، شبکه آموزشی پژوهشی دانشجویان ، شبکه آموزشی پژوهشی دانشجویان مادسیجمادسیجایرانایران

MadMadsgsg.com.com

مادسیج یعنی دهکده علم و دانش ایران!!مادسیج یعنی دهکده علم و دانش ایران!!•

به نام خداوند جان و به نام خداوند جان و خردخرد

به نام خداوند جان و به نام خداوند جان و خردخرد

همكاران عزيز ومحترم سالمهمكاران عزيز ومحترم سالم

ضمن تقدير و تشكر از زحمات شما عزيزان به عرض برسانم ضمن تقدير و تشكر از زحمات شما عزيزان به عرض برسانم كاري كه پيش روي شماست گزيده اي از آرايه هاي ادبي مي كاري كه پيش روي شماست گزيده اي از آرايه هاي ادبي مي

باشد اميدوارم كه مورد عنايت شما سروران گرامي قرار گيرد . باشد اميدوارم كه مورد عنايت شما سروران گرامي قرار گيرد .

بصيــري بصيــري

همكاران عزيز ومحترم سالمهمكاران عزيز ومحترم سالم

ضمن تقدير و تشكر از زحمات شما عزيزان به عرض برسانم ضمن تقدير و تشكر از زحمات شما عزيزان به عرض برسانم كاري كه پيش روي شماست گزيده اي از آرايه هاي ادبي مي كاري كه پيش روي شماست گزيده اي از آرايه هاي ادبي مي

باشد اميدوارم كه مورد عنايت شما سروران گرامي قرار گيرد . باشد اميدوارم كه مورد عنايت شما سروران گرامي قرار گيرد .

بصيــري بصيــري

آرايــــه هاي ادبيآرايــــه هاي ادبي

الف ( بديعالف ( بديع » آرايه هاي ادبي «» آرايه هاي ادبي « ب ( بيانب ( بيان

الف ( بديع علمي است كه به باز شناسي •آرايه هاي لفظي و معنوي مي پردازد .

: بديع بر دو نوع است•- آرايه هاي 2- آرايه هاي لفظي 1•

معنوييعني زيبايي كالم كه با آرايه هاي لفظي :•

لفظ انجام مي شود . واج آرايي ، : آرايه هاي لفظي عبارتنداز•

سجع ، ترصيع ، جناس ، قلب ، ملمع .

:: واج آرايي ) نغمه ي حروف (واج آرايي ) نغمه ي حروف ( تكرار يك واج ) صامت يا مصوت ( است ، در تكرار يك واج ) صامت يا مصوت ( است ، در

كلمه هاي يك مصراع يا يك بيت يا عبارت نثر به كلمه هاي يك مصراع يا يك بيت يا عبارت نثر به آفريننده ي آفريننده ي گونه اي كه كالم را آهنگين مي كند و گونه اي كه كالم را آهنگين مي كند و

تاثير سخن بيافزايد اين تكرار تاثير سخن بيافزايد اين تكرار موسيقي دروني باشد و بر موسيقي دروني باشد و بر

ي واج ها را » واج آرايي « گويند . ي واج ها را » واج آرايي « گويند .آگاهانهآگاهانه

در اين بيت تكرار واج » خ « و » ز « باعث : توضيح•ايجاد موسيقي دروني شده است .

در زبان فارسي بيست و نه واج داريم / ) بيست : توجه•و سه صامت و شش مصوت (

صامت ها همان حروف الفباي فارسي هستند و مصوت •ها » ـــ « و » ا « ، » ي « ، » و « مي باشند .

هنگام خزان است آريد كهخيزيد و خز : مثال• باد خنـك از جـانب خـوارزم وزان اسـت•

آوردن كلماتي در پايان جمله هاي : : سجعسجعنثر كه در وزن يا حرف يا حرف آخر يا هر دو

. ) وزن و حرف آخر ( با هم يكسان باشدمنت خداي را عـزووجل : 1مثال •

كه طاعتـش موجب قـربت است و به شكر اندرش مزيد نعمت .

) فعل » است « به قرينه ي (لفظي حذف شده است .

• خـالف راه صواب است : 2مثال •

و نقض راي اولـوااللباب » است « )حذف لفظي ( ذوالفقـار علي

در نيـام ) باشد ( و زبان سعدي در كام » باشد « ) حذف

معنوي ( .

فعل » باشد « در دو : توضيح •جمله ي پاياني به قرينه ي

معنوي حذف شده است.توجه : به نثر مسجع ، نثر •

آهنگين نيز مي گويند . •

سجع در كالمي ديده مي : 1نكته •شود كه حداقل دو جمله باشد يا دو

. قسمت باشدسجع باعث آهنگين شدن : 2نكته •

نثر مي شود به گونه اي كه دو يا چند جمله را هماهنگ سازد .

سجع در نثر حكم قافيه در : 3نكته •شعر را دارد .

اگر در پايان جمله ها : 4نكته •كلمات تكراري وجود داشته باشد ، سجع پيش از آن مي

آيد . : مثال•الهي اگر بهشت چون چشم و •

چراغ است بــي ديــدار تــو درد و داغ اســت•گاهي در جمالت : 5نكته •

سجع ممكن است افعال به قرينه ي لفظي يا معنوي

حذف شوند .

