«ԳՅՈւՄՐՈւ ԹԻՎ 1 ԱՐՀԵՍՏԱԳՈՐԾԱԿԱՆ ՊԵՏԱԿԱՆ ՈւՍՈւՄՆԱՐԱՆ» ՊՈԱԿ

ՄՍՐՅԱՆ Ֆ. Ա

ՄԿՐՏՉՅԱՆ Գ. Ս.

ՄԵՏԱՂՆԵՐԻ ՄՇԱԿՄԱՆ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱ ՃՆՇՄԱՄԲ

ԴԱՐԲԻՆ – ԴՐՈՇՄՈՂ ԵՐԿՐՈՐԴ ՄԱՍ

ԵՐԵՎԱՆ 2018 1

Ուսումնական ձեռնարկի երկրորդ մասում նկարագրված է

մեքենայական կռման և տաք դրոշման ժամանակակից

սարքավորումների կառուցվածքը, աշխատանքը, սպասարկման հիմնական կանոնները և անվտանգությունը:

Մանրամասն տրված է հիմնական դարբնոցային

աշխատանքները և տեխնոլոգիական ընթացքները, որոնք

կատարվում են մուրճերի և կռման մամլիչների վրա:

Առանձնակի տեղ է հատկացված դարբնոցային

արտադրության մեքենայացման և ավտոմատացման

ուղղությամբ, ինչպես նաև տեխնիկայի անվտանգության

կանոնները դարբնոցային արտադրամասերում և ձեռնարկություններում:

Ձեռնարկը նախատեսված է արհեստագործական

ուսումնարանների և քոլեջների «Մետաղների մշակման

տեխնոլոգիա ճնշմամբ» (դարբին-դրոշմող) մասնագիտական

կրթության սովորողների և ուսանողների համար:

Ձեռնարկը կարող է օգտակար լինել դարբնոցային

արտադրամասերի բնագավառում աշխատողների համար:

2

ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ

«Մետաղների մշակման տեխնոլոգիա ճնշմամբ» (դարբին-

դրոշմող) ձեռնարկը կազմվել է Գյումրու թիվ 1

արհեստագործական ուսումնարանի կողմից:

Այն նախատեսված է նախնական (արհեստագործական)

մասնագիտական կրթական հաստատությունների մետաղների

մշակումը կռման, դրոշման միջոցով մասնագիտության ուսանողների համար, որը համապատասխանում է նախնական

(արհեստագործական) մասնագիտական կրթական համակարգի

ընդհանուր ծրագրի՝ մասնագիտական կրթության և ուսուցման

զարգացման ազգային կենտրոնի կողմից կազմված և

շրջանառության մեջ դրված «Մետաղների մշակման տեխնոլոգիա

ճնշմամբ» մասնագիտության, դարբին-դրոշմող որակավորմամբ

պետական կրթական չափորոշիչների պահանջներին:

Միջին մասնագիտական կրթական հաստատություններում «մետաղների մշակումը կռման, դրոշման միջոցով

հարմարանքների և օգտագործվող գործիքների ընդհանուր

բնութագիրը և օգտագործման հմտությունները» մոդուլների

դասավանդումը մեթոդիկայով և ծավալով տարբերվում է

քոլեջային և բուհական ուսումնական հաստատություններում

իրականացվող դասավանդումից: Հիմնական տարբերությունը

ծրագրային նյութերի համեմատաբար մատչելի լինելն է, իսկ բուն

նպատակը` ուսանողին տալ անհրաժեշտ տեսական և գործնական գիտելիքներ մետաղների կռման և դրոշման

գործիքների, հարմարանքների և սարքավորումների ընդհանուր

բնութագրերի, դրանց օգտագործման հմտությունների

վերաբերյալ: Իմանալով կռման և դրոշման գործընթացների

սկզբունքները, օգտագործվող հարմարանքների և հաստոցների 3

բնութագրերը և դրանց օգտագործման հմտությունները ուսանողը ձեռք կբերի կարողություններ կռման և դրոշման

գործընթացում ճանաչելու և կիրառելու ժամանակակից

պայմաններին համապատասխան տեխնոլոգիական

գործառույթներ:

Ուսումնական ձեռնարկում տեղ գտած օրինակների,

վարժությունների և առաջադրանքների միջոցով ուսանողներին

հնարավորություն է տրվում խորացնել ուսուցման ընթացքում ձեռք բերված գիտելիքները, ստանալ գործնական աշխատանքում

անհրաժեշտ կարողություններ` մետաղների կռման և դրոշման

մշակման գործընթացում համապատասխան տեխնոլոգիական

գործառույթներ կիրառելու համար:

Հույս ունենք, որ սույն ձեռնարկը կծառայի իր նպատակին և

օգտակար կլինի կրթական այլ հաստատությունների

ուսանողների համար:

Հեղինակներ

4

ԳԼՈւԽ I

ՄԵՔԵՆԱՅԱԿԱՆ ԿՌՄԱՆ և ՏԱՔ ԴՐՈՇՄԱՆ ՍԱՐՔԱՎՈՐՈՒՄՆԵՐ

1. ԴԱՐԲՆՈՑԱ-ԱՄԼԻՉԱՅԻՆ ՍԱՐՔԱՎՈՐՈՒՄՆԵՐԻ

ԴԱՍԱԿԱՐԳՈՒՄԸ

Ըստ գործողության բնույթի դեֆորմացիայի ենթարկվող

կռավածքների բանվորական մասերը, անկախ նրանց

կոնստրուկցիայից բաժանվում են մի շարք խմբերի՝ Առաջին խմբին են պատկանում այն մեքենանները, որոնց

բանվորական մասերի համընթաց շարժման հետևանքով,

կինետիկ էներգիայի հաշվին, դեֆորմացիայի է ենթարկվում կռանվածքը: Դեֆորմացիայի ենթարկվող կռանվածքի ժամանակ

բանվորական մասերի արագությունը փոփոխվում է ամենամեծ

մեծությունից մինչև զրոյականը: Արագության փոփոխման

բնութագիրը կախված է միայն տեխնոլոգիական օպերացիայից:

Այս խմբին են պատկանում բոլոր մուրճերը, պտուտակային

ֆրիկցիոն (շփական) մամլիչները: Երկրորդ խմբին են պատկանում այն մեքենաները, որտեղ

կռանվածքը դեֆորմացիայի է ենթարկվում հեղուկի ճնշման ուժով: Այս դեպքում բանվորական մասի արագությունը աճում է

զրոյից մինչև ամենամեծ մեծությունը և նորից իջնում է զրո:

Արագության փոփոխման բնութագիրը կախված է շարժաբերի

տեսակից և կռանվածքից:

Այս խմբին են պատկանում բոլոր հիդրավլիկական մամլիչները: Երրորդ խմբին են պատկանում այն մեքենաները, որտեղ

կռանվածքի դեֆորմացիան կատարվում է ի հաշիվ թափանիվի էներգիայի: Անկախ կռանվածքից բանվորական մասի,

5

արագությունը փոփոխվում է որոշ մեծությունից մինչև զրոյականը:

Այս խմբին են պատկանում բոլոր շուռտվիկային մեքենաները,

արտակենտրոն (эксцентриковые) մամլիչները, հորիզոնական

կռման և կլորացման մեքենաները, սառը նստավորման

ավտոմատները:

Այս խմբի մեքենանները ունեն տարբեր տեսակի շուռտվիկ –

շարժաթևային մեխանիզմներ: Չորրորդ խմբին են պատկանում այն մեքենանները, որոնց

բանվորական գործիքը (դրոշմը) անկախ կռանվածքից ունի

հաստատուն արագությամբ պտտական շարժում:

Այս խմբին են պատկանում ռոտորային (ռոտացիոն)

մեքենանները, միաժամանակ կռման գրտնակները (ковочные

вальцы), օղակների գլալայման մեքենանները, ատամնանիվների

ատամների գլանաքերթման (накатки) հաստոնները, ինչպես նաև

ռոտորային – կռման (ротационнo-ковочные) մեքենանները: Նրանք աշխատում են գլոցման հաստոցների սկզբունքով:

2. ՄՈՒՐՃԵՐ

Մուրճերը հնագույն դարբնոցային սարքավորումների

տեսակներ են: Մուրճերը դեֆորմացիայի են ենթարկվում մետաղը

նրա շարժական մասերի, 3-8մ/վ արագությամբ հարվածի պահին:

Շարժական մասերը շարժումը ստանում են գոլորշու կամ

սեղմված օդի շնորհիվ, որոնք ունեն 5-7 կգ/սմ3 ճնշում կամ էլեկտրաշարժիչի միջոցով: Մուրճերը դարբնոցային

արտադրամասում առավել տարածված սարքավորումներ են:

Ըստ կոնստրուկցիայի նրանք ավելի հասարակ դարբնոցային

մեքենաներ են` հուսալի աշխատանքում և հասարակ

սպասարկումով: 6

Մուրճերի թերությունը կայանում է աշխատանքի ժամանակ նրա հարվածային բնութագրերով: Հարվածները առաջացնում են

հիմքի և գետնի ցնցումներով, որը վատ է անդրադառնում

հարևան սարքավորումների և գործիքների (սարքերի) վրա,

նպաստում է շենքի քայքայմանը, բացի դրանից հարվածը

վնասակար է աշխատողի առողջությանը: Մուրճի Օ.Գ.Գ. –ն ցածր

է (2-3%): Ինչքան մեծ է մուրճը, այնքան ավելանում է վերոհիշյալ

թերությունները, դրա համար ներկայումս ինչպես ընդունված է, ազատ կռման համար ընկնող մասերի կշիռը ընտրում են 5

տոննայից ոչ ավելի, իսկ դրոշման ժամանակ մինչև 15 տոննա:

Ըստ գործողության սկզբունքի բոլոր մուրճերը բաժանվում են հասարակ գործողության և երկակի գործողության:

Հասարակ գործողության մուրճերում թակը (баба) ընկնում

է որոշակի բարձրությունից սեփական կշռով և բարձրանում է

լծակով, ճոպանով (тросом)կամ շղթայով, հոլովակով և

սկավառակով, գոլորշիով կամ սեղմված օդով: Թակի կռման ժամանակ, կախված նրա քաշից և

բարձրությունից, աճում է կինետիկ էներգիան, այսինքն`

E=G⋅H

Այսպես, եթե մուրճի ընկնող մասի կշիռը (թակ, զարկան և այլ

դետաներ) 500կգ է, և ընկնում է 1մ բարձրությունից, ապա շարժվող մասի աշխատանքը կամ մուրճի աճող կինետիկ

էներգիան հավասար է E=500⋅1=500կգմ:

Ազատ կռման համար ժամանակակից գործողության մուրճերը

չեն օգտագործվում: Նրանք օգտագործվում են դրոշման և

կռանվածքների ուղղման համար:

7

Թակի բարձրացումը իրագործվում է սեղմված օդով, շղթայով կամ հոլովակներով, որոնք պտտվում են էլեկտրաշարժիչի և

ռեդուկտորի միջոցով:

Երկակի գործողության մուրճերի մոտ գոլորշու միջոցով

հարվածից հետո թակը ոչ միայն բարձրանում է, այլ ազդելով

վերևից օգնում է թակին զարգացնելու մեծ էներգիա:

Երկակի գործողության մուրճերի էներգիան հաշվելու

ժամանակ պետք է հաշվի առնել թակի և ուրիշ շարժվող մասերի ավելացված շարժման արագությունը (V), որը ստացվում է մխոցի

տակ գոլորշու կամ սեղմված օդի միջոցով՝

𝐸𝐸 = 𝑚𝑚𝑚𝑚2

2= 𝐺𝐺∙𝑚𝑚2

2𝑔𝑔,

Որտեղ` E-ն ընկնող մասերի կինետիկ էներգիան է, կգ⋅մ,

m- ընկնող մասերի մասսան է, կգ⋅վրկ.2

մ,

g – ծանրության արագացման ուժն է, որը հավասար է

9.81մ վրկ.2� ,

G-ն ընկնող մասերի կշիռն է. կգ

V –ընկնող մասերի ամենամեծ արագությունն է, մ վրկ.�

Այսպիսով, եթե երկակի գործողության մուրճի ընկնող

մասերի կշիռը 500 կգ է (ինչպես առաջին օրինակում), իսկ թակի

շարժման արագությունը 7մ/վրկ, այդ դեպքում ընկնող մասերի

էներգիան կամ հարվածի էներգիան կլինի`

E=500∙72

2∙9,81= 1250կգմ

Հետևաբար, երկակի գործողության մուրճերը ավելի հզոր են:

8

3. ՊՆԵՎՄԱՏԻԿ (ՕԴԱՃՆՇԱԿԱՆ) ՄՈՒՐՃԵՐ

Պնևմատիկ մուրճերը – դրանք շարժաբերային մուրճեր են,

որոնք սեղմված օդի օգնությամբ, որը գտնվում է բանվորական

մխոցների և ճնշակային (компрессорного) գլանների միջև:

Ճնշակային գլանի մխոցը իր շարժումը ստանում է

էլեկտրաշարժիչից շուռտվիկ- շարժաթևային մեխանիզմի

միջոցով: Բոլոր պնևմատիկ մուրճերը ըստ գործողության բնույթի

կարելի է բաժանել երկու խմբերի՝ օդով միակողմանի

գործողության մուրճերի նկ.1 և մուրճեր՝ օդով երկկողմանի

գործողությամբ:

Պնևմատիկ կռման (ковочный) մուրճը (նկ. 2), ունի

անհատական էլեկտրաշարժիչ, որը աշխատացնում է ճնշակի մխոցի շարժումը: Մուրճի ընկնող մասը իր շարժումը ստանում է

սեղմված օդի շնորհիվ: Մուրճի թակը կարող է աշխատել տարբեր

9

աշխատակարգով՝ պահում է կշիռը, տալիս է թեթև է և ուժեղ հարվածներ և կռանվածքը սեղմում է ներքևի զարկանին:

Երկկողմանի պնևմատիկ մուրճերի հարվածը իրագործվում է

ոչ միայն ընկնող մասերի ազատ գործողություններով, ինչպես

նաև սեղմված օդի միջոցով, որը տրվում է մխոցի տակի զոննայից: Մուրճը ունի թուջից ձուլված հենոց (4), որի վրա գտնվում են

գլանները՝ ճնշակային գլանը (3) և բանվորական գլանը (1): Երկու

գլանները միացված են իրար հետ վերևի և ներքևի առվակներով:

Բանվորական գլանի մխոցը մուրճի թակի (14) հետ ընդհանուր է: 10

Մուրճի թակի շարժման ուղղությունը իրագործվում է հոծ (массивной) առանցքատուփով (букса) (15), որը ներքևի

բանվորական գլանի կափարիչն է: Վերևի զարկանը (13)

ամրանում է թակի ներքևի մասին: Ճնշակի գլանի մխոցը (2)

կապված է շուռտվիկ- շարժաթևային մեխանիզմին (5) և իր

շարժումը ստանում է էլեկտրաշարժիչից (6), որը ամրացած է

ձուլածո բարձակին (кронштейн) (7): Մուրճի սալակալը (шабот) (8)

տեղադրվում է հիմքի (9) վրա, որը միջադիրի (прокладка) հետ դրվում է փայտյա չորսվակների (10) վրա: Ներքևի զարկանը (12)

ներքևի բարձիկի (11) սեպերով ամրացվում է սալակալի

փորակների մեջ:

Ճնշակի մխոցը վերև և ներքև շարժման ժամանակ օդը

սեղմում է հաջորդաբար մեկ վերևի և մեկ ներքևի գլանի ճնշակի

խոռոչները: Եթե երկու գլանների խոռոչները միացվեն զույգերով,

ապա շուռտվիկային (кривошипный) լիսեռի պտտման ժամանակ

թակի մխոցի վերևի և ներքևի մասերում ստեղծվում է ճնշում, որը ստիպում է մուրճի զարկանը տեղաշարժել վերև-ներքև և

հարվածներ կատարել տաքացած նախապատրաստվածքի վրա:

Որպեսզի ղեկավարվի սեղմված օդի լցավորումը, բանվորական

գլանի վերևի և ներքևի խոռոչները միացնող երկու գլանները

առվակներով տեղադրվում են բաշխիչ ծորակներ(17):

Ծորակները կարող են պտտվել վռաններում (втулках), որոնք

ունեն գլանների միջև պատուհան համապատասխան

առվակներով: Օդը առվակների միջով կարող է անցնել շառավղային և առանցքային ուղղություններով:

Օդաբաշխիչները տեղադրվում են այնպես, որպեսզի կախված

ծորակների դիրքից հնարավոր լինի իրագործել թեթև և միջին

հարվածների սերիաներ, ֆիքսելով թակը կշռի վրա, վերևի

զարկաններով նախապատրաստվածքի սեղմում, պարապընթաց 11

քայլ: Պարապընթացի ժամանակ մուրճի թակը իջեցվում է մինչև զարկանին հպվելը և մնում է անշարժ ներքին ծայրային վիճակում,

չնայած ճնշիչի մխոցի աշխատանքին:

Նկ. 3-ում ցույց է տրված պնևմատիկ մուրճի օդաբաշխիչ

հարմարանքի աշխատանքի սխեման: Վերև և ներքև ծորակների

դիրքը պատկերված է նկ. 3ա-ում, առվակները (1,4) ճնշակից և

բանվորական գլանից առվակները (2,5) նույնպես բաց են, իսկ

առվակները (3 և 6), որը միացնում է ծորակները արտաքին մթնոլորտին՝ փակ են: Ծորակների այս դիրքը

համապատասխանում է մուրճի աշխատանքային ռեժիմին՝ թակի

վերև և ներքև շարժում, քանի որ սեղմված օդը մատուցվում է

ճնշակից բանվորական գլան և հակառակը: Եթե անհրաժեշտ է

բարձրացված վիճակում պահել թակը, բացում են վերևի ծորակի

կանալը (3): Նկ. 3 բ-ում օդը բանվորական գլանից և ճնշակից

(компресор) ձգտում է դեպի մթնոլորտ: Միաժամանակ փակվում

է ներքևի ծորակի առվակը (6) և առվակը (4), որը գալիս է ճնշակից:

Առվակը (4) փակվում է հակադարձ փականով (клапан) (7), որը

կարող է բացվել միայն ծորակի մեջ:

Մղիչի մխոցը դեպի ներքև շարժվելու ժամանակ օդը նրա տակ

սեղմվում է, բացվում է փականը (7) և օդը առվակով (5) անցնում

է թակի մխոցի տակ: Մղիչի մխոցը դեպի վերև շարժման

ժամանակ նրա տակ գոյանում է նոսրացում (разрежение) և

ծորակը (7) կիպ փակում է առվակը (4): Արդյունքում սեղմված օդը անցնում է միայն թակի մխոցի տակ և հուսալի պահում է թակին

ծայրային վերևի դիրքում այնքան ժմանակ, մինչև մեքենավարը չի

փոխել ծորակի դիրքը:

12

Ներքին զարկանի նախապատրաստվածքի սեղմումը

իրագործվում է ծորակի այն դիրքում, որը ցույց է տրված նկ. 3 բ-

ում: Այդ դիրքում առվակը (3) փակ է, իսկ առվակ (1) փակվում է

հակադարձ փակնով (8), որը բացվում է միայն միջից: Ճնշակի մխոցը դեպի ներքև շարժման ժամանակ, օդը մխոցի տակ

սեղմվում է , բացվում է ծորակը (8) և առվակով (2) անցնում է

բանվորական գլան:

Թակի մխոցի մխոցակոթը շարժման ժամանակ բավորական

գլանի սեղմված օդը փակում է, փականը (8) և ճնշակի մխոցի

յուրաքանչյուր ընթացքով՝ վերև և ներքև, սեղմված օդը

մատուցվում է միայն թակի մխոցակոթի տարածությունով և մեծ

ուժով սեղմում նախապատաստվածքի ներքևի զարկանին: Պնևմատիկ կռման մուրճերը, 150կգ-ից ավելի ընկնող մասերի

կշռով ունեն միայն ձեռքով կառավարում:

13

Օդաբաշխիչ ծորակի կառավարումը իրագործվում է բռնակով կամ ոտնակով (педал): Ոտնակով ղեկավարման ժամանակ

մուրճի վրա կարող է աշխատել մեկ դարբին առանց մեքենավարի:

Բռնակի ոչ մեծ շրջադարձի ղեկավարմամբ մուրճի թակը

բարձրանում է վերևի դիրքում և մնում է անշարժ: Որոշ չափով

ավելացնելով բռնակի շրջադարձը թակը սկսում է շարժվել վերև և

ներքև, հասցնելով նախապատրաստվածքին թեթև հարվածներ:

Բռնակի շրջադարձի հետագա ավելացման դեպքում հարվածները ուժեղանում են, բռնակի շրջադարձը մինչև հենակը (упор)

հարվածները ստացվում են ավելի ուժեղ:

Հետադարձ զսպանակի օգնությամբ բռնակի իջեցման

ժամանակ դեպի ելման դիրքը, ծորակները տեղադրվում են

նախնական դիրքին, իսկ թակը մնալով վերևում դանդաղ իջնում է

ներքևի զարկանի վրա:

Նկ. 4-ում ցույց է տրված պնևմատիկ մուրճ՝ օդի երկկողմանի

գործողությամբ:

14

4. ՕԴԱՃՆՇԱԿԱՆ (пневматический) ՄՈՒՐՃԵՐԻ ԽՆԱՄՔԸ և ՆՐԱՆՑ ՍՊԱՍԱՐԿՄԱՆ ԿԱՆՈՆՆԵՐԸ

Մուրճի նկատմամբ ճիշտ խնամքը բարձրացնում է նրա

ծառայության ժամկետը, պակասում է նրա վերանորոգման վրա

կատարվող ծախսերը, կանխում է պարապուրտները

անսարքություններից:

Ոչ ճիշտ շահագործման ժամանակ չի կարելի օգտագործել

մուրճի բոլոր կոնստրուկտորական հնարավորություները՝ հարվածների թիվը, հարվածի էներգիան (հզորությունը),

ղեկավարման ճշտությունը և այլն:

Բոլորից առաջ պետք է հետևել մուրճի յուղմանը: Դարբինը

պարտավոր է ծանոթանալ յուղման քարտին ու պարզաբանել, երբ

և ինչ կարելի է յուղել:

Յուղումը պետք է բավարարի մուրճի հետևյալ մասերը՝

բանվորական և ճնշակային (компресорный) գլանները,

ծորակները (крани), շուռտվիկային (кривошипные) լիսեռի արմատական վզիկները, ռեդուկտորը և նրա առանցքակալները:

Գլանների և շարժաթևի առանցքակալների յուղումը կախված

կոնստրուկցիայի տիպերից, որը կատարվում է յուղամանների

կամ հատուկ պոմպերի միջոցով:

Անհրաժեշտ է գիտենալ, որ մուրճի պարապընթաց քայլ

ցիկլի ժամանակ պոմպը յուղում չի տալիս, դրա համար չի կարելի

թույլադրել մուրճի աշխատանքը պարապընթաց քայլի դեպքում 5-

8 րոպեից ոչ ավելի: Եթե մուրճը չի աշխատել երկար ժամանակ, աշխատանքից առաջ անհրաժեշտ է բացել գլանների վրայի

խցանները և յուրաքանչյուր գլանի մեջ լցնել 80-100 գ յուղ կամ

որոշ ժամանակ պահել թակը կշռի վրա ցիկլով: Կանոնավոր

պետք է հետևել շարժաթևի դետալների յուղմանը՝ արմատական

15

առանցքակալների, շուռտվիկային առանցքակալների վզիկների և ռեդուկտորի յուղմանը:

Պնևմատիկ մուրճերի սպասարկման ժամանակ պետք է խիստ

հետևել նրան, որպեսզի թակի ստուգիչ խաչանիշը (риска) դուրս

չգա առանցքատուփի (букса) ներքևի ճակատւից (5-10 մմ-ից ոչ

ավելի սահմաններից):

Հարթությունների վրա բոլոր նկատվող քերծվածքները

անմիջապես վերացնել և անպայման պարզաբանել նրանց առաջացման պատճառները: Զարկանների սեպերը պետք է լավ

ձգված լինեն, զարկանների և բարձերի սառը պայմաններում:

Չի կարելի կատարել հարվածներ զարկաններին,

կռանվածքների բացակայության դեպքում: Կռվածքների կռման

ժամանակ չի թույլատրվում ոչ կենտրոնական (էքսցենտրիկ)

հարվածներ:

Անհրաժեշտ է պարբերաբար ստուգել մխոցների

կափարիչների, ծորակների օղակների խտացումների (уплотнение) վիճակը, քանի որ խտացումների դետալների մաշը

բերում է օդի արտահոսքին և ընկնում է մուրճի հզորությունը:

Աշխատանքից առաջ պետք է հետևել, չկա՞ ինչ-որ

վնասվածքներ, հուսալի ե՞ն ամրացված զարկանները (бойки):

Խոզանակով մաքրել զարկանները, հեռացնել զարկանների

վրայից ավելորդ գործիքները և այլ նյութեր, որոնք պետք չեն

աշխատանաքի համար: Պարապ ընթացքում մուրճի

գործարկումից հետո համոզվել,որ չկա կողմնակի աղմուկներ, ստուգել չի տաքանում էլեկտրաշարժիչը և մուրճի մյուս

դետալները: Պետք է լծակը բերել սահուն բանվորական ընթացքի,

սկզբից նրան հասցնելով թեթև հարվածներ:

Կռել սկսել միայն, երբ նախապատրաստվածքը տաքացել է

պահանջված ջերմաստիճանով: Կռման ժամանակ պետք է 16

հետևել անվտանգության կանոններին՝ աքցանը պահել այնպես, որպեսզի այն հարվածի տակ չընկնի, չկատարել ոչ մի

կարգավորում, նորոգում, յուղում և մաքրում:

Հարցեր և առաջադրանքներ

1. Ըստ գործողության բնույթի ինչպիսի՞ խմբերի են բաժանվում

դարբնոցա-մամլիչային սարքավորումները:

2. Ըստ գործողության սկզբունքի կռման մորճերը ի՞նչ խմբերի են բաժանվում:

3. Բացատրել օդաճնշական միակողմանի գործողության կռման

մուրճերի կառուցվածքը և աշխատանքը:

4. Բացատրել երկկողմանի գործողության օդաճնշական

(պնևմատիկ) կռման մուրճի կառուցվածքը և աշխատանքը:

5. Բացատրել օդաճնշական մուրճի օդաբաշխիչ հարմարանքի

աշխատանքը:

6. Ինրպիսի՞ խնամք պետք է կատարել օդաճնշական մուրճերի նկատմամբ:

7. Ինչպե՞ս է կատարվում օդաճնշական մուրճերի սպասարկումը:

ԳՈՐԾՆԱԿԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔՆԵՐ

1. Աշխատացնել միակողմանի գործողության օդաճնշական կռման

մուրճը պարապ ընթացքով:

2. Աշխատացնել երկկողմանի գործողության օդաճնշական կռման

մուրճը պարապ ընթացքով:

17

5. ԳՈԼՈՐՇԱՕԴԱՅԻՆ (паровозадушный) ՄՈՒՐՃԵՐ Երկկողմանի գործողության գոլորշաօդային մուրճը, կռման

սարքավորումներում համարվում է ամենաշատ տարածվածը:

Գոլորշաօդային կռման մուրճը շարժաբերվում է գոլորշու

գործողությամբ (կամ սեղմված օդով), որը տրվում է

կենտրոնացված կաթսայանոցից կամ ճնշուկային կայանններից՝

արտադրամասում գտնվող բոլոր մուրճերի համար:

Գոլորշին կամ սեղմված օդը մղակային բաժանիչ կառուցվածքից անցնում է գլանի մեջ (փոփոխական), մեկ մխոցի

վերևից մեկ ներքևից: գոլորշաօդային մուրճերը ունեն հենոց

(станина) և նրա վերևի մասում տեղադրված բանվորկան գլան՝

մխոցով և մխոցակոթով: Մխոցակոթը միացված է թակի հետ, որի

վրա ամրացված է վերևի զարկանը, որը կոչվում է մուրճի ընկնող

մասեր: Ներքևի զարկանը միջանկյալ բարձիկով տեղադրվում է

սալակալի (шабот) վրա, որի մեծ կշիռը հնարավորություն է տալիս

լավ օգտագործել ընկնող մասերի էներգիայի ուժը (կինետիկ էներգիան):

Գոլորշաօդային մուրճերը լինում են մեկ կամ երկու

կանգնականի:

18

Միականգնականի գոլորշաօդային մուրճերը օգտագործվում

են ոչ մեծ արտաքին չափերով, միջին զանգվածով (масса)

կռանվածքների մշակման համար: Լավ է իրեն դրսևորում միականգնականի ուղղորդիչներով գոլորշաօդային մուրճերը (նկ.

6), չնայած որ նրանց վրա մեծ չափերի կռանվածքներ չի կարելի

մշակել:

Երկկանգնականի գոլորշաօդային կռելի մուրճ կամարային (арочного) տեսակի (նկ. 5):

Մուրճի հենոցը ունի պողպատյա կանգնակներ (2), որոնք

ամրանում են հիմքի թիթեղներին (16): Պահանգային (анкерных) հեղյուսների (болтов) (1) օգնությամբ մուրճը տեղադրվում է հիմքի բարձիկների վրա: Հենոցի կանգնակների մեջ տեղադրված են ուղղորդիչները (5), որոնց վրայով շարժվում է թակը (7) զարկանի (бойка) (6) հետ և մխոցակոթը (шток) (8): Հենոցի կանգնակների

19

վերին մասում մոնտաժված և ամրացված է հեղյուսները (9), գլանը (13), գազաբաշխիչ դրոսելամղակային (дросельно-золотниковый) տուփի հետ:

Գլանի մեջ շարժվում է մխոցը (12), իսկ մղակային տուփի մեջ՝

մղակը (золотник) (11): Գլանի վերևի մասում տեղադրված է

գոլորշաօդային հարվածամեղմիչը (буфер) (14): Հենոցի կանգնակի վրա տեղադրված է ղեկավարման լծակը (15), որը

կապված է գազաբաշիչ մեխանիզմին: Հենոցի կանգնակների

միջև տեղադրված է սալակալը(шабот) (3) ներքևի զարկանի (4)

հետ: Սալակալը կռման մուրճի մեջ ամուր կապվածց չէ հենոցի

հետ, նա տեղադրված է հատուկ հիմքով փայտյա բարձիկի վրա:

Բարձիկը կանխում է սալիկի հարվածից հիմքի քայքայումը: Գոլորշաբաշիչ մեխանիզմը (նկ. 7) կազմված է մղակից (14),

դրոսելից (15), վերևի (10) և ներքևի (19) առվակներից, որոնք միացնում են մղակը գլանին (7):

20

Գոլորշին կամ սեղմված օդը 6-7 մթն. Ճնշումով անցնում է խողովակով և մտնում դրոսելամղակային տուփի (14) մեջ: Եթե

դրոսելային ծորակը (кран) (15) բաց է, ապա գոլորշին (օդը)

մտնում է տուփի մղակային մասը և կախված նրա դիրքից

ուղղվում է կամ վերևի առվակի (10), կամ նրքևի առվակի (19) մեջ:

Դրոսելը փակվում և բացվում է ձգաձողի (16) օգնությամբ, իսկ

մղակը շարժվում է վերև և ներքև ձգաձողի (18) օգնությամբ: Այդ

ձգաձողերը կապված են ձեռքով ղեկավարման լծակներով: Եթե մղակը բարձրացված է վերև, ապա գոլորշին (օդը) անցնում է

մխոցին վերևից և թակը սկսում է արագ շարժվել ներքև, տեղի է

ունենում հարվածը: Այդ ժամանակ գոլորշին, գտնվելով մխոցի

տակ, ակոսով (19) մտնում է մխոցային տուփի և հետո արտածվող

(выхлопную) խողովակի մեջ: Դա այսպես կոչված աշխատած

գոլորշին է, որը օգտագործվում է տաքացման կամ այլ

նպատակների համար: Աշխատած օդը դուրս է տարվում դեպի

մթնոլորտ: Եթե մղակը իջնում է ներքև, այդ դեպքում թարմ գոլորշին (օդը)

դրոսելից մտնում է գլանի ներքևի խոռոչը, մխոցի տակ և նրան

սեղմելով ներքևից բարձրացնում է թակը: Այդ ժամանակ

աշխատած գոլորշին (օդը) գլանի վերևի մասից դուրս է գալիս

մղակի տուփի մեջ և նրա ներքին խոռոչի միջով արտածվում է:

Ձեռքի լծակը կամ ոտնակը (педаль) սեղմելով ներքև դրոսելը

բացվում է, իսկ մղակը բարձրանում է: Ոտնակը իջեցնելիս դրոսելը

փակ է, իսկ մղակը գտնվում է ներքևում՝ թակը նստած է զարկանի վրա, քանի որ գոլորշին դրոսելի միջով չի անցնում:

Եթե միայն դրոսելը բացվի լծակով և ձգաձողով (16), ապա

մղակը իջեցնելու ժամանակ թարմ գոլորշին (օդը) կմտնի միայն

մխոցի տակ և կբարձրանա թակը: Թակը իր կշռով կմնա նույն

21

դիրքում միայն այն ժամանակ, քանի դեռ չի սեղմվել մղակի լծակը նրան դեպի վերև բարձրացնելու համար:

Որպեսզի իրագործվի թակով կռանվածքի սեղմումը, դրա

համար պետք է սեղմել երկու ղեկավարման լծակները ներքև և

պահել նրանց չբարձրացնելով: Այդ դեպքում դրոսելը կլինի բաց,

մղակը բարձրացված և գոլորշին (օդը) անընընդհատ պետք է

մտնի գլանի վերևի խոռոչը, իսկ ներքևի խոռոչը պետք է

հաղորդակցվի արտածման խողովակին: Մուրճը հագեցված է գոլորշաօդային հարվածամեղմիչով

(буфер) (9), որը կանխում է մխոցի հարվածը գլանի վերևի

կափարիչին, երբ անսարքին է լինում գոլորշային ղեկավարման

համակարգը: Ներսում հարվածամեղմիչային գլանը (8) ունի մխոց:

Գոլորշու աշխատանքը գլանի մեջ՝ այսինքն նրա ճնշման

փոփոխումը, կարելի է ներկայացնել դիագրամայի տեսքով (նկ.7բ): Կամրջային տիպի երկկանգնականի մուրճեր:

Կամրջային տիպի երկկանգնականի մուրճերի (նկ.8) վրա բարդ ձևի կռանվածքների պատրաստման ժամանակ դարբինների

բրիգադը պետք է գտնվեն բոլոր կողմերից մուրճի զարկանի մոտ:

Մուրճի հենոցը կազմված է երկու գամված պողպատյա

կանգնակներից (2), որոնք լայնակով (поперечина) (5)

ամրակցված են իրար, իսկ կանգնակները տեղադրված են հիմքի

սալին: Սալակալը (шабот) տեղադրված է առանձին հիմքի վրա:

22

Հոծ ձուլվածքային բարձակները (кранштейн) (4), որոնք

հեղյուսներով ամրացված են լայնակին, ամրացված են

ուղղորդիչները (3): Լայնակի (5) վերևի մասում մոնտաժված են

ձուլվածքային գլանային կանգնակները (6) և նրանց վրա գլանը (7)՝ դրոսելային տուփով (8):

Գոլորշաղեկավարման բռնակը ամրացված է հենոցի ինչպես

վերևի, այնպես էլ ներքևի մասին:

Կամրճային տիպի մուրճերը արտադրվում են 2000-5000կգ

ընկնող մասով և հիմնականում քիչ են տարբերվում կամարաձև

(арочного) տիպի մուրճերից: Ավտոմատ և խառը ղեկավարմամբ մուրճերը կարող են

աշխատել ավտոմոտ և ձեռքի ղեկավարմամբ: Դրա համար նրանք կոչվում են, խառը ղեկավարմամբ մուրճեր:

Ավտոմատ ղեկավարմամբ մուրճերի դերը կայանում է

նրանում, որ մուրճի թակի շարժման համար որպես հատուկ

մեխանիզմ ներկայացնում է մղակը, որը առաջացնում է թակի

ավտոմատ հարվածը կամ ավտոմատ թափը: Այդպիսի

23

մեխանիզմի առկայությունը մեքենավարից չի պահանջում ամեն անգամ հարվածի ժամանակ սեղմել բռնակը կամ ոտնակը:

Նկ. 9-ում բերված է գոլորշու բաշխումը ավտոմատ ղեկավարմամբ սխեման: Մղակը (2) ձգաձողի (тяга) (3) միջոցով

կապված է լծակին (рычаг) (8), որը իր թեք հարթությամբ շփվում է

հոլվակին (9), որը ամրացված է մուրճի թակի ձուլաթմբիկի մեջ:

Լծակը (8) պտտվում է սռնու շուրջը, որը ամրացված է մուրճի

հենոցին (станина) և կարող է սեկտորի (7) կտրվածքում գտնվող ատամի օգնությամբ տեղադրվել պահանջվող անկյունով: Լծակի

մյուս ծայրը հենվում է զսպանակին (4), որը սեղմում է ամբողջ

լծակը հոլովակին (9):

Որպեսզի միացվի մուրճը ավոմատ հարված կատարելու

համար, պետք է լծակը (10) բարձրացնել վերև և պահել նրան այդ

24

դիրքով: Այդ դեպքում մղակը (2) իջեցվում է ներքև: Գոլորշին մտնում է մխոցի տակ և սկսվում է թակի բարձրացումը:

Միաժամանակ թակը վերև բարձրանալլիս հոլովակը(9) սկսում է

սեղմել լծակին ձախ և շարժում է մղակին վերև: Երբ թակը

բարձրանում է մինչև վերևի դիրքը, մղակը նույնպես պետք լինի

վերևում և տեղի է ունենում հարվածը:

Թակը ընկնելու ժամանակ լծակը արագ շարժվում է հիմա

արդեն աջ և մղակը գրավում է ներքևի դիրքը և անմիջապես հարվածից հետո սկսում է թակի բարձրացումը: Ցիկլը պետք է

կրկնվի ավտոմատ:

Մինչև լծակով (6) միացվի շոգեղեկավարումը ավտոմատ

հարվածի համար, տեղադրում են թակի տատանման մեծությունը

(раьмах): Ատամնանվային սեկտորի (7) վրա լծակի վերջին

դիրքերից մեկը համապատասանում է թակի լրիվ տատանմանը՝

այսինքն թակի ամենամեծ ընթացքը, մյուս ծայրային դիրքի

դեպքում՝ կարճ տատանումներ, առանց վերևի զարկանը ներքևինին շփվելու (պարապ ընթացք):

Հարվածի ուժը կարգավորվում է դրոսելով (1), բռնակի (5)

օգնությամբ: Որպեսզի ստանանք հատային հարվածներ թակը

պետք է բարձրացնել վերև, հետո բռնակը (10) իջեցնել:

Կռանվածքի սեղման համար թրաձև լծակը պետք է տեղափոխել

ձախ լծակի (6) միջոցով, որից հետո բռնակին (10) թեթև

սեղմումով վերև բարձրացնել մղակը: Գոլորշին անցնում է գլանի

վերին խոռոչը և մխոցին սեղմում է վերևից: Կարելի է թակը պահել իր քաշով, դրա համար լծակը պետք է անջատել, իսկ լծակը (10)

բարձրացնել, թողնելով մի քիչ գոլորշի գլանի ներքևի խոռոչում և

պահել նրան այդ դիրքով:

25

Հարցեր և առաջադրանքներ

1. Բացատրել երկկողմանի գործողությամբ գոլորշաօդային կռման

մուրճի աշխատանքի սկզբունքը:

2. Բացարել երկկանգնականի գոլորշաօդային, կամարային տեսակի

կռման մուրճի կառուցվածքը և աշխատանքը:

3. Բացատրել գոլորշաօդային մեխանիզմի կառուցվածքը և աշխատանքը;

4. Բացատրել կամրճային տիպի երկկանգնակային կռման մուրճի

կառուցվածքը աշխատանքը:

5. Բացատրել ավտոմատ և խառը ղեկավարմամբ մուրճերի

աշխատանքի սկզբունքը, կառուցվածքը և աշխատանքը:

ԳՈՐԾՆԱԿԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔ

1. Աշխատացնել երկկանգնականի գոլորշաօդային կռման մուրճը

պարապ ընթացքով: 6.ԴՐՈՇՄԻՉԱՅԻՆ ՄՈՒՐՃԵՐ

Դրոշմիչ մուրճերը ծառայում են հատուկ կռանվածքների

դրոշման համար: Սրանք տարբերվում են ազատ կռման

մուրճերից միայն հենոցի և սալակալի կոնստրուկցիայով; Քանի որ

դրոշման համար մուրճի և սալակալի զարկանի փոխարեն

ամրացվում են փոսիկներով դրոշմներ, կարևոր է որպեսզի նրանց

քանդակները (фигури) ճշգրիտ համընկնեն: Նույնիսկ աննկատ շեղումը մուրճի տակի սալակալի նկատմամբ բերում է դրոշմի մեջ

քանդակների շեղմանը, որը առաջացնում է կռանվածքի խոտան:

26

Դրա համար հենոցի կանգնակները սալակալի վրա մոնտաժվում և տեղադրվում է մեկ հիմքի (фундамент) վրա (նկ.10):

Քանի որ դրոշմումը օգտագործվում է մասսայական և

սերիական արտադրությունում, մուրճերը անպայման ունեն ավտոմատ շոգեղեկավորում:

Նկ. 11-ում բերված է դրոշմիչային մուրճի ղեկավարման սխեման:

27

Մղակը (15), դրոսելը (8) և նրա լծակը (7), թրաձև

(саблеобразный) լծակը (17) կապված են ոտնակին (педалю) (1)

անմիջապես լծակային համակարգով և ձգաձողերով (3-

5,11,16,19): Գոլորշին կամ սեղմված օդը մատուցվում է մուրճի

գլանի մեջ խողովակով (10), դրոսելով և մղակի a և б

առվակներով: Գոլորշին (օդը) դուրս է գալիս գլանից նույն առվակներով և մղակով մղվում արտածման խողովակի (6) մեջ:

Դրոսելը (8) ծառայում է ոչ միայն գոլորշու ներթողման (впуск)

համար, ինչպես ազատ կռման մուրճերի մոտ շոգեարտաթող

(паровыпускной) ծորակը, այնպես էլ ճնշման կարգավորման

համար: Դրոսելի կտրվածքի մեծությունը, որով անցնում է

գոլորշին (օդը), կարելի է փոփոխել դրոսելի անկյան շրջադարձով:

Քանի որ դրոսելը կապված է ոտնակին, ապա դա տալիս է

հնարավորություն ճիշտ կարգավորելու հարվածի ուժը:

