Νικητας ο Α΄, αρχιεπίσκοπος Χαλκηδόνος

ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΠΕΡΔΙΚΑΡΗ

Τοιχογραφία Ρωσικού ναού

(17ος αιώνας)

Ένας άγνωστος άγιος

1. Δεν αναφέρεται στο «Μηνολόγιο του

Βασιλείου του Β΄» (985μ.Χ.)

2. Δεν αναφέρεται στον «Συναξαριστή

των Δώδεκα μηνών του ενιαυτού» του

Άγιου Νικόδήμου του Αγιορείτη

(1805μ.Χ.)

3. Δεν αναφέρεται στα σύγχρονα

ημερολόγια και συναξάρια της

Εκκλησίας της Ελλάδας

Πώς προκύπτει η ύπαρξή του;

1. Αναφέρεται σε παλαιά Σλαβικά συναξάρια.

2. Αναφέρεται σε μηναίο του μοναστηρίου του Αγίου Σάββα (Παλαιστίνη) γραμμένο από τον πατριάρχη Ιεροσολύμων Δωρόθεο (1389μ.Χ.)

3. Αναφέρεται στους Λαυρεωτικούς κώδικες (Codex Athous Laurae) Δ39, Θ87, Δ36, Ω147. Οι δύο τελευταίοι εμπεριέχουν και την ακολουθία του.

4. Η μνήμη του τιμάται σε όλες τις Ορθόδοξες Εκκλησίες της Ανατ. Ευρώπης (28η Μαΐου).

Πώς προκύπτει η ύπαρξή του; (ΙΙ)

5. Σώζεται η ακολουθία του -ως αγίου-

γραμμένη από τον Ιωσήφ τον Υμνογράφο

(816-886μ.Χ.), η οποία ανακαλύφθηκε σε

χειρόγραφο μηναίο της Λαύρας του Αγ. Σάββα

(Παλαιστίνη), του ΙΒ΄ αιώνα.

(Την ακολουθία αυτή ανακάλυψε ο μελετητής της

Ιεροσολυμιτικής Βιβλιοθήκης Αθανάσιος Παπαδόπουλος-

Κεραμεύς και την δημοσίευσε το 1896).

Ιερά μονή Αγ. Σάββα (Παλαιστίνη)

Συνοπτικά οι πηγές του βίου του

1. Η ακολουθία του.

(Βλ. «Ο εν Κων/νουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος», τ.26 (1896), σελ.38-42.)

2. Τα συναξάρια της Σερβικής Εκκλησίας

(Βλ. Ν. Velimirovic, “The Prologue From Ochrid” Lazarica press, 1985)

3. Τα συναξάρια της Ρωσικής Εκκλησίας

(Βλ. S. V. Bulgakov “Nastol’naya Kniga Svyaschennsluzhiteiya”, Moscow Patriarchate, 1993

Συνοπτικά συμπεράσματα (Ι) Άγιος της εποχής της εικονομαχίας.

Τα συναξάρια τον τοποθετούν την περίοδο της αυτοκρατορίας του Λέοντα του Ε΄ του Αρμένιου (813-820), κατά την β΄ περίοδο της εικονομαχίας*.

*Ορισμένοι ωστόσο σύγχρονοι ερευνητές, βασιζόμενοι σε στοιχεία της εποχής για την μητρόπολη Χαλκηδόνος, θεωρούν ότι αυτό δεν ισχύει και τοποθετούν τη θητεία του την α΄περίοδο της εικονομαχίας (726-787)

Είχε ακολουθήσει το μοναστικό βίο από μικρή ηλικία και διεκρίθη σ’ αυτόν.

Η ιεραρχική του θητεία υπήρξε άμεμπτος, οι χειρισμοί του χαρακτηρίζονται σοφοί.

Ακόμη και εν ζωή, εθεωρείτο άγιος.

Κύριος στόχος της ζωής του υπήρξε, η προσπάθεια να απαλύνει τον πόνο των αναξιοπαθούντων, στην περιοχή του.

Συνοπτικά συμπεράσματα (ΙΙ)

Ήρθε σε σύγκρουση με την θρησκευτική πολιτική του εικονομάχου αυτοκράτορα και γι αυτό υπέστη διώξεις.

