादयमा पहच ििर गनया । ३. खादयिसतको सिचता अिभििर गदद गणसतरयकत खादयिसतको िितरण परणालछीमा सिार गनया ।

रणनीित तथा काययनीित यस कषतको सतिटा काययानछीित सिहत िनमनानसारका ६ िटा रणनछीितहर रहका नः

१. सर, परदश तथा सथानछीय तहमा खादय तथा पोषण असरिकषत कषत र समहमा तथयमा आिाररत एकीकत योजना सिहत खादय सकट समािान गनया आिशयक वयिसथा िमलाउन ।

२. किष जििक िििििताको सरकषण, सिरयान र सदपयोग, जलिाय पररितयान अनकलन परििििको ििकास र ििसतार गरछी सादय िसतको उपलिता, उपयोगमा िसथरता र परिियान कायम गरछी खादय तथा पोषण सरकषा सिनिचित गनन ।

३. रथान खादयबालछी तथा पशपनछीको सरकषण, परिियान र परचार–परसार गदद समदायको पोषण अिसथा सिारका लािग खानपानको बानछी–वयिहारमा सिार लयाउन ।

४. गरकिषमा आबर नागररकका लािग आय-आजयान बिाई खादयमा पहच बिाउन ।५. िितरण परणालछी वयििसथत गनयाका लािग तछीन तहका सरकारको समनियातमक सञजालको ििकास गदद

खादय आिशयकतालाई परा गनया सब परदश तथा सथानछीय सतरमा जगडा भणडार (Buffer Storage) को वयिसथा गनन ।

६. सर, परदश तथा सथानछीय तहमा खादय तथा पोषण िसथित एि खादयिसतको गणसतर र सिचता सिनिचित गनया िनयमन परणालछी ििकास तथा ससथागत गनन ।

३. िसचाइकषतगत सोच, लकय, उदशय, रणनछीित र काययानछीित ।

- 68 -

सोचिदगो एिम भरपदवो िसचाइ सिििा उपलवि गराई किष उतपादन र उतपादकति ििरमा योगदान ।

लकयकिषयोगय भिममा िदगो एिम भरपदवो िसचाइ सिििा उपलि गराउन ।

उदशय१. उपयकत परिििि माफया त थप किषयोगय भिममा िसचाइ सिा ििसतार गनया । २. ठला, जलाशययकत तथा जलसथानानतरण बहउदशयछीय आयोजनाको ििकास गरछी किष योगय भिममा

िषद भरर भरपदाया रपमा िसचाइ सिििा उपलि गराउन ।३. समपनन िसचाइ परणालछीको ममयात-समभार एि वयिसथापनलाई सदि तलयाई िदगोपन बिाउन ।

रणनीित तथा काययनीित यस कषतमा १५ काययानछीित सिहत िनमन ६ िटा रणनछीितहर तय गररएका नः

१. िसचाइ ििकासको गरयोजना र किष ििकास रणनछीित अनसार जलिाय पररितयान अनकलन हन गरछी िसचाइ योजनाहरको ििकास एि ििसतार गनन ।

२. नया परििििमा आिाररत िसचाइको ििकास गनयाका साथ िसचाइ दकषता ििर गनन । ३. सर, परदश र सथानछीय तहको समनिय र सहकाययामा िसचाइ परणालछीको ििकास गनन तथा बाहर मिहना िसचाइ

सिा उपलि गराउनका लािग ठला बहउदशयछीय, अनतरजलािार र जलाशययकत आयोजनालाई पराथिमकताका साथ अिर बिाउन ।

४. भिमगत िसचाइ योजनाको ििसतार सिहत उपयोगमा जोड िदन । ५. िसचाइ परणालछीको ममयात समभार एि िदगो वयिसथापनका लािग सोत सिहत उपभोकता सहभािगता सिनिचित

गनन ।६. नछीितगत सिार ििदयमान ससथागत सरचनाको कषमता र जनशिकतको दकषता अिभििर गनन ।

४. अपिकषत उपलिि योजनाको अनतय समममा कल गाहयासथय उतपादनमा किष कषतको योगदान २७ परितशतबाट २२.३ परितशत

पगको हन । किष कषतको उतपादकति ३.१ बाट ४ म.ट. परितहकटर पगको हन । योजना अिििको अिनतममा परमख बालछीहरको बछीउ परितसथापन दर २५ परितशत पगको हन। आ.ि. २०७५/७६ मा परमख बालछीहरको परितहकटर उतपादकति िान ३.७६ म.ट., मक २.८ म.ट., गह ३.० म.ट., कोदो १.२ म.ट., फापर १.१ म.ट., तरकारछी १४.१ म.ट., आल १६.४ म.ट., दलहन १.२ म.ट., तलहन १.१ म.ट., फलफल ९.८ म.ट., माा ४.९ म.ट. परित हकटर, दि १,०५० िलटर परित दिाल पश परित ित, मास ७५ कजछी परितबि गररएको पश, तथा अणडा २४५ िटा परित पनछी रहकोमा योजना अिििको अिनतम िषया २०८०/८१ मा िान ४.५ म.ट., मक ४.० म.ट., गह ३.५ म.ट., कोदो १.३ म.ट., फापर १.२ म.ट., तरकारछी २० म.ट., आल २२ म.ट., दलहन १.३ म.ट., तलहन १.३ म.ट., फलफल १२ म.ट., माा ६ म.ट. परित हकटर, दि १,४८७ िलटर परित दिाल पश परितबत, मास ८५ कजछी परित बि गररएको पश, अणडा २६० िटा परितपनछी पगको हन । जिमनको उतपादकति अमररकी डलर ४,३४८ परित हकटर, किष शरमको उतपादकति अमररकी डलर १,५८७ परितवयिकत परित हकटर पगको हन । योजना अिििमा परमख किष उतपादनमा आतमिनभयार भई किष कषतको वयापार सनतलन कायम भएको हन ।

- 69 -

&= s[lif ljsf; /0fgLlt -ADS_ af/] ;+lIfKt hfgsf/L

साराि (SUMMARY)

किष ििकास रणनछीित (एिडएस) आगामछी २० िषया (२०७२/७३-२०९१/९२) सममका लािग नपालको किष कषतलाई िदशािनदनश गनन मागयादशयाक दसतािजका रपमा नपाल सरकारल आिथयाक िषया २०७२/७३ दिख लाग गरको रणनछीितक दसतािज हो । यस रणनछीितको उदशय १० िषन काययायोजना र मागयािचतसिहत किष कषतको ििगत तथा ितयामानका कामहरको समछीकषामा आिाररत किष ििकासको समिषटगत २० िषन रणनछीितक योजना परसतत गनया हो ।

एिडएस र किषको रपानतरण परिकरया (ADS AND THE PROCESS OF AGRICULTURAL TRANSFORMATION)

एिडएस को तजयामा मलतः किषमा आिाररत समदायलाई सिा र उदयोग कषतबाट बिछी आय आजयान गनया सकन गरछी किष कषतको रपानतरण गनन अििारणामा आिाररत । नपालछीको लािग खादय उतपादन तथा िितरण, गर किष कषतसिहतको गामछीण ििकास, शरिमक र जिमनको उतपादकति ििर, वयापार सनतलन, रोजगारछी र यिा पलायन, किष कषतमा मिहलाको भिमका र जलिाय पररितयानको सनदभयामा पराकितक सोत–सािनको वयिसथापन आिदका लािग रपानतरण परिकरयाको उपादयता सथािपत हन । एिडएसल किष कषतको रपानतरण परिकरयालाई गित िदन र नपालछी समाजको आकाङकषा तथा समसयाहरबछीच सहछी तालमल सिनिचित गनन ।

एिडएस को पररकलपना (VISION OF THE ADS)

“आिथयाक ििरलाई गित िदन, जछीिनसतरलाई मािथ उकासन, खादय तथा पोषण सरकषामा योगदान िदन, खादय समपरभता उनमख आतमिनभयार, िदगो, परितसपिधी तथा समािशछी किष कषत” ।

तालिका १: एलिएस परिकलपनाका िालि सचकहर ि िकषयहर(Indicators and Targets for ADS Vision)

- 70 -

पररक

लपना

का

समभ

ागस

चक

हर२०

१५ क

ो अिस

था

अलप

काल

ीनल

कय (५

िषय)

मधयक

ालीन

लकय

० िष

य)दी

घयकाल

ीन ल

कय

(२०

िषय)

lge{/t

fGgdf cfTd

lge{/t

fGgdf !^

Jofkf/ 3

) k|ltzt Jof

k|ltzt c

ltl/Qm

{t Jof

k|ltzt c

ltl/Qm

{t Jof

lbuf]]kg

jif}{e

l/ l;FrfO

@%=@ k

k|ltzt

Dff6f]d

f k|fª\u

fl/s k

k|ltzt

x}l;ot

lalu|Ps

f] hld

@=** ldln

fs]sf]

$$=& k

gsf] pTk

[lifIf]qs

f] s'n u

k|lt x

cd]l/sL 8n/

( cd]l/sL 8n/

cd]l/sL 8n/

f s[lif Joj

sf] k|ltzt

( k|ltzt

k|lt:k

s[lif Jof

Jofkf/

cd]l/sL 8n/

Jofkf/

cd]l/sL 8n/

Jofkf/

d]l/sL 8n/

Jofkf/

d]l/sL 8n/

s[lifhGo

sL 8n/

cd]l/sL 8n/

sL 8n/

* ldln

sL 8n/

;dfj]zL

dlxnfs

f] jf ;

Tjdf /x

]sf] s[lifof

f k|ltzt

- 71 -

पररक

लपना

का

समभ

ागस

चक

हर२०

१५ क

ो अिस

था

अलप

काल

ीनल

कय (५

िषय)

मधयक

ालीन

लकय

० िष

य)दी

घयकाल

ीन ल

कय

(२०

िषय)

s[lif s

fo{qmdsf]

kx'Frle

qsf s[ifs

!*=@ k

)s[lif I

f]qsf] s'n u

f] cf};

zt -*_

% k|ltzt

^ k|ltzt

sf]kfh

s[lif I

f]qsf] s'n u

s[lif >

cd]l/sL 8n/

( cd]l/sL 8n/

cd]l/sL 8n/

^ cd]l/sL 8n/

L0f If]qx

¿df u/LaL

@$=# k

( k|ltzt

tyf kf]if0

f ;'/I

hlgt u

@&=^ k

^ k|ltzt

Kff]if0

f !=k'8

\sf]kg

|ltzt,

! k|ltzt,

]sf hg;

f] k|ltzt

$= laPd

cfO{ (

f dlxnfs

f] k|ltzt !

k'8\sf]kg

t) x'g

;'s]gf

ª\Vof

f] k|ltzt

%, laPd

cfO{ s

dlxnfs

f] k|ltzt !

k'8\sf]kg

t) x'g

k|ltzt,

;'s]gf

ª\Vof

f] k|ltzt

cfO{ s

dlxnfs

f] k|ltzt !

k'8\sf]kg

|ltzt,

t) x'g

k|ltzt,

;'s]gf

ª\Vof

f] k|ltzt

cfO{ s

dlxnfs

f] k|ltzt %

- 72 -

Pl8P; Ps hLjGt /0fgLlt xf] (ADS is a living strategy) . Pl8P;sf] kfFr kfFr jif{df afx\o

;dLIff u/L To;df ;/sf/ / gful/s ;dfhn] Jofks 5nkmn ug]{ 5g\ / lg/Gt/ ;+zf]wg

sNkgf ul/Psf] 5 .

किष ििकास रणनीित कायायनियन अिसथा र हालसममको परगित अिसथाकिष ििकास रणनछीितल पररकलपना गर अनसार िििभनन नछीितगत सिारका परयासहर भरहका न । नपाल सरकार मा. मनतछीसतरको िमित २०७२/११/१० को िनणयाय अनसार Food and Nutrition Security Plan of Action सिछीकत भएको भन खादय सरकषा र खादय समपरभता ऐन, २०७५ सिछीकत भएको । साथ भ उपयोग ऐन, २०७६ जारछी भसकको । सरचनागत ििकासका समबनिमा किष ििकास रणनछीितल पररकलपना गरका रािषटरय किष ििकास कायायानियन सिमित, रािषटरय किष ििकास समनिय सिमित, रािषटरय िकसान आयोग, किष ििकास रणनछीित कायायानियन समनिय एकाइ, ADS JSR Mechanism सथापना भएको । काययाकरमका हकमा िििभनन िनयिमत काययाकरमहरका अलािा किष ििकास रणनछीितको सहयोगछी पररयोजनाका रपमा परिानमनतछी किष आििनकीकरण पररयोजना कायायानियनमा रहको भन खादय तथा पोषण सरकषा फलयागिशप काययाकरम अनतगयातको नपाल खादय तथा पोषण सरकषा पररयोजना कायायानियनमा रहको । रणनछीित कायायानियन सहयोगका लािग यरोिपयन यिनयनको ३६ िमिलयन यरो बराबरको बजटरछी सहयोग र ४ िमिलयन यरो बराबरको पराििििक सहयोग माफया त सातिट परदशहरमा रहन गरर ADS Expert हरल रणनछीित कायायानियनका लािग आिशयक समनिय, सचतना एि योजना तजयामालगायतका काययाहरमा सहयोगछी भिमका िनिायाह भरहको । किष कषतको समग अिसथा र रणनछीित अनसारका सचकहरको उपलििसिहतको (Agriculture Sector Review) कषतगत अिसथा ििशषण गररएको । मखयत टरषट फनड सथापना हन नसकदा फलयागिशप काययाकरमहर भन परतयकष रपमा परभािित हदा रणनछीित कायायानवयनको हालसमम लिकषत सचकहरको परगित अिसथा भन िमिशरत रपमा हािसल भएको दिखन । कहछी सचकहर जसत जङगलल िाकको कषतफल, िसिञचत कषतफलमा ििर, मिहलाको सिािमतिमा रहको जिमनको परितशत, किष कषतको ििरदरलगायत खादय र पोषण सरकषाका समबनिमा सकारातमक िदसामा रहको भएतापिन वयापार सनतलन, माटोमा पराङगाररक पदाथयाको परितशत, परमख खादयाननमा आतमिनभयाता लगायतका सचकहर भन आशाितत रपमा हािसल हन सकको न ।सरोतः कवि तथया पशपनरी विकयास मनतयालय, २०७७

- 73 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*ता

िलक

ा २ क

िष िि

कास

रणिन

ितक

ा सचक

हरक

ो आ.ि

. २०७

५/७६

समम

को पर

गित

िसथि

सोच

स भाग

हरसच

कहर

आिा

र तथय

ाङ

(आ.ि

.२०७

२/७३

कय(आ

.ि. २

०७७/

७८)

हाल

सममक

ो परगि

त(आ

.ि.२

०७५/

७६)

सचना

का स

ोतहर

आतम

िनभयार

ताख

ादयानन

बाल

छीमा

अतम

िनभयार

ता१६

% वय

ापार

राटा

0% वय

ापार

राटा

१६.0

३% वय

ापार

राटा

(परकष

िपत)

नर ५

१.८

िबिल

यनअ

यात

र नर

२५

४ िम

िलयन

िनया

यात

किष

मनत

ालय

२०७६

; भनस

ार िि

भाग,

२०

७६;

िदगो

पनिष

दभररिस

िचत

कषतफ

ल ह

.२५

३५%

िाथप

५२,

०५०

ह िस

िचत

कषत/

िषया

६,२२

५ ह

थप िस

िचत

कषतफ

उजाया ज

लसो

त तथ

ा िस च

ाइ

मनता

लय,

२०७६

माटो

मापरा

ङाररक

पदा

थया (%

) १.

९६३

rtiliz

हिसय

त िब

िगए

को ज

िमन

(िम ह

७२२.

८८आ

.ि.२

०७४/

७५ म

ा १५,

४६०

ह र आ

.ि.२

०७५/

७६ म

ा २०,

८८२

ह जि

मन स

िार ग

ररए

िन त

था ि

ाताि

रण म

नताल

य, २

०७६

ज गल

ल ि

ाक क

ो कषतफ

४४.७

४४.८

गलल

िाक

को

कषतफ

लआ

िथयाक

सिनकष

ण, २

०७६

जिमन

को उ

तपाद

कति

३,२७

८४,

१८४

२,९४

६ परम

ख ब

ालछीह

र उ

तपाद

न ७.

२% ल

ििद

आिथ

याक स

िनकषण,

२०७

६ राि

षटरय

किष

गण

ना २

०६६/

६७क

ल ग

ाहसथ

उतप

ादनम

ा किष

वय

िसाय

को य

ोगदा

न (%

९९.

९८%

(अनम

ािनत)

9परि

तशपि

धीक

िष वय

ापार

सनतल

न ($

१,१२

३१,

०७३

१,४३

७भन

सार ि

िभाग

, २०७

६क

िषजन

य िन

यायात

)२२

५४५

६३०

- 74 -

सोच

स भाग

हरसच

कहर

आिा

र तथय

ाङ

(आ.ि

.२०७

२/७३

कय(आ

.ि. २

०७७/

७८)

हाल

सममक

ो परगि

त(आ

.ि.२

०७५/

७६)

सचना

का स

ोतहर

समाि

शछी

मिहल

ा िा स

यकत न

ाममा

रह

कोज

गगाक

सिािम

ति (%

) १६

२०१९

भि

म वय

िसथा

सहक

ारछी त

था ग

ररबछी

िनिा

रण म

नताल

य, २

०७५

किष

परसा

र सिा

मा

कषक

हरक

ो पहच

१८.२

२२तथ

याक

उपल

ि ह

न नस

कक

ो ।

आ.ि

.२०७

४/७५

मा क

ररब

२०%

रहक

ो ।

किष

तथा

पश

प िकष

ििक

ास म

नताल

य परग

ित पर

ितिद

न२०७

४/७५

किष

कषतक

ोििद

किष

कषतक

ो औसत

िा

िषयाक

ििद

२.२३

४५.

१% पर

कषपण

गररए

को

आिथ

याक स

िनकषण,

२०७

िजिि

कपा

जयानक

िष ग

ाहयासथ

उतप

ादन/

शरिमक

८३५

१,०२

९$९

७८ (अ

नमािन

त)आ

िथयाक

सिनकष

ण, २

०७६,

नपा

शरमश

िकत स

िनकषण,

२०७

४/७५

का

अिा

रमापर

कषिप

तगा

िमण

गररब

छी (%

)२४

.३१९

१८.७

% (अ

नमािन

त)आ

िथयाक

सिनकष

ण, २

०७६

खादय

र पो

षण

सरकष

ाख

ादय ज

िनत

गररब

छी (%

)२७

.६१९

तथया

क उ

पलि

हन

नसक

को.

१७.९

नसखय

ा चरम

खादय

सरिकष

त रह

को अ

नमान

१५ औ

पनच

बिष

याययोज

नाक

ोआ

िारप

पोषण •

पडक

ोपन

िषयामि

न) (%

कम

तौल

५ िष

यामिन)

•सक

नाश

५ िष

यामिन)

MI –

(१८.

५ भन

दा क

म हन

मिह

ला %

३७.४

३०.१

११.३

१८.१

२९ २० ५ १५

२८ १० ७.२

१६

पर

रयोज

ना अ

नतगयात

असल

पोष

काय

याकरम,

बािष

याक स

िनकषण

परिति

दन,

२०७५

- 75 -

*= /fli6«o ls;fg cfof]u पररचयः

किष कषतलाई आििनकीकरण, वयिसायछीकरण र िििििछीकरण गरछी िकसानको हकिहतको सरकषण एि परिरयान गनया तथा किष समबनिछी नछीित, ऐन, कानन तथा योजना तजयामाका साथ किष अनसनिान र परसारलाई िकसानमतछी बनाई िकसानहरको हक, िहत र अििकारको रकषा गदद किष उतपादनमा नपाललाई आतमिनभयार बनाउन िाञनछीय भएको तथयलाई आतमसात गदन किष ििकास रणनछीित सन (२०१५-३५) ल पररलिकषत गर बमोिजमका उदशय हािसल गनया नपाल सरकारबाट िमित २०७३।१०।६ मा जारछी रािषटरय िकसान आयोग गठन काययाकारछी आदश, २०७३ अनसार रािषटरय िकसान आयोग गठन भएको हो । यस आयोगको कायायालय कीितयापर, काठमाडौमा अििसथत ।

दरदिटः

आम िकसानको हक, िहत र अििकारको सरकषण र परिरयान गनन मल ममयालाई आतमसात गदद किष न ििकास र समिरको आिार हो भनन मानयताका साथ िकसान अििकार ससकितको ििकास गनन ।

लकयः

िकसान अििकारमतछी िातािरण िनमायाण माफया त सब िकसानल आफलाई परापत अििकारको िनबायाि उपभोग गनया पाउन िसथित िनमायाण गनन ।

धययः

ििशववयापछी रपमा आतमसात गररएका िकसान अििकारका िसरानत, मलय मानयतालाई अिलमबन गदद सितनत, िनषपकष, ििशवसनछीय तथा नततिदायछी रािषटरय िकसान अििकार सिरयान र परिरयान गनन ससथाको रपमा आयोग रहन ।

काम, कतयवय र अििकारः

रािषटरय िकसान आयोग गठन काययाकारछी आदश, २०७३ मा उललख भए बमोिजम आयोगलाई दहायका काम, कतयावय र अििकारहर तोिकएको ः

क) किष ििकास रणनछीितको सफल कायायानियन गनयाका लािग किष ििकास मनतालयलगायत किष कषतसग समबिनित िनकायहर समकष समयसापकष सिारका समबनिमा नपाल सरकारलाई राय–सझाि िदन ।

ख) िकसानहरको हक, िहतलाई परिरयान गनया िकसान कलयाणकारछी योजना Farmer welfare scheme तजयामा गरछी नपाल सरकारलाई िसफाररस गनन ।

ग) नपाल सरकारल जारछी गरका ििदयमान नछीित, ऐन-िनयममा िकसान अििकारमा रहको नछीितगत िभननता (Policy Gap) को समबनिमा अधययन तथा ििशषण गरछी सिारका लािग नपाल सरकारलाई सझाि िदन ।

र) िकसान हक िहत अििकार एिम िकसानहरको राजय परितको कतयाय र दाियतिका लािग नया नछीित ऐन िा िनयमािलछी बनाउन नपाल सरकारलाई सहयोग गनन ।

ङ) िकसान अििकारको अनगमन, सपररिकषण गनन र सिारको लािग नपाल सरकार समकष िसफाररस गनन ।च) किष काययामा परयोग हन पराकितक सोत-सािनमा िकसानहरको पहच बिाउन र अििकार सथापना गनन ठोस

- 76 -

काययायोजना नपाल सरकार समकष िसफाररस गनन ।) िििभनन बालछी िसतहरको बजार सरलछीकरण गणसतर तथा लागत परितसपिायातमकता अिभििर र मलय

अिभििरको आिारमा िकसानल उिचत मलय पाउन उपायको बारमा नपाल सरकारलाई सझाि िदन ।ज) िसतगत सर, उतपादक सहकारछी सर तथा िकसान सजाल एि सगठनहरको कषमता अिभििर गरछी

िकसानहरको हक, अििकारको सरकषण र परिरयान गनन उपायहर समबनिमा नपाल सरकारलाई सझाि िदन ।झ) िकसानहरको परमपरागत जान सछीप परिििि रथान जात बछीउ नश तथा िकसानहरल ििकास गरका बालछी र

पश नशमा उनछीहरको पहच र परयोग बिाउन तथा तयसमा िकसानहरको अििकार सथापना गनया नपाल सरकारलाई आिशयक सझाि िदन ।

ञ) किष पशालाई आकिषयात बनाउन अिलमबन गनयापनन िकसान अििकार समबनिछी नछीित तथा काययाकरमका समबनिमा अधययन अनसनिान गनन गराउन ।

ट) सिििानल वयिसथा गरका िकसानहरका हक, िहत र अििकारहर कायायानियन भए नभएको समबनिमा अधययन गरछी नपाल सरकारलाई आिशयक िसफाररस गनन ।

ठ) िकसान सरसगठनहर (समह, सहकारछी, ग.स.स. बाहक) लाई दताया गरछी िनयमन गनन ।ड) सरकारछी तथा गर सरकारछी एि िनजछी कषतबाट सञचािलत नछीित तथा काययाकरम र आयोजनाहरबाट िकसानहरको

अििकार हनन भएमा समबिनित िनकाय र नपाल सरकारलाई जानकारछी गराई आिशयक िसफाररस गनन ।ि) नपाल सरकारल समय समयमा तोकका अनय काम गनन ।

सरोतः रयावटरिय वकसयान आयरोग, कीितयापर, काठमाडौ

(= k|wfgdGqL s[lif cfw'lgsLs/0f kl/of]hgf

(सिदशछी सोच, सिदशछी लगानछी र आनतररक ससथागत जनशिकतबाट तयार भएको किष ििकास रणनछीित कायायानियको सहयोगछी पररयोजना)

पररचयः

नामः परिानमनतछी किष आििनकीकरण पररयोजनापररयोजनाको अिििः २०७३ शरािण – २०८३ असार (१० िषया)पररयोजना अिििभरको कल अनमािनत लागतः र. १ खबया ३० अबया ७४ करोड २० लाखपकट, वलक, जोन र सपरजोनको सखयामा सभावयता र आिशयकताको आिारमा करमश ििर गदद किमतमा १५००० पकटहर, १५०० वलकहर, ३०० जोनहर र २१ िटा सपरजोनहर सथापना गरछी ३ िषयािभत परमख खादयानन बालछीहरमा, २ िषयािभत तरकारछी बालछी तथा माामा र ७ िषयािभत परमख फलफल बालछीमा आतमिनभयार उनमख हन लकय िलएको ।

समभागहरः

१. साना वयिसाियक किष उतपादन कनद (पकट) ििकास काययाकरम २. वयिसाियक किष उतपादन कनद (लक) ििकास काययाकरम ३. वयिसाियक किष उतपादन तथा परशोिन कनद (जोन) ििकास काययाकरम (नयनतम कषतफल ५०० ह.)४. बहत वयिसाियक किष उतपादन तथा औदयोिगक कनद (सपरजोन) ििकास काययाकरम (नयनतम कषतफल

- 77 -

१००० ह.)

सञचालनको अििारणाः

३.१ किष योगय जिमनको चकलाबनदछी३.२ िििशिषटकत वयिसायछीकरण३.३ उननत परिििि र गणसतरछीय पिायािार ििकास३.४ अनतरािषटरय रपमा बजारमा परितसपििया किष र औदयोिगकरण३.५ उपलििमा आिाररत सहजछीकरण (Smart Output Based Facilitation)सचालन गनन िनकायः नपाल सरकार, किष तथा पशपनछी ििकास मनतालय

सहयोगी िनकायहर

1. अथया मनतालय2. ऊजाया, जलसात तथा िसचाइ मनतालय3. िन तथा िातािरण मनतालय4. उदयोग, िािणजय तथा आपितया मनतालय5. सरछीय मािमला तथा सामानय परशासन मनतालय6. शहरछी ििकास मनतालय7. भौितक पिायािार तथा यातायात मनतालय8. िशकषा, ििजान तथा परिििि मनतालय

अपिकषत परितफलः

• पररयोजना अिििमा कल पकट १५०००, लक १५००, जोन ३००, सपर जोन २१ सथापना भएको हन । • रािषटरय र परादिशक महति र सथानछीय समभावयताका तोिकएका बालछीहर कमतछीमा ४ लाख ७१ हजार हकटरमा

खतछी भई कररब ६६ लाख म.टन किष उपज र दि तथा मास थप उतपादन हन अनमान गररएको । • पररयोजना अिििमा तोिकएका बालछी िसतको उतपादन ििर गरछी आयात परितसथापन र िनयायात परिरयानको

माधयमबाट करमश: आतमिनभयार उनमख भएको हन ।

- 78 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*आ

.ि. २

०७७/

७८ म

ा सच

ालन

भएक

ा जोन

तथ

ा सपर

जोन

हरक

ो ििि

रणकर

. स.

काय

ायालय

काय

याकषत

बाल

छीसम

पकया न

.इम

लसप

र जोन

जो

१प.

का.ई

, तापल

जङग

तापल

जङग

अल

चछी०२

४-४६

०६९९

, ९८५

२६६०

३९९

पाचथ

रअ

लचछी

०२

४-५२

१०९८

, ९८५

२७८४

०९८

२ प.

का.ई

, सख

िासभ

ास ख

िासभ

ाअ

लचछी

०२९-

५६०८

५५, ९

८५२०

९९८५

भोजप

रअ

लचछी

०२९-

४२००

४९, ९

८५११

६४११

३ प.

का.ई

, ओख

लिङ

गाओ

खल

िङगा

आल

०३

७-५२

०७११

omसो

लख

मब

सनतल

ा, अ

दिा/

बसार,

िकिछी

०३८-

५२०

४०६,

९८५

२८५१

४०६

४प.

का.ई

, खोट

ाङख

ोटाङ

मक/ म

क ब

छीउ

०३६-

४२०७

४१pm

५प.

का.ई

, तहरथ

मतहर

थमअ

लचछी

९८५२

०८२८

२१pm

omिन

कटा

तरक

ारछी

०२६-

४०४१

९०pm

प.क

ा.ई, इ

लाम

इलाम

िकबछी

, गाई

०२७-

५२०८

०८pm

प.क

ा.ई, झ

ापा

झापा

िान

सपारछी

, रि

र, म

क०२

३-४५

६१८८

८प.

का.ई

,मोरङ

मोरङ

माा

,िान

९८५२

०३६०

२४pm

९प.

का.ई

, सनस

रछीसन

सरछी

माा

,िान

दिा/

बसार,

तर

कारछी

, बगर

०२५-

५३२१

५१pm

१०प.

का.ई

.उदय

परउद

यपर

सनतल

ा, अ

दिा/

बसार,

ादयानन

बाल

छी०३

५-४२

०८३८

११प.

का.ई

, िसर

ाहा

िसराह

ािा

न, आ

प०३

३-५४

५१६६

, ९८५

२८२३

६३६

omसपत

रछीआ

प, भ

सछी

९८५२

८३३१

५०pm

१२प.

का.ई

, िनष

ा िन

षा

माा

िान

०४१-

४२०

३९२,

९८५

४०२४

२३४

om१३

प.क

ा.ई म

होतिर

छीमह

ोतिरछी

तरक

ारछी ,

माा

९८४१

२४११

७३Pm

om१४

प.क

ा.ई, स

लायाह

छीसल

ायाहछी

िान

०४६-

५२०४

१६, ९

८४४१

२१५०

om१५

प.क

ा.ई, र

ौतहट

रौतहट

तरक

ारछी, ि

ान०५

५-५६

५०७८

, ९८५

५०४२

०३१

१६प.

का.ई

, बारा

बारा

माा

९८

५५०४

८८९९

१७प.

का.ई

, पसा

यापस

ायातर

कारछी

९८५५

०३६४

१५pm

om१८

प.क

ा.ई, द

ोलख

ािक

िछी०४

९-४२

११३०

, ९८५

४०४८

११७

om१९

प.क

ा.ई, ि

सनिप

ालचो

किस

निपा

लचोक

मक

०११-

६२०३

७०, ९

८५१२

००१२

- 79 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*कर

. स.

काय

ायालय

काय

याकषत

बाल

छीसम

पकया न

.इम

लसप

र जोन

जो

न क

ाभ

आल

०१

१-६६

२४४९

२०प.

का.ई

, िसन

िलछी

िसनि

लछी

जनार

०४७-

६९२०

२७, ९

८५१२

४६०८

om२१

का.ई

, राम

ाप

रामा

पजन

ार, आ

ल, ब

ाखा

९८४१

३४९५

९०pm

२२

प.क

ा.ई, म

किा

नपर

तरक

ारछी

९८५५

०१५४

१८pm

२३प.

का.ई

, भकत

परभकत

पर, क

ाठमा

डौ,

लिल

तपर

आल

, (भकत

पर र

काठ

माणड

तरक

ारछी (ल

िलतप

र)०१

-४१४

२१३१

, ९८५

१२१५

३३९

२४प.

का.ई

, निा

कोट

निाक

ोटआ

ल, त

रकारछी

०१

०-४१

८०४२

, ९८५

११२६

२१६

रसिा

आल

२५प.

का.ई

, िािद

ङगिा

िदङग

तरक

ारछी, म

क०१

०-४१

६१११

, ९८५

१२२२

५०३

om२६

प.क

ा.ई, ि

चतिन

िचति

नतर

कारछी

रा, म

ौरछी, ि

ान०५

६-५२

४३१२

, ९८५

५०७७

९७०

om२७

प.क

ा.ई, क

ासक

ीक

ासक

ीतर

कारछी

०६

१-४६

२४८८

, ९८५

६००७

१००

२८प.

का.ई

, गोरख

ागो

रखा

सनतल

ाजात

, िान

०६४-

४२०३

१६, ९

८५६०

१०९१

तनह

तरक

ारछी०६

५-५६

१५३०

, ९८४

६०८९

६९०

२९प.

का.ई

, लमज

ङगल

मजङग

अल

चछी०६

६-५२

१३८०

, ९८५

६०४६

७८०

मनाङ

सयाउ

०६६-

४४०२

१३, ९

८४५०

६९८२

om३०

प.क

ा.ई, न

िलपर

निल

परसन

तलाज

ात, त

रकारछी

९८५७

०८७०

३१pm

३१प.

का.ई

, मसत

ाङग

मसता

ङगसय

ाउ०६

९-४४

०१३०

, ९८५

७६५०

०८८

मयागद

छीसन

तला,

बगर

०६९-

५२१३

४५ ९

८५७६

४५३४

om३२

प.क

ा.ई, स

याङज

ासय

ाङजा

सनतल

ाजात

मसल

ाबाल

छी०६

३-४२

०९४५

, ९८५

६०५७

२८६

३३प.

का.ई

, बागल

ङगबा

गलङग

आल

०६

८-६२

००५३

, ९८५

७६७०

६६६

omपि

यातमक

, िान

०६७-

४२०४

०२pm

३४प.

का.ई

, दाङ

दाङ

मकतो

रछी, म

ौरछी०८

२-४१

७०७०

, ९८४

५०६४

५१३

३५प.

का.ई

, किप

लिस

त क

िपल

िसत

िान

तरक

ारछी ,

माा

०७

६-५५

०३४७

, ९८५

७०५१

४२३

om३६

प.क

ा.ई ग

लमछी

गलमछी

कफ

ीमक

/ मक

बछीउ

, सन

तला

०७९-

५२०८

६७, ९

८५७०

३२२७

om३७

प.क

ा.ई, ब

ाकबा

कमक

०८१-

५२७७

६१, ९

८४७२

९३९९

om३८

प.क

ा.ई, ब

िदयाया

बिदयाय

ािा

न०८

४-५६

०१४९

, ९८५

८०३४

४४४

- 80 -

. स.

काय

ायालय

काय

याकषत

बाल

छीसम

पकया न

.इम

लसप

र जोन

जो

न ३९

प.क

ा.ई, प

ालपा

पालप

ातर

कारछी

०७५-

५२११

८०, ९

८५७०

६८१८

om४०

प.क

ा.ई, प

यठान

पयठा

निा

न०८

६-४२

००५२

, ९८५

५०८८

८४६

om४१

प.क

ा.ई, अ

रायाख

ाचछी

अरा

याखाच

छीतर

कारछी

, बाख

ा०७

७-४२

०५३३

, ९८५

७०६९

५३३

४२प.

का.ई

, रपन

दहछी

रपनद

हछीमा

ा०७

१-५२

७००६

, ९८५

७०६०

३६४

निल

परास

छीगह

०७

८-४१

५०८१

४३प.

का.ई

, रक

म पि

यारक

म पि

याओ

खर

०८८-

४१३१

१४, ९

८५७८

२१९७

रोलपा

मक९८

५७८२

४१८८

४४प.

का.ई

, दल

खदल

खसन

तला,

आल

, बाख

ा ०८

९-४१

१०७८

, ९८५

७०६६

०४६

om४५

प.क

ा.ई, ड

ोलपा

डोलप

ासय

ाउ०८

७-५५

००८८

, ९८४

७०६१

९९८

४६प.

का.ई

, जमल

ाजम

ला

सयाउ

०८७-

५२०६

६६, ९

८५६०

३०३६

काल

छीकोट

सयाउ

९८४३

५०५५

२३pm

४७प.

का.ई

, हमल

ाहम

ला

सयाउ

०८७-

६८००

६५, ९

८६८३

९५९१

४८प.

का.ई

जाज

रकोट

जाजर

कोट

सनतल

ा, मौ

रछी०८

९-४३

०३७७

, ९८५

७८२१

८६९

४९प.

का.ई

, मग

मग

िसमछी

९८४५

६२०७

०२pm

५०प.

का.ई

, सलय

ानसल

यान

अदि

ा/ बस

ार, ि

ान०८

८-४०

०२२७

, ९८४

७८३१

९२०

omरक

म (प

िचिम)

तरक

ारछी/त

रकारछी

िछीउ

०८८-

४०११

२०,

om५१

प.क

ा.ई, स

खनत

सखनत

अदि

ा/ बस

ार, त

रकारछी

०८३-

५२५३

२४, ९

८५८०

५१८१

५२प.

का.ई

, कल

ालछी

कल

ालछी

गह

तलहन

बाल

छी ०९

१-५२

२९९७

, ९८५

८४८८

२१२

ilali@

५३प.

का.ई

, कञच

नपर

कञच

नपर

िान

०९९-

५२५९

९१, ९

८५८७

५१६६

५४प.

का.ई

, डडल

िरा

डड

लिरा

आल

भट

मास

०९६-

४१००

९२, ९

८५८४

२४६२

डोटछी

अदि

ा/ बस

ार०९

४-४१

००५८

५५प.

का.ई

, दाच

याला

दाच याल

ासय

ाउ/ओ

खर

०९३-

४२०१

४१, ९

८४८७

२३६६

omबत

डछीमक

९८५८

७८६५

२१pm

५६प.

का.ई

, बाज

राबा

जरा

जतन

०९७-

५०१०

७०, ९

८४८६

८८७४

५७प.

का.ई

, अा

मअ

ाम

आल

, बाख

ा ०९

७-६२

००८४

, ९८५

८४८८

२३१

om५८

प.क

ा.ई, ब

झाङग

बझाङ

गआ

९८५८

४९१०

५२pm

सरोतः

परधा

नमनत

री कलि

आधल

नकीक

िण प

रिषयो

जना

खमि

टाि ि

लितप

ि २०७

- 81 -

!)= s[lif tyf kz'kG5L aLdf

बछीमा ऐन, २०४९ को दफा ८ (र२) ल िदएको अििकार परयोग गरछी बछीमा सिमितल ततकालछीन किष ििकास मनतालयको सहयोग र समनियमा बालछी तथा पशपनछी बछीमा िनदनशन, २०६९ जारछी गरछी नपालमा औपचाररक र काननछी रपमा किष बछीमाको सरिात गररएको हो । कषकहरल लगाएका किष जनय बालछी तथा पालका पशपनछीहर बालछी तथा पशपनछी बछीमाको दायरमा पदया न । काननल िनषि गररएका बालछीहर (जसत सतधी) तथा जडछीबटछीहर यस बछीमािभत पददनन । बालछी तथा पशहरको बछीमा गराउदा लागन बछीमा शलक (Premium) को ७५ परितशन अनदान नपाल सरकारबाट उपलि गराउन वयिसथा गरको । सरको अिसथामा बालछी बछीमा लागतको (खतछी खचया) आिारमा भए तापिन ििगतका िषयाहरमा बछीमा सिमितदारा िििभनन बालछीहरको बछीमालख उतपादनका आिारमा जारछी गररएको र सोको िनरनतरता रहछी आएको । २०७५ साल िशाख १ गत दिख बछीमा सिमितदारा हरक बालछी तथा पशपनछी बछीमा गनन बछीिमत र. २ लाखको दरयाटना बछीमा (मतय सरकषण मात) अिनिायया रपमा गनन गरछी समािश गरको । जसमा कन बालछी र पशपनछी बछीमा अििि १ िषया िा १ िषया भनदा बिछी भन बछीिमत ल र. १०० ितनया पनन र बछीमा अििि १ िषया भनदा कम भएमा र. ५० ितनयापनन । दरयाटना बछीमाबापत ितनयापनन बछीमा शलकमा अनदान रहको न । २०७७ मिसर १५ गत दिख "बालछी तथा पशपनछी िनदनशन २०६९" लाई सशोिन गरछी "किष तथा पशपनछी बछीमा िनदनिशका,२०७७ लाग गररएको ।

किष तथा पशपनछी बछीमा, बछीमा सिमितमा दताया भएका २० िटा िनजधीिन बछीमा कमपनछीहर (बछीमक) ल नपालका सब िजललाहरमा कायया गनया सकन भए तापिन बछीमा सिमितदारा बछीमा काययामा सहजता पगोस भनन उदशय राखछी तछी कमपनछीहरलाई तछीनदिख चार िटा िजलला ििभाजन गरछी काययाकषत तोिकएको । काययाकषत तोिकएको िजललाहरमा तछी कमपनछीहरल अिनिायया रपमा बछीमा कायया गनयापनन । यिद काययाकषत तोिकएका बछीमा कमपनछीहरल बछीमा गनया नमानमा बछीमा सिमितमा उजरछी गनया सिकन ।

बालछी तथा पशपनछी बछीमा गनन परिकरयाः

कषकदारा परसताि फाराम भननः कषकदारा सियापरथम आफनो बालछी तथा पशपनछी कको बछीमा गराउन हो ? सोको बछीमा कमपनछीदारा उपलि गराइएको परसताि फाराम भरछी सोििएका परशनहरको सहछी उतिर िदइया सो फाराम समबनिछी बछीमा कमपनछी िा सो कमपनछीको बछीमा अिभकतायालाई बझाउनपनन ।

पराििििकको परमाण पतः कषकदारा पश गररएको परसताि उपर मलयाङकन गनया समबिनित किष िा पश पराििििकलाई सो परसताि फाराम बछीमा कमपनछील उपलि गराई बछीमाङकन रकम कायम गनयापनन । पराििििकल मलयाङकन गनन कायया सिहत सो बालछी िा पशपनछीको ५ िटा िसथर फोटो र ३ िमनटको िभिडयो िकलप राखन पनन हन ।

बछीमा लख जारछी गननः कषकदारा पश गरछी समबिनित पराििििकदारा सो परसतािउपर मलयाङकन गरछी िदइएको पराििििक परितिदन अनसार कायम भई आएको बछीमाङकन रकमको बछीमा लखमा वयिसथा भए बमोिजमको बछीमा शलकको २५% बछीमा शलक कषक (बछीिमत) ल बछीमा कमपनछीलाई बझाए पचिात बछीमालख जारछी हन ।

बाली बीमाका परकार र बीमा िलक : बछीमा सिमितदारा हालसमम जारछी भएका बालछी बछीमाका बछीमा लख यसपरकार रहका न । यसबाहक अनय बालछीहरको बछीमालखहर बछीमा सिमितदारा करमशः तयार गरछी कायायानियनमा लयाउन करम जारछी ।

- 82 -

कर.स. िगधीकरण बछीमालख परकार बछीमा शलक

१ बालछी बछीमा तरकारछी बछीमालख उतपादनमा आिाररत बछीमाङकको ७% (परित बालछी)२ बालछी बछीमा तरकारछी बछीमालख लागतमा आिाररत बछीमाङकको ५% (परित बालछी)३ बालछी बछीमा अननबालछी बछीमालख उतपादनमा आिाररत

(बछीजििर, चतिान)बछीमाङकको ५% (परित बालछी)

४ बालछी बछीमा अननबालछी बछीमालख लागतमा आिाररत (खायन, अननबालछी)

बछीमाङकको ५% (परित बालछी)

५ बालछी बछीमा मसलाबालछी बछीमालख

उतपादनमा आिाररत(अदिा ) बछीमाङकको ७% (परित बालछी)

६ बालछी बछीमा मसलाबालछी बछीमालख

उतपादनमा आिाररत(बसार) बछीमाङकको ५% (परित बालछी)

७ बालछी बछीमा फलफल बछीमालख लागतमा आिाररत (करा) बछीमाङकको ५% (परित बालछी)८ बालछी बछीमा फलफल बछीमालख उतपादनमा आिाररत

( सनतला, जनार, कागतछी)बछीमाङकको ५% (परित बालछी)

९ बालछी बछीमा फलफल बछीमालख उतपादनमा आिाररत मौसम सचाकाङक (सयाउ)

बछीमाङकको ८% (परित बालछी)

१० बालछी बछीमा फलफल बछीमालख लागतमा आिाररत बछीमाङकको ५% (परित बालछी)११ बालछी बछीमा उख बछीमालख लागतमा आिाररत बछीमाङकको ५% (परित बालछी)१२ बालछी बछीमा िचया तथा कफी

बछीमालखउतपादनमा आिाररत बछीमाङकको ५% (परित बालछी)

१३ बालछी बछीमा अलचछी बछीमालख लागतमा आिाररत बछीमाङकको ५% (परित बालछी)१४ बालछी बछीमा चयाउ बछीमालख लागतमा आिाररत बछीमाङकको ५% (परित बालछी)१५ पश बछीमा िििभनन पश

बछीमालखलागतमा आिाररत बछीमाङकको ५%(परित बालछी)

१६ पनछी बछीमा बोइलर कखरा बछीमालख

लागतमा आिाररत बछीमाङकको १.२५% (परित याच)

१७ पनछी बछीमा लयसया.पयारनट.हास बछीमालख

लागतमा आिाररत बछीमाङकको ५% (परित याच)

१८ पनछी बछीमा अिषटरच बछीमालख लागतमा आिाररत बछीमाङकको २% (परित याच)१९ अनय माा बछीमालख लागतमा आिाररत बछीमाङकको २%२० अनय मौरछी बछीमालख लागतमा आिाररत बछीमाङकको ५% (परित रार)

*अिभकताया माफया त बछीमा गराएमा कल बछीमा शलकको १०% किमशन अिभकतायाल परापत गदया न भन सदसय ससथा माफया त बछीमा भएमा कल बछीमा शलकको १०% ट िदइन वयिसथा रहको ।

- 83 -

सरकषण हन बालीहरको कषतरफल नयनतम कषतरफल : लागतका आिारमा बालछीहरको बछीमा गदाया नयनतम कषतफल पहाडमा चार आना तथा तराईमा अािा कटा हनपनन । उतपादनका आिारमा हन बालछी बछीमाको हकमा समबिनित बालछीको बछीमा लखमा वयिसथा भए अनसारको नयनतम कषतफल बमोिजम बछीमा कायया हन ।

सरकषण हन बाली तथा पिपनीहरको लागत/बीमाङक रकम

• बछीमाङक कायम गदाया बछीमा लखमा उललख भएको हकमा बछीमा लख बमोिजम र अनयको हकमा बजार मलय, बछीजक मलय र सथानछीय चलन चलतछीको मलयलाई आिार िलई आपसछी सहमितको आिारमा कायम गनया पनन ।

• लागतको आिारमा हन बालछीहरको बछीमा किष तथा पशपनछी ििकास मनतालयल उपलि गराएको लागतको अिछीनमा रहछी सथानछीय तहको किष हनन इकाईबाट उपलि गराएको लागतअनसार बछीमाङक रकम कायम हन ।

• पनछीहरको बछीमाङक रकम तपिसल अनसार हन ।

• परित पनछीको बछीमाङक रकम = दाना खचया X िनिायाररत गणाङक + चललाको मलय

• पशहरको बछीमा योगय उमरको सनदभयामा बछीमालखमा उललख भएको उमरलाई आिार िलनपनन ।

उमरः पशिनको बछीमायोगय उमर (नयनतम र अििकतम) दहाय बमोिजम हनः–• सथानछीय तथा उननत जातको गाई २ िषया (अथिा पिहलो बत भएको) दिख १० िषयासमम• भसछी ३ िषया (अथिा पिहलो बत भएको) दिख १२ िषयासमम• सथानछीय तथा उननत नशको बाचछी–कोरलछी िा पाडछीको ६ मिहनादिख २ िषयासमम• परजननका लािग उननत नशको साि िा रागाको ३ िषयादिख ७ िषयासमम• ििानछी िा जोतनका लािग गोर िा रागा ३ िषयादिख १२ िषयासमम• भडा, बाखा र बगर ३ मिहनादिख िबकरीका लािग तयार हनजलसमम ।

माा पालनका लािग नयनतम २०० िगया िमटरको पोखरछी र कमतछीमा तछीन (३) िफट पानछीको गिहराइ भएको पोखरछी हनपदया तर टराउट मााको हकमा पराििििकको िसफाररस अनसारको सरचना भएको हनपनन ।

बाली तथा पिपनी बीमा कषितको दाबी भतिानी वयिसथाः१ . बछीमा अििि िभत पनः कषित भएमा बछीमाङकन रकमको ९० परितशत भकतानछी उपलि हन । २. आिशक कषित भएमा किष परािििक तथा बछीमा लखमा वयिसथा भए अनरप दाबछी भकतानछी उपलि हन ।

बीमालखल रकषािरण गनद जोिखमहरदहायका कन कारणबाट िानबालछी, तरकारछी, फलफल, आल, पनछी र माा बछीमा अििििभत हािन नोकसानछी भएमा बछीमकल बछीमाङक रकमको ९० परितशत रकम बछीिमतलाई भकतानछी गननः

(िानबालछी, तरकारछी, फलफल, आल, पनछीको हकमा)(क) आगलािग, चटयाङ,(ख) भकमप,

- 84 -

(ग) बािछी/डिान /खडरछी,(र) पिहरो/भसखलन,(ङ) आिछीबहरछी, अिसना, िहउ िा तसारो,(च) आकिसमक/दरयाटनाजनय बाहय कारणहर,() कीरा तथा रोगबाट हन हािन–नोकसानछी (ज) बछीमालखमा वयिसथा भए बमोिजमका अनय जोिखमहर

दाबी समबनिी परकयाबछीमा गरको बालछी, पशपनछी, माा लगायतका बसतहरमा बछीमालखल रकषािरण गरका जोिखमहरमा कषित पयायाएमा ततकाल टिलफोन माफया त बछीमा कमपनछीलाई जानकारछी िदनपनन । साथ बछीमा कमपनछीको समबनिछीत नमबरमा SMS समत अिनिायया रपमा पठाउन पनन । बछीमालखकल रकषािरण गरको जोिखमहरका कारणबाट बछीिमत माा र पशपनछीको हािन नोकसानछी भएमा सात (७) िदनिभत र िान, तरकारछी, फलफल, आल (बालछीहरको) हकमा १५ िदनिभत िा सो अििििभत समभि नभएमा सोको कारणसिहत समभि हनासाथ बङक/सदसय ससथा माफया त दहायका कागजातहर बछीमक समकष पश गनयापनन ।

क) सककल बछीमालख (आिशक कषितको अिसथामा बछीमालखको फोटोकपछी)ख) पणया रपल भररएको दाबछी फाराम,ग) समबिनित पराििििकको परितिदन (परितिदन साथ कषित भएको ५ िटा िसथर फोटो र ३ िमनटको िभिडयो

िकलप)र) समबिनित िडा कायायालयको िसफाररस र कमतछीमा सबभनदा निजकको दई (२) जना िमकीको सजयािमन

मचलका ।ङ) मरको पशको सकतपटा (tag) दिखन फोटो च) मािथ उललख गररएका बाहक बछीमा लख बमोिजमका अनय अािशयक कागजातहर

दाबी समबनिी िििादबालछी तथा पशपनछी दाबछी समबनिछी िििाद उतपनन भएमा बछीमा सिमितमा उजरछी गनया सिकन वयिसथा रहको ।

कर.स.

बछीमा कमपनछीकनदछीय कायायालयको

समपकया न.तोिकएको िजलला

समपकया न.

१नपाल इ.क.िल.

९८४१४३८७३९

दाचयाला ९८६५९८३३४२ितडछी ९८४८७७३१८२डडलिरा ९८४९६७२४५२कञचनपर ९८६८४०४२८९

२ओररएनटल इ.क.िल. ९८५१०४७०१६

तहरथम ९८५२०५३२००िनकटा ९८५२०५३२००सनसरछी ९८५२०२९९०३सपतरछी ९८५२०२७८८१

३ नशनलइ.क.िल.९८५५०२१४२६

पयठान ९८५८०४०१६८, ९८५८०४३८३९रोलपा ९८५८०४०१६८, ९८५८०४३८३९

- 85 -

कर.स.

९८५६०३७८१२दाङ ९८५८०२६५५३

अरायाखाचछी९८६७७६३८०५, ९८११९४७२०४, ९८५५०२१४३७

४िहमालयन जनरल इ.क.िल. ९८५११११६९१

िसनिपालचोक ९८४१९८९०५०काभपलानचोक ९८५११८५८११लिलतपर ९८४१३७८१७२बारा ९८६५०४७६९१

५िपरिमयर इ.क.िल. ९८४००९९६५६

दोलखा ९८४१८४२००४सलायाहछी ९८४४०३२७८१िसनिलछी ९८४२६४७०५९रामाप ९८१५०३५३४०

६नको इ.क.िल.

९८०१८२१०३४तापलजङ ९८०१८२१०८६पाचथर ९८६२१६०४८०इलाम ९८०१८२१०३२

९८५२०४९४४९झापा –िबतायामोड ९८०१८२१०५३झापा –दमक ९८०१८२१०५६

७सगरमाथा इ.क.िल. ९८५१०८७८६०

जाजरकोट ९८४८२०९८९५मग ९८४८३२२४५३जमला ९८५८०३१९२०

८परभ इ.क.िल.

९८५१०१५८४२मसताङ ९८४७६४०९२३मयागदछी ९८४९७४१८४२

९८४१२०८२८४िागलङ ९८४७६५५०८१सयाङजा ९८४९४१८४९४

९िशखर इ.क.िल.

९८०१२३५१०२, ०१४१०१५३९

िचतिन ९८०१०६४११७िचतिन ९८४५११३१८३मकिानपर ९८०१०६७१६९मकिानपर ९८०१२३५११२

९८०१२४९७३९, ९८४१६१३२८८

निाकोट ९८६५७१३९०३निाकोट ९८४९८५३८१७िािदङ ९८५१०६७२७६िािदङ ९८४६७५६७०९

१०लिमबनछी जनरल इ.क.िल.

९८५५०५००८७सखिासभा ९८४२२१५५२०उदयपर ९८५१२०६२७६

९८५१२२९७९२भोजपर ९८५२०६२०७५खोटाङग ९८५२८४६०६२

- 86 -

कर.स.

११परडिनसयल इ.क.िल. ९८४१५९१८४८

तनह ९८५६००८७७०गोखाया ९८१४१४०७२०लमजङ ९८५६०४६३१८निलपरासछी ९८५७०२४८९०

१२एन. एल.जछी. इया. क. िल.

९८४२०४५९०५

सलयान ९८५१११५७०६डोलपा ९७४८०९९११६पिचिम रकम ९८४७९३४६६१, ९८०६२४८३१०बाक ०८१४१५१६३

१३िसराथया इ.क.िल.

९८५११२७८७३रपनदहछी ९८५७०५६३००बटिल ९८५७०७३५२२पालपा ९८५७०६५४३२

९८५१२३३९७३कासकी ९८५६०८२१३८मनाङ ९८५६०४६६८९

१४यनाइटड इ.क.िल.

९८४१८१०४३५ हमला ९८६९५०६१२९९८४१७३९७१८ बाजरा ९८६९५०६१२९ अाम ९८५८४८५९६०, ९८६८४४७६१९

१५एभरषट इ.क.िल.

९८५११२९८९६कािलकोट ९८४८०६३९२३बिदयाया ९८६०००५१८४

९८२४०८९३०४सखनत ९८४८१०४९५८दलख ९८१८५०८६२७

१६रािषटरय बछीमा क. िल

९८४१४५१४७३ कलालछी ९८५७०२४८९०९८४८७२६८७३ बझाङ ९८४८४२१७७०९८४९०७०२३९ डोटछी ९८६८३१९१४१

१७आई. एम. ई. जनरल इ.िल.

९८५१२७३७३९

िनषा ९८५४०२०९५३महोतिरछी ९८४१५२२१२५ओखलिङगा ९८४११४१२०१सोलखमब ९८१५७६०२३८, ९८५१२७३७५५

१८शरछी सािनमा जनरल इ.क.िल.

९८५१००८३४१मोरङ ९८०७००८३१२, ९८४४४६६५४३निलपर ९८४५४२२९१८

९८४१९१९००६ किपलिसत ९८४७०८२११२, ९८२१३२८४२३

१९शरछी जनरल इ.क.िल.(नपाल)

९८६९२८२९२३ रसिा ९८५१२४०५२१९८६११४०१५९ िसराहा ९८६२९६७६३५ पसाया ९८४५२५४५०८

२०शरछी अजोड इ.क.िल.

९८५११२४८८९गलमछी ९८४७५७४१४४पियात ९८५६०४६७२८

- 87 -

कर.स.

९८५१११०२४१पिधीरकम ९८६४९८८२२५रौतहट ९८५५०४१४८४

बछीमा सिमितको ठगाना तथा समपकयाकिष तथा पशपनछी बछीमा समबनिछी कन समसया आइपरमा तल उललख गरका बछीमा सिमितमा समपकया गनया सिकन । बछीमा सिमित, कपनडोल लिलतपर । फोनः ५५२१०७९, ५५३८७४३ फयाकसः ५५२०११९ टोल रिी न .ः १६६००१५६७८९ इमलः info@nib.gov.np , website: www.nib.gov.npसोतः किष ििभाग हररहरभिन, २०७७

afnL tyf afujfgL

!!= aLp lahg

नपाल हालसमम उनमोचन तथा दताया परिकरयाबाट सिचत भएका ७७ बालछीका ६७१ जातहर

qm=;+= afnL pGdf]lrt btf{ hDdf ;"rLaf6 x6fO{Psf

! r}t] wfg ६ – ६ १

@ Afif]{ wfg ५८ ६६ १२४ २०

# ds} २७ ५८ ८५ १४

$ ux'F ३१ १ ३२ १३

% sf]bf] ५ – ५ –

^ Hff} ६ – ६ –

& kmfk/ १ – १ –

* bnxg afnL ३९ २ ४१ ३

( t]nxg afnL १९ २ २१ १

!) cf}Bf]lus afnL १२ – १२ –

!! cfn' ११ ५ १६ –

!@ t/sf/L ३९ २५७ २९६ ५८

!# 3fF;]afnL १५ २ १७ –

!$ kmnkm"n afnL २ ५ ७ –

!५ सखरखणड २ - २ –

hDdf २७३ ३९८ ६७१ ११०

- 88 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*११

.१ अ

ननबा

ली

क) च

त िा

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दनकष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

1िस

.एच.

४५@)

@# -!(

तराई

, िभत

छी मिश

तथा

मधय

पहा

2िि

नदशवर

छी@)

#* -!(

तराई

र िभ

तछी म

िश

3चत

$$ -!(

तराई

को ि

सिञच

त भि

4चत

$* -!(

तराई

र िभत

छी मिश

(३००

िमटर

सममक

ो उचा

इको ि

सिञच

त भि

5हि

दयानाथ

^) -@)

3तर

ाई, ि

भतछी म

िश, र

रभर ब

िसन

८००

िमटर

समम

6चत

&$-@)!

समद

सतह

दिख

७००

िमटर

उचा

इसमम

को त

राई, ि

भतछी म

िश, न

दछी िक

नार,

बसछी त

था स

मतल

फाट

f]{ wf

कर.

बाल

ीको ज

ातिस

फारर

स ि

षयपा

कन िद

नउत

पादन

कषमत

ा (म

. टन/

ह)िस

फारर

स कष

तर

1ता

ईचङग

१७६

मधयप

हाड

र उपत

यका

2चा

ईनङग

२४२

पहाड

3ता

ईनान

@$ -!(

पहाड

4ता

ईनान

@$ -!(

पहाड

5मस

लछी

तराई

र िभ

तछीमि

6सा

िितछी

तराई

र िभ

तछीमि

मल ३

@)$!-!(

मधय

पहाड

- 89 -

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

मल २

@)$$-!(*

ाठमा

डौ उ

पतयक

ा तथा

समा

न हा

िापा

नछी भ

एको ३

०००

फीट

दिख

४५

०० फ

ीटसम

म उच

ाइक

ो मधय

पहा

खमल

$$ -!(

काठ

माडौ

उपत

यका त

था स

मान

हािा

पानछी

भएक

ो ३००

० फ

ीट द

िख

४५००

फीट

समम

उचाइ

को म

धय प

हाड

10मक

िानप

र १@)

$$ -!(

िङग

कीरा

को पर

कोप

भएक

ो तराई

11रय

ा २@)

$$ -!(

तराई

को अ

िसिञ

चत प

ाखा

12पा

लङग

$$ -!(

शछीत

ोषण ह

ािाप

ानछी भ

एका म

किा

नपर ि

जलल

ाको प

ालङग

सरह

का

पहाड

छी कषत

मल ५

7१०

०० िम

टर द

िख १

४००

िमटर

समम

उचा

इ भए

का प

िचिमछी

मध

यपहा

डछी कष

तहर

जसत

पियात,

िागल

ङग, म

यागद

छी14

खमल

0१०

०० िम

टरदि

ख १

४००

िमटर

समम

उचा

इ भए

का प

िचिमछी

मधय

पह

ाडछी कष

तहर

जसत

पियात,

िागल

ङग, म

यागद

छी15

खमल

7१०

०० िम

टरदि

ख १

४००

िमटर

समम

उचाइ

भएक

ा पिचि

मछी म

धय

पहाड

छी कषतह

र जस

त पि

यात, ि

ागलङग

, मया

गदछी

मरोङ

नपाल

को प

िधी ए

ि पि

चिमछी कष

तको १

४००

िमटर

दिख

२००

० िम

टरसम

म उच

ाइ भ

एको उ

चच प

हाड

र िचस

ो हाि

ापान

छी भएक

ो मध

यपहा

रािा ७

@)$* -!(

तराई

, िभत

छी मिश

र सो

सरह

हाि

ापान

छी भएक

ो अक

ाश ख

तछी

गररन

कषत

18राि

ाकषण

$* -!(

तराई

, िभत

छी मिश

र सो

सरह

हाि

ापान

छी भएक

ो िसि

ञचत

भिम

19राि

ा ४@)

%@ -!(

मधय

पिचिम

र सद

रपिचि

म तर

ाई (क

िपल

िसत,

दाङ

, बिद

याया, ब

ाक,

कल

ालछी र

कञच

नपर)

- 90 -

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

20राि

ा ११

मधय

तराई

(पसा

या, बारा

, रौत

हट, स

लायाह

छी, मह

ोतिरछी

र िनष

21राि

ा १२

पिधी त

राई

22मा

ापच

१४००

िमटर

दिख

२००

० िम

टर स

मम उ

चाइक

ो िचस

ो हाि

ापान

छी भए

को म

धयदि

ख उ

चच प

हाडस

मम (ल

मल, र

ानदक

र ो

मरोङ

ग कष

त)23

खमल

%^ -!(

काठ

माडौ

उपत

यका ए

ि सो

सरह

को ह

ािाप

ानछी ह

न ठा

24राम

पर म

सलछी

तराई

, िभत

छी मिश

, बश

छी एि

मधय

पहाड

को ९

०० िम

टर उ

चाइस

मम

अथि

ा मसल

छी िान

लगा

उन स

िकन

सब कष

चनदन

नाथ

%* -@)

जमल

ा िा स

ो सरह

का ह

ािाप

ानछी भ

एको कष

26चन

दनना

थ ३

जमल

ा िा स

ो सरह

को ह

ािाप

ानछी भ

एको कष

मल १

%* -@)

काठ

माडौ

उपत

यका

ोकतन

^# -@)

तराई

, िभत

छी मिश

, तलल

ो पहा

ड र म

धय प

हाडक

ा नदछी

िकना

रा

29िम

िथल

^# -@)

तराई

, िभत

छी मिश

र मध

य पह

ाडक

ो बसछी

30राम

तराई

, िभत

छी मिश

(िश

बाल

छीक उ

पतयक

ा, मक

िानप

र, िच

तिन

र नि

लपर

ासछी)

31िष

न ३००

^# -@)

तराई

र िभ

तछी म

िश

32पो

खल

छी जठो

बिो

पोख

रा उप

तयक

ा र य

स आ

सपास

का कष

तहर

(६००

दिख

९००

िमटर

उच

ाइ)

मल ८

^# -@)

मधय

पहाड

र तल

लो प

हाड

34सन

ौलो स

गनिा

तराई

, िभत

छी मिश

35रय

ा १@)

^^ -@)

अिस

िञचत

तराई

, टार

तथा म

धयपह

ाडक

ा उपत

यका

- 91 -

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

लका ब

ासमत

छी@)

^^ -@)

मधय

तथा प

िधी त

राई

37हद

धीनाथ

^^ -@)

तराई

तथा

िभतछी

मिश

38तर

हरा १

मधय

तथा प

िधी त

राई

39िड

. िाई

. १८

(पञज

छीकरण

मा

त) F

^^ -@)

तराई

तथा

िभतछी

मिश

िड. ि

ाई. २

८ (प

ञजछीक

रण

मात)

6तर

ाई त

था िभ

तछी म

िश

िड. ि

ाई. ६

९ (प

ञजछीक

रण

मात)

तराई

तथा

िभतछी

मिश

खमल

–१०

ाठमा

डौ उ

पतयक

ा र स

ो सरह

को ह

ािाप

ानछी भ

एका प

हाडछी

कषत

खमल

–१३

ाठमा

डौ उ

पतयक

ा र स

ो सरह

को ह

ािाप

ानछी भ

एका प

हाडछी

कषत

सकख

ा िान

— १

पिधी त

था प

िचिमछी

तराई

, िभत

छी मिश

तथा

मधय

पहा

डको ५

००

िमटर

सममक

ा बसछी

तथा

टार

सकख

ा िान

— २

पिधी त

था प

िचिमछी

तराई

, िभत

छी मिश

तथा

मधय

पहा

डका ५

००

िमटर

सममक

ा बसछी

तथा

टार

सकख

ा िान

— ३

पिधी त

था प

िचिमछी

तराई

, िभत

छी मिश

तथा

मधय

पहा

डका ५

००

िमटर

सममक

ा बसछी

तथा

टार

िषन —

२०१

४ @)

^* -@)

तराई

सिणा

या सब

—१

तराई

, तथा

िभतछी

मिश

र मध

य पह

ाडक

ा ५००

िमटर

सममक

ा बस

छीको ि

सिञच

त तथ

ा रोल

कषत

- 92 -

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

िषन —

१०२

७ (प

ञजछीक

रण

मात)

अिस

िञचत

तराई

र मध

य पह

ाडक

ा १००

० िम

टरसम

मका ब

सछी त

था

टार अ

ियािसि

ञचत

तथा अ

िसिञ

चत कष

त ।

50सा

िा म

सलछी स

ब —

^* -@)

4तर

ाई, त

था िभ

तछी म

िश र

मधय

पहाड

का ५

०० िम

टरसम

मका

बसछीक

ो िसि

ञचत

तथा र

ोल कष

त ।

51एर

ाईज

- ६४४

४, F

1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

3तर

ाई र

िभतछी

मिश

को ि

सिञच

त कष

52िप

. एच.

बछी.

- ७१

पञजछी

करण

मात

^* -@)

तराई

/िसिञ

चत

53य.

एस.

- ३१

२ ,F

1(पञ

जछीक

रण म

ात)

सलायाह

छी दिख

बाक

समम

को त

राई र

िभतछी

मिश

54चय

ामपछीय

न,F1

(पञज

छीकरण

मा

त)@)

^* -@)

सलायाह

छी दिख

बाक

समम

को त

राई र

िभतछी

मिश

55राज

ा,F1(

पञजछी

करण

मात

^* -@)

4सल

ायाहछी द

िख ब

ाक स

ममक

ो तराई

र िभ

तछी म

िश

र.एच.

- २५

७,F1

ञजछीक

रण म

ात)

9तर

ाई र

िभतछी

मिश

57गो

रखना

थ -५

०९ ,F

1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

2तर

ाई र

िभतछी

मिश

ोकना

थ - ५

०५,F

1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

9तर

ाई र

िभतछी

मिश

को ि

सिञच

त कष

59िप

. ए. ि

स. -

८०१

(पञज

छीकरण

मात

^* -@)

तराई

र िभ

तछी म

िशक

ो िसि

ञचत

कषत

60रश

मा -

७८६,

(पञज

छीकरण

मात

^* -@)

1पि

धी तराई

को ि

सिञच

त कष

- 93 -

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

काल

छी िान

— १

7१५

००- २

६००

िमटर

सममक

ो उचच

पहा

डछी कष

त ।

काल

छी िान

— ३

१५००

- २६

०० िम

टरसम

मको उ

चच प

हाडछी

कषत

63सक

खा ि

ान —

&!-@)!

तराई

र िभ

तछी म

िशक

ो अिस

िञचत

खत

र मधय

पहा

डको ५

०० िम

टर

उचाइ

को ट

ार 64

सकख

ा िान

— ५

तराई

र िभ

तछी म

िशक

ो अिस

िञचत

खत

र मधय

पहा

डको ५

०० िम

टर

उचाइ

को ट

ार बस

छी ।65

सकख

ा िान

— ६

4तर

ाई र

िभतछी

मिश

को अ

िसिञ

चत ख

त र म

धय प

हाडक

ो ५००

िमटर

उच

ाइक

ो टार

बसछी ।

^^िस

नदरछी

(पञज

छीकरण

मात

.िप.

5तर

ाई र

िभतछी

मिश

^&सन

दरम

(पञज

छीकरण

मात

.िप.

3तर

ाई र

िभतछी

मिश

^*डल

टा रा

नछी (प

ञजछीक

रण

मात)

ओ.िप

&@ -@)

तराई

र िभ

तछी म

िश

काश

(पञज

छीकरण

मात

.िप.

3तर

ाई र

िभतछी

मिश

&)गर

रमा F

1(पञ

जछीक

रण म

ात)

.3तर

ाई र

िभतछी

मिश

&!िड

आर ए

च ७७

५ F1

(पञज

छीकरण

मात

&@ -@)

तराई

र िभ

तछी म

िश

&@िड

आर ए

च ७४

८ F1

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

र िभ

तछी म

िशक

ो िसि

ञचत

कषत

- 94 -

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

&#एर

ाइज

६४४४

गोल

ड F1

ञजछीक

रण म

ात)

बाक

दिख

पियाक

ो तराई

र िभ

तछी म

िश

&$एर

ाइज

तज ग

ोलड

(पञज

छीकरण

मात

&@ -@)

बाक

दिख

पियाक

ो तराई

र िभ

तछी म

िश

&%िज

क ५

०१७

F1(प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

र िभ

तछी म

िश

&^सप

र १२५

पञजछी

करण

मा

त)@)

&@ -@)

3तर

ाई र

िभतछी

मिश

को ि

सिञच

त तथ

ा अियाि

सिञच

त कष

&&सप

र ११५

(पञज

छीकरण

मा

त)@)

&@ -@)

तराई

र िभ

तछी म

िशक

ो िसि

ञचत

तथा अ

ियािसि

ञचत

कषत

ानतछी F

1(पञ

जछीक

रण म

ात)

तराई

र िभ

तछी म

िशक

ो िसि

ञचत

कषत

&(सि

ा F1(

पञजछी

करण

मात

&@ -@)

तराई

र िभ

तछी म

िशक

ो िसि

ञचत

कषत

य एस

३२३

पञजछी

करण

मा

त)@)

&@ -@)

तराई

र िभ

तछी म

िशक

ो िसि

ञचत

कषत

य एस

३८२

पञजछी

करण

मा

त)@)

&@ -@)

तराई

र िभ

तछी म

िशक

ो िसि

ञचत

कषत

रािा १

&# -@)

तराई

, िभत

छी मिश

, ररभ

र बिस

न र उ

पतयक

ाको ७

०० िम

टर

उचाइ

सममक

सगिनि

त िा

न १

तराई

, िभत

छी मिश

, ररभ

र बिस

न र उ

पतयक

ाको ७

०० िम

टर उ

चाइ

सममक

रािा १

&# -@)

तराई

र िभ

तछी म

िशक

ा अिस

िञचत

तथा

समद

सतह

बाट

७००

िमटर

सम

मको न

दछी िक

नार,ब

सछी त

था स

मतल

फाट

र उप

तयक

ाका ि

सिञच

त कष

- 95 -

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

सहराङ

ग सब

&# -@)

समद

सतहब

ाट ७

०० िम

टर उ

चाइस

ममक

ो तराई

,िभतछी

मिश

,नदछी

िक

नार,ब

सछी त

था स

मतल

फाट

र उप

तयक

का ि

सिञच

त कष

ज.क

.आर.

एच २

०८२

F1(प

ञजछीक

रण म

ात)

-9सम

द सत

हबाट

७००

िमटर

उचा

इसमम

को त

राई,िभ

तछी म

िश,न

दछी

िकना

र,बसछी

तथा

समत

ल फ

ाट

ज.क

.आर.

एच. ३

३३३

F1(प

ञजछीक

रण म

ात)

समद

सतहब

ाट ७

०० िम

टर उ

चाइस

ममक

ो तराई

,िभतछी

मिश

,नदछी

िक

नार,ब

सछी त

था स

मतल

फाट

एच.ज

.-िज.

१ F1

(पञज

छीकरण

मात

&# -@)

समद

सतहब

ाट ७

०० िम

टर उ

चाइस

ममक

ो तराई

,िभतछी

मिश

,नदछी

िक

नार,ब

सछी त

था स

मतल

फाट

एच.ज

.-िज.

५ F1

(पञज

छीकरण

मात

&# -@)

समनद

सतह

बाट

७००

िमटर

उचा

इसमम

को त

राई,िभ

तछी म

िश,न

दछी

िकना

र,बसछी

तथा

समत

ल फ

ाट

()एच

.ज.-ि

ज.१०

(पञज

छीकरण

मात

&# -@)

समनद

सतह

बाट

७००

िमटर

उचा

इसमम

को त

राई,िभ

तछी म

िश,न

दछी

िकना

र,बसछी

तथा

समत

ल फ

ाट

91बह

गणछी ि

ान १

समद

सतहब

ाट ७

०० िम

टर उ

चाइस

ममक

ो तराई

,िभतछी

मिश

,नदछी

िक

नार,ब

सछी त

था स

मतल

फाट

92बह

गणछी ि

ान २

समद

सतहब

ाट ७

०० िम

टर उ

चाइस

ममक

ो तराई

,िभतछी

मिश

,नदछी

िक

नार,ब

सछी त

था स

मतल

फाट

93हि

दयानाथ

&$ -@)

समद

सतहब

ाट ७

०० िम

टर उ

चाइस

ममक

ो तराई

,िभतछी

मिश

,नदछी

िक

नार,ब

सछी त

था स

मतल

फाट

९४एल

.जछी.९

३.01

(पञज

छीकरण

मात

&$ -@)

8सम

द सत

हबाट

७००

िमटर

उचा

इसमम

को त

राई,िभ

तछी म

िश,न

दछी

िकना

र,बसछी

तथा

समत

ल फ

ाट९५

एल.ज

छी.९३.

0२ F

ञजछीक

रण म

ात)

8सम

द सत

हबाट

७००

िमटर

उचा

इसमम

को त

राई,िभ

तछी म

िश,न

दछी

िकना

र,बसछी

तथा

समत

ल फ

ाट

- 96 -

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

९६सा

भा १

२७F1

(पञज

छीकरण

मात

&$ -@)

समद

सतहब

ाट ७

०० िम

टर उ

चाइस

ममक

ो तराई

,िभतछी

मिश

,नदछी

िक

नार,ब

सछी त

था स

मतल

फाट

९७सा

भा १

३४ F

ञजछीक

रण म

ात)

समद

सतहब

ाट ७

०० िम

टर उ

चाइस

ममक

ो तराई

,िभतछी

मिश

,नदछी

िक

नार,ब

सछी त

था स

मतल

फाट

९८अ

राईज

६१२९

गोल

ड F1

(पञज

छीकरण

मात

&$ -@)

7सम

द सत

हबाट

७००

िमटर

उचा

इसमम

को त

राई,िभ

तछी म

िश,न

दछी

िकना

र,बसछी

तथा

समत

ल फ

ाट९९

अराई

ज परा

ईमा F

ञजछीक

रण म

ात)

8सम

द सत

हबाट

७००

िमटर

उचा

इसमम

को त

राई,िभ

तछी म

िश,न

दछी

िकना

र,बसछी

तथा

समत

ल फ

ाट१०

०िभ

.एन.

आर २

२३३

F1(प

ञजछीक

रण म

ात)

समद

सतहब

ाट ७

०० िम

टर उ

चाइस

ममक

ो तराई

,िभतछी

मिश

,नदछी

िक

नार,ब

सछी त

था स

मतल

फाट

१०१

िभ.ए

न.आ

र २२४

५ F1

(पञज

छीकरण

मात

&$ -@)

समद

सतहब

ाट ७

०० िम

टर उ

चाइस

ममक

ो तराई

,िभतछी

मिश

,नदछी

िक

नार,ब

सछी त

था स

मतल

फाट

१०२

िड.ि

ाई ६

८ F1

(पञज

छीकरण

मात

&$ -@)

समद

सतहब

ाट ७

०० िम

टर उ

चाइस

ममक

ो तराई

,िभतछी

मिश

,नदछी

िक

नार,ब

सछी त

था स

मतल

फाट

१०३

िड.ि

ाई ७

९ F1

(पञज

छीकरण

मात

&$ -@)

समद

सतहब

ाट ७

०० िम

टर उ

चाइस

ममक

ो तराई

,िभतछी

मिश

,नदछी

िक

नार,ब

सछी त

था स

मतल

फाट

१०४

काल

ो चाम

(पञज

छीकरण

मात

&% -@)

९९-१

२५2.

2तर

ाई,िभ

तछी म

िश,प

हाड,

उपत

यका र

बसछी

हर

१०५

ञजछीक

रण म

ात)

पिधी त

था म

धय त

राई

१०६

शरछीराम

खशव

(पञज

छीकरण

मा

त)@)

&% -@)

2तर

ाई,िभ

तछी म

िश,न

दछी िक

नार,

- 97 -

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

१०७

एररज

अइि

डया

(पञज

छीकरण

मात

&% -@)

तराई

,िभतछी

मिश

,नदछी

िकना

१०८

अलटर

ा सपर

समप

णया (प

ञजछीक

रण म

ात)

1सम

द सत

हबाट

७००

िमटर

उचा

इसमम

को त

राई,िभ

तछी म

िश त

था

नदछी ि

कना

र१०

९अ

ङकर ज

योित

का

f dfq_

२०७६

(२०१

९)13

समद

सतहब

ाट ७

०० िम

टर उ

चाइस

ममक

ो तराई

,िभतछी

मिश

र बस

छीहर

११०

िट.ए

म. आ

र. एच

. -१६

२६

f dfq_

२०७६

(२०१

९)13

1सम

द सत

हबाट

७००

िमटर

उचा

इसमम

को त

राई,िभ

तछी म

िश र

बसछीह

१११

मकाब

ला २

३ -k~h

f dfq_

२०७६

(२०१

९)12

2सम

द सत

हबाट

७००

िमटर

उचा

इसमम

को त

राई,िभ

तछी म

िश र

बसछीह

र११

२रिञ

जत -

/0f dfq_

२०७६

(२०१

९)15

समद

सतहब

ाट ७

०० िम

टर उ

चाइस

ममक

ो तराई

,िभतछी

मिश

र बस

छीहर

११३

सािा

मनस

लछी

f dfq_

२०७६

(२०१

९)14

6सम

द सत

हबाट

७००

िमटर

उचा

इसमम

को त

राई,िभ

तछी म

िश र

बसछीह

र११

४सज

या ५२-

/0f dfq_

२०७६

(२०१

९)12

7सम

द सत

हबाट

७००

िमटर

उचा

इसमम

को त

राई,िभ

तछी म

िश र

बसछीह

र११

५सप

र चाई

ना ६

०१ F

f dfq_

२०७६

(२०१

९)12

6सम

द सत

हबाट

७००

िमटर

उचा

इसमम

को त

राई,िभ

तछी म

िश र

बसछीह

र११

६तह

लका F

f dfq_

२०७६

(२०१

९)12

1सम

द सत

हबाट

७००

िमटर

उचा

इसमम

को त

राई,िभ

तछी म

िश र

बसछीह

र११

७मह

ाराजा

f dfq_

२०७६

(२०१

९)13

1सम

द सत

हबाट

७००

िमटर

उचा

इसमम

को त

राई,िभ

तछी म

िश र

बसछीह

- 98 -

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

११८

२७ िप

६३

F1-k~h

f dfq_

२०७६

(२०१

९)13

0सम

द सत

हबाट

७००

िमटर

उचा

इसमम

को त

राई,िभ

तछी म

िश र

बसछीह

र११

९य.

एस. ३

०५ F

f dfq_

२०७६

(२०१

९)13

0सम

द सत

हबाट

७००

िमटर

उचा

इसमम

को त

राई,िभ

तछी म

िश र

बसछीह

र१२

०९४

४४F1

f dfq_

२०७६

(२०१

९)12

38सम

द सत

हबाट

७००

िमटर

उचा

इसमम

को त

राई,िभ

तछी म

िश र

बसछीह

र१२

१क

.िप.ए

च. ४

६८F1

f dfq_

२०७६

(२०१

९)12

99सम

द सत

हबाट

७००

िमटर

उचा

इसमम

को त

राई,िभ

तछी म

िश र

बसछीह

र१२

२पथ

िछी ग

ोलड

११११

/0f dfq_

२०७६

(२०१

९)12

2सम

द सत

हबाट

७००

िमटर

उचा

इसमम

को त

राई,िभ

तछी म

िश र

बसछीह

र१२

३एम

.आर.ि

प. ५

५६९

f dfq_

२०७६

(२०१

९)12

3सम

द सत

हबाट

७००

िमटर

उचा

इसमम

को त

राई,िभ

तछी म

िश र

बसछीह

र१२

४एम

.आर.ि

प. ५

५६६

उपज

F1-k~h

f dfq_

२०७६

(२०१

९)12

1सम

द सत

हबाट

७००

िमटर

उचा

इसमम

को त

राई,िभ

तछी म

िश र

बसछीह

+-u_ ds}

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

मल प

हलो

मधय

पहाड

2राम

पर क

मपोिज

#@ -!(

तराई

, िभत

छीमिश

, बसछी

र मध

य पह

ाड

रण २

2तर

ाई, म

धयपह

ाड

4मन

काम

ना १

@)$$ -!(

मधयप

हाड

(िहउद

मा त

राई कष

तमा प

िन ल

गाउन

सिक

- 99 -

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

5गण

श २

5उच

चपहा

ड (िह

उदमा

तराई

र िभ

तछी म

िशमा

पिन

लगा

उन

सिक

रामपर

तराई

, िभत

छीमिश

, बश

छीरटार

रण १

पिचिम

तराई

र मध

यपहा

8गण

श १

%$ -!(

उचच

पहाड

9मन

काम

ना ३

पिायाञ

चल, म

धयमा

ञचल

र पि

चिमाञ

चल िि

कास

कषतक

ा मधय

पह

ाडछीकष

त (१

०००ि

मटर द

िख १

७००

िमटर

सममक

ो उचा

इको

लािग

गौरि

हाइ

िबड

मक@)

^! -@)

तराई

र िभ

तछीमि

श (ि

हउदख

तछीक

ो लािग

11दउ

तछी@)

^# -@)

मधयप

हाड

छीतल

^# -@)

पहाड

13मन

काम

ना ४

नपाल

को प

ियादिख

पिचि

मसमम

मधय

पहा

डको १

६००

िमटर

भन

दा त

पोिस

लो म

क १

नपाल

को प

ियादिख

पिचि

मसमम

मधय

पहा

डको १

६००

िमटर

भन

दा त

मनक

ामना

^^ -@)

कणा

यालछी प

ियाका म

धय प

हाड

16मन

काम

ना ६

पिधी–

मधय

पिचिम

पहा

17बा

यो ९

६८१,

F1(प

ञजछीक

रण म

ात)

मधयम

ाञचल

कषतक

ोमध

यपहा

ड–िष

न मौस

मपि

धी तराई

–िहउ

द मौ

सम18

राजक

मार F

1(पञ

जछीक

रण म

ात)

तराई

,िभतछी

मिश

, ररभ

रबिस

न, भ

याल

छी र त

ललो प

हाडछी

भगक

ो ७०

० िम

टर उ

चाइस

मम

- 100 -

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

19नत

न (क

.एच

१०१,

पञजछी

करण

मा

त)@)

^& -@)

तराई

, िभत

छीमिश

, ररभ

र बिस

न र उ

पतयक

ाको ७

०० िम

टर

उचाइ

सममक

िडक

सछी ९

०८१,

(पञज

छीकरण

मा

त)@)

^& -@)

2मध

यतराई

- िह

उद म

ौसम

(काित

याक -

मार)

ल रा

उणडर

(पञज

छीकरण

मात

^& -@)

तराई

कषतम

ा - िह

उद त

था ि

षन मौ

सम

22िब

सको -

९४०

(पञज

छीकरण

मा

त)@)

^* -@)

मधय

तराई

र पह

ाड

23िस

- १९

२१,F

1(पञ

जछीक

रण म

ात)

पिधी त

था म

धय त

राई र

मधय

पहाड

को ब

सछी त

था ट

ार ।

24िस

. िप.

- ८०८

(पञज

छीकरण

मा

त)@)

^* -@)

पिधी त

था म

धय त

राई

25िस

. िप.

- ६६

६, F

1 (प

ञजछीक

रण

मात)

पिधी त

था म

धय त

राई

26गो

दािर

छी -९८

९,F1

(पञज

छीकरण

मा

त)@)

^* -@)

पिधी त

था म

धय त

राई, र

मधय

पहा

डको ब

सछी त

था ट

ार ।

लधी -

1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

पिधी त

था म

धय त

राई, र

मधय

पहा

डको ब

सछी त

था ट

ार ।

28राम

पर ह

ाइिब

ड - २

िहउद

१२

५ िष

0 िह

उद

िषन

नाराय

णछी न

दछी प

ियाका ि

भतछी म

िश त

था त

राई

- 101 -

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

र. एम

. एल

. - ४

नाराय

णछी न

दछी प

ियाका ि

भतछी म

िश त

था त

राई

30एन

. एम.

एल

. - २

नाराय

णछी न

दछी प

ियाका ि

भतछी म

िश त

था त

राई

िदतय

-९२९

(पञज

छीकरण

मा

त)@)

^( -@)

नाराय

णछी न

दछी प

ियाका ि

भतछी म

िश त

था त

राई

32परो

एगो-

४६४२

(पञज

छीकरण

मा

त)@)

^( -@)

9ना

रायणछी

नदछी

पियाक

ा िभत

छी मिश

तथा

तराई

33िब

सको-

९४०

नया,F

1 (प

ञजछीक

रण

मात)

नाराय

णछी न

दछी प

ियाका ि

भतछी म

िश त

था त

राई

34िस

. पछी.

- ८३८

(पञज

छीकरण

मा

त)@)

^( -@)

नाराय

णछी न

दछी प

ियाका ि

भतछी म

िश त

था त

राई

35१०

िभ १

०,F1

(पञज

छीकरण

मात

^( -@)

नाराय

णछी न

दछी प

ियाका ि

भतछी म

िश त

था त

राई

36िड

. एम.

एच.

— ७

३१४,

(पञज

छीकरण

मात

^( -@)

नाराय

णछी न

दछी प

ियाका ि

भतछी म

िश त

था त

राई

37िड

. एम.

एच.

— ८

४९

F1(प

ञजछीक

रण म

ात)

नाराय

णछी न

दछी प

ियाका ि

भतछी म

िश त

था त

राई

38एम

. एम.

