Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Stadin

Stadde architectuur en

bouwgeschiedenis van het Universitair Medisch Centrum

Groningen (UMCG)

Inhoudsopgave

Voorwoord 5

Inleiding 7Hoofdstuk 1 Voorgeschiedenis1822–1897 9EvertJanThomassenàThuessink 21

Hoofdstuk 2AlgemeenProvinciaal,Stads-enAcademischZiekenhuis(APSAZ)1898–1925 23Chirurgie 57

Hoofdstuk 3 Uitbreidingvanhetcomplex1926–1954 59Hetziekenhuisalssocialevoorziening 74

Hoofdstuk 4 Plannenvoornieuwbouw1955–1966 77Binnenstadsbeleid 91

Hoofdstuk 5 Hetmasterplan1967–1986 93Depatiëntcentraal 104

Hoofdstuk 6Hetziekenhuisalseenstad-in-de-stad1987–2004 107HealingEnvironment 127

Hoofdstuk 7HetUniversitairMedischCentrumGroningen(UMCG)2005– 129HealthyAgeing 149

Literatuur 153Colofon 157

Tijdlijn 159

voorwoord

HetUniversitairMedischCentrumGroningen(UMCG)isvoortdurendinontwikkeling.Dedynamiekdiedittopziekenhuiskenmerktisnietvanvandaagofgisteren.Eenononderbrokenlijnlooptvan1797,wanneerThomas-senàThuessinkstartmethetklinischonderwijsineenarmenhuis,via1851,alswetenschapenziekenzorgbijelkaarkomeninhetAlgemeenProvinciaal,Stads-enAcademischZiekenhuis(APSAZ),naardeHealthyAgeingCampusNetherlandsvannu.IndenegentiendeeeuwishetAPSAZeenarmenhuismeteenbasaalniveauaanverzorging,enmeteenstapsgewijzeuitbreidingvandewetenschappelijkekennisenvandeonderwijs-faciliteiten,dienaardehuidigemaatstavenuitersteenvoudigzijn.IndetwintigsteeeuwtransformeertdestormachtigevooruitgangindemedischewetenschapentechniekhetAPSAZtoteentopziekenhuisdatonderwijs,onderzoekenzorgcombineert,hetAcademischZiekenhuisGroningen(AZG).Anno2012wordendebakensopnieuwverzet.HetUMCGblijfteentopziekenhuismetspeerpuntenindepatiëntenzorg,hetonderwijsenhetonderzoek;hetaccentverschuiftnaarhetontwikkelenvannieuweconcep-tenvoorpreventieenhetleverenvaneenbijdrageaanhetinstandhoudenvaneenoptimalegezondheidtotophogeleeftijd.Demissieis:bouwenaandetoekomstvangezondheid.MethetEuropeanResearchInstitutefortheBiologyofAgeing(ERIBA)endeBiobankLifeLinesnestelthetUMCGzichindeinternationalevoorhoedevaninstel-lingenophetgebiedvanHealthyAgeing–deeenentwin-tigsteeeuwmoetinhettekenstaanvanhetbevorderenenbehoudenvangezondheid.Hetvoorkomenvanziektesiseenvoorwaardeomdevraagnaarzorgbeheersbaartehouden,evenalshetpubliekekaraktervandegezondheidszorg.DegebouwendiehetUMCGenzijnvoorlopersgebruiken,vertellenhetverhaalvandeontwikkelingvanarmenhuisviatopziekenhuisnaargezondheidscampus.DatverhaalisverwevenmetdatvandestadGroningen.Dezepublicatie–eenboekjemetdaarineentweedeboekje–vertelthoehetUMCGisuitgegroeidtoteenstad-in-de-stad.Heteindvandeze

geschiedenisisnoglangnietinzicht.DeHealthyAgeingCampusbreidtzichgestaaguit,maartegelijkertijdhechthetcomplexzichsterkerdanvoorheenaanhetcentrumvandestad–hetUMCGhoortbijGroningen,zoalsGroningenbijhetUMCGhoort.

drs. Frans C.a. Jaspers,internist-n.p.,LidRaadvanBestuurvanhetUniversitairMedischCentrumGroningen,VoorzittervandeStichtingThomassenàThuessink,Groningen

Voorwoord

InleIdIng

DitboekgaatoverdegebouwenvanhetUniversitairMedischCentrumvanGroningen(UMCG).HethoorttotdegrootsteziekenhuizenvanNederland,maarhetisveelmeerdaneenziekenhuis.Hierwordendegrenzenvandemedischekennisverlegd,honderdenwetenschap-persdoeneronderzoek.Vanoverdehelewereldkomenstudentenomerhunopleidingtotartstevolgenofeenpromotieonderzoekuittevoeren.Studenten,medici,hoogleraren,technici,patiëntenenhunbezoekersbevolkendegebouwen,dieeenstadopzichvormen.

HetUMCGbevindtzichalruimeeneeuwaanderandvanhethistorischecentrum.HetishethoofdwerkvaneenHaagsearchitect,J.J.vanNieukerken.AbrahamKuyper,ministervanBinnenlandseZakenenminister-president,openthetziekenhuisop29mei1903.EenbijzondereweekvoorNederland,zomemoreerthij.BehalvehetGroningseziekenhuiswordtin1903nogeengrootenbelangrijkgebouwingewijd:dekoopmansbeursdieH.P.BerlageinAmsterdamheeftontworpen.Kuyperzietinbeidegebou-wen,dieindearchitectuurelkaarstegenpoolzijn,hetbewijsvanherlevendnationaalbewustzijn.ZelatenzienhoeNederlandwordtopgestotenindevaartdervolkeren.Daarnagaathetsnel.Alshetziekenhuisop29mei1903zijndeurenopent,strekkenzichaandeanderekantweilandenuitzoverhetoogreikt.Nunemenwoonwijkendeplaatsinvanhetgrasland,hetziekenhuisligtintussenmiddenindestad.Vandeoorspronkelijkebebouwingrestennogslechtsenkelefragmenten.Hetgeleidelijkgegroeidecomplexisinhetlaatstekwartvandevorigeeeuwvervangendoornieuwbouwuitéénhand.Inhetbeginwerkenereenpaarhonderdmensen,nuzijnhetermeerdan10.000.In1900verheugtmenzichoverhetröntgenapparaat:voorheteerstishetmogelijktebekijkenhoeeenlevendlichaamervanbinnenuitziet.Tegenwoor-digzithetziekenhuisvolmetmedischetechniek.Elkevernieuwingbrengtnieuwbouwofverbouwingenmetzichmee.Hetziekenhuisvannukomtvoortuitdatvangisteren;deopeenvolgingvangebouwenlaatzienwathetziekenhuisbetekentvoordestad,depatiënten,deartsenendestudenten.

InzevenhoofdstukkenverteltdezehistorischegidshoehethuidigeUMCGisontstaan.Hetverhaalbegintmetgasthuizenvoorarmezieken,pesthuizenenkamersvoor‘dolle’patiënten.Veelhoopopgenezingbiedenzeniet.Artsenzijnernietaanverbondenenvertonenzichermaarzelden.Demedischewetenschapverschanstzichindeacademieenbeperktzichtotaderlatingen.In1797krijgtGroningeneenacademischziekenhuis,danpaskrijgenstudentengeneeskundepraktijkonderricht.Datisookdebelangrijkstetaakvanditinstituut,pasalshetin1851samengaatmethetstadsziekenhuiswordtdeziekenzorgvanbetekenis.Onderwijs,onderzoekenzorggaanvanafdatmomentsamen.Hetverhaalvandegebouwenvaltsamenmetdatvanonderwijs,onderzoekenzorg–zoishetsinds1903,enzozalhetblijven.Deverhuizingnaarhethuidigeterreinmarkeerthetbeginvaneenstormach-tigeontwikkeling,waarvanheteindenognietinzichtis...

Inleiding

Voorgeschiedenis

HoofdStUk 1

1822—1897

‘Gasthuizen, militaire

hospitalen en pesthuizen

zijn voorzieningen

van liefdadigheid’

voorgesChIedenIs

Lichamelijkeengeestelijkeaandoeningenzijnvanalletijden.Nogmaarietsmeerdaneeneeuwzijnverkoud-hedenenkoortsenindewinterdegewoonstezaakvandewereld–zehorenbijhetleven,erisweinigaantedoen.Hetbijelkaarbrengenvanziekeningebouwendiedaar-voorspeciaalzijningericht,isnietaltijdvanzelfsprekendgeweest.IndewestersewereldishetpassindshetconcilievanAix-la-Chapellein816gebruikelijkarmlastigeziekengastvrijheidteverleneningebouwendiegast-huizenofhospitalenwordengenoemd.Wieziekiskannietwerken,wienietwerktengeengeldheeftraaktaandebedelstaf.Gasthuizenvangendezepaupersop.Dekerkziethetverzorgenvanhulpbehoevendenalseenvanhaartaken.Naastdegasthuizenzijnermaartweeandereplek-kenwaarziekenbijelkaarwordengebracht:militairehospitalen,waardestaatgewondeengehandicaptesolda-tenverzorgt,enpesthuizenvoorbesmettelijkezieken,diebuitendestedenwordengebouwdzodraeenepidemiedreigt.Gasthuizen,militairehospitalenenpesthuizenzijnvoorzieningenvanliefdadigheid.Watwordtgedaanomhetleedteverzachten,berustvooralopdoordeeeuwenheenverzameldekennisoverdewerkingvanplantenenkruiden.Volkswijshedenenpraktischeervaringenlerenwattegebruikenbijhoofdpijn,verstopping,koortsen,maagklachten...

Groningen,indeMiddeleeuweneenwelvarendeHanze-stad,blijftnietachterbijdebouwvangasthuizen.Alvoor1268wordthetHeiligeGeestgasthuisopgericht;hetbevindtzichopdeplekvanhethuidigePelstergasthuis.In1405ontstaathetPepergasthuis.Gildennemendezorgvoorhunziekeledenvoorhunrekening;specialeinrichtin-genontstaanhiervoorniet.Zoblijvendegasthuizenliefda-digeinstellingenvoordearmen,dienietopfamilie,vrien-denofberoepsverenigingenterugkunnenvallen.OokinGroningenleidtdedreigingvanepidemieëntotdebouwvangasthuizenaanderandvandestadofdaarbuiten.InHelpman,enkelekilometerstenzuidenvandestad,verschijntin1422hetSt.Jurjens-gasthuisvoorleprozen.In1537leidtdepesttotdestichtingvanhetSintAntoni-gasthuisaandeRademarkt;in1644verhuisthetnaareen

1822 1897

plekbijdeBoteringepoort,aandestadsgrensindenieuwestadsuitleg.BijhetSintAntonigasthuiskomenin1702enkelekamersvoorpsychiatrischepatiënten,diedannogmetdeterm‘dollen’wordenaangeduid.Dezeblijventot1844ingebruikenwordendanvanstaatswegeafgekeurd.EendeelvanhetPrinsenhofkrijgtin1808debestemmingvanmilitairhospitaal.AllevoorlopersvanhetziekenhuiszijninGroningenaanwezig,maarandersdaninbijvoor-beeldZwolle,AmsterdamofLübeck,hoofdstadvandeHanze,komthetvooralsnogniettotdebouwvaneenalgemeenstadshospitaal.Datontstaatpasin1817bijdeSteentilpoortalsantwoordopeentyfusepidemiedieveelslachtoffersmaakt.In1820verhuisthetnaardeSchuiten-makersstraatenteltdan25bedden.Meerepidemieënvolgenenin1835wordtonderdakgevondenaandePopkenstraatvoor50zieken.

OokindeGroningsegast-enpesthuizenspelenartseneenondergeschikterol.Dewetenschapvandegeneeskundestaatverafvandealledaagsepraktijk;doktorenbeperkenzichtothettoedienenvanmedicijnenenhetverrichtenvanaderlatingen.Snijdenisbenedenhunstand.Ingrotetrek-kenisbekendhoehetlichaaminelkaarzitenhoehetwerkt,maarwetenschappelijkekennisontbreekt.Pasalsdenauwkeurigewaarnemingvanhetverloopvanziekteningangvindt,wordtvoorzichtigvooruitganggeboekt.Totongeveer1550isdaarvangeensprake.Danbeginthetwetenschappelijkontledenvanlijken–deanatomie,dieeenwereldaankennisontsluit.Veelvooruitgangwordtgeboektdoordeuitvindingvandemicroscoop.Kijkenhoeeenlevendlichaamwerkt,blijftnogeeuwentoekomst-muziek.OokinGroningenishetmogelijkmedicijnentestuderen.GeneeskundeiseenvandevierfaculteitenvandeHogeschool,diein1614wordtopgericht.Demedicijnen-studiebestaatvooraluittheorie,gelegenheidompraktijk-ervaringoptedoeniserniet.Pasaanheteindvandezeventiendeeeuwontstaathetvoornemendaarinveranderingtebrengen.Tochkomtheteersteacademischeziekenhuispasin1797totstand.HetiseeninitiatiefvanE.J.ThomassenàThuessink,hoogleraargeneeskunde.HetNosocomiumAcademicum,zoalshetziekenhuisheet,maaktgebruikvantweekamersinhetGroeneWeeshuis.

7Voorgeschiedenis

Portret van E.J. Thomassen à Thuessink doorAnna Wilhelmina Böhl, 1912 Het portret is in 1914, bij het 300-jarig bestaan van de universiteit, geschonken aan de universiteit door een nazaat van Thomassen à Thuessink. Het is een kopie naar een pastel van Wessel Lubbers, in 1914 in bezit van Mr. E.J. Thomassen à Thuessink van der Hoop van Slochteren. Collectie: Rijksuniversiteit Groningen

Groene Weeshuis, aquarel A.J. van Prooijen, 1878 Collectie Groninger Museum

Dezebiedenplaatsaanvier‘sujetten’:ziekendiezichvrijwilligalsles-endemonstratiemateriaalaanbieden.Alsookdedocentenindevakkenchirurgieenverloskunde(obstetrie)aanschouwelijkonderwijswillengeven,ishetWeeshuisteklein.VervangingwordtgevondenineenlanggerektpandaandeMunnekeholm,waarindezeven-tiendeeeuwdeGroningsekamervandeWest-IndischeCompagniezetelt.Hetnieuweonderkomendoetvanaf1803dienst.Alshetziekenhuisdezeplaatsin1903verlaat,makendegebouwenplaatsvoorhethoofdpostkantoor.HetNosocomiumwordtregelmatiguitgebreid.Datgebeurtbijvoorbeeldin1817,alseenoperatiekamer,vierpatiënten-kamers,eenspreekkamerentweebadkamerswordentoegevoegd.In1851fuseerthetNosocomiumAcademicummethetalgemenestadsziekenhuis.Hetkrijgtdaardooreenextrabestemming:vanafdatjaardoethetookalsalgemeenprovinciaalenstedelijkziekenhuisdienst.DeLatijnsenaamwordtingeruildvoordievanAlgemeenProvinciaal,Stads-enAcademischZiekenhuis(APSAZ).HetAPSAZkrijgtdebeschikkingoverhetgebouwvanhetmuseumvoornatuurlijkehistorieenteltnadeverbouwing124beddenineencomplexdatuitviervleugelsbestaat:aandestraatdeadministratie,aanweerzijdenvaneenbinnentuindeafdelingenchirurgieeninternegeneeskun-de,tegenoverdeadministratievleugeldeafdelingverlos-kunde.In1862wordthetpanduitgebreid.EenbarakaandeZuiderkuipenkan24extrapatiëntenonderdakbieden,voorbesmettelijkeziekenisereenepidemiebarakaanderandvandestad.Naastdezebarakwordt,alsdebehoeftezichvoordoet,ookeldersindestadminofmeerprovisori-schehuisvestingvoorbesmettelijkeziekenbetrokken.In1867krijgthetziekenhuiseeneigenapotheek.HetAPSAZheeftindeeerstejarennogveelwegvaneengasthuis.Demeestpatiëntenzijnpaupers,tot1889ishundagelijkseverzorginginhandenvanoppassersinplaatsvanverple-gers.Aanheteindvandenegentiendeeeuwbeginnenzichveranderingenaantekondigen.Datisbijvoorbeeldhetgevalmetdenieuweröntgentechniek.Destralingwaar-meedezeapparatuurwerkt,wordtin1895ontdektdoorW.R.Röntgen,eeninhetDuitseWürzburgwerkzamenatuurkundige.DieisnieteerderwaargenomenendaaromnoemthijhetX-stralen;alsnelwordenzenaardeontdek-

Voorgeschiedenis1822 1897

kergenoemd.Hetmedischnutisalsnelduidelijkenalin1896laatdevermaardeGroningsechirurgC.F.A.Kochpatiëntendoorlichtenophetnatuurkundelaboratoriumvandeuniversiteit.Kochspeeltdaarmeeeenvoortrekkersrol.In1897verschijnteenvandeeerstetoestelleninhetoudeAPSAZaandeMunnekeholm.Vermoedelijkiseenuitvin-dingnooiteerderzosnelgemeengoedgeworden.Hetishetbeginvangroteveranderingeninhetziekenhuis.Tot1897speelttechnologiedaarinnauwelijkseenrol.Daarnavulthetzichmetdeenenadeanderetechnischevernieu-wing.WilhetAPSAZdebootnietmissen,danisnieuw-bouweendringendeeis.

