6 26 Е24ҚАЗАҚС ‘і УБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

АТЫНДАҒЫ ПАВЛОДАР МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

А. Е. Егинбаева

ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР ӘДІСТЕМЕСІ

Дэріс курсы

Павлодар

$Ғ £І

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым мнннстрлігі

С. Торайгыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті

А. Е. Егинбаева

ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР ӘДІСТЕМЕСІ

Дәріс курсы

ПавлодарКереку

2014

ӘОЖ 910.1(075.8)ІКБЖ 26я73 "

Ё2Г

С. Торайғыров атыпдағы Павлодар мсмлекеттік унвверситегініц хнмнялы к технологнялар және жаратылыстану факультетінің

оқу-әдістемелік кеңесімен баснага ұсынылды

ІІікірсаранш ылар:Д. Д. Есимова - С. Торайгыров атьшдагы Павлодар мемлекетгік

университетінің географня жэне туризм кафедрасының меңгерушісі, педагогнка гылымдарының кандидаты, доцент.

А. Т. Толеужанова - С. Торайгыров атындагы Павлодар мемлекеттік университетінің биология жэне экология кафедрасының бнологня гылымдарының каңдидаты, доцент.

Егннбаева А. Е.Е24 Фюикалык-географиялык зерттеулер әдістемесі : дэріс курсы /

А. Е. Егинбаева. - Павлодар : Кереку, 2014. - 42 б.

Физикалык-географиялых зерттеулер эдістемесі дәріс курсы оқу курсын толыгымен тиянақты меңгеруге арналган негізгі оқуматериалдар толыгымен камтылган.

Г еографиялык мамандыктарды даярлайтъга жогары оқу орындарының студенттеріне жэне география саласы кызықтыратын көпшілік окырмандарга арналған.

Дэріс курсы окылатын пэннің оқу ^сумыс жоспарына жэнебагдарламасына сэйкес эзірленген.

I С.Тора йғыроа 1атындаг, ӘОЖ 910.2(075.8)

ікадөмик С КБЖ 26я73атындағы ғылыми

О Егітбаева Д^Е., 2014О с|Торкнғар№ атындагы ПМУ., 2014

Мжтгрнждіжрдын дурыс бодуынқ іраммвпаадык және орфографндлык м ю е р г е двторлар ыснкұрастырушыдар ж ау аты

кіріспе

Қазіргі замангы география даму барысында жалпы гылымга тән әдіснамаға негізделе отырып, өзіндік жэне басқа гылымдардын әдістемелік жүйесін пайдаланады. Ал эдістеме - гылыми зертгеуді жүргізу үшін қажетгі тсхникалык тәсіддер мсн ұйымдастыру түрлерінің жиынтыгы

Кез келген гьшымдагы әдісті «зертгеу пәнін жан-жакты жэне шынайы бейнлеуге, оның мәнін апшп көрсетуге, зандылыктарын танып-білуге жетудің жалпы тэсілі» ретінде сипаттауга болады. Әр гылым саласында зерттеу эдістері оның дамуы барысында, зерттеу пэні мен мақсатына, теорияның даму деңгейіне байланысты қалыпгасады. Зерттеу әдісі өз кезегінде теорияның одан әрі дамуына мүмкіндік береді.

Қазіргі кезең географиясына табигат пен когамның жекелеген элементтерін зерттеуден гөрі оларды кешснді сипатта қарастыру, ягни жиынтыгы мен өзара әрекеттееуі тұргысынан зерттеу тән болады. Жүйелік зерттеулер айрықша гылыми феномен болып табылады, ол гылыми танымның басқа түрлері мен формаларынан айырмашылықжасайды.

«Физиісалык-географвялык зерттеулер эдістемесі» курсы — студенттерді өзіндік кешенді физикалық-географиялык зертгеулерге дайындау, экономнкалык географня саласында жэне Қазакстан мен әлемде осы күнгі өндірістік өнеркэсіпті ұйымдастыруда білім беру болып табылады.

«Фнзнкалық-географнялық зертгеулер эдістемесі» пэнінің мақсаты - кешенді географиялық зерттеулердің ажырамас бөлігі ретінде физикалык-географиялық эдістердің мазмүнын ашу. «Физикалык-географнялык зерттеулер эдістемесі» пэні ландшафтану, биогеография жэне т.б. сняқты арнайы курсгардың толық катарын алдын алады. Пэн екі логнкалык байланыскан бөліктен түрады: «Фюикалық-географиялық зерттеу эдістері» жэне «Экономнкалық- географиялық зерттеу эдістері».

Пэнвіц міндеті — эдістеме жэне гылыми географиялық зерттеулер эдіс-тэсілдерінін жалпы сүрақтарын ашу, табиги жэне табиги-антропогендік геожүйелердің кешенді физнкалық- географиялық зерттеулер эдістерімен жэне казіргі физикалык географияның акпараттық базасымен таныстыру, студенттерді Казакстан мен элемдегі өндірістік өнеркэсіптердің жэне экономиканын казіргі жагдайымен таныстыру, студенттерге кажстгі статистнкалық материалдармен жэне гылыми экономикалык-

3

географиялық эдебиетпен жұмыс жасау дагдыларьш қалыптастыру.Қоршаған ортаны үлгілеу жэне баскау мэселелерін шешу үшін

ортаны жалпылама деңгейде, табиги жэне элеуметгік-экономикалық ж\Иелердін біртұтас кешені ретінде карастыру кажет болады.

Қазіргі замангы географиянын эдіснамалык жэне пракгикалык шешімдеріндегі географиялық кеңістік туралы ұгымдардын негізінде аумак концепциясы айкындала бастады. Бұл концепцияда аумақтагы табиги ландшафт, тұргын халық жэне шаруашылықгың бірлігіескеріледі. ' '"

Қазіргі кезде географиялық зерттеулердің барлык кезеңдерінде де акпараттык технологиялар кенінен қолданылады. Әсіресе ақпаратты жинактау мен жүйелеу, сақгау, өндеуді ақпараітандыру технологияларынан беліп алу тіптен мүмкін емес. Зерттеудің үшінші кезеңінде ақпаратгык технологнялар көмегімн үлгілеу жүргізіледі. Үлгілеулер қатарында қазіргі замангы ГАЖ-технологиялар аркылы қүрастырылган сандык негіздегі карталар, сызбанұсқалар мен компьютерлік имитациялык үлгіпер бар. Зерттеу нәтижелерін таратуда да акпараттық технологиялар кеңінен колданылады.

«Физикалык-географиялык зерттеулер әдістемесі» - студентгерге географиялық зерттеулердің жаңа жэне жаңаша эдістерін білуге, алган теориялык білімдерін қолдануга дагдылануды, тәжірибеде теориялық білімдерін қолдануга, әртүрлі зерттеу эдістері мен алган білімдерінтұжырымдауга жэне жүйелеуге үйретеді

Берілген дэріс курсын күрастыра отырып, автор жогарыда аталган багыттарды іске асыру бойынша университетпң оқу- эдістемелік базасының дамуына ыкалын тигізеді деп ойлайды.

«Физикалык-географиялык зертгеулер эдістемесі» дэріс курсы емтиханга дайындалу кезінде де, пэнмен алгаш танысу кезіндс декажет болады.

4

1.1 Кешенді фнзикалык географняның максаты, міндеттері жэне зерттеу нысаны

Курсгыц негізгі максаты — физикалық-географиялык зерттеулердің әртүрлі әдістерімен танысу, жеке жұмыс жасау үшін кажетп дагдылар қалыптастыру. Бұл біпімдер физикалық-география бойынша жэне келесі курстарда кешенді тэжірибеден өту барысында колданылуы мүмкін.

Жұмыстың нәтижесі есеп, курстық жэне дипломдык жұмыс болып есептелінеді. Оларды кэсіптік деңгейде орындау үшін физикалық-географиялық зерттеулердің жаңа әдістерін меңгеру кажет.

Курстыц міндеттері:1) студенттерді өз зертгеулерінің дайындық кезеңінде географтар

қолданатын эдістермен таныстыру;2) карталарды жэне басқа материалдарды құрастыру;3) камералды материалдарды өндеу әдістерін негіздеу.Алынган бйпмдерді зерттеу жұмыстарында (шаруашылыкты

жерлерде, табиги танымдық багыттагы институтгарда, мектеп жұмыстарында) қолданыска ие бола алады.

Кешенді фнзнкалык-географнялык зертгеу обьектісі: бұл курс «физикалық-географиялық зерттеу эдістемесі» деп аталатындықган, гылымды физикалық-география зерттейді. Физикалық-география құрылымды, географиялык кабықгың дамуы мен кеңістікте таралуын карастырады.

Географнялык кабық (ГҚ) - құрылымы бойынша тігінен жэне көлденең багытта ерекшеленетін күрделі кешенді құрылым. Географиялык кабық тік багытта кешендік кабьіқшаларга немесе сфералар қатарына бөлінеді: литосфера, атмосфера, гидросфера, биосфера

Қабықшалар құрамы әртүрлі табигат компоненттерін құршіды: тау жыныстарын калыпгастыратын жер бедері, өсімдіктер мен жануарлар биоценоздары, ауа массалары, су, топырақ. Бұл ерекшеліктерді жертану гылымы зертгейді.

Географиялык қабық колденец багытта таботи территорнялык кешен (ТТК) мен табиги аквадцы кешенді (ТАК) ажыратады. Олар келесі факторлардын әсерінен қалыптасқан: жер шарьпшң пішіні, планеталардыц күн жүйесіндегі орны, күн жүйесінен түсетін энергняпар, сонымен катар ГҚ-н бір болігіне түсетін ішкі энергня.

