Ważna wiedza

1. JEDEN Z RODZAJÓW LITERACKICH; OBOK EPIKI I DRAMATU.

2. POSŁUGUJE SIĘ GŁÓWNIE MONOLOGIEM – SUBIEKTYWNĄ WYPOWIEDZIĄ PODMIOTU LIRYCZNEGO (OSOBY MÓWIĄCEJ), ODDAJĄCĄ PRZEŻYCIA, DOZNANIA, STANY PSYCHICZNE, UCZUCIA.

3. WYRÓŻNIKEIM ZEWNĘTRZNYM LIRYKI JEST ROZCZŁONKOWANIE TEKSTU NA WERSY.

4. ZE WZGLĘDU NA TEMATYKĘ WYRÓŻNIAMY:• LIRYKĘ MIŁOSNĄ (EROTYCZNĄ),• LIRYKĘ RELIGIJNĄ,• LIRYKĘ PATRIOTYCZNĄ,• LIRYKĘ REFLEKSYJNO – FILOZOFICZNĄ,• LIRYKĘ AGITACYJNĄ.

5. ZE WZGLĘDU NA UDZIAŁ PODMIOTU LIRYCZNEGO WYRÓŻNIAMY:

• LIRYKĘ BEZPOŚREDNIĄ – PODMIOT LIRYCZNY JEST W PEŁNI UJAWNIONY, WYPOWIADA WPROST SWOJE MYŚLI I WYSTĘPUJE W 1. OSOBIE.

• LIRYKĘ POŚREDNIĄ – PODMIOT LIRYCZNY NIE UJAWNIA SIĘ, POZOSTAJE UKRYTY ZA PRZEDSTAWIONYM ŚWIATEM, REFLEKSJAMI, OPISAMI, DOZNANIAMI, PRZEŻYCIAMI,

a) LIRYKĘ OPISOWĄ – SUBIEKTYWNY OPIS SŁUŻY WYRAŻENIU STOSUNKU PODMIOTU LIRYCZNEGO DO ŚWIATA,

b) LIRYKĘ SYTUACYJNĄ – UTWÓR POETYCKI PRZEDSTAWIA PEWNĄ SYTUACJĘ, MOŻE WYSTĄPIĆ DIALOG.

6. ZE WZGLĘDU NA TO, CZYJE DOZNANIA I REFLEKSJE WYRAŻA PODMIOT LIRYCZNY, MOŻNA WYODRĘBNIĆ:

• LIRYKĘ OSOBISTĄ – PODMIOT LIRYCZNY JEST INDYWIDUALNY, AUTOR PREZENTUJE WŁASNE, JEDNOSTKOWE PRZEŻYCIA I STANY PSYCHICZNE USTAMI PODMIOTU LIRYCZNEGO,

• LIRYKĘ ROLI (MASKI) – PODMIOT LIRYCZNY TAKŻE JEST INDYWIDUALNY, ALE AUTOR UKRYWA SIĘ, WŁASNE UCZUCIA I PRZEŻYCIA PREZENTUJE USTAMI STWORZONEJ POSTACI,

• LIRYKĘ INWOKACYJNĄ (ZWROTU DO ADRESATA) – AUTOR ZWRACA SIĘ DO OKREŚLONEGO ADRESATA – „TY” LIRYCZNEGO,

• LIRYKA APELU – RODZAJ ODEZWY SKIEROWANEJ DO ODBIORCY, WZYWAJĄCEJ DO PODJĘCIA OKREŚLONEGO DZIAŁANIA LUB ZAJĘCIA OKREŚLONEJ POSTAWY,

• LIRYKA PODMIOTU ZBIOROWEGO – AUTOR WYRAŻA DOŚWIADCZENIA, WRAŻENIA, REFLEKSJE OGÓLNE, PRZYNALEŻNE DO PEWNEJ ZBIOROWOŚCI; PODMIOT LIRYCZNY WYSTĘPUJE JAKO „MY”.