In1893valthetbesluittotnieuwbouw.Hetbestaandecomplexisverouderd,tekleinennauwelijksgeschikttemakenvoordegrotesprongvoorwaartsdie,daarvanisiedereenovertuigd,voordedeurstaat.Degrenzenvandemedischewetenschapzijnjarenlangdoorpathologenverlegd,nuwordenzijopgevolgddoorwetenschappersdieinhetlaboratoriumhunwerkdoen.ZijvolgenindevoetsporenvanLouisPasteur,ontdekkervandebacterie,enhunbevindingenleidentotnieuwemedicijnendieindepraktijkhunnutbewijzen.

Voorgeschiedenis18

Academisch Ziekenhuis aan de Munnekeholm

Binnenplaats van het ziekenhuis aan de Munnekeholm

Collegezaal

evert Jan thomassen

à thuessInk

EvertJanThomassenàThuessinkisdegrondleggervanhetUMCG.Hijwordtop6augustus1762inZwollegeboren.Alop zijn twaalfde is hij in staat universitair onderwijs tevolgen. In 1782 promoveert hij aan de universiteit vanHarderwijk. Hij kiest een filosofisch thema, maar wil zichdaartoenietbeperken. In1783vertrekthijnaarLeidenenpromoveertdaaropnieuw,ditmaalalsmedicus.Naeenreisdie hem onder andere naar Parijs, Londen en Edinburghbrengt, vestigt hij zich als arts in zijn geboorteplaats. Hijweet naam te maken door de bevindingen van EngelsewetenschappersinNederlandteintroduceren.Wathemhetmeest bezighoudt, is de nauwgezette observatie van hetverloopvanziekteprocessen.Zoprobeerthijdeachtergron-den van epidemieën te achterhalen. In 1794 wordt hijbenoemdalshoogleraarinGroningen.Hetstoorthemdatdemedischefaculteitnietovervoorzieningenbeschiktomziekentekunnenobserveren.

Dat brengt hem tot het pleidooi een academische kliniekopterichten.In1797leidtdittothetNosocomiumAcademi-cum,datin1803ineengebouwaandeMunnekeholmwordtondergebracht. In 1851 fuseert het met het in 1817 opge-richte algemene stads-ziekenhuis. Zo ontstaat het Alge-meen Provinciaal, Stads- en Academisch Ziekenhuis(APSAZ),denaamdietot1971ingebruikblijft.Thomassenà Thuessink wordt kort na zijn komst naar Groningen totrector magnificus benoemd. In 1798 legt hij deze functieneer. In 1819 wordt hij bij Koninklijk Besluit ontheven vanverschillendeaanzijnambtverbondenwerkzaamheden.In1831wordthemeervolemeritaatverleend.Hijoverlijdtop3juni1832.

algemeen Provinciaal, Stads- en academisch Ziekenhuis (aPSaZ)

HoofdStUk 2

1898—1925

‘de nieuwbouw van het

aPSaZ maakt furore als een

technischhuzarenstukje.’

In1874maaktdeVestingwethetmogelijkdegordelsvanbolwerkenwaarinveelstedengevangenzittenaftebreken.Zezijneigendomvandestaat.Dielaatookdeeersteplannentekenenomzevooranderebestemmingengeschikttemaken.GroningenbesluitdevoorstellenuitDenHaagdoorL.A.Brouweromtelatenwerken.ZoontstaanaandezuidkantvandestadhetZuiderparkendeluxesingelstegenoverhetstationmethetverbindings-kanaalendezwaaikom,aandewestkantdeWesterhaveneninhetnoordwestenennoordenhetNoorderplantsoen.Hetlaatstedeelvandevoormaligevesting,deoostelijkebegrenzingvandehistorischestad,bestaatuittweedelen.Inheteerstemakendebolwerkenplaatsvooreencircus-terrein,eenbodenterreinvoordevervoerdersvangoede-renvanennaardestad,eneengasfabriek;laterwordtditgebiedalshet‘Cibogaterrein’bekend.In1893valthetbesluithetovergebleven,drieënhalvehectaregroteterreintebestemmenvoordenieuwbouwvanhetAlgemeenProvinciaal,Stads-enAcademischZiekenhuis(APSAZ).Vierjaarlaterwordtdenieuwbouwaanbesteed,op29mei1903verrichtministervanBinnenlandseZakenAbrahamKuyperdeopening.Deambitiesblijkenuithetaantalbedden:datverdrievoudigtbijnaenkomtuitop350.

ArchitectisdeinDenHaagwoonachtigeJ.J.vanNieuker-ken.VanNieukerkeniseenparticulierearchitectdienaamheeftgemaaktmetverschillendevilla’s(waarondereenkasteel),restauraties,eenoperatiekamerinhetHaagsediaconessenhuiseneenoogziekenhuisindezelfdeplaats.ZijnplanvoorhetnieuweAPSAZvultderuimtetussendestadendevestinggracht;omdatdezegrachtvoordescheepvaartisbestemd,kanhijdezenietoverschrijden.Zoontstaat‘denieuwepaleizenreeksdergenezendeenheelendekunst’,omhetjaarverslagvandeRijks-universiteitteciteren:eenlanggerektcomplexwaarindeverschillendemedischespecialismenelkhuneigenpaviljoenkrijgen.Hetpaviljoentypeisaanheteindvandeachttiendeeeuwontstaanomhetafvoerenvanbesmettelucht,toenalsdebelangrijksteoorzaakvanziektegezien,tevergemakkelijken.Hiermarkeerthetdeonderverdelingvandemedischewetenschapinverschillendespecialis-men.Omhetvervoervanpatiëntendoordeopenluchtte

1898 1925APSAZ

beperken,beschikkendepaviljoensovereenzovolledigmogelijkaanbodaanvoorzieningen.Demeestegebouwenhebbeneigenoperatiekamersenröntgenapparatuur.Hetzijnafzonderlijke,kleinezieken-huizen,dieookkamersvoorinwonendeverpleegstersbevatten.TochbeschikthetnieuweAPSAZookovercentralevoorzieningen.Indeeerstebouwfasenemendiezelfseenprominenteplaatsin.HetadministratiegebouwaandeOostersingelontsluithetterrein.Achterditpoort-gebouwverrijsteenforsverzamelgebouwmethetketel-huis,dewasserijendekeuken.

Hetnieuweziekenhuisteltdrieklinieken:geneeskunde(ookwelmedischeofinterneafdeling),heelkunde(chirur-gie)enverloskunde.Degeneeskundigekliniekkrijgteenplektennoordenvanhetpoorthuis.Hetpsychiatrischepaviljoenendebarakkenvoorbesmettelijkeziektenmakenerdeelvanuitenbevindenzicherachter,aandekantvanhetkanaal.Hetpsychiatriepaviljoenvervangteenkleineinrichtingvoorzevenpatiënten,datin1897opinitiatiefvanE.D.WiersmaaandeGroteLeliestraatisingericht.DaarmeebeschiktGroningenvoorheteerstsindsmeerdaneenhalveeeuwweerovereeneigeninstel-lingopditgebied.Nadeverhuizingblijktdenieuwbouwechteralmeteenteklein.AandeOostersingel,bijdeeigenlijkekliniek,ishetlijkenhuisondergebracht.Hetteltdriekamers,waarvanééngeschiktgemaaktisvoorderituelenwaarmeejoodsestadsbewonershundodendelaatsteeerbewijzen.Zuidelijkvanhetpoortgebouwkomtdeheelkundige(chirurgische)kliniek.Verloskundekrijgtdebeschikkingoverhethoogstegebouw,datdezuidelijkepuntvanhetterreininneemt.DenieuwbouwvanhetAPSAZmaaktfurorealseentech-nischhuzarenstukje.Aandetoetredingvanverseluchtendaglichtisveelaandachtbesteed.Allegebouwenzijndoormiddelvantunnelsmetelkaarverbonden.Stoom,opge-wektinvijfketelsinhetcentraleverzamelgebouw,wordtdoordetunnelsdoorhethelecomplexgeleid.Hetbedientondermeerdekookketels,dewarmtafels,warmwater-verzorging,medischebadenendetoestellenvoorhetsteriliserenvaninstrumenten.

5APSAZ

Het complex in aanbouw, 1901 Op de voorgrond het chirurgisch paviljoen

Overzicht van het complex Links de was- en kookkeuken (Oeconomiegebouw). Op de achtergrond afdeling D en de vrouwenkliniek. Rechts de zijkant van het administratiegebouw.

Gezicht op de voorgevel van het administratiegebouw aan de OostersingelAan de rechterzijde bevindt zich de woning van de apotheker en de apotheek. Aan de linkerzijde de woning van de directeur.

Ookeengeavanceerdsysteemomfecaliënaftebrekenenaftevoeren,maaktergebruikvan.Nabehandelingblijftschoonwaterover.Elektriciteit,afkomstigvaneeneigencentrale,isnodigvoordezeshydraulischeliften,hetelektrischstrijken,eendiaprojector,deröntgenapparatuurendaarnaastvoordeverlichting(metzestienbooglampenen1500gloeilampenvan55Watt).Demeestepaviljoenshebbeneenvoudige,plattedaken.Noord-enoostgevelszijnvandubbeleramenvoorzien.Ommoeilijkteverwijde-renstofnestentevoorkomen,zijndehoekenafgerond.Decenniavoorhetgebruikvanspouwmurengemeengoedwordt,pastVanNieukerkenzetoeindenieuwbouw.Datmaakthetonnodigdemurenmetoplattenbevestigdbehangaftewerken.Depersprijsthetnieuweonder-komenvanhetAPSAZomdegezondeinstellingvandeontwerper:weliswaarisgeprobeerdeenmooigebouwtemaken,tochstondendeeisenvandoelmatigheidvoorop.

IndearchitectuurishetnieuweziekenhuiseentegenpoolvandeindezelfdeweekgeopendeBeursinAmsterdam.Waardeontwerperdaarvan,H.P.Berlage,wilafrekenenmetstijlendieophistorischevoorbeeldenteruggaan,verwijstVanNieukerkenbewustnaardearchitectuurvandezestiendeeeuw.Hijmeentdatdeversieringeenrolspeeltbijhetverbeterenvandemenselijkegemoedstoe-stand.Datlijkthembijziekennogmeervanbelangdanbijgezondemensen.ZijnversieringisopdeHollandserenais-sancegeïnspireerd,maarterughoudendtoegepast.Hetbelangrijkstemiddelomafwisselingenzelfsenigevrolijk-heidinhetinterieurtebrengeniskleur.Diemoethelder,opwekkend,zachtenrustgevendzijn.Dankzijdespouw-murenishetmogelijkallemurentebeschilderen–hethardewitdatzoveelziekenhuizenkenmerkt,wordtwaarmogelijkvoorkomen.TussendepaviljoenszorgtPh.vanHarreveld,opzichterbijdegemeenteplantsoenen,vooreenoverdaadaanbloemperken:hethelecomplexmoeteenlustoordvoordepatiëntenzijn.Langshetkanaalwordtomdezevenmetereenboomgeplant;meteenhegvanstruikenschermendiehetterreinaf.

Albinneneenjaarnadeopeningisdeuitbreidingvandenieuwbouwinvollegang.Deuniversiteitbouwtin1904

APSAZ1898 1925

hetpathologisch-anatomischlaboratorium,in1909hetlaboratoriumvooranatomieenembryologie,enin1911hetfysiologischlaboratorium.Detechnischedienstkrijgtin1912debeschikkingovernieuwewerkplaatsenenindatjaarvaltookhetbesluiteennieuwpaviljoenvoordepsychiatrischeafdelingentemakenenhetoudegeschikttemakenvoordekeel-,neus-enoorafdeling.Ditkrijgtin1916zijnbeslag.Ookbuitenheteigenlijkeziekenhuis-terreinneemthetAPSAZgebouweningebruik.In1920wordendeeerstebestralingenmetröntgenapparatengemaaktineendaarvooromgebouwdpandaandeOoster-singel,dataanhetziekenhuisterreingrenst.Nietalleenplaatsgebrekleidttotdezekeuze,ookdewenshetinsti-tuuttoegankelijktemakenvoorandereGroningsemedici–passindsdejarenvijftigvandevorigeeeuwtrekkendienaardepolikliniekenbijziekenhuizen,daarvoorhoudendiemeestalpraktijkaanhuis.Bijhetanatomischlabora-toriumbetrektdeafdelinghuid-engeslachtsziektenin1925eentijdelijkpaviljoen.DepsychiatrischeafdelingisverantwoordelijkvoordegrootstegroeivanhetAPSAZsindsdezein1903naardenieuwbouwverhuist:enkeletientallenprocentenmeerbeddeninampertienjaar.Heteindisnietinzichtenin1919komthetbestuurmeteenplanvanuitbreidingdatondermeereentoenamevanhetaantalbeddenbetekentvanruim700beddentoteentotaalvan1250.Hetonder-wijsvraagtomnieuwekliniekenvooroogheelkunde,huid-engeslachtsziekten,eenkinderziekenhuis,uitbrei-dingvaninternegeneeskundeenverloskunde,vervan-gendenieuwbouwvoordeheelkundigekliniek,endaar-naastnieuwecentralevoorzieningenwaarondereenateliervoorhulpmiddeleninhetonderwijs.Deambitieskennengeengrenzen,hetterreinwel.Pasalsin1924wordtbeslo-tenhetverbindingskanaaltedempeneneendeelvandegrondaandeoverkantteverwerven,diedoordestads-bouwmeestervoornieuwewoonwijkenisbestemd,komterruimtevoorverderegroei.

APSAZ18

Gezicht op de achterzijde van het administratiegebouw

De onderdoorgang van het poortgebouw

De bestuurskamer

Zuidzijde van de interne kliniek

Noordzijde van de interne kliniek Ziekenzaal interne kliniek

gebouwen

poortgebouw (administratiegebouw)Hetadministratiegebouwhuisvestdebestuurskamer,deapotheek,dedienstwoningenvandegeneesheer-directeurendeapotheker,eet-enrecreatievertrekkenvoorartsenenassistenten,enonderhetdakwoonruimtevoor70verpleegsters,dieinkleinezaaltjesonderdakkrijgen.Eenruimedoorganginhetmiddenvanhetgebouwgeefttoegangtothetziekenhuis.Hetisnadrukkelijknietdebedoelingdatpatiëntenenbezoekersongecontroleerdoverhetterreinuitzwermen.Ookbijpolikliniekenmeteigeningangeniservoorgezorgddatdebezoekershetcomplexnietverderkunnendoordringendannodigis.DekapiteeltjesindedoorgangverwijzennaarTijlUilen-spiegel.Wiealtegoedgelovigzijnoorteluisterenlegtbijcharlatanskomtbedrogenuit,isdeboodschap,demoraalisdatbijziekteenongemakalleendemedischeweten-schapuitkomstbiedt.

Interne kliniekHetgrootsteaantalbeddenistevindenindepaviljoensvandegeneeskundige(medischeofinterne)kliniek.Hieriszaalverplegingtoegepast.Hethoofdgebouwtelt100bedden,deachterafgelegenbarakkenvoorbesmettelijkeziekten40,enookdetwintigplaatseninhetpsychiatrie-paviljoenwordenvooralsnogtotdeinterneafdelinggerekend.Decollegezaalbiedtplaatsaan60studentenenenkelebedden.Eenröntgenafdeling(dietotdemeestgeavanceerdevanNederlandwordtgerekend),eenopera-tiekamer,eenexperimenteerruimte(onderanderevoordierproeven),kamersvoorchemischenbacteriologischonderzoek,badkamers,eenbibliotheekeneenleeszaalgevenhethoofdpaviljoenhetkaraktervaneencompleetkleinziekenhuis.

Chirurgische afdelingDeheelkundige(chirurgische)kliniekisingerichtvoor120gewonepatiëntenen20syfilislijders.HettotaalaantalbeddenvanhetAPSAZkomtdaarmeeop350.Elkeverdiepingtelttweezalen,eenvoormanneneneenvoorvrouwen;elkezaalisvaneenruimeserrevoorzien.

APSAZ1898 1925

Totdeinrichtingbehoreneenfotografischatelier,eenkamervoorvoorlopigonderzoek,eenpolizaal,eenopereer-collegezaal(opnieuwindevormvaneenamfitheater),eenchloroformkamereneen‘museum’metmedischinteres-santevoorbeelden.C.F.A.Koch,debefaamdechirurgdiedescepteroverdezekliniekzwaaitenalin1896hetnutvanröntgenapparatuurerkent,besluitdezein1904nietalleentegebruikenomerfoto’smeetemaken,maarookomertumorenvandehuid,dekaakendetongmeetebestralen.Daarmeeintroduceerthijbehalvederadiodiagnostiekookderadiotherapie.

vrouwenkliniek Devrouwenkliniekopdezuidpuntvanhetnieuweterreinisvoortweecategorieëngebruikersbestemd:deafdelinggynaecologievoorpatiëntendieaanvrouwenziektenlijden,endeafdelingobstetrievoorzwangerevrouwen(enkraamvrouwen).Deindelingiseropgerichtbeidecategorieënvanelkaartescheiden.Dekliniektelt50bedden.Debehandel-enonderwijsruimteszijnopdebeganegrondondergebracht;daarbevindenzichookdepolikliniekendeoperatiekamerdie,omzoveelmogelijkdaglichttekrijgen,naarbuitenisuitgebouwd.Deeersteverdiepingisvoordegynaecologischepatiëntengereser-veerd,detweedehuisvestdeafdelingobstetrie.Andersdandeoverigekliniekenkentditpaviljoengeengrotezalen,maareengrootaantalzaaltjesmetvierbedden.Deopereer-collegezaalheeftdevormvaneenamfitheaterenbiedtplaatsaan62studenten.Totdeuitrustingbehoren,behalvedeonontbeerlijkehoogleraarskamer,laboratoria,eenbibliotheek,eenmuseum,eenoperatie-kamermetvoorbereidingszaaleneenpolikliniek.

afdeling d (afdeling geneesheer-directeur)AfdelingDisdeafdelingGeneesheer-Directeur.Aanvanke-lijkisafdelingDbestemdvoordermatologischepatiënten(huid-engeslachtsziekten).Hoeweleenpaviljoenvoordermatologievanafdeopeningweldeeluitmaaktvanhetcomplex,isernoggeenhoogleraar.R.A.Reddingius(hoog-leraarpathologieenpathologischanatomie)isindebegin-periodedegenedieditvakgebiedvoorzijnrekeningneemt.