سجع» سجع» انواع « «انواع

متوازن ( الف• فقط : سجع سجع كلمات كه است آندارند . داشته اشتراك وزن در

است و دين بي ملك باطلملك بي دين : مثال• .ضايع

لذا : توضيح• باشند مي بلند هجاي داراي كلمه دو هراند . وزن هم

علم : مثال• مال عزيز طالب طالب و .ذليلاستهجا » « » « : توضيح• دو داراي ذليل و عزيز ي كلمه دو

وزن . در لذا هستند كشيده يكي و كوتاه يكي ،يكسانند .

مطرف مطرف سجع سجعمطرف ب ( • سجع : سجع كلمات كه است آن

در پاياني فقط حروف يا اشتراك حرف هم بادارند .

را : مثال • آنكه غايتمحبت بهر از نيسترا نيست . نهايت محبوب

و » « : توضيح• هجا دو داراي غايت ي كلمهپس » « باشد مي هجا سه داراي نهايت ي كلمهآخر حرف در فقط بلكه نيستند وزن هم كلمه دو

اند . مشترك

متوازي متوازي سجع سجعبه سجعي گفته مي شود كه كلمات : سجع متوازي( ج •

سجع هم در حرف پاياني و هم در وزن يكسان مي باشند .

باران رحمت بي حسابش همه را رسيده و خوان : مثال•نعمت بي دريغش همه جا كشيده .

از آن جائيكه سجع متوازي ، زيباتر و خوش آهنگ تر : توجه•است و در متون فارسي كاربرد بيشتري دارد . لذا شناخت اين

يlت تر مي باشد . lنوع سجع براي دانش آموزان عزيز با اهم : اوlلين با سجع در مناجات نامه نمونه هايي از آثار مسجع•

خواجه عبدالله انصاري ) قرن پنجم ( به كار گرفته شد و بعدها سعدي در » گلستان « ، جامي در » بهارستان « ، نصرالله

منشي در » كليله و دمنه « آن را به حد كمال خود رساندند . و در ادامه كساني چون قائم مقام فراهاني در » منشئأت « و

قاآني در كتاب » پريشان « از آنها پيروي كردند .

ترصيعترصيع

ترصيع •با مصراع ديگر يا جمله اي آن است كه كلمات مصراعي

با جمله ي ديگر ، در وزن و حروف پاياني يكسان باشد ) غير از واژگان تكراري بقيه كلمات با هم سجع متوازي

دارند . (

اي منــور بـه تـو نجـوم جـالل : 1مثال •وي مقـرر بـه تـو رسـوم كمـال •

: باران رحمت بي حسابش همه را رسيده و 2مثال •خوان نعمت بي دريغش همه جا كشيده

جناس» « جناس» «انواع انواع : آن است كه دو كلمه جناس از نظر شكل ظاهري و جناس تامالف( •

تلفظ كامال̀ يكسان ، اما از جهت معني با هم فرق دارند . جـان مـا در بوتــه ي سـودا نهـاد ما نهـاد :عشـق شـوري در مثال•

نهــاد وجود و سرشت قرارداد•

بهـرام گرفت گورمي گرفتي همه عمر ديدي كه چگونه گور بهـرام كه گور خر •

قبر

شير ، شيركار پاكان را قيـاس از خـود مگير گر چه باشد در نوشتن شير

خوردني نام حيوان به كار مي رود . نثر و هم درشعر : جناس هم در نكته•

انواع جناس انواع جناس ناقصناقص

- جناس ناقص اختالفي 1•- جناس ناقص حركتي 2 •- جناس ناقص افزايشي3 •

جناس ناقص اختالفيجناس ناقص اختالفيآن است كه دو كلمه جناس : جناس ناقص اختالفي•

در حرف اوjل ، وسط يا آخر با هم اختالف داشته . باشند

است خانه ما را تنگ است اي برادر تنگ: مثال• است اي برادر ننگ بر جاي ما بيگانه •) براي حرف اوjل ( • آويختـه چوك زشاخ درخت خـويشتن •) براي حرف آميخته زاغ سيـه بـر دو بـال غاليه •

وسط (

جناس ناقص جناس ناقص حركتيحركتي

آن است كه دو : جناس ناقص حركتي•كلمه جناس عالوه بر معني در حركت

) مصوت كوتاه ( نيز با هم اختالف . دارند

ايـن چـه ژاژ است چه كفر است و: مثال•فشار

فشار پنبه اي در دهـــان خـود –

جناس ناقص جناس ناقص افزايشيافزايشي

آن است : جناس ناقص افزايشي•كه دو كلمه جناس عالوه بر معني ،

در تعداد حروف نيز متفاوت اند بطوري كه يكي از كلمات جناس

حرفي در اوjل ، وسط يا آخر نسبت به كلمه هاي ديگر اضافه دارد .

ايـن ره ، آن زاد راه و آن منزل است : مثال•بيــارو بيــا ،مــرد رهــي اگــر •

قلبقلبآ ن است كه نويسنده با جابه جا قلب•

كردن اجزاي يك تركيب وصفي يا اضافي ، تركيب تازه و زيبايي را با معاني جديد

به وجود به وجود آورد و به كنار هم قرار دادن اين دو تركيب به كالم خويش

ارزش هنري ببخشد . اعتدال روحو روح اعتدال حافظ مظهر: مثال•

اقوام ايراني است . گاهي ممكن است اجزاي تشكيل دهنده ي : نكته•

آرايه « بصورت يك تركيب وصفي يا اضافي قلب»•

نباشد .