Μαζί με τον Νικήτα υπέστησαν διώξεις και συγγενικά του πρόσωπα που συνεορτάζουν μ’ αυτόν, συγκεκριμένα:

Ο αδελφός του και «ιερουργός» Ιγνάτιος

Ο «κατά σάρκα» συγγενής του Νικήτας

Ο «κατά σάρκα» συγγενής του Φαυστίνος

Ο Άγιος Νικήτας αρχιεπίσκοπος

Χαλκηδόνος (1848)

Οι διώξεις και ο θάνατος

Από την ακολουθία του αγίου δεν προκύπτει αν ο θάνατός του ήταν αποτέλεσμα της βίαιης συμπεριφοράς των διωκτών του, οπότε θα πρέπει να θεωρηθεί μάρτυρας.

Τα σλαβικά συναξάρια, τον εντάσσουν στην κατηγορία των ομολογητών- όπως άλλωστε και την πλειοψηφία των αγίων της περιόδου αυτής- και αναφέρουν ότι ο θάνατός του επήλθε αργότερα (περί τα μέσα του 9ου μ. Χ. αιώνα) σε κάποια φυλακή ή εξορία.

Άγιος Νικήτας ο μάρτυρας;

Σε χειρόγραφο Βυζαντινό συναξάριο της εκκλησίας της Κων/νουπόλεως, του ΙΔ΄ μ. Χ. αιώνα, που σώζεται σε βιβλιοθήκη της Βιέννης, αναγράφεται ότι την 28η Μαΐου, εορτάζεται η μνήμη του «αγίου Νικήτα του μάρτυρος».

Με δεδομένο ότι την ημέρα αυτή εορτάζεται η μνήμη του αρχιεπισκόπου Χαλκηδόνος, είναι δυνατόν να είναι αυτός ο Νικήτας ο μάρτυρας;

Υπήρξαν άγιοι μάρτυρες κατά την

περίοδο της εικονομαχίας;

Π.χ. ο άγιος Στέφανος ο νεώτερος θεωρείται

μάρτυρας της ορθόδοξης εκκλησίας που

μαρτύρησε το 764 μ. Χ., (α΄περίοδος της

εικονομαχίας).

Η δεύτερη περίοδος της εικονομαχίας

θεωρείται, γενικά, πιο ήπια, αλλά σήμερα είναι

ευρέως αποδεκτό, ότι από το έτος 816 και

μετά, ασκήθηκαν σημαντικές διώξεις σε

εικονόφιλους ιεράρχες, όχι μόνο στη

Κων/νούπολη, αλλά και στη περιφέρεια.

Ένας άγιος της μητρόπολης

Χαλκηδόνος; «Τον βίον του αγ. Νικήτα γνωρίζομεν μόνον εκ

των τυπουμένων ασμάτων, ως εκφράσεις τινάς φανερώνουσιν ότι ήκμασε επί των εικονομάχων. Σημειωτέον και τούτο, ότι εν τω τετάρτω τροπαρίω της Η΄ ωδής, ο ποιητής λέγει προς τον άγιον «πρόστηθι πάντοτε ης εκτίσω ποίμνης». Ενταύθα πάντως εννοείται σαφώς ο της Χαλκηδόνος ορθόδοξος λαός, ον εποίμενε και προδήλως ο Ιωσήφ εποίησε τον ασματικόν του Νικήτα κανόνα δια τους Χαλκηδόνιους…»

Αθαν. Παπαδόπουλος-Κεραμευς, 1896

Σώζεται το λείψανό του και

συνδέεται με θαυματα;

«Θαυμάτων επαναστράπτεις χάριτας

τοις προσπελάζουσι την ιερά σου πάντοτε

σορώ, αντί κόπων και πόνων σου

παρά Θεού αντίδοσιν ταύτην, παμμακαρ,

κομισάμενος»

3ο τροπάριο, Α΄ ωδής

Σημαντική πληροφορία

Ο Ιωσήφ ο Υμνογράφος έγραψε την ακολουθία του Νικήτα Χαλκηδόνος, χάριν ενοριτών της επαρχίας αυτής.

Οι πιστοί που έκαναν χρήση αυτής της ακολουθίας διέθεταν λατρευτικό χώρο όπου φυλάσσονταν και το θαυματουργό λείψανο του Αγίου

Με βάσει τις μέχρι σήμερα ιστορικές πληροφορίες δεν φαίνεται να υπήρχε τέτοιος ναός στη πόλη της Χαλκηδόνας.