1 Кешенді физнкалык-географыялық зерттеулердін нысаны

5

Кешен (латын сөзінен байланыс, қосылу) - бір жиынтыкгы қалыптастыратын затгардын, құбылыстардың жнынтыгы.

ТТК - географиялық компоненттің немесе әртүрлі деңгейдегі географиялық кабыкган бастап фацияга дейінгі жүйелерді қалыптастырган төменгі рангтегі кешендердің (жер кыртысының бөлігі, жер бетіндегі және жер астындагы сулар, топырак, организмнің қауымдастыгы, атмосфераның жер бетіндегі қабыгы) заңдылыкгыбайланысы. * * > . - л

ТТК - географиялық компонештердің әртүрлі жуйе деңгейдегі фациядан бастап, географиялық кабыкка дейінп жиынтыгы. Ең күрделі ТТК - бұл ГҚ-ң өзі, ол әрі қарай былайша ажыратылады: материктер мен мұхитгар. Материктер өз кезегінде үсақ ТТК-ге ажыратылады: елдер, зоналар, провинциялар, аудандар. Аудандар ландшафтгардың қосылуымен қалыптасады, ол эрі қарай аймаққа, коныска, қоныс тармагы жэне фацияга бөлінеді. Сонымен, фация ең ұсак 'ГТК болып табылады.

1.2 ТТК иерархиялык сатысы: фация, коныс, аймак, ландш афт

ТТК-ның иерархиялық сатысы: фация, қоныс, аумақ, ландшафг. Сонымен, жалпы ТТК - барлық иерархиялық сатыны немесе таксономиялык жүйені калыптастырады. Бұл күрделі жүйеде ТТК-ң бірліктері 3 деңгейді ажыратады:

1) ппанетарлы деңгей (жаһандық) - бұл географиялық қабықша;2) аймақгық деңгей - бұл материктер, елдер, зоналар,

провинциялар, аудандар;3) локалды деңгей - бұл ландшафт және оның бөліктері: аумақ,

қоныс, қоныс тармагы, фация.ТТК-ң локалды деңгейі табиги зерттеулермен зертгелінеді де

және көлемі бойынша үлкен емес территорияларда өпазіледі. Аймактык болікгер, ең алдымен, әдеби көздер негізінде карастырады, сонымен қатар эртүрлі карталарда да қолданылады. Сонымен, ТТК 2 багытга қарастыруға болады: «төменнен жоғары» жэне «жоғарыдантөмен»: ___

1) біріншісі нақгырақ, себебі алқапты зерттеу кезінде біз ТТК-ңлокалды деңгейін зерттейміз;

2) <окогарыдан төмен» әдісін қолданган кезде, алдымен, физикалық-географиялық елдер, зоналар, провинциялар, аудандар, ал содан кейін бірақ нақгы ТТК-ң локалды деңгейі ажыратылады.

Физикалык-география жэне ландшафттану эртүрлі деңгейді зерттейді. Таксономиялық бірлігі болып табылатын ТТК аймақгы

6

физикалык-география зерттейді. Ландшафт жэне оның морфологиялық бірлікгерін (коныс, фация) ландшафттану зерттейді.

Біздің алқапты зертгеуімізде, көбінесе ТТК-ң локалды деңгейімен соктыгысамыз, оны нақгы ландшафттану зерттейді. Локалды деңгейдегі ТТК бірліктері келесі сызба бойынша мынадай болады: лаңщпафт (аумақ) - (күрделі қоныс) - қоныс - (қоныс тармағы) - фация. Негізгі кешен өз қалпында кала береді, ал аралық кешендер болмауы мүмкін. Берілген ТТК-ді бөлмейміз, егер де бөлетін болсақ, онда жалпы жүйелермен емес, жеке элементтермен жұмыс жасайтын боламыз.

Фацня - бұл ең ұсақ ТТК. Мұнда жер беті жыныстарының бірдей литологиясы, бірдей рельеф сипаты жэне ылгалдылық, бір микроклимат, бір әртүрлі топырақ жэне бір биоценоз сакгалып қалады. Сонымен, фацияның негізгі белгісі — оның біртектілігі. Рельефте фациялар 2 көрсеткіш бойынша ажыратылады:

а) рельефтің микроформасы (мысалы, беткей бөлігі);б) мезорельеф элементі (мыс, шыңы).Фациялар көбінесе өсімдіктер ассоциациясымен жэне олардың

топтары бойынша ажыратылады. Фацияга атау өсімдіктері ассоциациясы мен топырак әр түрлілігі бойынша аталады. Пайда болуына байланысты фацияларды былайша бөледі: фациялар түбірлі және өндірістік деп қарастырылады. Егер де түбірлі фация болса, онда бұл ТТК, ал шаруашылық іс-әрекетінде адамның эсерінен өндірістік фация қалыптасады (өсімдіктер жасанды түрде калпына келтіруі мүмкін). Фациялар ірі маспггабты зерттеулерде гана зерттелінеді.

Қоныс тармагы. Бірнеше фациялар кешені қоныс тармагын калыптастырады. Н. А. Солнцев бойынша, қоныс тармагы - бұл фация топтарынан кұралган ТТК, ол бір қоныс тармагы кұрамына енген фациялар кейбір топырақ кұрамымен жэне өсімдіктермен ерекшеленуі мүмкін. Қоныс тармагы — бұл аралық кешен. Көптеген ландшафттарда коныс тармагы ажыратылмайды, ал фация топтары конысты калыптастырады - бұл ландшафттық түсірілімнің негізгі нысаны. Берілген децгейлі ТТК де ірі маспггабты зертгеуде гана зерттеледі.

Қоныс — мезорельеф формаларымен байланысқан ТТК. Қоныстың рельефте ажыратылуының 2 нұсқасы бар:

а) әртүрлі шыгыңқы, иілген рельеф формаларымен байланысты (мысалы, агын, жыра ложбинасы);

б) эртүрлі тегіс жазыктык бөлігімен байланысты.Қонысты атаган кезде, ең алдымен, рельеф формасымен, одан

кейін косымша акпарат осімдіктер мен топырак жамылгысы сипатталады. Қоныс көлемі бойынша доминантты немесе негізгі

7

ландшафт бейнесін кұрайды, субдоминашты, сирек ерекше мәнін береді.

Аумак (Г. Н. Высоцкийдің термині) - коныстан жоғары рангідегі ТТК. Олар рельефтің ажырау сипаты бойынша аныкгалады. Осы деңгейлі ТТК ортамасштабты жұмыс кезінде зерттеледі. Келесі бірлік ландшафт.

13 «Ландшафт» түсінігін снпаттайтын белгілер мен түсіндірмелер -

«Ландшафт» термині неміс тілінен аударганда Ьапсі-жер, зсһай- өзара байланыс жэне тура магынасы «пейзаж», «түр» дегенді білдіреді. Орыс географиясында бұл термин Л. С. Берг пен Г. Ф. Морозов енбектерінде ТТК-ң синонимі ретінде карастырылған. Берілген осы магына ландшафт тұсінігін қалыптастырады. Оның бірі «төменгі» ландшафт түсінігін берген А. А. Солнцев болған еді.

Ландш афт — бұл бір калыпты географиялык фундаменг, бір рельеф типін, бірдей климат пен негізгі жэне аралық конысты калыптастыратын генетикалык бір тшггі ТТК. Бұл аныкгамада ландшафттың негізгі ерекшеліктері карастырылған:

а) генетикалык бірлікті қалыптастыратын территория;б) оның шекарасында геологиялык кұрылымы, рельеф жэне

климат біртекгілікке катысты сипатталады;в) әр ландшафтта бнологиялык компоненттері үшін тамақгалатын

орны кайталанатын заңдылық жүйесі калы іггасады;г) әр ландшафт бір-бірінен өзінің құрылымы бойынша

ерекшеленеді, ягни ТТК-ң ұсақ жиынтыктары. А. Г. Исаченкобойынша «жогары» ландшафт түсінігі былайша аныкгалады.

Ландшафт — зоналды және азоналды белгіпері бойынша, геологиялық фундаментінің бірлігімен, рельефтің біртштгілігі, жалпы климат, гидротермиялық жағдайдың кұрамы, топырақ, биоценоз және морфологиялык кұрылымның жоспары бойынша геожүйенін ажырамас генетикалык жиынтығы.

«Ландшафт» тершшінің 3 түсіндірмесі бар:1) аймакгық (жеке) түсіндірме. Ландшафт нақгы жеке ТТК

негізінде, қайталанбас кешен ретінде түсінеді;2) типологиялык түсіндірме. Бұл түсіндірме бойынша ландшафт -

ТТК типі немесе түрі;3) жалпы түсіндірме. Бұл түсіндірмеде «ландшафт» ТТК-ң,

географиялық кешен түсініктердің синонимі ретінде карастырады. Былай айтуға болады: орыс жазығынын ландшафты, батпакгы ландшафт. Бұл мағына кең жайылымды магынага ие.

8

2 Зерттеу әлістерінін жіктелуі

2.1 Әдістерінің көптүрлілігіӘр гылым саласыңда зерттеу нысанымен катар зерттеу әдістері

колданылады. Әдіс — заттың тәжірибелік немесе теориялык таным операциялар мен тәсіпдер жиынтыгы, нақты тапсырмалардың шешілуі, кандай да болмасын мақсатқа жету тәсілдері. Әр гылымда зертгеу эдістері оның пэні мен зерттеу максаттарына тәуелді болады. Соның әсерінен әдістер мен теорня арасында дналекті бірлік пайда болады. Ғылымда жаңа әдістерді қолдану оның дамуына жагдай жасайды, ал бұл өз катарында жаңа зерттеу әдістерін колдануды қамтамасыз етеді. Осыган мысап — сощы уақыттагы физикалык географияның дамуы. Табнгаттың күрделі ұйымд астыр ылган нысандарын зерттеу үшін тек маманданган зертгеу эдістерін гана қодцана коймай, сонымен қатар оның құрамына кіретін қарапайым нысандар мен құбылыстардың әдістері де қодцанылады.