APSAZ18

Gezicht op heelkundige kliniek vanuit het noordoosten

De heelkundige kliniek met de binnentuin tussen de twee vleugels

Ziekenzaal heelkundige afdeling

Polikliniek heelkundige afdeling

Onderwijsgeefthijechter(vanaf1913)inzijnpathologisch-anatomischlaboratoriumennietopafdelingD.Eenhoog-leraarvoordermatologiewordtin1924benoemd.

gebouwen Fase 2

J. van lokhorst en J.a.w. vrijman, pathologisch-anatomisch laboratorium, 1904

J.a.w. vrijman, laboratorium voor anatomie en embryologie, 1909Hetpathologisch-anatomischlaboratoriumenhetlabora-toriumvooranatomieenembryologie,beidenaarontwerpvandetoenmaligerijksbouwmeesterenkortnaelkaargebouwd,vertonenonderlingveelovereenkomsten.TervoorbereidingvanhetontwerpvanheteerstgerealiseerdelaboratoriummakenhoogleraarR.A.Reddingiusenarchi-tectJ.A.W.VrijmaneenreisnaaronderandereBreslauenBoekarest.Deoriënteringvandegebouwenisingegevendoordelichtinval.Devertrekkenvoorhetmicroscopischonderzoekliggenbijvoorkeuraandenoordzijdevanhetgebouw.Inbeidegebouwenisdatdeachterzijde.Degebouwenbevatteneenkelder,tweeverdiepingeneneenzolderenzijnasymmetrischvanopzet.Deingangbevindtzichaandelinkerzijdevaneentorenvormiggedeeltemetdaarinhettrappenhuis.Hethoekgedeelteaandewest-kant,meteentopgevel,springtnaarvoren.Aandeoost-zijdestaathaaksopdegeveleenvleugelmetoorspronke-lijkeenplatdak.

J.a.w. vrijman, Fysiologisch laboratorium, 1911 Hetfysiologischlaboratoriumbestaatuitviervleugelsrondomeenbinnenplaats.Hetisopgetrokkenineeneenvoudigeneorenaissancestijl.Hetgebouwhuisvestopdeeersteverdiepingonderandereeenamfitheaterdatalscollegezaaldienstdoet,een‘spectatorium’eneendemon-stratielokaaldatookalsamfitheaterisingericht,maar

APSAZ1898 1925

geenzitplaatsenheeft.Hierzijnookdewerkruimtesvandewetenschappers.Eenbijzonderheidisde‘kinemato-graaf’.Diemaakthetmogelijkmoeilijkecollegeproevenoptenemen,zodathetnietnodigisdiesteedsteher-halen.Opdebeganegrondzijnhetchemischpracticumenhetbacteriologischlaboratoriumtevinden.Vooraldefysiologischechirurgiestaatinaanzien.Dierproevenmakenhetmogelijkdeinwendigeorganeninwerkingtezien,zonderblijvendletselteveroorzaken.

J.a.w. vrijman, psychiatrisch-neurologische kliniekRond1910wordtduidelijkdathetpaviljoenvoordepsychiatrischeafdelingennietlangervoorzijntaakbere-kendis.J.A.W.Vrijman,werkzaambijhetbureauvanderijksbouwmeester,krijgtopdrachtvooreennieuwgebouwvoorhonderdvolwassenpatiëntenentwintigkinderenmetpsychischeenneurologischeaandoeningen(dezogenaamdezenuwlijders).Hetkomttestaanopeennieuwverworvenperceeltegenoverdevrouwenkliniek,waarmeehetterreinvanhetAPSAZeentotaleomvangvanvierhectarekrijgt.Veelruimteisvoordebadtherapiegereserveerd.Onrustigepatiëntenliggensomsdagenachtereeninhetwater,dathenmoetkalmeren.Vooruit-strevendisdebijzondereaandachtvoordenieuwedisci-plinevandepsychiatrie.E.D.Wiersma,hoogleraarvandepsychiatrisch-neurologischekliniek,wilnietalleenafzon-derlijkeafdelingenvoorrustigeenonrustigegasten,hijstaateropdatookdezenuwlijdershuneigenplekkrijgen.Doordegebruikelijkescheidinginmannen-envrouwen-afdelingenlevertdateenindelinginzeszonesop.Delinkervleugelhuisvestvrouwen,derechtermannen.Neurologischepatiëntenzijnaandevoorkantvandekliniekondergebracht.Eenverbindinginhetmiddengeefttoegangtottweevleugelsaandeachterkant,waarpsychiatrischepatiëntenonderdakvinden.Daarzijnookderuimtesvoorde‘woeste’patiënten.Zoalsindietijdgebruikelijkwoonthetverplegendpersoneelophetziekenhuisterrein–inditgevalopdetweedeverdiepingvandenieuwbouw.Decollegezaalbiedtplaatsaanhonderdstudenten.Vrijmangrijptterugopdearchitec-tuurvanhetHollandsclassicisme:detrapgevelsaandeuiteindenvandetweegespiegeldevleugelsverwijzen

APSAZ18

De vrouwenkliniek

Opereer-collegezaal vrouwenkliniek

De achterzijde (oost) van de kliniek voor psychiatrie

Collegezaal psychiatrische afdeling

Afdeling D

naardebouwkunstvandeGoudenEeuw.HetgebouwisopgetrokkenuitkleurigewaalsteenenGroningersteen.Wittenatuursteen,profielstenen,hardstenendorpelsen4000kilogramsiersmeedwerkvervolmakendekliniek.

g.C. bremer, dermatologische kliniekBijdeoorspronkelijkebouwvanhetziekenhuisisindenabijheidvandechirurgischekliniekeenkleinpaviljoenvoordedermatologiegesticht.Detweezalen,elkvoortwaalfbedden,beschikkenovereenkeuken,badkamersenanderenevenvertrekken,maarruimtesvoorbehandelingenwetenschappelijkonder-zoekontbreken.Alskliniekvoorsyfilitischeziektenblijkthetonvoldoendegeoutilleerd.Eensterketoenamevanhetaantalgeslachtsziektenin1918endeeerstejarendaarnabaartveelzorg.Deroepomeenvolwaardigekliniekvoorhuid-engeslachts-ziektenneemttoe,maarpasalsdewetvoorschrijftmedicijnstudentenonderwijsinditvaktegeven,valthetbesluittotdebouwervan.Debouwiseenuniekexperiment:geldgebrekdwingtdeontwerper,rijks-bouwmeesterG.C.Bremer,ommeteentaakstellendbudgetvanslechts100.000guldentewerken.Opbasisvaneenvoorstelvangeneesheer-directeurW.H.Mans-holtontwerptBremereenT-vormiggebouw.Voorslechtseenderdevandeprijsvaneen‘zwaar’gebouwontstaateenhoutenbarakmet,onderandere,zalenvoormannen,vrouwenenkinderen,eenhoogleraars-kamer,eenlaboratorium,eenröntgenkamer,eenbibliotheek,eendagverblijfeneenpolikliniek.

Terisolatieishetinterieurmetdrijfsteenengipsplatenbekleed,waardoorhet’szomersbetrekkelijkkoelzoumoetblijvenenindewinterniettekoudwordt.Ditblijktechternietveeleffecttehebben.Alenkelejarennadeopeningwordtergeklaagdoverderamenendeurendiekieren,waardoorhetgebouwtochtigis.’sWintersishetgebouwnietoptemperatuurtehouden,terwijl’szomersverschillendevertrekkenveeltewarmzijn.Vanbuitenisdedermatologiekliniekgroengeschilderd.

APSAZ1898 1925

EenambtenaarvandeRijksgebouwendienst,diemethettoezichtisbelast,kiestvoorhetinterieurverschillende,levendigekleurenuit.Opdebovenverdiepingisplaatsvoortwintiginwonendeverpleegsters,vanwiezestiendebeschikkingkrijgenovereeneigenkamervantweebijdrieënhalvemeter.

APSAZ18

Gezicht op de barak voor besmettelijke ziekten vanuit het zuiden

Zuidzijde van het mortuarium

Oeconomiegebouw (westzijde)Rechts op de achtergrond de schoorsteenpijp van het ketelhuis

De werkplaats voor timmerman en schilder met tuinloods

Zuidzijde van het ketelhuismet op de voorgrond de kolenopslag

Pathologisch-anatomisch laboratorium

Laboratorium voor anatomie en embryologie

Fysiologisch laboratorium

Kliniek voor huid- en geslachtsziekten

Psychiatrisch-neurologische kliniek

College chirurgie van professor C.F.A. Koch, ca. 1925

ChIrurgIe

Dat het wegsnijden van kleinere of grotere delen van hetmenselijk lichaamgenezingkanbieden, isalveleeeuwenbekend.Totverindenegentiendeeeuwblijftheteenpaar-denmiddelmetnietzeldenfataleafloop.Behalveeennietaltijd optimale kennis van de anatomie heeft dat tweeoorzaken: effectieve verdoving is niet mogelijk, en demiddelen om infecties tegen te gaan ontbreken. Tot in deachttiendeeeuwhoudenmedicizichverrevandezepraktij-ken. Ze laten het over aan niet academisch getraindebarbiersenchirurgijns.Pasindeachttiendeeeuwdringtdeheelkunde, zoals het vak in Nederland wordt genoemd,doortotdemedischefaculteiten.Denegentiendeeeuwzietgrote vooruitgang in de pijnbestrijding en het voorkomenvaninfecties.In1842wordtvoorheteerstethertoegepastom de pijn bij het snijden te verminderen. Toch overlijdtbijnadehelftvandegeopereerdepatiënten.IgnazSemmel-weiskomtdeeertoedebelangrijksteoorzaakdaarvanaantewijzen:infectiesdooreengebrekaanhygiëne.Hijdwingtzijncollega’shunhandenmetbleekwatertereinigenvoorze aan het werk gaan. Dat brengt het sterftecijfer flinkomlaag.JosephListerverlegtdeaandachtnaardewonddiebijhetsnijdenontstaat.

Hijgebruiktfenolominfectiestegentegaan–hetbeginvande antisepsis. Als carbolspray wordt toegepast om deonmiddellijkeomgevingvandewondteontsmetten,blijkthet infectiegevaar aanzienlijk te verminderen. Ten slottekomtdeasepsistotontwikkeling.Dezemethoderichtzichopdeontsmettingvandeheleomgevingwaardeoperatieplaatsvindt. De grootste risico’s zijn nu onder controle,maardetechnischeuitrustingvandeoperatiekamers laatnogsteedstewensenover.Rond1900wordtelektrischlichttoegepast,maartotindejarendertigzijnoperatieafdelin-genteherkennenaandegroteramen,diehetonontbeerlij-kedaglichttoelaten.Indejarentwintigmaaktde‘twin-set’furore: twee operatiekamers met daartussen de sterilisa-tieruimte.Omhinderlijkeschaduwentevoorkomen,wordtde operatielamp geïntroduceerd. Ondertussen staat ookhet vak chirurgie niet stil. Specialisaties als plastischechirurgieenthoraxchirurgieontstaanaanheteindvande

Chirurgie

jarendertig,eenvernieuwingdieinGroningenmetdenaamP.R. Michaël wordt geassocieerd. Vanaf de jaren vijftigwordt de operatieafdeling geleidelijk een van de buiten-wereld geïsoleerde ruimte met kunstlicht en airconditio-ning.Sindsdejarentachtigbewegendebelangrijksteinno-vaties zich opnieuw op het gebied van de hygiëne. Danmaakt het inblaasplenum zijn opwachting: een aan hetplafond opgehangen paneel dat zuivere lucht naar hetoperatiegebied stuurt. In de toekomst lijken computerge-stuurderobots,diesomsopafstandbestuurbaarzijn,eengrotereroltegaanspelen,evenalstechniekendiedeschaalvandeingrepenzogeringmogelijkmaken.Daglicht,indevorigedecenniauitgebannen,keertindenieuwsteontwer-penvooroperatieafdelingenterug.

Uitbreiding van het complex

HoofdStUk 3

1926—1954

‘de volgende jaren worden gekenmerkt

door een dominospel

van verdringing en vervangende

nieuwbouw.’

Hetnieuwecomplexzetdetakenvanhetoudeziekenhuisopgroteschaalvoort.Hetdoetdienstalsalgemeenziekenhuis,maarkrijgtgezelschapvaneenprotestantsdiaconessenhuiseneenkatholiekziekenhuis;hetlaatstebetrektin1926eennieuwgebouwinHelpman.WellichtverklaartdatwaaromdeontwikkelingvanhetAPSAZvolledigdoorzijnacademischefuncties,enmetnamehetonderwijs,wordtbepaald.Behalveartsenwordenersinds1906ookverpleegkundigenopgeleid.Deziekenzorgbeperktzichnetalsvoorheentotdearmebevolkings-groepenenwordtbekostigddoorkerk-enarmbesturen.Hetwordtsommigeartsendaarnaasttoegestaanmeerwelgestelde,betalendepatiëntentebehandelen.Daar-voorwordtopbeperkteschaalklasseverplegingmogelijkgemaakt.Debehoeftedaaraanneemttoenaarmatehetziekenhuisovermeerenbeterevoorzieningenbeschikt.Hetprogrammavan1919vormtdeachtergrondvandeuitbreidingindevolgendejaren.NietalleenhetAPSAZheeftgrootseplannen.DestadGroningenmaaktzichopvooreenlangeperiodevanononderbrokengroei.Destedenbouwkundigediensttekentambitieuzeplannen.J.A.MulockHouwervoorzietdebouwvannieuwewoon-wijkenindenogmaagdelijkeoostelijkeennoordoostelijkegebieden.Wordtdezevisiewerkelijkheid,dankomthetAPSAZkneltezittentussendezewijkenendeoudestad.Omdittevoorkomen,verwerfthetziekenhuiseengrootterreinaandeoverkantvanhetverbindingskanaal.Alsdatin1926isgedempt,heefthetdebeschikkingovertienhectarebouwgrond.

Deverdereexpansiekanbeginnen.Eriseenprogrammaenerisgrond–hetenigewatontbreektiseenplan.Daarinwordtin1927voorziendoorH.Hoekstra,hoofdarchitectbijdeRijksgebouwendienst.Opdeplekvandegedemptegrachtontwerpthijeencentrale,vijftigmeterbredeboulevard,eengroenelongdiedekrommingvanhetterreinvolgt.Eromheenkomteenzesmeterbredering-weg.Hetligtindebedoelingdievaneenleidingtunneltevoorzienendetoekomstigepaviljoensdaaraantekoppelen.Hetprogrammaenhetplangaanvergezeldvaneenprioriteitenschema.Tweezakenzijnbijzonderurgent.Indeoudeoogkliniek,diezichnogindestadbevindt,

Uitbreiding van het complex1926 1954

ontstaanonhoudbaretoestanden.Vooralvoorlesgevenisdieongeschikt.Opdezuidelijkepuntvanhetnieuw-verworventerrein,tussendepsychiatrischekliniekenhetzuideindevandegroenelong,reserveertHoekstraruimtevoornieuwbouw.Eentweedeprobleemisdehuisvestingvanverpleegsters.In1903zijndater75,in1926al260,enalsdeoogkliniektotstandkomtzullenheterminstens300zijn.Zestigvandeslaapplaatsenvoorverpleegsters,waarvandemeestezichindebovenverdiepingenvandepaviljoensbevinden,zijnaanvervangingtoe.Nieuwbouwvantenminstehonderdwooneenhedenisdusonvermijde-lijk.Datleidttothetbesluiteencentraalzusterhuisopterichten.Hetmoetaanhetnoordoostelijkeuiteindevanderingboulevardkomen.Inspiratiekomtuithetbuitenland.OokdeplannenvoorhetZuiderziekenhuisinStockholmvoorzieneencentraalzusterhuis.EnnetalsdaarismeninGroningenvanmeningdathetzusterverblijfzoveelmogelijkgeïsoleerdmoetwordenvanheteigenlijkezieken-huisbedrijfomdeverpleegstersinhunvrijetijdrustenontspanningtekunnenverzekeren.Tussen1929en1933realiseertHoekstra,bijgestaandoorG.Westerhout,zoweldeoogkliniekalshetwoongebouwvoorverpleegsters.Devolgendejarenwordengekenmerktdooreendomino-spelvanverdringingenvervangendenieuwbouw.Decapaciteitvanderuimtesvoorhetbestuurendeadminis-tratie,decentraleapotheek,dekeukenenhetketelhuiszijnvoorhetsterkgegroeideziekenhuisnietlangertoerei-kend.In1936wordtachterdebarakkenvoorbesmettelijkeziekteneennieuwecentralekeukenopgeleverd.Deoude,dieinhetverzamelgebouwisopgenomen,wordttotapotheekverbouwd,deapotheekinhetpoortgebouwkrijgteenadministratievefunctie.Dechirurgischekliniekondergaateenzeergroteuitbreiding.