Μια σχετικά παλαιά αναφορά

Στις 6-6-1724, ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων

Χρύσανθος (Νοταράς) επισκέφθηκε την πόλη

της Αρετσούς, στα πλαίσια μιας περιοδείας του

στο Χριστιανικό πληθυσμό της περιοχής, για να

ζητήσει απ’ αυτούς, την οικονομική ενίσχυση

της Εκκλησίας του.

Ο Χρύσανθος αναφέρει την ύπαρξη τριών

ιερών ναών στην πόλη της Αρετσούς, μία εκ

των οποίων ήταν ο «Άγιος Νικήτας»

Αρετσού ή Ρύσιον

Η Αρετσού (γνωστή κατά την Βυζαντινή εποχή ως «Ρύσιον»), στην είσοδο του κόλπου της Νικομήδειας, ανήκε στη Μητρόπολη της Χαλκηδόνας.

Μέχρι την ανταλλαγή των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, δηλαδή την τρίτη δεκαετία του περασμένου αιώνα, εποικιζόταν κατά πλειοψηφία από σχετικά εύπορο Ελληνικό πληθυσμό που διαβιούσε ειρηνικά και τηρούσε τις θρησκευτικές παραδόσεις.

Η πόλη θεωρείται σημαντικός λιμένας της περιοχής.

Εκκλησία αγίου Νικήτα

Η εκκλησία του Αγίου Νικήτα είναι γνωστό ότι σωζόταν στην πόλη μέχρι την μεγάλη πυρκαγιά του 1910, οπότε και καταστράφηκε. Εντός του ναού αυτού, υπήρχαν έγγλυφα Βυζαντινής τέχνης διαφόρων παραστάσεων, καθώς και κιονόκρανα με επιγραφές δυσανάγνωστες, απόδειξη ότι προέρχονταν από την Βυζαντινή ιστορική περίοδο

Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η ύπαρξη στο ναό δύο Βυζαντινών κιόνων του Ι-ΙΑ΄ αιώνος, γεγονός που αποτελεί ένδειξη της παλαιότητάς του, καθώς και μία μαρμάρινη σαρκοφάγος, η οποία δεν έχει χρονολογηθεί και η οποία χρησιμοποιούταν «ως βρύση και ως θολωτό Βυζαντινό φρεάτιο από το οποίο υδρευόταν το μεγαλύτερο τμήμα του οικισμού».

Η σαρκοφάγος του Αγίου;

-Και το λείψανο;

Ο ιστορικός Μαρίνος Σανούδος ο νεώτερος αναφέρει την άφιξη στη Βενετία του ιερού λειψάνου του «Αγίου Νικήτα του Μάρτυρος» από τη περιοχή της Νικομήδειας.

Το ιερό σκήνωμα που σώζεται μέχρι σήμερα, τοποθετήθηκε στην Αγία Τράπεζα της Εκκλησίας του Αρχαγγέλου Ραφαήλ και φαίνεται ότι υπήρξε αιτία μεγάλου προβληματισμού για τους λογίους της εποχής, καθώς ο μόνος γνωστός μάρτυρας με το όνομα αυτό, ήταν ο μεγαλομάρτυρας Νικήτας, ο εκ Γότθων, του οποίου το λείψανο ήδη φιλοξενούταν σε γειτονική εκκλησία της Πόλεως της Βενετίας, συγκεκριμένα τον Άγιο Νικόλαο των εκλιπαρούντων (San Nicolò dei Mendicoli)

Ο ιστορικος δεν προσδιορίζει τον χρόνο άφιξης του σκηνώματος στην Πόλη. Οι πληροφορίες εδώ είναι ασαφείς, πιθανολογείται το έτος 1466, αλλά αναφέρονται γεγονότα που σχετίζονται με την παρουσία του λειψάνου του Αγίου στη Βενετία και έλαβαν χώρα το 1426, ακόμα και το 1344.

Μεταφέρθηκε στη Βενετία;

Τελικά, οι σοφοί της εποχής θεώρησαν ότι το παραληφθέν σκήνωμα ανήκε στο Νικήτα, γιό του αυτοκράτορα Μαξιμιανού, ένα νεαρό μάρτυρα του 3ου μ.Χ. αιώνα.