TYTUŁ

ELEMENTY ANALIZY WIERSZA

GATUNEKKONTEKST KULTURY

AUTOR I KONTEKST HISTORYCZNY

BUDOWA

GŁÓWNY TEMAT

PODMIOT LIRYCZNY

ŚRODKI STYLISTYCZNE

PODMIOT LIRYCZNY

1. PODMIOT INDYWIDUALNY LUB ZBIOROWY

2. PODMIOT = POETA

3. PODMIOT W 1. OSOBIE (LIRYKA BEZPOŚREDNIA)

4. PODMIOT W 3. OSOBIE (LIRYKA POŚREDNIA)

5. PODMIOT = POSTAĆ FIKCYJNA (LIRYKA ROLI)

6. PODMIOT ZWRACA SIĘ DO ODBIORCY – „TY” LIRYCZNEGO (LIRYKA INWOKACYJNA)

ZNACZENIE UTWORU

SYMBOLICZNE

POETA NADAJE DANEMU MOTYWOWI ALBO OSOBIE INNE, UKRYTE ZNACZENIE;

SYMBOL MA ZNACZENIE DOSŁOWNE I UKRYTE, ZWANE SYMBOLICZNYM

IRONICZNEZNACZENIE

ODWROTNE – PRZECIWNE

DO DOSŁOWNEGO,

IRONIA TO UKRYTA KPINA

ALEGORYCZNE

ZNACZENIE ALEGORYCZNE JEST USTALONE, NIEZMIENNE, TRZEBA JE OKREŚLIĆ ZGODNIE

Z KONWENCJĄ

TYPY WYPOWIEDZI POETYCKIEJ

1. W Y Z N A N I E

PODMIOT LIRYCZNY WYZNAJE WYRAŹNIE SWOJE UCZUCIE,Np. „Smutno mi, Boże” (J. Słowacki)

2. O P I S

PODMIOT LIRYCZNY OPISUJE KRAJOBRAZ, PRZEDMIOT ITP.Np. „ (…) Na pagórku niewielkim, we brzozowym gaju,

Stał dwór niewielki, z drzewa, lecz podmurowany,Świeciły się z daleka pobielane ściany (…)”

3. A P O S T R O F A

BEZPOŚREDNI ZWROT DO KOGOŚ LUB CZEGOŚ,NP. DO BOGA, MUZY ITP.

Np. „ Litwo, ojczyzno moja, ty jesteś jak zdrowie (…)”

4. D I A L O G

ROZMOWA.Np. „ Zbliż się do mnie, Urszulo! Poglądasz, jak żywa…

Zrobię dla cię, co zechcesz, byś była szczęśliwa.”„Zrób tak, Boże – szepnęłam – by w nieb Twoich krasie

Wszystko było tak samo, jak tam – w Czarnolasie!”

ELEMENTY WIERSZA

1. S T R O F A

• DWUWERS,• TERCYNA (STROFA TRZYWERSOWA),

• CZTEROWERSOWA.

Wiersz stroficzny Np. „ Muzeum” WISŁAWA

SZYMBORSKA Są talerze, ale nie ma apetytu.Są obrączki, ale nie ma

wzajemnościod co najmniej trzystu lat.

Jest wachlarz – gdzie rumieńce?Są miecze – gdzie gniew?I lutnia ani brzęknie o szarej

godzinie. (…)

Wiersz stychiczny Np. „Kiedy mówisz” JAN TWARDOWSKI Nie płacz w liścienie pisz że los ciebie kopnąłnie ma sytuacji bez wyjściakiedy Bóg drzwi zamyka – to otwiera oknoodetchnij popatrzspadają z obłokówmałe wielkie nieszczęścia potrzebne do

szczęściaa od zwykłych rzeczy naucz się spokojui zapomnij że jesteś gdy mówisz że kochasz

2. R Y M YDOKŁADNOŚĆ

• Rymy DOKŁADNE – np. Dzieci – świeci, książka – wstążka.• Rymy NIEDOKŁADNE – np. Dzieci – krzyczy.• Rymy GRAMATYCZNE – np.. Byłem – płaciłem – uczyłem.

SĄSIEDZTWO• Rymy PARZYSTE – rymują się sąsiednie wersy, układ: aabb.• Rymy OKALAJĄCE – rymują się wersy 1 i 4 oraz 2 i 3, układ: abba.• Rymy PRZEPLATANE (KRZYŻOWE) – rymują się wersy 1 i 3 oraz 2

i 4, układ: abab.