AlsNederlandin1940doornazi-Duitslandwordtbezet,heeftdatookconsequentiesvoorhetacademischzieken-huis.Hetbestuurkomtinhandenvansympathisantenvanhetregime.Joodsemedewerkerswordenontslagen;zijdelenhetlotvandeJoodseinwonersvanGroningen,vanwiedemeestedeoorlognietoverleven.Debezettersmoortelkevormvanintellectuelevrijheid.VeelkomtvandenazificatievanhetAPSAZnietterecht.

Uitbreiding van het complex19

Gezicht op terrein in de jaren veertig met de nieuwe polikliniek dermatologie

Hal oogheelkundige kliniek, 1932

Oogheelkundige kliniek, 1932

Ondertussengaatophetterreinvanhetziekenhuishetspelvanbouwen,verbouwenenbestemmingswijzigingdoor.In1941volgtvoorlopigdelaatstetoevoeging:indatjaarverhuistdekinderkliniek,in1891metsteunvandegroot-industrieelW.A.ScholtengestichtindeSintJansstraat,naarhetacademischziekenhuis.Dekliniekkomtaandeoostzijdevandegroenelong,nietvervanhetpaviljoenvooroogheelkunde.Eenjaarlaterverschijntachterhetkinderziekenhuiseennieuwpaviljoenvoorbesmettelijkeziekten.Deoudebarakkenbijdeinternekliniekwordenafgebrokenomin1943plaatstemakenvooreennieuwketelhuiseneennieuwonderkomenvoordewerkplaatsenvandetechnischedienst,dietussendein1936gebouwdecentralekeukenenhetketelhuiskomen.

Nadebevrijdingin1945ziethetacademischziekenhuiszichgeconfronteerdmethetvooruitzichtdatdevraagnaarartsenenmedischspecialistendramatischgaattoenemen.Nietalleendeongekendemedischeentechnischevooruit-gangmakendatwaarschijnlijk,erzijnooksocialeredenen.Nieuwesocialevoorzieningen,waaronderdeverplichteziektekostenverzekering,brengenduremedischezorgbinnenbereikvaniedereen.Aandeperiodewaarinminderwelgesteldeziekenzichalleendankzijdehulpvankerk-enarmbesturenopnameineenziekenhuiskondenveroor-loven,komteeneind.VoorhetAPSAZkondigtzicheennieuweperiodevanstormachtigegroeiaan.Aanvankelijkvolgtdiedeindejarendertigingeslagenweg.Hetdomino-spelgaatdoor.Dewerkplaatsendiedetechnischedienstin1943verlaat,biedenin1948naverbouwingplaatsaandeeerstenieuwetoevoegingvandenaoorlogsejaren:eentandheelkundigekliniek.Indejarenvijftigkomtdevernieuwbouwvanhetziekenhuisineenstroomversnel-ling.Hetterrein,datin1927grootgenoegleekomtiental-lenjarenvooruittekunnen,raaktvol.HoogstetijdomnatedenkenovernieuwetoekomstplannenvoorhetAPSAZ...

gebouwen

h. hoekstra en g. westerhout, Zusterhuis, 1932Hetzusterhuisligtaandenoordoostzijdevanhetachterstegedeeltevanderingweg,eengedeeltewaarbijmenervanuitgaatdathetookindetoekomstrustigzalblijven.Hetvormtalshetwareeenscheidingtussendeafdelingenvoorbesmettelijkeziektenendeoverigekliniekendienogaanderingwegzullenverrijzen.Ineersteinstantiekomthetlangemiddenstukmetaandenoordzijdedaaropeenkleinezijvleugeltotstand.Ditdeel,metongeveerhonderdverpleegsterskamers,wordtin1932geopend.Laterwordtdituitgebreidmeteengroterezijvleugelaandezuidzijdewaarindeeetzaalenderecreatiezaalennogeensvijftigverpleegsterkamerswordenondergebracht.Hetzusterhuisbiedtdanruimteaanongeveervijfhonderdverpleegsters.

h. hoekstra en g. westerhout, oogheelkundige kliniek, 1932Hetgebouwomsluitderingwegaandezuidelijkekanteniszodaniggesitueerddatoperatiekamersenlaboratoria,naardewensenvandehoogleraar,ophetnoordenzijngeoriënteerd.Deziekenvertrekkenzijndusdanigdiepdatdebeddenloodrechtopdelichtinvalgeplaatstkunnenworden.Dekliniekbiedtruimteaantachtigbedden.Hetgebouwiskruisvormig,waarvandeviervleugels(tweelangevleugelsaannoord-enwestzijdeentweekorteaanoost-enzuidzijde)ineenhalsamenkomen.

h. hoekstra en g. westerhout, radiologisch instituut, 1934Alsbelangrijkeeisenvoorhetnieuweinstituutgeldendathetzowel–inhetbelangvanpatiënten,wetenschapenonderwijs–verbondenmoetzijnaanhetziekenhuis,alsdathetinlosverbandmethetziekenhuiskanfunctione-ren,zodatdeartsenervrijelijkgebruikvankunnenmaken.Hetmoetdaarominhetziekenhuiscomplexliggenentevensaandeopenbareweg.AandeOostersingelwordenin1917enkelewoningenaangekochtenverbouwdenvanaf1920wordtdenieuweinrichtingingebruikgenomen.Alenkelejarenlaterwordtoverleggevoerdomdebestaandetoestandteverbeteren.

Uitbreiding van het complex19

Hal radiologie, 1934

Radiologisch instituut, 1934

Zusterhuis, 1932

Uitbreiding heelkundige kliniek, 1936

Zuid- en oostzijde van het nieuwe keukengebouw met meisjeseetzaal, 1936

Desnelleontwikkelingeninderadiologie,desterketoe-namevanhetaantalpatiënten,debeperkteruimteendeondoelmatigeinrichtingvragenin1927omnieuwbouw.Debelendendepercelenwordenaangekocht,hetbestaan-deinstituutwordtafgebrokenenopdezelfdeplaatsverrijstnieuwbouwnaarontwerpvanH.Hoekstra.HetresultaatiseenL-vormiggebouw,waarvandelangevleugelevenwijdigaandeOostersingelligt.

verbouwing en uitbreiding heelkundige kliniek, 1936In1936komtdenieuwevleugelvandechirurgischekliniekgereed,metdrienieuweziekenafdelingen,tweenieuweoperatiekamerseneennieuwepolikliniek.VooralonderprofessorEerlandmaaktdekliniekeengroteontwikkelingdoor.Opdebeganegrondbevindenzichdeafdelingenvoordemannen,opdeeersteverdiepingdievoorvrouwenenopdetweedeverdiepingdekinderafdeling.

het ZIekenhuIs als soCIale voorZIenIng

Tot in de eerste helft van de twintigste eeuw zijn zieken-huizen armenhuizen. Het APSAZ was geen uitzondering.Wiehetzichkanveroorlovendedokterbijzichaanhuistebestellen,geeftdaaraandevoorkeur.Demogelijkhedendiehetziekenhuisbiedt,zijnnietvandienaarddaterveelvanteverwachtenis.Zodraeensteedstoenemendestroomvandure medische apparatuur het ziekenhuis verovert, tebeginnen met het röntgenapparaat, verandert dat. Nuwordthetziekenhuiseeninstellingdiealsweinigandereinstaat is geavanceerde medische zorg te bieden. Tot eenmonopolievandezezorgkomthetniet:artsenbeginnenteinvestereninapparatuurvoordepraktijkaanhuis.Denieu-we rol van het ziekenhuis leidt tot veranderingen in desamenstellingvandegebruikers.Voordearmen,dievoor-heen het grootste deel van de patiëntengroep vormen,wordt ziekenhuisopname te duur. De invoering van hetZiekenfondsbesluitin1941,datin1945wordtopgenomeninde sociale zekerheid die de verzorgingsstaat biedt, zorgtvoor een doorbraak. Nu is in principe iedereen, ongeachtafkomst,opleidingofvermogenspositie,instaatdekostenvanhetverblijfendebehandelingineenziekenhuistebeta-len.Ditmarkeerthetbeginvaneenstormachtigegroeivanhet aantal ziekenhuizen, en daarmee van de vraag naargeschooldmedischpersoneel.Vanafdatmomentgroeitdegezondheidszorguittoteenvandebelangrijkstesectorenvandeeconomie.

Gebouw voor infectieziekten (rechts), 1940 en de kinderkliniek (links), 1941

Polikliniek neurologie, 1953

Kliniek voor keel-, neus- en oorheelkunde, 1942

Ketelhuis, 1943

Mondheelkundige kliniek, 1952

Plannen voor nieuwbouw

HoofdStUk 4

1955—1966

‘toch wijst de trend in

de richting van “een

samenvoeging, die de

specialisten weer rond een ziekbed brengt

en die tot gebouwen-

concentratie voert”.’

Totindejarenzeventigvandetwintigsteeeuwwordenpaviljoenstoegevoegdenvervangen,waarbijhetprincipevanzelfstandigekliniekenovereindblijft.Metuitzonderingvandebarakkenvoorbesmettelijkeziektenisnietsgesloopt.Hetoorspronkelijkeziekenhuisenallelateretoevoegingenzijnernog,eendeelvandebestaandegebouwenkrijgteennieuwefunctie.Denieuwbouwvoordeinternekliniektussen1952en1959vulteenvandelaatstegroteopenruimtes.Zetdegroeiindittempodoor,dandreigteenonoverzichtelijkebrijvangebouwen,waar-vanbijdemeestederuimtevooruitbreidingenontbreekt.Ditschrikbeeldvraagtomeenplan.Hoekstrakrijgtooknuweerdeopdrachthettemaken.

Deeerstevraagisofhetzinvolisopdein1903ingeslagenwegvoorttegaan.Misschienishetbeterafscheidtenemenvanhetpaviljoenstelsel?Hetheeftvoor-enna-delen.Datelkekliniekalseenvolwaardigkleinziekenhuiswerkt,isinsommigeopzichtengunstig.Delijnenzijnkort,erisweinigtransportnodig,allesismakkelijkteoverzien.Nadelenzijnerook.Elkpaviljoenbeschiktovervoorzienin-genalsoperatiekamersenradiologischeapparatuur.Datiskostbaarenkantotovercapaciteitenonderbenuttingleiden.Centralisatieiseenmiddelomdittevoorkomen.Bovendienvervallendevoordelenvandeafzonderlijkekliniekenzodradienietlangeruittebreidenzijn.Hetvraagstukvancentralisatieendecentralisatiehoudtdegemoederenbezig.Hetziekenhuiskiestvooralsnogvoordecentralisatie,hetRijkplaatstdaarsteedsnadrukkelijkervraagtekensbij.Methetnieuwestructuurplaneindigtdediscussieniet.Concentratiekan,zowordtin1956gecon-stateerd,leidentot‘monstercomplexen’zoalsdatinLilleofhetZuiderziekenhuisinStockholm,endevraagisof‘indergelijkegeneesfabriekennietaandeindividuelefactorvanhetmenselijklijdenwordtverzaaktenderelatievandelijdendemenstotzijnonmiddellijkenabestaandenabruptwordtontkenddoordeonmenselijkemaatvanhetorganisme,waaraanhijwordtovergeleverd.’Tochwijstdetrendinderichtingvan‘eensamenvoeging,diedespecia-listenweerrondeenziekbedbrengtendietotgebouwen-concentratievoert’.

Plannen voor nieuwbouw1955 1966

Hoekstrablijftinhetplandathijin1955aanbiedtbijhetbeproefdepaviljoenstelsel.Omookindetoekomsteenoverzichtelijkcomplextehebbeniseenvisienodigoverderuimtediedanbeschikbaarblijft.Hoeveeldatishangt,vooreendeelafvandemogelijkheidbestaandegebouweneennieuwebestemmingtegeven.Ookeenheldereverkeersstructuurisonontbeerlijkomeenwarboeltevoorkomen.Deringwegronddegroenelongisbedoeldhiervoortezorgen,maardezeligtopgeslotenindebebou-wing.Deruimtetussenhetpoortgebouw,datdehoofdtoe-gangvorm,enderingisgeblokkeerd.Deoudebebouwingaandestadskantisnietopdering,maaropdeOoster-singelgeoriënteerd.Hoekstrasteltvooromhetpoort-gebouwenhetoudeverzamelgebouw,datondertussenanderebestemmingenherbergt,teslopen.Zemoetenplaatsmakenvooreenruime,voorhetautoverkeergeschiktedoorbraakdiedeOostersingelmetdecentraleringverbindt.Erblijftdanruimteovervoortweegebouwenvanviertotzevenverdiepingen,dieoptermijneenbijdragekunnenleverenbijverplaatsenvankliniekenenhether-bestemmenvandegebouwendiedezeverlaten.Bijhetplanhoorteenprogrammavanuiteindelijknegenbouwprojecten.Deeerstefasewordtverderuitgewerkt.Dezevoorzietnieuwbouwvandewasserij,uitbreidingvanhetkinderziekenhuis,uitbreidingvandechirurgischekliniek,nieuwbouwvandedermatologischekliniek,nieuw-bouwvandevrouwenkliniekopdeplaatsvanhetdangeslooptedermatologischepaviljoen,uitbreidingvanhetzusterhuis,uitbreidingvandekinderpsychiatrischeafde-lingennieuwbouwvandepsychiatrischekliniek.Alleendeeerstevieronderdelenkomenvandegrond,deplannenvoordeoverigestokken.Heelletterlijkisdatbijdevrou-wenkliniekhetgeval:alshetskeletvandenieuwbouwklaaris,wordtdebouwgestaakt.Datleidtin1959toteenoverbruggingsplandatvoorsteltdevoorafbraakvoor-gedragengebouwenvooralsnogtelatenstaanentijdelijkanderebestemmingentegeven.Alziterweinigschotindezaak,tochvolgtin1960hetbesluitookdetweedefasevanhetplanvan1955verderuittewerken.Dezevoorzietdenieuwbouwvaneenaudiologischinstituut,eenmortua-riumeneengebouwvoordecentralediensten.Dielaatsteluidtheelvoorzichtigdewegnaarcentralisatiein.

Plannen voor nieuwbouw19

Dermatologische kliniek, 1963/64

Beddenhuis interne kliniek

In1962presenteertHoekstraeenherzieneversievanhetstructuurplan.Datisnodigomdatzichenkeleduidelijketrendsaftekenen.Hetbezoekaandepolikliniekenneemtsterktoe,enzevertoneneentendenstotspecialisatie.Deonderzoeksruimtesblijkentekleinbemetenomdeintochtvansteedsmeermedischetechnologieplaatstekunnenbieden.Destafgroeitsterk,erzijnmeerwerkkamersnodig.Opmerkelijkiseensterketoenamevanhetaantalongevallen,dievermoedelijkdoorhetstijgendautobezitindehandwordtgewerkt.Datgeeftaanleidingvoordevraagofermisschiennieteenspecialeongevallenklinieknodigis.MetgeringeingrepenprobeertHoekstradenodigewijzingendoortevoeren.

Terwijlhijzijnplannentekent,wordteennieuwprobleemsteedsnijpender:datvanhetparkeren.Hetaantalauto’sdathetacademischziekenhuisdagelijksteverwerkenkrijgt,neemttussen1959en1966toemet140procent.Datvraagtomsteedsmeerparkeerruimte.Deautoverslindtsteedsmeerplek,devragennaarparkeer-enbouwruimtebotsen.Bijdeprincipiëlevraagofcentralisa-tieofdecentralisatienodigis,voegtzicheentweedeprincipekwestie:moethetziekenhuisblijvenopdeplekdiehetsinds1903bezet,ofgenietverhuizingnaarderandvandestaddevoorkeur?Daarisaanruimtegeengebrekenkandeautoruimbaankrijgen,helemaalalshetterreinaansluitophetnetwerkvansnelwegen.DeGroningsestedenbouwkundigenzijnindezeperiodefaliekanttegenuitbreidingopdebestaandeplek,hetziekenhuishoudtdezaakinberaad.Blijfthetziekenhuiswaarhetis?Ofvertrekthetnaardebuitenwijken?Datisdevraagwaaropdeplannenmakersindevolgendejareneenantwoordmoetenvinden.

Plannen voor nieuwbouw1955 1966

gebouwen

architectenbureau hoekstra en westerhout, Interne kliniek, 1959Indejarenvijftigisdeinternekliniekdeenigeafdelingvanhetin1903geopendeziekenhuisdienognietgrondigisverbouwdofvernieuwd,terwijldeomstandighedenallesbehalvebevredigendzijn.Depatiëntenliggenopzalenvan30bedden,erisonvoldoenderuimtevooronder-zoekendesanitairevoorzieningenlatentewensenover.Tussen1952en1959wordteennieuweinternekliniekgebouwd.Dieverrijsttussenhetzusterhuisenhetkinderziekenhuisaanhetmiddenvanderingboulevard.Deklinischeafdelingligtophetzuidenenbestaatuittweevleugelsmetkamersvoortwee,vierenzespatiënten.Kliniekisstriktgescheidenvandepoliklinieken,dieindetoekomstuitgebreidkunnenworden.Ertusseninliggendeonderzoek-enbehandelafdelingen,zodatdievanafbeidekantenbereikbaarzijn.

architectenbureau van linge, psychiatrische kliniek, 1969Denieuwepsychiatrischekliniekgeldtin1969alseenmodelinrichting.Datwasdevoorgangerin1916ook,maarsindsdienzijndeinzichtenoverdebehandelingvanpsychischgestoordepatiëntenradicaalveranderd.Bed-enbadverplegingwordensindsdejarendertigvervangendoorbehandelmethodendiehetprincipevandeactievetherapieinpraktijkbrengen.Depatiëntmoetbezigblijven.Dejarenvijftigvandetwintigsteeeuwbrengendevolgendedoorbraak:nieuwemedicijnenmakenhetmogelijkonrustigeenonhandelbarepatiëntenopeenvergelijkbaremanieroptevangenalsrustigepati-enten.Hetklassiekeonderscheidtussenrustigenonrustigvervalt.Hartvandenieuwekliniekishetbiochemischlaboratorium.