— १

१०७,

पञजछी

करण

मा

त)@)

^( -@)

नाराय

णछी न

दछी प

ियाका ि

भतछी म

िश त

था त

राई

39डक

ालब

डिल

(पञज

छीकरण

मा

त)@)

^( -@)

118 (D

79ना

रायणछी

नदछी

पियाक

ा िभत

छी मिश

तथा

तराई

एन. ए

म. ए

च.- ७

३१ F

1(पञ

जछीक

रण

मात)

नाराय

णछी न

दछी प

ियाका ि

भतछी म

िश त

था त

राई

- 102 -

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

पायो

िनयर

-३५२

२,F1

(पञज

छीकरण

मा

त)@)

^( -@)

5ना

रायणछी

नदछी

पियाक

ा िभत

छी मिश

तथा

तराई

९२२०

पञजछी

करण

मात

^( -@)

तराई

, िभत

छी मिश

, ररभ

र बिस

न र उ

पतयक

ाको ७

०० िम

टर

उचाइ

समम

को

िट.ए

कस -३

६९,F

1,(प

ञजछीक

रण

मात)

9तर

ाई, ि

भतछी म

िश, र

रभर ब

िसन

र उपत

यकाक

ो ७००

िमटर

उच

ाइ स

ममक

िस.-१

९४६,

पञजछी

करण

मात

^( -@)

नाराय

णछी न

दछी प

ियाका ि

भतछी म

िश त

था त

राई

खमल

हाइ

िबड

मक -

&! - @

मधय

पहाड

छी कषतम

ा िषा

यायामम

ा र त

राई त

था िभ

तछी म

िशमा

िह

उद म

ौसमम

ा ।

क ि

ाई ए

म - ३

&! - @

5मध

य पह

ाडछी कष

तमा ि

षायाया

ममा र

तराई

तथा

िभतछी

मिश

मा

िहउद

मौस

ममा ।

क ि

ाई ए

म - ३

&! - @

5मध

य पह

ाडछी कष

तमा ि

षायाया

ममा र

तराई

तथा

िभतछी

मिश

मा

िहउद

मौस

ममा ।

रसङग

ा कमप

ोजछीट

मधय

तथा प

िचिमा

ञचल

कषतक

ो ७००

दिख

१४०

० िम

टर

उचाइ

को प

हाडछी

कषत

गलमछी

(पञज

छीकरण

मात

&! - @

गलमछी

र अ

रायाख

ाचछी ि

जलल

ाको ७

०० द

िख १

४००

िमटर

उच

ाइक

ो कषत

रण ३

मधयप

िचिमद

िख प

ियाको त

राई, ि

भतछी म

िश र

मधय

पहाड

। तर

ाई र

िभतछी

मिश

मा िह

उद र

िसनत

तथा

मधय

पहा

डमा ग

षम

ऋतम

ा खतछी

गनया

सिक

न ।

- 103 -

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

रण ४

!!#–

मधय

पिचिम

दिख

पियाक

ो तराई

, िभत

छी मिश

र मध

य पह

ाड ।

तराई

र िभ

तछी म

िशमा

िहउद

र िस

नत त

था म

धयपह

ाडमा

गषम

तमा ख

तछी ग

नया सि

कन

रण ६

5मध

य पि

चिमदि

ख प

ियाको त

राई, ि

भतछी म

िश र

मधय

पहाड

। तर

ाई र

िभतछी

मिश

मा िह

उद र

िसनत

तथा

मधय

पहा

डमा ग

षम

ऋतम

ा खतछी

गनया

सिक

न ।

53राम

पर ह

ाइिब

ड ४

95तर

ाई र

िभतछी

मिश

को ि

हउद

िसजन

७००

िमटर

समम

र.एम.

एल.३

२ (इ

नबड

लाइ

न)@)

&#-@)!

तराई

र िभ

तछी म

िशक

ो िहउ

द िस

जन ७

०० िम

टरसम

र.एम.

एल.१

७ (इ

नबड

लाइ

न)@)

&#-@)!

तराई

र िभ

तछी म

िशक

ो िहउ

द िस

जन ७

०० िम

टरसम

56राम

पर ह

ाइिब

ड ६

8तर

ाई र

िभतछी

मिश

को ि

हउद

िसजन

७००

िमटर

समम

र.एम.

एल.४

(इनब

ड ल

ाइन)

तराई

र िभ

तछी म

िशक

ो िहउ

द िस

जन ७

०० िम

टरसम

58िज

.क. ३

१४०

पञजछी

करण

मा

त)@)

&#-@)!

4ना

रायणछी

नदछी

दिख

पिधी

तराई

र िभ

तछी म

िशक

ो िहउ

द िस

जनक

ो लािग

७००

िमटर

समम

59िज

.क. ३

११४

पञजछी

करण

मा

त)@)

&#-@)!

5ना

रायणछी

नदछी

दिख

पिधी

तराई

र िभ

तछी म

िशक

ो िहउ

द िस

जनक

ो लािग

७००

िमटर

समम

60एन

.एम.

एच. ७

१३ F

1, (प

ञजछीक

रण

मात)

3ना

रायणछी

नदछी

दिख

पिधी

तराई

र िभ

तछी म

िशक

ो िहउ

द िस

जनक

ो लािग

७००

िमटर

समम

61एन

.एम.

एच. १

२४७

(पञज

छीकरण

मात

&#-@)!

07ना

रायणछी

नदछी

दिख

पिधी

तराई

र िभ

तछी म

िशक

ो िहउ

द िस

जनक

ो लािग

७००

िमटर

समम

62िप

.३३९

६F1,

(पञज

छीकरण

मात

&#-@)!

29ना

रायणछी

नदछी

दिख

पिधी

तराई

र िभ

तछी म

िशक

ो िहउ

द िस

जनक

ो लािग

७००

िमटर

समम

- 104 -

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

63३०

२२F1

, (पञ

जछीक

रण म

ात)

3ना

रायणछी

नदछी

दिख

पिधी

तराई

र िभ

तछी म

िशक

ो िहउ

द िस

जनक

ो लािग

७००

िमटर

समम

64३०

३३F1

, (पञ

जछीक

रण म

ात)

4ना

रायणछी

नदछी

दिख

पिधी

तराई

र िभ

तछी म

िशक

ो िहउ

द िस

जनक

ो लािग

७००

िमटर

समम

65िब

सको ए

कस ८

१ F1

,(पञज

छीकरण

मा

त)@)

&#-@)!

6ना

रायणछी

नदछी

दिख

पिधी

तराई

र िभ

तछी म

िशक

ो िहउ

द िस

जनक

ो लािग

७००

िमटर

समम

66िब

सको ९

७ गो

लड F

1, (प

ञजछीक

रण

मात)

नाराय

णछी न

दछी द

िख प

िधी त

राई र

िभतछी

मिश

को ि

हउद

िसजन

को ल

ािग ७

०० िम

टरसम

67९०

० एम

.गोल

ड F1

, (पञ

जछीक

रण

मात)

5सम

द सत

हबाट

७००

िमटर

उचा

इसमम

को न

ारायण

छी नदछी

पि

याका त

राई र

िभतछी

मिश

मा िह

उद िस

जनक

ो लािग

68पर

बल F

1, (प

ञजछीक

रण म

ात)

1सम

द सत

हबाट

७००

िमटर

उचा

इसमम

को न

ारायण

छी नदछी

पि

याका त

राई र

िभतछी

मिश

मा िह

उद िस

जनक

ो लािग

69पो

िषल

ो मक

&$-@)!

तराई

, िभत

छी मिश

को स

मद स

तहदि

ख ८

०० िम

टरसम

म (ि

षन तथ

ा िहउ

द िस

जनक

ो लािग

) र म

धय प

हाडक

ो समद

सतह

दिख

८०

०-१८

०० म

छीटर उ

चाइस

मम (ि

षन िस

जनक

ो लािग

70राम

पर ४

तराई

, िभत

छी मिश

को स

मद स

तहदि

ख ७

०० िम

टर उ

चाइस

मम

71मन

काम

ना ७

मधय

पहाड

को स

मद स

तहदि

ख ७

००-१

६००

िमटर

उचा

इसमम

72राम

पर ह

ाइिब

ड ८

(पञज

छीकरण

मात

&$-@)!

)) ld6/

prfO;Dd

sf t/fO{,

leqL d

w]zdf lxpFb]

f] nflu

73राम

पर ह

ाइिब

ड !)

(पञज

छीकरण

मात

&$-@)!

5;d'b|

)) ld6/

prfO;Dd

sf t/fO{,

leqL d

w]zdf lxpFb]

f] nflu

- 105 -

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

74िप

एल

३३०

० F1

, (पञ

जछीक

रण

मात)

8;d'b|

)) ld6/

prfO;Dd

sf] gf

{sf t/fO{

w]zdf lxpFb]

f] nflu

75िप

एल

३३३

१ F1

(पञज

छीकरण

मा

त)@)

&$-@)!

)) ld6/

prfO;Dd

sf] gf

{sf t/fO{

w]zdf lxpFb]

f] nflu

76एच

िप २

२२ F

1, (प

ञजछीक

रण म

ात)

4;d'b|

)) ld6/

prfO;Dd

sf] gf

{sf t/fO{

w]zdf lxpFb]

f] nflu

77९७

८४ F

1, (प

ञजछीक

रण म

ात)

)) ld6/

prfO;Dd

sf] gf

{sf t/fO{

w]zdf lxpFb]

f] nflu

78९५

१ सप

र F1,

(पञज

छीकरण

मात

&$-@)!

)) ld6/

prfO;Dd

sf] gf

{sf t/fO{

w]zdf lxpFb]

f] nflu

79िप

३५३

३ F1

, (पञ

जछीक

रण म

ात)

)) ld6/

prfO;Dd

sf] gf

{sf t/fO{

w]zdf lxpFb]

f] nflu

एल ज

छी ३३.

०१ F

1, (प

ञजछीक

रण

मात)

)) ld6/

prfO;Dd

sf] gf

{sf t/fO{

w]zdf lxpFb]

f] nflu

- 106 -

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

िबसक

ो जमब

ो ६५

F1,(प

ञजछीक

रण

मात)

7;d'b|

)) ld6/

prfO;Dd

sf] gf

{sf t/fO{

w]zdf lxpFb]

f] nflu

ज क

एम

एच ५

०२ F

1, (प

ञजछीक

रण

मात)

)) ld6/

prfO;Dd

sf] gf

{sf t/fO{

w]zdf lxpFb]

f] nflu

कनया

िकग

९५२२

(एम

९२९२

,(पञज

छीकरण

मात

&$-@)!

)) ld6/

prfO;Dd

sf] gf

{sf t/fO{

w]zdf lxpFb]

f] nflu

सिपरम

९०६

२ (िि

कास

,(पञज

छीकरण

मात

&$-@)!

)) ld6/

prfO;Dd

sf] gf

{sf t/fO{

w]zdf lxpFb]

f] nflu

ज एम

1, (प

ञजछीक

रण म

ात)

)) ld6/

prfO;Dd

sf] gf

{sf t/fO{

w]zdf lxpFb]

f] nflu

ज एम

1,(प

ञजछीक

रण म

ात)

)) ld6/

prfO;Dd

sf] gf

{sf t/fO{

w]zdf lxpFb]

f] nflu

- 107 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*-3

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

माया ५

!& -!(

मधयप

हाड

र.आर.

२१@)

@& -!(

तराई

र पह

ाड

पछी. २

६२

तराई

4नप

ाल २

९७@)

0तर

ाई

ननपण

या १@)

१०००

िमटर

उचा

इ भन

दा म

ािथक

ो पहा

ननपण

या ३@)

मल र

पाख

छीबास

कषतक

ो ११०

० िम

टरदि

ख १

७००

िमटर

उच

ाइसम

मको भ

िम7

बछी.ए

ल. १

०२२

@)$* -!(

नाराय

णछी न

दछीदि

ख प

िचिमक

ो तराई

, टार

र १००

० िम

टरसम

म उच

ाइ

भएक

ा उपत

यकाह

भकटछी

तराई

, टार

र १००

० िम

टरसम

म उच

ाइ भ

एका उ

पतयक

ाहर

ननपण

या ४@)

%! -!(

मधय

र उचच

पहा

10बछी

.एल

. ११३

%! -!(

तराई

, टार

र १००

० िम

टरसम

म उच

ाइ भ

एका उ

पतयक

ाहर

चयत

टार,

१०००

िमटर

भनदा

कम

उचाइ

भएक

ा उपत

यकाक

ो मधय

म तथ

ा उच

च उि

याराभिम

रोिहण

छी@)

%$ -!(

तराई

, टार

र १००

० िम

टरभन

दा क

म उच

ाइ भ

एका उ

पतयक

ाको

िसिञ

चत र

मधयम

तथा

उचच

उियार

ाभिम

पासा

ङगलह

ाम

मधयप

हाड

जसत

काठ

माडौ

र जम

ला स

रहक

ो समा

न हा

िापा

नछी

भएक

ो उचच

पहा

कािन

%$ -!(

पहाड

छी कषतक

ो मधय

म र उ

चच उ

ियारा भ

िम

15बछी

.एल

. १४७

%^ -!(

तराई

, टार

र १००

० िम

टरभन

दा क

म उच

ाइ भ

एका उ

पतयक

ाको

िसिञ

चत र

मधयम

तथा

उचच

उियार

ाभिम

- 108 -

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

16गौ

तम

तराई

, टार

तथा ५

०० िम

टर भ

नदा क

म उच

ाइ भ

एको उ

पतयक

ल क

१२०

^$ -@)

मधय

पहाड

र उच

च पह

ाड

िदतय

9तर

ाई, ट

ार र ५

०० म

छी. सम

मको उ

पतयक

19एन

.एल

. ९७१

3तर

ाई, ट

ार र ५

०० म

छी. सम

मको उ

पतयक

20िि

जय@)

^& -@)

5तर

ाई, ट

ार र ५

०० म

छी. सम

मको उ

पतयक

21गौ

रा (B

मधय

तथा उ

चच प

हाड

22िौ

लािग

रछी (B

मधय

तथा उ

चच प

हाड

@#ित

लोति

मा

–!@)

तराई

र िभ

तछी म

िशक

ो िसि

ञचत

तथा अ

िया िस

िञचत

कषत

@$डा

&@ -@)

!^#–

8मध

य तथ

ा उचच

पहा

25बा

णगगा

तराई

, टार,

होच

ो उपत

यका ७

०० िम

टरसम

मको उ

चाइम

ा िसि

ञचत

र अ

िया िस

िञचत

कषतक

ो लािग

26सि

गयादारछी

मधय

तथा उ

चच प

हाड

(७००

दिख

१४०

० िम

टरसम

म) िस

िञचत

तथ

ा अिया

िसिञ

चत कष

तको ल

ािग27

मनाल

1सम

द सत

हको ६

०० द

िख २

३००

िम. उ

चाइस

ममक

ो मधय

तथा

उच

च पह

ाडक

ो िसि

ञचत

तथा त

था अ

िसिञ

चत कष

चयाख

रा@)

&$ -@)

समद

सतहक

ो ६००

दिख

१६०

० िम

. उचा

इसमम

को म

धय प

हाडक

ो अ

िसिञ

चत कष

खजर

ा डयर

म १

6सम

द सत

हदिख

५००

िमटर

उचा

इसमम

का द

ाङ, ब

ाक, ब

िदयाया

लाल

छी, क

ञचनप

रका ि

सिञच

त कष

खजर

ा डयर

म २

समद

सतहद

िख ५

०० िम

टर उ

चाइस

ममक

ा दाङ

, बाक

, बिद

याया,

कल

ालछी,

कञच

नपरक

ा िसि

ञचत

कषत

- 109 -

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

31पा

ि गह

(दता

या)@)

&% -@)

णायाल

छी अञच

लक

ो २३०

० दि

ख ३

३००

िमटर

समम

। २८

००

िमटर

उपय

कत ।

32िब

.एल

. ४३४

&% -@)

तराई

र िभ

तछी म

िशल

गायत

समद

छी सतह

बाट

८००

िमटर

उचा

इ सम

म ।

-ª_ sf]bf]

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

खल १

3मध

य र उ

चच प

हाड

2डल

ल १

तराई

, िभत

छीमिश

र मध

यपहा

ाब क

ोदो १

3९०

० िम

टरदि

ख १

९००

िमटर

उचा

इसमम

को म

धयपह

ाडछी कष

तको प

ाखोब

ारछी

$सल

ङ क

ोदो १

&@ -@)

मधयम

ाञचल

दिख

मधय

पिचि

माञच

ल कष

तको १

३००

दिख

२२०

० िम

. उचा

इको म

धय

पहाड

र उच

च पह

ाड

ाब क

ोदो २

मधयम

ाञचल

दिख

मधय

पिचि

माञच

ल कष

तको ७

०० द

िख १

८००

िम. उ

चाइक

ो मधय

पह

ाड

-r_ hf}

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

1बो

नस@)

#) -!(

काठ

माडौ

उपत

यका र

समा

न हा

िापा

नछी भ

एको कष

2एच

.बछी.ए

ल ५

#) -!(

तराई

र िभ

तछीमि

- 110 -

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

3गा

लट@)

#) -!(

तराई

, िभत

छीमिश

र पा

लङ

उपतय

का

4िस

.आई.

१०४

४८@)

#) -!(

तराई

र िभ

तछीमि

#! -!(

तराई

र िभ

तछीमि

6सो

लउि

9मस

ताङ,

मना

ङ र ड

ोलपा

का २

०००

िमटर

दिख

३००

० िम

टरसम

म उच

ाइक

ा लक

ालछी

कषत

-5_ kmfk/

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

!िम

ठ फ

ापर १

तराई

र िभ

तछी म

िश द

िख उ

चच प

हाडस

मम

!!=@ bn

-s_ e6d

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

1हा

डधी@)

#% -!(

तराई

र िभ

तछीमि

2रान

सम@)

$$ -!(

मधयप

हाड

र उपत

यका

3सत

छी@)

2मध

यपहा

ड र उ

पतयक

5तर

ाई र

िभतछी

मिश

मल भ

टमास

%# -!(

४००

िमटर

दिख

१६०

० िम

टर उ

चाइस

ममक

ो मधय

पहाड

- 111 -

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

6तर

कारछी

भटम

ास १

मधयप

हाडछी

कषत

८००

िमटर

दिख

१५०

० िम

टरसम

7पज

^# -@)

तराई

, िभत

छीमिश

र मध

य पह

ाड

-v_ d';'/f]

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

1िस

नदर

तराई

, िभत

छी मिश

र पह

ाड

2िस

िमक

तराई

, िभत

छी मिश

र पह

ाड

3िश

िशर

तराई

, िभत

छी मिश

र पह

ाड

4िस

मल@)

तराई

, िभत

छी मिश

र मध

यपहा

5िश

खर

5तर

ाई, ि

भतछी म

िश र

मधयप

हाड

जरा १

मधयप

िचिमा

ञचल

दिख

सदर

पिचि

माञच

लसम

मको ि

ान र

मक ल

गाइन

खत

जरा म

सरो २

मधयप

िचिमा

ञचल

दिख

सदर

पिचिम

ाञचल

सममक

ो िान

र मक

लगा

इन ख

छीतल

^! -@)

समपण

या तराई

र मध

यपहा

9मह

शवर भ

ारतछी

काठ

माडौ

उपत

यका ि

ा सोस

रह,म

धय प

हाडछी

कषतक

ो टार

तथा ब

सछी

10सग

^$ -@)

ाठमा

डौ उ

पतयक

ा िा स

ो सरह

,मधय

पहाड

छी कषतक

ो टार

तथा ब

सछी

जरा म

सरो ३

समद

सतहब

ाट १

७००

िमटर

सममक

ो तराई

िभतछी

मिश

र मध

यपहा

जरा म

सरो ४

मधय

तथा स

दरपि

चिमक

ा तराई

(दाङ

दिख

कञच

नपरस

मम, १

०० द

िख ७

०० िम

टरसम

- 112 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*-u

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

1िन

#^ -!(

तराई

र िभ

तछीमि

2राि

$$ -!(

तराई

का स

कखा भ

ाग र

आक

ाश प

ानछीक

ो भरम

ा खतछी

गनया

सिक

न भि

3सछी

ता@)

$$ -!(

तराई

का स

कखा भ

ाग र

आक

ाश प

ानछीक

ो भरम

ा खतछी

गनया

सिक

न भि

ोसल

छी@)

6पि

चिम त

राई र

िभतछी

मिश

ािलक

4मध

य र प

िचिम

तराई

तथा

िभतछी

मिश

6ता

रा@)

^$ -@)

तराई

र मध

य पह

ाडक

ो बश

छी तथा

टार

िरोि

छी@)

^$ -@)

तराई

र मध

य पह

ाडक

ो बश

छी तथा

टार

-3_ af

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

काश

तराई

र िभ

तछीमि

2परक

ाश@)

तराई

र िभ

तछीमि

3सय

या @)

^! -@)

3मध

य र प

िचिम

तराई

, िभत

छीमिश

4डब

ल ह

ाभनषट

(पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

तराई

र पह

ाड

5मा

लपा

टन -

^* -@)

.0तर

ाई, ि

भतछी म

िश त

था म

धय प

हाडक

ा टार

तथा ह

ोचा कष

तहर

(३००

दि

ख १

०००

मछी)

6गा

जल ब

ोडछी

२०७३

समद

सतहब

ाट १

२००

िमटर

समम

को त

राई िभ

तछी म

िश र

मधय

पहाड

- 113 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*-ª_ /x

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

1राम

पर अ

रहर १

@)$* -!(

िचति

न, म

किा

नपर र

सल

ायाहछी ि

जलल

ाहरक

ो तराई

र िभ

तछी म

िश

2िा

गशवरछी

@)$* -!(

िनषा

, सल

ायाहछी र

बाक

िजलल

ाहर

-r_ df;

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

1राम

पर म

ास20

तराई

, िभत

छी मिश

तथा

मधय

पहा

डका ट

ार तथ

ा होच

ा कषतह

र (१

०० द

िख

१२५०

िमटर

समम)

जरा म

ास १

तराई

, िभत

छी मिश

तथा

मधय

पहा

डका ट

ार तथ

ा होच

ा कषतह

र (१

०० द

िख

१२५०

िमटर

समम)

-5_ d'ª

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

1पस

ा िश

ाखछी

5तर

ाई

लयाण

69तर

ाई, च

र पहा

ड र म

धयपह

ाड

3परि

तकषा

तराई

, चर प

हाड

र मधय

पहाड

4परि

तजा

30तर

ाई, ि

भतछी म

िश त

था म

धयपह

ाडक

ा टार

तथा ह

ोचा कष

तहर (

१००

दिख

७००

िमटर

समम)

- 114 -

_ /fhdf

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

1िप

.िड.अ

ार. १

&^ -@)

तराई

दिख

उचच

पहा

ड (१

१५ द

िख २

३६७

िमटर

समम)

!!=# t

-s_ ab

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

1बछी

. ४@)

#& -!(

तराई

, िभत

छी मिश

र मध

यपहा

2जन

5तर

ाई, ि

भतछी म

िश र

मधयप

हाडछी

कषतक

ो िसच

ाइक

ो सिि

िा न

भएक

ो बल

ौट

दोमट

माट

ो भएक

ो कषत

3जय

ोतछी

तराई

, िभत

छी मिश

र मध

य पह

ाडछी कष

तको प

ानछी न

जमन

तथा ि

चमटय

ाइल

ो माट

ो नभ

एको कष

4जय

नतछी

तराई

, िभत

छी मिश

र मध

य पह

ाडछी कष

तको प

ानछी न

जमन

तथा ि

चमटय

ाइल

ो माट

ो नभ

एको कष

5राज

िषया

तराई

र िभ

तछी म

िश

6िद

हछी

तराई

र िभ

तछी म

िश

7सम

िर@)

&^ -@)

तराई

र िभ

तछी म

िश र

मधय

पहाड

- 115 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*-v

f] hft

l;kmfl/

if{kfSg

-d]= 6g

l;kmfl/

1िि

कास

8मध

यमाञ

चल द

िख स

दरपि

चिमाञ

चलसम

मको त

राई र

िभतछी

मिश

मल १

पिचिम

कषतक

ो ७००

िमटर

उचा

इ भन

दा म

ािथक

ो मधय

दिख

उचच

पहा

3परग

ित@)

%# -!(

0पि

धी मधय

पहाड

, तराई

र िभ

तछी म

िशक

ो अिस

िञचत

भिम

4उन

नित

तराई

, िभत

छीमिश

र क

म उच

ाइ भ

एको उ

पतयक

ाको अ

िसिञ

चत कष

5परछी

ित

तराई

, िभत

छीमिश

र क

म उच

ाइ भ

एको उ

पतयक

ाको अ

िसिञ

चत कष

6मो

रङ त

ोरछी -

&) -@)

तराई

तथा

मधय

तराई

िाई

- १६,

(पञज

छीकरण

मात

&) -@)

तराई

तथा

िभतछी

मिश

को ि

सिञच

त तथ

ा अियाि

सिञच

त कष

8सख

नत सथ

ािनय

तोरछी

– ३

(पञज

छीकरण

मा

त)@)

&! -@)

5मध

यपिचि

मका त

राई िज

ललाह

र बा

क, ब

िदयाया

, दाङ

, मधय

पहाड

का,

सखनत,

दल

ख स

लयान

र भर

छी नदछी

िकना

रका कष

तहर

9नि

लपर

सथािन

य - ४

02तर

ाई, ि

भतछीम

िश र

मधय

पहाड

का ६

०० िम

-u_ /fof

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

1पस

ा बोल

9तर

ाई र

िभतछी

मिश

षणा

1मध

यमाञ

चलदि

ख स

दरपि

चिमाञ

चल स

ममक

ो तराई

र िभ

तछीमि

3मो

रङ रा

यो/त

ोरा@)

&$ -@)

समद

सतह

दिख

७००

िमटर

उचा

इसमम

का त

राई त

था

िभतछी

मिश

- 116 -

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

1नि

लपर

खरो

तछील

%& -@)

िसरह

ा दिख

नपा

लगञ

ज सम

मका त

राई

2नि

लपर

झस

तछील

%& -@)

तराई

र िभ

तछी म

िश

११ .४

औदय

ोिगक

बाल

ी(क

) सतती

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

1बल

ाचाप

छी १@)

तराई

-v_ skf;

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

1टय

ामकट

एस.प

छी. ३७

.9मध

यमाञ

चल र

सदरप

िचिमा

ञचल

-u_ pv'

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

1जछी

तपर १

पिायाञ

चल, म

धयमा

ञचल

र पि

चिमाञ

चलक

ो िसि

ञचत

तराई

2जछी

तपर २

पिायाञ

चल, म

धयमा

ञचल

र पि

चिमाञ

चलक

ो अिस

िञचत

तराई

3जछी

तपर ३

तराई

- 117 -

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

4जछी

तपर ४

0तर

ाई

-3_ h'6

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

1इट

हरछी १

(सतो

पात)

पिधी त

राई

2इट

हरछी २

(सनौ

लो प

ात)

पिधी त

राई

-ª_ cb'j

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

परक

ोट अ

दिा १

8१६

०० िम

टर उ

चाइस

ममक

ो िभत

छी मिश

,मधय

पहा

ड र ब

सछी

परक

ोट अ

दिा २

5िभ

तछीमि

श, म

धय प

हाडर

बसछी

१६०

०िमट

र उचा

इसमम

-r_ xn

]bf]÷a

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

परक

ोट ह

लदो

— १

मधयप

हाडक

ो अिस

िञचत

पाख

ो बारछी

परक

ोट ह

लदो

— २

5सम

द सत

हदिख

१६०

० िम

टर उ

चाइस

ममक

ा तराई

तथा

िभतछी

मिश

- 118 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*११

.५ त

रकार

ी बाल

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

रिी ज

योित

पहाड

मा ि

षन बा

लछीक

ो लािग

मार

, फाग

न र च

त, िह

उदबा

लछीक

ो लािग

सोज

र काित

याकमा

तथा

कम

िषाया ह

न पि

चिमक

ा उचच

पहा

डका ल

ािग

असा

र र स

ाउन

रिी ि

सनदर

छी@)

तराई

मा िह

उद ब

ालछीक

ो रपम

ा, अ

सोजद

िख म

ङिसर

समम

र तलल

ोपहा

डछी

भगमा

काित

याकदि

ख प

ससमम

3डि

जर@)

18तर

ाईमा

िहउद

बाल

छीको र

पमा अ

सोज

र काित

याक, म

धयपह

ाड र

तलल

ोपहा

डमा भ

दा र

असो

ज तथ

ा मधय

पहा

डदिख

उचच

पहा

डमा

िषनबा

लछीक

ो रपम

ा मार

र फ

ागन

4जन

कदि

मधय

तथा उ

चच प

हाडछी

कषतम

ा गषम

ऋत,

उपत

यका त

था त

राई कष

तमा श

रद

ऋत

र कम

पानछी

पनन

उचच

पहाड

छी कषतम

ा िषा

या ऋत

मल स

तो १

मधय

तथा उ

चच प

हाडछी

कषतम

ा गषम

ऋत,

कम

पानछी

पनन

उचच

पहाड

छी कष

तमा र

मधय

पहाड

छी कषतम

ा शरद

ऋत

मल रा

तो २

.2तर

ाई, ि

भतछीम

िश त

था ख

ोचहर

मा श

रद ऋ

मल ल

कमछी

8मध

य तथ

ा उचच

पहा

डछी भ

ग - ि

षन बा

लछी

सकख

ा उचच

पहा

डछी भ

ग - म

नसन

बाल

छीतर

ाई त

था िभ

तछी म

िश

- शरद

तथा

िहउद

बाल

छी 8

आई

पछी ि

ाई ८

7तर

ाई त

था िभ

तछी म

िश

मल उ

जजिल

मधय

पहाड

दिख

उचच

पहा

डछी कष

मल उ

पहार

24तर

ाई र

मधय

पहाड

को १

२००

िमटर

उचा

इसमम

- 119 -

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

11िट

िप ए

स - १

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

र मध

य पह

ाडक

ो िसि

ञचत

कषत

12िट

िप ए

स - २

ञजछीक

रण म

ात)

35तर

ाई र

मधय

पहाड

को ि

सिञच

त कष

मल िि

कास

5मध

य पह

ाड द

िख उ

चच प

हाडछी

कषत

(१२०

० िम

टरदि

ख ३

०००

िमटर

समम)

ािडयानल

(पञज

छीकरण

मा

त)@)

&^-@)!

0तर

ाईदि

ख प

हाडस

मम (क

ररब १

०० द

िख ४

०००

िम. स

मम)

15राि

जटा (

पञजछी

करण

मा

त)@)

&^-@)!

मधय

र पिया

उचच

पहाड

छी कषत

(कररब

१६०

० दि

ख ३

५००

िम. स

मम)

16एम

.एस.

४२.३

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

दिख

पहा

डछी उ

पतयक

ा तथा

खा च

समम

(कररब

१००

दिख

१६०

० िम

. सम

-v_ sfp

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

ाठमा

डौ सथ

ानछीय

.0तर

ाई, प

हाड

र उचच

पहा

2डो

लपा स

नोिल

15तर

ाई, म

धयपह

ाड र

उचच

पहाड

3सल

ायाहछी ि

दपाल

छी@)

%! -!(

तराई

र मध

यपहा

4एन

एस

६० ए

न, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

तराई

र पह

ाड

5एन

एस

१०६,

F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

,पहा

ड र उ

चच प

हाड

6एन

एस

९०, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

60तर

ाई ,प

हाड

र उचच

पहा

नना ९

०, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

56तर

ाई ,प

हाड

र उचच

पहा

- 120 -

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

नना क

प, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

तराई

,पहा

ड र उ

चच प

हाड

9रन

छी , F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

0तर

ाई ,प

हाड

र उचच

पहा

10डम

छी, F 1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

,पहा

ड र उ

चच प

हाड

11यि

मको,

F 1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

तराई

,पहा

ड र उ

चच प

हाड

12सन

ो बषट,

F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

,पहा

ड र उ

चच प

हाड

13हा

इट फ

लयास

, F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

मधय

पहाड

14िम

लकीि

F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

पहाड

र उच

च पह

ाड

15कय

ािनडड

चाम

या, F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

र मध

य पह

ाड

16यक

ोन, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

56तर

ाई र

मधय

पहाड

17नप

ा हाइ

ट, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

38तर

ाई र

मधय

पहाड

18सन

ो कराउ

न, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

तराई

र पह

ाड

19सन

ो िमस

टछीक

, F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

0तर

ाई र

पहाड

20सन

ो गस,

F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

र पह

ाड

21नप

ा ६०,

F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

र पह

ाड

22सन

ो डोम

, F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

र पह

ाड

23हा

इट क

प, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

तराई

र पह

ाड

24हा

इट िक

ङ, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

तराई

र पह

ाड

25हा

इट क

लाउ

ड, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

तराई

र पह

ाड

26हा

इट ड

ायमण

ड , F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

36तर

ाई र

पहाड

27सन

ो मन,

F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

र मध

य पह

ाड

28िस

लभरक

प ६०

, F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

मधयप

हाड

र तराई

- 121 -

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

29िस

लभरम

न ६०

, F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

मधयप

हाड

र तराई

30रम

छी, F 1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

मधयप

हाड

र तराई

31हा

इट ट

प, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^& -@)

मधयप

हाड

र तराई

32सप

र हाइ

ट टप

, F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

मधयप

हाड

र तराई

33दि

ि २,

F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

मधयप

हाड

र तराई

34एन

२२,

F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

60मध

यपहा

ड र त

राई

35िन

मप ,

F 1 (पञज

छीकरण

मात

^& -@)

28मध

यपहा

ड र त

राई

36हा

इट म

न, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^& -@)

मधयप

हाड

र तराई

37सन

ो िभ

F 1 (पञज

छीकरण

मात

&) -@)

तराई

र मध

य पह

ाड

38जल

छी F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

र मध

य पह

ाड

िजएम

ा F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

र मध

य पह

ाड

खमल

जया

प @)

^%–*

=&मध

य पह

ाडछी कष

बखाया F

1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

^)–^

मधय

पहाड

को ि

सिञच

त कष

िगररज

ा F1

(पञज

छीकरण

मात

&^ -@)

मधय

पहाड

को ि

सिञच

त कष

ििसट

लर F

1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

&&–*

तराई

को ि

सिञच

त कष

-u_ d"nf

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

1िम

नोअ

लधी

26तर

ाई, प

हाड

र उचच

पहा

डको ि

सिञच

त भि

2हा

इट न

%! -!(

मधयप

हाड

- 122 -

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

3पय

ठान

रातो

मधयप

हाड

4चा

लछीस

िदन

तराई

र मध

यपहा

5टो

िकना

सछी (प

ञजछीक

रण म

ात)

११००

िमटर

दिख

१७०

० िम

टरसम

मको म

धयपह

ाड

6िन

कट

(पञज

छीकरण

मात

%! -!(

११००

िमटर

दिख

१७०

० िम

टरसम

मको म

धयपह

ाड

ल िस

जन ह

ाइट

(पञज

छीकरण

मात

तराई

,पहा

ड र उ

चच प

हाड

8िम

नोअ

लधी ल

ङ हा

इट (प

ञजछीक

रण म

ात) O

^^ -@)

तराई

,पहा

ड र उ

चच प

हाड

9िा

इ आ

र हाइ

ट िस

परङर, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

तराई

र पह

ाड

10िम

नोअ

लधी ल

ङ हा

इट, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

60तर

ाई र

पहाड

11गछी

न बो

, F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

60तर

ाई र

पहाड

12टरि

पकल

करस,

F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

60तर

ाई र

पहाड

13िग

न नक

(पञज

छीकरण

मात

^& -@)

7मध

य, प

हाड

र तराई

14िब

एन

४२९,

F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

मधयप

हाड

15रिक

- ४५

(पञज

छीकरण

मात

&) -@)

तराई

र मध

यपहा

(घ) स

लगम

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता (

म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

1पप

याल ट

23तर

ाई, प

हाड

र उचच

पहा

यनोस

ो, F1

(पञज

छीकरण

मात

^& -@)

मधय

पहाड

र तर

ाई

- 123 -

बाल

ीको ज

ातिस

फारर

स ि

षयपा

कन िद

नउत

पादन

कषमत

ा (म.

टन/

ह)िस

फारर

स कष

तर

ाठमा

डौ रा

तो@)

0सम

द सत

हबाट

१००

० दि

ख १

५००

िमटर

सममक

ो मधय

पहाड

(ङ) र

ायो स

ाग

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

मल च

ौडाप

ात@)

तराई

, पहा

ड र उ

चचपह

ाड

2मा

फाया च

ौडाप

ात@)

%! -!(

.0मध

य पह

ाड र

उचच

पहाड

मल रा

तोपा

%! -!(

.0मध

य पह

ाड र

उचच

पहाड

4ता

ङगख

िा रा

यो@)

%! -!(

.0११

०० िम

टरदि

ख १

७००

िमटर

सममक

ो मधय

पहा

5मा

ईक ज

ायनट

, (पञ

जछीक

रण म

ात) O

^^ -@)

तराई

र पह

ाड

6रड

जाय

नट, (

पञजछी

करण

मात

तराई

र पह

ाड

7गज

मजज

रायो(प

ञजछीक

रण म

ात)

समद

सतहब

ाट १

५००

दिख

१८०

० िम

टरसम

मको प

हाडछी

कषत

8डड

रायो

(पञज

छीकरण

मात

&! -@)

समद

सतहब

ाट १

५००

दिख

१८०

० िम

टरसम

मको प

हाडछी

कषत

(च) प

याज

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

1रड

िकरयो

15तर

ाई, प

हाड

र उचच

पहा

ड तछी

न भौ

गोिल

क कष

तमा कर

मशः

काित

याकदि

ख म

ङिसर

, भदा

दिख

काित

याक र

फाग

नदिख

चत

समम

लगा

उन

- 124 -

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

2सप

रकस

F 1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

8तर

ाई र

पहाड

3िट

आई

१७२,

F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

5तर

ाई र

पहाड

4भन

स, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

तराई

र पह

ाड

5िि

नटर ि

सलभर

(पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

तराई

र पह

ाड

6ना

िसक

— ५

३ (प

ञजछीक

रण म

ात)

0तर

ाई र

मधय

पहाड

-5_ uf

]ne]F8f

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

1पस

ारबछी

तराई

र पह

ाड

2रोम

%! -!(

तराई

र मध

यपहा

3मन

परकस

मधय

र उचच

पहा

4एन

.सछी.ए

ल. १

तराई

र मध

यपहा

5सज

ना, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

0मध

यपहा

डः ८

०० िम

.दिख

१६०

० िम

6गौ

रि ५

५५, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

तराई

ः १५०

िम. म

ािथ

िमता

, F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

.2तर

ाई त

था म

धय प

हाड

8एन

एस

८१५,

F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

90तर

ाई त

था म

धय प

हाड

9एन

एस

७१९,

F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

90तर

ाई र

पहाड

10सि

रकषा,

F 1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

90तर

ाई र

पहाड

तथा

ररभर

बिस

11एन

एस

२५३५

, F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

0तर

ाई र

पहाड

12एन

एस

५३, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

00तर

ाई र

पहाड

- 125 -

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

13सन

स, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

तराई

र पह

ाड

14सर

स, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

तराई

र पह

ाड

15सप

कटरा,

F 1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

तराई

र पह

ाड

16एस

टरा ७

१७, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

तराई

र पह

ाड

17नो

भा, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

तराई

र पह

ाड

18मा

ररना,

F 1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

तराई

र पह

ाड

19िभ

एल

४४३

, F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

र पह

ाड

20मा

िकस,

F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

तथा

मधय

पहा

21दि

लल

ा, F 1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

, मधय

तथा

उचच

पहाड

22टछी

. — ३

०, F

1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

िभतछी

मिश

र पह

ाड

23सय

या — १

११ F

1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

र मध

यपहा

मरता

पञजछी

करण

मात

&) -@)

50तर

ाई कष

25िम

नटो F

1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

0तर

ाई र

मधयप

हाड

िभल

ाष F

1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

79तर

ाईक

ो िसि

ञचत

कषत

िभरल

(पञज

छीकरण

मात

&^ -@)

तराई

को ि

सिञच

त कष

28रड

कभर

(पञज

छीकरण

मात

&^ -@)

तराई

को ि

सिञच

त कष

29रड

गलोरछी

(पञज

छीकरण

मात

&^ -@)

तराई

को ि

सिञच

त कष

- 126 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*(ज

) गाज

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

1ना

निटस

फोट

तराई

, पहा

ड र उ

चच प

हाड

2नय

करोद

ा (पञ

जछीक

रण म

ात) O

^^ -@)

0तर

ाई, प

हाड

र उचच

पहा

3नप

ा िरिम

, F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

25तर

ाई र

पहाड

4िस

गमा,

F 1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

25तर

ाई र

पहाड

रोदा म

ाकया I

I, F 1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

7मध

य पह

ाड र

तराई

(झ) ब

नदा

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

ोपनह

गन म

ाकनट

तराई

र मध

यपहा

2नप

ा गछीन

७७७

, F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

तथा

मधय

पहा

3िब

गसन

१७१,

F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

उचच

पहाड

4नप

ा राउ

नड, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

तराई

5सप

र िगन

, F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

50तर

ाई ,प

हाड

र उचच

पहा

6रय

र बल

, F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

, पह

ाड र

उचच

पहाड

7िग

न क

ोरोनट

, F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

र पह

ाड

8नप

ा सटा

र, F 1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

र पह

ाड

9िट

६२१

, F 1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

र पह

ाड

10रि

ब िक

ङ, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

तराई

र पह

ाड

11सम

र करस,

F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

60तर

ाई र

पहाड

- 127 -

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

12िग

न िह

रो, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

60तर

ाई र

पहाड

13नप

ा मया

िजक

, F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

60तर

ाई र

पहाड

14बो

नस, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

0तर

ाई र

पहाड

15गो

लडन

बल, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

60तर

ाई र

पहाड

16िकष

ितज,

F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

60तर

ाई र

पहाड

िष, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

60तर

ाई र

पहाड

18गछी

न कर

ाउन,

F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

मधय

पहाड

19गछी

न टप

, F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

मधय

पहाड

र तर

ाई

20एन

एस

आर,

F 1 (पञज

छीकरण

मात

^& -@)

मधय

पहाड

र तर

ाई

एफ

६५,

F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

.2मध

य पह

ाड र

तराई

22ऐन

७६६

, F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

मधय

पहाड

र तर

ाई

23गछी

न हट

, F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

, पहा

ड र उ

चच प

हाड

24िा

ई आ

र होन

ाम, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^& -@)

तराई

, पहा

ड र उ

चच प

हाड

25एि

शया

एकपर

स, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^& -@)

50तर

ाई र

मधय

पहाड

26जि

नथ F

1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

डबल

टोसक

ी F1

(पञज

छीकरण

मात

&) - @

5तर

ाई ,

मधय

पहाड

28िन

डर ब

1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

.7मध

य पह

ाडक

ो िसि

ञचत

कषत

29गछी

न चय

ालनज

रमनस

ानटो F

1 (प

ञजछीक

रण

मात)

मधय

पहाड

को ि

सिञच

त कष

30िम

लिन

यम-१

११ F

1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

0तर

ाईक

ो िसि

ञचत

कषत

31सौ

याया F

1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

को ि

सिञच

त कष

- 128 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*-~f_

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

मल त

%! -!(

तराई

र मध

य पह

ाड

2सल

ायाहछी त

%! -!(

0तर

ाई र

मधय

पहाड

3चन

दा ०

४१, (

पञजछी

करण

मात

33तर

ाई र

मधय

पहाड

माया स

टछीक

लस

(पञज

छीकरण

मात

&) -@)

15तर

ाई र

मधय

पहाड

5एन

३२४

(पञज

छीकरण

मात

&) -@)

तराई

, मधय

पहा

ड र उ

चच प

हाड

6सछी

ला -

४६४

(पञज

छीकरण

मात

&) -@)

तराई

र मध

य पह

ाड

7गट

िाल

- ०२

(पञज

छीकरण

मात

&^ -@)

पहा

डछी िस

िञचत

र अ

ियािसि

ञचत

कषत

र काठ

माडौ

उपत

यका

आसप

ास8

गटिा

०३ (प

ञजछीक

रण म

ात)

4पह

ाडछी ि

सिञच

त र अ

ियािसि

ञचत

कषत

र काठ

माडौ

उपत

यका

आसप

ास

-6_ l3

p l;dL

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

1ित

शल

छी िसम

छी@)

%! -!(

.0मध

य र उ

चच प

हाड

2झा

ग िस

मछी@)

%! -!(

0तर

ाई र

मधय

पहाड

3मि

नदर (

पञजछी

करण

मात

12तर

ाई र

मधय

पहाड

-7_ s]/fp

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

1सल

ायाहछी आ

कनल

7तर

ाई, म

धय र

उचच

पहाड

- 129 -

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

2नय

लाइ

%! -!(

8तर

ाई र

मधय

पहाड

3िस

िकक

%! -!(

0तर

ाई, म

धय र

उचच

पहाड

-8_ e]8]

v';f{g

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

1कय

ािलफ

ोिनयाया

तराई

, मधय

र उच

च पह

ाड

2सा

गर (प

ञजछीक

रण म

ात) O

^^ -@)

तराई

र मध

य पह

ाड

3एन

एस

६३२,

F 1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

6544-5

0तर

ाई र

पहाड

-9_ v';f{g

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

1जि

ाला

तराई

, मधय

र उच

च पह

ाड

माया ७

४७, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

तराई

र मध

य पह

ाड

माया ७

७७, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

तराई

र पह

ाड

4नप

ा हट,

F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

र मध

य पह

ाड

नना ३

, F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

र पह

ाड

6एन

एस

१७०१

, F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

90तर

ाई र

मधय

पहाड

का न

दछीिक

नारह

7एन

एस

११०१

, F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

र मध

य पह

ाडक

ा नदछी

िकना

रहर

8गो

लछी,

F 1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

तराई

र मध

य पह

ाडक

ा नदछी

िकना

रहर

- 130 -

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

काश

, F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

र मध

य पह

ाडक

ा नदछी

िकना

रहर

10िब

ग मा

मा ३

, F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

र पह

ाड

मगा,

F 1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

50तर

ाई र

पहाड

12सप

र तारा

, F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

र पह

ाड

13मा

शयाल

, F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

35तर

ाई र

पहाड

14सद

, F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

3तर

ाई िभ

तछी म

िश र

पहाड

15िपर

िमयम

(पञज

छीकरण

मात

&) -@)

0तर

ाई र

मधय

पहाड

ाएर क

यामप

(पञज

छीकरण

मात

&^ -@)

4तर

ाईक

ो िसि

ञचत

कषत

17हट

सट

(पञज

छीकरण

मात

&^ -@)

4तर

ाईक

ो िसि

ञचत

कषत

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

1नक

धी@)

%! -!(

तराई

र मध

य पह

ाड

2एन

एस

७९७

, F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

र मध

य पह

ाडक

ा नदछी

िकना

रहर

काया क

शि

(पञज

छीकरण

मात

तराई

र मध

य पह

ाडक

ा नदछी

िकना

रहर

4रन

ाको,

F 1 (पञज

छीकरण

मात

तराई

, पहा

ड र उ

चच प

हाड

5मा

याल

- ५५

५ F1

(पञज

छीकरण

मात

&) -@)

तराई

र मध

यपहा

6सा

मलछी F

1(पञ

जछीक

रण म

ात)

तराई

शा F

1(पञ

जछीक

रण म

ात)

तराई

र मध

य पह

ाड

- 131 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*-t

/f}+nf

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

ािनतप

%! -!(

8मध

य पह

ाड

2नय

नारा

यणछी,F

1(पञ

जछीक

रण म

ात)

13तर

ाई र

मधयप

हाडक

3गछी

ता, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

38तर

ाई र

मधयप

हाडक

4एन

एस

४४५,

F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

6तर

ाई र

मधयप

हाड

5एन

एस

४४१,

F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

0तर

ाई र

मधयप

हाड

6सर

रता F

1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

7िस

नि F

1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

-y_ sfFqmf]

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

%! -!(

तराई

र मध

यपहा

2एन

एस

४०४,

F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

.2तर

ाई र

पहाड

3एन

एस

४०८,

F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

4तर

ाई र

पहाड

4चा

दनछी,

F 1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

मधय

पहाड

5िस

मरन,

F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

मधय

पहाड

ोिपल

ा, F 1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

र मध

यपहा

माया, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

तराई

र मध

यपहा

8गौ

रछी ७५

७, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

तराई

र मध

यपहा

9िह

माल

, F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

मधय

पहाड

- 132 -

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

10गर

रमा,

F 1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

55तर

ाई र

मधयप

हाड

11मि

नषा,

F 1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

मधय

पहाड

12सन

जय, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

मधय

पहाड

13सछी

ता ८

८८, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

मधय

पहाड

ािहनछी

१, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

तराई

ािहनछी

२, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

तराई

16िन

नजा १

७९, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

तराई

र मध

यपहा

17नप

ा टसछी

, F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

र पह

ाड

18नप

ा टसछी

१०३

, F1 (प

ञजछीक

रण म

ात )

तराई

र पह

ाड

19डय

ाडछी २

२३१,

F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

र पह

ाड

ककी स

टार,

F 1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

तराई

र पह

ाड

21डा

इनषटछी

, F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

60तर

ाई र

पहाड

22बल

छी F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

0तर

ाई र

पहाड

23मय

ाजषटछी

, F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

0तर

ाई र

पहाड

ानना

, F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

मधय

पहाड

र तर

ाई

25एल

. — ३

३३ (प

ञजछीक

रण म

ात)

.1तर

ाई िभ

तछी म

िश र

पहाड

26राज

ा F1(

पञजछी

करण

मात

&) - @

65तर

ाई

27मा

िलनछी

पञजछी

करण

मात

&) - @

तराई

28एन

ओ—

१२९

F1(प

ञजछीक

रण म

ात)

32तर

ाई र

मधय

पहाड

29भकत

पर ल

ोकल

(दता

या)@)

&% -@)

६००

दिख

१६०

०िमट

र उचा

इसमम

- 133 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*-b_ :S

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

सार स

किास

.8तर

ाई र

मधय

पहाड

नना १

०१, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

50तर

ाई र

पहाड

नना २

०२, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

तराई

र पह

ाड

नना ३

०३, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

तराई

र पह

ाड

5सन

छी हाउ

स, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

.8तर

ाई र

पहाड

6टर

गछीन

, F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

र पह

ाड

7सो

नडो ि

भ, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

तराई

र पह

ाड

ङ गछी

न, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

तराई

र पह

ाड

9हि

न डज

टया, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

तराई

र पह

ाड

10डि

भनच

(पञज

छीकरण

मात

^& -@)

5मध

य पह

ाड र

तराई

11सट

ार ि

आई

जिक

नछी(प

ञजछीक

रण म

ात)

0मध

य पह

ाड र

तराई

जिक

िन (प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

र मध

य पह

ाड

13सप

र सकि

ास ब

ल (प

ञजछीक

रण म

ात)

1मध

य पह

ाडक

ो िसि

ञचत

कषत

-w_ :j

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

1सस

ाग@)

%! -!(

तराई

, मधय

र उच

च पह

ाड

- 134 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*-g

t] s/]n

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

1हर

रयो क

रला

तराई

र मध

यपहा

2चन

दा, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

.8तर

ाई र

मधयप

हाड

कमछी ५

५५, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

तराई

,मधय

पहा

ड तथ

ा उचच

पहा

4िप

पल, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

.9तर

ाई,म

धय प

हाड

तथा उ

चच प

हाड

ोमल

, F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

.6तर

ाई,म

धय प

हाड

तथा उ

चच प

हाड

6सम

ििर

, F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

.8तर

ाई,म

धय प

हाड

तथा उ

चच प

हाड

7िह

रा, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

.3तर

ाई

8एन

एस

४५४,

F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

र पह

ाड

9एन

एस

१०२४

, F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

र पह

ाड

10एन

एस

४३४,

F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

5044-4

8तर

ाई र

पहाड

11पा

लछी,

F 1 (पञज

छीकरण

मात

^& -@)

50तर

ाई, प

हाड

र उचच

पहा

शि

– ७७

७, F

1(पञ

जछीक

रण म

ात)

.5तर

ाई र

मधय

पहाड

13हर

छीत F

1(पञ

जछीक

रण म

ात)

तराई

र मध

य पह

ाड

14रम

न F1

(पञज

छीकरण

मात

&) -@)

तराई

15मा

या F

1(पञ

जछीक

रण म

ात)

तराई

र मध

यपहा

16िस

.जछी.

०१ (प

ञजछीक

रण म

ात)

2पि

धीतराई

17िस

.जछी.

०२ (प

ञजछीक

रण म

ात)

पिधीत

राई

- 135 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*-k_ /fdtf

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

1पा

ियातछी

तराई

, मधय

र उच

च पह

ाड

काया अ

नािम

का (

पञजछी

करण

मात

2तर

ाई ,

मधयप

हाड

र उचच

पहा

3जय

ा F1(

पञजछी

करण

मात

&) - @

तराई

kfn'Ëf]

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

1हर

रपात

6तर

ाई, म

धय र

उचचप

हाड

ल िक

ङ, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

7तर

ाई, र

पहा

3एि

सया ड

ोङ च

ो, F 1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

मधय

पहाड

र तर

ाई

4एि

सया ि

ोल ड

ोङ, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^& -@)

मधय

पहाड

र तर

ाई

5पा

टन प

ालङग

ो (पञ

जछीक

रण म

ात)

समद

सतहद

िख २

१००

िमटर

उचा

इसमम

का त

राई,

पहाड

र उच

च पह

ाड

-a_ a|f

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

1िपर

िमयम

करप,

F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

, र प

हाड

2सन

ताउर

ो, F 1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

, र प

हाड

3गछी

न िप

या, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

7तर

ाई, र

पहा

- 136 -

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

4सा

करा,

F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

मधय

पहाड

5एभ

रषट ग

छीन, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^& -@)

तराई

र मध

य पह

ाड

6िक

ङ डो

म, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^& -@)

तराई

र मध

य पह

ाड

लधी य

, F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

र मध

य पह

ाड

8नो

क ग

क, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

तराई

र मध

य पह

ाड

-e_ t/

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

कमछी ७

४७, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

.5तर

ाई

कमछी ७

६७, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

.5तर

ाई

3मस

ताना

पञजछी

करण

मात

&) -@)

तराई

-d_ km;L{

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

1सो

नार ०

२२, F

1 (पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

तराई

-o_ nf}s

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

ाभरछी,

F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

50तर

ाई र

पहाड

- 137 -

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

2एन

एस

४२१,

F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

5044-5

6तर

ाई र

पहाड

3एन

एस

४४३,

F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

र पह

ाड

नमोल

, F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

, पहा

ड र उ

चच प

हाड

-/_ kf6]

l3/f}+nf

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

1हय

कय

५०१,

F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

23तर

ाई र

मधय

पहाड

2एन

एस

४०१,

F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

8तर

ाई र

पहाड

-n_ wlgo

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

ोटस

(पञज

छीकरण

मात

.8तर

ाई,र

मधयप

हाड

2सर

भछी (प

ञजछीक

रण म

ात) O

^^ -@)

तराई

, मधय

पहा

ड र उ

चच प

हाड

मररक

न ल

ङग सट

यानड

छीङ (प

ञजछीक

रण म

ात)

.2तर

ाई र

मधय

पहाड

4एक

स एम

एल

एनओ

-४६५

(पञज

छीकरण

मात

&) -@)

2तर

ाई, म

धय प

हाड

र उचच

पहा

5राम

सस F

1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

7तर

ाई र

मधय

पहाड

-j_ lr

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

णायाल

छी, F 1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

30तर

ाई र

मधयप

हाड

- 138 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*-z

_ s'l/nf]

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन

कषमत

ा (म

. टन/

ह)िस

फारर

स कष

तर

1मर

छी िािश

ङटन

५००

डल

, (पञ

जछीक

रण म

ात) O

^^ -@)

6तर

ाई, म

धय प

हाड

र उचच

पहा

-if_ kf;{n]

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

1पा

सयाल ग

छीन क

ारपट

(पञज

छीकरण

मात

तराई

र पह

ाड

-;_ Uo

fF7sf]kL]

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

1नप

ा बल

(पञज

छीकरण

मात

^^ -@)

तराई

र पह

ाड

2सम

ाट (प

ञजछीक

रण म

ात) O

^& -@)

मधय

पहाड

-x_ kfsrf]o

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

1टषट

छी गछीन

F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

5048-5

7तर

ाई र

पहाड

2चो

को –

पञजछी

करण

मात

^& -@)

तराई

र मध

यपहा

3एन

ओ —

४१६,

F1(प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

तथा

पहा

- 139 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*-If_

lh/Lsf] ;fu

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

1गछी

न सप

ान, (

पञजछी

करण

मात

तराई

, मधय

पहा

ड र उ

चच प

हाड

2गछी

न िभ

(पञज

छीकरण

मात

1तर

ाई र

मधय

पहाड

तथा

नदछी

िकना

रहर

3नय

रड फ

ायर (

पञजछी

करण

मात

तराई

र मध

य पह

ाड त

था न

दछी िक

नारह

-q_ r'sGb

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

1मि

र (पञ

जछीक

रण म

ात )

तराई

र पह

ाड

-1_ rfOlgh a

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

ज, F

1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

तराई

र पह

ाड

2सपर

छीङ स

न —

६०

(पञज

छीकरण

मात

^& -@)

मधय

पहाड

3िस

आर च

न द

िगल

पञजछी

करण

मात

^& -@)

50तर

ाई,र

मधय

पहाड

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

1 िठ

मछी च

मसर(

पञजछी

करण

मात

&$ -@)

समद

सतहद

िख १

२००

िमटर

उचा

इसमम

को त

राई, म

धय र

उचच

पहाड

- 140 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*s@_

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

1 रा

माप

हररय

ो (पञ

जछीक

रण म

ात)

8२०

० दि

ख १

६५०

िमटर

उचा

इ सम

मको अ

िसिञ

चत

कषत

s#_ l;dL

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

ङग ग

छीन िब

न (प

ञजछीक

रण म

ात)

8मध

य पह

ाड

2सम

छी लाइ

ट ल

ङग (प

ञजछीक

रण म

ात)

मधय

पहाड

!!=^ 3

fF;] a

-s_ h}

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

ामिन

5तर

ाई र

मधय

पहाड

2नत

1तर

ाई र

मधय

पहाड

3गण

^( -@)

0तर

ाईदि

ख म

धय प

हाड

4पा

ियातछी

0तर

ाईदि

ख उ

चच प

हाड

मतिा

रा@)

&@ -@)

!*)–

36तर

ाईदि

ख म

धय प

हाड

^नि

नदनछी

!#(–

8तर

ाई र

िभतछी

मिश

&सि

ान, प

ञजछीक

रण म

ात@)

&# -@)

5सम

द सत

हबाट

२००

० िम

टर उ

चाइस

ममक

ो तराई

,मधय

र उच

च पह

ाड

- 141 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*-v

_ ;]tf

] Snf]e

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

1पय

ाउल

छी सतो

कल

ोभर

5मध

य पह

ाडदि

ख उ

चच प

हाड

-u_ al;{d

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

!बि

सयाम ग

छीन ग

ोलड

@&^–

&@–&

*तर

ाई र

िभतछी

मिश

@मस

काभ

छी,पञज

छीकरण

मात

&#-@)!

)–!&

समद

सतहब

ाट १

२००

िमटर

उचा

इसमम

को त

राई र

मधय

पहाड

-3_ /fO{3

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

!िन

च राई

रास

@&^–

#)–$

)मध

य तथ

ा उचच

पहा

-ª_ l6of

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

!मक

चरछी १

%–!@

समद

सतहब

ाट १

५००

िमटर

उचा

इ सम

मको त

राई र

मधय

पहाड

- 142 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*-r

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

िटल

कोस

ा १@)

&#-@)!

#–!&

समद

सतहब

ाट २

०००

िमटर

उचा

इ सम

मको त

राई, म

धय र

उचच

पहाड

सटाइ

लो

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

!पा

लपा स

टाईल

ो @)

&#-@)!

!%–!

समद

सतहब

ाट १

६००

िमटर

उचा

इसमम

को त

राई र

मधय

पहाड

ककस

फट

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

!रस

िा क

कसफ

ट @)

&#-@)!

^–#)

समद

सतहब

ाट १

२००

दिख

४००

० िम

टर उ

चाइस

ममक

ो मधय

पहा

ड र

उचच

पहाड

निपय

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

!हा

तिछी र

ास १

)–!#

समद

सतहब

ाट १

५००

िमटर

उचा

इसमम

को त

राई र

मधय

पहाड

सटा

ररया

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

िदन

उतपा

दन कष

मता

(म. ट

न/ह)

िसफ

ाररस

कषतर

मल ब

नसो

)–!#

समद

सतहब

ाट २

०००

िमटर

उचा

इसमम

को त

राई, म

धय र

उचच

पहाड

- 143 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*!!

mnkm"n a

-s_ sfu

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

िसफ

ाररस

कषतर

!सन

काग

तछी १

&@ -@)

f{df kmN5

तराई

र िभ

तछी म

िश त

था म

धय प

हाडक

ो खोच

बसछी

को प

ानछी न

जमन

कषत

@सन

काग

तछी २

f{df kmN5

तराई

र िभ

तछी म

िश त

था म

धय प

हाडक

ो खोच

बसछी

को प

ानछी न

जमन

कषत

#तह

थम सथ

ािनय

!%पि

धी पहा

डको १

०००

दिख

१६०

० िम

टरसम

मको त

सारो

नपनन

कषत

-v_ ;'Gt

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

िसफ

ाररस

कषतर

ोक सथ

ानछीय

(दता

या)@)

&% -@)

!^–@

$पि

धी पहा

डको १

०००

दिख

१६०

० िम

टरसम

मको त

सारो

नपनन

कषत

-u_ s]/f

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

फल

िलन

समय

उतपा

दनिस

फारर

स कष

तर

1िज

९ (प

ञजछीक

रण म

ात)

6 मि

हना

5सम

द सत

हदिख

७००

िमटर

सममक

ो उचा

इका त

राई र

नदछी ि

कना

2िि

िलयम

हाइ

िबड

(पञज

छीकरण

मात

&^ -@)

5 मि

हना

50सम

द सत

हदिख

७००

िमटर

सममक

ो उचा

इका त

राई र

नदछी ि

कना

3मा

लभा

ग सथ

ानछीय

(पञज

छीकरण

मा

त)@)

&^ -@)

14 म

िहना

0सम

द सत

हदिख

१२०

० िम

टरसम

मको उ

चाइक

ा तराई

र नद

छी िक

नार र

हो

चा प

हाडछी

उपत

यकास

मम

s_ ;v/v

कर.स

.बा

लीक

ो जात

िसफ

ाररस

िषय

पाकन

समय

उतपा

दनिस

फारर

स कष

तर

1सन

तल स

खरख

णड १

&^ -@)

1तर

ाई र

िभतछी

मिश

तथा

मधय

पहा

2सन

तल स

खरख

णड २

तराई

र िभ

तछी म

िश त

था म

धय प

हाड

- 144 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*;"lr

) ljleGg

Lsf hft

x?sf] ljj/

'F qm=;

sf] gf

l;kmfl/

Psf] If]q

!िप

िटक

–६२

खरो

तथा प

हलो ि

सनदर

रोग

बिछी ल

ागन स

ानो द

ाना स

ाथ उ

तपाद

न क

म िद

न हन

ाल

कषक

हरल

लगा

उन

ािडसक

को ह

नाल

माया रो

हो –

६४@)

@$ -!(

रातो त

था स

ानो द

ाना भ

एको ख

रो िस

नदर स

ाथ प

ात ड

ििा र

ोग ब

िछी ल

ागन ह

नाल

कषक

हरल

यस

को ख

तछी ग

नया बन

द गर

काल

लयाण

सोन

@% -!(

खरो

िसनद

र तथा

पात

डिि

ा रोग

अतय

ििक

लागन

दान

ा सान

ो आक

ारको भ

एको र

उतप

ादन

कम

हन ह

दा क

षकहर

ल ल

गाउन

ोड

काल

$एस

३३१

खरो

तथा प

हलो ि

सनदर

रोग

बिछी ल

ागन र

दाना

को आ

कार

सानो

भएक

ा कारण

कषक

हरल

गाउन

ोड

काल

%एन

एल

३०

%_klZr

खरो

िसनद

र पात

डिि

ा र क

ालो प

ोक रो

ग बि

छी लागन

भएक

ो कारण

कषक

हरल

यसक

ो बछी

उको म

ाग ब

नद ग

रकाल

^एच

िड १

९८२

खरो

िसनद

र तथा

पात

डिि

ा रोग

बिछी

लागन

का स

ाथ द

ानाक

ो आक

ार सा

नो भ

एकाल

षकहर

ल य

सको ब

छीउक

ो माग

गनया

ाडक

ाल ।

िमबनछी

पात

डििा

रोग

बिछी ल

ागनक

ा साथ

दान

ाको आ

कार

सानो

भएक

ाल क

षकहर

ल य

सको

बछीउक

ो माग

नआ

एकाल

*ित

बणछी

@_t/fO{

ििल

ो गरछी

लगा

उदा ब

छीउ य

ो जात

को द

ाना स

ानो (

चाउर

रन) ह

नाल

यसक

ो बछीउ

को म

ाग

नआएक

ोल ।

(िब

नायक

खरो

िसनद

र तथा

पात

डिि

ा रोग

अतय

ििक

लागन

हदा

उतप

ादन

कम

हद ग

एकाल

यसक

ो बछी

उको म

ाग ब

नद ह

नाल

!)िस

राथ

या@)

खरो

िसनद

र तथा

पात

डिि

ा रोग

अतय

ििक

लागन

र उत

पादन

कम

हनाल

कषक

हरल

यसक

ो बछी

उको म

ाग ब

नद ग

रको ह

नाल

- 145 -

sf] gf

l;kmfl/

Psf] If]q

!!भा

षकर

यसक

ो दान

ाको आ

कार

सानो

हन

हनाल

कषक

हरल

यसक

ो ििक

लपमा

अनय

ठल

ा दान

ा भए

को ज

ातहर

पाए

काल

यस

खतछी

गनया

ाडक

ाल ।

!@नप

ाल २

५१@)

खरो

िसनद

र तथा

पात

डिि

ा रोग

को पर

कोप

बिछी

हन

र दान

को आ

कार

पिन

अनय

जात

हरक

ो तल

नामा

सान

ो हन

हदा क

षकहर

ल ल

गाउन

ाड

काल

ननपण

या २@)

पहल

ो िसन

दर र

खरो

िसनद

र रोग

को पर

कोप

बिछी

हन

हनाल

sf] gf

l;kmfl/

Psf] If]q

ई आ

र ८@)

@% -!(

w]zिि

रल ल

गाएक

ो पाए

को,

रोग (

लाषट

, या

कटररय

ल िल

फ ल

ाइट,

बाउ

न सप

ट) स

हन न

सकन,

डाठ

गभा

रो, ब

ाउन

पलानट

होप

र लागन

गरक

ो, क

म उत

पादन

, कहछी

बाट

माग

नआएक

ो, उत

पादन

रोिक

एकाल

ई आ

र २०

ई आ

र २२

ई आ

र २४

%पर

िानछी

पर १

^जय

#) -!(

&चि

नदना

*दग

ाया@)

#^ -!(

कमछी

जरा २

@)$$-!(*

l~rt e

!!मि

ललक

#(-!(*

@_t/fO{

!@िष

न २@)

$$-!(*

&_t/fO{

- 146 -

sf] gf

l;kmfl/

Psf] If]q

13२-

मनजशर

छी20

58 िि

रल ल

गाएक

ो, रोग

ाषट,

याकट

ररयल

िलफ

लाइ

ट, ब

ाउन

सपट)

को

परक

ोप भ

एको,

डाठक

ो गभा

रो, ब

ाउन

पलानट

होप

र लागन

, उतप

ादन

कम

भइरह

को र

कषक

ल िि

गत क

हछी ि

षयादिख

बछीउ

माग

नगर

ररहक

14जा

नकी

ञचन

16िह

माल

छी20

17चत

-४20

18 त

ारा F

1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

ििगत

का ल

गाता

र ३ ि

षयाभनद

ा बिछी

अिि

िसमम

मा आ

यात

नगररए

को

19 स

रज F

1 (प

ञजछीक

रणमा

त)20

20 प

थिछी F

1 (प

ञजछीक

रणमा

त)20

21 ब

शाल

छी F1

(पञज

छीकरण

मात

sf] gf

l;kmfl/

Psf] If]q

!टा

इप ९

"0f{ t

यो ब

छीउ उ

तपाद

न तथ

ा िित

रण पर

चलनम

ा नरह

को स

ाथ क

षक त

था िि

िभनन

िन

काय

हरबा

ट उकत

जात

को ब

छीउक

ो माग

पिन

भएक

ो पाइ

दन र

तोरछी

बाल

छी अ

तयिि

क प

रपराग

सिचत

बाल

छी भएक

ाल ि

र जात

हरक

ो उतप

ादन

गनया

समसय

ा पररर

हको

- 147 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*3_ rgf

sf] gf

l;kmfl/

Psf] If]q

!ित

शल

w]zयो

जात

मा ओ

इलाउ

न रोग

बिछी

दिख

एको र

उतप

ादन

समत

कम

भएक

ाल क

षकहर

बाट

िनष

जातक

ो तल

नामा

यो ज

ातक

ो बछीउ

को म

ाग क

म भए

को र

कषक

हरल

समत

मन

नपराए

को ह

दा य

ो जात

लोप

भएक

ो हो ।

sf] gf

l;kmfl/

Psf] If]q

!िह

## -!(

यसमा

पहल

ो मोज

ाइक

भाइ

रस रो

ग बि

छी भएक

ो र उ

तपाद

नमा कर

िमक

रपम

ा हरास

हद

गएक

ो हदा

यो ज

ात क

षकहर

ल म

न नप

राएक

ाल कर

िमक

रपम

ा बछीउ

लोप

हद

गएक

ो हो ।

r= ds}

ातक

ो नाम

l;kmfl/

Psf] If]q

कनछी

पहल

@# -!(

kxf8 -n]s_

@राम

पर १

#मक

ाल २

(_n'Dn

flv|af

f n]s /

r hill

- 148 -

ातक

ो नाम

l;kmfl/

Psf] If]q

$जा

नकी

rietie

traits

%सल

ायाहछी स

तो@)

#@ -!(

k"aL{ t/fO{

^हट

ौडा क

मपोिज

@( -!(

kxf8, le

a]++;L tyf 6f/

r 2 in

tter y

&राम

पर प

हलो

*िब

ग बो

^( -@)

Gff/fo0

leqL d

yf t/fO{

rid in

(३०

पछी ३

F1(प

ञजछीक

रण म

ात)

df~rn I

f]qsf] dWo

if]{ df};

— lxp

Fb] df};

!)३०

िब १

१, F

1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

df~rn I

f]qsf] dWo

if]{ df};

dt/fO{

— lxp

Fb] df};

!!पा

योिन

यर—

३७८५

(पञज

छीकरण

मात

^( -@)

gf/fo0

fL glb

k"j{sf

leqL dWf]z

- 149 -

ातक

ो नाम

l;kmfl/

Psf] If]q

!@स प

र एम

९००

(पञज

छीकरण

मात

) 2067

विगत

का लगातार ३ ि

रषभन

ा बढ

ी अिधिस

मममा आ

यात

नगररएक

!#िड

कसछी

-७०७

४ F1

(पञज

छीकरण

मात

!$िट

िस ए

स-९६

९6F1

ञजछीक

रण म

ात)

5_ df;

sf] gf

Psf] If]q

ाल

पहल

ो िर

िबर र

ोगक

ो सकर

मण ि

र भएक

ो, क

षकल

यो ज

ात

लगा

उन

ािडसक

को,

यो ज

ातक

ो ििक

लपमा

नया

दई

िटा

जातह

र (र

ामपर

मास

र ख

जरा म

ास-१

) भख

यार िसफ

ाररस

भएक

h_ sfp

sf] gf

Psf] If]q

१हा

इटईज

लयाणड

(पञज

छीकरण

मात

ििगत

का ल

गाता

र ३ ि

षयाभनद

ा बिछी

िििस

मममा

आया

त नग

ररएक

२क

ासिम

र F1(

पञजछी

करण

मात

३सन

ो किछी

न F1

(पञज

छीकरण

मात

४सन

ो माच

या F1

(पञज

छीकरण

मात

५दि

ि १

F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

- 150 -

sf] gf

Psf] If]q

६मन

ासल

(पञज

छीकरण

मात

७८०

४ F1

(पञज

छीकरण

मात

८हा

इट सन

ो F1

(पञज

छीकरण

मात

९मर

ा F1

(पञज

छीकरण

मात

१०

अल

द रा

उणड

F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

sf] gf

Psf] If]q

१एन

छी िसज

P (प

ञजछीक

रण म

ात)

ििगत

का ल

गाता

र ३ ि

षया भन

दा ब

िछी अ

ििि

सममम

ा आया

त नग

ररएक

२ल

ङ हा

इट िम

नोङ

F1(प

ञजछीक

रण म

ात)

३िस

िनजन

F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

sf] gf

Psf] If]q

१क

ास F

1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

ििगत

का ल

गाता

र ३ ि

षया भन

दा ब

िछी अ

ििि

सममम

ा आया

त नग

ररएक

- 151 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*6_

sf] gf

Psf] If]q

१यर

का F

1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

ििगत

का ल

गाता

र ३ ि

षया भन

दा ब

िछी अ

ििि

सममम

ा आया

त नग

ररएक

२सा

भरा F

1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

३िज

को F

1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

४मा

िरछी F

1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

५जम

ना F

1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

६िप

1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

२०६७

७िज

ना O

P (प

ञजछीक

रण म

ात)

sf] gf

Psf] If]q

१मस

काड

(पञज

छीकरण

मात

)२०७०

ििगत

का ल

गाता

र ३ ि

षया भन

दा ब

िछी अ

ििि

सममम

ा आया

त नग

ररएक

sf] gf

Psf] If]q

१सप

रकोरो

नट F

1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

ििगत

का ल

गाता

र ३ ि

षयाभनद

ा बिछी

अिि

िसमम

मा आ

यात

नगररए

को

२िग

न चय

ालनज

र F1

(पञज

छीकरण

मात

३एन

िाइ

या िस आ

र F1

(पञज

छीकरण

मात

- 152 -

sf] gf

Psf] If]q

४िस

ज ए

न-१२

(पञज

छीकरण

मात

५एि

शया

करस

F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

0f_ v';f{g

sf] gf

Psf] If]q

१सद

(पञज

छीकरण

मात

ििगत

का ल

गाता

र ३ ि

षयाभनद

ा बिछी

अिि

िसमम

मा आ

यात

नगररए

को

२नन

ा F1

(पञज

छीकरण

मात

sf] gf

Psf] If]q

१अ

नना ८

०६ F

1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

ििगत

का ल

गाता

र ३ ि

षयाभनद

ा बिछी

अिि

िसमम

मा आ

यात

नगररए

को

y_ l3/f}+nf

sf] gf

Psf] If]q

१िन

शा ७

७७ F

1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

ििगत

का ल

गाता

र ३ ि

षयाभनद

ा बिछी

अिि

िसमम

मा आ

यात

नगररए

को

b=sfFqmf]

sf] gf

Psf] If]q

१मि

लक

ा ९९९

(पञज

छीकरण

मात

ििगत

का ल

गाता

र ३ ि

षयाभनद

ा बिछी

अिि

िसमम

मा आ

यात

नगररए

को

- 153 -

sf] gf

Psf] If]q

२मि

नषा F

1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

३सा

िलनछी

(पञज

छीकरण

मात

४रिम

ता F

1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

५पा

ियातछी ४

७८ F

1(पञ

जछीक

रण म

ात)

६नप

ा टसछी

००५

(पञज

छीकरण

मात

७िह

माल

य F1

(पञज

छीकरण

मात

८िह

रो F1

(पञज

छीकरण

मात

९जि

ोराज

४११

F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

१०

कािस

नदा F

1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

t] s/]n

sf] gf

Psf] If]q

१िश

ि F1

(पञज

छीकरण

मात

ििगत

का ल

गाता

र ३ ि

षयाभनद

ा बिछी

अिि

िसमम

मा आ

यात

नगररए

को

२सत

छी ४४४

(पञज

छीकरण

मात

३ग ग

ा F1

(पञज

छीकरण

मात

४एन

एस

४५३

F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

- 154 -

sf] gf

Psf] If]q

५एन

एस

४३१

F1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

६एन

एस

४३३

F1(प

ञजछीक

रण म

ात)

|f] sfp

sf] gf

Psf] If]q

१गछी

न डो

म १

१५ F

1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

ििगत

का ल

गाता

र ३ ि

षयाभनद

ा बिछी

अिि

िसमम

मा आ

यात

नगररए

को

२गछी

न डो

म ८०

(पञज

छीकरण

मात

३िग

न पा

रासोल

(पञज

छीकरण

मात

sf] gf

Psf] If]q

१िा

रा F1

(पञज

छीकरण

मा

त)2070

ििगत

का ल

गाता

र ३ ि

षयाभनद

ा बिछी

अिि

िसमम

मा आ

यात

नगररए

को

km_ lr

sf] gf

Psf] If]q

१हर

रयाल

छी F1

(पञज

छीकरण

मात

ििगत

का ल

गाता

र ३ ि

षयाभनद

ा बिछी

अिि

िसमम

मा आ

यात

नगररए

को

- 155 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*a_

sf] gf

Psf] If]q

१सो

इ िस

P (प

ञजछीक

रण म

ात)

ििगत

का ल

गाता

र ३ ि

षयाभनद

ा बिछी

अिि

िसमम

मा आ

यात

नगररए

को

२सल

रछी उत

ाह ट

ल ग

छीन O

(पञज

छीकरण

मात

e_ kf6]

l3/f}+nf

sf] gf

Psf] If]q

१िभ

सट िस

िस १

६५ F

1 (प

ञजछीक

रण

मात)

ििगत

का ल

गाता

र ३ ि

षयाभनद

ा बिछी

अिि

िसमम

मा आ

यात

नगररए

को

d_ kfsrf]o

sf] gf

Psf] If]q

१कय

ानटोङ

हाइ

ञजछीक

रण म

ात)

ििगत

का ल

गाता

र ३ ि

षयाभनद

ा बिछी

अिि

िसमम

मा आ

यात

नगररए

को

fOlgh a

sf] gf

Psf] If]q

१िि

नटर ि

भिजट

र F1

(पञज

छीकरण

मात

ििगत

का ल

गाता

र ३ ि

षयाभनद

ा बिछी

अिि

िसमम

मा आ

यात

नगररए

को

२एन

1 (प

ञजछीक

रण म

ात)

- 156 -

११.९ गणसतरीय बीउका िििषताहर एि नपालमा बीउको गणसतर कायम गनद तररका

गणसतरयति बीउिबजन भनको क हो ?

गणसतरयकत बछीउ भननाल कन पिन बालछी/जातको बछीउको िशानगत जातछीय शरता, भौितक शरता, उपयकत िचसयान, रामो उमारशिकत, रोग कीरा मकत सिसथ, समान आकार परकार, चमकपन (िचत १) आिद गणहर तोिकएको मापदणदअनसार कायम भएको हनपदया । बछीउको उतपादन, सकलन, परशोिन, भणडारण, पयाकिजङ र िबकरी िितरण एि ििानछीको करममा बछीउको गणसतर िनरछीकषण तथा िनयनतणमा ििशष धयान पयायाउन सिकएन भन तयसता गणहरमा हरास हन जान । अतः गणसतरयकत बछीउ उपलि गराउन बछीउ उतपादक, आयातकताया, ििकरता र बछीउ िबजन गणसतर िनयनतण गनन िनकायको अहम भिमका रहन ।

!))) bfgfsf]tf}n

lr:ofg

pdf/zlQmhftLoef}lts z'4tf

;dfgtf /

hLljtkg

:jf:Yo cf]h;

लचत १. िणसतिरीषय बरीउका लिशिताहर (Seed quality attributes)

नपालमा बीउको गणसतर कायम गनद तररका

नपालमा बछीउिबजन ऐन, २०४५ (पिहलो सशोिन, २०६४) अनसार गणसतरछीय बछीउको उतपादन तथा िबकरी िितरणलाई िनयिमत एि वयििसथत गनया २ िटा परणालछीहर (बछीउ परमाणछीकरण र यथाथया सङकतपत लगाउन ) अिलमबन गररएको । िनमन दई तररकाबाट उपलि हन बछीउिबजनहरलाई आििकाररक गणसतरयकत बछीउ मानन सिकन । बछीउिबजन गणसतर िनयनतण कनद र सातिट परदशमा कषतछीय बछीउिबजन परयोगशालाहरल बछीउ बालछी खत िनरछीकषण, बछीउ परछीकषण तथा बछीउ परमाणछीकरण र गणसतर िनयनतण काययामा सहयोग गदद आइरहका न ।

१. बीउ परमाणीकरण (Seed Certification)

बछीउ परमाणछीकरण भनको कन िसफाररस जातको बछीउ उतपादन तथा तयस उपरानतका िकरयाकलापमा आिशयक रोहिरछी र िनगरानछी राखद बछीउको गणसतरछीयताको गयारनटछी गनयाका लािग अपनाइन एक कायया परणालछी हो । यसमा बछीउ गण िनयनतण िनकायल सोत बछीउ, बछीउ बालछी, खिलहान, परशोिन कनद, भणडारण आिदको िनरछीकषण गरछी तयारछी बछीउको नमना परछीकषण गदया र तोिकएको गणसतरको हदिभत रहको बछीउ लटमा परमाणपत जारछी गनयाका साथ बछीउ बोरामा िनसानासिहतको सङकतपत राखछी िसलबनदछी गदया । बछीउ परमाणछीकरण गनन कायया बछीउिबजन ऐनअनसार

- 157 -

सििचक (Voluntary) । यस परितमा सोत बछीउदिख िलएर उतपादन पकष र बछीउ थलाबनदछीसमम बछीउ ििशषजको िनगरानछीमा गररन । यस परितमा वयििसथत तररकाबाट िििभनन तहमा अनगमन एि परछीकषण गरछी गराई खतमा बछीउ बालछीको नयनतम सतर र बछीउिबजनको नयनतम सतर भनदा मािथ रहको बछीउलाई गणसतर अङिकत परमाणछीकरणको टयाग (सकत पत) लगाई बछीउको गयारनटछी िदइन । यस परितमा तछीन िगयाहरको बछीउलाई (मल, परमािणत परथम, परमािणत िदतछीय) मात बछीउ परमाणछीकरण िनकायबाट परमािणत गराइन भन सात बछीउ (परजनन बछीउ) लाई परजननकतायाबाट न परमािणत गनन वयिसथा रहको ।

२. यथाथय सङकतपतर (Truthful Labeling)यो परित अिनिायया (Compulsory) । यस परिकरयामा बछीउ परमाणछीकरणमा जसत हरक पकषमा बछीउ परमाणछीकरण िनकायका बछीउ ििशषजहरल पराििििक िनरछीकषण गररदन । यस परितमा बछीउ उतपादक िा बछीउ ििकरताल बछीउको गणिनयनतणको हरक पकषमा आफन बनदोबसतबाट गरको हन । यस िकिसमबाट उतपादन गररएको बछीउ िबकरी गदाया उकत बछीउको थलोमा सो बछीउको गणसतर अनसार अङिकत गरको यथाथया सङकतपत लगाएको हनप या । बछीउको उमारशिकत र भौितक शरता बछीउ गण िनयनतण िनकायल बछीउ नमना िझकर िलई जाच गदया र रािषटरय बछीउिबजन सिमितल तोकको हदभनदा मािथको गणसतररय बछीउलाई यथाथया सङकतपत लगाएर िबकरी िितरण गनया सिकन । यथाथया सङकतपत पहलो रङको कागजमा कालो अकषरल लखको हनपदया । साथ यस िकिसमको बछीउको गणसतर समबनिछी िजममिारछी बछीउ ििकरता िा बछीउ उतपादक न हन । बछीउको गण िनयनतकल यसता सङकतपत लगाएर िबकरी भइराखका बछीउको नमना िलई परछीकषण गरछी राखको हन । यसता बछीउमा नयनतम सतरभनदा कम गणको बछीउ िबकरी भई राखको खणडमा बछीउिबजन ऐनमा तोिकएबमोिजम रोकका गरछी सजाय हन सक । यथाथया सङकतपतमा तपिसल अनसारको िििरण भरछी बछीउको थलो अनसारको साइजमा पयािकङ गदाया सपषट दिखन गरछी थलािभत हालर मात बछीउको िबकरी िितरण गनयापदया । यथाथया सङकतपतको लमबाई १३. ५ स.िम., र चौडाई ८.५ स.िम.को हनप या ।

सङकतपतरमा हनपनद िििरणहर१. उतपादन िषया २. परछीकषण िमित३. बालछीको नाम ४. बालछीको जात५ उमारशिकत परितशत (नयनतम) ६. शरता परितशत (नयनतम)७. बछीउको तौल ८. लोगो९. िसफाररस कषत

सरोतः बरीउवबजन गणसतर वनयनतण कनद, हररहरभिन २०७७ ।

- 158 -

!@= df6f]

१२.१ िबरिाको एकरीकत खादयतति वयिसथापनको अििारणा

िबरिालाई आिशयक पनन सब खादयततिहर आिशयकता अनरप, नयायोिचत रपमा उपलि गराउन, रासायिनक मलसिहत पराङगाररक मलहरको सब समभावय सोतहरलाई अििकतम उपभोगमा लयाई बालछी वयिसथापन, माटो वयिसथापन र खादयतति वयिसथापनलाई टिा िदद िातािरणमा नयन असर पादद माटोको िदगो उियाराशिकत वयिसथापन गदद जान परकयालाई एकीकत खादयतति वयिसथापन भिनन । यो परित खासगरछी मलयाकन, िनणयाय र कायायानियनमा आिाररत हन । यो माटोको उियाराशिकतको दछीरयाकालछीन वयिसथापन गनन भरपदवो उपाय हो । साथ माटो, मल, पानछी र बालछीको उिचत वयिसथापनदारा जिमनबाट बिछी तथा िदगो उतपादन िलन सिकन । कषकहरमा पिन आफनो खतबारछीका लािग आफल परछीकषण गरछी सो को मलयाङकनदारा िनणयाय िलन कषमतामा ििर गराउ । यसल सथानछीय तथा बाहय सोतहरको परभािकारछी उपयोगदारा उतपादन बिाउनका साथ माटोको िदगोपनामा जोड िदद िातािरणको सिार गनन मात नभई खादयततिहरको सदपयोग तथा ितनको परभािकाररता बिाउन पिन मदत गदया ।

एकीकत खादयतति वयिसथापनको अािार

माटोको अिसथा

िनणाययक अिसथाहर

खादयतति वयिसथापन

माटो वयिसथापन

बालीवयिसथापन

एकरीकत खादयतति

१. माटोको बनोट तथा बनोट२. माटोको िप.एच.३. पराङगाररक पदाथया चहािट४. भकषय५. खादयततिको उपलविता६. सकम जछीिाणको उपिसथित

• भ–कषय रटाउन • िप.एच. सनतलन गनन • पराङगाररक पदाथयाको सनतलन• चहािट रटाउन• खादयततिको उपलविता

बिाउन• खनजोत वयिसथापन• बालछी चकर

• लिकषत उतपादनको अनमान• बालछील िलन खादयततिको

अनमान• उपयकत जातको नौट• अनतरबालछी परणालछी• रोपन समय र तररका• िचसयानको वयिसथा• झारपात, रोगकीराको

वयिसथापन

• गोठमल/कमपोषट मल• हररयोमल• पराङगाररक पदाथया /बालछीका

अिशष वयिसथापन• जििक िसथरछीकरण• रासायिनक मल• ररायसछी फोहर

• बजारको पहच• कामदारको उपलविता• सामािजक िसथित• पराकितक सोत • परमपरागत जान र सछीप

- 159 -

१२.२ रासायिनक मलखादहर

मलको नामपोषकततिहर (परितितमा)

नाइटरोजन फसफोरस पोटास िजक सलफरयररया $^ – – – –एमोिनयम सलफट @! – – – @)–@%कमपलसल @) @) – – –किमपलट !( !( !) – –िड.ए.िप. !* $^ – – –िसगल सपर फसफट – !^ – – –डबल सपर फसफट – #@ – – –िटरपल सफर फसफट – $* – – –मयरट अफ पोटास – – ^) – –िजक सलफट – – – @@–#% –

आिशयक कषतफलका लािग मलको माता िनकालन यो सत परयोग गनया सिकनः १००× क× खमलको माता (क.जछी.) = –––––––––––––––––––––––––––––––––––– मलमा भएको खादयततिको परितशत माता

क) मल परयोग गनन कषतफल (हकटरमा)ख) परित हकटर िसफाररस मलको माता

िििभनन बालीनालीका लािग िसफाररस मलखाद मातरा

बालीपराङगाररक

मल म.टन/ह.नाइटरोजन िक.गा./ह.

फोसफोरस िक.गा./ह.

पोटासिक.गा./ह.

आिशयक रासायिनक मल िक.गा/ह.