RODZAJ RYMUJĄCYCH SIĘ WYRAZÓW• Rymy ŻEŃSKIE – rymują się wyrazy posiadające więcej niż jedną

sylabę, akcent pada na przedostatnią sylabę, np. przebiegła – poległa,• Rymy MĘSKIE – rymują się wyrazy jednosylabowe, akcent pada

na ostatnią sylabę, np. mąż - wąż

3. U K Ł A D L I C Z B Y S Y L A B

WIERSZ SYLABICZNY

• JEDNAKOWA LICZBA SYLAB W WERSIE,• WYSTĘPUJE ŚREDNIÓWKA, JEŚLI WERS MA WIĘCEJ

NIŻ 8 SYLAB,• WERSY KOŃCZĄ SIĘ WYRAZEM Z AKCENETEM NA

PRZEDOSTATNIĄ SYLABĘ,• AKCENT PADA NA PRZEDOSTATNIĄ SYLABĘ PRZED

ŚREDNIÓWKĄ.Np. Na palcu masz dyjament, // w sercu twardy kamień,Pierścień mi, Hanno, dajesz, // już i serce przemień!

Jan Kochanowski „Do Hanny”

WIERSZ WSPÓŁCZESNY

• CZĘSTO WIERSZ BIAŁY (BEZRYMOWY),• RÓŻNA ILOŚĆ SYLAB W WERSACH,• CZASEM BRAK INTERPUNKCJI,• WAŻNA JEST WARSTWA TREŚCIOWA, STOSOWANE

SĄ NOWATORSKIE METAFORY LUB JĘZYK WIERSZA BYWA ZUPEŁNIE POZBAWIONY ŚRODKÓW STYLISTYCZNYCH.

Np. Cud pospolity:to, że dzieje się wiele cudów pospolitych.Cud zwykły:w ciszy nocnej szczekanie pospolitych psów.

Wisława Szymborska „Jarmark cudów”

GATUNKI POETYCKIE

1. S O N E T

POSIADA DWIE ZWROTKI CZTEROWERSOWE (OPISOWE)I DWIE ZWROTKI TRZYWERSOWE (TERCYNY)

O CHARAKTERZE REFLEKSYJNYM Np. „Sonety krymskie” Adama Mickiewicza

2. T R E N

UTWÓR OPŁAKUJĄCY ZMARŁEGO, PIEŚŃ ŻAŁOBNA.OPISUJE CNOTY I ZALETY ZMARŁEGO

ORAZ ŻAL PO JEGO STRACIENp. „Treny” Jana Kochanowskiego

3. F R A S Z K A

FIGLIK, EPIGRAMATJEST NAJCZĘŚCIEJ ŻARCIKIEM, ŻARTOBLIWYM DROBIAZGIEM

O RÓŻNORODNEJ, CZĘSTO OBYCZAJOWEJ TEMATYCE,ZAWIERA POINTĘ – PODSUMOWANIE,

Np. „Na lipę” Jan Kochanowski

4. S A T Y R A

DŁUŻSZY WIERSZ O CHARAKTERZE DYDAKTYCZNYM, WYRÓŻNIA SIĘ KRYTYCZNĄ POSTAWĄ NARRATORA

WOBEC RZECZYWISTOŚCI, WYSTĘPUJE OŚMIESZENIE,WYOLBRZYMIENIE WAD, KARYKTURA,

Np. „Żona modna” Ignacy Krasicki

5. P I E Ś Ń

DŁUŻSZY UTWÓR O REGULARNYCH STROFACH (CZĘSTO CZTEROWERSOWYCH), CZASEM ZAWIERA REFREN,

MA JEDNAKOWĄ LICZBĘ SYLAB W WERSIE ORAZ REGULARNE RYMY,

Np. „Pieśń świętojańska o Sobótce” Jan Kochanowski

6. H Y M N

ODMIANA PIEŚNI O PODNIOSŁYM CHARAKTERZE,UROCZYSTY UTWÓR POŚWIĘCONY CZYJEJŚ CHWALE,

CZĘSTO O TEMATYCE RELIGIJNEJ LUB PATRIOTYCZNEJ,Np. „Czego chcesz od nas, Panie” Jan Kochanowski