Plannen voor nieuwbouw19

Interne kliniek, 1959

Architectenbureau Van Linge, Psychiatrische kliniek, 1969

Vrouwenkliniek, 1975

Uitbreiding kinderkliniek, 1960

bInnenstadsbeleId

De stormachtige opkomst van het particuliere autobezitonderstreept het succes van de verzorgingsstaat. Aan degroeivandewelvaartlijktgeeneindetekomen.Verwachtwordtdatindenabijetoekomststeedsmeermensenoversteedsmeerinkomenenvrijetijdzullenbeschikken.Inhetmidden van de jaren zestig wordt een toename van debevolking tot20miljoenzielen inhetmagische jaar2000verwacht.Bevolkingsexplosieendeopkomstvandeautozijn de belangrijkste pijlers onder het ruimtelijk beleid.Groningen zal volgens de toekomstvisie van de TweedeNotavoordeRuimtelijkeOrdeninguit1966volopdelenindegroei.HetgemeentebeleidindejarenzestigisgerichtopdegroeivanGroningentoteenfunctionelestadwaarinvoorhet verkeer een hoofdfunctie is weggelegd. Het verkeermoet tot in het hart van de stad – de city – kunnen door-dringen. In het centrum bevinden zich immers de econo-mischsterkefuncties.Deverkeerstoenamegaatechtertenkostevandeleefbaarheid.Ishetdoorgaandverkeeralin1967uitdekerngeweerd,eenpaar jaar laterwordthetberoemdeenberuchteverkeers-circulatieplan van kracht, dat de binnenstad in vier zones(tangenten) opdeelt en de grenzen ertussen afsluit voorde auto. Het Structuurplan Binnenstad Groningen (1969)borduurtvoortopdeeerderingeslagenweg:debinnenstadwordthetcentrumvaneensteedsgrotergebied,datdank-zij de auto voor steeds meer mensen sneller en vakerbereikbaaris.Hethoofddoelvanhetplanisechtervandestad een ontmoetingscentrum te maken. Dat vraagt ommeer woningen, winkels en kantoren, maar ook om hetversterken van de culturele dimensie van de binnenstad.In1972zietdezogenaamde‘doelstellingennota’hetlicht–geen ontwerp, maar een tekstdocument dat de uitgangs-punten van het binnenstadsbeleid fixeert. Herbergzaam-heid isdaarineensleutelbegrip.Debinnenstadmoeteenoord van ontplooiing, een entourage voor ontmoeting,informatieenmanifestatie,eenpodiumvoordevrijetijds-bestedingeneenhoogtepuntvanhetstedelijk levenzijn.Over het academisch ziekenhuis is het binnenstadsplanvolkomenduidelijk:eenkolossaalcomplexalswaarvoorop

Binnenstadsbeleid

dat moment plannen in voorbereiding zijn, zo dicht op debinnenstadisonaanvaardbaar.Devraagopwelkewijzeeenzo groot complex in het stedelijk weefsel in te passen is,blijkt in de volgende jaren bepalend voor de plek die hetziekenhuis, letterlijk, in de stad en de stedelijke samen-levinginneemt.Indejarentachtigverdwijnendesocialeenculturele idealen van de vermaarde doelstellingennota’snaardeachtergrond.Staandieinhettekenvanhetverdelenvandewelvaartenhetdeelgenootmakenvanalleburgersineennieuwe,democratischecultuur,decrisismaakthetstellenvanandereprioriteitennodig.Alsdeenenadeande-re fabriek moet sluiten, verschuift het accent naar hetaanzwengelen van de economie. De stedenbouw moetdaaraaneenbijdrageleveren.Hetbehoudvaneconomischkrachtigebedrijvenindebinnenstadkrijgtdehoogsteprio-riteit.Zemoetenhelpenomvandestadweereeneconomi-schemotortemaken.DuidelijkisdathetAZGdaaraaneenbijdragekanleveren.Destedenbouwkundigenveranderenvankoersendringennietlangeraanopverhuizingnaardestadsrand.Welgaatdevoorkeurvooralsnoguitnaaraparteklinieken,zoalsdevrouwenkliniek.

Het masterplan

HoofdStUk 5

1967—1986

‘Het ziekenhuis moet deel uitmaken

van de samenleving.

Het moet naadloos

overgaan inhet stedelijk

weefsel.’

In1967maakthetministerieduidelijkhoehetdeverhou-dingentussendeuniversiteitenendeacademischezieken-huizenziet.Vooropstaandebelangenvanhetmedischonderwijsenonderzoek,hetziekenhuisdoetdienstalswerkplaatsdiedatmogelijkmoetmaken.In1971komtdenieuwerelatietotuitingineennaamsverandering.NameerdaneeneeuwmaakthetAlgemeenProvinciaal,Stads-enAcademischZiekenhuis(APSAZ)plaatsvoorhetAcademischZiekenhuisGroningen(AZG).Ondertussenwordtduidelijkdathetpaviljoenstelselnietlangerhoudbaaris.Eenmeerefficiëntgebruikvanderuimte,devoorzieningenenhetpersoneelleidttotcentralisatie.Datverondersteltconcentratieingroot-schaligegebouwen.Hoogbouwiseenvandemiddelenomdatmogelijktemaken.OokhetStructuurplanBinnenstadGroningenvan1969voorzietinhoogbouw.TenminstetweetorensmogendeMartinitorennaardekroonsteken.DezedenkbeeldenwordenindevermaardeDoelstellingen-notavan1972naardeprullenmandverwezen.Kleinscha-ligheidistroef,herbergzaamheidstaatvoorop,heeldebinnenstadmoeteensociaal-cultureelontmoetings-centrumzijn.Vergelijkbaregedachtenmakenzichmeestervandemedischewereld.IndeStichting‘HetZiekenhuisMenselijkenModern’werkenmedicienarchitectensamen.HetgelijknamigelosbladigehandboekdatdeStichtingtussen1969en1975uitbrengt,steltvoordeorganisatieopdekoptezetten.Nietdeeisenvandemedischspecialistenbepalenhoehetziekenhuiseruitzietenfunctioneert,maardepatiënt.Diestaatcentraal.Hetmedischbolwerkmoetplaatsmakenvooreenvriendelijkdorp.Hoogbouwisuitdenboze,ervoorindeplaatskomen‘structuren’vanhooguitvierofvijflagen.Hetziekenhuismoetdeeluitmakenvandesamenleving.Hetmoetnaadloosover-gaaninhetstedelijkweefsel.

UitgesprokenvoorstandervandezeopvattingenishetRotterdamsebureauKruisheer+Hallink.Datneemtin1975descepterovervanHoekstraenWesterhout.Team4architecten,in1975ontstaanuithetsamengaanvanvierGroningsebureaus,neemteenaandeelindevoorbereidingvaneennieuwevisie.Eenvandefuserendefirma’sisdeopvolgervanhetbureauvanE.vanLinge,datsindsde

1967 1986Het masterplan

bouwvandenieuwepsychiatrischekliniekeenstempelophetziekenhuisdrukt.HetafscheidvanHoekstravaltsamenmetdekeuzevoorcentralisatie.Daarmeeiseenvandeprincipiëlekwestiesuitdevoorgaandejarenopgelost.BlijftdevraagofhetAZGophetterreinaanderandvandebinnenstadmoetblijven,ofnaareldersmoetverhuizen.Hetziekenhuiskiestin1967voordeeersteoptie,destedenbouwkundigedienstspreektzichin1969uitvoordelaatste.Voordathetziekenhuisbesluitdestrijdmetdestadaantebinden,winthetadviesinbijhetInsti-tutfürKrankenhausbauinBerlijn.Datbevestigtdemoge-lijkheidvannieuw-enverbouwopdebestaandelocatie.Tussen1969en1975presenteerthetverschillendealterna-tieven.Hetligtvoordehanddatalleenconcreteplannendestadkunnenoverhalenzichdaarbijneerteleggen.

OpbasisvaneenOntwikkelingsplanvan1976presenterenKruisheerenHallinkin1978eenvoorlopigstructuur-plan.KernervaniseenCentraalMedischComplex.Hetstructuurplanvoorzietinsloopvangrotedelenvanhetoorspronkelijkeziekenhuis.Deoudbouwisalleenteverwijderennadatdebestemmingenervannaardenieuw-bouwzijnovergebracht.Diemoeteersttotstandkomen.Datkanalleendoordegroenelongvoltebouwen.Daarnakunnendeoorspronkelijkepaviljoensplaatsmakenvoordevolgendefasevandenieuwbouw.ZokanhetcomplexvanVanNieukerkenenzijnopvolgersineenaantalstappenverdwijnenomruimtetebiedenaaneennagenoegvolledignieuwgebouw.Deontwerpersverwijzenvoortdurendnaardestandaardprogrammeringvooracademischeziekenhuizen.J.Westerbegintin1967methetschrijvenvanditnaarhemgenoemdeprogramma.Tienjaarlaterbeslaathetmeerdantachtigdelen.Destaathooptmetdeze‘Westerprogrammering’dekostentedrukkenvandenieuwbouwvandeacademischeziekenhuizeninAmsterdam,LeidenenUtrecht.Groningen,aanvankelijkookopgenomeninditrijtje,dreigtbuitendeboottevallenomdatdegemeentewilvasthoudenaandeuitbreidingvanhetziekenhuisindevormvanaparteklinieken,zoalsdevrouwenkliniek.AlleenvoornieuwbouwopbasisvandeWesterprogrammeringwordenversneldfinanciëlemiddelenbeschikbaargesteld.Datisvermoedelijkeen

6Het masterplan

Drie mogelijke modellen volgens het Ontwikkelingsplan 1976

De lineaire structuur heeft plaatsgemaakt voor een carré, 1988

AZG in aanbouw

vandemotievenvoorhetAZGendearchitectenomditdocumenttochalsuitgangspuntvoordeplanvormingtenemen.HetAZGbeschiktoverongeveerhetaantalbeddendatvolgensditprogrammanodigisvooreenvolwaardigacademischziekenhuis,maardebestaandegebouwenbeslaanmaar70procentvandeoppervlaktedieWesterdaarvoornodigvindt.Hetstructuurplangaatdaaromverderdanconcentratieenvervangingvangebouwenenvoorzietgrootschaligeuitbreiding.Devraagisofdatkanzondereenvoordestadmoeilijkteverterenmedischemastodontopteleveren.

HetbureauvanKruisheerenHallinkstelteenCentraalMedischComplexvoor,datindeschetsvan1978uittweedelenbestaat.Denoordelijkehelftbevatdeinternegeneeskunde,dezuidelijkedechirurgischekliniek.HetnieuweziekenhuisbeslaathetterreindatligttusseneenrechtelijnhaaksopdeOostersingelterhoogtevandeWalstraatendezuidpunt.Destructuurvanhetnieuweziekenhuisiseenvoudig.HetlanggerekteCentraalMedischComplexheeftaanweerszijdeneenzonemetpolikliniekenmetdaarbovendebeddenhuizen.Dezezoneszijndooropenstratenvanhetcentraledeelgescheiden.Haaksopdelanggerekteasvoorziethetbureaueeninterneas,eenkinderas,eenchirurgischeaseneenneurogeneas.Aldusontstaateenhelderelineairestructuurwaarvandezone-ringvergelijkbaarismetdievandeWesterprogrammering.Dehoogteisbeperkttotenkelebouwlagen,hetassenstel-selresulteertineenstratenpatroondatzichgemakkelijkinhetstedelijkweefselinlijkttevoegen.Overeenkomstigdedenkbeeldenvan‘HetZiekenhuisMenselijkenModern’isnaaroptimaleintegratieindestadgestreefd.Depoliklinie-kenzijnnietalleenvanafdeinternestratenbereikbaar,maarookvanafdebuitenkant.VoordeuitwerkingvanhetstructuurplanwordtdearchitectencombinatieAAA-AZGopgericht.DezebestaatuitKruisheer+HallinkenTeam4architecten.BehalvehetCentraalMedischComplexwordteenstandaardbeddenhuismetstandaardverpleegeen-hedenontwikkeld.Hetvoorstelisomtebeginnenmetdebouwvandieonderdelendiezichlatenrealiserenzonderdeoudepaviljoenservoortemoetenslopen.

Het masterplan1967 1986

Diteenvoudigestramienvormtdebasisvoordenieuw-bouwvanhetAZG.Bijdeverdereuitwerkingblijkenveran-deringenonontkoombaar.Kruisheersideaalvanintegratieindestedelijkestructuurverdwijntineenaantalstappennaardeachtergrond.Hetstructuurplanvan1980voorzieteendoorsteektussendeOostersingelendePetrusCampersingel.Diekomttegemoetaanhetbezwaarvandegemeentedathetziekenhuisterreineenondoordringbarebarrièrevormt.DestratentussenhetCentraalMedischComplexendepolikliniekenkomenbijelkaarbijdezedoorsteek.Daardoorisdezeplekbijuitstekgeschiktomerdehoofdingangtemaken.Datmaaktdewegvrijomdeafzonderlijkeingangenbijdepolikliniekentelatenverval-len.WanneerJanHamelaantreedtalsdirecteurisdateenvandebeslissingendiehijneemt.Eenziekenhuismetzoveelingangenisinzijnogennietalleenonbeheers-baar,maarookverwarrendvoorpatiëntenenbezoekers.Delineairestructuurvanhetschetsvoorstelmaaktplaatsvooreencarré,dieinhetnoordenwordtgeslotendooreendwarsstraat(ditwordtlaterdewinkelstraat)diehetCentraalMedischComplexbegrenst.DezecarréisalleenviadehoofdingangeneentweedeingangbijhetPoort-gebouwopdestadaangesloten.Welkevormdehoofd-ingangmoetkrijgen,blijftnoglangonduidelijk.Kruisheerwilgeenmonumentaalgebaar.Datistegenzijnarchitec-tuuropvattingen.Bovendienzouhetbenadrukkendathetassenstelselmetopeneinden,dieaanknopenaanhetstedelijkweefsel,isvervangendooreengeslotenring.Rond1984valthetbesluitdebinnenstratenteoverkappen,endaarmeewordtdebinnenringtothoofdontsluitingopgewaardeerd.In1985bepaaltdestaathetaantalbeddenophooguit1056.Omdekostentedrukkenisalleenbovengrondsparkerentoegestaan.Dezeverande-ringenleidenin1987toteennieuwstructuurplan.Vrijwelalleoorspronkelijkegebouwenophetziekenhuisterreinmakenplaatsvoorparkeerruimte;ookdevleugelvoor‘zenuwlijders’vandeoudepsychiatrischekliniek,dieindeplannennoglanggehandhaafdblijft,moetplaatsmakenvoorhetparkeren.Deplannenzijnvolopinuitvoeringwanneerenkeleingrijpendewijzigingenwordendoor-gevoerddiehetAZGhethuidigekaraktergeven.

Het masterplan19

Bouw van het Centraal Medisch Complex

Plattegrond verpleegafdeling

Beddenhuis

gebouwen

aaa-aZg (kruisheer+hallink en team 4 architecten), Centraal medisch ComplexHetCentraalMedischComplex(CMC)ligtinhethartvanhetgebouw.Hierinzijndemeestevoorzieningenvoorbehandeling(metondermeer22operatiekamers),diag-nostiek,onderzoekenonderwijsgeconcentreerd.Doordesamenvoegingvandeverschillendevoorzieningenkunnenapparatuurenruimtesvoordiagnostiekenbehandelingenvooronderwijsheeleffectiefwordengebruikt.Bovendienwordtsamenwerkingtussendeverschillendedisciplinesgestimuleerd.OphetdakvanhetCMCwordtlatereenhelikopterplatformgebouwddatinverbindingkomttestaanmetdeCentraleSpoedopvang,dieaanvankelijknogaandevoorkantvanhetgebouwisgepland,maardoordelatertoegevoegdeingangshalinpandigkomtteliggen.aaa-aZg (kruisheer+hallink en team 4 architecten), beddenhuizenRondomhetCentraalMedischComplexliggen,grenzendaandetweebinnenstraten,denegenbeddenhuizen.Opdebeganegrondbevindtzichsteedsdepolikliniek,daar-bovenopdrieofvierlagendeverpleegafdelingen.Dedagverblijvengrenzenaandebinnenstratenenhebbendaareenbalkon.Depatiëntenkamersliggenaandebuiten-zijdeenhebbenuitzichtoverdestad.Debeddenhuizenzijnquavormgevingingrotelijnenidentiek.Zezijnaandebuitenzijdevoorzienvanwittealuminiumplatenenaandezijdevandebinnenstratenvanpaneleninzachtetinten.