Ғылыми зерттеулер негізінде қолданылатын эдістердің көптүрлілігі накгы жүйелілікті кажет етеді. Жүйелілікгі түрлі белгілері бойынша анықтауга болады, сол себепті физикалық- географиялык эдістерінщ бірнеше жікгеулері бар. Б. М. Кедров жаратылыстануда барлық гылыми әдістерді негізгі 3 топқа бөледі: жалпы, негізгі жэне жеке. Жалпы эдістер. Зертгеу эдістерінің жалпы әдістері болып диалектикалық эдіс болып табылады жэне олар накты2 формада жасалынады: салыстырмалы эдіс (құбылыстың жалпы байланысы ашылады) жэне тарихи эдіс (табигатта даму кагңдасынын негіздемесін ашатын). Негізгі әдістер - барлық жаратылыстану багытында қодцаныс табады. Бірақ та, негізгі әдістер зерттеудің жалпы магынасында емес, тек нақгы зерттеу тәсілдері, ягни бакылау, эксперименг, индукция мен дедукция, талдау, синтез, модельдеу жэне т.б. карастырады. Жеке әдістер - бұл арнайы эдіс. Оның ішіндегі бірінші эдіс жеке жаратылыстану гылымында колданса, екінші эдісі нысанды зерттеу жэне т.б. гылымды зерттеумен айналысады.

2.1 Әмбебап деңгейі бойынша әдістердін жіктелуіӘдіс жіктелуінің маңызды белгісі болып, оның эмбебаптылыгы

есептелінеді. Осының салдарынан әдістер 3 топқа жіктеледі: жалпы гылыми, пэнаралык және арнайы (берілген ғылым үшін).

Ж алпы гылымн эдіс — барлык гылымда қолданылатын әдістер. Олардың қатарында, ең алдымен, материалдық диалектнканы ажыратып алу керек. Оның заны мен негізгі жагдайы — кұбылыстың жалпы байланысы, объективтілігі, дамуы, қарама-қайшылыгы.

9

Материалистік диалектикамен келесі жаллы ғылыми әдіс байланысты- бұл тарихи әдіс. Ол физикалык-географиялық зерттеулерде кең қолданысқа ие, себебі эрбір ТТК, әрбір кұбылыс немесе үрдіс табиги тұргыдан талдау жасалынган болуы кажет.

П энаралы к эдіс — гылым топтары үшін жалпы әдіс. Олардың ішінен математикалық, геохимиялық, геофизикалык, картографиялык, болжамдық, аудандастыру жэне модельдеу эдістері ажыратылады. Математикалык эдіс көбінесе физикалық географияда мүмкіншілік теориясы жэне математнкалық статистиканы колдану барысында жүргізіледі. Геохимиялық - ТТК зерттеуде жалпы химия заңдылыгын қолдану. Әдіс мүмкіншілік етеді: ТТК-де химиялық элементтердің вертикаль бойынша орналасуын корсете алады, ТТК-де химиялык элементтердің миграциялык ерекшеліктерін горизанталь бойынша аша алады. Геофизикалық - ТТК-гі өзара байланысты зертгейтін әдіс. ТТК-ді деңгейлік зерттеу жэне қазіргі физикалық эдістермен қолданылады. М. И. Будыко алгаш рет кұргақшылык индексін немесе жылу мен ылгалдылық арақатынасын қолданган. Картографиялық әдіс - карталардың түрлі типтегі кұрылымы: топографиялық ландшафтық, т.б. Аудандастыру эдісі - бір немесе бірнеше сипаттагы территориялардың біртипгі аймақтарга бөлінуі: ландшафтык, топырақгың физикалық-географиялық аудандастырылуы, т.б. Болжам эдісі - табигагга болып жатқан өзгерістердің гылыми алдын-ала көрінісі. Модельдеу эдісі - ТТК-ң немесе оның бөліктерінің құрылымын немесе динамикалық байланысын көрсететін географиялық немесе картографиялық бейнесі. Преображенский бойынша модельдердің жікгелуі бар.

А рнайы әдіс — нақты гылымда колданылатын эдістер (физикалық география). Осыган салыстырмалы-сипатгык, экспедиңиялық, картографиялық, аэрогаламшарлык, бапанс әдісі, ландшафтық эдістері жатады. Салыстырмалы-сипаттык - ежелгі әдіс. Экспедициялык немесе алкапты - ТТК-ді зерттеудегі ен жайылымды эдісі. Әдеби картографиялық - эдеби көздердің, әртүрлі масштабтагы карталардың, атластардың анализі. Аэрогаламшарлық эдіс - ұшатын аппараттардың (ұшақ, ракета, т.б.) көмегімен ТТК-ді зерттеу және картографиялау. Лаңдшафтық эдіс - ТТК-ді ажырату жэне картографиялау. Баланс әдісі - заттар мен энергиялардың ТТК-ге ауысымы, динамикалық кұбылыстардың сандық сипаты.

10

23 Ежелден қолдану бонынша эдістсрдін жіктелуі: дәстүрлі әдістер, жана, қазіргі

Физикалық-географиялық зертгеулер эдісінің жіктелуі2.1-суретте сызба түрінде корсетілген. Физикалық-географиялык зертгеулер эдістерінщ жікгелуі келесідей: дэстүрлі (ең ежелгі), жаңа эдістер (1930-1950 жж.), казіргі (1960 ж. бастап).

Салыстырмалы эдіс — географиялық зерттеулердің ең коне жэне кең гаралган эдісі болып табылады. Танымдагы барлық деңгейлерде қолданылады. Салыстырмалы әдіс фактілік мэліметтердегі жүйелілік және жалпы қолданыска ие. Картографнялык әдіс — салыстырмалы эдіске ұқсас кең таралган жэне ежелгі эдіс болып келеді. Ең алгаш картографиялык әдісп К. Птолемей енгізген. Тарнхн эдіс — дәстүрлі эдістерінін бірі табигатты тану эдісі. Жалпы тарнхи эдіс 3 аспектіні камтиды: палеогеографнялык, өзіндік тарихи, динамикалык. Осынын салдарынан дэстүрлі географнялық эдістер кең аукымды жэне физикалық-география кешенінде кең колданыска ие.

XX ғ. 30 ж. пайда болған жана эдістер кең кодданылуда: аэроәдістер, геофгаикалық геохимиялық Аэроодіс - ұшатын аппараттар көмегімен территорияны зертгеу эдісі. Олар аэровюуальді бақылау және түсірілімнің эртүрлі түрлеріне жіктеледі. Аэровизуальды бақылау табнги ерекшеліктер мен адамның эрекетінен озгергенін зерттеу мақсатында жергілікгі жердің ауадан корінісі. Соңгы уақытта аэровнзуальды бақылаулар көбінесе кеңісгікте

11

табигаттың мезгілі бойынша өзгерісін зерттеу үшін қолданылады. Аэрофототүсірілім — бұл жергілікті жерді ұшатын аппараттар көмегімен түсіру. Түсірілімнің нәтижесі: аэрофотоматериалдар, фотосызбалар жэне фототүсірілімдер. Аэрофототүсірілім материалдарының көмегімен географиялык кабыкшаның түрлі нысандары зерттеледі. Геофнзикалык әдіс - ежелгі жэне дэстүрлі эдіс болганымен, зерттеу эдісінің жаңа әдістер қатарына енеді. Бұл эдіс жіктелуі бойынша пэнаралық эдіске жатады. Себебі, ерте кезеңнен бастап жердің ерекше кұрылымын физикалык тұргыдан сипаттай беруі қажет болды, сонымен қатар оның затгақ кұрамын, табиги құбылыстың физикалық мэнін тану: су айналымы, атмосфера циркуляциясы, тау жыныстарының үгілуі, т.б. География жэне геофизика деп ажырауы XIX г. болды. Геофизикалык багытының негізін салушы академик А. А. Григорьев еді. Геогнмнялық әдіс - жаңа әдіс. XX г. басында геохимия жеке гылым ретінде калыптасты. Оның негізін калаган П. П. Полынов болды. Кешенді физикалык- географиялық зертгеуде геохимиялык эдіс 2 өзара байланысқан аспектіперді қолданады: бірінші аспект - ТТК-ң барлык элементарлы галогенді компоненттерінің химиялык кұрамының анализі, екінші аспект - фация қимасының вертикальды геохимиялық тепе-тендігі. Геохимиялық эдіс көмегімен компонент арасындагы байланыстыаныктауга болады. Л андш афтык әдіс. Ландшафтану бұл ТТК-ңтөменгі рангін зерттейтін фация, қоныс, аймақ (жергілікті жер) физикалық-географияның бөлімі. Ландшафтық қима әдісі - бұл ТТК құрылымьга зерттеудің негізгі эдісі.

Кешенді физикалық-географиялык зерттеудің қазіргі әдістеріне жатады: гарыштык, математикалық, модельдеу. Гары ш ты к әдіс — 1960 жылы аэроәдіс базасында географиялық зерттеулер дами бастады. Осы кезде алгаш метеорологиялык спутник пен ең алгаш гарыпггық түсірілім жасапган еді. Гарыштық эдістің аэрофототүсірілімнен негізгі айырмашылыгы болып оның жаппы шолулыгы есептелінеді. Егер де түсірілім 10-20 км биіктікте ұшактардың көмегімен жүргізілсе, онда ракета көмегімен 80-250 км биіктікте, ал спутншсгерде 200-1500 км жогарыда көрсетіледі. Модельдеу - соңгы уақытта осы зерттеу эдісінің ауқымды эдістер қатарьгаа енуде. В. А. Венников 5 топ моделін карастырган: логикалық, геометриялық, физикалық, математикалык, сандық. Математикалық әдісі физикалық географияда бертін келе қолдана басталды. Әсіресе, ТТК-ді зерттеуде математикалық статистика жэне теория эдістері кең колданылады. Математикалык эдісті колданудың мақсаты - жаңа қорытынды, нэтижелерді алу.