28

Մղակը (15) ծառայում է գլանի վերևի և ներքևի խոռոչներին գոլորշու (օդի) բաշմման համար: Եթե նա բարձրացված է, ապա

գոլորշին մատուցվում է գլանի վերևի խոռոչը և դուրս է գալիս այն

ներքևի խոռոչից: Իսկ եթե մղակը իջեցված է, այդ դեպքում

գոլորշին անցնում է գլանի ներքևի խոռոչը և դուրս է գալիս վերևի

խոռոչից: Եթե գոլորշին ճնշում է մխոցին վերևից, ապա թակը

իջնում է ներքև:

Թրաձև լծակը (17) նախատեսված է թակի կամ հարվածների ավտոմատ ճոճման համար: Թակը (18) իջնելով իրեն կողերով

շեղում է թրաձև լծակը դեպի ձախ, որը իրեն հերթին ճոճվող լծակի

(5), ձգաձողերի (3,4) և լծակի (1) միջոցով բացում է դրոսելը, իսկ

լծակի (19) ձգաձողի (16) և լծակներ (13,11) և սահագլանի (19)

միջոցով մղակը իջնում է ներքև:

Հակառակ երևույթը տեղի է ունենում թակի իջնելու ժամանակ:

Թրաձև լծակը տեղափոխվում է աջ, բարձրանում է մղակը, նա

գոլորշին թողնում է վերև և թակը գալիս է ներքև ու հետո նորից վերև և տեղի է ունենում թակի ճոճման ցիկլը: Եթե ոտնակը (1)

իջեցված է, ապա թրաձև լծակը կշարունակի իր աշխատանքը՝

տեղափովվում է մեկ աջ, մեկ ձախ հետևելով թակի շարժմանը

այնքան ժամանակ, քանի դեռ չի միջնորդել դարբինը: Նա սեղմում

է ոտնակը խախտելով լծակների ռիթմիկ շարժմանը

հարկադրաբար մղակը շարժելով վերև, տեղի է ունենում

հարվածը:

Ոտնակը սեղմելու համար և պահանջվող ուժով հարվածելու համար դարբինը պետք է ընտրի որոշակի պահը: Որպեսզի

ստացվի լրիվ ուժով հարված ոտնակը պետք է սեղմվի այն պահին,

երբ թակը գտնվում է վերևում և չպետք է շտապել բաց թողնել

ոտնակը: Եթե ոտնակը բաց թողնվի շուտ, ապա հարվածը կլինի

սրընթաց (отскакивающий), նա չի բավարարի կռանվածքի 29

լիակռմանը: Որպեսզի կատարվի լավ լիակռում, անհրաժետ է ապահովել ոտնակի բավարար պահումը ներքևի դիրքում:

Թակը ներքևի դիրքում կանգնեցնելու համար պետք է շրջել

լծակը (2), որը կտեղաշարժի ձգաձողը և դրոսելի լծակը: Այդ

դեպքում դրոսելը փակվում է, գոլորշու մուտքը մղակի և գլանի մեջ

կտրվում է և թակը իր սեփական կշռի ազդեցության տակ իջնում

է ներքև դրոշմի վրա: Օդաճնշական (պնևմատիկ) մուրճերի ընտրման

տվյալներ կախված կռանվածքի ձևից, չափերից և զանգվածից:

Աղյուսակ 1

Ընկնող

մասերի

զանգվա

ծը, տ

Կռանվածքի զանգվածքը, կգ

միջի

ն

ամենամե

ծը

ամենամե

ծը

Նախապատրաստվ

ածք, ամենամեծ

հատույթը

Ձևավոր

կռանվածք

Հարթ

լիսեռներ

Տրամագիծը կամ

քառակուսու կողմերը,մմ

0,075 0,3 1,2 1,5 45

0,150 1,5 4 15 60

0,250 2,5 8 35 75

0,400 6 18 60 100

0,560 9 28 110 120

0,750 12 40 140 135

1,000 20 70 250 160

30

Գոլորշաօդային մուրճերի ընտրման տվյալներ կախված կռանվածքի ձևից, չափերից և զանգվածից

Աղյուսակ 2

Ընկնող

մասերի

զանգվա

ծը, տ

Կռանվածքի զանգվածքը, կգ

միջի

ն

ամենամե

ծը

ամենամե

ծը

Նախապատրաստվ

ածք, ամենամեծ

հատույթը

Ձևավոր

կռանվածք

հարթ

լիսեռներ

Տրամագիծը կամ

քառակուսու

կողմերը,մմ

1 20 70 250 160

1,5 40 120 350 190

2 60 180 500 225

3 100 320 750 275

4 140 500 1100 310

5 200 700 1500 350

Յուրաքանչյուր մուրճի հարվածի էներգիան կարելի է որոշել

գիտենալով մուրճի ընկնող մասի զանգվածը (կշիռը), հարվածի

մոմենտը և թակի շարժման արագությունը: Սակայն թակի

շարժման արագության մեծությունը հաստատուն չէ, նա փոխվում

է կախված շոգեգլանի մեջ գոլորշու կամ սեղմված օդի ճնշումից: Այդ ճնշումը կախված է իրեն հերթին շատ պատճառերից: Օրինակ

գոլորշաօդային մուրճերում ճնշումը գլանի վերևի և ներքևի

խոռոչներում կախված է մղակի կոնստրուկցիայից, նրա անցքի

չափերից և շոգեներթող (паровпускной) առվակների դիրքերից:

Հարվածի էներգիան մեծ կլինի, եթե մեծ լինի գլանի վերևի և

ներքևի խոռոչների ճնշման տարբերությունը: Այդ ճնշումների

31

տարբերությունը կախված է մղակի դիրքից վռանի (втулка) մեջ: Մղակի ոչ ճիշտ տեղադրումը հաճախակի հանդիսանում է թույլ

հարվածների պատճառը: Այդ դեպքում արտածած գոլորշին

արտածման խողովակից դուրս է գալիս անչափ մեծ ճնշումով:

Հետևաբար գոլորշու էներգիան լրիվ չի օգտագործվում:

Կռելի մուրճերի հատային հարվածի արդյունավետ էներգիան

Eэ, կախված է գլանի վերևի և ներքևի խոռոչների ճնշման

տարբերությունից, որը որոշվում է հետևյալ բանաձևով՝

Eэ =[ (P1-P2)⋅F+0.9G ]⋅H կգ⋅մ, որտեղ

P1 – թարմ գոլորշու կամ օդի բանվորական ճնշումն է, որը

մատուցվում է գլանի վերևի խոռոչը, կգ/սմ2,

P2 - հակադարձ ճնշումն է, այսինքն աշխատած գոլորշու կամ

օդի ճնշումն է, կգ/սմ2,

F – մխոցի մակերեսն է, սմ2, G – ընկնող մասերի կշիռն է, կգ

H – մուրճի թակի ընթացքն է, մ

0,9 – գործակից է, որը հաշվի է առնում շփման ուժը, որը

հիմնականում կազմում է 0,1G

Եթե հակադարձ ճնշումը կամ աշխատած գոլոշու ճնշումը

կազմում է ոչ ավելի P2 = 1.25 կգ/սմ2, ապա այն համարվում է լավ:

Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ P2 = 1.25 կգ/սմ2

գոլորշին, որը գործում է գլանի վերևից ավելացնում է հարվածի

ուժը, միջինը երկու անգամ՝ համեմատած մուրճի ազատ ընկնող

մասերի էներգիայի: Դրա համար վերևի բանաձևը կարելի է

ներկայացնել պարզեցված ձևով`

Eэ=2⋅0,9GH=1.8G⋅H, որտեղ

G – ընկնող մասերի կշիռն է, կգ

Eэ – հարվածի արդյունավետ հզորությունն է, կգ⋅մ

32

H – մուրճի թակի ընթացքն է, մ Կռելու մուրճի անձնագրում տեղադրված է բոլոր հիմնական

տվյալները և ցուցմունքները ունեն կարևոր նշանակություն,

մեքենայի նորմալ շահագործման համար: Նրանց թվին է

պատկանում մանրամասը հրանգավորման, հավաքման -

մոնտաժի, տեղադրված մեքենայի գործարկման, յուղման

միջոցների և նրանց ստուգման, մուրճի սպասարկման և այլն:

7. ՄՈՒՐՃԵՐԻ ԱՇԽԱՏԱՆՔԻ ԺԱՄԱՆԱԿ ՍՊԱՍԱՐԿՄԱՆ ՀԻՄՆԱԿԱՆ ԿԱՆՈՆՆԵՐԸ և ՏԵԽՆԻԿԱՅԻ ԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹՅՈՒՆԸ

Յուրաքանչյուր բանվոր, որը աշխատում է մուրճի վրա պետք է

ծանոթանա մեքենայի անձնագրում մատնանշված

հրանգավորմանը ու հանձնարարականներին և սովորի մեքենան

անվտանգ օգտագործելը: Առանց դրանց ոչ մեկին չի թույլատրվում

աշխատացնել մեքենան:

Մինչև աշխատանքը սկսելը պետք է՝

1. Ծանոթանալով ներկայացվող աշխատանքին, նախապատրաստել անհրաժեշտ գործիքները և հարմարանքները

(չօգտագործվողները հեռացնել), ստուգել դրանց

պիտանելիությունը, ստուգել զարկանների, դրոշմների ճիշտ

տեղադրումը և նայել նրանք չունե՞ն ճեղքվածքներ,

2. Ստուգել մուրճերի սարքին լինելը, համոզվել բոլոր մեխանիզմների

նորմալ աշխատանքը: Աշխատանքի ժամանակ անհրաժեշտ է`

33

1) Աքցանի բռնակը պահել իրանի կողքից, իսկ մշակվող նախապատրաստվածքը քիպ սեղմել աքցանի մեջ, դրա համար

աքցանի վրա հագցնել ապահովիչ օղակ (առանց օղակի

թույլատրվում է կռել և դրոշմել ոչ մեծ մեծության

նախապատրաստվածքներ, փոքր հզորությամբ մուրճերի վրա):

2) Մուրճի հարվածի ժամանակ, երբ նախապատրաստվածքը

կախված է բազմաճախարակից կամ դարձիչից, ժամանակին

թուլացնել շղթան, որպեսզի հարվածը նրանց չհասնի, 3) Բոլոր աշխատանքները զարկանի կամ դրոշմի վրա բարձրացված

թակի ժամանակ, կատարել միայն աքցանով, չի թույլատրվում

ձեռքը մտցնել զարկանի կամ դրոշմի տարածության մեջ,

4) Աշխատանքի ժամանակ բրիգադի բոլոր անդամները պետք է

հետևեն բրիգադիրի հրամաններին, բրիգադիրը պետք է հրամայի

մեքենավարին կտրուկ, կարճ, բարձր ձայնով՝ «դի՛ր», «խփի՛ր

թեթև», «խփի՛ր ուժեղ», «կանգնեցրու՛» և այլն: Առաջին հարվածը

նախապատրաստվածքի վրա կատարել թեթև «հարմարեցրու» հրամանով: Աշխատանքի վերջում պետք է՝

1. Կատարել կարգ ու կանոն բանվորական տեղում,

2. Նախատեսված տեղում հավաքել գործիքները և հարմարանքները

3. Ստուգել մուրճերի հիմնական մասերի վիճակը և մեքենավարի կողմից կատարել մաքրում և յուղում

4. Բանվորական տեղը և մուրճը հանձնել փոխարինող

մեքենավարին հայտնելով ի հայտ եկած տեղերում

անսարքությունները և նրանց վիճակը:

5.

34

Հարցեր և առաջադրանքներ

1. Ինչի՞ համար են ծառայում դրոշմիչ մուրճերը և ինչով են

տարբերվում ազատ կռման մուրճերից:

2. Բացատրել դրոշմիչային մուրճի ղեկավարման սխեման:

3. Ինչպե՞ս է որոշվում դրոշմիչ մուրճի հարվածի էներգիան:

4. Որո՞նք են դրոշմիչ մուրճի սպասարկման կանոնները և ինչպես ապահովել տեխնիկայի անվտանգությունը:

ԳՈՐԾՆԱԿԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔ

1. Աշխատացնել դրոշմիչ մուրճը պարապ ընթացքով:

8. ՊՏՈՒՏԱԿԱ-ՖՐԻԿՑԻՈՆ ՄԱՄԼԻՉՆԵՐ

Արտադրվում են 40-630 տոննա ուժով մամլիչներ: Նրանք

օգտագործվում են տարբեր աշխատանքների համար`հեղյուսների

նիստավորման, շերտերի և թիթեղների կորացման, ուղղման և

դրվագման:

Նկ. 12ա-ում ցույց է տրված պտուտակա-ֆրիկցիոն մամլիչի կառուցվածքային սխեման:

35

Մամլչի վրա կարելի է իրագործել ցիկլի հետևյալ տարբեր

ընթացքները՝

1. Սողուկի (ползун) շարժում ներքև (պարապընթաց քայլ): Այդ

շարժումը սկսվում է ձախ բանվորական սկավառակի շփումը

թափանիվին և շարունակվում է մինչև հպումը վերևի զարկանին (դրոշմին), կռանվածքի հետ միասին:

2. Բանվորական ընթացք: Կատարվում է մամլիչի շարժվող մասերի

էներգիայի կուտակմամբ պարապընթացք քայլի ժամանակ:

Բանվորական ընթացքի ժամով թափանիվը արդեն չի հպվում

սկավառակին:

3. Հետադարձ ընթացք: Կատարվում է ղեկավարման բռնակի աջ

սկավառակի միացման դեպքում:

36

4. Սողուկի պահումը կշռով: Կատարվում է երկու միջոցներով աջ սկավառակի միացմամբ, երբ միայն թափանիվը իջնում է ներքև և

հատուկ արգելակի միացմամբ:

Պտուտակա-ֆրիկցիոն մամլիչները հիմնականում

օգտագործում են տաք և սառը դրոշման համար փոքր, սերիական

և փոքր սերիական արտադրությունում:

Նկ. 12 բ-ում բեված է դրոշմ հեղյուս-գամային գլիկների

շինվածքների նիստավորման համար: Այդպիսի դրոշմի վրա կարելի է ժամում ստանալ 200-800 կռանվածքներ:

9. ՀԻԴՐԱՎԼԻԿԱԿԱՆ և ԳՈԼՈՐՇԱՀԻԴՐԱՎԼԻԿԱԿԱՆ

ՄԱՄԼԻՉՆԵՐ

Մամլիչները մետաղը դեֆորմացիայի են ենթարկում հեղուկի

ճնշմամբ (ջուր կամ էմուլսիա), որը շարժումը մասերին հաղորդում է գլանի կամ պլունժերի օգնությամբ: Հատուկ պոմպով ջուրը 200-

300մթն. ճնշման տակ մատուցվում է մամլիչի գլաններին:

Մամլիչների շարժվող մասերը հիմնականում դանդաղաշարժերը

մինչև 0,3մ/վրկ արագությամբ րոպեում անում են 10-25 ընթացք:

Մամլիչների շարժաբերի համար պահանջվում է մեծածավալ

կառուցվածք, բարձր ճնշման պոմպեր, կուտակիչներ

(акумулеаторы), գոլորշու բազմապատկիչ (мультипликатор) –

ճշման փոխակերպիչ: Մամլիչների վրա խորը, քան մուրճերի վրա կռվում է մետաղը

և կռման ընթացքում ավելի լավ կարելի է օգտագործել տարբեր

օժանդակ մեխանիզմներ, որը հեշտացնում է աշխատողի

աշխատանքը: Բացի դրանից, քանի որ մամլիչի աշխատանքը

37

առանց հարվածով է, այն ավելի ուշ է դուրս գալիս շարքից և քիչ պահանջվում վերանորոգում:

Դարբնոցային արտադրամասերում օգտագործում են 500-

1500տ ուժով մամլիչներ: 500տոննայից ցածր մամլիչներ չի

օգտագործվում: 700կգ կշռով կռանվածքների համար

օգտագործում են մուրճեր:

Հիդրավլիկակական մամլիչների գործողության էությունը

կայանում է հետևյալում՝ պարփակված հեղուկը ճնշման ազդեցության տակ ազդում է բոլոր ուղղություններով հավասար

ուժով: Եթե հաղորդակցվող ամաննների մեջ դնեն երկու պլունժեր

տարբեր տրամագծերով և ծանրաբեռնեն նրանցից մեկը, օրինակ

փոքր կշռով P1-ը, ապա պլունժերի հավասարակշռման համար

պահանջվում է ծանրոց P2, որը կլինի այնքան մեծ P1-ից, ինչքանով

այդ պլունժերի մակերեսը մեծ է մյուսի մակերեսից (նկ. 13):

38

Օրինակ եթե մամլիչի պոմպը ունի սուզակ (плунжер) 10սմ2 մակերեսով և ստեղծում է ճնշում 100կգ/սմ2, իսկ մամլիչի գլանի

մոտ սուզակը ունի 1000սմ2 մակերես, որը անհրաժեշտ է պոմպի

սուզակի սեղման համար կլինի հավասար՝

10սմ2·100 կգ սմ2

= 1000կգ = 1տ,

իսկ այն ուժը, որը փոխանցվում է մամլիչի աշխատող

սուզակին հավասար է

1000սմ2·100կգ/սմ2=100000կգ=100տ:

Հետևաբար հիդրոհարմարանքը կարող է հաղորդել մեծ ուժ:

Նկ. 14-ում ցույց է տրված հիդրավլիկական մամլիչի արտաքին

տեսքը,իսկ նկ. 15-ում՝ կառուցվածքը:

39

Ներքևի լայնահեծանի (траверса) (5) մեջ ամրացված են

սյուները (4): Լայնահեծանը հենվում է հիմքի վրա: Սյուները

վերևից ամրացված են վերևի լայնահեծանին (3), որի մեջ ամրցում

է գլխավոր բանվորական գլանը (1): Գլանի մեջ մտնում է սուզակը (2), միացված շարժվող լայնահեծանին (6): Այս լայնահեծանը

շարժվում է սյուների վրա: Նրա վրա ամրացված է վերևի

զարկանը: Ներքևի զարկանը ամրացված է ներքև լայնահեծանի

վրա:

Հեղուկը ճնշման տակ խողովակով մատուցվում է

բանվորական գլան և սեղմում է սուզակին, և շարժական

լայնակահեծանը զարկանի հետ շարժվում է ներքև, տեղի է ունենում կռանվածքի դեֆորմացիա: Լայնահեծանի հակադարձ

շարժումը վերև իրագործվում է բարձրացնող (հակադարձ) գլանով

(7), որը տեղադրված է վերևի լայանհեծանի մեջ: Հեղուկը ճնշման

տակ խողովակով (6) մատուցվում է բարձրացնող գլաններին,

սեղմում է բարձրացնող սուզակներին (8), որոնք բարձրանալով

տեղաշարժում են վերև իրենց կապված լայնահեծանին (9),

շարժվող լայնահեծանին (6) և ձգաձողերին (10):

40

Գլանի մեջ գլխավոր սուզակի դեպի ներքև բանվորական քայլի ժամանակ, համեմատած կարճ ժամանակամիջոցում պետք է

մատուցվի մեծ քանակությամբ հեղուկ, մեծ ճնշումով: Նույնիսկ

պոմպը ունենալով մեծ արտադրողականություն չի կարող

միանգամից տալ այնքան հեղուկ: Դրա համար բանվորական

ընթացքի պահին անհրաժեշտ է որոշել ճնշման տակ հեղուկի

պաշարը: Այդ նպատակի համար հիդրոմամլիչների

տեղակայանքներում նախատեսված է կուտակիչ (аккумулятор): Կուտակիչները լինում են տարբեր տեսակների՝ բեռնատար,

օդային (օդաճնշական) և այլն: Բեռնատար կուտակիչները

չափերով մեծ են և ներկայումս չի օգտագործվում: Օդային

կուտակիչների սխեման ցույց է տրված նկ.16-ում:

Ջուրը պոմպից ուղղվում է մեծ մետաղյա ամբար (ռեզերվուար)

(1): Այդ ամբարը փոքր խողովակով միացված է մեկ կամ մի քանի

ամբարներին (2), լցված սեղմված օդով: Սեղմված օդը սեղմում է

առաջին ամբարը ջրի հարթությանը և ինքը փոխում է բեռին:

Բեռի բացակայությունը ձեռք բերելով մեծ իներցիոն զանգված,

ապահովում է մեծ արտադրողականություն և մամլիչը հանդարտ

աշխատում է առանց հարվածների, որը նպաստում է անվտանգ

41

աշխատանքին և երկարացնում ինչպես հանգույցների, այնպես էլ դետալների ծառայության ժամկետը:

Աղ. 3-ում բերված է չորսյունանի հիդրավլիկական մամլիչի

հիմնական տվյալները: Աղյուսակ 3

Խոշոր կռանվածքների կռման համար օգտագործում են շոգեհիդրավլիկական մամլիչները: Հիմնական տարբերությունը

շեգեհիդրավլիկական մամլիչների հիդրավլիկականից համարվում

է այն, որ պոմպի փոխարեն կուտակիչի հետ նրանք ունեն

Մամլիչի

նոնոմինալ ուժը,

տ

Շարժական լայնահեծանի ամենամեծ ընթացքը, մմ

Սյուների

միջև

լայնահեծ

անի

վերևի

դիրքի

հեռավորո

ւթյունը,

մմ

Սյուների

միջև

հեռավորո

ւթյունը,

մմ

Նոմինալ

քաշը

Մի

րոպեում

բանվոր

ական

սեղման

քանակը

Լայնահ

եծանի

բանվոր

ական

ընթացք

ը, մմ

Հրիչի

ուժը,

տ

Միա

կողմ

անի

Երկկո

ղման

ի

500 800 1600 1180 - - 22 130 30

800 1000 2000 1500 1100 - 18 160 40

1250 1250 2500 1900 1200 - 14 165 60

2000 1600 3200 2300 1500 - 10 190 100

3200 2000 4000 3000 - 4500 8 200 150

5000 2500 5000 3750 - 4500 6 225 200

42

մուլտիպլիկատոր (բազմապատկիչ), որը աշխատում է գոլորշիով կամ սեղմված օդով (նկ.17):

Մուլտիպլիկատորի կորպուսը ունի երկու գլան`գոլորշու (3) և

հիդրավլիկ (4): Առաջին գլանում շարժվում է մխոցը (2), որի

մխոցակոթը միաժամանակ ծառայում է հիդրավլիկական գլանի

համար սուզակ: Գոլորշին 6-10 մթն. Ճնշմամբ խողովակով (1)

մատուցվում է գլանի մեջ և ներքևից սեղմում է մխոցին: Մխոցի

վրա ճնշումը տրվում է հիդրավլիկական սուզակի ջրին, բայց քանի

43

որ սուզակը ունի փոքր մակերես ճնշումը, որը տրվում է ջրին հասնում է 300-400 մթն.: Ջուրը այդ ճնշումով խողովակով մտնում

է մամլիչի բանվորական գլանի մեջ:

ՄԱՄԼԻՉԻ ՈՒԺԻ և ԷՖԵԿՏԻՎ ԷՆԵՐԳԻԱՅԻ ՀԱՇՎԱՐԿԸ

Ամենամեծ ուժը, որը զարգանում է մամլիչում որոշվում է

հետևյալ բանաձևով`

P = P0⋅F, որտեղ

P – մամլիչի ուժն է,

P0 – ջրի ճնշումը պլուժերին, որը ստացվում է կուտակիչից,

պոմպից կամ

մուլտիպլիկատորից,

F – սուզակի մակերեսն է, F = 𝜋𝜋𝐷𝐷2

4,

D – սուզակի տրամագիծն է:

Օրինակ. որոշենք մամլիչի ուժը, եթե սուզակի տրամագիծը

հավասար է D=58սմ, իսկ ջրի ճնշումը P0 =300կգ/սմ2 P = P0 ⋅F =

P0⋅𝜋𝜋𝐷𝐷2

4 = 3003.14∙582

4 = 790000կգ ≈ 800տ: Էֆեկտիվ էներգիան E0,

որը առաջանում է կռանվածքի դեֆորմացիայի ժամանակ

որոշվում է հետևյալ բանաձևով՝

E0 = P⋅H⋅η, որտեղ

P – մամլիչի ուժն է,

H – բանվորական քայլի մեծությունն է,

η - էներգիայի ՕԳԳ, սովորաբար հավասար է 0,6-0,8

Եթե ընդունենք, որ մամլիչը ունի 800տ ուժ, սուզակի

բանվորական քայլը հավասար է 160մմ (աղյուսակ 3), ապա η= 0,7-

ի դեպքում, էֆեկտիվ էներգիան կլինի.

E = 800000 ⋅0,160⋅0,7 =89600 կգմ:

44

10. ԿՌԵԼՈՒ ՄԱՄԼԻՉՆԵՐԻ ԽՆԱՄՔԸ

Հիդրավլիկական և գոլորշահիդրավլիկական մամլիչները

համեմատած մուրճերի հետ աշխատում են առանց հարվածների:

Սակայն մամլիչների մոտ շատ են օժանդակ սարքավորումները

(պոմպեր, կուտայիչներ, մուլտիպլիկատորներ), բաշխիչներ

(распределители) և ուրիշներ, որտեղ պահանջվում է որակյալ

ծառայություն և խնամք: Մեծ ուշադրության պետք է դարձնել խողովակաշարերին,

որոնցով մատուցվում է ջուրը 50-ից ավելի մթն. ճնշմամբ:

Հաճախ ջուրը ծակոտում է կցաշուրթերի (фланцы) միացման

խտացման (уплотнение) միջադիրները (прокладки):

Խողովակների միացման տեղերը հաճախ ծակվում են և

առաջանում է շիթի մեծ հոսք: Շիթը ճնշման տակ վտանգավոր է

շրջապատում մոտ գտնվողների համար: Դրա համար պետք է

հետևել խտացուցիչների վիճակին բարձր ճնշման խողովակաշարերում և ժամանակին վերացնել

անսարքությունները: Պահանջվում է հաճախակի ստուգել

գլաններում խթացման ինքնախտացող օղակների (манжеты)

վիճակին, նրանց մաշը առաջացնում է ջրի հոսքը և իջեցում է

մամլիչի հզորությունը:

Սիստեմատիկ պետք է հետևել մամլիչի սյուների ամրացումը

պնդօղակներով: Սյուները ընդունում են մամլիչի կռման

բեռնվածությունը և պնդօղակների վատ ամրացման դեպքում հնարավոր է անճշտություններ կռման ժամանակ: Չպետք է լինի

մեծ բացակներ շարժվող լայնահեծանների ուղղորդիչներում,

քանի որ նրանց շեղման դեպքում կարող է լինել կոտրվաքներ:

Մինչև աշխատանքի սկիզբը սյուները պետք է յուղել: Ձմեռվա

ազատ օրերին անհրաժեշտ է տաքացնել գլանները և 45

խողովակաշարերը չթույլատրել նրանց մեջ ջրի սառույց, որը կարող է բերել ճեղքվածքների, նույնիսկ խողովակների կտրման:

Հաճախակի պահանջվում է ստուգել բաշխիչները և

ժամանակին վերանորոգել փականները (клапаны), քանի որ

մաշված փականների աշխատանքը դժվարացնում է մամլիչների

ղեկավարումը:

11. ԿՌՄԱՆ ՄԱՄԼԻՉՆԵՐԻ ԱՆՎՏԱՆԳ ԱՇԽԱՏԱՆՔԻ

ՀԱՄԱՐ ՀԻՄՆԱԿԱՆ ԿԱՆՈՆՆԵՐԸ

Հիդրավլիկական և գոլորշահիդրավլիկական մամլիչների վրա

աշխատանքի ժամանակ դարբինը պետք է հետևի ոչ միայն իրեն,

այնպես էլ իր ընկերների անվտանգության համար:

Մամլիչի վրա աշխատելիս մեքենավարը պետք է անցնի

դասընթաց համապատասխան ծրագրով, որը ընդգրկում է

բարձր ճնշման անոթների սպասարկման կանոնների ուսումնասիրությունը:

Մինչև մամլիչը աշխատացնելը մեքենավարը պետք է

կատարի հետևյալը՝

• պետք է ծանոթանա վիճակի մասին,

• զննի մամլիչը, նրա խողովակաշարերը և միացման դետալները,

• ստուգի բարձր ճնշման մանոմետրի (ճնշաչափի) սարքին

լինելը,

• ստուգի ապահովիչի (предохранитель) փականը (клапан),

• ստուգի սյուների ձգման ամրությունը,

46

• ստուգի մամլիչների հանգույցների հեղույսների ձգվածությունը,

• ստուգի խցուկների (сальники) և ուրիշ խտացումների և

միացումների սարքին լինելը,

• ստուգի մամլիչի աստիճանների, հարթակների և ցանկապատերի սարքին լինելը

• ստուգի մամլիչի վրա չի մնացել արդյոք ավելորդ

առարկաներ,

• ստուգի մուլտիպլատորի հեղույսների ձգվածությունը և նրանց հիմքի վիճակը

• ստուգի և յուղել հանգույցների շփվող մասերը,

• ստուգի մամլիչի լուսավորության սարքին լինելը,

• մամլիչը աշխատացնի պարապ ընթացքով և համոզվի փականների և խտացումների ղեկավարման բռնակների,

հեշտությամբ տեղաշարժը:

Չի կարելի աշխատել անսարք մամլիիչի վրա: Աշխատանքի

ժամանակ մեքենավարը պետք է հետևի հետևյալ կանոններին.

− ապահովի բոլոր հիմնական և օժանդակ մեխանիզմների համաձայնեցված աշխատանքը (մամլիչ, ամբարձիչ,

մանիպուլյատոր, դարձիչ (кантаватель), գործիքների

վերելակ (подъемник) և այլն), քանի որ հակառակ

դեպքում կարող է տեղի ունենալ մեխանիզմների

ջարդվածք, շղթայի կտրում և այլն, որոնք կարող են բերել

աշխատողներին վնասվածք,

− թույլ չտա այն մարդկանց, որոնք չունեն որակավորման վկայական ղեկավարելու մամլիչը,

− արգելի է կանգնեցնել մամլիչը առանց հսկողության

(надзор):

47

Բրիգադի բոլոր անդամները պետք է իմանան հետևյալ պահանջները՝

• մամլիչի աշխատանքի ժամանակ չի կարելի հեռացնել

մետաղայրուքները, սրբել և յուղել մամլիչը և կատարել

վերանորոգում,

• չի կարելի կատարել կռում թաց զարկանների վրա, քանի որ թռչող ջրի ցայթոցները կարող են ընկնել բանվորների վրա,

• կռման ժամանակ կռանվածքները պետք է տեղադրել

զարկանների կենտրոնում,

• չի կարելի կռել մնացած մթնող մետաղները (7000-ից ցածր),

• կացինով կտրման ժամանակ չի թույլատրվում կտրել անսարք

կացինով, որը ունի բութ կողմի (обуха) անհավասարաչափ

հարթության, կացինը պահել թեք, օգտագործելով սեպաձև

տակդիրներ, քանի որ նրանք կարող են թռչել մի կողմի վրա,

կտրել զարկանի կողքում,

• անցքերի ծակոտման (прошивка) ժամանակ պետք է սկզբնական սեղմումը և ծակոտաթափուկների (выдра) հեռացումը կատարել

մամլիչի դանդաղ սեղմումով:

Կռումը վերանալուց հետո մեքենավարը պետք է իջեցնի

լայնահեծանը ներքևի դիրքում, անջատի բարձր ճնշման

կապույրը (вентиль), իսկ հետո բռնակը տեղադրի կանգ

դիրքում:

12. ՇՈւՌՏՎԻԿԱՅԻՆ (кривошипный) և ԱՐՏԱԿԵՆՏՐՈՆ (эксцентриковый) ՄԱՄԼԻՉՆԵՐ

Շուռտվիկային մամլիչները անկախ դարբինից ունեն րոպեում

ընթացքի հաստատուն քանակ և հաստատուն մեծություն, դրա 48

համար նրանք հեշտությամբ հարմարեցվում են մեքենայացված և ավտոմատացված աշխատանքներին: Սակայն ի նկատի

ունենալով կոնստրուկցիայի բարդությունը այդ մամլիչները

պատրաստում են 8000տ ուժից ոչ ավելի: Նույնիսկ 4000-6300տ

ուժով մամլիչները մեծ են և բարդ վերանորոգման և

շահագործման համար:

Շուռտվիկային մամլիչները օգտագործում են մասսայական և

սերիական արտադրությունում, գլխավորապես դրոշմիչային կռանվածքների համար:

Այդ մամլիչներում էլեկտրոշարժիչի պտտական շարժումը

վերածվում է բանվորական մասերի համընթաց շարժման

տարբեր կոնստրուկցիաների շուռտվիկային լիսեռների (4, 12, 13,

14) օգնությամբ (նկ.18ա,բ):

Այդպիսի մամլիչները ունեն ընդհանուր նշանակում՝

շուռտվիկային մամլիչներ: Սակայն շուռտվիկի լիսեռի միացումը

49

շարժաթևին կատարվում է տարբեր եղանակներով, դրա համար տարբերվում են արտակենտրոն և շուռտվիկային մամլիչները:

Արտակենտրոնային մամլիչների շուռտվիկը տեղավորված է

գլխավոր լիսեռի վերջում, որի վրա տեղադրվում է արտակենտրոն

սկավառակը (5): Արտակենտրոնը դրվում է պահունակի (обойма)

(6) մեջ, որը կապված է շարժաթևի (штун) (3) հետ: Լիսեռի

պտույտի ժամանակ արտակենտրոնը շարժում է շարժաթևը

ներքև և վերև, որի հետևանքով շարժվում է սողուկը (1): Շարժաթևը (3) ներքևի վերջավորությունում ունի գնդաձև կրունկ

(пята) (2), որը ստեղծում է հոդակապային (шарнириы)

միացությունները, որը տալիս է հնարավորություն շարժաթևին

տատանվելու:

Սողակի սկզբնական բարձրությունը կարգավորելու համար

(փակ բարձրություն), շարժաթևը ունի պտուտակ, որի

օգնությամբ կարելի է փոխել շարժաթևի երկարությունը,

հետևաբար փոխվում է հեռավորությունը սողակի մամլիչի և սեղանի միջև: Գլխավոր լիսեռը իր շարժումը ստանում է

էլեկտրաշարժիչից (9) փոկային փոխանցման միջոցով,

թափանիվից (маховик) (8), միացման կցորդիչից (муфта): Այդ

կցորդիչից լծակով կապված ղեկավարման բռնակն կամ ոտնակն

(педаль), որոնց միջոցով իրագործվում է մամլիչի բանվորական

ընթացքը: Արտակենտրոն մամլիչը օգտագործվում է քեցի (облой)

կտրման, թերթային և փոքր դետալների ծավալային դրոշման և

այլանման օպերացիաների համար: Շուռտվիկային մամլիչներում շարժաթևը (3) առանցքակալի (15)

միջոցով կապված է շարժաթևային կամ ծնկաձև լիսեռի (13)

մեջտեղով: Այդպիսի կոնստրուկցիան օգտագործվում է մեծ

նոմինալ ուժերով մամլիչների պատրաստման համար:

50

Դարբնոցային արտադրամասերում ծնկաձև լիսեռներով (13) մամլիչները օգտագործվում են ծռման օպերացիաների, քեցերի

կտրման և անցքահատման համար: Սակայն ամենից առաջ

նրանք պատրաստվում են կոմբինացված, որոնք ունեն երկու

սողուկ՝ գլխավոր և կողային: Նկ.18բ-ում բերված է մեծ

շուռտվիկային երկու սյունանի եզրահատ մամլիչ կողքային

սողուկով K984, K987, մոդելների:

Մամլիչի շարժաբերը իրագործվում է էլեկտրաշարժիչից (9), սեպաձև փոկային (8) և ատամնանվային (11), փոխանցման

միջոցով: Կողային սողուկը (10) շարժումը ստաում է

էքսցենտրիկից (արտակենտրոնակից), որը ամրացված է ծնկաձև

լիսեռի վերջում: Հետևաբար մամլիչը կազմված է այսպես ասած

երկու մամլիչներից`շուռտվիկային և արտակենտրոն: Եթե

հիմնական սողուկի օգնությամբ իրագործվում է քեցերի կտրումը,

ապա կողային սողուկով տեղի է ունենում անցքահատում կամ

հակառակ: Ավելի խոշոր շուռտվիկային մամլիչներում, հիմնականում այն մամլիչները, որոնք օգտագործվում են տաք

դրոշման համար, գլխավոր լիսեռը (14) պատրաստում են

արտակենտրոն տեսակի: Այդպիսի լիսեռը ունի մեծ ամրություն և

ավելի հասարակ է պատրաստման տեսակետից:

Շուռտվիկային կռելու-դրոշմային մամլիչի նկարագիրը, որը

օգտագործվում է նախապատրաստվածքների տաք դրոշման

համար բերված է նկ.19-ում և 20ում: Մամլիչը ունի հոծ հենոց (1),

որի վրա մոնտաժվում են բոլոր հանգույցները և դետալները: Գլխավոր լիսեռը (4), շարժաթևը (3), սողուկը (2), շարժաթևային և

միջանկյալ լիսեռները, փոկանիվը և ատամնանիվը (5), միացման

կցորդիչը (6)՝ արգելակի հետ միասին, ղեկավարման

մեխանիզմները և նախապատրաստվածքների հրիչը:

51

Այս մամլիչը մյուս մամլիչներից տարբերվում է հետևյալ առանձնահատկություններով՝ հենոցը ունի մեծ ամրություն և

կայունություն, նա լավ է դիմադրում մեծ հարվածների, որը

առաջանում է դրոշման ժամանակ, քիչ է ենթարկվում

դեֆորմացիայի, որը հնարավորություն է տալիս մամլիչի վրա

ստանալ

ճիշտ կռանվածքներ: Մամլիչի սողուկը (ползун) դիմացկուն է և

կոշտ է: Նախատեսված է երկար երկակի ուղղորդիչներ ներքևից

և վերևից: Դա անհրաժեշտ է դրոշման ժամանակ մեծ ուժի համար

և մեծ ճշտություն վերևի դրոշման ուղղությունը ներքևինի

նկատմամբ: Սողուկը ունի հավասարկշռող հարմարանք երկու

գլանների (14) տեսքով (նկ. 20), որոնց մխոցների տակ անընդհատ մատուցվում է սեղմված օդ: Գլանների մխոցակոթերը (21)

միացված են սողուկին: Գլխավոր լիսեռի (15) վերջին մասում

տեղադրված են երկու էքսցենտրիկներ, որոնցից մեկը (13) 52

գործողության մեջ է դնում ներքևի հրող ուղղահայաց մեխանիզմը (23), իսկ երկրորդը (2)՝ օդաբաշխիչ հարմարանքը, որը ծառայում

է ոտնակի (11) օգնությամբ մամլիչը ղեկավարելու համար:

Միջանկյալ լիսեռը (16) իր վրա է կրում թմբուկով (19) տանող

ատամնանիվը կառչման մեջ գտնվող մեծ ատամնանիվի (17) հետ,

որը ամրացված է գլխավոր լիսեռի վերջում:

Մամլիչի սեղանը (24) ունի սեպային հարմարանք: Սեղանի

վերևի հարթությունը, ինչպես ընդունված է հորիզոնական է, իսկ ներքևի հարթությունը ունի 10-140 թեքություն և նստում է նրա

պես թեք հենոցի հարթության վրա:

Շնորհիվ թեքությանը սեղանը կարող է իջնել և բարձրացնալ,

որը թույլ է տալիս տեղադրել ըստ բարձրության տարբեր դրոշմներ

և կարգավորել նրանց դիրքը վերևի դրոշմի նկատմամբ: Սալը

(плита) իջեցնում են ծանր մուրճի հարվածով դուրս եկած

վերջավորության վրա և բարձրացնում են պտուտակի միջոցով,

որը անցնում է սեղանի միջից հատուկ ձուլաթմբուկով (прилив): Մամլիչի ղեկավարումը տեղի է ունենում սեղմված օդի միջոցով,

որը մատուցվում է արտադրամասի օդաբեր (возоухопроводной)

ցանցից անոթի (баллон) (10) մեջ, որը տեղադրված է մամլիչի

մոտ:

Էլեկտրաշարժիչը (1) միացնելիս սեպաձև փոկի միջոցով

շարժումը փոխանցվում է փոկանիվ-թափանիվին (5) և միջանկյալ

լիսեռին (16): Գլխավոր լիսեռը այդ ժամանակ չի պտտվում և

մամլիչի սողուկը գտնվում է վերևի դիրքում: Բանվորական շարժումը իրագործելու համար, այսինքն

գլխավոր լիսեռը (15) և սեղանը միացնելու համար սեղմում են

ոտնակը (11): Ապա սեղմվում է փականը, որը դասավորված է

ոտնակի տակ և սեղմված օդը ծախսատար բաքից (12) ձգտում է

գլանի (9) մեջ, որտեղ բարձրանում է մխոցը, որը կապված է 53

ձգիչով լծանակի (7) հետ: Այդ լծանակը շրջվում է իր առանցքի շուրջը բարձրացնելով աջ և իջեցնելով ձախ բազուկները (плечо):

Լծանակի ձախ բազուկը իջնելով, ձգիչի (8) և համապատասխան

լծակների միջոցով բացում է գազաբաշխիչ հարմարանքի (22)

փականը և սեղմված օդը մատուցվում է արգելակային գլան (20):

Այդ գլանում մխոցը օդի ճնշումով շարժում է արգելակային

թմբուկի (19) ժապավենը, ազատելով արգելակը դրա հետ

միաժամանակ օդը գազաբաշխման ուրիշ փականով մատուցվում է կցորդիչի (18) մեջ և միացնում է նրան:

Գլավոր լիսեռը սկսում է պտտվել՝ շարժելով ներքև սողուկին:

Լիսեռի հետ միաժամանակ պտտվում են էքսցենտրիկի (2) և (10)

կռանվածքների դուրս հրման մեանիզմները, բայց նրանք

աշխատանքի մեջ են մտնում միայն լիսեռի լրիվ պտույտի վերջում,

այսինքն երբ սողուկը բարձրանում է վերև: Սկզբում գործում է

ներքևի հրման էքսցենտրիկը (13), պարտադրելով շարժվելու

լծակների ամբողջ համակարգին և ձգիչին, որի արդյունքում կռանվածքը հրվում է դրոշմից: Հետո աշխատանքի մեջ է մտնում

էքսցենտրիկի (2) օդաբաշխման մեխանիզմը: Հոլովակով (ролик)

(3) նա ազդում է լծակների (4) և ձգիչների (6) վրա և

վերամիացնում է օդաբաշիչ (22) փականը, որը օդաբաշիչի

միջոցով կապված է միացման կցորդիչին (18): Օդը դուրս է գալիս

և կցորդիչը անջատվում է: Որից հետո բացվում է աջ փականը,

որը գլանով (20) կապված է արգելակային թմբուկի (19) հետ, օդը

գլանից դուրս է գալիս, զսպանակը սեղմում է ներքև, իսկ ինքը իրեն ձգելով ձգաձողը և արգելակի լծակը, ժապավենին քաշում է