Het masterplan1967 1986

de patIënt Centraal

Hetlijkteenoverbodigekreet:depatiëntcentraal.Hoezouhetandersmoeten?Tochwordthetsindsdejarenzeventigeen steeds herhaalde slogan. Kennelijk hebben patiëntenvaakhetgevoeldathetinhetziekenhuisnietomhendraait,maar om andere zaken. Ze voelen zich niet serieus geno-men; weliswaar worden ze behandeld, het lijkt alsofzedaarmeenikstemakenhebben.Indejarenzestigweer-spiegelt de kritiek tegen deze bejegening de protestentegen het maatschappelijk bestel: dat zou mensen‘vervreemden’ van hun wezenlijke natuur. Het ziekenhuiszou precies hetzelfde doen, en in die zin is het ‘medischbolwerk’eenschaalmodelvaneenonderdrukkendesamen-leving.Hetalternatiefiseenbesteldatdepersoonlijkheidvan de patiënt als uitgangspunt neemt, en hem nietreduceert tot een object met een, al of niet, te reparerenziektebeeld.Bijdieanderebejegeninghoortookeenandertype gebouw. De werkgroep ‘Ziekenhuis Menselijk enModern’onderzoektindejarenzeventigwaaraandatdientte voldoen. Kleinschaligheid, herbergzaamheid, integratiein de samenleving zijn hoofdthema’s, structuren in laag-bouwvervangende‘hightech’hoogbouw.

Indeloopvandejarentachtigverliestdeslogan‘depatiëntcentraal’ zijn lichtelijk opstandige trekken. Verschillendealternatieve modellen om de zorg te organiseren wordenpopulair,waaronderdatvanhetuitAmerikaovergewaaide‘planetree’,waarbijdemenscentraalstaat.Dooreenactie-ve betrokkenheid en goede informatieverstrekking is depatiënt in staat zelf keuzes te maken. In dezelfde jarenbeginnendeopvattingenovereen‘healingenvironment’enhet‘evidencebaseddesign’duidelijktemakendateendoordepatiëntpositiefgewaardeerdeomgevingeffectenheeftopzijngenezingsproces.Dathijzijnpersoonlijkesoeverei-niteit terugverovert mag vanuit menselijk en politiekoogpuntvanbelangzijn,hetblijktdaarnaastdusookeffecttehebbenophetgebiedwaarvoorziekenhuizenindeeersteplaats bestemd zijn: bijdragen aan het beter maken vanpatiënten.Eendeelvandeoplossingligtinhetoverdragenvan een deel van de verantwoordelijkheden van de medi-sche staf naar de patiënt. Dat komt tegemoet aan diens

De patiënt centraal

wensalspersoonmeerserieustewordengenomen.Daar-naast weerspiegelt het twee algemene maatschappelijketendensen. De eerste is een economische: consumptiewordtgezienalsdebelangrijkstemotorvandeeconomie,watverondersteltdatdeklantkoningis.Ookindegezond-heidszorgzalhijdemogelijkheidwillenhebbenkeuzestemaken.Sinds2000vergroothetinternetdemogelijkhedenomsteedsmeerdienstenzelfteorganiseren–reizenboektmen niet meer in een reisbureau, maar thuis vanaf decomputer.Opdezelfdemanierkandepatiënteendeelvande informatievoorzieningopmedischgebiedthuisorgani-seren.Nietalleendat:hetinternetkandeinteractietussenpatiëntenziekenhuiswellichtnetzoingrijpendveranderenals in, bijvoorbeeld, de reisbranche het geval is. Daarvanzijn interessante voorbeelden, maar het einde van dezeontwikkelingisnoglangnietinzicht.Enzodrageneconomi-sche en technologische innovaties ertoe bij dat de oudeslogan‘depatiëntcentraal’eennieuweinvullingkrijgt.

Het ziekenhuis als een stad-in-de-stad

HoofdStUk 6

1987—2004

‘Een groot ziekenhuis met veel patiënten en bezoekers

en een uitgebreide staf

heeft iets weg van de

openbare ruimte in een stad’

EindjarentachtigisweinigovervanhetgroenelustoorddathetAPSAZinhetbeginvandetwintigsteeeuwis.Hijskranenbezettendegroenelong,diein1927isontwor-pen.Deplannenvoorzienaanallekantenvanhetnieuwecomplexgroteparkeerplaatsen.Allesmoetdaarvoorwijken,vandeoudekliniekenblijftzogoedalsnietsover.Tegendeoverdaadvansteenenblikontstaanbezwaren.Ookdelagebelevingswaarderoeptvraagtekensop.DoordegeringehoogtewordthetAZGweliswaargeenkolosdiezijnomgevingverplettert,bijzonderaangenaambelooftdenieuwbouwookniettezijn.

Aanvankelijkishetdebedoelinghetziekenhuisgefaseerdtebouwen,maarin1987krijgthetbestuurtoestemminghetziekenhuisinéénkeeraftebouwen.Daardoorkomenfinanciëlemiddelenterbeschikkingomdebouwteversnel-len,zodathetgebouwin1996kanwordenopgeleverdinplaatsvanaanhetbeginvandevolgendeeeuw.Metdegemeentemoetovereenstemmingbereiktwordentenaanzienvandeontsluitingvanhetziekenhuis,deoplos-singvanhetparkeerprobleemendevormgevingvandehoofdingang.Hoeweldebouwvanhetziekenhuisalverisgevorderd,ishetnogonduidelijkhoedevoorkantvanhetgebouwendehoofdingangeruiteindelijkzullengaanuitzien.In1988trekthetbestuurvanhetAZG,ondervoor-zitterschapvanJanHamel,hiervoordeRotterdamsearchi-tectWytzePatijnaan.Nogvoordathijofficieelopdrachtheeft,bedenkenzesamenhoedehoofdingangvormmoetkrijgen.Eenenormeluifeldiedegroteingangshaloverkaptmetdaaronderdeingangvandeparkeergarage,waarjealsbezoekerrechtopafkomt.Opdiemanierkomjehetziekenhuisbinnenzonderjeoriëntatieteverliezen.Patijnontwerpteenstedenbouwkundigplanvoordezuidpuntvanhetterrein.Hetplanmoetditdeelvandebinnenstadaantrekkelijkermakenendebereikbaarheidverbeteren.VanafderingwegrondomGroningenkomteendirecteaanrijroutedieaansluitopdenieuweentree.TussendePetrusCampersingelendeOostersingelkomteennieuweweg.

Hetziekenhuisweetin1991metdestadovereenstemmingtebereikenoverhetafstotenvanhetterreintenzuidenvan

Het ziekenhuis als een stad-in-de-stad1987 2004

dedoorsteek,waarnogenkeledelenvandeuit1916date-rendepsychiatrischekliniekstaan.Aanvankelijkligthetindebedoelinghiereennieuweenergiecentraletebouwenenderestvanhetterreinvoorparkerentebestemmen.AlsJanHameliedereenervankanovertuigendatergenoegruimteisvoorderealisatievanhetachterstebeddenhuiszonderdathetoudeketelhuishoefttewordenafgebrokenenhetmogelijkblijktdezeteherbestemmentotenergie-centrale,besluithetziekenhuisbestuurdezuidpuntaandegemeenteteverkopen.Deopbrengstenwordengebruiktvooreenparkeergaragevoor700auto’sonderdehoofdin-gangendetoegangsweg.Deresterendebebouwingopdezuidpuntmaaktplaatsvooraanhetziekenhuisgerelateer-debestemmingen,waarondereenzorghotel.DeRaadvanBestuurresideertbovendecentraleingangshalaandezuidzijdealsopdebrugvaneenschip,enisdaarmeeookruimtelijkindenieuwbouwgeïntegreerd.Dearchitectoni-scheuitwerkingvandeingangshalmetdaaronderdeparkeergarageisvandehandvanWytzePatijn.Tevensheefthijdesupervisieoverdevormgevingeninrichtingvandeopenbareruimtes,waaronderdebinnenstratenendepatio’s,enoverdekunsttoepassinginhetziekenhuis.Hijsteltvoordewachtruimtesvandepolikliniekendoorverschillendeinterieurontwerperstelatenontwerpen.Ooknazijnbenoemingtotrijksbouwmeesterin1995blijftPatijnbijdenieuwbouwbetrokken.Hijverbouwthetoudeketelhuistotenergiecentrale.Zijnbureaufuseertin1998metKuiperCompagnonsenzethetwerkonderdienaamvoort.

Bijzonderinhetziekenhuisisdescheidingvanhetpublie-kedomeinendelogistiek.HettransportverlooptviaeendoorKruisheervoorgesteldondergrondstunnelsysteemdatzichonderhetgehelecomplexbevindt.Deopenbarestratenenpleinenvullenzichmeteenoverdadigaanbodaanvoorzieningenwaarondereenrestaurant,eensuper-markt,eeninternetcafé,eenreisbureau,eenboekenwin-kel.Patijnvermijdtinzijnontwerpeenziekenhuisachtiginterieurenstreeftnaareenstedelijkesfeer.ZowordthetnieuweAZGeenstad-in-de-stad.Op15mei1997vindtdefeestelijkeopeningplaats.DeinwijdingvanhetAZGin1997luidtnietheteindevandeverdereexpansiein.

4Het ziekenhuis als een stad-in-de-stad

Wytze Patijn, ontwikkelingsstudie hoofdingang en zuidpunt, 1989

Plattegrond eerste verdieping

Integendeel,hetcomplexgroeitonverminderddoor.Deconstructiemaaktverbouwingenbetrekkelijkeenvoudig,maaraanhetverhuizenvancompleteafdelingenisnietteontkomen.Hetprocesvanverdringingenbestemmingswij-zigingkentgeeneinde.Uitbreidingisalleenaandenoord-kantmogelijk.In2001wordtbegonnenmetdebouwvanhetvoorzieningengebouw.Eenloopbrugverbindthetmethetziekenhuis.DeRaadvanBestuurverhuistvande‘scheepsbrug’bovendehoofdingangnaarditnieuwecomplex,datziekenhuisenuniversiteitletterlijkalseenbrugverbindt.Vandaardenaamvanhetgebouw‘DeBrug’.Verderzijnerdelenvandefacilitairedienst,deapotheek,deafdelingmedischemicrobiologieeneenradiologischebestralingsafdelingondergebracht.Hetgebouwklimtstapsgewijsopnaarelfverdiepingen.Onderhetvoorzie-ningengebouwkomteenparkeergaragevoorruim800voertuigen.

Het ziekenhuis als een stad-in-de-stad1987 2004

gebouwen/bouwdelen

wytze patijn, ontvangsthal, oplevering 1995Aandebuitenzijdemaakthetgebouweenvriendelijkgebaardoordehalfrondewandmetdaarbovendebollerandvandeluifel.Devoorzijdevanhetzwevendedakwordtondersteunddoorslanke,rondekolommen.Aandedrieanderezijdenrusthetopdebestaandebebouwing.Tochlijkthetdakhetbestaandegebouwbijnanergensteraken.Langshethoutenplafonddringtdaglichttotdiepinhetgebouwbinnen.Indeontvangsthalbevindenzichbehalvedereceptie,eenrestaurantvoorbezoekers,winkelsendeingangnaardeparkeergaragedieopvallendisvormgegeven.Aanweerszijdensluitdehalopdetweehoofdadersvanhetziekenhuisaan:debinnenstraten.Eenduidelijkebewegwijzering,straatnamenenhuisnummerswijzendebezoekerdeweg.Veelaandachtisbesteedaandeverlichting.Speciaalontworpenarmaturenhangenalsgroteschalenindeopenbareruimtes.

wytze patijn, parkeergarageDeparkeergaragebestaatuitdrielagenenheefteencapaciteitvan700auto’s.Deingangbevindtzichaandevoorzijdevandecentralehalonderhetvoorplein.Deliftenentrapkomendirectuitindehal.

binnenstratenDebinnenstratensluitenaanopdeingangshalengeventoegangtothetCentraalMedischComplex,debeddenhui-zenendepoliklinieken.Debinnenstratenzijnoverdektmetteopenenkunststoflichtkappen.DeinterieurinvullingenindebinnenstratenzijnnaarontwerpvanWytzePatijnArchi-tecten(oplevering1996).Netalsineenstadmeteengrotedifferentiatieaanpleinen,stratenengebouwenisookinhetziekenhuishetbeeldopgeroepenvanverschillendestraatbeeldenensferen.Eriseenklassieketuineneentropischetuin,eentheatereneenbeeldentuin.Veelaandachtisbesteedaandeinrichtingmetopvallendeverlichtingenmeubilair.DeverlichtingisvanRobJansenLichtvormgevers.Erisveelkunsttoegepastomhetverblijfinhetziekenhuisteveraangenamen.

4Het ziekenhuis als een stad-in-de-stad

Ingangshal

Hoofdingang van het ziekenhuis

patio’sTussendebeddenhuizenenhetCentraalMedischComplexliggenaandebinnenstratenverschillendepatio’s.Zehebbeneenhoogtevanvijfverdiepingenenzijnoverkaptmetkunststofdaken,waardoordaglichttotverinhetgebouwdoorkandringen.Doorverschillendkleurgebruikeninrichtingheeftelkepatiozijneigensfeer.Depatio’szijnrijkelijkvoorzienvankunst.

polikliniekenDepolikliniekenbevindenzichopdebeganegrondvandebeddenhuizen(ontwerpTeam4architecten).OpinitiatiefvanWytzePatijn,dievanaf1988alssupervisoroptreedt,wordenvoordepolikliniekenverschillendeinterieurarchi-tectenaangetrokken.Hierdoorhebbenallepolikliniekeneenheeleigenkaraktergekregen.

wytze patijn, energiecentrale, oplevering tussenfase 1993, eindfase 1997Vlakachterdenieuwbouwvanhetziekenhuisstaathettotwarmtekrachtcentraleverbouwdeketelhuisuit1942.Hetziekenhuisvoorziethiermeezelfinzijnenergiebehoefte.Hetoudekolengestookteketelhuisisvoorzienvannieuweinstallatieszoalsaggregaten,transformatoren,stoomke-tels,hoogspanningsruimtes,expansievatenenbesturings-kasten,dieperverdiepingzijnondergebracht.

wytze patijn (kuiperCompagnons), mortuarium, 1994–1998Bijdebouwvanmortuariawordentenbehoevevaneensterieleomgevingoverhetalgemeenmaterialenalsstaal,glasentegelstoegepast.Omdathetgebouwafentoeookeenrepresentatievefunctieheeft,isgekozenvooreentweedelingineenpubliektoegankelijkeruimteeneenbeslotenwerkruimte.Doorhetgebruikvangekleurdematerialenenhoutbijhetopenbaredeelisgetrachthetgebouweenwarmeuitstralingtegeven.

wytze patijn (kuiperCompagnons), de brug, opening 2005HetBruggebouwvormtletterlijkeenbrugtussenhetziekenhuiscomplexendegebouwenvandemedische

1987 2004Het ziekenhuis als een stad-in-de-stad

faculteit,diesinds2005samenhetUniversitairMedischCentrumGroningen(UMCG)vormen.Hetiseenvoorzie-ningengebouwmetparkeergaragevoor800auto’s.

Omaantesluitenbijdehoogbouwvandevoormaligevrouwenkliniekaandenoordkant,delaagbouwaandekantvandeOostersingelenaandeschaalvandenieuwbouwvanhetAcademischZiekenhuis,ontwerpthetarchitectenbureaueencomplexdatnietmassaalmoetoverkomen.Aandekantvandestraattelthetcomplexslechtséénlaag,vervolgenstweevolumesvanvijfenzevenbouwlagenendaarnaasteenhoogbouwvantwaalflagen.Deverschillendebouwdelenhebbenelkeeneigenkarakter.Doorhetmateriaal-enkleurgebruikwordtsamenhangverkregen.Doormiddelvanluchtbrug-genwordthetmetdebestaandegebouwenvanhetzieken-huisendemedischefaculteitverbonden.EenfietsroutevandeOostersingelnaardePetrusCampersingellooptonderhetvoorzieningengebouwdoorenwordtgemar-keerddoortweehalfrondekopgebouwen.

Voorzieningengebouw De Brug, 2005

Interieurs polikinieken

Energiecentrale

Mortuarium

Winkelstraat

healIng envIronment

HetfenomeenHealingEnvironmentberustopdegedachtedat de omgeving waarin mensen wonen en werken vaninvloed is op hun gezondheid. Psychologische effecten,met name het streven stress te verminderen, spelen eenprominenterol.RogerUlrich,eenvandegrondleggersvanhet Evidence Based Design (EBD), de wetenschappelijkependant van het Healing Environment, bestudeert onderandereheteffectvanhetuitzichtvanuitdepatiëntenkamerophetgenezingsproces.Datgeldtnogaltijdalseendoor-braak. Onderzoek heeft aangetoond dat patiënten die ineenziekenhuisnaarschilderijenmetvoorstellingenvandenatuurkijkenminderlastvanstresshebben.Patiëntendievanuithunraamuitzichthebbenopbomeninplaatsvanopeen muur, genezen sneller en hebben minder last vancomplicaties.Ookisbijdiegroepsprakevanmindermedi-cijngebruik. Ongetwijfeld het grootste belang van dezeconstatering is de directe relatie tussen een ruimtelijk –eigenlijk vooral een visueel – gegeven en de meetbareeffecten ervan. Voortbouwend op dit type onderzoekhebben de theoretici van het Healing Environment en hetEBD de reikwijdte van deze concepten sterk vergroot.Essentie van het Healing Environment is dat eengoedontworpengebouwbijdraagtaandegenezingvandepatiënt.