यररया िड.ए.िप. मय.अ.पोअदिा @$ #) #) ^) 39.7 65.22 100.0

सतधी !) #% @# ^) 56.52 50.0 100.0

मास, मसरो, मङ $–^ @) @) @) 26.47 43.48 33.33

बोडछी, रहर $–^ @) $) #) 9.45 86.96 50.0

चना $–^ @) $) @) 9.45 86.96 33.33

कराउ $–^ !% $) !) 86.96 16.67

भटमास $–^ !) $) #) 86.96 50.0

िकमबतराईःिसिञचतअिसिञचतपहाडः िसिञचतअिसिञचत

- 160 -

नोटः खतबारछीमा परयोग गररन गोठमल/कमपोषठ मललाई खतबारछीमा लामो समय राम पानछीमा नराखछी मल माटामा िमलाउनप या िा तरनत खनजोत गनया समभि नभएमा थपरो बनाई सयाउलाल ोपछी रामपानछीबाट जोगाई पोषकतति नषट हनबाट बचाउनपदया ।

यररया मल बलौट माटोमा िसफाररस माताको २५ परितशत र अनय माटामा ५० परितशत जिमनको तयारछीका समयमा र बाकी यररयाको माता २-३ पटक गरछी टप रििसङ गनया िसफाररस गररन र फसफोरस र पोटासयकत मलको समपणया िसफाररस माता जिमनको तयाररको समयमा परयोग गनयापदया ।

सयातः s]Gb|Lo s[lif k|of]uzfnf, हररहरभिन, @)&& ।

kmnk"mnsf lglDt dnvfb l;kmfl/; dfqf -k|lt af]6_

बोटको उमर िषयमा

पराङगाररक मल िक.गा.

नाइटरोजन गाम

फसफोरस गाम

पोटास गाम

आिशयक रासायिनक मल गाम/बोट

यररया िड.ए.िप. मय.अ.पो१ @% – – – – – –२ #) !)) %) @) 179.58 108.70 33.33

३ $) !@% &% #) 215.03 163.04 50.00

४ %) !%) !)) $) 250.47 217.39 66.67

५ ^) @)) !%) %) 321.36 326.09 83.33

६ ^)–!)) #)) @)) &% 500.95 434.78 125.00

७ ^)–!)) $)) @)) !)) 718.34 434.78 166.67

८ र सो भनदामािथ

^)–!)) %)) @)) !)) 935.73 434.78 166.67

१२.३ िििभनन िप.एच. तथा बनोट (Texture) भएको माटोमा किष चनको परयोग

माटोको िप.एच.

मान

किष चनको िसफाररस मातरा (क.जी./रोपनी)पहाड तराई

बलौट दोमट दोमट िचमटाइलो दोमट बलौट दोमट दोमट िचमटाइलो दोमट

6.4 15 20 24 8 14 22

6.3 29 40 48 15 24 44

6.2 43 60 72 23 34 64

6.1 58 78 98 30 44 86

6.0 71 92 120 38 52 106

5.9 85 110 146 45 62 128

5.8 97 128 166 52 72 146

5.7 108 142 188 58 82 166

- 161 -

माटोको िप.एच.

मान

किष चनको िसफाररस मातरा (क.जी./रोपनी)पहाड तराई

बलौट दोमट दोमट िचमटाइलो दोमट बलौट दोमट दोमट िचमटाइलो दोमट

5.6 119 158 208 64 90 184

5.5 130 170 230 70 100 200

5.4 140 188 252 76 110 220

5.3 150 204 274 81 118 238

5.2 160 218 294 86 126 254

5.1 169 228 314 91 136 270

5.0 176 240 334 96 142 286

4.9 184 252 354 101 150 302

4.8 191 262 374 106 158 316

4.7 199 272 390 111 166 330

4.6 205 280 406 115 174 340

4.5 210 290 420 120 180 350

– किष चन बालछी लगाउनभनदा दई/तछीन हपता पिहल न माटोमा परशसत िचसयानको परबनि गरछी िमलाउनपदया ।– रासायिनक मल र किष चनको परयोग एकसाथ नगरछी फरक पारछी मात परयोग गनयापदया । – िर अमलछीय अथिा pH कम भएको माटोमा किष चनको परयोग गदाया िसफाररस मातालाई दईपटक गरछी परयोग

गदाया लाभदायक हन ।– किष चन माटो परछीकषण गरर सकपि मात परयोग गनयापदया ।

किष चन पाइन सथान र समपकया टिलफोनः िदिगिजय परोडकस परा.लछी. हटौडा, फोन ०५७–५२७२२५, ९८५५०६८५१० दउरालछी उियारा किष चन तथा शिकत िगट उदयोग तदउरालछी िािदङ, रननद काकधी ९८१५३०८०६७,

९७४२१११२७०

१२.४ माटो तथा रासायिनक मल ििशषण गदाय परित नमना लागन िलकमाटोको नमना ििशषणः रासायिनक मल ििशषणः पराङगाररक मल ििशषणः

माटोको िप.एच. र १०।- कल नाईटरोजन र ३००।- िप.एच. र १२।-नाइटरोजन र ८०।- नाईटरट नाइटरोजन र ३००।- कल नाइटरोजन र ४५०।-फसफोरस र १००।- एमोिनकल नाइटरोजन र १५०।- कल फसफोरस र ५००।-पोटास र ८०।- कल फसफोरस र ३००।- पोटास र ४००।-पराङगाररक पदाथया र १००।- फयाकसनल फसफोरस पानछीमा

रलनशछील र १२००।-िचसयान र २०।-

- 162 -

माटोको नमना ििशषणः रासायिनक मल ििशषणः पराङगाररक मल ििशषणःबोरन र ४००।- पोटास STTB र २५२।- पराङगाररक काबयान र १२०।-िजक र २५०।- पोटास फलम फोटोिमटर र४००।-आइरन र २५०।-कपर र २५०।-मयागनछीज र २५०।-मोिलडनम र ४००।-माटोको टकसचर र ३०।-

मखय मखय बालीहर र उपयति माटोको िप.एच.

खादयानन बाली उपयति िप.एच. तरकारी बाली उपयति िप.एच. फलफल बाली उपयति िप.एच.िान 5.0-6.5 आल 4.5-7.5 आप 5.5-7.0

मक 5.5-7.5 कररलो 5.5-7.0 करा 6.0-7.5

गह 5.5-7.5 काकरो 6.0-7.5 सनतला 5.5-6.5

कोदो 5.5-6.5 बनदा 6.5-7.5 सयाउ 6.0-8.0

जौ 6.5-8.0 पयाज 6.5-7.5 िकिछीफल 5.0-6.5

फापर 5.5-7.0 मला 6.0-7.4

काउलछी 6.5-7.5

पालङगो 6.0-7.5

गोलभडा 5.5-7.0

सयातः s]Gb|Lo s[lif k|of]uzfnf, हररहरभिन @)&^।

िििभनन बालीनालीका लािग िसफाररस मलखाद मातरा

यररया िड.ए.िप. मय.अ.पोिानः िसिञचतिणयाशकर िान

226.84

283.55

108.70

गहः िसिञचत (तराई)अिसिञचत (तराई)

218.34

104.92

गहःिसिञचत (पहाड)अिसिञचत (पहाड)

183.37

104.95

मकिणयासङकर मक

209.83

275.05

130.44

- 163 -

यररया िड.ए.िप. मय.अ.पोजौ, फापर

कोदोलट

उख मखय बालछी !) !%) ^) $) 275.1 130.5 66.7

उख खटछी बालछी !) @)) ^) $) 383.8 130.5 66.7

सादा जटका तोसा जट

आल @) !)) !)) ^) 132.3 217.4 100

तोरछी, रायो

सययामखछी ^ ^) $) @) 96.4 86.9 33.3

तछील/ झसितल ^ $) #) @) 61.44 65.22 33.3

बदाम ^ $) ^) @) 9.5 86.9 33.3

सातः df6f] lj1fg cg';Gwfg s]Gb|, खमिटाि @)&& ।

/f;folgs dn -lgoGq0f_ cfb]z, @)%% sf] bkmf % -!_ cg';f/sf] :k]l;lkms]zgdf ePsf b]xfosf %@ j6f /f;folgs dnx? dfq g]kfndf k}7f/L ug{ ;lsg]5 . g]kfndf /f;folgs dn k}7f/L ug{ rfxg] ;+:yfn] s[lif tyf kz'kG5L ljsf; dGqfnodf btf{ x'g' kb{5 .

कर. स. मलको नाम कर. स. मलको नाम

1Ammonium Molybdate (NH

Triple Super Phosphate (T.S.P) 16% P

2Ammonium Phosphate Sulphate (20-20-0) 28

Urea (46-0-0)

3Ammonium Phosphate Sulphate Nitrate (20-20-0) 29

Urea (46-0-0) Granular

4 Ammonium Sulphate (21-0-0) 30 Urea Ammonium Phosphate (28-28-0)

Borax (Spdium Tetraborate) (Na

2O) for soil

application 31

Zinc Heptahydrate (ZnSO4.7H

6Calcium Ammonium Nitrate (25-0-0) 32

Zinc Sulphate Mono-Hydrate (ZnSO

- 164 -

कर. स. मलको नाम कर. स. मलको नाम

7Calcium Ammonium Nitrate (26-0-0) 33

Boronated Single Super Phosphate (S.S.P) 16% P

5 Granulated

8 Chelated Iron as Fe-EDTA 34 Calcium Nitrate

9Chelated Zinc as Zn-EDTA

35DAP Fortified with Boron (18:46:0:0.3)

10 Copper Sulphate (CuSO4.5H

2O) 36 DAP fortified with Zinc(18:46:0:0.5)

11 Diammonium Phosphate (16-44-0) 37 Magnesium sulphate

12Diammonium Phosphate (18-46-0)

38Mono-Potassium Phosphate (0:52:34) (100% Water soluble)

13 Ferrous Sulphate (FeSO4.7H

2O) 39 Neem Coated Urea (46-0-0)

14Manganese Sulphate

40Nitrophoshate with Potash Fortified with Boron (15:15:15:0.2B)

15Mono Ammonium Phosphate (11:52:0) 41 NPK 15-15-15

16Mono Ammonium Phosphate (12:61:0) 42 NPK 19-19-19 (100% Water soluble)

17N.P.K. (10-26-26)

43Potassium Nitrate (13:0:45) (100% Water soluble)

18 N.P.K. (12-32-16) 44 Rock Phosphate Powdered19 N.P.K. (20-20-10) 45 Rock Phosphate mixed20 Nitro Phosphate (20-20-0) 46 SSP fortified with Zinc

21Potassium Chloride (Muriate of Potash) (0-0-60) 47 Sulphur (90% Granular)

22Potassium Chloride (Muriate of Potash) (Granular) (0-0-60) 48 Urea Briquets (46:0:0)

23 Potassium Sulphate (0-0-50) 49 Zincated Urea

24Single Super Phosphate (S.S.P.) 16% P

5 Granulated 50

गह मल बसल NPK mixed fertilizer Fortified with Boron(10:20:10:0.2)

25Single Super Phosphate (S.S.P.) 16% P

5 Powdered 51

िान मल बसल NPK mixed fertilizer Fortified with Zinc (20:20:20:1.0)

Solubor (Na

16.10H

for foliar spray 52मक मल बसल NPK mixed fertilizer Fortified with Boron (10:20:20:0.3)

- 165 -

रासायिनक मलमा अनदान साना तथा सछीमानत कषकहरलाई अनदानमा उपलि गराउन रासायिनक मल (यररया, िडएपछी र पोटास) किष सामागछी कमपनछी िलिमटड र सालट टरिडङ कपवोरशन िलिमटड माफया त आयात गरछी उकत कमपनछी/कपवोरशनल सथानछीय तहको िसफाररसमा दताया भएका मल ििकरताहरबाट अनदानको मल िितरण वयिसथापन िनदनिशका, २०७७ अनसार उपलि गराउन पराििान रहको । उकत कमपनछी/कपवोरशनका शाखाहरमा रासायिनक मलको अनदािनत िबकरी मलय तपिसल अनसार कायम रहको ।तपिसलशी किष सामागी कमपनी िलिमटड/ सालट टरिडङ कपवोरिन िलिमटडका िाखा कायायलयहरमा अनदािनत रासायिनक मलको मलय तािलका

कर. स.

कायायलयहर

यररया मलय िड.ए.िप मलय पोटास मलय

परित बोरा र. (५० कजी)

परित कजी र.

1 विराटनगर 750 15 2200 44 1600 32

2 िनकटा 835 16.7 2285 45.7 1685 33.7

3 इटहरी 776 15.52 2225 44.5 1625 32.5

4 इलाम 864 17.28 2314 46.28 1714 34.28

5 विताषमोड 784 15.68 2234 44.68 1634 32.68

6 लहान 788 15.76 2238 44.76 1638 32.76

7 राजविराज 788 15.76 2238 44.76 1638 32.76

8 गाईघाट 799 15.98 2249 44.98 1649 32.98

9 िीरगज 750 15 2200 44 1600 32

10 हटौडा 785 15.7 2235 44.7 1635 32.7

11 चपर 790 15.8 2235 44.7 1640 32.8

12 भरतपर 815 16.3 2240 44.8 1665 33.3

13 काठमाडौ 892 17.84 2341 46.82 1741 34.82

14 िलीखल 897 17.94 2346 46.92 1746 34.92

15 धरिशली 877 17.54 2326 46.52 1726 34.52

16 गजरी 867 17.34 2316 46.32 1716 34.32

17 जनकपर 802 16.04 2251 45.02 1651 33.02

18 ढलकिर 799 15.98 2246 44.92 1649 32.98

19 धसनिली 824 16.48 2289 45.78 1665 33.3

20 सलाषही 815 16.3 2265 45.3 1665 33.3

21 कलया 760 15.2 2210 44.2 1610 32.2

22 पोखरा 867 17.34 2316 46.32 1716 34.32

- 166 -

कर. स.

कायायलयहर

यररया मलय िड.ए.िप मलय पोटास मलय

23 मौली 852 17.04 2301 46.02 1701 34.02

24 पिषत 887 17.74 2336 46.72 1736 34.72

25 सयाङजा 846 16.92 2296 45.92 1696 33.92

26 भरहिा 750 15 2200 44 1600 32

27 तौधलहिा 796 15.92 2246 44.92 1646 32.92

28 पालपा 806 16.12 2256 45.12 1656 33.12

29 िाहारगनज 796 15.92 2246 44.92 1646 32.92

30 परासी 791 15.82 2246 44.92 1641 32.82

31 कािासोती 813 16.26 2245 44.9 1645 32.9

32 सखखत 866 17.32 2316 46.32 1716 34.32

33 नपालगनज 846 16.92 2296 45.92 1696 33.92

34 ाङ।घोराही 821 16.42 2271 45.42 1671 33.42

35 लमही 816 16.32 2266 45.32 1666 33.32

36 तलसीपर 826 16.52 2276 45.52 1676 33.52

37 गलररया 851 17.02 2326 46.52 1701 34.02

38 िनगढी 876 17.52 2326 46.52 1726 34.52

39 महनदरनगर 881 17.62 2331 46.62 1731 34.62

40 डोटी 831 16.62 2281 45.62 1681 33.62

सरोतः कवि तथया पशपनरी विकयास मनतयालय, २०७७

- 167 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*तर

कार

ी बाल

ीका ल

ािग िस

फारर

स म

लख

ाद म

ातरा

k|fËfl/s d

]=6g÷

O6«f]h

=u|f=÷

x]=kmf]:kmf]/; ls=u

|f=÷x]=

kf]6f;

|f=÷ x

n ls=u

|f÷x]=

'=c=kf]

तरक

ारछी ब

ालछी

a]gf{ ;

fg]{ ;

dodnvfb s

]=hL=÷

a]gf{ nuf

]gf{ b

t/fO{ ÷

f]i6o'/

Lofl8=P=kL=

Do'/]6

ckmKff]6f;

8\ofª ×

8\ofª

nL v'nf

l;l~rt

cuf}6] h

;nf{xL lbkfnL

r}t–c

r}t–a

-h]7–

c;f/–>

-ebf}–c

-#)—

nL v'nf

l;l~rt d

dL hft

sf7df8

f}+ :y

v'dnHo

—>fjof

g–efb|

efb|–c

nL v'nf

l;l~rt

k5f}6] h

8f]Nkf :gf

—a}z

fvc;f]h

—d+l;

/c;f]h

–d+l;

xfOla|8

cuf}6] h

h]7–

efb| c

- 168 -

a]gf{ ;

fg]{ ;

dodnvfb s

]=hL=÷

a]gf{ nuf

]gf{ b

t/fO{ ÷

f]i6o'/

Lofl8=P=kL=

Do'/]6

ckmKff]6f;

8\ofª ×

8\ofª

x\jfO6

6k,/]ld, b]j

!, :gf

] 8f]d

dL hft

>fj0f–e

] ldl:6s

P;–(

Pg=P;=!)^

-k5f}6] h

–kmfu

@sfFqmf]

6Lh]7–

'g–h]7÷

>fj0f–c

kf}if–d

–d+l;

d -!%)

g]kf 6';

eQmk'/

#s]/fp

r}}q–

j}}zfv

>fj0f–

df3–

–sflt

;nf{xL cfs

l;lSsd :yfg

- 169 -

a]gf{ ;

fg]{ ;

dodnvfb s

]=hL=÷

a]gf{ nuf

]gf{ b

t/fO{ ÷

f]i6o'/

Lofl8=P=kL=

Do'/]6

ckmKff]6f;

8\ofª ×

8\ofª

$v';f{g

-kL/f]_

Hjfnf,

sdf{ &$

r}q–

–kmfu

'gefb|–c

r}q–

–kmfu

'gefb|–c

{nr}q–

–kmfu

fb|–c

s'/f]bf,

s'/f]bf d

fs{ ..

h]7–

gefb|–d

–sflt

gflG6;

, uf}/j

r}q–

'g–efb|

efb|–s

xf]rf]h

–h]7

'g–>fj0f

efb|–d

!)&–

%—!)

–>fj0f

%—!)

}q –>

%—!)

!%kmfu

'g–a}z

!)&–

^)%—

k';f ?j

'g–>fj0f

%—!)

- 170 -

a]gf{ ;

fg]{ ;

dodnvfb s

]=hL=÷

a]gf{ nuf

]gf{ b

t/fO{ ÷

f]i6o'/

Lofl8=P=kL=

Do'/]6

ckmKff]6f;

8\ofª ×

8\ofª

mfu'g–

%—!)

o'/]sf

'g–r}q

%—!)

mfu'g–

%—!)

Ff7uf]kL

;d|f6, g]k

h]7–

g–kmfu

'gc;f]h

–kf}if

/f}+nf

sflGtk'/

fv–h

]7kmfu

'g–h]7

–h]7

d -!@%

fv–h

]7kmfu

'g–h]7

–h]7

'/ l7d

'/kmfu

efb|–d

f3c;f]h

–d+l;

%))–

!)r'sGb

h]7–

fb|–c

–sflt

) u|fd

/Lsf] ;fu

|g j]e

–>fj0f

>fj0f–k

–sflt

kf}if–

kmfNu'g

% u|fd

t]s/]n

f] s/]n

a}+zfv

–h]7

'g–r}q

–h]7

a}+zfv

–h]7

'g–r}q

–h]7

##, xL/f

a}+zfv

–h]7

'g–h]7

kf}if–

- 171 -

a]gf{ ;

fg]{ ;

dodnvfb s

]=hL=÷

a]gf{ nuf

]gf{ b

t/fO{ ÷

f]i6o'/

Lofl8=P=kL=

Do'/]6

ckmKff]6f;

8\ofª ×

8\ofª

!$kfn'ª\u

f]kf6g

fv–>

efb|–d

f3cflZ

%))–

a}+zfv

–>fj0f

efb|–d

f3cflZ

–c;f]h

–kf}if

–sflt

kf}if–

–k'i

]S;c;f]h

–kf}if

–sflt

c;f/] k

–h]7

kf}if–

/ –k

–h]7

kmfNu'g–

–h]7

fv–h

]7kmfNu'g–

–h]7

h]7–

–efb|

;h]7–

–efb|

Lor}q–

j}+zfv

efb|–c

–sflt

- 172 -

a]gf{ ;

fg]{ ;

dodnvfb s

]=hL=÷

a]gf{ nuf

]gf{ b

t/fO{ ÷

f]i6o'/

Lofl8=P=kL=

Do'/]6

ckmKff]6f;

8\ofª ×

8\ofª

bf;'k/

'g–a}+z

fv>fj0f–e

efb|–c

sf]/f]g

]6h]7–

r}q–

/–df3

h]7–

r}q–

/–df3

sf]/f]g

]6, lu|g

6kh]7–

>fj0f–d

–sflt

h]lgy,g]kf :6f/, g

h]7–

>fj0f–d

–sflt

@!h]7–

>fj0f–d

–sflt

Uff]N8

h]7–

>fj0f–d

–sflt

v'dn t

g] r}q–

–kmfu

'gefb|–c

;nf{xL tg]

g–efb|

–kmfu

'gefb|–c

!cfiff9–e

–d+l;

g–efb|

cfiff9–e

–d+l;

g–efb|

cfiff9–e

–d+l;

- 173 -

a]gf{ ;

fg]{ ;

dodnvfb s

]=hL=÷

a]gf{ nuf

]gf{ b

t/fO{ ÷

f]i6o'/

Lofl8=P=kL=

Do'/]6

ckmKff]6f;

8\ofª ×

8\ofª

|kh]7–

>fj0f–d

f3c;f]h

–sflt

%–!)

'g–a}+z

fvefb|–c

efb|–c

#)%–

Pe/]i6

h]7–

>fj0f–d

f]h–s

%–!)

'/f, ;]Gt

h]7–

>fj0f–s

–sflt

#)%–

fg'ls{

h]7–

r}q–

cfiff9

–sflt

–@))

a]gf{ -

Pg=P;= &(

&h]7–

r}q–

cfiff9

–sflt

–!^)

a]gf{ -

csf{ s]zj

h]7–

r}q–

cfiff9

–sflt

–!^)

;nf{xL u|Lg

h]7–

r}q–

cfiff9

–sflt

–@))

kk{n n

+uh]7–

r}q–

cfiff9

–sflt

–@))

r}q–

cfiff9

efb|–s

@@e]8] v

flnkmf]lg

h]7–

'g—r}t

–sflt

-@%—

Pg=P;= ^#

h]7–

'g–efb|

–sflt

- 174 -

a]gf{ ;

fg]{ ;

dodnvfb s

]=hL=÷

a]gf{ nuf

]gf{ b

t/fO{ ÷

f]i6o'/

Lofl8=P=kL=

Do'/]6

ckmKff]6f;

8\ofª ×

8\ofª

@#d"nf

x|jfO{6

g]sh]7–

gefb|–c

efb|–s

)–%)

] cnL{

h]7–

g>fj0f–s

efb|–s

Ko"7fg]

h]7–

gh]7|–

efb|–s

6f]sLg

h]7–

gh]7|–

;/–d

h]7–

{s–k

'g–r}q

g]s, lu

|g jf]

h]7–

{s–k

'g–r}q

@$d]yL

Lokmfu

'g–j}z

fvefb|–d

–d+l;

#)@–

)–!)

'g–j}z

fvefb|–d

–d+l;

#)@–

)–!)

@%/fdtf]l/

L a}+z

fv–h

]7kmfu

'g–ebf}+

df3–

)–!)

csf{ cgf

fv–h

]7kmfu

'g –e

df3–

)–!)

@^/fof

f}8fkft

efb|–d

–d+;L/

tfËv'jf

h]7–

>fj0f–h

]7c;f]h

–d+l;

Dffkmf{

'g–a}z

fvefb|–d

–d+l;

v'dn /

ftf]kft

'g–a}z

fvefb|–d

–d+l;

@&n;'g

fv–h

]7>fj0f–d

f3c;f]h

–sflt

- 175 -

a]gf{ ;

fg]{ ;

dodnvfb s

]=hL=÷

a]gf{ nuf

]gf{ b

t/fO{ ÷

f]i6o'/

Lofl8=P=kL=

Do'/]6

ckmKff]6f;

8\ofª ×

8\ofª

@*nf}s

$@!, s

kmfNu'g–

k'if–h]7

d -!@%

f]nj}z

fv–h

]7kmfu

'g–r}q

–h]7

@(;nud

kk{n 6

kh]7–

g>fj0f–k

–d+l;

sf7df8

f}+ /ftf]

h]7–

g>fj0f–k

–d+l;

lqz'nL

r}q–

–kmfu

'gefb|–c

%))–

]+ l;dL !

'g–r}q

gefb|–c

'g–r}q

gefb|–c

%))–

L /fhdf

h]7–

'g–>fj0f

–d+l;

%))–

r}q–

a}+zfv

gefb|–c

%))–

-emf+u

]_h]7–

'g–>fj0f

–d+l;

%))–

/h]7–

'g–>fj0f

–d+l;

{;';fu

'g–h]7

>fj0f–d

f3c;f]h

–d+l;

#@;v/v

h]7–

{s–d

h]7–

–d+l;

##s'l/nf]

d]l/ j

fl;+6g

h]7–

'g–eb

–>fj0f

–sflt

fsrf]O

f], 6]:

|Lgkmfu

'g–a}z

fvefb|–d

–d+;L/

- 176 -

ल ख

ती पर

िििि

तािल

का

qm= ;+=

/f]Kg]

l;kmfl/

; If]q

dnvfb s

]=hL=÷

tof/ x

pTkfbg

÷ /f]

t/fO{{, l

, a+];L /

f]i6l8

=P=kL=

Do'/]6

kf]6f;

१क

िफजय

ोितफ

ागन/

चतपौ

ष /म

ार!%

–!))

)–!@

२.क

िरििस

नदरछी

असो

ज-मि

सर!%

–!))

)–!#

=@%–

३.िड

िजर

-पौ

ष /म

ारअ

सोज-

मिसर

&%–!

&)–(

&%–!

४.जन

कदब

फाग

न/चत

पौष

/मार

–!))

)–!@

=@%–

५.ख

मलसत

ो—१

-पौ

ष /म

ार-

&%–!

!))–

! =@%–

६ख

मलरात

ो —२

असो

ज-मि

सर!%

–!))

)–!@

=@%–

७.ख

मलल

कमछी

फाग

न/चत

पौष

/मार

असो

ज-मि

सर!%

–!))

)–!@

८.आ

ई.पछी

.िाई

. ८अ

सोज-

मिसर

&%–!

!))–

! =@%–

९ख

मल उ

जिल

फाग

न/चत

पौष

/मार

असो

ज-मि

सर!%

–!))

)–!@

१०ख

मल उ

पहार

फाग

न/चत

पौष

/मार

असो

ज-मि

सर!%

–!))

)–!@

११ख

मल िि

कास

फाग

न/चत

पौष

/मार

असो

ज-मि

सर!%

–!))

)–!!

१२क

ािडयानल

-पौ

ष /म

ारअ

सोज-

मिसर

&%–!

!))–

!–!=@%

१३एन

.िप.आ

ई१०६

फाग

न/चत

पौष

/मार

–!))

)–!@

=@%–

- 177 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*िब

याबा

ट उत

पािद

त िस

डिल

ग टय

बरबा

ट ख

ायन

आल

उतप

ादन

/f]Kg]

l;kmfl/

; If]q

dnvfb s

]=hL=÷

Llap b

/ s]=h

L÷/f]kg

tof/ x

'gnfUg

pTkfbg

÷ /f]k

t/fO{{, l

, a};L /

f]i6l8

=P=kL=

kf]6f;

n'6L=kL=P

6L=kL=P

kmfNu'g÷

—d+l;

@%–#

!))–

! =@%–

िबया

बाट

िसडि

लग

टयबर

उतप

ादन

/f]Kg]

l;kmfl/

; If]q

dnvfb s

]=hL=÷

Fb/ -u|f

6\o'a/

'gnfUg

pTkfbg

t/fO{{, l

, a]+;L

/ vf]+r

f]i6l8

=P=kL=

kf]6f;

n'6L=kL=P

6L=kL=P

kmfNu'g÷

—d+l;

% u|fd

6/nfO{ k

!))–

आल

को ि

बयाब

ाट ख

ायन

आल

खती

(बना

य सार

र) T

/f]Kg]

l;kmfl/

; If]q

dnvfb s

]=hL=÷

_÷/f]kg

a]gf{ ;fg

]{ b"/

]=dL=_

tof/ x

'gnfUg

pTkfbg

/f]kgL

t/fO{{, l

, a]+;L

/ vf]+r

f]i6l8

=P=kL=

kf]6f;

n'6L=kL=P

6L=kL=P

kmfNu'g÷

—d+l;

% u|fd

)–!!

- 178 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*तर

कार

ी बाल

ीहरम

ा उपय

ति म

ाटोक

ो िप.

एच.

तरक

ारी ब

ाली

उपयति

िप.ए

आल

– &=%

कररल

%– &

ाकरो

^=)–

बनदा

^=%–

पयाज

^=%–

मला

^=)–

काउ

लछी

^=%–

पाल

ङगो

^=)–

गोल

भडा

%=%–

मसल

ा बाल

ी उतप

ादन

परििि

ि ता

िलक

qm= ;+

odnvfb

a]gf{÷

/ /f]kg

afnL to

L_s}lkmo

t/fO{{

f]i6-8

f]sf] /

!=cn}+rL/fd;fO{

– >fa

#!=@–

!=@–

^^&–

#)–$

,,!=@–

!=@–

^^&–

,,!=@–

!=@–

^^&–

– >fa

,,!=@–

!=@–

^^&–

- 179 -

qm= ;+

odnvfb

a]gf{÷

/ /f]kg

afnL to

L_s}lkmo

t/fO{{

f]i6-8

f]sf] /

@=cb'j

cb'jf—!

, sk'/

cb'jf–@

kmfNu'g–

kmfNu'g

–r}q

kmfNu'g

–r}q

^)–&

#);]=ld

@@%–

(dlxgf

–!%)

Gdf]lr

f/sk'/

sf]6 x

, sk'/

sf]6 x

n]bf] @

r}q–

^)–&

!))–

L*–!

) dlxgf

–@@)

)-k|rln

$=n;'g

rfOlgh

efb|–c

—*)–

]= lDf

@%;]] ld

!)dlxgf

–!%)

)-k|rln

%=n;'g

Loc;f]h

–sflt

{ssflt

;]= lDf

@%—#)

;]= lDf

^))—

^=d/Lr

o'/–!

—>fj0f

—%))

) ;'s]

-l;kmfl/

f] aif{, @

bf];|f

] aif{

/fcf/=h

]8 –

lh= l;

–!–

–c;f]h

! s]=h

#)–#

sf] ;]6a

fgf] pTk

8Nnf pTk

L=÷/f]kg

b"/L -;

]=dL=_

L=_s}lkmo

f]i6gf

af]6×

—sflt

c;f/—>fj0f e

@)–#

सोतः

रािषटर

य आ

ल त

रकारछी

तथा

मसल

ा बाल

छी ििक

ास क

नद, ख

मलटा

र लिल

तपर ,

२०७७

- 180 -

१३.२ पोटहाभदट

ताजा किष उपजहरको भणडारणको मापदणड तथा उपजलाई सरिकषत राखन सिकन अििि

बजारको मागबमोिजमको पररपकि अिसथामा िलइएको बालछी खादा सिािदलो हन, तरकारछी तथा फलफलहरलाई बारछीबाट भखयार िटपको जसतो ताजा अिसथामा राखछी भणडारण अििि लमवयाउदा हतारमा ससतोमा बचनपनन बाधयता नपनन; बजारको मागबमोिजमको पररपकि अिसथामा िलइएको बालछी खादा सिािदलो हन, िबकरी गनन अििि बिाउन सिकन, रप, सिाद र बासना कायम रहन; उपजको गणसतरमा ििशवसनछीयता बिन; आकषयाक हन भएकाल सतरछीय उतपादनलाई सलार, रिषटक, शनय शिकत िा कोलडसटोरमा राखछी बालछीको बजारछीकरण अििि बिाउन आिशयक सतयाहर तल िदइएका नः

कर. स.

बालीको नामभणडारण गनद

उपयति तापकरम (िड.स.)

उपयति आदरता

(परितित)

बरफ बनन तापकरम, freezing

point (िड.स.)

अनमािनत भणडारण अििि

१ साग ) ()–(% ७–१४ िदन

२ हररयो कराउ )=! ()–(* – )=^ १–२ हपता

३ टाट िसमछी ) ()–(% १–२ हपता

४ गाजर ) (*–!)) – !=$ ६–८ मिहना

५ भड खसायानछी &–!) (%–(* –)=& २–३ हपता

६ हररयो खसायानछी %–!) *%–(% – )=& २–३ हपता

७ करला !)–!@ *%–() २–३ हपता

८ खियाजा !)–!% () – )=$ २–३ हपता

९ जकीनछी फसधी &–!) (% – )=% १–२ हपता

१० सथानछीय फसधी !@–!% %)–&) – )=* २ – ३ मिहना

११ पाकको टमाटर *–!) *%–() – )=% १–३ हपता

१२ रामतोरछीया !)–!@ ()–(% १–२ हपता

१३ आल (िषन) !)–!% ()–(% – )=* १०–१४ िदन

१४ पयाज (सकको) ) ^%–&) –)=* १–८ मिहना

१५ गोलभडा (िपपको अिसथा)

!)–!# ()–(% –)=% २–५ हपता

१६ लसन (सकको) ) ^%–&) –)=* ६–७ मिहना

१७ ताजा अदिा !# ^% ६ मिहना

१८ चमसरको साग ) ((–!)) – )=@ २–३ हपता

१९ कररलो @=% (%–!)) –)=^ २–३ हपता

२० भणटा !)–!@ ()–(% –)=* १–२ हपता

२१ मला ) (%–!)) – )=& १–२ मिहना

- 181 -

कर. स.

बालीको नामभणडारण गनद

उपयति तापकरम (िड.स.)

उपयति आदरता

(परितित)

बरफ बनन तापकरम, freezing

point (िड.स.)

अनमािनत भणडारण अििि

२२ काउलछी ) (%–(* – )=* ३–४ हपता

२३ बनदा ) (%–!)) – )=( २–३ मिहना

२४ बोकाउलछी ) (%–!)) – )=^ १०–१४ िदन

२५ पालङगो ) (%–!)) – )=# १०–१४ िदन

२६ सखरखणड !#–!% *%–(% – !=# ४–७ मिहना

२७ काकरो !)–!@ *%–() – )=% १०–१४ िदन

सोतः िालटरिषय आि, तिकािरी तथा मसिाबािरी लिकास कनदर, खमिटाि िलितपि, २०७७

!#=# ;/sf/L kmfd{ / s]Gb|df pTkflbt t/sf/L aLpsf] d"No–;"rL(िमित २०६७/५/३१ मा िनिायारण गररएको)

कर.स.

तरकारछी जातपरित क.जछी. मलय (र.)मलबछीउ उननतबछीउ

1 काउलछी काठमाडौ सथानछीय 1540 720

डोलपालछी सनोबल 1540 720

िकबो जाइनट 1540 800

सलायाहछी िदपालछी 1540 715

जयाप 2000 1000

2 बनदा सब जात (O.P.) 1000 715

3 बोकाउलछी सब जात (O.P.) 1540 715

4 गयाठकोपछी वहाईट िभयाना 1540 715

5 मला िमनो अिलया 500 300

चािलस िदन 500 300

पयठान रातो 500 300

हाईट नक 500 300

टोिकनासछी 800 600

6 सलगम पपयालटप 500 250

काठमाडौ रातो 600 250

7 गाजर नय करोडा 1400 1000

नानटछीस 1400 650

- 182 -

कर.स.

8 चकनदर सथानछीय 1500 200

9 चमसर सथानछीय 1500 150

10 पालङगो पाटन 1000 250

हररयो 1000 200

11 रायो माफाया चौडा पात 1500 600

खमल चौडा पात 1000 300

खमल रातो पात 1000 300

मनकामना 1000 500

ताङखिा 1000 300

12 सिछीसचाडया ससाग 735 300

13 िजरछीको साग गट लक 735 200

14 बकलला सथानछीय 500 200

15 लहर िसमछी ितशलछी 500 300

चौमास 500 300

16 झयाङग िसमछी कनटनडर 500 200

परोभाइडर 500 200

17 तन बोडछी खमल तन/सलायाहछी तन 500 200

18 कराउ आकन ल 500 150

एन.एल.िप. 500 150

िसिककम लोकल 500 300

19 सकिास ग जिकनछी 3000 1500

20 काकरो भकतपर सथानछीय/कसल 5000 3000

21 िररौला कािनतपर /पसा िचललो 3000 2150

22 िचिचणडो सथानछीय 2000 1500

23 करला कोयमबटर लङग 3000 1500

पषा दोमौसमछी 3000 1200

24 फसधी सथानछीय 2000 1200

25 लौका सथानछीय 3000 2000

िप.एस.िप.एल. 3000 1500

- 183 -

कर.स.

26 किभणडो सथानछीय 2000 1200

27 तरबजा सगर बबछी 3000 1500

28 खरबजा सथानछीय 3000 1500

29 िपरो खसायानछी सब जात (O.P.) 3000 2000

अकबर 6000 5500

30 भड खसायानछी कयािलफोिनयाया िणडर 9050 4100

31 भणटा सब जात (O.P.) 9700 1500

32 गोलभडा मनपरकस 9700 2000

सब जात (O.P.) 9700 3500

हाइिबड िसजयाना 105000

33 रामतोररया सब जात (O.P.) 600 300

34 मथछी कसरछी 1000 400

सथानछीय 1000 400

35 ििनया सथानछीय 500 300

36 सप सथानछीय 700 400

37 पयाज रड िकरयोल 2000 1100

नािसक रड 1000 500

नािसक ५३ 1000 400

एगछी फाउनड डाकया रड 2000 1000

38 कररलो मरछी िािशङगटन सथानछीय 4000 2000

39 चाइिनज बनदा सब जात (O.P.) 1000 600

40 आलको बछीया िट.िप.एस. - 25000

41 अदिा सब जात - 100

42 बसार सब जात - 100

43 अलचछी सब जात - 15000

- 184 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*!$

L k|lj

) िष

द फल

फल

कर.

फल

को

नाम

जात

हरल

गाउन

दरी

(िम

टर)

िबरि

ा स

खया/

रोपन

मलख

ाद/फ

लिद

न बो

ट (ि

ािषयक

ल िट

पन त

यार ह

न स

मयउत

पादन

ट. /ह

परा

ङगारर

मल (क

िड. ए

. िप

. गाम

यररय

ा (ग

ाम)

मयरट

फपो

टास

ाम)

१आ

पअ

गौट–

बमबई

गछीन

, बमब

ई एल

ो, गो

पाल

भोग,

सक

तारा,

गल

ाबख

ासमध

य-दश

हरछी,

माल

दह,

मिलल

का,

अमप

ालछी

पौट

-चौस

ा, क

लक

ितिया

, सछी

िपया

, अबहय

ात ।

!)–!

)–!@

, xf]rf hft

cd|kfnLs

f] nflu

% jf]6

फल

को भ

टनोित

रबाट

पह

लो र

ङ चि

छी एक

दई

फल

पाक

र झनया

सर ग

रपि

ठ–भद

ौ) िा

फल

िटपछी

पा

नछीमा

डबा

उदा ड

यो भ

न फ

ल िट

पन ब

ला भ

यो भ

नन

बझनप

दया ।

२िल

चछीअ

गौट-

दशछी,

अिल

यािदान

ा, मज

फरप

रमध

य-श

ाहछी,

पिधी,

चाइन

ा, रोज

सनटड

पौट

-कसि

ा, ल

ट, ब

दाना

लक

ितिया

=)बो

करोक

ो बािह

रछी रङ

हर

रयोब

ाट रा

तोमा

पररण

त भई

बोकर

ामा भ

एको

काड

ाहर

नरम

भएप

(जठ–

शरािण

) फल

िटपन

पद

या ।

३क

रािस

राईडि

ाफया,

हरर

ाल,

रोबषटा

, ििि

लयम

हाइ

िबड,

मो

लभो

ग, िच

िनचम

पा,

सथान

छीय, म

ङग, ि

सर ।

f] hft

xf]rf] hft

%)–%

कोस

ाका प

ाटाह

र प

रा भई

पषट

र फ

लक

ो आक

ार गो

लो

र रङ

गा

िा

हररय

ोबाट

हल

का ह

ररया भ

एपि

फल

िट

पन प

दया ।

!%–@

- 185 -

कर.

फल

को

नाम

जात

हरल

गाउन

दरी

(िम

टर)

िबरि

ा स

खया/

रोपन

मलख

ाद/फ

लिद

न बो

ट (ि

ािषयक

ल िट

पन त

यार ह

न स

मयउत

पादन

ट. /ह

परा

ङगारर

मल (क

िड. ए

. िप

. गाम

यररय

ा (ग

ाम)

मयरट

फपो

टास

ाम)

४भइ

कटह

रजा

यनटक

य, क

िवन, म

ोररसस

k|lt Aof

b"/L &%

af]6 #

) ;]=ld

L=÷x]=

!&#=(!

#@@=@%

@^^=^&

बोकर

ाको र

ङ हल

का प

हलो

र फदक

ो ३–४

रराम

ा पह

लो द

ाग च

ि पि

खलाक

ा भतल

ा खरो

खक

लो भ

एपि

(आषा

ि-भद

ौ) फ

ल िट

पनपद

या ।

@)–@

५मि

ािा

िशटन

, हिन

डय, क

ोयमि

टर,

िसगा

परिप

क, र

ाचछीड

िाफया

, पौष

डि

लिस

यस, स

ोलो

%$#=$*

फल

मा ह

लका प

हलो र

ङ चि

पि

फल

िटपन

पदया

६अ

मबा

लख

नउ –

४९, इ

लाह

ािाद

सफ

दा, र

डफल

स, िस

डलस,

िच

ितदा

र, क

.िज.–

१ र स

थानछी

य जा

त ।

^–&x

#@^=)(

फल

मा ह

लका प

हलो र

ङ बि

पि

र नरम

पना

आएप

ि (शर

ािण-

कािति

याक)

फल

िटपन

पदया

&–!@

७रख

कटह

ररद

ाकषछी,

िसगा

पर, क

रबारा

का,

पनछीि

ाराक

ा, सथ

ानछीय

!@–!

=)तर

कारछी

को ल

ािग ब

छीउ

निि

पपएस

मम क

िलल

ा फ

ल िट

पन, फ

ल प

ररपकि

हन

९०-

११०ि

दन ल

ाग,

फल

लाई

हात

थपथप

ाउदा

गिह

रो आ

िाज

आएप

ि (ज

ठ-भद

ौ) फ

िटपन

पदया

!%–@

- 186 -

कर.

फल

को

नाम

जात

हरल

गाउन

दरी

(िम

टर)

िबरि

ा स

खया/

रोपन

मलख

ाद/फ

लिद

न बो

ट (ि

ािषयक

ल िट

पन त

यार ह

न स

मयउत

पादन

ट. /ह

परा

ङगारर

मल (क

िड. ए

. िप

. गाम

यररय

ा (ग

ाम)

मयरट

फपो

टास

ाम)

८अ

मला

बनारस

छी, चक

या, क

नचन,

रि

नसछीस

, कषण

र सथ

ानछीय

जा

तहर

%–^x

!%–@

!)*^=(^

@@^=*#

फल

को ब

ोकराक

ो रङ

हररय

ो िा

हलक

ा पहल

ो, िच

ललो र

पा

रदश

धी रात

ा थोपल

ाहर

परषट

हद

गएपि

ाितयाक

–मा

र) फ

ल िट

पनपद

या ।

(–!@

९एभ

ोकाड

ोफ

टया, इ

िथनज

र, ररड

, हयास

, टो

पाटो

पा*–!

!^#=)$

धय फ

ल क

लाइ

मकटर

रक

फल

भएक

ो हदा

फल

िटप

पि

४–५

िदन

राखन

पदया

। फल

मा ज

ात

अनस

ारको र

ङ चि

छी पणया

ििक

िसत

फल

भएप

(भदौ

–काित

याक) फ

ल िट

पन

पदया

१०मक

ाडिम

यानट

कउह

ाउ, क

ाकी,

इकक

ा, िक

!#–!

@!&=#(

भादक

ो अिनत

म हपत

ादिख

पर

रपकि

फल

हर झ

नया सर

भए

पि

समपण

या फल

हर

िटपन

पदया

११सटर

बरछी

नयोह

ो, ओ

नो8\of

ªb]lv

#)–$

% ;]=d

L=÷x]=

फल

को आ

िादि

ख त

छीन

चौथा

इ भा

गमा र

ातो र

ङको

ििक

ास भ

एपि

फल

िटपन

!@–!

- 187 -

कर.

फल

को

नाम

जात

हरल

गाउन

दरी

(िम

टर)

िबरि

ा स

खया/

रोपन

मलख

ाद/फ

लिद

न बो

ट (ि

ािषयक

ल िट

पन त

यार ह

न स

मयउत

पादन

ट. /ह

परा

ङगारर

मल (क

िड. ए

. िप

. गाम

यररय

ा (ग

ाम)

मयरट

फपो

टास

ाम)

पदया

। एक

पटक

नपा

कन

हदा प

टक–प

टकगर

छी िटप

न पद

या । (

काित

याक–च

त)१२

बयर

उमान

, गोल

ा, चो

चल,

बनारस

छी, ना

जक, क

थलछी

–^!%

(!^=*@

###=##

हािा

पानछी

अनस

ार क

ाितयाक

/मि

सर द

िख फ

ागन/

चत

मिहन

ामा फ

ल प

ररपकि

हन

न ।

फल

को ब

ोकरा

सनौल

ा पहल

ो िा ख

रो रङ

चि

पि

फल

िटपन

पदया

(–!@

१३सप

ारछीि

लया

, मोिह

तनगर

, काम

रप,

मगल

#@^=)(

फल

लाग

को ६

–८

मिहन

ापि

फल

पररप

कि

हन

। फल

हर च

िमकल

ो र

रातो प

हलो भ

एपि

िटपन

पद

या । (

जठ–अ

षाि)

१४नर

रिल

अगल

ोजात

– ि

सटक

ोषटटल

, िफ

जछी, ए

स.एस

.गछीन

, सान

राम

ोन, ि

फिल

िपनो

, लगन

ा हो

चो ज

ात –

लक

ा िदप

णडाम

न डि

ाफया,

f] hft

&=%–

=%–(

xf]rf] hft

^=%–

=%–&

%$&=@^

ल ल

ागक

ो कररब

१२

मिहन

ा पि

फल

पररप

कि

हन

र ताज

ा परयो

गको

लािग

हो भ

न पर

रपकि

फल

मा

पान

छीको म

ात क

- 188 -

कर.

फल

को

नाम

जात

हरल

गाउन

दरी

(िम

टर)

िबरि

ा स

खया/

रोपन

मलख

ाद/फ

लिद

न बो

ट (ि

ािषयक

ल िट

पन त

यार ह

न स

मयउत

पादन

ट. /ह

परा

ङगारर

मल (क

िड. ए

. िप

. गाम

यररय

ा (ग

ाम)

मयरट

फपो

टास

ाम)

चनछी,

रिजया

, डिा

फयागछी

डिाफ

या ओरन

ज, क

ोकोिन

नो,

नलक

हन

। ताज

ाको पर

ाको

लािग

भन

१० म

िहना

मा

फल

िटपन

पदया

। (जठ

षाि)

१५बल

िमजा

यापरछी,

काग

जछी ग

ाणडा,

काग

जछी इ

टािा

, काग

जछी

बनारस

छी

lah' la?

jf –

f– *

ल ल

ागक

ो कररब

आठ

मिहन

ामा फ

ल प

णया र

पमा

पाकद

। फ

ल प

ाकदा

गाड

ा हर

रयोब

ाट ह

लका ह

ररयो र

गद

छी हलक

ा पहल

ोबाट

गा

डा प

हलो भ

एपि

फल

िट

पनप

या ।

@)–#

१६सा

पोटा

काल

छीपिति

, िकर

कटब

बरछीप

तिछी आ

िद!)

)झस

झन या

थाल

पि

फल

को

बािह

रछी बो

करा क

ोटया

उदा

सतो द

ि आ

उन

ोडपि

ल िट

पनप

या ।

!%–@

- 189 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*(ख

)िहउद

फल

kmnkm"nsf]

dnvfb÷k

mn lbg

] af]6 -jflif{s_

kmn l6Kg

tof/ x

'g] ;do

k|fËfl/s

l8=P=lk

Do'/]6

kf]6f;

सयाउ

बिछी ि

चसो च

ािहन

–गोल

डन

डिल

िसयस

, रड

डिल

िसयस

, रोय

डिल

िसयस

, ररच

ए रड

डिल

िसयस

, जो

नाथन

, मक

नटस,

रोम

यटछी,

गानछी

िस

मथ, म

धय िच

सो च

ािहन

– िकर

िसपन

ाटजा

, रडज

न, क

कस ओ

रनज

िपिप

न, क

म िच

सो च

ािहन

– अ

नना,

भररड

, नाओ

यछी

!##=##

फल

को आ

कार

उमर,

सिाद

को अ

नसार

फल

को र

ङमा (

रातो,

पहल

ो, हर

रया)

पररि

तयान भ

एपि

असा

र-अ

सोजस

मम

फल

िदपन

पदया

२.ना

सपात

छीबि

छी िचस

ो चािह

न ( य

रोिपय

न जा

िाटयाल

ट, अ

नजवय

रहाड

धी, क

नफरनस

िद ।

कम

िचसो

चािह

न –

फिप

याङ (स

थानछी

य) म

धय िच

सो च

ािहन

होसइ

, चो

जरो,

िसनक

ो (जा

पािन

^–* x

फल

को र

ङ हर

रयोब

ाट अ

िल अ

िल

पहल

ो िा ख

रो फ

सोमा

पररण

त भए

पि

(शराि

ण-अ

सोज)

फल

िटपन

पदया

!)–!

३.ओ

खर

िथनस

ल, ह

ाटयाल

, एश

फलाङ

गकिट

, पाय

)–!@

!)–!

###=##

फल

को

बािह

रछी बो

करा

फटछी

कहछी

फल

झन

या था

लपि

दौ-अ

सोज)

िटपन

पदया

४.आ

रअ

गौट

– ओ

रायन,

िसपरङ

टाइम

मयागोल

ड । म

धय –

रिनच

अिल

या, रड

हाभन

, टकस

ास ए

लो ल

फोरर

डास

पौट

–पर

छीगछीन

, अलि

टाया, ज

लाई

लिटा

या

x %–

फल

को आ

कार

बिर फ

ल ह

लका ह

ररयो

िा रा

तोमा

पररण

त भई

अिल

नरम

भए

पि

(जठ-

शरािण

) फल

िटपन

पदया

- 190 -

kmnkm"nsf]

dnvfb÷k

mn lbg

] af]6 -jflif{s_

kmn l6Kg

tof/ x

'g] ;do

k|fËfl/s

l8=P=lk

Do'/]6

kf]6f;

%=cf?av

cuf}6] –

u]h, d}ynL,

kmdf]{;

]/Lkf];f,

Jo'6L, a/

k5f]6] –

x %–

kmnx¿

b{5 . k

mnsf] /ª

uf9f u'nfjL,

u'bLsf] /ª

/ftf] kx

]Fnf] x'g

]kl5 -h]7–

>fj0f_

kmn l6Kg'k

^=s6';

ofdf6f]jf;

Ol;h'rL,

jf;], r's'jf,

rfOlgh

###=##

fb|b]lv s

flQ{s d

'? u/]k

] ug'{k

'jfj]b

km'o", lh/f] -6/

f]{ gx

'g] hft

Ldf/f] (

), lx/ftfg

]gf;L,

-6/f]{ x

'g] hft

x %–

$!%=**

efb|–s

flt{s d

df kmnx¿

'0fcg';

+usf] ljsf;

s]kl5 k

mn l6Kg'k

v'kf{gL

/kf/f,

-sd lr;f] rflx

&@*#=##

df hft

f/sf] /ª

]kl5 k

'kb{5 .

gkf/]n, g]N

N6«f,

6]S;f;

x %–

^!@=))

@(!=^&

ebf}–c

df kmnsf] Aflx/

af]qmf km'6\g

]kl5 k

mn l6Kg'k

%$#=$*

%$*=@)

))sflt

{s–d

df kmnx¿

xNsf xl/o

]Fnf] ePk

'kb{5 .

!)–!

- 191 -

kmnkm"nsf]

dnvfb÷k

mn lbg

] af]6 -jflif{s_

kmn l6Kg

tof/ x

'g] ;do

k|fËfl/s

l8=P=lk

Do'/]6

kf]6f;

] cf]v

/dxfg, r

f]S6f, df]xs .

!)–!

###=##

kmnsf] jf]qmf km'6L k

|fs[lt

?kdf kmn e

. ebf}–c

df kmn k

mn l6Kg'k

u0f]z, l;

of, d[b'n

%$#=$*

/sf] kmn g

g\SnfOd]S6

f] x'Fb

f kl/k

kb{5 . k

l5 l6Kg'k

b{5 . k

fGbf wf

t'sf] cfjfh

cfPkl5 ->fj0f–c

'kb{5 .

:6'j]g

, cf]n

f, lxd/8

l;8n];, So

f]xf],

]nL P,

SofDa]n

f], 8]nfa

x @–

kmnsf] /ª

kx]+nf jf

zL{ ePk

l5 -c;f/–e

fb|_ kmn

'kb{5 .

!%–@

lsjL k

"m|6cfln

]=–jf8{ -kf]yL_

df]/L-e

{s–d

+l;/, e

fn]kl5

kmn l6Kg'k

- 192 -

kmnkm"nsf]

dnvfb÷k

mn lbg

] af]6 -jflif{s_

kmn l6Kg

tof/ x

'g] ;do

k|fËfl/s

l8=P=lk

Do'/]6

kf]6f;

k]G8f]ln

gf], So

], sf]/fl6

k|mf]G6

%kmndf /ª

r8L kl/j

kmnsf] u'0f:t

/ /fd|f] ;do

'k5{ .

(ग) स

नतल

ा जात

फल

हर

kmnkm"nsf]

x¿nuf

dnvfb÷k

mn lbg

] af]6 -jflif{s_

kmn l6Kg

tof/ x

'g ;do

k|fËfl/s

8L=P=kL=

_o'l/o

Do'/]6

kf]6f;

wgs'6f :yfg

Lo, kf]v/f

Lo, ls

kf]ªs

fg, d/s

' -cf]

lsr'jf;],

]_, yfO{

x %–

!% –

%$#=$*

kmnsf] af

f] /ª

kx]+nf],

f] ePk

]kl5 e

08f/0fsf nflu

%)Ü /

ª r9]k

f kmnsf]

flQ{s–

d+;L/df kmn l6Kg'k

(–!@

- 193 -

kmnkm"nsf]

x¿nuf

dnvfb÷k

mn lbg

] af]6 -jflif{s_

kmn l6Kg

tof/ x

'g ;do

k|fËfl/s

8L=P=kL=

_o'l/o

Do'/]6

kf]6f;

cf]/]gh

, jfl;

]lzbf g

fe]n, tf/

Ssf] Go

x%–^

!% –

%$#=$*

kmnsf] af

f] /+u

]kl5 s

flQ{s–d

kmn l6Kg'k

!)–!

Lsg, a

'g sfu

–%@%

)kmnsf] af

f]jf6 k

]Fnf]d

f kl/0

kmnn] k

"0f{ c

fsf/ lnPk

l6Kg'k

-lgj'j

o'/]sf

]sf cjn

)kmnsf] af

f] /ª

]Fnf]d

f kl/0

kmnn] k

"0f{ c

fsf/ lnPk

l6Kg'k

%=ef]u

6]yfO{ -;]tf] u'bL_ /

%–^ x %

–^!%

kmnsf] af

f] /ª

]Fnf]d

f kl/0

{s–k

f}if ;

mn l6Kg'k

Hffkflg

#) –

'Gtnf /ª

f3 –

'gdf kmn l6Kg'k

;]tL Ho

fld/, s

/^ x %

Uff9f ;

'Gtnf /ª

f}if –

df l6Kg

'k5{ .

!@–!

- 194 -

१४.२ फलफल िबरिाहरको सरकारी मलय सची

िििभनन फलफल िबरिाहरको सरकारछी मलय सचछी (िमित २०७६/०६/०६ बाट लाग हन गरछी )

(क) फलफलको कलमी िबरिा

िस.न. फलफलको नाम उमर (िषय) उचाइ (िफट) सिोिित मलय (र.)१ सयाउ (Apple) 1-2 2-3 70|-

२ सयाउ (Apple) (M-9 मा कलमछी गररएको) 1-2 2-3 100|-

३ नासपातछी (Pear) 1-2 2-3 70|-

४ आर (Peach) 1-2 2-3 50|-

५ आरिखडा (Plum) 1-2 2-3 50|-

६ िसिट चरछी (Sweet Cherry) 1-2 2-3 100|-

७ खपायानछी (Apricot) 1-2 2-3 50|-

८ कागजछी बदाम (Almond) 1-2 2-3 60|-

९ जापानछी हलिािद (Persimmon) 1-2 2-3 60|-

१० ठलो कटस (Chest Nut) 1-2 2-3 100|-

११ दात ओखर (Walnut) 1-2 1-2 100|-

१२ चचच ओखर (Picanut) 1-2 1-2 100|-

१३ लपसछी (Monbin) 1-2 2-3 75|-

१४ िकिछीरिट (Kiwifruit) 1-2 1-2 100|-

१५ सनतला (Mandarin) 1-2 1.5-2.5 45|-

१६ जनार (Sweet Orange) 1-2 1.5-2.5 45|-

१७ कागतछी (Acid Lime) 1-2 1.5-2.5 45|-

१८ भोगट (Pummelo) 1-2 1.5-2.5 45|-

१९ िनबिा (Lemon/Hill Lemon) 1-2 1.5-2.5 45|-

२० चाकसछी (Sweet Lime) 1-2 1.5-2.5 45|-

२१ िििमरो (Citron) 1-2 1.5-2.5 45|-

२२ मनतला (Kamquat) 1-2 1-2 75|-

२३ आप (Mango) (अिहयात) 1-2 1.5-3 100|-

२४ आप (Mango) (आमपालछी, मिललका) 1-2 1.5-3 100|-

२५ आप (Mango) (अनय जात) 1-2 1.5-3 75|-

२६ िलचछी (Litchi) 1-2 1.5-2 75|-

२७ अमिा (Guava) 1-2 1.5-2 50|-

२८ एभोकाडो (Avocado) 1-2 1.5-3 100|-

२९ अमला (Gooseberry) 1-2 1.5-3 50|-

३० सपोटा (Sapota) 1-2 1.5-2 50|-

- 195 -

िस.न. फलफलको नाम उमर (िषय) उचाइ (िफट) सिोिित मलय (र.)३१ लोकिाट (Loquat) 1-2 1.5-2 100|-

३२ जतन (Olive) 1-2 1.5-3 100|-

३३ फजिा (Feijoa) 1-2 1-2 80|-

३४ अार फल (Flowering Peach) 1-2 1.5-3 50|-

३५ करा (Banana) (Tissue culture) (पराििििबाट उतपािदत)

३ मिहना- ६ मिहना

1-2 35|-

३६ अङगर (Grapes) 1-2 1.5-3 100|-

३७ रख कटहर (Jackfruit) 1-2 1.5-3 75|-

३८ मकाडिमयानट (Macadamianut) 1-2 1-2 100|-

३९ अलचछीको िबज िबरिा 4.55|-

(ख) िििभनन फलफलको जरा भएको किटङ िबरिा

कर.स. फलफलको नामिबरिाकोउमर (िषय)

उचाइ (िफट) सिोिित मलय (र.)

१ अङगर (Grapes) 1-2 1-3 35|-

२ अनार (Pomegranate) 1-2 1-3 75|-

३ अिजर (Fig) 1-2 1-2 50|-

४ जतन (Olive) 1-2 1-3 50|-

५ हजलनट (Hazelnut) 1-2 1-2 50|-

६ भइकटहर (Pineapple) 6 मिहना 1 25|-

७ भइ ऐसल (Strawbeery) 3-6 मिहना 1 25|-

८ करा (सकसया) 3-6 मिहना 1-2 25|-

९ लबरछी (Blueberry) 1-2 1-2 100|-

१० रिागन रिट (Dragon fruit) 6 मिहना 1 jif{ 1-2 100|-

(ग) िििभनन फलफलको ििज िबरिा

१ दात ओखर (Walnut) 1-2 1-2 40|-

२ चचच ओखर (Picanut) 1-2 1-2 40|-

३ लपसछी (Monbin) 1-2 2-3 25|-

४ कागजछी िदाम (Almond) 1-2 2-3 35|-

५ कटस (Chestnut) 1-2 2-3 40|-

६ सनतला (Mandarin) 1-2 1.5-2.5 25|-

७ जनार (Sweet Orange) 1-2 1.5-2.5 25|-

- 196 -

८ कागतछी (Acid Lime) 1-2 1.5-2.5 25|-

९ िनििा (Lemon/Hill Lemon) 1-2 1.5-2.5 25|-

१० चाकसछी (Sweet Lime) 1-2 1.5-2.5 25|-

११ रखकटहर (Jackfruit) 1-2 1.5-2 30|-

१२ नररिल (Coconut) 1-2 1-2 150|-

१३ मकाडिमयानट (Macadamia nut) 1-2 1-2 50|-

१४ एभोकाडो (Avocado) 1-2 1-2 50|-

१५ सपारछी (Areca nut) 1-2 1-2 50|-

१६ काज (Cashew nut) िणयासङकर 1-2 1-2 50|-

१७ मिा (Papaya) 3 मिहना 1-2 35|-

१८ सररफा (Custard apple) 1-2 1.5-2 25|-

१९ कफी (Coffee) 1-2 1.5-3 25|-

२० अमला (Gooseberry) 1-2 1.5-3 30|-

२१ अमबा (Guava) 1-2 1.5-2 25|-

२२ लोकिाट (Loquat) 1-2 1.5-2 50|-

२३ बयर (Jujube) 1-2 1-2 25|-

२४ बल (Wood apple) 1-2 1.5-2 50|-

२५ जतन (Olive) 1-2 1.5-2 20|-

२६ फजिा (Feijoa) 1-2 1.5-2 25|-

(घ) फलफलको रटसटक िबरिा

१ अङगर (5BB, So4) 1 2 25|-

२ सयाउ (M-9) 1 2-3 35|-

३ सयाउ (कराबएपल, इडछी मयल, एम, पछी,) 1 2-3 25|-

४ हाड ओखर 1 1-2 25|-

५ हलिािद 1 1-2 25|-

६ पय (चरछी) 1 1-2 25|-

७ ितनपात सनतला 1 1-2 25|-

८ िसटरनज 1 1-2 25|-

९ जयािमर 1 1-2 10|-

१० लपसछी 1 1-2 25|-

- 197 -

११ आप 1 1-2 15|-

१२ िकिछीरिट 1 1-2 25|-

१३ आर (सथानछीय) 1 1-2 25|-

१४ जतन (सथानछीय) 1 1-2 25|-

१५ िचलछी (सथानछीय) 1 1-2 25|-

(ङ) सरिकषत जालीघर (परोटकटड सकररीन हाउस) िभतर िड उड सिटयिफकिन परिििि अपनाइय परमाणीकरण गरी उतपादन गररएको सनतला जातको फलफलको कलमी िबरिा

१ सनतला 1-2 1-2 150|-

२ जनार 1-2 1-2 150|-

३ कागतछी 1-2 1-2 150|-

(च) िििभनन फलफलको कलमीको लािग हागा (सायिनसटक) परयोजनाथय

कर.स. फलफलको नामहागाको

उमर (िषय)लमबाइ (िफट)

सिोिित मलय (र.)

१ सनतला, जनार सरिकषत जालछीरर (Protected screen house) िभतको

६ मिहना - १ िषया 1 25|-

२ कागतछी सरिकषत जालछीरर (Protected screen house) िभतको

६ मिहना - १ िषया 1 30|-

३ सनतला, जनार, भोगट ६ मिहना - १ िषया 1 10|-

४ कागतछी ६ मिहना - १ िषया 1 20|-

५ मनतला ६ मिहना - १ िषया 1 20|-

६ सयाउ, नासपातछी, आर, आरबखडा, िकबछी ६ मिहना - १ िषया 1 5|-

७ हलिाबद, कागजछी बदाम, चरछी ६ मिहना - १ िषया 1 20|-

८ ओखर, चचओखर, लपसछी ६ मिहना - १ िषया 1 30|-

९ एभोकाडो ६ मिहना - १ िषया 1 20|-

१० जतन ६ मिहना - १ िषया 1 20|-

११ आप (अबहयात, अामपालछी मिललका) ६ मिहना - १ िषया 1 25|-

१२ आप अनय ६ मिहना - १ िषया 1 10|-

१३ अनार ६ मिहना - १ िषया 1 10|-

१४ अङगर ६ मिहना - १ िषया 1 10|-

नाटः सदबहादर फलफलमा खला जरा राखछी िबकरी-िितरण गदाया िबरिा मनन दर (मोटािलटछी) बिछी हन भएकाल

- 198 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*सद

ाबहा

दर फ

लफ

लक

ो हक

मा प

ोलछी

यागम

ा उतप

ादन

गरक

ो हनप

नन र

पतझड

फल

को ह

कमा

झया

उ िा

पराल

मा रा

खछी ज

टचटछी

ल पय

ािकङ

गरक

ो हनप

नन ।

१४.३

कफ

री तथ

ा िच

या ख

ती पर

िििि

तािल

का

कर.

कफ

री तथ

ा िच

याज

ातहर

dnvfb k

f]6 -s]=h

ft l6Kg

tof/ x

'g] ;do

k|fËfl/s

l8=P=lk

Do'/]6

kf]6f;

१.क

फी

अरिि

का,

रोिसट

ा@–

–@=%

!!^=@^

ल ह

ररयोि

ाट

रातोम

ा पररण

त भए

पि

४–५

पटक

गर

छी (पौ

ष–फ

ागन)

िट

पनपद

या ।

२.िच

यािस

.िट.िस

.:िट.

िभसर

रज१–

३०,

िहिल

का,

मनोह

रछी, ित

नआल

छी, नग

रजल

छी

^))–

चतदि

ख क

ाितयाक

समम

मना ि

टपन

सिक

न ।

३िच

याअ

थवोडक

सः ग

मतछीस

लक

सन,

फिा

िररङ

िग –

३१२,

तकद

ा–७८

, तक

दा–१

४५, त

कदा–

३८३,

तकद

ा–२४

६, ि

नकिन

या–१५७

, आमि

ारछी–२

)=^ x )

)–*))

चतदि

ख आ

िशवनस

मम

मना ि

टपन

सिक

न ।

सरोतः

रयावटरि

य फ

लफ

ल वि

कयास

कनद

, कीवत

वापर २

०७७

- 199 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*१४

.४ प

षप ख

ती पर

िििि

तािल

का

कट

फलाि

रको ल

ािग

g] ;do

f]] hft

x¿nufp

g] b'/

]=dL=_

dnvfb k

j:yfkg

km"n l6Kg]

/f]kgL

f{k|fËfl/s

«f]hg

kf]6f;

१.गल

ािडओ

लस

मधय

पहाड

ः मार

-चत

तराई

ः असो

ज-क

ाितयाक

अमर

रकन

यटछी

, जषटर

, इन

टरिप

ट, क

ोिनडम

समरस

नसाइ

न, ह

लयानड

वय

टछी

#)–@

खलल

ा ठाउ

/f]k]s

!%,)))

२.क

ाननश

नमा

र-फ

ागन

नलसन

, जना

रो, ग

ोलम,

पा

मपलल

ोमा,

िलबि

टया,

िहिल

कस, ब

ालटछी

को,

लोक

ाया

पोल

छी हा

उस

/f]k]s

&%,)))

३.जब

नरामा

र-फ

ागन

िममो

सा, ि

सलभर

सनो,

गयाम

र, हा

इट ह

ाउस,

बन

लो,

डन#)

!%पो

लछी

हाउस

/f]k]s

(),)))

४.सट

ािटस

मार-

फाग

नपा

सटल

, सनड

, ििइ

ङग#)

%पो

लछी

हाउस

/f]k]s

) l:6s

५.गल

ाब

पहाड

ः मार

-फाग

नतर

ाईः भ

दौ-अ

सोज

एनजि

लना

भअनि

लिम

टड,

कल

िाटर

, सटट

िनक

, िस

लिप

ङ य

िट, ह

ाइट

किछीन

L÷jf]6

खलल

ा ठाउ

िा

पोल

छी हा

उस

/f]k]s

l5!,@)

६.िज

पसोिफ

ला

मार-

फाग

नहा

इट फ

ायर,

माइ

िपक

, गो

लान

, िमि

लयन

सटारस

, नय

लभ

पोल

छी हा

उस

/f]k]s

^),)))

- 200 -

g] ;do

f]] hft

x¿nufp

g] b'/

]=dL=_

dnvfb k

j:yfkg

km"n l6Kg]

/f]kgL

f{k|fËfl/s

«f]hg

kf]6f;

७.रज

नछीगन

िापह

ाडः म

ार-फ

ागन

तराई

ः असो

ज-क

ाितयाक

िसङग

लः ि

सङगा

र, परज

िल, र

जतरख

ा, डब

सिणयार

खा,

सिास

छीनछी,

सिमड

िल ब

भि

खलल

ा ठाउ

िा

पोल

छी हा

उस

/f]k]s

–!@)

#),)))

८.गो

दािर

छीजठ

-असा

एिनम

ोन, प

मपोन

, डक

ोरिटभ

, इनक

भया,

सपाइ

डर, स

पन, ि

किल

, िरफ

लकस

, सनो

बल

खलल

ा ठाउ

िा

पोल

छी हा

उस

/f]k]s

) l:6s

सरोतः

पटप

विक

यास क

नद ग

रोदयाि

ररी २०

७७ ।

१५.१

िििभ

नन ब

ालीक

ा रोग

तथ

ा करीर

ाहर

र ित

नको व

यिसथ

ापन

१५.१

.१ अ

ननबा

ली

िान

बाल

ीमा कष

ित ग

नद मख

य क

रीराह

रक

रीराक

ो नाम

पिहच

ानकष

ितक

ो लकष

णवय

िसथ

ापन

िििि

१. रर

ट, ट

िाटछी

र क

ीथवो क

ीरा

ियसक

अिस

था च

िमकल

ो काल

ो हन

र ल

ाभ ख

रो रङ

को ह

न ।

ियसक

र ल

ाभ द

ि मा

टो िभ

त बस

दन

। टिा

टछी क

ीराक

ो खटा

बि

छी मोट

ो र ब

िलया

नङा

भएक

ा हन

न भ

न क

ीथवोम

ा साि

ारण उ

रिन

िकिस

मका ख

टा ह

नन

• िब

रिाक

ो किल

लो अ

िसथा

मा

माटो

मिन

रहक

ो जरा

र डाठ

को

भाग

खाइ

िदन

र िब

रिाह

मदयान

।•

टिाट

छी कीरा

ल आ

लछीम

ा दल

ो पा

रर प

ानछी च

िहन

समसय

ा पिन

गर

ाउन

• ख

तमा प

ानछी प

टाउन

।•

सािल

नदा आ

करमण

हन

खतम

ा, रोप

ाइ ग

न या अ

गाि

कलोरप

ाइररफ

स १०

छी आर

०.५

कजछी

िा क

लोरप

ाइररफ

स ४%

जछी आ

र ०.७

५ क

जछी पर

ित रो

पनछी ि

ा कल

ोरपाइ

ररफस

२०%

इ स

छी (ज

सत ड

सयािान

िा

िफनि

ान ि

ा रसि

ान) न

ामक

कीट

नाश

क िि

षादछी

१ िम

.लछी.

परित

िलटर

पान

छीका द

रल ख

तमा प

ानछी स

काए

र नन

- 201 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*क

रीराक

ो नाम

पिहच

ानकष

ितक

ो लकष

णवय

िसथ

ापन

िििि

२. ग

भारो

ियसक

अिस

थामा

िििभ

नन आ

कार

परकारक

ा पतल

छी हन

न । ल

ाभहर

िफ

का प

हला अ

थिा ग

लाब

छी रङक

ा अ

थिा श

रछीरमा

िक

ाया भएक

ा हन

न िय

नछीहर

िबरि

ाको ड

ाठ िभ

त रह

नन

िबरि

ाको क

िलल

ो अिस

थामा

करमण

भएम

ा मत

गािा

दिख

नन

यिद

िबरि

ाको

फल

फलन

अिस

थामा

आकर

मण

भएमा

भस

मात

भएक

ो सतो

बाल

ा (W

d) द

िखन

न ।

• गभ

ारोक

ो कषित

कम

गनया ह

रक ि

षया िा

न क

ाटछी स

कपि

रह

को स

मपणया

ठटा ि

नकाल

छी जल

ाइिद

न अ

थिा ठ

टा ड

न ग

रछी पा

नछी प

टाइि

दन

अथि

ा िान

काट

पि

खतल

ाई ज

ोितिद

न ।

• बन

ायाको प

ातक

ो टपप

ोमा द

िखएक

ा फल

हरल

ाई प

ातक

ो टपप

ो चडर

नषट

गनन

।•

परकाश

पास

ोको म

ाधयम

बाट

ियसक

पतल

छीलाई

आक

षयाण ग

रछी मा

नन ।

• टरा

इकोग

ामा प

रजछीि

छी कीरा

५०,

०००–

१,००

,०००

परित

हकट

रका

दरल

रोपा

ई गर

को ३

–४ ह

पता प

ाडन

।•

िान

खतक

ो आल

छीमा भ

टमास

लगा

उन•

यास

छीलस

थरछीन

िजयि

नसस

(बछी ट

छी.) ३

गाम

परित

िलटर

पान

छीका

दरल

कया

न ।

• गभ

ारोहर

को ि

र परक

ोप भ

एको ख

तमा क

ारटाप

हाइ

रिोकल

ोराइड

छी आर (

जसत

अनद

ान, ि

िदान

, कीट

ाप, आ

िद) ि

ा िफ

परोिन

०.३

छी आर (

जसत

रछीरिी,

ररजनट

, टाट

ाजनट

आिद

) दान

ा िि

षादछी

कन

एक १

.२५

क.ज

छी. परि

त रोप

नछीक

ा दरल

िा

कलोरा

नटरान

छीलछीपर

ोल ०

.४ %

जछी आ

र (जस

त फ

रटरा)

खतम

ा ि

पिप

पान

छी जमा

इ न

न । िि

षादछी

रप

ि ४

िदनस

मम ख

तबाट

पा

नछी ब

गन िद

न हद

न ।

• मा

करा,

लाम

ा िस ग

फटय

ाङा ज

सता ि

मत ज

छीिक

ो सरकष

ण गन

न ।३.

िान

को

काड

ादार

खपट

िह

सपा (

ियसक

खपट

कीरा

िनल

ो–क

ालो

रङक

ो काड

ा दार

पखटा

भएक

ो हन

यसल

नोक

सान

पयायाए

को प

ातमा

सत

ा िसा

याहर र

सता ि

बाह

दिख

नन

• बन

ायाको प

ातक

ो टपप

ोमा द

िखएक

ा फल

हरल

ाई प

ातक

ो टपप

ो चडर

नषट

गनन

• वय

ाडमा

टमम

पान

छी जमा

एर प

ानछीम

ा उतक

ा खपट

लाई

जमम

ा गरछी

नषट

गनन ।

• परक

ोप ब

िछी भ

एमा अ

िनतम

िबक

लपक

ो रपम

ा बजा

रमा स

िजल

सग

उपल

ि ह

न सम

पकया ि

िषाद

छी कल

ोरपाइ

ररफस

२० %

इ स

छी (जस

- 202 -

रीराक

ो नाम

पिहच

ानकष

ितक

ो लकष

णवय

िसथ

ापन

िििि

डसयािा

न, ड

रमट,

फाइ

निन)

१.२

५ िम

िल पर

ित िल

िा

लामड

ासाइ

हलोिरि

न ५

सछी (

जसत

एजनट

पलस,

वाभ

ो ५००

करात

, सयया

एजनट

) ०.५

िमिल

परित

िलटर

िा म

ालािथ

यन ५

सछी (ज

सत स

ाइिथ

यन, अ

न मा

लािथ

यन, स

यायािथ

यन) १

.५ िम

िल पर

ित

िलटर

पान

छीमा ि

मसाइ

नन

।४.

फडक

(कीरा

हर

हररय

ो, ख

रो र स

तो

िपठय

भएक

ो) (H

कन

हररय

ा, क

न सत

ा र क

न ख

रा िक

िसमक

ा फतिफ

ति उरि

न िक

िसमक

ा मिस

ना क

ीराहर

हन

न ।

• िा

नका ि

बरिा

हर स

कर

मदयान

।•

िबरि

ाहर

गािज

न र ब

िन

सकदन

न ।

• िा

नको ब

ोटमा

िाल

ा नल

ागछी

पराल

जसत

ो भई

बोट

सकर

जान

• उप

यकत ज

ातक

ो नौ

ट गन

न । िि

लो ल

गाइए

को भ

नदा ि

टो

लगा

इएक

ो र िि

लोप

ाकन

भनदा

िटो

पाक

न िा

न बा

लछीम

ा फ

डकक

ीराक

ो परक

ोप क

म भए

को प

ाइएक

ो ।

• गा

जको र

नति

कम

गनन ।

िान

रोपन

समयम

ा परित

गाजम

ा २-३

िटा

भन

दा ब

िछी ब

नायाहर

नरोप

न ।

• ना

इटरोज

नयकत

मल

खाद

को उ

िचत

परयोग

गनन

।•

समय

समयम

ा गोड

मल त

था स

रसफ

ाई ग

रछी क

ीराक

ो बक

िलपक

शरयसथ

ल न

षट गन

न ।•

३–४

िदनक

ो फरक

मा ख

तमा प

ानछीक

ो सतह

बिा

उन र

टाउन

र सक

ाउन

गनयाप

या ।•

िान

खतक

ो पया

यािरणम

ा िमत

जछीि

को स

खया अ

तयनत

कम

िा श

नय

र शत

जछीिक

ो सखय

ा अतय

ििक

रहक

ो समय

मा अ

िनतम

िबक

लपक

ो र

पमा र

ासाय

िनक

ििषा

दछीक

ो परयो

ग गन

न । दि

हक िि

षादछी

हर

एसछीफ

ट ७५

स पछी

(जसत

एसछी

फट,

आसत

ाफ, ल

नसर)

२ िम

िल

िा ि

परोफ

िजन

२५ %

एस

सछी (ज

सत ि

परोल

ोड, ड

िभफ

िजन)

१.५

िम

िल ि

ा िफ

परोिन

ल ५

स जछी

(जसत

ररजन

ट, स

टालक

र, डि

भजनट

पलस)

२–३

िमिल

िा इ

िमडा

कलोपर

छीड १

७.८

स एल

सत अ

निमद

ा, एट

म, क

िमडा

, िहि

मडा)

१ िम

िल पर

ित ४

िलटर

पा

नछीमा

िा ए

जािड

राकटछी

न ०.

०३ %

इ स

छी (जस

त िन

मििस

डछीन,

मल

टछीनछी

- 203 -

रीराक

ो नाम

पिहच

ानकष

ितक

ो लकष

णवय

िसथ

ापन

िििि

२ िम

िल आ

लो प

ालो ग

रछी एक

–एक

हपता

को फ

रकमा

कया

नपदया

। िि

षादछी

कक

दा ि

ानक

ो िबर

िा म

ािथबा

ट हो

इन िब

रिाक

ो फदम

ा पनन

िकिस

मल

कयानप

दया ।

५.िा

नको प

तरो

g)िय

सक प

तरो ख

रोमा ह

ररयो

िमिस

एको ह

न भ

न िच

चा प

तरो

हररय

ो हन

। यस

लाई

समा

तर

िबसत

ार िथ

चदा न

रामो ग

नि

ोड

पातम

ा बिछी

आकर

मण भ

एमा ब

ोट न

पह

िलन

हन

र िाल

ामा आ

करमण

गर

को

भन

दाना

हरमा

खरो

दाग

दिख

न, द

ानाह

र फ

ोसा ह

न अ

थिा

आिा

फोिस

एका द

ाना ह

न गद

या ।

• ख

त िभ

त तथ

ा िरप

रको झ

ारपात

गोड

मल ग

रछी पत

रोको ि

किल

पक

आशरय

सथल

लाई

नषट

गनन ।

• एक

समय

पाक

न िा

नका ज

ातहर

नो

ट गर

छी लगा

उन ।

• परक

ाश प

ासोक

ो माध

यमबा

ट िय

सक क

ीराल

ाई म

ानया स

िकन

।•

डटधी टर

यापक

ो परयो

ग गन

न । यस

को ल

ािग ग

ाई भ

सछीक

ो ताज

ा िप

सािम

ा कपड

ा िा ज

टको ि

ोराल

ाई िभ

जाएर

एउट

ा रोच

ोको ए

उमा

बाध

न र उ

कत र

ोचोल

ाई ि

ान ब

ारछीक

ो बछीच

मा ल

गर ग

ाडन

गनयापद

या । टर

यापम

ा आक

िषयात

भएक

ा पतर

ोहर

लाई

बािह

र पटछी

बाट

पलािषट

कक

ो झोल

ाल

ोपछी स

कल

न गर

छी मान

न ।•

यो क

ीराक

ो परक

ोप ज

यादा

भएम

ा अिनत

म िब

कलप

को र

पमा

कीट

नाश

क िि

षादछी

जसत

माल

ािथयन

५०

सछी (

जसत

साइि

थयन,

अनम

ालािथ

यन, स

यायािथ

यन) २

िमिल

परित

िलट

र अथि

ा सा

इपरम

िरिन

२५ %

इ स

छी (जस

त अ

नकील

, साइ

परसछी

कआ

इसाइ

पर) ि

ा फनभ

लरट

२०

सछी (

जसत

अनफ

न, फ

नभल

ीफन

) ०.५

िमिल

परित

िलटर

पान

छीका द

रल क

न एक

ििषा

दछी

िबरि

ा राम

रछी िभ

जन ग

रछी न

यापदया

- 204 -

रीराक

ो नाम

पिहच

ानकष

ितक

ो लकष

णवय

िसथ

ापन

िििि

६. प

ात ि

रिा

हलक

ा खरो

रङक

ा ियस

क प

तलछी

हनन

। पख

टामा

दईि

टा ब

ाङगा

–िट

ङगा ि

सायाहर

हन

न । ल

ाभाया

हलक

ा हररय

ो रङक

ा हन

न ।

पातल

ाई ि

रर िभ

त पर

ट बस

छी पात

को

हररय

ो पदा

थया ख

ाईिद

नन

र पात

सक

दन

• िा

न रोप

न बल

ामा स

िसथ

र बिल

या ब

नायाहर

को पर

योग

गनन ।

• ना

इटरोज

नयकत

मल

को उ

िचत

परयोग

गनन

।•

िान

खतक

ो राम

रछी गो

डमल

गनन

।•

काड

दार

डोरछी

िलई

दि

उमा

समात

र ख

तको

दई

उमा

बसन

र िा

नलाई

ाएर कर

मशः ि

िपरछीत

िदश

ाितर ज

ान ।

यसो ग

नायाल

िान

को

पातम

ा रहक

ा पात

बरि

ाका ल

ाभायाह

र प

ानछीम

ा खसर

नषट

हनन

।•

िब.

टछी.कर

सटाक

ी ना

मक ज

ििक

ििष

ादछी

१.५

िम.िल

. परि

त िल

टर

पानछी

मा िम

साई

खतम

ा कया

न । पर

ित ह

कटर

जिमन

मा ५

००—

६००

िलटर

जिि

क िि

षादछी

र पा

नछीक

ो झोल

परयो

ग गन

न ।•

परकोप

बिछी

भएम

ा अिनत

म िि

कलप

को र

पमा ब

जारम

ा सिज

लसग

उप

लि

हन

समपयाक

ििषा

दछी क

लोरप

ाइररफ

स २०

सछी (

जसत

डसयािा

न, ड

रमट,

फाइ

निन)

१.२

५ िम

िल पर

ित ि

ल ि

ा क

ारटाप

हा

इरिोक

लोरा

इड ४

छी आर

(जसत

अनद

ान, ि

िदान

, कीट

ाप)

१ िम

िल पर

ितिल

टर ि

ा ल

ामडास

होइल

ोिरिन

इ स

छी (ज

सत

एजनट

पलस,

वाभ

ो ५०

००,

करात

) ०.

५ िम

िल पर

ित ि

लटर

िा

अजा

डछीराक

टछीन

०.१५

% (ज

सत म

लटछीन

मोर,

िनक

ोिनम)

३–५

िमिल

परि

त िल

टर द

रल

नन ।

७. िम

िलिग

)िय

सक स

ानो,

गलाब

छी रङक

ो, नर

म श

रछीर भ

एको,

सतो म

न जस

तो

पदाथ

याल ि

ािकएक

ो हन

। क

न पख

टा भ

एका र

कन

पखटा

ििहछी

न हन

न ।

िबरि

ा रोग

ाउन,

बिन

नसक

िजङर

रङग

परर प

हिल

नन

िबरि

ामा

बाल

ा लागद

न ।

• ख

तमा प

ानछीक

ो सतह

बिा

उन ।

• ख

तिभत

र िर

रपरछी

रहक

ा रास

पातह

र ह

टाउन

।•

कीरा

को पर

कोप

जया

दा भ

एमा अ

िनतम

ििक

लपक

ो रपम

ा गभा

रोमा

िताइ

एका ि

िषाद

छी परयो

ग गन

न ।

- 205 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*िा

न बा

लीक

ा मखय

रोगह

रोगक

ो नाम

लकष

णवय

िसथ

ापन

िििि

१. वल

ाषट रो

ग (B

)पा

तमा स

–सान

ा सता

टछीक

ा बछीच

मा

भएक

ा लािम

चला ख

रा थो

पला द

खा

पदयान

। बा

लाद

िख त

लक

ो डाठ

को

िररप

रर िा

आखल

ामा ख

रो रङ

भएक

ो दा

ग पि

न दि

खन

न । थ

ोपला ज

ोिडद

जादा

पर प

ात ड

िको द

िखन

• रोग

िनरोि

क ज

ातहर

लगा

उन ।

• क

ाबननड

ािजम

५०%

डल

पछी (

जसत

बिभि

षटन ि

ा डरोस

ाल) २

–३ ग

ाम पर

ित िक

लो ग

ाम

बछीउक

ा दरल

बछीउ

उपच

ार गर

छी वया

ड राख

न ।

• िस

फारर

स अ

नसार

नाइटर

ोजन

मल पर

योग

गनन ।

• ख

तमा प

ानछी ज

माई

राखन

।•

टराइस

ाइक

ाजोल

७५%

डल

पछी

( जसत

बान

, लोिज

क, ि

टरप )

०.७५

गाम

परित

िलटर

िा

सगाम

ाइिस

न ३%

एस

एल (

जसत

कास

-बछी,

िकमा

इिसन

) १.५

िम.िल

. परित

िलटर

पान

छीमा,

िा

हकजा

कोन

ाजोल

इ स

छी (जस

त एभ

ोन, क

मफोट

या , हक

जापरस

) २ ग

ाम पर

ित िल

टर ि

ा कर

सोिक

जम िम

थाइल

४४.

३ एस

सछी (

जसत

इजवोन

) १िम

.िल. पर

ितिल

टर प

ानछीम

ा िमस

ाई १

५ िद

नको फ

रकमा

२–३

पटक

नन

।२.

वयाक

टररय

ल िल

वलाइ

ट (B

rial l

पातक

ो िक

नाराब

ाट ल

ामो प

हला ि

ा ख

रा रङ

का ि

सायाहर

दिख

नन,

पात

टप

पोबा

ट सक

र मदया

• रोग

िनरोि

क ज

ातहर

लगा

उन•

िसफ

ाररस

अनस

ार रास

ायिन

क म

ल ह

ालन

।•

रोग ल

ागक

ो खतम

ा कहछी

िदन

पानछी

सक

ाइिद

न ।

• सट

पटोम

ाइिस

न सल

फट

९% +

टटरा

साइि

कलन

हयाइ

रिोकल

ोराइड

डल

पछी

एिगम

ाइिस

न–१०

०, ०

.२५

गाम

परित

िलटर

पान

छीको झ

ोलमा

बछीउ

लाई

३०

िमनट

समम

डबाए

र बछी

उ उप

चार ग

नन ।

३. ख

रो थो

पल रो

ग (B

पात

िा ि

ानक

ा गडा

मास–

साना

गो

लाक

ार िा

लािम

चला ख

रो थो

पलाह

र द

िखन

न ।

• क

ाबननड

ािजम

५०%

डल

पछी (

जसत

बिभि

षटन ि

ा डरोस

ाल) २

–३ ग

ाम पर

ित िक

लोग

ाम ब

छीउक

ा दर

ल ब

छीउ उ

पचार

गरछी

याड

राखन

।•

िसचा

इ भएक

ो ठाउ

मा च

त मि

हनाक

ो सरम

ा न िस

फाररस

गररए

का उ

ननत

जातक

ा िान

हर रो

पन ।

• मन

कोज

ि ७५

ल प

छी (ज

सत ड

ाइथन

एम–

४५.)