թմբուկի շուրջը, գլավոր լիսեռը կանգնում է:

Շուռտվիկային կռման-դրոշմային մամլիչների վրա

հիմնականում կատարվում է կռանվածքների տաք դրոշմում: Այս

մեքենանները կարելի է օգտագործել նաև ազատ կռման համար: 54

13. ՇՈՒՌՏՎԻԿԱՅԻՆ ԿՌՄԱՆ-ԴՐՈՇՄԱՆ ՄԱՄԼԻՉՆԵՐԻ ԽՆԱՄՔԸ

Շուռտվիկային կռման դրոշման մամլիչները շատ թանկ

սարքավորումներ են: Դրա համար դարբինը, որը աշխատում է

մամլիչի վրա, պարտավոր է հետևելու մամլիչների երկարաթև

աշխատանքին, թույլ չտա ոչ մի անփութություն սպասարկման և

շահագործման ժամանակ: Դարբինը, որը անընդհատ աշխատում է մամլիչի վրա պետք է

նրան պահպանի կոտրվածքներից և ժամանակից շուտ հետևի

առանձին դետալների մաշվածությանը: Կոտրվածները հնարավոր

են մամլիչների բեռնվածության դեպքում:

Չնայած նրան,որ մամլիչի բոլոր դետալները և հանգույցները

ունեն ամրության մեծ պաշար և նրանք նախատեսված են տաք

պայմաններում որոշակի չափեր ստանալու համար: Հետևաբար

ծանրաբեռնել չի կարելի, երբ նախապատրաստվածքը ոչ լրիվ է տաքացված: Դրա համար չի թույլատրվում

նախապատրաստվածքը դնել դրոշմելու 10000 C-ից ցածր

ջերմաստիճանում: Նախապատրաստվածքը պետք է ունենա

դեղին կամ դեղնասպիտակ գույն: Ջարդվածքներ հնարավոր են,

երբ մամլիչի հզորությունից ավելի բարձր նախապատրաստածք

դրոշմվի:

Ծանրաբեռնել և կոտրել մամլիչը կարելի է, եթե չհետևի

գործարկմանը և կանգառին: Օրինակ, մամլիչի բանվորական ընթացքի ժամանակ, դրոշման կամ կարգավորման համար

անհրաժեշտ է համոզվել, որ դրոշմի վրա չի մնացել ավելորդ

առարկաներ (գործիքներ, մնացուկներ և այլն): Աշխատանքի

ժամանակ անհրաժեշտ է հետևել նրան, որ դրոշմների ամրացումը

չթուլանա: Թուլացած դրոշմը կարող է շարժվել տեղից, այդ 55

դեպքում նրա դուրս եկած մասերը դրոշման ժամանակ կարող է չհամընկնել մյուս շտամպի փորվածքի մեջ: Անհրաժեշտ է

միաժամանակ հետևել արգելակի վիճակին և աշխատանքին:

Արգելակը պետք է սողուկը կանգնեցնել ամենավերջին դիրքում:

Եթե դա չկա մամլիչը պետք է «կրկնապատկել», այսինքն անել

երկրորդ բանվորական ընթացք: Դա կարող է ոչ միայն առաջ բերել

հարված, մինչև կռանվածքի դուրս բերումը, նաև առաջացնել

աշխատողին վնասվածք: Էլեկտրաշարժիչի միացնելուց հետո չպետք է մեկից միացնել մամլիչը բանվորական քայլի համար,

որպեսզի խուսափվի մամլիչի սեպավորումից: Պետք է սպասել,

քանի դեռ թափանիվը չի կուտակել էներգիա (անհրաժեշտ

պտուտաթվեր), հակառակ դեպքում նա չի կարող սողուկը շարժել

ներքև մեռյալ դիրքից:

Եթե սեպավորումը ամեն դեպքում տեղի է ունեցել, ապա

մամլիչը հանել այդ դիրքից, այսինքն` նրան սեպահանել կարելի է

հետևյալ ձևով` անջատել էլեկտրոշարժիչը և տեղափոխել սեղմակները (клеммны), որպեսզի փոփոխվի ռոտորի պտտման

ուղղությունը, որից հետո միացնել էլեկտրաշարժիչը: Եթե

թափանիվը ձեռք է բերում լրիվ պտուտաթվեր` միացնել մամլիչը:

Եթե հակադարձ ընթացք չի կատարվում, ապա պետք է անջատել

մամլիչը, ազատել պտուտակի պնդօղակները, որոնք պահում են

սեպաձև սեղանի դրոշմի տակի սալը (նկ. 20) և

56

մուրճի քթի (25) հարվածներով բաց թողնել այն: Դրա համար

պետք է ներքև թողնել ներքևի դրոշմը ազատելով սեպված

կռանվածքը: Եթե ուժեղ սեպացման դեպքում նրան չի հաջողվում

հանել, ստիպված դրոշմը կտրում են դազային կտրումով: Մամլիչի կոնստրուկցիայում նախատեսված է հարմարանք`

մամլիչը մեծ բեռնվածությունից պահպանելու համար: Նա

գտնվում է թափանիվի մեջ (կամ արգելակային թմբուկում) և

իրենից ներկայացնում է հետևյալը` թափանիվը միացված է

տանող լիսեռին ոչ ամուր ֆրիկցիոն սկավառակներով: Թմբուկի

սկավառակը սեղմված է ֆրիկցիոն սկավառակներին մի քանի

հեղյուսներով, բայց այնպես, որպեսզի մեծ ուժի դեպքում թմբուկը

կարողանա շրջվել: Մամլիչի վրա արտադրողական աշխատանքի համար

անհրաժեշտ է հիմնականում հետևել կռավածքների հրման

մեխանիզմի սարքին լինելուն: Հաճախ պատահում է

վնասվածքներ` կարգավորող ձգաձողերի և լծակների, հրիչների,

57

որոնք նստած են դրոշմիչների մեջ, թուլացած կամ կոտրված զսպանակների դեպքում:

Մամլիչի աշխատանքից առաջ դրոշմողը պետք է համոզվի

հրող մեխանիզմների լրիվ սարքին լինելը:

Մամլիչի աշխատանքի պահպանումը և երկարակեցության

գրավականը հանդիսանում է հատուկ ուշադրություն դարձնել

մամլիչի նկատմամբ` մաքրությանը, մեխանիզմների սարքին

լինելուն և յուղմանը:

14. ՀՈՐԻԶՈՆԱԿԱՆ ԿՌՄԱՆ ՄԵՔԵՆԱՆԵՐ

Հորիզոնական կռման մեքենաները ծառայում են

նախապատրաստվածքների մշակումը նստավորմամբ (всаткой)

և ծակահատմամբ, այսինքն` այնպիսի դետալների

պատրաստմամբ, ինչպիսին են հեղյուսները (болты),

պնդօղակները (гайки), վռանները (втулки), ատամնանիվները (шестерны), հոլովակները (ролики), ինչպես նաև այն դետալները,

որոնք ունեն վերջավորությունները հաստացված ձողեր և այլն:

Հորիզոնական կռման մեքենաների վրա կարելի է նաև

նախապատրաստվածքներից կտրել կռանվածքներ, եզրակտրել

քեցեր (заусенцы):

Համեմատած մուրճերին հորիզոնական կռման մեքենաները

ունեն մեծ արտադրողականություն: Այս մեքենաների վրա

կռանված դրոշմների վրա ծախսվում է քիչ քանակությամբ մետաղ, իսկ կռանվածքը ստացվում է ավելի ճիշտ և մոտիկ

պատրաստի դետալին:

Ըստ կոնստրուկցիայի հորիզոնական կռման մեքենաները

ունեն մի քանի համապատասխանություն համեմատած

շուռտվիկային կռման–դրոշման մամլիչներին: Տարբերությունը 58

կայանում է նրանում, որ բացի գլխավոր աշխատանքային սողուկից մեքենան ունի նաև սեղմող սողուկ, որը նախատեսված

է դրոշման ժամանակ նախապատրաստվածքի սեղման համար:

Դրոշմումը կտարվում է դրոշմների մեջ, որոնք ունեն

մամլամատներ (пуансони) և մատրիցա (матриц): Մատրիցայի մի

կեսը ամրացվում է սեղանին, իսկ մյուսը սեղմող սողուկին:

Մամլամատերը ամրացվում են գլխավոր (նստեցման) սողուկին

հատուկ մամլամատի պահման բռնիչով: Մատրիցայի մեջ դասավորված են առվակներ, որոնց մեջ դրոշմում են

կռանվածքները: Դրոշմողը նախապատրաստվածքը դնում է

մատրիցաների արանքում՝ սեղմելով նրան դեպի անշարժ

մատրիցային:

15. ԿՏՐՄԱՆ ՄԱՄԼԻՉՆԵՐ

Տաք, բաց դրոշման ժամանակ մուրճերի և մամլիչների տակ, կռանվածքների վրա գոյանում են քեցեր, ծլեպներ (заусепцы,

облой), որոնք անհրաժեշտ է հեռացնել, կտրել: Այդ նպատակի

համար օգտագործում են կտրման մամլիչներ:

Կտրման մամլիչի պահանջվող հզորությանը որոշվում է

քերցի հատույթով: Պրակտիկայում ընդունված է հաշվի առնել, որ

դրոշման մուրճերի ընկնող մասերի ամեն մի յուրաքանչյուր

տոննայի համար բավարար է 100տ ուժ, որը հաշվի է առնվում

կտրման մամլիչների համար: Արտադրվում են 100 – 1600 T ուժով մամլիչներ (նկ. 21), որոնք

ունեն երկու

59

կանջնականի հենոցներ (5), նրանց վերևի մասերի (1) վրա

տեղադրված է շարժաբեր մեխանիզմը, որը փոխանցումը

գլխավոր լիսեռից (6) հաղորդվում է սողուկին (8) և կողային

սողուկին (11): Ներքևի սալի (10) վրա տեղադրվում է կտրող

դրոշմը անցքերի անցքահատման և քեցերի կտրման համար:

Կողքի սողուկը (11) ծառայում է դրոշմող դետալների

միջակապերի (перемычки) ծակահատման համար:

60

Նկ. 24–ում ցույց է տրված հորիզոնական կռման մեքենան 50մմ

տրամագծով ձողիկի նստավորման համար:

16. ԴՐՎԱԳՄԱՆ ( ЧЕКАНОЧНЫЙ) ՄԱՄԼԻՉՆԵՐ

Դրվագման շուռտվիկածնկային մամլիչները (նկ. 22)

նախատեսված են սառը տրամաչափման (калибровка) կամ

դրվագման համար, որոնք նախորոք կռանված են դրոշման

մուրճերի կամ մամլիչների վրա:

61

Տրամաչափում–դրվագումը օգտագործում են կռանվածքի չափերի ստացման համար, ինչպես նաև ստանալ

մակերևույթների բարձր որակ, որոնք չպետք է ենթարկվեն

հետագա մեխանիկական մշակման:

Արտադրվում են 63 – 3500տ նոմինալ ուժով դրվատման

մամլիչներ:

17. Կռման գրտնակներ

Մեծ քանակությամբ հասարակ ձևի կռանվածքները

պատրաստվում են գրտնակման մեթոդով:

Տարբեր տեսակի մետաղների տաք գլանման համար, ինչպես

ընդլայնական, այնպես էլ ընդերկայնական ուղղությամբ,

օգտագործում են հատուկ գլորման հաստոններ (станы): Այդ

մեքենաների խմբին են պատկանում երկհենարանային և

բարձակային (консольный) կռման գրտնակները (вальцы): Երկհենարանային տեսակի կռման գրտնակները օգտագործում

են պարբերական պրոֆիլի կռանվածքների մշակման համար, իսկ

բարձակային տիպի կռման գրտնակները՝ շուռտվիկային, կռման–

դրոշմնային մամլիչների համար, որպես

նախապատրաստվածքներ պատրաստող մեքենաներ:

Նկար 23-ում ցույց է տրված բարձակային տիպի կռման

գրտնակների նկարները:

62

ՀԱՐՑԵՐ և ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔՆԵՐ

1. Ինչի՞ համար են օգտագործվում մամլիչները:

63

2. Բացատրել պտուտակաֆրիկցիոն մամլիչի կառուցվածքը և աշխատանքը:

3. Բացատրել հիդրավլիկական և գոլորշահիդրավլիկական

մամլիչների աշխատանքը և գործնեության էությունը:

4. Բացատրել շոգեհիդրավլիկական մամլիչի կառուցվածքը և

աշխատանքը:

5. Ինչպե՞ս են հաշվարկում մամլիչի ուժը և էֆեկտիվ էներգիան:

6. Ինչպիսի՞ խնամք է տարվում մամլիչների նկատմամբ: 7. Որո՞նք են մամլիչների անվտանգ աշխատանքի համար

հիմնական կանոնները:

8. Ո՞րն է շուռտվիկային և արտակենտրոն մամլիչների դերը և

որտե՞ղ են օգտագործվում:

9. Բացատրել արտակենտրոն մամլիչի կառուցվածքը և

աշխատանքը:

10. ինչպիսի՞ խնամք պետք է տանել շուռտվիկային կռման–դրոշման

մամլիչների նկատմամբ: 11. Ինչի՞ համար են ծառայում հորիզոնական կռման մեքենաները,

ի՞նչ տեսակների են լինում և ինչպես են աշխատում:

12. Ինչի՞ համար են նախատեսված կտրման մամլիչները:

13. Ինչի՞ համար են նախատեսված դրվագման մամլիչները:

14. Ինչի՞ համար են նախատեսված կռման գրտնակները:

ԳՈՐԾՆԱԿԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔՆԵՐ

1. Պարապ ընթացքով աշխատացնել պտուտակա – ֆրեզերային

մամլիչը:

2. Պարապ ընթացքով աշխատացնել արտակենտրոն մամլի

64

ԳԼՈւԽ II

ՀԻՄՆԱԿԱՆ ԴԱՐԲՆՈՑԱՅԻՆ ՕՊԵՐԱՑԻԱՆԵՐ, ՈՐՈՆՔ ԿԱՏԱՐՎՈՒՄ ԵՆ ՄՈՒՐՃԵՐԻ և ԿՌՄԱՆ ՄԱՄԼԻՉՆԵՐԻ ՎՐԱ

Կռանվածքների կռումը մուրճերի և մամլիչների վրա կազմված

է հիմնական դարբնոցային օպերացիաների կատարումից,

որոշակի հերթականությամբ և կապակցությամբ: Հիմնական

դարբնոցային օպերացիաների թվին են պատկանում` հատումը

(рубка), արտաձգումը (կռաձգումը), կռանստեցումը (осадка),

ճկումը (гибка), փոխանցումը (передача), ոլորումը

(закручивание), անցքահատումը (прошивка), ծակոտումը (пробивка) և մակերևույթների դրվագումը (отделка): Բացի

դրանից մամլիչների վրա, կռման ժամանակ կատարվում է

այնպիսի օպերացիաներ, ինչպիսին են պոչամասի ձգումը կապիչի

(патрон) տակ, ձուլակտորների (слитка ) կլորացումը:

1. ՀԱՏՈՒՄ

Հատումը` դա կացինով մետաղը մասերի բաժանման օպերացիա է: Կախված կատարված աշխատանքներից,

պրակտիկայում կիրառում են մի քանի եղանակներ` Առաջին եղանակ (մի կողմից հատում): Այս եղանակը

օգտագործվում է մեծ և միջին չափերի

նախապատրաստվածքների հատման համար: Հատում են

կացինի և քառակուսու օգնությամբ (նկ.25):

65

Նախապատրաստվածքը (1) հատում են համարյա

միջաթափանց (насквозь), կացինի (2) սայրը ներքևի զարկանին

(3) չի հասնում մինչև 15–26մմ–ի չափով, խուսափելու համար նրա

փչանալուց (նկ. 25ա): Հետո նախապատրաստվածքը մի քիչ բարձրացնում են և տեղափոխում են քառակուսու (4) վրա,

հանում են կացինը և զարկանի (5) հարվածով հատում են

նախապատրաստվածքը (նկ. 25 բ): Երկրորդ եղանակ (երկու կողմից հատում): Այս եղանակը

օգտագործում են մեծ հատույթով կռանվածքների

վերջավորություններում ավելցուկների հեռացման համար, երբ

բացակայում են բարձր կացիններ: Տաքացված

նախապատրաստվածքը (4) դասավորում են ներքևի զարկանի (1) վրա, կացինի սայրը ներխրվում է մետաղի մեջ և նրան դուրս

մղում թույլ դիմադրության կողմում, այսինքն

նախապատրաստվածքի ձախ կողմում (նկ. 26ա):

66

Կացինը պետք է շարժվի Ա–Բ գծով: Այս ձևով

նախապատրաստվածքը հատելով մինչև կեսը, նրան շրջում են

180°-ով, կացինը դնում են այն կետին, որը գտնվում է հատված

տեղի հակառակ կողմը և մուրճի հարվածով հատում են մնացած մասը (նկ. 26բ): Նախապատրաստվածքի (5) մի մասը հատում են,

իսկ մնացած մասը (6) պետք է ունենա այն ձևը, որը ցույց է տրված

նկ. 26բ–ում, այսինքն քեց (7) (заусенец), որը կտրում են

վերադիրով (накладкой), կամ քառակուսիով: ԵՐՐՈՐԴ ԵՂԱՆԱԿ (հատում երեք կողմից): Այս եղանակը

կիրառում են կլոր հատույթով նախապատրաստվածքների

հատման համար: Հատումը կատարվում էներքևի կտրման

զարկանով: Նախապատրաստվածքը (3) (նկ.27ա) դասավորում են ներքևի կտրող զարկանի (1) վրա: Հատման տեղը տեղավորում

են զարկանի կենտրոնում: Առաջին երկու կտրումը կատարվում է

ուղիղ կացինով (4) (նկ.27բ), իսկ երրորդը (վերջնական հատում)`

հատող կացինով (2) (նկ.27 գ): Յուրաքանչյուր կտրման ժամանակ

նախապատրաստվածքը շրջում են 180° - ով:

67

Չորրորդ եղանակ (հատում չորս կողմից): Այս եղանակը

օգտագործում են այն դեպքերում, երբ անհրաժեշտ է ստանալ

առանց քեցերի մաքուր հատում, հիմնականում,

նախապատրաստվածքի կռանստեցում ճակատներում:

Նախապատրաստվածքը դասավորում են կտրող զարկանի

վրա և հատում են կացինով երկու հակառակ կողմերից, ընդորում

հատման տեղերի միջև թողնում են ոչ մեծ վզիկներ: Հետո

նախապատրաստվածքը շուռ է տրվում 90° - ով, հատում են

վզիկները մինչ հատվելը նախապատրաստվածքի առանցքը,

նորից շուռ են տալիս 180°-ով և քառորդ կտրումով վերջնական

հատում են: Առաջին երկու անգամ հատում են ուղիղ կացինով,

երրորդ և չորրորդ անգամ հատում են հատուկ կարճացված սայրով կացինով:

Ամենից շատ տարածված և անվտանգ տարբերակները

առաջին և երրորդներն են: Քեցերը, որոնք առաջանում են

հատման ժամանակ պետք է անպայման հեռացվեն զատումով

(отсечкой) կամ ծակոտումով (просечкой), քառակուսիներով

(кватрат) և մակդրումներով (накладок):

68

2. ԿՌԱՁԳՈՒՄ ( ԵՐԿԱՐԱՁԳՈՒՄ ) ( ПРОТЯЖКА)

Զարկանների տակ կռաձգումը կատարվում է այնպես, ինչպես

ցույց է տրված նկ.28ա–ում: Այդպիսի ձգման ժամանակ

զարկանների 3 և 2 եզրերի միջոցով համարյա ամբողջ դուրս

մղվող մետաղը գնում է նախապատրաստվածքի 1

երկարացմանը: Նույնը ստացվում է, եթե կատարվի ձգում նեղ

զարկանների վրա կամ գլալայնման միջոցով (նկ.28բ): Դրա համար պետք է վերևի զարկանի և մետաղի միջև դրվի հատուկ

գլանլայնիչ,որը կգործի որպես նեղ զարկան, այսինքն մետաղը

կլայնաձգվի (разгонять) նախապատրաստվածքի երկարությամբ:

Ավելի արտադրողական է, երբ երկարաձգումը կատարվի նեղ

զարկանների վրա:

Շատ դարբնոցներ երկարաձգման համար ունեն մուրճեր նեղ

զարկաններով և լայն զարկաններով, որոնք հավասարեցնում են

նեղ երկարաձգումից առաջացած մակերեսները: Երկարաձգումը տարվում է հաջորդաբար

նախապատրաստվածքի երկարությամբ, սովորաբար սկսելով

մեջտեղից: Կարճ նախապատրաստվածքները ձգում են վերջից:

69

Նախապատրաստվածքը սառչում է ներքևի զարկանից ավելի արագ, քան վերևից, քանի որ վերևի զարկանը շփվում է մետաղի

հետ միայն հարվածի ժամանակ, իսկ ներքևի զարկանը միշտ

շփման մեջ է գտնվում նախապատրաստվածքի հետ:

Նախապատրաստվածքի ոչ հավասարաչափ սառեցումը կարող է

առաջացնել նրա ծռմանը: Նախապատրաստվածքը

երկարությամբ կորանում է (նկ. 29):

Դրա համար նախապատրաստվածքը շուռ տալ 90°- վ չի

կարելի, այդ դեպքում պետք է շրջել 180°-ով, այսինքն հակառակ

կողմը, և երկարաձգումը, որի ժամանակ նախապատրաստվածքը

ուղղված է, հետո նախապատրաստվածքը շուռ է տրվում 90°-ով և

մուրճով հասցվում է հարվածներ ծայրային կողամասերից:

Լրիվ երկարաձգման համար պետք է նախապատրաստվածքը

ամբողջ երկարությամբ տաքացնել մինչև վերջնական

ջերմաստիճանը: Մեծ կռանվածքների կռման համար

երկարաձգումը կատարվում է մասերով, մասերը տաքացնում են

հերթականությամբ, սկզբից մի վերջավորությունը, հետո մյուս

վերջավորությունը և այսպես շարունակ: Ձգումը բոլորից նպատակահարմար է կատարել կտրովի և

կոմբինացված զարկաններով (վերևի զարկանը` հարթ,

70

ներքևինը` կտրովի): Կլոր կռանվածքները նպատակահարմար է ձգել կտրովի զարկանների վրա, քան հարթ, քանի որ կտրովի

զարկաններում մետաղը քիչ կհոսի լայնությամբ և ավելի

երկարությամբ: Իսկ կոմբինացված զարկաններով աշխատանքի

ժամանակ արտադրողականությունը մեծ է հարթ զարկանների

համեմատությամբ:

Ձգման ժամանակ հնարավոր են մի շարք արատներ

(дефекты), այդ թվում նաև հատույթով ծռվածք (նկ. 30բ): Հատույթով ծռվածք ստացվում է այն դեպքում, եթե

նախապատրաստվածքը դարձումից առաջ լինում է չափից ավելի

լայն կամ նեղ: Որպեսզի խուսափվի ծռումներից, որը կարող է

առաջանալ սեղմումից, և հետո կարող է առաջանալ ճաքեր: (նկ.

30բ), պետք է կռել այնպես, որպեսզի նախապատրաստվածքի

լայնությունը, դարձումից առաջ չբարձրանա նրա բարձրությունը

2 – 2,5 անգամից (նկ. 30ա):

Ձգումով կարելի է կատարել կռանվածքի ցանկացած հատույթ`

քառակուսի (кватрат), ուղղանկյուն, վեցանիստ,ութանիստ,

շրջանակ (круг) և այլն: Սովորաբար սկզբից կռում են քառակուսի

71

ձևով: Որպեսզի քառակուսուց ստացվի կլոր հատույթ, հարվածում են անկյուններին և ստանում ութանիստ: Բայց քառակուսու

հատույթը պահում են մինչև այն ժամանակ, քանի դեռ

քառակուսու կողմերը չեն հավասարեցվել շրջանակի արտաքին

տրամագծի մեծությունը, կամ արտաքին տրամագծից 2÷3% - ից

փոքր: Ութանիստը դառնում է շրջանագիծ բոլորից լավ սեղմված կամ կտրովի զարկաններում: Շրջադարձի ժամանակ պետք է

հետևել նրան, որպեսզի նախապատրաստվածքը թեքված չլինի,

այսինքն որպեսզի նախապատրաստվածքի կողային

մակերեսները լինեն ուղղահայաց զարկանների հարթությանը:

Չհետևելով այդ կանոնին, մետաղը կտեղաշարժվի և հետո

կառաջանան ճաքեր:

3. ՁԳՄԱՆ (ԵՐԿԱՐԱՑՄԱՆ) ՀԻՄՆԱԿԱՆ

ՏԱՐԱՏԵՍԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ և ՕԺԱՆԴԱԿ ՕՊԵՐԱՑԻԱՆԵՐ Կռաձգում լայնությամբ: Մեքենայական, ինչպես և ձեռքով

կռման ժամանակ, այս եղանակը լայնորեն օգտագործվում է

հիմնականում, երբ կռանվածքները ստիպված են լինում կռել ոչ

բավարար հզորությամբ սարքավորումների վրա:

Գլանլայնացումով և նեղ զարկաններով ավելացնում են ձգման

նպատակահարմարությանը, նրանցով կարելի է կատարել, առանձին տեղամասերով բաժանում, լայնացում, լայնաձգում

(разгонка), տափակացում (расплючивание ) (նկ.31):

72

Ձգում կալակի վրա: Այս եղանակը օգտագործվում է սնամեջ

կռնավածքների կռման դեպքում (գլաններ, թմբուկներ,

զինագործական խողովակներ և այլն): Կռանվածքը (1) (նկ.32) հագցնում են կոնական կալակի (2) վրա, տեղադրում են ներքևի

զարկանի (3) մեջ և սեղմում են, ինչպես հոծ կռանվածքը հարթ

զարկանով: Բարակ պատերով կռանվածքների համար

օգտագործում են կրկնակի կտրող զարկաններ: Կալակի

տրամագիծը վերցվում է 50–80մմ փոքր, դետալի ներքին մաքուր

տրամագծից (հաշվի է առնվում մշակման թողվածքը): Կալակի

կոնականությունը հիմնականում վերցվում է 1 մետրի վրա 5–

11մմ: Փոքր կոնականության դեպքում կալակը դժվար կլինի հանել անցքից, մեծ կոնականության դեպքում կռանվածքի մեջ չի լինում

գլանաձև անցք:

73

Սեղմումը տարվում է կռանվածքի շրջադարձով առանցքի շուրջը: Շրջադարձը պետք է լինի հավասարաչափ,

մոտավորապես միատեսակ անկյունով, հակառակ դեպքում

կռանվածքի պատի հաստությունը կլինի տարբեր: Սեղմում պետք

է կատարել մի ուղղությունում դեպի կալակի կողմը: Կալակի վրա

ձգման ժամանակ փոքրանում է սլաքի հաստությունը և

ավելանում է կռանվածքի երկարությունը: Գլալայնում կալակի վրա: Այս եղանակը օգտագործվում է

օղակային կռանվածքների ներքին և արտաքին տրամագծերը

մեծացնելու համար (կալանդներ (бандажи), շրջանակներ

(обечаек), օղակներ, ատամնանիվի թագանիվներ (венцов)):

Կռումը տարվում է հատուկ հարմարանքների վրա, նեղ

զարկաններով, որոնք տեղադրվում են ներքևի զարկանի

փոխարեն: Ներքևի զարկանը գլալայման ժամանակ հանվում է:

Նախապատրաստվածքի պտույտը իր առանցքի շուրջը

իրագործվում է երկու եղանակով` կալակի պտույտով և օղակը շուռ տալով:

Պոչի կռաձգումը կապիչի տակ: Մամլիչի տակ ձուլակտորի

կռման ժամանակ առաջին օպերացիան կայանում է պոչի

կռաձգումը կապիչի տակ: Պոչամասը, ինչպես ընդունված է, ձգում

են ձուլակտորի վերջնաշերտի մասից, հազվադեպ` տականից

(поддона): Սկզբից օպերացիան տարվում է առանց կապիչի:

Ձուլակտորի վրա, մոտավորապես ծանրության կենտրոնից

հագցվում է շղթա, որը կախված է ամբարձիչի դարձիչից (контаватели крана): Դարձիչը շրջում է շղթան և նրա հետ իրեն

առանցքի շուրջը շրջվում է ձուլակտորը: Որպեսզի կապիչը

հագցվի ձուլակտորի պոչին, ձուլակտորը սեղմում են մամլիչի

զարկանների միջև, իսկ գլխիկի (1) կամ ձուլաձողի (2) վրա,

կապիչը (նկ.33) հագցնում են դարձիչի շղթային (6), ընդ որում 74

շղթային ձուլաձողի վրա տրվում է այնպիսի դիրք, որպեսզի կապիչի բարձրացման ժամանակ, այն գտնվի հավասարակշռված

վիճակում:

Հետո ամբարձիչի կամուրջը կապիչի հետ միասին մոտեցնում

են մամլիչին, կապիչը պետք է կանգնի այնպես, որպեսզի կապիչի

անցքը կանգնի ձուլակտորի (3) պոչին հակառակ, և կամուրջի

շարժումը «առաջ», կապիչը շարժվում է ձուլակտորի

վերջավորության վրա: Որպեսզի կապիչը քիպ ընդգրկի

ձուլակտորի պոչին, կապիչին հաղորղվում է իր առանցքի շուրջը

պտտական շարժում և նա պտուտակվում է ձուլակտորի պոչին:

Պոչի ձգման օպերացիան հանդիսանում է արտակարգ

պատասխանատու և դժվար օպերացիա: Պոչը պետք է ունենա առանցք (1), որը պետք է համապատասխանի ձուլակտորի (2)

առանցքին (նկ. 34): Որոշ անփորձ դարբիններ պոչը ձգում են

այնպես, ինչպես ցույց է տրված նկ. 34 բ–ում, որտեղ պոչի (1)

առանցքը չի համապատասխանում ձուլակտորի (2) առանցքին,

կամ ինչպես նկ. 34գ-ում, որտեղ ձուլակտորի առանցքը գտնվում է

որոշ անկյան տակ ձուլակտորի (2) առանցքի նկատմամբ: Բոլոր

դեպքերում էլ անհրաժեշտ է ուղղել պոչը:

75

Ձուլակտորի կլորացում (Биллетровка): Կլորացումը – դա

ձուլակտորի կողերի սեղմումն է: Կլորացում կատարում են ձուլակտորի մարմնին գլանային ձև տալու համար:

Կլորացումը (հարթեցումը) մամլիչների վրա առաջարկվում է

կատարել կտրող զարկաններով: Սեղման մեծությունը պետք է

լինի ոչ մեծ, և կռումը պետք է կատարել զարկանի թեթև

սեղմումով, 30–50մմ մի ընթացքի դեպքում: Ուժեղ և շատ խորը

սեղման դեպքում, ձուլակտորի մակերեսին կարող են առաջանալ

ճաքեր: Հետագայում զարկանի խորությունը պետք է ավելացնել

75–100մմ–ով, դրա համար որքան փոքր է ձուլակտորի տրամագիծը, այնքան ավելի փոքր պետք է լինի սեղմումը

ձուլակտորին, մամլիչի մեծ ընթացքի դեպքում:

ՀԱՐՑԵՐ և ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔՆԵՐ

1) Որո՞նք են հիմնական դարբնոցային օպերացիաները, որոնք

կատարվում են մուրճերի և կռման մամլիչների վրա: 76

2) Ի՞նչ բան է հատումը և պրակտիկայում ինչպիսի եղանակներ են օգտագործվում:

3) Ինչի՞ համար է նախատեսնված կռաձգումը և ի՞նչ եղանակներով

է կատարվում:

4) Ինչպե՞ս է կատարվում կռաձգումը երկարությամբ:

5) Ինչպե՞ս է կատարվում կռաձգումը լայնությամբ:

6) Ինչպե՞ս է կատարվում ձգումը կալակի վրա:

7) Ինչպե՞ս է կատարվում գլալայնումը կալակի վրա: 8) Ինչպե՞ս է կատարվում պոչի կռաձգումը կապիչի տակ:

9) Ինչպե՞ս է կատարվում ձուլակտորի կլորացումը:

ԳՈՐԾՆԱԿԱՆ ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔՆԵՐ

1) Կռաձգում երկարությամբ և լայնությամբ: 2) Ձգում և գլալայնում կալակի վրա:

3) Պոչի կռաձգում կապիչի տակ:

4) Ձուլակտորի կլորացում:

4. ԿՌԱՆՍՏԵՑՈՒՄ ( осадка ) և ՆՍՏԱՀԱՆՈՒՄ ( высадка ) Կռանստեցումը – օպերացիա է, որի դեպքում

նախապատրաստվածքի ընդլայնական կտրվածքը մեծանում է

բարձրության փոքրացման հաշվին: Կռանստեցումը

օգտագործում են հետևյալ դեպքերում`

1) երբ պահանջվում է կռանվածքը կռել մեծ երկայնական

հատույթով,

77

2) երբ անհրաժեշտ է փոխել մետաղի թելերի ուղղությունը կամ նրանց տալ այնպիսի ուղղություն, որը կապահովի շինվածքի լավ

որակ (օրինակ` ատամնանիվների կռման դեպքում),

3) երբ նախապատրաստվածքի հատույթի ոչ բավարար չափերի

դեպքում, հնարավոր չէ ստանալ տրված կռումը (уковка):

Կռում կոչվում է նախապատրաստվածքի ընդլայնական

կտրվածքի մակերեսի Fнаг հարաբերությունը կռանվածքի

ընդլայնական կտրվածքի մակերեսին, Fкон.

У =𝐹𝐹нач.𝐹𝐹кон.

Այս դեպքում կռումը որոշում է՝ քանի անգամ է փոքրանում նախապատրաստվածքի ընդլայնական կտրվածքի մակերեսը,

որքանով է կռվել: Մեծացնելով կռումը մինչև y= 8÷10, մետաղի

որակը լավանում է, դրա համար պատասխանատու

կռանվածքների համար տրվում է կռման որոշակի մեծություն, որն

անհրաժեշտ է ստանալ կռման ժամանակ: Կռանստեցման համար նախապատրաստվածքը անհրաժեշտ

է ընտրել այնպես, որ երկարությունը (բարձրությունը) տրամագծի

կամ քառակուսու կողմի նկատմամբ 2,5÷2,8 անգամ ավելի չլինի:

Եթե նախապատրաստվածքի երկարությունը ավել է տրամագծից

2,8 անգամ, ապա կռանստեցման ընթացքում նա կծռվի կամ կթռչի զարկանի տակից:

Կռանստեցումից առաջ ամբողջ նախապատրաստվածքը

տաքացնում են հավասարաչափ մինչև բարձր ջերմաստիճանը:

Հետո նրան դնում են ներքևի զարկանին ուղղահայաց և վերևի

զարկանի հարվածով ճակատամասին մեծացնում է նրա

կտրվածքը` բարձրության փոքրացման հաշվին (նկ.35):

Նախապատրաստվածքի կռանստեցման ընթացքում, պետք է

նրան մշտական շրջել իր առանցքի շուրջը:

78

Որպեսզի կռանստեցման ընթացքը լինի ավելի

նպատակահարմար օգտվում են կիսակլոր կամ օվալաձև

գլալայնիչներից: Գլալայնիչը դնում են կռանվածքի

վերջավորությունում և նրան վերևի հարթ զարկանով հասցնում

են հարված: Մինչև մուրճի թագը կբարձրանա վերև, գլալայնիչը շարժում են կռանվածքի վրայով (հիմնականում կենտրոնից դեպի

ծայրամասերը): Գլալայնիչը ներճնշելով մետաղի մեջ ավելի

արդյունավետ սեղմում է դեպի կողքերը: Սովորաբար այդպիսի

ձևը օգտագործվում են այն դեպքերում, երբ

նախապատրաստվածքն ունի շատ քիչ բարձրություն, կամ այն

նախորոք արդեն նստեցվել է հարթ զարկանների միջոցով և

պահանջվում է ավելի ցածր կռանվածք:

Քանի որ գլալայնումից հետո կռանվածքի մակերեսը ալիքաձև է, նրան հարթեցնում են զարկաններով: Ամենից առաջ, եթե

կռանվածքի տրամագիծը մեծ է, սկզբից այդ անել 3 – 4մմ

հաստությամբ և 70 – 80մմ լայնությամբ երկաթյա շերտով

(полоса): Դրա համար շերտը նույնպես ինչպես գլալայնումը դնում

79

են կռանվածքի ճակատամասում և նրա վրա զարկանով հասցնում են հարվածներ: Հարվածների միջակայքում շերտը

շարժում են: Հետո կատարվում է հարթեցում հարթ

զարկաններով:

Կռանստեցման տարատեսակը հանդիսանում է նստահանումը

(высатка): Կարճ նախապատրաստվածքների նստահանումը

մեջտեղում կամ վերջնամասում կատարվում է օղակներով: Նկ.

36–ում ցույց է տրված նախապատրաստվածքների նստահանումը օղակում: Ներքին զարկանի (4) վրա տեղադրվում է օղակը (3),

որում որոշ չափով ավելի մեծ է անցքով և բարձրությամբ

համեմատված նախապատրաստվածքի հետ և հավասար է

չնստեցված նախապատրաստվածքի վերջամասի երկարությանը:

Տաքացված նախապատրաստվածքը մի վերջավորությամբ դնում

են օղակի մեջ, իսկ դուրս եկած մասին (1) հասցնում են

հարվածներ զարկանով (5)` տեղի է ունենում նստահանում դուրս

եկած վերջամասի հաշվին: Նախապատրաստվածքի նստահանումից հետո ստացվում է նկ. 36–ում պատկերված ձևը

(2):

80

Որպեսզի հեշտացվի չնստեցված վերջավորության հանումը,

օղակի ներքևի տրամագիծը արվում է 6-7° թեքությամբ, բայց

կարելի է անել նաև օղակը առանց թեքության, այդ դեպքում

կռանվածքը ստացվում է օղակից տակդիրի և վրադրովի օղակի

օգնությամբ (նկ. 37):

Որպեսզի ստացվի կռանվածքը օղակից, նկ. 37–ի եղանակով,

անհրաժեշտ է օղակը (3) բարձրացվի և զարկանի (5) վրա

տեղադրվի տակդիր (4), որի տրամագիծը փոքր է, քան օղակի

տրամագիծը: Օղակի (3) վրա պետք է դնել տակդիր (1): Օղակին

(1) զարկանով հարվածելով կռնավածքը (2) դուրս կգա օղակից (3): Նախապատրաստվածքի նստահանումը մեջտեղում

նույնպես կատարվում է օղակի օգնությամբ (նկ. 38):

Նստահանումից առաջ նախապատրաստվածքի (1) վերջամասը

ձգվում է պահանջված չափով: Որից հետո

նախապատրաստվածքի մի վերջամասը հագցվում է վերևի

օղակին (4): Մուրճի զարկանը (5) նախապատրաստվածքին (2) և

վերին օղակին (4) հասցվում է հարվածներ, այդ դեպքում տեղի է

ունենում նստահանում նախապատրաստվածքի մեջտեղում:

81

Օղակներում ներքին տրամագծերի պատերը պետք է ունենան

թեքություններ 6–7°-ով, որպեսզի հեշտ լինի կռանվածքի

ազատումը օղակներից: Ձուլակտորի նստեցումը կատարվում է նրա կլորացումից

(հարթեցումից) հետո: Ոչ մեծ կռանվածքների կռման ժամանակ ձուլակտորների կռանստեցումը կատարվում է հարթ

զարկաններով: Մեծ ձուլակտորների կռանվածքների կռումը

կատարվում է նստեցված սալերի օգնությամբ (տակդիրային և

վերադիրային): Տակդիրային սալի փորվածքը աջակցում է

ձուլակտորի կենտրոնավորմանը մամլիչի տակ:

Ձուլակտորը (1) (նկ. 39), վառարանում լավ տաքացված,

տեղադրում են մամլիչի սեղանին (6), այնպես, որ ձուլակտորի վերջավորությունը (2) մտնի տակդիրի սալի (3) անցքի մեջ:

Ձուլակտորի վերևի մասում դնում են ուրիշ սալ (4), որը ունի

գնդաձև փորվածք: Դրանից հետո ձուլակտորը տեղաշարժում են

մամլիչի տակ և տեղադրում են վերևի զարկանի (5) տակ

(կենտրոնավորում են): Մամլիչի լայնակի ընթացքով ներքև

82

աստիճանաբար սեղմում են ձուլակտորին և նստեցնում են նրան անհրաժեշտ տրամագծով:

Ավելի աշխատատար և պատասխանատու ձևը հանդիսանում

է կլորացված ձուլակտորի տեղադրումը կռանստեցումից առաջ

ուղղահայաց դիրքով, ինչպես նաև նրա տեղադրումը

տակդիրային սալի վրա: Ավելի թեթև կռանվածքները տեղադրում

են աքցաններով, իսկ ծանրները՝ հատուկ հարմարանքներով:

Նկ. 40 ա, բ–ում ցույց է տրված կլորացվող ձուլակտորների

տեղադրումը ուղղահայց դիրքով բռնակների (скоба) օգնությամբ:

83

Բռնակը (1) դրվում է ձուլակտորի տակ, որը տեղադրված է տակդիրի (2) վրա: Ամբարձիչի (3) շղթան իջեցվում է ձուլակտորի

(4) վրա և երկար կեռիկով (крючков) հագցնում են նրան բռնակին:

Ամբարձիչը բարձրանալիս շղթան ձգվում է և պահում է

ձուլակտորը, որը կանգնում է ուղղահայաց դրությամբ (նկ. 40 բ):

Հենց մամլիչի տակ կռանվածքը շրջվում է զարկանի և շարժական

սեղանի օգնությամբ (նկ. 41): Զարկանը (2) սեղմում է կռանվածքի

(4) ծայրամասին և տալիս է մամլիչի սեղանին (1) շարժում սլաքի ուղղությամբ, որը ցույց է տրված նկար 41 ա-ում:

Մամլիչի սեղանի դանդաղ շարժումով և զարկանի սեղմումով

կռանվածքին բարձրացնում են մինչև մամլիչի շարժական

լայնակին հպվելը (3)( նկ. 41բ): Սեղանի հետագա շարժումով տեղադրում են կռանվածքը ուղղահայաց դիրքով, շարժելով

լայնակը (траверса) ( նկ. 41գ):

4. ԾԱԿՈՏՈՒՄ (пробивка) և ԱՆՑՔԱՀԱՏՈՒՄ (прошибка)

Անցքով հաստ մետաղակոճղերը (балванки) ծակոտում կամ անցքահատում են մուրճերի և մամլիչների տակ: Ծակոտման և

անցքահատման համար օգտագործում են ծակահատիչներ

84

(прошивни): Ծակահատիչները լինում են հոծ և սնամեջ (пустательный): Ծակոտումը` դա միջոց է ստանալու անցք, երբ

անցքահատումը ներդրվում է հաջորդաբար երկու կողմից, իսկ

նախապատրաստվածքը դրա համար շրջվում է 180° - ով:

Ծակոտման սխեման ցույց է տրված նկ. 42–ում:

Նախապատրաստվածքը (1) դրվում է մուրճի ներքևի զարկանի (2) վրա, առանց տակդիրների կամ օղակների, որից հետո

նախապատրաստվածքի վրա դրվում է անցքահատիչը (3) և

մուրճի զարկանի հարվածով անցքահատիչը մտցնում են մետաղի

մեջ (նկ. 42 ա):

Քանի որ նախապատրաստվածքը քիպ պառկած է զարկանի

հարթ մակերեսին, ապա մետաղը հոսում է անցքահատիչի տակից մի կողմ (նկ. 42ա), արդյունքում նախապատրաստվածքը

մեծանում է տրամագծով (ինչպես ասում են կռանվածքը

«լայնանում» է) և տեղի է ունենում նրա կորացումը (коробление)`

ծռումը վերևից, որից հետո նախապատրաստվածքը շրջվում է

180°-ով: Հակառակ կողմում նախապատրաստվածքի ծակոտման

85

հիմքում նկատվում է փոս ընկած խավար ուրվագիծ: Այդ տեղում դրվում է նույն անցքահատիչը և զարկանի հարվածով հեռացնում

է նրան (նկ. 42բ): Անցքի ծակոտման դեպքում

նախապատրաստվածքի մյուս կողմից մետաղը ծակոտիչի տակից

կտրվում է: Այդ մետաղի (4) կտրված մասը կոչվում է

«ծակոտաթափուկ» (выдрой): Ծակոտաթափուկի բարձրությունը

A ծակոտման ժամանակ հիմնականում հավասար է

նախապատրաստվածքի բարձրության H–ի 1/3 չափին: Ծակոտաթափուկի ծավալը Vвыд հավասար է անցքահատման

մակերեսը` F, բազմապատկած նախապատրաստվածքի` H, 1/3-

ով:

Vвыд= 13𝐹𝐹 𝐻𝐻

Որպեսզի ծակահատիչը չխրվի, չմնա մետաղի մեջ ծակոտման սկզբում տեղադրման ճշտության ստուգումից և զարկանի (6)

թեթև հարվածից հետո, բարձրացնում են, և գոյացված

խորացման մեջ լցնում են ածուխի փոշի: Հետագա հարվածի

ժամանակ ածուխը վառվում է, իսկ գոյացած գազը (3) ձգտում է

հետ հրել ծակահտիչին նախապատրաստվածքի անցքից և

դրանով հեշտացնում է նրա ազատումը: Ծակահատիչի

ազատման հաջորդ եղանակը օղակով է, որը ցույց է տրված նկ.