ملمــعملمــع ملمع•آن است كه شاعر فارسي زبان يك مصراع يا يك بيت از •

شعر خود را به زبان ديگري ) معموًال̀ به زبان عربي ( . بسرايد

سل المصـانع ركبا̀ تهيـم في الغلوب : مثال• تو قدر آب چه داني كه در كنار فراتي•بركه ها و تاًالب هاي بيابان را از شتر سواراني : ترجمه *•

سر گشتگان بيابانند بپرس . ملمعدانش آموزان عزيز به خاطر بسپاريد كه در: توجه•

) هر زبان ديگر ( بايد سروده ي خود مصراع عربيبيت يا ( تضمينشاعر باشد نه اينكه از كسي يا جايي نقل قول )

كند .

بخش دومبخش دوم

آرايه هاي معنوي•يعني زينت و زيبايي كالم –

كه از طريق معني حاصل . شود

آرايه هاي معنويآرايه هاي معنويآرايه هاي معنوي •

تضاد ، مراعات نظير : عبارتنداز تلميح ، حس آميزي ، متناقض نما، ايهام ، ايهام ، اغراق ، تضمين،

، ارسال المثل ، تمثيل ، تناسبلف ، حسن تعليل ، اسلوب معادله

. و نشر

مراعات نظير ) تناسب (مراعات نظير ) تناسب (اگر گوينده در كالم خويش مجموعه اي از كلمات را •

بياورد كه به نوعي با هم تناسب و ارتباط داشته باشند ، آن را مراعات نظير گويند .

تناسب ميان كلمات مي تواند از نظر جنس ، : نكته•نوع ، مكان ، زمان ، همراهي و ... باشد .

بيشترين كاربرد مراعات نظير در شعر است : نكته•اما گاهي در نثر هم ديده مي شود .

بـرقصــد به نيلوفر در برشــاخ گـلرود : مثال• گلنـار هاصـد نـاز

) شاخ ، گل ، نيلوفر و گلنار ــــ مراعات نظير ( •آرايه هاي مراعات نظير ممكن است بين دو : نكته•

كلمه يا بيشتر اتفاق بيفتد .

تضاد ) طباق (تضاد ) طباق (

آوردن دو كلمه ي متضاد در سخن به گونه اي كه •سبب زيبايي كالم گردد .

: تضاد هم در شعر و هم در نثر بكار مي رود .نكته• آي كه كـاربـرون گو غيب اميد كه بد معتكف پرده ي صبح : مثال•

تار آخر شد شب• 1 2 2 1

: فعل ها نيز مي توانند آرايه تضاد را به وجود نكته•آورند

... .ببرد و آبرو آوردپروردگارا ! از خصلت طمع كه دنائت : مثال•

متناقض نما متناقض نما ) پارادكس () پارادكس (

است كه در كالم دو امر متضاد را به يك چيز آن•نسبت بدهيم به گونه اي كه ظاهرا̀ وجود يكي

نقض وجود ديگري باشد . شاعر اين امر متضاد را چنان هنرمندانه به كار مي برد كه قابل پذيرش

است . .است شوالي عريان جامه اش : مثال• « ، كه براي لباسواژه شوًال به معني » : توضيح•

« همراه عريانيپوشيدن بدن است و وقتي با » مي شود معني ضديت خود را از دست مي دهد .

حس آميزيحس آميزي

آميختن دو حس است در يك كالم به گونه اي كه •استفاده شود . و از يك حس به جاي حس ديگر

اين آميختگي سبب زيبايي سخن گردد . . گويم چه مي ببينمثال : •: شما سخن را با حس شنوايي در مي توضيح •

يابيد امjا گويند از شما مي خواهد سخن او را حس ببينيد كه به اين آميختگي حس ها ، »

« مي گويند .آميزي : خبر تلخي بود- روشني را مثالهاي ديگر•

بچشيم - با مزه نوشتن - آواي سبك و لطيف .

تلميحتلميحآن است كه گويند در ضمن كالم خويش به آيه ، •

حديث ، داستان ، واقعه ي تاريخي ، اسطوري و افسانه اي اشاره داشته باشد .

آسمـان بار امانت نتوانست كشيد : مثال• قـرعه ي فـال به نـام من ديوانه زدن •اشاره به آيه ي » انا عرضنا اًالمانه علي : توضيح•

السموات و اًالرض ... . « هم آرايه ي مراعات نظيرگاهي در آرايه ي تلميح ، : نكته•

به كار مي رود . شيرين بر سر راه است ، مباد ازبيستون : مثال• كنيد فرهاد خبـري گفتـه و غمگيـن دل•

تضمينتضمينآن است كه شاعر يا نويسنده در ميان كالم ) شعر يا نثر ( خود •

آيه ، حديث ، مصراع يا بيتي را از شاعر ديگر عينا̀ بياورد . اگر بيت يا مصراعي از شاعر ديگر به عنوان تضمين : نكته•

بياورد معموًال̀ نام آن شاعر به گونه اي ذكر مي شود . معموًال̀ عبارت تضمين شده داخل گيومه قرار مي : نكته•

گيرد . : هدف از تضمين•- اعتبار بخشيدن به سخن 1•- خالصه كردن مفاهيم گسترده و طوًالني 2•- ضمانت براي اثبات ادعا3• لسان غيبچـه زنـم چو نـاي هـردم زنـواي سـاز او دم كه : مثال•

خوشتر بنوازد اين نوا را » همه شب در اين اميدم كه نسيم صبحگاهي بـه پيـام آشنـايي •

بنـوازد ايـن نـوا را «

بيت دوم اين شعر را شهريار از حافظ تضمين كرده : توضيح•است .