12

3 Кешенді фнзикалык-географыялык зерттеулердегі міндеттер кластары жэне гылымн танымнын кезендері

3.1 Іргслі және колданбалы зертгеулерКешенді физикалық-географиялық зерттеулер іргелі жэне

қолданбалы болып екіге болінеді. Іргелі зерттеулер - ТТК-ң табигн жагдайдағы орналасуын және даму ерекшелікгерін зертгейді. Олар бірдей багдарлама мен әдістер арқылы қарастьфылады.

Қолданбалы зерттсулер - нақты тэжірибелік, шаруашылықгы тапсырмаларды шешеді. Олар жалпы гылыми зерттеулердін нәтижелеріне сүйенеді. Оиың негізгі мақсаты ТТК-ді эртүрлі шаруашылық әрекеті багытында қолдануын анықтау: ауыл шаруашылық, орман шаруашылыгы, табигаггы қоргау, рекреациялык. Бұл зерттеулер эдістемесінің өзіндік ерекшеліктері бар жэне жұмыстың мақсатгары мен міндеттеріне тәуелді болады.

3.2 Эмпнрикалык және теориялык танымнын денгенлеріКешеңді физикалық-географиялық зертгеулерде 2 гылымн таным

деңгейі бар: эмпирикалық, теориялық. Эмпнрнкалык денгей бірнеше кезеңдерден қүралады:

1) хаттамалардың (күнделіктер, бланктар, перфокарталар) бақылауы мен кұрылымы;

2) ТТК-ді бақылау алқапты немесе экспедициялық зерттеулер кезеңінде жүргізіледі;

3) бақылау хатгамалары - ТТК-ді бақылауы бойынша барлық мәліметтер жазылатын материалдар;

4) бақылау күңделігі - материалдарды кадагалайтын жеке форма;5) бланктер - берілген баганадагы материалдардың бакылауын

қадагалау;6) перфокарталар - багана ретінде қолданылады, сонымен қатар

бакылау нәтижелерін жазу үшін колданылуы да мүмкін;7) хатгамаларды бақылау анализі - ТТК-ң вертикалды

құрылымында, сонымен қатар ТТК-ң горизонталды кұрылым аралыгындагы әртүрлі компоненттердің озара байпанысы. Бұл деңгейде ТТК-ң карталары (ландшафтық) кұрылады, олардың ғылыми анализінің алгашкы бастамалары құрылады. Осының салдарынан, эмпирикалык деңгейде ТТК туралы толық материалдарды тану жүргізіледі.

Теорнялык денгей - материалдар жүйесінің негізгі мақсаты. Танымның бірнеше кезеңдері ажыратылады:

1) материалдарды тану негізіңдегі негізгі ойлардың пайда болуы;

13

«I

2) теорияның калыптасуы: ТТК-ң жіктелуі кұрылады, ТТК-ң орналасу зандылыктары, кұрылымнын ерекшеліктері ажыратылады, аудандастьфу сызбасы пайда болады, ТТК дамуының болжамы беріледі (табиғи немесе адамның іс-әрекетінін әсерінен).

Бұл кезең ТТК-ді танудың ең күрделі деңгейі. Олар зерттеулерден логикалық ойлауды, барлық материапдарды білуіи талап етеді. Таным мен зерттеу эдістері деңгейлері арасында байланыс бар.

Эмпирикалы к денгейде басты болып арнайы зерттеу эдістері қолданылады: салыстырмалы-сипаттық, экспедициялык, эдеби- картографиялық, ландшафтық, аэрогарыштық

Теориялы к деңгей физикалық-географиялық зертгеулердің аса күрделі зерттеу эдістеріи талап етеді: математикалық модельдеу, геохимиялық, геофизикалық, тарихи, жүйелік анализ, диалектика (жалпы гылыми).

3.3 Кешенді физнкалык-географиялык зерттеудіи міндеттер кластары

ТТК иегізгі ерекшелігі болып, оның кұрылымы есептелінеді. ТТК-ң құрылымы - ТТК компонештер арасындагы байланыстардың кеңістік пен уақыттагы тұрақгы жиынтык. ТТК кұрылымының бірнеше аспектілері карастырылады:

1) вертикалды құрылымы — ТТК компоненттерінің ярустық бойынша құрылуы (геологиялық негіз, топырак, өсімдіктер, т.б.);

2) горизонталды қүрылым - ТТК кұрамындагы төмен деңгейінен жогаргы деңгейге дейін кеңістіктік өзара байланыс жүйесі (фацияларды қосатын қоныс, коныс тармагы);

3) уақытгық кұрылымы - ТТК жагдайының тәуліктік жэне мезгілдік ритмдері, көпжылдық жэне копгасырлық өзгерісі.

Кей жагдайларда ТТК функционалды кұрылымын (қыс, жаз, көктем, күз), генетикалык, колданбалылыгын карастырады.

ТТК-ң барлық аспектілерін біруақытта жатгау мүмкін емес, солсебепті кешенді физикалық-географиялық зертгеулерде бір немесе екі аспектілерді бөліп қарастыру кажет. Бұл ерекшеліктер негізінде Э. М. Раковская кешенді физикалық-географиялық зерттеулердің 4 негізгі міндеттер класын ажыратқан.

ТТК кеңістікті таралуы мен кұрамын зерттеу - міндеттердің бірінші класы. ТТК зерттеу бұдан басталады. Зерттеудің негізгі мақсаты - ТТК сипаттау. Осының салдарынан ТТК барлық табиги компонентгері немесе вертикалды кұрылымы зерттеліп сипатталады. ТТК атауы беріледі.

14

Жалпы материалдардың негізгі жиынтық әдісі маршруттық эдіс болып табылады. Зерттеуші маршрут бойынша ТТК картографнялайды және ажыратады. Сонымен, ТТК кеңістікте орналасуын немесе горизонталды кұрылымын анықтай отырып. ландшафтық карта калыптасады

Міндетгерді шешудің негізгі спецификалық эдісі - ландшафтық картография. ТТК сапалық ерекшеліктері ажыратыпады. Бірақ та, ТТК ерекшелікгерін терең зертгеу үшін оның қалыптасу жолдары мен дамуын зерттеу қажет.

ТТК қалыптасу жолдары мен дамуын зертгеу - міндеттердін екінші класы. Мұнда ерекше көңіл ТТК генетикалық аспектіні зертгеуіне бөлінеді. ТТК тарихи қалыптасуы мен дамуы қаппына келеді. Бұл оның алдышы жагдайының кадамдары, даму кезеңдері бойынша жасалынады. ТТК вертикалды құрылымындагы алдыңғы жағдайлардың қадамдары:

1) жер бедерінің реликті элементтері - эолды формалар, термокарстық томендеу;

2) топырактың реликті элементтері;3) флораның, фаунаның элементтері далалы кемірушілердің

түрлері.Зерггеудің негізгі мақсаты - ТТК пайда болуын түсіндіру.ТТК-нің даму динамикасы мен функционалдық зертгелуі -

міндетгердің үшінші класы. Бұл деңгейде ТТК жаңа үрдістері, олардың сипаты мен динамнкалық өзгерісі зертгеледі. Бұл міндетгерді орындау үшін мерзімдік емес, күнделікті бакылауы жүргізілуі керек. Берілген материалдардың негізгі жиынгық эдісі - стационарлы. ТТК даму динамикасы мен функционалдық зерттелуінің негізгі әдісі - кешеңді ординация эдісі.

Қолданбалы мақсатгагы ТТК зертгеу - міндеттердің 4-ші класы. Қарастырылып өткен үш міндетгер класы - бұп жалпы гылыми багыттагы зерттеулер. Оларды колданбалы максатта зерттеу үшін міндеттердің 4-іпі класы құрылады. Осы деңгейдің негізгі мақсаты - эр ТТК тиімді пайдалану: материалдардың жалпы эдісі - камералды. Ал міндеттерді шешудің негізгі эдісі - багалау болып табылады.

Қолданбалы зерттеулер өз ішіне міндеттер класының ірі болімдерін қосады: табигн-ресурстык әлеуетінің багасы, ТПС шаруашылықга колданудың мүмкіншіліктері мен шектеулері, ТТК казіргі жагдайының ландшафтык-экологиялық багасы, мэдени ландшафтық жобалау, т.б.

15

3 .1-кесте - Максат, міндет және зерттеу әдістерінщ арақатынасы (В. К. Жучков, Э. М. Раковская, 1982 жыл)_________________________Міңдеттердіи

шсшілелнкластары

Ландшафтык 1кұрылымдызерттеудін .аспектілері

■ ■ - - ■ 1 ■ ' 1

Максаты Матсриаллардын жалпы негізгі

эдісі .

Негізгі арнайы эдісі

ТТКкеңістікте орналасуы мен кұрамын зерттеу

Кеністіктік Сипатгау Маршруттык Ландшафтык-картографнялык

ттккұрылуынзертгеу

Генетикалық Түсіндіру Кілтгі Рстроспектрліанализ

ТТКлннамикасынзерттсу

Функциоыалды Болжамдау Стадионарлы Бірлескенанализ

Қолданбалымаксаттагызертгеулер

Колданбалы Қолдану Камералды Багалау эдісі

3.4 Стацнонарлы және жартылай стацнонарлы зерпгтеу элістері негізінде ТТК зертгеу ерекшеліктері

ТТК стационарлы жэне жартылай стационарлы зерттеу эдістерінін эдістемесі бойынша ерекшелшеді. Стацнонарлы бакылау ерекше кұбылыстармен ажыратылады, бірақ бұл бакылауларда ТТК сипатынын баяу зерттелуі байкалмайды: геологиялық-геоморфологиялык ерекшеліктері, литомассалар саны, т.б. Ж арты лай стацнонарлы бақылау стационарлы бақылаудан гөрі жыл бойы емес, ол тек ТТК жағдайының накты кезеңінде өтіледі. Ол ТТК тгаггік белгілерін ғана апып жатыр. Экспеднцнялық зерттеулер кобінесе ТТК аз зертгелген жағдайына багытталган. Сонымен катар, ТТК физикалық-географиялық сипагын жекелей карастырады.