42գ–ում: Նախապատրաստվածքի (1) վրա, որի մեջ գտնվում է ծակահատիչը (3), դրվում է (1) վրա, որի մեջ գտնվում է

ծակահատիչը (3), դրվում է օղակ (5) և զարկանով նրան հասցնում

են թեթև հարվածներ: Նախապատրաստվածքը բացվում է

(разгибается) և ծակահատիչը ազատվում է: Ծակահատումից

հետո նախապատրաստվածքի մեջ ստացվում է ոչ ճիշտ ձևի

անցք, քանի որ անցքահատիչը ունի կոնուսի ձև: Դրա համար

անցքը չափաբերում են (доводится) կամ տրամաչափում են

86

(калибруется) պահանջված չափերի և ձևի` կոնուսային կամ տակառաձևային կալակներով ( տրամաչափերով) (калибрами):

Նկ. 43–ում ցույց տրված եղանակով:

Անցքահատումը` դա միջոց է անցքի ստացման

համար,անցքահատիչը ներդրվում է նախապատրաստվածքի մի

կողմից: Կախված օգտագործվող գործիքից տարբերվում են

անցքահատման երկու միջոց` հոց անցքահատիչով ( նկ. 44, 45 ) և

սնամեջ ( пустотельным ) ( նկ. 46 ): Անցքահատում հոց անցքահատիչով ( նկ. 44 ):

Նախապատրաստվածքի ( 1 ) տակ տեղադրվում է օղակ, որի տրամագիծը մի քիչ մեծ է անցքահատման անցքի տրամագծից:

87

Անցքահատումը կատարվում է անցքահատիչով (3), որը տեղադրվում է այդ դեպքում մեծ հիմքով նախապատրաստվածքի

վրա: Անցքը անցքահատում են միջաթափանց (насквоз), ընդ

որում նախապատրաստվածքը չի շրջվում: Անցքահատման

ժամանակ նախապատրաստվածքի անցքը փոխվում է չափով և

ձևով: Այդ հաշվի է առնվում եղանակը ընտրելու ժամանակ:

Անցքահատման ժամանակ ծակոտաթափուկի բարձրությունը

վերցնում են նախապատրաստվածքի բարձրության 0,7 ÷ 0,9

չափով:

𝐴𝐴 = (0,7 ÷ 0,9) H

Հակառակ դեպքում կռանվածքի անցքահատումը, որը

պատրաստված է ձուլակտորներից, կնմանվի ծակոտմանը: Անցքահատման հերթականությանը ցույց է տրված նկ. 45-ում:

Հոծ անցքահատիչով անցքահատման ժամանակ

անցքահատիչը չի հասնում մինչև նախապատրաստվածքի

ներքևի ճակատը 150–200մմ–ով, որից հետո անցքահատը և

վրադիրը դուրս են հանում և կռանվածքը շրջում են 180° - ով:

Անցքի տեղում դնում են հակառակ, ինչպես կոչվում է կտրովի (

прорезной ) անցքահատիչը, որը վերջնականորեն անցքահատում

է անցքը: Կտրովի անցքահատիչի տրամագիծը պետք է լինի 15–

20մմ փոքր առաջին անցքահատիչի նկատմամբ: Այդ դեպքում

88

կտրովի անցքահատիչը ավելի լավ կկտրի մետաղի մնացած չանցքահատված մասը:

Սնամեջ անցքահատիչով անցքահատումը օգտագործում

են ձուլակտորներից կռանվածքների մեջ մեծ անցքեր ստանալու

համար (300 – 500մմ), ինչպես նաև անհրաժեշտության դեպքում

հեռացնելու կենտրոնական առանձնացված (ликвация) գոտին,

կռանվածքի մեխանիկական հատկությունը լավացնելու համար:

Սնամեջ անցքահատիչով անցքահատված մետաղը կտրվում է: Անցքահատման հաջորդականությունը ցույց է տրված նկ. 46–ում:

Անցքահատիչը (2) տեղադրում են կռանվածքի (1) վրա և

ներճնշում են ( вдовливают ), սկզբից անմիջական զարկանով,

իսկ հետո վրադիրի (подставка) (3) օգնությամբ, ընդ որում

անցքահատը չպետք է հասնի կռանվածքի մինչև ներքևը 150 ÷

200մմ չափով: Հետո կռանվածքը տեղադրում են օղակի (4) վրա և անցքահատում են վերջնական: Այդ դեպքում ստացվում է

ծակոտաթափուկ (5), որի բարձրությունը ընդունվում է հավասար

1,1÷1,2 անցքահատվող նախապատրաստվածքի կամ

կռանվածքի բարձրությանը:

89

6.ԾՌՈՒՄ ( гибка )

Նախապատրաստվածքը մուրճի տակ կռման ժամանակ

սեղմվում է երկու զարկանների միջև և ծռվում է, հարվածելով նրա

ազատ ծայրերին ծանր մուրճով: Մեծ կռանվածքները կարելի է

ծռել ամբարձիչով (նկ. 47ա): Հետևապես պետք է ի նկատի

ունենալ, որ ծռման տեղում նախապատրաստվածքը ստանում է կռանստեցում (утяжка) (նկ. 47բ), որի գոյացումից կարելի է

նախազգուշանալ մինչև կռանվածքի վրա նախնական

հաստացում կատարելը:

Կլոր հատույթները ծռման ժամանակ ձեռք են բերում

օվալաձևություն (նկ. 47գ), իսկ քառակուսիները` աղավաղված

սեղանաձևության (նկ. 47դ): Ծռված արտաքին մակերեսների վրա

կարող է առաջանալ ճեղքվածներ, իսկ ներքին մակերեսների վրա`

ծռվածքներ (складки): Ճաքեր առաջանում են ծռման ժամանակ

քիչ տաքացված և քիչ պլաստիկություն ունեցող մետաղները: Ծռումից առաջ կատարվում է տեղական տաքացում, այսինքն

տաքացվում է միայն այն տեղը, որտեղ նախապատրաստվածքը

պետք է ծռվի: Երբ հնարավոր է, ծռումը պետք է կատարել

տակդիրային մամլիչների օգնությամբ:

90

7. ՄԱԿԵՐԵՍՆԵՐԻ ԴՐՎԱԳՈՒՄ (վերջնամշակում) (отделка)

Կռանվածքների մակերեսները վերջնամշակում են

հաթուկումով (глаживание) հարթիչների (гладилов) օգնությամբ,

որոնց կոնտրուկցիան կախված է կռանվածքի մակերեսի ձևից:

Հարթ կռանվածքները հաճախ հարթեցնում են հարթ

զարկաններով, թեթև հարվածների միջոցով: Հարթեցումը տեղի է

ունենում կռման վերջում, երբ մետաղայրուքը արդեն բթացվել է: Հարթեցումը` կռման ընթացքում վերջնական օպերացիա է,

դրա համար այն միավորում են կռնավածքի ստուգման հետ,

հանձնարարված գծագրի համեմատ:

Եթե կռանվածքը ունի բարդ և առանձնահատուկ ոչ

առանցքային ձև, այդ դեպքում ստուգումը տարվում է ըստ

շաբլոնի: Շաբլոնը հարմարեցնելով կռանվածքի վրա կարելի է

նկատել, որքանով է ճիշտ նախապատրաստվածքի

պատրաստումը և որ տեղամասերում նրան պետք է ուղղել:

ՀԱՐՑԵՐ և ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔՆԵՐ

1) Ի՞նչ է կռանստեցումը, ինչի՞ համար են օգտագործվում և ինչպե՞ս

են կատարում:

2) Ի՞նչ է նստահանումը և ինչպե՞ս է կատարվում:

3) Ինչպե՞ս է կատարվում նստահանումը օղակում 4) Ինչպե՞ս է կատարվում նստահանումը նախապատրաստվածքի

մեջտեղում

5) Ինչպե՞ս է կատարվում ձուլակտորի նստեցումը

6) Ի՞նչ է ծակոտումը ինչպե՞ս է կատարվում

7) Ի՞նչ է անցքահատումը և ինչպե՞ս է կատարվում 91

8) Ինչպե՞ս է կատարվում սնամեջ անցքահատիչով անցքահատումը 9) Ինչպե՞ս է կատարվում նախապատրաստվածքի ծռումը

10) Ինչու՞ են կատարում մակերեսների դրվատման օպերացիան և

ինչպե՞ս են կատարվում:

ԳՈՐԾՆԱԿԱՆ ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔՆԵՐ

Մուրճերի և մամլիչների վրա կատարել

1) Նախապատրաստվածքի կռանստեցում:

2) Նախապատրաստվածքների նստահանում օղակում և

մեջտեղում:

3) Ձուլակտորի նստեցում:

4) Նախապատրաստվածքի ծակոտում:

5) Մակերեսների դրվագում:

92

ԳԼՈՒԽ III

ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ՀԱՇՎԱՐԿՆԵՐ

1. Նախապատրաստվածքի քաշի և չափերի որոշումը Ելակետային (սկզբնական) նախապատրաստվածքի կամ

ձուլակտորի (слитка) քաշը կռանվածքի համար որոշվում է նրա

ծավալով: Քանի որ յուրաքանչյուր դետալի կամ նախապատրաստվածքի քաշը հավասար է ծավալը

բազմապատկած մետաղի տեսակարար կշռով, ապա այստեղ

հիմնական խնդիրը հանդիսանում է որոշել

նախապատրաստվածքի ծավալը`

Vзаг = Vпок + Vотх

որտեղ Vпок – կռանվածքի ծավալն է,

Vотх - տաքացման և կռման ընթացքում մետաղի և մնացուկների

(отходы) անխուսափելի կորուստի ծավալն է: Կռանվածքի ծավալը որոշվում է գծագրով կամ էսքիզով, հետևյալ

ձևով. կռանվածքի մարմինը (фигура) բաժանում են մի շարք

պարզ երկրաչափական մարմինների` գլաններ, կոնուսներ,

պրիզմաներ և այլն, որոշում են նրանց յուրաքանչյուրի ծավալը և

հետո գումարում: Եթե կա կռանվածքի նմուշը, ապա նրա ծավալը

կարելի է որոշել նրա կշռով: Կռանվածքը կշռում են, ստացված

կշիռը բաժանում են մետաղի տեսակարար կշռի վրա և ստանում

են կռանվածքի ծավալը: Ընդունենք, որ կռանվածքը կշռում է 50կգ կամ 50000գ, պողպատի տեսակարար կշիռը հավասար է 7,85 գ/

սմ3, կռանվածքի ծավալը կլինի`

Vпок = 500007,85

= 6370սմ3 = 6,37դմ3

93

Մնացուկների ծավալը և կորուստը (Vотх) կախված է ելակետային նախապատրաստվածքի տեսքից, տաքացման

միջոցից ու կռվածքից և հիմնականում նա կախված է հևտևյալ

կազմվածքից.

Ձուլվածքի կռման համար`

Vотх = Vприб + Vдон +Vобс + Vуг

Գլանվածքի կռման համար` Vотх = Vобс + Vуг

Այստեղ Vприб – ձուլվածքի կտրվածքի ավելցուկային ծավալն է,

Vдон – կտրման հատակի (донной) մասի ծավալն է,

Vобс – կտորտանքների (обсечок), հատման (обрубков),

ծակոտաթափուկների (выбры) ծավալն է, Vуг – տաքացման

ժամանակ հալակորուստի ( угар ) ծավալն է:

Vприб - մեծությունը հաշվելուհամար օգտագործվում է կախված

ձուլվածքի տեսակից, պողպատի մարկայից, ինչպես, ինչպես նաև կռանվածքի նշանակության աստիճանից: Այսպես այն

ձուլվածքները, որոնք ձուլում են տաքացված վրադիրի (надстовка)

վրա, Vприб վերցնում են ձուլվածքի կշռի կամ ծավալի 16÷18%-ը,

պատասխանատու կռանվածքների համար` 20-25%-ով ավելի,

իսկ գործիքային պողպատներից ձուլվածքների համար` մինչև 4%- ը:

Vдон – կտրման հատակի մասի ծավալը վերցվում է ձուլվածքի 3 -

5%

Vобс – կարելի է հաշվել, եթե գիտենալ կռման ճիշտ տեխնոլոգիան:

Օրինակ անցքահատման ժամանակ ծակոտաթափուկների

անցքի բարձրությունը վերցվում է հավասար կռնավածքի 1/3

չափով: Հատման ծավալը հաշվում է տարբեր փորձնական

բանաձևերով կամ աղյուսակով (աղյուսակ 4): 94

Աղյուսակ 4 Տարբեր կռանվածքների մնացուկների ծավալը

Կռանվածքի

բնութագիրը

Մնացուկների ծավալը

Հաշվարկային Կռանվածքի ծավալից %-ը

Հասարակ

գլանաձև

կռանվածքներ

(լիսեռներ,

սկավառակներ)

Vобс = ( 0,21 ÷0,23 )

d3

(d–կռանվածքի

տրամագիծն է)

5 ÷ 10

Ուղղանկյուն

հատույթով կռանվածքներ

(B–կռանվածքի

լայնությունը H–կռանվածքի

բարձրությունը)

_______

Լիսեռներ

ելուստներով և

ելուններով

_______ 10 – 20

Ձգաձողեր

տարբեր

ձևերի,

լծակներ

_______ 15 – 20

Ծնկաձև լիսեռներ

_______ 14 – 25

Կռանվածքներ

ոչ մեծ չափերի

կցաշուրթերով

_______ 25 ÷ 30

95

Vуг–հալման մեծությունը կախված է տաքացման եղանակից, տաքացման հարմարանքի կոնստրուկցիայից տաքացման

քանակից և ջեռուցումից:

Օրինակ, եթե կամերային մազութե վառարաններում

հալակորուստը մեկ տաքացումով կազմում է 2,5-3%, ապա մեկ

ջեռուցումով նա կլինի տաքացվող նախապաստվածքի ծավալի

1,25–1,5%-ը:

Օրինակ որոշել կռանվածքի կշիռը, որը բերված է նկ. 48–ում:

1) Որոշենք կռանվածքի ծավալը: Դրա համար կռանվածքը

բաժանում ենք երկու հասարակ մասերի` V1 և V2: Հաշվարկը

տանենք սմ–ով:

V1 = 𝜋𝜋𝐷𝐷2

4 l = 3,14∗12,02

4 6,0 = 680 սմ3

V2= 3,14∗6,02

4 30 = 847 սմ3

Կռանվածքի ծավալը կլինի` Vпок = V1 + V2 = 680 + 847 = 1527սմ3

2) Ըստ աղյուսակ 16–ի ընդունենք Vобс կռանվածքի ընդհանուր

ծավալի 5%, այդ դեպքում

Vобс = Vпок * 5 / 100 = 1527 * 5 / 100 = 76,1սմ3

3) Ընդունենք, որ տաքացումը կատարվում է գազով աշխատող

կամերային վառարանում և որ կռանվածքը կարելի է կռել մեկ

96

տաքացումով: Ընդունենք հալակորուստը կռանվածքի ծավալի 2% - ը, այսինքն`

Vуг = 1527 • 2 / 100 = 30,5սմ3

4) Նախապատրաստվածքի ծավալը կլինի`

Vзаг = Vпок + Vобс + Vуг = 1633,6 + 76,1 + 30,5 = 1633,6սմ3

5) Որոշենք նախապատրաստվածքի քաշը`

Qзаг = Vзаг • g = 1633,6 • 7,85 = 12800գ = 12,8կգ

Քառակուսի նախապատրաստվածքի համար Vзаг = a2 •lзаг, lзаг = Vзаг / a2,

որտեղ lзаг – նախապատրաստվածքի երկարությունն է,

a – քառակուսու կողմերը: Կլոր նախապատրաստվածքի համար

Vзаг = 𝜋𝜋𝑑𝑑заг2

4• lзаг, lзаг = 𝑚𝑚

0,785𝑑𝑑заг2

dзаг - Նախապատրաստվածքի տրամագիծն է 𝜋𝜋4 = 0,785

Օրինակ, որոշել նախապատրաստվածքի չափերը նկ. 48–ում

ցույց տված կռանվածքի համար: Նրա ծավալը հաշվել է նախորդ

օրինակում, Vзаг = 1633,6սմ3

Նախապես պետք է որոշել ինչ նախապատրաստվածքից, պետք է

կռել կռանվածքը` քառակուսուց, թե կլորից: Քանի կռանվածքը

կլոր է, ապա պետք է կռել կլոր նախապատրաստվածքից: Ճիշտ է

կարող լինել դեպքեր, եթե հարմար բոլորակը չկա և հարկ կլինի

ընտրել քառակուսի նախապատրաստվածք:

Եթե որոշվել է կռել կլոր նախապատրաստվածքից, ապա

պետք է որոշել, ինչպիսին վերցնել բոլորակի տրամագիծը, կարելի է կռանվածքի տրամագծերը վերցնել փոքրի դեպքում 60 մմ և

մեծի` 120մմ: Կախված ընտրված տրամագծից պետք է որոշել

ինչպե՞ս կռել, եթե նախապատրաստվածքը վերցվի 60մմ

97

տրամագծով, ապա պահանջվում է ձգոց (протячка), եթե պետք է գտնել նախապտրաստվածքի տրամագծերի 60մմ և 120մմ

միջանկյալը, ապա պետք է օգտագործել նստեցում և ձգում:

Տրված կռանվածքի համար նպատակահարմար կլինի նստեցումը:

Դրա համար նախապատրաստվածքը ընտրում ենք 62մմ կամ

63մմ տրամագծով: Պաշարը (запас) վերցնենք 2÷3մմ-ի` նկատի

ունենալով մետաղի տաքացման ժամանակ վառված տեղերը: ԵՎ

այսպես, վերցնում ենք նախապատրաստվածքի տրամագիծը

62մմ, այդ դեպքում նախապատրաստվածքի երկարությունը

կլինի`

lзаг= Vзаг0,785• 𝑑𝑑заг2

= 1633,60,785•6,22

= 57,2սմ = 572մմ

2. Կռման անցումների հաշվարկը

Ազատ կռման ընթացքում պահանջվում է որոշել կտրման

համար որտեղ դնել կացինը (тапор) կամ որտեղից սկսել ծռումը, այսինքն անել քառթիչ (засечку) կռանվածքի առաջադրված ձևի

համար: Ընդունենք կռանվածքի համար, որը պատկերված է նկ.

49–ում, ընտրված է նախապատրաստվածք Dзаг տրամագծով:

Նրանից ձգումով (протяжка) պետք կլինի ստանալ ձողային

մասը` dпок տրամագծով: Պահանջվում է, որ x–ի հեռավորության

98

վրա նրանից կամ մյուս ծայրից կատարել քառթում ձգման համար: Այդ հարցը որոշվում է ծավալի հիմնական օրենքով:

Քանի որ ձողային մասը ունի V1 ծավալ, ապա

նախապատրաստվածքի ծավալը նույնպես կլինի V1, այսինքն V1

= Vзаг՛՛ Այսինքն` կռանվածքի մասի V1 ծավալը հավասար է

նախապատրաստվածքի համապատասխան մասին` 𝑉𝑉заг՛՛ :

Կլոր հատույթի համար

V1 = 𝜋𝜋𝐷𝐷заг2

4 • x,

Որտեղից` x = V10,785𝐷𝐷заг2

Քառակուսի հատույթի համար V1 = 𝑥𝑥𝑥𝑥2 , որտեղից

𝑥𝑥 = V1𝑎𝑎2

,

որտեղ a–ն քառակուսու մի կողմն է, ընդունենք, որ V1 = 847սմ3 (ինչպես առաջին օրինակում), իսկ

նախապատրաստվածքի տրամագիծը, Dзат = 120մմ, այդ դեպում

x = 8470,785•122

= 7,5 սմ = 75մմ

Ձգումից առաջ ձուլակտորի նստեցման օպերացիան

կատարելու համար լիսեռների կռման դարձակների (цапфи) և

ուրիշ պատասխանատու դետալների համար անհրաժեշտ կլինի

հաշվարկել ձուլակտորը, մինչև տրամագծի նստեցնելը: Դա

որոշվում է կռման տված աստիճանով:

Ընդունենք, որ պահանջվում է ստանալ կռում y=3: Որոշել նախապատրաստվածքի ինչպիսի տրամագիծ պետք է ստանալ

ձուլակտորի նստեցումից հետո:

Ըստ կռման բանաձևի`

𝑦𝑦 = 𝐹𝐹нач𝐹𝐹кон

,

99

որտեղ 𝐹𝐹наг- նախապատրաստվածքի ընդլայնական հատույթնէ,

𝐹𝐹кон- կռանվածքի ընդլայնական հատույթն է:

𝐹𝐹нач = 𝑦𝑦𝐹𝐹кон, 𝜋𝜋𝐷𝐷заг2

4= 𝑦𝑦 • 𝜋𝜋𝑑𝑑кон

2

4,

որտեղից`

𝐷𝐷заг = �𝑦𝑦𝑑𝑑пок2 = √3 • 2502 = 430մմ:

3. Դեֆորմացիայի պահանջվող ուժի որոշումը (Սարքավորումների ընտրություն)

Ուժի մեծությունը, որը ընդունակ է մետաղը ենթարկել

դեֆորմացիայի, այսինքն նրա մեջ առաջացնել ձևավորելի

(пластическую) դեֆորմացիա, ամենից առաջ կախված է մետաղի

մեխանիկական հատկությունից: Օրինակ, որքան մեծ է մետաղի

ամրությունը կամ կարծրությունը, ավելի մեծ ուժ է պարունակում,

հակառակը որքան պլաստիկ է, ավելի քիչ ուժ է պահանջվում:

Բացի դրանից անհրաժեշտ ուժի մեծությունը կախված է կռանվածքի չափերից, մասնակիորեն նրա կտրվածքի

մակերեսից, որը գտնվում է զարկանի տակ: Որքան մեծ է այդ

մակերեսը, այնքան մեծ ուժ է պահանջվում: Ուրիշ ֆակտորներ էլ

ունեն նշանակություն, օրինակ դեֆորմացիայի արագությունից,

տաք մետաղի շփումը զարկանի մակերեսից, գործիքի ձևից,

կռնավածքից և այլն: Որոշել ճիշտ, թե ինչպես են ազդում բոլոր

էֆեկտները կռման այս կամ այլ մոմենտին, շատ դժվար է: Դրա

համար դեֆորմացիայի ուժի հաշվարկման ժամանակ օգտվում են տարբեր փորձնական տվյալներից:

Դեֆորմացիայի ուժը որոշվում է հետևյալ բանաձևով`

P = p•E

100

որտեղ p – դեֆորմացվող մետաղի դիմադրության տեսակարար ուժն է, կգ/սմ2

F – կռանվածքի հարթության մակերեսն է, սմ2

Տեսակարար ուժը որոշելու համար ընդունում են տարբեր

բանաձևերից, օրինակ նստեցման համար ընդունում են հետևյալ

բանաձևը. P = (1 + 𝑑𝑑σհ

)GT

որտեղ d – կռանվածքի տրամագիծն է,

h – նստեցումից հետո կռանվածքի բարձրությունն է,

GT – հոսունության սահմանն է, 600°-ից բարձր

ջերմաստիճանի տակ կռման հոսունության սահմանը հավասար է ամրության սահմանին (GT = GB):

Օրինակ, որոշել ուժը, որը անհրաժեշտ է, l=500մմ

երկարությամբ, d=300մմ տրամագծով, պողպատ 45 մարկայի

նախապատրաստվածքը մինչև h=200մմ բարձրությամբ

նստեցնելու համար:

Vзаг = 𝜋𝜋𝐷𝐷заг2

4• lзаг =0,785 • 302 • 50 = 35325սմ3

ппок = 𝜋𝜋𝑑𝑑пок2

4• lпок = 0,785• dпок2 • 20,0 = 35325սմ2

այստեղից` dпок = � 353250,785•20

= 47,5սմ, կռման t=1200°

ջերմաստիճանի ժամանակ հոսունության սահմանը վերցնում ենք

GT = 2,7 կգ/մմ2 (աղ.5)

Տարբեր ջերմաստիճանների դեպքում որոշ մետաղների

մեխանիկական հատկությունները

101

Աղյուսակ 5

Այդ դեպքում ուժը կլինի`

P = 2,7(1+ 4756∗200

) = 3,78 կգ/մմ2 = 378կգ/սմ2

Պողպատի մարկան

Ջերմաս տիճանը °C

Ամրության սահմանը GB կգ/մմ2

Հարաբերական երկարացումը δ%

Պողպատի մարկան

Ջերմաս տիճանը °C

Ամրության սահմանը GB կգ/մմ2

Հարաբերական երկարացումը δ%

15 20 700 1000 1200

43,9 5,1 2,8 1,4

32,9 73,9 51,6 65,1

30XГСА

20 800 1000 1200

71,1 7,4 3,6 1,8

23,8 78,3 3,2 59,8

45 20 700 1000 120

61 17,1 5,1 2,7

16 43 72 90

60С2

700 900 1000 1200

16,7 5,7 2,6 3,3

28,5 101,0 86,4 46,3

12XH3H

20 800 1000 1200

64 8,1 4,0 1,6

22,3 26,5 47,2 56,4

P18 700 900 1000 1100 1200

22,6 11,0 3,2 3,2 2,1

34,3 34,4 51,1 55,9 37,5

Y7 20 800 1000 1200

63,7 6,1 3,1 1,1

21,5 35,6 59,1 68,5

102

Նստեցումից հետո նույնպես հաշվում ենք անփոփոխ ծավալների կանոնով, բայց ավելի ճիշտ կլինի հաշվի առնել

մետաղի հալակորուստը:

Vзаг = Vпок + Vуг

Հալակորուստը (Vуг) վերցնում ենք նախապատրաստվածքի 2%-ի

չափով:

Vуг = 2 • 35∗325100

= 710սմ3

Vпок = 35325 – 710 = 34615սմ3

Նստեցումից հետո կռանվածքի հատույթի մակերեսը կլինի`

Fпок = 𝑚𝑚покℎ

= 3461510

= 1738սմ2

Նստեցման համար պահանջվող ուժը կլինի`

P = p•F = 378 • 1738 = 65800 կգ = 658տ

Դեֆորմացիայի ուժը` 658տ, ստացվում է այն դեպքում, եթե

կռման ջերմաստիճանը t=120°C: Եթե կռման ջերմաստիճանը

ընդունենք 700°C, այդ դեպքում հոսունության սահմանը ըստ

աղյուսակ 5–ի կլինի GT=GB=17,1 կգ/սմ2, այդ դեպքում

դեֆորմացիայի ուժը ավելանում է` 17,12,7

= 6.34 անգամ:

Հետաբար ուժը հաշվում են մամլիչի վրա նստեցման

անհրաժեշտությամբ: Նմանատիպ մեթոդներ և բանաձևեր ունեն

և ազատ կռման, և դրոշման այլ օպերացիաներ: Պայմանական

ընտրել մամլիչի ուժը կարելի է ըստ աղյուսակ 6–ի: Այսպես է հաշվվում դեֆորմացիայի ուժը մուրճի վրա կռման

ժամանակ: Բանը նրանում է, որը եթե կռման ժամանակ

պահանջվող դեֆորմացիայի ուժը համապատասխանում է

մամլիչի ուժին, ապա նա չի կարող համապատասխանել մուրճի

ընկնող մասի կշռին, քանի որ մուրճը զարգացնում է ոչ թե ուժը,

այլ հարվածի էներգիան: Հետևաբար, որպեսզի կռման համար

103

որոշվի մուրճի ընկնող մասերի անհրաժեշտ ուժը, պետք է գիտենալ այն աշխատանքը, որը ծախսվում է մետաղի

ձևափոխման (деформация) վրա, այսինքն գիտենալ թե ինչ

էներգիայով է մետաղը դիմադրում ձևափոխման համար:

Աղյուսակ 6

ՄԱՄԼԻՉԻ ՈՒԺԻ ԸՆՏՐՈՒՄԸ Մամլի

չի ուժը,

տ

Ձուլակտո

րի մմ

տրամագի

ծը,

Մամլի

չի ուժը,

տ

Ձուլակտո

րի մմ

տրամագի

ծը,

Ամենաքիչը

Ամենաշատը

Ամենաքիչը

Ամենաշատը

500 200 550 3000 1000 1600

800 300 800 4000 1200 1900

1000 400 900 5000 1400 2100

1200 500 1000 6000 1600 2300

1500 600 1150 8000 1900 2600

2000 700 1300 10000 2100 2800

2500 850 1500

Այն կարելի է հաշվել հետևյալ բանաձևով`

A = Pε𝑉𝑉покω

որտեղ` P – մետաղի դեֆորմացիայից դիմադրության

տեսակարար ուժն է, կգ/մմ2

ε – մուրճի մեկ վերջին հարվածի դեֆորմացիայի աստիճանն է 3–

5%, այսինքն` 0,03-0,05

𝑉𝑉пок - կռանվածքի ծավալն է, սմ3 ω – արագացման գործակիցն է, որը հաշվի է առնում մուրճային

կռման համար դեֆորմացիայի արագությունը, վերցվում է ω=3

104

ε𝑉𝑉пок – արտադրյալը կոչվում է խառը ծավալ, դա այն ծավալն է, որը դեֆորմացիայի է ենթարկվում մուրճի մեկ հարվածով:

Եթե հավասարեցնենք մետաղի դեֆորմացիայի վրա ծախսվող և

էֆֆեկտիվ էներգիաները, որը զարգանում է E մուրճով, ապա կարելի է հաշվել նրա վրա ընկնող բոլոր մասերի էներգիան:

Մուրճի հարվածի էֆֆեկտիվ էներգիան երկակի գործողությամբ

որոշվում է հայտնի ինդիկատորային ճշմամբ:

Առաջին դեպքի համար`

Pε𝑉𝑉покω = 𝐺𝐺𝑚𝑚2

2𝑔𝑔η

որտեղից`

G = Pεω 𝑚𝑚пок∙2𝑔𝑔𝑚𝑚2η

Երկրորդ դեպքի համար` Pε𝑉𝑉покω = 1,8𝐺𝐺𝐻𝐻

𝐺𝐺 = ωPε𝑉𝑉пок

1,8𝐻𝐻

որտեղ 𝐺𝐺 - մուրճի ընկնող մասերի կշիռն է, կգ

𝑉𝑉 − թակի ամենամեծ արագությունն է, մ/վրկ g – ազատ ընկման արագությունն է, մ/վրկ2

η - մուրճի հարվածի Օ.Գ.Գ.-ն է,

H – մուրճի թակի ընկման բարձրությունն է, մ

Օրինակ որոշել գոլորշաօդային մուրճի ընկնող մասերի կշիռը

կռանվածքի նստեցման համար, որը ցույց է տրված անցնող

օրինակում, եթե թակի շարժման արագությունը` V = 7 մ/վրկ,

տեսակարար ուժը, որը հաշված է առջևի օրինակում,

P=3,78կգ/մմ2, կռանվածքի ծավալի 34615սմ3:

Ընդունենք վերջին հարվածի դեֆորմացիայի աստիճանը 3%,

այսինքն ε=0,03, Օ.Գ.Գ–ն` η=0,8, այդ դեպքում մուրճի ընկնող

մասի կշիռը կլինի`

105

𝐺𝐺 = Pε𝑚𝑚покω•2𝑔𝑔𝑚𝑚2η

= 3•3,78•0,03•34615•2•9,8172•0,8

= 5880կգ

Մուրճի ընկնող մասերի կշիռը կարելի է ընտրել ըստ աղյուսակ 7–

ի:

Կախված կռանվածքի կշռից

Qпок=34615 • 785 = 271000գ = 271կգ

Մուրճի ընկնող մասերի կշռի ընտրությունը

Աղյուսակ 7

Ընկնող

մասերի

կշիռը, կգ

Կռանքվածքի կշիռը, կգ Նախապատրաստվ

ածքի

Ամենամեծ

հատույթի չափը, մմ

Ձևավոր

կռանվածքներ

Հարթ

լիսեռներ

Միջի

ն

կշիռ

ը

Ամենամե

ծ կշիռը

Ամենամեծ

կշիռը

100 0,5 2 10 50

150 1,5 4 15 60

200 2,0 6 25 7

300 3,0 10 45 85

400 6,0 18 60 100

500 8,0 25 100 115

750 12,0 40 140 135

1000 20,0 70 250 160

2000 60,0 180 500 225

3000 100 320 750 275

5000 200,0 700 1500 350

Այդպիսի կռանվածք կարելի է կռել 3000կգ (3տ) ընկնող մասերով

մուրճերի վրա: 106

4. Կռանվածքների չափերը, թույլտվածքներ (допуски), թողվածքներ (припуски), կռանվածքաթողուկներ (напуски)

Ժամանակակից դարբնոցներում կռանվածքները

պատրաստում են գծագրով կամ էսքիզով և հազվադեպ

դեպքերում` նմուշով (по образцу):

Բոլոր դեպքերում դարբինը հանձնարարությունը պետք է կատարի ըստ կռանվածքի չափերի և ձևի: Չափերը լինում են`

նոմինալ, իրական, ազատ և սահմանային: Նոմինալ չափը դա այն չափն է, որը ցույց է տրված

կռանվածքի գծագրում, նրան անվանում են ազատ, եթե այն ցույց

է տրված մի թվանշանով: Օրինակ 152 (նկ.50):

Իրական չափը դա այն չափն է, որը փաստացի ստացվում է

կռման շնորհիվ: Նա համարյա լրիվ տարբերվում է նոմինալ

չափից, քանի որ պրակտիկորեն հնարավոր չէ, բացարձակ ճիշտ,

առանց շեղման, ստանալ մի չափ: Այն դեպքերում, երբ

անհրաժեշտ է ստանալ չափեր որոշակի ճշտության, նոմինալ չափը ցույց է տրվում ոչ ազատ, այլ թույլատրելի շեղումով,

այսինքն թույլտվածքով: Հետևաբար ստացվում է սահմանային

107

չափեր: Նկ.50-ում 85−1+2 չափը ազատ չէ, նա կազմված է նոմինալ 85 և երկու սահմանային չափերից: Ներքին սահմանը 85–1=84,

վերևի սահմանը 85+2=87: Դարբինին թույլատրվում է ստանալ

85մմ-ը այդ սահմաններում: +2 և -1 թվերը կոչվում են թույլտվածքներ:

Թույլտվածք կոչվում է նոմինալ չափից թույլատրելի շեղումը:

Հետևաբար շեղումը կարող է լինել երկուսը` մեծ կողմով, այսինքն

դրական, կամ վերին շեղում փոքր կողմով` բացասական:

Դրականի և բացասականի գումարը կամ վերին և ներքին շեղումները կոչվում է թույլտվածքի դաշտ:

Թույլտվածքները կարող են լինել նույնպես համաչափ

(սիմետրիկ ) և ոչ համաչափ: Համաչափը` դա այն դեպքում երբ

վերին և ներքին շեղումները միատեսակ են, օրինակ` 140±3: Ոչ

համաչափը դա այն դեպքում է, երբ վերին և ներքին շեղումները

տարբեր են, օրինակ 120−1+2: Ազատ կռման համար հաճախակի

նշանակում են համաչափ թույլտվածքները (±∆2 ):

Ազատ չափերը չունեն թույլտվածքներ, սակայն նրանք չի

կարելի ցանկացած շեղումով կատարել: Ընդունված է նրանց

կատարել 9-րդ կամ 10-րդ ճշտության դասերի համաձայն ըստ

ГОСТ 2689-80-ի: Օրինակ, ազատ չափերը 80-ից մինչև 120մմ,

ըստ 10-րդ դասի ճշտությամբ, կարելի է կատարել հետևյալ

շեղումներով` ±4մմ, իսկ 800-ից 1000մմ-ի չափերը` ±9մմ:

Թույլտվածքների մեծությունը կախված է դետալի չափերից և

ձևից, նախապատրաստվածքի ելակետային բնութագրից (ձուլակտոր, կռանվածք), մշակման եղանակից (սեղմումով

դրոշմում կամ զարկանների վրա) և արտադրության ձևից

(հատային, սերիական, մասսայական):

108

Դարբնոցային արտադրամասերում կռանվածքը պատրաստում են երկու տեսակով` սևամշակ և մաքրամշակ:

Սևամշակ կռանվածքները ենթարկվում են հետագա մշակման,

մաքրատաշ կռանվածքները գնում են հավաքման առանց

մեխանիկական մշակման: Սակայն շատ կռանվածքներ անում են

միջանկյալ տեսքի, այսինքն` նրանց որոշ մակերևույթները

հատուկ արվում են ոչ մշակելի, օրինակ` ատամնանիվի

անվահեծը (обод), ճակատները, անվակոնդի (ступица) ներքին անցքերը մշակում են, իսկ թևերը և անվակոնդի արտաքին

մակերեսը հաճախ թողնում են անմշակ:

Կռման ժամանակ մշակվող մակերևույթների վրա անհրաժեշտ

է նախատեսնել մետաղի շերտ (слой), որը պետք է հեռացվի մեխանիկական մշակման ժամանակ, այդ թողվածքն է (припуск):

Չմշակված մակերևույթների վրա թողվածք չի նախատեսվում:

Թողվածքի նշանակումը պայմանավորված է նույնպես

նախապատրաստվածքների պատրաստման և մշակման մեթոդներով:

Մշակման համար թողվածքը կարող է լինել մինիմում, նոմինալ

և մաքսիմում:

Նկ.51-ում ցույց է տրված դետալի արտաքին չափերի

թողվածքի կառուցումըև նրա կապը թույլտվածքի հետ:

Համաձայն կռանվածքի գծագրի չափերի դարբինը պետք է

որոշի թողվածքները, թույլտվածքները, սահմանային չափերը,

պատրաստի դետալների չափերը (մաքուր չափեր): Օրինակ` ատամնանիվի կռանվածքը ունի 800±7 (770) մմ

տրամագիծ: Որոշել ատամնանիվի կռանվածքի թողվածքի

մեծության ամենամեծ և ամենափոքր սահմանային տրամագծերը

և թույլտվածքի դաշտի մեծությունը:

109

Տրամագծի նոմինալ թողվածքը կլինի (նկ.51) 800-770=30մմ,

ամեն կողմից 302

=15մմ: Կռանվածքի ամենամեծ ասհմանային

չափը կլինի` 800+7=807մմ

Կռանվածքի ամենափոքր սահմանային չափը կլինի` 800-7=793մմ

Թույլտվածքի դաշտը կլինի` ∆=7+7=14մմ

Կռանվածքի նոմինալ չափի շեղումը յուրաքանչյուր կողմի

համար կլինի` ∆2 =

142 = 7մմ

Հետևաբար կռանվածքը կարելի է համարել պիտանի, եթե նա

պատրաստվել է ամենամեծ տրամագծով` 807մմ և ամենափոքր տրամագծով` 793մմ:

Դարբինը պետք է ձգտի կռանվածքը պատրաստել մինիմում

թողվածքով, կռանվածքի ամենափոքր սահմանային չափով:

Կռանվածքի գծագիրը կազմելու ժամանակ բացի թողվածքից

նշանակվում է կռանվածքաթողուկները: Կռանվածքաթողուկը դա

թողվածքի ավելացնումն է պարզեցնելով կռանվածքի տեսքը

(конфигурация) և նպատակով՝ թեթևացնելու նրա կռումը: Օրինակ ռացիոնալ չէ ազատ կռման ժամանակ, մեծ

կռանվածքներում անել փոքր անցքեր, փոքր փորվածքներ, 110

ելուստներ և այլն: Այդ տեղերում մետաղ են լցնում, այսինքն` կռանվածքը սնում են առանց անցքերի, փորվածքների և

ելուստների (նկ.52):

Մուրճերի վրա կռման ժամանակ կռանվածքների

թույլտվածքները, թողվածքները, կռանվածքաթողուկները

նշանակվում են ГОСТ 7829-80-ով, իսկ մամլիչների վրա` ГОСТ

7062-80-ով:

ՀԱՐՑԵՐ և ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔՆԵՐ

1. Որոշել նախապատրաստվածքի ծավալը, քաշը և չափերը:

2. Որոշել դեֆորմացիայի պահանջվող ուժը:

3. Ի՞նչ են իրենցից ներկայացնում նոմինալ և իրական չափերը:

4. Ի՞նչ բան են թույլտվածքը, թողվածքը և կռանվածքաթողուկները:

111

ԳԼՈՒԽIV ՄՈՒՐՃԵՐԻ ԵՎ ՄԱՄԼԻՉՆԵՐԻ ՎՐԱ

ԿՌՄԱՆ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ՊՐՈՑԵՍ (ԸՆԹԱՑՔ)

1. ՀԱՍԿԱՑՈՂՈՒԹՅՈՒՆ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ՊՐՈՑԵՍԻ ՄԱՍԻՆ և ՆՐԱ ՄՇԱԿՈՒՄԸ

Արհեստանոցներում և արտադրամասերում որևէ դետալների

կամ կռանվածքների պատրաստման ժամանակ միշտ գոյություն

ունի աշխատանքի որոշակի ձևեր և կարգ: Նրանք կախված են մի

շարք պատճառներից` տեղադրված սարքավորման տեսակից և

հզորությունից, օգտագործվող գործիքներից և

հարմարանքներից, բանվորների որակավորումից:

Ձեռքի կռման ժամանակ որոշիչ նշանակություն ունի փորձը,

դարբնի գիտելիքը և գործավարժումը (практика), մեքենայական

կռման և դրոշման ժամանակ հիմնական դեր են խաղում սարքավորումները, գործիքը, հարմարանքը:

Ձեռքի կռման ժամանակ ամենից առաջ կռման միջոցը

ընտրում է դարբինը, իսկ մեքենայական կռման և դրոշման

ժամանակ աշխատանքի ձևը և կարգը որոշում է արտադրամասի

տեխնոլոգը:

Արտադրամասում կռանվածքների պատրաստման աշխատանքի որոշակի կարգը կոչվում է տեխնոլոգիական պրոցես (ընթացք): Տեխնոլոգիական պրոցեսը պետք է լինի

տեխնիկապես ճիշտ, ապահովելու համար դետալների բարձր

որակի ստացումը, արտադրողականությունը, ամենաքիչ

ժամանակի ծախսը, նյութի ամենափոքր ծախսը, էներգիայի և

վառելիքի խնայողաբար օգտագործումը, անվտանգությունը և

այլն: 112

Տեխնոլոգիական պրոցեսի մշակման մոտավոր կարգը հետևյալն է` կռանվածքի գծագրի մշակում,

նախապատրաստվածքի չափերի կշռի որոշում, մետաղի ծախսի

նորմայի ընտրում, հիմնական և օժանդակ օպերացիաների

ընտրում, նրանց հաջորդականության որոշում, նշելով հիմնական

և օժանդակ գործիքների, հարմարանքների և սարքավորումների

ուժային բնութագրերի և տեսակների ընտրությունը, տաքացման

ռեժիմի (աշխատանքակարգի), սառեցման ռեժիմների ընտրում և եթե պահանջվում է միջանկյալ մեխանիկական մշակում,

դարբինների բրիգադային կազմի ընտրություն և այլն:

2. ԿՌԱՆՎԱԾՔԻ ԳԾԱԳԻՐ

Կռանվածքի գծագիրը կազմվում է համաձայն պատրաստի

դետալի գծագրի:

Սկզբից գծագրում են այդ դետալի գծագիրը բարակ գծերով (մաքուր եզրագիծը) (контур), հետո տեղադրում են

կռանվածքաթողուկները (напуск) համաձայն ГОСТ 7829-55 կամ

ГОСТ 7062-54 գոստերի աղյուսակների: Կախված կռանվածքի

տեսակից ընտրում են թողվածքները (припуски) մեխանիակական

մշակման համար և կռանվածքների նոմինալ չափերը ու

թույլտվածքները (допуск): Որից հետո մաքուր եզրագծի շուրջը

անցկացնում են հաստ գծով կռանվածքի եզրագծերը և նշում են

կռանվածքի չափերի թույլտվածքները: Կռանվածքների նոմինալ չափերը, մամլիչների վրա

պատրաստման դեպքում կլորացնում են մինչև 5 կամ 0

վերջավորությամբ: Դա նշանակում է, որ բոլոր կռանվածքների

չափերը, որոնք վերջանում են 3, 4, 6 և 7 կլորացնում են մինչև 5-

ի, իսկ որոնք վերջանում են 1, 2, 8 և 9կլորացնում են մինչև 0-ի: 113

Օրինակ կռանվածքային չափերը 282մմ և 288մմ կլորացնում են մինչև 280մմ-ի և մինչև 290մմ-ի: Թողվածքների (припуск),

թույլտվածքների (допуск) և կռանվածքաթողուկների (напуск)

ГОСТ 7829-55 բաժանվում են 14 տիպերի (նկ.53): Տիպ 1 – կռանվածքը հարթ է, կլոր հատույթով,

աստիճաններով, ելուստներով, Տիպ 2-3 – կռանվածք կլոր հատույթով, կցաշուրթերով

(фланцами), Տիպ 4 – կլոր հատույթով կռանվածք, ելուններով,

Տիպ 5 – կլոր հատույթով կռանվածք, փորվածքով,

Տիպ 6 – ուղղանկյուն հատույթով կռանվածք, աստիճաններով,

նույն տեսակի ինչ կլոր հատույթների դեպքում,

114

Տիպ 7 – կլոր և ուղղանկյուն հատույթներով, տարբեր

կոնֆիգյուրացիաներով, աստիճաններով, Տիպ 8-14- կռանվածքներ, որոնք ունեն գլանների, չորսուների,

խորանարդների, թերթավոր սկավառակների, անցքով

սկավառակների, մետաղաշերտով անցքերի, օղակների,

վռանների հոծ և անցքերով ձևեր:

Բերենք մի քանի կռանվածքների գծագրերի կազման և թողվածքների և թույլտվածքների նշանակման օրինակներ:

Օրինակ 1. Կազմել ատամնանիվի կռանվածքի գծագիրը (նկ.54ա): Կռանվածքը վերաբերվում է 2-3 տիպերին` սկավառակ

անցքով (նկ.53):

115

Մասշտաբով գծենք ատամնանիվի նախապատրաստվածքի ուրվագիծը, բարակ գծով, ինչպես այն ցույց է տրված նկ. 54ա-ում,

որից հետո ընտրենք թողվածքները և թույլտվածքները համաձայն

ГОСТ 7829-85 (նայիր հավելված 5): Տվյալները, որը բերված

հավելվածում վերաբերվում է մատնանշված ձևի կռանվածքին,

որի մոտ H≤D, d≤0,5D, ինչպես երևում է այս տվյալներից

թողվածքները a, b և c, ինչպես նաև շեղումները ±∆2 նշանակում են

կախված ատամնանիվի արտաքին տրամագծից և

բարձրությունից: Ատամնանիվի 350մմ տրամագծի և 110մմ

բարձրության դեպքում թողվածքները և թույլտվածքները D

տրամագծի համար կլինի a=16±4մմ, թողվածքը և թույլտվածքը H

բարձրության համար կլինի в=13±4մմ, ներքին d տրամագծի

համար թողվածքը և թույլտվածքը կլինի c=22±4մմ: Հետևաբար

կռանվածքի չափերը կլինեն` արտաքին տրամագիծը` D1=D+a=350+16=366մմ, կռանվածքի բարձրությունը`

H1=H+b=110+13=123մմ, կռանվածքի ներքին տրամագիծը ` d1=d-

c=120-22=98մմ, կռանվածքի անցքի չափը վերցվում է կախված

ծակահատիչի տրամագծից` d1=100մմ:

Գրվածից հետո ատամնանիվի մաքուր եզրագծի (контур)

շուրջը հաստ գծով տարվում է կռանվածքի եզրագիծը և նշում են

կռանվածքի չափերը և թույլտվածքները` հաշվի առնելով կռանվածքաթողուկները:

Օրինակ2. Կազմել լիսեռի կռանվածքի գծագիրը, որը բերված է նկ.55ա-ում:

Կռանվածքը վերցվում է տիպ2-3, այսինքն աստիճաններով,

կլոր հատույթով կռանվածք:

116

Ինչպես առաջին օրինակում մասշտաբով, բարակ գծով գծում

ենք լիսեռի եզրագիծը (նկ.55բ), մեխանիկական մշակման

թողվածքները և թույլտվածքները կռման համար վերցվում է

համաձայն ГОСТ 7829-85-ի: Տվյալները բերված է 2 հավելվածում,

որը տարածվում է նաև մեր մատնանշված կռանվածքին, որի մոտ

l>0,3D և h1,2,3,4 ≥ 5մմ (l- տակառի երկարությունն է, D տակառի

տրամագիծը և h1,2,3,4 – բարձրություններն է):

D0, D1, D2, D3 և D4 հատույթների չափերի հիմնական թողվածքները և շեղումները նշանակվում է կախված

յուրաքանչյուր հատույթից և դետալի ընդհանուր երկարությունից:

Բացի հիմնական թողվածքներից, լիսեռի հատույթը և լրացուցիչ

թողվածքները նույնպես նշանակում են աստիճաններով:

Լրացուցիչ թողվածքների մեծությունը` S1, S2, S3, S4

յուրաքանչյուր տրամագծի վրա որոշվում է համաձայն աղյուսակի

(նայիր հավելված 3) կախված տրամագծերի չափերից:

Լրացուցիչ թողվածքները նշանակվում են դիտարկվող D1, D2, D3 , D4 տրամագծերի աստիճաններով կամ ամենամեծ D0

117

տրամագծով` կախված դիտարկվող աստիճանների երկարության համեմատությունը ամենամեծ տրամագծի ելուստին:

𝑙𝑙1𝑙𝑙0

, 𝑙𝑙2𝑙𝑙0

, 𝑙𝑙3𝑙𝑙0

, 𝑙𝑙4𝑙𝑙0

Տվյալ դեպքում լիսեռի երկարությունը L=875մմ է, հատույթի

չափը D0=190մմ, D1=70մմ, D2=110մմ, D3=150մմ, D4=90մմ,

աստիճանների երկարությունը՝ l1=38մմ, l2=80մմ, l3=122մմ, l4=85մմ և ելուստի երկարությունը` l0=550մմ: Համաձայն աղյուսակի

(հավելված 2) նշանակենք աստիճանների տրամագծերի

հիմնական թողվածքները և շեղումները:

D0=190մմ տրամագծի վրա հիմնական թողվածքը` a0=15−3+4մմ,

D1=70մմ տրամագծի վրա հիմնական թողվածքը` a1=10−1+2մմ,

D2=110մմ տրամագծի վրա հիմնական թողվածքը` a2=12−4+3մմ,

D3=150մմ տրամագծի հիմնական թողվածքը` a3=13±4մմ,

D4=90մմ տրամագծի հիմնական թողվածքը` a4=12−4+3մմ: Այնուհետև որոշենք լրացուցիչ թողվածքների մեծությունը,

նշանակենք նրանք լիսեռի աստիճանների վրա հավելված 3-ի

տվյալներով: Դրանից հետո տեղադրենք հատույթի չափերի վրա

թողվածքների լրիվ մեծությունները.

D1 տրամագծի վրա նշանակվում է լրացուցիչ թողվածքը`

S1=6մմ, քանի որ 𝑙𝑙1𝑙𝑙0

= 70550

= 0,12 հարաբերությունը փոքր է 2,6

հարաբերության մեծությունից, որը ցույց է տրված աղյուսակում

D1=70մմ տրամագծի աստիճանի համար: D2 տրամագծի վրա

նշանակվում է լրացուցիչ թողվածք, 𝑆𝑆2΄=4մմ, D3 տրամագծի վրա

նշանակվում է լրացուցիչ թողվածք, 𝑆𝑆3΄=3մմ, D4 տրամագծի վրա

նշանակվում է լրացուցիչ թողվածք, S4=6մմ: Լրացուցիչ թողվածք D0 տրամագծի վրա չի նշանակվում: Այսպիսով` լրիվ թողվածքները

և շեղումները աստիճանների տրամագծերի վրա կկազմեն՝

118

D0=190մմ տրամագծի վրա լրիվ թողվածքը` a0=15−3+4մմ,

D1=70մմ տրամագծի վրա լրիվ թողվածքը`

(a1+S1)=10+6=16−3+2մմ,

D2=110մմ տրամագծի վրա լրիվ թողվածքը` (a2+𝑆𝑆2)=12 + 4 =

16−4+3մմ,

D3=150մմ տրամագծի լրիվ թողվածքը` (a3+𝑆𝑆2)=13+3=16±4մմ,

D4=D=90մմ տրամագծի լրիվ թողվածքը` (a4+S4)=12 + 6 =

18−4+3մմ: Լրացուցիչ թողվածքների նշանակման ժամանակ շեղումները

չեն ավելանում և ընդունվում են հիմնական շեղումների

մեծությունով: Հետևաբար լիսեռի կռանվածքի տրամագծերը և

շեղումները կլինեն` 𝐷𝐷0΄=190+15−3+4=205−3+4մմ,

𝐷𝐷1΄=70+16−3+2=86−3+2,

𝐷𝐷2΄=110+16−4+3=

126−4+3,

𝐷𝐷3΄=150+16 ±

4=166±4,

𝐷𝐷4΄=90+18−4+3=

108−4+3 Դետալների l1, l2, l3, l4 աստիճանների վրա թողվածքները և

շեղումները վերցվում են ելակետային հենակետերից (база)

միատեսակ չափով ամենամեծ D0 հատույթի և L ընդհանուր

երկարության: Նկարագրվող լիսեռի համար D0=190մմ և l=875մմ

թողվածքը և շեղումը ±∆2, լիսեռի երկարությունը և աստիճանների

երկարությունը (հավելված 2) կլինի, b=45±15մմ, կամ մի կողմի

վրա 𝑏𝑏2

= 22,5 ± 7,5մմ:

119

Կռանվածքի ուրվագիծը (эскиз) մատնանշված թողվածքներով արտահայտված է նկ. 55բ-ում:

Թողվածքների որոշումից հետո ստուգում են կռանվածքի

աստիճանները ըստ աղյուսակի, որը բերված է հավելված 5-ում,

ինչպես նաև նշանակված թողվածքներով և

կռանվածքաթափուկներով:

Համաձայն հավելված 4-ի աստիճանի 1-ի ամենամեծ

երկարությունը, որ չի կատարված կռանվածքի վրա, իսկ հարևան աստիճանի կռանվածքի տրամագիծը` D2=126մմ, պետք է լինի

45մմ: Փաստացի քննարկվող աստիճանի երկարությունը l1=38մմ

է, փոքր է սահմանայինից:

Դրա համար աստիճանը կռանվածքի վրա չի կատարվում, իսկ

կռանվում է հարևան աստիճանի 𝐷𝐷2΄ =126մմ կռանվածքաթողուկով (նկ.56): Միջանկյալ աստիճանը (2) կռվում

է ինչպես վերջնամասինը: Աստիճանի 1 և 2 երկարության

գումարը (𝑙𝑙1΄ + 𝑙𝑙2΄ = 118մմ), հարակից աստիճանի դեպքում 𝐷𝐷0΄ =

205մմ մեծ է սահմանայինից:

Դուրս գալով դրանից աստիճանը կռվում է առանց

կռանվածքաթափուկի, ամբողջ երկարությամբ (նայիր կետ б

120

հավելված 4): Միջանկյալ (4) աստիճանի երկարությունը 𝑙𝑙3΄ =

122մմ ավել է սահմանայինից (60մմ), հարակից տրամագծի

D0=205մմ աստիճանի դեպքում: Վերջույթի աստիճանն ունի 𝑙𝑙0΄ =

85մմ երկարություն, որը ավել է սահմանայինից (55մմ) հարակից

𝐷𝐷1΄ = 166մմ տրամագծով աստիճանի դեպքում: Բայց համաձայն հավելված 4-ի (կետ б) այդ աստիճանի երկարությունը փոքր է

սահմանայինից (90մմ), դրա համար տեղադրվում է հավասար

սահմանային չափին, այսինքն 90մմ: Աստիճանը կռվում է ամբողջ

երկարությամբ կռանվածքաթափուկով: Աստիճաններով կռման հնարավորության ստուգումից հետո

տեղադրվում է կռանվածքի վերջնական ուրվանկարը և չափերը:

Եզրագիծը տարվում է հաստ գծով և տեղադրվում է կռանվածքի

չափերը: Նկ.56-ում պատկերված է կռանվածքի գծագիրը

վերջնական չափերով և կռանվածքաթողուկներով:

3. ԿՌԱՆՎԱԾՔԻ ՏԵԽՆԻԿԱԿԱՆ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐԸ

Հիմնականում թերթի վրա, որտեղ պատկերված է կռանվածքի

գծագիրը (կամ առանձին թերթի վրա) ցույց է տրվում նաև

կռանվածքի պատրաստման տենիկական պայմանը: Նրանց մեջ

արտացոլված է կռանվածքի պատրաստման բոլոր

առանձնահատկությունները, որոնք հնարավոր չէ նախատեսել

գծագրում: Տեխնիկական պայմաններում մատնանշվում է հետևյալ պահանջները.

1. Հիմնական մարկայի մետաղի հնարավոր փոփոխում, որ ցույց է

տրված շտամպում,

121

2. Փորձարկման ծավալը ըստ մետաղի տեխնիկական հատկությունների,

3. Մաքրության պայմանը, կռանվածքի վերջնամշակում,

մատնանշելով սարքավորումը (դրվատում, խածատում և այլն),

4. Ջերմամշակում (թրծում, նորմալացում, մխում և այլն, ցույց տալով

արդյունքը),

5. Կռանվածքի ձևի և թույլատրելի շեղումը (օվալաձևություն,

կորություն, թեքություն և այլն), 6. Կռանվածքի մակերեսի մաքրության թույլատրելի շեղումները

(մետաղայրուք, խոռոչ, ներճմլվածքներ, գծեր և այլն),

7. Ներքին և արտաքին թույլատրելի շեղումներ (ճաքեր,

մազաճեղքեր, ճմլվածքներ, հալացայտուքներ և այլն)

8. Ընդհանուր պայմանները, կռանվածքի տեսականիշը,

դրոշմանիշը և նրա հանձնումը պատվիրատուին:

4. ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ՔԱՐՏԵԶ Տեխնոլոգիական քարտեզ կոչվում է այն փաստաթուղթը, որի

մեջ շարադրում է դարբնոցային արտադրամասում

կռանվածքների պատրաստումը, սկսած նյութի ընտրությունից և

վերջացրած կռանվածքի հանձնումը պատվիրատուին

(մեխանիկական արտադրամաս կամ ուրիշ գործարան): Տեխնոլոգիական քարտեզը կազմված է երկու մասից: Առաջին

ընդհանուր մասում ցույց տրվում մետաղի մակնիշը կռանվածքը

պատրաստելու համար և նրա ստանդարտը (մի օրինակը),

նախապատրաստվածքի պրոֆիլը (բոլորակ, քառակուսի,

շերտային և այլն), ցույց տալով նրա չափերը թողվածքներով

կռանվածքի կշիռը, մնացուկների տեսակները (հալակորուստ, քեց

և այլն), ցույց տալով նրանց տոկոսը և կշիռը:

122

Քարտեզի երկրորդ մասը օպերացիան է: Նրանում թվարկվում է կռման բոլոր օպերացիաները, նրանց կատարման կարգը

էսքիզներով (ուրվագծերով) և անցումներով:

Օպերացիայի անվանման և կարճ բովանդակության դիմաց

սյունակի աջից ցույց է տրվում օպերացիայի աշխատանքի

աշխատակարգը (режим) և տեխնիկական պայմանը, այսինքն`

տաքացման ջերմաստիճանը և կռումը, սառեցման միջոցը,

չափերի և որակի ստուգման միջոցը, նախապատրաստվածքը կտրելու համար սարքավորման բնութագիրը, ջերմային մշակման

ստուգումը, օպերացիան կատարելու համար սարքավորումը,

գործիքները և հարմարանքները, ստուգող և չափող գործիքները,

նշելով նրանց ինդեքսը:

Մնացած սյունակներում պարունակում են տվյալներ

բանվորական ուժի, աշխատանքի արտադրողականության

մասին, այսինքն` ցույց է տրվում բանվորների քանակը, նրանց

որակավորումը և կարգը, օպերացիայի կատարման ժամանակը, արտադրանքի նորման: Այսպիսի տեխնոլոգիական քարտեզ

մշակում են կռանվածքի մասսայական և սերիական

արտադրության դեպքում:

Հատային և փոքր սերիական արտադրությունում առանձին

փոքր և հասարակ կռանվածքների կամ ոչ մեծ խմբով

կռանվածքների համար տեխնոլոգիական քարտեզը վերևում

նկարագրված տեսքով չի մշակվում: Սահմանափակվում են`

կազմելով օպերացիոն քարտեզի մի մասը: Այստեղ թվարկվում է հիմնական օպերացիաները և անցումները էսքիզներով ցույց

տալով սարքավորումների բնութագիրը և հարմարանքները:

Այստեղ հաճախ ցույց չի տրվում տվյալներ բանվորների

կվալիֆիկացիան ժամանակի նորման:

123

Այսպիսով տեխնոլոգիական կամ օպերացիոն քարտեզը, դարբնոցային բրիգադայի բրիգադիրը պետք է մանրամասն

ուսումնասիրի այն և լուսաբանի բրիգադայի անդամներին:

ՀԱՐՑԵՐ և ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔՆԵՐ

1) Ի՞նչ է իրենից ներկայացնում կռանվածքի պատրաստման

տեխնոլոգիական պրոցեսը:

2) Ինչպե՞ս է մշակվում տեխնոլոգիական պրոցեսի քարտեզը: 3) Ինչպե՞ս է կազմվում կռանվածքի գծագիրը:

4) Ի՞նչ է արտացոլվում կռանվածքի տեխնիկական պայմաններում:

5) Ի՞նչ է իրենից ներկայացնում տեխնոլոգիական քարտեզը, քանի

մասից է բաղկացած և որ մասը իրենից ինչ է ներկայացնում:

ԳՈՐԾՆԱԿԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔՆԵՐ 1) Համաձայն նկ.53-ի կազմել սկավառակային անցքով

ատամնանիվի կռանվածքի գծագիրը: 2) Համաձայն նկ. 55-ի կազմել լիսեռի կռանվածքի գծագիրը:

5. Դարբնոցային գործիքների կռում

Ձեռքի կռման ժամանակ դարբնոցային գործիքները և կռումը ոչ մեծ մուրճերի և մամլիչների վրա դարբնոցային բրիգադը

կատարում է ինքնուրույն ուժերով: Հիմնականում դա վերաբերում

է հատային և փոքր սերիական արտադրություններին: Մեծ

սերիական և մասայական արտադրությունում հիմնականում

բոլոր դարբնոցային հատուկ գործիքները պատրաստում են

դրոշմա-գործիքային արհեստանոցներում կամ գործարաններում:

124

Դարբինների բրիգադիրը կարող է պատրաստել հետևյալ գործիքները. աքցաններ, հարթիչներ, կացիններ, լայաձգիչներ,

գլալայնիչներ, կալակներ, ծակոտիչներ, գերսեղմիչներ,

տակահարներ, ճնշակներ, դարբնոցային հատիչներ և այլն: Դարբնոցային գործիքի տեխնիկական պայմանները:

Դարբնոցային գործիքը դարբնոցը պատրաստում է նմուշով (по

образцу), ուրվագծով (по эскизу) կամ գծագրով: Գոյություն ունեն

դարբնոցային գործիքի նմուշներ: Նմուշների մեջ պատկերվում է գործիքի չափերը, կշիռը, նյութը (պողպատի մակնիշը) և

պայմանը, որը կապահովի գործիքի ամրությունը և

կարծրությունը: Դարբնոցային գործիքի կռման օրինակներ: Դարբնոցային հատիչի, անցքահատիչի և հարթիչի

(քարտեզ 1) կռում: Քառակուսի կամ կլոր

նախապատրաստվածքները ընտրում են 10-15% ավելի

հատույթով, հատիչի ամենամեծ հատույթից: Այդպիսի պաշար անհրաժեշտ է մետաղի տաքացման ժամանակ հալակորուստի

(угар) համար, ինչպես նաև դրվագման համար: Եթե

նախատեսված պրոֆիլը չկա, ապա վերցնում են մեծ պրոֆիլ,

նրանից կռում են քառակուսի ըստ նախատեսված չափերի:

I օպերացիա: Նախապատրաստվածքի ձգում ստանալու

համար կռանվածքի ամենամեծ հատույթը ավելացնում են 10% (3-

4մմ): Այսպես, եթե ամենամեծ հատույթը 36մմ է (նայիր

կռանվածքի էսքիզը քարտեզ 1-ում), ապա ձգման ժամանակ պետք է ստանալ 39-40մմ կողմերով քառակուսի:

II օպերացիա: Հատուկ անցքահատիչով (пробойник)

անցքահատում, այսինքն այնպիսի գործիքով, որը

համապատասխանում է անցքի կոնֆիգուրացիային և չափերին:

Այդ անցքահատիչով անցքահատումը կատարվում է սկզբից մի 125

կողմից հարթ զնդանի վրա, իսկ հետո մյուս կողմից անցքի ուղղությամբ դուրս խփելով ծակոտաթափուկը:

III օպերացիա: Անցքի դրվագում (отделка) հատուկ կալակով

1:10 թեքությամբ: Կալակի հատույթի չափերը պետք է

համապատասխանի կռանվածքի անցքի չափերին: IV օպերացիա: Հատում դարբնոցային հատիչով: V օպերացիա: Սայրի կռաձգում: VI օպերացիա: Կռանվածքի ուղղում հարթիչով կալակի

միջոցով:

VII օպերացիա: Սայրի մխամեղմում (200-220°C):

Սայրը տաքացնում մինչև 780÷800°C, արագ իջեցնում են ջրի

մեջ, մի քանի վայրկյանից հանվում է, արագ մաքրվում է զմռնիտով

(наждак) կամ խարտոցով, մաքրված տեղում հետևում են

ջերմաստիճանի գույնին, եթե կառաջանա մանուշակագույնը

(ջերմաստիճանը` 200-220°C) հատիչը գցում են ջրի մեջ:

Կլոր անցքահատիչի կռումը սկսվում է այնպես, ինչպես

դարբնոցային հատիչն է, միայն անցքի անցքահատման օպերացիայից հետո հետևում է բոլորակի ձգման օպերացիան, մի

մասով (թեքության կտրվածքով): Այդ արվում է ձեռքի զնդանի կամ

մուրճի հարթ զարկանի վրա: Հարթիչի կռման ժամանակ

անցքահատման օպերացիայից հետ կատարվում է բանվորական

մասի նստավորում (высадка) ցածրադիրի կամ զնդանի անցքի

մեջ:

126

Քարտեզ 1 Դարբնոցային հատիչի կռման տեխնոլագիական քարտեզը

Դարբնոցային աքցանների կռում (ՆԿ.57): Քառակուսի

մետաղաձողից (штанга) 40×40մմ հատույթով կտրում են

նախապատրաստվածք 350մմ երկարությամբ: Որևէ

վերջավորությունից չափում են 80մմ և մնացած մասից ձգիչով

կռում են աքցանի բռնակը: Հաստ մասը տափակացնում են

127

(расплющивают) և ուժեղ սեղմում են այն հաշվով, որպեսզի ստացվի աքցանների շրթիկները:

Զնդանի եղջյուրի (рога) վրա կորացնում են աքցանների

ականջնիկները և նուրբ անցքահատիչով անցքահատում են

անցքը: Զնդանի եղջյուրի վրա կորացնում են շրթիկները,

կատարում են աքցանների գամում ( клепка) և չափաբերում (пригонка):

6. ԿՏՐՈՂ ԳՈՐԾԻՔՆԵՐԻ ԿՌԱՆՎԱԾՔՆԵՐԻ ԿՌՄԱՆ

ՕՐԻՆԱԿՆԵՐ

Ցանկացած դարբնոցային արտադրամասում կռում են շատ

կռանվածքներ կտրող գործիքների համար՝ կտրիչներ, ֆրեզներ, ծգիչներ, գործիքային լեգիրացված և արագահատ

պողպատներից: Հիմնականում այդ գործիքների

արտադրությունը սերիական կամ փոքր սերիական է: Ենթակտրիչների (подрезных резец) կռում: Նկ.58ա-ում

ցույց է տրված կտրիչի համար կռանվածքի կռում կատարող

150կգ ընկնող մասերի կշռով պնևմատիկ (օդաճնշական) մուրճը,

128

որը հարմարանքի օգնությամբ տեղադրվում է մուրճի ներքին զարկանի կտրվածքում: Նախապատրաստվածքը ձգում են

հատույթի պահանջվող չափով, հետո կտրում են ցածրադիրի (1)

և մակադրակի (2) օգնությամբ (նկ58բ): Միաժամանակ

նախապատրաստվածքը ծռվում է նախատեսված անկյունով:

Դրանից հետո նախապատրաստվածքը տաքացնում են և

կատարում են վերջնական վերամշակում հարմարանքի մեջ

(նկ.58գ), սկզբից հետևի անկյունը, հետո արվում է բնի կտրում

արագահատ պողպատի թիթեղիկի համար և հատում կտրիչի գլխիչի մետաղի ավելցուկը (նկ.58դ): Այս եղանակով կռումը

տալիս է աշխատանքի արտադրողականության բարձրացում

(60%-ով)՝ համեմատած առանց հարմարանքի կռման:

7. Մուրճերի վրա ազատ կռմամբ կռանվածքների

պատրաստման օրինակներ Լիսեռների կռում: Կազմել աստիճանական լիսեռի կռանվածքի

պատրաստման տեխնոլոգիական ընթացքը (նկ.59):

129

Նյութը` պողպատ 45

1) Կազմում ենք լիսեռի կռանվածքի գծագիրը: Դրա համար

բարակ գծերով անցկացնում ենք լիսեռի եզրագիծը (контур) և

նշում գծագրի հիմնական չափերը: Նշանակում ենք

մեխանիկական մշակման համար թողվածքներ և

թույլտվածքները, համաձայն ГОСТ 7829-85-ի: 2) Որոշում ենք լիսեռի կռանվածքի ծավալը և քաշը:

Որպեսզի որոշվի կռանվածքի ծավալը լիսեռը բաժանում ենք 5

մասի (1-5): Տվյալ դեպքի համար լիսեռի 1, 4 և 2, 3 մասերը ունեն

միատեսակ չափեր, դրա համար նրանց ծավալը պետք է

հավասար լինի`

1 մասի ծավալը (կամ 4 մասի ծավալը)`

𝑉𝑉1−4 = 𝜋𝜋(𝐷𝐷1΄ )2

4•𝑙𝑙1՛ =

3,14•15,72

4•28,7=5556սմ3,

2 մասի ծավալը (կամ 3 մասի ծավալը)`

𝑉𝑉2−3 = 𝜋𝜋(𝐷𝐷2΄ )2

4•𝑙𝑙2՛ =

3,14•20,52

4•80,3=26482սմ3,

5 մասի ծավալը`

𝑉𝑉5 = 𝜋𝜋(𝐷𝐷5΄ )2

4•𝑙𝑙5՛ =

3,14•29,72

4•62,4=43206սմ3

Լիսեռի կռանվածքի ծավալը կլինի`

130

𝑉𝑉կռան = V1 + V2 + V3 + V4 + V5= 5556 + 26482 + 26482 + 5556 +

43206 = 107282սմ3

Կռանվածքի քաշը կլինի`

Gկռան = Vկռան•γ = 107282•7,851000

= 842կգ

որտեղ γ – պողպատի տեսակարար կռիշն է, γ = 7,85գ/սմ3

3) Որոշենք նախապատրաստվածքի ծավալը և կշիռը, ինչպես նաև ընտրենք նրանց չափերը: Ընդունենք, որ լիսեռը

պետք է կռվի բլյումից (блюмса) քառակուսի հատույթով:

Նախապատրաստվածքի ծավալը պետք է լինի`

Vնախ = Vկռան + Vհատ + Vհալ սմ3

Որոշենք հատման (обрубка) ծավալը լիսեռի վերջավորությունում

(աղ.4)

Vհատ = 0,23d3 սմ3,

որտեղ` d–հատման վերջավորության տրամագիծն է, տվյալ դեպքի համար, d=D1΄=157մմ

Ստանանք հատման ծավալը մի վերջավորության համար`

Vհատ = 0,23×15,73 = 0,23×3869,9 = 889սմ3

Երկու վերջավորության հատման ծավալը կլինի`

Vհատ = 889×2 = 1778սմ3

Կռանվածքի ծավալը հատումներից հետո կլինի`

107282 + 1778 = 109060սմ3

Ընդունենք, որ կռանվածքը պետք է տաքացվի երկու

տաքացումով: Հալակորուստի (угар) ծավալը ընդունենք

կռանվածքի կշռի կամ ծավալի 3,5%

Vհալ = 10960×0,35 = 3817 սմ3

Նախապատրաստվածքի ծավալը`

Vնախ = 107282 + 1778 + 3817 = 112877սմ3

Նախապատրաստվածքի կշիռև կլինի

131

Gնախ = 112877× 7,851000

= 886կգ

Որոշենք նախապատրաստվածքի հատույթի մակերեսը.

1) Քանի որ կռանվածքը պատրաստում ենք գլանվածքից

(прокат), ապա հալակորուստը ընդունենք հավասար 1,4 2) Կռանվածքի ամենամեծ տրամագիծը (նկ.59) որոշվում է 5

մասով, D5=297մմ, իսկ մակերեսի ընդլայնական հատույթը կլինի

հավասար`

Fկռան. =3,14× 29,72

4 = 692,4 սմ2

3) Նախապատրաստվածքի ընդլայնական հատույթի

մակերեսը պետք է լինի ոչ քիչ`

Fնախ. = 692,4×1,4 = 969,4 սմ2

Այսպիսի մակերեսը համապատասխանում է բլյումի հատույթին`

311×311մմ, համաձայն ГОСТ 4692–57–ի: Ընդունենք բլյումի

հատույթի չափերը 320×320մմ, 1024սմ2 հատույթով:

Որոշենք բլյումի (նախապատրաստվածքի) երկարությունը`

Lնախ. = 𝑚𝑚նախ𝐹𝐹

= 1128771024

= 110սմ

Լիսեռի կռանվածքի պատրաստման համար ընդունենք

նախապատրաստված բլյումից 1100մմ երկարությամբ,

320×320մմ հատույթով:

4) Նշանակենք լիսեռի կռման անցումները և օպերացիաները և որոշենք կռանվածքի միջանկյալ չափերը:

(Կռման անցումները, օպերացիաները և էսքիզները ցույց է

տրված քարտեզ 3-ում): Կռման առաջին օպերացիան` նախապատրաստվածքի

հատում 1100մմ երկարությամբ,

Երկրորդ օպերացիան` ձգում

132

Անցումներ

1) Նախապատրաստվածքը ձգել 315մմ տրամագծով, քանի

որ մետաղը կտրվում է 5 մասերի, անխուսափելի է մետաղի

կռանստեցումը անկյուններով:

2) Մետաղի կտրումը 5 մասերի` (1+2) մասերի և մշակման

համար պահանջվում է մետաղ` 5556+26482+889=32927սմ3

D=315 մմ դեպքում նախապատրաստվածքի կտրվածքի մակերեսը`

Fնախ. = 3,14×31,52

4 = 779,3սմ2

Կտրման երկարությունը կլինի 32927779,3

= 42,2սմ

5 մասերի կտրման երկարությունը կլինի` 43206779,3

= 55,4սմ

3) լիսեռի վերջավորության ձգում (1+2 մասեր) D2 =205մմ տրամագծով և 1մասի կտրվածքը

4) 1 մասի ձգումը D1=157մմ տրամագծով և վերջամասի

կտրումը: 1 և 2 կռված մակերեսների ուղղում և հարթում:

3 և 4 մասերը, որից հետո կռվում է 5մասը (նայիր քարտեզ 3-ին):

5) Ընտրենք մուրճը, որի վրա հնարավոր է կռել լիսեռը,

նկարագրված է նկ. 59-ում: Ամենամեծ տրամագծի ø297մմ և

842կգ կշռի դեպքում համաձայն աղյուսակ 7-ի լիսեռը կարելի է

կռել 5000կգ ընկնող մասերի քաշով մուրճի վրա: Տաքացման

ջերմաստիճանը 1220-700°C

133

Լիսեռի կռման տեխնիկական քարտեզ Քարտեզ 2

Օպերացիաներ և անցումներ

Անցումների րվագծերը (էսքիզներ)

Սարքավորում

Գործիք և հարմարանք

Կռման ջերմաստիճանի միջակայքը

Կռանվածքի սառեցումը

I

1) Նախապատրաստվածքի կտրում համաձայն ուրվագծի

Ազատ կռման մուրճ 5000կգ

Զարկաններ, կացին, մետր, կորակարգին 12

20-7

000 C

Օդո

վ II

2) Ձգում. ա)հատել նախապատրաստվածքը 315մմ տրամագծով բ) հատել մետաղը 5 մասերի համաձայն ուրվագծի գ) ձգել լիսեռի ծայրը 1+2 մասերի 205մմ տրամագծով և հատել 1 մասով դ) ձգել 1 մասը 157մմ չափով, կտրել մնացորդը, ուղղել և առանձնացնել 1 և 2 մասերը ե) ձգել լիսեռի երկրորդ վերջավորությունը 3+4 մասերի 205մմ տրամագծով, հատել մետաղի մասի 4 և ձգել 157մմ տրամագծով զ) Կտրել ավելցուկը, ձգել մասը 5-297մմ տրամագծով, ուղղել և անջատել լիսեռի մակերեսը

Ազա

տ կ

ռմա

ն մո

ւրճ,

500

0կգ

Զա

րկա

ններ

սեղ

մակ

, մետ

ր, կ

որա

կարգ

ին, կ

ացի

ն

134

Հարթ գլանային կռանվածքի կռում: Հարթ գլանային

կռանվածքիները սկավառակի տեսակով, ատամնանիվների

նախապատրաստվածքները հանդիպում են բավականին հաճախ:

Այդպիսի կռնվածքների պատրաստման պարտադիր պայմանը

նախապատրաստվածքի նստեցումն է: Դրա համար պատրաստի

շինվածքների թելիկների ուղղությունը կլինի ավելի նպաստավոր,

ատամնանիվների մաշակայությունը (износоустойчивость) կլինի

բարձր: Եթե նստեցվում է նախապատրաստվածքը քառակուսի

կտրվածքով, ապա անհրաժեշտ է կռել նրա կողերը, իսկ հետո

կատարել նստեցում: Մետաղի ավելի ինտենսիվ նստեցման

համար առաջարկվում է սկզբում բթացնել (сбивать)

նախապատրաստվածքի (1) անկյունները (նկ.60), որի դեպքում

ճակատներին գոյանում են ուռուցիկ մակերեսներ` տալով

հնարավորություն կռանվածքը կռել խորը: Այս եղանակով կարելի

է ուղղել թեքությունը, որը ստացվում է (2) և (3) զարկաններով նախապատրաստվածքի նստեցման ժամանակ:

Եթե վերջնական նստեցման համար մուրճի հզորությունը

բավարար չէ, կատարում են լայնաձգումը (разгонку): Դետալների

անցքերը ստանում են ծակոտումով (прошивка), իսկ մեծ չափերի

անցքերը (բանդաժներ, թագանիվներ)` գլալայնումով:

135

Օրինակ 1.Կռել ատամնանիվի նախապատրաստվածք (նկ61ա): Նյութը` պողպատ45.

1) Կազմել կռանվածքի գծագիրը: Թողվածքները և

թույլտվածքները ընտրենք համաձայն հավելված 5-ի:

2) Որոշենք ատամնանիվի ծավալը և կշիռը:

Կռանվածքի ծավալը կլինի`

𝑉𝑉կռան = (𝜋𝜋𝐷𝐷12

4− 𝜋𝜋𝑑𝑑1

2

4)×H = (3,14× 55,22

4 – 3,14×14,42

4)×24,7 = 55032սմ3

Կռանվածքի կշիռը` Gկռան. = Vկռան.×γ = 55032×7,851000

= 432կգ

3) Որոշենք նախապատրաստվածքի ծավալը, կշիռը և

չափերը:

Vնախ. = Vկռան. + Vմնաց. + Vհալ. սմ3

Տվյալ դեպքի համար մնացուկները (отходы) կլինի

ծակոտաթափուկների վրա (на выдру):

Անցքեր ստանալու համար, ընդունենք, որ անցքը պետք է

ստացվի ծակոտահատումով: Եթե ծակոտահատվել է 145մմ

տրամագծով, իսկ ծակոտահատվածի բարձրությունը հավասար է

կռանվածքի բարձրության 1/3-ին, ապա ծակոտաթափուկի

ծավալը կլինի հավասար`

136

𝑉𝑉ծակ. = πd2

4 ×h սմ3

Ծակոտաթափուկի բարձրությունը`

ℎ = 𝐻𝐻13

= 2473

= 82մմ

այս դեպքում ծակոտաթափուկի ծավալը կլինի`

𝑉𝑉ծակ. = 𝜋𝜋𝑑𝑑2

4 ×ℎ = 3,14×14,5

4= 1353սմ3

Ընդունենք, որ կռանվածքը պետք է պատրաստվի երկու

տաքացումով, հալակորուստի (угар) ծավալը կլինի հավասար

նախապատրաստվածքի ծավալի 3,5%-ը:

Կռանվածքի ծավալը հալակորուստի հետ կլինի`

55032 + 1353 = 56385սմ3

Հալակորուստի ծավալը`

Vհալ. = 56385×0,035 = 1973սմ3,

Նախապատրաստվածքի ծավալը կլինի`

Vնախ.=55032+1353+1973=58358սմ3

Նախապատրաստվածքի կշիռը կլինի`

σնախ. = 58355× 7,851000

= 458կգ

4) Ընտրենք մուրճի ընկնող մասի կշիռը:

Ըստ աղյուսակ 7-ի մինչև 700կգ կշռով ձևավոր կռնվածքների

համար ընտրենք 5000կգ մուրճ:

5) Ընտրենք նախապատրաստվածքի չափերը: Որպես կանոն, նախապատրաստվածքի հատույթը, որը պետք է

նստեցվի մուրճի տակ, պետք է լինի հնարավորինս մեծ, այդ

դեպքում նախապատրաստվածքի երկարությունը պետք է լինի

փոքր, իսկ նրան հեշտ է նստեցնել մուրճի տակ, քանի որ զարկանի

ազատ ընթացքը մեծ է և հարվածը ուժեղ:

Նախապատրաստվածքի բարձրությունը չպետք է լինի 2,8

137

անգամից ավելի բոլորակի կամ քառակուսու կողերի չափից: Ընտրենք, որ կռանվածքը պետք է պատրաստվի բլյումի

քառակուսի հատույթով՝ 300×300մմ չափերի:

Բլյումի մակերեսի ընդլայնական հատույթը` Fնախ. = 30×30 =

900սմ3

Նախապատրաստվածքի երկարությունը`

Lնախ. = 𝑚𝑚նախ.