اغراقاغراقآن است كه در وصف و ستايش يا ذم و نكوهش كسي يا •

چيزي افراط و زياده روي كنند ، چندان كه از حد عادت و معمول بگذرد .

اغراق هم در شعر و هم در نثر كاربرد دارد . : 1نكته •اغراق مناسب ترين آرايه براي تصوير كشيدن : 2نكته •

يك دنياي حماسي است . زيبايي اغـراق در اين است كه غيـر ممكن را : 3نكته •

طـوري ادا مي كنـد كه ممكن و درست به نظر مي رسد .اگـربشنـود نـام آهـن چو درياي آب -شـود كوه : مثال•

افـراسيـاب

ايهامايهامايهام در لغت به معناي درشك و گمان افكندن است اما در •

اصطالح علم بديع ، آوردن واژه اي است با حداقل دو معني مناسب كالم يكي نزديك به ذهن و ديگري دور از ذهن باشد و

معموًال̀ مقصود شاعر معني دور آن است و گاهي نيز هر دو معني مورد نظر مي باشد .

: ايهام نوعي بازي با ذهن است به گونه اي كه ذهن را بر 1نكته •سر دوراهي قرار مي دهد .

انتخاب يكي از دو معني ايهام در يك لحظه بر ذهن : 2نكته •دشوار است و اين امر باعث لذت بيشتر خواننده مي شود .

: شرط شناخت ايهام در آن است كه خواننده معاني 3نكته •مختلف يك واژه را بداند .

: حكايت لـب شيرين كالم فرهاد است شكنج طره ي مثال•ليلي مقام مجنون است

- خوشمزه و گوارا 1 واژه » شيرين « دو معني دارد : :توضيح•

- نام معشوقه ي فرهاد2 •

ايهام تناسبايهام تناسببه كار گيري واژه اي با حداقل دو معني كه : ايهام تناسب•

يك معني آن مورد نظر شاعر و پذيرفتني است و معني دارد . تناسبديگر با كلمه يا كلماتي از بيت يا عبارت

ايهام تناسب مجموعه اي از ايهام و مراعات نظير است .: نكته •چـون شبنم افتـاده بـدم پيش آفتاب مهرم به جان رسيد و به عيوق بر : 1مثال •

شدم دارد ، چون معني مورد نظر ايهام تناسب « مهرواژه ي » : توضيح •

« به مهر است اما غير از اين معني واژه ي »عشق و محبتشاعر « عيوق و آفتابمعني خورشيد است كه در اين صورت با واژه هاي »

تناسب دارد . گـر هـزار اسـت بلبـل اين بـاغ همـه را نغمـه و تـرانه يكـي : 2مثال •

اسـت- عدد هزار كه 2- بلبل 1 « به دو معني است : هزارواژه ي »: توضيح •

در اين جا منظور شاعر معني دوم است اما غير از معني فوق كلمه ي » « تناسب دارد . باغ ، نغمه و ترانه « با كلماتي چون » بلبل

تمثيلتمثيلآن است كه شاعر يا نويسنده به تناسب سخـن خـويش ، •

حكايـت ، داستـان يا نمونه و مثالي را ذكر مي كند تا از اين طريق ، مفاهيم و نظريات خود را به خواننده يا شنونده

منتقل نمايد و آنچه در اين ميان مهم است نتيجه ي تمثيل مي باشد كه مي تواند سرمشقي براي موارد متفاوت باشد

.در اين داستان ها و حكايات ) تمثيل ها ( هر يك از : نكته•

حيوانات يا اشيا و جمادات نماد و نشانه ي چيزي هستند .در درس عبرت از كتاب سال اوlل شير نماد حق و ًمثال•

قدرت مطلق ، گرگ نماد انسان هاي خود بين و گستاخ و روباه نماد انسان هاي عبرت پذير و تسليم شده مي باشند .

در كتاب پيش دانشگاهي مبحث حسب حال درسهاي •) افسانه ي عاشقي و تسلي خاطر ( هر دو داستاني

تمثيلي است كه اوlلي ، شاعر با آوردن داستاني تمثيلي اين نكته را يادآور شده است : » انسان بايد از موحبت عشق بر

خوردار باشد ودر داستان تسلي خاطر جامي در پي آن است كه اين نكته ي عرفاني را متذكر شود : » خاطر از ياد

معشوق پر كرد . «

المثل المثل ارسال ارسال

آگاهانه • را المثلي ضرب خود كالم در گـوينده اگـر ، شود المثل ضـرب ` بعدا او كالم يا و گيـرد كار به

است . المثل ارسال ي آرايه داراي گوييم ميخوش : 1مثال • دهي عشق به دل كه دم آن

بود دمينيست • استخاره هيچ حاجت خير كار دردجـــله : 2مثال • در و ميـكـن نيكــي تــو

انــدازبــاز • دهـــد بيــابانــت در ايــزد كـــهاست ) • المثل ضرب بيت ي ( همه

معادله معادله اسلوب معادله اسلوب معادله اسلوب اسلوب

آن است كه شاعر دو مصراع يك بيت را به گونه •اي هنرمندانه بيان كند كه در ظاهر هيچ گونه

ارتباطي با يكديگر ندارد اما وقتي به دو مصراع خوب دقت كنيم در مي يابيم كه مصراع دوم در حكم مصداقي براي مصراع اوlل است تا جايي

كه مي توان جاي دو مصراع را عوض كرد و ميان آن ها عالمت مساوي گذاشت و اين ارتباط معنايي نيز بر پايه ي تشبيه استوار است .