16

4 Данындык кезенінін мазмуны

4.1 Зертгеу максатынын койылымыКешенді физнкалык-географиялык зерттеулер экспедициялык

немесе стационарлы сипатта болуы мүмкін. Зерттеудің аса кен таралган түрі экспедициялық болып табылады. Кешенді физикалық- географиялык зерттеудің экспедициялық аяқгалган «циклі» өз ішінде3 жұмыс деңгейін қосады: дайындық, алқашы, камерапды.

Дайындық кезеңіндегі дұрыс қарастырылған жұмыс барлык зертгеулердің табысты өтуінің бірден-бір себебі болып табылады. Бұл осы кезеңнің ерекше белгісі.

Алқапты кезең келесі қорытындылар шыгаруда негізгі материалдарды береді. Егер алқапты, камералды кезеңкарастырылмаса, онда барлық алдынгы жұмыстар бүкіл зерттеулерін жогалтады. Зерттеулердің басы болып міндеттердің озіндік қойылымы осыдан зерттеудің негізгі мақсаты шығады.

Міңдеттері:- жогары тұрган ұйымдар: министрлік, ғылымн бөлімшелер;- басқа ұйымдардан кабылдануы мүмкін;- үлкен емес колемді жеке міндетгер болуы мүмкін (курстық

немесе дипломдық жұмыстар үшін).

4.2 ТТК зерттелген денгенін анықтауДемек, бұл жүмыста берілген мэселе жоспарыңда территорияның

зерттелу деңгейін анықтау алдын-ала жүргізусіз болуы мүмкін емес. Ең алдымен әдеби, картографиялық, фондтық коздерді (кітап, макала, гылыми есептер, карталар) есепке алуы кажет. Жалпы көздерден бастау керек:

аймақгың табиги компонентгерін зерттеу туралы мәлімдемелерді табуға болатын эдеби еңбектер зерттеледі, сонымен катар библиографиялык карточкалар, конспектілер кұрылатын ТТК- мен эдебиеттер;

- шыгарылган картографиялық материалдар зерттейді: эртүрлі маспггабты карталар, ландшафтык, геологиялык, т.б.;

- фондтык материалдар жиынтыктары көптеген күпггерді қажет етеді. Баяндамалар карастырлып, ірі карталардың көшірмелері жасалынады;

- түрлі аэрофото жэне гарыиггық түсірілімдер анықгалады;- мұрагаттар, жиынтықтар зерттелінеді.Территорияның зерттелгенінің- жалпылыгында жасалган

жұмыстар белгіленеді: алдыщы зяптеуДердегі оң жақгары жэне теріс|[ атындағы ПМУ-дІң ]|

академик С.Бейсембәе I7 атындағы ғылыми

КІТАПХАНАСЬ

жактары (орындарын иемденген кезде). Осының барлыгы, біріншіден, зерттеудің мақсаты мен міндетгерін нақгы қоюга, екіншіден, жұмыс багдарламасын нақгы карастыруга мүмкіншілік жасайды

Берілген территорняларда жүргізілген түрлі шартты белгілермен көрсетілген зерттеудің барлық түрлері жүргізілуі негізінде бір уақытта калька қарастырылады.

4.3 Құжаттарды кұрастыру: багдарлама, күнтізбелік жоспар, сметалар, жабдыкгарга малімдеме және т.б.

Жұмыстың келесі маңызды бөлімі болып түрлі құжаттарды кұрастыру есептелінеді: багдарламалар, күнтізбелік жоспар, сметалар, жабдықгарга мэлімдеме, матерналдар мен жабдықтар, нұскаулар, алкапты сипаттагы бланктер үлгісі, т.б.

Зерттеу бағдарламалары негізгі міндетгерден, территорняның зерттелу деңгейінен құрылады. Багдарламада жұмыстың негізгі мазмұны ашылады. Багдарламалар келесі болімдерді қосады:

Такырыбы: Двин өзеннің ТТК бассейні.Орындау мерзімі: басы (1.01.2000 ж.) - соңы (1.01.2005 ж )Негізгі міндеті: Двин өзенінің қоныс бассейнін зерттеу, қолдану

мен антропогендік әсер ерекшеліктерін анықгау.Күтілетін нэтижелер: ТТК-ді тиімді пайдалану жолдарын

белгілеу.Гылыми жетекші: оның аты-жөні, лауазымы.Жұмыстьщ мазмұны (багдарламада):1) дайындық кезеңі: мерзімі, жұмыс түрі;2) алқапты (полевой) кезең: оның жалгасы, маснггабы, жұмыстың

мазмұны мен әдістемесі, алдын-апа көлемі;3) камералды: кезеңі, орындау мерзімі, картографиялық

материалдар, мәтіндік болімі, аналитикалық бөлімі.Біздің зертгеулерде оқу жэне жұмыс багдарламалары

кұрастырылады. Сонымен катар, жұмыс багдарламасына күнтізбелік жоспар жұмысы кіреді.

Зерттеу багдарламасы - басты құжат. Басқа кұжаттарга жататындар: құрылымдық бұйрык, шыгынды смета, күнтізбелік жоспар, т.б. Смета - бұл жұмыстың орындалуының құны.

М акала ш ыгындары : негізгі акы - ол штаттық кесте негізінде калыптасады жэне гылыми іс-сапарлар мен экспедициялар. Бұл шыгын косады: зерттеу орнына дейін жэне қайта жол ақысының кұны, тэуліктік (іс-салар шыгындары), көліктерге шыгындау (автобус, автомобиль), техника: машииалар. «амфибиялар», жалга алганорыннын багасы, т.б.

18

Баска мекемелердін қызметі: аналюдер өткізу, картографиялык жэне басқа материалдарды өндеу. Жабдыктарга шығын шығару: кұрал-жабдыкгардың бағасы, т.б. Бағдарламалар мен сметаларға мекеменін гылыми топ жұмыс жасайтын бухгалтерлері мен жүргізушілері қол қояды.

4.4 Картографвялық негізді дайындауКартографиялык негізде түрлі жұмыстар етіледі. Бірак, барлық

жагдайларда бір талапты қарастыру кажет - бұл алқапта жұмыс жасау үшін маспггабтары бойынша картографиялық негіз карталардан ірі болуы керек. Мысалы:

1) алқапты зертгеулер үшін ұсақ маспггабта (1:1500000 жэне одан да ұсақ 1 см 15 км) арнайы негіздерді дайындау қажет емес, тек топографиялық карта масштабын 1:1000000 қолдануга болады. Осының салдарынан, егер де 1 см-де 15 км маспггабы берілсе, онда 1 см 10 км картасы берілуі керек;

2) орта маспггабты жұмыс кезінде (1:1000000 - 1:100000 дейін) картографиялық карталардың бланктік нұсқаларымен де қолдануга болады. Егер де 1 см 1 км масштаб берілсе, онда 1 см 0,5 км қарастыру қажет;

3) жұмыстың ірі масштабы кезіңде (1:100000 ірі) картографиялык негізге дайыңдыгы бойынша арнайы жұмыстар талап етіледі. Егер де 1 см 1 км маспггабы берілсе, онда 1 см 500 м маспггабты карталар берілуі қажет;

4) әр жагдайда қандай да болмасын бақылаулар алқапты күнделіктерде, сонымен қоса журналдарда, бланктерде, т.б. кұжаттарда жүргізіледі.

4.5 Бақылау хатгамаларыныц өңдеу формалары: бланктер, кунделіктер

Күнделік - тиянақгы сақтау мен ұкыпты ұсталуын қамтамасыз ететін негізгі кұжатгардың бірі. Бұл жиынтық дэптер немесе 10*13 форматтагы кіпіігірім кітапша. Оңда оң жагына барлык мэтіндік бақылаулар жүргізілсе, сол жагына сызбапық жоспарлар, түзетулер, баганалы фотокадрлар жүргізіледі. Ең алгаш күннен бастап күнделікге алгашкы бет болуы тиіс. Осыңда мыналар көрсетіледі: экспедиция ұйымының атауы, алқапты күнделіктің нөмірі, аты-жөні. тегі, күңделікті бастау мерзімі жэне нүктенің нөмірі (кейін аяқгалу мерзімі мен нүктеден кейін нөмір). Алгаш бетгің соңында міндетті түрде попггалық адрес жазылады, ол аркылы тауып алушы берілген күндел ікті авторга жіберуі мүмкін.

19

Бланктер. Бланктер орта, әсіресе, ірі маспггабты жұмыс кезінде нүктедегі бақылау аукымды сипаттағы материалдарды камтамасыз ететін жағдайларда жүргізіледі. Бланктердің алкапты күнделіктерден мынадай артыкшылыктары бар:

1) накты аныкталган мэліметтер. Бланк - бақылау багдарламасының қысқартылган түрі. Әр нақгы мәлімдемелер бақылаулардың мэліметтері өзіндік бағанасын иемдейді;

2) материалдардың тиімді «орналасуы». Қажетгі белгілер бойынша бланктер материалдарды өңдеуде тиімді болып табылады;

3) бланктермен жұмыс жасай отырып, зерттеуші епггеңені ұмытпайды.