7. P S A L M

ODMIANA PIEŚNI O PODNIOSŁYM, RELIDIJNYM CHARAKTERZE,UROCZYSTY UTWÓR POŚWIĘCONY BOGU,Np. „Psałterz Dawidów” Jan Kochanowski

8. W I E R S Z W S P Ó Ł C Z E S N Y

JEDYNYM WYZNACZNIKIEM JEST WERS,MOŻE NIE POSIADAĆ ZNAKÓW PRZESTANKOWYCH,

Np. „Muzeum” Wisława Szymborska

10. B A L L A D A

GATUNEK MIESZANY EPICKO – LIRYCZNY, ZAWIERA NIESKOMPLIKOWANĄ OPOWIASTKĘ,

MOŻE ZAWIERAĆ DIALOG, CZASEM ELEMENTY FANTASTYCZNE,

Np. „Romantyczność” Adam Mickiewicz

9. B A J K A

GATUNEK DYDAKTYCZNY, POSIADAJĄCY MORAŁ – POUCZENIE.• EPIGRAMATYCZNA – KRÓTKA, RYMOWANA SCENKA,

KTÓREJ BOHATERAMI SĄ NAJCZĘŚCIEJ ZWIERZĘTA.Np. „Mysz i kot” Ignacy Krasicki

• NARRACYJNA – DŁUŻSZA, FABULARNA HISTORYJKA,KTÓREJ BOHATERAMI SĄ LUDZIE,

( gatunek z pogranicza liryki i epiki)Np. „Malarze” Ignacy Krasicki

TROPY STYLISTYCZNE

P O R Ó W N A N I E

ELEMENT,KTÓRY

SIĘ PORÓWNUJE

JAKJAKBYNIBY

JAKOBYNA KSZTAŁT

ELEMENT,DO KTÓREGO

SIĘ PORÓWNUJE

E P I T E T

OKREŚLENIE RZECZOWNIKA, NAJCZĘŚCIEJ PRZYMIOTNIK

Oczy jak gwiazdy

Srebrny głos

M E T A F O R A

1.PERSONIFIKACJA (UOSOBIENIE)

NADANIE ZWIERZĘCIU LUB PRZEDMIOTOWI CECH OSOBY, Np. kamień zapłakał

2.ANIMIZACJA (OŻYWIENIE)

NADANIE PRZEDMIOTOWI CECH ISTOTY ŻYWEJ, Np. kamień się przesunął

3.PERYFRAZA (OMÓWIENIE)

Np. pierwszy wśród polskich narciarzy

4.SYMBOL

DANEMU OBIEKTOWI PRZYPISUJE SIĘ JAKIEŚ ZNACZENIE,KTÓREGO ODCZYTANIE NIE JEST JEDNOZNACZNE,

MOŻLIWE SĄ RÓŻNE ROZUMIENIA I INTERPRETACJE,Np. czerwone serce – miłość, znak walentynek, znak WOŚP

5.ALEGORIA

DANEMU OBIEKTOWI PRZYPISUJE SIĘ JAKIEŚ ZNACZENIE,KTÓREGO ODCZYTANIE JEST JEDNOZNACZNE,

UTRWALONE TRADYCJĄ,Np. sowa = mądrość

SPOSÓB ODCZYTANIA METAFORY

Metafora: Płomień miłości

Znaczenie słownikowe:

• Płomień – ogień

• Miłość - uczucie

Znaczenie przenośne:

• Gorące, wielkie

uczucie miłości

FONETYCZNE ŚRODKI STYLISTYCZNE

INSTRUMENTACJA GŁOSKOWA

1. ALITERACJA

TOŻSAMOŚĆ POCZĄTKOWYCH GŁOSEK W SĄSIADUJĄCYCH WYRAZACH,

Np. zwija się zaułek zawiłyzgubiony we własnych załomach

Józef Czechowicz „Elegia uśpienia”

2. ONOMATOPEJA

NAŚLADOWANIE DŹWIĘKÓW ZA POMOCĄ WYRAZÓW, Np. Dość tych arii, dość tych liryk!

Ćwir, ćwir, czyrik,Czyr czyr ćwiryk!