عيب پاكان زود بر مردم هويدا مي شود : 1مثال • موي اندر شير خالص زود پيدا مي شود•محـرم اين هوش جز بي هوش نيست : 2مثال • مرزبـان را مشتـري جـز گـوش نيــست •

تعليل تعليل حسن تعليل حسن تعليل حسن حسنآن است كه شاعر يا نويسنده براي سخن خود •

دليلي زيبا و شاعرانه مي آورد به گونه اي كه اين دليل ادبي قدرت قانع كردن مخاطب را

دارد . و اين علlت سازي مبتني بر تشبيه است .

دليلي كه شاعر براي ادعاي خود مي آورد در حقيقت : نكته•دليلي واقعي و عقالني نيست بلكه دليلي است بر پايه ي

ذوق و احساس شاعرانه .

نفحات صبح داني زچه روي دوست دارم : 1مثال • كه به روي دوست ماند كه برافكند نقابي •

شاعر دليل دوست داشتن روشني صبح را در اين : توضيح•مي داند كه به چهره ي معشوق او مي ماند آنگاه كه نقاب از

چهره بر مي دارد .

از صوفي پرسيدن هنگام غروب خورشيد : 2مثال •چرا زرد رو است ؟ گفت : از بيم جدايي

نـــشرنـــشروولــفلــفلف در لغت به معني پيچيدن و نشربه معني پراكندن است اما در •

اصطالح ادب آوردن دو يا چند كلمه است در بخشي از كالم كه . توضيح آن ها در بخش ديگر آمده است

كلماتي كه در بخش اوlل مي آيند ، » لف « و كلمـاتي كـه به : 1نكته •عنـوان توضيـح در بخـش دوم مي آيند ، » نشر « نام دارند .

هرگاه نظم و ترتيب بين كلمات » لف و نشر « رعايت شده : 2نكته •باشد ، آن را » لف و نشر مرتب « گويند و در غير اين صورت » لف

و نشر مشوش « خوانده مي شود .تا رفتنش ببينـم و گفتنش بشنـوم از پاي تا به سر : 1مثال •

همه سمع و بصر شدمواژه هاي » ببينم « و » بشنوم « لف است . و دو واژه ي » : توضيح•

سمع و بصر « نشر قرار گرفته است . چون كلمات » نشر« به ترتيب براي توضيح كلمات » لف « قرار نگرفته اند ، لذا به آن » لف و نشر

مشوش « گويند . ) بصر شدم تا ببينم ، سمع شدم تا بشنوم ( •دو كس دشمن ملك و دينند : پادشاه بي حلم و زاهد بي علم . : 2مثال • دوتركيب » دشمن ملك و دشمن دين « لف و دوتركيب » توضيح:•

پادشاه بي حلم و زاهد بي علم« نشر هستند . لذا چون توضيح » نشر « با » لف « برابر است . آن را » لف و نشر مرتب « گويند . ) پادشاه بي حلم دشمن ملك و زاهد بي علم دشمن دين هستند.(

بيانبيانادبي • هاي آرايه از اي شاخه بيان

شناخته آن اي واسطه به و استبه چگونه را معني يك كه شود مي

كرد . ادا توان مي مختلف طريق

مباحث • شامل ، : بيان تشبيهكنايه و مجاز ، . استعاره

تشبيهتشبيهتشبيهتشبيهيعني مانند كردن چيزي به •

چيز ديگر كه به جهت داشتن صفت يا صفاتي با هم

.مشترك باشند

هر تشبيه داراي چهار ركن يا پايه هر تشبيه داراي چهار ركن يا پايه است :است :

: كلمه اي كه آن مشبه - 1•را به كلمه اي ديگر تشبيه

مي كنيم . كلمه اي كه : مشبه به -2 •

كلمه ي ديگر به آن تشبيه مي شود .

كلمات يا : ادات تشبيه -3 •واژه هايي هستند كه نشان دهنده ي پيوند شباهت مي

باشند و عبارتنداز : همچون ، چون ، مثل ، مانند ، به

سان ، شبيه ، نظير ، همانند ، به كردار و ... .