Бланктердің кемшішктері — берілген бағаналардан басқа, косымша фактілердің жазуын талап етеді. Алкапты бланк, алқапты карта, күнделіктер - бұл ең бағалы документтер.

Перфокарталар. Алқаіпы бланк перфокартамен толтырылуы немесе ауысуы мүмкін. Бланк барлық артықшылықгарды сақтай отырып, перфокарталар жоғары көлемді алып жатыр. Перфокарталар материалдарды тез және жеңіл колдануға мүмкіндік береді.

4.6 Карта-гннотезаны күрастыру — дайындык кезенінін корытындысы

Дайындық кезеңінің қорытынды жұмысы алдын-ала маршруттық картасы - гннотеза картасы. Осындай картаны құру кезіңде екі әдіс қолданылады: салалы материалдардың салыстырмалылыгы және аэрофото мен гарыпггык түсірілімдердің дешифрленуі.

Салалы материалдардың салыстырмалылыгы. Салалы карталар салыстырылып анализденеді: геологиялық, топырақ, т.б. Бірақ, жұмысты бастамас бұрын барлық карталарды жұмыс жасайтын бір масштабка келтіру қажет. Одан кейін компоненттер арасындагы заңдылықгы байланыстар аныкталады. Бірақ сондай карталардың нақіылығы жоғары емес:

1) ТТК шекаралары салалы карталармен сәйкес келмейді. Себебі объективті тұрғыда бір-бірімен ұқсас емес;

2) карталар эртүрлі маспггабта болады (эртүрлі уақытта, эртүрлі қолдану эдістері қолданылады);

3) карталар түрлі біліктілігі жоғары мамандармен құрастырылған.

20

5 Далалык кезен: рекогносцнровка және бакылау нүктелері

5.1 Жергілікгі жердін рекогносцнровкасыДалалык кезең дайындық кезеңін жалгастырып, жергілікті жердің

рекогносцнровкасынан басталады. Рекогносцнровка - жергіпікті жерде жұмысты бастамас бұрын жүргізілетін шолулар. Масштабына байланысты рекогносцировканың міндеттері:

а) маршруттық бакылау сипатыңдағы ұсақ маспггабты зерттеу. Максаты: табиги компонентгердің жалпы зандылыктарын аныкгау;

б) орта масштабты зертгеулерде рекогносцировка міндетті түрде қажетгі болады. Оның міндетгер кұрамына тек территориямен алдын- ала танысу емес, сонымен қатар, толық зерттеулерге жататын кілтгі учаскіні таңдау кіреді. Орта масштабты зерттеулер өз ішіне тштгік кілтгі учаскідегі толық түсіріпім эдісі мен маршруттык бақылау әдісін қосады: бірінпгі міндет - эртүрлі ландшафтгарды сипаттан отырып. территориялармен танысу жэне тнпгік кілтгі учаскіні таңдап алу, екінші міндет — графиктік матриалдар мен мәліметтердің саяыстырмалы деңгейін анықтау, үтаінші міндет - барлык экспедициялар үшін бақылау мен бекітулерде бір әдістеме колдану;

в) ірі маспггабты зертгеулерде кілтгі учаскіні іріктеу кажет емес. Себебі, мүндагы түсірілім жалпы картографиялық әдіспен жүзеге асады. Осы міндеттер калады: терригориямен танысу, картографиялык негіздің түсірілімі үшін дайындалган эрекеттің сәйкестік деңгейін анықгау, далалық жұмыстың бір эдістемесін күру.

Далалык жұмысты ұнымдастырудыц ерекшеліктері Әртүрлі маспггабты зерттеулер далалық жұмысты ұйымдастырудың да түрлі эдістерін талап етеді. Үсақ масштабты зерттеулер үлкен аралыкгы жамылгылармен байпанысты. Көшу көп уақытты жогаптады, кимада жэне нүктелер кұбылыстардан гөрі бұл бакылауда аса толык бақылау жүргізіледі. Огряд көп уақытқа дейін «кошпенді» бақылау жүргізеді. Қозгалыс пен жұмыс бір уакытта бопады; тамактану - сапарлык, түнеу әркашан жаңа орыңдарда өтеді. Мұнда жалпы ұйымдастырушылық пен тэртіп ерекше мэнді болуы кажет. Осы кезде отряд бір уақытга жылжнды. Сондықган барлык учаскілердің бірқалыпгығын қарастыру өте маңызды.

Күндізгі километрмен олшенген қашықгык коптеген себептерге, ең алдымен, оз ауданының ерекшелігі, спорт түрі жэне зерттеу багдарламасына тәуелді:

1) орта маспггабты жұмыс кезінде жабдықталган базанын ролі артады. Мұнда барлык материалдар, ягни тамак блогы, жатакхана жұмыстары үшін үстелмсн жабдықталган палаткалар карастырылган;

21

2) ірі масштабты зертгеулер негізінде уакыттың көп жұмсалуы төмендейді. Адамдарды «үйде секілді» орналастыруга болады. Күнделікгі кері кайту жеңілге түседі жэне езіне кажетгі жұмыстармен айналысуға көп уакыттың калуы байкалады.

5.2 Бакы лау нүктелері: негізгі, тірек*, каргалы к, маманданганӘр маснггабты жұмыс кезінде нүктедегі бақылау негізгі деректі

материалды береді. Нүктелер эр түрлі болуы мүмкін: негізгі, гірек, карталык,мамаңданған.

Тірек нүктелер негізгіден топырак қимасының үлкен тереңдігімен ерекшеленеді (3—4 м), сонымен катар шұңқыр түбіндегі косымша бұргылау, үлгі жиынтықгардың ерекше сипатымен жэне дәлдігімен ажыратылады. Тірек нүктелер типтік жерде жүргізілетін кезде өте көп еңбектер мен қарастыруларды қажет етеді.

К арталы к нүктелер — бұл бақылаудың тыгыздалган нүктелері, көбінесе топырақ қимасы болмайды. Картадагы өсімдіктер жамылгысының толық индексі және болжамды топырақ индекс жазуы болады. Олар көбінесе рельеф жэне өсімдік кауымдастыгының сурегі анық құрастырылған карталардан алынады. Карталық нүктелер үшін далалық кезең алдында арнайы бланк формасы немесе бақылау мазмұнын құрайтын күнделік қолданылады.

М амандырылган нүктелер — бұл компоненттерінің біреуінен, ягни геологиялык құрылысына, жер үсгі суларына, құрлық формаларына және т.б. жерлерде жүргізілген зерттеулер нэтнжесінде пайда болатын нүктелер. Мамандырылган геологиялық нүктелер табиги ашылуларға, жасанды үңгымаларга (скважина) негізделген. Зерттеулер нэтнжесі арнайы бланктарга немесе күнделіктерге жазылады. Сонда міндетті түрде оның схемалык суреті, нумерациясы, жыныстардың калыңдық сипаттамасы жэне оның негізгі түрі мен қасиеттері, тектоникалық бұзылымның бар болуы, жарықшақтың багыты мен сипаты, т.б. жазылады. Мамандырылган нүктелердің косымша белгіпері немесе эріптік таңдау нумерациясы болады немесе сол зерттеулер нэтижесіңде пайда болган нүктелер жазылады.

5.3 Н егһгі нүктелердегі бакылаудын эдістемелік тэсілдері: рельеф жэне мнкрорельеф, осімдік, топырак, гнлролоі нялык және т.б. бакылаулар

Негізгі нүктелер - алынган мэліметтер едэуір территорияны алып жатқан, эсіресе ТТК-ді, типгік орындарды таңдайды: нүктенің орналасуы картага салынып, нөмірмен білгіленеді, бақылау нүктеде жэне дапалық бланкте жазылады, табиги компонентгің бақылау

22

бойынша бланкка мэліметгерді толтырған соң негізгі мэлімдемелер жазылады. Негізгі нүктеде 3 компонент сипатталуы кажет: рельеф, топырак, өсімдік. Әрбір бакылау релъеф (жер бедері) пен микрорельефті снпаттаудан басталады. Рельеф жэне микрорельеф - жер бедері құрылымының сшштамалары.

Бланкте нүктенің жагдайы микро жэне мезоформа бедерінің катынасына микробедердің снпаттык суреті тіркеледі. Макро жэне мезоформа сипатгамалары оның генезисінің қадагалаудагы нүктесінде күрыла алмайды. Ол нүктеде қадагалаудың жэне жол багдарымынан (маршруты) жэне накгы мәлімдемелер күнделіктерде кадагаланады. Алайда нүктенің катынасын ірі рельеф формаларынын қатынасына катысты мейлінше дэл көрсету керек. Тэжірибеде кобінесе экспозициясын көрсетіп отыратын баурайдын беткейлерімен жұмыс жасалынады.

Беткей сипаттамалары үшін келесі міндетті корсеткіші бұрмаланушылык болып есептелінеді. Бұрмаланушылықтың жэне градус есебімен еңкіш бұрышына снпаттама беріледі.

Баурайлар.Әлсіз еңкіш жазыгы: градус есебімен еңкіш бұрышы 3 дейін.Еңкіш жазыктар: 3-5 градусӘлсіз көлбеу: 5-10 градусКөлбеу: 10-15 градусҚатты көлбеу. 15-20 градусТіп-тік: 20-45 градусҚұламалы: 45 градустан жоғарыЭкспозиция мен бұрмаланушылықган басқа, сонымен катар,

жалпы формасымен сипатын жазу керек жэне нүкте беткейдің кай бөлігінде орнапасқанын көрсету кажет Нүктенің баурайдагы орналасуының карта комегімен аиыктау қиынға түседі. Ал қалган баурайлар туралы мэліметтер міндетті түрде далалық бакылаудан алынып, жазылып отырады. Рельефтің сипаттамасында абсолюттік жэне қатыстық нүктелер бніктігі белпленсді.