ििषा

दछी ३

गाम

परित

िलटर

िा पर

ोिपनब

७०

ल प

छी (ज

सत ए

नाटरा

कोल

, िक

एनटरा

, एनटर

गोलड

) ३ ग

ाम पर

ित िल

टर प

ानछीक

ो दरल

िम

साई

१५ िद

नको फ

रकमा

३ प

टक

कयान

- 206 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*रो

गको न

ामल

कषण

वयिस

थाप

न िि

िि४.

फद

किह

न रोग

t)रोग

छी िबर

िा अ

गलो ह

न, प

हिल

न र

अनत

मा फ

द क

िहएर

मदया

न ।त

ललो

आखल

ाहर

बाट

जरा ि

नसक

नन

• रोग

छी बोट

भएक

ो खतब

ाट ब

छीउ स

कल

न नग

नन ।

• क

ािननड

ािजम

५०%

डल

पछी (

जसत

बिभि

षटन ि

ा डरोस

ाल) ि

सछीना

शक

ििषा

दछी २

गाम

परित

िक

लो ब

छीउक

ा दरल

उपच

ार गर

छी या

ड राख

न ।

• रोग

गसत

बोट

हर उ

खल

र नषट

गनन ।

• रोग

अिर

ोिक

जात

लगा

उन त

र खमल

-४ ज

सता र

ोग न

सहन

जात

नलगा

उन ।

५.पा

तको फ

द डि

िा रो

ग (S

)पा

तको फ

दमा अ

णडाक

ार ख

रा थो

पलाह

र भ

एपि

आक

ारमा ि

िर

हद ज

ान र

िसछीक

ो काल

ो िगख

ायाहर

) दख

ापदया

। बो

टको

मािथ

ललो भ

ागमा

समत

पग

र सक

र डि

को ज

सतो द

िखन

• ना

इटरोज

न मल

िसफ

ाररस

माता

मा भ

नदा ब

िछी पर

योग

नगनन

।•

उननत

जात

को ि

ान रो

पदा ब

ोट द

िख ब

ोटक

ो दरछी

बिाउ

न ।

• भि

लडा

माइि

सन ३

ल (ज

सत िस

थमार

, भािल

गन, ओ

जोरो)

३ ग

ाम पर

ित िल

टर

पनसा

इकयर

ोन २

२.९

स सछी

(जसत

मोनस

रन २

५०) १

.५ िम

.िल. पर

ित िल

टर प

ानछीम

ा िा

काि

ननडािज

म ५०

ल प

छी (ज

सत ब

िभिषट

न िा

डरोस

ाल) ि

सछीना

शक

ििषा

दछी १

.५ ग

ाम

परित

िलटर

पान

छीको द

रल िम

साई

१०–१

२ िद

नको फ

रकमा

२ प

टक

नन िा

परोिप

कोन

ाजोल

२५

सछी (

जसत

बमपर

, बोन

स,िट

लट) १

िम.िल

. परित

४ िल

टर प

ानछीम

ा िमस

ाई १

०–१२

िद

नको फ

रकमा

२ प

टक

नन ।

६. ख

रा रोग

िजक

को क

मछील

दिख

न यो

रोगम

ा रोग

छी बो

टको फ

दितर

को प

ात प

हिल

एर

जान

। पा

तमा ख

रा थो

पलाह

र प

िन

दिख

नन

। पि

पर प

ात ख

रो िा

रातो

हन

। गाज

थिप

न र ब

िन कर

म रोि

कन

• िा

न र उ

खक

ो रमत

छी बाल

छी लगा

उन ।

• ल

कषण

दखाप

र पि

२०

गाम

िजक

सलफ

ट र १

२% ग

ाम च

न ५०

िलटर

पान

छीमा ि

मसाई

परित

रोप

नछीक

ा दरल

१०

िदनक

ो फरक

मा २

पटक

कया

न ।

• ना

इटरोज

न र फ

सफोरस

मल

िसफ

ाररस

माता

भनद

ा बिछी

परयो

ग नग

नन ।

• ल

कषण

दिख

एमा क

हछी िद

नसमम

खतम

ा पान

छी सक

ाउन

- 207 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*मक

बाल

ीमा कष

ित ग

नद मख

य क

रीराह

रक

रीरा

पिहच

ानकष

ितक

ो लकष

णवय

िसथ

ापन

िििि

१. फ

द क

ाटन

कीरा

ियसक

पतल

छी धिा

स रङ

को र

मध

यम आ

कारक

ो हन

। ल

ाभ

खरान

छी रङक

ो हन

र ो

इ िद

यो

भन ब

टाररए

र बसद

िदउस

ो लाभ

हर ल

कर ब

सन

र रात

छी बािह

र आई

बोटल

ाई

जिमन

को स

तहमि

नबाट

िा

मािथ

बाट

काट

दन

• क

ाटक

ो िबर

िाक

ो जरा

निजक

माट

ोमा क

ोटया

एर ल

ाभहर

खोज

छी नषट

गनन ।

• १

क.ज

छी. परि

त रोप

नछीक

ा दरल

दान

ामा उ

तपािद

त हर

रयो ि

सछी म

टाराइ

िजयम

एि

नसोपल

छीएइ

मक

नन सम

यमा ल

ाइनम

ा नन

। •

िि. ट

छी.क. न

ामक

जिि

क िि

षादछी

िा म

ालािथ

यन ५

छी पछी २

गाम

परित

जछी ग

हको च

ोकर ि

मसाए

को च

ारा पर

ित रो

पनछी आ

िा क

जछी क

ा दरल

सा

झमा पर

योग

गनन ।

• कल

ोरपाइ

रछीफस

१०%

जछी आ

र (जस

त दि

छीिान

) िा म

ालािथ

यन ५

छी पछी

(माल

ािथयन

िल

ो) १

क.ज

छी. परि

त रोप

नछीक

ा दरल

माट

ोको उ

पचार

गनन ।

२. ख

म क

ीरा

खम

खपट

हर िि

िभनन

रङक

ा हन

न ।

लाभ

हरक

ो टाउ

को ख

रो रङ

को र

शरछीर

सतो

रङक

ो हन

। ो

इिदय

ो भन

बटारर

एर ब

स ।

ियनछी

हरल

माट

ो िभत

बसछी

जर

ाहर

खान

न जस

ल ग

दाया

िबरि

ाहर

बिन

सकद

नन म

दयान

। मन

या लाग

को ि

बरिा

उख

लर ह

दाया

जराह

र स

ब ख

ाएक

ो पाइ

न ।

• ख

तबारछी

लाई

गिह

रो गर

र जोत

छी िदन

ाल य

छी कीरा

हर स

ययाको त

ापल

गदा

या मद

यान स

ाथ प

रजछीि

छी एि

चराह

रल

खाई

िदन

न ।

• क

ाचो ग

ोिर म

ल पर

योग

नगनन

।•

खपट

माउ

लाई

िबजल

छी बतिछी

को प

ासोम

ा आक

षयाण ग

रछी मा

नन ।

• १

क.ज

छी. परि

त रोप

नछीक

ा दरल

दान

ामा उ

तपािद

त हर

रयो ि

सछी

मक

नन

समयम

ा लाइ

नमा

नन ।

• कल

ोरपाइ

रछीफस

(जसत

डसयाि

ान १

०%) ि

िषाद

छी १ क

.जछी.

िा

कलोरा

नटरािन

िलपरो

ल ०

जछी आ

र (जस

त फ

रटरा)

परित

रोपन

छीका द

रल

मक

न या भन

दा अ

िर

नन ।

- 208 -

रीरा

पिहच

ानकष

ितक

ो लकष

णवय

िसथ

ापन

िििि

३. फ

ौजछी

कीरा

ियसक

पतल

छी धिा

स रङ

को ह

र पणयार

पल ब

िका ल

ाभहर

गाि

ा हर

रयोम

ा अिल

पहल

ो रङ

िमिस

एको ज

सता ह

नन

िपठय

पर

ट अ

सपषट

िकायाह

र ह

नन

लाभ

हरल

मक

को ि

बरिा

को स

ब भा

ग ख

ाइिद

नन

बाक

ी कहछी

राख

दन ।

• वय

ािसल

स थर

नजिनस

स क

सटायाक

ी या

कटररय

ा (बछी

टछी क

.) १

गाम

परित

िलटर

पान

छीमा ि

मसाई

नन

।•

अक

वो खतम

ा जान

बाट

ो अिर

ोि ह

न गर

छी खाड

ल ख

िन ख

ाडल

मा प

ानछी र

िि

षादछी

रािख

िदन

।•

इिमड

ाकल

ोिपरड

१७.८

स एल

(जस

त अ

निमद

ा, एट

म, क

िमडा

, िह

िमडा

) १ िम

िल पर

ित ४

िलटर

पान

छीमा ि

ा डलट

ामिरि

न २.

८% इ

सछी

(जसत

डिस

स, ड

लसाइ

ड, िड

स) १

.२ िम

.िल. पर

ित िल

टर प

ानछीम

ा िमल

ाई

नन

४. ग

भारो

कन

हलक

ा खरो

रङक

ा हन

न श

रछीरमा

चारि

टा ख

रो रङ

का

िकायाह

र ह

नन

। कन

लाभ

को र

ङ हल

का प

हलोम

ा गल

ाबछी र

ङ िम

िसएक

ो हन

भखयार ि

नसक

का ल

ाभहर

ल प

ात

खान

न पा

तहर

मा पर

शसत

दाहर

हन

न । प

ि िय

नछीहर

डा

ठ िभ

त पस

छी गिो

खान

ाल ग

भो

मदया

। िबर

िाक

ो टपप

ोमा

लाभ

हरल

िबषटय

ाएक

ो पदा

थया दि

खन

• पर

जछीिछी

कीरा

टराइ

करोग

ामा १

लाख

परित

हकट

रका द

रल

ोडन

।•

गभारो

लाग

को ब

ोटहर

उख

लर न

षट गर

छी िदन

।•

मक भ

ाचर ि

ोड क

ाटपि

ठट

ाहर

नषट

गनन ।

• डा

इमथो

यट ३

०% इ

सछी १

.५ िम

लछी पर

ित िल

टर ि

ा थाय

ामथो

कजाम

१२

इ स

छी+ल

ामडा स

ाइल

ािरिन

९.३%

इ स

छी १ ए

म एल

परित

४ िल

टर

पानछी

मा िम

साई

५००

िलटर

िमशरण

परित

हकट

र नन

५ अ

मररक

न फ

ौजछी क

ीरा

ियसक

लाभ

ायाको ि

निारम

ा दइि

टा

आख

ाको ब

छीच भ

ागमा

अगज

छी अ

कषरक

ो उलट

ो जसत

ो िचन

ह र

पटक

ो आठौ

खणड

को म

ािथित

र िग

ायाकार

रपम

ा िमल

र रहक

ा ४ ि

टा

काल

ा थोपल

ा दिख

न र ि

यसक

भाल

पत

लछीक

ो अिर

ललो प

खटा

हरक

अणड

ािाट

भख

यार िनि

सकएक

ा सान

ा ल

ाभायाल

पात

को ब

ािहरछी

सतहम

ा िस

छी कोत

र खाई

पात

मा िस

साक

ो झय

ाल ज

सतो आ

कित

दिख

न ।

तयसप

ि ल

ाभाया क

िलल

ो अ

िसथा

को म

कक

ो गभो

िभत

पिाल

पा

रछी पस

द ख

ान थ

ाल

। िबर

िा

• ख

तबारछी

मा म

क उ

मदिख

िनयि

मत र

पमा अ

नगमन

गरछी

कीरा

को उ

पिसथ

ित र

समभा

िित

कषित

को आ

कल

न गन

यापदया

।•

मकक

ो रोग

ामा स

मत न

ोकसा

न गन

यासकन

भएक

ाल ख

ोसटा

ल प

रा रो

गा

ोिपन

जातक

ो मक

लगा

उन, ए

उटा प

कट

कषतम

ा सक

समम

एक स

मयमा

र अ

गािड

मक

रोपन

, मक

को ए

कल

बाल

छी लगा

उन भ

नदा क

ोसबा

लछी अ

नतरब

ालछी ि

ा िम

िशरत

बाल

छीको र

पमा ल

गाउद

ा कीरा

को पर

कोप

कम

हन,

डसम

ोिडयम

रास

एक

िकिस

मको ग

नि आ

उन ज

न यो

कीरा

लाई

मन

नपनन

हनाल

ििक

षयाक

बाल

छीको र

पमा म

कक

ो बछीच

बछीच

मा ल

गाउन

र उ

ाउम

ा पास

ो बाल

छीको

रपम

ा निप

यर र

ास ल

गाएर

कीरा

लाई

आक

िषयात

गरछी न

िपयर

मा म

ात िि

षादछी

- 209 -

रीरा

पिहच

ानकष

ितक

ो लकष

णवय

िसथ

ापन

िििि

टपपो

ितर ठ

लो स

तो ि

बा र

बछीच

ित

र अणड

ाकार

हलक

ा खरो

िबा

दि

खन

बिद

जादा

पात

मा ल

हर स

सान

ा पि

ाल प

रको द

िखन

। ल

ाभायाह

बिद

जादा

आकर

मण भ

एको ठ

ाउमा

िि

षटा द

िखन

र िर आ

करमण

भएक

ो ठा

उमा प

ातहर

िया

भएक

ो हन

। प

ि ि

ान च

मरा ज

गा त

था

रोगा

मा स

मत न

ोकसा

नछी ग

या ।

परयोग

दारा

मानया

सिक

न ।

• िब

रिाल

ाई सि

सथय

र कीरा

को कष

ित स

हनसक

न बन

ाउन

िसफ

ाररस

गररए

नसार

सनति

लत

मलख

ादक

ो परयो

ग गन

न, मक

रोपन

अिर

इिम

डाकल

ोिपरड

id) ४

८ परि

तशत

एफ ए

स िि

षादछी

परित

िकल

ोगाम

बछीउ

मा ४

िम

.िल.क

ा दरल

बछीउ

उपच

ार गर

र रोपद

ा सरक

ो ३ ह

पतासम

मको ि

बरिा

हरल

ाई

कषित

हनब

ाट ब

चाउन

सिक

न, ि

नरछीकष

णको कर

ममा प

ातक

ो तलल

ो सतह

मा

झणडम

ा पारर

एका अ

णडाह

र सक

लन

गरछी न

षट गन

न ।•

पातम

ा सता

लामच

ा िझल

लछी स

िहतक

ा पिा

ल (P

w) ह

र दख

ा पर

मा न

छीमजन

य िि

षादछी

एजा

िडराि

कटन

१५००

पछीप

छीएम

pm) ५

िमल

छी िल

टर पर

ित िल

टर प

ानछीम

ा िमस

ाएर

नन ।

• मक

को प

ातमा

लाभ

ायाल कष

ित ग

रको प

िाल

हर त

था ग

भोमा

कषित

को ल

कषण

दखा

परमा

अिन

िायया

रपम

ा सरिकष

त पि

हरन

लगा

ई िन

मनान

सारक

ा रास

ायिन

ििषा

दछीहर

आल

ोपाल

ो गरछी

ििषा

दछी िम

साएक

ो रोल

परित

रोपन

छी २५

िलटर

का

दरल

परयो

ग गन

यापदया

।•

सपाइ

नटोरा

म (S

m) १

१.७

एस.स

छी. १

िम.िल

. परित

२ िल

टर प

ानछीक

ा दर

ल ि

ा इमा

मिकट

न बन

जोएट

५ पर

ितश

त एस

.जछी

. १ ग

ाम पर

ित २

.५ िल

टर प

ानछीक

ा दरल

िा क

लोरए

नटरािन

लछीपर

ोल

le) १

८.५

परितश

त एस

.सछी.

१ िम

.िल. पर

ित २

.५ िल

टर

पानछी

का द

रल ि

ा सपा

इनोस

याड

d) ४

५ परि

तशत

एस.स

छी. १

िम.िल

. परि

त ३

िलटर

पान

छीका द

रल िम

साएर

नन

- 210 -

रीरा

पिहच

ानकष

ितक

ो लकष

णवय

िसथ

ापन

िििि

५ मर

भिम

सलह

यसक

ो एक

ल र

झणडम

ा रहन

परिि

ति अ

नसार

रङ प

िन फ

रक फ

रक ह

नन

। अपर

रपकि

ियस

क ग

लाब

छी हन

र पर

रपकि

ियस

क प

हलो र

ङको ह

भन ए

कल

परिि

तिका स

लहक

ो िय

सकक

ो रङ

खरो

हन

। झणड

मा

रहन

परििति

का स

लहक

ो पिह

लो

अिस

थाक

ो बचच

ा (िन

मफ) क

ालो

हन

समपण

या हररय

ा िनस

पितह

ोटो

समयम

ा न स

खाप

पारछी

खाइ

िदन

तथा ि

बरिा

हरक

ा हाग

ा एि

बोकर

ालाई

समत

सख

ाप प

ानन कष

मता

भएक

ाल य

ो फटय

ाङगा

अनय

ीराभन

दा ब

िछी कष

ित ग

नन ख

ालक

ो दि

खयो

यो क

ीरा र

ातभर

र बा

स बस

न र

िबहा

नपख

राम

लागन

िबिति

क य

सको स

मह न

उडन

हनाल

िबह

ानपख

िनम

न िि

षादछी

हर ९

माल

ािथयन

५०

ई.सछी

.३ ि

म.ल

छी./िल

. पा

नछी,

लयामड

ा साइ

हलोिरि

न ५५

ई.स

छी. ०.

७० िम

.िल./ि

ल. प

ानछी,

कलोरप

ाइररफ

ोस २

० ई.

सछी

१.८८

िम.ल

छी./िल

.० म

धय क

न एक

उलल

ख भ

एअनस

ार मा

तामा

परयो

ग गन

या सिक

न ।

मक ब

ालीक

ा मखय

रोगह

रोगक

ो नाम

लकष

णवय

िसथ

ापन

िििि

१.पा

तमा ल

ागन

डििा

पातम

ा ठल

ा लािम

चला आ

खा आ

कारक

ा खरा

दागह

र द

खा प

दयान

। पि

तछी थ

ोपलाह

र ए

आपस

मा ज

ोिडई

पात

सकाइ

िदन

न ।

• सि

सथ ब

छीउक

ो परयो

ग गन

न ।•

रोग अ

िरोि

क ज

ातहर

ः मनक

ामना

–३, ग

णश–१

, गणश

–२ ल

गाउन

।•

काि

ननडािज

म ५०

ल प

छी (ज

सत ब

िभिषट

न) ि

सछीना

शक

ििषा

दछी २

गाम

परित

िक

लो ब

छीउक

ा दरल

बछीउ

उपच

ार गर

छी रोपन

।२.

रोगा

किह

न (E

t)रो

गाक

ो टपप

ोबाट

रातो

िा ग

लाफ

ी रङ

भई क

िहन

थालद

। क

न बल

ा रोग

ाको फ

दबाट

पिन

किह

न गद

या ।

• रोग

अिर

ोिक

जात

हरः ग

णश–२

, मनक

ामना

–१ रो

पन ।

• सि

सथय

रोगा

हर

नोट

गरछी ब

छीउ रा

खन ।

• क

ािननड

ािजम

५० %

डल

पछी

(जसत

बिभ

िषटन)

िसछी

नाश

क िि

षादछी

२ ग

ाम पर

ित

िकल

ो बछीउ

का द

रल ब

छीउ उ

पचार

गरछी ब

छीउ रो

पन ।

३.क

ालो प

ोक

िान

चमरा

काल

ो भई

लटा

परक

ो जसत

ो दिख

न ।

रोगा

मा द

ानाक

ो सटा

काल

ो बछीज

ाणक

ो िल

ोल

भररए

को ह

न ।

• सि

सथ ब

छीउक

ो परयो

ग गन

न ।•

बारछीम

ा काल

ो पोक

रोग

दखनि

बितिक

जमम

ा गरछी

नषट ग

नन•

िर र

ोग आ

उन कष

तमा क

ािननड

ािजम

५० %

डल

पछी

(जसत

बिभ

िषटन)

२ ग

ाम पर

ित

क.ज

छी. बछी

उको द

रल उ

पचार

गरछी र

ोपन ।

- 211 -

गको न

ामल

कषण

वयिस

थाप

न िि

िि४.

डाठ

किह

न (S

जिमन

भनद

ा मािथ

डाठ

को द

ोशरो आ

खला न

िजक

को

िभतछी

भाग

को ग

दछीक

ो रङ

बदिल

न र

डाठ

किह

न गई

बोट

िलद

• िस

फारर

स मा

तामा

मल

परयो

ग गन

न ।•

रोगक

ो जछीि

ाण ग

भारोब

ाट स

नन हद

ा उकत

गभा

रो िन

यनतण

गनया

ििषा

दछी पर

योग

गनन ।

५. ड

ाउनछी

िमलड

य (D

पातह

र प

हिल

एर स

ानो ह

न र प

ातमा

िसा

याहर

दिख

नन ।

• सि

सथ ब

छीउक

ो परयो

ग गन

न ।•

रोग अ

िरोि

क ज

ातहर

रामप

र २, र

ामपर

कमप

ोिजट

लगा

उन ।

• मन

कोज

ि ७५

परित

शत

डवल

. िप.

(जसत

डाइ

थन ए

म–४५

.) िि

षादछी

३ ग

ाम पर

ित

िलटर

िा म

टाल

िकसल

मनक

ोजि

६४ %

( जस

त िकर

नोिक

सल ग

ोलड,

ररडो

िमल

एम

जड,

टया

गमछील

) २ ग

ाम पर

ित िल

टर प

ानछीम

ा िमस

ाई

नन ।

६. धि

ास थ

ोपल

रोग (G

िान

चमरा

िनिस

कन

बलाम

ा फद

निजक

का प

ातमा

सर

मा स

–सान

ा पहल

ा िा ख

रा दा

ग बन

ाउ

र दइ-

तछी

न हपत

ा िभत

नश

ासग

समान

अनत

रमा ल

ािमचल

ा िस

ायाहरम

ा पररि

तयान ह

न ।

िसायाह

र जो

िडद

गई प

र पा

त धि

सत ह

न ।

पातब

ाट ड

ाठ, र

ोगाक

ो खोस

टामा

पि

न ल

ाग ।

रोगा

हर स

ाना,

हलक

ा, थो

त, ट

डा ह

न हन

• गण

श १

, मनक

ामना

३, म

नकाम

ना १

, िहल

पल प

हलो र

दउत

छी जात

का र

ोग स

हन

सकन

जात

लगा

उन ।

• मक

िटो

रोपन

र पा

तलो र

ोपन ।

रमतछी

बाल

छी अपन

ाउन

।•

रोगछीब

ोटक

ा अिश

ष जल

ाउन,

रोगक

ो लकष

ण दि

खना

साथ

पात

हटाउ

न । स

नतिल

त मल

खाद

परयो

ग गन

न ।•

िसछीन

ाशक

ििषा

दछी क

ाबननड

ािजम

५०%

डल

पछी (

जसत

बिभि

षटन ि

ा िनि

षटन) १

गाम

िा

मनक

ोजब

(डाइ

थन ए

म ४५

) िा स

ाफ २

गाम

परित

िलटर

पान

छीको द

रल

नन ।

गह ब

ालीम

ा लागन

करीर

ाहर

करीर

ाको न

ामल

कषण

वयिस

थाप

न िि

िि१.

कीट

खपट

लाभ

ाया (W

) ल ज

रा क

ाटछी ि

दन

र बोट

सक

।•

मकक

ो फद

काट

न क

ीराक

ो जसत

ििषा

दछी पर

योग

गनन ।

• िस

चाइ

सििि

ा भएम

ा राम

ोसग

िसचा

इ गन

न ।२.

लाह

छी कीरा

बाल

ा पसा

उन ब

लाम

ा यसल

दःख

िदन

। ल

ाहछी क

ीराहर

कल

छीलो ब

ालाक

ो रस

चसछी न

ोकसा

न गद

यान ।

• ल

डछी िि

टलस

(िमत

खपट

) को स

रकषण

गनन

।•

डायम

थोएट

३०%

ई.स

छी. क

ो १ िम

.िल.पर

ित िल

टर प

ानछीक

ा दरल

कया

न ।

३.गल

ाबछी ग

भारो

ियनछी

हरल

गहक

ो गभो

काट

छी नोक

सान

गयान

।•

िानम

ा नोक

सानछी

गनन

गबारो

को ि

नयनत

णका उ

पायह

र अ

पनाउ

न ।

- 212 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*गह

बाल

ीका म

खय रो

गहर

रोगक

ो नाम

लकष

णवय

िसथ

ापन

िििि

१. ड

ििा र

ोग (L

साना

खरो

रङक

ो थोपल

ाहर

पात

मा द

िखन

न ।

पि

तछी थ

ोपलाह

र ब

िन

एक आ

पसमा

जो

िडई

पातस

कक

ो िा ड

िको ज

सतो द

िखन

• क

ाबवोिक

सन १

७.५%

+िथर

ाम १

७.५%

(जसत

भाइ

टाभक

स–२०

०) २

गाम

परित

िक

लोक

ा दरल

बछीउ

उपच

ार गन

न ।•

िा क

ािननड

ािजम

५० %

डल

पछी (

जसत

बिभि

षटन) ि

सछीना

शक

ििषा

दछी २

गाम

परित

िक

लो ब

छीउक

ा दरल

बछीउ

उपच

ार गन

न ।•

िसफ

ाररस

माता

मा प

ोटास

मल

को पर

योग

गनन ।

• िठ

क स

मयमा

गह

नन ।

• रोग

अिर

ोिक

जात

हर ल

गाउन

।२.

खरो

िसनद

र (B

पातक

ो मािथ

ललो स

तहमा

सनत

ला र

ङका

फोक

ाहर

दिख

न था

लदन

। तछी

फोक

ाहर

ाट

रहक

ा हन

न ।

• रोग

अिर

ोिक

जात

हर ल

गाउन

।•

िसफ

ाररस

गररए

अनस

ार मल

खाद

को पर

योग

गनन, ठ

छीक स

मयमा

गह

नन

• गह

को ब

ोट ठ

लो भ

एमा म

यानक

ोजि

७५%

डल

पछी

(जसत

डाइ

थन ए

म–४५

) नाम

ििषा

दछी १

.५–२

क.ज

छी. परि

त ह.

७५०

िलटर

पान

छीमा ि

मसाई

१५

िदनक

ो अनत

रमा २

–३

पटक

कया

न । ि

ा•

परोिप

कोन

ाजोल

२५%

इ स

छी ( ज

सत ब

ोनस,

बमप

र, िट

लट २

५) ०

.७५

गाम

परित

िलटर

पा

नछीक

ा दरल

िमसा

ई क

यान ।

३. प

हलो ि

सनदर

पातक

ो मािथ

ललो स

तहमा

पहल

ा, ल

ािमचल

ा फ

ोकाह

र ए

कअ

कायास

ग िम

लछी ि

साया प

रर रह

का

हनन

• रोग

अिर

ोिक

जात

हर ज

सतः ड

वल क

१२०

४, प

ासाङ

गलहा

म ल

गाउन

र ठछी

समयम

ा गह

नन ।

िसफ

ाररस

गररए

अनस

ार रास

ायिन

क म

ल पर

योग

गनन ।

• मा

िथ ख

रो िस

नदर ज

सत वय

िसथा

पन िि

िि अ

पनाउ

न ।

४. क

ालो प

ोक (L

बाल

ामा द

ाना ल

ागनक

ो सटा

काल

ो िसछी

को

जछीिा

णल भ

ररएक

ो हन

।•

सिसथ

बछीउ

को पर

योग

गनन ।

• क

ाबवोिक

सन १

७.५%

+ िथ

राम १

७.५%

(जसत

भाइ

टाभक

स–२०

०) िि

षादछी

२ ग

ाम ि

ा टब

कोन

ाजोल

िड ए

स (ज

सत क

यािभ

यट ,

रािकस

ल) १

गाम

परित

कजछी

गहक

ो बछी

उका द

रल ब

छीउ उ

पचार

गरछी

नन ।

• रोग

लाग

को ब

ालाब

ाट ि

लो न

झदद उ

खल

र खाल

डोमा

गाड

न अ

थिा ज

लाइि

दन ।

• अ

ननपण

या–४ ज

ातक

ो गहम

ा यो र

ोग क

म ल

ागन ह

दा य

ो जात

लगा

उन

- 213 -

गको न

ामल

कषण

वयिस

थाप

न िि

िि५.

गनहा

उन क

ालो

पोक

रोगछी द

ानाह

र ग

ोलाक

ार ह न

न क

ालो र

ङको

रोगक

ो जछीि

ाणहर

ल भ

ररएक

ा हन

न । त

छी जछी

िाणह

र द

ाना फ

टाएर

बािह

र झदया

न ।

निजक

बाट

स घदा

मा

ा किह

एको ज

सतो ग

नि

आउ

• दई

तछीन

िषयास

मम र

मतछी ब

ालछी ल

गाउन

िा ग

ह न

नलगा

उन ।

• क

ाबवोिक

सन १

७.५%

+िथर

ाम १

७.५%

(जसत

भाइ

टाभक

स–२०

०) २

गाम

परित

कजछी

गह

को ब

छीउक

ा दरल

बछीउ

उपच

ार गर

छी नन

।•

सिसथ

बछीउ

को पर

योग

गनन ।

जौ ब

ालीम

ा लागन

मखय

रोगह

रोगक

ो नाम

लकष

णवय

िसथ

ापन

िििि

१. प

हलो ि

स नदर

)पा

तको म

ािथलल

ो सतह

मा प

हला,

लािम

चला फ

ोकाह

र ए

कअ

कायास

ग िम

लछी

िसाया भ

एर रह

का ह

नन

• रोग

अिर

ोिक

जात

लगा

उन ।

२. ि

सन रोग

पातक

ो मािथ

ललो स

तहमा

पहल

ा िसा

याका र

बाहर

दिख

नन

।•

काब

वोिकसन

१७.

५% +

िथराम

१७.

५% (ज

सत भ

ाइटा

भकस–

२००)

२ ग

ाम

परित

कजछी

बछीउ

का द

रल उ

पचार

गरछी ल

गाउन

ाल रो

गको पर

कोप

एक

दम क

म भए

को प

ाइएक

ो ।

३.क

ालो प

ोक (S

)बा

लाम

ा दान

ा लागन

को स

टा क

ालो ि

सछीक

ो जछी

िाणल

भररए

को ह

न ।

• सि

सथ ब

छीउक

ो परयो

ग गन

न ।•

काब

वोिकसन

१७.

िथराम

१७.

५% (ज

सत भ

ाइटा

भकस–

२००)

ििषा

दछी २

गा

म परि

त क

जछी ब

छीउक

ा दरल

बछीउ

उपच

ार गर

छी नन

।•

रोग ल

ागक

ो बाल

ाबाट

िल

ो नझद

द उख

लर ख

ालडो

मा ग

ाडन

अथि

ा जल

ाइिद

न ।

- 214 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*१५

.१.२

कोस

बाल

ीः च

ना, म

ास, भ

टमास

, मङ

, चना

र रह

रमा कष

ित प

यायउन

करीर

ाहर

करीर

ाको न

ामपि

हचान

कषित

को ल

कषण

वयिस

थाप

न िि

िि१.

झिसल

कीरा

ियसक

हलक

ा पहल

ा पख

टा भ

एको प

तलछी

हन

। यसक

ा अिर

लला प

खटा

मा म

िसना

र पि

लल

ा पख

टामा

अिल

क ठ

ला क

ाला

थोपल

ाहर

हन

न पत

लछीक

ो पटक

ो रङ

रातो

हन

। पणया

ििक

िसत

लाभ

को श

रछीरमा

राता

ाला झ

स झस

ल भ

ररएक

ो हन

झिसल

कीरा

हरल

पात

को स

मपणया

हररय

ो भाग

खाइ

िदना

ल प

ातहर

सत

ो पात

लो क

ागज

जसता

हन

न ।

अनत

मा िब

रिा प

ातिि

हछीन

हन ग

दया ।

• झि

सलक

ीराहर

झणड

मा रह

क अ

िसथा

मा प

ातल

ाई िट

पन

र सक

लन

गरछी न

षट गन

न ।•

कीरा

को पर

कोप

जया

दा भ

एमा क

ीटना

शक

ििषा

दछी

डलटरा

मिरिन

२.८

.सछी.

(जसत

डिस

स) १

िम.िल

. िा

साइप

रमिरि

न १०

.सछी.

(जसत

ररपक

ड, ड

िभसा

इपर)

िम.िल

. परित

िलटर

पान

छीका द

रल क

न एक

ििषा

दछी

नन ।

२.क

ोसाम

ा लागन

गभ

ारोहर

ियसक

पतल

छी हलक

ा पहल

ो रङक

ा हन

न ।

अनय

गभा

रोको ि

यसक

पतल

छीको प

खटा

मा स

ता

िबा

भएक

ा धिा

स ख

ालक

ा हन

न । क

न िय

सक प

तलछी न

छीलो र

ङका प

िन ह

नन

। पणया

ििक

िसत

लाभ

ायाको श

रछीरमा

रङछी ि

बरङग

छी िस

ायाहर

हन

न िय

नल स

मय स

मयमा

रङ ि

दलछी

रहन

न ।

कोस

ामा प

िाल

हर द

िखन

न ।

लाभ

ल आ

िा श

रछीर क

ोसा ि

भत

पसाए

र खाए

को पर

षट दख

न सि

कन

• यौ

नजनय

कीरा

आक

षयाण प

दाथया

“हल

छीलयर

” क

ो परयो

ग गर

र भाल

पतल

छीलाई

समा

तन स

िकन

। िर

सखय

ामा

भाल

पतल

छी दिख

एमा अ

नय वय

िसथा

पन िि

िि अ

पनाउ

न सि

कन

।•

मिसन

ा लाभ

दिख

नासा

थ वय

ासछील

स थर

छीनजिनस

स भर

ाइटछी

कसयाट

ाकीक

ो पान

छीमा ि

मिसन

िल

ो १ ग

ाम पर

ित

िलटर

पान

छीका द

रल िम

साएर

िल

की प

नन ।

• नय

िकल

यर प

ोिलहरि

ोसछीस

भाइ

रस, ह

लछी (

एन.प

छी.भछी.)

को

१००

एल. ई

. को १

िम.िल

. िा २

०० ए

ल. ई

. को०

िम.िल

. परित

िलटर

पान

छीमा२

–३ थ

ोपा न

छीरिम

साई

िमसा

एर ब

नाएक

ो झोल

बल

कीप

नन ।

• िन

ममा आ

िाररत

कीट

नाश

क िि

षादछी

हर ज

सत

मागवो

सोम

०.१

ई.सछी

.िा म

िलटि

नम ०

.०३

ई.सछी

. ५ िम

.िल

. परित

िलटर

पान

छीका द

रल ब

नाएक

ो झोल

नन

- 215 -

रीराक

ो नाम

पिहच

ानकष

ितक

ो लकष

णवय

िसथ

ापन

िििि

• इम

ामिक

टन ब

नजाए

ट ५%

एस

जछी (ज

सत िक

ङग सट

ार,

एनसट

ार) ०

.५ िम

.िल. पर

ित िल

टर प

ानछीम

ा बना

एको

झोल

नन

।•

अर

ििषा

दछी ग

ोलभड

ाको ग

भारोम

ा जसत

परयो

ग गन

या सि

कन

।३.

लाह

छी र प

ात

खनन

कीरा

लाह

छी सान

ो कीरा

जसल

िबरि

ाको र

स चस

र ख

ान ।

पात

खनन

कीरा

को ल

ाभायाल

िबरि

ामा

नागि

लछी आ

कारक

ो सरङ

बना

एर प

ातक

ो िभत

बस

छी हररय

ो भाग

खान

बोट

रोगाउ

न, ब

िन न

सकन

साथ

पहल

ो हन

हन

।•

गोल

भडाम

ा बता

ए जस

त वय

िसथा

पनक

ा उपा

यहर

अपन

ाउन

मसरो

बाल

ीका र

ोगहर

रोगक

ो नाम

लकष

णवय

िसथ

ापन

िििि

१. ओ

इलाउ

न रोग

)बन

ाया अिस

थामा

बोट

एकक

ासछी ओ

इलाउ

न था

लद

र पात

सक

द जा

न ।

फल

फलन

बल

ामा प

िन ब

ोटक

ो टपप

ो ओ

इलाउ

द जा

न ।

पात

पहिल

द जा

न र

पर ब

ोट ओ

इलाए

र मद

या ।

• रोग

नल

ागन ि

ा कम

लागन

जात

हर िस

मल, ि

शख

र, ख

जरा–

खजर

ा–२

लगा

उन ।

• दई

िषयाक

ो रमत

छी बाल

छी अपन

ाउन

।•

चाड

रोपमा

रोग

लागन

समय

लन

सिक

न ।

२. ज

रा क

िहन

रोग (R

बोटक

ो तलल

ो पात

हर प

हिल

द मा

िथित

रका प

ातहर

पह

िलन

थालद

न । र

ोग ल

ागक

ो बोट

को म

खय ज

राहर

र सह

ायक

जराह

र क

िहएक

ा हन

न ।

• रोग

गसत

कषतम

ा ३–४

िषयास

मम म

सरो न

लगा

उन ।

• रम

तछी ब

ालछी पर

णाल

छी अपन

ाउन

३.डि

िा रो

ग (B

)पा

तका ट

पपाह

र ख

ादयतत

िको क

मछीबा

ट भए

जसत

ो रङ

बदिल

ई सक

द जा

न ।

मािथ

लला ह

ागाह

र प

हला भ

ई सक

दन

• रोग

दख

ापननि

बितिक

मयानक

ोजि

७५%

डल

पछी

(जसत

डाइ

थम

एम. ४

५, इ

नडोिफ

ल ए

म ४५

, सयया

एम ४

५) न

ामक

ििषा

दछी २

–३

गाम

परित

िलटर

पान

छीमा ि

मसाई

७ िद

नको फ

रकमा

२–३

पटक

नन

- 216 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*च

ना ब

ालीक

ा रोग

हर

रोगक

ो नाम

लकष

णवय

िसथ

ापन

िििि

१. ख

र रोग

पातक

ा टपप

ाहर

रङ िि

िहन

भएर स

कर ज

ानन

। फल

कहर

ोसा न

लागन

न रो

गको पर

मख ल

कषण

हो ।

जछीिा

णका ल

ािग

िाता

िरण

सहाउ

दो भ

एमा ब

ोटक

ो सब

भागम

ा फसो

िा

काल

ा खरा

थोपल

ाहर

दख

ापदया

न ।

• चन

ाको ब

ोट ठ

ाडो ह

न जा

त पा

तलो ह

न गर

छी लगा

उन ।

• क

ािननड

ािजम

५०%

डल

पछी

(जसत

बिभ

िषटन)

१ ग

ाम पर

ित िल

टर

पानछी

मा िम

साई

फल

फलन

बल

ामा

नन ।

२. फ

द क

िहन

रोग (F

रोगछी ब

नाया ि

ा बोट

हर प

हला ह

नन

तर प

ातहर

इलाए

का ह

दनन

। माट

ोको स

तह र

तलित

र बोट

िहएक

ो हन

र सत

ो िसछी

ल ि

ाकक

ो हन

• रम

तछी ब

ालछी पर

णाल

छी अपन

ाउन

।•

काि

ननडािज

म ५०

ल प

छी (ज

सत ब

िभिषट

न) ३

गाम

परित

कजछी

बछी

उको द

रल उ

पचार

गरर र

ोपन ।

३. क

ालो ज

रा क

िहन

t)यो

रोग

लाग

पि

बोट

पहिल

नन

र ओइल

ाउ

। मिस

नो

जराह

र क

हर झ

दयान

बाक

ी भएक

ा जरा

काल

ो हन

न ।

• फ

द क

िहन

रोगक

ो वयि

सथाप

नका उ

पायह

र अ

पनाउ

न ।

रहर ब

ालीम

ा लागन

रोगह

रोगक

ो नाम

लकष

णवय

िसथ

ापन

िििि

१.ओ

इलाउ

न (W

बोटक

ो फदब

ाट ट

पपोित

र पया

जछी रङ

को ि

बा फ

लद

जान

। य

ो रोग

मा क

न क

न हा

गा म

ात ओ

इलाउ

न पि

न सक

खास

गरर

फल

फलन

र क

ोसा ल

ागन ब

लाम

ा ओइल

ाउन

रोग

दखा प

दया ।

• रोग

नल

ागन ज

ात ज

सत रा

मपर र

हर ल

गाउन

।•

रोग म

कत ख

तबाट

बछीउ

ानन

।•

रहर र

अनन

बाल

छी िमि

शरत ख

तछी ग

नन ।

• बा

लछी च

कर अ

िलमब

न गन

न ।२.

बाझो

पन (S

खतब

ारछीमा

ठाउ

ठाउम

ा होच

ा, फ

लक

ा हाग

ाहर

गचम

चच

भई फ

ल फ

लक

ो हन

। उकत

हाग

ाहर

िफकक

ा हररय

ो कोस

ा नल

ागक

ा बोट

हर ट

ािबा

ट सि

जलसग

दिख

नन

। पात

हर

िफकक

ा हररय

ो र ग

ािा ह

ररयोक

ो िमशर

ण भई

ििब

यार पिन

हन

सक

• रोग

कम

लागन

जात

हर ज

सत ब

ागशवर

छी, राम

पर रह

र लगा

उन ।

• रोग

को स

ोतक

ो रपम

ा रहक

ो बहि

षधीय

रहर र

हाग

ा कािट

एका

रहरक

ा बोट

हर न

ाश ग

नन ।

• रोग

सान

न सल

सलक

ो सखय

ा रटा

उन र

मतछी ब

ालछी ल

गाउन

। •

परोपर

जाइट

५७%

एस

पछी (ज

सत िक

माइट

) सल

सलना

सक िि

षादछी

न ।

- 217 -

.१.३

आल

बाल

ीका ह

ािनक

ारक

करीर

ाहर

करीर

ापि

हचान

कषित

को प

िहच

ानवय

िसथ

ापन

िििि

१.फ

द क

ाटन

लाभ

)धि

ास ि

ा खरो

रङ िच

ललो श

रछीरक

ो िा

डतफया

असप

षट िस

ायाहर

र चल

ाई

िददा

गडि

लकन

हन

कािट

एको ब

ोटक

ो फद

र आ

लमा

पिाल

हन

।•

काट

को ि

बरिा

को ज

रा नि

जक म

ाटोम

ा कोट

याएर

लाभ

हर

खोज

छी नषट

गनन ।

• ख

तमा ि

बरिा

निज

क क

हछी झ

ारपात

राख

मा रा

तमा ल

ाभाया

तयहा

िस

न र ि

बहान

छीपख

हरछी

मानन

।•

कलोरप

ाइररफ

स १०

छी आर (

जसत

डसयािा

न १०

गडा)

िा म

ालािथ

यन ि

लो १

क.ज

छी. परि

त रोप

नछीक

ा दरल

मा

टोक

ो उपच

ार गन

न ।२.

रातो

किम

ला (

)भा

ल क

िमल

ाको श

ारछीररक

बनो

टमा

अररग

ालक

ो जसत

ो हन

र पा

रदश

याक

पखटा

- हर

का न

साहर

काल

ा खरा

दिख

नन

। पोथ

छी किम

ला ल

ामो

बनाि

टको ह

न र

यसक

ा पख

टाहर

हद

नन ।

आल

मा म

ाटो स

िहतक

ा मिस

ना

िा ठ

ला ि

दहर

हन

न ।

• आ

ल रो

पन अ

िर क

लोरप

ाइररफ

स १०

छी आर ि

ा २०

ोलल

माट

ोको उ

पचार

गनन ।

• क

िमल

ा खतम

ा दखन

ा साथ

िसचा

इको व

यिसथ

ा गनन

।•

गहत,

असर

ो, क

तकी,त

छीत प

ातछी,ि

खरवो

िा िच

उरछीक

ो पछी

नाक

ो परयो

ग गन

न ।•

किम

लाक

ा गाल

ा निज

क भ

एका श

का ल

ागमा

नषट

गनन ।

३. ख

म (W

b)बो

सो स

मानक

ो सतो

शरछीर

, टाउ

को

खरो–

रातो,

ठल –

ठल

ा ३ ज

ोर ख

टा

भएक

ो र

दा ख

िमचन

हन

माटो

मिन

चपा

इएक

ा डाठ

दि

खन

न ।

• ख

पट म

ाउल

ाई िब

जलछी ब

तिछीक

ो पास

ोमा आ

कषयाण

गरछी

मानन

।•

१ क

.जछी.

परित

रोपनछी

का द

रल द

ानाम

ा उतप

ािदत

हररय

ो िस

छी मटा

राइिज

यम ए

िनसो

पलछीए

इ आ

ल रो

पन स

मयमा

ाइनम

ा नन

।•

काच

ो गोब

र मल

परयो

ग नग

नन ।

• रात

ो किम

लाल

ाई ज

सत िि

षादछी

नन

- 218 -

रीरा

पिहच

ानकष

ितक

ो पिह

चान

वयिस

थाप

न िि

िि४.

थोपल

खपट

ियसक

खपट

, गोल

ाकार,

खरो

र मा

िथलल

ो पख

टाहर

मा १

२ िा

२८

िटा थ

ोपला भ

एको ।

लाभ

, बा

ङगािट

ङगा क

ाडा र

पहल

ो शरछीर

भए

को ह

न ।

पातक

ो हररय

ो भाग

हर क

ोतक

ो र आ

खछी प

रका प

ातहर

दि

खन

न ।

• डल

टरामि

रिन २

इ स

छी १ िम

.िल. पर

ित िल

टर प

ानछीम

ा िा

माल

ािथयन

५०

सछी १

िम.िल

. परित

िलटर

पान

छीमा

िमसा

इ न

५. क

ाग ख

पटिन

लो,

काल

ो शरछीर

र टा

उको ख

रो रात

ो हन

।बो

टभरर

बसछी प

ातहर

ाएपि

बो

ट ना

िसन

।•

थोपल

खपट

को ज

सत ।

६.आ

लक

ो पतल

छी (Po

लाभ

को र

ङ हल

को ग

लाब

छी, टा

उको

गािा

खरो

र दा

असा

धय

चलमल

ाउन

हनन

। िय

सक प

तलछी

खरो

र सान

ो हन

पातम

ा हररय

ो, सत

ो िब

ा, ख

रो–डि

को ि

बा,

डाठर

लमा

सरङ

गहर

दिख

न र

आल

का आ

खला ब

ाट ख

रो पद

ाथया िन

सकन

• ल

कषण

दिख

एका प

ात च

डर न

षट गर

र िदन

।•

बितिक

ो पास

ो परयो

ग गन

न ।•

गिहर

ोमा आ

ल रो

पन र

आल

को द

ाना

ोिपन

गरछी उ

करा

िदन

।•

िसचा

इको र

ामो व

यिसथ

ा गनन

।•

कीरा

भएक

ो शक

ा लाग

का ब

छीउ आ

ल म

ालािथ

यन ५

सछी १

िम.िल

. परित

िलटर

पान

छीमा झ

ोल ब

नाइ

५–१०

िम

नट ड

बाएर

हा

ररमा स

काए

र भणड

ार गन

न ।•

िप.िट

. एम.

लरक

ो परयो

ग गन

न ।•

िब.िट

.क. ज

ििक

ििषा

दछीक

ो परयो

ग गन

न ।•

नया आ

लल

ाई प

रानो क

ीरा ल

ागक

ो आल

सग न

िमसा

उन ।

• ह

ाररमा

सक

ाइएक

ा तछीत

पातछी

िा ठ

ला प

ात ि

थ, प

िदना

िा

झाक

ो िल

ा बछीच

बछीचम

ा रािख

िदन

हाति

छीबार

िससन

का

पात

टकराप

ारछी स

िञचत

आल

मािथ

तह

िमल

ाई रा

खन ।

- 219 -

रीरा

पिहच

ानकष

ितक

ो पिह

चान

वयिस

थाप

न िि

िि७.

लाह

छी कीरा

र िल

फमा

इनर

मलो,

हररय

ो िा प

हलो,

हररय

ो श

रछीर र

पखटा

भएक

ो िा न

भएक

ो हन

लाह

छीको म

ाउ र

बचचा

दिल

िलल

ा पात

हरक

ो तलल

ो सत

हमा ब

सर रस

चसद

यसल

गदा

या बोट

खया

उट ह

न ।

पात

पहल

ो र ग

जमजज

परक

ो हन

। ि

लफ

माइन

रल प

ातमा

सर

ङ िन

ाएर ह

ररयो भ

ाग ख

ादा

चराल

लख

जसत

ो दिख

न ।

• यस

को पर

कित

क श

त ल

डछीबड

या िबटल

िा ज

ालछीद

ार पख

टा

भएक

ो कीरा

सरकष

ण गन

न ।•

पहल

ो पास

ो (Y

ap) क

ो परयो

ग गन

न ।•

रोपक

ो एक

मिह

ना प

ि ल

ाहछी द

िखएम

ा डाय

मथोए

ट ३०

सछी क

ो १ िम

.िल.पर

ित िल

टर प

ानछीम

ा िमस

ाइ

कयान

।•

गोल

भडाम

ा जसत

वयिस

थापन

गनन

आल

बाल

ीका र

ोगहर

रोगक

ो नाम

लकष

णवय

िसथ

ापन

िििि

१. ड

ििा र

ोग (L

पातक

ो टपप

ा िा ि

कना

रमा स

ानो ख

रो िभ

जको ज

सतो

दाग

दखाप

दया ।

जन च

ाड ब

ि र

दागक

ो पा

िड

हदाया स

तो भ

िा ज

सतो ि

सछी द

िखन

। यो

रोग

डाठ

र दा

नामा

पिन

लागद

पि

पर

बोट

सक

र डिक

ो जस

तो द

िखन

• रोग

कम

लागन

िा र

ोग अ

बरोि

क ज

ातहर

लगा

उन ।

• ख

तबारछी

सरस

फाइ ग

नन, न

ाभो ह

टाउन

, सिस

थ बछी

उ परय

ोग ग

रछी आ

ल ख

तछी ग

नन ।

• रोग

दिख

निबि

तिक मय

ानकोज

ि ७५

ल प

छी (ज

सत ड

ाइथन

एम–

४५) क

ो २- ३

गा

म परि

त िल

टर प

ानछीक

ो दरल

७ िद

नको फ

रकमा

३ द

िख ४

पटक

नन

। िा

• क

पर अ

िकसल

कोरा

इड ५

०% ड

ल प

छी (ज

सत अ

नकप

५० ल

ाइटक

स ५०

) को

२- ३

गाम

परित

िलटर

पान

छीको द

रल ७

िदनक

ो फरक

मा ३

दिख

४ प

टक

नन ि

ा ।•

डाइि

मथोम

फया ५

०% ड

ल प

छी (ज

सत िक

गिसट

भल ५

०) १

.५-२

.५ ग

ाम पर

ित

िलटर

पान

छीको द

रल

नन ।

• रोग

िर ब

िमा म

टालय

ािकसल

मयानक

ोजि

६४%

डल

पछी

(जसत

ररजि

मल

७२%

डल

पछी

िा िकर

नोकस

छील ग

ोलड

७२%

डल

पछी)

१.५

गाम

परित

िलटर

पा

नछीमा

राख

छी नन

। अर

ििषा

दछी ग

ोलभड

ाको ड

ििाम

ा जसत

गनन

- 220 -

गको न

ामल

कषण

वयिस

थाप

न िि

िि२.

ऐजर

लक

ो दान

ाको आ

खाह

रमा

ससा

ना स

ता

खिट

राहर

जसत

ा लकष

ण दि

खन

न । ज

नपि

िबसत

ार बि

र काउ

लछी ज

सतो फ

कक भ

ई पर

ा दान

ालाई

न र

रछी आ

लक

ो आक

ार िब

िगन

। तय

सतो आ

ल प

ि क

ालो

हद ज

ान र

किह

न ।

• रोग

लाग

को ख

तबाट

उतप

ािदत

बछीउ

नरोपन

।•

रोग ल

ागक

ो खतम

ा आल

नरोप

न ।

३. ओ

इलाउ

न िा

खरो

िपप

चकक

रोग

बोट

एकक

ािस प

ानछी न

भएक

ो जिम

नमा उ

म जस

तो

ओइल

ाएर म

नया था

लद

। रोग

छी दान

ा काट

दा न

शा

िररप

रछी ख

रो चक

का ह

न र ि

पप ज

सतो ि

नसक

न ।

• रोग

लाग

को ख

तबाट

उतप

ािदत

बछीउ

नरोपन

।•

रोग ग

सत कष

तमा अ

ननबा

लछीस

ग रम

तछी ब

ालछी ल

गाउन

पदया

।•

रोग ल

ागक

ो बोट

जल

ाउन

िा द

ाना ज

ममा ग

रछी गा

डन ।

४. द

ाद रो

ग (C

लक

ो सतह

मा क

हछी उ

ठका अ

थिा ख

ाडल

परक

ा दा

दहर

दख

ापदया

न ।

• रोग

रिहत

सिसथ

य आ

ल रो

पन ।

रोगछी आ

ल न

षट गन

न ।•

रोग ग

सत कष

तमा र

मतछी ब

ालछी ल

गाउन

।•

आल

बिन

बल

ामा म

ाटोम

ा िचस

यान

काय

म राख

न ।

१५.१

तरक

ारी ब

ालीक

ा रोग

र क

रीराह

फल

कोब

ी समह

(फल

कोब

ी, बन

दाक

ोबी,

बोक

ाउल

ी, मल

ा, रा

यो, स

लगम

, गया

ठकोब

ी आिद

) का ब

ालील

ाई कष

ित प

-याउ

न परम

ख क

रीराह

करीर

ाको न

ामपि

हचान

कषित

को प

िहच

ानवय

िसथ

ापन

िििि

१. ब

नदाक

ो पत

लछी

ियसक

पतल

छीको प

खटा

को र

ङ सत

ो र अ

िरलल

ा पख

टाक

ो करछीब

अग

भागम

ा काल

ा िब

ाहर

हन

न ।

कन

पतल

छीका ल

ाभहर

को श

रछीरमा

पह

ला ि

सायाहर

हन

न भन

कन

पतल

छीका ल

ाभायाह

र ह

ररया ह

नन

पातम

ा पिा

ल पि

ाल

भिटन

न ।

परकोप

बिछी

भए

को ख

णडमा

समप

णया पा

तहर

खाइ

िदन

न ।

• क

ीराक

ा पहल

ा फल

र ल

ाभहर

लाई

जमम

ा गरछी

नषट ग

नन ।

• पत

लछीह

रल

ाई ह

ात ज

ालछील

पकर

र नषट

गनन ।

• क

ीराक

ो परक

ोप ब

िछी भ

एमा स

ाइपर

मिरिन

१०%

इ स

छी १ िम

.िल. अ

थिा

माल

ाथाय

न ५०

.सछी.

२ िम

.िल. पर

ित िल

टर ि

ा इमा

मिकट

न बन

जिाइ

ड ५%

एस

जछी १

.५ िम

.िल. पर

ित िल

टर प

ानछीम

ा बना

एको झ

ोल

नन ।

- 221 -

रीराक

ो नाम

पिहच

ानकष

ितक

ो पिह

चान

वयिस

थाप

न िि

िि२.

इटबट

पतल

छी (D

ियसक

पतल

छी खरो

रङक

ो हन

। पख

टाक

ो िभत

छी िक

नाराम

ा सतो

ित

कोण

ाकार

तछीनि

टा िच

नहहर

हन

न ।

पतल

छी बसक

ो बल

ा उकत

िच

हनहर

िमल

र इटक

ो आक

ार बन

द ।

पातक

ो हररय

ो भाग

ाइिद

नाल

पात

हर

हररय

ो िझल

लछी ज

सतो

बनद

न । पर

कोप

बिछी

भए

मा िब

रिाक

ो सम

पणया प

ातहर

नषट

भई ब

िन स

कदनन

• तर

कारछी

िलइस

कपि

बा

की र

हका ब

ोट र

पातल

ाई नषट

गनन

।•

फल

कोब

छी समह

का ब

ालछी र

गोल

भडास

ग ल

गाउन

।•

पराक

ितक

शतह

र ज

सत क

ोटिस

या पल

टलछी,

एपानट

िलस,

किम

ला,

माक

रा, च

रा आ

िदक

ो सरकष

ण गन

न .•

यसक

ो आक

षयाण ल

यरक

ो परयो

ग गन

न ।•

लाभ

ाया सान

ा हदा

बछी ट

छी क .

को पर

योग

गनन ।

• एज

ािडराक

टछीन

०.०३

सछी (

जसत

मिलट

नछीम,

िनिमब

िसिड

न) ५

िम.िल

. परि

तिल

टर प

ानछीम

ा राख

र नन

।•

यभर

रया ि

िसया

ना ज

ििक

ििषा

दछी २

-५ िम

.िल. पर

ितिल

टर प

ानछीक

ा दरल

साझ

पख

नन

।•

इमाम

कटछीन

बनज

िाइट

एस

जछी (ज

सत िक

ङग सट

ार , ए

नसटा

र) ०

.५ ग

ाम

परिति

लटर

पान

छीमा ि

मसाए

र नन

३.सत

धीको प

ात

खान

लाभ

ियसक

पतल

छी खरो

रङक

ो हन

र यस

का प

खटा

मा ब

ाङगा

-िटङग

ा िस

ायाहर

हन

न । ल

ाभहर

पराय

ः गरछी

हररय

ो खरो

रङक

ा हन

न ।

सरक

ो आकर

मणमा

पा

तहर

मा पि

ाल

पिाल

दिख

नन

। परक

ोप ब

िछी ह

दा

समपण

या पात

खाई

िब

रिा प

ातिब

हछीन

बनद

• फ

ल र

लाभ

हर ज

ममा ग

रछी नषट

गनन

।•

खतब

ारछीमा

पान

छी पटा

उन ।

• मा

िथ इ

टिट

पतल

छीको व

यिसथ

ापन

गनया ब

ताइए

का ि

नमजन

य िि

षादछी

परयो

ग गन

न ।•

अडछी

रलाई

पास

ो बाल

छीको र

पमा ल

गाउन

सिक

न ।

• सप

ोडो ल

यर ि

ा सपो

डो ए

न.िप

.िभ. क

ो परयो

ग गन

न ।•

गोल

भडाम

ा बता

ए जस

त गन

न ।

४.उरि

न ख

पट

)िय

सक क

ालो उ

िपया

जसत

ो फडक

न ख

पट ह

नपा

तहर

मिस

ना

पिाल

हन

न ।

• मा

िथ स

तधीक

ो पात

खान

लाभ

लाई

बता

इएक

ो िनम

जनय

पदाथ

या र िि

षादछी

परयो

ग गन

न ।

- 222 -

रीराक

ो नाम

पिहच

ानकष

ितक

ो पिह

चान

वयिस

थाप

न िि

िि५.

माट

ो मिन

बस

छी कषित

गनन

कीरा

हर (ख

फद

काट

न क

ीरा,

रातो क

िमल

ा, क

ीथवो)

खमः

ियस

क ख

रो तथ

ा काल

ो हन

र ल

ाभ ह

िसया

आक

ारको ह

न ।

फद

काट

नः धि

ास प

तलछी,

लाभ

ाया िच

ललो क

ालो

रातो क

िमल

ाः जर

ा िररप

रछी मि

सना

खरा

राता क

ीराक

ो समह

• िब

रिा

ओइल

ाउन

र मन

न ।•

िबरि

ा िल

, िब

रिा

ओइल

ाउ

र म

या ।

• क

ाचो ग

ोबर पर

योग

नगनन

।•

पानछी

पटा

उन ।

• झा

रपात

को थ

परो रा

खछी क

ीरा ज

ममा ह

न पा

सो ब

नाउन

।•

गहतक

ो झोल

बना

ई मा

टो िभ

जाउन

।•

सािल

नदा आ

करमण

हन

खतम

ा, रोप

ाई ग

न या अ

गाि

कलोरप

ाइरछीफ

स १०

छी आर

(जसत

दिछी

िान

१०%

जछी आ

र) ि

ा माल

ािथयन

डछी प

छी (मा

लािथ

यन ५

िलो)

१ क

.जछी.

परित

रोपनछी

का द

रल म

ाटोक

ो उपच

ार गन

न िा

कलोरप

ाइररफ

स २०

ई.स

छी. (ज

सत ड

सयािान

, फाइ

नबान

, रसब

ान) न

ामक

कीट

नाश

ििषा

दछी १

िम.िल

. परित

िलटर

पान

छीका द

रल ख

तमा

नन ।

६. ल

ाहछी

• पख

टा भ

एका र

नभए

का

मिसन

ा हररय

ा रङक

ा हन

न ।

लाख

ौको स

खयाम

ा दिख

नन

• िब

रिा र

ोगाउ

न ।

• ल

ाहछील

आकर

मण

गरक

ो दिख

न ।

• अ

नय क

िमल

ा िह

डको द

िखन

• सत

धीको झ

ोल ब

नाई

नन ।

• पह

लो प

ासो पर

योग

गनन ।

• गा

ईिसत

को म

त र प

ानछी (

१:४)

को अ

नपात

मा िम

साइ

२–३

िदन

फरक

मा प

टक

पटक

नन

।•

गोल

भडाम

ा िता

ए जस

त गन

न ििषा

दछी

नन ।

१५.१

.५ फ

लगो

बी स

मह ब

ालीक

ा रोग

हर

रोगक

ो नाम

लकष

णवय

िसथ

ापन

िििि

१.अ

लटरन

ररया थ

ोपल

• ख

रो िा

काल

ो स–स

ाना ग

ोलाक

ार थो

पलाह

पिहल

पात

मा द

खा प

दयान

। तछी थ

ोपलाम

ा पि

चक

का ि

िकास

हन

। तय

सता थ

ोपलाह

र ड

ाठ र

कोस

ामा स

मत द

खाप

यान ।

• रोग

छी पात

र अ

नय झ

ारपात

बटल

र जल

ाउन।

• सि

सथ ब

छीउ पर

योग

गनन ।

• मय

ानक

ोजि

७५%

ल प

छी (ड

ाइथन

एम–४

५, अ

न एम

-४५)

िसछी

नाश

क िि

षादछी

गाम

परित

िकल

ो बछीउ

का द

रल ब

छीउ उ

पचार

गनन ।

• मय

ानक

ोजि

७५ %

डल

पछी

(डाइ

थनएम

–४५,

अन

एम-४

५) ि

ा क

परअ

कसछील

कोरा

इड ५

०% ड

वल प

छी (ल

ाइटक

स, क

यरकस

) िस

छीनाश

क िि

षादछी

२–

३ गा

म परि

त िल

टर

नन ।

- 223 -

गको न

ामल

कषण

वयिस

थाप

न िि

िि२.

डाठ

किह

न रोग

माटो

को स

तहिन

रको क

ाउल

छीको ड

ाठ क

िहन

र सत

ो िस

छी उमक

ो दिख

न ि

ा फल

फल

को ब

लाम

ा बोट

इलाउ

। ब

ोटक

ो डक

को र

ङ सत

ो फसो

हनक

ा सा

थ डा

ठिभत

काल

ा िगख

ायाहर

दिख

नन

• रोग

मकत

कषतक

ो बछीउ

परयो

ग गन

न । •

रोगछी ब

ोटहर

को ड

ाठ ब

टलर ज

लाउ

न ।

• तछी

न हपत

ादिख

एक

मिह

नासम

म रोग

गसत

खतम

ा बाल

छी लगा

उन अ

गािड

पान

छी जमा

उन ।

• िा

नसग

रमतछी

बाल

छी लगा

उन ।

• जि

मन त

यार ग

दाया ग

िहरो

खनज

ोत ग

नन ।

३. न

सा क

ालो भ

ई क

िहन

t)पा

तको

उबाट

लकष

ण सर

भई

अगज

छी भछी (

आक

ारको प

हलो ल

कषण

दखा प

दया र

पि

नसाह

काल

ो भ ड

ाठसम

म पग

छी बोट

किह

न ।

• रोग

नल

ागक

ो कषतक

ो सिस

थ बछी

उ मा

त परय

ोग ग

नन ।

• रोग

छी बोट

िबरि

ा हटा

ई नषट

गनन

।•

करिस

फरछी

पररि

ार बा

हक अ

नय ब

ालछीस

ग रम

तछी ब

ालछी ल

गाउन

।४.

डाउन

छी िमल

डय

)पा

तमा स

–सान

ा पया

जछी रङ

का थ

ोपलाह

र द

िखई

तलल

ो सतह

मा स

तो ि

सछी उ

मको द

िखन

रोग

जयाद

ा वय

ाडमा

लागन

भएत

ापिन

अनक

ल ि

ाताि

रणमा

ाउल

छी समत

काल

ो भई

सकद

। तय

सतो प

लक

ो डा

ठहर

समत

काल

ो हन

• बछी

उलाई

काब

ननडािज

म 50

ल प

छी (ड

रोसाल

) ल उ

पचार

गरर म

ात य

ाड रा

खन•

याड

राखद

ा िर ब

ाकल

ो नराख

न ।

• रोग

छी पात

हर र

झारह

र ब

टलर न

ास ग

नन ।

• िर

रोग

लाग

को ख

तमा र

मतछी ब

ालछी ल

गाउन

।•

मयान

कोज

ि ७५

वल प

छी (डा

इथनए

म–४५

, अन

एम-४

५) ि

ा क

परअ

कसछील

कोरा

इड ५

०% ड

वल प

छी (ल

ाइटक

स, क

यरकस

) िसछी

नाश

क िि

षादछी

२–

३ गा

म परि

त िल

टर

नन ।

५. ट

िनयाप

मोजय

ाक

भाइर

स (T

पातम

ा गाि

ा हररय

ो र ह

लका ह

ररयो र

ङको ि

रिब

र ल

कषण

दखा प

रर गा

िा ह

ररयो भ

ागहर

मािथ

उठक

ा दि

खन

न ।

• रोग

छी बोट

दख

ा पना

यासाथ

उखल

छी जल

ाउन

।•

रोग स

ानन ल

ाहछी क

ीरा न

षट गन

न ।•

रातो ज

ातक

ो राय

ोमा य

ो रोग

कम

लागद

६. क

लब

रट (ग

दा

जसतो

जरा

हन) (

• िब

रिाक

ो ििर

रोिक

न, प

हिल

न, ब

िन

सकदन

।•

यसता

िबरि

ा उख

लर ह

रमा ज

रा गद

ा जसत

ो डल

लो प

रको आ

कार

दिख

न ।

जरा ब

ाकल

• रम

तछी ब

ालछी ल

गाउन

(३–४

िषयाम

ा मात

फल

कोब

छी िगयाक

ा तरक

ारछी ल

गाउन

रोगछी ब

ोट ज

लाइ

िदन

िा ग

ािडिद

न ।

• यो

रोग

कम

िप.ए

च. भ

एको (

अमल

छीय) म

ाटोम

ा िर ि

टो फ

लन

भएक

ाल च

न परय

ोग

गरछी म

ाटोक

ो िप.

एच.७

.२ भ

नदा ब

िछी ब

नाउन

- 224 -

गको न

ामल

कषण

वयिस

थाप

न िि

ििमो

टो र

ठलो ह

नाल

जराक

ो तल

को भ

ाग

अतय

ििक

ठल

ो हन

जान

। तर

फद

जरा

(जिम

न मा

िथक

ो भाग

) साम

ानय ह

न हन

ाल ज

रा गद

ा जसत

ो दिख

न ।

यसरछी

ििर

भएक

ा जर

ाहर

किह

एर क

ाला भ

एर ज

ानन।

• जछी

िाण

रिहत

नसयारछीम

ा बना

या हक

ायाउन

।•

रोग ल

ागक

ो ठाउ

को ब

नाया अ

नय ठ

ाउमा

लजा

न रोक

लगा

उन ।

• लफ

सलफ

ामाइ

ड ०.

३% ड

ल प

छी (न

िभिज

न) १

०–१५

कजछी

/रोपन

छी िा ३

गाम

परित

बो

ट । न

सयारछी

याडम

ा ३ क

जछी पर

ित १

० रन

िमटर

भणट

ा, फ

सती क

ाकरो,

लौक

ा, िघ

रौल

ा, क

रला,

चटल

आिद

बाल

ीमा ल

ागन क

रीराह

बाल

ीक

रीराह

रक

रीटना

िक

ििषा

दीहर

वयिस

थाप

न िि

ििमा

तराक

िहल

हाल

नटम

ाटर

फल

मा ल

ागन

गभारो

• एज

ािडरक

टछीन

०.०३

सछी (

मलट

छीनछीम

,िनमब

िसिड

न)•

जििक

ििषा

दछी ह

लछी ए

न पछी

भछी (

हलछी स

ाइड)

१००

एल इ

• जि

िक िि

षादछी

बछी ट

छी क

• नो

भाल

रन १

इ स

छी (ररम

ोन)

• ल

ामडास

ाइहल

ोिरिन

५% इ

सछी (

िसलभ

ा पल

स, क

राट)

• ५

िम.िल

.परित

िलटर

पान

छीमा

• १

िम.िल

.परित

िलटर

पान

छीमा

• १–

३ िम

.िल.पर

ित िल

टर प

ानछीम

ा•

१ िम

.िल.पर

ित िल

टर प

ानछीम

ा•

०.५

–१ िम

.िल.पर

ित िल

टर प

ानछीम

फल

पारक

ो दखन

ा सा

• हि

ल ल

यर प

ासो क

ो परयो

ग गन

न, परज

छीिछी क

ीरा टर

ाइकर

ोगाम

ा १

लाख

परित

हकट

रका द

रल

ोडन

।फ

ल प

ारको द

खना

साथ

सतधीक

ो पात

खान

ाभाया

• एज

ािडरक

टछीन

०.०३

सछी

(मलट

छीनछीम

,िनमब

िसिड

न)•

जििक

ििषा

दछी सप

ोडो ए

न पछी

भछी १

०० ए

ल इ

जििक

ििषा

दछी ब

छी टछी क

नोभ

ालरन

१०

सछी (

ररमोन

लामड

ासाइ

हलोिरि

न ५%

इ स

छी (िस

लभा प

लस,

कराट

• ५

िम.िल

.परित

िलटर

पान

छीमा

• १

िम.िल

.परित

िलटर

पान

छीमा

• १–

३ िम

.िल.पर

ित िल

टर प

ानछीम

ा•

१ िम

.िल.पर

ित िल

टर प

ानछीम

ा•

०.५

–१ िम

.िल.पर

ित िल

टर प

ानछीम

फल

पारक

ो दख

नासा

• सप

ोडो ल

यर प

ासोक

ो परयो

ग गन

न परज

छीिछी क

ीरा टर

ाइकर

ोगाम

ा १

लाख

परित

हकट

रका द

रल

ोडन

- 225 -

बाल

ीक

रीराह

रक

रीटना

िक

ििषा

दीहर

वयिस

थाप

न िि

ििमा

तराक

िहल

हाल

नसत

ो िझग

ा/ ल

ाहछी/

िलफ

मा

इनर

• जि

िक िि

षादछी

भिट

यािसिल

यम ल

कान

छी १.१

५ ड

ल प

छी (िम

लक

ील, भ

िटयािज

न)•

एजािड

रकटछी

न ०.

०३%

इ स

छी ((म

लटछीन

छीम,िन

मबिस

िडन)

इिम

डाकल

ोिपरड

१७.८

एस

एल (ए

डमाइ

र, एट

म, च

िमडा

एिसट

ािमिपर

ड २०

स पछी

(एकक

ा, मय

ािजक

, मिन

• थ

ायमथ

ोकजा

म २५

ल ज

छी (एर

भा, ए

रो, रन

ोभा)

• पह

लो ट

ािसन

पासो

परयो

ग गन

• ५

गाम.

परित

िलटर

पान

छीमा

• ५

गाम.

.परित

िलटर

पान

छीमा

• १

िम.िल

.परित

५ िल

टर प

ानछीम

ा•

१ गा

म. पर

ित १

० िल

टर प

ानछीम

ा•

२ गा

म परि

त ५

िलटर

पान

छीमा

• १

िम.िल

.परित

िल

टर प

ानछीम

ाटट

ा पात

खनन

ीरा•

बाल

छी चकर

अपन

ाउन

• परि

त रोप

नछी ए

उटा ि

ट एल

एम

लयर ओ

टा ट

छी पास

ोमा र

ाखछी

कीरा

को अ

नगमन

गनन

र परित

रोपन

छी ५ ि

टा रा

खछी व

यिसथ

ापन

गनन

• सट

छीकी ट

ाप पर

योग

गनन

• स कर

िमत

िबरि

ाका भ

ागहर

सक

लन

गरछी ज

लाउ

न•

िनमम

ा आिा

ररत िि

षादछी

हर ए

जािड

ररिकट

न १

परितश

त ई

सछी•

मटारा

इिजय

म एि

नसािफ

लाई

• ३

एम ए

ल पर

ित िल

टरक

ो दरल

४ क

जछी पर

ित ह

कटर पर

योग

गरछी

कीरा

दिख

एपि

७ िद

नको फ

रकमा

न ।५/

५ िद

नको अ

नतराल

• गह

त पा

नछी•

कलोरो

एनटा

िनिल

परोल

१८.

५ परि

तशत

एस. स

छी.•

िसपन

ोसया

ड ४५

परित

शत

एस. ि

स.•

फलिि

िनडया

माइड

३९.

३५ पर

ितश

त एस

. सछी.

• इम

ामिक

टन ब

नजोए

ट ५

परितश

त ड

लिड

जछी

पयपा

हरक

ो वयि

सथाप

न गन

न•

१:५

को अ

नपात

मा िम

साई

• १

एमएल

/िलटर

पान

छीमा ि

मसाइ

• १

एमएल

/३िल

टर प

ानछीम

ा िमस

ाइ•

१ एम

एल/३

–५ िल

टर प

ानछीम

ा िमस

ाइ•

१ एम

एल/३

िलटर

पानछी

मा िम

साई

१०–१

५ िद

न फ

रकमा

नन

१०–

१५ िद

न फ

रकमा

नन

१०–१

५ िद

न फ

रकमा

नन

१०–

१५ िद

न फ

रकमा

- 226 -

बाल

ीक

रीराह

रक

रीटना

िक

ििषा

दीहर

वयिस

थाप

न िि

ििमा

तराक

िहल

हाल

नभन

टा१)

भणट

ाको

गभारो

२) थ

ोपल ख

पट

• एज

ािडरक

टछीन

०.०३

सछी (

(मलट

छीनछीम

,िनमब

िसिड

न)•

इमाम

कटछीन

बनज

ोएट

५% य

स जछी

(िक

ग सट

ार, ए

न सट

ार)•

साइप

रमिरि

न २५

सछी (

नागस

ाइपर

, साइ

पर ह

छीट, अ

लसप

र)•

लामड

ासाइ

हलोिरि

न ५%

इ स

छी (बा

भो, ए

भोन,

कराट

फनभ

लरट

२०%

इ स

छी (फ

नभल

, नाग

फन,

डिभ

फन)

• ५

िम.िल

. परित

िलटर

पान

छीमा

• ०.

५ गा

म .पर

ित िल

टर प

ानछीम

ा•

०.५

िम.िल

. परित

िलटर

पान

छीमा

• ०.

५ –०

.७५

िम.िल

. परित

िलटर

पान

छीमा

• ०.

७५ िम

.िल.पर

ित िल

टर प

ानछीम

िबरि

ा हिक

यासक

पि

नर क

ीरा ल

ागपि

पि

न न

अनय

उपा

यः फ

ल, ल

ाभ त

था ि

यसक

अिस

थाक

ा कीरा

हर ब

टलछी न

षट गन

न । िय

सक ख

पट ब

टलछी न

षट गन

न । भन

टाक

ो गभा

रोको प

तलछी ल

यिसन

ोडस

फरोम

न टरय

ाप क

ो परयो

ग गर

छी सक

लन

गनन र

नषट ग

नन । ज

नमा भ

ानटा र

ोपाइ

गनन,

गभारो

लाग

को म

ना र

फल

लाई

नषट

गनन

काकर

ो, फ

सधी,

लौक

ा, िर

रौला,

करल

ा, चट

१) फ

सधीक

ो रात

ो ख

पट•

माल

ािथयन

५०%

ई.स

छी. (म

ालािथ

यन रर

मडछी,

सायि

थयन,

सय

ायािथयन

िनमम

ा आिा

ररत क

ीटना

शक

ििषा

दछी

नन।

२ िम

.िल. पर

ित िल

टर प

ानछीम

ाअ

नय उ

पायः

कहर

झरक

ो फ

लल

ाई ब

टलछी ग

िहरो

खाड

लमा

हाल

छी परर

िदन

२) फ

सधीक

ो फल

हाउन

औसा

• मा

लािथ

यन ५

०% ई

.सछी.

(माल

ािथयन

ररमड

छी, सा

यिथय

सयायािथ

यन)

२ िम

.लछी पर

ित िल

टर प

ानछीम

ाऔ

साक

ो माउ

िझगा

यता

उत

ा उडक

ो दखन

ासाथ

अनय

उपा

यः

• कय

िलयर

फरोम

ोन प

ासोक

ो परयो

ग गन

न, औसा

लाग

छी किह

एर झ

रका फ

लल

ाई ब

टलछी ग

िहरो

खाड

लमा

हाल

छी पररि

दन ।

िकटरो

सरा क

मपोिज

टछी ल

यरक

ो परय

ोग ग

नन ।

३) थ

ोपल ख

पटभन

टामा

जसत

भनटा

मा ज

सतक

ीरा ल

ागपि

४) ल

ाहछी

बनदा

काउ

लछीम

ा जसत

बनदा

काउ

लछीम

ा जसत

बाल

छी िटप

न बल

ा नभए

मा

- 227 -

ाकरो फ

सती ज

ातक

ा बाल

ीमा ल

ागन रो

गहर

रोगक

ो नाम

लकष

णहर

वयिस

थाप

नका ि

ििि

१. प

ाउडर

छी िमल

डय

पातम

ा सतो

खरान

छी रक

ो जसत

ो लकष

ण दख

ा पद

या र ज

यादा

परक

ोप भ

एमा ड

ाठमा

समत

सो

लकष

ण दख

ापरछी

पातह

र स

कन थ

ालद

न ।

• ख

तबारछी

सफ

ा राख

न रोग

लाग

को प

ातहर

र झा

रहर

नषट

गनन ।

• दई

भाग

चन

र एक

भाग

गनि

कक

ो िल

ो िमस

ाएर म

लमल

को क

पडाम

ा पोक

ो पारर

राम

रछी न

न । अ

थिा ि

डनोक

याप

४८%

इ सछी

(कया

राथन)

-1 िम

.िल. पर

ित िल

टर

पानछी

मा िम

साएर

पात

हर रा

मरछी ि

भजन

गरछी

कयान

। अथि

ा काि

ननडािज

म ५०

डल

पछी

(ििभ

िसटन

, िनषट

छीन ,

डरोस

ल) १

गाम

परित

िलटर

पान

छी अथि

ासल

फर ८

(सलफ

कस, स

लफर,

सलफ

ील) २

.५ ग

ाम पर

ित िल

टर प

ानछीम

ा अथि

ा था

योया

नट िम

थाइल

७०%

डल

पछी (क

नटल

, हकज

ासटप

, िक

गसछीन

) १.५

गाम

परि

तिल

टर प

ानछीम

ा राख

छी कया

न ।

२. ड

ाउनछी

िमलड

य (D

यो रो

गको पर

कोप

काकर

ोमा ि

र दख

ा पदया

। पा

तमा

हलक

ा खरो

रङक

ो कना

परक

ा थोपल

ाहर

दख

ापदया

न । प

ातक

ो तलल

ो सतह

मा ि

सछी उ

मको

दिख

न ।

पातह

र ि

ट सक

ाई ब

ोटल

ाई स

मत

सकाउ

द ।

फल

को आ

कारम

ा ििक

ित द

खा

पदया

• रोग

रिहत

कषतक

ो सिस

थ बछी

उ मा

त परय

ोग ग

नन ।

• उप

चाररत

बछीउ

बाट

मात

उतपा

िदत

बनाया र

ोपन ।

• रोग

छी बोट

र अ

नय झ

ारपात

हर उ

िचत

तररक

ाल न

षट गन

न ।•

िथराम

७५

ल ए

स २

गाम

परित

िकल

ोको द

रल ब

छीउ उ

पचार

गनन ।

• फ

ल न

लाग

को अ

िसथा

मा भ

ए क

पर अ

िकसक

लोरा

इड ५

०% ड

ल प

छी (

लाई

टकस,

कयर

कस) ि

िषाद

छी २-३

गाम

परित

िलटर

पान

छीका द

रल िम

साई

कयान

थिा

• मय

ानक

ोजि

७५%

डवल

पछी (

डाइथ

नएम–

४५, स

याया ए

म ४५

, अन

एम-४

२ गा

म अ

थिा क

ािननड

ािजम

५० %

डल

पछी

(ििभ

िसटन

, िनषट

छीन ,

डरोस

१ गा

म परि

त िल

टर प

ानछीक

ा दरल

िमसा

ई क

यान ।

अथि

ा•

डाइ

मथोम

फया ५

०% ड

वल प

छी (िक

गसटछी

भल, ए

न य

ाट, र

रयल

) १.५

गाम

अथि

ा िज

नि (अ

ल ज

ड ७८

, इनड

ोिफल

जड

७८) २

गाम

परित

िलटर

पान

छीका द

रल

िमसा

ई क

यान ।

- 228 -

गको न

ामल

कषण

हरवय

िसथ

ापनक

ा ििि

ि३.

कक

मबर म

ोजया

क र

सकिा

स मो

जयाक

भाइ

रस

पातम

ा हररय

ो र िफ

का प

हलो ि

रिब

र लकषण

दख

ापरछी

बोट

बिन

सकदन

। परक

ोप ि

र भएम

ा बो

टका ट

पपाह

रमा ग

जमिज

एको ल

कषण द

खा प

दया ।

रोगछी

बोट

दख

ा पना

या साथ

उख

लर न

ाश ग

नन ।

• सि

सथ ब

छीउ रो

पन ।

• रोग

सान

न खपट

कीरा

र ल

ाहछी क

ीराक

ो िनय

नतण

गनन ।

गोल

भडा

, भणट

ा र ख

सायन

ी िगयक

ा बाल

ीमा ल

ागन रो

ग र क

रीराह

रोगक

ो नाम

लकष

णहर

वयिस

थाप

न िि

िि१.

डिि

ा रोग

)पा

तमा ड

िको ज

सतो ल

कषण

दिख

न ।

सरमा

पान

छील िभ

जको

जसतो

हलक

ा खरो

हन

र गाि

ा खरो

िा क

ालो र

ङमा प

ररणत

हन

। अनक

ल ि

ाताि

रणमा

तयसत

ा थोपल

ाहर

को ि

िर भ

ई बो

टलाई

डिा

इिदन

। ओ

िसल

ो अिस

थामा

पात

को त

ललो

सतहम

ा सतो

िसछी

दिख

न र

फल

मा ख

रा क

ाला द

ागहर

दख

ा पद

यान ।

• रोग

लाग

को ब

ोट, प

राना ब

ोटहर

र झा

रपात

बटल

छी जल

ाउन

र खतब

ारछी

सफास

गरर र

ाखन

।•

रोग स

र हन

बल

ादिख

कपर

अिक

सकल

ोराइड

ाइटक

स ५०

पछी) १

.५ ग

ाम र

मनक

ोजि

७५%

डल

पछी (

डाइथ

नएम–

४५) ि

िषाद

छी १.५

गा

म िम

लाई

जमम

ा ३ ग

ाम पर

ित िल

टर प

ानछीम

ा िमस

ाएर ७

–१०

िदनक

ो फ

रकमा

३–४

पटक

बोट

रामर

छी िभि

जन ग

रछी क

यान ।

अथि

ा कल

ोरोथा

लोिन

ल ७

५% ड

ल प

छी (िड

फरनस

, किा

च, पर

ोटकट

र) १

.५ ग

ाम

अथि

ा परोिप

नि ७

डल

पछी (

एनटक

ोल, ए

नटगो

लड, )

३ ग

ाम

परिति

लटर

पान

छीमा ि

मसाए

र कया

न ।

• डा

इमथो

मफया ५

०% ड

वल प

छी (िक

गसटछी

भल, ए

न य

ाट, र

रयल

) १.५

गाम

िा

फना

िमडन

१०%

+ मय

ानक

ोजब

५० %

डल

जछी (

िकन

टन,

सकटछी

न) ३

गाम

परित

िलटर

पान

छीमा ि

मसाए

र कया

न।•

साइम

ोकसा

नछील

+ मय

ानक

ोजब

६४%

(िक

गमछील

७२,

मोकस

छीमट)

गाम

िा म

टालय

ाकसछी

ल ८

मयान

कोज

ब ६४

% (र

रडोिम

ल, ि

कगम

छील

एमजड

, िकर

नोकस

छील ग

ोलड

) २ ग

ाम पर

ित िल

टर प

ानछीम

ा िमस

ाएर

कयान

- 229 -

गको न

ामल

कषण

हरवय

िसथ

ापन

िििि

२. ट

ोमाट

ो मोज

याक

भा

इरस

सािा

रण प

ातक

ो हररय

ोपन

भनदा

बगल

हररय

ा र ह

लका ह

ररया

भागह

रमा

िरिब

र लकष

ण दख

ापदया

। तय

सता प

ातहर

मा ख

ालडा

लडछी प

रको स

मत द

िखन

सक

। बोट

बनायाक

ो ििर

रामो

सग

हदन

र फल

कम

लाग

• सि

सथ ब

ोटमा

फल

का फ

लबा

ट मा

त बछी

उ ा

नन ।

• रोग

छी बोट

हटा

ई नषट

गनन

।•

रोगछी ब

ोट

ोएर ह

ात रा

मरछी न

िोई

सिसथ

बोट

लाई

नन

३. ल

छीफ क

लया भ

ाइरस

ात र

िमन

रोग)

l Viru

यो रो

ग ख

सायानछी

र गो

लभड

ाको ल

ािग म

हतिप

णया

। रोग

लाग

को

बोटक

ा पात

हर र

िमएर

मािथ

ितर फ

कयान

र पा

तहर

िफक

ा पह

लो र

सान

ा सान

ा हन

न । ख

सायानछी

मा प

ातहर

डगा

को

आक

ारमा र

िमन

सक

। तयस

तो रो

ग ल

ागक

ो बोट

हरमा

कम

फलन

िा फ

ल न

लागन

पिन

हन

सक

। यसब

ाहक

पात

हरमा

गज

मिजए

को ल

कषण

पिन

दखा प

दयान

• रोग

लाग

को ब

ोट द

खा प

नायासा

थ उख

लर न

षट गन

न•

यो रो

ग सत

ो िझग

ाबाट

सनन

हनाल

डाई

मथोए

ट (र

ोगर ३

०% ई

.सछी.)

ीटना

शक

ििषा

दछी १

िम.िल

. परित

िलटर

पान

छीका द

रल पर

योग

गरछी

तयसल

ाई िन

यनतण

गनन

४.डि

िा

बनायाम

ा डाठ

किह

एको ल

कषण

दखा प

या भन

पातम

ा गोल

ो खरा

थोपल

ाहर

दिख

इ बछी

च भा

गमा क

हछी िफ

ककाप

न दि

खन

। मि

सना

काल

ा काल

ा िपन

को ट

ाउक

ो जसत

ा दाग

हर ह

नन

। तयस

त फ

लमा

चकक

ा परक

ो ठल

ठला थ

ोपलाह

रक

ो ििक

ास भ

ई क

ालो

मिसन

ा िगख

ायाहर

दिख

इ फ

लल

ाई क

हाइि

दन

• सि

सथ ब

छीउ म

ात पर

योग

गनन ।

• क

ाबननड

ािजम

५०%

डल

पछी (

बिभि

षटन, ड

रासल

, िनषट

छीन) २

गाम

परित

िक

लोक

ो दरल

बछीउ

उपच

ार गर

र मात

बना

या राखन

।•

मनक

ोजि

७५%

डल

पछी (

डाइथ

नएम–

४५, इ

नडोिफ

ल ए

म ४५

, सया

या एम

४५) अ

थिा क

पर अ

िकसक

लोरा

इड५०

ल प

छी (ल

ाइटक

स, क

यरकस

), २-

३ गा

म परि

त िल

टर प

ानछीक

ा दरल

िमसा

ई क

यान ।

• रम

तछी ब

ालछी ल

गाउन

५.ओ

इलाउ

न रोग

बोटह

र स

लयाकक

ओइल

ाएक

ो दिख

न ।

तयसत

ा बोट

लाई

काट

र सफ

ा पान

छीमा ड

ाठ ड

बायो

भन

सतो श

ाकाण

िनसक

र पान

छीमा

रोिल

न र

ििमल

ो बन

• सो

लान

सछी प

ररिारक

ो बाह

क अ

नय ब

ालछी स

ग रम

तछी ब

ालछी ल

गाउन

।•

रोग अ

िरोि

क ज

ातहर

लगा

उन ।

- 230 -

रोगक

ो नाम

लकष

णहर

वयिस

थाप

न िि

िि६.