Το σκήνωμα του Αγίου συνδέθηκε με πολλά θαύματα που έλαβαν χώρα στην πόλη της Βενετίας.

Ο νέος άγιος έτυχε μεγάλων τιμών και λατρείας στη πόλη αυτή και σε όλο τον μεσαιωνικό χριστιανικό κόσμο, ιδίως όμως στη Ρωσία μετά τον ΙΕ΄ αιώνα.

«Αγ. Νικήτας», εικόνα του16ου

αιώνα της Ρωσικής Εκκλησίας

Επίσκοπος & Μάρτυρας

Ωστόσο, μια σύγχρονη ανθρωπολογική μελέτη των λειψάνων (1995), απέκλεισε το ενδεχόμενο αυτό, καθώς απέδειξε ότι το σκήνωμα δεν ανήκει σε κάποιο παιδί, αλλά σε άνδρα μεγάλης ηλικίας

Όπως αναφέρουν οι ερευνητές, η λάρνακα με το λείψανο είναι αφιερωμένη «στο Άγιο Νικήτα, επίσκοπο και μάρτυρα» και τα δύο του χέρια έχουν τρυπηθεί , στο ύψος των αγκώνων (ένδειξη μαρτυρίου;)

Βλ. Quaderni di Scienze Antropologiche, 21 (1995), p. 38-41

Ταύτιση αγιογραφικών προφίλ

Η σύγχρονη επιστημονική άποψη εξ άλλου για τον άγιο Νικήτα Νικομήδειας, βασιζόμενη σε εκτενή μελέτη του βίου του, όπως συναντάται σε βυζαντινά χειρόγραφα είναι ότι:

«Ως άγιος της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας ταυτίζεται ουσιαστικά με τον Μεγαλομάρτυρα Νικήτα, τον εκ Γότθων»

Βλ.: Marcovic M. (2008): “St. Niketas the Goth and St. Niketas of Nikomedeia…” Zbornik Matice Srpske za Likovne Umetnosti, 36, 19-42

Συμπερασματικα (Ι):

Διετέλεσε Μητροπολίτης Χαλκηδόνος την περίοδο της εικονομαχίας (8ος-9ος μ.Χ αιώνας)

Υπέστη μαρτύρια τόσον ο ίδιος όσο και συγγενικά του πρόσωπα λόγω άρνησης του να συμμορφωθεί στις εντολές της εικονομαχικής εξουσίας.

Μετά τον θάνατο του ανακηρύχτηκε άγιος και αναγέρθηκε ναός προς τιμή του στην Αρετσού (τότε «Ρύσιο»), πόλη της μητρόπολής του στην είσοδο του κόλπου της Νικομήδειας

Συμπερασματικα (ΙΙ)

Συνετέθη ακολουθία του από τον Ιωσήφ τον Υμνογράφο που ψάλετε προς τιμήν του την 28η Μαΐου, ημέρα εορτασμού της μνήμης του

Το λείψανό του διατηρήθηκε σε μαρμάρινη σαρκοφάγο, εντός του χώρου λατρείας του και θεωρούταν θαυματουργό από τους πιστούς.

Κάποια στιγμή, μετά την πτώση του Βυζαντίου (14-15ος μ.Χ. αιώνας) το ιερό λείψανο φυγαδεύτηκε στη Βενετία και τοποθετήθηκε στην αγία τράπεζα του ναού του Αρχαγγέλου Ραφαήλ, στη περιοχή Dorsoduro της πόλεως, όπου βρίσκεται μέχρι σήμερα.

Ο ναός του Αγίου, παρέμεινε εν λειτουργία στην πόλη της Αρετσούς, μέχρι το 1910, οπότε κατεστράφη ολοσχερώς από την μεγάλη πυρκαγιά που έπληξε τη πόλη.

Η εκκλησία του Αρχαγγέλου

Ραφαήλ στη Βενετία

Ο ναός του Αγίου στη Λευκαδα (Ι)

Ιδρύθηκε- άγνωστο από ποιους- στην

έρημη τότε ΒΔ ακτή, πιθανότατα στις αρχές

του 18ου αιώνα, στη τοποθεσία «κόντρος

του γλυκού νερού»

Η περιοχή εμφανίζεται με το όνομα «Άγιος

Νικήτας» πρώτη φορά επί Αγγλοκρατίας

στις αρχες της 2ης δεκαετίας του 19ου αιώνα.