Абсолютгік белгілер тауда жұмыс істегенде оте кажет, өйткені ол биіктік зонасындагы снпатын анықгауда өте үлкен рол атқарады. Негізінен осы аймақгарда биіктік көбінесе нүктенің байланыс орнатуына ыкпал жасайды. Жазықгықга абсолюттік белгіпер барлығына беріле бермейді, тек сипаттык нүктелерге, ягнн жогары жэне төмен орналасқан аймақгар сипатгалады. Ал калған нүктелерге жергілікті базистік эрозияның катынастык нүктелерін орнаггса жеткілікті.

23

6 Д алалы к кезец: топыракты сипатгау

6.1 Топы рак кималарыТопы рак - рельеф, литология, территорияның гидрологиялык

және климаггык ерекшеліктерін, оның өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің негізгі ерекшеліктерін өзінде синтездейтін табигаттың тірі жэне өлі шегінде тұрган компонент, лаңдшафт айнасы.

Топыракгы зерттеу жэне сипаттау топырак кимасы бойынша жүзеге асады: шұнкыр, жартылай шұнкыр, қазу. Сонымен катар топырақгы табиги жалаңапггандыру, жаңа жасанды куыс ретінде сипаттауга болады.

Топырақгы шурф. Жазықгықгағы негізгі нүктеде топырак кимасы тереңдігі 1,5—2 м ұзындығы 1,5-2 м және ендігі 0,7-0,8 м есебімен алынады. Аса жарық қабырғасы түзу (осы арқылы қиманың сипаттамасы жүргізіледі), ал қарама-қарсы кабыргасы сатылай терендікке қарай төмендейді. Қиманың терңдігін топырақ типі мен жыныстары арқылы ауыстыруға болады, оның ені мен ұзындыгын да өзгертуге болады. Оларды қазып алуға және оны сипаттай отырып үлгі алуға ыңгайлы болу қажет:

1) қиманы тиянақгы казып алу керек. Оны, яғни топырақгы екі жаққа лақгырып жэне онша аяып емес, эйткенмен екі жұмыс жасалынады және онша жакын да емес, себебі казылған кима кайта жабылуы мүмкін;

2) қарашірікті горизонпы араластыру қажет емес. Себебі, киманы қайта жабу кезінде, бұл топырақ үсгіне себіледі;

3) түзу (бет жағы) кабыргасын сақгау керек. Түзу қабырға жағына жерді лақгырмайды;

4) жердің эр жаңа горизонтын күрекпен алып қою, бұл анализ үшін элі де үлгі емес, ал алдын-ала немесе қосымша қарастыру үшін материал;

5) кима дайын болған кезде, киманың түбінен кағазға үлгі алынады;

6) дайын қиманы ала отырып, қабырғаның жерді ажырататын сызыгын тазалау керек;

7) бір қабырғасы пышақгың көмегімен жоғарыдан төменге карай тазалайды. Бүл топырақгың өзгеру құрылымын, оньщ тығыздыгын, жеке бөліктердегі түсгерін ажырату мақсатында орындалады. Қабырғаның екінші бөлігі салыстырмалы түрде жылтыр болыпкалады; . , , і • >

8) одан кейін беттік кабырғанын жоғарғы бөлігіне түйреуішкесантиметр ілінеді де, осының көмегімен бақыланатын белгілерінің

24

жиьгатыгы бойынша топырақгың генетикалык горюошыажыратылады;

9) барлық көріністер 10 % тұз қышқылы ерітіндісінің кайнатуынан көрінеді. Мұны барлык жагдайда, сонын ішінде қимапарға жасау қажет.

6.2 Топырак кимасының снпатыОдан кеШн генетикалық горизонт бойынша топырақ пішініне

сипатгама құрылады. Бланкте пішіннің сызбалык суреті түсіріледі.Горизонт индекстеледі, олардың куаттылыгы (жер бетінің

жогаргы жэне томенгі шекарасының тереңдігі) жазылады жэне т.б. корсеткіштер келесі тәртіп бойынша көрсетіледі: тусі, ылгалдылығы, механикалык кұрамы, кұрылымы, тыгыздыгы, коспасы, өсімдіктің бір немесе бірнеше түбірі, жануарлар әрекетінің іздері тоң (көпжылдық немесе мезгілдік), шекарасы және төмен жаткан горизонттық ауысу сипаты.

В. В. Докучаев бойынша топыракгын генетнкалык горнзонтынын нндекстелуі.

Горнзонт А0 - топырақ пішінінің жогаргы белігі - төсеншіі, киізі, катал карашірінді. Бұл горизонт оз ішінде былай болінеді:

До - казудың алгаш формасын жогалтпаган таза күйі;Ао — алгаш формасынан катты өзгерген жартылай ыдыраган

органикалық калдыктар;А - толыгымен бұзылган гомогенді тосеніш.Горнзонт А (А, А , Аи ) - карашірінді топырақтың минералды

болігімен тыгыз байланысты.Ая - шым горизонты - А горизонтының бөлігі, шөптесін

осімдіктердің түбірімен тыгыздалган бөлік;А" — шіріген горизонт - бұзылган органикалық масса,Ат—торфты горизонт.Горнзонт А2 - сортан немесе сұр, элювиалды болігі. Ао немесе А

астыңда орналасқан. Түсі әсіресе ашық болып келеді.АВ горнзонты - элювиалды зонага сәйкес келеді, элювиалды

және иллювиалды арасындагы ауысым.Аш горнзонты - егістік жері.В горнзонты - элювиаллы горизонтынан томен орналаскан жэне

әсіресе иллювиалды сипатка не. Бұл жогары орналасқан горизонттың шайылуынан заттар жиналатын коңыр, қызыл қоңыр, тыгыздалган жэне қиындатылган жақсы құрылымдалган горизонт.

Вк горнзонты - карбонаттардың аккумуляцнялык горюонты.С горнзонты - глеевый.

25

С горизонты - топырак қалыптастьфушы жыныс.Д горизонты - төселген тау жынысы.Горизонтгардын ауысуы сипаты жагдайында оларды косылган

индексгермен белгілейді. ЩЛМысалы:А, Аг, А2В, ВС.Горизонттын қуаттылыгы жер бетіндегі сипатына байланысты

шекараның жогары жэне төмен орналасқаны жазылады (см-де).Мысалы:0-2 см, А, 2-12 см, А2 12-25 см жэне т.б. Осы жүйе бойынша да

бланкте үлгінің тереңдігі көрсетіледі.Егер де беттік қабьфганың қуаттылық қабаты өзгерсе, онда

тіркеу жүйесі күрделенеді.Мысалы:А, 2-12 (20), А2 12 (20)-25 (30) см және т.б.

6 3 Топырактын негізгі снпаттамаларыТүсі, бояуы. Топырак қабатының түсі - топырақ генезисімен

байланысты: жыныстар, т.б. ең маңызды диагностикалық белгі.Топырақгың түсі туралы В. В. Добровольскийде жақсы

көрсетілген:- кара түс жэне оның икгенсивтілігі органикалық затгардын

бұзылу үрдісі мен қарашіріндінің жиналуымен байланысты;- қоныр — темір қьпнқылының жиналуымен;- кызыл қоңыр - бір уақытта қарашірік пен темірдің жиналуымен;- көкшіл сұр - ашыган темір косындысымен;- ак үнтак эллювиалды үрдістермен байланысты болады.Аталган түсгерден басқа мына түстерді де қолдануга болады:

қуаң сары, тот баскан түс, кірпіш түсті, шоколадгы. Экспедицияда әсіресе түстік шкала үлгісін алып жүрген жөн.

Мына түс атауларын да колдануга болады.Негізгі түстер: кара - интенсивті қара, сұр-қара, сұргылт қара,

қоңыр қара; ақ - ақ сары, қуаң ақ, ақ-қызгылт, жасыл-ақ, сары - сары- қоңьф, саргылт, жасыл-сары; сұр - сұр-коңыр, сұр қара, ашық сұр, акшыл сұр, көкшіл сұр, көгілдір сұр.

Қоңыр - кара-қоңыр, сұр коңыр, ашық коңыр, сары қоңыр, кызыл қоңыр, жасыл қоңыр; қызыл - қызыл күрең, тот түсті қызыл.

26

6.2-сурет - С. А. Захаров бойынша топырақ түстері

Ылғалдылык. Ылғаддылыкгы түсті сипаттап болғаннан кейін аііықтайды. Себебі топырақ түсі ылгал күйінде 3 рет ауысады. Мына саралауды негіз ретінде алуға болады.

- қүрғақ топырақ—шаң басады;- таза, жаңа - шаң баспайды, колды аса суықгатады;- ылғалды - ылғалды белгілерін қарастырады, кесектерді колмен

үгуге болады, тез дымқылданады;- дымкыл - қол ылғалданады жэне жабысады;- сулы — ордың қабыргаларынан су агады.Механнкалық кұрамы. Топырақ қнмасының механнкалык

құрамын сипаттау негізінде. эсіресе, домалақгату арқылы анықтайды. Осы үшін сынауды дымқылдатады. Топырақтың механнкалық құрамы келесідей болады; сазды, балшықгы, кұмайгты, құмайт, қанкалық.

Сазды сылама сақннага иіріліп білтеге айналады.Балшыкты - жуан бау жасалынады, бірақ сақина жасаган кезде

сынады.Құмантгы — бауга айналмайды, кішкене шар жапсыруга болады. Құмайт - айналмайды да, жабыспайды.Қанкалык - жыныстардың қалдықтарынан кұрылады.Топырак күрылыіиы. Топырақ кұрылымы - бұл оның накгы

форманың бөлінуіне ыдырау кабілстті. Топырак элсментшщ типтік құрылымы.