जराम

ा गाठ

ा पनन

रोग (R

बोट

सानो

र खय

ाउट

भई ब

िन स

कदन

र पात

हर प

हिल

एर झ

नया था

ल ।

तयसत

ा बोट

को ज

रामा स

ाना ि

गखायाह

र ब

नका ह

नन

जसल

गदा

या पि

बोट

ओइल

ाउ

• अ

नन ब

ालछीस

ग रम

तछी ब

ालछी अ

पनाउ

न ।

• ख

तको ख

नजोत

गिह

रोसग

गनन ।

• मख

य बा

लछीस

ग सय

यामखछी,

सयपत

छी जसत

ा फल

को ब

ोटहर

रोपन

।•

रोगछी ब

ोटहर

उिच

त तर

रकाल

नषट

गनन ।

७.क

ोत रो

ग (A

बोटक

ो टपप

ा मािथ

बाट

सकद

आउ

। यस

ल ग

दाया प

र हाग

ा िा

बोट

सकर म

दया ।

बोटक

ो डाठ

हरमा

काल

ा काल

ा स–स

ाना

िगख

ायाहर

दिख

नन

। खसा

यानछीक

ो फल

मा ख

ास ग

रछी रात

ो हन

बलाम

ा दाग

हर द

िखई

पि

फल

किह

न ।

तयसत

ा दाग

हरमा

थपर

काल

ा िगख

ायाहर

बनद

न ।

• रोग

छी बोट

को फ

लबा

ट बछी

उ नर

ाखन

।•

कयापट

ान ५

०% ड

ल प

छी (िा

नटान

) ििष

ादछील

बछीउ

उपच

ार गन

न•

खतम

ा सफ

ासगर

र राख

न रोग

लाग

का प

राना ब

ोटहर

र झा

रपात

हर ब

टलर

जलाउ

न ।

• रोग

को ल

कषण

दखा प

नायासा

थ क

पर अ

कसछीक

लोरा

इड ५

०% ड

ल प

छी (व

लाइ

टकस)

मया

नकाज

ि िा

७५

डल

पछी (

डाइथ

न एम

–४५)

३गा

म परि

त िल

टर प

ानछीम

ा िमस

ाएर ७

-७ िद

नको फ

रकमा

३ प

टक

कयान

। अथि

ा कल

ोरोथा

लोिन

ल ७

५% ड

ल प

छी (िड

फरनस

, किा

च, पर

ोटकट

र) २

गाम

थिा क

यापट

न ५०

ल प

छी (क

यापट

न, क

यापट

) ३ ग

ाम पर

ित िल

टर

पानछी

मा िम

साए

र कया

न ।

रीरा

लकष

णहर

वयिस

थाप

न िि

ििगो

लभड

ाको प

ात ख

नन

कीरा

यसल

किल

लो फ

ल ब

िछी न

षट ग

या । ल

ाभायाल

पात

, डाठ

, मना

र फ

ल िभ

त ड

र कषित

गदया

। कष

ितगस

त पा

तलाई

िनया

लर ह

दाया

सतो ि

झलल

छी िभत

लाभ

ाया दखन

सिक

न ।

यो क

ीराक

ो परक

ोप ब

िछी

भएमा

पर प

ातहर

जल

र नषट

भएक

ो दखन

सिक

न ।

• बि

तिको प

ासोक

ो रपम

ा परयो

ग िा

िटएल

एम ल

यर फ

रोमन

ओटा

टछी टर

याप

िा सट

छीकी टर

यापम

ा परित

रोपन

छी एउट

ा परयो

ग गन

न ।•

यािस

लस

थररनज

छीनसछी

स क

सटाक

ी –बछी

टछी) १

लपछी

१–२

गाम

परित

िल

. पान

छीमा स

ानो अ

िसथा

को ल

ाभाया ह

दा स

ाझपख

कया

न ।

• कल

ोरएनटर

ािनिल

परोल

१८.

५% ए

ससछी ३

िमल

छी परित

१०ि

ल. प

ानछीम

ा राख

छी क

यान ।

• िस

पनोस

ाड ४

५% ए

ससछी १

िमिल

परित

३ िल

. पान

छीमा र

ाखछी

कयान

- 231 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*िस

मी र

करा

उ बा

लीक

ा रोग

हर

रोगक

ो नाम

लकष

णवय

िसथ

ापन

िििि

१. िस

नदर र

ोग (R

सरमा

पात

मा म

िसना

झनड

सता

फोक

ाहर

दिख

नन

पि

तछी फ

ोकाह

र ख

रो रङ

मा प

ररणत

भई फ

टर ि

लो

िनसक

न ।

कोस

ामा प

िन य

सता फ

ोकाह

र द

िखन

सकन

। रोग

लाग

का प

ातहर

सक

र बोट

चाड

मया ।

• रोग

छी बोट

का भ

ागहर

, ठटा

हर अ

िन झ

ारपात

हर ब

टलर ज

लाई

खतब

ारछी स

फा

राखन

।•

बछीउ

उतपा

दन ग

नन बा

लछीम

ा भए

रोग द

खा प

नाया स

ाथ ग

निक

र चन

१:२

भाग

को

अनप

ातमा

िमसा

एर म

लमल

को क

पडाम

ा पोक

ो पारर

नन

।•

सलफ

र ८०

ल प

छी (सल

फकस

, सलफ

र, सल

फील

) ३ ग

ाम पर

ित िल

टर प

ानछीम

ा िम

साएर

कया

न ।

२. ि

ल ि

सछी/ख

रान

सरमा

पात

हरमा

िफक

ा रङम

ा बदि

लएक

ो भाग

हर

दिख

नन

। तयस

ता भ

ागहर

मा स

तो ि

लो

रको ज

सतो

िसछी उ

मको द

िखई

पिब

ाट स

ब भा

ग िा

िकन

न ।

तयसत

ो लकष

ण जर

ा बाह

क स

ब भा

गमा ल

ागद

। रोग

ागक

ो कोस

ा भणड

ारणमा

िटो

किह

न ।

• रोग

छी बोट

हर ब

टलर ज

लाउ

न र ख

तबारछी

सफ

ासगर

र राख

न ।

• दई

भाग

चन

र एक

भाग

गनि

कक

ो िल

ो िमस

ाएर म

लमल

को क

पडाम

ा पोक

ो पारर

राम

रछी न

न । अ

थिा ि

डनोक

याप

४८%

इ स

छी (क

याराथ

न) ०

.५ १

िम.िल

. परित

िलटर

पा

नछीमा

िमसा

एर प

ातहर

रामर

छी िभज

न गर

छी कया

न ।

अथि

ा काि

ननडािज

म ५

डल

पछी

(ििभ

िसटन

, िनषट

छीन ,

डरोस

ल) ०

.५-१

गा

म अ

थिा स

लफर ८

डल

पछी (

सलफ

कस, स

लफर,

सलफ

ील) २

.५ ग

ाम

अथि

ा थाय

ोयान

ट िम

थाइल

७०%

डल

पछी (क

नटल

, हकज

ासपट

, कीग

सछीन

एम)

१.५

गाम

परित

िलटर

पान

छीमा र

ाखछी

कयान

।३.

मोज

याक

भाइ

रस

s)पा

त पह

लो,

गजमज

ज पर

को र

सान

ो हन

।•

समभि

भएस

मम रो

ग अ

िरोि

क ज

ात ल

गाउन

।•

सिसथ

बछीउ

परयो

ग गन

न ।•

रोगछी ब

ोट उ

खल

र नषट

गनन ।

४.एन

थयाक

नोज

)सर

मा प

ातमा

खरा

थोपल

ा दिख

नन,

पि

गाि

ा खरो

बन

र बछीच

मा क

ालो ख

ालडो

परक

ो दिख

न ।

यसता

थो

पलाक

ो चारि

तर ख

रानछी र

ङको ह

लका ख

रो दि

खन

• कय

ापटान

५०%

डल

पछी

(िान

टान

) ििष

ादछील

बछीउ

उपच

ार गन

न•

रोगक

ो लकष

ण दख

ा पना

यासाथ

कपर

अकस

छीकल

ोराइड

(वल

ाइटक

स–५०

ल प

छी )

िा म

नकोज

ि (ड

ाइथन

एम–

४५, ७

५% ड

ल प

छी ) ३

गाम

परित

िलटर

पान

छीमा

िमसा

एर ७

–७ िद

नको फ

रकमा

३ प

टक

कयान

। अथि

ा कल

ोरोथा

लोिन

ल ७

डल

पछी

(िडफ

रनस, क

िाच,

परोट

कटर)

२ ग

ाम अ

थिा क

यापट

न ५०

ल प

छी (क

यापट

न, क

यापट

) ३ ग

ाम पर

ित िल

टर प

ानछीम

ा िमस

ाएर

कयान

- 232 -

.१.६

फल

का क

रीरा त

था र

ोगहर

को व

यिसथ

ापन

आपक

ा करीर

ाहर

करीर

ापि

हचान

कषित

को ल

कषण

वयिस

थाप

न िि

िि

१.फ

डक क

ीरा

ियसक

कीरा

हलक

ा हररय

ोमा ख

रो िम

िसएक

ो हन

र उरि

नन

।िय

नछीहर

ल ग

दाया िब

रिाम

ा काल

ो िसछी

ाग ।

• डा

इमथो

एट ३

०% इ

सछी

(रोग

र, अ

नगर,र

ोगोिह

ट) १

.५ िम

.िल

.परित

िलटर

पान

छीमा ि

ा बपरो

फजछी

न २५

स सछी

परोल

ोड) १

-२ िम

.िल.पर

ित िल

टर प

ानछीम

ा िा म

ालािथ

यन ५

इ स

छी (मा

लािथ

यन रर

मडछी,

साइि

थयन,

सया

यािथयन

) १.५

िम

.िल.पर

ित िल

टर प

ानछीम

ा िा ड

लटाम

िरिन

२.८

सछी

(डिस

स, ड

ाइस)

०.५

िम.िल

.परित

िलटर

पान

छीमा ि

ा इि

मडाक

लोिपर

ड १७

.८ ए

स एल

(एडम

ाइर,

एटम,

चिम

डा)

• १

िम.िल

.परित

चार

िलटर

पान

छीमा ि

ा थाय

मथोक

जाम

२५ %

ल ज

छी (एर

भा, ए

रो, रन

ोभा)

• १

िम.िल

.परित

दश

िलटर

पान

छीमा प

ानछीम

ा िमस

ाई फ

ल फ

लन

अगा

िड र

फल

झनया

सर ह

दा १

–१ प

टक

नन ।

२. आ

प िछी

ज/क

ोयाक

ो रन

ियसक

रन

मधयम

आक

ारको,

डलल

ो र ग

ािा ख

रो रङ

को ह

न ।

ोइ

िददा

मरक

ो जसत

बहा

ना

गदया

लाभ

हर आ

पको ग

दछी ख

ाद क

ोयास

मम

पसद

न र फ

ल ख

ान ल

ायक

हदन

।•

बोटब

ाट झ

रका फ

लहर

र क

ीरा ल

ागक

ा फल

हरल

ाई न

षट गन

न•

डाइम

थोएट

३०%

इ स

छी (र

ोगर,

अनग

र,रोग

ोिहट)

१.५

िम.

िल.पर

ित िल

टर प

ानछीम

ा िा म

ालािथ

यन ५

०% ई

.सछी.

(माल

ािथयन

ररमड

छी, स

ायिथ

यन, स

यायािथ

यन)

• १.

५ िम

.िल.पर

ित िल

टर प

ानछीम

ा िमस

ाइ

नन ।

३. आ

पको स

ाइिल

ड (M

ियसक

कीरा

सान

ो खरान

छी रङक

ो पख

टा भ

एको ह

न ।

यो क

ीराल

कोिप

लाम

ा आकर

मण ग

दया

जसक

ो फल

सिरप

यसम

ा गाठ

ाहर

िन

सकन

न ।

• १

िम.िल

.परित

दश

िलटर

पान

छीमा प

ानछीम

ा िमस

ाई फ

ल फ

लन

अगा

िड र

फल

झनया

सर ह

दा १

–१ प

टक

नन ।

- 233 -

पका र

ोगहर

रोग

लकष

णवय

िसथ

ापन

िििि

१. क

ोत

)पा

त, क

मलो ड

ाठ, फ

लक

ो झपप

ा तथा

फल

मा क

ालो

दागह

र द

खा प

दयान

मनटा

को ट

पपोब

ाट स

कद ज

ान ।

फल

मा रो

ग सर

म ल

ागमा

फल

झदया

न ।

रोग ल

ागक

ा भाग

हर क

ाटा

ट गर

छी नषट

गनन ।

िषाया स

र हन

अगा

ब फ

ल फ

करनअ

िर ३

दि

ख ४

पटक

समम

कपर

अकस

छीकल

ोराइड

(वल

ाइटक

स ५०

नन ।

२. स

तो ि

ल रो

ग (P

पात,

फल

को क

ोिपल

ा, फ

लक

ो झपप

ो र फ

लमा

फसो

सतो

िल

ो दख

ापदया

। पि

तछी

सक

र काल

ा हन

न ।

फल

फकर

न अ

िर ि

सछी न

ाशक

िडनो

कयाप

४८%

ई.स

छी. (क

राथन)

१/२

गाम

/िलटर

पा

नछीमा

िा क

ािननड

ािजम

५० %

डल

पछी

(ििभ

िसटन

, िनषट

छीन ,

डरोस

०.५-

१ गा

म/िल

टर प

ानछीम

ा अथि

ा सलफ

र ८०

ल प

छी (सल

फकस

, सलफ

र, सल

फील

गाम

परिति

लटर

अथि

ा हक

जाक

ोनाज

ोल ५

सछी (

एभोन

, कमफ

टया, ह

कजाह

छीट)

१-२

िम.िल

. परित

िलटर

पान

छीमा ि

मसाइ

१ प

टक प

णया फ

ल फ

िकरसक

पि

र १०

-१२

िद

नको फ

रकमा

२–३

पटक

कया

न ।

सयाउ

का र

ोगहर

रोग

लकष

णवय

िसथ

ापन

िििि

१. कर

ाउन

गल

माटो

को स

तह न

िजक

बोट

को ज

रा र ड

ाठक

ो जोन

धीबाट

ऐजर

जसत

ो डल

लो प

लाउ

न गद

या । ड

ललो क

राउक

ो दान

ा जतो

दिख

ठल

ो आ

कारम

ा ६ इ

नच ज

ित ड

ायिम

टर स

ममक

ा हन

न । ड

ललो स

रमा

नरम

फसो

हन

र पि

परान

ो हदा

कडा

र क

ालो ह

न ।

• रोग

लाग

को थ

ाहा भ

एको कष

तमा स

याउल

गायत

यो र

ोग ल

ागन क

न पि

न फ

लफ

लक

ो िबर

िा न

लगा

उन ।

• रोग

दख

ापरक

ा िबर

िाहर

नषट

गनन ।

• बो

टिबर

िामा

काम

गदा

या सक

भर र

ाउ, च

ोट न

लागन

गरछी

काम

गनन

।•

रोग न

लाग

को कष

तमा म

ात न

सयारछी त

यार ग

नन ।

• िब

रिा ल

गाइए

को ठ

ाउमा

पान

छी जमन

नदछी

न ।

२. द

ाद (A

)परा

यः फ

लक

ो कोिप

लाक

ा पात

हर, ड

ाठ त

था फ

लमा

हलक

ा खरा

दागह

र ब

नदन

जनप

ि क

ालो म

खमल

जसत

ो कहछी

उठक

ा हन

न ।

रोग ल

ागक

ा फल

हरक

ा आक

ार िब

गका,

िचरा

परक

ा दान

ा दा

गहर

ल ग

दाया न

रामो ह

नन

• बग

चा स

फा र

ाखन

।•

बोटम

ा पात

झनन

बलाम

ा यररय

ाको र

ोल ब

ोटमा

कया

न ।

• मय

ानक

ोजि

७५%

डवल

पछी (

डाइथ

नएम–

४५, स

याया ए

म ४५

, अन

एम-४

५)िा

कया

पटन

५० %

डल

पछी

(कया

पटन,

कया

पट) ३

गाम

परि

तिल

टर ि

ा कल

ोरोथा

लोिन

ल ७

५% ड

ल प

छी (िड

फरनस

, किा

- 234 -

गल

कषण

वयिस

थाप

न िि

ििपरो

टकटर

)२ ग

ाम पर

ितिल

टर प

ानछीम

ा रोल

र बोट

मा फ

लक

ा क

ोिपल

ाहर

को झ

पपाह

र ह

ररयो ब

नका अ

िसथा

मा, फ

लफ

लन

अगा

िड र

फल

को प

ातहर

झरप

ि फ

लक

ो िचि

चलो अ

िसथा

समम

१०

–११

िदनक

ो फरक

मा

कयान

३. ि

ल ि

सछी/ख

रान

तयो र

ोग प

ात, क

मलो ड

ाठ, फ

लक

ा कोिप

लाह

र त

था फ

लमा

रोग

लागद

। प

ात स

तो र

िमन

हन

। कमल

ो डाठ

नबि

न र फ

लमा

जा

लो ज

सतो ह

न ।

• रोग

लाग

का ड

ाठहर

काट

ाट

गरछी ह

टाउन

।•

फल

को क

ोिपल

ा बनन

थाल

दिख

टपप

ोका ड

ाठहर

आउन

जलसम

म क

ाबननड

ािजम

(बिभ

िषटन

५०%

डल

.पछी.)

१–२

गाम

/िलटर

पान

छीमा

हाल

छी िा क

राथन

१/२

गाम/

िलटर

पान

छीमा ह

ालछी

कयान

। आपक

ो िल

िसछी

जसत

गनन

४. ग

लाब

छी रोग

e)हा

गािब

गाक

ा डाठ

का स

तहमा

सरम

ा पान

छील िभ

जको ज

सतो द

ाग

बनद

। पि

िफ

का ग

लाब

छी रङक

ा िसछी

का र

चनाह

र द

खाप

दयान

।•

िहउद

मा रो

ग ल

ागक

ो भाग

हर क

ाटा

ट गर

छी हटा

उन ।

काट

ाट

पि

कपर

अिक

सकल

ोराइड

५०%

डल

.पछी.

ाइटक

स) ३

गाम

परि

तिल

टर प

ानछीम

ा हाल

छी कया

न•

बोरिो

पषटक

ो लपल

कािट

एको स

तहमा

लिप

िदन

५. ब

ोकरा ख

इिल

न (P

सरमा

हाग

ाहर

मा ग

ोलो द

ाग द

िखन

। उकत

दाग

हरमा

स–स

ाना

खिट

राहर

बािह

रछी बो

कराक

ो िभत

बाट

उठक

ा दिख

नन

। रोग

को

परकोप

बिछी

भयो

भन

उकत द

ागहर

िमल

र हाग

ा िा ब

ोटल

ाई ि

ररपरर

रदया

। रोग

लाग

का ब

ोकराह

र क

ागज

जसतो

भई

चयाित

एर

उिपक

नन

। रोग

छी हाग

ा सक

र मदया

• िर

रोग

लाग

र बोट

न स

कन थ

ालमा

बोट

लाइ

न न

षट गन

न ।•

हागा

मा रो

ग ल

ागक

ो दिख

यो भ

न तर

नत ब

ोडवोप

षट िा

अनय

ताि

ायकत

िि

षादछी

को प

षट बन

ाइ रो

ग ल

ागक

ो भाग

मा ल

गाउन

।•

रोग ल

ागक

ो हाग

ा सिक

सकक

ो भए

काट

न र क

ाटक

ो भाग

मा

तािा

यकत िि

षादछी

लगा

उन ।

- 235 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*सय

ाउक

ा करीर

ाहर

करीर

ापि

हचान

कषित

को ल

कषण

वयिस

थाप

न िि

िि१.

भिा

दार ल

ाहछी

s)यो

लाह

छीको श

रछीर ब

जनछी र

ङको र

सत

ो कपा

स जस

तो प

दाथयाल

िा

िकएक

ो हन

ियनछी

हर स

यकडौ

सखय

ामा स

याउक

ो हाग

ा, मल

सत

मभ र

जराम

ा बसर

रस च

सदन

जसल

गदा

या गा

ठाहर

को ि

िकास

भ म

िसना

जराह

िनसक

नन

• जा

डोया

ममा य

ो कीरा

जराम

ा आई

बसन

हनाल

यस

को ि

निमत

िफपरो

नछील

काट

ायाप ह

ाइरिा

कल

ाराइड

गड

ा जाड

ोयाम

मा फ

दको ि

ररपरर

माटो

मिन

पनन

गरछी ब

ोटक

ो उमर

अनस

ार १०

–३०

गाम

परित

बोटक

ो िहस

ाबल

राख

छी िस च

ाइ ग

ररिदन

।•

कीरा

लाग

को न

सयारछी ब

ोटहर

लाई

इिम

लाक

ोलपछी

ट ०.

५ एम

. एल

./िल

टर प

ानछीक

ो िमशर

णल उ

पचार

गनन ।

• ख

िनज

तल ए

टसो १

० िम

िल पर

ितिल

टर प

ानछीम

ा िम

साइ

नन

• पर

जछीिछी

कीरा

एिफ

िलनस

माल

छीको च

त-िश

ाख

ितर पर

योग

गनन ।

२.गभ

ारो (B

)िय

सक ख

पट क

ीरा ठ

लो र

खरो

रङक

ो हन

। यस

का ि

सगहर

लाम

ा, पख

टा स

तोमा

मिस

ना थ

ोपलाह

िमिस

एको ह

न ।

लाभ

ाया िरउ

रङक

ो, टा

उको ठ

लो र

खटा

नभए

को ह

न ।

लाभ

ाहर

किल

लो ह

ागा

डर क

ाठ ख

ान थ

ालद

जस

ल ग

दाया ह

ागा स

कर म

दयान

। कीरा

पसक

ो पि

ालमा

काठ

को ि

लो द

िखन

• जा

डोया

ममा स

कक

ा हाग

ाहर

र क

ीरा ल

ागक

ा हा

गाहर

लाई

काट

ाट

गरछी ज

लाइ

िदन

।•

कीरा

लाग

को ह

ागाम

ा दल

ो पतिा

लगा

ई डा

इकल

ोरभस

७६%

ई.स

छी (नभ

ान) १

िम.िल

. परि

तिल

टर प

ानछीक

ो झोल

मा ि

ा डाइ

मथोए

ट ३०

इ सछी

(रोग

र, अ

नगर,र

ोगोिह

ट) )

१ िम

िल

परिति

लटर

पान

छीमा ि

मसाइ

नन

िा म

रटतल

मा

कपा

स चो

पलर प

िाल

टाल

छीिदन

- 236 -

रीरा

पिहच

ानकष

ितक

ो लकष

णवय

िसथ

ापन

िििि

३.रन

टाउक

गभा

रो (F

ियसक

खपट

कीरा

काल

ो रङक

ो र

थपचो

आक

ारको ह

न ।

बोकर

ािभत

परट

बसछी ड

ाठमा

सान

ो पिा

ल प

ारछी

सरङ

जसत

खनर

टाउ

को प

साई

बोटल

ाई न

ोकसा

न गद

या ।

• बो

टमा ब

ोडवोल

प ल

गाउद

ा कल

ोरोपा

इरछीफ

स (ड

सयािान

२०%

ई.स

छी.) १

:१९

भाग

लपम

ा िमस

ाई

लगा

इिदन

।•

िशाख

ितर म

ालािथ

यन ५

०% ई

.सछी.

(माल

ािथयन

ररम

डछी,

सायि

थयन,

सया

यािथयन

) १.

५ िम

िल

अथि

ा डिस

स आ

िा िम

.िल. पर

ितिल

टर प

ानछीम

ा झो

ल ब

नाइ

नन ।

४.गभ

ारो (S

ियसक

खपट

कीरा

सान

ो, क

ालो

रङक

ो र म

ख त

लित

र फकन

को ह

न ।

यसल

हाग

ा िभत

सान

ो पिा

ल ब

नाई

बोटल

ाई

नोकस

ान ग

दया ।

• बो

टमा ब

ोडवोल

प ल

गाउद

ा कल

ोरोपा

इरछीफ

स (ड

सयािान

२०

ई.सछी

.) १:

१९ भ

ाग ल

पमा ि

मसाई

गाइि

दन ।

• िश

ाखित

र माल

ािथयन

५०%

ई.स

छी. (म

ालािथ

यन

ररमडछी

, सा

यिथय

न, स

यायािथ

यन) )

१.५

िमिल

थिा ड

िसस

आिा

िम.िल

. परित

िलटर

पान

छीमा

झोल

बना

ईनन

।५.

कतल

कीरा

यो क

ीरा स

ानो,

एक ठ

ाउमा

बिस

रहन

र कतल

ाल ि

ािकएक

ो हन

।यो

कीरा

ल र

खक

ो मल

सतमभ

र हा

गाबा

ट रस

चस

द ज

सल ग

दाया ब

ोट फ

षटाउन

सकद

न । स

ाथ

फल

को प

िन रस

चसर

खान

• क

ीरा ल

ागक

ा बोट

िबरि

ाहर

एक

ठाउ

बाट

अक

वो ठा

उमा न

लजा

न ।

• डा

इमथो

एट ३

०% इ

सछी

(रोग

र, अ

नगर,र

ोगोिह

१ िम

िल पर

ितिल

टर प

ानछीम

ा िमस

ाइ द

ई दई

मि

हनाम

ा एक

पटक

नन

।६.

पाल

बना

उन ल

ाभ

लाभ

को श

रछीरमा

झस

हन

र काल

ो ख

रो रङ

को ह

नहा

गा फ

ािटएक

ो ठाउ

का प

ातहर

मा ज

ालोक

ो पाल

बन

ाई ब

सदन

।•

माल

ािथयन

५०%

ई.स

छी. (म

ालािथ

यन रर

मडछी,

सा

यिथय

न, स

यायािथ

यन) १

.५ िम

िल पर

ितिल

टर

पानछी

मा झ

ोल ब

नाई

नन ।

- 237 -

रीरा

पिहच

ानकष

ितक

ो लकष

णवय

िसथ

ापन

िििि

७. रा

तो स

लसल

साना

िर ख

टा भ

एको र

ातो म

ाउ

सलसल

एक

ठाउ

मा ब

सदन

र िह

िडरह

न भ

न बच

चा भ

न हा

गा ि

ा रख

का क

नाक

ापचा प

ातक

ो फद

आिद

मा थ

परर ब

सछी रह

न ।

हातल

तय

सलाई

िमचय

ो भन

रगत

जसत

रातो ह

ातमा

लाग

बोटक

ो किल

ला भ

ागहर

मा (ह

ागा,

पात)

आिद

सथ

ानक

ो रस

चसछी न

ोकसा

न पय

ायाउ

। सल

सल ि

र ल

ागक

ा पात

हर पय

ाजछी र

ङमा प

ररणत

ह न

र सम

य अ

गाि

झनया थ

ालद

न ।

• परो

परजा

इट ५

इ स

छी (िक

गमाइ

ट, अ

माइट

िमिल

परित

िलटर

पान

छीमा ि

ा रोग

र १ ए

म एल

परि

तिल

टर प

ानछीम

ा िमस

ाई न

या प

ालिा

आउन

सा

थ १५

िदनक

ो फरक

मा ३

पटक

नन

भइक

टहरक

ा करीर

ाहर

करीर

ापि

हचान

कषित

को ल

कषण

वयिस

थाप

न िि

िि१.

कतल

कीरा

) यो

सान

ो कतल

ाल ि

ािकएक

ो क

ीरा ह

ो ।डा

ठ र प

ातमा

बसर

रस च

सदन

। पा

तमा क

ालो ि

सछी ज

मको द

िखन

।•

मािथ

उलल

िखत

कतल

कीरा

लाई

जसत

िनयन

तण िि

िि

अपन

ाउन

।२.

िमिल

बग (M

)यो

नरम

, चपट

ो शरछीर

भएक

ो कीरा

हो

। क

तल क

ीराल

जसत

लकष

ण दख

ाउ

।•

मािथ

उलल

िखत

जसत

िििि

अपन

ाउन

करा

बाल

ीका क

रीराह

रक

रीरा

पिहच

ानकष

ितक

ो लकष

णवय

िसथ

ापन

िििि

१. क

राको थ

ाम र

न (S

ियसक

खपट

काल

ो िा

रातो र

ङको ह

न य

सको

स ड िन

क ल

ामो ह

न ।

यसक

ा लाभ

सतो

शरछीर

र रात

ो टाउ

को भ

एको ह

न ।

लाभ

थाम

िभति

भत ख

ोतल

र ख

ान ह

नाल

थाम

िभत

िया

हन

। ि

बरिा

पहि

लन

थाल

। सा

िारण

हरछी

बतास

ल प

िन ब

ोट

िलन

हन

• रोग

ाएक

ा बोट

हरल

ाई ज

रदिख

उख

लर म

िसना

टकर

ा गरछी

नषट ग

न यापया ।

• एउ

टा ग

ाजमा

३ ि

टा स

मम म

ात ब

ोट रा

खन ।

• ल

तका ि

ा लतन

लाग

का प

ातहर

कराक

ो थाम

को स

ङगमब

ाट क

ाटन

गनयाप

या ।•

एउटा

लाम

ो चकक

ल क

ीरा ल

ागक

ो थाम

लाई

खोत

लर ल

ाभायाह

रल

ाई न

षट गन

न ।•

काम

नल

ागन क

राका ब

ोटहर

काट

र टकर

ाटकर

ा पारछी

करा

बगचा

मा य

ताउत

छी राि

खिद

नाल

तयसम

ा ियस

क र

नहर

जमम

ा हन

न ित

नलाई

सक

लन

गरछी न

षट गन

या सिक

न ।

- 238 -

रीरा

पिहच

ानकष

ितक

ो लकष

णवय

िसथ

ापन

िििि

२. क

रा गा

नको र

न (R

ियसक

खपट

चिमक

लो

काल

ो हन

।यो

रनक

ा लाभ

ल क

राको ग

ानो

खाइ

िदना

ल ज

राहर

कमज

ोर ह न

गद

यान ।

बोट

सिजल

िलन

गद

या । क

रा पस

ाउन

सकदन

र यि

द पस

ाईहा

ल प

िन फ

ल प

षट हद

नन ।

• रन

ल आ

करमण

गरक

ो गान

र था

मलाई

टकर

ा टकर

ा पारछी

नषट

गनयाप

या ।•

रन ल

ागक

ो गाज

को ि

बरिा

अनय

त रोप

न हद

न ।

• क

राको ब

ोटमा

लतक

ा पात

हर ह

टाई

गाजल

ाई स

फास

गरर र

ाखनप

या ।

• रन

लागन

बारछी

मा न

या क

राको ब

ोट रो

पन अ

िर स

मपणया

परान

ा बोट

हरल

ाई

जरदि

ख उ

खल

र हटा

उनप

या ।•

कराक

ो परतय

क ग

ाजमा

कल

ोरपाइ

ररफस

(डसयाि

ान १

० िल

ो) ३०

गाम

का द

रल

बोटक

ो िररप

रर र

र माट

ोमा ि

मलाई

िददा

रनक

ो िनय

नतण

हन

करा

बाल

ीका र

ोगहर

करीर

ाकष

ितक

ो लकष

णवय

िसथ

ापन

िििि

१. ओ

इलाउ

न रोग

)सर

मा प

राना प

ातक

ो िक

नाराब

ाट प

हिल

न सर

भई

मखय

नशाित

र बि

। रोग

छी पात

को भ

टनो फ

टछी त

लित

र झिनड

नन

पात

ओइल

ाउ

। जिम

न उ

का ड

ाठ ि

ाकन

पातह

र ल

मबाइ

पर

टबाट

फाट

न ।

• रोग

छी कराल

ाई उ

खल

र जल

ाउन

।•

रोगछी ब

ोटक

ो पात

हर ज

लाउ

न र झ

ाङमा

चन

िा ब

ोडनकस

िम

कसचर

नन

।•

एक ठ

ाउमा

कराल

ाई स

कभर

३ ि

षया भन

दा ब

िछी न

लगा

उन ।

२. ब

नचछी ट

प (B

p)रोग

छी पात

हरक

ो आक

ार सा

ना, प

हला र

िकना

रा मा

िथित

र बट

ाररएक

ा हन

न । र

ोगछी प

ातमा

मिस

ना ह

ररया थ

ोपला र

बा प

िन द

िखन

न ।

• रोग

छी िबर

िा ज

ममा ग

रर ज

लाइ

िदन

।•

यो ल

ाहछी क

ीराबा

ट सन

न रोग

भएक

ो डाइ

मथोए

ट ३०

सछी

(रोग

र, अ

नगर,र

ोगोिह

ट) १

िमिल

परिति

लटर

पान

छीमा ि

मसाए

र न

न ।•

बछीउक

ो लािग

परयो

ग हन

गान

ाहर

सिसथ

य कष

तको ब

ोटबा

ट मा

त िल

न ।

- 239 -

रीरा

कषित

को ल

कषण

वयिस

थाप

न िि

िि३.

कोत

)रोग

छी फल

हर प

हिल

न र

बोकर

ामा स

ाना र

खरा

थोपल

ा दख

ापदया

। िय

थोपल

ाहर

जोिड

एर क

हछी ि

सको ज

सतो

हनन

िर आ

करमण

भएम

ा फल

काल

ो भई

चाउर

रन ि

ा सकन

सक

• फ

ल र

िबरि

ालाई

चोट

पटक

लागन

बाट

जोगा

उन ।

• क

पर अ

िकसक

लोरा

इड ३

गाम

परित

िलटर

पान

छीको द

रल

कोस

ामा

नन ।

४. ग

ानो क

िहन

t)गा

नामा

सरम

ा पान

छील िभ

जको ज

सतो ख

रा ि

बाहर

दख

ापदया

। पि

तछी

िब

ाहर

बाट

न क

िहन

सर ह

न ।

• सि

सथय

ठाउब

ाट ग

ानो ल

याई

रोपन

।•

रोगछी ब

ोट ज

लाए

र नषट

गनन ।

• गा

नाल

ाई सटर

पटोम

ाइिस

नमा क

हछी क

ित स

मय ड

बाएर

रोपन

ओख

रमा ल

ागन क

रीराह

करीर

ापि

हचान

कषित

को ल

कषण

वयिस

थाप

न िि

िि१.

कडि

लङग

मथ

h)िय

सक प

तलछील

फल

को भ

टनोम

ा फल

पारछी

तयसब

ाट

ििक

िसत

लाभ

ायाल फ

लक

ो किल

लो अ

िसथा

मा न

भट

नोबा

ट िभ

त ि

रछी फ

लक

ो गदछी

खान

गदया

। यस

कषित

पया

याएका फ

लहर

मा स

सान

ा पिा

लहर

दिख

नन

• िन

यनतण

को ल

ािग म

ोिहनछी

पास

ो (Ph

राख

छी तय

समा भ

ाल प

तलछील

ाई आ

किष

यात गर

छी नषट

गनया स

िकन

।•

बगचा

को स

रसफ

ाइमा

ििश

ष धय

ान िद

नपदया

।•

दिहक

ििषा

दछी पर

योग

गनन ।

२. ब

ोकर िझ

गा (H

राता प

हला प

खटा

भएक

ा ररम

ा हन

िझगा

भनदा

ठल

ा आ

कारक

ा िझग

ाहरल

फल

मा फ

ल प

ादयान

र तय

सबाट

ाभाया ि

निसक

ई फ

लक

ो गदछी

खाई

नषट

गनन र

फल

कहा

उन

गदया

। यसक

ो परक

ोप भ

एको ठ

ाउमा

फल

पररप

कि न

भई

झनन ग

दया ।

• बग

चाल

ाई स

फास

गरर र

ाखन

।•

झरक

ा फल

हरल

ाई स

कल

न गर

छी गिह

रो ख

ाडल

खनछी

गाड

न ।

• सि

भन/क

ािायारर

ल िि

षादछी

२ िम

.िल./ि

ल. प

ानछीम

ा िमस

ाई

नन ।

खपट

ीरा (W

l)यस

ल न

या प

ात आ

एपचिा

त पा

लिा

तथा

मना

मा ब

सर

खाई

नषट

गदया

। खपट

का पर

जाित

अनस

ार क

न क

ाला त

न ख

रो िण

याका ह

नन

। हाग

ा तथा

फल

मा क

ोतरर

फल

पा

नन गद

या जस

िाट

लाभ

ाया ििक

िसत

भई पि

ाल प

ारर कष

ित

गदया

• बग

चा स

रसफ

ाइमा

धयान

िदन

।•

भइमा

खसक

ा सकर

िमत

फल

तथा

हाग

ाहरल

ाई स

कल

न गर

र जल

ाउन

।•

दिहक

ििषा

दछी ज

सत रो

गर २

िम.िल

./िल

पान

छीमा ि

मसाए

र न

न ।

- 240 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*४.

डा

ठमा

पिाल

पान

न कीरा

िा

गभारो

ििश

षगरछी

मखय

काणड

र मन

ामा प

ोथछी ख

पट क

ीराल

ल प

ादया

। फल

बाट

लाभ

ाया ििक

िसत

भई उ

कत ल

ाभायाल

ाणडमा

पिाल

पारर

कषित

पया

याउ ।

यसक

ो परक

ोप ि

र भए

मा क

ाणड त

था ह

ागाम

ा पिा

ल ि

र पदया

फल

सिरप

सा

नो ह

ागाह

र भा

िचन

डर ह

न ।

यसक

ो कषित

थाह

ा पा

उन क

ाणड त

था ह

ागाब

ाट क

ाठक

ो िल

ो र िि

षटाहर

बा

िहर द

िखन

• बग

चा स

फास

गरर र

ाखन

।•

बोटक

ो फदक

ो िररप

रर ख

पट क

ीरा द

िखएम

ा िटप

र नषट

गनन ।

• गभ

ारोल

पिाल

पारक

ो ठाउ

मा क

पासम

ा मरट

तल, प

टरोल

िा

माल

ािथयन

मा च

ोपर त

ारको स

हायत

ाल िभ

तसमम

पया

याउन र

पिाल

लाई

माट

ोको ल

प बन

ाई ब

नद ग

ररिदन

५. ल

ािह क

ीरा

यो च

सिा क

ीरा ह

ो । य

सल प

ातक

ो तलल

ो भाग

मा ब

सर

रस च

सन ग

दया ।

किल

ला म

ना र

किल

ला प

ातिा

ट रस

चस

छी बिछी

कषित

पया

याएको प

ाइएक

ो ।

यसल

ोड

को

गिल

यो य

ायालमा

काल

ो िसछी

ld) प

दा भ

ई मन

ा तथा

पात

लाई

कषित

पया

याउ ।

• बग

चा स

रसफ

ाइमा

धयान

िदन

।•

दिहक

ििषा

दछी ज

सत इ

िमडा

कलोरो

िपड

०.५

िम.िल

./िल

. पा

नछीमा

िमसा

ई क

यान ।

• िस

छी िनय

नतण

गनया १

परित

शतक

ो बोरि

ो िमशर

ण बन

ाई १

५/१५

िद

नको फ

रकमा

कया

न ।

ओख

र बाल

छीका र

ोगहर

रोग

लकष

णवय

िसथ

ापन

िििि

१. ख

रो पा

त थो

पल

रोग(A

बिछी आ

दयाता र

गमधी

हन

मौसम

मा य

सको आ

करमण

बिछी

हन

गदया

। यो G

la भ

नन ि

सछीबा

ट हन

रोग

हो ।

किल

ला ह

ागाह

रमा ए

ि स-

साना

फल

हरमा

खरा

िबा

हर

दिख

नन

जन प

ि ग

एर ठ

ला ि

बाह

रमा प

ररणत

हनन

। रोग

को पर

कोप

बिद

जाद

ा पात

र फ

लहर

झदया

न ।

• भइ

मा झ

रका प

ात त

था फ

लहर

लाई

सङक

लन

गरर ज

लाउ

न । ब

गचा

सफास

गरर र

ाखन

।•

नया प

ालिा

पल

ाउन

सर भ

ए पचि

ात १

परित

शतक

ो बोरि

ो िमक

चर ि

ा क

परअ

िकसक

लोरा

ईड २

गाम

/परित

िलटर

पान

छीमा १

०–१५

िदनक

ो फ

रकमा

२–३

पटक

िबरि

ा पर ि

भजन

गरछी

कयान

२. ट

पपा स

कन रो

ग (D

ta न

ामक

िसछी

बाट

लागन

यो र

ोगमा

सर

मा प

ातमा

खरा

थोपल

ाहर

दखा प

दयान

। पा

िड स

साना

थो

पलाह

र बि

र पर प

ात ि

ाक

तथा प

र पात

हर झ

दयान

। क

िलल

ा हाग

ाहर

टपपा

बाट

काल

ो हद

सकद

जान

न भन

सस

ाना ब

ोटहर

पर स

कदन

• बग

चाक

ो सरस

फाइ

मा धय

ान िद

न र प

रा सफ

ासगर

र राख

न ।

• रोग

छी पात

तथा

हाग

ाहरल

ाई क

ाटर ज

लाउ

न ।

• एक

परित

शतक

ो बोरि

ो िमक

चर ि

ा कपर

अिक

सकल

ोराईड

२ ग

ाम/पर

ित

िलटर

पान

छीमा १

०–१५

िदनक

ो फरक

मा २

–३ प

टक िब

रिा प

र िभज

न गर

छी कया

न ।

- 241 -

ग ल

कषण

वयिस

थाप

न िि

िि३.

डिि

ा रोग

भनन

याक

टररय

ाको आ

करमण

िाट

यो रो

ग ल

ागद

। पात

मा प

ानछील

िभ

जको ज

सतो द

ाग र

प हल

ो तथा

हररय

ो ररा

िलएक

ो खरो

काल

ो िब

ा दिख

न ।

किल

ला फ

लहर

झदया

न भन

िपपएक

ा फल

हर क

ालो र

चाउ

ररएर ज

ानन

। ििश

षगरछी

यस

रोगल

पात

, फल

तथा

फल

मा आ

करमण

गदया

न । ब

िछी ि

षाया,

किह

रो तथ

ा तिा

लो भ

एमा य

ो रोग

िटो

फल

न मद

त गद

या ।

• भइ

मा झ

रका प

ात त

था फ

लहर

लाई

सङक

लन

गरर ज

लाउ

न । ब

गचा

सफास

गरर र

ाखन

।•

नया प

ालिा

पल

ाउन

सर भ

ए पचि

ात १

परित

शतक

ो बोरि

ो िमक

चर ि

ा क

परअ

िकसक

लोरा

ईड २

गाम

/परित

िलटर

पान

छीमा १

०–१५

िदनक

ो फ

रकमा

२–३

पटक

िबरि

ा पर ि

भजन

गरछी

कयान

४. फ

द तथ

ा जरा

किह

न रोग

यो रो

ग Ph

ra न

ामक

िसछी

बाट

लागद

। फ

दमा

चोटप

टक ल

ागमा

, बिछी

िचसय

ान भ

एमा त

था स

करिम

त िब

रिाह

रको पर

योग

गरमा

यसक

ो जोिख

म बि

छी हन

। यस

बाट

स करिम

त बो

टहर

ओइल

ाउद

जान,

एक

परटक

ा हाग

ाहर

सकद

जान,

बोट

हर ट

पपाब

ाट स

कद ज

ान ज

सता ल

कषणह

र द

िखन

न र अ

नतमा

पर ब

ोट न

सक

र नषट

हन

• बग

चाक

ो सरस

फाई

मा धय

ान िद

न ।

• बग

चामा

िचसय

ान क

ायम

राखन

तर ब

िछी िच

सयान

हन

नदछीन

, पान

छीको

िनक

ासक

ो राम

ो परबन

ि िम

लाउ

न ।

• बग

चा ख

नजोत

गदा

या जरा

तथा क

ाणडमा

चोट

पटक

लागन

नदछी

न ।

• िह

उदमा

काट

ाट

तथा ग

ोडमल

पचिा

त अ

िनिा

यया र

पमा ज

रा िभ

जन ग

रछी बो

रिोिम

शरणल

रििनच

ङ गन

न र क

ाणडमा

िोड

ायापषट

लगा

उन ।

अिम

ला ज

ातक

ा फल

फल

का क

रीराह

करीर

ापि

हचान

कषित

को ल

कषण

वयिस

थाप

न िि

िि१.

हररय

ो ठल

ो पत

लछी (

ियसक

पतल

छी ठल

ो र रङ

छीिबरङ

छी हन

ािडक

ो पख

टाक

ो तल

पच

र जसत

ो सान

ो भा

ग िन

सकक

ो हन

। ल

ाभाया स

ानो ह

दा ख

रो रङ

को ह

न र

पणया िि

किस

त ल

ाभ ह

ररयो

रङक

ो हन

• ल

ाभल

िबरि

ाको प

ात ख

ाई

िबरि

ालाई

नाङ

गो प

ारर िद

न ।

िसनत

र श

रद ऋ

तमा ि

यनक

ो आ

करमण

बिछी

हन

• डल

टरामि

रिन २

८% ई

.सछी.

(डिस

स) िि

षादछी

२ ए

एल. पर

ितिल

टर प

ानछीम

ा िमस

ाई

नन ।

- 242 -

रीरा

पिहच

ानकष

ितक

ो लकष

णवय

िसथ

ापन

िििि

२. प

ातक

ो िझग

ा (L

)िय

सक प

तलछी स

ानो स

तो रङ

को ह

न ।

लाभ

हल

का ह

ररयो र

ङको ह

न ।

• ल

ाभहर

आफ

ल ब

नाएक

ो पात

को

सरङि

भत प

सछी ह

ररयो भ

ाग ख

ाद

जान

न । य

सतो प

ातहर

सतो

र ख

िमचएक

ो दिख

न र

िभत

परट

सरङ

जसतो

िसा

या दिख

न ।

• पा

लिा

आउन

ा साथ

डलटर

ामिरि

न २८

.सछी.

(डिस

स) िि

षादछी

२ िम

.िल. पर

ितिल

टर प

ानछीम

ा िमस

ाई

नन ि

ा रोग

र ०.०

३ परि

तशत

नन ।

• ख

िनज

तल ए

टसो १

० िम

िल पर

ितिल

टर प

ानछीम

ा िमस

ाई

नन

३. क

तल क

ीरा

)यो

िर स

ानो,

एक ठ

ाउमा

बसछी

रहन

कन

लािम

चलो र

बोकर

ासग

िमलद

ोजलद

ो रङक

ो हन

• िय

नछीहर

िर स

खयाम

ा बसर

िब

रिाब

ाट रस

चसद

न ज

सल

गदाया ि

बरिा

हर रो

गाएर

जान

न ।

• क

ीरा ल

ागक

ा बोट

हर न

सानन

।•

फाग

न र च

त मि

हनाम

ा एक

एक

पटक

• डा

इमथो

यट ३

०% ई

.सछी.

१ एम

. एल

. परित

िलटर

पा

नछीमा

िमसा

ई क

यान•

मरटत

ल र

साबन

को झ

ोल ब

नाई

नन, म

िसनक

ो तल

पडाम

ा िभज

ाई प

छन ।

• एट

सो १

० िम

िल पर

ित िल

िमसा

ई न

न ।४.

लाह

छी कीरा

)यो

लाह

छी सान

ो र अ

िल क

ालो र

ङको ह

न ।

• यछी

कीरा

ल िब

रिाब

ाट रस

चसद

र यसल

आकर

मण ग

रका ि

बरिा

का

पातह

रमा

काल

ो िसछी

दिख

न ।

• फ

ल फ

लन अ

गािड

डाइ

मथोय

ट ३०

.सछी.

१ एम

. एल

. परित

िलटर

पान

छीमा ि

मसाइ

कया

५. िस

टरस िस

लला

ियसक

कीरा

सान

ो नरम

र ख

रो हन

। प

खटा

पा

रदश

याक र

ितनम

ा सतो

थोपल

ा हन

न ।

बचचा

हर म

िसना

र पह

लो र

ङका ह

नन

• िब

रिाक

ो किल

लो भ

ागमा

बसछी

रस

चसद

न र

पातह

रमा

िसछी

िलएक

ो दिख

न ।

• मा

िथ उ

ललिख

त ल

ाहछी क

ीराल

ाई ज

सत िि

िि

अपन

ाउन

६.फ

ल क

हाउन

सा (F

ियसक

कीरा

कररब

ररक

ो िझग

ा जसत

हन

। पख

टा ब

ािहर प

िट त

नकक

ा हन

न । औ

साहर

सत

ो रङक

ा र ट

ाउक

ो ितख

ाररएक

ा हन

न ।

• औ

साहर

ल फ

लक

ो िभत

िभत

बसर ख

ानन

जसल

गदा

या फल

हर

किह

एर भ

इमा झ

दयान

• फ

लफ

लक

ो बोट

मा प

ालिा

लाग

को ब

लाम

ा र

िचिच

ला ल

ािगसक

पि

माल

ािथयन

५०%

ई.स

छी. १

िम.िल

. परित

िलटर

पान

छीमा ि

मसाई

नन

।•

िबरि

ामा क

न गि

लयो

पदा

थयामा म

ालािथ

यन िि

षादछी

िम

साई

यसक

ो लप

बनाई

ठाउ

–ठाउ

मा ल

गाइि

दनाल

- 243 -

रीरा

पिहच

ानकष

ितक

ो लकष

णवय

िसथ

ापन

िििि

ियसक

कीरा

हर आ

किष

यात भई

खान

आई

मदयान

। सो

ायया प

ालिा

लागन

बल

ादिख

िलएर

फल

िटपन

बल

ासमम

गरम

ा बिछी

परभा

िकारछी

दिख

न ।

• क

ीरा ल

ागर झ

रका फ

लहर

जमम

ा गरछी

नषट ग

ररिदन

।•

िमथा

यल य

िजनल

र मा

लािथ

यन ५

०% ई

.सछी.

को

फरोम

न टरय

ाप रा

खछी भ

ाल िझ

गा म

ानन ।

७. िम

िलबग

)सत

ा, क

पास

जसत

जछीउ

भरछी क

ाडक

ाडा

दिख

एको न

रम क

ीरा ह

ो ।•

पात

र डाठ

को र

स चस

द ।

• इि

मडाक

ोलपछी

ट ०.

२ िम

.िल. पर

ितिल

टर प

ानछीम

ा झोल

बन

ाई

नन ।

अिम

लो ज

ातक

ा फल

फल

मा फ

ल िट

िपसक

पि

ििश

ष गर

छी िसन

त या

म सर

पिया

या ज

ाडो य

ाममा

खनज

ोत म

लजल

रोग

कीरा

लाग

का ह

ागा य

ा पात

हलक

ा काट

ाट

गनया क

हका

झरक

ा फ

लफ

ल ज

लाउ

न िा

गाड

न तत

पचिात

आिश

यकता

हरछी

िटो

नाश

िान

सरिकष

त/िा

तािर

णमा

कम

हािन

कारक

ििष

ादछी

परयोग

गनन

तयसप

ि फ

ल ल

ािगसक

पि

बोटि

बरिा

को ि

नरछीकष

ण र आ

िशयक

ता ह

रछी रोग

कीरा

वयिस

थापन

गनन

परिकर

या अ

पनाउ

नपदया

अिम

लो ज

ातक

ा फल

फल

का म

खय रो

गहर

रोग

लकष

णहर

वयिस

थाप

न िि

िि१.

कयाङ

कर

पात,

डाठ

र फ

लमा

सरम

ा बाट

लो प

ि ि

आक

ारका

कहछी

उठक

ो काठ

जसत

ो र प

हलो र

रा भए

का ह

ागाह

दखा प

दयान

• बग

चा स

फा र

ाखन

।•

िहउद

मा ब

ोटक

ा मरक

ा हाग

ा िबग

ाहर

काट

ाट

गरछी ह

टाउन

। क

पर अ

िकसक

लोरा

इड

ाइटक

स ५०

डल

पछी.)

३ गा

म परि

तिल

टर झ

ोल क

ाटा

टपि

कया

न र फ

द िर

रपरछी

सफा प

ारछी १

दिख

१.५

हात

समम

बोरिो

पषटल

िलिप

िदन

।•

िषाया स

र हन

अगा

ि नय

ा पाल

िा आ

उन ल

ागक

ो बल

ामा ए

कपट

क र

िषायाय

ाममा

२–३

पट

क १

परित

शतक

ो बोरि

ोिमशरण

सपर ग

नन ।

२. क

ालो ध

िास

पात,

डाठ

र फ

लमा

काल

ो धिा

सो ज

सतो त

हल

िाकद

• बो

टहर

सफ

ा राख

न ।

• क

ीराक

ो परक

ोपल

यो र

ोग ल

ागन ह

दा स

रमा त

छी कीरा

िनयन

तण ग

नन ।

• अ

नय रो

ग िन

यनतण

को ल

ािग पर

योग

गररए

को ि

सछीना

शक

ल य

सलाई

पिन

िनयन

तण ग

दया ।

- 244 -

गल

कषण

हरवय

िसथ

ापन

िििि

३. क

ोत

)स–

साना

काल

ा दाग

हर ड

ाठ र

पातम

ा दख

ापदया

न ।

• रोग

छी हाग

ािबगा

काट

र नषट

गनन ।

• िष

ायायाम

मा रो

ग िि

न हद

ा २–३

पटक

१ िद

नको फ

रकमा

र िह

उदमा

काट

ाटप

ि १

परि

तशतक

ो बोरि

ोिमशरण

िा क

पर अ

िकसक

लोरा

इड (

लाइ

टकस

५०%

डल

.पछी.)

३ ग

ाम

परिति

लटर

को झ

ोल

कयान

।४.

जरा क

िहन

)पा

तहर

पहल

ो भई

मदद ज

ान र

टपपा

बाट

बोट

सकद

जान

।•

िनक

ासक

ो राम

ो परबन

ि िम

लाउ

न ।

• तछी

नपात

(जङग

लछी स

नतल

ा) मा

कल

मछी ग

रको ि

बरिा

लगा

उन ।

• ख

नजोत

गदा

या जराम

ा चोट

नप-

याउन

।•

मार

मिहन

ाितर र

ोगछी ब

ोटक

ो जराि

नरक

ो माट

ो हटा

ई क

िहएक

ो जरा

हटाउ

न र क

ररब १

–२

हपता ज

रालाई

खलल

ा ाड

छी समभ

ि भए

खरान

छी र रा

मो प

ाकक

ो मल

माट

ोमा ि

मसाई

जरा

पनन ।

रोगछी ब

ोटक

ो फद

िररप

रर राम

रछी िभ

जन ग

रछी बो

रिो िम

शरण (१

परित

शत)

िा

मयानक

ोजि

(इनड

ोिफल

एम–

४५, ७

५% ड

ल. प

छी.) ि

ा कपर

अिक

सकल

ोराइड

लाइ

टकस–

५०%

डल

. पछी.)

या क

ािननड

ािजम

(डरोस

ाल) २

गाम

परित

िलटर

पान

छीमा

िमसा

ई रिन

च गन

न साथ

काि

ननडािज

म (ड

रोसाल

५०%

डल

. पछी.)

गाम

परिति

लटर

पान

छीमा ि

मसाई

परा

बोट

िभजन

गरछी

नन र

१ िद

नपि

फरर

एकपट

काब

ननडािज

म (ड

रोसाल

५०%

डल

.पछी.)

नन

।•

िषायात

सर

हन थ

ालपि

मा

िथ उ

ललख

गर ब

मोिज

मको ि

िषाद

छी रिनच

गनन

र िबर

िामा

पि

न न

न ।५.

फद

किह

न (S

फद

िररप

रर बो

करा च

िकयान

किह

ल स

कखा ह

न झन

न र िभ

तछी ड

ाठ द

खाप

नन गद

या । स

मयम

सािि

ानछी ि

लइए

न भन

पात

पहल

ो भएर

हाग

ा सकद

जान

गदया

• रोग

सहन

सकन

जात

लगा

उन ।

• ित

नपात

(जङग

लछी स

नतल

ा) मा

कल

मछी ग

रको ि

बरिा

लगा

उन ।

• सड

को भ

ाग ह

टाई

बोरिो

लप

लगा

उन ।

• ित

नपात

को स

हायक

जरा

िदन

।•

िहउद

को स

मयमा

१ पर

ितश

तको य

ररया +

४:४

:५०

को ब

ोडवो ि

मशरण

बोटम

ा सपर

गनन

• फ

दमा क

िष च

न न

न र ख

रानछी थ

पानन

।•

पानछी

जमन

नदछी

न, िन

कास

रामा

बना

उन ।

- 245 -

गल

कषण

हरवय

िसथ

ापन

िििि

६. ग

लाब

छी रोग

आदयात

ा बिछी

भएप

ि ब

ोकरा च

कयान,

फटन

र क

ाठ म

ािथ

खिट

रा िन

सकन

र िसद

र रङक

ो िल

ो दिख

न, िब

रिा म

दद जा

न ।

• रोग

लाग

को भ

ागल

ाई क

ाटर ज

लाउ

न ।

• रोग

लाग

को भ

ाग ख

िकयाए

र चौब

ािटया

पषट ि

ा बोरि

ो लप

लगा

उन ।

• क

ाबननड

ािजम

(डरोस

ाल ५

०% ड

ल.प

छी.), म

यानक

ोजब

(इनड

ोिफल

एम–४

५–७५

डल

. पछी.)

र बो

रिोिम

शरण प

ालपा

लो

नन ।

७.गछी

नछीङ

• सन

तला ज

ात फ

लफ

ल (ज

नार)

का प

ातहर

पर

पहल

ो हन

िा प

हलो प

ातमा

हररय

ो नसा

हर

हनक

ा साथ

हररय

ा दाग

हर प

िन द

िखन

न •

ििपप

एको प

ातहर

को ब

छीचक

ो मखय

नश

ा अ

सामा

नय र

पमा पर

षट दि

खन

। यो

अिस

था

िबसत

ार िब

सतार

पातक

ा अर

नसा

हरमा

सदद

जान

न र प

ात प

हिल

ई टप

पाहर

सक

ी अनत

मा

िबरि

ा न म

या ।•

िर फ

ल फ

लनक

ा साथ

बमौ

सममा

पिन

फल

फलन

सक,

दान

ा सान

ो हद

जान,

दान

ा एक

तफधी म

ात

बिन,

असा

मानय

रपम

ा फल

झनन

र कम

फलन

हन

• ि

िपपएक

ा फल

हरमा

सययात

फया भ

एको भ

ाग म

ात

पहल

ो रङक

ो हन

अक

वोपरट

हररय

ो न रह

न•

उपरोकत

लकष

णहर

बोट

को क

न एक

भाग

िा

एउटा

हाग

ामा प

िन ह

न सक

• तर

ाई/िभ

तछी म

िश र

रोगगस

त कष

तबाट

लया

ई रोप

का ि

बरिा

हरमा

यसत

ा लकष

णहर

दख

ापना

या साथ

बोट

हर क

ाटछी ज

लाइ

िदन

।•

समद

सतहद

िख १

३००

मछीटर

भनद

ा कम

उचाइ

भएक

ो ठाउ

मा िब

रिा उ

तपाद

न गन

या हदन

सा

थ तय

हाबा

ट िब

रिा ल

याउन

हदन

।•

यो रो

ग िस

टरस िस

लला क

ीराल

सान

न भएक

ो हदा

तािल

का ब

नाई

डाइम

थोयट

३०%

सछी.)

१ एम

.एल

. परित

िलटर

पान

छीको द

रल पर

योग

गनयाप

या ।

- 246 -

गल

कषण

हरवय

िसथ

ापन

िििि

८. ट

पपा स

कन

रोग (D

नाम

क ि

सछीबा

ट ल

ागन

यो रो

गमा स

रमा प

ातमा

खरा

थोपल

ाहर

दखा

पदयान

। प

ािड स

साना

थोपल

ाहर

बिर प

र पात

िा

क त

था प

र पात

हर झ

दयान

। किल

ला ह

ागाह

र टप

पाबा

ट क

ालो ह

द सक

द जा

नन

भन स

सान

ा बो

टहर

पर स

कदन

• बग

चाक

ो सरस

फाइ

मा धय

ान िद

न र प

रा सफ

ासगर

र राख

न ।

• रोग

छी पात

तथा

हाग

ाहरल

ाई क

ाटर ज

लाउ

न ।

• एक

परित

शतक

ो बोरि

ो िमक

चर ि

ा कपर

अिक

सकल

ोराईड

२ ग

ाम/पर

ित िल

टर प

ानछीम

ा १०–

१५ िद

नको फ

रकमा

२–३

पटक

िबरि

ा पर ि

भजन

गरछी

कयान

१५.१

.७ अ

नय ब

ालीक

ा रोग

हर र

ितनक

ो वयि

सथाप

नबा

ली त

था र

ोगक

ा नाम

लकष

णवय

िसथ

ापन

िििि

अमब

ा ओइल

ाउन

रोग

)रोग

छी िबर

िाक

ा टपप

ाितरक

ा पात

हर प

हिल

नन,

ओइल

ाउन

। तछी

पात

हर स

कर झ

दयान

। डाठ

मा ि

ररपरर

खरो

रङल

िररए

र बो

ट मन

या थाल

द ।

• रोप

न र ग

ोडन

बलाम

ा जराम

ा चोट

पटक

नल

गाउन

।•

बोटक

ो िररप

रर चन

रछी

िसचा

इ गन

न ।•

बनाया र

ोपनभन

दा द

ई हपत

ा अगा

िड फ

माया िल

नल म

ाटो उ

पचार

गनन ।

सपारछी

मना

किह

न रोग

बोटक

ो टपप

ोको प

ातमा

पहल

ो ररा

भएक

ो खरान

छी रङक

ो थो

पला ब

नद

। रोग

छी पात

को न

साहर

काल

ो भएर

जान

न ।

• रोग

छी िबर

िा द

िखएम

ा हटा

उन ।

• सटर

पटरोम

ाइिस

न ०.

०५ पर

ितश

तको झ

ोल ब

नाएर

कया

न ।

कोल

रोग

िा म

हाल

छी रोग

रोगछी द

ानाक

ो बािह

रछी सत

हमा प

ानछील

िभजक

ो जसत

ो दख

ापया र

सता ि

सछील

ोप

र ि

िपपन

अगा

िड न

फल

को भ

टना ह

द पि

पर

बोट

सडर

मदया

• सड

का म

ना र

मरक

ा भाग

हर ख

कनर ह

टाउन

।•

कपर

अिक

सकल

ोराइड

५०%

डल

.पछी.

ाइटक

स) ३

गाम

/िल

टर

पानछी

का द

रल १

दिख

१.५

मिह

नाक

ो फरक

मा

कयान

।•

िबरि

ाको ि

ररपरर

पानछी

जमन

नदछी

न ।

अदि

ा गान

ो किह

न (R

बोटक

ो मािथ

ललो प

ातक

ो टपप

ो पहि

लद

पातक

ो िक

नार ह

द रोग

तल

ितर ब

िद ज

ान ।

पि

तल प

ातसग

जोिड

एको ठ

ाउमा

पा

नछील

िभजक

ो जसत

ो भएर

िगल

ो हन

िबरि

ा तानद

ा सिज

पातस

ग र

टएर आ

उ ।

• रोग

छी गान

ा िा प

ाना ब

छीउक

ो लािग

परयो

ग नग

नन ।

• मा

टोमा

उिच

त िन

कास

को व

यिसथ

ा िमल

ाउन

।•

रमतछी

बाल

छी चकर

अपन

ाउन

।•

काब

ायानडािज

म ५०

ल. प

छी. (ब

िभिषट

न/डर

ोसाल

) ल ब

छीउ उ

पचार

गनन ।

• टरा

इकाड

माया िभ

रछीडछी ज

ाििक

ििषा

दछील

िबउ

उपचा

र र क

मपाट

उपच

ार गन

- 247 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*बा

ली त

था र

ोगक

ा नाम

लकष

णवय

िसथ

ापन

िििि

पातक

ो थोपल

पातम

ा सान

ा, गो

ला अ

णडाक

ारदिख

हलक

ा पहल

ा थोपल

ा दख

ापदया

र पि

सक

र पिा

ल प

नया सक

द ।

पात

दोिब

लित

न र

बोट

होचो

हन

• रोग

छी पात

जमम

ा पारछी

जल

ाइिद

न ।

• क

पर अ

िकसक

लोरा

इड ५

०% ड

ल.प

छी. (

लाइ

टकस)

३ ग

ाम/िल

टर

पानछी

का द

रल रो

ग दख

ापरप

कयान

बदाम

बन

ाया किह

न (S

ओिस

लो ठ

ाउमा

भणड

ार गर

का ब

छीउहर

रोपद

ा बोट

को फ

द क

िहन

र मद

या ।

• सग

ला र

सिसथ

दान

ा ान

र सकख

ा ठाउ

मा भ

णडार

गनन क

यापट

ान ५

डल

. पछी.

ििषा

दछील

२ ग

ाम पर

ित क

.जछी.

बछीउक

ा दरल

बछीउ

उपच

ार गन

न ।

टछीक

ा रोग

पातम

ा दई ि

किस

मको,

पहल

ो रङक

ो थोपल

ा र म

िसना

, गोल

ाकार

गािा

खरो

िा क

ालो र

ङका थ

ोपलाह

र द

खा प

दयान

।•

रोगछी ठ

टा ज

ममा ग

रछी जल

ाइिद

न•

रमतछी

बाल

छी अपन

ाउन

• कय

ापटान

५०%

डल

. पछी.

ििषा

दछी २

गाम

परित

क.ज

छी. क

ा दरल

बछीउ

उप

चार ग

नन ।

• पा

तमा थ

ोपला द

खाप

नया था

लपि

ािननड

ािजम

५०%

डल

. पछी.

(बिभ

िषटन)

१ ग

ाम पर

ित िल

टर ि

ा कल

ोरोथा

लोिन

ल ७

५% ड

ल प

छी (िड

फरनस

, किा

च, पर

ोटकट

र)२

गाम

परिति

लटर

पान

छीमा ि

मसाई

१५–

२०

िदनक

ो अनत

रमा

कयान

। िा स

लफर ८

डल

पछी (

सलफ

कस, स

लफर,

सलफ

ील) ३

गाम

परित

िलटर

अथि

ा हकज

ाकोन

ाजोल

इ स

छी (ए

भोन,

कमफ

टया, ह

कजाह

छीट) ३

िम.िल

. परित

िलटर

पान

छीमा ि

मसाई

यान ।

िठगर

िबरि

ा असा

मानय

रपम

ा िठग

ररन ग

ई बो

ट जय

ाद ह

ोचो र

सान

ो हन

। ि

बरिा

का प

ातक

ा नसा

हर फ

करनन

पात

हर उ

लटो

दोिब

एर ज

ानन

। बोट

मा क

ोसा ल

ागदन

• रोग

छी बोट

उख

लछी ज

लाउ

न ।

• रम

तछी ब

ालछी ल

गाउन

।•

डाइम

थोएट

३०%

इ स

छी (र

ोगर,

अनग

र,रोग

ोिहट)

१ िम

.िल. पर

ितिल

टर

पानछी

मा िम

साई

कयान

- 248 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*बा

ली त

था र

ोगक

ा नाम

लकष

णवय

िसथ

ापन

िििि

िसदर

t)पा

तको त

ललो स

तहमा

सनत

ला र

ङको प

हला द

ानाद

ार थो

पला र

मा

िथलल

ो तहम

ा खरो

थोपल

ा दिख

नन

।कल

ोरोथा

लोिन

ल ७

५% ड

ल प

छी (िड

फरनस

, किा

च, पर

ोटकट

र) २

गाम

परि

तिल

टर प

ानछीम

ा िमस

ाई १

५–२०

िदनक

ो अनत

रमा

कयान

िा स

लफर ८

डल

पछी (

सलफ

कस, स

लफर,

सलफ

ील) ३

गाम

परित

िलटर

पान

छीमा अ

थिा

हकजा

कोन

ाजोल

इ स

छी (एभ

ोन, क

मफटया,

हकज

ाहछीट

)३ िम

.िल.

परिति

लटर

पान

छीमा ि

मसाई

कया

न ।

अल

ची

बाल

ी तथ

ा रोग

का न

ाम ल

कषण

वयिस

थाप

न िि

िि१.

फकन

रोग

छी िबर

िाक

ो फदम

ा िर स

सान

ा काणड

हर

िनसक

नन

र बोट

मा फ

ल फ

लदन

। बोट

होच

ो हन

• रोग

छी िबर

िा ब

छीउ उ

तपाद

न नग

नन•

रोगछी ि

बरिा

जमम

ा गरछी

जलाउ

न ।

• रोग

का ि

िषाण

सान

न कीरा

मान

या डाइ

मथोए

ट ३०

सछी

(रोग

र, अ

नगर,र

ोगोिह

ट) १

िम

.िल. पर

ितिल

टर प

ानछीम

ा िमस

ाई

कयान

२. ि

कन (C

e)सर

मा प

ातक

ा मखय

नश

ामा प

हला ि

िाह

दखाप

रछी पा

तमा फ

िलन

न पि

पह

ला

थोपल

ाहर

खरो

रङ भ

ई पा

त सक

र जान

र बो

ट हो

चो भ

ई िि

र रो

िकन

• बछी

उबाट

उतप

ािदत

बनाया ल

गाउन

।•

रोगछी ि

बरिा

जमम

ा गरछी

जलाउ

न ।

• मा

लािथ

न ५०

.सछी.

१ िम

.िल. ि

ा डाइ

मथोए

ट ३०

सछी

(रोग

र, अ

नगर,र

ोगोिह

१ िम

.िल. पर

ितिल

टर प

ानछीम

ा िमस

ाई

कयान

३. ज

रा तथ

ा गान

ो किह

न (R

बोटक

ो गान

ो पान

छील िभ

जको ज

सतो ि

गलो

हन

र काल

ो भएर

किह

न था

लद

। बोट

को

पातह

र ट

पपोब

ाट प

हिल

द सक

र जान

न ।

• सि

सथ ग

ाना ि

ा बछीउ

बाट

बनाया ब

नाई

रोपन

।•

बोटक

ो गोड

मल ग

दाया ग

ानोम

ा चोट

पटक

नल

ागन ग

रछी गन

न ।•

टराइक

ोडमा

याको पर

योग

गनन ।

- 249 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*गल

ाब

पिहच

ानकष

ितक

ो लकष

णवय

िसथ

ापन

िििि

१. ि

ल ि

सछी/ख

रानगल

ाबक

ा पात

, मना

हरमा

खरान

छीको ि

लो

झरक

ो जसत

गरछी

रोग द

खा प

दया र

मना/

पातह

र र

िमन

हनन

• यो

रोगक

ो लकष

ण सर

भएक

ो थाह

ा पाउ

न िड

नोकय

ाप ४

८% ई

.सछी.

(कराथ

न) ०

.५ ग

ाम पर

ित

िलटर

पान

छीमा ि

मसाई

िा क

ािननड

ािजम

५० %

डल

पछी

(ििभ

िसटन

, िनषट

छीन ,

डरोस

०.५(

१ ग

ाम पर

ित िल

टर प

ानछीम

ा िमस

ाइ अ

थिा स

लफर ८

डल

पछी (

सलफ

कस,

सलफ

र, सल

फील

)३ ग

ाम पर

ित िल

टर प

ानछीम

ा अथि

ा हकज

ाकोन

ाजोल

इ स

छी (एभ

ोन,

कमफ

टया, ह

कजाह

छीट )३

िम.िल

. परित

िलटर

पान

छीमा ि

मसाई

कया

न ।

२. क

ालो थ

ोपल (B

पातक

ो सतह

मा प

हलो र

रा भए

का ब

छीचमा

ालो र

ङका ब

ाटल

ो आक

ारका थ

ोपलाह

दखाप

दयान

• रोग

सर

हन ल

ागक

ो थाह

ा पाउ

निबि

तिक मय

ानकोज

ब डा

इथन

एम ४

५ (७

५डल

. पछी.)

गाम

परिति

लटर

पान

छीमा ि

मसाए

र । पर

तयक

िषया

बोट

काट

ाट

गनन र

मरक

ा भाग

हर

हटाउ

नाल

रोगक

ो सोत

नयन

हन

िलच

ीको प

ात ग

जमज

ज प

ानद स

लस

पिहच

ानकष

ितक

ो लकष

णवय

िसथ

ापन

िििि

१. य

ो कीरा

एक

दम स

ानो र

सतो

रङक

हन

पातक

ो तलल

ो सतह

मा ब

सछी रस

चसद

पातह

र ग

जमजज

भ ख

रो रङ

मा

बदिल

न ।

• हि

कजिथ

याजो

कस ि

ा फनप

ाइरोज

छी िा पर

ोपरज

ाइट

५७ %

इ स

छी (िक

गमाइ

अमा

इट) ३

एम

एल पर

ितिल

टर प

ानछीम

ा िमस

ाई

नन ।

- 250 -

१५.२ नपालमा पञजीकत र परितबिनित ििषादीहरः

१५.२.१ नपालमा पञजीकत ििषादीहर (२०७६ म िसर समम)

कर.स. ििषादीको परकार सािारण नाम वयापाररक नाम१ कीटनाशक ६१ १६३६२ िसछीनाशक ४३ ७४७३ याकटररयानाशक १ १७४ झारनाशक ३० ४३६५ सलसलनाशक ६ २८६ शखकीरानाशक १ २७ मसानाशक २ ३८८ जििक ििषादछी १४ ११३९ हबयाल १३ १९

१० िनमाटछीसाइड १ १जममा १७२ ३०३७

१५.२.२ परितबिनित ििषादीहरः

कर.स. ििषादीको नाम परितबिनित िषय१ कलोरोडन २०५७।१२।२७२ डछी.डछी.टछी. २०५७।१२।२७३ डाइएिलरिन २०५७।१२।२७४ इिनरिन २०५७।१२।२७५ अिलरिन २०५७।१२।२७६ हपटाकलोर २०५७।१२।२७७ माइरकस २०५७।१२।२७८ टोकसाफन २०५७।१२।२७९ िछी.एच.सछी. २०५७।१२।२७

१० िलनडन २०५७।१२।२७११ फसफािमडन २०५७।१२।२७१२ अगायानो मकया रछी कमपाउनड २०५७।१२।२७१३ िमथाइल पारािथयन २०६४।९।१६१४ मोनोकरोटोफस २०६४।९।१६१५ इनडोसलफान २०६९।७।२०१६ फोरट २०७२/३/२० को ििषादछी सिमितबाट िनणयाय भएको ।

राजपतमा परकािशत हन बाकी ।१७ कािोफयरान २०७५।९।१६

- 251 -

कर.स. ििषादीको नाम परितबिनित िषय१८ काबायाररल २०७५।९।१६१९ डाइकलोरोभस २०७५।९।१६२० टराइजोफस २०७५।९।१६२१ बनोिमल २०७५।९।१६२२ काबवोसलफान २०७६।४।१९२३ डाइकोफल २०७६।४।१९२४ एलमोिनयम फसफाइड ३ गाम

टबलट२०७६।४।१९

१५.३ पञजीकत ििषादीहरको सामानय नाम तथा ििषादी बालीमा परयोग गररसकपि बाली िटपन िा कटानी गनयका लािग पखयनपनद परतीकषा अििि

कर.स. सामानय नामपखयनपनदसमय

(िदन)कर.स. सामानय नाम

पखयनपनद समय (िदन)

१.करीटनािक१ एबोमिकटन 14 २२ इिथयन 14

२ एिसफट 15 २३ फनभलारट 7

३ एिसटािमिपरड 15 २४ फनपाइरोिकसमट 3-7

४ अलफसाइपरमिरिन 14 २५ िफपरोिनल 32

५ अलफामिरिन 7 २६ फलबिनडयामाइड 30

६ एलमिनयम फोसफाइड (सिञचत अनाजमा परयोज गररन

२७ इिमडाकलोरिपरड 40

७ बटासाइफलरन 4 २८ इणडोअकजाकाि 14

८ बाइफनिरिन 6 २९ इटफनपरोकस 15

९ बपरोफिजन 5 ३० लयामडासाइहालोिरिन 14

१० काटायाप हाइगोकलोराइड 21 ३१ लफनरोन 14

११ कलोरफलजरान 7 ३२ मालािथयन 14

१२ कलोरानटराअिलपोर 7 ३३ िनटनपाइराम 16

१३ कलोरपाइररफोस 28-35 ३४ नोभालरोन 5

१४ साइफलिरिन 7 ३५ फनथोयट 5

१५ साइपरमिरिन 7 ३६ परोफनफोस 14

१६ साइरोमिजन 7 ३७ परोपोकजर 30

- 252 -

१७ डलटामिरिन 7 ३८ किनालफस 40

१८ डाइफलबनजरोन 7 ३९ सपाइरोमिसफन 7

१९ डाइमथोएरट 15 ४० टमफस 30

२० डाइनोटफरन 38 ४१ थायोमथोकसाज 14-21

२१ इमामिकटन बनजोएट 10 ४२ थायोिडकािया 7

२ सलसल नािक१ फनपाइरोिकजमट 2 ३ परोपरजाइट 14

२ हिकजिथयाजोकस 20

३ ढसीनािक१ कयापटान 30 १६ कासगामाइिसन 30

२ काबननडािजम 14 १७ िकरोिकसमिमथाइल 14

३ काबवोिकसन 21 १८ मनकोजब 14-28

४ कलोरोथालोिनल 14 १९ मटालािकसल 49

५ कपर हाइरिोकलोराइड 14 २० मिटराम 6

६ कपर हाइरिोकसाइड 14 २१ पिनसकरोन 79

७ कपर अिकसकलोराइड 21 २२ परोििकोनाजोल 15-30

८ साइमोकसािनल 14 २३ परोिपनि 30

९ डाइिफनाकोजाजोल 34 २४ सलफर 14

१० डाइिमथोमोफया 14 २५ थाइफोनट िमथाइल 14

११ िडनोकयाप 21 २६ िथराम 14-30

१२ फलसलफािमड 28 २७ टराइसाइकलाजोल 30

१३ हकजाकोनाजोल 40 २८ भिलडामाइिसन 21

१४ इपरोभिलकािया 30-90 २९ िजनि 10

१५ इपरोिनफस 14

4. मसानािक 5. मोलिससाइड

1 बोमािडयोलोन 1 मटलिडहाइड

6. जििक ििषादी 7. याकटररयानािक१ एजािडरिकटन 3 1. सटरपटोमाइिसन सलफट +

टटरासाइिकलन24 3G6f

२ यभररया बिसआना 7

- 253 -

३ मटाराइजम एिनसपालछी 3

४ सयडोमोनास फलरनसस 3

५ टराइकाडमाया िभररिड 7

६ भिटयािसिलयम लकानछी 7

८. झारपातनािक१ २,४ िड सोिडयम सालट 7 10 मटसलफरोन िमथाइल 14

२ २,४ िड इथाइल इसटर 21 11 अिकसडािजयाल 97

३ एमोिनयम सालट अफ गलाइफोसट

56 12 अिकसफलोरफन 15

४ एटरािजन 60 13 पाराकिाट डाइकलोराइड 90

५ िबसपिियाक सोिडयम 14 पिनडिमथािलन 75

६ यटाकलोर 90 15 परिटलाकलोर 75

७ कयालिडनाफोप परोपािजयाल

16 परोपािकिजाफोप 21

८ गलाइफोसट 90 17 पाइराजोसलफरान इथाइल 7

९ मिटरयिजम 7 18 सलफोसलफरोन िमथाइल 60

नोटःविियादरीकरो परतरीकया अिवलयाई वनमन करयाहरल असर गनन हदया परवानपनन अिवमया कहरी फरबदल हन सकद ।

१. बालछीको परकार र यसको िफिजयोलोजछी ।२. बालछी लगाउन सथानको मोहडा, उचाइ, हािाको गित ।३. ििषादछीको परयोग माता ।४. ििषादछी परयोग गदायाको मौसम तथा ऋत आिद ।५. ििषादछीलाई माटोमा परयोग गदाया परतछीकषा अििि कहछी लामो हन ।

१५.४ एकरीकत ितर जीि वयिसथापन काययकरम (आइ.िप.एम.)

एकीकत शत जछीि वयिसथापन (Integrated Pest Management)

एकीकत शत जछीि वयिसथापन बालछी िबरिाका शतहर (रोग, कीरा, झारपात, चरा, मसा आिद) लाई आिथयाक रपल नयायोिचत, पयायािरणछीय दिषटकोणल िदगो तथा सामािजक रपमा सिछीकायया बालछी सरकषण गनन एक िििि हो । यसमा एकभनदा बिछी वयिसथापनका ििििहरको एकीकत रपमा परयोग गररन जसल गदाया रासायिनक ििषादछीहरको परयोगमा कमछी हन आउ ।

एकीकत वयिसथापनका मखय िसरानतहरः (१) सिसथ बालछी उतपादन, (२) खतबारछीको िनयिमत अिलोकन, (३) िमत जछीिहरको सरकषण (४) कषकहरलाई सिय दकष बनाऔ ।

- 254 -

एकरीकत बाली ितर वयिसथापनका ििििहरः

१. रोग कीरा अिरोिक जातको परयोग (Resistant Varieties): रोग कीराल नोकसानछी नहन िा कम हन जातको परयोग गनन ।

२. किष कमयामा आिाररत तररका (Cultural Method): बालछी चकर, िबउ नन िा रोपाइ गनन समयको हरफर, खतको सरसफाइ, उिचत खनजोत, बालछी कटानछीपि अिशष नषट गनन ।

३. भौितक तथा यािनतक तररका (Physical and Mechanical): हातल िटपन, अिरोि राखन, पासो थापन, अनाज सकाउन आिद ।

४. जििक तररका (Biological Control Method): परजछीिछी एि िशकारछी कीराका साथ िििभनन जछीिाणजसत याकटररया (ििटछी.), फगस, भाइरस (एन.िप.िभ.) र िनमाटोडको परयोग ।

५. आकषयाक रासायिनक पदाथयाको परयोग (Chemical Atractants): िििभनन आकषयाक रासायिनक पदाथया जसतः िमथाइल यिजनल, कयिलयर र िििभनन फरोमन जसतः हलछीलयर सपोडोलयर आिदको परयोग ।

६. ररल वयिसथापनका ििििहर ।७. हमवोनको परयोगः िििभनन हमवोन जसत आपलोरको परयोग ।८. ििषादछीको परयोग (Chemical Control Method): अनय ििििहरल िनयनतण नभएमा उपयकत ििषादछीको

साििानछीपियाक परयोग गनन ।

नपालमा कषकहरल अपनाइसकका कही आई.िप.एम. परििििहरः

• नछीम, िटमर, बोझो, िततपातछी, जिान, तोरछीको तल परयोग गरछी अनन भणडारणमा रोग कीरा िनयनतण ।• काठको िलो, गहत, साबनपानछी, सतधीको झोल परयोग गरछी तरकारछी बालछीको कीरा िनयनतण ।• सनतलाजात फलफल र लहर तरकारछीको औसा कीरा िनयनतणका लािग फरोमन टरयाप, खतबारछीको सरसफाइ ।• सथानछीय िनसपितबाट तयार गररन झोलमल, गाईको गहत, मोहछी आिदको परयोग ।• कहछी मातामा िििभनन पासोहरको परयोग ।• कहछी मातामा िसछीजनय, याकटरछीया, भाइरस तथा िनमाटोड जनय जििक ििषादछीको परयोग ।• िमत जछीिहरको सरकषण ।

फलफल तथा तरकारी बालीमा फरोमन टरयापको परयोगः

क) लहर तरकारछी बालछी (ककरििटस) जसत काकरो, िररौला, लौका, आिद ककरििटस समदायका तरकारछी बालछीमा लागन कीराहर र ितनबाट हन हािन-नोकसानछी िनयनतणको लािग कयिलयर नामक फरोमनको परयोग गररन । फरोमन टरयापको बटािभत रािखएको कपासमा ५/५ थोपा कयिलयर र मालाथायन ५० को झोल राखछी जिमनबाट ५ िफट उचाइमा राखनपदया । फरोमनको गनिल भाल िझगाहर आकिषयात भई मालाथायनको परभािल मदया न । पोथछील बतास फल पादया । परितरोपनछी ५ िटा टरयाप राखनपदया ।

ख) फलफल बालछीः फलफलमा लागन औसा कीरा िनयनतणका लािग िमथायल यिजनल नामक फरोमनको परयोग गररन । टरयापलाई बिलयो हागामा झनडयाउनपदया । फरोमनको गनिल भाल िझगा आकिषयात हन र मनन गदया न । पोथछी िझगाल बतास फल पादया । यसबाट कीराको सखयामा कमछी भई िनयनतण हन । परित टरयाप ५/५ थोपाका दरल िमथायल यिजनल र मालाथयन झोल राखनपदया । नोटः हरक १/१ मिहनामा मालाथायन झोल ५ थोपा परित टरयाप थपन ।

- 255 -

करीरा वयिसथापनका लािग उपलवि हन सकन कही पासोहर

कर.स. पासोको नाम परयोग हन१ लाइट टरयाप रातछीमा उडन कीराहर२ एलो सटछीकी टरयाप साना उडन कीराहर जसत लाहछी, सतो िझगा, िलफमाइनर३ सटनर टरयाप िमथाइल यिजनल, कयिलयर फरोमन४ फनल टरयाप हलछीलयर, सपोडो लयर, लयिसनोडस लयर, पिकटनो लयर, सछीपरो लयर५ डलटरा टरयाप िड. िि. एम/परोटला लयर६ ओटा टछी टरयाप िड.िि.एम/परोटला लयर, िप. िट. एम १,२ लयर७ मयाकफल टरयाप िििभनन लयरको लािग८ िपटफल टरयाप माटोको सतहमा िहडन कीराहर

बजारमा उपलि हन सकन कही फरोमन/लयर

कर.स. पासोको नाम करीरा बाली१ िमथाइल यिजनल फल कहाउन औसा सनतला जात आप फलफल२ कयिलयर फल कहाउन औसा काकरो फसधी समहका बालछी३ वयाकटोसरा कमपोिजिटइ फल कहाउन औसा मािथका दि बालछी४ हलछी लयर गोलभडाको फलको गभारो गोलभडा, चना, रहर५ सपोडो लयर सतधीको पातखान लाभाया सतधी, काउलछी िगया,आल गोलभडा६ िड.िि.एम/परोटला लयर इट बट पतलछी काउलछी बनदा समहका७ लयिसनोडस लयर फल र डाठमा लागन गभारो भाणटा८ िप.िट.एम १,२ लयर जोताहा पतलछी आल९ सछीपरो लयर पहलो गभारो िान

१० पिकटनो लयर दानामा लागन गलाबछी गभारो कपास११ इरिमट र इरिमन लयर दानामा लागन िकन गभारो कपास१२ िटएलएम लयर टमाटरको पात खनन टटा कीरा टमाटर

कही परचिलत जििक तथा िानसपितक ििषादी

कर.स. नाम परयोग१ एजाडछीरकटछीन (नछीममा आिाररत) िििभनन कीराहरको लािग२ वयभररया बिसयाना (िसछीजनय) पतलछीका लाभाया, साना चसन कीरा३ मटाराइिजयम एनछीसोपलई (िसछीजनय) खपट र पतलछीका लाभायाहर (माटोमा िसन जसत

खम)४ भिटयासिलयम लकानछी (िसछीजनय) सतो िझगा, लाहछी, िलफमाइनर५ ििसलस थरनजनिसस कसटाकी (याकटररयाजनय) िििभनन पतलछी समहका लाभायाहर

- 256 -

कर.स. नाम परयोग६ नयिकलयर पोलछीहरिोिसस भाइरस

क) हलछीख) सपोडो

क) गोलभडाको फल खान गभारो (हलछीकोभपाया आमधीजरा) ख) सतधीको पात खान लाभाया (Spodopterea litura)

७ इनटोमोपयाथोजनछीक िनमाटोड माटोमा बसन िििभनन कीराहर जसत खम८ टराइकोडमाया िभररडछी र हजायािनयम िसछीजनय रोग ििशष गरछी माटोमा रहन९ सयडोमोनास फलरसनस कराको पनामा िबलट, डयािमपङ अफ, िानको

सछीथ लाइट, उखकाक रड रट, चना र गोलभडाको ओइलाउन रोग

जीिनािक ििषादीको सरिकषत परयोग तथा वयिसथापन

क) जछीिनाशक ििषादछीको ििषालपनाको तलनातमक िगधीकरण (WHO, 2009)खतराको सतर एल.डछी. ५० मसामा (िमिलगाम परित कजछी शरछीरको तौलमा)

मौिखक ालािाटअतयनत खतरनाक ५ िमिलगाम भनदा कम ५०िमिलगामभनदा कमअित खतरनामक ५–५०िमिलगाम ५०–२००िमिलगाममाधयम रपल खतरनाक ५१–२००० िमिलगाम २००–२०००िमिलगामसामानय रपल खतरनाक २०००–५००० िमिलगाम २०००–५०००िमिलगामसरिकषत ५०००िमिलगामभनदा मािथ ५०००िमिलगामभनदा मािथ

(एल.वि. ५०: विियादरीकरो मयातया जसल पररीकण गररएकरो जनयािरकरो ५०% सखययालयाई मयादवा )

ख) जछीिनाशक ििषादछीको सरिकषत परयोगः ििषादछीको उिचत रपमा उपयोग नगररएमा यसल उपयोग कताया, अर मािनस, ररपालिा पशहर, िनयजनतहर र लाभकारछी कीराहरलाई समत हािन प-याउनका साथ िातािरणलाई पिन नोकसान गदया ।

१) सामानय िसधिानतःक) अनािशयक रपमा ििषादछी परयोग नगनयाहोस ।ख) समभािित खतराबाट साििान हनहोस ।ग) ििषादछीको लबल र अनय पचायाहर पिनहोस ।र) कटाकटछीलाई ििषादछीबाट टािा राखनहोस ।

२) करीटनािक ििषादी उपयोग गनय अगािडःक) ििषादछी सरिकषत ठाउमा तालाबनदछी गरछी राखनप या ।ख) सपरयर/डषटर रामो अिसथामा हनप या ।ग) उपकरणलाई काम गनया अिर र काम सिकएपि जाच गनयाप या ।र) कम रातक (परित िकलोगाम ५०१ िमलछीगाम भनदा मािथ एल.डछी. ५० भएको) सरिकषत ििषादछी परयोग

गनयाप या ।

- 257 -

३) िमशण बनाउदा र दायःक) सरकषातमक पिहरन लगाउनप या, जसतः परा बाहलाको कमछीज, लामो पतलङग, जतिा िा बट, चौडा िकनारा

भएको टोपछी, हातमा रबरको पनजा, मासक, कितम शवास उपकरण आिद ।ख) चरोट िपउन िा िमपान गनया हदन ।ग) ििषादछी अनय ठाउमा फिलन नपाओस भननका लािग ििषादछीको पयाकटलाई साििानछीपियाक खोलनपदया ।र) हािाको बहाि कम भएको बलामा नन गनयापदया ।ङ) बनद भएको नोजललाई मखल फकनहदन ।

४) जीिननािक ििषादी परयोग पचिातःक) ििषादछीको परयोग गरका कागजछी पदाथयालाई सरिकषत सथानमा जलाएर िा गाडर नषट गनयाप या ।ख) परयोग गररएको भाडा कमतछीमा ३ पटक साबन पानछील सफा गनयापदया ।ग) हात मख रामरछी साबन पानछील िनपदया ।र) उपकरणलाई रामरछी सफा गरर राखनपदया ।

५) ििष लागका लकषणहर र पराथिमक उपचारः ओगायानोफसफट र काबयामट यौिगकहर जसत मटािसड, मटािससटकस, नभान आिदल कोिलनषटर रोकदन, जसल

गदाया सनाय परणालछीमा ििकार उतपनन हन जान । टाउको दखन, ररगटा लागन र िाकिाकी हन र तयसपचिात जाडो भई पिसना आउन, झाडा लागन र बानता हन लकषणहर दखापदया न । मासपशछीहर थकया न, भछीषण कमपन हन र अचत नहन अिसथाहर समत हन सक ।

पराथिमक उपचारःक) रोगछीलाई आिा झकको रपमा टाउको तल पनन गरछी राखनपदया ।ख) बानता गराउन वयिसथा गनयाप या ।ग) रामरछी हािा आउन वयिसथा िमलाउनपदया ।र) िटो असपताल लजान वयिसथा गनयाप या ।च) एटरोिफन सलफटको २ िमलछी गाम इनटराभनस सई िदनप या ।

सरोतः पलयानट कियारवनटन एि विियादरी वयिसथयापन कनद, हररहरभिन लवलतपर २०७७।

- 258 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*!^

= s[li

f yf]s

किष

थोक

बज

ारहर

को ि

ििरण

कर. स

बजारक

ो नाम

जगगा

को

कषतफ

लजग

गाक

ो सि

ािमति

सञचा

लन

परकया

कनद

मा

दताया न

.सट

र स ख

या

भाडा

मा

लाग

को

सटर

स खया

कारो

बार र

कम

(र. ह

जारम

ा) आ

२०७६

/७७

औषत

बािष

याक

आमद

ानछी

आ.ब

. २०

७६/७

औषत

बािष

याक

खचया

आ.ब

. २०

७६/७

बजारक

ो बग

धीकरण

बजार

यबस

थापन

सिम

ित,

िबता

यामोड,

िबता

यामोड

नगरप

ािलक

ा िाड

या न. ५

, परद

श न

३ िब

रा

१८ क

ठा

नपाल

सरक

ार, ख

ादय

तथा क

िष ब

जार स

िा

ििभा

किष

बजा

र ििक

ास

तथा व

यिसथ

ापन

िनदनि

शक

ा २०७

३ अ

नसार

-४३

४३३९

८१५६

०५८

७०४३

०५६

५९५१

४क

किष

बजा

र यि

सथाप

न सि

मित,

िरान

, िरान

उप

महान

गरपा

िलक

ा, िड

ा न.