Julian Tuwim „Ptasie radio”

1. WYRAZY ZDROBNIAŁE

ZDROBNIENIA, Np. „Nowe piosnki sobie tworząc, nie zamykając

Ustek nigdy, ale cały dzień prześpiewając,Jako więc lichy słowiczek w krzaku zielonym

Całą noc prześpiewała gardłkiem swym ucieszonym”Jan Kochanowski „Tren VI”

SŁOWOTWÓRCZE ŚRODKI STYLISTYCZNE

2. WYRAZY ZGRUBIAŁE

ZGRUBIENIA, Np. lizus, dzikus, obdartus, brudas, staruch, chłopisko.

3. POWTÓRZENIE• ANAFORA

POWTARZANIE SŁÓW LUB ZESPOŁÓW SŁÓW NA POCZĄTKU KOLEJNYCH WERSÓW,

Np. „To ja, Kasandra.A to jest moje miasto nad popiołem.

A to jest moja laska i wstążki prorockie,A to jest moja głowa pełna wątpliwości.”

Wisława Szymborska „Monolog dla Kasandry”

• EPIFORAPOWTARZANIE SŁÓW LUB ZESPOŁÓW SŁÓW

NA KOŃCU KOLEJNYCH WERSÓW,

Np. „I chcesz tu z króla uczynić żebraka?Już mię z postaci masz prawie żebrakiem.Jeszcze chcesz serca mego żebraniny?”

Juliusz Słowacki „Lilla Weneda”

4. SYNONIMY

NAGROMADZENIE WYRAZÓW BLISKOZNACZNYCH,

Np. pismo, bazgranina, bazgroły, gryzmoły.

5. NEOLOGIZMY

STWORZONE NA POTRZEBY UTWORU NOWE SŁOWA,

Np. „Wówczas demon zieleni wszechleśnym powiewemOgarnął go, gdy w drodze przystanął pod drzewem,

I wabił nieustannych rozkwitów pośpiechemI nęcił ust zdyszanych tajemnym bezśmiechem,I czarował zniszczotą wonnych niedowcieleń,

I kusił coraz głębiej – w tę zieleń, w tę zieleń.”Bolesław Leśmian „Topielec”

6. ARCHAIZMY, DIALEKTYZMY, WULGARYZMY.

SKŁADNIOWE ŚRODKI STYLISTYCZNE

1. ANTYTEZA

ZESTAWIENIE PRZECIWSTAWNYCH POJĘĆ, SĄDÓW,

Np. „Potępi was świętoszek, rozpustnik wyśmieje.”Adam Mickiewicz

2. PYTANIE RETORYCZNE

TWIERDZENIE W FORMIE PYTANIA, NIEWYMAGAJĄCE ODPOWIEDZI,

Np. „O rzadki darze przedziwnej wymowy,Któż ci się oprzeć, któż sprzeciwić zdoła?”

Ignacy Krasicki „Monachomachia”

3. APOSTROFA

BEZPOŚREDNI ZWROT DO PRZEDMIOTU, POJĘCIA ABSTRAKCYJNEGO, OSOBY LUB BÓSTWA,

Np. „Ty jesteś jak paryska Nike z Samotraki,o miłości nieuciszona!”

Maria Pawlikowska – Jasnorzewska „Nike”

INWOKACJA

WEZWANIE DO MUZ LUB BOGA Z PROŚBĄ O POMOC PRZY TWORZENIU DZIEŁA; WYSTĘPUJE NA POCZĄTKU UTWORU,

Np. „Muzo! męża wyśpiewaj, co święty gród TroiZburzywszy, długo błądził.”

Homer „Odyseja”

4. WYKRZYKNIENIE

STOSOWANIE ZDAŃ WYKRZYKNIKOWYCHLUB RÓWNOWAŻNIKÓW ZDAŃ WYRAŻAJĄCYCH UCZUCIA,

Np. „Potęgi! Prawdy! – Życia! –Promiennych myśli! – Serca bicia!

Natchnienie, co do czynów budzi! – Natury! – Ludzi!”

L. Sowiński „Do liryków dzisiejszych”

5. PARALELIZM

UKŁADY ZDAŃ O TAKIEJ SAMEJ LUB PODOBNEJ BUDOWIE,

Np. „Wieczór jest taki spóźniony,Wicher jest taki zmęczony, (…)”

Kazimiera Iłłakowiczówna „Wieczór”