Bilimsel Bilgiye Açık Erişim

E-Dünyada Bilgi Yönetimi: Bilimsel İletişim İçin Yeni Modeller Uluslararası Konferansı, 13-14 Ekim 2005, İstanbul - 1

Yaşar TontaH.Ü. Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü

[email protected]/~tonta/tonta.html

Bilimsel Bilgiye Açık Erişim


Plan

• Bilimsel İletişim Süreci• Açık Erişim

– Açık Erişim Girişimi / Açık Erişim Yazılımları / Açık Erişim Arşivleri / Açık Erişim Girişimi / Açık Erişim Girişimi Üstveri Harmanlama Protokolü / Açık Erişim Arama Mekanizmaları

• Kurumsal Arşivler• Hacettepe Açık Erişim / Kurumsal Arşiv

Uygulaması www.acik-erisim.hacettepe.edu.tr• Türkiye’de Neler Yapılabilir?


Bilimsel İletişim Tanımı

• “Araştırma yazılarının ve diğer bilimsel yazıların üretilmesini, kalite açısından değerlendirilmesini, bilimsel topluluğa dağıtımını ve gelecekte kullanımı için korunmasını sağlayan sistem.”

• Resmi iletişim araçları (kitaplar, hakemli dergiler, vd.)

• Gayrıresmi kanallar (elektronik listeler)Kaynak: ACRL, Principles and Strategies for the Reform of Scholarly Communication, June 24, 2003)


Bilimsel Dergi Sayısı

• 24.000 hakemli dergi• Yılda 2,5 milyon makale• Bilimsel dergiler pahalı• Ekonomik model aboneliğe dayalı


Dergi Fiyatlarındaki Artışlar


Kısır Döngü• Bilimsel dergi fiyatlarının yükselmesi• Bazı kütüphanelerin aboneliklerini

yenileyememesi• Yayıncıların kaybettikleri geliri mevcut

abonelerden sağlamak için abonelik fiyatlarını yeniden yükseltmeleri

• Bazı kütüphanelerin aboneliklerini yenileyememesi

• Yayıncıların kaybettikleri geliri . . . • . . .


Bilimsel Yayıncılıkta Rekabet Yok

• Yayınevleri kolayca tekel oluşturabiliyor

• Dergi fiyatları “esnek” değil

• Tetrahedron Letters– 1974 200 USD

– 1997 7176 USD

– 2005 12.204 USD

• Kütüphaneler dergi bütçelerinin %30-%50’sini Elsevier dergilerine harcıyorlar


Bilimsel Yayın Sürecinde Kamu Kaynaklarının Kullanımı

• Kamu kaynakları– Araştırma projeleri

– Hakemlik yapan akademisyenlerin maaşları

– Bilimsel yayınları alan kütüphaneler

• Üniversiteler aynı ürün için üç kez ödeme yapıyorlar

• “Başka hangi işte müşterilerden alınan mal gene aynı müşterilere müthiş fiyatlarla satılır ve kalite kontrolü de gene aynı müşteriler tarafından yapılır?”

Kaynak: House of Commons Select Committee on Science & Technology Tenth Report, 2004


Açık Erişim Tanımı

“1. ücretsiz. . .[çevrimiçi, tam metin] erişim

“2. [Açık erişim] eserin tam bir sürümü... açık erişime, sınırsız dağıtıma, birlikte çalışabilirliğe ve uzun dönemli arşivlemeye olanak sağlamak için... en azından bir çevrimiçi arşivde depolanır.”

Kaynak: Berlin Declaration on Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanitieshttp://www.zim.mpg.de/openaccess-berlin/berlindeclaration.html

http://www.doaj.org/


Budapeşte Açık Erişim Girişimi - 2002

• Kendi kendine arşivleme– Araştırmacıların hakemli dergilerde yayımlanmış kendi

makalelerini web sitelerinde ya da ücretsiz elektronik arşivlerde depolayabilme hakkı

– Bu makaleleri Internet aracılığıyla herkese ücretsiz olarak dağıtım hakkı

• Açık Erişim dergileri– Elektronik makalelere ücretsiz erişim– Hakemlik ve yayın giderlerini karşılamak için farklı finansal

modeller (“yazar öder” modeli)– Makalelere erişimin telif hakkıyla kısıtlanmaması – Araştırma sonuçlarının Internet aracılığıyla dağıtımının teşvik

edilmesi

Kaynak: Prosser, 2003


Kendi Kendine Arşivleme

• Telif hakkı / lisans yasaları

• Yayıncıların tutumu – Yayıncıların %92’si onaylıyor

– Ama toplam makalelerin %20’si herkese açık

• Yazarların tutumu

• Kurumsal arşivlerin yeni yeni gelişmesi

• Kişisel web sitelerini ya da kurumsal arşivleri arama mekanizmalarının yetersiz olması


Yayıncıların Tutumu

Kendi kendine arşivlemeye yeşil ışık yakan

Dergiler % Yayıncılar %

8919 (%100) 107 (%100)Henüz değil 695 %8 34 %32

Ön baskı 2470 +%27 (= %92) 7 +%7 (= %69)