१३,

सनस

रछी, पर

दश न

१ िब

रा

१३ क

ठा

१२ ि

नपाल

सरक

ार,

ततक

ािलन

बजार

ििक

ास म

हाश

ाखा

किष

बजा

र ििक

ास

तथा व

यिसथ

ापन

िनदनि

शक

ा २०७

३ अ

नसार

०४६०

६०५८

१३१८

४८५

६०००

०७९

०७००

०क

बजार

यबस

थापन

सिम

ित,

िलक

िरिम

िथल

ा नग

रपािल

का,

िलक

िर,

िनषा

परदश

न . २

१ िब

रा ३

ठा ६

िर

नपाल

सरक

ार, ख

ादय

तथा क

िष ब

जार स

िा

ििभा

किष

बजा

र ििक

ास

तथा व

यिसथ

ापन

िनदनि

शक

ा २०७

३ अ

नसार

०७१०

८९७

२८४७

७३२६

५०४७

३१७

३०२७

७ख

बजार

यबस

थापन

सिम

ित,

िसनि

लछी क

मलाम

ाई

नगरप

ािलक

ा िा

डया न.

बागम

तछी पर

दश

४ क

ठा १

२ िर

नगरप

ािलक

किष

बजा

र ििक

ास

तथा व

यिसथ

ापन

िनदनि

शक

ा २०७

३ अ

नसार

-६०

५८६३

८८५

२५१२

९२२

२४९७

२४६

- 259 -

कर. स

बजारक

ो नाम

जगगा

को

कषतफ

लजग

गाक

ो सि

ािमति

सञचा

लन

परकया

कनद

मा

दताया न

.सट

र स ख

या

भाडा

मा

लाग

को

सटर

स खया

कारो

बार र

कम

(र. ह

जारम

ा) आ

२०७६

/७७

औषत

बािष

याक

आमद

ानछी

आ.ब

. २०

७६/७

औषत

बािष

याक

खचया

आ.ब

. २०

७६/७

बजारक

ो बग

धीकरण

किष

बजा

र यि

सथाप

न सि

मित,

काि

ासोत

छी क

ािास

ोतछी न

गरपा

िलक

ा २,

निल

परास

छी, गण

डकी पर

दश

४ िब

गाहा

सिािम

ति ब

न मन

ताल

य, भ

ोगािि

कार

किष

तथा

पश

पनछी

िि

कास

मनत

ालय

किष

बजा

र ििक

ास

तथा व

यिसथ

ापन

िनदनि

शक

ा २०७

३ अ

नसार

०८१९

१९६७

२८००

३१६८

१००

३०८३

६१०

किष

बजा

र यि

सथाप

न सि

मित,

पोख

रा पो

खरा

महान

गरपा

िलक

ा िडा

न. ९

, गण

डकी पर

दश

४६ रो

पनछी

पोख

रा उप

तयक

ा नगर

िि

कास

सिम

ित

किष

बजा

र ििक

ास

तथा व

यिसथ

ापन

िनदनि

शक

ा २०७

३ अ

नसार

०६१५

५१५

५७८

३६४३

३१४

२७६८

८३८०

००००

०क

बजार

यबस

थापन

सिम

ित,

बटिल

बटि

ल उ

प-मह

ानगर

पािल

का-६

, रप

नदहछी

, लिमब

नछी पर

दश

१ िब

रा ७

ठा

बटिल

उप

महान

गरपा

िलक

किष

बजा

र ििक

ास

तथा व

यिसथ

ापन

िनदनि

शक

ा २०७

३ अ

नसार

०३

भई

तलल

ा ६५

, पि

हलो

तलल

ा ३९

, जम

मा

१०४

६५ ि

टा

४८८१

७७७

१४८९

७८६८

११९३

९२३०

- 260 -

कर. स

बजारक

ो नाम

जगगा

को

कषतफ

लजग

गाक

ो सि

ािमति

सञचा

लन

परकया

कनद

मा

दताया न

.सट

र स ख

या

भाडा

मा

लाग

को

सटर

स खया

कारो

बार र

कम

(र. ह

जारम

ा) आ

२०७६

/७७

औषत

बािष

याक

आमद

ानछी

आ.ब

. २०

७६/७

औषत

बािष

याक

खचया

आ.ब

. २०

७६/७

बजारक

ो बग

धीकरण

किष

बजा

र यि

सथाप

न सि

मित,

कोह

लपर

कोह

लपर

नग

रपािल

का ि

डा न

. ११,

िमबनछी

परदश

१ िब

गाहा

नपाल

सरक

ार,

ततक

ािलन

बजार

ििक

ास म

हाश

ाखा

किष

बजा

र ििक

ास

तथा व

यिसथ

ापन

िनदनि

शक

ा २०७

३ अ

नसार

०५२५

२०६५

७२९२

३२७६

०००

१७१२

०८०

किष

बजा

र यि

सथाप

न सि

मित,

सख

नत बछी

रनदनग

र नग

रपािल

का ६

, सख

नत,

कणा

यालछी पर

दश

१८ क

ठासख

नत नग

र ििक

ास

सिमि

किष

बजा

र ििक

ास

तथा व

यिसथ

ापन

िनदनि

शक

ा २०७

३ अ

नसार

०२५०

४९७४

००००

२९००

०००

२०००

०००

१०

किष

बजा

र यि

सथाप

न सि

मित,

अतिर

रया ग

ोदाि

रछी नग

रपािल

का,

िडा न

. १,

कल

ालछी,

सदरप

िचिम

परदश

३ िब

रा

१५ क

ठा

सिािम

ति ब

न मन

ताल

य, भ

ोगािि

कार

किष

तथा

पश

पनछी

िि

कास

मनत

ालय

किष

बजा

र ििक

ास

तथा व

यिसथ

ापन

िनदनि

शक

ा २०७

३ अ

नसार

०१३७

३७३९

००४

२७७७

६९१

१५५४

३४७

िनज

ीसतर

बाट

सञच

ािलत

किष

उपज

बज

ारहर

रत क

िष स

हकार

ी ससथ

ा िल

. दार

ा सञच

ािलत

कर.स

िष उ

पज ब

जार

को न

ामबज

ारक

ो परक

ितफ

ोन न

िष उ

पज ब

जार

को न

ामबज

ारक

ो परक

ितफ

ोन न

१शरछी

कमप

लकस

परा.ि

पोख

रा क

ासक

ीथो

हररत

साम

दािय

क क

िष ब

जार

थोक

तथा

खदा

984859

- 261 -

िनज

ीसतर

बाट

सञच

ािलत

किष

उपज

बज

ारहर

रत क

िष स

हकार

ी ससथ

ा िल

. दार

ा सञच

ािलत

कर.स

िष उ

पज ब

जार

को न

ामबज

ारक

ो परक

ितफ

ोन न

िष उ

पज ब

जार

को न

ामबज

ारक

ो परक

ितफ

ोन न

२.बल

ख क

िष त

था त

रकारछी

बजा

र, क

ाठमा

डौथो

हररत

साम

दािय

क क

िष ब

जार

थोक

तथा

खदा

३प च

ौ पसल

परा .

िल .

थोक

इचम

ित स

ामदा

ियक

किष

बजा

रथो

क त

था ख

दा01

४.िम

बाराह

छी तरक

ार तथ

ा फल

फल

िबिकर

नदथो

5. क

िष पर

िरयान

बजार

ििक

ास पर

ा .िल

., भर

तपर -

२ कष

तपर,

िचति

नथो

क र

मदा

नोटः

साम

गछीहर

को म

लय सथ

ानअ

नसार

फरक

पनन

गदया

समझन

पनन क

राः पल

ािषटक

रर ब

मौसम

छी तरक

ारछी उ

तपाद

नको प

िायािा

र हो य

िद ब

िछी उ

तपाद

न तथ

ा आमद

ानछी ि

लन

हो भ

न उप

यकत त

रकारछी

को ज

ातक

ो नौ

ट, िस

फारर

स बा

लछी

वयिस

थापन

परिि

ििक

ो अिल

मबन

तथा ब

जारक

ो माग

अनस

ारको उ

तपाद

न गन

या आिश

यक ह

न ।

[lif c

कर.स

.मि

सनक

ो नाम

मिस

नको क

ाममि

सनक

ो परक

ारमि

सनक

ो कषमत

ामा

नयता

परापत

उतप

ादक

कोद

ो चटन

र फ

लन

कोद

ो चटन

र फ

लन म

िसन

खटा

िा

ििदयत

दबल

सचा

लन

गरछी

कोद

ो चोट

न र फ

लन स

िकन

खटा

ल च

लाउ

नएक

रणट

ामा ४

० दि

ख ६

० िक

लो स

मम

कोद

ो चटन

र फ

लन स

िकन

।ज.

िि. ि

कयाश

गिाक

वो, ल

िलतप

रफ

ोन न

. ९८४

१२३९

३४६

ििदयत

बाट

चलाउ

नएक

रणट

ामा ६

० दि

ख ८

० िक

लो स

मम

कोद

ो चटन

र फ

लन स

िकन

- 262 -

मिस

नको न

ाममि

सनक

ो काम

मिस

नको पर

कार

मिस

नको कष

मता

मानय

ता पर

ापत उ

तपाद

@मक

ोड

ाउन

r)मक

ोड

ाउन

मिसन

कन

काठ

िा

टबल

जसत

ो ठाउ

मा ज

डान

गरर

मक

ोडया

उन स

िकन

हातल

चल

ाउन

एक र

णटाम

ा १३

दिख

१५

िकल

ो समम

डाउन

सिक

न ।

जनयन

इिनज

िनयर

रङग

िकयाश

गिाक

वो, ल

िलतप

र, मो

बाइल

९८४१

२११२

२३

#मक

रोपन

)मक

को ब

छीउ र

मल ए

क प

टकमा

नजोत

भएक

ो िा ख

नजोत

नभ

एको ख

तमा र

ोपन िम

लन ।

हातल

चल

ाउन

एक र

णटाम

ा १ रो

पनछी स

मम ज

गगाम

ा मक

रोप

न सि

कन

।जन

यन इ

िनजिन

यररङ

िकया

शप,

गि

ाकवो,

लिल

तपर,

मोबा

इल न

. ९८

४१२१

१२२३

$िा

नको झ

ार गो

डन

r)यस

मिस

नको पर

योगल

लाइ

नमा

रोपक

ो िान

लाई

गोड

मल ग

रर झा

रलाई

माट

ोमा न

िमल

ाउन

गया ।

हातल

चल

ाउन

कोन

ो िि

डरएक

रोपन

छीको झ

ार ५

दिख

६ र

णटाम

ा गो

डन स

िकन

।जन

यन इ

िनजिन

यररङ

िकया

शप,

गि

ाकवो,

लिल

तपर,

मोबा

इल न

. ९८

४१२१

१२२३

हातल

चल

ाउन

रोटरछी

ििडर

एक रो

पनछीक

ो झार

५ द

िख ६

रणट

ामा

गोडन

सिक

न ।

%बछी

उ सफ

ा गनन

यस म

िसनक

ो परयो

गल रा

यो,

मला,

कराउ

, िभण

डछी, ग

ह जस

ता

अनय

बछीउ

हरल

ाई स

फा ग

नन ग

या ।

हातल

चल

ाउन

बछीउक

ो आक

ार तथ

ा तौल

आनस

ार एक

रण

टामा

६०

दिख

८५

िकल

ो समम

सफ

ा गन

या सिक

न ।

जनयन

इिनज

िनयर

रङ ि

कयाश

गिाक

वो, ल

िलतप

र, मो

बाइल

९८४१

२११२

२३

इ.िड

. कफ

ी पलप

र (A

यस म

िसनक

ो परयो

गल क

फीक

ा बो

करा

ोडया

उन ग

या ।हा

तल च

लाउ

नएक

रणट

ामा ५

० दि

ख ६

० िक

लो स

मम

कफ

ीका ब

ोकरा

ोडया

उन स

िकन

।ज.

िछी. ि

कयाश

गिाक

वो, ल

िलतप

रफ

ोन न

. ९८४

१२३९

३४६

खटा

ल च

लाउ

नएक

रणट

ामा १

०० द

िख १

२० िक

लो

समम

कफ

ीका ब

ोकरा

ोडया

उन स

िकन

।िि

दयतबा

ट चल

ाउन

एक र

णटाम

ा १२०

दिख

१५०

िकल

ो सम

म क

फीक

ा बोकर

ा ोड

याउन

सिक

न ।

&िा

न र ग

ह चट

न रिस

र (R

हलक

ा िजन

भएक

ो यस

मिसन

को पर

योगल

िान

र गह

टाल

चल

ाएर च

टन स

िकन

खटा

ल च

लाउ

नएक

रणट

ामा ५

० दि

ख ६

० िक

लोस

मम

गह च

टन स

िकन

।जन

यन इ

िनजिन

यररङ

िकया

शप,

गि

ाकवो,

लिल

तपर,

मोबा

इल न

. ९८

४१२१

१२२३

एक र

णटाम

ा ७०

दिख

८०

िकल

ोसमम

िा

न चट

न सि

कन

- 263 -

मिस

नको न

ाममि

सनक

ो काम

मिस

नको पर

कार

मिस

नको कष

मता

मानय

ता पर

ापत उ

तपाद

*यर

रया म

ोलािस

स िम

नलया

लक

यस म

िसनक

ो परयो

गल च

ौपाय

ा गा

ई, भ

सछीहर

का ल

ािग य

ररया

मोल

ािसस

लक

बना

ईन

हातल

चल

ाउन

यस म

िसनल

१६x

१२x६

सिनट

िमटर

को

५ िम

नटमा

एक

पटक

मा ित

निटा

यररय

ा मो

लािस

स ल

क ब

नाइन

ज.िछी

. िकया

शप,

गि

ाकवो,

लिल

तपर

फोन

न. ९

८४१२

३९३४

दिा स

फा ग

नन मि

सन

r)यस

मिस

नको पर

योगल

अदि

ा िा

बसारम

ा टािस

एका म

ाटोल

ाई

पानछी

क फ

ोहराल

सफ

ा गररन

ििदयत

बाट

चलाउ

नएक

रणट

ामा ४

०० िक

लो स

मम अ

दिा

सफा ग

नया सि

कन

र एक

रणट

ामा १

यिनट

ििदयत

को ख

पत ह

जनयन

इिनज

िनयर

रङ ि

कयाश

गिाक

वो, ल

िलतप

र, मो

बाइल

९८४१

२११२

२३!)

सिारर

एको फ

लाम

हल

ो (I

यस म

िसनक

ो परयो

गल

खतब

ारछीमा

जोतन

काम

गररन

गोरल

तानन

परमप

रागत

(काठ

) हल

ो भनद

ा िटक

ाउ ह

नराि

षटरय

किष

इिनज

िनयर

रङ

अनस

निान

कनद

, नाक

या, ख

मलटा

र, ल

िलतप

र, फ

ोन न

. ०१

-५५२

१३०७

!!पल

ािषटक

पोख

रछी (P

बषायात

को प

ानछील

ाई स

कल

न गर

र क

िषमा

परयो

ग गन

या सिक

न२५

० दि

ख ३

५० िज

.एस

.एम.

को र

िगन

िसलप

ोलछीन

पल

ािसटक

को पर

योग

गररन

६०,०

०० िल

टर कष

मताक

ो पोख

रछीको

पानछी

बाट

कररब

दई

दिख

ितन

रोपनछी

जग

गामा

लगा

एका त

रकारछी

खतछी

मा

िसचा

ई गन

या सक

न ।

रािषटर

य क

िष इ

िनजिन

यररङ

नसनि

ान क

नद, न

ाकया,

खमल

टार,

लिल

तपर,

फोन

०१-५

५२१३

०७

!@बा

रछीको झ

ार गो

डन

ििडर

यस म

िसनक

ो परयो

गल ल

ाइनम

ा ल

गाएक

ो (तर

कारछी

, मक

बाल

छी, इत

यािद

) बाल

छीको झ

ारलाई

गोड

न क

ाम ग

ररन

हातल

चल

ाउन

एक ज

ना िक

सानल

एक

िदनम

ा २ द

िख

२.५

रोपनछी

खत

बारछीम

ा गोड

मल ग

नया सक

रािषटर

य क

िष इ

िनजिन

यररङ

नसनि

ान क

नद, न

ाकया,

खमल

टार,

लिल

तपर,

फोन

०१-५

५२१३

०७ज.

िछी. ि

कयाश

गिाक

वो, ल

िलतप

रफ

ोन न

. ९८४

१२३९

३४६

- 264 -

मिस

नको न

ाममि

सनक

ो काम

मिस

नको पर

कार

मिस

नको कष

मता

मानय

ता पर

ापत उ

तपाद

!#सो

लार

टनल

रिाय

र (S

िटो

किह

न क

िष उ

पजहर

वय

ािसा

ियक

रपम

ा किष

उपज

सक

ाउन

सिक

न ठल

ो कषमत

ाको

सोल

ार रिा

यर पर

िििि

को पर

योग

गनया स

िकन

सौयया

शिकत

को पर

योग

गरर ५

५ िड

गछी

सिनट

गड स

मम

तापकर

म पग

५x२

िमटर

साइ

जको ए

क प

टमा १

५०

दिख

२००

िकल

ो किष

उपज

सक

ाउन

सिक

न ।

रािषटर

य क

िष इ

िनजिन

यररङ

नसनि

ान क

नद, न

ाकया,

खमल

टार,

लिल

तपर,

फोन

०१-५

५२१३

०७

!$भस

चल

ो (R

िानक

ो भसल

ाई इ

निनक

ो रपम

ा परय

ोग ग

रछी ख

ाना प

काउ

न सि

कन

ईनिन

िा द

ाउरा

अभा

ि भए

को ठ

ाउमा

सा

नो प

ररिारक

ा रर

ायसछी

परयो

जनक

ो ल

ािग

यसक

ो ताप

छीय कष

मता १

३००

िाट

समम

पग

।राि

षटरय

किष

इिनज

िनयर

रङ

अनस

निान

कनद

, नाक

या, ख

मलटा

र, ल

िलतप

र, फ

ोन न

. ०१

-५५२

१३०७

!%सि

ाररएक

ो पल

ािषटक

को

रर (I

यस पर

िििि

को पर

योगल

बमौ

समछी

(िषा

यायाम

िा िह

उदमा

) तरक

ारछी

खतछी

गनया

सिक

न ।

१२०

िज.ए

स.एम

. सत

ो िसल

पोिल

न पल

ािसटक

र बा

सको

परयोग

गररन

समदछी

सतह

बाट

६००

दिख

१२०

० िम

टर

सममक

ो उचा

इमा र

हको ठ

ाउहर

का ल

ािग

उपयो

गछी ह

न ।

रािषटर

य क

िष इ

िनजिन

यररङ

नसनि

ान क

नद, न

ाकया,

खमल

टार,

लिल

तपर,

फोन

०१-५

५२१३

०७!^

भसा क

ाटन

यस म

िसनक

ो परयो

गल ह

ररयो र

सक

को र

ासल

ई सि

जल स

ानो

- सान

ो टकर

ामा क

ाटन

गया ।

हातल

चल

ाउन,

सान

ा चय

ाउ ख

तछी त

था

पशपा

लन

िकसा

नका

लािग

उपय

कत

एक र

णटाम

ा ३०

दिख

३५

िकल

ोसमम

एक

जना

ल भ

स क

ाटन

सक

।राि

षटरय

किष

इिनज

िनयर

रङ

अनस

निान

कनद

, नाक

या, ख

मलटा

र, ल

िलतप

र, फ

ोन न

. ०१

-५५२

१३०७

!&मि

लट-य

ाक स

ोलार

रिायर

सौयया

शिकत

को पर

योग

गरछी क

िष

उपजह

र: म

ाा,

मास,

सयाउ

, चय

ाउ, क

फी,

मसल

ा, अ

दिा,

िसार,

तरक

ारछी इ

तयािद

सक

ाउनक

ो लािग

उपय

ोगछी

साना

िकसा

वयाि

सािय

क त

था

दगयाम

कषतक

ा लािग

उप

यकत

२ िम

टर स

ाइजक

ो रिाय

रको कष

मता:

२५ िक

लो क

िष स

काउ

न १

दिख

१.५

िद

न ल

ागन

सन ि

कसया न

पाल

, बलख

ाठमा

डौ, फ

ोन न

. ०१-

४३३०

८५४,

मोब

ाइल

९८५१

०४८९

७१

- 265 -

मिस

नको न

ाममि

सनक

ो काम

मिस

नको पर

कार

मिस

नको कष

मता

मानय

ता पर

ापत उ

तपाद

!*सर

ल थय

ापचो स

ोलार

रिायर

सौयया

शिकत

को पर

योग

गरर क

िष

उपजह

र: म

ाा,

मास,

सयाउ

, चय

ाउ, क

फी,

मसल

ा, अ

दिा,

बसार,

तरक

ारछी इ

तयािद

सक

ाउनक

ो लािग

उपय

ोगछी ।

साना

िकसा

वयाि

सािय

क त

था

दगयाम

कषतक

ा लािग

उप

यकत

२ िम

टर स

ाइजक

ो रिाय

रको कष

मता:

१० िक

लो क

िष उ

पज स

काउ

न १

दिख

िदन

लागन

रािषटर

य क

िष इ

िनजिन

यररङ

नसनि

ान क

नद, न

ाकया,

खमल

टार,

लिल

तपर,

फोन

०१-५

५२१३

०७

!(हा

इिबड

सोल

ार रिा

यर

सौयया

शिकत

िा द

ाउराक

ो परयो

ग गर

र किष

उपज

हर: म

ाा,

मास,

सय

ाउ, च

याउ,

कफ

ी, मस

ला,

अदि

ा, बस

ार, त

रकारछी

इतय

ािद

सकाउ

नको ल

ािग उ

पयोग

छी ।

साना

िकसा

वयाि

सािय

क त

था

दगयाम

कषतक

ा लािग

उप

यकत

२ िम

टर स

ाइजक

ो रिाय

रको कष

मता:

२५ िक

लो क

िष उ

पज स

काउ

न १

िदन

लागन

गया ।

रािषटर

य क

िष इ

िनजिन

यररङ

नसनि

ान क

नद, न

ाकया,

खमल

टार,

लिल

तपर,

फोन

०१-५

५२१३

०७

@)बा

दर ि

पाउन

यस म

िसनक

ो परयो

गल

बादर

हरल

ाई ठ

लो आ

िाजक

ो मा

धयमल

िपा

उन ग

ररन

बादर

को स

मसया

भए

को ठ

ाउक

ो लाग

छी उप

यकत

यस म

िसनल

९०

िड.िि

. समम

को

आिा

जल ब

ादरह

रलाई

िपा

उन क

ाम

गया ।

रािषटर

य क

िष इ

िनजिन

यररङ

नसनि

ान क

नद, न

ाकया,

खमल

टार,

लिल

तपर,

फोन

०१-५

५२१३

०७

किष

औज

ार अ

नसनि

ान क

नदर, र

ानीघ

ाट, ि

ीरगन

ज, प

सायब

ाट िि

किस

त तथ

ा वया

िसािय

क र

पबाट

उतप

ािदत

किष

औज

ार/उ

पकरण

हर

कर.

मिस

न/परि

िििक

ो नाम

मिस

नको क

ामिक

िसम/

ििति

को

सोत

काय

य कषमत

ा/ििि

षता

सो स

मबनि

ी जान

कार

ी उपल

हन स

थान

1रिम

िसडर

r)िह

लयाइ

एको ख

तमा

रिा

िान

(टसा

एको)

लाइ

नमा ल

गाउन

हातल

चल

ाउन

३-४

कटा

परित

रनट

ा अथा

यात २

जनाल

रनटा

मा १

नया सि

कन

किष

औजा

र अनस

निान

कनद

, रान

छीराट

, िछीरग

नज, प

साया, फ

ोन न

. ०५

१-५२

२२३०

- 266 -

कर.

मिस

न/परि

िििक

ो नाम

मिस

नको क

ामिक

िसम/

ििति

को

सोत

काय

य कषमत

ा/ििि

षता

सो स

मबनि

ी जान

कार

ी उपल

हन स

थान

2िज

रो िट

ल िस

ड क

म फ

िटयाल

ाइजर

िरिल

rtiliz

सकख

ा अिस

थामा

िबना

नजोत

िान

, गह,

मङ

, मसर

ो लगा

उन

पािर

िटल

रबाट

सञ

चािल

त५-

६ क

टा पर

ित र

नटा ल

गाउन

सिक

नक

िष औ

जार अ

नसनि

ान क

नद,

रानछीर

ाट, ि

छीरगनज

, पसा

या, फोन

०५१-

५२२२

३०

त िह

लयाउ

न हल

ो (Fi

िान

रोपन

खत

िहलय

ाउन

पश च

ािलत

१.३

हकटर

परित

िदन

(ठटो

नभए

को

अिस

थामा

िष औ

जार अ

नसनि

ान क

नद,

रानछीर

ाट, ि

छीरगनज

, पसा

या, फोन

०५१-

५२२२

३००.

६ हक

टर पर

ित िद

न (ठ

टो भ

एको

अिस

थामा

4मक

रोपन

हल

ो (M

r)मक

लगा

उनपश

चािल

त१०

-१५

कटा

परित

िदन

एक ज

ोडा ग

ोरक

ो परय

ोगल

िष औ

जार अ

नसनि

ान क

नद,

रानछीर

ाट, ि

छीरगनज

, पसा

या, फोन

०५१-

५२२२

३०

5िा

न रोप

न म

िसन

िान

रोपन

हातल

चल

ाउन

९-१२

कटा

परित

िदन

(६ ल

ाइनक

ो)क

िष औ

जार अ

नसनि

ान क

नद,

रानछीर

ाट, ि

छीरगनज

, पसा

या, फोन

०५१-

५२२२

३०६-

९ क

टा पर

ित िद

न (४

लाइ

नको)

6मक

लगा

उन म

िसन

मक ल

गाउन

पािर

िटल

रबाट

सञ

चािल

त१.

१ ह.

परित

िदन

किष

औजा

र अनस

निान

कनद

, रान

छीराट

, िछीरग

नज, प

साया, फ

ोन न

. ०५

१-५२

२२३०

7बम

सपरयर

ििषा

दछी

नन४

पाङग

टरय

ाकटर

बाट

सञचा

िलत

०.१६

ह. पर

ित र

नटा १

० ओ

टा ब

म नो

जल

भएक

ोक

िष औ

जार अ

नसनि

ान क

नद,

रानछीर

ाट, ि

छीरगनज

, पसा

या, फोन

०५१-

५२२२

३०सरो

तः क

वि इ

वनजवन

यररङ

महया

शयार

या, र

मलटया

र लवल

तपर २

०७७

- 267 -

!*= kz'kG5Lsf gZn

१८.१ गाईका जातहर

(क) नपालमा पाइन सथानीय गाईका जातहरःगाईका जात उतपिति िििषताहर१.अामछी गाई

यस गाईको उतपिति अाम िजललामा भए पिन बझाङ,बाजरा र डोटछीमा समत पाइन ।

• ससारको सबभनदा सानो गाई हो । • यसलाई नौ मट गाईको नामल पिन िचिनन ।• यसको रङ कालोदिख खरो, खरानछी, टाटपाट आिद हन ।• शारछीररक तौल १२० दिख १५० क.जछी. समम हन ।• दिनक दि उतपादन १.५ दिख २ िलटर र बिछीमा ४ िलटरसमम

िदन ।२.लल गाई यस गाईको उतपिति

मसताङ िजललामा भए पिन मनाङ र डोलपामा समत पाइन ।

• यो जरो नभएको उचच िहमालछी भगको सकखा िचसो हािापानछीमा हकया न सकन गाई हो ।

• यसको होचो कद, लामो पचर,ोटा खटा, बाकला रौ हनन ।• ियसक भालको शारछीररक तौल १५० दिख २२५ क.जछी. समम र

माउको शारछीररक तौल १२० दिख १६० क.जछी समम हन ।• दिनक दि उतपादन औसत १.६ िलटरसमम दि िदन ।

३.खला गाई यस गाईको उतपिति सदरपिचिम परदशको पहाडछी िजलला खासगरछी बतडछी, डडलिरा, डोटछी िजललामा पाइन ।

• यसको साि तथा गोर ररसाल सिभाि, िसङ िसिा र मािथितर फकन को, शरछीर बिलयो भएको, मालसमान बोकन र खत जोतनको लािग उपयकत जात हो ।

• अनय सथानछीय जातका गाईहर भनदा ठलो शररर हन । • यसको गभयािारण अििि २८८ िदनको हन । • यसल ३०५ िदनको दहनो अिििमा दिनक औसत दि उतपादन

२.५ िलटर िदन ।४.पहाडछी गाई पहाडछी कषत • यो गाई मधय पहाडको लािग उपयकत, पराय कालो रङ, दि

उतपादन कषमता कम भएको, ििषम हािापानछीमा हकया न सकन सानो कदको गाई हो ।

• यो ४ िषयाको उमरमा ियसक भई ५ िषयाको उमरमा पिहलो बत याउ ।• गभयािारण अििि २७५ िदनको हन । • यसल २४० िदनको दहनो अिििमा औसत दिनक दि उतपादन

१.१ िलटर हन ।५.तराई गाई तराई कषत • तराईको समथर भ भागको लािग उपयकत गाईको जात हो ।

• परायः सतो रङ, दि उतपादन कषमता कम भएको, मधयम कदको, कान िसिा, बिलयो र गमधी हािापानछीका लािग उपयकत गाई हो ।

• यसको औसत शारछीररक तौल २१० क.जछी.समम हन । • यसको गभयािारण अििि २९६ िदनको हन । • यसल २४६ िदनको दहनो अिििमा औसत दिनक दि उतपादन

२.१ िलटर हन ।

- 268 -

गाईका जात उतपिति िििषताहर६.िसरछी गाई(लापउनमख)

पिधी पहाडको ,खासगरछी इलाम िजलला

• पहाडका लािग उपयकत गाईको जात हो ।• कालो दिख सतो रङ, दि उतपादन कषमता रामो भएको, चौडा र

चयापटो िनिार, कान सानो र अगािड िनसकको,थोर मािथ फकन को ितखो िसङ हन ।

• गभयािारण अििि २९५ िदनको हन । • यसल २६८ िदनको दहनो अिििमा औसत दिनक दि उतपादन

४.५ िलटर हन ।७.याक िहमालछी कषत

(समद सतहबाट ३००० दिख ४५०० िमटर उचाइसमम )

• यसको भाललाई याक र पोथछीलाई नाक भनर िचिनन ।• यसको दि उतपादन कषमता कम भए पिन िचललो पदाथया ६.६ %

समम हन । • यसको काि िसिा, रौ लामा, िसङ ितखो, लामो र बिलयो ,

अतयििक िचसो सहन सकन कषमता हन ।• यसको गभयािारण अििि २५२ दिख २५५ िदनको हन । • नाकलाई याएको दई मिहनासमम दिहदन निजात बााको लािग

ोिडन र तयसपि मात दिहन । • यसल १६७ िदनको दहनो अिििमा औसत दिनक दि उतपादन

१.३ िलटर हन । • ियसक याकको शारछीररक तौल औसत ३५५ क.जछी. र नाकको

अििकतम ३२५ क.जछी. समम हन ।८. चौरछी गाई उचच पहाडछी कषत (९

हजारदिख १५ हजार िफटसमम)

• चौरछीबाट चौरछी जनमदन र चौरछी उतपादनका लािग शर जातको याक नाक आिशयकता पदया ।

• शर जातको भाललाई याक र पोथछीलाई नाक भिनन भन िणयासङकरलाई चौरछी भिनन ।

• चौरछीको भाललाई झोपा भिनन । यो नपसक हन , भारछी बोकन र खत जोतन परयोग गररन ।

• चौरछीको पोथछीलाई झमा भिनन यो उतपादनशछील हन । यसल दिनक ४ िलटरसमम दि िदन ।

• नाक र सथानछीय जातको बहरको करसबाट जनमको िडमजो चौरछी र याक र सथानछीय गाईको करसबाट जनमकोलाई उराङग चौरछी भिनन ।

• िडमजो चौरछी उचाइमा गएर चनया सकन, ठणडछी सहन सकन र दि उतपादन रामो िदन ।

• उराङग चौरछी उचाइमा गएर चनया नसकन, ठणडछी सहन नसकन र दि उतपादन कम हन ।

- 269 -

(ख) नपालमा पाइन उननत गाईका जातहरः

गाईका जात उतपिति िििषताहर१. जसधी गाई यसको उतपिति बलायत

को जसधी टापमा भएको हो ।

• यो कररब ितभजाकार, रङ परायः रातो, खरो िा कालो, डडालन िसिा, फाचो र थन ठला, टाउको बछीचमा खोपरो पर जसतो, अनहार ोटो र यसको भाल ररसाल हन ।

• सािको शारछीररक तौल ६७५ क .जछी. र माउको तौल ४५० क.जछी. हन ।

• परितित परित जनािर दि उतपादन ५००० दिख ६००० िलटरसमम हन ।

२. होिलसटछीन िरििजयन

यसको उतपिति नदरलयानडको िरिजलयानडमा भएको हो ।

• यो गाई ससारक सबभनदा बिछी दि िदन, सतो, कालो, टाटपाट, िाड अिल कपरको, लामो र साररो मख, गाई शानत सिभािको र साि िहसक सिभािको हन ।

• सािको शारछीररक तौल १००० क.जछी र माउ ६७५ क.जछी. समम हन ।

• दि उतपादन परितबत ६५०० दिख ९००० िलटरसमम भए तापिन ११००० िलटर भनदा बिछी िदएको पिन पाइन ।

३. बाउन सिछीस गाई

यसको उतपिति सिछीजरलयानडमा भएको हो ।

• यो गाई खरो िा कालो रङको, ससत र सोझो हन । परितकल मौसम खपनसकन, डाडाकाडामा पिन पालन सिकन, गिमयामा पिन पालन सिकन ।

• शारछीररक तौल सािको ९०० क.जछी. रमाउको ६२५ क.जछी. समम हन ।

• औसत दि उतपादन परितबत ५५०० िलटरसमम पाइन ।४. सािहिाल गाई

यसको उतपिति पािकसतानको मनटगोमरछीमा भएको हो ।

• चाकलो िनिार, ोटा खटा, ोटा िसङ पािड फकन का, िनक ठलो र लगभग एकतफया िलकको जरो तथा माल भएको हन ।

• यसको रङ रातो र हलका खरो हन । यो एिसयाको रामो दिाल गाई हो । सािको तौल ५०० क.जछी. र माउको तौल ३४० क.जछी. हन ।

• परितबत दि उतपादन १३५० िलटर हन ।५. रड िसनिछी

यसको उतपिति पािकसतानको िसनि परानतमा भएको हो ।

• यसको रङ रातो कालो, िोिो िसङ भएको िर ठलो जरो तथा माल भएको, दररलो शरछीर िनक शानत परकितको, फाचो ठलो र तल झरको हन ।

• सािको शारछीररक तौल ४५० क.जछी. र माउको ३०० क.जछी. सममको हन ।

• औसत दि उतपादन परितबत १५०० दिख २२०० िलटर हन ।

- 270 -

गाईका जात उतपिति िििषताहर६. हररयाणा गाई

यसको उतपिति भारतको हररयाणामा भएको हो ।

• यसको रङ सतो, किसलो र अगलो शररर हन । यसको साि जोतन र गाडा तानन उपयकत हन । ियसक गाईको तौल ५५० क.जछी. हन ।

• परितित औसत दि उतपादन १२०० िलटर हन ।

१८.२ भसीका जातः(क) नपालमा पाइन सथानीय जातका भसीहरः–

भसीका जात

उतपिति िििषताहर

१. िलम भसछी

यसको उतपिति गणडकी परदशको कासकी, सयाङजा, पियात, बागलङ तनह र लमजङमा भएको हो ।

सथानछीय भसछी मधय सबभनदा सानो जातको भसछी हो । यसको िसङ राटछी ितर रमको हिसया आकारको हन । भसछीको शारछीररक तौल औसत ३१० दिख ३१५ क.जछी र यसको परितबत दि उतपादन १०४८ िलटर हन ।यो भसछीको सखया रटदो करममा भएकाल सरकषणका लािग धयान पयायाउन आिशयक ।

२. पाकवोट भसछी

यो जातको भसछी मधय पहाड दिख उचच पहाडमा पाइन ।

यसको रङ कालो हन । तर किहकही खरो र हलका खरो रङमा पाइन । अनहार लामचो, टाउको चपटो, िसङ तरिार आकारको र शारछीरको पाडछी भागितर फकन को हन ।दि उतपादन परितबत १००० िलटर हन ।

३. गडडछी भसछीः

यसको उतपिति सदरपिचिम परदश पहाडछी भगमा भएको हो ।

यसको रङ कालो र िनिारमा सतो थोपला तारो भएको किहकत खरा र िफकका रङको हन । लामो अनहार फरािकलो िनिार र टाउको, िसङ लामो अिया रमाउरो, पणया ििकिसत फाचो, दिका नसा सपषट दिखन हन ।औसत शारछीररक तौल ४५२ क.जछी. र दि उतपादन दिनक ३.५ िलटर पाइन ।यसको सखया रटदो अिसथामा रहकाल सरकषणमा धयान िदन आिशयक ।

(ख) उननत जातको भसीः–

भसीका जात

उतपिति िििषताहर

१. मराया भसछी यसको उतपािति भारतको हररयाणामा भएको हो ।

यो िनकखर कालो शररर, लामो राटछी, ोटा निजकबाट रमका किसएको िसङ, रामो ििकिसत भएको फाचा लामो पचर र पचरको बछीचमा सतो फकवो हन । यसको शारछीररक तौल ४५० दिख ५०० क.जछी र परितबद औसत दि उतपादन १५०० दिख २५०० िलटर हन ।

- 271 -

१८.३ बाखाका जातहर

क) सथानीय जातका बाखाहर

नपालमा मखयतया चार जातका सथानछीय बाखाहर पालन गरको पाइन । यछी सथानछीय जातका बाखाहर यस परकार नः

१. तराई बाखा ः

नपालका तराई (समदछी सतहबाट ६० दिख ३०० िमटरसममको उचाइमा पनन) कषतितर पाइन जातको बाखालाई तराई बाखा भिनन । यो शर जातको बाखा नभएर भारतछीय जातको बाखा जमनापाररको गणहर जसतः मािथ उठका नाक, झिनडएको लामो कान पिन दिखन यसलाई जमनापाररको खचचड पिन भिनन, यदयिप यसबार अधययन अनसनिान हन जररछी दिखन । यो बाखा मझौला आकारको र िििभनन रङको भए तापिन परायः खरो शरछीरमा सतो िसवो रहको हन । यो बाखाको शर नश पाउन किठन भएकाल तराई बाखाका जातछीय ििशषताहरमा पिन समानता न । यो बाखा दि तथा मास दिको लािग उपयकत मािनन । यसको शारछीररक तौल कररब १८ दिख ३५ िकलोगामसमम हन । सालाखाला १५ मिहनाको उमरमा पिहलो पटक याउन र खरछी तथा तराई बाखाको परजनन कषमतामा िर समानताहर पाइन ।

२. खरी/औल बाखा ः

समदछी सतहबाट ३०० दिख १५०० िमटर बछीचको मधयपहाडछी कषतमा पाइन बाखालाई पहाडछी िा खरछी बाखा भनन गररन । िििभनन सात रङका खरछी बाखाहर मधय कालो तथा खरो रङका बाखाहर तलानातमक रपमा िर पाइनन । परायः खरछी बाखाहरमा मधयम आकारका पाडछी फकन का िसङ हनन । थोर बाखाहर मडल पिन पाइएका न । खरछी बाखाको शारछीररक तौल १५ दिख २५ िकलोगामसमम हन भन बोकाको शारछीररक तौल २५ दिख ३५ िकलोगामसमम हन । यो जातको बाखा सालाखाला १६ मिहनाको उमरमा पिहलो पटक याउन, सािारण अिसथामा २ िषयामा ३ पटक याउन र परित बत २ िा २ भनदा बिछी पाठापाठछी हकायाउन सकन कषमता भएका हनाल नपालको अििकाश भ–भागमा यो बाखा लोकिपरय भएको पाइन ।

३. िसनहाल ः

समदछी सतहबाट १५०० दिख २५०० िमटर बछीचको उचच पहाडछी कषतमा पाइन यो जातको बाखा बरिाल िा भयाङगलङ जातको भडाको बथानमा चनया रचाउन हन । िसनहाल जातको बाखा अनय नपालछी बाखाहरमधय सबभनदा ठलो शरछीर भएको बाखा हो । यसको ोटो टाउको, िसिा नाक, िचसो सहन सकन कषमता भएको र यसबाट कहछी मातामा पिशमना समत उतपादन गनया सिकन । ियसक बाखाको शारछीररक तौल ३० दिख ३५ िकलोगाम समम हन । िसनहाल बाखाहर कररब २ िषयाको उमरमा पिहलो पटक याउन, सािारणतया िषयामा एकपटक याउन र एउट पाठा िा पाठछी मात पाउन गदया ।

४. चयाङगा ः

समदछी सतहबाट २५०० िमटरभनदा मािथको चयाङगा िहमालय पियात शरखलाको पािडपरट सकखा, बिछी हािा लागन, िचसो र अियाभिम जसतो ठाउमा पाइन । चयाङगाल तयस कषतमा पाइन तालला भनन झारमा पलाएको पात, फल, जरा र रासहर खाएर जछीिन िनिायाह गदया न । चयाङगा पिशमना र नरम खालको नयानो भिा उतपादनका लािग

- 272 -

परिसर । चयाङगाको शरछीर बाकलो लामो रौल िाकको हन । रौको िभतछी भागमा मिसना पिशमना रहको हन । यसको सानो तर लामो टाउको, िसिा नाक, साररो थतनो र किसलो शरछीर तथा बटाररएको िसङ हन । ियनछीहर अनदाजछी १८ दिख १९ मिहनाको उमरमा पिहलो पटक याउन, िषयामा एकपटक याउन र अििकाशल एक पटकमा एउटा मात पाठापाठछी पाउन गदया न । ियसक चयाङगाबाट िषयामा १५० दिख २०० गामसमम पिशमना उतपादन हन गदया । ियसक चयाङगाको तौल २५ दिख ३० िकलोगामसमम हन । यसको आफनो शारछीररक तौलको ३० परितशत बराबर िजनको भारछी बोकन सकन कषमता हन ।

(ख) नपालमा पािलन ििदिी जातका बाखाहर

१. जमनापारर ः

यो बाखाको उतपिति भारतको उतिर परदश अनतगयात इटहिामा भएको हो । जमनापारर बाखाको रङ एकनासको हदन तर सािारणतया सतो रङ भएका बाखाहरमा कहछीकहछी गािा रङको िचनहहर हन गदया । यो जातको बाखाको जछीउ ठलो तथा अगलो, लामो खटा, नाकको बछीच भाग उठको (सगानाक) र झिनडएको लामा कानहर परमख ििशषताहर हन । जमनापारर बाखाको पिहलो पलट वयाउन उमर तथा याउन अनतर करमशः औसत ७७० िदन तथा ४२८ िदन उललख भएको पाइन ।

२. बारबरी ः

यो बाखाको उतपिति पिधी अिरिकाको बारबारा परानतमा भएको हो । यसको कान ोटो तथा ठाडो, शरछीर सानो, रङ रातो र सतो रङको टाटपाट िकिसमको हन । झट हदाया मग जसतो दिखन बारबरछी जातको बाखा चनया तयित मन पराउदन । खोरिभत पािलन जात भएकाल यो जातको बाखा खासगरछी शहरछी िा शहरको िररपरछीको कषतमा पािलनन । यो जातको बाखाको सरदर शारछीररक तौल बाखछीको २७ दिख ३६ र खसछी बोकाको ३१ दिख ४१ िकलोगामसमम हन गरको पाइन । पिहलो पलट याउन औसत उमर तथा दई बत बछीचको अनतर करमशः ५८८ िदन तथा २७४ िदन पाइएको ।

३. सानन ः

दि उतपादनको लािग ििशव परिशर सानन जातको बाखाको उतपितिसथल सिछीजरलयानडको सानन उपतयका हो । यो जातको बाखा सतो िकरम रङको हन । यसको अनहार िसिा िा अिल थिपचएको र कानहर ठाडो तथा अगािडितर तिसयाएको हन । ििकिसत फाचो भएकाल यसल परितिदन २ दिख ४ क.जछी. समम दि िदन । सािारणतया यो जातको बाखाको िसङग हदन । बोकाको शारछीररक तौल औसतमा ९५ िकलोगाम र बाखछीको ६५ िकलोगामसममको हन गरको । िर दि िदन हनाल यो बाखालाई Dairy goat तथा holstein goat पिन पाइन ।

४. ििटल (Bettle) ः

यो बाखा हदाया जमनापाररसग िमलदोजलदो हन । यो बाखामा सामानयतया कालो र खरो रङमा बिछी पाइन, कान चौडा लामो र रिमएको, चौडा मझौला शररर जसता चाररितक ििशषताहर भएको पाइन । यस जातको बाखाको औसत तौल ियसक भालको ५९ क.जछी. र ियसक पोथछीको ३५ क.जछी. हन । दई िषयामा पिहलो पलट याउन र दई बतबछीचको अनतर औसतमा एक िषया भएको पाइएको । सरदर दई िषयामा ३ पटक याउन र ५० परितशत जमलयाहा पाउन गदया । नपालको तराई र भािर कषतमा बििा परणालछीमा यसबाट रामो उतपादन िलन सकन दिखन ।

- 273 -

५. बोयर बाखा (Boer Goat ) ः

यो दिकषण अिरिकामा ििकास गररएको मास उतपादनका लािग परिशर जातको बाखा हो । ििगत कहछी िषयादिख नपालमा अगिा कषकहरल यो बाखा पालन गनया थालका न । नपालको िििभनन भौगोिलक कषतमा यो बाखा पालन आिशयक परिििि ििकासका लािग नाकया ल किष अनसनिान कनद (बाखा) बिनदपरमा २०६५ सालदिख ििसतत अधययनको थालनछी गरको । यो बाखाको िटो बिन (८०–९० गाम परितिदन) गदया । दई िषयामा ३ पटक याउन र परितित दई पाठापाठछी पाउन यस जातका ििशषताहर हन । बालछी जान िसजनको परभाि कम पनन भएकाल बोयर बाखाल बाहर मिहना पाठापाठछी जनमाउन सकद ।

१८.४ भडाका जातहर

क) नपालमा पािलन भडाका सथानीय जातहर

भडाका जातहर ljz]iftf(१) लामपचछ भडा • लामपचछ तराई कषतमा पाइन भडा हो ।

• पचर लामो भएकाल यसलाई लामपछ भिनएको हो ।• यो िििभनन रङ (सतो, कालो िा टाटपाट) को हन । ियसक थमाको तौल ३०

दिख ४० क.जछी. समम हन भन भडछीको तौल २० दिख २५ क.जछी. हन । • िािषयाक ऊन उतपादन ५०० दिख ७५० गाम र यसको ऊन खरो र खसो भएकोल

सतो ऊनसग िमसाएर राडछीपाखछी र कमबल बनाउन परयोगमा लयाउन गरको पाइन ।

(२) काग भडा • ३०० दिख १५०० िमटरको उचाइमा रहको उपतयका, िभतछी मिश तथा मधय पहाडछी कषतमा पािलद आएको यो भडाको टाउको काग जसतो दिखन भएकाल यसलाई काग भडा भिनएको हो ।

• यो नपालको सबभनदा सानो जातको भडा हो । ियसक थमाको तौल २० दिख २५ क.जछी. र भडछीको तौल १५ दिख २० क.जछी. हन ।

• यो भडा ऊन र मासका लािग पालन गररन । यसबाट िािषयाक ५०० गाम ऊन उतपादन हन ग या । खसो र कमसल खालको ऊन उतपादन हन भएकाल यसको ऊन राडछीपाखछी बनाउन परयोग गररन ।

(३) बरिाल भडा • नपालको उचच तथा मधय पहाडछी कषतमा पािलद आएको यो भडाको सखया सबभनदा िर रहको ।

• यसको रङ सतो, कालो िा सतो-कालो र थमामा िसङ हन तर भडछीमा हदन ।• बिलयो शारछीररक बनािट र किठन िातािरणमा बाचन सकन गणल यो भडा

लोकिपरय ।• ियसक थमाको तौल ३० दिख ४० क.जछी. र भडछीको तौल ३० दिख ३५ क.जछी.

समम हन ।• यो िषयामा एक पटक याउन र एक पटकमा १ पाठापाठछी मात पाउन ग या । यो मास

- 274 -

र ऊन उतपादनका लािग पालन गररन ।• यसको िािषयाक ऊन उतपादन ७५० गाम । खसो ऊन उतपादन हन भएकोल

यसको ऊन राडछी, पाखछी, कमबल, िलउ, लकनछी र खसो गलचा बनाउन परयोग गररन ।

४) भयाङगलङग भडा

• यो भडा मनाङ, मसताङ, डोलपा तथा जमलाको २५०० िम. भनदा मािथललो उचच पहाड तथा िहमालछी कषतमा पाइन ।

• अतयनत नयन सखयामा रहको यस भडाको शारछीररक तौल २५ दिख ३५ क.जछी.समम हन । यसल िािषयाक ७५० दिख ११०० गाम समम ऊन उतपादन ग या ।

• मिसनो र नरम ऊन उतपादन गनन भएकाल गलचा (कापनट) उदयोगका लािग यो भडा महतिपणया मािनन ।

• यसको ऊन मफलर, सल, पनजा, टोपछी, मोजा आिद बनाउन समत परयोग गररन ।

१८.५ कखराका जातहर

ससारभर कखराका थपर जातहर न तर तछी सब जातहरलाई वयािसाियक रपमा पालन गररदन । सबजसो दशहरमा कखरा पाइए तापिन कखरालाई सामानयतः िनमनिलखछीत चार िगयाहरमा ििभाजन गदद आएको पाइनः

१) अमररकन िगयः जसत पलाइमाउथ रक, रोड आइलयानड रड, नय हमपशायर, िायनडट आिद ।

२) भमधयसागरीय िगयः जसत लगहनया, हाइट िमनोकाया, एनकोना आिद ।

३) बलायती िगयः जसत अषटरालोप, हाइट किनयास, अरिपगटन आिद ।

४) एिसयाली िगयः जसतः लागसाग, बमहा, कोचछीन आिद ।

तर बोइलर, लयसया तथा अनय कहछी कखरामा िसिमत रहका कखरापालक कषकहरमा यसता िगयाहरको बारमा चचाया गदाया अलमल हन िसथित रहकाल हामछी यस पसतकमा ियन िगयाहरबाट ििकास भएका र नपालमा पाइन कहछी बाहय र यहाका सथानछीय कखराहरमा बिछी किनदत हनौ ।

क) बोइलर तथा जातहरः

मास उतपादनका उदशयल पालन गररन कखरालाई बोइलर कखरा भिनन । बोइलर कखरा शर जात नभई ििभनन जातका इचाइएका र ािनएका िशहरको लाइन करस गराउद पटक पटक नौट र परजनन ििििबाट एउट लाइनमा किनदत गरछी ििकास गररएका Synthetic Breed हर हन । ियनछीहरको Parent stock पिन भििषयमा अनय Synthetic Breed िनकालन सिकन गरछी अनय Population तथा F1 Hybrid को रपमा रहका हन । बिछी तौल भएका र चाडो बिन सिभाि भएका िििभनन जात तथा उपजात करस गरछी िनकािलन यछी बोइलरहरमा जातअनसार िटो िा ििलो बिन, ातछी, लग र अनय भागमा कम िा बिछी मास लागन, दाना कम या जयादा खपत गनन जसता ििशषताहर हनन । आजभोिल हामो दशमा पािलन परायः बोइलर कखराहरमा भन कि ५००, हबडया, कि-१००, किसला, हाइबो मासल आिद न हन जसलाई ४० दिख ५० िदनको अिििमा औसत तौल २ दिख २.८ कजछी बनाएर िबकरी गनन गररन । यस अिििमा यछी कखराहरल औसतमा ४ दिख ५.५ कजछी दाना खानन िा भाडाबाट पोखर नषट ग यान ।

- 275 -

बोइलर कखराका कहछी जातहरमधय भनकि भिनन अमररकाको कि १००, २००, ४००, ५००, ७०० आिद रहका न भन नपालमा कि ७०० चािह अझ िभतछीसकको न । यसगरछी रिानसको (हाल अमररकामा समत) हबडया पिन ससारभर न किको परितसपरिधी जात मािनन । नपालमा भन ातछी तथा ितघामा िर मास लागन र वयिसायछील िर रचाउन कारणल गदाया हबडयाभनदा कि बिछी लोकिपरय रहका न ।

ख) लयसय तथा जातहरः

लयसयालाई पिन मािथ उललख गररएजसत गरछी िर अणडा उतपादन गनन र हलका तौल भएका िििभनन जातहरिाट ििकास गररएकाल ियनछीहर पिन एकपरकारका िसनथटछीक जातहर न हन । हाल नपालछी बजारमा िभतछीएका वयािसाियक लयसया जातहरमा लहोमन बोन, हाइट तथा अनय, हाइलाइन बोन, हाइट तथा अनय, बबकक, िक सटोन, ईसाबाउन, गोलडन कमट, टटरा, िि.िभ. ३०० आिद पदया न । लयसया कखराहर पिन िर फल पानन लगहनया, िमनोकाया, ससकस, रोड आइलयाणड रड आिदहरबाट न ििकास गररएका हन ।

यछी कखराहरल औसतमा सामानयतः १८ हपतादिख फल पानया सर गरछी ७५ हपतासमममा औसत िािषयाक ३१० गोटाभनदा बिछी अणडा िदन ग यान । यछी मधय पिन नपालमा हाल आएर अनय कखराहरभनदा लोमयान र हाइलाइन कखराहर न िर लोकिपरय रहका न ।

ग. नपालका सथानीय कखराहरः

वयािसाियक रपमा लयसया र बोइलर कखराको परचलन बिछी भएपि रथान कखराहर ओझलमा पदद गएका न । ितनका जात र िबशषताहर िनमनबमोिजम नः

१) सािकनछी

२) राटछीखइल

३) पिाखउलट

नपालका सथानछीय जातका कखराहरल िािषयाक मात ६० गोटाको हाराहारछीमा अणडा उतपादन गनन गदया न भन यछी सब जाितमा ओथारो बसन र चलला कोरलन सिभाि रहको हन । यछीमधय सािकनछी सबभनदा बिछी सखयामा दशभरछी पाइन कखराको जात हो । सािकनछील जनमको ६ मिहनाको उमरमा ियसक भएर अणडा िदन सर ग या र अिसथा हरछी सामानयतया एक िषयामा २–३ पटक चलला कािन ग या । यसको भालको तौल बिछीमा २.० कजछीसमम हन ग या भन पोथछीको १.५ कजछी हन । सब सथानछीय जातका कखराहरको रोगसग लडन कषमता अतयििक हन र सथानछीय कखराहरलाई ाडा ोडर पालन सिकन । तयसल यछी कखराहरलाई मास तथा अणडा दिको लािग पालन सिकन । यछीमधय राटछीखइल र सािकनछी सबितर पाइन भए पिन राटछीखइलको सखया पिन करमशः रटद गइरहको । पिाख उलट कखराहर तराईका कितपय िजलला तथा िसनिलछी, उदयपर अािद िजललामा बिछी मातामा दिखनन, तर यसको सखया पिन रिटरहको । यछी कखराहरलाई पिन शर रपमा िा नय हमपसायर तथा अषटरालोप जातका कखराहरसग करस गराई नशसिार गरछी वयािसाियक रपल पालन सिकन करा नपालक कितपय भभागहरमा वयािहाररक रपम परमािणत भइसकको जसको सरिात सरमा कासकीको लमल किष अनसनिान कनदल गरको िथयो । नपाल किष अनसनिान पररषद (नाकया ) मा हाल गररएको अनसनिानको परारिमभक नितजाअनसार सािकनछी कखराल पिन सरन परणालछीमा पालदा १०० भनदा बिछी अणडा िािषयाक रपमा उतपादन गनया सकन दिखएको तर अनसनिान जारछी रहकाल अिहल न कहछी भनन सिकन अिसथा न । हाल नपाल किष अनसनिान पररषदल सािकनछी कखराको बिछी तौल र िर अणडा पानन कषमताको िश ििकासका लािग अनसनिान गरररहको भन राटछीखइल र

- 276 -

पिा ख उलट कखराको Necleus Herd ििकास गनन कायया भरहको ।

घ) अनय ििदिी कखराहरः

अनय ििदशछी जातहरमा अषटरालोप, नय हमपसायर तथा िगरछीराज (हाल नपालको हािापानछीमा रामोसग रलिमल भसकका जातहर) का साथ करोइलर, रोड आइलयानड रड, बहा, कोिचन, ससकस, अरिपगटन, िमनोकाया, िनकोिारछी, लाङसाङ, मोगल, वलयाक रक आिद रहका न । मास र अणडा उतपादनमा यछी जातहर बोइलर र लयसयाको तलनामा कमजोर भए तापिन रोग परितरोिछी कषमता सिाद, उतपादन लागत, भौगोिलकता र वयिसथापन सहजताको िहसाबल तछी जातहरभनदा अगािड न । सिजल पालन सिकन र बजार पिन िनक रामो भएकाल यछी जातहरको पिन सरकषण र सिरयान गनया जररछी दिखन । यछी जातका कखराहरको मास तथा अणडा दिको मलय र माग अतयििक रहको र बजार पिन िनक सरिकषत । नपालमा पिन यछी कखराहरलाई पिन शर रपमा िा अनय जातहरसग करस गराई वयािसाियक रपल पालन सिकन समभािना रहको । नय हमपसायर तथा अषटरालोप जाितका कखराहर आफमा चलला कोरलन सिभािका नभए तापिन सथानछीय जातका कखराहरमा करस गराएपि जनमका करस पोथछीहरल भन चलला कोरलन गरका न । हन त पश ििकास फामया, पोखरा तथा कखरा ििकास फामया, िाकको नय हमपसायर तथा अषटरोलोप कखरा फामयामा िबसौ िषयासमम काम गररसकका कमयाचारछीहरको अनभिमा यछी दि थरछी कखराहरमा पिन ५ दिख १० परितशत कखराल ओथारो बसन परििति दखाउन गरको र अणडा पारपि तयसमािथ ओथारो बसन गरको दिखएको । तर आम रपमा शर नशका यछी कखरालाई ओथारो नबसन कखरा भनर न िचिनन । नपालमा खासगरछी लमल किष अनसनिान कनदल सािकनछी जातका कखराहरमा नय हमपसायर जातका भालहर लगाई नशसिारको काययाकरम अगािड बिाएको िथयो । पिलला िषयाहरमा आएर कखरापालनमा सरकारछी कषतभनदा िनजछी कषत हरक दिषटल अगािड रहद आइरहको र बोइलर तथा लयसया कखराहरमा मात किनदत रहको अिसथामा सरकारको परयास भन सथानछीय जातहरको सरकषणमा न किनदत रहद आएको दिखन ।

नपालमा गामीण कखरा ििकासका लािग परयोग भइरहका ििदिी जातहरः

१) नय हमपसायर

• सरन परणालछीमा पालदा भालको तौल ३.७ दिख ४ कजछीसमम र पोथछीको तौल २.७ दिख ३ कजछीसमम हन भए पिन अियासरन परणालछीमा सोभनदा उललखय कम हन ।

• सरन परणालछीमा अणडा उतपादन २०० दिख २२० परितपोथछी परितिषया हन भए पिन अियासरन परणालछीमा १५० गोटा िािषयाक मात उतपादन हन गरको ।

• नपालका पराय सब भभागमा पालन सिकन ।

• सथानछीय सािकनछी, राटछीखइल र पिाखउलटजातका कखरासग करस गराई अपगडीग गनया सिकन

• गामछीण कषतमा सरन तथा अियासरन रपमा अणडा तथा मास दि उदशयको लािग पालन सिकन

२) लयाक अषटरालोप (कालो)

• सरन परणालछीमा पालदा भालको तौल ३ दिख ४ कजछीसमम र पोथछीको तौल २.५ दिख ३ कजछीसमम हन भए पिन अियासरन परणालछीमा सोभनदा उललखय कम हन ।

• सरन परणालछीमा अणडा उतपादन १८० दिख २०० परितपोथछी परितिषया हन भए पिन अियासरन परणालछीमा १५० गोटा िािषयाक मात उतपादन हन गरको ।

- 277 -

• नपालका परायः सब भभागमा पालन सिकन ।

• सथानछीय सािकनछी, राटछीखइल र पिाखउलट जातका कखरासग करस गराई अपगडीग गनया सिकन ।

• गामछीण कषतमा सरन तथा अियासरन रपमा अणडा तथा मास दि उदशयका लािग पालन सिकन ।

• खासगरछी नय हमपशायर कखरा लोकलजसत हन भएकोल मासको सिाद तथा बजार िनक आकषयाक रहको र अषटरालोप कखरा पिन बोइलर िा लयसयाभनदा बिछी मलयमा िबकरी हन गरको ।

• लयसया तथा बोइलसयाका जातहरको तलनामा िर रोग परितरोिातमक कषमता भएको ।

• शर कखरामा लगभग १० परितशतमा ओथारो बसन परििति दिखएको ।

!(= s[lqd uef{wfg ljlw / hfgsf/L

१. कितरम गभायिान

भाल पशबाट कितम तररकाल िछीयया सकलन गरछी परशोिन र सरकषण गररएको िछीययालाई उपकरणहरको मदतल पोथछीको परजनन अगमा पयायाई गभायािान गराउन तररकालाई कितम गभायािान भिनन ।

२. कितरम गभायिान िििि (Artificaial Insemination Technique)

यसमा साि रागो िा भाल पशबाट कितम तररकाबाट िछीयया सकलन गरछी सकिलत िछीययाको गणसतर परछीकषण एि मलयाकन गररन, सो िछीयया परशोिन योगय ठहररएमा परशोिन गररन, परशोिित िछीययालाई तरल नाइटरोजनमा भणडारण गररन र आिशयकताअनसार ऋतकालमा आएका पोथछी पशहरलाई उपकरणहरको मदतल परजनन अगमा पयायाई गभायािान गराइन ।

पश ऋतचरक ऋतकाल भाल लगाउन उपयकत समय गभायािििगाई २१ िदन

(१८ दिख २४ िदन)१८ रणटा (१२ दिख २८ रणटा)

ऋतकाल सर भएको १२ दिख १८ रणटा

२८२ िदन

भसछी २१ िदन २४ रणटा (६ दिख ४७ रणटा)

ऋतकाल सर भएको १६ दिख २० रणटा

३१६ िदन

बाखा १६ दिख १७ िदन ४० रणटा (१६ दिख ५० रणटा)

ऋतकाल सर भएको २० दिख ४० रणटा

१५० िदन

भडा १५ दिख १६ िदन २९ रणटा (२४ दिख ४८ रणटा)

ऋतकाल सर भएको १८ दिख २८ रणटा

१४८ िदन

बगर २० िदन (१८ दिख २४ िदन)

४५ रणटा २ दिख ५ िदन ऋतकाल सर भएको २४ दिख ३८ रणटा मा २ रणटाको

११४ िदन

२. गभायिारण दर (Conception Rate)

गभयािारण दर भननाल कितम गभायािान गररएका पशहरमधय कित पशमा गभया रहयो भनन बिझन । कितम गभायािान

- 278 -

परििििमा पराकितक गभायािानभनदा िर साििानछी अपनाउन जररछी । अनयथा यसमा गभयािारण दरमा कमछी आउन सक ।

• नपालमा रािषटरय पश परजनन कनद, पोखरा माफया त िििभनन समयमा गररएको अनगमनअनसार औसतमा गाइमा गभयािारण दर ५६ परितशत र भसछीमा गभयािारण दर ४८ परितशत पाइएको ।

३. गभयिारण दरलाई असर पानद ततिहर

गभयािारण दरलाई िर कराल असर ग या । िछीयया सकलनदिख िलएर तयसको भणडारण र परयोग साथ पोथछी पशको परजनन सिासथयसममको असर गभयािारण दरमा पनया सक ।

३.१ परयोग गररएको िीयय (Semen Quality)

जमको िीययको मापदणड

परित डोज सटरको कषमता ः०.२५ एम. एल.

शकरकीट सखया/डोजः २ करोड/ परित डोज सटर

शकरकीटको चालः किमतमा ४५ परितशत

असामानय शकरकीट ः २० परितशत भनदा कम

३.२ कितरम गभायिान गररन पोथी पिको परजनन कषमता (Female Fertility)

कितम गभायािानको गभयािारण दर कम िा बिछी हनमा कितम गभायािान गररन पशको सिासथयको अिसथाल पिन परमख भिमका खलको हन ।

३.३ कितरम गभायिान कताय (Inseminetor's Skill)

• कितम गभायािानको गभयािारण दर कम िा बिछी हनमा परमख भिमका कितम गभायािान कतायाको पिन रहको हन ।

३.४ िीयय भणडारण र पररचालन (Semen Storage and Handling)

• तरल नाइटरोजनको लिल समय समयमा हररराखन पदया र िछीयया भणडारण गरको ररिीमा एक-ितहाइ भनदा कम (सटरको २.५ स.मछी. भनदा कम) तरल नाइटरोजन हन िदन हदन ।

• आफनो ररिी िभत कन जातको पशको िछीयया कता याद गनया प या जसल गदाया आफल खोजको बाहक अर िसमन अनािशयक िनकालन र राखन गनया नपरोस । यिद ५ दिख १० सकनड भनदा बिछी समय सटर खोजन लागन भएमा पनः कयािनसटरलाई तरल नाइटरोजनमा डबाएर िनकालनप या ।

३.५ जमको िीययलाई सिकरय पानद (Thawing)

पोथछी जनािरल भाल खोजको यकीन भएपि कितम गभायािान गनन उपयकत समयमा समपणया तयारछी पि मात थइङ गनया पदया । थइङ गनयाको लािग गाई/भसछीको शारछीररक तापकरम (३५ दिख ३७ िडगछी सिलसयस) उपयकत हन ।

- 279 -

३.६ ऋतकाल र यसको पिहचान (Estrus and Heat Detection)

साि िा रागो खोजदा पशल िििभनन लकषणहर दखाउः

• पराथिमक लकषणमा अर पशलाई आफ मािथ उकलन िदन महतिपणया लकषण मािनन । सरको अिसथामा आफ अकवो पशमािथ उकल पिन सटािनडङ िहटमा भन अर पशलाई आफ मािथ उकलन िदन ।

• यछी बाहक सत सिननन र सतको िभतछीभागमा रातो अथिा गलाफी रङ जसतो दिखन, तरतर िपसाब फरर रहन, दि रटाउन, कराउन जसता लकषणहर दखाउ ।

• सब पशमा भन यसता लकषणहर रामोसग नदिखन पिन सक । यसतो ऋतकाललाई मनद ऋतकाल भिनन । यसतोमा पशको परतयकष हरचाह गनन यिकत अझ चनाखो हन जररछी र पराििििकल पिन िभतछी अगहरको परछीकषण गरछी िनकयौल गनया जररछी हन ।

३.७ कितरम गभायिान गराउन उपयति समय (Time of Insemination)

• गभया रहन दर बिाउन ऋतकाल सर भएको १२ दिख २० रणटा िभतको समयलाई कितम गभायािानका लािग उपयकत समय मािनन ।

३.८ िीयय िडपोिजट (Deposit) गनद सथान

• पाठररको शरछीरमा िछीयया िडपोिजट गरमा िडमबोतसगया जन िडमबमा भए पिन गभया रहन समभािना बिछी रहन ।

कितरम गभायिान गदाय धयान िदनपनद कराहरः

परजनन दर उचच हनका लािग मखयतयः ऋतकाल पिहचान गनन दकषता, कितम गभायािान कतायाको कषमता, पशको परजनन कषमता र िछीययाको परजनन कषमतामा भर पदया ।

• पश मनद ऋतकालमा हन सक । तयसतो अिसथामा िकसान चनाखो हनप या र पराििििकल परजनन अग परछीकषण गरर मात पश ऋतकालमा आए/नआएको िनिो गनयाप या ।

• पश याएको कमतछीमा पिन ४५ दिख ६० िदनपि मात कितम गभायािान गनयाप या ।

• पशल तहाएको भन तयसतो अिसथामा दईिटा ऋतकाल ोडर मात कितम गभायािान गनयाप या । यस बाहक अर परजनन ििकित भएमा तयसको उपचार गरर मात कितम गभायािान गनयाप या ।

• किहल काही गभायािसथामा पिन पश ऋतकालमा आउन सक । यस कारण कितम गभायािान गनया पिया इितहास िलन र गभया परछीकषण गनन कायया गनयाप या ।

• यिद कितम गभायािान गराउन पशलाई टािाबाट लयाइएको भए किमतमा पिन १५ िमनट आराम गनया लगाई तयसपि मात कितम गभायािान गराउनपदया । टािाबाट लयाउदा पश बिछी उतििजत (Excitation) हनगई एिरियानािलन (Adrenaline) हमवोन उतपनन हन जसल गदाया िछीययाको ििानछीमा समत असर गदया ।

• कितम गाभायािान गराउन अिसथामा पाठररको अगहर पिहचान गदाया पशल थोर मातामा िपसाब गयवो भन परजनन दर रामो हन भनन कराको अनमान गनया सिकन तर िर मातामा िपसाब गरमा परजनन दर कम हन । िर िपसाब गनयाको अथया पाठरर Tonus न िा तछी रामोसग Regress भएको न भनन बिझन ।

• पश िबरामछी भएको अिसथामा िा जिरो आएमा कितम गभायािान गनया हदन यिद गरमा पिन गभायािारण दर कम हन ।

- 280 -

• यिद पशको ऋतचकरको समय १७ िदनभनदा कम र २५ िदनभनदा बिछी भन पशको उपचार गरर मात कितम गभायािान गनयापदया ।

पि परजनन समबनिी जानकारी तािलका

कर. स.

पशको िकिसम

कोरलछी अिसथामा पगन उमर

पिहलो पटक भाल लगाउन उपययाकत समय

ऋतचरक ऋतकालगभायाअ-

िििभाल लगाउन उपयकत

समय

१ गाई २४ दिख ३० मिहना

२५ दिख ३० मिहना

२१ िदन (१८ दिख २४ िदन)

१८ रणटा (१२ दिख २८ रणटा)

२८२ िदन

ऋतकालमा अाएको १२-१८ रणटा

२ भसछी २८ दिख ३० मिहना

३० दिख ३५ मिहना

२१ िदन २४ रणटा (६ दिख ४७ रणटा)

३१० िदन

ऋतकाल सर भएको १६ दिख २० रणटा

३ बाखा ८ दिख १० मिहना

१४ दिख १८ मिहना

(१६ दिख १७ िदन)

४० रणटा (१६ दिख ५० रणटा)

१५० िदन

ऋतकाल सर भएको २० दिख ४० रणटा

४ भडा ९ दिख १४ मिहना

१८ दिख २४ मिहना

(१५ दिख १६ िदन)

३० रणटा (२४ दिख ४८ रणटा)

१४८ िदन

ऋतकाल सर भएको १६ दिख २८ रणटा

५ रोडा २१ मिहना ३ दिख ४ िषया २० िदन (१९ दिख २१ िदन)

५ िदन ३४२-३४५ िदन

ऋतकालको तसो र चौथो िदन

६ बगर ८ दिख १० मिहना

९ दिख १० मिहना

२० िदन

(१८ दिख २४ िदन)

१ दिख ५ िदन (४५ रणटा)

११४ िदन

ऋतकाल सर भएको २४ र ३८ रणटा मा २ पटक

सोतः जछी.सछी. बनजधी आठौ सकरण

@)= g]kfndf kfOg] d'Vo kz'sf cfxf/fx?

नपालमा मखय गरर पराल, रास, सयाउला तथा अननका दानाहर आहारको रपमा परयोग गररन । नपालमा उपलि पश आहाराहरलाई िनमन िगयामा बाडन सिकनः

१. किषजनय उप–पदाथया (Agriculture By-Products)

२. रासहर (Grasses)

३. पात तथा सयाउला (Tree Leaves)

४. दाना (Concentrated)

किषजनय उपपदाथय (Agriculture By-Products)

अननबालछीहरबाट उिबएको (मानि भोजनका लािग परयोग नहन) पदाथयालाई किषजनय उप–पदाथया भिनन । जसतः नल, पराल, िटो, िपना आिद । ियनछीहरलाई सकखा रास (Dry Roughages) भिनन । यसता सकखा रासहर पौिषटकताको दिषटकोणल अित कमसल हनन । यसल पशहरको पट भनन काम मात गदया न । परायः नल परालमा

- 281 -

करड परोिटन ३–४ परितशत र कल पाचय पदाथया ३५–४५ परितशतसमम हन ।

अननबालछी िा गडागडछीबाट परापत हन किषजनय उप–पदाथया िटो, िपना, चोकर अित पोिषलो तथा शिकत िियाक हन । ियनछीहरमा करड परोिटन १२–३५ परितशत र कल पाचय परितशत ६०–७० परितशतसमम हन ।

घासहर (Grasses)

खतबारछीमा उिमएका रासहर, खतछी गररएका रासहर, चरन खकया मा उिमएका रासहर पश आहाराको परमख सोत हो । यसता रासहर पशल चरर िा मािनसल काटर खिाउन गदया न । रासहर अित सपाचय तथा पौिषटक हनका साथ अकोस हररयो रासहरमा सरदर करड परोिटन १० परितशत र कल पाचय पदाथया ६० परितशतसमम हन भन कोस रासहरमा करड परोिटन २२ परितशत र कल पाचय पदाथया ६५ परितशतसमम हन ।

पात तथा सयाउला (Tree Leaves)

पात र सयाउला पश आहाराको परमख सोत हो । पात र सयाउलाहरल िहउद तथा सकखा मौसममा हररयो रासका आपितया गनन गदया । पात र सयाउलाहरको मखय सोत रोिपएको डाल रासको िबरिा र जङगलका रख, िबरिाहर हन । रोिपएका डाल रासहरको उतपादकति १५–६० क.जछी. सकखा पदाथया परित रख भएका मािनन ।

दाना (Concentrated)

पशहरको सनतिलत भरणपोषणको लािग थप आहाराको रपमा दानाको परयोग गररन । पशहरको लािग दाना बनाउदा (अनन, मक, भटमास, गह, जौ आिद) र अननको उप–पदाथया (िटछी,चोकर िपना, खदो आिद) तथा खिनज लिणहर (चन िङगा, नन, िभटािमन िमकसचर आिद) िमसाएर तयार गररन । दानामा शारछीररक ििर तथा उतपादनको लािग आिशयक पनन सि आिशयक पौिषटकतति सनतिलत रपमा िमसाइएको हन । पशहरको जात, शारछीररक अिसथा र उतपादन कषमता अनसार दाना तयार गररन ।

कखरा र बगर पालन वयिसायको अिनिायया रपमा दानाको आिशयकता हन भन गाई-भसछी, भडाबाखा पालन वयिसायमा थप पोषण आपितयाका लािग दानाको वयिसथा गररन । गाई-भसछीको दानामा सािारणतया करड परोिटन १८ परितशत र कल पाचय पदाथया कमतछीमा ६८ परितशत हन ।

ह (Hay)

हररयो रासलाई काटर रासमा भएको िचसयानको मातालाई १०–१५ परितशतसमम रहन गरछी उिचत तररकाल सकाएर रािखएको रासलाई ह भिनन। रासलाई सकाएर सरकषण गनया न ह बनाउनको मखय उदशय हो । रासलाई फल फलन अगाि िा फल लागन बलामा काटन सबभनदा उतिम हन । ह बनाउनको लािग रास काटदा रािपला राम भएको िदन बालछी काटनपदया । ज रासबाट सबभनदा रामो ह बनाउन सिकन भन बरिसम र बोडछीबाट ह बनाउन सबभनदा किठन हन । सािारणतया ह मा ९.६ परितशत करड परोिटन तथा ४५–५५ परितशत कल पाचय पदाथ पाइन ।

ह उतपादन गनद िसधिानत

• रासहरमा भएको पानछीको मातालाई १० दिख १५ समम रहन गरछी रटाएर कन पिन रासायिनक परिकरया नभई अथायात रासमा िसछी आिद ििना सरिकषत साथा लामो समयसममको िनिमत भणडार गरर राखन ।

• रासहरमा भएको पौिषटक ततिहरलाई यथोिचत मातामा सरकषण गरछी राखन (िषायाको पानछीिाट नषट हन नदछीन र सकको रासको पातहर कम मातामा नोकसान हनबाट बचाउन) ।

• असल र रामोसग तयार पाररएको ह ल दि उतपादनलगायत अनय उदशयको िनिमत पािलएका पशहरलाई

- 282 -

हररयो रासल जसत पौिषटकता परदान गदया ।

• कन समय हररयो रास उपलि हन सकदन र यिद उपलि भएमा पानछीको माता बिछी भन पशहरलाई सकखा िचजहरको आिशयक पदया यसतोमा ह ल ठलो मदत गदया ।

असल ह मा हन पनद गणहर

• असल खालको ह समपणया पात सिहतको हनप या िकनिक पातहर अनय भागको तलनामा बिछी परोिटन, िभटािमन र खिनज लिणहर पाइन भएकाल पौिषटकताल पणया हनन । पात झरको ह को गणसतर नरामो हनन ।

• असल ह िमिशरत रासहरको हनपदया । रासहर ठछीक फल फलनभनदा अगािड काटर सकाइएको हनप या, अथायात रासमा जि १० परितशत जित फल फलन सर गररसकको हन तयस अिसथामा बनाइएको ह मा अििकतम मातामा पौिषटक ततिहर पाइनन । किललोभनदा फल फलपि िा फल लागको रास काटर बनाइएको ह को पौिषटक तति कम हन ।

• असल ह जिहल पिन हररयो रङको हनप या । पात यिद हररयो रङको भन ह मा िभटािमन 'ए' को माता नषट नभएको सङकत िदन ।

• असल ह नरम र सिािदलो हनका साथ िसछीरिहत हनप या ।

घास काटनः ह बनाउन रास जिहल पिन शछीत ओभाइसकपि मात काटनपदया । अथायात राम लागको िदनमा रास काटन । रास काटर मटा बनाई खत, बारछी िा कानलामा सकाउनप या तर जिमन िचसो हन हदन यिद जिमन िचसो भएमा रास रामोसग सकन सकदन । ह बनाउनको लािग जि रासमा १० परितशत जित फल लाग रास काटन उपयकत मािनन । यिद किललो रास काटर ह बनाइन भन परोिटन िर हनको साथ िभटािमन बिछी हन तर कल उतपादन कम हन ।

घास सकाउन तररका ः िििभनन दशमा िििभनन तररकादारा रास सकाई ह उतपादन गररन तर हामो जसतो मौसमछी िषायामा भर पनन दशमा िषायाको समयमा मात परशसत रास उतपादन हन हनाल ायामा सकाई ह तयार पानया िनक गाहरो हन । तापिन िनमन परिकरया अपनाएर ह बनाउन सिकनः

– रास काटर खतबारछी िा कानलामा फलाएर सकाउन ।

– रास काटर साना साना मठा पारर पखायाल जसता, ानामा सकाउन ।

– मठा बनाएर डोरछी िा लटामा झनडयाएर सकाउन तररका उतिम हो । यसरछी तयार पाररएको ह लाई िहउदमा जब हररयो रासको माग परा हन सकदन तयस समयमा परित जनािर सरदर ५ िकलोको दरल खिाउन सिकन ।

ह का िकिसमहर

१. लगयम हः कोस रासहरिाट बनाइएको हलाई लगयम ह भिनन । जसत लसनया, बिसयाम, हिाइट कलोभरको ह ।

लगयम ह मा परोिटन, िभटािमन, खिनज लिणहरको माता बिछी हनको साथ सिािदलो हन ।

२. ननलगयम ह ः कोस रास बाहक सािारण रास अथायात अकोस रासबाट बनाइएको ह लाई ननलगयम ह भिनन । यसतो ह मा पौिषटक तति कम हन साथ सिािदलो पिन कम हन तर काबवोहाइरिडको माता बिछी हन ।

- 283 -

३. िमिशरत हः लगयम र ननलगयम अथायात कोस र अकोस रासको िमशरत गरछी बनाइएको ह लाई िमिशरत ह भिनन ।

ह बनाउदा हन सकखा पदाथयको नोकसानी

ओइलाउदा र सकाउदा ४–१५ परितशत

पात झरर २–५ परितशत

िषाया पानछीको चहािटबाट ३–३ परितशत

साइलज (Silage)

हररयो रासबाट साइलज बनाउदा मलािाट गनदक अथिा िसनकी तयार गर जसत गरछी बनाइन । यसका लािग हररयो रासलाई काटर हािा र पानछी पसन नदछीई उिचत परिििििाट राखदा याकटररयाको उपिसथितमा अमल पदा भई रासायिनक पररितयान हन । यहछी रासायिनक पररितयानको माधयमिाट रासको पौिषटक तति लामो समयसमम सरकषण गनया सिकन । यसतो उिचत परिििििाट सरिकषत गररएको रासलाई साइलज भिनन । साइलज बनाएको २८ दिख ३० िदनमा न तयार हन र यसलाई सामानयतया २-३ मिहनापि अथिा हररयो रासको उपलिता कम हन िहउदको सकखा समयमा खिाउन सिकन । यसलाई हािापानछी पसनिाट बचाउन सकमा १२ दिख १८ मिहनासमम सरिकषत रपमा राखन सिकन । एक रन िमटर खालडोमा ४००–७०० क.जछी. हररयो रास साइलजको रपमा सरकषण गनया सिकन ।

साइलजिाट हन फाइदाहरः

– साइलज राममा सकाउन नपनन भएकाल िषायायाममा पिन बनाउन सिकन ।

– मकको टपपो, उखको टपपा जसता मोटो डाठ भएका रासपातिाट साइलज बनाउन सिकन ।

– साइलज हररयो रासको बिछी उपलिता हन समय खासगरछी िषायायाममा बनाइन र १ मिहनामा न तयार हन भए पिन उकत समयमा परशसत ताजा हररयो रास न पाइन हनाल िहउदको समयमा साइलज खिाउदा यसको उपयोिगता बि ।

– हररयो रासलाई सरकषण गदाया कम ठाउको आिशयकता पदया ।

– झारपातलाई पिन साइलजको रपमा उपयोगमा लयाउन सिकन साथ िरजसो झारपातको बछीउ सडपि उमारशिकत नषट हन र झारपात िनयनतण गनया मदत पयायाउ ।

– िभटािमन ए बनन तति कयारोिटन साइलज बनाउदा कम मातामा नषट हन ।

साइलज बनाउन परयोग हन रासको गणः– रामो साइलज बनन सिजलसग रलनशछील गिलयो परशसत मातामा हन पदया । मक, जनलो, उखको टपपो, बाजरा, िटयासनटछी जसता रासहर जसको डाठको गिलयोपना हन तयसता रासहर साइलज बनाउन उपयकत हनन । साइलज बनाउन खाडल िा भाडा िा सरचनालाई साइलो िा साइलोिपट भिनन ।

साइलज बनाउन तररका ः

– साइलजका लािग बाला पसाउन समयमा परायः रासहरलाई काटन उपयकत हन ।

– साइलजका लािग रासलाई २–४ इनचको टकरा पानयापदया र ६० दिख ६५ परितशत मात िचसयान भएको रास साइलज बनाउनका लािग उपयकत हन भएकाल रास िर िभजको भए ओइलयाएर मात साइलज बनाउन रामो

- 284 -

हन ।

– खाडलको िपिमा पलािषटक िा कराको पात ििाउनप या ।

– टकरा टकरा काटका रासहर खाडलमा राखन र सकभर िटो िटो किसलो हन गरछी खादद काम गदाया तहतह परर बसद र हािा बािहर िनसकन । यसरछी िदन िदन काटको रासलाई सकसमम कम समयमा खाडलमा पनन काम गनयापदया ।

– साइलो भररसकपि मािथिाट पानछी तथा हािा निनन गरछी मख पलािषटक िा कराका पातहरल न रामरछी ोपछी १२–१५ सिमसमम माटोल चारितर ोपर माटोल िलपछी िदनप या । मािथिाट िङगा, मिा इटा आिदल िथचन पदया । रामो साइलज बननका लािग ३० दिख ३८ िडगछी सिनटगडसमम तापकरमको आिशयकता पनन हन र हािा तथा पानछी ियवो भन साइलजको गण ििगन सक ।

साइलज बनाउन खाडल ः खाडल बनाउनका लािग जिमन अिल िभरालो परको र पानछी नजमन खालको हनप या । आफनो गाई-भसछीको सखया हरछी ५ िफट जित गिहरो मखमा ६ दिख ७ िफट वयास र िपिमा ४ दिख ५ िफट वयास भएको गोलो आकारको हनप या, अथिा पशको सखया कहछी िर न भएमा फरािकलो खालडो पिन बनाउन सिकन ।

रामो साइलजमा हनपनद गणहरः रामो खालको साइलज समाउदा नरम, रिसलो अिमलो िमठो बासना आउन, हदाया हररयो पहलो रङको र ३.८ दिख ४.२ समम िप.एच. हनप या र किहएको गनहाउन, िसछी परको र समाउदा चयापचयाप भएको हन हदन ।

साइलज बनाउदा हन नोकसानी ःिपि, िभतिामा टासर र िसछी परर किहनः ४–१३ %रलनशछील ततिहर चिहएरः ३–१० %पानछी र गयासको फमननटशन परिकरयादाराः ५–१० %

@!= 3f“;] afnL

पिपालनका िनिमत घास खती ः जगगा हन कषकहरल आफना खतबारछीहरमा तथा खालछी जगगाहरमा साथ काम नलागन जगगाहरमा र बारछीका कानलाहरमा पिन रास खतछी गरछी िषदभररका लािग रास उतपादन गनया सकदन । डाल रास, बहिषधीय रासमा िहउद र िषन िमलाएर लगाउनपदया । सामदाियक जङगलहरमा समत वयििसथत तररकाल उननत जातका रासहरको खतछी गरछी आिशयक रास उपलि गराउन सिकन ।

तािलका १ मा चिकरय परणालछीअनसार रास खतछी गनन तररका िदइएको । आफसग भएको सछीिमत जगगामा हािापानछीअनसार सरन रपमा तल उललख गरअनसार रास खतछी गरछी िषदभरर हररयो रास उतपादन िलन सिकन । यसरछी रास बालछी लगाउदा िनमन करामा ििचार पयायाउन पदया ः– डाल रासको िबरिा आफनो खतको चारितर िडल, आलछी, कानलामा लगाउन ।– बहिषधीय रास जसत निपयर आिद खतको आलछी, कानला आिदमा लगाउन ।– लहर रासहर निपयर िा डाल रासको िबरिाको उाउमा लगाउन ।– िहउद िा िषन एक रोपनछीमा गरा िा खतमा लगाउन ।– बहिषधीय डाल रास इिपल इिपल अिनिायया रपमा बारछीको िडल, कानलामा लगाउनपदया । इिपल इिपलबाट

- 285 -

िषदभरर हररयो पौिषटक रास उपलि हन । कन पिन समयमा अनय रास उपलि हन नसकमा इिपल इिपल परयोग गनया सिकन ।

– उचच पहाडका लािग चरन खकया वयिसथापन, सथानछीय रासको सरकषण र ििसतार, उननत रासमा कलोभर, राई आिद लगाउन सिकन ।

एक िषद घास उतपादन परिििि ः यसतो परकारको रास िषदिपच लगाइरहनप या । नपालमा लगाउन सिकन र पशका लािग उपयकत रासहरमा बिसयाम, ज, सरगम, िटयोसनटछी, कराउ, बाजा, भटमास, बोडछी पदया न । रास लगाउदा कोसा लागन र नलागन रासहर िमलाएर लगाएमा माटोको उियारा शिकत कायम रहनका साथ पशलाई आिशयक पनन परोिटन, कािवोहाइरिडको अनपात पिन िमलन जान । िहउद र िषन रासहर यसतो परकारको रासमा पदया न ।

हररयो घास उतपादन तािलकारासको जात ब ज अ शरा भा अा का म पा मा फा च

ज, भच

िषधीम

मक, बोडछी

िटअासनटछी

निपयर

गछीनछी

मोलाटो/सटिरया

सटाइलो

बडहर, िकमब र टाकी

दबदब

इिपल इिपल

ह/ साइलज

िमिशत खती ः रास खतछी गदाया िमशरछीत तररकाल गदाया एकाितर माटोको उियारा शिकत बि भन अकायाितर पशलाई पौिषटक तति पिन परयापत परापत हन । जसत िहउद िमिशरत खतछी ः ज र भच, ज र सानो कराउ । िषनः िटयोसनटछी र बोडछी, मक र बोडछी, मक र भटमास आिद ।

- 286 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&* @

3f“;

क) ड

ाल घ

ासहर

ःिक

मब, च

लतो

, इिप

ल–इ

िपल

, दिि

लो,

भछीमल

, बडह

र, टा

डछी, क

ोइराल

ो, िन

मारो

आिद

घास

को

नाम

इिपल

बडहर

टाक

री

िकमब

कोइ

राल

कटि

मरो,

पटिम

रा (L

बक

ना

िजगट

भौगो

िल

क कष

ततर

ाई, म

धय प

हाड,

५००

िम. स

मम)

तराई

, मध

यपहा

२००

मछी.स

मम)

मधयप

हाड,

तराई

मिद

सतह

बाट

६००

दिख

१६

०० िम

. समम

मधयप

हाड,

तराई

, उच

च पह

ाड

(२२०

० मछी

.समम

तराई

, मधय

पहाड

, उच

चपहा

( १९०

० मछी

. समम

तराई

, मध

यपहा

डतर

ाई त

था म

धयपह

ाड

(१८०

० िम

. समम

)तर

ाईदि

मधयप

हाडक

ो १२

००

िमटर

समम

बछीउ

नन

समय

काित

याक, म

िसरम

ा बछीउ

स क

लन

गरछी

याडम

ा राख

न ३

मिहन

ापि

षािम

ा लगा

उन ि

ा राम

ो खनज

ोत ग

रछी िस

ि बछी

उ रोप

आषा

िमा

फल

पाक

पि

ताजा

बछीउ

को

एक ि

षयासमम

िब

रिा ह

कायाई

षाि,

शरा

िणमा

सान

नफाग

न, ि

शाख

मा

बछीउ

सकल

न गर

छी जषठ

आषा

िमा ६

मि

हनाद

िख १

िष

याको ब

नाया रो

पन,

बछीउक

ो उमा

र श

िकत ८

मि

हनाद

िख २

िष

यापि

नषट ह

जषठ,आ

षाि

चतदि

ख आ

षािम

ा बछी

उ सक

लन

गरछी ६

मि

हना द

िख १

िष

याको ब

नाया

आषा

िमा र

ोपन,

बछीउक

ो उम

ार श

िकत

६ मि

हना द

िख २

िष

यामा न

षट हन

आषा

ि शरा

िणमा

पा

कक

ो क

ालोफ

को

झपपा

बाट

गदछी

हटाई

ताज

ा बछी

उबाट

नसयार

छी गर

छी अक

वो िषया

आषा

िमा ब

नाया

सानन

मसछीर

दिख

फल

पाक

र पह

लो भ

एपि

िभ

जाएर

गदछी

अल

ग गन

न, बछीउ

हा

रछीमा

सकाउ

न, त

राईमा

मिहन

ा र प

हाडम

ा १०

मिहन

ाको ब

नाया

अाष

ािमा

सान

मार

मिहन

ामा

२ मछी

लाम

ो हा

गा क

ाटछी

पात,

टपप

ा हट

ाई

ायाम

ा ख

ाडल

खनछी

गा

डन ि

ा थन

काउ

न र ज

षठ आ

षािम

ा सान

बछीउद

र क

.जछी./

ह ५०

स.िम

. दिख

१ िम

. को

फरक

मा ७

क.ज

छी िा

५०००

बना

या, २ िम

. को

फरक

मा ३

कजछी

४ िम

. को

फरक

मा

लगा

उन

८ दि

ख १

० क

.जछी

, िबर

िाबा

ट भए

२ िम

. का.