𝐹𝐹նախ. = 58358

900= 64,8սմ

Նախապատրաստվածքի երկարության հարաբերությունը

քառակուսու կողին կլինի` 64,830,0

= 2,16 < 2,8

Հետևաբար նախապատրաստվածքի հատույթը ընտրված է

ճիշտ: Այսպիսով ատամնանիվի կռանվածքի

նախապատրաստվածքի համար ընտրենք

նախապատրաստվածքի երկարությունը 650մմ, հատույթը՝

300×300մմ:

6) Նշանակենք ատամնանիվի նախապատրաստվածքի

կռման օպերացիան և որոշենք կռանվածքի միջանկյալ չափերը

(նկ.61):

1) Բլյումի նախապատրաստվածքի հատում (рубка) (բ),

2) Նախապատրաստվածքի կլորացում հարթ զարկանի վրա (գ),

3) Նախապատրաստվածքի նստեցում մինչև կռանվածքի

բարձրության` H=250մմ (դ), 4) Շրջագլորում (обкатка) տրամագծով (դ,

5) Անցքի ծակոտում անցքահատով, d=145մմ (ե),

6) Կռանվածքի անցքահատում ծակոտիչի հետ (զ),

7) Անցքի տրամաչափում (калибровка) (է),

8) Ատամնանիվի կռանվածքի ճակատների ուղղում:

Կռման ջերմաստիճանի միջանկայքը` 1200-750°C

138

Գործիքներ և հարմարանքներ օպերացիաների համար. 1) հարթ զարկաններ, կացին, մակադրակներ (накладки),

2) և 3) հարթ զարկաններ,

4) և 5) հարթ զարկաններ, ծակահատ,

6) և 7) հարթ զարկաններ, տրամաչափիչ, ծակահատ, օղակ,

8) հարթ զարկաններ: Օրինակ 2. Կռել օղակ (բանդաժ), որը պատկերված է նկ. 62-ում: Թողվածքը և թույլտվածքները ընդունում ենք համաձայն

հավելված 5-ի և գծենք բանդաժի կռանվածքի գծագիրը (նկ.62ա):

1) Որոշենք օղակի կռանվածքի ծավալը և կշիռը, համանման

անցած օրինակի: Օղակի կռանվածքի ծավալը`

𝑉𝑉կռան.= (3,14× 822

4− 3,14× 642

4) ∙19 = 39216սմ3

Օղակի կռանվածքի կշիռը`

Gկռան.= Vկռան. γ կգ

𝐺𝐺կռան.= 39216×7,851000

= 380կգ

Համաձայն աղյուսակ 7-ի 308կգ կշռով կռանվածքի համար կարելի

է օգտագործել 3000կգ ընկնող մասերի կշռով մուրճ:

2) Որոշենք նախապատրաստվածքի ծավալը և կշիռը

𝑉𝑉նախ. = 𝑉𝑉կռան. + 𝑉𝑉հատ.+ 𝑉𝑉հալ. սմ3

Օղակի անցքը գլալայնումից առաջ ընտրենք d = 200մմ

տրամագծով:

Անցքը ստացվում է ծակահատումով: Ծակաթափուկի

բարձրությունը ընդունենք հավասար 1/3h (h-նստեցված օղակի

բարձրությունն է գլալայնումից առաջ):

Օղակի նախապատրաստվածքի նստեցման բարձրությունը

գլալայնումից առաջ որոշվում է հետևյալ բանաձևով` h=1,05RH

139

որտեղ՝ R - լայնացման գործակիցն է, H - կռանվածքի բարձրությունն է,

Լայնացման գործակիցը որոշվում է գրաֆիկով (նկ.63):

Դրա համար գտնենք նկարագրվող օղակի գլալայման աստիճանի՝

q և 𝐻𝐻𝐷𝐷− ի հարաբերությունը.

q=𝐷𝐷сн𝑑𝑑

= 640200

= 3,2,

𝐻𝐻𝐷𝐷

= 190820

= 0,23

Հետո գրաֆիկի «լայնացման աստիճանը՝ q» կոորդինատի վրա

գտնենք 3,2 կետը և նրանից անցկացնենք հորիզոնական գիծ

մինչև հատվելը ուղիղին՝ 𝐻𝐻𝐷𝐷

< 0,3 համար: Հատման կետից

իջեցնում ենք ուղղահայաց լայնացման գործակիցին և որոշում

ենք այդ գործակցի մեծությունը` R=0,84, հետևաբար

նախապատրաստվածքի բարձրությունը գլալայնումից առաջ

կլինի`

h=1,05×0,84×196=168մմ

Այստեղ ծակոտաթափուկի ծավալը կլինի`

𝑉𝑉ծակ .= 𝜋𝜋𝑑𝑑2

4× 1

3ℎ =(3,14× 202

4)×16,8

3= 1758սմ 2

140

Ընդունենք, որ օղակի կռանվածքը պետք է պատրաստվի երկու տաքացումից: Հալակորուստի ծավալը կլինի

նախապատրաստվածքի ծավալի 3,5%-ը:

Կռանվածքի ծավալը հալակորուստի հետ կլինի`

39216+1758=40974սմ3

Հալակորուստի ծավալը`

Vհալ.=40974×0,035=1434սմ3

Նախապատրաստվածքի ծավալը`

Vնախ.=39216+1758+1437=4248սմ3

Նախապատրաստվածքի կշիռը`

Gնախ.= Vնախ.×γ=42408× 7,851000

= 333կգ

3) Ընտրենք նախապատրաստվածքի չափերը:

Օղակի կռանվածքի համար ընտրվում է բլյում՝ d=300մմ

տրամագծով:

Նախապատրաստվածքի ընդալայնական հատույթի մակերեսը

կլինի`

Fնախ.=𝜋𝜋𝐷𝐷2

4=3.14×302

4= 706,9մ2

Նախապատրաստվածքի բարձրությունը`

hնախ.=42408706,9= 59,9≈60սմ

Նախապատրաստվածքի բարձրության հարաբերությունը

տրամագծին` n=6030

= 2, այսինքն նախապատրաստվածքի

հաշվարկված չափերը բավարարում են նստեցման պայմաններին

առանց ծռման:

Ընտրենք նախապատրաստվածքի տրամագիծը 300մմ,

բարձրությունը` 600մմ

4) Նշանակենք կռման օպերացիան և որոշենք կռանվածքի միջանկյալ չափերը (նկ.62)

141

1) Բլյումի ձողից (բ) նախապատրաստվածքի հատում, 2) Նախապատրաստվածքի նստեցում հարթ

զարկաններով մինչև h=168մմ բարձրությամբ, այսինքն

փոքր, քան օղակի բարձրությունը՝ 22մմ, որը ընտրվում է

բանդաժի լայնացման հաշվարկից գլալայման և

ճակատների ուղղման (բարձրության պաշարի)

ժամանակ (գ):

3) Անցքի գլալայնում ծակահատումով` 200մմ (գ), 4) Օղակի գլալայնում կալակի միջոցով` 150-175մմ

տրամագծով և ճակատների ուղղում (դ)

Գործիքը և հարմարանքը օպերացիայի համար:

1) կացին, մակադրակներ, հարթ զարկան,

2) հարթ զարկաններ,

3) հարթ զարկաններ, ծակահատիչ,

4) հարթ զարկաններ, իշոտնուկներ (козлы),կալակ: Աստիճաններով հարթ կռանվածքներ, կռում:

Աստիճաններով հարթ կռանվածքների կռումը, ինչպես

ընդունված է, կատարվում է օղակների օգնությամբ (նկ.36 և 38):

Օրինակ պահանջվում է կռել ատամնանիվի

142

նախապատրաստվածք մեկ աստիճանով (անվակունդ): Նկ. 64-ում պատկերված է այդ կռանվածքի գծագիրը:

1) Որոշենք ատամնանիվային կռանվածքի ծավալը և կշիռը:

Աստիճանի ծավալ կլինի`

𝑉𝑉1 = (𝜋𝜋𝑑𝑑2

4 - 𝜋𝜋𝑑𝑑1

2

4 )×ℎ1 = (3,14×25,72

4–3,14×9,52

4)×12 = (518,7–70,8)×12 =

5375սմ3

Անվահեծի (обод) ծավալը կլինի`

𝑉𝑉0= (𝜋𝜋𝐷𝐷2

4 - 𝜋𝜋𝑑𝑑1

2

4 )×ℎ2 = (3,14×42,92

4 – 3,14× 9,52

4)×9,8 = (1445–70,8)×9,8

= 13467սմ2

Ատամնանիվի կռանվածքի ծավալը կլինի`

Vկռան. = 5375+13467=18842սմ3

Կռանվածքի կշիռը`

Gկռան.=18842×7,851000

=148կգ

2) Որոշենք նախապատրաստվածքի ծավալը և կշիռը:

Նախապատրաստվածքի ծավալը կլինի`

Vնախ.=Vկռան.+Vծակոտ.+Vհալ. սմ3

Ծակոտաթափուկի ծավալը կլինի`

Vծակ.=(𝜋𝜋𝑑𝑑12

4)×13×H=3,14×9,52

4× 21,8

3=70,8×7,26=514սմ3

143

Նախատեսենք, որ կռանվածքը պետք է պատրաստվի մեկ տաքացումով: Հետևաբար հալակորուստը կլինի հավասար

նախապատրաստվածքի ծավալի 2%-ին:

Vհալ.=(18842+514)×0,2=387սմ3

Նախապատրաստվածքի ծավալը կլինի`

Vնախ.=18842+514+387=19743սմ3

3) Որոշենք նախապատարստվածքի հիմնական չափերը:

Կռանվածքը կռվում է նստեցումով օղակի մեջ: Որոշենք

նախապատարստվածքի հատույթը, նախապատրաստվածքի

տրամագիծը ընտրենք d=250մմ, ընդլայնական հատույթի

մակերեսը կլինի`

Fնախ.=𝜋𝜋𝑑𝑑2

4=3,14× 252

4=490,9≈491սմ3

Նստեցված նախապատրաստվածքի բարձրությունը`

l=𝑚𝑚նախ.

𝐹𝐹նախ.=19743

491≈40,2սմ

Ընտրենք l=400մմ՝ նախապատրաստվածքի երկարության հարաբերությունը տրամագծին կլինի հավասար

𝑛𝑛 = 𝑙𝑙𝑑𝑑=400250

≈1,6

Այսինքն գտնվում է սահմանում, առանց ծռման թույլվածքի

նստեցման համար:

Ընտրենք նախապատրաստվածքի հետևյալ չափերը`

տրամագիծ d=250մմ, բարձրությունը l=400մմ: 4) Նշանակենք կռման օպերացիան և որոշենք միջանկյալ

չափերը (նկ.65):

144

1) Բելյում ձողից նախապատրաստվածքի հատում (ա),

2) Աստիճանի գլալայնում (մակ.1) կոնի վրա, մինչև

d2=220մմ,l1=120մմ (բ)

3) Նախապատրաստվածքի նստեցում 2 մասի համար` h=98մմ բարձրությամբ (գ), նստեցումը կատարվում է օղակում,

կոնուսային մասի (մաս 1) նախապատրաստվածքը տեղադրելով

օղակում: Կռանվածքի ելուստային մասին՝ 2, հասցվում է ուժեղ

հարվածներ մուրճի վերևի զարկանով, նախապատրաստվածքը

օղակի հետ միասին նստեցման ընթացքում մշտական պտտվում

է ուղղահայաց առանցքի շուրջը:

4) Անցքի անցքահատում երկու կողմից (դ): 5) Կռանվածքի շրջագլորում (обкатка) ծակահատիչով ու

օղակով ըստ տրամագծի և ճակատների ուղղում (ե):

6) Աստիճանից օղակի հանում, եթե օղակ ունի թեքություն,

ապա աստիճանը կիպ նստում է օղակի մեջ, դժվար կլինի

հանել օղակը, այդ դեպքում օղակը ազատում են

տակդիրների և օժանդակ օղակների օգնությամբ: Ձևավոր կռանվածքների պատրաստում:

145

Շինավածքի կռումը, որը ունի բարձր ձևավոր կոնֆիգուրացիա, կատարվում է, ինչպես ընդունված է՝

օգտագործելով հատուկ դարբնոցային գործիք: Շատ դեպքերում

ձևավոր կռանվածքները նպատակահարմար է պատրաստել

դրոշմների օգնությամբ: Ձևավոր կռանվածքների պատրաստման

ժամանակ դարբնից պահանջվում է ստեղծագործ

նախաձեռնություն: Աշխատանքի ընթացքում նա պետք է

կատարի առաջարկություններ տեխնիկական պրոցեսների հեշտացման և կատարելագործման համար:

Բերենք ճարմանդի (скоба) կռման տեխնոլոգիական ընթացքի

օրինակ (նկ.66) մուրճի տակ, ազատ կռումով, 3տ մուրճի ընկնող

մասերով:

Նյութը` պողպատ 45: Կռումը մաքուր է և հետագա

մեխանիկական մշակման չի ենթարկվում: Կռանվածքի կշիռը

125կգ է: Ճարմանդը կարելի կռել տարբեր եղանակներով, բայց

ավելի ձեռնտու միջոցը այն է, որ ստացվի բարձր որակի ճարմանդ:

Մեխանիկական բարձր որակով ճարմանդ կարելի է ստանալ այն

դեպքում, եթե կռման ընթացքում չի կտրվում մետաղի թելերը

սեղման ուղղությամբ: 146

Ճարմանդի կռման տեխնոլոգիական ընթացքը կազմված է հետևյալ օպերացիաներից (նկ.67):

1) Նախապատրաստվածքի հատում (ա),

2) 1վերջավորությունում ձգում թեքությամբ և կտրում

կիսակլոր կացինով (բ),

3) Ականջի ձևակերպում մակադրակի օգնությամբ (գ),

4) Ականջի վերջնական տրամաչափում (калибровка)

տակդիրային դրոշմների օգնությամբ (դ),

5) Երկրորդ վերջավորության թեքության ձգում և կտրում

կիսակլոր կացինով (ե), 6) Երկրորդ ականջի ձևակերպում մակադրակի օգնությամբ

(համանման գ-ին),

7) Երկրորդ ականջի վերջնական տրամաչաձում (համանման

դ-ի), 147

8) Ուղիղ անկյունով միջին մասի ձգում` 115×145 (զ),

9) Նախապատրաստվածքի ծռում տակդիրով և կալակով (է),

10) Ճարմանդի վերջնական ծռում և մակադրակի

օգնությամբ ականջի ձևավորում (ը),

11) Տակդիրի և կալակի միջոցով ճարմանդի չափաբերում

մինչև նախատեսված չափը (թ) Գործիք և հարմարանք օպերացիայի համար՝ 1) կացին,

2) և 5) կիսակլոր կացին,

3) և 6) հատուկ մակադրակ,

4) և 7) հատուկ սեղմակ,

8) հարթ զարկան,

9) հատուկ տակդիր և կալակ,

10) հատուկ մակադրակ և կալակ, 11) հատուկ տակդիր, կալակ և ձևանմուշ:

ՀԱՐՑԵՐ և ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔՆԵՐ

1. Որո՞նք են դարբնոցային գործիքների տեխնիկական

պայմանները:

2. Ինչպե՞ս է կատարվում դարբնոցային հատիչի,

անցքահատիչի և հարթիչի կռումը: 3. Ինչպե՞ս է կատարվում դարբնոցային աքցանների

կռումը:

4. Ինչպե՞ս է կատարվում ենթակտրիչների կռումը:

5. Կազմել աստիճանավոր լիսեռի կռանվածքի

պատրաստման տեխնոլոգիական ընթացքը, որը

պատկերված է նկ. 59-ում.

− կազմել կռանվածքի գծագիրը,

148

− որոշել կռանվածքի ծավալը և կշիռը,

− որոշել նախապատրաստվածքի ծավալը և կշիռը,

− նշանակել լիսեռի կռման անցումները և օպերացիաները:

6. Ինչպե՞ս է կատարվում հարթ գլանային կռանվածքի (ատամնանիվի) կռումը, որը պատկերված է նկ. 60-ում

− կազմել կռանվածքի գծագիրը,

− որոշել կռանվածքի ծավալը և կշիռը,

− որոշել նախապատրաստվածքի ծավալը և կշիռը,

− ընտրել մուրճի ընկնող մասի կշիռը,

− ընտրել նախապատրաստվածքի չափերը,

− նշանակել ատամնանիվի նախապատրաստվածքի կռման օպերացիաները և որոշել կռանվածքի միջանկյալ չափերը:

7. Ինչպե՞ս է կատարվում օղակի (բանդաժի) կռումը, որը

պատկերված է նկ. 62-ում.

− որոշել օղակի կռանվածքի ծավալը և կշիռը,

− որոշել նախապատրաստվածքի ծավալը և կշիռը,

− ընտրել նախապատրաստվածքի չափերը

− նշանակել կռման օպերացիան

− որոշել կռանվածքի միջանկյալ չափերը: 8. Ինչպե՞ս է կատարվում հարթ կռանվածքների

(ատամնանիվների) կռումը համաձայն նկ.54-ի.

− որոշել ատամնանիվի կռանվածքի ծավալը և կշիռը,

− որոշել նախապատրաստվածքի ծավալը և կշիռը,

− ընտրել նախապատրաստվածքի հիմնական չափերը

− նշանակել կռման օպերացիան և որոշել միջանկյալ չափերը:

9. Ինչպե՞ս է կատարվում ճարմանդի կռման

տեխնոլոգիակն պատրաստումը, որը պատկերված է

նկ. 66, 67-ում.

149

− թվարկել ճարմանդի կռման տեխնոլոգիակն ընթացքի օպերացիաները:

ԳՈՐԾՆԱԿԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔ

1. Համաձայն քարտեզ 2-ի կռել դարբնոցային հատիչը:

2. Համաձայն նկ. 57-իկատարել դարբնոցային

աքցանների կռում:

3. Համաձայն նկ. 58-ի կատարել ենթակտրիչ կռում

8. Կռման մամլիչների վրա շինվածքի կռման օրինակներ

Կռումը մամլիչների տակ ունի մի քանի

առանձնահատկությունները համեմատած մուրճերի:

Քննարկենք կռման օրինակներ մամլիչների տակ: Lիսեռի կռում: Օրինակ, պահանջվում է կռել աստիճանավոր

լիսեռ, որը պատկերված է նկար 68-ում: Նկար 68 ա-ում բերված է լիսեռի կռանվածքի գծագիրը: Պատրաստի լիսեռի չափերը,

մեխանիկական մշակումից հետո, ցույց է տրված փակագծերի

մեջ, որոնք լիսեռի մաքուր չափերն են. նախապատրաստվածքի

կշիռը` 5120կգ է (ձուլակտոր մի կռանվածքի համար), նյութը`

պողպատ 40x:

Ինչպես նկ.59-ում, սկզբից որոշենք լիսեռի կռանվածքի

ծավալը և կշիռը: Լիսեռի կռանվածքի ծավալը կլինի հավասար մասերի ծավալների

գումարին`

Vկռան.=V1+V2+V3+V4+V5+V6+V7+V8=27675+7068+41820+32475+15

7386+31590+49820+16150=363966սմ3

150

Կռանվածքի կշիռը՝ Gկռան=Vկռան×γ=363966× 7,851000

=2857կգ

Ձուլակտորի կշիռը կռանվածքի պատրաստման համար կլինի` Gձուլ.=Gկռան.+Gվերն.+Gտաք.+Gհալ.+Gհատ. Կգ

Ընդունենք մնացուկները՝

Gմնաց.=20×Gձուլ., Gտաք.=10×Gձուլ., Gհալ=5×Gձուլ.

Կռանվածքը տաքացվում է երեք տաքացումով:

Մնացուկները (отходы) վերնաշերտի (прибыль) հետ միասին

և տրված մասերով ձուլակտորը, ինչպես նաև հալակորուստը

կազմում են՝ (20+10+5)×Gձուլ.=35%×σձուլ.

Կռանվածքի մետաղի օգտագործման տոկոսը հատման հետ

միասին կլինի` η=100-35=65%

Վերջնամասերի հատման ժամանակ մնացուկները որոշվում է

ըստ բանաձև (աղյուսակ 7 ) V՛հատ.=0,21×D3 սմ3

որտեղ` D- վերջամասերի կտրման տրամագիծն է:

Տվյալ դեպքի համար ունենք`

151

ա) լիսեռի ձախ կողմի վերջավորության հատում (1մասից)

V՛հատ=0,21×283=0,21×21952=4610սմ3

բ) լիսեռի աջ կողմի վերջավորության հատում (8 մասից)

V΄΄հատ=0,21×D3=0,21×223=0,21×10648=2240սմ3

Մնացուկների ծավալը հատումների հետ միասին կլինի`

Vհատ.= V՛հատ+ V΄΄հատ=4610+2240=6850սմ3

Մնացուկների կշիռը հատումների հետ միասին կլինի`

Gհատ.=Vհատ..•γ=6850•7,851000

=54կգ

Ձուլակտորի հաշվարկային կշիռը կլինի`

Gձուլ.=(𝐺𝐺կռան .+𝐺𝐺հատ)•100

65=(2857+54)•100

65=4478կգ

Ձուլակտորը այդպիսի կշռով չեն ձուլում: Ըստ աղյուսակի

(նայիր հավելված 1) ընդունում ենք հաշվարկված ձուլակտորի

մոտ կշիռը` 5120կգ: Ձուլակտորի տրամագիծը ընդունում ենք համաձայն

հավելված 1-ի` 593մմ, իսկ առավելագույնը` 670մմ:

Այս տվյալների հիման վրա համաձայն աղյուսակ 6-ի

ընդունենք մամլիչը 1200տոննա ուժով:

Որոշենք պատրաստի ելքը (выход)`

ηպատր.=𝐺𝐺կռան.

𝐺𝐺ձուլ•100=2857

5120•100≈56%

Նշանակում ենք կռման օպերացիաները և որոշում ենք

կռանվածքի միջանկյալ չափերը:

9. Կռանվածքների արատները

Հալացայտուքներ (плены): Դա մետաղի մնացած շերտն է

կռանվածքի մակերեսի վրա: Նրանք կարող են առաջանալ

ձուլակտորից չկտրվելու կամ ձուլակտորի վրայից 152

արտաձուլիկները (заливин) և ցայթունները (брызги) չհեռացնելու հետևանքով: Հալացայտուքները կարող են առաջանալ մուրճերի

կտրուկ հարվածներից կամ կռանվածքների նստեցման ժամանակ

մամլիչի սեղմող զարկաններից: Ընդերկայնական (поперечный) և ընդլայնական

(продольный) ճաքեր (трещин): Նրանք կարող են առաջանալ

մետաղի ոչ ճիշտ տաքացման կամ ոչ ճիշտ սառեցման դեպքում: Շերտավորում (расслоение): Այն գոյանում է արատներից,

որոնք մնացել են ձուլակտորներից և մետաղագլանիչներից

(металлопроката), ինչպես նաև կռվածքից առաջ մետաղի ոչ

բավարար տաքացումից: Մազաճեղքեր (волосование): Դրանք փոքր ճաքեր են,

հաճախ անտեսանելի են չզինված աչքով: Մազաճեղքերը ի հայտ

են գալիս նախապատրաստվածքի չափից ավելի տաքացման և

սառեցման ժամանակ: Ոչ մետաղական միացություններ (խարամ) (шпак),

(ավազ): Այդ միացությունները հիմնականում մնում են

ձուլակտորներից այն տեղերում, որտեղ հաշվում են ավելցուկային

մասերը: Կռանվածքի առանցքով սնամեջություն (пустотели): Կռանվածքի ներսում սնամեջության առաջացման պատճառը

չափից ավելի ձուլակտորի տաքացումն է, քիչ աստիճանով կլոր

կռանվածքների ձգման ժամանակ, արդյունքում կռվում է միայն

մետաղի վերևի շերտը, իսկ ներքևի շերտում դրա հետ կապված ստեղծվում է մեծ լարում:

Խորախզում (рванина): Դա խորը շերտատումն է

(расслоение) և մետաղի խզումը (разрыв): Սրա գոյացման

պատճառները հետևյալներն են` կռանվածքի մետաղում ծծմբի

153

ավելացում, մետաղի գերտաքացում (пергрев), գերայրում (пережог) և այլն:

Ծալվածք և սեղմում: Սեղմումը` դա ծալվածքն է, որը

առաջանում է նախապատրաստվածքի ոչ հավասարաչափ

նստեցման ժամանակ, երբ մետաղի վերևի շերտը սահում է և

մակադրվում է ներքևի շերտի վրա՝ նրա հետ չկապակցվելով: Մետաղայրուք (օքսիդաթաղանթ) կամ խոռոչ (околина)

մետաղայրուքից: Այսպիսի արատի պատճառը հանդիսանում է

նախապատրաստվածքի կամ կռանվածքի վատ մաքրումը: Մազաճաքեր (флокены): Միկրոստրուկտուրային ճաքեր են

ջրածնի անջատման արդյունքում:

Բացի թվարկվածներից առաջանում են ուրիշ արատներ`

մետաղի վնասվածք գործիքի սուր ծայրից, թեքություններ,

առանցքային շեղումներ, տատանումներ և այլն:

10. Արտաքին արատների հեռացման միջոցներ

Բոլոր արտաքին արատները, որոնք նկատվում են

կռանվածքների վրա վերացվում են կտրումով, հատումով և

մաքրումով: Ճիշտ է այդ մեթոդներով արտաքին արատները

վերացնելու դեպքում մնում են փորվածքներ (выемки), որոնք

նույնպես մետաղի վնասվածք են, բայց նրանք չեն տարածվում

մետաղի ներսը: Արատի հեռացումը կատարում են սահուն

անցումներով, փորվածքների եզրերով: Հալացայթուքները,

ճաքերը, մազաճեղքերը, շերտավորումները, ծալվածքները, սեղմումները և այլն, հեռացնում են հիմնականում սառը

կռանվածքների վրայից: Եթե արատները առաջացել են կռման

ընթացքում, ապա դա դնում են նույն մուրճի կամ մամլիչի տակ,

չսպասելով կռման ավարտին և կռանվածքի սառեցմանը,

154

հնարավորին չափով վերացնում են արատը, քանի որ հետագա կռումը կարող է մեծացնել այն:

Տաք հատումը արվում է հատուկ կացինով (նկ. 69): Կացինը

(1) պահում են շատ քիչ բարձրությամբ և թեթև հարվածով կամ

զարկանի սեղմումով սեղմում են կռանվածքի մեջ, հետո

կռանվածքը շրջում են և հանում մետաղը ճաքի հետ միասին:

Պատրաստի սառեցված կռանվածքի վրա արտաքին

արատները հեռացնում են հատումով պնևմատիկ հատիչներով (зубило), մաքրում հղկանյութի բոլորակներով (круг), կտրում

գազային այրիչի բոցով:

Այս եղանակը օգտագործելիս կարևոր է հետևել արատի

խորությանը: Եթե ճաքը տարածվում է մետաղի խորքը և մեծ է

քան մշակման թողվածքը, ապա անհրաժեշտ է պարզել արդյոք

պետք է շարունակել հատումը: Եթե հնարավոր չէ օգտագործել

դետալը վնասված մակերեսով, ապա պետք է որոշել հնարավոր է

այն վերականգնել հալալցումով: Պնևմատիկ հատիչներով հատումը օգտագործվում են

հիմնականում մեծ կռանվածքների դեպքում:

Հղքանյութային բոլորակներով փոքր կռանվածքների մաքրման

համար օգտագործում են զմռնիտի (наждачный) շրջասրոց

155

(точило): Այս եղանակով ոչ միայն հեռացնում են այնպիսի արատներ, ինչպիսին ճաքերն են, հալացայտուքները, նաև

հանում են քեցերը, ծլեպների (облой) մնացուկները, ոչ պիտանի

ելուստները (выступ), անհարթությունները: Մեծ և ծանր

կռանվածքները նույն կերպ մշակում են փոխադրովի

զմռսիտներով, ճոճանակային զմռնիտե հաստոցներով և

պնևմատիկ կամ էլեկտրական հոսանքի փոքր մեքենաներով:

Գազային այրիչի բոցով հատումը օգտագործում են հիմնականում մեծ կռանվածքների համար:

Կտրումից առաջ ցանկալի է կռանվածքը տաքացնել մինչև

120-200°C, հիմնականում լեգերված պողպատների համար:

Նկ.70-ում ցույց է տրված կռանվածքների արատների

հայտնաբերումը ուլտրաձայնային եղանակով: Նկ.71

Կռանվածքների արատների հայտնաբերումը գամմա

ճառագայթների միջոցով:

156

11. Կռանվածքի որակի ստուգում Կռանվածքների որակը որոշվում է ամենից առաջ սկզբնական

մետաղի ստուգումից: Քիմիական կազմի արատները,

կառուցվածքը և մնացած չհեռացված արտաքին արատները

առաջ են բերում ոչ միայն մակերեսային արատներ կռանվածքի

վրա, այլև վատացնում են մետաղի մեխանիկական

հատկությունը: Դրա համար կարևոր է ապահովել

ձուլակտորների, գլանվածքների և նախապատրաստվածքների ստուգումը:

Պատասխանատու կռանվածքի մետաղը ստուգում են

լաբորատորիայում, որոշելու համար ինչպես քիմիական կազմը,

այնպես էլ մեխանիկական կառուցվածքը:

Սովորական կռանվածքների համար սահմանափակվում են

միայն արտաքին զննումով և պատվիրատուի սերտիֆիկատով,

որը տրվում է տվյալ նախապատրաստվածքի համար:

Քիմիական կառուցվածքը ստուգում են սպեկտորային անալիզով, հատուկ սարքերով, որոնք կոչվում են ստիլոսկոպներ

և սպեկտրոգրաֆներ: Պատասխանատու կռանվածքները

ստուգում են քիմիական կազմով, կառուցվածքով, մեխանիկական

հատկություններով: Ստուգման տեսքը և միջոցը մատնանշվում է

կռանվածքի տեխնոլոգիական քարտեզում կամ տեխնիկական

պայմաններում: Հատային և փոքր սերիական արտադրությունում

պատասխանատու կռանվածքները ստուգում են լրիվ կազմով:

Մեծ և սերիական արտադրությունում ստուգում են ոչ բոլոր կռանվածքները` մեկ կամ մի քանի կռանվածքներ

խմբաքանակից: Կռանվածքի չափերի ստուգման համար

օգտագործվում են ստանդարտ (միօրինակ) չափող գործիքներ`

քանոններ, ձողակարգիններ, անկյուններ, կորակարգիններ,

խորաչափեր, ջերմաչափեր, անկյունաչափեր, ձողավոր 157

ռեյսմուսներ, ինչպես նաև հատուկ գործիք, օրինակ նմուշաչափ (шаблон) և հարմարանքներ: Հարմարանքները լայնորեն

օգտագործում են մեծ սերիական և մասայական

արտադրությունում, հիմնականում դրոշման կռանվածքների

համար:

Կռանվածքների մեխանիկական հատկությունը ստուգում են

լաբորատորիայում կամ անմիջական արտադրամասում:

Կատարում են մետաղի ամրության, կարծրության, հարվածային ճկունության փորձարկումներ և այլն: Կռանվածքի մետաղի

արատները բոլորից առաջ հայտնաբերում են ճշտապահ

զննումով, հաճախ խոշորացույցի օգնությամբ:

Ներքին արատները հայտնաբերելու համար օգտագործվում են

հատուկ միջոցներ` օրինակ մագնիսային, ռենտգենյան,

անդրաձայնային (ультразвуковой) և այլն:

Հարցեր և առաջադրանքներ

1. Ինչպե՞ս են կռում աստիճանավոր լիսեռը մամլիչների վրա, որը

պատկերված է նկ.68-ում:

2. Որո՞նք են կռանվածքի արատները,

3. Ինչպե՞ս են հեռացվում արտաքին արատները,

4. Ի՞նչ միջոցներով են ստուգում կռանվածքների որակը,

5. Ի՞նչ գործիքներ են օգտագործում կռանվածքի չափերի

ստուգման համար: Գործնական աշխատանքեր

1. Կատարել աստիճանավոր լիսեռի կռում մամլիչների վրա

համաձայն նկ.68-ի:

2. Կատարել դարձյակի կռումը կապիչով, համաձայն նկ.68բ-ի:

158

ԳԼՈՒԽ V ՏԱՔ ԴՐՈՇՄՈՒՄ

1. Դրոշման էությունը և եղանակները

Տաք դրոշմումով կռանվածքները պատրաստում են

դրոշմներում: Այս մեթոդը տարբերվում է ազատ կռումից նրանով,

որ մետաղը այստեղ դեֆորմացիայի է ենթարկվում, իսկ նրա

հոսքը սահմանափակվում և ուղղվում է դրոշմի ձևավոր առվակներում: Դրա համար բարդ կոնֆիգուրացիա ունեցող

կռանվածքները դրոշման ժամանակ ստացվում են արագ, չափերը

ճշգրիտ են, մետաղը քիչ է ծախսվում: Սակայն դրոշման համար

անհրաժեշտ են դրոշման մուրճեր կամ մամլիչներ, ինչպես նաև

դրոշմներ, ամուր մետաղներով և այնպիսի կոնֆիգուրացիայի

առվակներով, ինչպեսին կռանվածքի մոտ է:

Դրոշմների պատրաստումը բարդ աշխատատար պրոցես է:

Դրոշմը ստացվում է թանկ, որի դեպքում նպատակահարմար չէ ոչ մեծ քանակությամբ կռանվածքներ պատրաստելու համար: Դրա

համար դրոշմումը օգտագործում են հիմնականում մասսայական

և սերիական արտադրությունում և հազվադեպ փոքր սերիական

արտադրությունում (10-20հատ):

Դրոշման էությունը մուրճերի կամ շուռտվիկ-դրոշման

մամլիչների վրա եզրափակվում է հետևյալում. վառարանում

տաքացված նախապատրաստվածքը դրվում է ներքևի դրոշմի

վրա համապատասխան կռանվածքի կոնֆիգուրացիայի խոռոչի, սեղմում են մուրճի կամ մամլիչի ոտնյակը, վերի դրոշմը, որը ունի

նույն խոռոչը (гнездо) իջնում է ներքև և սեղմում

նախապատրաստվածքին և մետաղի հոսքը բոլոր կողմերով

լցվում է դրոշմների երկու կեսերի խոռոչները (նկ.72): Այդ

ժամանակ կռանվածքի շուրջը գոյանում է քեցեր (заусенцы): 159

Այդպիսի դրոշմումը կոչվում է դրոշմում բաց դրոշմների մեջ: Բարդ կոնֆիգուրացիաների դետալներից ոչ միշտ կարելի է

ստանալ պատրաստի կռանվածքներ: Դրա համար սկզբից

նախապատրաստվածքը կռում են մուրճերի վրա այդ դետալի

համար ազատ կռմամբ, կամ նույն մուրճի վրա նույն դրոշմով, բայց

այլ նախապատրաստվածքի առվակներով: Նրանց մոտ կլոր կամ

քառակուսի նստվածքը աստիճանաբար ձեռք է բերում

կռանվածքի ձևը:

Օրինակ որպեսզի ստացվի կռանվածքը (2), որը ցույց է տրված

նկ. 73-ում, խոռոչը (I), որը կոչվում է ձգման,

նախապատրաստվածքը ձգում են, ստանալու համար կռանվածքի

միջին բարակ հատույթը:

160

Հետո խոռոչում (II) նախապատրաստվածքը տակագլորում

կամ շրջագլորում են, որպեսզի ստացվի հաստ, կամ ինչպես ասում են մետաղի հավաքածուի (набор) համար (նկ.73,II): Խոռոչոււմ

(III), որը կոչվում է սևամշակ կամ նախնական,

նախապատրաստվածքը ստանում է այն ձևը, որը մոտ է

կռանվածքի ձևին: Խոռոչում (IV) կռանվածքը ստանում է

վերջնական ձևը և այդ խոռոչը կոչվում է վերջնական կամ մաքուր:

Բայց այդ պրոցեսը դեռ չի կարելի համարել վերջնական:

Կռանվածքը պետք է ազատել առաջացած քեցերից, որը

առաջանում է մաքուր խոռոչում: Քեցերը կտրում են կտրող մամլիչների վրա հատուկ կտրող դրոշմներով տաք վիճակում կամ

կռանվածքի սառչելուց հետո: Քեցերի վրա ծախսվում է մետաղ,

բայց այն անհրաժեշտ է որակով և ճիշտ կռանվածքներ ստանալու

համար հետևյալ պատճառներով. Առաջին. Նախապատրաստվածքի կշիռը, որը կտրվում է

ձողից (прутка) ճիշտ չէ, հետևաբար դրոշման ժամանակ

առաջանում է ավելցուկային մետաղ:

161

Երկրորդ. Մուրճի վրա դրոշման ժամանակ առաջացած քեցը

մեղմացնում է վերևի դրոշմի հարվածները ներքևի դրոշմին,

հակառակ դեպքում կարող է տեղի ունենալ նրանց կամ մուրճի

մխոցակոթի կոտրվածքներ: Երրորդ, որ շատ կարևոր է: Քեցի բարակ շերտը, որ գոյանում

է կռանվածքի շուրջը, սառչում է կռանվածքից առաջ և չի տալիս

մետաղին ազատ տարածվելու տարբեր ուղղություններով, ինչպես

դա տեղի է ունենում ազատ կռման ժամանակ և մետաղը ստիպված կհոսի վերև և ներքև, լրացնելով դրոշմի առվակների

բոլոր անկյունները: Այսպիսով կռանվածքը ստանում է լավ ձև:

Այդ պատկերացմամբ անհրաժեշտության դեպքում պետք է

ունենալ հատուկ ակոսիկ (նկ.72) (4), շուրջը մաքուր առվակներ,

որպեսզի անպայման գոյանա քեց: Ինչպես ցույց է տվել փորձը

առուն պետք է ունենա այնպիսի ձև, որպեսզի մետաղին տրվի

հնարավորություն արագ սառչի կռանվածքի շուրջը, այսինքն

ակոսիկի մեջ անպայման պետք է լինի բարակ տեղամաս, այսպես կոչված կամրջով որոշվի հաստությամբ h և լայնությամբ Б (նկ.72):

Օգտագործում են և ուրիշ տեսակի քեցային ակոսիկներ: Բացի

նկարագրված առվակներից ընդունում են առվակներ` ծռված,

ձևավոր, գերսեղմված և կտրող: Դրոշմի վրա թողնում են նաև

հատուկ մակերեսներ նախապատրաստվածքի նստեցման և

նախապատրաստվածքի վերջավորությունների ձգման,

առվակների մեջ դրոշմումից առաջ: Եթե բոլոր անհրաժեշտ

առվակները տեղավորված են մի դրոշմի մեջ, ապա այդպիսի դրոշմը կոչվում է բազմաառվականի, իսկ դրոշմումը`

բազմաառվակավոր: Կորացվող առվակները (նկ.74ա)

նախատեսված են կռանվածքների կորացման համար, եթե դա

պահանջում է իր կոնֆիգուրացիան ստանալու համար և ձևավոր

162

առվակները (формовочный) (նկ.74բ)՝ կռանվածքի վրա ոչ սիմետրիկ հաստությամբ իջվածքներ ստանալու (впадин) համար:

Գերսեղմվածքային (пережимной) առվակները (Նկ.74գ)

օգտագործում են, երբ պետք է ինչ որ որոշակի տեղում

տափակացնել (расплючить) տեղամասը: Ձևավոր և

գերսեղմվածքային առվակները հաճախ համատեղում են ուրիշ

առվակների հետ, օրինակ ոչ մաքուր (նախնական), այդպիսի առվակները կոչվում են նախնական-նախապատրաստվածքային: Կտրող առվակները (դանակ)

ծառայում են կտրելու մեկ նախապատրաստվածքը մյուսից, եթե

մեկից դրոշմում են երկու կամ ավելի նախապատրաստվածքներ,

կամ պատրաստի կռանվածքի կտրում ձողիկից, եթե դրոշմումը

կատարվում է ոչ կտրվող նախապատրաստվածքներից, իսկ

մեկից` ձողիկից (նկ. 74գ):

163

Շատ հասարակ կռանվածքները, օրինակ կլոր, վեցանիստ կցաշուրթեր (флапцы), սկավառակներ (доски), կարելի է դրոշմել

մեկ առվակով, նախապատրաստվածքից, որը դրվում է վերտիկալ

դիրքով, այդպիսի դրոշմը կոչվում է միառվականի:

Մեկ առվակում հաճախ կարելի է դրոշմել կռանվածքներև

երկարացված ձևեր, բայց դրա համար նախապատրաստվածքը

պետք է լինի կտրված մետաղագլանից (металопроката) կամ

նախանական նախապատրաստված ուրիշ սարքավորման վրա` մուրճի վրա ազատ կռմամբ կամ կռման գրտնակների (вапьцы)

վրա:

Բացի վերևում ասված բաց դրոշմներում տաք դրոշման

նկարագրված միջոցներից օգտագործում են նաև` դրոշմում փակ

դրոշմներում, դրանց անվանում են հաճախ առանց քեցի

դրոշմում, այսինքն դրոշմում առանց քեցերի գոյացման:

Ինչպես նկարագրվել է, քեցերը, որոնք ստացվում են

կռանվածքների մոտ, բարենպաստ ազդում են դրոշման ընթացքի վրա, սակայն, ծախսվում է մեծ քանակությամբ մետաղ: Այսպիսի

դրոշման դեպքում, փոքր պնդօղակային դարձակների (гаечных

ключей) քեցը կշռում է համարյա այնքան, որքան ինքը

կռանվածքն է: Դրա համար մետաղի տնտեսման նպատակով

մշակվում է առանց քեցի դրոշմում: Այդ միջոցի էությունը

կայանում է նրանում, որ դրոշմում քեցային առվակների

փոխարեն, առվակները արվում են փականքով (նկ.75), որը

իրենից ներկայացնում է երկու կոնական (1-2°) հարթությունների

միացություններ, որոնք օղակային ելուստներով են և վերևի ու

ներքևի դրոշմների իջվածքներով: Եթե չարվի այդպիսի փականք,

ապա դրոշման դեպքում մետաղը դուրս կշպրտվի դրոշմների

անջատատեղերից (разьем) և ամեն դեպքում կգոյանա քեցեր:

164

Փականքը թույլ չի տալիս մետաղի դուրս գալը կողմերով և

նրան ուղղում է վերևի և ներքևի առվակների մեջ: Պրակտիկայում

հանդիպում է մի շարք դժվարություններ, որոնք խանգարում են

լայնորեն ներդնելու այս առաջադեմ պրոցեսը: Օրինակ, անհրաժեշտ է շատ ճշգրիտ կշռով կտրել

նախապատրաստվածքը, որպեսզի նրա ավելցուկային մետաղը

դրոշման ժամանակ դուրս չգա: Փակ դրոշմներում որպես միջոց

հանդիսանում է արտաճնշումը (выдавление), որը լայնորեն

օգտագործում են այնպիսի դետալների դրոշմանը, ինչպիսիք են

ներքին այրման շարժիչների փականները (նկ.1B): Արտաճնշումով

դրոշմումը հիմնականում կատարում են շուռտվիկային դրոշման

մամլիչների վրա: Նկարագրված էությունից և տաք դրոշման միջոցներից

հասկանալի է դառնում դրոշման առավելությունը ազատ կռումից

առաջ: Ազատ կռման ժամանակ հարվածից հետո հարթ կամ

նույնիսկ կտրվածքով զարկանով սեղմվող մետաղը հոսում է մի

կողմի վրա (լայնությամբ կամ երկարությամբ)` ստեղծելով

կռանվածքի ազատ ձև: Որպեսզի տրվի նրան պահանջվող ձևը,

165

պահանջվում է կատարել մի շարք տարբեր օպերացիաներ և անցումներ միջանկյալ տաքացումներով, չափումներով, փոխովի

գործիքներով: Դրոշման ժամանակ պետք չէ հոգ տանել

կռանվածքի ձևի և չափերի մասին, այն ստացվում է ավտոմատ

կերպով` ըստ դրոշմի առվակների չափերով:

Դարբինի աշխատանքը թեթևացվում և պարզեցվում է, երբ

կռանվածքը կատարվում է դրոշմումով, կռանվածքի դրոշմումը

դանդաղ սառչում է, պահանջում է քիչ տաքացում, չի պահանջվում գործիքի և հարմարանքի տեղադրման և հանման

համար ժամանակ, ինչպես նաև ժամանակ կռանվածքի չափման

համար:

Դրոշմած կռանվածքները ունեն ավելի ճիշտ չափեր ու ձևեր և

բավականին մոտ են պատրաստի դետալի ձևին, իսկ մետաղի

ծախսը կռանվածքի վրա փոքր է, քանի որ դրոշմները թույլ են

տալիս նշանակել քիչ թողվածքներ, կռանվածքաթողուկներ և

թույլտվածքներ: Ստացված չափերը շատ քիչ են կախված բանվոր դարբնի որակավորումից, նրա կողմից ընդունված կռման

եղանակից, օժանդակ գործիքներից և հարմարանքներից:

Կռանվածքի չափերը համարյա ամբողջովին կախված է

դրոշմների ձևավոր առվակներից: Չափերի ճշտությունը կախված

է հիմնականում դրոշմների մաշից և վնասվածքներից, նրա

ամրացման վիճակից և մուրճի կամ մամլիչի վիճակից:

2. Դրոշմնած կռանվածքների եզրակտրում

Քեցերը, որոնք ստացվում են դրոշման ժամանակ

մուրճերի և մամլիչների վրա, եզրակտրում են հատուկ

եզրակտրման դրոշմներով: Եզրակտրման էությունը կայանում է

166

հետևյալում (նկ.76): Կռանվածքը (3) տեղադրում են մատրիցի (2) վրա, որը ունի կտրող եզրեր (кромки):

Ոտնակի սեղմումով մամլիչի բանվորական ընթացքի

ժամանակ մամլամատը (пуансон) (4), որը ամրացված է սողակում

(ползун) կամ բռնիչում (держовка) կռանվածքին սեղմում է

մատրիցի վրա: Կռանվածքը ընկնում է ներքև մատրիցի տակ, իսկ

քեցը մնում է մատրիցի վրա: Որպեսզի քեցը, որը կառչած է

մամլամատից նրա հետ չբարձրանա վերև նախատեսված է հանիչ

(5);

Կռանվածքներում հաճախ լինում է անհրաժեշտ, բացի քեցերի

եզրակտրումից, կատարել ծակոտում (просечка) (նկ.76բ): Դա կատարվում է եզրակտրումից առաջ կամ քեցերի եզրակտրումից

հետո, ուրիշ կամ նույն դրոշմով, բայց ուրիշ մատրիցի մեջ: Դրա

167

համար անցքահատման ժամանակ պահանջվում է նորից մամլիչի բանվորական ընթացք:

Օգտագործում են միաժամանակ եզրակտրում և

անցքահատում, հատուկ, ավելի բարդ կոնբինացված դրոշմներով:

Որոշ դրոշմների վրա օգտագործում են միաժամանակ

եզրակտրում և կռանվածքի ուղղում: Դրա համար դրոշմի ներքևի

մասում, դրվում է սալ (плита), որը ունի կռանվածքի համար

նախատեսված ձևավոր առվակներ: Սալը ներքևից պահում են զսպանակներով, ռեզինով կամ մխոցով, որը սեղմվում է օդի կամ

հեղուկի միջոցով:

Կռանվածքների եզրակտրումը և անցքահատումը կատարվում

է շարժաթևային կամ էքսցենտրիկ մամլիչների վրա նույն

սխեմայով, որը նկարագրվել է կռման դրոշման մամլիչների

համար:

3. Դրոշմների աշխատանքը մուրճերի վրա դրոշման

ժամանակ

Մուրճային դրոշմները դրոշման ընթացքում կրում են շատ մեծ

ծանրաբեռնվածություններ: Ներքևի դրոշմը ընդունում է

հարվածներ վերևի դրոշմից, իսկ վերևի դրոշմը ընդունում է

նույնպիսի ծանրաբեռնվածություն, ինչպես ներքևինը: Չնայած

ամուր սեպային ամրացմանը (նկ. 72), դրոշմները հենարանային

տեղում հարվածային ծանրաբեռնվածությունից ունեն որոշակի շեղում (տեղաշարժ) և թակի (баба) մակերեսը և դրոշմի տակի

բարձիկը մաշվում են: Հարվածներից դրոշմների ամրացումը

թուլանում է և կարող է առաջանալ ջարդվածքներ, հիմնականում

անցումների տեղերում և պոչամասից դրոշմի մարմնի մեջ:

168

Մետաղի հոսքի ընթացքում դրոշմի առվակների պատուհանները մաշվում են, մաշին հիմնականում ուժեղ

նպաստում է մետաղայրուքը: Դրանից բացի տաք մետաղը

տաքացնում է ակոսների պատերը և դրոշմների միջև եղած

ընդմիջման ժամանակ նրանք սառչում են: Հետևաբար մետաղի

մակերեսային շերտը առվակների ակոսների պատերին կրում է

ձգման և սեղման տարբեր լարումներ: Հաճախակի կրկնվող

ջերմաստիճանների լարման դեպքերում ակոսներում ի հայտ են գալիս սկզբից փոքր և հետո խոշոր ճաքեր, այդ ճաքերը կոչվում

են բորբոքուն ճաքեր (разгарными):

Առվակների նուրբ տեղամասերը հարվածներից կարող են

փշրվել, ստանալ ճաքեր կամ կոտրվել: Որպեսզի խուսափվի

հարվածային բեռնվածությունից, մաշից և փոփոխական

լարումներից, դրոշմները պետք է պատրաստվեն կարծր,

մաշադիմացկուն, առաձգական և միաժամանակ ճիլ

մետաղներից: Շատ բարձր կարծրությունը, առաջացնում է փոփոխության, որն անթույլատրելի է:

Պրակտիկայում օգտագործում են տարբեր պողպատներ,

օրինակ, 5XHM, 5XHB, 5XГM, 4X3BMՓ և այլն: Ամենալավը և

բավականին թանկ հանդիսանում է 5XHM մարկայի պողպատը:

Այդպիսի դրոշմները դիմանում են 5000-20000 հատ

կռանվածքների դրոշման համար, կախված դրոշմների

կոնֆիգուրացիայից, չափերից, պատրաստման որակից և

դրոշման պայմաններից: Որպեսզի բարձրացվի դրոշմների ծառայության ժամկետը,

նրանց պատրաստելու համար անհրաժեշտ է հիմնականում

հետևյալը.

1. Ընտրել պողպատ, որը կբավարարի թվարկված

պահանջներին, 169

2. Հետևել որպեսզի դրոշմի համար նախապատրաստվածքի մետաղը չունենա ոչ մի արատ,

3. Դրոշմի համար նախապատրաստվածքը կռել այնպես,

որպեսզի ստացվի միասեռ կառուցվածք և մեխանիկական

հատկություն,

4. Ջերմային մշակում անցկացնել այնպես, որպեսզի

ստացվի մետաղի որոշակի ստրուկտուրա (կառուցվածք),

կարծրություն և այլ մեխանիկական հատկություններ, 5. Մեխանիկական մշակումը կատարել հատուկ խնամքով,

որպեսզի առվակների մակերեսը լինի հարթ առանց

քերծվածքների, դրա համար առվակները ողորկում են (полируют),

6. Կատարել դրոշմների շահագործման որոշակի խիստ

կարգ,

7. Դրոշմների նորոգման ժամանակ ապահովել նրանց նույն

կայունությունը, ինչպես եղել է նոր դրոշմների մոտ:

4. Մուրճային դրոշմների պատրաստում, նորոգում և շահագործում

Մուրճային դրոշմների համար կիրառում են կռման

նախապատրաստվածքներ խորանարդիկների ձևով: Դրոշման

խորանարդիկները կռում են մուրճերի կամ կռման մամլիչների

վրա: Նրանց կռման առանձնահատկությունը կայանում է

նրանում, որ բոլոր կողմերից նրանք լինեն միատեսակ լավ դեֆորմացված: Կռման ժամանակ պահանջվում է նույնպես

պահպանել ձուլակտորի (слитка) դասավորությունը, որպեսզի

նրա ուղղությունը համընկնի դրոշմի ընդերկայնական առանցքին:

Դա անհրաժեշտ է նրա համար, որ ձուլակտորի առանցքային

զոնան հիմնականում շատ է խցանվում ոչ մետաղական 170

խառնվածքներից, և այն նպատակահարմար է ունենալ դրոշմի կենտրոնում, և ոչ թե ծայրամասերում: Ձուլակտորի առանցքի

ուղղությունը հիմնականում ցույց է տրվում խորանարդիկների

վրա հատուկ դրոշմով (клеймо): Կռումից հետո կատարվում են

թրծաթողում (отжиг), տաքացնում են մինչև 800-900°C և դանդաղ

սառեցում: Թթծաթողումը իջեցնում է կարծրությունը, հանում է ներքին լարումները:

Դրոշմների մեխանիկական մշակումը կատարվում է հետևյալ

հերթականությամբ: Սկզբից գայլիկոնում են կողային անցքերը,

որոնք անհրաժեշտ են դրոշմների տեղափոխման համար, որից

հետո ռանդող հաստոցի վրա ռանդում են անջատատեղերը

(разьема) (հայելին), ստուգիչ անկյունը և պոչամասը, որից հետո

անջատատեղի մակերեսի վրա գծանշում են կանալների ձևը:

Գծանշված տեղերով կատարում են կանալների ֆրեզերումը պատճենահան-ֆրեզերային (капиравально-фрезерных)

հաստոցների վրա: Ակոսների չափերը ստուգում են սկզբից

շաբլոններով (ձևանմուշներով) և կատարում են նախնական

փականագործական մշակումներ, հետո դրոշմները միացնում են,

առվակների մեջ լցնում են կապար (сбинец) կամ սելիտրային

լուծույթ: Ստացված կապարային կամ սելիտրային լուծույթի

կռանվածքները խնամքով չափում են և չափման հիման վրա ճշտում են առվակների չափերը: Եթե առվակները

համապատասխանում են տաք կռանվածքի չափերին, ապա

կատարում են դրոշմի մնացած մասերի մեխանիկական մշակում,

քեցային առվակների երիթային բների ֆրեզերում և այլն: Որից

հետո դրոշմները ենթարկվում են ջերմային մշակման` մխում,

մխամեղմում: Մեծ դրոշմները ջերմային մշակման են ենթարկում

մինչև մեխանիկական մշակումը: Դրոշմների մխումը կատարվում

171

է հետևյալ ձևով` տաքացվում է մինչև 800-870°C և սառեցվում

յուղի մեջ: Իսկ մխամեղմումը կատարվում է 400-500°C

սահմաններում` կախված դրոշմի չափերից և պողպատի

մակնիշից: Մխումը և մխամեղմումը կատարում են այնպես, որպեսզի

մխոցակոթի կարծրությունը լինի մի քանի անգամ քիչ, քան դրոշմի

հայելիներինը: Ջերմային մշակումից հետո դրոշմները

ենթարկվում են վերջնական մեխանիկական մշակման`

փականագործական չափաբերում (доводка), հայելիների հղկում,

առվակների ողորկում (полировка):

Դրոշմների նորոգման հետևանքով վերականգնում են առվակները և մյուս մասերը: Փոքր նորոգումը կարելի է կատարել

տեղում, դրոշմը չհանելով հաստոցի վրայից: Դա կատարում են

այն ժամանակ, երբ նկատում են, որ կռանվածքը դրոշման

ժամանակ թափվել է դրոշմի մեջ, այսինքն վատ է հանվում դրոշմի

միջից, կամ կռանվածքը հանելուց հետո ստացվում է ոչ ճիշտ: Դա

նշանակում է ի հայտ են եկել քերծվածքներ (задиры), փոսիկներ

(забоини), չափից ավելի տաքացումից դրոշմի առանձին դուրս

եկած տեղամասեր: Այդ դեպքում դրոշմի առվակները մաքրում են տեղափոխովի հղկող հարմարանքով, սակայն մաքրումը

կատարում են այնպես, որպեսզի կռանվածքի չափերը չփոխվեն

ավելի, քան թույլտվածքի չափերն են: Բավականին մեծ մշակման

դեպքում, որը ի հայտ է եկել տաքացումից առաջացած ճաքերով,

դրոշմները նորոգում են թակալի (строчка) ճանապարհով,

հետագայում վերականգնելով բոլոր առվակները: Որպեսզի

խուսափվի ժամանակից շուտ դրոշմերի կոտրումը և մաշը և թույլ

չտրվի կռանվածքի խոթան, դրոշման ժամանակ պետք է կատարել

172

որոշակի կանոններ` դրոշմների տեղադրման և նրանց նկատմամբ խնամք:

Հիմնականը նրանցից հետևյալն է`

1. Դրոշմները պետք է լինեն սարքին, այսինքն չպետք է

ունենան անթույլատրելի մաշ, ճաքեր, փոսեր, մակահալվածքներ

(наплывов),

2. Դրոշմումից առաջ դրոշմները պետք է տաքացնել տաք

նախապատրաստվածքներով կամ գազային այրիչներով մինչև

150-200°C ջերմաստիճանում: Չի կարելի թույլատրել տաքացում

մինչև 350-400°C, քանի որ այդ ջերմաստիճանի դեպքում

պողպատի մեխանիկական հատկությունը սկսում է փոփոխվել, 3. Մուրճային դրոշմոցները պետք է լավ ամրացվեն սեպերով,

դրա համար անհրաժեշտ է, որպեսզի ուշադիր հետևվի սեպերի

ամրացմանը,

4. Չի կարելի թույլատրել, որպեսզի դրոշմներին հասցվի ուժեղ

հարվածներ,

5. Պարբերաբար պահանջվում է յուղել դրոշմները

(առվակները) աղային լուծույթով կամ ուրիշ քսանյութերով,

6. Չի կարելի ուժեղ տաքացնել դրոշմների առվակները, քանի որ մետաղի կարծրությունը փոքրանում է տաքացման ժամանակ,

7. Հետևել մուրճի կամ մամլիչի վիճակին` ի հայտ եկած

անսարքությունները վերացնել ժամանակին,

8. Պարբերաբար հետևել դրոշմին, եթե ի հայտ են եկել ճաքեր

օգտագործել բոլոր հնարավոր միջոցները դրանք վերականգնելու

համար: Փոքր ճաքերը կարելի է դրվագել (зачеканить), իսկ

ճմրթված տեղերը մաքրել:

173

5. Դրոշմած կռանվածքներում արատները և նրանց ծագման պատճառները

Մետաղայրուքներ (окалины) և խոռոչներ (раковини)

մետաղայրուքներից: Այդ արատները (дефекты) գոյանում են

տաքացման ժամանակ: Մետաղայրուքները ի հայտ են գալիս ոչ

ճիշտ և ոչ հավասարաչափ և բավականին երկարատև

տաքացման ժամանակ, հիմնականում երբ հրածորանի սուր ջահը կամ բոցամուղը ( форсонка) շփվում է մետաղին և հաճախ չի

հեռացվում խածատումով (травление) կամ կռանվածքների

մաքրման ուրիշ տեսակներով: Հաճախակի մետաղայրուքը

մաքրման ժամանակ հեռացվում է նախապատրաստվածքից,

բայց կռանվածքի մակերեսի վրա մնում են խոռոչներ: Եթե

խոռոչների խորությունը մշակման համար ավելի է թողվածքից

(припуска), ապա մաքուր մեխանիկական մշակումից հետո

դետալի մակերեսին կարող են մնալ խոռոչներ, այդ պատճառով պատրաստի դետալը կարելի է խոթանել: Հետևաբար խոթանից

խուսափելու համար, որը կոչվում է «մետաղայրուք» կամ

«խոռոչներ» անհրաժեշտ է մաքրել նախապատրաստվածքը

մետաղայրուքից մինչև առվակների մեջ տեղադրելը և

կռանվածքը դրոշման ժամանակ բոլոր հնարավոր միջոցներով`

ձեռքի քերիչներով (скрепками), օդային փչումով, գոլորշիով,

մուրճերի թեթև հարվածներով կամ հատուկ սարքավորումով

վերականգնել: Չլրացված (незаполнение): Դա կռանվածքի ոչ լրիվ ձև է,

որը ստացվում է դրոշմի ձևավոր (фигурны) առվակների չլցման

պատճառով: Այդ արատի պատճառը կարող է լինել սխալները

տեխնոլոգիական քարտեզում կամ կտրման արատները` մետաղը

չի հերիքել առվակի լրիվ լրացման համար, ոչ բավարար 174

տաքացում, այսինքն տաքացման ցածր ջերմաստիճան կամ ոչ հավասարաչափ տաքացում երկարությամբ և հատույթով, մուրճի

ընկնող մասերի ոչ բավարար կշիռ կամ մուրճի թույլ հարվածներ: Տեղաշարժ (смещение): Դա կռանվածքի ձևի

աղավաղում է (искажение) (նկ.77ա): Կռանվածքի վերևի մասը,

որը գտնվում է վերևի դրոշմում, տեղաշարժվել է համեմատած

ներքևինի հետ, L մեծությամբ կռանվածքը շեղվել է: Արատի

պատճառը հանդիսանում է դրոշմների ամրացման թուլությունը կամ ուղղորդիչների մաշը:

Ոչ բավարար դրոշմում (недоштамповка): Դա

կռանվածքի չափի մեծացումն է (HФ>Hч) (նկ.77բ): Եթե ըստ

գծագրի պետք է ստանալ բարձրությունը Hч, բայց իրականում

ստացվել է HФ, ապա կռանվածքը ոչ լրիվ է խփված (недотита)`

այսինքն ստացել է թույլ հարվածներ: Պատճառը հանդիսանում է

նախապատրաստվածքի ոչ բավարար տաքացումից, կամ թույլ

հարվածների քիչ քանակից: Ոչ բավարար դրոշմումը հնարավոր է, եթե նախապատրաստվածքը ավելացված է ծավալով ոչ ճիշտ

հաշվարկի և ուրիշ պատճառներով:

175

Բացի թվարկված արատներից, դրոշման կռանվածքներում կարող են լինել ճմլածալեր (зажимы), փոսիկներ (забоины) և այլ

արատներ, որոնք ի հայտ են եկել քեցերի կտրման ժամանակ,

ճմլվածքներ կտրող մամլամատի (пуансон) թեքության դեպքում,

ոչ հավասարաչափ քեցերի կտրման դեպքում կտրրող դրոշմների

ամրացման հետևանքով կամ նրանց մաշի դեպքում, կորացում

(ծռում) դրոշմների մաշի դեպքում:

6. Հիմնական տեղեկություններ դրոշման

տեխնոլոգիայի մշակման մասին

Տաք դրոշման տեխնոլոգիան մշակվում է դարբնոցադրոշման

արտադրամասում նույն ձևով ինչպես ազատ կռման համար,

այսինքն կազմում են կռանվածքի գծագիրը, տեխնիկական

պայմանը, տեխնոլոգիական քարտեզը: Որից հետո մշակում են

դրոշմների և կռանվածքի քեցերի կտրման դրոշմները: Կռանվածքի գծագրերի մշակման ժամանակ թողվածքները

(приписки) և թույլտվածքները (допуски) տեղադրում են

համաձայն ГОСТ 7505-85-ի: Ստանդարտում (միօրինակում)

ընդունված է քաշային և չափային սկզբունք թողվածքների և

թույլտվածքների նկատմամբ, այսինքն ինչքան կռանվածքների

կշիռը և չափերը մեծ են, այնքան մեծ են թողվածքները և

թույլտվածքները: Ստանդարտում հաշվի է առնվում դետալի

մեխանիկական մշակման մաքրությունը, ինչքան բարձր է ճշտության դասը, այնքան մեծ է թողվածքը: Թույլտվածքների

աղյուսակում տեղադրված է կորության (кривизные), անցքերի

էքսցենտրիկության, շեղվածության, քեցերի մեծության

շեղումները:

176

Որպեսզի կռանվածքը լավ հանվի դրոշմից և դրոշման ժամանակ չլռվի վերևի դրոշմի մեջ, կռանվածքի ուղղահայաց

եզրագծում (контура) նախատեսնում են դրոշմային

թեքություններ: Արտաքին մակերեսների համար թեքությունը

վերցվում է 5-7°, ներքին մակերեսների համար` 7-10°:

Տեխնիկական պայմաններում, որը տրվում է կռանվածքի գծագրի վրա, պետք է ցույց տրվի հատուկ պահանջներ, որը կվերաբերվի

ձևի, չափերի, մակերեսների մաքրությանը և կռանվածքի մետաղի

որակին` խոռոչի թույլատրելի խորությունը, որը առաջացել է

մետաղայրուքից, քեցերի մեծությունը, շեղվածքը,

տատանումները, անցքերի էքսցենտրիկությունը

(արտակենտրոնականությունը), կռանվածքի ջերմային մշակումը,

մաքրման միջոցը, մետաղի մակնիշի փոփոխությունը և այլն:

Կռանվածքների տեխնիկական գծագրերում մշակում են տեխնոլոգիական քարտեզ, որտեղ ցույց է տրվում դրոշման

օպերացիաները և անցումները, սարքավորումները, դրոշմները,

ժամանակի նորման և ուրիշ տվյալներ, որը հնարավորություն է

տալիս պատրաստելու որակյալ կռանվածքներ: Դրոշման

օպերացիաները և անցումները նշանակում են կախված

կռանվածքի կոնֆիգուրացիայից, չափերից և կշռից, ինչպես նաև

տվյալ արտադրամասի հնարավորություններից: Հաճախ կռանվածքի չափերը, մուրճի կամ մամլիչի

հզորությունը թույլ չի տալիս դրոշմել մեկ դրոշմոցում, այդ դեպքում

դրոշման անցումները բաժանում են երկու դրոշմների վրա և

հետևաբար երկու մուրճերի կամ մամլիչների վրա: Առաջինում

կատարում են նախապատրաստվածքային անցումներ,

հաջորդում` վերջնական: Ներկայումս խոշոր կռանվածքները

դրոշմում են մասերով կամ բաժանմունքներով` մի դրոշմոցով

177

դրոշմում են կռանվածքի առաջին կեսը, երկրորդով` երկրորդ կեսը:

Հարցեր և առաջադրանքներ

1. Ինչու՞մն է կայանում տաք դրոշման էությունը և կատարման

եղանակները:

2. Ինչպե՞ս է կատարվում դրոշմների կռանվածքների (քեցերի) եզրակտրումը:

3. Ինչու՞մն է կայանում դրոշմների աշխատանքը մուրճերի վրա

դրոշման ժամանակ:

4. Ի՞նչ եղանակներով է մեծացվում դրոշմների ծառայության

ժամկետը:

5. Ինչպե՞ս է կատարվում դրոշմների պատրաստումը, նորոգումը

և շահագործումը:

6. Որպեսզի խուսափվի ժամանակից շուտ դրոշմների կոտրումը և մաշը և թույլ չտրվի կռանվածքի խոթանում, ինչպիսի՞

կանոնների պետք է հետևել:

7. Որո՞նք դրոշման կռանվածքների արատները և նրանց

ծագման պատճառները:

8. Դրոշման տեխնոլոգիայի մշակման մասին

ինչպիսի՞տեղեկություններ պետք է իմանալ:

178

ԳԼՈՒԽ VI ԳՈՒՆԱՎՈՐ ՄԵՏԱՂՆԵՐԻ ԿՌՈՒՄԸ

1. Գունավոր մետաղների համաձուլվածքներ, որոնք

մշակվում են կռելով և դրոշմամբ:

Գունավոր մետաղների համաձուլվածքները գտել են լայն

կիրառություն մեքենաշինության և սարքաշինության բոլոր բնագավառներում: Ջրմուղային արմատուրե դետալներ,

գազամուղային ծորակների կորպուսներ, կափույրներ (вентилей),

պոմպեր, միջուկային էներգետիկայի ռեակտորների դետալներ և

մեխանիզմների հանգույցներ, որոնք աշխատում են ծովային

ջրերում, ամրանային սարքեր և բարձր ճնշման տեղակայանքներ,

մալուխային (кабельные) ու կոնտակտային ծայրակալներ և

էլեկտրասարքավորումներ և ուրիշ պատասխանատու դետալներ`

այս բոլորը պատրաստում են պղնձե, ալյումինե և տիտանային հիմքերով գունավոր համաձուլվածքներից կռումով և դրոշմամբ: 2. Գունավոր համաձուլվածքների պլաստիկությունը:

Գունավոր համաձուլվածքների կռումը և դրոշմումը

իրագործվում է կռման և դրոշման մուրճերի և մամլիչների վրա,

օգտագործելով համապատասխան հիմնական և օժանդակ

դարբնոցային գործիքներ: Գունավոր համաձուլվածքների կռման

և դրոշման տեխնոլոգիան համանման է տարբեր պողպատների ճնշման տակ մշակման տեխնոլոգիային: Սակայն

համաձուլվածքների մշակման տեխնոլոգիան ունի մի քանի

առանձնահատկություններ, որոնք պետք է հաշվի առնել:

Գունավոր համաձուլվածքների տաքացման ջերմաստիճանը

ցածր է համեմատած պողպատյա նախապատրաստվածքների 179

ջերմաստիճանից: Նախապատրաստվածքների կռման ջերմաստիճանների միջակայքը հետևյալն է՝ բրոնզներ - 900-

800°C, արույրներ - 750-720°C, ալյումինե համաձուլվածքներ - 480-

380°C, մագնիսական համաձուլվածքներ - 420-300°C, տիտանային

համաձուլվածքներ - 1100-850°C:

Բրոնզից և արույրից նախապատրաստվածքների տաքացումը

կարելի է կատարել նույն տաքացման վառարաններում, ինչպես

պողպատյա նախապատրաստվածքների ժամանակ: Ալյումինե և

մագնիսական համաձուլվածքները կռումից և դրոշմումից առաջ տաքացնում են էլեկտրական տաքացման դիմադրության

վառարաններում: Մագնիսական համաձուլվածքների տաքացման

ժամանակ վառարանի բանվորական տարածությունում չպետք է

լինեն մետաղայրուքներից երկաթյա նստվածքներ, որպեսզի

խուսափենք պայթյունից, պետք է բոլորովին բացառվի

վառարանում մագնիսական փոշիների առկայությունը:

Տիտանային համաձուլվածքներից

նախապատրաստվածքների կռման և սառեցման համար անհրաժեշտ է հերմետիկ փակ տարածությունում լցվի իներտ գազ

կամ լինի վակուում: Որպես օրինակ սխեմատիկ ցույց է տրված

նկ.78-ում:

180

Կռումը կատարվում է չեզոք գազի (արգոնի) միջավայրում, որը տեղադրվում է նույն հերմետիկ տարածությունում, որտեղ

տեղավորվում է նաև մամլիչի զարկանը և կռանվածքը:

Կռման և դրոշման ժամանակ գունավոր

համաձուլվածքների պլաստիկությունը տարբերվում է

պողպատների պլաստիկությունից և մեծ աստիճանով կախված է

ջերմաստիճանի ընտրությունից, դեֆորմացիայի արագությունից,

ինչպես նաև դեֆորմացիայի սխեմայից: Գունավոր համաձուլվածքների կռման ժամանակ

օգտագործվում են կտրող զարկաններ, սեղմիչներ և ուրիշ

խնամքով տաքացված տակդիրային գործիքներ, որոնց

օգնությամբ հնարավոր է ստեղծել մետաղի սեղմում բոլոր

կողմերից, պլաստիկությունը բարձրացնելու համար:

Քանի որ գունավոր համաձուլվածքները ունեն կռման

սահմաններում ցածր ջերմաստիճան, դրա համար ալյումինե

մագնիսական համաձուլվածքներով փոքր դետալների դրոշման համար, ինչպես նաև արույրների համար օգտագործում են

ֆրիկցիոն մամլիչներ, որոնք ընդունակ են մի հարվածով, բարձր

արագությամբ իրագործել դրոշմումը:

Միջին և խոշոր կռանվածքների դեպքում ալյումինի,

մագնեզիումի և տիտանի համաձուլվածքներում օգտագործում են

տաքացված զարկաններ և տակդիրային գործիքներ մինչև 200-

250°C ջերմությամբ:

3. Գունավոր համաձուլվածքների տաքացման

առանձնահատկությունները:

Գունավոր համաձուլվածքների նյութերը դարբնոցային

արտադրամասում լինում են ձուլակտորների (слитков), 181

նախապատրաստվածքների, ձուլակտորային կռանվածքների կամ մամլված ձողիկների տեսքերով:

Տաքացումից առաջ ձուլակտորների և մամլված ձողիկների

մակերեսների արատները հեռացնում են կտրելով և մաքրելով,

իսկ եթե պահանջվում է մաքրել ամբողջ մակերեսը, ապա

մշակումը կատարում են խառատային հաստոցների վրա:

Մամլված ձողիկների կտրատումը մասերի կատարվում է

ժապավենային և սկավառակային սղոցներով: Նիկելային և պղնձանիկելային համաձուլվածքները կռումից և

դրոշմումից առաջ տաքացվում են վառարանում: Սառը

ձուլակտորներից նախապատրաստվածքները պետք է

տաքացվեն 700°-ից ոչ բարձր ջերմաստիճանում, իսկ

կրեմնիումային- մարգանցովային բրոնզների տաքացումը չպետք

է գերազանցի 550°-ը: Կռումից առաջ գունավոր

համաձուլվածքների նախապատրաստվածքների տաքացման

արագությունը կախված է նախապատրաստվածքի

հաստությունից կամ տրամագծից:

Աղյուսակ 8-ում ցույց է տրված գունավոր

նախապատրաստվածքների տաքացման և պահման տևողույունները վառարանում:

Գունավոր մետաղների նախապատրաստվածների տաքացումը և տևողությունը վառարանում

Աղյուսակ 8

182

Համաձուլ

վածքի

տիպը

Տաքացման Ժամանակ, րոպե , նախապատրաստվածքի միջին հաստության կամ տրամագծի դեպքում, մմ

25

50

75

100

125

150

175

200

225

250

275

300

350

400

500

БРАЖ-9-4

Նստեցման պահման ջերմաստիճանը

5 5 5 10

10

10

10

10

10

10

15

15

15

20

25

Մինչև կռման տաքացման ջերմաստիճանը

10

15

25

25

30

30

35

45

50

50

50

55

60

60

70

Կռման ժամանակ ջերմաստիճանի պահելը

5 10

10

10

15

15

15

20

20

25

25

25

30

35

40

Ճնշման կշիռը

20

30

40

45

50

55

60

75

80

85

90

95

105

115

135

Л90,Л62

Տաքացում մինչև կռման ջերմաստիճանը

10

15

20

25

25

30

30

35

40

50

60

75

90

100

120

ЛС59-1

Կռման ժամանակ ջերմաստիճանիպահելը

- - - - - 10

10

20

25

30

30

35

35

40

40

Ճնշման կշիռը

20

15

20

25

25

40

40

55

65

80

90

110

125

140

160

183

Ալյումինե համաձուլվածքներից նախապատրաստվածքների տաքացման ջերմաստիճանի տևողությունը մեծ է քան արույրի և

բրոնզի համաձուլվածքներինը և հիմնականում կախված է

նախածատրաստվածքի հաստությունիցկամ տրամագծից:

Ալյումինե համաձուլվածքներից նախապատրաստվածքների

մոտավոր տաքացման ժամանակը 500°C-ի դեպքում.

Տրամագիծը, մմ 20-30

31-50

51-80

81-100

101-120

Նախապատրաստվածքի

տաքացման ժամանակը

35-

45

45-

60

60-

80

80-

100

100-

120

4. ԳՈՒՆԱՎՈՐ ՀԱՄԱՁՈՒԼՎԱԾՔՆԵՐԻ ԿՌՄԱՆ և

ԾԱՎԱԼԱՅԻՆ ԴՐՈՇՄԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ

Գունավոր համաձուլվածքների կռումը իրագործվում է մուրճի թեթև և հավասարաչափ հարվածներով: Կռումը տարվում է

հիմնականում կտրող զարկաններով, որոնք ապահովում են լավ

ձգում և ամբողջ երկարությամբ մետաղի հավասարաչափ

դեֆորմացիա:

Որպեսզի փոքրացվի նախապատրաստվածքի ընդլայնական

դեֆորմացիան և նրա հետ լարման լրացուցիչ ձգման ի հայտ գալու

հնարավորությունը, անհրաժեշտ է ստեղծել կողային լարում տակդիրային գործիքների կոշտ պատերով, որպեսզի հենց սկզբից

զարկանի առաջին հարվածով համաձուլվածքը ստանա հենարան

համաձայն նկ. 79-ի:

Ալյումինե համաձուլվածքների կռման ջերմային ռեժիմը խիստ

ստուգվում է:

184

Կախված օգտագործվող սարքավորումից նախատեսվում է հետևյալը` մուրճի տակ տաքացված նախապատրաստվածքի

դրոշման դեպքում, մետաղի հոսքի արագությունը վերևի դրոշմում

համարյա երկու անգամ ավել է, քան դրոշմի ներքևի մասում:

Տիտանային համաձուլվածքները ճնշման տակ տաք մշակումից

առաջ տաքացնում են բարձր ջերմաստիճանային էլեկտրական

վառարաններում, որը ապահովում է նախապատրաստվածքի

տաքացման մեծ արագություն: Վառարանի հատակը պետք է լինի առանց խարամի (шлака) և մետաղայրուքի, որոնք տիտանի մեծ

ակտիվության շնորհիվ կմտնեն քիմիական ռեակցիայի մեջ:

Տիտանային համաձուլվածքներից

նախապատրաստվածքների վառարանում պահպանման

ժամանակը չպետք է լինի ավելի թույլադրելուց, որը բերված է

ներքևում:

Նախապատրաստվածքի

տրամագիծը,մմ

350-

260

250-

200

190-

150

140-

75

70-

50

45-

30

Տաքացման ընդհանուր ժամանակը, ժ

4 3 2,5 2 1,5 1

Վառարանի բանվորական խուցում ջերմաստիճանը

կարգավորում են ստացիոնար ջերմոզույգով, քանի որ

ջերմաստիճանի տաքացումը չպետք է լինի ± 20°C-ից ավելի:

Ջերմաստիճանային կռման սահմանը մի քանի դեֆորմացվող տիտանային համաձուլվածքների համար բերված է աղյուսակ 9-

ում:

Տիտանային համաձուլվածքների կռման և դրոշման

երաշխավորված ջերմաստիճանների միջակայքերը

Աղյուսակ9

185

Համա

ձուլվ

ածք

ի

մակն

իշը

Միջ

ակա

յքի

սահմ

անը

Ջերմաստիճանը, °C

Կռում Դրոշմում

Ձուլակտոր

Նախնական դեֆորմացվող նախապատր

աստ վածք

Ծանր կռանված

քներ

Թեթև նախապատրաստվա

ծքներ (մինչև 3կգ կշռով)

BT3

Սկիզբը 1050 1050 1000

Վերջը 850 850

BT3-1

Սկիզբը

1050 1050 1100

Վերջը 850 850

BT8

Սկիզբը

1100

1100 1050

Վերջը

900 850 850

Հարցեր և առաջադրանքներ

1. Հիմնականում ո՞ր գունավոր համաձուլվածքներից են կռումով և

դրոշմումով դետալներ պատրաստում: 2. Ինչպիսի՞ դետալներ են պատրաստում գունավոր

համաձուլվածքներից:

3. Ի՞նչ առանձնահատկություններ ունեն գունավոր համաձուլվածքները պողպատի նկատմամբ:

4. Ինչո՞վ է տարբերվում գունավոր համաձուլվածքների

պլաստիկությունը համեմատած պողպատների հետ: 5. Որո՞նք են գունավոր համաձուլվածքների տաքացման

առանձնահատկությունները:

6. Որո՞նք են գունավոր համաձուլվածքների կռման և ծավալային դրոշման առանձնահատկությունները:

186

ԳԼՈՒԽVII ԴԱՐԲՆՈՑԱՅԻՆ ԱՐՏԱԴՐՈՒԹՅԱՆ ՄԵՔԵՆԱՅԱՑՈՒՄ և

ԱՎՏՈՄԱՏԱՑՈՒՄ

1. Հիմնական հասկացողություն արտադրության մեքենայացման և ավտոմատացման:

Մեքենայացում կոչվում է մեխանիզմների, մեքենաների և

սարքերի օգտագործումը արտադրությունում: Մեքենայացման

հիմնական նպատակը ձեռքի աշխատանքի փոխարինումն է

մեխանիկականով, որը պայման և հնարավորություն է ստեղծում

աշխատանքի արտադրողականության բարձրացման,

պատրաստվող դետալի որակի բարձրացման և նյութի տնտեսման

համար:

Ներկայումս դարբնոցային արտադրամասերը սարքավորված են բլոկներով, բազմաճախարակներով, ամբարձիչներով

(кранами), ամբարձիչ-բլոկներով, վերելակներով (подъемники),

շրջադարձվող սլաքներով (стрелами), միառելսներով

(монорельсами), ինքնաբռման (самозахватывающий)

աքցաններով, վերամբարձ դարձիչներով (кантаватели): Բոլոր այս

մեխանիզմները, ինչպես նաև մուրճեր, մամլիչներ, մկրատներ,

գրտնակներ (вальцы), սառնալինգեր (холодноломы) և օդափոխիչները (винтилеторы) լայնորեն օգտագործվում են

ժամանակակից դարբնոցային արտադրամասերում:

Բոլոր մեքենաները և մեխանիզմները ըստ օգտագործման

բաժանվում են երկու խմբերի` ունիվերսալ և հատուկ:

Ունիվերսալները դրանք այն մեքենաներն ու մեխանիզմներն են,

որոնք կարելի է օգտագործել տարբեր աշխատանքների և

օպերացիաների համար, օրինակ ազատ կռման մուրճերը,

187

մանիպուլյատորները, դարձիչները, հոլովաուղիները (рольгенги), փոխարկիչները (транспортеры), բեռման հարմարանքները,

վառարանների մոտի հրիչները (талкатели): Այդ բոլորը

ունիվերսալ մեքենաներ և մեխանիզմներ են, քանի որ դրանք

կարելի է օգտագործել տարբեր կռանվածքների տաքացման և

կռման ժամանակ: Հատուկ կոչվում են այն մեքենաները և մեխանիզմները, որոնք

նշանակված են ինչ որ որոշակի կռանվածքների կամ կռման որոշակի աշխատանքներ կատարելու համար: Օրինակ գլալայման

հարմարանքներ, որոնք հատուկ են, այսինքն նրանք պիտանի են

միայն օղակային կռանվածքների կռման համար: Ավտոմատացումը հանդիսանում է բարդ ձև մեքենայական

արտադրության զարգացման համար: Այն թույլ է տալիս

իրագործել արտադրական պրոցեսի ղեկավարումը մարդու ոչ

անմիջական մասնակցությամբ: Ավտոմատացման միջոցով

բարձրանում է աշխատանքի արտադրողականությունը և նպաստում է արտադրանքի որակի և ճշտության բարձրացմանը:

Համարյա բոլոր հիմնական և օժանդակ օպերացիաների ավտոմատացումը կոչվում է կոմպլեքսային ավտոմատացում:

Համաձայն տեխնոլոգիական ընթացքի, տեղադրված բեռման,

ուղղորդման և այլ օժանդակ մեխանիզմների համատեղ աշխատանքը ներկայացնում է ավտոմատ գիծ:

Եթե որոշ օպերացիաներ դեռ չի կարելի ավտոմատացնել և այն

կատարվում է բանվորի միջոցով, այդ գիծը կոչվում է կիսաավտոմատ:

188

2. Հիդրավլիկական հարմարանքներ Հիդրավլիկական հարմարանքները կարող են ստեղծել և

հաղորդել մեծ ուժ, որը օգտագործվում է հիդրավլիկական

մամլիչներում: Ջրի, յուղի էներգիան օգտագործում են նույնպես

ուրիշ տարբեր մեխանիզմներում: Օրինակ`

մանուպուլյատորներին, ամբարձիչներին, ինչպես նաև ուրիշ

մեխանիզմներին և ավտոմատներին շարժում հաղորդելու

համար: Դրա համար օգտագործվում է պոմպ և համապատասխան կատարող մեխանիզմներ, բաշխիչ և

կարգավորող հարմարանքներ. գլաններ մխոցների հետ միասին,

փականներ, ծորակներ, մղակներ (зоготники), դրոսելներ և

կուտակիչներ:

3. Պնևմատիկ (օդաճնշական) հարմարանքներ:

Պնևմատիկ հարմարանքների գործողության սկզբունքը հիմնված է արտադրամասի ցանցից 2-5 մթն (атмосфера)

ճնշմամբ սեղմված օդի օգտագործումով: Սեղմված օդը

օգտագործվում է դարբնոցային տարբեր մեքենաներում և

մեխանիզմներում, քանի որ նա ունի մի շարք հատկություններ` 1)

ինչպես էներգատար նա լավ է աշխատում ցածր և բարձր

ջերմաստիճաններում, 2) թույլ է տալիս իրագործել

մեխանիզմների սահուն միացումը առանց լրացուցիչ

հարմարանքների, 3) չի ստեղծում վտանգավորություն դժվար հասանելի, խոնավ և կեղտոտ տեղերում աշխատելու համար և

այլն, 4) կարող է հաղորդել մեծ ուժ:

Յուրաքանչյուր պնևմատիկ սարքավորման հիմնական

մասերը կամ շարժաբերը հանդիսանում է գլանը, մխոցը և

համապատասխան կարգավորող և բաշխող ծորակները: 189

Բարդ կիսաավտոմատ հարմարանքներում հանդիպում են և ուրիշ ղեկավարման էլեմենտներ` փականներ, մղակներ և այլն:

Բանվորական գլանում մխոցի ձողիկը զարգացնում է

համապատասխան ուժ, որը հիմնականում կախված է ցանցում

սեղմված օդի ճնշումից և մխոցի մակերեսից: Հաշվարկման

ժամանակ անհրաժեշտ է ուշադրություն դարձնել շփման

կորուստը խտացման հարմարանքներում:

Սակայն պայմանական հաշվարկ կարելի է կատարել հետյալ բանաձևով.