صفت يا وجه شبه :- 4•ويژگي مشترك بيت مشبه

و مشبه به مي باشد . ) دليل شباهت (

: مثال • شجاع شير مانند علي•

است . وجه شبه مشبه ادات مشبه به •

» مشبه « و » مشبه به « طرفين : نكته•تشبيه نام دارند . كه در تمام تشبيهات

حضور دارند اما » ادات تشبيه « و » وجه شبه « مي توانند در يك تشبيه

حذف شوند. كه در اين صورت تشبيه با داشتن دو ركن » مشبه « و » مشبه به

« بر قرار است . همچو سنگت ، اي دوست به آب دل :مثال

چشم سعدي عجـب اسـت اگـر نگـردد كه بگردد آسيابي

دل به سنگ تشبيه شده است اما : توضيح •وجه شبه » سختي « در اين بيت نيامده

. استدر تشبيـه وقتي كه » وجـه شبه « : نكته•

و » ادات تشبيه « حـذف شود ، به آن » « مي گويند . ) تشبيه بليغ تشبيه بليغ

زيباترين و رساترين تشبيه است . ( است . سنگ دلش : مثال•

مشبه مشبه بهدر تشبيه هميشه وجود وجه : 1نكته •

شبه در » مشبه به « قويتر و بارز تر است كه ما » مشبه « را در داشتن وجه

. شبه به آن تشبيه مي كنيمهر چه اركان تشبيه كمتر باشد : 2نكته •

تشبيه ادبي تر است . ) البته داشتن مشبه و مشبه به الزامي است (

تشبيه تشبيه « يا » « يا » اضافه ي تشبيهياضافه ي تشبيهي « «بليغ اضافيبليغ اضافي

هرگاه در تشبيه بليغ ، يكي از طرفين تشبيه ) مشبه يا •مشبه به ( به ديگري اضافه ) مضاف اليه( شود . به آن »

اضافه ي تشبيهي « يا » تشبيه بليغ اضافي « مي گويند . در غير اين صورت ، تشبيه بليغ اضافي است .

ه • lاين نوع تشبيه در كتاب هاي درسي بيشترين كاربرد : توجرا دارد .

پرده ي غيب كه بد معتكف صبح اميد : مثال• گـو بـرون آي كه كـار شب تـار آخـر شد • اضافه ي تشبيهي اضافه ي تشبيهي •اميد به صبح تشبيه شده و غيب به پرده . : توضيح•تركيباتي مثل : درخت دوستي ، هماي رحمت ، لب لعل ، •

كيمياي عشق ، خانه ي دنيا ، فرعون تخيل ، نخل واليت و ... اضافه ي تشبيهي محسوب مي شوند .

ه • lدانش آموزان عزيز ! ياد گيري انواع تشبيه براي : توجرشته هاي رياضي و تجربي ) غير انساني ( چندان ضرورتي

ندارد . اما از آنجايي كه دو نوع از تشبيه در كتب درسي شما بيشترين كاربرد را دارد ، لذا اشاره اي مختصر به آن

ها مي كنيم .

تشبيه مفردتشبيه مفرد تشبيه مفردتشبيه مفرد

تشبيهي كه هر يك از » مشبه « يا » مشبه به « •آن ، يك ، چيز است و » وجه شبه« آن از همان يك چيز گرفته مي شود . ) شباهت آن ها فقط

در يك چيز است ( روشن چراغ اندر دل دانش :مثال •

. است مشبه مشبه به وجه شبه •در اين مثال وجه شبه ) روشني از يك كلمه : توضيح•

چراغ ( استخراج شده است . تمامي مثالهايي كه تاكنون براي شما ذكر : يادآوري•

كرديم ، از همين نوع تشبيه مي باشند .

تشبيه مركبتشبيه مركبآن است كه هريك از » مشبه « يا » مشبه به « دو يا •

چند چيز هستند و وجه شبه نيز از دو يا چند چيز گرفته مي شود .

ديـده ي اهـل طمـع به نعمـت دنيـا :مثال • چـاه به شبنـم همچنـانكه پـر نشـود

مشبه •وجه شبه مشبه به

» مشبه « تركيبي از دو چيز است ) ديده ي : توضيح•اهل طمع و نعمت دنيا ( و » مشبه به « نيز دو چيز

است ) چاه و شبنم ( به اين معني : همانطور كه چاه با شبنم پر نمي شود ، چشم حريصان نيز با نعمت

دنيا سير نمي شود . نكته : در تشبيه مركب در حقيقت يك شكل كلي به شكل كلي •

ديگر همانند مي شود .

استعارهاستعاره

استعاره در لغت به معني عاريت گرفتن و عاريت •ا در اصطالح استعاره نوعي lخواستن است ام

تشبيه است كه درآن يكي از طرفين تشبيه ( را ذكر و طرف ديگر را اراده مشبه به يا مشبه)

كرده باشند . اصل استعاره بر تشبيه استوار است و به دليل : نكته•

اينكه در استعاره فقط يك ركن از تشبيه ذكر مي شـود و خواننده را به تالش ذهني بيشتري وا مي دارد ، لذا

استعاره از تشبيه رساتر ، زيباتر و خيال انگيز تر است . با توlجه به اينكه در استعاره يكي از : انواع استعاره•

طرفين تشبيه ذكر مي شود ، آن را بر دو نوع تقسيم . كرده اند

- استعاره ي مكنيه2 - استعاره ي مصرحه1 •

استعاره ي مصرحه استعاره ي مصرحه ) آشكار () آشكار (

استعاره ي مصرحه ) آشكار ( : آن است كه » •مشبه به « ذكر و » مشبه « حذف گردد . ) در