फरक

मा २

५००

बोट

परितह

कटर

२०

स.िम

. को

हागा

को क

िटङ

मारम

ा गनन,

असा

रमा

सानन

( हाड

याउड, स

फट

उड, र

ट क

िटङ)

बछीउ

दर ट

ाकी

३ दि

ख ४

िम.

को फ

रकमा

गाउद

ा परित

१५०

० बन

ाया

एउट

बछीउब

ाट ४

गोटा

समम

िछीरि

ा उमन

भए

काल

अर

िबरि

ा अ

लग

गरछी ३

िम. क

ो फ

रकमा

सान

३,५

िम. क

ो फ

रकमा

सान

- 287 -

घास

को

नाम

इिपल

बडहर

टाक

री

िकमब

कोइ

राल

कटि

मरो,

पटिम

रा (L

बक

ना

िजगट

जातह

रपर

, क २

८ ( प

हाडक

ा ल

ािग उ

पयकत

), क

६३६

( तर

ाईक

ा लािग

रामो

), िच

सो ठ

ाउमा

पिन

लगा

उन

सिक

न सप

िसजह

लयिक

ना टर

ाइक

नडा,

लयािक

ना क

ोलछीनस

छी । स

ब जा

तल ५

०० क

.जछी.

परित

ह. क

ो दरल

नाइ

टरोजन

जम

मा ग

नन

पहाड

र तर

ाईक

ा सथ

ानछीय

जा

तहर

सथान

छीय ज

ातक

.एम.

( इि

नडयन

), तह

ामा (

अमर

रकन

सतो),

रिसय

पािक

सतान

, लय

ाक

पिसयाय

न (क

ालो)

आिद

सत

ो, (M

काल

ो ) र

ामो ग

ाउरर

को

सथान

छीय)

सथान

छीय ज

ातसथ

ानछीय

जात

सथान

छीय ज

ातसथ

ानछीय

जात

ताजा

रास

उत

पादन

ट./ह

३० द

िख ५

०, ज

ात र

अिस

था ह

रछी १०

दिख

१८

मिह

नामा

न उ

तपाद

न िद

न सर

गनन

परित

बोट

। परि

तिषया

२००

क.ज

छी.

औसत

परित

बोट

। परि

तिषया

१००

क.ज

छी.

औसत

परित

बोट

। परि

तिषया

६० क

.जछी.

परितब

ोट पर

ितिष

या ८०

दिख

१००

जछी.

औसत

परि

तबोट

परि

तिषया

८०

क.ज

छी.

औसत

परित

बोट

परिति

षया ४०

क.ज

छी.औ

सत

परितब

ोट

परिति

षया ५०

.जछी.

बछीउ

उतपा

दन

म.ट.

०.५

दिख

२ ट

न, ब

छीउल

ाई

सकारर

फक

शन

गनया

आिश

यक

स रकष

ण नग

रछी ता

जा ब

छीउ

लगा

इन

यसमा

अधय

यन

नभएक

ाल

तथया

ङक

अनउ

पलि

चत ि

शाख

मा फ

पाक

पि

पानछी

मा

रोल

र बछीउ

अल

ग गर

ाउन,

उतप

ादन

तथया

ङक अ

नउपल

यसमा

अधय

यन

नभएक

ाल

तथया

ङक

अनउ

पलि

अधय

यन

नभएक

ाल

तथया

ङक

अनउ

पलि

रामोस

गा भ

णडारण

गर

५ िष

यासमम

अक

रण

हनसक

बछीउब

ाट प

िन

परसारण

गनया

सिक

न तर

धययन

नभ

एको

कचच

ा परो

िटन

परितश

औसत

२८/

३० पर

ितश

सबभन

दा ि

र परोिट

न हन

रा

स, अ

ित स

पाचय

१२

दिख

१४

, अित

सप

ाचय

२०

दिख

२१

(पात

मा),

अित

सप

ाचय

११ द

िख १

३, अ

ित

सपाच

य१९

दिख

२०

(पात

मा),

अित

सप

ाचय

८ दि

ख १

५११

१०/१

१ परि

तशत

- 288 -

घास

को

नाम

इिपल

बडहर

टाक

री

िकमब

कोइ

राल

कटि

मरो,

पटिम

रा (L

बक

ना

िजगट

िबषा

कतता

िा

मजोरछी

िममो

िनन

( ४ द

िख १

२ परि

तशत

) नाम

क िि

षाल

पद

ाथया, ि

र िा क

िलल

ो ख

ाए भ

डा ब

ाखाम

ा रौ

झनन,

नन, अ

नतमा

मनन,

नउ

गाउन

मा ि

र समस

या,

ििषा

ल प

दाथया

न त

र ६/७

िष

या फल

न िद

न पन

, सरम

ा रा

स क

ाट

नबिन

र िठ

मन

यानछी

न हन

भए

पिन

िठकक

मात

ामा

खिा

ए अ

सर

नगनन,

कोस

भए

पिन

नाइटर

ोजन

जममा

नगन

ििषा

कत

न तर

िहल

काह

छी ल

ोट

दिख

न, फ

लबा

ट गद

छी अ

लग

गरछी त

ाजा

िनक

ालन

सिक

एपिन

वयाि

हाररक

टयान

छीन

हन भ

एकोल

बिछी

िाएम

ा दि

रटन,

िठ

कक म

ाताम

ा ख

िाए

असर

नगन

ििषा

ल प

दाथया

नभएक

ो, अ

ित

सपाच

फल

मा िि

षाल

पदा

थया भए

को,त

र पात

मा

नभएक

ो र न

छीम ज

सत,

भएक

ाल क

हछी

औषि

छीजनय

गण

भएक

ो दाब

छी गररए

को,

टयान

छीन प

िन ह

न तर

ास ह

ािन न

गनन

रासम

ा ििष

ाकत

पदाथ

या नभए

को

तर ब

छीउ त

था

काणड

बाट

परशारण

गनयाम

ा अ

िल

झझिट

लो

किफ

यतक

ोस ल

यसयाक

ा दान

ामा

सकक

ो पात

र बग

रको द

ानाम

ा १०

%सम

म िम

साउन

सिक

िषयाभर

र रास

िलन

सिक

हजरो

तथा ि

जिछीत

िारक

ो र

पमा पर

योग

गनया स

िकन,

गलो न

बनाउ

न, य

ो रास

हाराक

ो ३०

ात

िदन

अक

ास, ब

ह उद

शय, क

ाठ,

फिन

याचर,

जडछीब

टछी,

फल

ा तराई

को

सथान

छीय ज

ात

पहाड

मा र

पहाड

को

तराई

मा ह

दन,

४० %

सकख

ा पद

ाथया र

१२%

नछीज

कोस

३/४

िषयाम

ा उत

पादन

िदन

थालन

, पतझ

ड ख

ालक

ो रख

, बिछी

पह

ाडमा

पाइन

भए

पनछी त

राईमा

पि

न हन

, किट

ङ गन

या सिक

न भए

पि

न बछी

उ न

बिछी

परचल

नमा ।

तर

ाईमा ६

मिह

ना र

पहाड

मा १

िषयाम

ा बन

ाया तया

र हन

अक

ास, ब

ह उद

शय,

काग

ज, िच

या, र

ङ (ड

ाई),

गछीन

टछी (

जापा

नमा),

खल

कद

सामा

गछी (

िकरक

ट वय

ाट ),

रशम

खतछी

चारम

ा परयो

ग ।

सतो ि

कमब

को क

िटग

र िचस

ो सहन

लगा

यत

िििि

ि फ

ाइदा

कोस

, बह

उदशय

बि

छी पहा

डमा ह

न भए

पिन

तराई

मा प

िन

हन, प

तझड

भएक

ाल ह

ागा प

िन

सनन, क

ोशा,

फल

र क

िलल

ो मना

तर

कारछी

चारक

ो र

पमा प

िन पर

योग

हन

लगभ

ग सद

ाबहा

र, डा

ला क

ाटदा

पर

बोट

नाग

बन

ाई न

काट

छी आ

िा ि

ा एक

-ितहा

ई गद

द क

ाटन,

गजछीम

ati प

िन

भिनन

, काठ

तथ

ा दाउ

रामा

परयोग

हन

अक

ास, ख

ास ग

रछी भड

ा, बा

खाक

ो लािग

राम

ो रास

, दाउ

रा तथ

ा क

ाठ फ

िनयाचर

मा

उपयो

गछी

अक

ास, ह

ररयो

पातम

ा रात

ो, रात

ो िक

नारा

यसक

ो पिह

चान

हो, र

ामिस

ग जस

तो प

ात

भएक

ो, पा

नछी

नजमन

जसत

ो सक

रख

ो माट

ो िा

जगग

ामा ह

- 289 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*ख

) बहि

षधीय

रासह

र ः

निपय

र, सट

ाइल

ो, अ

मसो,

सटारर

या, म

ोलास

स, प

ासपा

लम,

कल

ोभर,

राइरा

स, क

कसफ

ट, स

डान,

कडज

, िडस

मोडय

म आ

िद ।

बहिष

न रास

उतप

ादन

परििि

ि ः

यस

तो पर

कारक

ो रास

एक

पटक

लगा

एपि

िषषौ

समम

रास

उतपा

दन ग

नया सि

कन

। यस

तो र

ास ह

िसयत

िबिग

एको स

ाियाजि

नक च

रन, स

ामदा

ियक

िन,

खोल

ाको ब

गर,

खतब

ारछीक

ो िडल

, कानल

ा आिद

मा ल

गाउन

सिक

न ।

पशक

ो लािग

उपय

कत ब

हिषधी

य रा

सहर

मा न

िपयर

, सटा

इलो,

अमस

ो, राई

गास

, सतो

कल

ोभर,

जिाइ

नट भ

च, प

ासपा

लम,

मो

लास

स, स

टाररय

ा, क

कसफ

ट, क

डज, ग

याइि

सन, स

नटरोिस

मा, ि

सराटर

ो, डस

मोिड

यम, ल

याबल

याि

आिद

हन

। यसग

रछी सा

मानय

तया ि

षन रा

सलाई

फाग

न–जठ

मा

ररन

भन, ि

हउद

रासल

ाई आ

िशवन-

काित

याकमा

ररन

। ब

छीउक

ो आक

ार मक

को द

ाना ज

सतो

भन

परित

हकटर

४०–

५० क

.जछी.

समम

बछीउ

लाग

। बि

सयामक

ो बछीउ

जसत

ो भ

न २०

–२५

क.ज

छी. सम

म ल

ाग ।

पहाड

छी र ज

िमन

खतछी

का ल

ािग पर

योग

गनन ठ

ाउमा

बहि

षन रा

स ख

तछीमा

जोड

िदनप

या ।

रासक

ो नाम

भौगो

िलक

कषत

बछीउ

नन

समय

बछीउद

र क

.जछी./

ह जा

तहर

ताजा

रास

उत

पादन

ट./ह

बछीउ

उतपा

दन

म.ट.

कचच

ा परो

िटन

परितश

ििषा

कतता

िा

कमज

ोरछीक

िफयत

निपय

र (P

तराई

, मधय

पह

ाडफ

ागन–

चत,ज

ठ आ

षाि,

सोज

काित

याक

१०००

० दि

११००

० सट

एन ि

छी २१,

५,१७

गज

राज, प

जा ज

ाइनट

, मो

ठ नि

पयर,

हाइि

बड

निपय

र(िस

.ओ. ३

१२०

–१५

० टन

, िस

ओिरि

िा

हाइ

िब

डको

३००

टन

हा

इिबड

को

१५ पर

ितश

त अ

रमा

दिख

१०

को ि

िष ह

नअ

कास

, िर

िजलल

ाहर

को

कषक

हरमा

वयाप

फिल

एको,

िर र

ास

उतपा

दन ह

न, िक

सान

बछीच

लोक

िपरय

पासप

ालक

मधय

पहाड

, तर

ाई

जठ–

आषा

ि५–

८ क

.जछी.

एसटरो

पास

पाल

पासप

ालम

हाइल

ाटम

तथा ओ

भाटम

सप

सछीज

िभत

िििभ

नन

उपजा

तहर

ििक

ास

नगररए

को

५० द

िख

१००

टन (२

०-४०

०.१५

–०.

२५६

दिख

८िि

ष नभ

एको

पातक

ो िारल

ाटन

अक

ास, अ

मलछीय

मा

टो र

पानछी

को

िनक

ास न

भए प

िन

सपरन

- 290 -

रासक

ो नाम

भौगो

िलक

कषत

बछीउ

नन

समय

बछीउद

र क

.जछी./

ह जा

तहर

ताजा

रास

उत

पादन

ट./ह

बछीउ

उतपा

दन

म.ट.

कचच

ा परो

िटन

परितश

ििषा

कतता

िा

कमज

ोरछीक

िफयत

पारा

रास

तराई

। बस

छी ।

मधय

पहाड

िसचा

इ भए

ागन

चत,

नत

आषा

ि–शरा

िण

१०–१

५ क

.जछी.

िा

१०००

० सट

कोम

म, िफ

नो,

लोप

ोरछी, प

ाराना

गिाड

३०–६

००.

०२(२

० क

.जछी.)

१२

दिख

१६

ििष

नहन,

सकख

ा र ि

चसो ख

पन स

कनअ

कास

, िान

खतम

ा दख

ापनन,

पान

छी जमन

जि

मनमा

पिन

हन

सटररय

ा, सम

बा

सटररय

तराई

मधय

पह

ाडिश

ाख–

आषा

ि६-

१०

क.ज

छी.,

सटस

१०,०

००,

िसल

प ३०

,०००

काज

ङगल

ा, ना

नदछी,

नारोक

, लमप

सपल

णडा,

सोल

णडर,

समबा

सट

ररया)

– S.

३०–६

०१०

० क

.जछी.

६ दि

ख ८

अकज

ालट

िर ह

रोडा

, गिा

ल ख

ान

नहन

अक

ास,

ायाम

ा राम

ो नह

न, स

मिा स

टरछीय

ा बि

छी लोक

िपरय

र उत

पादन

पिन

िर ह

रोडस

तराई

मधय

पह

ाडिश

ाख–

आषा

ि१०

–१५

३०–६

५०.

३९०

५ दि

ख ९

अकज

ालट

भएपि

न हा

िनक

ारक

माता

मा

अक

ास, अ

ञजन

र िग

नछी र

ास भ

नदा ि

चसो

सहन

लसन

या ( M

उचच

पहाड

असो

ज–मा

गया १

२–१५

लदा

क, ल

सनया

७०–८

००.

३–०.

४ २

२ दि

२४, अ

ित

सपाच

वलोट

हन

सकन,

भड

ामा

इनटर

ोटकस

छीिमया

हन

सकन

, टया

नछीन

कोस

, ह, स

ाइल

ज दि

बन

- 291 -

रासक

ो नाम

भौगो

िलक

कषत

बछीउ

नन

समय

बछीउद

र क

.जछी./

ह जा

तहर

ताजा

रास

उत

पादन

ट./ह

बछीउ

उतपा

दन

म.ट.

कचच

ा परो

िटन

परितश

ििषा

कतता

िा

कमज

ोरछीक

िफयत

लसन

या ( M

तराई

मधय

पह

ाडचत

–िश

ाख६–

८क

ोयमब

टर १

६५–७

५०.

५–०.

६ २

२ दि

२४, अ

ित

सपाच

वलोट

हन

सकन,

भड

ामा

इनटर

ोटकस

छीिमया

हन

सकन

, टया

नछीन

कोस

, ह, स

ाइल

ज दि

बन

अनज

न (C

तराइ

या, मधय

पह

ाड, उ

चच

पहाड

( कल

सि

ाइल

नभ

एको

ठाउम

िशाख

–आ

षाि

१–२

( मस

छीनो

भिाद

ार बछी

उ उड

ाउन

सक

इगरफ

ी ३१०

३१३३

कजर

छी ३५८

, ३५

७ मो

लाप

ो, क

रारा।

कयामि

ाटोर

लिि

स नि

ाक, प

सा

पहल

ोमा आ

िद ि

र जा

तहर

१५–३

००.

१५०–

०.५०

०६

दिख

१४

अकज

ालट

िर

हनाल

रोड

ामा

िबग

हड िड

िभजन

हन

, ाय

ा नसह

अक

ास, स

िजल

नम

ािसन,

सकख

ा ख

पन, अ

र र

ासल

ाई

(एिल

लोप

िथक

) दब

ाउन

िगनछी

तराई

, मधय

पह

ाड द

िख

२०००

मछी.

समम

िशाख

–आ

षाि

४–५

.जछी.

िा

२०००

०–५६

०००

सटस

हामछी

ल (अ

षटरल

छीया),

एर

रज, ए

टलास

ाजछील

), िल

कोन

छी (अ

रिीक

नातस

काज

(जाप

ान),

आिद

िर ज

ात

न ।

१००–

१२०

०.१०

० दि

०.२०

६ दि

ख २

०अ

कजाल

टको

समसय

ाअ

कास

, िनक

थरछीक

ा िग

नछी भ

एकाल

१.५

मछी

. भनद

ा अगल

ो र

होचो

भनछी

िगधी

कत

- 292 -

रासक

ो नाम

भौगो

िलक

कषत

बछीउ

नन

समय

बछीउद

र क

.जछी./

ह जा

तहर

ताजा

रास

उत

पादन

ट./ह

बछीउ

उतपा

दन

म.ट.

कचच

ा परो

िटन

परितश

ििषा

कतता

िा

कमज

ोरछीक

िफयत

सतो क

लोभ

र ( T

रातो क

लोभ

र (T

मधय

पहाड

, उच

च पह

ाड (

४०००

िम.

समम

जठ–आ

षाि,

जठ

–असो

उचच

पहाड

मा िह

उ पग

लपि

चत

िशाख

िा

िहउ

पनया

अिर

सोज,

का

ितयाक

३–५

(सतो

कल

ोभर)

क.ज

छी. रात

ो कल

ोभर

लयािड

नो, ह

इया,

ररगल

, िटल

मयान

कायािड

या, ह

इफा,

तामर

, कोन

, मना

, पो

रतो,

गासल

यानड

टा

होरा,

िपता

पयाउ

लछी,

खमल

४० द

िख

५० म

.टन

०.३–

०.४

२१

दिख

२४

, अित

सप

ाचय

एक प

टक ि

र ख

ाएमा

वलोट

को

समसय

ा, उच

च पह

ाडमा

पिह

लो

िषया सथ

ािपत

हन

िदनप

नन

कास

, उचच

पहा

डमा

चरन

ििक

ासक

ा लािग

िन

क रा

मो, म

धय

पहाड

मा ४

मिह

नापि

ाटन

सिक

अमल

छीयमा

टो र

तसारो

पन

बहिष

धीय

राई र

ास

एक ि

षन िा

इट

ालछीय

न (L

ti-flo

मधय

पहाड

, उच

च पह

ाड (

पानछी

पनन

र ४०

०० िम

. सम

सतो

कलोभ

र जस

१०–

१२,

कम

खनज

ोतमा

कजछी

िासट

ोअन,

लमो

रा,

पराम

ो, रनय

अल

सटार,

सोम

ोरा,

िलफ

ोटया, भ

टान,

िभ

कटररय

न, म

ाटयाल

रोयर,

िनच

राइ,

पाइस

न, अ

गसता

मल, ब

रमिछी

आिद

। ए

किष

धीय ि

ा इट

ािलयन

राई

रासक

ा जा

तहर

मा ट

ाम ९

अल

ामो आ

िद ।

४०–६

००.

१–०.

२अ

ित

सपाच

यनभ

एको

अक

ोस, अ

ित च

छीसो र

तस

ारो स

हन,

एकपट

क ल

गाएप

६-७

िषयासम

म हन

, गण

सतरछीय

ह ब

नन

- 293 -

रासक

ो नाम

भौगो

िलक

कषत

बछीउ

नन

समय

बछीउद

र क

.जछी./

ह जा

तहर

ताजा

रास

उत

पादन

ट./ह

बछीउ

उतपा

दन

म.ट.

कचच

ा परो

िटन

परितश

ििषा

कतता

िा

कमज

ोरछीक

िफयत

कोत

मधय

पहाड

, उच

च पह

ाडजठ

सोज

१२–

१५

बछीउल

ाई

सकारछी

िफ

कश

न गन

यापनन

यलो ल

सनया,

लसन

या िा

अलफ

ाअलफ

ा, िस

कल

लसन

या भनर

िभ

िनन

४०–५

००.

१००

२०

दिख

२४

अित

सप

ाचय

हाल

समम

ििषा

पदाथ

या ररपो

िटयाग

नभएक

ो, बछी

उबाट

मा

त परस

ारण ह

कोस

, सथा

नछीय

हािा

पानछी

मा रा

मरछी

िभजक

ो, हा

डधी, ि

चसो

तसारो

सहन

ककस

फट

राईरा

स तथ

ा सत

ो कल

ोभर

जसत

राईरा

स तथ

ा सतो

कल

ोभर

जसत

२.५

कयरछी,

कास

िा,

अपल

यानड

, सनड

स४०

–५०

०.१–

०.२

१३

दिख

२२

हाल

समम

ििषा

पदाथ

या ररपो

िटयाग

नभएक

ो, गम

धीमा

सषपत

रहन

अक

ोस, अ

मलछीय

मा

टो रा

मरछी स

हन,

सकख

ा खपन

डसमो

िडयम

तराई

, मधय

पह

ाडजठ

–आ

षाि

२–३

ििदश

मा स

मत

हाल

समम

कन

जात

िसफ

ाररस

नभएक

ो तर

सपिस

ज िर

रहक

४०–५

००.

४–०.

६ १

४ दि

१८ अ

ित

सपाच

ििषा

कत

न, त

र िछी

लो ब

िन र

पानछी

िर

पनन

ठाउम

ा राम

ो नहन

कोस

, कख

राल अ

ित

रचाउ

न, अ

तयिि

चरछीच

रन स

हन,

सबभन

दा ब

िछी

नाइटर

ोजन

सशषण

गन

न (९००

क.ज

छी. परि

तहकट

र)िस

रटो

तराई

, मधय

पह

ाडजठ

–आ

षाि

३–५

िसराटर

ो, एज

टक,

सछीिप

आई,

िसकय

३५

–४०

०.१५

–०.२

१९

दिख

२२

अित

सप

ाचय

ििष

न, प

ातक

ो रोग

ल स

ताउन

, िर

चरछीच

रन न

सहन

कोस

, सकख

ा खपन

, सि

ािदल

ो, क

हछी

कषारछी

य तथ

ा अमल

छीय

माटो

मा ह

तरक

ारछीक

ो रपम

ा पिन

हन

- 294 -

रासक

ो नाम

भौगो

िलक

कषत

बछीउ

नन

समय

बछीउद

र क

.जछी./

ह जा

तहर

ताजा

रास

उत

पादन

ट./ह

बछीउ

उतपा

दन

म.ट.

कचच

ा परो

िटन

परितश

ििषा

कतता

िा

कमज

ोरछीक

िफयत

सनटरो

तराई

, मधय

पह

ाडजठ

–आ

षाि

३–५

62४०

–५०

०.१–

०.३

२०

दिख

२२

अित

सप

ाचय

ििष

न, प

ातक

ो रोग

ल स

ताउन

कोस

, िचस

ो सहन

सक

न, स

टोल

नबाट

परश

ारण ग

नया सि

कन

सटाइ

लो

तराई

, मधय

पह

ाडजठ

–आ

षाि

४–५

हमाट

ा, सक

वा,

हयिम

िलस,

गसछी

िलस,

क (ग

ाइनन

सछीस)

, कय

ािपटा

टा,

रिटछी

कोस

ा, िभ

सकोस

ा सप

िसज

अनत

गयात ि

र जा

तहर

२५–

३००.

२–०.

५ (ह

माटा

को

बछीउ

िर ह

१६

दिख

२२

अित

सप

ाचय

ििष

नभए

पिन

अतय

ििक

चरछी

चरन

र तसा

रो नस

हन, र

ामो

िनक

ास च

ािहन

कोस

, अमल

छीयदि

कषारछी

य (४

दिख

८.३

िप

एच) स

मम स

हन,

एकिष

धीय भ

एपिन

हम

ाटाल

बिछी

उतप

ादन

िदन,

चरछीच

रन स

हन,

एनरिा

कनोज

सहन

मोल

ासस

तराई

, मधय

पह

ाडजठ

–आ

षाि

५–६

(िमिल

गरक

ो १

क.ज

छी.परि

तहकट

बानक

ो, चन

छीया,

कोम

म, रा

कसो,

रिानक

ानो,

कीट

ाल,

कमि

सयायल

२५–

३५०.

१–०.

२६

दिख

१०

अकज

ालट

भएपि

न सम

सया

यसक

ो नराम

ो र

चयाप

पना

बनाए

पि

हराउ

अक

ोस, अ

ित च

ाडो

फल

न, र

अर

झा

रपात

लाई

दबा

उन,

िकना

या तथा

अर

ीराहर

भगा

उन

कषमत

ा भएक

ो, हा

मो

िभराल

ो पाख

ा, रख

ो र

अमल

छीय म

ाटोम

ा पिन

हन

- 295 -

रासक

ो नाम

भौगो

िलक

कषत

बछीउ

नन

समय

बछीउद

र क

.जछी./

ह जा

तहर

ताजा

रास

उत

पादन

ट./ह

बछीउ

उतपा

दन

म.ट.

कचच

ा परो

िटन

परितश

ििषा

कतता

िा

कमज

ोरछीक

िफयत

मोल

ाटो

तराई

, मधय

पह

ाडजठ

–आ

षाि

५–६,

सटस

तथ

ा सल

छीप

१०००

मलाट

ो १ (C

मलाट

ो २

१००–

१२५

हाइि

बड

भएक

ोल

कम

हद ज

ान

१३ द

िख

१५िि

ष नभ

एका,

मिल

लो म

ाटो

चािह

न, ब

छीउक

ो उत

पादन

र उम

ारशिकत

कम

अक

ोस, च

ाड स

परन,

पात

िर ह

न र

अमल

छीय म

ाटो (

४.५

दिख

८ िप

एच) स

हन,

हलक

ा ाय

ा सहन

भटमा

स (F

तराई

, मधय

पह

ाडजठ

–आ

षाि

३५

बछीउल

ाई

सकारर

िफ

कश

न गन

चमफ

न (C

सनसल

टो

३०–४

००.

२१४

दिख

१७

ििषा

कत न

भएपि

न २.

४ परि

तशत

टयान

छीन र

१७

परितश

त िल

गनछीन

सिाद

िबगा

नन

अक

ोस, ब

हउदश

छीय,

लहर

बाल

छीको थ

ाकरो,

हाडधी

६/७

मिह

नाम

सथािप

त हन

रख

ो मा

टो र

फल

बग

चाल

ाई प

िन रा

मो र

मिल

लो ब

नाउन

, दा

उरा,

जडछीब

टछीगि

ाटमा

ला

तराई

, मधय

पह

ाडजठ

–आ

षाि

३ आ

खला

भएक

ो ५०

००

सटस

िा

गानो

सि

हतक

ो सल

छीप

१०००

गिाट

माल

ा (भा

रत),

आइ.

ज, १

२१३

(बािज

६०–१

००यस

को

बछीउम

ा उम

ारशिकत

हद

निपय

र भनद

ा अ

िल क

म पौ

िषटक

पा

इएक

ििष

नहन,

पान

छी िर

चािह

न तर

हछी स

कखा प

िन

खपन

(नछीिप

यरल

भन

दा ि

र), ब

छीउमा

उम

ारशिकत

नहन

अक

ोस ।

कम

िपएच

भए

को अ

मलछीय

मा

टोमा

पिन

हन,

पान

छी जम

न ठा

उ र ब

ािछी प

िन

सहन,

५०

परितश

त ा

यामा

पिन

रामो

हन

, ५०

स.िम

.को

फरक

मा िब

रिा १

मछी.

को फ

रकमा

लाइ

- 296 -

रासक

ो नाम

भौगो

िलक

कषत

बछीउ

नन

समय

बछीउद

र क

.जछी./

ह जा

तहर

ताजा

रास

उत

पादन

ट./ह

बछीउ

उतपा

दन

म.ट.

कचच

ा परो

िटन

परितश

ििषा

कतता

िा

कमज

ोरछीक

िफयत

ििनक

या

िसया

तराई

, मधय

पह

ाडजठ

–आ

षाि

३ दि

ख ४

.जछी.

४०–५

००.

५–०.

८ १

८ दि

२१िि

षाकत

हदन

, राम

ो िन

कास

ा चािह

िचसो

मा न

बिन

र तस

ारो न

सहन,

पश

ल अ

िल क

म रच

ाउन

लहर

कोस

, एक

िषया

दिख

कहछी

समय

समम

बहिष

न, आफ

फल

अमल

छीय र

रातो

माटो

मा प

िन ह

न, ट

ापर

जसतो

बद

ाम (A

तराई

, मधय

पह

ाडजठ

–आ

षाि

१० द

िख

२० क

.जछी.

(कोस

ा सम

तको)

अमर

रलल

ो, गो

लडन

गलोरछी

, िल

मोनट

, वा

आिद

५०–६

०१.

० (अ

माररल

लो

जातम

ा क

ोसा स

मत)

१९

दिख

२४

, अित

सप

ाचय

ििषा

कत ह

दन,

िचसय

ान च

ािहन,

िच

सोमा

नबि

न र

तसारो

नसह

न, स

ब ख

ाल प

कख

राल िन

रचाउ

लहर

कोस

, िबस

तार

सथािप

त हन

र सि

जल

नमािस

न, अ

मलछीय

र रात

ो माट

ोमा प

िन ह

ाया

िर स

हन स

कन

भएक

ाल स

ामदा

ियक

िा

िनजछी

िनि

भत र

चरनम

ा राम

ो िस

गनल

तराई

, मधय

पह

ाडजठ

–आ

षाि

२ द

िख ४

, सट

स तथ

ा सल

छीपमा

२०

०००

परितह

कटर

बािस

िलसक

(तर

यसल

ाई B

पिन

मा

िनन

), पड

लो,

सनल

, ोनट

लपो,

िारि

ा, बा

िचररय

ा आ

िद

५०–१

०००.

४ दि

ख १

छीउ स

षपत

हनाल

सक

ारछीिफ

शन

िा ९

मि

हनाप

९ द

िख

१२क

ितपय

दश

मा

कम

उमारक

ा पश

ल ि

र खाए

ोटोस

नसछीिट

ालाक

ो एल

जधी)

पाइए

को,

माइक

ोटकस

छीन र

सयाप

ोिनन

पिन

यदाक

दा प

ाइन

अक

ोस,

ाया ब

िछी

सहन

भएक

ाल क

िष

िन ि

ा साम

दािय

िनिभ

त हन

, यो र

ha उ

सत ह

नन,

मलछीय

माट

ो सहन

ित च

रछीचरन

सहन

- 297 -

रासक

ो नाम

भौगो

िलक

कषत

बछीउ

नन

समय

बछीउद

र क

.जछी./

ह जा

तहर

ताजा

रास

उत

पादन

ट./ह

बछीउ

उतपा

दन

म.ट.

कचच

ा परो

िटन

परितश

ििषा

कतता

िा

कमज

ोरछीक

िफयत

िडसम

ानथस

तराई

, मधय

पह

ाडजठ

–आ

षाि

२ क

.जछी.

(ताज

ा बछीउ

भए

सक

ारछीफ

ाई

गनन

माकया

, कय

९१५३

सछी

िपआ

ई ७८

३७२

३५–४

०िर

बछीउ

उत

पादन

गनन,

४ दि

०.१

१९

दिख

२४

, अित

सप

ाचय

ििषा

कत न

भएक

ो, तल

नातम

क र

पमा

कम

उतपा

दन िद

िसिल

ड क

ीरा

लागन

कोस

, अित

चरछीच

रन

सहन,

सकख

ा खपन

, कष

ारछीय

माटो

सहन

ग) िह

उद घ

ासहर

ज, स

ानो क

राउ, ब

िसयाम,

भच

आिद

िहउद

घास

उतप

ादन

परििि

ि ः

उपयकत

एक

िषन

िहउद

रास

मा ब

िसयाम,

ज, क

राउ, भ

च आ

िद प

दयान

। यछी भ

इरास

हर ल

गाउद

ा िमि

शरत त

ररकाल

लगा

उन स

िकन

। िम

िशरत

खतछी

गदा

या उलल

ख ग

रअनस

ार मा

टोक

ो उि

यारा श

िकत स

मत ब

ाचन

जान

। िह

उद र

ासक

ो बछीउ

लाई

असो

जदिख

मिस

रसमम

रछी

िहउद

को स

मयमा

परयो

ग गन

या सिक

न ।

घास

को न

ामज

a)बि

सयम (T

भच

a)भौ

गोिल

क कष

ततर

ाई, म

धय प

हाड

उचच

पहाड

तराई

, मधय

पहा

डतर

ाई, म

धय प

हाड

बछीउ

नन स

मय

असो

ज, क

ाितयाक

–माग

याभद

ौ, अ

सोज

असो

ज, क

ाितियाक

असो

ज, क

ाितयाक

बछीउद

र क.ज

छी./ह

१००

१००–

१२०

२०-

२५ ३

५–४०

जातह

रक

नट, त

राईक

ो, कय

ानाड

छीन, म

दापि

कारि

भल, स

िान,

कररश

मा, न

काम

िन, ि

नडल

, अमर

छी

ओमो

हछी, क

नट, स

िान

मसाक

ािछी,

बरदा

न िि

.एल

. २२,

य.प

छी.िि

. १०३

नोमा

हछी, र

िसना

, मोरा

िा

ताजा

रास

उतप

ादन

म.ट.

२५–

५० २

५–४५

७०–८

०६०

–७०

- 298 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*घा

सक

ो नाम

बिसयम

बछीउ

उतपा

दन म

.ट./ह

५–३०

५–०.

६१.

०–१.

५क

चचा पर

ोिटन

परितश

त७

दिख

११,

अित

सपा

चय७

दिख

११,

अित

सप

ाचय

२२

दिख

२४,

अित

सपा

चय २

ििषा

कतता

िा क

मजोरछी

किल

लोम

ा नाइ

टरटक

ो ििष

हन

उचाइ

मा ब

छीउ उ

तपाद

न नह

निर

खिा

ए, ल

ोट ह

न, िस

चाइ

नहन

हिल

योिनथ

स भन

न क

ीरा

लागन

िफयत

अक

ास, ि

हउद

भए प

िन ४

कटा

ई िल

न सि

कन

ोस, म

धयपह

ाडमा

बछीउ

उतप

ादन

नहन

काश

, ज, ब

िसयाम,

तथा

एक

िषन रा

ईसग

िमसा

एर

नन

घ) ि

षद घा

स ः

िटयो

सनटछी

, काउ

पछी, ब

ाजा,

मक, भ

टमास

आिद

।िष

न रास

उतप

ादन

परििि

ि ः

एक ि

षन रा

समा भ

टमास

, मक

चरछी,

जिार,

बाज

रा, ब

ोडछी आ

िद प

दयान

। िषन

रासक

ा बछीउ

लाई

साम

ानयतय

ा िषा

यायामम

ा रास

को र

पमा पर

योग

गनया स

िकन

रासक

ो नाम

िटयो

सनटछी

जनल

ो एक

िषधीय

तथा ब

ह िषधी

य S.

सडान

( हा

इिबड

सरर

बाजर

मक (

जिाई

नट भ

िोडछी

िदना

नाथ

)भौ

गोिल

कषत

तराई

, मधय

पह

ाडतर

ाई, म

धय प

हाड

तराई

, मधय

पह

ाडतर

ाई, म

धय

पहाड

तराई

, मधय

पह

ाडतर

ाई, म

धय प

हाड

तराई

, मधय

पह

ाडतर

ाई, म

धय

पहाड

बछीउ

ननसम

य फ

ागन

दिख

षाि

िशाख

–आषा

ििश

ाख–

आषा

ििश

ाख–आ

षाि

फाग

न–आ

षाि

जठ–आ

षाि

िशाख

दिख

सोज,

काित

याकिश

ाख–

आषा

िबछी

उदर

क.ज

छी.÷ह

३५–४

० २

५–३०

१०–१

५१०

–१२

३०–३

५५

क.ज

छी. तर

बोकर

ा भए

१०

क.ज

छी.३५

१०–१

- 299 -

रासक

ो नाम

िटयो

सनटछी

जनल

ो एक

िषधीय

तथा ब

हिषधी

य S.

सडान

( हा

इिबड

सरर

बाजर

मक (

जिाई

नट भ

िोडछी

िदना

नाथ

)जा

तहर

िटयो

सनटछी

िटयो

सनटछी

राहरछी,

िससा

या, आ

यया, िज

एफ

आरआ

िििड

या १

, एस.

एल

.४४,

ज.ए

६३/५

३ तथ

ा बह

ििषयाय

मा िकर

स तथ

ा िस

लक ज

न ५

िषया

समम

रहन

, तयस

गर

छी Sur

ो एमि

प चर

छी मलट

छीकट

जात

हो

एस.ए

जछी.२

९.३,

िप

पर, ल

ाहाम

ा, सि

छीट स

डान,

िम

िथ स

डान

मलटछी

कटम

ा जा

इनट,

रजक

ा, टा

ईप ५

नागन

ज यान,

ििश

ाखा त

था

िसगल

कटम

–674

–677

रामपर

मपोज

छीट,

हाइि

बड म

अिरि

कन

जाइन

ट ग ग

ा, िि

करम,

ििजय

गलन

( एक

िषधीय

, चा

डो ह

कयान

तथा

बछीउक

ो लािग

), िल

(बहि

षधीय

तथा

चरणक

ो लािग

एफ १

४९ (

अमर

छीकाक

ो फल

ोरछीडा

मा िि

कास

भए

को क

हछी स

कखा

पिन

सहन

सकन

इिोन

छी, मर

रगा,र

ड कय

ालन,

रिसया

जा

इनट,

मरट

इगरफ

ी २८

०८–४

–३–

१, ि

डल १

र २,

ताजा

रास

उत

पादन

म.ट

६०–८

०८०

दिख

९०

( बह

िषधीय

भनद

ा एक

िि

षयायक

ो िािष

याक

उतपा

दन ि

५०–८

०४०

–५०

५०–८

०४०

दिख

५०

४०

८०–१

००

बछीउ

उतपा

दन

म.ट.

१.०–

१.५

०.५–

०.६

१.०–

१.५

०.५–

०.६

३.५–

४.०

१.५

दिख

िोकर

ा सम

त),०

.५दि

ख १

ोकरा र

िहत

१ दि

ख ४

०.१०

–०.२

- 300 -

रासक

ो नाम

िटयो

सनटछी

जनल

ो एक

िषधीय

तथा ब

हिषधी

य S.

सडान

( हा

इिबड

सरर

बाजर

मक (

जिाई

नट भ

िोडछी

िदना

नाथ

चचा पर

ोिटन

परितश

त६

दिख

९६

दिख

१०

८ दि

ख १

२६

दिख

१०

६ दि

ख ८

पातम

ा २२

दिख

२६

, डाठ

मा प

िन

१० द

िख १

१८ द

िख २

१६

दिख

िबषा

कतता

िा

कमज

ोरछीक

िलल

ोमा

नाइटर

ट तथ

ा (H

को ि

िष ह

ो र

किल

लोम

ा नाइ

टरट

तथा H

को

ििष

हन

जनल

ो जसत

िि

ष ल

ागनटय

ानछीन

तथा

एच

िसएन

डाइज

षट हद

ा बि

छी लया

कटछीक

एि

सड उ

तपनन

भई

एि

सिडय

ोिसस

हन स

कन

कोस

भएप

िन क

न पि

न िि

षाकत

पद

ाथयाक

ो समस

या

नदिख

एको,

अित

सप

ाचय

िटरपस

छीन

इनिह

ििटस

या, टय

ानछीन

, िर र

ोग

लागन

, कीरा

ागन, ि

नकास

चा

िहन

ििष

नभएक

ो, सप

ाचय

किफ

यतअ

कोस

, मक

जस

त दि

खन

र मक

लगा

उन

सथान

र सम

यमा

तयहछी

तररक

ाबाट

गाइन

अक

ोस, स

कखा

खपन

सकन

तर

सकख

ा याम

का र

ाटपि

पल

ाउन

िनल

ो पात

मा झ

ििष

हन

अक

ाश, ज

नलो

जसत

अक

ोस, य

सबाट

कर

स गर

ाइ

हाइि

बड त

था

मोठ

निपए

रको

ििक

ास भ

एको

अक

ाश,

बहउद

शछीय

, रा

सको र

पमा

लगा

उदा

अनन

को र

पमा

लगा

उदा भ

नदा

िर ब

छीउदर

ागन

कोस

, पश

िसत

र बा

खाल

िनक

रच

ाएर ख

ान, क

हछी

ाया

पिन

सहन

र हा

ल न

पाल

का

कित

पय स

ामदा

ियक

िन

िभत

लगा

उदा

रामो न

ितजा

िदएक

कोस

, सकख

ा सह

न सक

सिजल

र चा

डो

सथािप

त हन

, बह

उदश

छीय

अक

ोस, क

ानला

खतब

ारछीमा

पिन

गाउन

सिक

लगा

एको ६

० िद

न पि

टाइ

गनया स

िकन

- 301 -

@#= kz' :jf:Yo

२३.१ पिपनीको सामानय तापकरम, नाडी र शवास–परशवास गित

पिपनीतापकरम

नाडी/िमनट शवासपरशवास/िमनटिडगी सिलसयस िडगी फरनहाइट

गाई #*=@–#*=( !)!–!)@ $)–^) !@–!^भसछी #*=#–#(=( !)!–!)@ $)–^) !@ –!^रोडा #*=)–#*=# !))=$ –!))=* #)–$) *–!^भडा #(=$–$)=) !)# –!)$ %%–&% !%–#)बाखा #(=$–$)=) !)# –!)$ %%–&% !%–#)बगर #&=(–#*=$ !)@ –!)# ^)–&% !%–@)खरायो #*=)–#*=% !)! –!)@ !@# –#)$ #^–%)ककर #*=#–#*=( !)! –!)@ ()–!@) @)–$)िबरालो #*=#–#*=( !)! –!)@ !)) –!@) @)–#)कखरा $!=!–$!=& !)^ –!)& !@) –!^) !% –^)

२३.२ िनरोगी र रोगी पिहरबीच िभननता

कर.स. िििरण िनरोगी पिहर रोगी पिहर१ पशको रप/चाल रामो, सतकया , फितयालो झिसलो, झोिकरन२ टाउको उठको िा ठाडो हन झकको हन३ आखा परा खलको, चिमकला आिा खलको, कचरा लागको, कोषहर

बिछी रातो४ नाक/मख सामानय -याल/िसगान बगको५ पशलाई बोलाउदाको

परितिकरयािटो परितिकरया िदन ििलो गरछी ट या

६ गोबरको कडापन सामानय बिछी कडा िा पातलो, गनहाउन, रगत िमिसएको

७ ाला नरम/सामानय खसो, रौ ठाडो भएको८ कान ठाडो/सामानय लतको, कानबाट पछीप बगको९ थतनो ओिसलो सकखा

१० दानापानछीमा रिच सामानय कम खान/खादनखान११ नाडछीको गित सामानय बिन िा रटन१२ शवासपरशवास सामानय शवास फनया अपठयारो गनन/खोकन, गित बिन

िा रटन१३ शरररको तापकरम सामानय (पश अनसार फरक

पनन)परायः बिन

१४ उगाउन पशल पाहर िझक पाहर िझकदन

- 302 -

२३.३ गाई-भसीहरमा लागन परमख रोगहरक) खोरत (Foot and mouth disease)कारणः ििषाणलकषणहरःy यो रोग लागदा एकदम बिछी जिरो (१०४–१०६ िडगछी फरनहाइट) आउ । िबसतार रासपात नखान, झोकराउन

हन ।y मख िररपरर ििशष गरछी िगजा र िजबोमा स–साना फोकाहर आउदन ।y यस सगसग खटाको खरको कापमा पिन फोकाहर आउन पश खटा खोचयाएर िहड र पि लङगडो हन

सक ।y मख िररपरर राउ आउन भएको कारण यायाल चहाउ । यस रोगल ठला माउहरभनदा पाठापाठछीलाई बिछी

असर पयायाउ ।y किहलकाहछी खोरत रोगका कारण थनलोको समसया पिन दिखन । याउन माउहरमा गभया तिहन समसया

दिखन सक ।उपचारःy मखको राउलाई १ परतिशतको पोटास पानछील सफा गररिदन िा िफटिकरछी पानछील सफा गररिदन ।y खरका राउलाई पोटास पानछील िोएर िहमकस िा लोरकजन मलहम लगाउनप या िा २ परितशत िनलोतथोल

राउ सफा गनया सिकन ।y खटाको राउमा िफनल परयोग गनया पिन सिकन ।y राउहरमा अनय जछीिाण परिश गरछी सकरमण नगरन भननका लािग पशलाई एिनटबायोिटक सई लगाउन

सिकन ।y खोरत दिखइरहन ठाउमा रोकथामका लािग खोरत ििरर खोप लगाउनपदया । ६ मिहनाको उमर पगपि

पिहलोपटक खोप लगाउन र परतयक िषया दोहोयायाउन । बिछी दिखन ठाउमा ६–६ मिहनामा दोहोयायाउन ।

ख) भयागत (Hemorrhagic Septicemia)कारणः एक परकारको जछीिाणलकषणहरःy उचच जिरो आउन । (१०५ दिख १०७ िडगछी फरनहाइट) , राटछी िररपररको भाग तथा िजबो सिननन, िफज

कािन ।y शवास फनया गाहरो भई घयारघयार आिाज िनकालन, किहलकाहछी रगत िमिसएको नन ।

रोकथाम र उपचारःy िषायायाम सर हन अगािड परतयक िषया पशलाई खोप लगाउन ।y रोगको लकषण दखापरको भन तरनत पराििििकलाई दखाई उपचार गराउन ।

ग) चरचर (Black Quarter)कारणः एक परकारको जछीिाणलकषणहरःy उचच जिरो आउन (१०५ दिख १०७ िडगछी फरनहाइट), ििशष गरछी िफलाको मासपशछी सिननन र दखन ।

- 303 -

y ामदा सरमा तातो हन र पि िचसो हन र दखाइ पिन कम हन, सिननएको ठाउमा िथचदा चरचर आिाज आउन ।

रोकथामःy पानछी पनन समय अगािड न गाईिसतलाई खोपाउन काम गनयापदया । िब.कय. पोलछीभयालणट भयािकसन

गाईभसछीमा ५ एम.एल. ाला मिन (s/c) र पाडा, बाचालाई ३ एम.एल. सोहछी तररकाल िदनपदया । ६ मिहना नारको िसतलाई सई िदनपदया । साथ यो सई परतयक साल दोहोयायाउनपदया ।

y गिहरो खाडल खनछी यो रोगबाट मरको पशलाई पररिदनपदया । रोगछी पशलाई टयाएर राखनपदया ।y रोगछी िसतल खाएको खाना पानछी एि रास िनरोगछी िसतभाउलाई नदछीन तथा गोठलाई २% को फमायािलन

झोलल सफा गनयापदया ।y रोगको आशङका भएको चरन कषतमा बाचा/बाचछी चराउनहदन ।

घ) पटक (Anthrax)कारणः एक परकारको जछीिाण

लकषणहरःy िरजसो कन लकषण नदखाई अचानक मनन । जिरो आउन । (१०५ दिख १०७ िडगछी फरनहाइट), शवास फनया

गाहरो हन ।y आखा रातो हन, पट िािडन, मरपि नाक, मख, मलदार आिदबाट नजमन रगत बगको हन ।

रोकथामःy िर रोग दिखन ठाउमा पशसिा पराििििकको िसफाररसमा खोप लगाउन ।y मरका पशलाई गिहरो खाडल खनर गाडन । याद गरौ पटकको शङका लागको पशलाई किहलय पिन िचरफार

गनयाहदन ।y रोगछी पशलाई बथानबाट अलगग राखन, रोगछीको समपकया मा आएको पशलाई पराििििकको सललाहमा उपचार

गराउन ।

ङ) थनलो (Mastitis)कारणः यो रोग िर कारणहरल हन सक जसत गोठ, पश र दहन मािनसको सरसफाइको कमछील गदाया िििभनन, जछीिाणहर, ििषाणहर, िसछी, एक कोषछीय परजछीिछी परोटोजोिा कलचौडो िा शरछीर िभत परिश गरर ।

लकषणहरःy अचानक थन र कलचौडो सिननन, कडा, रातो र ामदा दखन हन । दि िबगन पातलो पानछी जसतो आउन,

ोकराहर आउन र किहलकाहछी दि पर नआउन हन । जिरो आउन ।

रोकथामःy दि दिहसकपि पोिभिडन आयोिडन ९ भाग र गलछीसररन १ भाग िमसाएको झोलमा थनलाई कहछी बर

डबाउन ।y गोठ, पश, दि दहन मािनस र भाडोको सरसफाइमा ििशष धयान िदन ।y शङका लागमा पश ििज कनद िा पशरोग अनिषण परयोगशालामा दि जचाउन ।y थनलोको लकषण दिखएमा कषकल पिहला निबगको थनबाट दि दहन, तयसपि मात िबगको थनको दहन

- 304 -

र िबगको थनको दिलाई खाडलमा अनयत लसपस नगरछी गाडन । ििगको थनबाट पटक पटक दि दहर फयाकन ।

y अििलमब पराििििकलाई बोलाई उपचार गराउन । जथाभाबछी औषिछीको परयोगल थनलो झन जिटल बनन सक ।

च) लमपी िसकन रोगकारणः भाइरस (ििषाण)

लकषणहरः y सरिातछी अिसथामा पातलो िसगान बग र रोग लागको कहछी िदनपि िसगान बाकलो हन ।y आस बगन, कचरा लागन हन । कनकन पशको आखाको नानछीमा राउ हन कारण पश अनिो बनन सक ।y उचच जिरो (१०४ िडगछी फरनहाइट िा मािथ) आउन । सामानयतया ालामा िगखाया दिखनभनदा पिहला जिरो

आउ र कररब एक हपतासमम कायम रहन सकन । y दि उतपादन ८० परितशतसमम रटन सकन ।y शरछीरका िििभनन ठाउमा ििशष गरछी राटछी, पािडको भाग, पट र थनिररपरर िगखायाहर (१० दिख ५०

िमिलिमटरसममका) दिखन रोगल गसत पशमा शरछीरभरर न िगखायाहर दिखनन । यसता िगखायाहर शरछीरका िभतछी अगहरमा पिन दिखनन ।

y गभया तिहन सकन र पि मिहनौ बाझोपन दिखन सकन हन ।y रोगको अिनतम अिसथामा पशहरमा िनमोिनया हन ।

रोकथामःy पश खररद तथा ििानछीमा रोकः y जनचतनामलक काययाकरमः y रोगको खोजछी तथा ररपोिटयाङगः y रोग फलाउन िाहकहरको िनयनतणः y िबरामछी पशलाई ट राखछी उपचार गनयापननः y िमकी राषटर िबच ऐकयबरताः

परजननसग समबिनित समसयाहर

च) बाझोपनकारणहरःy वयिसथापनमा कमजोरछीः समय िमलाएर रागो साि नलगाउन िा कितम गभायािानको उिचत समय

नपिहलयाउन (कराएको ८ दिख १८ रणटािभत लजानपदया ।)y पोषण ततिको कमछीः परशसत हररयो रासपात नपाएमा ।y खिनज ततिको कमछीः ििशष गरछी कयािलसयम, फसफोरस, फलाम, कोिालट, तामा सलिनयम जसता खिनज

बिछी महतिपणया हन ।y िभटािमनको कमछीः ििशषगरछी िभटािमन ए, िड र ई बिछी महतिपणया हनन ।y नामल, जकाको समसया बिछी हन ।

- 305 -

y सकरामक रोगहरको कारणः जसत बसलोिसस, टराइकोमोिनयिसस आिद ।y परजनन अङगहरमा खरािछी िा सकरमण ।y िशाणगत कारणहर ।

वयिसथापनःy कारण पतिा लगाई सोहछी अनसार उपचार गराउनपदया ।y बलाबलामा गोिर जचाई नामल, जकाको औषिछी खिाउन, परशसत हररयो रासपातहर खलाउन ।y अनय अिसथामा पराििििकसग सललाह गरछी आिशयकताअनसार उपचार गनन ।

) साल अडकन समसयाकारणहरःy शारछीररक कमजोरछी, सकरामक रोगहर जसत बसलोिसस, िभिवयोिसस आिदy िभटािमन ई, सलिनयम जसता खिनजको कमछी, पाठररको सकरमण

वयिसथापनःy साल झनया सहयोग पयायाउन एकजापर जसता औषिछीहर सरको १०० िम.िल. र तयसपि िबहान-बलका ५०

िम.िल. २–३ िदनसमम िदन सिकन । याएपि खसो खालका रासहर र अिमसो जसता रासहर खिाउदा साल झनया सहयोग पग ।

y तयित गदाया पिन नझरमा पराििििकलाई बोलाई साल िझकन लगाउन । यिद पशलाई जिरो आएको भन पिहला जिरोको उपचार गरपि मात साल िझकन बस हन ।

ज) भणडार फकय न समसयाकारणहरःy इसटरोजन तति बिछी भएको रासपात खिाएमा िा िसछी परको दानाहर खिाएमा, पाठररमा असिजलो भई

पश बिछी कनमा ।y पशको पािडितरको भाग बिछी ओरालो भएमा सहयोगछीको रपमा काम गनया सक, कयािलसयम,

फोसफोरसको कमछी भएमा िा सनतलन ििगमा ।वयिसथापनःy तरनत पराििििकलाई बोलाई उपचार गनयापदया । पराििििक नआइनजल बािहर िनसकको भागलाई सफा तथा

िचसो राखछी राखनका लािग थोर पोटास िमसाएको पानछी बलाबलामा िकया रहन र बािहर टािसएको फोहोर सफा गरछी सफा िचसो कपडाल बनन ।

y यिद िर न भाग बािहर आएको भन फोहोर नलागोस सकरमण नहोस भननाका लािग तल सफा पलािषटक ओछयाउन र पोटासिमसाएको पानछी बलाबलामा िकया रहन, पराििििकल पाठररको बािहर आएको भागलाई िबसतार पनः पिहलाक सथानम फकायाइिदनन । अनय वयिसथापन पराििििकको सललाहअनसार गनन ।

झ) बाचाबाची अडकन िा याउन नसकन समसयाकारणहरःy बाचाबाचछी ठलो भएमा । बाचाबाचछीको पाठररिभतको बसाइ (पोिजसन) निमलमा । शारछीररक

कमजोरछीको कारण ।

- 306 -

y पाठररको मख पणयारपमा नखलमा । उमर नपगद पश गिभयाणछी भएमा । बाचाबाचछी िभत मरमा । सकरामक रोगहर जसत बसलोिसस आिदको कारण । िििभनन हामवोनहरको कमछी तथा असनतलन पाठरर बटाररएमा बािर पािलएका पशहरमा पिन यसतो समसया आउन सक ।

y िशाणगत कारणहर ।वयिसथापनःy याउन खोजको ५–६ रणटािभत वयाउन नसकमा तरनत पराििििकलाई बोलाई हालनपदया ।y पराििििकल पाठररिभत हात हालर अिसथा पतिा लगाई आिशयकताअनसार उपचार गदया न ।

ञ) गभय तिहन समसयाकारणहरःy सकरामक रोगहरको सकरमण , सनतिलत आहाराको कमछी, ििषाल रासपात, िसछीजनय दाना आिद

चोटपटकको कारण ।y अियादकष पराििििकल गभया जाचदा पिन किहलकाहछी गभया तिहन सक र उचच जिरो, गभायािसथामा गलत

औषिछी खिाउदा ।

वयिसथापनःy गिभयाणछी पशलाई औषिछी खिाउन पदाया दकष पराििििकको िसफाररसमा मात खिाउनy कारण पतिा लगाई वयिसथापन गनयापदया । तिहएको बाचाबाचछी, साल तथा समपकया मा आएका अनय

सोतिरहरलाई रामोसग खाडलमा गाडनपदया र माउलाई उपचार गनयापदया ।

गाईभसीलाई महतिपणय मािनएका खोप लगाउन बार तािलका

कर. स.

खोपको नामरोगको नाम

उमरखोपको

मातरा र खोप िदन ठाउ

खोपको थप मातरा

(बसटर)

िनयिमत खोप िदन

समय

खोप िदन िसजन

१ एफ.एम.डछी भयािकसन (हकटस)

खोरत ३–८ हपता १० िम.िल. ालामिन

३ मिहनापि परतयक ६ मिहनामा

भाद मसानत र फागन मसानत

रकषा एफ.एम.डछी खोरत ४ मिहना ३ िम.िल. ालामिन

१ मिहनापि

२ एच.एस.बोथ भयािकसन

भयागत सब उमर ५ िम.िल. ालामिन

६ मिहनापि िािषयाक िषायात सर हन भनदा अिर

एच.एस.आयल एडजभनट

भयागत सब उमर ३ िम.िल. ालामिन

३ मिहनापि िािषयाक

३ पोिलभयालनट िि. कय भयािकसन

चरचर सब उमर ५ िम.िल. ालामिन

४ एच.एस. रिि. भयािकसन

भयागत र चरचर

सब उमर १ िम.िल. ालामिन

५ एनरिाकस सपार भयािकसन

पटक रोग सब उमर १ िम.िल. ालामिन

- 307 -

कर. स.

खोपको नामरोगको नाम

उमरखोपको

मातरा र खोप िदन ठाउ

खोपको थप मातरा

(बसटर)

िनयिमत खोप िदन

समय

खोप िदन िसजन

६ िटसय कलचर भयािकसन

गौगोटछी सब उमर १ िम.िल. ालामिन

– ३–३ िषयामा

जाडो समयमा

७ टट–भयाक िनषटकार सब उमर २ िम.िल. ालामिन

४ हपतापि िािषयाक कन पिन समयमा

८िप.िप.आर भयािकसन

िप.िप.आर

तछीन मिहना मािथका

१ िम.िल. ालामिन

परतयक तछीन िषयामा

९सिाइन िफभर भयािकसन

सिाइन िफभर

तछीन मिहना मािथका

१ िम.िल. ालामिन

६ मिहनापि िािषयाक

२३.४ कखराका परमख रोगहररानीखत रोगलकषणः• रानछीखत रोगल शवासपरणालछी र सनाय परणालछी परभािित भई कखराल सास फनया किठनाइ महसस गदया । चचचो

र नाकबाट पानछी जसतो बाकलो पदाथया िनसकन । कखरा टाउको झटकाउन र राटछी तानन गदया । एक ठाउमा फनफन रमन, पािड िहडन, पखटा र खटाको पकषारात हन रााटछी बटानन हन । फल पानया कम हन । हररयो रङको िनक गनहाउन दया । िसउर र लोतछी पहलो हन र पि नछीलो रङमा बदिलन गदया ।

रोकथामका उपायहरः• कखरा पािलन खोर िररपरर सफा गनयापदया । तािलकाअनसार खोप लगाउनपदया ।• बािहरछी कखरा र अर चराहर कखरा पालन कषतिभत आउन िदनहदन । रोगबाट मरका कखरालाई पिन

पनयापदया ।• भाडा, उपकरण इतयािद सामान सकरमण मकत राखनपदया । चललाहरलाई पिहलो हपतािभत एफ सटन भयिकसन

लगाइिदनपदया र चललाको उमर १० दिख १२ हपता पगदा आरटिब (R2B) खोप लगाउनपदया ।

किकसिडयोिसस (Coccidiosis)लकषणहरः• बाहय लकषणहरमा िरजसो पिाख खसो हन, रगतको कमछी हन । िदसामा रगत नन हन । सछीकल

किकसिडयोिससमा मतयदर ५० परितशतसमम हन । आनदामा हन किकसिडयो िससमा शरछीर पहलो हन तथा नन हन । यसमा रगत िमिसएको हन सक र मतयदर भन ८ दिख १० परितशतसमम हन ।

रोकथाम र िनयनतणः• िचसयान भएको खोर, सोतिर र दाना यसका लािग उपयकत िातािरण हन हदा बसन ठाउ र दाना सकखा

हनपदया । खास गरर िषायातको मौसममा ििशष धयान िदनपदया जन बला िातािरण िचसयान बिछी हन र तापकरम पिन किकसिडयाको ििकासका लािग अनकल हन । यिद सोतिरमा िचसयान भन ५ दिख ७

- 308 -

िकलोगाम चन परित १०० िगयािफटको कषतमा नयापदया । यसल िचसयान कमगरछी ताप उतपनन गदया जसल यछी परोटोजिा मदया न ।

गमबोरो रोग (Gumboro/Infectious bursal disease)लकषणहरः• रोग लागपि, सरमा िबसतार झोकराउद जान । पिाख गजमिजएर बसन जसता लकषण दखापदया न ।टाउको र

राटछी कपाउन र पि समपणया शरछीर न कामन थाल । यसका साथ जिरो आउन, आखाबाट पानछी बगन हन । यसतो अिसथामा राटछी तनकाउन र टाउको कहछी तल झकाएर बस । पहलो रङको नन भ मलदार िररपरर सलछी टािसएको दखन सिकन । परानो रोगमा िबसतार झोकराउन र द लाउन जान हन ।

रोकथाम र िनयनतणः• सरसफाइको ििशष वयिसथापन हनपदया । कखरालाई गमबोरो रोग ििरर भयािकसन लगाउनपदया । दानापानछी

िदन भाडाकडालाई कीटाणरिहत बनाउनपदया ।

कोिलबिसलोिसस• यो रोग जनसक उमरका कखराहरमा दिखन सक । यो रोग वयिसथापनमा कमछीको कारणल हन भएकोल

वयिसथापनमा सिार गनयाप या ।

लकषणहरः• दाना खान कम गनन र किहलकाहछी शवास फनया किठनाइ हन । उदासछीन हन, िसउर िफकका हन । हररयो िा सतो

पातलो सलछी नन । मलदारको िररपरर सलछी लतपितन ।

उपचारः• पराििििकको िसफाररसमा एिनटबायोिटकस औषिछीहर खिाउन ।

२३.५ भडाबाखाका परमख रोगहरक) पी.पी.आरलकषणहरः• १०६ दिख १०८ िडगछी फरनहाइटसममको जिरो आउ । रास, पानछी खाना ोड र आखा राता दिखन ।• िगजा र िजबोितरबाट राउ आउन सर ग या र िबसतार मखितर पिन फिलन सक । रौटछी लाग ।• आखाबाट िचपराहर आउन र नाकबाट बाकलो पहलो िसगान बग । खोिकरहन ।रोकथामः• बाखालाई पछी.पछी. आर. मकत राखन खोप लगाउन । सरमा ३ मिहनाको उमर पगपि पिहलो पलट खोप लगाउन

र िषदिपच दोहोयायाउन ।

ख) मआलोरोगका लकषणहरः• यो रोग लागदा मख िररपरर राउ आउद र पि पापरा बनद । मखको चपबाट परायः सर हन यसतो राउ

करमशः मख िररपरर, िजबोितर, कान िररपरर, खटाको ालाितर, अणडकोण, कलचौडा, सत आिदको िररपरर

- 309 -

समत यसता राउहर दिखन । मख िररपरर राउ आउन हदा रास, पानछी खानमा समसया आउ र पशहर करमशः द लाउद जान ।

• किहलकाही ३–४ हपतामा यो राउ आफ िनको भएर जान ।उपचारः• यसको पिन खास उपचार न तर राउ सफा गनन एिनटसिपटक औषिछी िा एिनटबायोिटकस औषिछीको परयोग

गनन ।

२३.६ पिपनीबाट मािनसमा सनय सकन रोगहर (जनोिटक)

क) रिबज

रिबज रोग ककर, मािनस, िबरालो, सयाल, िासो तथा तातो रगत र मरदणड भएका अनय सतनिारछी जनािरमा लागन अित खतरनाक पराणरातक ििषाणजनय जनोिटक रोग हो । रोगछी (बौलाहा) पशल टोकमा िा रिबज रोग सकरिमत यायाल राउमा पनया गएमा यो रोग एक पशबाट अकाया िनरोगछी पश िा मािनसमा सनन गदया । यसलाई पानछीबाट डराउन रोग पिन भिनन । रिबज रोग पराणरातक भए पिन समयम खोप लगाउन सकमा यो रोगबाट बचन र बचाउन सिकन तर एकपटक लकषण दखापररसकपि रोगछीको मतय पकका हन । रिबज रोग खास गरछी एिसया तथा अिरिकामा बिछी फिलएको पाइन । तयसमधय कररब ३० हजार जित मािनस भारतमा मात मदया न । तर जापान, मलिसया र िसङगापरबाट रिबज रोग पणया रपल उनमलन भसकको भन अषटरिलया, बलायत, निन, िसिडन आिद दशहरमा जङगलछी जनािरमा मात रिबज रोग रहको पाइन । यो रोग जङगलछी मासाहारछी जनािर खासगरछी सयालको टोकाइबाट सामदाियक ककर िा भसयाहा ककरमा र ितनछीहरको माधयमबाट मािनस तथा ररपालिा जनािरमा सनन गरको पाइन ।

रोगको कारक ततिः

रिबज रोग रडो पररिारिभतको िलजा परजाितको भाइरसबाट लागन गदया । यो ििषाणलाई राम, साबन/िडटरजनट र आयोिडनल नषट ग या ।

रोग सनद तररकाः

रिबज रोग खास गरछी बौलाएको पशल टोकपि सो पशको यायालमा भएको ििषाणको सकरमणबाट सनन गदया । ककर, िासो, सयाल, नयाउरछीमसा, चमरो आिद यो रोगका परमख सोत र सिाहक हन । रिबज रोग लागको जनािरल टोिकसकपि यछी ििषाणहर सनाय परणालछीको माधयमबाट िगदछीमा पगदन र तयहा ितनछीहरको सखयामा ििर हन । तयसपि यछी ििषाणहर सनाय परणालछीको कोषको माधयमबाट शरछीरको िििभनन भागमा फिलनन र पि यायालमा दखा प यान ।

रिबज रोग लागर लकषण दखाएको १० िदनिभत उकत पशको मतय हन ।

सकरमण अिििः

शरछीरमा ििषाण परिश गरदिख रोगको लकषण दिखन समयसममको अिििलाई सकरमण अििि भिनन । कन बहला ककरल कसलाई राटछीभनदा मािथको भागमा टोकको भन एक हपतादिख चार हपतािभतमा रिबज रोगको लकषण दिखन समभािना ९९% परितशत हन । तयसगरछी शरछीरको अनय भागमा टोकको भन १ मिहनादिख ६ मिहना

- 310 -

िभतमा रोगका लकषण दिखन सक । तर कस कसल रिबज रोग लागको ककरल टोकको २ िषयापि पिन लकषण दखा परको उललख गरका न ।

रोगको लकषणःककरमा दई परकारका लकषणहर दिखनन जन यस परकार न ः

• उतिजक अिसथाः यस िकिसमको लकषणमा ककर अतयििक आकरामक हन, अगािड ज पायो तयसलाई टोकन, जोडल चपाए जसतो गनन, एकनासल भिकरहन, सिरमा पररितयान हन, पचर खटा मिन लकाएर िहडन, िजबो बािहर िनकालर यायाल बगाइरहन तथा बाटोमा ज-जसलाई भटयायो तयसलाई टोकद िहडद ।

• लाटो अिसथाः यस परकारको अिसथामा ककर लाटो र आिाज िनकालन नसकन हन र एउटा कनामा गएर लकर बस । मखबाट यायाल बगाइरहन र खाना खान पिन ोड । यसतो लकषण दखाएको ४ दिख ५ िदनिभत ककरको मतय हन ।

गाई, भसछी र अनय जनािरहरमा यो रोग लािगसकपि िबसतार रास दानापानछी खान बनद हन, टपटाउन, ििना कारण िहिडरहन, कराउन, उरिन, आखा ठलठला पारछी कान ठाडो पारर हनन र िसङल िहकायाउन खोजन जसता लकषणहर दिखन । िबसतार राटछीको आिाज िनसकन भाग पकषारात भई आिाज पिन िभनन िनसकन हन । रोगल जयाद गसत पाररसकपि जनािरहर भइमा लडन, मखबाट परशसत मातामा यायाल िनकालन र अनतमा जनािर पकषारात भएर मदया ।

मािनसमा रिबज रोगका परमख लकषणहरमा सरमा ससत हन, जिरो आउन, टाउको दखन तथा ररगटा लागन हन । रोगल चयापद गएपि िबरामछीलाई पानछी िनलन गाहरो पदया । तयसपि पानछी, हािा र उजयालोदिख तिसयान जसता लकषणहर दिखन । िबरामछी िनिनमा मि यात हन, यायाल आउन, खाना िनलन नसकन, पकषारात हन र रोग लागको ४ दिख १० िदनिभत शवास फनया बनद भई िबरामछीको मतय हन ।

रोगको िनदानः

यस रोगको िनदानका लािग िििभनन िकिसमका परछीकषणहर जसत यायािपङ टषट, फलोरसनट एिनटबडछी टषटहर अािद गनया सिकन ।

उपचारःरिबज रोगको लकषण दखा पररसकपि यस रोगको उपचार न । अतः रोगछी िा शङकासपद जनािरल टोकनासाथ टोकको राउको उपचार, खोप र आिशयकताअनसार Hyper Serum लगाउनप या ।

घाउको उपचारः

बौलाहा ककरल िा शङकासपद जनािरल टोकपि टोकको सथानमा तरनत साबन पानछी (पाएसमम मनतातो पानछी) ल १५ िमनटसमम रामोसग िनप या र तयसपि िटनचर आयोिडन, पोिभिडन आयोिडन िा अनय कन एिनटसिपटक औषिछी लगाउनप या । सगसग िटटानसको सई पिन लगाउनप या । ििषाणल शरछीरिभत परिश गनया नपाओस र ििषाण बगर जाओस भननका लािग किह समय टोकको सथानिाट रगत बगर जान िदनप या । राउमा टाका लगाउन र पटछी बाधन काम गनया हदन । तयसपि टोकन ककर िा जनािरको पिहचान गनयाप या जसको पि गएर िनगरानछी गनया सिजलो होस ।

- 311 -

खोप लगाउन ििििः

रिबज रोग लागको जनािरल टोकको, लसपस मात भएको िा शङकासपद अिसथामा शनय िदन, तसो िदन, सातौ िदन, चौिौ िदन र अटाइसौ िदन एक एक माताको दरल मासमा िटसयकलचर रिबज खोप िदनप या । यसरछी खोप िददा ठलो जनािरमा एक भाएल राटछीको मासमा र एक भाएल पटाको मासमा िदनप या भन सानो जनािरमा चाहछी एक भाएल मात िदए पग तर रोकथामका लािग ककरहरमा खोप लगाउदा तछीन मिहना उमर परा भएपि पिहलो माता, चार मिहनाको उमरमा दोसो माता र तयसपि िषदिपच दोहोयायाउनप या । पशका लािग परयोग हन खोपको पोटनसछी १ आई.य. परित डोज र मानिका लािग परयोग हन खोपको पोटनसछी २.५ आई.य. परित डोज हनप या ।

Hyper Immune Serum:

यिद रोगछी पशल सिसथय मािनसको टाउको िा टाउकोको निजक, अनहार तथा राटछीको भागमा रगत आउन गरछी टोकको अिसथामा खोपका साथसाथ Hyper Immune Serum लगाउन आिशयक हन ।

रोगको रोकथाम र िनयनतरणः

• नपालमा ९९% रिबज रोग सानन मखय तथा िजममिार जनािर ककर न हो भनछी ठोकिा गनया सिकन । बसनिन हजारौ मािनसल ककरको टोकाइ पि रिबज खोप लगाउन गरका न । यसकारण मािनसमा रिबज रोगको रोकथाम गनया समपणया ककरहरमा िनयिमत रपल खोप लगाउन अित आिशयक हन आउ ।

• ककरको सखया कम गनया पररिार िनयोजन गरछी परजनन गनया नसकन बनाउनप या ।

• सियासािारण जनतालाई रिबज रोगको महतिको बारमा सिचत गनया रिडयो, टिलिभजन तथा पतपितकाको माधयमबाट जनचतनामलक काययाकरमहर सञचालन गनयापदया ।

• दशमा रिबज रोगको ििसतत इिपडिमयोलोिजकल सभनकषण गरछी तयसबाट परापत तथय तथा जोिखमका आिारमा अििलमब एउटा रिबज रोग िनयनतण काययाकरम सचालन गनयापदया ।

• रिबज रोग समबनिछी अनसनिान तथा सिभयालनस सञचालन गनयाप या ।

ख) हाइली पयाथोजिनक एिभएन इनफलएनजा/बडय फल (HPAI)

हाइलछी पयाथोजिनक एिभएन इनफलएनजा ििषाणका कारणल पनछीहरमा लागन रातक महामारछी रोग हो । यो रोग अतयनत िटो फिलन र रोगछी पनछीमा लगभग शतपरितशत मतयदर गराउन परकितको हन । यो मलतः पनछीहरको रोग भए तापिन बडया फल रोगबाट सकरिमत पनछीहरको परतयकष समपकया मा रहन वयिकत तथा अनय जनािरहरमा समत यो रोग सनया गई मािनस तथा अनय जनािरको मतय समत भएको पाइएको । यो रोग हास तथा अनय जङगलछी चराहरमा लकषण नदखाई रोगाण िाहकको रपमा पिन रहन सक ।

बडया फल अतयनत चाडो महामारछीको रपमा फिलन सकन, सकरमणदर र मतयदर शतपरितशतसमम हन सकन, परभािकारछी औषिछीको अभािमा उपचारको करममा िबरामछी मनया सकन, भयािकसन भए तापिन ििषाणको जििक सरचना चाडो पररितयान भइरहन भएकाल खोप परभािकारछी नहन र मािनसमा सकरमण दखा परको अिसथामा ६० परितशतभनदा बिछी मतयदर भएको र यसको परकोप दखा पनायासाथ पनछी तथा पनछीजनय पदाथयाको वयापारमा समत परितबनि लागन हदा यसलाई खतरनाक रोगको रपमा िचिनन ।

- 312 -

रोग सनद तररकाः

• यो रोग मलतः रोगछी कखराको समपकया तथा दिषत हािाको माधयमिाट िनरोगछीमा सनया सक ।• सकरमण भएको सथानमा रहका पनछी, पनछीजनय पदाथया तथा रोगछी पनछीसग परतयकष समपकया मा रहको दाना,

सलछी, दाना राखन बोरा, परयोग भएका भाडाकडा तथा ितनछीहरसग समबिनित बसतहरमा रोगको ििषाण रहन सकन हदा ितनबाट रोग सनया सक ।

• बडया फल सकरमण भएको सथानबाट रोगछी पनछी तथा तछी पनछीसग समपकया मा रहका सामगछी अनय सथानमा लजादा रोग एक सथानबाट सिजल अकवो सथानमा सनया सक ।

• पनछी तथा पनछीजनय पदाथयाको ओसारपसार गनन सिारछी सािनबाट रोगछी तथा तछी पनछीसग समपकया मा रहका सामगछीको ओसारपसारको करममा यो रोग एक सथानबाट अकवो सथानमा सिजल सनया सकद ।

• िसाइ सराइ गदद जान िफरनत चराहरल रोगको िबषाण आफसग िलएर सकरमण भएको दश िा सथानबाट रोग नभएको सथानमा रोग पयायाउन सकदन । यसरछी आउन पनछीहरबाट रोगको सकरमण सथानछीय पनछीहर तथा वयािसाियक पनछीहरमा समत सिजल रोग सनया तथा फिलन सकद ।

• ररपालिा हासहरमा समत बडया फल रोगको ििषाण सषपत अिसथामा रहन सकन र रोगको लकषण नदखाइकन अनय पनछीहरमा रोग सानया सकन समभािना रहन ।

• रोगको ििषाण पनछीको सलछी तथा यायालमा बिछी मातामा हन भएकाल सलछी तथा यायालको ससगयाबाट सिसथय पनछी तथा मािनसमा समत रोग सनया सक ।

बडय फल रोग लागदा दिखन लकषणहर ः

एक सथान िा फामयामा रहका सब उमरका कखरा तथा अनय पनछी एक पटक िबरामछी भई ोटो समयमा िर सखयामा मरमा बडया फल रोगको शङका गनयापनन हन । सामानयतया यो अिसथामा कन लकषण न नदखाई पनछीहर मनया सकन तथापछी यो रोगका लकषण िनमनानसार हन सकन ः

• टाउको सिननन, िसउर र लोतछी िनलो दिखन ।

• खटामा रगतका िबाहर दिखन ।

• नाक र मखिाट बाकलो िसगान िनसकन ।

• हररयो रङको सलछी नन ।

• शवासपरशवास समबनिछी लकषणको बाहलयता हन ।

बडय फल रोगको िङका लागमा गनयपनद काययहर ः

• मािथ उललिखत लकषण दखा परछी बडया फल रोगको शङका लागनासाथ िटो सािनादारा निजकको पशसिाका िनकायमा खबर गनन र रोग िनदान तथा िनयनतणमा सहयोग गनन ।

• मरका पनछीहर को मास नखान, जथाभाबछी रपमा नफालछी गिहरो खालडोमा चना हालछी गािडिदन ।

• कटाकटछीहरलाई पनछीको ससगयाबाट टािा राखन र वयिकतगत सरसफाइमा धयान िदन ।

• रोग दखा परको कषत िरपर तथा अनय सथानमा रहका पनछी फामयालगायतका सथानमा जििक सरकषामा धयान िदन ।

- 313 -

ग) लपटोसपाइरोिसस

लपटोसपाइरोिसस पशहरबाट मािनसमा सनया सकन एक सकरामक रोग हो । यो रोगको परमख समबाहक मसा जाितका जनािरहर हन । यो रोग सियापरथम सन १८८६ मा िल भनन िजािनकल पतिा लगाएको अिभलख भिटन । तयसल यो रोगलाई िलस िडिजज पिन भनन गररन । ििशष गरछी सहरबजारका उाउमा बसन सकमबासछी बसतछी तथा फामयामा काम गनन कामदारहरमा यस रोगको बिछी परभाि दखा परको भिटन । िषाया भएको बखत फामयाहरमा जङगलछी जनािरहरको ओहोरदोहोरका कारण पिन यो रोगको परकोपको समभािना बिछी भएको पाइन ।

रोगको कारक तति

यो रोग लपटोसपाइरा नाम गरको सपाइरोकीट यािकटररयमबाट हन गदया । लपटोसपाइराका िििभनन परजाितहरमा इकटरोहमोरिजका, कयािनकोला, पोमोना, िगपोटाइफोसा आिद न ।

रोग सनद माधयम

मसा, नयाउरछी मसा आिद जनािरहर यस रोगका परमख सोत मािननन । सकरिमत जनािरको िपसाबमा भएका जछीिाणहर ककर, िबरालो, गाई, भसछी, भडा, बाखा, बगर, खरायो, हररण, मग आिद जनािरमा िदतछीय आशरयको रपमा रहनन । मािनसमा यो रोग खास गरछी ककरहरल सानन गदया न । परदिषत खाना, िपसाब, पानछी तथा माटो आिद परतयकष रपमा सिन गनायाल िा शरछीरको ालामा समपकया भएर िा आखा, नाकमा िटा परमा पिन रोग मािनसमा सनया सकद ।