WatmaaktdateenziekenhuisalseenHealingEnvironmentis aan te merken? Een belangrijk element dat daaraanbijdraagtisdenatuur.Alleenalhetuitzichtopnatuurheefteen positief effect. Door middel van patio’s, al dan nietoverdekt en met veel groen, kan het hele ziekenhuis eenmeernatuurlijkeuitstralingkrijgen.Hetwegnemenvanhettot op zekere hoogte verontrustende, machinale en klini-sche karakter van het gebouw kan ook een belangrijkebijdrageleveren.VolgensJanHamelmoetdeuitstralingvaneen ziekenhuis een middenweg zijn tussen de vertrouwd-heidvaneenbuurthuisendezekerheidvaneenbank.

Een groot ziekenhuis met veel patiënten en bezoekers eneenuitgebreidestafheeftietswegvandeopenbareruimtein een stad, waar zich eveneens een doorsnee van de

Healing Environment

helebevolkingophoudt.HetUMCGvoorzietinaangename,veiligeen tegenweersinvloedenbeschermendestedelijkeruimtes, waaronder straten en pleinen. Tegenhanger vanhetstedelijkeishethuiselijke:deruimteswaardepatiëntzich alleen of met maar weinig mensen bevindt, kunnendoormiddelvankleur-enmateriaalgebruikeenaangenaamkarakterhebben.Enookvoorderuimtesdieonmogelijktenormaliseren zijn, laat zich een aantal basiskwaliteitenopstellen.Privacyisvangrotebetekenis,endiebegintalbijde ingang, daar waar de patiënt zich voor de eerste keermeldt.Keuzevrijheidiseenanderaspectdateenpositievebijdrage levert aanhet verblijf van depatiënt. Het gevoelzelfderegieinhandentehebben,iseveneensvanbelang,en omgekeerd dient te worden voorkomen dat de patiënthet idee krijgt de controle kwijt te raken – dat is bijvoor-beeldhetgevalwanneerdebewegwijzeringinhetgebouwtewensenoverlaat.

Het Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG)

HoofdStUk 7

2005 —

‘deze nieuwbouwzal aan de hoogste

eisen moeten voldoen: alleen

“state of the art” architectuur is hier

op zijn plaats.’

In2005komendemedischefaculteitvandeRijksuniversi-teitGroningenenhetAZGtoteensamenwerkingsverband.Zevormeneennieuweeenheid,diealsUniversitairMedischCentrumGroningen(UMCG)verdergaat.Bijdebouwvanhetvoorzieningengebouwwordtduidelijkdatruimtegebrekopnieuwopdeloerligt.Bovendiendoemthetschrikbeeldopvanplanloze,chaotischeuitbreiding.Netalsin1927enin1955vraagtdatomeenplanvanaanpakennetalsin1927isdatalleenterealiserendoorveranderingenindestedenbouwkundigestructuuraantebrengen.

VoorhetCircus-,hetGasfabriek-enhetBodenterreinheeftdegemeentein1997hetstedenbouwkundigplanCiBoGaopgesteld,datdebasismoetvormenvooreennieuwbestemmingsplanvoordatterrein.DeuitwerkingvanditplanisdeelsvastgelegdinhetBestemmingsplanCiGa.HetBodenterrein,eenforsdriehoekigareaaltennoordenvanhetUMCG-terrein,wordtuitditplangelatenaangezienderuimtebehoeftevanhetUMCGomeenandereinvullingvraagt.

In2007steltWytzePatijn(KuiperCompagnons)eenconcept-Structuur-envisieplanopvoorhetBodenterreinUMCG.Omeenduurzamestedelijkeontwikkelingtebereiken,isgekozenvoorintensiefruimtegebruik.Waarmogelijkwordtditverkregendoordetoepassingvandubbelgrondgebruik.Erissprakevaneenstedelijkemixenclusteringvanfuncties:wonen,dienstverlening,zorg,onderzoek,onderwijsencultuurincombinatiemetonder-grondsparkeren.VangrootbelangisdathetUMCGalsonderdeelvandestad,goedbereikbaarismetaansluitin-genophetopenbaarvervoernetwerk.Erwordtgestreefdnaardevergrotingvanhetwateroppervlakeneenverster-kingvandegroenstructuur.

Destadpresenteertin2010eennieuwbestemmingsplandathetBodenterreinaanhetUMCGtoevoegtenhetgeheelintegreertindestedelijkecontext.DeAntoniusDeusing-laanligtindeweg.Dezehindernislaatzichalleennemendoorhetautoverkeererteverbannenenalleenvoetgan-gersenfietserstoetelaten.Hetoverigeverkeerkrijgtde

2005Het UMCG

beschikkingovereennieuweweg,deVrydemalaan,dievoortaandenoordelijkebegrenzingvanhetUMCGvormt.OokdeoverigedelenvanhetvroegereCibogaterreinmakendeeluitvanhetplangebied.HierwordtKruisheersvisievanhetinhetstedelijkeweefselgeïntegreerdeziekenhuiscomplexalsnogwerkelijkheid.Ophetrestant,ookwelCigagebiedgenoemd,wordenvoornamelijkwonin-gengerealiseerd.Deinvullingiseenvoorbeeldvaninte-gralegebiedsontwikkeling.Belangrijkisdeoplossingvanhetparkeren.Eenkwarteeuweerderleidthetboven-grondsstallenvandeautoheteindevandehistorischebebouwingin.Ookhetgroenwordteraanopgeofferd.Nuverdwijntdeautoonderhetmaaiveld.OnderhetCiga-terreinbevindtzicheenparkeergaragevoor1100auto’s,300plekkenzijnvoorhetUMCGbestemd.Bijdenoorde-lijkeingangaandeVrydemalaaniseengaragevooreven-eens300auto’sgedacht.Metderuim800onderhetvoor-zieningengebouwenderuim600onderdecentralehalaandezuidkanthoeftdeautonietlangernadeligeeffectenvoorhetopenbaredomeintehebben.

Injuni2011presenteertVeraYanovshtchinsky,opvolgstervanWytzePatijnalssupervisor,haar‘Masterplanopen-baargebiedUMCG’.Hetkomtindeplaatsvaneenschets-planuit2009,datheteerderevoorstelvanPatijnuit2007vervangt.Hetnieuweplanwiltweeproblemenoplossen:deinpassingvanhetheleterrein,zowelhetbestaandealshetnieuwedeel,indestedelijkestructuurvandestad,enhetopruimenvandeverrommeldeinrichtingvanhetopen-baregebiedengroenvoorzieningtussendegebouwen.Hetvoorstelgeeftbovendienrichtingaandevervangendenieuwbouwaandeoostkantvanhetcomplex,enenkelekleinschaligergebouwenbijdeBloemsingelenlangsdeOostersingel.Voordeuitvoeringiseenperiodevantwintigjaarvoorzien,wathetstrategischekarakterverklaart:hoofdlijnenwordenvastgelegd,deuiteindelijkeinvullingzalmoetenvoldoenaandehoogsteeisenvandearchitec-tuurenlandschapsarchitectuurophetmomentwaaropdedeelontwerpende‘tekentafel’verlaten.

Inpassingvanhetcomplex,hethoofdthemavanKruis-heersplannenrond1980,isnodigomdathetUMCG

Het UMCG20

Wytze Patijn (KuiperCompagnons), concept- Structuur- en visieplan voor het Bodenterrein UMCG, 2007

intussenhetkarakterheeftvaneenverzamelinggrote,inzichzelfgekeerdestructurendiezichvandeomliggendebebouwingafkeren.Omdaarinveranderingtebrengen,steltYanovshtchinskyvoordeoostelijkebinnenstraattelatenovergaanineenstedelijkestraatmeteen‘droogloop’dietotdenoordelijkegrensvanhetterreinreikt.Haaksdaaropkomentweeverbindingen,diemetbruggenoverhetwateraandePetrusCampersingelwordengeleid.Voorfietsersenvoetgangershelptditomhetcomplextranspa-ranttemaken.Bijzondereaandachtkrijgenderandenvanhetcomplex,waarveelparkachtiggroen,grenzendaandeverbredesingel,wordttoegepastenwaardedeelsnieuwegebouweneengeleidelijkeovergangmetdeomgevingmoetenvormen.

Doordatdeinrichtingvanderuimtestussendegebouwenuitverschillendetijdenstamt,eengrotediversiteiteneenlagebelevingswaardekent,isditgebiedallesbehalveuitnodigend.Yanovshtchinskykiestvooreenuitgesprokenstedenbouwkundigebenadering,waarindeeisendiezeaandeverschillendebuitenruimtessteltrichtinggevendzijnvoordearchitectuur.Devormgevingvandebuiten-ruimteswordtdaaromtotindetailvastgelegd:deprofie-len,debestrating,hetstraatmeubilair,deverlichting.Vandenieuwbouwwordtnietmeervastgelegddandebeeld-kwaliteitwaaraandiemoetvoldoen.Deverschillendebuitenruimtesdragendenamenvandeklassiekesteden-bouwkundigeensemblesenweerspiegelendaarmeederenaissancevandestedenbouwalseenontwerpendediscipline.

Kernisde‘promenade’,zoalsdecentraleaswordtgenoemd:eenvoetgangersroutemeterondereenexpedi-tietunnel.Depromenademoetdeallurevaneenstedelijkeverbindingsroutekrijgen.Deplintenvandegrotegebou-wenaanweerszijdenzijntransparant;hierbevindenzichdehoofdingangen.Degevarieerdeklinkerbestratinglooptdoortotdegevels,rijenbomenzorgenvooreengroeneuitstraling.Halverwegederouteiseenpleinmeteenfonteinvoorzien,diedekruisingmarkeertmetde‘Laan’,eenvoetgangers-enfietsersroutediehetcomplexdoor-snijdt.Ookhierlooptdeklinkerbestratingvangeveltot

Het UMCG2005

gevel,ookhierzijnbomenrijentoegepast.Datgeldtookvoorde‘Straat’,detweedeoost-westverbinding.Dezevaltaandeoostkantvandepromenadesamenmeteenauto-routenaardekeldereneenvrachtautotracénaarhethartvanhetCentraalMedischComplex.

BijdeBloemsingelontstaateen‘Plein’metbomenlangsderandenendeelsnieuweflankerendebebouwing;eennatuurstenenplateauversterktdeverblijfsfunctievanhetplein.Deregionaleplanvormingvoorzietineentramlijnenopdezeplekiseenvandehaltesgeprojecteerd.Hetpleiniseenvandeplekkenwaarzichnieuwbouwconcentreert;hetkarakterervanmoet,zodichtopdebinnenstad,stede-lijkzijn.Deuitbreidingbijdebewaardeoudbouwmoetdaarmeeeeneenheidvormen.

Bijdezijingang,dieindeoudesituatieviahetPoortge-bouwistebereiken,wordtplaatsgemaaktvooreen‘oprij-laan’metstandplaatsenvoordetaxieneen‘Kiss+Ride’–faciliteit(K+R).Voordeverlichtingwordenarmaturenaankabelsontworpen.Het‘Bolwerkpark’vormtdeoostelijkebegrenzingvanhetziekenhuis,datoorspronkelijkindevestingwerkenisontworpen.Hierstaangrote,solitairebomenverspreidoverhetgrasveld,waarovereenslinge-rendpadkronkelt.HetBolwerkparksluitaanbijdenieuwegebouwenlangsdePromenade,dieaandebuitenzijdevanhetcomplexvangroene‘Hoven’zijnvoorzien.Dezenieuw-bouwzalaandehoogsteeisenmoetenvoldoen:alleen‘stateoftheart’architectuurishieropzijnplaats.Debeeldkwaliteitwordtdoor‘technische’materialenalsaluminium,staal,glasenbetonbepaald.

BijdeOostersingelaandeoostkantontstaateen‘Stads-park’,datachterdedeelsbewaardebebouwingdoorloopttothetplein.Hierisruimtevoorsculpturale,betrekkelijkkleinepaviljoensmetopvallende(dak)vormen.HetparkmarkeertdeovergangtussendegrootschaligebebouwingvanhetUMCGendebescheidenerschaalvandeomge-ving.Eenslingerendpadismetverhoogdeelementenvandegrasperkenafgescheiden.Deautowordtwaarmogelijkvanhetterreinverbannen,hetplangeeftalleruimteaanvoetgangersenfietsers.Netalsbijdezijingangkrijgtook

Het UMCG

Impressie ruimte tussen gebouwen in deelgebied Bolwerkpark

Deelgebieden

Vera Yanovshtchinsky, artist impressions voor nieuwbouw protonenfaciliteit, 2012

hetHanzepleineenK+R.Aanduurzaamheidwordtveelwaardetoegekend.Datblijktuithetmateriaalgebruik,energiezuinigheidenhetnastrevenvanontwerpkwalitei-tendiehetpubliektoteenzorgvuldigeomganguitnodigen.Hetambitieniveauvoorhetterreinisdeverlichtingtelatenwerkenopzonne-energie.

VoortweenieuwegebouwenopdehoekvandeAntoniusDeusinglaanendeOostersingeltrektdeRijksuniversiteitGroningen(RUG)in2003tweearchitectenvannaamaan.UNStudiokrijgtdeopdrachtvoorhetontwerpvaneenresearchlaboratoriumenThomasRauvooreenonderwijs-gebouw.Beidegebouwenwordenin2007opgeleverd.RudyUytenhaaktekentvoordebouwvanhetEuropeanResearchInstitutefortheBiologyofAgeing(ERIBA),datin2012inbedrijfgaat.

Voordekomendejarenstaanverschillendebouwprojectengepland.Indezoneaandestadskant,waarinenkelelossegebouwenzijngeprojecteerd,komtaandezuidzijdevanhetpoortgebouweenUMCG-voorzieningmetmogelijkeenhuisartsenpost.IndezoneaandezijdevandePetrusCampersingelisdenieuwbouwvooreenUniversitairPsychiatrischCentrumeneenkliniekvoorkinder-enjeugdpsychiatrienaarontwerpvanVeraYanovshtchinskygepland.Verderishetdebedoelingdatindezezoneeenprotonenfaciliteitkomt.Ineenbestralingsunitvoorproto-nentherapiekunnentumorenheelprecieswordenbestraaldenkanhetomringendeweefselbeterwordenontziendanbijanderemethoden.

HetERIBA-gebouwophetBodenterreinvormthethartvandeHealthyAgeingCampusNetherlands.HierwordtookhetwetenschappelijkcentrumvanhetLifeLines-onderzoekgevestigd,datineenbiobankresulteertmetdegegevensvan165.000mensen.Faciliteitenvoorklinischonderzoek,eenResearch&Development-hotel(R&D)waarbedrijvenkantoor-enlaboratoriumruimtekunnenhuren,enlabora-toriamakendeeluitvandecampus.Hierkunnendeeffec-tenwordenonderzochtvanleefstijlveranderingenmetbetrekkingtotvoedingenbeweging.

Het UMCG2005

Inhetbestaandegebouwencomplexiseenaantalingrij-pendeverbouwingengepland.Deverbouwvanhetok-complexmoetditgedeelteweerup-to-datemaken.Ookdeintensivecareafdelingisaanvernieuwingtoe.Inhetin1995opgeleverdenieuwbouwgedeeltevanhetziekenhuisliggendeic’sinpandig,waardoorzedaglichtmoetenontberen.Volgensdenieuwsteinzichtenhebbenpatiëntenenmedewerkersjuistdaglichtnodig.Vanuitdezeopvat-tingwordendeic’svoorchirurgieenkindergeneeskundevernieuwd.

OmdatderuimteophetUMCG-terreinbeperktisenomefficiëntertekunnenwerken(onderanderedoorsamen-werkingmetandereziekenhuizen),wordenlogistiekeenopslagfunctiesgebundeldenbuitendestadgeplaatst.ZiekenhuizenuitGroningenenomgevingkunnendaardoorgebruikmakenvaneengezamenlijkeinfrastructuurzoalselektriciteitsvoorziening,noodstroomendatalijnen.OphetbedrijventerreinEemspoortisalsinds2007eenlogis-tiekcentrumvoorhetUMCGenhetMartiniZiekenhuisingebruik.EriseennieuwgebouwvoorcentralesterilisatieinontwikkelingvanSteriNoord,eenrechtspersoonwaarindeOmmelanderZiekenhuisGroep(OZG)enhetUMCGsamenwerken.HiervanzullenbehalvehetUMCG,deziekenhuizeninDelfzijlenWinschotengebruikmaken.DaarnaastisdeEemspoortbestemdvooruiteenlopendeopslagfuncties,waarondereenbijzonderonderkomenvoor13miljoenmonsters.Diewordenopeentemperatuurvanmin80gradenbewaardineenzeergrotevriezerdiebediendwordtdooreenrobot,dezogenaamdeLifeStore.HierinwordendebiomaterialenvandedeelnemersaandebiobankvanLifeLinesvoortenminstedertigjaaropgesla-gen.OokbouwthetUMCGeenfaciliteitvan150vriezersvanmin20gradenvoordeopslagvanbiomaterialenvoordeklinische-cohortstudies.TotslotisereendatacentervoorICTinvoorbereiding.Dezeisonderanderebestemdvoordedigitaleopslagvangegevensenback-upfaciliteitenvoordepatiëntenzorgvanhetUMCG.