Son baskı 5754 %65 66 %62

Yazar/kurum tarafından arşivlemeye (self-archiving) zaten yeşil yeşil ışıkışık yakan dergilerin oranı artmaya devam ediyor ((%%92)92)

Kaynak: Brody & Harnad, 2004


Açık Erişim Araştırmanın Etkisini Artırıyor

• Çevrimiçi makalelere %336 daha fazla atıf yapılıyor (Lawrence, 2001)

• İngiltere’de Bölümlerin araştırma değerlendirme egzersizi (RAE) puanlarıyla ortalama atıf sayısı arasında ilişki var

• Açık Erişim makalelere daha fazla atıf yapılıyor


Açık Erişim Makalelere Atıf Oranları

Kaynak: Harnad & Brody (2004)


Araştırma Etkisinin Artırılması Niçin Önemli?

• İngiltere’nin bilimsel araştırmalara yaptığı yatırımın potansiyel getirisinden kaybı yılda yaklaşık 2,7 milyar dolar2,7 milyar dolar

• Bunun temel nedeni mevcut akademik yayın ortamının sınırlı olması ve araştırma bulgularına kolayca erişilememesi (StevanHarnad)

The UK is losingaround £1.5 annually in thepotential impact of its scientificresearchexpenditure, according to one of the key figures in the global open

1.5 billion lost annually in potential return on British science

access publishing movement. ProfessorStevan Harnad, Moderator of theAmerican Scientist Open Access Forum and Professor of Cognitive Science at the University of Southampton's Schoolof Electronics and Computer Science, has calculated the potential return on the investment in scientific researchfindings that are being lost to the UK each year through the limitations of thecurrent academic publishingenvironment. Kaynak: www.eprints.org

https://secure.ecs.soton.ac.uk/notices/publicnotices.php?notice=792


Açık Erişim Dergileri• Yüksek abonelik fiyatlarına tepki olarak gelişti

– BioMed Central, Public Library of Science (PLoS) girişimleri

• Erişim için abonelik gerekli değil

• Hakemlik ve yayın giderleri yazarlar / araştırmayı destekleyen kurumlar tarafından karşılanıyor

• Çeşitli konularda 1816 dergi

• Hakemli dergilerin %7,5’i

• Açık Erişim dergilerinin atıf oranları giderek yükseliyor

• Çok azı geleneksel dizin ve öz veri tabanları tarafından dizinleniyor


Directory of Open Access Journals


Açık Erişim Gelişmeleri

• Bazı üniversitelerde Açık Erişim zorunluluğu – Southampton Ü., İngiltere; Queensland

Teknoloji Ü., Avustralya; Minho Ü., Portekiz; vd.

• Bazı üniversitelerin kendi kurumsal arşivlerini ve e-baskı arşivlerini kurma girişimleri– Univ. of California eScholarship Repository

– Univ. of Southampton e-Prints Service


Açık Erişim Girişimleri ve Bildirgeleri

• Budapeşte Açık Erişim Girişimi - 2002

• Bethesda Açık Erişim Yayıncılığı Bildirgesi - 2003

• Berlin Bilgiye Açık Erişim Bildirgesi - 2003

• BM Bilgi Toplumu Dünya Doruk Toplantısı (WSIS) Bildirgesi - 2003

• OECD Kamu Destekli Araştırma Verilerine Erişim Bildirgesi - 2004

• IFLA Açık Erişim Bildirgesi-2004


Kamu Fonlarıyla Yapılan Araştırmaların Sonuçlarının Açık Erişim Arşivlenmesi

• ABD, Birleşik Krallık, Hindistan, Norveç, Hollanda, Almanya, Kanada, İskoçya, vd.

• ABD Temsilciler Meclisi önerisi - Yaz 2004 • Birleşik Krallık Avam Kamarası Bilim ve

Teknoloji Komitesi Raporu - Yaz 2004• Wellcome Trust Açık Erişim Zorunluluğu -

1 Ekim 2005


Açık Erişim Yazılımları

• GNU Eprints (158)• DSpace (91)• ETD-db (22)• OPUS (OpenPublicationSystem) (17)

• Bepress (13)• CDSWare (8)• HAL (5)• ARNO (2)• Diğer (150)

Kaynak: archives.eprints.org


Açık Erişim Arşivleri (Ekim 2005)

• ABD (127) • İngiltere (55) • Kanada (27) • Almanya (41) • Fransa (24) • Avustralya (18) • İsveç (11) • Hollanda (16)• İtalya (18)

• Brezilya (29) • Hindistan (11) • Danimarka (4) • Çin (4) • Macaristan (4) • İspanya (8) • Belçika (6) • Güney Afrika C. (4) • Japonya (6) • Türkiye 1• . . .