लकषण

यो रोगको इनकिसन अििि २ दिख २० िदनसमम हन सकन भिनएको । पराय अििकाश सर अिसथामा रोगको खास लकषण दखा परको पाइदन । पिपि कलजोमा असर पनया जान भएकाल जिनडस दखा पनन र िकडनछी फलरका अिसथाहर सजना हन सकद । अनय लकषणहरमा अििकतम जिरो आउन, टाउको दखन, िानता हन, मिननजािइटस, पट दखन तथा शरि शिकत नषट हन आिद लकषणहर दखा पनया सकदन । पशहरमा दखा पनन लकषणमा िपसाब रातो दिखन, शवास परशवासमा बािा, मख तथा परजनन अगहर पहलो हन, गभया तिहन, थनलो हन आिद लकषणहर दखा पदया न ।

रोग िनदान

सिया परथम रोगको लकषणबाट परारिमभक अनमान िा िनदान गनया सिकन । पिहलो सकरमणको ७ दिख १० िदनिभतको समयमा रगत तथा सरबोसपाइनल फलडको परछीकषणबाट िनदान गनया सिकन । यसका साथ एलाइजा, िप.िस.आर.परछीकषण बाटपिन रोग िनदान गनया सिकन । िपशािको कलचर तथा िकडनछी Function Test आिदबाट रोग पिन िनदान गनया सिकन तर लामो समय लागन सकद ।

रोगको उपचार, रोकथाम तथा िनयनतण

यस रोगका लािग उपयकत एिनटिायोिटकसहरमा पिनिसिलन िज., डिकससाईिकलन, एिमपिसिलन तथा अमोिकसिसिलन पदया न । अित जिटल अिसथामा सफोटिकसम, सफटरछीअकसोन आिद िसफाररस गररएका औषिछीहर हन । मसा तथा नयाउरछी मसाको िनयनतण, खान करा र पानछीमा परदषणबाट बचाउन बचािटको उतिम उपाय हो। ककरहरमा यस रोग

- 314 -

ििररमा िनयिमत रपमा िषननछी खोपको परयोग गनया पदया ।

घ. बसलोिसस

बसलोिसस जनािरहरमा दखा पनन एक परकारको सकरामक सरिा रोग हो । जछीिाणका कारण पशहरमा लागन यस रोगलाई गभया तहाउन तथा बाझोपन बनाउन रोग भनर पिन िचिनन । यो रोग पशहरबाट मािनसमा पिन सनया सकन हनाल यो जनसिासथयका दिषटकोणबाट जयाद महतिका साथ हनन गररन । यस रोगलाई अनडलनट िफभर तथा मालटा िफभर पिन भिनन । गाई, भसछी, भडा, बाखा, बगर आिदमा लागन यस रोगल दिाल पशहरमा सकरमण गर पि िाझोपना सजना गनया समत भिमका खलको हन । सकरिमत पशहरसगको समपकया तथा परदिषत दि, मास आिदको माधयमबाट मािनसमा पिन सनया सकन यस रोगलाई परमख जनोिटक रोगको रपमा िलइन ।

कारक तति

बसला नामक जछीिाण यस रोगको कारक तति हो । गाई भसछीमा बसलला एबोसटया, भडाबाखामा बसलला मिलटिनसस, िगरमा बसलला सईस तथा ककरमा बसलला कयािनस जछीिाणल रोग पदा गदया न ।

रोग सनन परकया

• रोग सकरिमत पशहर सगको परतयकष समपकया तथा लसपस, सकरिमत पदाथयाहर जसत गभया तिहएको पशहरको पाठररबाट िनसकको फोहर, भण, पाठरर आिदको कारण रोग सिसथ पश तथा मािनसमा समत सनया सकद ।

• परजननका समयमा सकरिमत भाल पशको िछीयया तथा सहबासका कारण पिन पोथछी जनािररमा रोग लागन सकद ।

• सकरिमत पशहरमो फाचोमा समत असर परछी थनलो हन र दिका माधयमबाट अनय पश तथा मािनसमा रोग सनया सकद ।

लकषणहर

पशहरमा दिखन लकषणहर

• गिभयाणछी गाईभसछीहर पराय ५ दिख ९ मिहनाको अिििमा गभया तिहन ।

• गभयािारण अििि पगन अगाि िचचा जनमाउन र जनमको िचचाहर पराय मरको अिसथामा पाइन ।

• भाल जनािरहरमा अणडकोष सिनन र जोनधी सिननन समसयाहर दिखन ।

• गाईभसछी तथा भडाबाखा आिदमा िाझोपन बनाउन रोग भनर िचिनन

मािनसमा दखा पनन लकषणहरः

• अिनयिमत तररकाबाट जिरो आउन अथायात जिरो किहल बिन किहल रटन ।

• टाउको दखन, शरछीर कमजोर हद जान पिसना आउन तथा जोनधीहर दखन आिद ।

रोग िनदानः

• िकलिनकल परछीकषण ः रोगको लकषणहरका आिारमा रोगको अनमान गनया सिकन ।• परयोगशाला परछीकषण ः रोग शकाषपद जनािरहरको रगतको नमना िलई िसरोलोिजकल परछीकषणबाट रोग

- 315 -

िनदान गनया सिकन । दिको नमना परछीकषण गरर पिन यो रोगको िनदान गनया सिकन ।

उपचार, रोकथाम तथा िनयनतणः

• परयोगशाला परछीकषणबाट रोग पिषट भएमा तयसता पशहरलाई तरनत बथानबाट अलग राखछी उपचार गनयापदया । उपचारका लािग बोड सपकटरम एिनटिायिटकसहर जसत सटरपटोपिनिसिलन, अिमकािसन, ररफािमपिसन आिद उपयकत मािनएका न ।

• जनािरहरको उपचारमा सलगन पश िचिकतसकहरल रोग शकाषपद अिसथामा िनक होिसयारछी अपनाउन पदया । उपचारका समयमा साबन पानछीको परयोग, परजनन अगहरको परछीकषण गदाया अिनिायया रपमा गलोभसको परयोग गनयापदया ।

• िनयिमत रपमा रोगका बारमा िसकरिनङ गनन गनयापदया यिद पोजिटभ भिटएमा आिशयक उपचार गनन हो िा बथानबाट हाटउन भनन िनणयाय िलनपदया ।

दि, मास आिद उपभोगय िसतहर रोगमकत पशहरबाट उतपािदत मात परयोगमा लयाउनपदया । उिचत तररकाबाट परशोिन गररएको दिमा रोगको जछीिाणहर नषट हन भएकाल परशोिित दि सिन गनायाल रोगबाट बचन सिकन ।

२३.७ पिपनी फामयमा जििक सरकषा/बायोसकयररटी तथा यसको महति

जििक सरकषारोगको सकरमणबाट बचाउन िा रोकन उपाय िा िकरयाकलापहरको एकीकत वयिसथापनलाई जििक सरकषा (Biosecurity) भिनन । जििक सरकषालाई रोग िनयनतणको ससतो र परभािकारछी िििि मािनन । जििक सरकषा ििना कन पिन रोग िनयनतण काययाकरम सफल हन सकदन ।

जििक सरकषाका फाइदाहरः• बाहय रोगहर (Exotic Diseases) लाई फामयामा परिश नदछीन ।• Zoonotic रोगको खतरालाई कम गनया ।• रोगको फलािटलाई कम गनया ।• रोगबाट जनसिासथयमा पनन असरलाई कम गनया ।• उपचार खचयामा कमछी लयाउन ।• कषकहरलाई आिथयाक रपमा फाइदा पयायाउन ।

रोग सनन ििििः• फामया िभत िा िििभनन फामया बछीचमा पशपनछी, सिारछी सािन, मािनस िा फामयाका सरसमानहरको

आितजाितल ।• अनय फामया िा पशपनछीको लसफसबाट• जङगलछी जनािर, चरा, मसा आिदबाट• दिषत दाना, पानछी तथा अनय सामगछीहरबाट

- 316 -

रोग िनयनतण ििििः• रोगछी पशपनछीलाई सिसथ पशपनछीसग निमसाई अलगग राखन,• रोगछी पशपनछीलाई सिसथसग िमिसन नदछीन आितजाितमा िनयनतण गनन• पशपनछी पालन गररएको कषतमा िनयिमत रपमा सरसफाइ तथा िनःसकरमण गनन

जििक सरकषामा अपनाइन पराििानहरः• आफल पालका पशपनछीलाई खला रपमा नोडछी थनर मात पालन ।• ररपालिा पशपनछीलाई जङगलछी जनािरको समपकया मा आउन नदछीन ।• सकरमण सथलबाट बगन नदछी तथा खोलामा सकरिमत िसतहर िमिसएर पानछी सकरिमत हन सकन हदा तयसता

सथानबाट लयाएको पानछी उमालर मात खान र खिाउन ।• पशपनछीहरलाई दाना, पानछी िदन भाडा िनयिमत रपमा सफा गनन ।• पशपनछीलाई राखको सथानमा समत िनयिमत रपमा िनःसकरमण गनन ।• हास, कखरालगायतका पनछीहरलाई एक ठाउमा िा खोरमा िमसाएर नराखछी टयाएर राखन पालन ।• बजारमा िबकरी िितरणका लािग लिगएको पशपनछीहर भरसक हाट िा बजारबाट िफताया नलयाउन । हाटमा

अनय ठाउबाट लयाइएको पशपनछीहरसग निमसाउन ।• आफल पालका पशपनछीहर एककािस िर सखयामा िबरामछी परमा िा मरमा तरनत निजकको भटररनरछी

असपताल तथा पशसिा ििज कनद िा पशसिासग समबिनित िनकायमा तरनत जानकारछी गराउन ।• कन पिन सथानबाट पशपनछी खररद गरछी लयाउदा सोतको िबषयमा रामोसग जानकारछी िलई रोग नभएको

सथानबाट मात खररद गरछी लयाउन र तयसरछी खररद गरछी लयाएको पनछीहरलाई खोरमा भएका अनय पशपनछीहरसग निमसाई कमतछीमा पिन ७ िदन ट खोरमा राखन वयिसथा िमलाउन ।

• पनछीपालन गररएको कषत निजक जङगलछी पनछीहर आकिषयात हन िातािरण नबनाउन ।• पशपनछी पालन गररएको गोठ तथा खोरहरमा भरसक बािहरका मािनसहरलाई आित-जाित गनया नदछीन ।• पनछीहरलाई दाना पानछी िदन भाडाकडा, सलछी आिद चछीजहर नाङगो हातल नन, यिद नाङगो हातल ोएमा

तरनत साबन पानछील रामोसग हातखटा िन ।• पनछी राखन खोर समय-समयमा सफा गनन, िनःसकरमण गनन (िभरकोन, चना कनन र खोर सफा गर पचिात

सलछीलाई कमतछीमा एक मिहनासमम रामोसग किहन िदएर मात खतबारछीमा परयोग गनन ।• वयिकतगत सरसफाइमा िबशष धयान िदन ।

२३.८ नपाल राजपतरमा परकािित सिचकत रोगहर (Notifiable diseases)1. Anthrax

2. Atropic Rhnitis

3. Aujeszki’s disease

4. Newcastle disease

5. Foot and mouth disease

6. Bovine tuberculosis

7. Buffalo pox

8. Caprine and Ovine brucellosis

9. Classiscal swine fever

10. Contagious bovine pleuropneumonia

11. Contagious caprine pleuropneumonia

12. Ovine epididymitis

13. Ovine foot rot

14. Peste des petits ruminants

15. Porcine brucellosis

16. Rinderpest

- 317 -

17. Sheep and goat pox

18. Avian influenza

19. Avian tuberculosis

20. Chicken anaemia virus infection

21. Duck viral enteritis

22. Bovine brucellosis

२३.९ रोग िनदानका लािग परयोगिालामा पठाउन पनद आिशयक नमनाहर

कर स रोगको नाम उपयकत नमना सकलन सरकषण तथा समपरषण िििि

पटक (Anthrax) • कानको नशाबाट िनकालको रगतको समछीयर

• सिननएको अगको िभतछी भागको सिाब तथा रगतको सिाब

• िटसय पपर िा कागजमा बरर पठाउन

• सटराइल बोतलमा रािख पठाउन ।

२ बसलोिसस (Brucellosis)

• पश तिहएको िन हपता पिको िसरम

• िसरम भाइल कल बकसमा रािख पठाउन

३ चरचर (Black quarter)

• सिननएको िभतछी भागको समछीयर• सिननएको भागको मासको टकरा

• ककमछीडट िमिडयामा राखछी कल बकसमा राखछी पठाउन

४ भयागत रोग(H.S) • रगतको समछीयर• परभािित फोकसोको टकरा र

िलमफ नोड• लामो हडडछी

• सटराइल बोतलमा रािख पठाउन ।• कल बकसमा राखछी पठाउन

५ रिबज (Rabies) • मरको पशको टाउको • कल बकसमा राखछी पठाउन६ िप आर आर एस

(PRRS)• िसरम • िसरम भाईलमा राखछी कल

िकसमा राखछी पठाउन७ िप िप आर

(PPR)• आखा, नाकबाट िनसकको

शरािको सिाब• मरको भडाबाखाको िलमफनोड,

फोकसो तथा िफयो

• िप िि एस मा राखर पठाउन• सटराइल बोतलमा राखछी कल

बकसमा राखछी पठाउन

८ खोरत (FMD) • भिसकलर फलयड तथा िजबो, िगजाको ताजा राउको इिपथिलयम

• ५० परितशत फसफट बफर गलछीसछीरछीनमा राखछी कल बकसमा राखछी पठाउन

९ कलािसकल सिाइन िफभर

• मरको बगरको िफयो, फोकसो तथा िलमफ नोड

• सटराइल बोतलमा रािख कल बकसमा रािख पठाउन

१० कखरामा लागन रािनखत, बडया फल, गमिारो आिद

• िबरामछी िा मरको कखरा • कल बकसमा राखछी पठाउन

- 318 -

२३.१० कखराको िसफाररस खोप तािलकाक. बोईलर कखराको खोप तािलकाः

उमर रोग भयािकसनको िकिसम भयािकसनसन तररका१ िदन मरकस एच.िभ.टछी. ०.१ िम.िल. ालामिन५-७ िदनमा रानछीखत एफ. सटरन पानछीमा िा आखामा८-१२ िदनमा गमिोरो इनटरिमिडएट सटरन आखामा

रानछीखत लासोटा । एफ १, पानछीमा२४-२६ िदनमा गमिोरो इनटरिमिडएट सटरन आखामा

• यिद बोइलरको पयारनट सटकलाई १ िदनको उमरमा रिसपन भयािकसन (मरकसििरर) लगाइएको र पनः रिसपन भयािकसनल न बसटर गररएको भन तयसता फामयाबाट उतपािदन चललाहरलाई एच.िभ.टछी. भयािकसन िदनपदया ।

• यिद बोइलरको पयारणट सटकलाई १ िदनको उमरमा रिसपन भयािकसन (मरकसििरर) लगाईएको र बसटर भयािकसन एच.िभ.टछी. िदइएको भन तयसता फामयाबाट उतपािदत चललाहरलाई रिसपन भयािकसन िदनपदया ।

ख) लयसय कमिसययल कखराको खोप तािलकाः

उमर रोग भयािकसनको िकिसम भयािकसनसन तररका१ िदन मरकस िस.िभ. १९८८ िा –१ एस िि–१ ालामिन५–७ िदन रानछीखत एफ –१ लासोटा १ थोपा आखामा८–१२ िदन गमबोरो ईणटरिमिडएट १ थोपा आखामा१८–२० िदन मरकस एच.िभ.टछी. िरिज हाइरिड ालामिन२४–२६ िदन गमबोरो ईणटरिमिडएट पानछीमा२८–३० िदन आई.िि. रानछीखत आई.िि. लासोटा पानछीमा४२ िदन फाउल पकस फाउल पकस पखटामा४९–५० िदन रानछीखत आई.िि. लासोटा आई.िि. पानछीमा१०–१२ हपता रानछीखत आई.िि. आर. २ िि. मासमा१२–१४ हपता फाउल पकस फाउल पकस पखटा (ििङ िभ)१५ हपता आई.िि. आई.िि.एच. १२० पानछीमा१६ हपता रानछीखत लासोटा/एफ १ पानछीमा

उपररोकत तयावलकया बमरोवजम भययावकसनसन गररसक पशयात अवकतम उतपयादन अिसथयामया कररया आइसकपव परतयक २—२ मवहनयामया आई.वि. र लयासरोटया भययावकसन वदद जयानपदवा ।

२३.११ खोप सञचय तथा ढिानी गदाय ििचार गनयपनद कही कराहर(१) िरिज रिाय गरछी पाररएका भाइरल खोपहर उतपादन भसकपि -२०० सिनटरगड तापकरम भएको िडप िरिजमा

राखन गररएमा यसमा उललख गररएको मयादभनदा लामो अिििसमम पिन रामो अिसथामा राखन सिकन ।(२) िरिज रिाय गररएको खोपलाई किहल िडप िरिजमा राखन र किहल समानय तापकरममा राखन गररएमा खोपको

- 319 -

परभािकाररतामा िनक कमछी आउन सक ।(३) कन पिन खोपलाई िसिा राममा पनन गरछी ओसार पसार गनया हदन । साथ भणडारण गदाया पिन अधयारो र िचसो

कोठामा राखन उपयकत हन ।(४) खोप राखन गररएको रिरिजरटर चौिबस रणटा चाल अिसथामा राखनप या । एक दई रणटाको लोडसिडङ समय

पनया गएमा रिरिजरटरको िोका खोलन हदन । यिद उपलि हन भन जनरटर चलाएर भए पिन िबजलछीको आपितया गनयाप या ।

(५) खोप िबकरी-िितरण गनन िितरकहरसग कोलडचनको रामो वयिसथा गनया दई िटा िरिज र एक जनरटर आफसग हन प या । यिद आफसग नभएको खणडमा खोप सचय गनन अनय बकिलपक उपाय तयारछी अिसथामा राखन प या ।

२३.१२ कखरामा खोप लगाउदा िबचार पयायउनपनद कराहर

(१) खोप लगाउन लािगएको चलला तथा कखराहर सिसथ हनप या ।(२) खोप तयार पादाया िचसो पाररएको नमयाल सलाइन (Chilled Normal Saline) िा खोपसग परापत हन Diulent

मा रोलनप या र यसतो खोप िरफ िररपरछी राखर िचसो हन गरछी राखनप या । खोप सकसमम आिा रणटा िभतमा परयोग गरछी सकनप या ।

(३) खोप लगाउदा सकसमम िबहान गनया उपयकत हन । िदनमा िातािरणको तापकरम िर हन हदा िदनमा िातािरणको तापकरम िर हन हदा िदनमा खोप लगाउन उपयकत हदन ।

(४) खोप तथा खोप िििि बार पणया जानकारछीका लािग पश िचिकतसक िा निजकको भटररनरछी असपताल तथा पशसिा ििज कनद िा समबिनित ििशषजसग समपकया राखन होला ।

२३.१३ उतपािदत खोपहरको नाम, खोप लगाइन पिपनी तथा उपलि मातरा

कर.स. खोपको नाम खोप लगाउन पशपनछीहर उपलि माता (डोज)

१ िप.िप.आर. भडा, बाखा ५०,१००२ सिाइन िफभर सगर, बगर, बदल २०३ एच.एस. िि.कय.सयकत गाई, भसछी, बाखा, बगर ५०४ एच.एस गाई, भसछी, बाखा, बगर ५०५ एच.एस. एरोसोल गाई, भसछी, बाखा, बगर ५०६ एनरिाकस सपोर सब ठला जनािर ५०७ रानछीखत एफ िन कखरा २००,५००,१०००८ रानछीखत आर.ट.िि. कखरा ५००९ रानछीखत लासोटा कखरा २००,५००

१० फािल पकस कखरा २००११ गमबारो कखरा २००, ५००१२ रानछीखत आई.ट कखरा १००, २००

- 320 -

उपलि हन सथानहरः

कर.स. नाम फोन न.

१ सनगाभा भट िडिषटरवयटर, ितपरशवर, )!–$@^)*&&

२ मनाल बायोभट ितपरशवर )!–$@^!)&!

३ पशपित भट सपलायसया, पोखरा )^!–%#)#$(

४ िछीरगनज भट फमाया, िछीरगनज )%!–%@@%@@

५ पट भट सनटर, िनगिछी –१, कलालछी )(!–%@#&^

६ िहमालयन एगोभट, नपालगनज, बाक )*!–%@@(&^

७ एगो भटररनरछी कनसनया, ििराटनगर ०२१-५२४६४८८ बनपा भटररनरछी डगया सपलायसया, बनपा ०११-६६३४६८

९ तलसछी भट कनसनया, िचतिन )%^–%@@*)*

१० नपाल एगोभट फमाया, बटिल-८ ०७१-५४५५२१दषटवयः उतपयावदत ररोपहरमधय हयाललयाई वप.वप.आर. तथया एनथयाकस सपरोर भययावकसनकरो वबकी-वितरण सटवकषट मयाफवा त गररएकरो न ।सरोतः पशसिया विभयाग, २०७७

@$= dT:okfng

पररचयः

माालाई पोखरछी िा तालतलयामा पालर हकायाउन परििििलाई मतसयपालन भिनन । पोखरछी, ताल, तलया, रोल, कज, रसि तथा िानखतमा कहछी वयिसथापन परििििहर अपनाई माा पालन गनया सिकन । यस समबनिछी आिशयक पराििििक जानकारछी भटररनरछी असपताल तथा पशसिा ििज कनद, परादिशक मतसय ििकास कनदहर र कनदछीय मतसय परिरयान तथा सरकषण कनद सो अनतगयातका कायायालयहरबाट परापत गनया सिकन । हालसममको अनसनिान तथा अधययन काययाबाट नपालमा २३२ जातका माा पाइएको थाहा भएको तापिन हाल कषक/वयिसायछीहरल माापालनमा परयोग गररएका सात जातका ििकास मााहरमधय ३ सिदशछी तथा ४ ििदशछी जातका मााहर िनमनानसार नः

सिदशछी मााहरः रोह, ननछी तथा भाकर ििदशछी कापया जातका मााहरः िसलभर कापया, िबगहड कापया, गास कापया तथा कमन कापया अनय ििदशछी जातका मााहरः पिनटयस, िटलािपया, पङगािसयस र रनबो टराउट । सौनदयया माा (रङछीन माा) का जातहरः कोई कापया, गोलड िफस, गोपपछी, िसलभर साकया , टाइगर अोसकार

मााको पौिटक महतिः

माा उचच गणसतरयकत परोिटन, कम िचललो पदाथया र िटो पचन पराणछी परोिटनको सोत हो । मााको मासमा लाइिसन (Lysine) र सलफरयकत एिमनो एिसड मिथयोिनन (Methionine) जसता मानि

- 321 -

शरछीरलाई आिशयक पनन पौिषटक ततिको माता िर भएको पाइन । मााको बोसोमा ओममा–३ फयाटछी एिसड र पोिल-अनसचरटड फयािटएिसडहर हन भएकाल माा खादा

मानि शरछीरमा कोलसटरोल (रगतमा बोसो) को माता कम गरछी सिसथ बनाउद । माामा पोिलअनसयाचरटड आमगा-३ समहको िलनोिलक समहको फयाटछीएिसडहर परचर मातामा पाइन

भएकाल यछी ततिबाट मािनसको उचच रकतचाप कम गरछी हदयारात हनबाट जोगाउ । मााको मासमा िभटािमन िड र िभटािमन ए परचर मातामा हन । माा कयािलसयम, फसफोरस, मयागनिसयम, आइरन, कपर, िजक जसता िमनरलसको पिन सोत हो । माामा कोलसटरोल कम हन भएकाल िबरामछी, बचचा, िर र सब उमरका मािनसल सिन गनया सकन । िरजसो समदछी मााहरमा आयोिडन, ओमगा-३, िभटािमन ए, फलाम पाइन हदा यछी पौिषटक ततिको सहाराल

अनिोपन, एनिमया (रगतको कमछी) र गलगाड जसता रोग हनबाट मािनसलाई बचाएर शरछीर तनदरसत पादया ।

वयािसाियक मतसय पालन गदाय धयान िदनपनद कराहरः

उपयकत सथलको नौट गरछी पोखरछी िनमायाण गरौ । पोखरछीमा १ मछीटर भनदा बिछी पानछीको गिहराइ कायम गरौ । पराकितक आहारा िनमायाणका लािग िनयिमत रपमा मलखाद (परित कटा पाकको गोबरमल १०० क.जछी.,

यररया ४ क.जछी., िड.ए.पछी. ३ क.जछी. सरमा) को परयोग गरौ । ३ इनचभनदा ठलो साइजको अनपात िमलाएर ७ जातको (कमन कापया २५%, िसलभर कापया ३५%, िबगहड

कापया ५%, गास कापया ५%, रह १०%, ननछी १५%, भाकर ५%) मतसय भरा परित कटा ३५० दिख ५०० सखयामा सटिकङ गरौ । मतसय पालन/उतपादनमा हन जोिखम नयनछीकरण गनया मतसय बछीमा गरौ । पलट दानाको परयोग गरौ । पोखरछीमा पानछीको िनयिमत जाच गरछी गणसतर कायम राखौ । एररएटरको परयोग गरछी अिकसजनको कमछीबाट माालाई बचाऔ । मााको िनयिमत रपमा सिासथय एि ििरदर जाच गरौ । एकीकत माापालन गरछी िडलको सदपयोग गरौ । िबकरी योगय माा िबकरी गरछी पनः मतसय भरा सटिकङ गरौ । माापालनको उतपादन, आमदानछी खचयाको रकडया अधयािििक गरौ ।

नपालमा पालन गररएका ििकास जातका मााका िििषताहरः

१. नयानो हािापानछीमा ोटो समयमा िटो बिन ।२. रोगवयािि कम लागन तथा कम अिकसजनमा पिन बाचन सकन । ३. पयायापत मातामा पोथछी मााबाट बचचा िदन सकन र चाड पररपकि भई परजनन काययामा परयोग हन सकन । ४. सथानछीय वयिकतहरल रचाउन ।५. पोखरछीमा उतपादन हन पराकितक तथा कितम आहारा खाएर बाचन सकन ।

- 322 -

माा मानद तररकामा परितबनि गररएका बदाहर (जलचर सरकषण एन, २०१७ मा भएका पराििानहर)

कर. स. परितबिनित िकरयाकलाप दणड जररिाना१ ििसफोटक पदायाथ परयोग गरमा िबगो बमोिजमको कषितपितया र दणड जररिाना हन । २ ििदयतछीय परिकरयाबाट माा मारमा३ ििषादछी परयोग गरछी माा मारमा

नपालमा पालन गररएका मााका जातहरको खान बानी र सिभाि

मााको जातपानीमा चरन

गनद तहमााको खान सिभाि तथा परकित

कमन कापय पानछीको िपि र बछीचमा चरन ग या ।

सियाभकषछी, कितम आहारा रचाउन । यो माा पोखरछीमा उतपादन हन िििभनन परकारका िनसपित तथा पराणछीजनय सकम जछीिहर, जलाशयको िपिमा रहको कीरा, किहएका झारपात आिद खान । कमन कापयाको शरछीर सलयाकक परको सडौल र बाटलो हन । यो मााल सिजलसग पोखरछीको पानछीमा फल पारर बचचा िनकालद । यो माा पानछीको तापकरम (२३-३१)ºc मा रामोस ग फसटाउ तर यस माालाई मधय पहाडछी भगको बसछी र उपतयकामा पिन पालन गनया सिकन ।

िसलभर कापय मािथललो भागमा चरन ग या ।

मखय आहाराको रपमा सकमजनय िनसपित जछीिाण िा हररयो लऊ अतयििक रचाउ । यसको िगलमा मिसनो जालछी हन जसको सहायताल पानछीमा भएको आहारा ानर खान गदया । यो माा दोसो िषयामा मात परजननको लािग योगय हन र कितम परििििदारा परजनन गररन ।

िबगहड कापय मािथललो भागमा चनन ग या ।

मखयतया पराणछीजनय सकम जछीिाणहर खान गदया । यसको िगलमा िसलभर कापयाको भनदा अिल ठलो पिाल भएको जालछी भएको हनाल िनसपितजनय जछीिाणका साथ पराणछीजनय जछीिाण बिछी िफलटर गरछी खान ।

गास कापय पोखरछीको उ र बछीचमा चरन ग या ।

माा भराल िनसपित र पराणछीजनय जछीिाण खान र बिद गएपि पोखरछीको रास र झारपात पिन खान । साथ यस मााल कितम दाना पिन रचाउ ।

रोह पोखरछीको बछीचमा चरन ग या ।

यस मााल एक कोिषय लउ, पराणछीजनय जछीिाण र खासगरछी सडगलका झारपातहर खान । यो माा सिादका लािग िनक न परिसर माा हो । यो मााल पोखरछीमा जमको पानछीमा फल पादनन । यसल यो माालाई कितम ििििदारा परजनन गराइन ।

ननी पानछीको मािथललो सतहमा चरन ग या ।

यस मााल पोखरछीको िपिमा पाइन सडगलका रासपात र कीराहर खान । यो मााल सब िचज खान हनाल यसलाइ सियाहारछी भिनन । यो मााल पोखरछीमा जमको पानछीमा फल पादनन । यसल यो माालाई कितम ििििदारा परजनन गराइन ।

- 323 -

मााको जातपानीमा चरन

गनद तहमााको खान सिभाि तथा परकित

भाकर पानछीको सब तहमा बस ।

यस मााल पोखरछीको सतह निजक पाइन पराणछीजनय जछीिाणहर खान गदया । यो मााल पोखरछीमा जमको पानछीमा फल पादनन । यसल यो माालाई कितम ििििदारा परजनन गराइन ।

िटलािपया पानछीको सब तहमा बस ।

यो सियाहारछी माा भएतापिन यसल सकम जछीिहर र अर मााको भरा खान पिन िनक मन पराउ । तर यसल दाना पिन िनक मन पराउ । कहछी मातामा पराणछीजनय जछीिाणहर पिन उपभोग गदया । यो माा अनय कापया मााहर जसत पानछीको तापकरम (२०-३२)ºc मा पालन गनया सिकन ।

मागर पानछीको सब तहमा बस ।

मासाहारछी माा हो तर यसलाई कितम दाना िदएर पिन पालन गनया सिकन । यो माा अनय कापया मााहर जसत पानछीको तापकरम (२०-३२)ºc मा पालन गनया सिकन । यस मााल हािाबाट समत शवास फनया सकन हदा यस माालाई स-साना खालडाहरमा पालन गनया सिकन ।

रनबो टराउट पानछीको सब तहमा बस ।

मासाहारछी माा हो । यसल िाड नभएको पराणछी जनय जछीिाणको र ससाना कीराहर, मााहर आहाराको रपमा उपभोग गदया । यो माा पानछीको तापकरम (१०-१0)ºc मा पालन गनया सिकन ।

सहर सतह र पोखरछीको पछीिमा बसन गदया ।

यो माा सियाभकषछी परकारको सथानछीय जातको माा हो । यो माालाई कापया मााहरलाई जसत पानछीको तापकरम (२०-३०)ºc मा पालन गनया सिकन तर यसलाई कापया माालाई भनदा अिल सफा पानछी हन जररछी ।

पङगािसयस सतह र पोखरछीको बछीच भागमा बसन गदया ।

यो माा मासाहारछी माा हो तर ठलो हद गए पचिात अिसरिादछी सिभाि जसतो हन र अनय आहारा पिन खान । यो माालाई नपालमा एकल जातछीय माा पालन परििििमा पालन गरको । या मााल कापया मााहर िचसो सहन नसकन हदा जाडोयाममा िचसोबाट बचाउन ििशष धयान िदनपदया ।

पङगािसयस माापालन परििििपङगािसयस माा (Pangasius hypophthalamus) ताजा पानछीमा हकया न, िटो बिन र बिछी तौलको हन भएकाल यो मााको उतपादन महतिपणया रहको । अर कापया जातका माालाई जसत पङगािसयस जातको माालाई पिन पोखरछीमा दाना आहारा खिाएर पालन गनया सिकन । यो जातको माा एक जातछीय परििििबाट (Monoculture) पालन गनन गररएको । यो माा िभयतनाम र इनडोनिसयाको िबचमा पनन मकन नदछीको (Mekong river) सथानछीय जाित हो । पङगािसयस मााका अनय परजाितहर जसत - Sutchi, river catfish र Bagrid catfish पिन पालन गररएको ।पङगािसयस माापालन गदाय िनमन परििििहर अपनाएर गनय सिकनः १. पानछीको भरपदवो सोत२. बािछी नआउन तथा चोरछी नहन ठाउ

३. पोखरछीको साइजः– सामानयतया ५– ८ कठा४. पोखरछीको गिहराइः– १.५ मछीटर

- 324 -

५. पानछी सकाउनः– माा भरा पोखरछीमा ाडन अगािड १ –३ हपतासमम पानछी सकाउन ।

६. चनाको परयोगः– ५०० – १००० िकलो गाम/हकटर७. भरा ोडन दरः– ५ गोटा परित िगयािमटर

८. भरा बाचन दरः– ८५%९. पालन अिििः– ६ मिहना१०. माा िबकरी साइजः– १ िकलोगाम११. FCR:–१.५ – १

एक िलङगीय िटलािपया माापालन परिििििटलािपया मााको उतपिति अिरिका र मधयपियामा भएको हो । िटलािपया मााका परजाितहर कररब ७० िटा रहका न । तछी मधय नौ परजाितका िटलािपया मााहरलाई पालन गनन गररएको । जसमधय नाइल िटलािपया, मोजािमबक िटलािपया र ल िटलािपया मखय रपमा पालन गररन ।

िटलािपया माापालन गदाय िनमन परििििहर अपनाएर गनय सिकन ।१. मल र सािारण परयोग िििि

• भरा – ५०००–२०००० गोटा/हकटर• उतपादन – २००० – ८०००० िकलोगाम/हकटर

२. दाना, मल र आपतकालछीन एरटर परयोग परिििि• भरा – १०००० – ३०००० गोटा /हकटर• उतपादन – ५००० – १०००० िकलोगाम/हकटर

३. पणया सनतिलत दाना र एरटर परयोग परिििि• भरा १०००० – ३०००० गोटा /हकटर• उतपादन – ८००० – १५००० िकलोगाम/हकटर

४. लगातार एरटर र आिशक पानछी फनन परिििि• भरा – ५०००० – १००००० गोटा /हकटर• उतपादन – २०००० – १००००० िकलोगाम/हकटर

५. बिगरहको पानछीमा िटलािपया पालन परिििि• भरा – ७०००० – २००००० गोटा/हकटर• उतपादन – ७००००० – २०००००० िकलोगाम/ह

६. दाना खिाएर िपजडामा पालन परिििि• भरा – ६०० गोटा /रनिमटर• उतपादन – ५०–३०० िकलोगाम/रनिमटर

रनबो टराउट माा (Oncorhynchus mykiss) पालन परिििि

रनबो टराउट िचसो र सफा पानछीमा हकया न जयाद िमठो मासाहारछी ििदशछी माा हो । यो माा १–२१ िड.स. सममको तापकरममा जछीिित रहन । तर रामो ििरको लािग भन १५–१८ िड.स. पानछीको तापकरम र ७ िम.गा/िलटर भनदा बिछी अिकसजन चािहन । पानछीको तापकरम सरदर १० िड.स. भनदा िचसो हन सथानमा यो माा ििलो बि र तयसतो सथानमा वयािसाियक रपमा पालन फाइदाजनक हदन । मासाहारछी भए तापिन यो माालाई उचच परोिटनयकत दाना खिाएर पालन सिकन । टराउट पालनका लािग पानछीको िप.एच. ६.५– ८.५ र अिकसजन ८ िम.गा./िलटर रहको

- 325 -

पानछीमा उपयकत मािनन । टराउट माा दई िकिसमल पालन गररन ।क) आिशक परणालछी ख) पणया परणालछी

पिहलो परणालछी अनतगयात स–साना भरालाई बजार िबकरी योगय साइजसमम हकायाइन भन दोसोमा परजननदिख िलएर ठलो माासमम हकायाइन ।टराउट माा पालनको लािग भरा हकायाउन टयाङक, ठलो माा पोखरछी, िबकरी योगय माा राखन पोखरछी एि दाना राखन भणडार आिदको आिशयकता पदया । सािारणतया सानो भरा हकायाउन पोखरछीको साइज १० – १५ िगया िमटर र िबकरी योगय माा राखन पोखरछीको साइज ५० – १५० िगया िमटर हन । ठलो माा हकायाउन र िबकरी योगय माा राखन पोखरछीहर २ िकिसमबाट बनाउन सिकन ।

(क) रखातमक/लहर (ख) समानानतर ।

िभरालो जगगा र पानछीको सोत कम भएको ठाउमा लहर िकिसमको पोखरछी बनाउन रामो हन । यसतो िकिसमका पोखरछीमा मािथललो पोखरछीहरमा परयोग भइसकको पानछी पनः तलला पोखरछीहरमा परयोग गनया सिकन । रामो पानछीको सोत भएको ठाउमा समानानतर िकिसमको पोखरछी बनाउन उपयकत हन । यसतो पोखरछीहरमा एक पटक परयोग भइसकको पानछीलाई पनः परयोग गररदन । जलाशयमा मााको रनति कित राखन भनन करा पानछीको परिाह, आयतन र गणमा िनभयार हन । पानछीको परिाह िर िटो भएमा मााको ििर रामो हदन । अकवोितर पानछीको परिाह कम भएमा पोखरछीको िपिमा िर फोहर जमन गई अिकसजन नयन हद जान । तयसकारण रसिको िपिको िलोट १-२% (कररब २० िम. लामो रसिको मािथ र तालको िपि २० स.िम.को फरक) हनपदया । यो माा पालनको लािग गरा गरा भएको ठाउ उपयकत हन िकनभन यसतो ठाउमा मािथललो रसिबाट तललो रसिमा पानछी पठाउदा रिलत अिकसजन बिन जान ।

भराको वयिासथापन र उतपादन

कररब १ गाम साइजका सानो भरा (७ रपया परित गोटा) ५ -१० हजार परित िगया िम. पानछीको दरल ३५-४०% परोिटनयकत दाना शरछीररक तौलको ६-७ % का दरल खिाएर २-३ मािहना पालछी उतपादन पोखरछीमा सानयापदया । यस जातको माामा ठलाल सानोलाई टोकन िा खाइिदन समसया हन हदा समय-समयमा गिडङ गरछी साना ठला टयाउनपदया । यस मााको उतपादनका लािग ५ गाम साइजका भरा १०० िटा परित िगया िम. पानछीको दरल ३०-३५% परोिटनयकत दाना शरछीररक तौल र पानछीको तापकरम हरछी शरछीररक तौलको १-५ % का दरल खिाएर १० मािहनासमम पालदा कररब २००-३०० गामका माा १५-२० क.जछी. परित िगया िम. उतपादन िलन सिकन । यस माालाई दाना खिाउदा तापकरम, रिलत अिकसजन र साईजलाई आिार मानन जररछी ।

- 326 -

माामा लागन रोगहर र िनयनतणको उपायहर

ढिीजनय रोगहर (Fungal diseases)

कर. स.

रोगहर(Diseases)Causative Organism

लकषणहर (Symptoms)

िनयनतरण (Control)

१ िाटर मोलड/सपरोलिगनयािसस (Water mould or Saprolegniasis)

Saprolegniaparasitica

y रोगछी मााको ाला, पखटा, मख तथा िगलसमा कपास जसतो सतो र हलका खरो सतो िबाहर दिखन ।

y रोगछी माालाई ०.३ % को झोलमा अथिा १:२००० को कपर सलफटको झोल अथिा १:१००० पोटािसयम परमयागनटको झोलमा ५ दिख १० िमनट समम डबाउन ।

िगल किहन रोग िा बािनकयोमायिसस)Gill rot or Branchiomycosis)

Branchio-mycessanguinis

y मााको िगलसमा रातो (Red flecking) दिखन जन चािह पि गएर खरो सतो रङमा पररणत हन ।

y रोगछी माालाई ३ दिख ५ % को नन पानछीको झोलमा अथिा ५ िप.िप.एम. को पोटािसयम परमयागनटको झोलमा ५ दिख १० िमनटसमम डबाउन ।y मालाकाइट गछीन १

गाम/५ दिख १० रनिमटर िा ०.५ िप.िप.एम. का दरल पोखरछीको उपचार गनन ।

ई.य.एस. रोग (Epizootic Ulcerative Syndrome disease)

Aphanomy-cesInvadans

y यस रोगको मखय लकषण सरको अिसथामा शरछीरको िििभनन भागहरमा स-साना सता/राता थोपलाहर दखा पदया न । पि सकरमण बिद जादा कतला र गिहरो राउको रपमा पररणत हन, राउबाट िपप जसतो पदाथया िनसकन, पचर र मास गएर हडडछी दिखदा समत माा पौिडरहन, आखा फलन, ससत हन र अनतयमा मनन गदया ।

y पोखरछीमा सथानछीय जङगलछी मााहरलाई जालछीको परयोग गरछी परिश रोकन ।y रर पोतन चन ५००

क.जछी. परित हकटरका दरल सकरमणको अिसथा हरछी ७ िदनको फरकमा ३ पटक समम हालन ।y पोटािसयम परमयागनट

०.२५-२ िा मालाकाईट गछीन ०.१५ िा लछीिच पाउडर ५० िप.िप.एम. का दरल परयोग गनन ।

- 327 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*पर

जीि

ीजनय

रोगह

र (P

कर. स.

रोगह

कषण

हर (S

िनयन

तरण (C

१ सत

ो थोपल

रोग

tifili

y सत

ो थो

पलाह

र ग

ोलाक

ार र

चारित

र रौ

जसतो

िस

िलया

ल ि

ाकक

ो हन

यसल

िबश

ष गर

र िग

लस र

ाल

ा मिन

असर

गनन

हदा ि

गलस

र शरछीर

मा ि

र सखय

ामा स

तो थ

ोपलाह

दखाप

यान ।

y यस

को ि

जउमा

सान

ो र ठ

लो ग

रछी २

ओटा

नयिक

लयस

रो

डाक

ो टाप

ed) ि

ा अगज

छी U

आक

ारको ह

न ।

y मा

टपटा

उन, प

ानछीक

ो महा

नमा ज

ममा ह

न, र

षयाण

गनन ।

िचपल

ो (m

) फाल

न, ख

ान

ोडन

y मा

ा स

सत ह

ालाक

ो रङ

हररय

ो हद

जान,

िाड

र ि

जउ प

ातल

ो हन,

ठाउ

मा स

ानो र

ाउ र

शरछीर

भर

र सतो

थोपल

ाहर

दख

ापन या

y यो

परज

छीिि

ालाम

िन ल

ागन ह

दा िन

यनतण

गनया

िनक

गाहर

ो हन

३-५

न पा

नछीमा

३-४

िमनट

मा

ालाई

डबा

उन ।

y मा

लाक

ाइट

गछीन

०.१

िप.िप

.एम.

का द

रल पर

योग

गनन ।

y पो

टािस

यमपर

मयाग

नट क

तला न

भएक

ो मा

ालाई

२ ग

ाम पर

ितिल

टर

र कतल

ा भएक

ो मा

ालाई

पाच

गाम

परित

िलटर

को द

रल प

ोखरछीक

ो उप

चार ग

नन ।

२ टरा

इकोिड

नोिस

स (T

यसल

ाई न

ाङगो

आख

ाल द

खन स

िकदन

यसल

अनय

भाग

भनद

ा कान

पतम

ा बिछी

असर

गनन

हदा स

तो सल

समा (

e) द

खाप

या ।y

स करमण

बिद

जाद

ा मा

ा भ

रा ट

पटाई

मनन

गदयान

y २-

३% न

न पा

नछीक

ो झोल

मा ५

-१०

िमनट

समम

मा

ालाई

डबा

उन

िा फ

मायािल

न२०-

४० िप

.िप.ए

म.क

ा दरल

पोख

रछीमा

नन ।

y मा

लाक

ाइटग

छीन ि

ापोट

ािसयम

परम

यागन

ट ०.

२५ ि

प.िप

.एम.

का

दरल

पोख

रछीमा

नन ।

y िक

लनर

ar) ०

.०३

िप.िप

.एम.

का द

रल १

० िद

नको फ

रकमा

पटक

पोख

रछीमा

नन ।

y डय

रािकल

न (D

)२५-

३० ग

ाम/१

०० क

.जछी.

दाना

मा

िमसा

ई ३

िदन

लगा

तार ख

िाउन

र चौ

थो िद

न बन

द गर

छी पनः

२ िद

न ख

िाउन

- 328 -

. स.

रोगह

कषण

हर (S

िनयन

तरण (C

३ हछी

रिलगर

ोग

y ाल

ा काल

ो हन

y मा

ाफ

नफनछी

पान

छीमा र

मन

y िग

लस र

पचर

मा द

ाग द

िखन

र मा

ाको म

तय ह

न ।

ास उ

पचार

नभएक

ाल रो

गछी म

ााल

ाई स

रिकषत

साथ

िझक

ी गाड

न ।

४ गा

इरोड

कटा

इ-ल

ोिसस

यसक

ोसकर

मण म

ााक

ो ाल

ा तथा

पख

टामा

हन

हदा य

सलाई

kes प

िन भ

िनन

y रोग

छीमा

ाको ि

जउमा

िचपल

ो पदा

थयाको म

ात क

म भइ

मा

ा फ

सो ह

नको स

ाथ प

ोखररक

ो सतह

मा त

रररहन

र क

ान प

तमा ब

िछी मय

कस

जममा

हन।

y रोग

छी मा

ालाई

१-२

% पर

ितश

त नन

पान

छीको झ

ोलमा

३-५

िमनट

सम

म डब

ाउन

फमा

यािलन२

०-४०

िप.िप

.एम.

का द

रल प

ोखरछीम

ा नन

िकल

नर (C

) ०.०

३ िप

.िप.ए

म.क

ा दरल

१०

िदनक

ो फरक

मा

२ पट

क प

ोखरछीम

ा नन

।५

डकटा

ईलोग

ाइ-

रोिसस

y यस

को स

करमण

खास

गरर

माा

को ि

गलसम

ा हन

हदा य

सलाई

es प

िन भ

िनन

y रोग

छी मा

ाको ि

जउमा

िचपल

ो पदा

थया(m

)को

मात

कम

भइ म

ाा फ

सो ह

नको स

ाथ प

ोखरछीक

ो सत

हमा त

रररहन

र क

ान प

तमा ब

िछी मय

कस

जममा

हनy

माा

टप

टाउन

तथा

रिस

न सम

त हन

मायािल

न२५-

४० िप

.िप.ए

म. क

ा दरल

पोख

रछीमा

नन ।

y िक

लनर

ar) ०

.०३

िप.िप

.एम.

का द

रल १

० िद

नको फ

रकमा

पटक

पोख

रछीमा

नन ।

y रोग

छीमा

ालाई

१-२

न-पा

नछीक

ो झो

लमा

३-५

िमन

ट सम

म डब

ाउन।

y डय

रािकल

)२५-

३० ग

ाम/१

०० क

.जछी.

दाना

मा

िमसा

ई ३ िद

न ल

गाता

र खिा

उन र

चौथो

िदन

बनद

गरछी प

नः २

िदन

खिा

उन ।

६ आ

ग यालोिस

स/मा

ाक

ो जमा

स करिम

त मा

ा त

छीब ग

तछीमा

पौिड

न, उ

िरिन,

कडा

िस

तमा र

िसन

तथा क

तला झ

रको ह

नसकन

y मा

ाक

ो श

रछीरमा

िनय

ालर

हदाया

जमा

िबसत

ार िह

िडरह

को द

िखन

रछीरबा

ट िच

ललो

पदाथ

या (m

तयिि

शराि

हनy

शरछीर

मा र

ातो

थोपल

ा भइ

राउ

समत

भएक

ो दि

खन

y ५%

नन-

पानछी

को

झोल

मा ५

-१०

िमनट

समम

रोग

छी मा

ाल

ाई

डबाउ

न ।

मायािल

न१५-

२५ .ि

प.िप

.एम.

का द

रल प

ोखरछीम

ा नन

माल

ाकाइ

टगछीन

०.२

५ िप

.िप.ए

म. क

ा दरल

पोख

रछीमा

नन ।

y िक

लनर

ar) ०

.०३

िप.िप

.एम.

का द

रल १

० िद

नको फ

रकमा

पटक

पोख

रछीमा

नन ।

y डय

रािकल

न (D

)२५-

३० ग

ाम/१

०० क

.जछी.

दाना

मा

िमसा

ई ३

िदन

लगा

तार ख

िाउन

र चौ

थो िद

न बन

- 329 -

. स.

रोगह

कषण

हर (S

िनयन

तरण (C

रछी पन

ः २ िद

न ख

िाउन

यसक

ो खास

न।७

लिन

याओिस

स/अ

कसज

का

अक

सभाग

लाई

मा

ाको

शरछीर

िभत

पसा

एर र

गत

चसन

भएक

ोल िज

उमा र

ाउ ख

िटरा

दखाप

या ।y

स करिम

तमा

ा सस

त हन

उम

ा आ

इ क

डा

िसतम

ा िजउ

रिस

न तथ

ा पान

छीमा उ

िरिन

गया ।

y सा

नोमा

ाक

ो टा

उकोम

ा झि

नडन

पगयो

भन

माा

नफनछी

रमर

मया ।

y १-

२% न

न-पा

नछीक

ो रोल

मा म

ााल

ाई २

-३ िम

नट स

मम ड

बाउन

y िक

लनर

ar) ०

.०३

िप.िप

.एम.

का द

रल १

० िद

नको फ

रकमा

पटक

पोख

रछीमा

नन y

डयराि

कलन

an)२

५-३०

गाम

/१००

क.ज

छी. दा

नामा

िम

साई

३ िद

न ल

गाता

र खिा

उन र

चौथो

िदन

बनद

गरछी प

नः २

िदन

खिा

उन ।

जीि

ाणबा

ट ल

ागन रो

गहर

कर. स.

रोगह

कणहर

s)िन

यनतरण

१ रि

कल

ोिसस

िचसो

पानछी

को म

ााल

ाई अ

तयिि

क ल

ागन रो

ग हो

y ाल

ा रमा

समा फ

ोकाह

र द

िखन

र फोक

ाहर

पछी

राउम

ा पर

रणत

हन

y ाल

ा रमख

िररप

रछी रग

त आ

उन र

ाउ द

िखन

रछीरक

ो रङ

गिा

र िगल

सको र

ङ िफ

कका ह

पटिभ

त रग

त िम

िसएक

ो मयक

स जम

मा ह

y मा

ाक

ो फल

लाई

आयो

िडनल

१००

एमए

ल पर

ित िल

टर प

ानछीम

ा िम

साइ

१० िम

नटसम

म मा

ाल

ाई ड

बाउन

) ६०

एम.ज

छी./क

.जछी.

दाना

मा िम

साई

१० िद

नसमम

तयहछी

दान

ा मात

खिा

उन ।

२ क

ोलमन

ाररस

मखिर

रपरर

कतल

ा तथा

पख

टामा

सतो

दाग

दिख

ििश

षगरछी

माा

को प

चर (

in) क

िहन y

) ५०

-१००

एम.

जछी.

परित

क.ज

छी. मा

ा पर

ित िद

नका द

रल १

० िद

नसमम

खिा

उनy

पोख

रछीलाई

कपर

सलफ

ट ०.

५ एम

.जछी.

परित

िलटर

का द

रल उ

पचार

गनन ।

y रोग

छी मा

ालाई

८५ पर

ितश

को

झोल

मा ड

बाउन

- 330 -

. स.

रोगह

कणहर

s)िन

यनतरण

३ डरप

सी (

पट फ

लन, क

तला ठ

ाडो ह

आख

ा बािह

र आउन

मलदा

र रात

ो हन

र सिनन

y पो

खरछी

सकसम

म चा

ड ख

ालछी ग

नन र स

ब मा

ा ह

टाउन

y पो

खरछी

सकर प

ोखरछीम

ा चना

हाल

रोगछी

माा

लाई

no4२

एम.

जछी.

परित

िलटर

पान

छीमा

२ िम

नटसम

म डब

ाउन

। ¾

TC) ९

गाम

परित

क.ज

छी दान

ामा ि

मसाइ

१०

िदनस

मम ख

िाउन

।४

िभिब

योिस

यो रो

ग िि

शष

गरर स

मदछी म

ााम

ा र क

हछी म

ाताम

ा fr

sh म

ा दिख

न ।

y ाल

ामा ठ

ला र

चिमक

ला र

ाउ ह

न ।

y िग

लसल

ाई ह

लका ि

थचदा

रगत

आउन

आनद

ामा र

ाउ ह

न र स

िननन

खा स

तो ह

न ।

y रोग

छी मा

ालाई

३०

एम. ए

ल. पर

ित िल

टर प

ानछीम

ा २०

िदनस

मम

डबाउ

न ।

परित

क.ज

छी. मा

ाक

ो दरल

६ िद

न सम

म ख

िाउन

५ पख

टा त

था

पच

र किह

न रो

ग (T

पखटा

र पच

रक

ो बािह

रछी भा

ग सत

ो हन

। ¾

पखटा

र पच

रक

ो आिा

भाग

किह

न ।

िििभ

नन ए

िनटबा

योिट

कहर

जसत

परित

क.ज

छी. मा

ाक

ो दरल

१०

िदन

समम

खिा

उन ।

माल

ाचाO

ट गछी

नको ०

.५ ि

प.िप

.एम.

को झ

ोल १

०० िल

. पान

छीमा क

सरछी ब

नाउन

सिक

= ०.

५ िप

.िप.ए

म. =

०.५

िमिल

गाम

परित

िलटर

.५x१

०००

गाम

परित

िलटर

.०००

५ गा

म परि

त िल

टर तय

सल १

०० िल

. पान

छीका ल

ािग ०

.०००

१००

= ०.

०५ ग

ाम म

ालाच

ाइट

गछीन

अाि

शयक

ता प

दया ।

- 331 -

सघन माापालन (कापय जात) मााका लािग अनमािनत उतपादन खचय (एक हकटर)

sfo{ ljj/0f PsfO kl/df0f b/ /sd ?=

s_ k'FhLut vr{

hnfzosf] x|f; s§L /sd ?= 800000 10 % 80000

P/]6/ x|f; s§L @ uf]6f /sd ?= 150000 10 % 15000

kfgL tfGg] df]6/ x|f; s§L ! yfg /sd ?= 40000 10 % 4000

af]l/ª x|f; s§L ! yfg /sd ?= 150000 10 % 15

k'FhLut hDdf vr{ 1140000 114000

v_ ;~rfng vr{

kf]v/L ;/;kmfO aflif{s Psd'i6 10000

r"g s]=hL= 500 25 12500

l8=P=lk= dn s]=hL= 700 50 35000

o'l/of s]=hL= 1000 25 25000

ljB't\ vr{ 306f 2000 12 24000

df5f e'/f uf]6f 15000 1 15000

HofdL ;'/Iff tna dlxgf 12 10000 120000

k|fËfl/s dn s]=hL= 6000 3 18000

l8=P=lk= s]=hL= 600 60 36000

o'l/of s]=hL= 840 50 42000

k]n]6 bfgf s]=hL= 7000 60 420000

cf}ifwL vr{ /sd ?= 10000

jflif{s Aofh /sd ?= 2093500 10% 209350

hDdf ;~rfng vr{ 898850

s'n hDdf vr{ 1012850

u_ cfDbfgL 6000 200 12,00,000

df5f pTkfbg laqmL s]=hL= 7000 215 1505000

v'b gfkmf jflif{s 492150

df5f pTkfbg vr{ k|lt s]=hL= 144.69

k|lt s]=hL= df5f pTkfbgdf gfkmf 70.31

- 332 -

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L @)&*पो

खरी

मा म

तसयप

ालन

वयिस

थाप

नमा ध

यान

िदन प

नद क

ही थ

प मह

तिप ण

य पकष

हर

कर.स

समस

याहर

समा

िानक

ा उपा

यहर

१अ

िकस

जनक

ो क

मीः

िबहा

न रा

म उद

ाउन

अिर

पोख

रछीका

माा

पान

छीको

सतहम

ा आई प

याक

पयाक

गरक

ो दिख

न ।

पोख

रछीमा ब

िछी झ

ारपात

िा

हारछी

िा

बदल

छी भएक

ो समय

मा ि

ा बिछी

मल

खाद

िा ब

िछी स

खयाम

ा मा

ालगा

यत अ

नय

जलचर

भएक

ो अिस

थामा

यसत

ो लकष

ण दि

खन

। पा

नछीमा

रिल

त अ

िकसज

नको

माता

कम

हन स

मयमा

पान

छीको स

तहमा

अान

पाित

क िह

साबल

अनय

सथा

नमा

भनदा

बिछी

अिक

सजन

रिल

त पा

नछी उ

पलि

हन

भएक

ाल य

सतो स

मयमा

मा

ाल

सतहम

ा आई

िटो

मख

बाउ

न (पय

ाक पय

ाक) ग

रको ल

कषण

दिख

न ।

• पो

खरछीम

ा ततक

ाल ब

ािहरब

ाट प

ानछी थ

िपिद

न ।

• पि

मपङ

सट ल

गाएर

पान

छी तान

र फोह

ोरा ब

नाई

सोहछी

पोख

रछीमा ख

सालन

।•

पानछी

निि

मिल

न गर

छी पोख

रछीमा म

ािनस

पसर प

ानछी च

लाउ

न िा

पौड

छी खलन

।•

एररए

टर (प

ानछी च

लाउ

न मि

शन)

को पर

योग

गनन ।

• अ

पराहन

राम

लािग

सकपि

जा

ल ह

ालछी ि

नकाल

न ।

• क

हछी स

मयक

ा लािग

पोख

रछीमा म

ााल

ाई द

ाना र

मल

खाद

नदछी

न ।

२पो

खरी

मा प

ानी ि

टो

सकन

ः साि

ारणतय

ा बल

ौट म

ाटोम

ा पोख

रछी िन

मायाण

गनया

हदन

। िपि

मा ब

ालिा

को म

ाताम

ा बिछी

भएक

ो पोख

रछी पा

नछी ि

टो स

कद

र बा

रमबा

र पान

छी थपन

पया ।

यसरछी

थिपन

पान

छी कम

मिल

लो ह

न भए

काल

पो

खरछीम

ा रहक

ा मा

ाको ि

िरमा

कमछी

आउ

• बा

िहरब

ाट क

मतछीम

ा १ िफ

ट िच

मटया

इलो म

ाटो ि

प िमा

थपन

।•

परतयक

िषया

बलौट

पोख

रछीको ि

पिमा

परश

सत ग

ोबर म

ल, झ

ारपात

, पराल

, िा

अनय

परा

ङगारर

पदाथ

या हा

लन

गनायाल

कर

मशः

कम

चिहन

हन

• िप

िमा प

लािषट

क िब

छयाउ

न ।

जात

अनस

ार म

ााक

ा भरा

हर उ

पलि

हन

समय

र स

ोतहर

कर.

मा

ाको ि

किस

मभ

रा प

ाइन

समय

सरक

ारी स

ोत क

नदरहर

िनज

ी कषतरक

ा सोत

कनदर

हर

१क

मन क

ापया

फाग

न–िश

ाखपरा

दिि

क म

तसय

ििक

ास क

नदरहर

ः ल

हान,

फतिप

र, भण

डारा

र कल

खान

छीस

घीय

मतसय

ििक

ास क

ायायल

यहर

ः जन

कपर

, हटौ

डा, भ

रहिा

एगछी ि

वडसया

िलिम

टड, ट

कीिस

निारछी

, मोरङ

, चौि

रछी मत

सय हय

ाचरछी,

लक

ाकटछी

–६, ि

सराह

ा, मि

खया

, शािन

त, िम

शरा, क

ाजल

, िगर

छीजा म

तसय

हयाच

रछी,

जनक

पर ।

२गा

स क

ापया

चत–ज

षठ३

िसलभ

र काप

यािश

ाख–आ

षाि

४िि

गहड

काप

यािश

ाख–आ

षाि

५रह

आषा

ि–भा

दठा

कर म

तसय

हयाच

रछी, ज

लशवर

, पदम

ििशवा

स मत

सय हय

ाचरछी,

मोित

सर–२

,बारा

, चन

दछीक

ा मतस

य पा

लन

फाम

या, राम

पर ट

ोकनछी

, बारा

, पटल

मतस

य हय

ाचरछी,

पाल

छी, नि

लपर

ासछी,

मणडल

मतस

य हय

ाचरछी,

भरह

िा र

गणश

मतस

य हय

ाचरछी,

तौिल

हिा ।

६नन

छीआ

षाि–

भाद

७भा

कर

आषा

ि–भा

द८

टराउट

मा

ा भरा

फाग

न–चत

मतसय

अनस

निान

कनद

रसिा

तथा

परा

इभट

फमयाह

- 333 -

माा भराको दररट रिाई भरा – २५ पसा/गोटािफगरिलङ – ७५ पसा/गोटाएडभानस िफगरिलङ – १.५० रपया/गोटा

सौनदयया माा (कोई कापया ) – ५ रपया/गोटाटराउट भरा – ७ रपया /गोटा

कापय माा पालनका लािग पानीको उपयति गणसतर

गणहर िािञत सतर

क) भौितक गणहर

१. पानछीको गिहराइ १.५ िमटर२. पानछीको रङ हररयो३. पारदिशयाता २०-४० स.िम.४. परकाश कषत ४०-८० स.िम.५. तापकरम १८-३२ िड.स.

ख) रासायिनक गणहर

१. रिलत अिकसजन ५ िप.िप.एम. भनदा बिछी२. रिलत काबयानडाईअकसाईड २० िप.िप.एम. भनदा बिछी३. िप.एच. ७-९४. समपणया कषारछीयता ५०-२०० िप.िप.एम.५. समपणया कडापन ५०-२०० िप.िप.एम.६. अमोिनया ०.२ िप.िप.एम. भनदा कम

ग) जििक गणहर

१. ठला जलछीय िनसपित अनपिसथत२. फाइटोपलाटन बाहलयता३. जपलाटन ठछीक माता४. िहलो/लदो ३० स.िम. भनदा कम

सची िडकसको परयोगबाट मलखादको वयिसथापन Secchi disk दिखन उचाइ

मलखादको परयोग

४०-६० स.िम. उिचत मात र समयमा मलखाद आिशयक

(२५-४०) स.िम. मलखादको मात िठक २५ स.िम. भनदा कम मलखाद िर भयो, अिकसजन कमछीका

लकषण हनयाहोस र सफा पानछी थपनहोस

- 334 -

मलखादको माता: ३० टन परित हकटर िा मोमफलछीको खलछी ७५० क .जछी., गाईको गोिर २०० क.जछी., SSP ५० क.जछी. ४-५ पटक पानछीको मिललोपनाको अािारमा परयोग गनन ।पानीको गणसतर नापन कही सिजलो उपकरणहर

1. Water Quality test kit 2. DO meter

3. PH meter

पोखरीको िडजाइन र िनमायण

- 335 -

पोखरछीमा परयोग गनया सिकन कहछी एररएटरहर र एररएटर परयोग गनयाका फाइदाहर

१. पानछीमा रिलत अिकसजनको माता बिाइ िदन ।२. परित एकाइ मााको रनति बिाई उतपादन बिछी िलन सिकन ।३. लउ र ििषाकत गयासहरको असर नयनछीकरण ग या ।४. रोगहरको परभाि कम हन ।

सरोतः कनदरीय मतसय परिरवान तथया सरकण कनद ियालयाज, कयाठमयािौ २०७७

vfB k|ljlw tyf u'0f lgoGq0f ;DaGwL hfgsf/L

1. STANDARD HEIGHT AND WEIGHT OF MEN AND WOMEN

HeightFeet /Inches

WomenKg

Maximum weight one may reach

5' 51 – 54Upto the age of 30 years 10% above standardBetween 30-35 years Standard is optimum weightAbove 35 years weight should be 10 % below standard

5'1" 52 – 555'2" 56 - 60 53 – 575'4" 59 - 64 56 – 605'5" 61 - 62 58 – 615'6" 69 - 65 61 – 655'7" 64 - 69 62 – 675'8" 66 - 71 64 – 695'9" 68 - 73 66 – 70

5'10" 69 - 74 67 – 715'11" 71 - 76 69 – 74

6' 73 - 796'1" 75 - 81

6'2" 78 - 846'3" 80 - 86

- 336 -

२. िििभनन पौिटक ततिहरको दिनक आिशयकता तािलका

समहिारीररक

तौलिकलोगाम

कयालोरीपरोिटन गाम

िचललो िसत

(गाम)

कयालिसयमिमिलगाम

फलाम िम.गा.

िभटािमन एरिटनोल माइकरो

गाम

करोिटन माइकरो

गाममिहला मािनस

५० ६०० २४००

सामानय काम १,८७६ ५० २० ४०० ३० २४००मधयम काम २,२२५ ५० ४०० ३० २४००भारछी काम २९२५ ५० ४०० ३० २४००गभयाितछी ५४ ३०० १५ ३० १००० ३८ ६०० २४००दि खिाउन ५५० २५ ४५ १००० ३० ९५० ३८००काख बचचा०–६ मिहना

४.६ १०४ परित िकलो तौल

२.०५ परित िकलो

५०० ३५० १,२००

७–१२ ७ ९४ परित िकलो तौल

१.६५ परित िकलो

५०० ३५० १,२००

असल किष अभयास (Good Agricultural Practices) समबनिी कायय गनद :

सिासथय तथा आिथयाक दब पकषबाट खादय सिचताको महति िदनानिदन बिद गईरहको । खादयजनय रोगहरको परकोपबाट उपभोकतालाई बचाउन खादय िसतको सरिकषत उतपादन तथा वयिसथापन अित जररछी हन । असल किष अभयास (Good Agricultural Practices/GAP) एउटा किष उतपादन परित हो जसमा सिच तथा गणसतरछीय किष उतपादनको लािग िनयनतण ििनदहरको पिहचान गरछी िनररकषण जाचको मापददहर ि पराििान तयार पाररन र तयसको अनशरण गरछी गणसतरछीय उपज उतपादन र उतपादनोपरानत पालना गररन किष कायया अथायात ििििि परिकरयाहरको सगालोलाई न असल किष अभयास (Good Agricultural Practices/GAP) भिनन ।

खादय परिििि तथा गण िनयनतण ििभागल असल किष अभयास परमािणकरण (GAP Certification) को काययामा सिकरय भिमका िनिायाह गदद आइरहको ।असल किष अभयास कायायानियन िनदनिशका, २०७५ तथा उकत िनदनिशका अनतगयात तयार गररएको नपाल असल किष अभयास परमािणकरण योजना (Nepal GAP Scheme) अनरप परिकरया परा गरछी नपाल असल किष अभयास परमािणकरण िनकायका रपमा अनमित परापत ससथाहरको सिचिालयको रपमा खादय परिििि तथा गण िनयाताणया ििभागलाई तोिकएको ।

आफनो किष उतपादन परणालछीलाई असल किष अभयास परमािणकरण गरछी उतपादकल उतपािदत किष उपज िनिचित मापदणडहर परा गरछी उतपादन गररएकोल सिच र सरिकषत भनन करा उपभोकताहरलाई सिनिचित गराउन सक ।

असल किष अभयास परमािणकरण गररएको किष उपज रािषटरय तथा अनतरािषटरय बजारमा सिजल परितसपिाया गरछी उिचत मनाफा िदई कषकको आयआजयानमा समत ििर हन भएकोल यसको महति िदनानिदन बिदो । असल किष अभयास परमािणकरण (GAP Certification) सििचक परमािणकरण मापदणड भएकोल काननछी रपमा समपणया कषकिगया असल किष अभयास परमािणकरण गनया बाधय नभएपिन इचक कषक, कषक समह, सहकारछी ि

- 337 -

कमपिनल आफनो किष उतपादन परणािलको असल किष अभयास परमािणकरण (GAP Certification) गनया सकनन ।

खादय पदाथयको अिनिायय गणसतर (Mandatory Food Standard)

हालसमम नपाल सरकारल अिनिायय गणसतर िनिायरण गरका खादय पदाथयहरको िििरण : ०१. दि तथा दगि पदाथयहर (Milk and Milk Products)०१.०१. दि (Milk)०१.०२. गाईको दि (Cow Milk)०१.०३. भसछीको दि (Buffalo Milk)०१.०४. िरउ (Ghee)०१.०५. परशोिित दि (Processed Milk)०१.०६. उदािषपत दि (Evaporated Milk)०१.०७. उदािषपत रताशरिहत दि (Evaporated

Skimmed Milk)०१.०८. मिररत सरिणत दि (Sweetened

Condensed Milk)०१.०९. मिररत सरिणत रताशरिहत दि (Skimmed

Sweetened Condensed Milk)०१.१०. आिशक रताशरिहत मिररत सरिणत दि

(Partly Skimmed Sweetened Condensed milk)

०१.११. मकखन (Butter)

०१.१२. िकरम (Cream)०१.१३. दहछी (Curd)०१.१४. िशश दगि आहार (Infant Milk Food)०१.१५. िशश आहार (Infant Food)०१.१६. िलो दि (Whole Milk Powder)०१.१७. रताशरिहत िलो दि (Skimmed Milk

Powder)०१.१८. पनछीर/ना (Paneer)०१.१९. परशोिित पणया रताशयकत दि (Processed

Full Cream Milk)०१.२०. परशोिित कम रताशयकत दि (Processed

Low Fat Milk)०१.२१. परशोिित रताशरिहत दि (Processed

Skimmed Milk)०१.२२. परशोिित सगिनित दि (Processed

Flavored Milk)

०२. तल तथा िघउ ( Fats and Oil)०२.०१. तोरछीको तल (Mustard Oil)०२.०२. आयात गररएको रपिसड आयल (Imported

Rapeseed Oil)०२.०३. भटमासको तल (Soybean Oil)०२.०४. पाम आयल (Palm Oil)०२.०५. पाम कननल आयल (Palm Kernel Oil)०२.०६. पामोिलन (Palmolein)०२.०७. बदामको तल (Groundnut Oil)०२.०८. नररिलको तल (Coconut Oil)०२.०९. तछीलको तल (Sesame Oil)

०२.१०. मकको तल (Corn Oil or Maize Oil)०२.११. सययामखछीको तल (Sunflower Oil)०२.१२. जतनको तल (Olive Oil)०२.१३. कसमको तल (Safflower seed Oil)०२.१४. परशोिित िनसपित तल (Refined

Vegetable Oil)०२.१५. िनसपित िरउ (Hydrogenated Vegetable

Oil)०२.१६. बकरछी सटनिनङग (Bakery Shortenings)

०३. फल तथा सागपात पदाथयहर (Fruit and Vegetable Products)०३.०१. फलरस (Fruit Juice) ०३.०२. गोलभडाको रस (Tomato Juice)

- 338 -

०३.०३. फलको सियात (Fruit Syrup)०३.०४. फलफलको सकिास (Fruit Squash)०३.०५. फलफलको पय (Fruit Beverage)०३.०६. टोमाटो सस, टोमाटो कटचप (Tomato

Sauce, Tomato Ketchup)०३.०७. जाम (Jam)०३.०८. पिकटन िमिशरत जाम (Pectin Mixed Jam)०३.०९. मामायालड (Marmalade)०३.१०. चटनछी (सस) (Chutney Sauce)

०३.११. कयाणड रिट ककटल (Canned Fruit Cocktail)

०३.१२. कयानड पाईनएपपल (Canned Pineapple)०३.१३. कयानड अरनज सगमनट (Canned Orange

Segment)०३.१४. कयानड िपयसया (Canned Pears)०३.१५. कयानड लपसछी (Canned Lapsy)०३.१६. लपसछी रिलश (Lapsy Relish)०३.१७. अचार (Pickle)

०४. मसला पदाथयहर (Spices and Condiments)०४.०१. अलचछी कोसा (Cardamom amomum)०४.०२. अलचछीको बछीउ (Cardamom amomum

Seeds)०४.०३. अलचछीको िलो (Cardamom amomum

Powder)०४.०४. सठो (Dried Ginger)०४.०५. सठोको िलो (Dried Ginger Powder)०४.०६. हलदो (Turmeric)०४.०७. बसार (Turmeric Powder)०४.०८. सगलो िजरा (Cumin)०४.०९. िजराको िलो (Cumin Powder)०४.१०. सगलो मरछीच (Pepper)

०४.११. मरछीचको िलो (Pepper Powder)०४.१२. िसङगो खसायानछी (Chillies)०४.१३. खसायानछीको िलो (Chillies Powder)०४.१४. सगलो ििनया (Coriander)०४.१५. ििनयाको िलो (Coriander Powder)०४.१६. मथछी (Fenugreek)०४.१७. दालिचनछी (Cinnamon Whole)०४.१८. जिानो (Ajowan)०४.१९. सगलो लिाङ (Whole Clove)०४.२०. िलो मसला (Spice Powder)०४.२१. िलो दालिचनछी (Cinnamon Powder)०४.२२. सगलो सप िा सोप िा सौफ (Fennel)

०५. िचया, कफरी, कोका तथा सोबाट बनका पदाथयहर (Tea, Coffee, Cocoa and their Products)

०५.०१. िचया (Tea)०५.०२. कफी (Coffee)०५.०३. गछीन टछी (Green Tea)

०६. नन (Salt)०६.०१. आयोिडन नभएको नन (Common Salt)०६.०२. आयोिडनयकत नन (Iodized Salt)

०७. खादयानन, दलहन तथा सोबाट बनका पदाथयहर (Cereals, Pulses and their Products)०७.०१. खादयानन (Food Grains)०७.०२. िपठो (Whole Wheat Flour)०७.०३. मदा (Wheat Flour)

०७.०४. सजछी (Semolina)०७.०५. पाउरोटछी (Bread)०७.०६. िबसकट (Biscuit)

- 339 -

०७.०७. िसनक चाउचाउ (Noodles)०७.०८. तयारछी चाउचाउ (Instant Noodles)०७.०९. गडा मङ (Whole Green Gram)०७.१०. मङको दाल (Split Green Gram)०७.११. मङको ाटा (Dehusked Split Green

Gram)०७.१२. रहरको दाल (Red Gram)०७.१३. मासको गडा (Whole Black Gram)०७.१४. मासको दाल (Split Black Gram)०७.१५. गडा चना (Whole Bengal Gram)०७.१६. चनाको दाल (Split Bengal Gram)०७.१७. गडा मसरोको दाल (Whole Lentil)

०७.१८. मसरोको दाल (Dehusked Lentil)०७.१९. बसन (Bengal Gram Flour)०७.२०. गह०७.२१. मक०७.२२. पौिषटक तति सतरोननित (Fortified) गररएको

गहको िपठो र मदा०७.२३. कनया फलकस (Corn Flakes)०७.२४. चामल (Rice)०७.२५. पयाकिजङ गररएका तयारछी खाजाजनय खादय

पदाथयाहरसग परतयकष िा अपरतयकष रपमा समपकया हन गरछी िििभनन खलौनालगायत अखादय िसतहर राखन नपाइन समबनिमा

०८. पयाक गररएको िपउन पानी (Packaged Drinking Water)०८.०१. पयाक गररएको िपउन पानछी (पराकितक खािनजयकत पानछीबाहक) (Packaged Drinking Water Except

Natural Mineral Water)०८.०२. खिनजयकत पानछी (Mineral Water)

०९. गिलयो पदाथय (Sweetening Agent) ०९.०१. िचनछी (Sugar) ०९.०२. िमशरछी (Mishri) ०९.०३. मह (Honey)

१०. कनफकसनरी (Sweets and Confectionary) १०.०१. िचनछीपाक कनफकसनरछी (Sugar Boiled Confectionary) १०.०२. लजनस (Lozenges) १०.०३. चउङगम र बबलगम (Chewing Gum and Bubble Gum)

११. परररककषी (Preservatives)११.०१. लनचन िमट (Luncheon Meat)

१२. हिभ मटलस (Heavy Metals)

१३. मलामाइन (Melamine)

१४. अलकोहलजनय पय पदाथय

१४.०१. िवहसकरी (Whisky) १४.०२. रम (Rum) १४.०३. भोडका (Vodka) १४.०४. बानडछी (Brandy)

- 340 -

१४.०५. िजन (Gin)१५. माइकोटिकसन (Aflatoxin Total ): दहायका खादय पदथयहमा दहायका मायकोटिकसनको

अििकतम मातरा १५.१ कल अफलाटिकसन (Aflatoxin Total ): बदाम, हजल नटस, बािजलनटस, िपसता र अिजर

(Almonds, Hazelnuts, Brazilnuts, Pistachios and Dried Fig)१५.२ अफलाटिकसन एम १ (Aflatoxin M1 ): दि (Milk)१५.३ पाटिलन (Patualin ): सयाउको जस (Apple juice)

१६. दहायका फलफल तथा तरकारी र खादय पदाथयमा िििभनन िजिनाषक ििषादीको अििकतम अििषको मातरा (Maximum Residue Limit- MRL)

१६.१ सयाउ (Apple)१६.२ करा (Banana)१६.३ करला (Bitter gourd)१६.४ भनटा (Eggplant or Brinjal) १६.५ बनदा (Cabbage, head)१६.६ कोभछी (Cauliflower)

१६.७ िभणडछी (Okra)१६.८ आल (Potato)१६.९ टमाटर (Tomato)१६.१० िचया (Green tea, black tea-

fermented and dried)

दानापदाथयको अिनिायय गणसतर (Mandatory Feed Standard)

हालसमम नपाल सरकारल अिनिायया गणसतर िनिायारण गरका दाना पदाथयाहरको िििरणः

िस.न. दाना पदाथय समह सखया दाना पदाथयको नाम

!= km'n kfg]{ s'v'/fsf] bfgf $ rNnfsf], x's{+bf] s'v'/fsf] nufot clGtd bfgf

@= a|f]On/ s'v'/fsf] bfgf # a|f]On/ s'v'/fsf] ;'? nufot clGtd bfgf

#= ufO{–e}F;Lsf] bfgf ! b"w lbg] ufO{–e}F;Lsf] bfgf

hDdf ;+Vof *

सरोतः रयादय परविव तथया गण वनयनतण विभयाग, २०७७

SOME IMPORTANT FORMULAEFertilizer Dose Calculation :

• Kilogram per Hectare =

o Kilogram per Ropani =

o Kilogram per Katha =

- 341 -

Where R = Recommended dose of fertilizers L = Land area N = Nutrient content in fertilizer materialsSeeds Purity and Germination

TV = 100

TV = True value G = Germination capacity P = Purity

• Seed Germination % =

• Amount of seed required (kg) =

• Grain yield (Y) = Area

wt.Grain

• Adjusted Grain Yield (Weight) = A x Y

Where A =

Where M = moisture contained in percentage of grain weight (usually taken at 14% in

Live Weight Estimation :• Cattle / Buffalo

Live weight (lbs) =

In kg (LW) = 1.74 x body length (cm) + 1.05 x girth (cm) - 71.1

• Goat

LW (Kg) =

• Sheep

LW (Kg) =

Dry Matter (Animal Nutrition):

• % DM =

- 342 -

• % Moisture =

• Digestibility of nutrient =

• Protein efficiency ratio (PER) =

• Biological value (BV) =

• Net protein utilization (NPU) =

Degradability of dietary protein = 1-

Pesticide Application Formulae:

WP required (kg) =

Liters of EC required = EC commercialin a.i. %

)liters) mespray volu specified x desired a.i. %

Weight of WP, dust or granules required (Kg)

Liters EC required = or

Liters EC required =

Where, WP = Wettable Powder

EC = Emulsifiable Concentrate

a.i. = Active Ingredient

Valuation of cost and benefits of a project• Annual Depreciation of Capital Equipment

Where, a = Original costb = Junk value

- 343 -

c = Expected life of asset ( useful years ).

• Discounting Income PV

Where, Pv = Present Value of the future amount q = Amount to be spent at a future date r = Rate of interest n = Number of years in future when money is to be spent

Net Present Value ( NPV) =

Where, Bt = Benefits in each year ( benefits at year t)

Ct = Costs in each year or at year t

t = 1.2,……n ( number of years ) i = Interest rate or discount rate

• Internal Rate of Return (IRR) = Li +

Where Hi = higher discount rate Li = Lower discount rate.

¿kfGt/0f tflnsfनाप१ स.िम. = १० िम.िम. १ फट = १२ इनच १ िमटर = १०० स.िम. = ३०.४८ स.िम. = ३९.३७ इनच १ गज = ३ फट १ िक.िम. = १००० िमटर = ९१.४४ स.िम. १ इनच = २.४५ स.िम. १ माइल = १७६० गज = १.६ िक.िम. = ८ फलायाङ

तौल१ गाम = १००० िम.गा. १ म. टन = १० िकिनटल १ िक.गा. = १००० गाम १ मन = ३७.३२ िक.गा. = २.२ पाउनड = ४० सर १ पाउनड = १६ औस १ िानधी = २.२७ िक.गा. १ औस = २८.३५ गाम = ५ पाउनड १ िकिनटल = १०० िक.गा १ सर = ४ पाउ

- 344 -

आयतन१ िलटर = १००० िम.िल. १ पाथछी = ४५४६ िम.िल. = ०.२२ गयालन = ४.५ िलटर १ मरछी = २० गयालन = ८ माना = ९०.९ िलटरकषतरफल१ हकटर = १०,००० ि.मछी. १ िर = १८२.२५ िगया फीट = २.४७ एकड १ कटा = २० िर = १.४८ िबरा १ िबरा = २० कटा = १९.६६ रोपनछी = १३.३१ रोपनछी = ३० कटा १ एकड = ०.४ हकटर = ४३५६० िगया फीट१ रोपनछी = ५४७६ िगया िफट = ८ रोपनछी = ५०८.५ िगया िमटर = १६ आना१ आना = १६ दाम १ दाम = ४ पसा

तापकरम१ सिनटगड = (फरनहाइट –३२)×०.५५५६फरनहाइट = (सिनटगड ×१.८) + ३२

मलखादः१ िकलो नाइटरोजन = ४.८ िकलो िचनछी मल = २.२ िकलो यररया मल१ िकलो फसफोरस = ६.३ िकलो िसगल सपर फसफट = २.२ िकलो िटरपल सपर फसफट१ िकलो पोटास = १.७ िकलो मयरट अफ पोटास = २.१ िकलो सलफट अफ पोटास

अनयः१ िप. िप.एम = १ िमिलगाम परित िलटर = १ गाम परित १००० िलटर = ०.०००१ परितशत१ परितशत = १००० िप. िप.एम = १० गाम परित िलटर१ गाम परित िलटर = १००० िप. िप.एम = ०.१ परितशत

१ गाम परित १००० िलटर = १ िप. िप.एम = ०.०००१ परितशत १ िचया चमचा = ८०थोपा = ५ िमिलिलटर१ टबल ( ठला) चमचा = ३ िचया चमचा = १५ िमिलिलटर१ कप = १६ ठलो चमचा = ८ औस (१/२ िपनट)

- 345 -

िटपाट ..........

- 346 -

िटपाट ..........

- 347 -

िटपाट ..........

- 348 -

िटपाट ..........

- 349 -

िटपाट ..........

- 350 -

िटपाट ..........

s[lif tyf kz'kG5L 8fo/L

Documents

lzIff, lj1fg tyf k|ljlw dGqfno lzIff tyf dfgj ;|f]t ljsf

dxTjk0f{ jfnLx?sf k|d'v /f]u, sL/f tyf ljs[tLx?sf] klxrfg tyf Joj:yfkg …npponepal.gov.np/downloadfile/Plant Diseases and Pests...g]kfn ;/sf/ s[lif tyf kz'kG5L ljsf; dGqfno KnfG6

eld Joj:yfkg tyf clen]v ljefu dfnkf]t sfof{no a]naf/L Land Value Evaluation 20… · 1 g]kfn ;/sf/ e'ld Joj:yf ;xsf/L tyf ul/aL lgjf/)f dGqfno e"ld Joj:yfkg tyf clen]v ljefu dfnkf]t

g]kfn ;/sf/ sfgg, Gofo tyf ;+;bLo dfldnf dGqfno

g]kfn ;/sf/ eld Joj:yf, ;xsf/L tyf ul/aL lgjf/0f dGqfno eld Joj:yfkg tyf … Land Value... · 2020. 7. 29. · g]kfn ;/sf/ e"ld Joj:yf, ;xsf/L tyf ul/aL lgjf/0f dGqfno e"ld Joj:yfkg

lgjf{rg Joj:yfkgdf n}l∙s tyf ;dfj]zL gLlt, @)&&

lbk|'ª r'Or'Ddf ufpFkflnsf vf]6fªsf] gLlt tyf sfo{qmd

kl/R5]b ! kl/ro !=! cjwf/0ff tyf ljsf; Pratibedan 070-71... · 2019-12-24 · 1 kl/R5]b ! kl/ro !=! cjwf/0ff tyf ljsf; ;xsf/L ;+:yf ;+o'Qm :jfldTj tyf nf]stflGqs ¿kdf cfkm\gf ;femf

jflif{s sfo{qmd tyf k|ult ljj/0f - PMAMP · 2020. 8. 30. · jflif{s sfo{qmd tyf k|ult ljj/0f-cf=j= @)&$÷&% tyf @)&%÷&^_ k|sfzs g]kfn ;/sf/ s[lif tyf kz'kG5L ljsf; dGqfno k|wfgdGqL

;xsf/L n]vf tyf n]vfk/LIf0f lbUbz{gdeoc.gov.np/downloadfile/Final Sahakari Lekha Standard_141879411… · ;xsf/L n]vf tyf n]vfk/LIf0f lbUbz{g/1;xsf/L n]vf tyf n]vfk/LIf0f lbUbz{g

lhNnf:t/Lo vfB ;'/Iff cg'udg Jojxfl/s 1fg tyf ;Lkneksap.org.np/.../Reports/FoodSecurityMonitoringHandbook_Module_II.pdflhNnf:t/Lo vfB ;'/Iff cg'udg Jojxfl/s 1fg tyf ;Lk l;sfOsf p2]Zox¿

blIf0fsfnL gu/kflnsf Pkm=Pd /]l8of] -Joj:yfkg tyf ;+rfng ...¤फ.एम...1 blIf0fsfnL gu/kflnsf Pkm=Pd /]l8of] -Joj:yfkg tyf ;+rfng_ sfo{ljlw, @)&$ blIf0fsfnL gu/kflnsf blIf0fsfnL,sf7df8f}+

kjf{~rn ljZjljBfno lg/LIf0f, dNofÍg tyf cg'udg 6f]nLsf] k ... · 4 kl/R5]b–! kl/ro tyf ljifo k|j]z !=!= k"jf{~rn ljZjljBfno lg/LIf0f, d"NofÍg tyf cg'udg 6f]nLsf] u7g ljZjljBfno

jflif{s ah]6 tyf sfo{qmd · 2019. 8. 30. · 4 jflif{s ah]6 tyf sfo{qmd cf=j= @)&^÷)&& ७ ३,८२,३९ ३,८२,३९ ७.१राज बाडफाड राज बाँडफा

sDKo'6/ ;DaGwL cfwf/et 1fg tyf l;k ;rgf, ;~rf/ tyf |ljlw,k g}ltstf tyf ;rgf … · 2020. 9. 20. · Computer Graphics • Concept of Computer Graphics • Basic concept of multimedia

ejg tyf jf6f] ;DjGwL dfkb08, @)&@

g]kfn ;/sf/ pmhf{, hn; |f]t tyf l; +rfO { dGqfno j}slNks ...g]kfn ;/sf/ pmhf{, hn; |f]t tyf l; +rfO { dGqfno j}slNks pmhf { k |j{¢g s ]Gb |;f}o{ tyf jfo ' pmhf { zfvf k|sfzg ldlt

eld;'wf/ tyf Joj:yfkg ljefu dfnkf]t sfof{no Land Value Evaluation … · g]kfn ;/sf/ e"ld Joj:yf, ;xsf/L tyf ul/jL lgjf/0f dGqfno e"ld Joj:yfkg tyf clen]v ljefu dfnkf]t sfof{no nxfg,

k|fSsyg · ljifo;"rL k]h g+= k|:tfjgf ! cf}lrTo ! gfd @ nIo @ p2]Zox¿ @ cjnDag ul/g] gLltx¿ @ n}lËs gLlt ! tyf sfo{gLlt @ n}lËs gLlt @ tyf sfo{gLlt # n}lËs gLlt # tyf sfo{gLlt

jL/]Gb|gu/ gu/kfnLsf sfof{no - Birendranagarbirendranagarmun.gov.np/sites/birendranagarmun.gov...ljBfno tyf dbzf{x?sf] lgdf{0f tyf ef}lts k"jf{wf/ lj:tf/ ePsf] . dlxnf tyf lk58fju{sf]