Het UMCG

gebouwen

thomas rau, onderwijsgebouw, 2007DuurzaamheidishethoofdmotiefvandearchitectuurvanThomasRau.ZijnfilosofieisdievanOnePlanetArchitecture.Metzijnontwerpenwilhijduidelijkmakendathetmenselijkehandeleneffectenopdenatuurendenatuurlijkehulpmiddelenheeft.Nietalleenhetontwerpendefeitelijkbouwmoetenduurzaamzijn,hetgebouwmoetookinwerkenophetgedragvandegebruikers.

un studio, research lab, 2007Indeonderzoeksruimtesvanhetonderzoekslaboratoriummagabsoluutgeendaglichtbinnendringen.Tweekegel-vormigevidescentraalinhetgebouwbrengendaglichtindeverkeersruimtes.Degevelszijnvollediggeslotenenvoorzienvaneengolvendpatroonvanplattealuminiumstroken.Degolvenzijndeelsgekanteldenverspringenonderling.Daartussenzijnfellegeleengroenevlakkenaangebracht.Hierdoorkrijgtdegeveldesuggestievanbewegingenplasticiteit.Deentreevanhetgebouwbevindtzichopdetweedebouwlaag.ViaeenloopbrugishetResearchlabverbondenmethetnaastgelegengebouw.

kuiperCompagnons, skillslab, opening 2007HetskillslabvanhetWenckebachInstituutisvoorhettrainenvanchirurgischeenniet-chirurgischetechnieken.Indekelderbevindenzichvriesinstallatiesmetmenselijkmateriaalwaarmeestudentenzichkunnenbekwamenindekunstvanhetopereren.Hetgebouwsluitinverschij-ningsvormaanopdeaangrenzendeenergiecentrale:roodoranjebaksteenmeteenaccentpatroon.Dehoofd-entreevanhetgebouwisviaeenbeslotendroogloopgekoppeldaandepatiostructuurvanhetziekenhuis.

kuiperCompagnons / ag architecten (interieur), polikliniek oncologie umCg / Cancer Center, 2006-2010TussenhetskillslabenDeBrugbevindtzichdetussen2006en2010gerealiseerdemultidisciplinairepolikliniekvooroncologie.DezeistebereikenvanafdeFonteinstraat,diedaarvoorisverlengdenoverkapt.

Het UMCG2005

Inhetoncologischcentrumzijnalleambulantepoliklini-scheactiviteitengeconcentreerd.Datlevertvoordepatiëntveelvoordelenop.Diehoeftnietmeernaarallerleiverschillendeafdelingeninhetziekenhuis.Hetgebouwbestaatuitdrielagen,waarvandebeganegrondeneersteverdiepingvoordepatiënttoegankelijkzijn.Opdetweedeverdiepingbevindenzichhoofdzakelijkkamersvandemedewerkersenflexwerkplekken.Eengrotecentralevide,metmonumentaletrap,zorgtvoordaglichttoetreding.

rudy uytenhaak, erIba, opening 2012InhetEuropeanResearchInstitutefortheBiologyofAgeing(ERIBA)doentopwetenschappersuitverschillendedisciplinesonderzoeknaarveroudering.Hetonderzoeks-gebouw,gelegenaandeAntoniusDeusinglaan,sluitaanopdegebouwenvandeMedischeFaculteit.Hetprogram-mabevatlaboratoriumruimtesenandereonderzoeks-faciliteiten,uitwerkgebiedenenrepresentatieveruimtes.Inhetgebouwzijntweesferengecreëerd.Aandeenekantdeterrasvormigeopbouwmeteenopenkarakterwaarzichdeuitwerkplekkenbevindenenaandeanderekantdeophetnoordengerichte,lichteenzakelijkelaboratoriumfacili-teiten.Doormaximaaldoorzichtvanuitdelaboratorium-zonenaardeuitwerkplekkentecreëren,wordtingespeeldopdegewensteontmoetingensamenwerkingtussendewetenschappers.Degevelbestaatuitspeciaalontwikkeldegeprefabriceerdeelementenvanlichtgewichtecobaksteenmetmetselwerklamellen.

Het UMCG

Polikliniek oncologie, 2010

Interieur polikliniek oncologie, 2010

UN Studio, Research lab, 2007

Research lab

Thomas Rau, onderwijsgebouw, 2007

KuiperCompagnons, Skillslab, 2007

Rudy Uytenhaak, ERIBA, 2012

healthy ageIng

DetermisEngels,maardewortelsliggeninhetUMCGenzijnvoorlopers.Oudwordeningezondheid,datiswatmetditintussengevleugeldebegripwordtbedoeld.Waaromisditineenseenspeerpunt,nietalleeninGroningenmaarinheel Nederland en ver daarbuiten? Omdat het aantalmensendateensteedslangerdeelvanhetlevenongezondissterktoeneemt.Datkomtdoordatmensenlangerleven,terwijl het tijdstip waarop ouderdomsverschijnselen zichbeginnen temanifesterennietmeeschuift.Rondhetveer-tigste levensjaar dienen die zich aan, en als er niets aanwordtgedaanblijftdatzo.Bijkomendnadeelisdatdeperi-ode waarin mensen een beroep op de zorg doen steedslangerwordt.Voegdeeffectenvandevergrijzingdaarbij–in 2025 is bijna een kwart van de bevolking 65 jaar ofouder–enhetwordtduidelijkdatdezetendenseentijdbomonder de volksgezondheid legt. De groeiende cohortenongezondeouderenmakenhetstelselonbetaalbaar.Heal-thy Ageing behelst een programma dat erop is gerichtmensen zo lang mogelijk in goede gezondheid te latenleven,endaarmeebijtedragenaaneenforseverbeteringvandelevenskwaliteit,verminderingvanhetrisicodatdezorgonbetaalbaarwordt,enbovendien–eennadrukkelijkewensvandeoverheid–eenzolangmogelijkeactievedeel-name aan het maatschappelijk leven te bevorderen. Hoegaat dat in zijn werk? De sleutel ligt bij het vergaren vanwetenschappelijke kennis over de oorzaken van veroude-ring.Desymptomenzijnduidelijk,maarwaaromzezichbijsommige mensen veel eerder voordoen dan bij anderen,daaroverisnogteweinigbekend.Welstaatvastdatbehal-vegenetischefactorenookdelevensstijleengroteinvloedheeft.Eenvandekarakteristiekenvanhetonderzoekopditgebiedisdatditzichnietbeperkttotdegroepmensendiealhetslachtoffervanouderdomskwalenzijn.Wiewilwetenwatdegevolgenvanverschillendelevensstijlenzijn,zaldelevenswandel van grote hoeveelheden mensen in kaartmoeten brengen. En juist hier heeft het UMCG een grotevoorsprongopgebouwd.AltientallenjarenwordtinGronin-gen aan zogenaamde biobanken gewerkt: verzamelingenvandatavanpersonendieoverlangeretijdwordengevolgd.

Healthy Ageing

De bevolking in de noordelijke provincies blijkt represen-tatief te zijn voor West-Europa, en doordat noordelingenbetrekkelijkhonkvastzijn,vormenzeeenuitgelezenstudie-object.Overderelatietussenlevensstijlenen,bijvoorbeeldlongaandoeningen, diabetes en overgewicht is zo al veelbekend geworden. Het meest ambitieuze onderzoek luis-tertnaardenaam‘LifeLines’:165.000mensenwordenvooreen periode van ten minste dertig jaar gevolgd. De voor-trekkersrolvanhetUMCGwordtbekroonddoordeoprich-ting van ERIBA: het European Research Institute for theBiology of Ageing. Dat bestrijkt alle relevante terreinen,van genetisch onderzoek tot de effecten van omgevings-factoren.

Passage tussen het ziekenhuis en De Brug

lIteratuur

Artz,W.(red.),Kliniek voor Inwendige Geneeskunde Groningen

in de jaren 1945–1986,Groningen1986

Bos,P.G.,‘HetacademischziekenhuisophetMunnekeholm’,

in:J.A.Feith(red.),Groningse Volksalmanak voor het jaar 1902.

Jaarboekje voor geschiedenis, taal- en oudheidkunde der

provincie Groningen,Groningen1901,p.164-179

Crone,J.,‘Eengoudenhuidvooreengewricht:faculteitvoor

MedischeWetenschappenteGroningen’,Bouwwereld,104

(2008)16,p.40-47

Dohle,T.,‘AZGpresenteertplanneningangenzuidpunt’,

Triakel,2(1989)4,p.2-5

Dohle,T.,‘Centralehalwordtkloppendhartnieuweziekenhuis,

bouwstartvolgendjaar’,Triakel,2(1989)4,p.6-8

Dohle,T.,‘Vanderandvandestadnaardebinnenstad.AZG

terreinna1903drastischveranderd’,Triakel,2(1989)4,p.10-12

Doting,E.,J.Nauta,P.M.Schaap(red.),Vensters open. Heden,

verleden en toekomst van de operatiekamer,Groningen2011

Eysselsteijn,G.van,Het Algemeen Provinciaal-, Stads- en

Academisch Ziekenhuis te Groningen,Groningen[1907]

‘GebouwvoorBewegingswetenschappenGroningen’,

ArchitectuurNL,62(2007)3,p.9

Greve,R.,‘FunderingkanAZGlatenzakkenenstijgen’,

Stedenbouw,54(2002)592,p.85,87

Greve,R.,‘Enormmaarnietmassaal’,Stedenbouw,56(2004)

613,p.27-29

Greve,R.,‘Tweehoogstandjesnaastelkaar’,Stedenbouw,

59(2007)648,p.66-67

‘Groningen:AcademischZiekenhuisGroningen.Hoogwaardig

UniversitairMedischCentruminbinnenstad’,Stedenbouw,

46(1994)510,p.3-6

Hoorn,S.van,‘BinnenstadGroningensterkveranderddoorbouw

AcademischZiekenhuis’,Stedenbouw,48(1996)532,p.20-22

Inventaris van het Directie-archief van het Academisch Ziekenhuis

Groningen (1825–) 1903–1989 (1995),Veendam1996

Kruisheer,J.E.,AZG ontwikkelingsplan 1976,Rotterdam1976

Mansholt,W.H.,‘ZiekenhuizenteGroningeninhetverleden,

hethedenendetoekomst’,Het Ziekenhuis,17(1926)2,p.11-23

Mansholt,W.H.,‘DedermatologischekliniekteGroningen.

Eenvoorbeeldvanlichtenziekenhuisbouw’,Het Ziekenhuis,

17(1926)7,p.66-71

Mens,N.,‘AcademischZiekenhuisGroningen;spiegelvande

stad’,de Architect,28(1997)6,p.14-15

Mens,N.,A.Tijhuis,De architectuur van het ziekenhuis.

Transformaties in de naoorlogse ziekenhuisbouw in Nederland,

Rotterdam1999

Mens,N.,C.Wagenaar,Healing Environment. Anders bouwen

voor betere zorg,Bussum2009

Mens,N.,C.Wagenaar,De architectuur voor de gezondheidszorg

in Nederland/Health care architecture in the Netherlands,

Rotterdam2010

‘Nieuwalgemeenprovinciaal-,stads-enacademischziekenhuis

teGroningen’,Bouwkundig weekblad,23(1903),34,p.367-373

Noort,J.vanden,Blokken op de bres. Geschiedenis van planning

en bouw van het nieuwe Academisch Ziekenhuis Groningen

(1967–1997),Groningen1999

Oldenbeek,R.van,‘Faculteitinbeweging’,Pl projekt en interieur,

19(2008)4,p.34-35

Schoute,D.,‘DestadGroningenendegeschiedenisonzeroude

ziekenhuizen’,Nederlandsch Tijdschrift voor Geneeskunde,83

(1939)26,p.3336-3343

Tammeling,B.P.,Honderd vijfenzeventig jaar AZG. Geschiedenis

en voorgeschiedenis van het Academisch Ziekenhuis Groningen,

Groningen1978

‘HettebouwenacademischziekenhuisteGroningen’,

Bouwkundig Weekblad,18(1898)35,p.272-273

Teelken,A.W.,T.W.vanWeerden,Vijfenzeventig jaar

Psychiatrisch Neurologische Kliniek in Groningen,1916–1991,

Bedum1991

Thijn,C.J.P.,1895–1995.100 jaar Radiodiagnostiek in het Acade-

misch Ziekenhuis Groningen,Groningen1995

Tuin,J.,P.W.J.H.CortvanderLinden,P.Bolte.a.,Gedenkboek van

het Algemeen Provinciaal, Stads en Academisch Ziekenhuis te

Groningen. Vijftig jaren tussen Ooster- en Petrus Campersingel

1903–1953,Groningen1953

Vries,B.de(red.),1121/2 jaar oogheelkundige kliniek Groningen

1879–1991,Groningen1991

Wagenaar,C.,‘Humaniseringvandecollectivistischezorgfabriek’,

de Architect,36(2005)4,p.36-41

Wagenaar,C.(red.),The Architecture of Hospitals,

Rotterdam2006

Literatuur

Woude,R.vander,W.vanderSchuit,Oude tradities, nieuwe

ambities. 200 Jaar Academisch Ziekenhuis Groningen,

Hilversum1989

Zielstra,L.J.,‘HetAlgemeenProvinciaal-,Stads-enAcademisch

ZiekenhuisteGroningen.Hetradiologischinstituut’,Het Zieken-

huis,17(1926)7,p.376-380

Zielstra,L.J.‘HetAlgemeenProvinciaal-,Stads-enAcademisch

ZiekenhuisteGroningen.Afdeelingvoorooglijdersenzusterhuis’,

Het Ziekenhuiswezen,5(1932)7,p.325-332

Literatuur

ColoFon

DezepublicatieiseenuitgavevanhetUniversitairMedisch

CentrumGroningen(UMCG)endeStichtingThomassenà

Thuessink

Auteur:NoorMens

Tekstredactie:ElsBrinkman

Coördinatie:RinekeKlijnsma,UMCG

Vormgeving:DeJongensRonner

Lithografieendruk:HetGrafischHuis,Groningen

Fotografie

AerophotoEelde:omslagachter,98,134-135–

HaroldKoopmans:117,118o,121,123,124,126,145,146b,

146ro,147,148–KuiperCompagnons:114,122,125–

ChristianRichters:146lo,152–Team4architecten:102

Hethistorischbeeldmateriaalisafkomstiguitdearchievenvan

hetUMCG,m.u.v.:GroningerArchieven:14-15,21,44o,56,90b–

GroningerMuseum:16–NAi:27(NIEUph644),33-34(NIEU-361),

38lo(NIEUph628),66(TENTn58)–RUG:13,29-30,31-32

Papiersoorten

Omslag:Trucard0mattWit300grs/m2–Bioset/fscmixcredit

Crèmewit170grs/m2

Binnenwerk:LessebodesignsmoothWhite115grs/m2–Bioset

Crèmewit80grs/m2

(UMCG)

ISBN9789071903472

Stad in stad. De architectuur van het Academisch Medisch Centrum Groningen

Documents

Medisch-specialistische revalidatie

Steun onderzoek naar darmkanker fileis als maag-darm-leverarts verbonden aan het Academisch Medisch Centrum (AMC) in Amsterdam. ... 422.359-01 Leaflet Onderzoekers_wtk.indd 1 23/04/2014

HSN 2011 Academisch schrijven. Bovenbouw bereidt voor op Hoger Onderwijs Academisch schrijven: Academisch denken

Academisch denken III

medisch - Bewegingenste extremiteit)

Coronel Instituut Optimale gewichten van blokken voor metselen en lijmen in de bouw Coronel Instituut voor Arbeid en Gezondheid, Academisch Medisch Centrum,

1 Het Elektronisch Medisch Voorschrift (EMV) Dr. Th.Putzeys Apotheker L.Baert Medisch Discussieforum

Medisch Contact

Hidradenitis suppurativa - chirurgisch ingrijpen J.R. Mekkes Afdeling Dermatologie Academisch Medisch Centrum

Welkom | AMC Hematologie - Block 1 · 2015-05-08 · Sacha Zeerleder, MD PhD . Internist-hematoloog . Afd. hematologie . Academisch Medisch Centrum . Block 1.4

Hemangiomen en vasculaire malformatiesderpoli Plastische Chirurgie), Academisch Medisch Centrum-Emma Kinderziekenhuis te Amsterdam. 14 Tijdschr Kindergeneeskd2013 - 81 - nr 1. Inleiding

Een walvis in de stad Wetenschappelijke collecties en de publieke zichtbaarheid van de universiteit Geert Vanpaemel Commissie Academisch Erfgoed 15 mei

Medisch beroepsgeheim

Het medisch Het medisch opleidingscontinuüm in beeld

Aanpak en Resultaten Verkeers- en vervoersstudie AMC 21 april 2010 Mattijs Maris Milieu Programma Manager Academisch Medisch Centrum Amsterdam

medisch contact redactioneel

Programma Symposium ‘Intoxicatie:‘n intensieve zorg!’wes-rotterdam.nl/symposium_2001_files/Syllabus2001.pdf · Dhr. K.Tiemersma, IC-verpleegkundige Academisch Medisch Centrum,

Foto academisch ziekenhuis Maastricht (azM)

Heijermanslezing 10-12-2004 17-7-20141. Coronel Instituut, Academisch Medisch Centrum Amsterdam Reproductie en Arbeid Teus Brand bedrijfsarts

Snelkoppelingen medisch