•http://archives.eprints.org/eprints.php?action=browse#country

http://archives.eprints.org/eprints.php?action=browse#country


Açık Arşivler Girişimi


Açık Arşivler Girişimi Üstveri Harmanlama Protokolü (OAI MHP)

• Dizinleme yayın sürecinin bir parçası

• Yayınla ilgili bilgiler (yazar adı, eser adı, özet, anahtar sözcükler vs.) dolduruluyor

• Bu bilgiler ve arama amacıyla dizinleme Açık Arşivler arama motoru tarafından “harmanlanıyor”


Arama Mekanizmaları: OAIster

Son 8 ayda 140 yeni arşiv eklendi;

kayıt sayısı yaklaşık 1 milyon arttı


OAIster’de arama: “turkish”


OAIster Arama Sonuçları


Makalenin Tam Metnine Erişim


Google Scholar


Google Scholar Arama Sonuçları


Makalenin Tam Metnine Erişim


Kurumsal Arşivler

• Bir ya da daha çok üniversitenin / kuruluşun entellektüelürünlerini kaydeden ve koruyan dijital derme


Kurumsal arşivlerdeki yayın türleri

• Hakemli dergilerde yayımlanan makaleler – Ön baskılar– Son baskılar

• Tezler• Teknik raporlar• Kitaplar

• Öğrenim nesneleri• Ek materyaller (veri,

görüntü, vs.)• Açık Erişim dergileri• Çalışma metinleri• . . .


Hacettepe ÜniversitesiBilgi ve Belge Yönetimi Bölümü Açık Erişim ve Kurumsal Arşiv

Girişimi


İşletim Sistemi: Linux Fedora Core


Açık Erişim Yazılımı: Dspace


H.Ü. Açık Erişim Arşivleri


Arayüz


Arama Sonuçları


Dizin Bilgileri (Dublin Core)


Tam Metin Tez


Tam Metin Makale


Hacettepe Dspace Yazılımının Özellikleri

• Farklı dermeler yaratılabilmesi• Dermeye yeni giren belgelerin duyurulması• Özelleştirme: MyDspace• Yeni belge yükleme

– tanımlama, yükleme, doğrulama, lisans/telif hakları, geribildirim

• Yönetim– edit işlemleri, erişim politikalarının tanımı,

yetkilendirme, bölümleri/kullanıcıları yönetme, bilgi güncelleştirme


Yapılanlar

• CNRI Handle Server’a kayıt (DOI numaralarının işlemesi için)

• Açık Arşiv Girişimine (OAI) kayıt• OAIster arama motoruna kayıt• Google Scholar’a kayıt


OAI Registry


OAIster Hacettepe Arşivini tarıyor: “açık erişim”


Tarama Sonuçları


Yapılması Gerekenler

• Veri girişi• Uygulamanın Hacettepe’de

yaygınlaştırılması • Farkındalığın artırılması


Açık Erişim Çözümleri

• SHERPA: Securing a Hybrid Environmentfor Research Preservation and Access (İngiltere)

• DARE: Hollanda Üniversite Kütüphaneleri Açık Arşivleri

• . . .


EPrints UK

• Joint Information Systems Committee (JISC) destekli bir proje

• Focus on Access to Institutional Resources(FAIR) Programme’ının bir parçası

• OAI MHP aracılığıyla açık arşivleri ve konu arşivlerini (örneğin, arXiv), eğitim portallarını, 8 Kaynak Keşif Ağı’nı (RDN) tarayan ulusal hizmet sağlayıcı geliştirmek amaçlanıyor

• Web teknolojilerinin kullanımı• Atıfların otomatik olarak ilişkilendirilmesi• Kurumsal açık arşivlerin yaratılması ve

yaşatılması


ePrints UK

Kaynak: Day (2003)


Harmanlama Modeli

Kaynak: Owen et al. (2004)


Türkiye’de Neler Yapılabilir?

• “Farkındalık” yaratmak• www.acik-erisim.hacettepe.edu.tr benzeri

projeleri çoğaltmak• Sorunun “bilimsel iletişim süreci” ile ilgili

olduğunu görmek• Kamu kaynaklarıyla yapılan araştırma

sonuçlarını (makaleler, tezler, vs.) herkesin erişimine açmak

• Açık Erişimi araştırma desteğinin önkoşulu haline getirmek

• Uluslararası Açık Erişim bildirgelerini kurumsal düzeyde ve ülke düzeyinde desteklemek

http://www.acik-erisim.hacettepe.edu.tr/


Türkiye’de Neler Yapılabilir? (devamla)• Kendi kendine arşivlemeyi desteklemek • Açık Erişim dergileri yayımlamak

– TÜBİTAK dergileri, ULAKBİM SBVT’de yer alan bazı dergiler

• Açık Erişim dergilerini (DOAJ) kütüphane kataloglarında listelemek

• Lisans anlaşmalarında Açık Erişim koşullarını gözetmek (ULAKBİM, ANKOS)

• Üstveri Harmanlama Protokolü (OAI MHP) ile taranabilir kurumsal arşivler yaratmak ve yaşatmak

• Türkiye Kurumsal Arşivleri hizmeti sunmak


Yaşar TontaH.Ü. Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü

[email protected]/~tonta/tonta.html

Bilimsel Bilgiye Açık Erişim

Business

Bilimsel Bilgiye Açık Erişim