Το ίδιο όνομα λαμβάνει τότε και ο

νεοϊδρυθείς οικισμός στην περιοχή.

Ο ναός του Αγίου στη Λευκαδα (ΙΙ)

Κατόπιν ενεργειών του μητροπολίτη Λευκάδος και Αγίας Μαύρας, Ευγενίου του B΄ (Φέτση) -κατοίκου της περιοχής- και σε συνεννόηση με πατέρες-μελετητές που μόναζαν στο (Τουρκοκρατούμενο τότε) Άγιο Όρος, περί το 1840, ανεγέρθη νέος ναός, ως ενοριακός του νεοϊδρυθέντος χωριού ο οποίος αφιερώθηκε στον επίσκοπο Χαλκηδόνος Νικήτα, φιλοτεχνήθηκε η εικόνα του (από αγιογράφο της περιοχής, 1848) και συντέθηκε ακολουθία αυτού (από μοναχό του Αγίου Όρους, 1861)

Δεν τεκμηριώνεται ωστόσο, κάποια σχέση της περιοχής με την εκκλησία του Αγίου (στην Ανατολή) ή με το λείψανο του Αγίου (στη Δύση)

1

2

1: παλαιά θέση ι. ναού

2: νεώτερη θέση (1840)

Πιθανή προέλευση του αρχικού

κτίσματος Υπάρχουν τα εξής δεδομένα :

1.Ο ναός πρωτοεμφανίζεται σε χάρτη που ενσωματώθηκε στο Ενετικό Κτηματολόγιο του Δήμου Καρυάς (Λευκάδας) και συντάχθηκε το 1724.

2. Δεν υπάρχει σε παλαιότερους χάρτες της περιοχής, ενώ αντίθετα επιβεβαιώνεται η ύπαρξή του σε νεώτερους χάρτες.

3. Η τοπική θρησκευτική παράδοση απεικόνιζε πάντοτε τον Άγιο Νικήτα ως «ηλικιωμένο άγιο» και όχι ως νεαρό πολεμιστή (βλ. Αγ. Νικήτας ο Γότθος). Το γεγονός αυτό μάλιστα φαίνεται ότι προβλημάτισε ιδιαίτερα στις τοπικές θρησκευτικές αρχές, τον 19ο αιώνα, οπότε και ιδρύθηκε ο ομώνυμος οικισμός.

Κτηματολόγιο Καρυάς 1724

1

Πιθανή προέλευση του αρχικού

κτίσματος (ΙΙ)

Εφ’ όσον οικοδομήθηκε την περίοδο της Ενετοκρατίας ο ναός του Αγίου Νικήτα (chiesa di S. Nichita) μπορεί να ήταν:

1. Ορθόδοξος ναός προς τιμή του Αγ. Νικήτα Χαλκηδόνος, ιδρυθείς από Δαλματούς Ορθοδόξους που διήλθαν από την περιοχή για εμπορικούς ή στρατιωτικούς σκοπούς (βλ. Stradioti ). Είναι γνωστό ότι η λατρεία του Αγίου, διατηρήθηκε στις σλαβικές εκκλησίες.

Άγ. Νικήτας επ. Χαλκηδόνος

(εικόνα Σερβικής Εκκλησίας)

Πιθανή προέλευση του αρχικού

κτίσματος (ΙΙΙ)

2. Καθολικός ναός προς τιμήν άλλου ομώνυμου αγίου, της Δυτικής Εκκλησίας, αφού ο Χαλκηδόνος είναι άγνωστος στην Εκκλησία αυτή. Π.χ. ο αρχιεπίσκοπος της Aquileia Νικήτας που έζησε περί τα μέσα του 5ου αιώνα στη περιοχή της Βενετίας ή ο επίσκοπος της Remesiana Νικήτας (335-414) που συνέθεσε τον δοξαστικό ύμνο των Λατίνων «Te Deum».

O Άγιος Νικήτας επίσκοπος Remesiana,

άγιος της Δυτικής Εκκλησίας και της

Ρουμανικής Ορθοδοξης Εκκλησίας

ΤΕΛΟΣ. Ευχαριστώ για τη προσοχή σας!