P=p•E=P • πd2

4

Որտեղ P- մխոցի կողմից զարգացած ուժն է, կգ,

p – սեղմված օդի ավելցուկային (избыточный) ճնշումն է, կգ/սմ2

E – մխոցի մակերեսն է, սմ2

d – գլանի տրամագիծն է, սմ

Օրինակ պահանջվում է մխոցի վրա ստանալ հրման ուժը` P=100կգ: Որոշենք ինչպիսի տրամագիծ պետք է ունենա գլանը

(d), եթե օդը արտադրամասի ցանցում ունի ճնշում P=4կգ/սմ2

P=p• 𝜋𝜋𝑑𝑑2

4, d2= 4𝑃𝑃

𝑝𝑝𝜋𝜋, d=� 4𝑃𝑃

3,14•𝑝𝑝=�4•100

3,14•4=56մմ

Հաշվի առնելով շփումը և ուրիշ կորուստները վերցնում ենք

d=60մմ:

4. Տաքացման և կռման ժամանակ օգտագործվող

մեխանիկական հարմարանքների օրինակներ:

Մետաղների տաքացման և կռման համար պետք է

մեխանիզացվեն վառարանի խփանակների (заслонки) բացումը և

190

փակումը, նախապատրաստվածքի տեղադրումը վառարանի մեջ, նրանց դասավորումը, դարձումը և շրջումը` հատակին

հավասարաչափ տաքանալու համար, վառարանից դուրս

հանումը, մատուցումը մուրճին կամ մամլիչին, կռանվածքի

շարժումը և շրջումը կռման ընթացքում:

Մեքենայական կռման ժամանակ կռանվածքները, մինչև 15-

20կգ քաշով, երբ փոքր վառարանի մեջ բեռնվում են ձողիկներով

օգտագործում են մեխանիզմներ, որոնք քիչ կնպաստեն արտադրողականության բարձրացմանը և բանվորի

աշխատանքի թեթևացմանը: Դրա համար հիմնականում

պահանջվում է միայն թեթև շրջվող սլաք (стрела), պնևմատիկ

(օդաճնշական) բարձրացնող, կամ միառելս (монорельс)

շարժական կեռիկով ճախարակ` «ճանկ», (кошка) կամ շղթա

աքցանային բռնիչով:

Ավելի մեծ կռանվածքների (մինչև 60կգ կշռով) տաքացման և

կռման համար նպատակահարմար է օգտագործել ամբարձիչ-հենարաններ (кран-балок), պտտովի սլաքներ վերելակներով,

ինքնաբռնիչ աքցաններ և նույնիսկ թեթև մանուպուլյատորներ:

Ավելի մեծ կռանվածքների համար նպատակահարմար է

ցանկացած մեխանիկական սարքավորում, որը կհեշտացնի

դարբնի աշխատանքը: Նկարագրենք նրանցից մի քանիսին,

որոնք օգտագործում են մուրճի կամ մամլիչի մոտ: Խփանակերի

բարձրացման համար ժամանակակից վառարանների

կոնստրուկցիաներում նախատեսված են հատուկ պնևմատիկական, էլեկտրական, հիդրավլիկական կամ լծակային

(рычажной) սարքավորումներ: Եթե դրանցից չկա, ապա

խփանակին հարմարեցնել օրինակ ծանրոցով բլոկային

մեխանիզմ, ինչպես ցույց է տրված նկ. 79ա-ում:

191

Բոլոր այդպիսի մեխանիզմների աշխատանքի սկզբունքը

համարյա նմանատիպ է` խփանակը (заслонка) բարձրացվում է

բլոկով կամ շղթայավոր աստղանիվով: Ցույց տրված օրինակում

ճոպանը կամ շղթան ձգում է բեռը պնևմատիկ հարմարանքի

միջոցով (նկ.79բ), իսկ էլեկտրական մեխանիզմում

էլեկտրաշարժիչը պտտում է թմբուկը կամ հոլովակը և նրանց վրա

փաթաթում պողպատապարանը (трос) (նկ.79գ):

Մեծ նախապատրաստվածքները կամ ձուլածոները բեռնում են

վառարաններում տարբեր կոնստրուկցիաների ինքնաբեռնիչ աքցաններով, որոնք տեղադրված են վառարանի մոտ և

աշխատում են կամրջային ամբարձիչներով, ամբարձիչ-

հեծաններով կամ հատուկ վերելակներով (подъемники): Այդ

օպերացիան շատ դարբնոցային արտադրամասերում

կատարվում է հատուկ բեռման մեքենաների, այսպես կոչված

“шаржир машинами” կամ մանուպուլյատորների օգնությամբ:

Шаржир машина- դա մեքենավարի կողմից բեռման սայլակ է, որը

ունի երկար կնճիթ (хобот)` վերջում աքցանային բռնիչով: Կնճիթը կարող է պտտվել իր առանցքի շուրջը, իջնել հատակին և

192

բարձրանալ վերև, պտտվել որոշակի անկյան տակ, բռնիչով սեղմել և բարձրացնել նախապատրաստվածքը: Սայլակը կարող է

շարժվել առաջ և հետ, այսինքն կնճիթը մտցնել վառարանի մեջ և

արտադրամասով շարժվել: “Шаржир машинами”

բեռնունակությունը 10տոննան չի անցնում:

Նախապատրաստվածքը հատակին դարձնելու և շրջելու

համար օգտագործում են նույն բեռման սայլակները և

մանիպուլյատորները, եթե նրանք չկան, կարելի է հատուկ սարքավորում պատրաստել, պնևմատիկ գլանով և մխոցով (նկ.

80):

Ձուլվածքները և նախապատրաստվածքները վառարանի մեջ

բեռման համար, նրանց շրջում են այնտեղ: Վառարանից դուրս

բերումը, մատուցումը մեքենայի զարկանին նպատակահարմար է

կատարել մանուպուլյատորներով: Ըստ սկզբունքի

մանիպուլյատորների մեխանիզմների աշխատանքը ունի մի քանի

նմանություն համեմատած բեռման մեքենաներին: Նկ. 81-ում բերված է հզոր կռման մանիպուլյատորի ընդհանուր տեսքը 30տ

բեռնաբարձմամբ (грузоподемность), նա ունի աքցանային կնճիթ

193

(клещевой хобьт), բայց ավելի կարճ, քան “шаржир машинами” մեքենային է: Կնճիթը կարող է պտտվել, իջնել, բարձրանալ:

Մանիպուլյատորը տեղադրվում է ռելսների վրա, կարող է

շարժվել առաջ և հետ: Առանց ռելսների մանիպուլյատորը

պնևմատիկական դողերով է և ավելի շարժունակ է, նա կարող է

շարժվել տարբեր կողմերով և շրջադարձով: Սակայն սրանց

պատրաստում են փոքր բեռնունակությամբ: Օգտագործում են

հաճախ ավելի հասարակ մանիպուլյատորներ մնայուն (стационар), այսինքն անիվներով չշարժվող, բայց շրջադարձվող:

Նկ.82-ում ցույց է տրված շատ տարածված 2տ

բեռնունակությամբ դարբնոցային մանիպուլյատորի սխեման:

Նա մոնտաժվում է եռակցված հենոցին (станина) (4) և ունի

մեխանիզմ ռելսների վրա շարժվելու համար, կնճիթ՝ պտտման,

ճոճման և աքցանային ղեկավարմամբ: Շարժումը ռելսների վրա

194

իրագործվում է անիվներով (1) էլեկտրոշարժիչից, որը իր հոսանքը ստանում է արտադրամասի ցանցից: Նրա շարժման

արագությունը մինչև 40մ/րոպե է: Աքցանների ղեկավարումը

տեղի է ունենում հիդրավլիկական մեխանիզմի (2) օգնությամբ:

Հիդրավլիկական մխոցի զարգացման ուժը 10տ է, կնճիթի (5)

պտույտների քանակը 19 է մի րոպեում, որը իրագործվում է

շարժիչի (3) պլանետար ռեդուկտորի և մի զույգ ատամնանիվների

միջոցով: Նրանցից մեկը նստած է կնճիթի վրա: Պլանետարային ռեդուկտորը թույլ է տալիս կռանվածքի

վառման ժամանակ պաշտպանելու կնճիթի պտտման մեխանիզմը

ծանրաբեռնվածությունից: Կնճիթի ճոճումը, բարձրացումը և

իջեցումը որոշ անկյան տակ կատարվում է ճախարակներով (7,8)

և զսպանակավոր կախոցով (6), շարժումը հաղորդվելով

էլեկտրոշարժիչով (10) և ռեդուկտորով (9):

Զսպանակավոր հարվածամեղմիչը (буфер) (11) կռման

ժամանակ ընդունում է հարվածները և ցնցումները: Օգտագործելով այսպիսի մանիպուլյատոր դարբնոցային

արտադրամասում հնարավորություն է տրվում կատարել մի շարք

կռման աշխատանքներ չորս աշխատողով՝ յոթի փոխարեն, այս

դեպքում աշխատանքի արտադրողականությունը բարձրանում է

1,5 անգամ:

Նկ. 82-ում ցույց է տրված տակդիրային (подкладных)

դրոշմներում օղակների

195

ծակման և կռման ժամանակ շուռ տալու հարմարանք: Երբ

պահանջվում է շրջել տակդիրային օղակը (2), որը դրված է մուրճի

(1) ներքևի զարկանի վրա, նրան արագ միացնում են ձգաձողերով

կամ պարաններով (3) մուրճի վերևի զարկանին (4): Երբ թակը բարձրանում է վերև օղակը բարձրանում է և նրան այդ ժամանակ

շուռ է տրվում տված մասով դեպի վերև և նորից տեղադրվում

ներքևի զարկանին: Որից հետո ձգաձողը հանում են և

շարունակում են կռումը:

Նկ. 84-ում ցույց է տրված կտրման ժամանակ ծանր կացինի

(топор) մատուցման

196

և դուրս հանման հարմարանքը, որը մոնտաժվում է

հիդրավլիկական մամլիչի վրա: Կացինը (2) ունի հավասարակշիռ

(3), որը կախված է միառելսից (5) հոլովակային սայլակի (3)

միջոցով: Միառելսի մի վերջավորությունը հոդակապով կապված

է վերևի զարկանին, իսկ մյուսը շղթայի (6) օգնությամբ

ճախարակով (7) և պարանով, հատուկ հիդրավլիկական գլանի (8)

սուղուկի (плунжером) հետ տեղադրված է մամլիչի վերևում: Որպեսզի միառելսը վերցնի դարակից կացինը (со стелажа) (1),

դարբինը պետք է շուռ տա ջրի ծորակի բռնակը: Ջուրը ճնշման

տակ, ազդելով սողուկի վրա, բարձրացնում է նրան վերև, ճոպանը

երկարում է, միառելսը իջնում է դեպի դարակը և կեռով (крюком)

կառչում է կացինին: Մամլիչի զարկանի բարձրացման ժամանակ

տեղի է ունենում կացինի բարձրացումը: Դարբինից պահանջվում

է միայն տեղաշարժել նրան հորիզոնական կտրման տեղը: Զարկանը իջեցնելու ժամանակ տեղի է ունենում կտրում, իսկ

զարկանի հետագա բարձրացման դեպքում դուրս է գալիս

կտրման տեղից, և եթե պետք է հիդրավլիկական ամբարձիչի

197

շրջադարձի միջոցով իջնում է դարակի վրա: Դարբնոցային արտադրամասում տեղադրման զարկանների փոխման, մուրճի

թակի համար հարմարանքներ փոխարեն օգտագործվում են նաև

ուրիշ գործիքներ:

5. Հիմնական էլեմենտներ, ավտոմատ կարգավորման

և ղեկավարման համար

Ցանկացած ավտոմատում կամ ավտոմատացված

կառուցվածքում, որոնք օգտագործվում են մետաղամշակման

արդյունաբերությունում, ունեն մեխանիկական հանգույցներ և

դետալներ` ծակներ, բազմաօղակավոր մեխանիզմներ, բռունցքեր,

պատճենիչներ (копири), տարբեր մեխանիկական շարժաբերեր և

բեռնավորման հարմարանքներ: Լայնորեն օգտագործվում են

հիդրավլիկական, օդաճնշական (պնևմատիկ) և հիմնականում

ավտոմատացման էլեկտրական միջոցներ: Հիդրավլիկական և օդաճնշական միջոցները շատ հուսալի են աշխատանքում, բայց

խոշոր են:

Էլեկտրականը թույլ է տալիս ավտոմատացնել ցանկացած

մեքենայի բարդ համակարգը, որը կարելի է հսկել նույնիսկ մեծ

հեռավորությամբ: Առանձին մեխանիկական, օդաճնշական և

հիդրավլիկական, էլեկտրական և էլեկտրոնային, նույնիսկ

ռադիոակտիվ սարքերը, որոնք օգտագործվում են ավտոմատ

համակարգում, բարդ չեն իրենց կառոցվածքով և հանդիսանում են ավտոմատի էլեմենտներ:

Օգտագործելով այդ առանձին տարրերը (էլեմենտները),

հնարավոր է իրագործել տարբեր ձևերի ավտոմատ կարգավորում

և մեքենաների, մեխանիզմների, ագրեգատների, նույնիսկ ամբողջ

արտադրամասերի և գործարանի ղեկավարում: 198

Ընդունենք, որ ունենք վառարան նախապատրաստվածքը տաքացնելու համար: Ձեռքով կարգավորման ժամանակ

տաքացման ջերմաստիճանի կարգավորումը կարելի է

ներկայացնել գծապատկերով (սխեմայով), որը ցույց է տրված նկ.

85 ա-ում, ավտոմատ կարգավորման ժամանակ գծապատկետրը

կլինի ուրիշ (նկ.85 բ), մարդու փոխարեն այստեղ գոյություն ունի շարժաբեր:

Շարժաբերը կարող է լինել էլեկտրական, պնևմատիկական

(օդանշական), հիդրավլիկական: Կարգավորող օրգան կոչվում է այն հարմարանքը, որը

անմիջականորեն ազդում է ընթացքի վրա, որը ի հայտ է գալիս

ագրետատում: Որպես կարգավորող օրգաններ են հանդիսանում փականակները (затверы), խփանակները (заслонки),

փականները (клапаны), ծորակները (краны), մշակները

(золотники) և այլն: Տվիչները (датчики) զգայուն սարքեր են, որոնք

նախատեսված են ինչ որ մեծության չափման համար (չափեր,

հոսանք, լարում, էլեկտրոդիմադրություն, ճնշում, ջերաստիճան և

այլն):

199

6. Ավտոմատացման էլեկտրական միջոցներ

Էլեկտրաավտոմատիկայում օգտագործվում են ավտոմատ

ղեկավարման սկզբունքներ` ճանապարհային, արագության,

ծանրաբեռնվածության, ջերմաստիճանի, որոնք իրագործվում են

օգտագործելով տարբեր սխեմաներ, սարքեր և ապարատներ,

օրինակ` ճանապարհի վերջնային անջանիչներ, ժամանակի ռելե,

մաքսիմում հոսանքի ռելե, պոտենցոմետր և այլն:

7. Ավտոմատացման պնևմատիկ միջոցներ

Էլեկտրականությունից հետո լայնորեն օգտագործվում է

պնևմատիկ ավտոմատ հարմարանքները: Պնևմատիկ շարժաբերերը անպայման ունեն պնևմատիկ գլան և

համապատասխան օդաբաշխիչ հարմարանքներ` ծորակներ,

փականներ, մղակներ, դրոսելներ և այլն: Միայն ավտոմատացման

համար այդ սարքավորումները պետք է լինեն կատարյալ

կոմպակտ, քանի որ նրանք աշխատում են առանց մարդու

մասնակցությամբ:

8. Դարբնոցային արտադրամասում ավտոմատացման

օրինակներ

1. Նախապատրաստվածքների տաքացման ավտոմատացում: Ամենից հասարակ կատարել էլեկտրական

տաքացուցիչների ավտոմատացում: Դրա համար պահանջվում է 200

միայն պահել նախապատրաստվածքը տաքացման կայուն ջերմաստիճանում, որի համար կարելի է օգտագործել հասարակ

էլեկտրական միջոցներ: Ամենից առաջ օգտագործել ժամանակի

ռելե, որը անջատում է ինդուկտորը, որոշակի միջանկյալ

ժամանակում: 2. Ոչ բարդ է համարվում նախապատրաստվածքի

բեռնավորման և բեռնաթափման ավտոմատացումը:

Հիմնականում այդ նպատակի համար օգտագործում են պնևմատիկական, էլեկտրապնևմատիկական կամ

էլեկտրամագնիսական շարժաբերեր: Նախապատրաստվածքի

տեղափոխման օպերացիան մի տեղից մյուսը կարելի է իրագործել

պնևմատիկ հարմարանքով` БВ63-13 տիպի գազաբաշխիչով: 3. Ամենից դժվարը ավտոմատացումն է` տաքացումը

բոցավառման վառարաններում: Դրա համար պահանջվում է

վառարանի ջերմային ռեժիմի կարգավորում, այսինքն վառարանի

բանվորական տարածությունում, ստեղծել ճիշտ հարաբերակցություն օդի և մազութի (գազի) միջև: Գազային

վառելանյութի ժամանակ պետք է ի նկատի ունենալ գազի

պայթման վտանգավորությունը, դրա համար անհրաժեշտ է

լրացուցիչ հարմարանք, գազի ավտոմատ ընդհատման և նրա

հանկարծակի անջատման ժամանակ:

Ջերմաստիճանի ավտոմատ կարգավորման համար,

օգտագործում են դիրքային (позицион), ստատիկ և այլ

կարգավորիչներ: Վառելանյութի և գազի միջև հարաբերակցությունը կարգավորելու համար, այսինքն

պահպանելու համար որոշակի գործակցով օդի ավելցուկ,

օգտագործում են հատուկ կարգավորիչներ, կամ հասարակ

մեխանիկական կապեր (լծակներ, մետաղապարաններ)`

օդատարի և մազութատարի վրա գտնվող փականների միջև: 201

Մազութի պատրաստման կարգավորումը կայանում է նրանում, որ տաքացված մազութը որոշակի ճնշման տակ է

մատուցվում դեպի ֆարսոնկա: Դրա համար սխեմայում

մտցվում են զտիչներ, մազութի տաքացուցիչ, ջերմաչափ,

ճնշման կարգավորիչ և ծախսաչափ (раскодомер):

Վառարանում ճնշման ավտոմատ կարգավորումը

իրագործվում է մղափականով (шибером), որը տեղադրվում է

վառարանի ծխնելույզում (в дымоходе): Մղափականի տեղափոխությունը կախված վառարանի տարածությունում

ճնշումից, կատարվում է РД4щ - 5տիպի և այլ տիպերի

հիդրավլիկական շիթային կարգավորիչներով: Վառարանում

գազերի ճնշման ազդանշանը կարգավորիչի թիթեղիկին

(мембран) տրվում է խողովակով: Եթե ճնշումը բարձրանում է,

այդ դեպքում թիթեղիկը ենթարկվում է մեծ ճնշման և տալիս է

այն հիդրավլիկական գլանին, որի մխոցը լծակների

համակարգով բացում է մղափականը, իսկ ծխնելույզի անցքում ճնշման փոքրացման ժամանակ փակվում է մղափականը:

Նկ.86-ում բերված է գազային վառարանի ջերմային ռեժիմի

ավտոմատ կարգավորման սխեման:

Վառարանում տեղադրված է ջերմաչափ (1), որից իմպուլսը

տրվում է ЭПП-09 տիպի էլեկտրական պոտենցոմետրին (2),

ջերմոզույգի թույլ հոսանքի ուժեղացումը ցույց է տալիս

ջերմաստիճանը: Պոտենցոմետրը հատուկ պնևմատիկական

կարգավորվող հարմարանքի օգնությամբ գործողության մեջ է դնում պնևմատիկական մեխանիզմը (3), որը ունի գլան

թիթեղիկի հետ:

202

Եթե ճնշումը գլանի մեջ փոփոխվում է, ապա թիթեղիկը

տեղաշարժվելով ազդում է լծակին և ձգաձողին (4), որոնցով

փականները (5) և (6) փակում են գազի և օդի

խողովակաշարերը, և փոխվում է նրանց միջև

հարաբերակցությունը:

Ջերմային ռեժիմի կարգավորումը այստեղ տեղի է ունենում

ըստ սկզբունքի` այսպես կոչված հակադարձ ճկուն կապով

ավտոմատ կարգավորում:

9. Կռման ժամանակ չափերի ստուգման ավտոմատացում

Հայտնի են կռման ժամանակ կռանվածքների չափերի

ավտոմատ ստուգման մի քանի միջոցներ: Սակայն սրանք բոլորը

պահանջում են բարդ հարմարանքներ, բայց չեն ապահովում

անհրաժեշտ չափման ճշտությունը: Նկ.87-ում կառուցվածքի սխեման է, որը նախատեսված է

կռանվածքների բարձրության ավտոմատ չափման համար:

Մամլիչի շարժական լայնակի վրա տեղադրվում է β

ճառագայթման աղբյուրը (տվիչը) (4), որը ազդարարումը է վերևի

203

զարկանի շարժումը: Մամլիչից որոշ հեռավորության վրա տեղադրվում է չափիչ սարքերով, ավտոմատ ղեկավարմամբ և

կառավարմամբ, ազդանշանները որսալու համար:

Չափիչը շարժական սայլակից (3) ճառագայթման ընդունիչով

(5), սլաքային ընդունիչով (8), էլեկտրոկարգավորող և

ուժեղացման սարքավորումներով (6) և կոճգամային կայանով (9):

Սլաքային ցուցիչը ցույց է տալիս կռանվածքի բարձրությունը:

Նրանով օպերատորը կարող է հսկել կռումը և դնել կռանվածքի

բարձրության ցանկացած չափ: Սլաքային ցուցիչը գործում է

ստանդարտ սելսինային փոխանցումով: Ընդունիչը (5) կլանում և

փոխում է ռադիոակտիվ ճառագայթմամբ էլեկտրական հոսանքի

էներգիան: Հոսանքը ուղղվում է լամպի ուժեղացուցիչի մեջ,

այսպես կոչված УРАП-2АМ տիպի էլեկտրառելեային բլոկի մեջ:

Դրանից էլեկտրական հոսանքը գալիս է ազդանշանային

գունավոր թվացույցի լամպին (10), շարժական սայլակի շարժման

204

էլեկտրաշարժիչին, ինչպես նաև մամլիչի լայնակի բարձրացման և իջեցման մեխանիզմի ղեկավարման հարմարանքին:

Տեղադրված է երկու ճառագայթման ընդունիչներ: Դա

անհրաժեշտ է նրա համար, որ սայլակը (3) կարողանա

անընդհատ տեղաշարժվել մեկ վերև մեկ ներքև: Երկու

ընդունիչների միաժամանակ ճառագայթման ժամանակ, УРАП-

2АМ բլոկի նորմալ փակ հպիչները անջատված են, շարժման

մեխանիզմի շարժիչը հոսանքազրկված է, և սայլակը ընդունիչի հետ մնում է անշարժ:

Եթե ճառագայթումը ընկնում է ընդունիչներից մեկի վրա, այդ

ժամանակ դա անմիջապես օգտագործվում է շարժիչի միացման

համար, որը շարժում է սայլակը վերև և ներքև:

Զարկանը հասնելով պահանջվող դիրքին, այսինքն եթե

կռանվածքը ստացել է տրված չափը, վառվում են ազդանշանային

լամպերը կամ ձայնային ազդանշանը: Եթե մամլիչը միացված է

ավտոմատ ղեկավարման, ապա կռումը դադարում է և մամլիչի մարդակը բարձրանում է վերև:

Ամենից առաջ անհրաժեշտ է ավտոմատացնել տաքացումը և

կռման չափերի ստուգումը: Որից հետո պարտադրել մուրճին և

մամլիչին հասցնել պահանջվող քանակի հարվածներ և առանց

մարդու միջնորդությամբ սեղմել նախապատրաստածքին:

Ժամանակակից ավտոմատացման տեխնիկական միջոցները

թույլ են տալիս որոշել ավելի բարդ խնդիրներ: Օրինակ

էլեկտրաավտոմատի միացումը էլեկտրոնիկայի հետ տալիս է հնարավորություն ստեղծելու ղեկավարման և հաշվարկման

ավտոմատ հարմարանքներ: Մեքենայի մեջ տեղադրելով այդ

հարմարանքները թույլ է տալիս մարդուն ժամանակին հաշվարկել

մեքենայի աշխատանքի ծրագիրը և պարտադրել նրան ավտոմատ

205

կատարելու նմուշով, գծագրով կամ նախատեսված պարամետրով աշխատանքներ:

ՀԱՐՑԵՐ և ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔՆԵՐ

1. Ի՞նչ նպատակով են կատարում դարբնոցային

արտադրության մեքենայացումը և ավտոմատացումը,

2. Ո՞րն է հիդրավլիկ և պնևմատիկ հարամարանքների դերը ավտոմատացման և մեքենայացման բնագավառում,

3. Ինչպիսի՞ հարմարանքներ կան տաքացման և կռման

ժամանակ, որոնք նպաստում են դարբնոցային արտադրության

մեքենայացմանը,

4. Որո՞նք են հիմնական էլեմենտները ավտոմատ

կարգավորման և ղեկավարման համար,

5. Ինչպիսի՞օրինակներ կան դարբնոցային

արտադրամասում ավտոմատացման համար, 6. Ինչպե՞ս է կատարվում կռման ժամանակ չափերի

սուգման ավտոմատացումը:

206

ԳԼՈՒԽ VIII ՏԵԽՆԻԿԱՅԻ ԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹՅՈՒՆԸ

ՁԵՌՆԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ Յուրաքնաչյուր անձնավորություն, որը ընդունվում է

աշխատանքի ձեռնարկությունում անպայման պետք է անցնի

հրահանգավորում տեխնիկայի անվտանգությունով, Սովորի

վարվելակերպի կանոնները ձեռնարկությունում և

արտադրամասերում: Բանվորը պարտավոր է նույնպես գիտենա դժբախտ պատահարների դեպքում առաջին օգնության

հիմնական կանոները:

Հիմնական ընդհանուր վարվելակերպը ձեռնարկության

տարածությունում, հետևյալն է.

1. Լինել ուշադիր ձեռնարկության տարածությունում և

արտադրամասերում անցնելիս, ուշադրություն դարձնել շարժվող

և մոտիկ գտնվող մեքենաներին, մեխանիզմներին,

ամբարձիչներին, քարշակներին, տրակտորներին, սայլակներին: Ուշադրություն դարձնի մոտեցող կռունկավարի,

տրանսպորտային վարորդների ձայնային և լուսային

ազդանշաններին, ինչպես նաև հատուկ նախազգուշական

գրառումներին,

2. Քայլել միայն հետիոտնային ուղիով, անցումներով և

հատուկ ուղիներով: Չի կարելի քայլել այն ճանապարհներով և

հատուկ անցումներով, որոնք նախատեսված են միայն

տրանսպորտի համար: Պետք է ուշադրություն դարձնել անցումներում գտնվող կամ մոտիկ կախված հաղորդալարերին, չի

կարելի շփել նրանց, քանի որ դրանք կարող են լինել կտրված և

նրանցով հոսանք անցնի,

3. Էլեկտրաեռակցման պոստի կողքով անցնելիս կամ

դետալների եռակցման տեղից, չի կարելի անպաշտպան աչքերով 207

նայել էլեկտրական աղեղին: 20 մետրից պակաս հեռավորության վրա աղեղը կարող է խիստ ազդել տեսողության վրա,

4. Պետք է ի նկատի ունենալ, որ բոլոր արագ շարժվող և

պտտվող մեքենայի մասերը (փոկային, շղթայավոր,

ատամնանիվային և այլ փոխանցումներ) պետք է ունենան

շրջափակումներ,

5. Պետք է լինել ուշադիր և զգույշ մոտիկ գտնվող

տեղակայանքներին, գոլորշու և բարձր ճնշման ջրի խողովակաշարերին, քանի որ խողովակի վնասվածքի դեպքում

կարող է առաջանալ ջրի շիթ կամ տաք գազ,

6. Չի կարելի անցնել կամ կանգնել արտադրամասում

շարժվող բեռնված ամբարձիչի տակով, կարող է հանկարծակի

կտրվի պողպատապարանը կամ ընկնի լավ չամրացված բեռը,

7. Տաք արտադրամասերում պետք է զգույշ լինել մետաղի

թռչող կայծից, կամ կռման ժամանակ տաք մետաղայրուքի

կտորներից, 8. Գործարանով և արտադրամասերով անցնելիս պետք է

ուշադրություն դարձնել գետնին: Գետնին կարող են լինել տաք

նախապատրաստվածքներ, փոսեր և խրամներ,

9. Փակ արգելափակոցի դեպքում չի կարելի անցնել

երկաթգծից, կամ եթե տրվում է ձայնային և լուսային

ազդանշաններ՝ տեղյակ պահելով, որ մոտենում է գնացքը,

10. Չի կարելի առանց հատուկ թույլտվության մտնել

շինություններ և ծառայություններ (պոմպային, ճնշակային, էլեկտրական կայան, հատուկ լաբորատորիաներ և այլն), որտեղ

գրված է «կողմնակի մարդկանց մուտքը արգելվում է»,

11. Որպեսզի տարածությունում հրդեհ չբռնկվի, չի

թույլատրվում ծխել: Ծխելու համար նախատեսված է հատուկ

շինություններ, 208

12. Մութ ժամանակ գործարանով կամ արտադրամասերով անցնելիս ամենից առաջ պետք է զգույշ լինել, չանցնել մութ

տեղերով,

13. Դարբնոցային արտադրամասում մինչ աշխատանքի

անցնելը բրիգադի անդամները պետք է սովորեն տեխնիկական

անվտանգության բոլոր կանոնները, համաձայն արտադրամասի

հրահանգի:

Հիմնական տեղեկությունները դժբախտ պատահարների դեպքում տուժվողին առաջին օգնություն ցույց տալու համար

հետևյալն է`

• Ձեռնարկության աշխատողը պետք է իմանա, որ

յուրաքանչյուր արտադրամասում կա փոքր դեղատուփ

անհրաժեշտ պարագաներով, բժշկական դեղերով և վիրակապող

նյութերով:

• Եթե վնասված մաշկի վրա կա արյունահոսություն, այդպիսի տիպի վնասվածքը վտանգավոր է, քանի որ վիրավոր

տեղում կարող է անցնել ինֆեկցիա և թողնի վատ հետևանքներ:

Վիրավոր տեղը անհրաժեշտ է մաքրել յոդով: Տուժողին ջրով

լվացնել չի կարելի: Եթե վերքը մեծ է, յոդով մաքրել միայն նրա

կողքերը և փակել բինտով: Եթե վերքի տեղում տեղի է ունենում

ուժեղ արյունահոսություն, ապա պետք է վերքը բարձրացնել վերև և փաթաթել մինչև արյունահոսությունը վերջանա:

• Այրվածքներ: Այրված տեղը պետք է անմիջապես դնել

կալիումի պերմանգանատով (մարգանցովկա) թրջոց կամ ցանել

կերակրի սոդա:

• Աչքի աղտոտում: Դարբնոցում հաճախ աչքի

աղտոտումը առաջանում է մետաղի այրուքներից, որը թռչում է

կռանվածքը հալվելիս: Ոչ մի դեպքում չի կարելի սրբել աչքը

209

կեղտոտ ձեռքերով: Նայել աչքին միայն մաքուր լվացրած ձեռքերով: Եթե դա արդյունք չի տալիս պետք է անմիջապես գնալ

բուժկետ:

• Վնասվածք, կոտրվածք: Թեթև վնասվածքի դեպքում

պետք է դնել թաց թրջոց: Ուժեղ վնասվածքի դեպքում տուժողին

պետք է պառկեցնել, ազատել նրան սեղմող հանգուստից և

վնասված տեղը թաց թրջոց կամ սառույց դնել: Կոտրվածք կասկածելու դեպքում պետք է անմիջապես տեղափոխել բուժկետ:

• Վնասվածք էլեկտրական հոսանքով: Հոսանքահարվելու դեպքում, ամենից առաջ անջատել հոսանքը,

անջատել մոտիկ գտնվող հոսանքանջատիչը, հեռացնել

հոսանքալարը տուժողի մոտից: Եթե պետք է կտրել հոսանքալարը

փայտյա բռնիչ գործիքով: Ընդ որում խուսափելու համար կարճ միացումից, լարի ամեն զույգից կտրել առանձին: Եթե հոսանքը չի

անջատվել, այդ դեպքում ամենից առաջ տեղափոխել

հոսանքալարը կամ ձգել այն տուժողից: Պետք է հագնել ռետինե

ձեռնոցներ և կանգնել ռետինե կամ ուրիշ մեկուսիչ տակդիրի վրա,

կամ հագնել ռետինե կրկնակոշիկներ: Այն դեպքում, երբ տուժողը

կորցրել է գիտակցությունը, պետք է պառկեցնել նրան սենյակում,

որտեղ կա մաքուր օդի մուտք և կանչել բժշկի: Եթե

գիտակցության կորուստը ուղեկցվում է շնչառության կտրումով, ապա պետք է անմիջապես մինչև բժշկի գալը տալ արհեստական

շնչառության ռիթմիկ հեռացնելով և մոտեցնելով կրծքին տուժողի

ձեռքերը (մի րոպեում 16-18անգամ):

Հարցեր և առաջադրանքներ

1. Ելնելով անվտանգության կանոններից, ինչպիսի՞ վարվելակերպ պետք է ընդունել ձեռնարկության տարածքում,

210

2. Դժբախտ պատահարների դեպքում տուժվողին ինչպիսի՞ առաջին օգնություն պետք է ցույց տալ` այրվածքներ, աչքի

աղտոտում, վնասվածք, կոտրվածք և հոսանքահարում:

211

212

213

214

215

ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

1. Дунаев П.А.-Пневматические молоты, Сбердловск, Машгиз, 1969г

2. Крымский Ц.И. Горечая штамовка, М. Трудрезервизват, 1958г 3. Шелехов В.А.- Штамповка на прессах, машгиз, 1961г 4. Гром И.К-Свободная ковка, учебное посодие для

машиностроительных техникумов, Машгиз, 1955г 5. Вишневский Я.С.-Технология ручной ковки, Москва, “Высшая

школа”, 1976г. 6. Коньков А.С.- Кузнечное производство, издательство, Москва,

Машностроение, 1966г. 7. Каменщиков Г.Г., Колтун С.И, Наушов В.П и Чернобровкин Б.С-

Кузнечное производство, Учебник для профессиольно-технических училищ. Изо. 3-еиспр и доп. Сбердловск, Мащгиз, 1959г

8. Մնջոյան Կ.Ա.-Մեխանիկայի համառոտ տեղեկագիրք, «Հայաստան» հրատարակչություն, Երևան,1978թ.

9. Охрименко Я.М.-Основы технологи горячей штамповки, учебник для Вузов М. Машгиз, 1957г

10. Горский С.П.-Свободная ковка на пресах, Машгиз, 1961г 11. Сторожев М.В., Сердин П.И., Кирсанов С.Б., Технология ковки и

горячей штамповки металлов и сплавов, “Высшая школа”, 1967г

216

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ Ներածություն---------------------------------------------------------------------------- 3 ԳԼՈւԽ I Մեքենայական կռման և տաք դրոշման

սարքավորումներ 1. Դարբնոցա-մամլիչային սարքավորումների դասակարգումը--------5 2. Մուրճեր ---------------------------------------------------------------------------- 6 3. Օդաճնշական (պնևմատիկ) մուրճեր---------------------------------------9 4. Օդաճնշական մուրճերի խնամքը և սպասարկման կանոնները--15 5. Գոլորշաօդային (паровоздушный) մուրճեր-----------------------------18 6. Դրոշմիչ մուրճեր-----------------------------------------------------------------26 7. Մուրճերի աշխատանքի ժամանակ սպասարկման հիմնական

կանոնները և տեխնիկայի անվտանգությունը-------------------------33 8. Պտուտակա-ֆրիկցիոն մամլիչներ-----------------------------------------35 9. Հիդրավլիկական և գոլորշահիդրավլիկական մամլիչներ------------37 10. Կռելու մամլիչի խնամքը-------------------------------------------------------45 11. Կռման մամլիչների անվտանգ աշխատանքի համար հիմնական կանոններ-------------------------------------------------------------------------46

12. Շուռտվիկային և արտակենտրոն մամլիչներ---------------------------48

13. Շուռտվիկային կռման և դրոշման մամլիչների խնամքը------------55

14. Հորիզոնական կռման մեքենաներ-----------------------------------------58

15. Կտրման մամլիչներ-------------------------------------------------------------59

16. Դրվագման մամլիչներ---------------------------------------------------------61

17. Կռման գրտնակներ------------------------------------------------------------62

ԳԼՈւԽ II Հիմնական դարբնոցային օպերացիաներ, որոնք կատարվում են մուրճերի և կռման մամլիչների վրա

1. Հատում----------------------------------------------------------------------------65 2. Կռաձգում-------------------------------------------------------------------------69 3. Ձգման (երկարացման) հիմնական տարատեսականություն և

օժանդակ օպերացիաներ-----------------------------------------------------72 4. Կռանստեցում և նստահանու-----------------------------------------------77 5. Ծակոտում և անցքահատում------------------------------------------------84

217

6. Ծռում-------------------------------------------------------------------------------90 7. Մակերեսների դրվագում (վերջնամշակում) (отделка)--------------91

ԳԼՈւԽ III Տեխնոլոգիական հաշվարկներ

1. Նախապատրաստվածքի քաշի և չափերի որոշում-------------------93 2. Կռման անցումների հաշվարկը---------------------------------------------98 3. Դեֆորմացիայի պահանջվող ուժի որոշումը (սարքավորումների

ընտրություն) -------------------------------------------------------------------100 4. Կռանվածքի չափերը, թույլտվածքները, թողվածքները,

կռանվածքաթողուկները:---------------------------------------------------106

ԳԼՈւԽ IV Մուրճերի և մամլիչների վրա կռման տեխնոլոգիական պրոցեսներ

1. Հասկացողություն տեխնոլոգիական ընթացքի մասին-------------112 2. Կռանվածքի գծագիրը--------------------------------------------------------113 3. Կռանվածքի տեխնիկական պայմանները -----------------------------121 4. Տեխնոլոգիական քարտեզ -------------------------------------------------122 5. Դարբնոցային գործիքների կռում-----------------------------------------124 6. Կտրող գործիքների կռանվածքների կռման օրինակ---------------128 7. Մուրճերի վրա ազատ կռմամբ կռանվածքների պատրաստման

օրինակներ----------------------------------------------------------------------129 8. Կռման մամլիչների վրա լիսեռի կռման օրինակներ------------------150 9. Կռանվածքների արատները -----------------------------------------------152 10. Արտաքին արատների հեռացման միջոցներ-------------------------154 11. Կռանվածքի որակի ստուգում---------------------------------------------157

ԳԼՈւԽ V Տաք դրոշմում

1. Դրոշման էությունը և միջոցները-----------------------------------------159 2. Դրոշմած կռանվածքների եզրակտրում---------------------------------166 3. Դրոշմների աշխատանքը մուրճերի վրա դրոշման ժամանակ----168 4. Մուրճայինդրոշմներիպատրաստումը,նորոգումը,

շահագործումը-----------------------------------------------------------------170 5. Դրոշմած կռանվածքներում արատները և նրանց ծագման

պատճառները------------------------------------------------------------------174 6. Հիմնական տեղեկություններ դրոշման տեխնոլոգիայի մշակման

մասին-----------------------------------------------------------------------------176

218

ԳԼՈւԽ VI Գունավոր մետաղների կռումը

1. Գունավոր մետաղների համաձուլվածքներ, որոնք մշակվում են կռելով և դրոշմամբ------------------------------------------------------------179

2. Գունավոր համաձուլվածքների պլաստիկությունը ------------------179 3. Գունավոր համաձուլվածքների տաքացման առանձնահատ-

կությունները--------------------------------------------------------------------181 4. Գունավոր համաձուլվածքների կռման և ծավալային դրոշման

առանձնահատկություննները ---------------------------------------------184

ԳԼՈւԽ VII Դարբնոցային արտադրության մեքենայացում և ավտոմատացում

1. Հիմնական հասկացություն արտադրության մեքենայացման և ավտոմատացմա---------------------------------------------------------------187

2. Հիդրավլիկական հարմարանքներ ---------------------------------------189 3. Պնևմատիկ հարմարանքներ-----------------------------------------------189 4. Տաքացման և կռման ժամանակ օգտագործվող մեխանիկական

հարմարանքների օրինակներ ---------------------------------------------190 5. Հիմնական էլեմենտներ ավտոմատ կարգավորման և

ղեկավարման համար--------------------------------------------------------198 6. Ավտոմատացման էլեկտրական միջոցներ-----------------------------200 7. Ավտոմատացման պնևմատիկ միջոցներ ------------------------------200 8. Դարբնոցային արտադրամասում ավտոմատացման օրինակներ--------200 9. Կռման ժամանակ չափերի ստուգման ավտոմատացում----------203

ԳԼՈւԽ VIII Տեխնիկայի անվտանգությունը ձեռնար-կությունում:-------------------------------------------------------------------207

Հավելված 1.--------------------------------------------------------------------211

Հավելված 2.--------------------------------------------------------------------212

Հավելված 3. 4.-----------------------------------------------------------------213

Հավելաված 5.- ----------------------------------------------------------------214

Հավելված 6 -------------------------------------------------------------------215

Գրականություն -------------------------------------------------------------216

219