مي شود . ( مشبه جانشين مشبه بهواقع اي آفتاب خوبان مي جوشد اندرونم :1مثال •

يك ساعتم بگنجان در سايه ي عنايت•» آفتاب خوبان « استعاره براي معشوق است : توضيح •

. ) آفتاب خوبان » مشبه به « كه ذكر شده و معشوق » مشبه « حذف شده است . (

صدف وار گوهر شناسان را دهان جز به : 2مثال •لؤلؤ نكردند باز

: » لؤلؤ « استعاره از سخنان با ارزش است . ) لؤلؤ » توضيح•مشبه به « ذكر شده و سخنان با ارزش » مشبه « كه حذف

شده است . (

استعاره مكنيهاستعاره مكنيهآن است كه » مشبه « به همراه يكي از لوازم و •

ويژگي » مشبه به « ذكر گردد و خود » مشبه به « حذف •

شود . گاهي لوازم يا ويژگي » مشبه به « در جمله به » مشبه « نسبت داده مي : 1نكته •

. شود

. مرگ چنگال خود را به خون فالني رنگين كرد :مثال•

مرگ « را به » گرگي « تشبيه كرده است كه چنگال داشته باشد اما خود » : » توضيح•گرگ « را نياورد و » چنگال « كه يكي از لوازم و ويژگي گرگ است به آن ) مرگ (

. نسبت داده است

گاهي لوازم يا ويژگي » مشبه به « در جمله به » مشبه « : 2نكته•اضافه مـي شود كه در ايـن صـورت » اضافه ي استعاري «

است .سر نشتر عشق بر رگ روح زدند يك قطره از آن چكيد و نامش : 1مثال •

دل شد » روح « را به بدني تشبيه كرده كه » رگ « داشته باشد و » رگ « : توضيح•

را كه يكي از ويژگي هاي » مشبه به «است به » روح « اضافه كرده است .

اضافه استعارياضافه استعاريدر اضافه ي استعاري : نكته•

» مضاف « در معني حقيقي خود بكار نمي رود و ما » مضاف اليه « را به چيزي تشبيه مي كنيم كه داراي جزء يا اندامي است ولي

چنين جزء و اندام كه » مضاف « است براي » مضاف اليه « يك واقعيت نيست بلكه

يك تصور و فرض است . دست روزگار ــــــــــ :مثال •

دست براي روزگار يك تصور و . فرض است

روزن شب ـــــــــــــ روزن •يا پنجره اي براي شب يك تصور

است و وافعيت ندارد . در استعاره مكنيه : نكته ي مهم•

چنانچه مشبه به ، انسان باشد ، به آن » تشخيص « گويند .

مثال :•مردي صفاي صحبت آيينه •

ديده شوكت ديرينه روزن شب از

ديده» شب « را به اتاقي : توضيح•

تشبيه كرده كه » روزن يا پنجره « داشته باشد و » روزن « را

كه يكي از ويژگيهاي » مشبه به « بود به » شب « اضافه كرده

.است

جمله اي كه در آن : نكته •آرايه استعاره به كار رفته ادبي تر است ، نسبت به جمله اي كه داراي آرايه

تشبيه است .

تشخيص ) آدم نمايي ، انسان انگاري ، تشخيص ) آدم نمايي ، انسان انگاري ، شخصيت بخشي (شخصيت بخشي (

نسبت دادن حاالت و رفتار آدامي به •ديگر پديده هاي خلقت است . ) دادن

شخصيت انساني به موجوداتي غير از انسان (

برگ هاي سبز درخت در : 1مثال•وزش نسيم به رقص در مي آيند .

توضيح : رقصيدن يكي از حاالت و •رفتار انساني است كه در اين جا به

برگهاي درخت نسبت داده شده است .

سحر در شاخسار بوستاني : 2مثال• چه خوش مي گفت مرغ

نغمه خوانينكته : هر موجودي غير از انسان در •

كالم » منادا « قرار گيرد آن كالم . داراي تشخيص است

اي ديو سپيد پاي در بند : مثال • اي گنبد گيتي اي دماوند

همانطور كه اشاره شد : نكته•استعاره مكنيه اي كه ، مشبه به آن »

انسان « باشد ، تشخيص خواهد بود چه به صورت تركيب اضافي باشد يا

غير اضافي . از آن مي خندد و مي گريد ابر: مثال•

. چمنگريه • 1 1 2 2

در مثال فوق دو تشخيص به كار : توضيح•رفته است ،گريه را به ابر نسبت داده است و

خنده را به چمن . توجه : تركيباتي نظير : دست روزگار ، پاي •

اوهام ، دست اجل ، قهقه ي قشنگ ، حيثيت مرگ ، زبان سوسن ، دهن الله و ... همگي

اضافه ي استعاري مكنيه ) تشخيص ( هستند . همه ي تشخيص ها استعاره ي مكنيه نكته :•

مي باشند ، اما استعاره مكنيه زماني تشخيص است كه » مشبه به « آن انسان

باشد . اختر شب در كنار كوهساران ، سر خم : 1مثال •

. مي كندديده ي عقل مست توچرخه ي چرخ پست : 2مثال •

. تو به صحرا شدم عشق باريده بود .: 3مثال •( اختر شب به » انساني « 1توضيح : در مثال)•

تشبيه شده كه سرش را خم مي كند اما خود » انسان « مشبه به است ، نيامده است .

( عقل را به انساني تشبيه كرده و 2در مثال )•» ديده« كه يكي از ويژگي هاي انسان است

( عشق را به 3به آن اضافه شده اما در مثال )باراني تشبيه كرده كه ببارد .

( 1تذكر : همان طور كه گفته شد چون مثال)•( » مشبه به« آن ها انسان بوده داراي 2و )

استعاره مكنيه و تشخيص است اما در مثال ( » مشبه به « باران است ، لذا فقط 3)

استعاره ي مكنيه داريم .

اضافه ي اقترانياضافه ي اقتراني

با توجه به اين كه اضافه ي •اقتراني شباهت زيادي به

اضافه ي استعاري دارد ، براي شناخت اين دو نوع استعاره از

يكديگر ، اضافه اقتراني را توضيح مي دهيم :

آن است كه : اضافه ي اقتراني•وجود » مضاف « براي » مضاف

اليه « يك واقعيت باشد . برعكس اضافه ي استعاري كه

وجود » مضاف « براي » مضاف اليه « يك واقعيت نيست .

به دست دوستيحسين : مثال •من داد .

توضيح : دست را به قصد •دوستي به من داد كه » دست «

براي نشان دادن دوستي يك واقعيت است .

براي تشخيص آسان : نكته •اضافه اقتراني از اضافه ي

استعاري ، مي توان از دو شيوه استفاده كرد:

- كافي است كه بدانيد در اضافه ي 1•اقتراني ، مضاف اليه عملي است كه

مضاف انجام مي دهد.پروردگارا ! روا مدار كه به : 1مثال•

تعدي و تجاوزحريم اجتماع پاي .بگذارند

دامان پروردگارا ! مگذار :2مثال• به پليدي هاي گناه بيااليد.وجودم

در مثال اول تعدي و تجاوز : توضيح•عملي است كه » پا « انجام مي دهد ؛

ولي در مثال دوم، چنين رابطه اي برقرار نيست بلكه» وجود « را به لباسي تشبيه كرده ايم كه دامن

داشته است.- بين دو جزء اضافه ي اقتراني 2•

) مضاف و مضاف اليه ( مي توان عبارت » از روي « را قرار دادو يك

جمله ساخت.در اضافه ي » دست ارادت « : مثال•

-- دست را از روي ارادت دراز كرد . تركيباتي نظير : دست محبت، : توجه•

پاي ارادت، چشم احترام ، ديده ي محبت ، گوش توجه ، چشم اعتنا ، پاي

بطالن ، قلم عفو و ... اضافه ي اقتراني مي باشند كه بين همه ي اين تركيبات اضافي ، مي توان » از روي

« را قرار داد .

مجــــــــــــــمجــــــــــــــ ـازـاز

به • حقيقي معني غير در است اي واژه بردن كار به مجازقرينه . وجود شرط

• : معني توان مي آن كمك به كه است نشانه مجاز در قرينه. فهميد را اي كلمه حقيقي غير

. : 1مثال• كند مي شركت آسيايي هاي بازي در ايراناز : » « • ورزشي تيم يك از مجاز ايران ي كلمه توضيح

ما » « به كه است قرينه بازي در شركت و است ايرانكشور ايران كلمه از منظور كه بفهميم تا كند مي كمك

نيست . ايرانفراق :2مثال • از شرحه شرحه خواهم سينهاشتياق • درد شرح بگويم تااست . :توضيح• عاشق انسان از مجاز سينه ي كلمهبه : نكته• خود حقيقي معناي در لفظ استعاره در كه آنجا از

پس . است مجاز نوعي اي استعاره هر لذا ، رود نمي كارمجاز ها استعاره ي همه اما نيست استعاره مجازي هر

است .

كنايـــــهكنايـــــهدر لغت به معناي پوشيده سخن گفتن است و در اصطالح كنايه •

سخني است كه داراي دو معني دور و نزديك است . كه معني نزديك آن مورد نظر نيست اما گوينده جمله را چنان تركيب مي كند و به

كار مي برد كه ذهن شنونده از معني نزديك به معني دور منتقل مي شود.

در كنايه الفاظ همه حقيقي اند اما مقصود گوينده معناي نكته:•حقيقي و ظاهري آن نيست.

.كنايه معموال در يك جمله يا يك تركيب به كار مي رود: نكته•هنوز از دهن بوي شير آيدش. : 1مثال •كنايه از اين كه هنوز بچه است و بارز ترين نشانه ي بچگي : توضيح•

همان شير خوردن است .كه رهام را جام باده است جفت. : 2مثال •كنايه از اين كه رهام عياش و خوشگذران است و مرد جنگ :توضيح•

نيست.ببايد زدن سنگ را بر سبوي. :3مثال •سنگ را بر سبو زدن كنايه از آزمايش و امتحان كردن است. توضيح:•دست و پا كردن ، روي كسي را به زمين انداختن ، : عباراتي نظير•

شكم را صابون زدن ، بند از بند گشودن ، زبان در كشيدن ، عنان گران كردن ، دهان دوختن ، پاي در دامن آوردن ، سر زخاك بر

آوردن ، دست ندادن ، دست به سياه و سفيد نزدن ، دست روي دست گذاشتن و ...همه كنايه هستند.

•Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit.

Vivamus et magna. Fusce sed sem sed magna suscipit egestas .

•Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit.

Vivamus et magna. Fusce sed sem sed magna suscipit egestas .

TitleTitle