27

I тип. 1 - ірі кесекті, 2 - орташа кесекті, 3 - ұсақ кесекп, 4 - шанды, 5 - ірі жаңгакты, 6 - жаңғакгы, 7 - ұсақ жаңғақгы, 8 - ірі түйіршікті, 9 - түйіршікті, 10 - оқ тэріздес, 11 - топырақ түшршігінен «моншақ»;

П тип. 12 - діңгек тәрізді, 13 - діңгек түрлі, 14 - ірі призма тэрізді, 15 - призма тәріздес, 16 - үсақ призма тәріздес, 17 - жұка призма тэріздес.

Ш тип. 18 - тақгатасты, 19 - жалпақ тілікті, 20 - жапырақгы, 21 - ірі кабыршакгы, 22 - ұсақ қабыршақгы.

6.3-сурет - Топыракгың бір үлгідегі кұрылымдык элеменггері

Топырак күрылымының тнптері:I тип - куб тәріздес;П тип - призма тәріздес;ПІ тип - плита тәріздес.Топырактын куыстылыгы. Егер де топырақ жіңішке қуысты

косындысынан тұрса, үлкейткіш эйнекпен қараған қолайлы. Қуыстың көптігі бойынша ажыратады. Қуыстар арасындағы аралық, см:

- аз қуыстылық 1,5 және одан жоғары;- қуыстылық 1;- өте куыстылык 0,5 және одан аз.Топырактын жарылу коспасы. Қуыстың көлемі бойынша:Косындысы диаметр қуыс, мм

28

Жінішке қуыс 1-ден азҚуысКезек

1-33-5

ТесікгіТорлы

5-1010.

Топырактын тыгыздыгы: өте тыгыз, тығыз, әлсіз тыгыздалған, үгілетін, жұмсақ.

6.4 Нүктедегі баска да бакылауларГидрологиялык бақылаулар аз табигн объектілерде жүргізіледі.

Үлкен өзендер мен көлдерді гидрометео қызмет зерттейді. Бұлақгар, жылгалар былайша зерттеледі:

1) бүлақтьщ кіріс жэне шыгыс жагдайы;2) агын жылдамдыгы,3) жылгалар мен өзендерде судың шыгыны;4) көлдің терендігі мен колемі;5) түсі, иісі, молдірлігі, дәмі (эсіресе қүдықта).Зоогеографиялық бақылаулар мұражай, зертханалардагы

тапсырмаларда жүргізіледі. Метеобақылаулар: температураны өлшеу, ауа ылгалдылыгы, атмосфералық қысым. Демек, далалық физикалык- географиялык бақылаулар кезінде нүктедегі негізгі бақылауларды жүргізу эдістері карастырылады.

29

7 Д алалы к ксзец: өсімдіктерді сипаттау

7.1 Өсімдіктерді сипатгаудын әдістемелік тәсілдеріТопырак қимасы немесе өсімдіктерді сипаттау негізінде

кайсысын алгаш сипаттауы еш белгіні кажет етпейді. Себебі, 2 компонент бір-бірімен тыгыз байланысты жэне өз ішінде жер бедеріне, жыныстардың кұрамына, ылгалдану, климатка тэуелді болу керек. Өсімдіктерден бастау себебі, топырақ піурфы және оның үйіндісі ботаникалық көлемді бүзады. Практиканттармен немесе мамандармен жасалынган шурфты казу жэне өсімдіктерді сипаттау бір уаҚытта өтеді. Өсімдіктерді сипаттаудьщ әдістік тәсілдері зерттеу салаларының тэсілдерінен еш озгермейді. Басты нүктеде ботаникалық жердін накты сипаттамалары беріледі. Батпаюы немесе кырдағы өсімдіктер үшін 100 м2 немесе 10*10 м көлемді жер болу қажет.

7.2 Шөптесін өсімдіктердін снпатыТаңдап алған көлем үшін осімдіктер тізімі құрылады, онда: дән,

осока, бобовые жэне түрлі шөптесіндер қарастырылады. Бірақ, қатаң тәртіп осында карастырылмайды. Әр осімдік 2 атаумен жазылады (туыс жэне түрі): орысша жэне латынша.

Өсімдіктер келесі анықгамалар үшін гербарийге алынады. Одан кейін биіктігі, жобапау жамылгысы, фенофаза, тірпгілігі, орналасу сипаты жазылады. Берілген түрдің экземпляры үшін биіктік орташа жэне см-де немесе бүтінмен беріледі. Өсімдіктердің көптігі О. Друде шкаласы бойынша аньпсгалады:

сорз (өте көп) — өсімдіктер толығымен топырақты жабады;сор2 (көп) - өсімдіктер көп;сорі (шамамен көп) — өсімдіктер аздау;Зр (жайылган, саны аз) - іздеу керек;8о1 (бірліктік) - алаңда нық қарастыруды қажет етеді; іш (бір ғана дана) - барлык аланда берілген өсімдіктің бір ғана

түрі болатын болса.Фенофаза белгілермен немесе әріптермен берілуі мүмкін. Мысалы:пр - осімдіктер осіп кеткен; р - бүршіктенеді; вг - осімдіктер вегетациял анады;б - буганизацияланадыц-гүлденуі;цг - толык гүлденуі;Цз - гүлденіп болуы;

30

п - дэш пісіп жетілге н;п2 -дэш піскен;п3 - дәндердің шашырауы;отр - дәншіктенуден кейін кайта өсуі.Тіршілігі негізінен 3 бапды жүйемен аныкталады:- толык тіршілікгі (өсімдіктер өзіндік бойын, гүлденуін жэне

көбеюі болады);- орташа (өсімдіктер орташа бойындагы гүлденуі, бірак барлык

даналары емес);- төмен (өсімдіктер төмен бойлы, гүлденбейді).Басқа созбен айтқанда — жагдайы: жақсы, қанағаттанарлық,

нашар.Жобалау жамылгысы көзбен жэне сипатталатын учаскінін жалпы

көлемінен пайызбен белгіленеді. Жоба жамылгысын қуаттылық күштің көрсеткішімен қолдануга болады. Келесі басқыштаушылыктар (градация) ажыратылады:

р - өте сирек;+ —сирек жамылган алан;1 — көщ2 - аса көп немесе сирек, бірақ 1/20 сыналатын алаңмен;3 - жамылгы көлемі 1/4 -тен 'Л-ге дейін сынапатын алаң;4 - жамылгы көлемі 1/2 -ден 3/4-ке дейін сыналатын алаң;5 — жамылгы көлемі тен аса сыналатын алаң.Сонгы 3 басқыштаушылық үшін дана саны ешкандай магынага

иемденбейді.Орналасу сипаты код созімен немесе санмен беріледі:1 - жеке дакпен оседі;2 — үяшықгар, жиынтықгармен;3 —аса үжен емес дакпен;4 —үлқен емес өсіңдіп ермен;5 — үлкен жиынты кпен.Сонымен қатар, белгі шкаласын да колдануга болады:1) калыпты орналасу - қара дөңгелек;2) қалыпсыз - дөңгелек вертикаль бойынша бөлінген, оң жагы

қара;3) перифириялық - сипатталатын түрдің данасы алаңның

перифериясында орнапасады - 2 дөңгелек: кішісі — үлкеннің ортасында;

4) орталық - апаңның ортасында, үлкен дөңгелектің ортасынлагы нүкте;

5) аз санды даналар - жай нүкте.

31

Қосымша нүктеде өсімдік массасының сандык есептері жүргізіледі. Аланда эр түрлі бөліктерден 1 м2 мөлшер бойынша 4 участок алынады. Бүл участоктерден үлкен қайшымен 5-7 см биіктіктегі өсімдіктерді киып алады. Осімдіктердін массасын өлшейді: сулы, қүрғақ түрде, толыгымен және жеке топтарға бөлінғен өсімдіктер. Одан кейін қайта есептеулер жэне 1 га центнердегі оражайлылық анықгалады.

7 3 Агаш тектес өсімдіктердін снпатыОрманның снпаты 400 м2-ден (20*20 м) 1 га (100*100 м) дейінгі

көлемде жүргізіледі. Орман қүрамыныц түрі ярус бойынша снпатталады. Әр түрге формула түрінде 10 балдық жүйе бойынша корсетіледі. Мысалы: Қ*Кг (кэдімгі карағай — 8, емен — 2); орта биіктігі, орташа диаметрі 1,3 м биіктік негізінде. Ағаштардың барлык ярустарын сипаттағаннан соң бланкке жаңа ағаш текті есімдіктер, бүталы және шоптесін-бүталы ярус туралы, мүк-лишайник жамылғы туралы мэліметтер енпзеді. Сонымен катар, жалпы сипаттама, көрініс, жобапау жамылгысы анықгалады.

7.4 Мэденн егістіктін сннатыМэдени егістікті силаттаган кезде бланкте мэдени атауы,

фенофаза, тіршілігі жэне арамшөп тізімі беріледі.Ластанған деңгейі коз мөлшерімен немесе олшеуішпен

анықгалады. 10*10 алаңда 4 алаңша 0,25 м2 ретінде алынады. Алаңда егіс киылады да олшенеді. Одан кейін арамшөп алынады жэне жеке олшенеді. Егістік есептелінеді: элсіз қоқыстанған (арамшоп үлесі 10 %), орташа кокыстанган (10-25 %), қатты қокысташан (25 % одан да жоғары).

Түрлік қүрамының тізімі Браун-Бланке шкаласы бойынша қүрылады. Түр атауының алдына индекс қойылады. Онда 1-ші саны - қуаттылыкгы, 2 - иісі - орналасу сипатын корсетеді. Доңгелекшелер тіршілік денгейін көрсетеді (толық тіршілік кезінде дөңгелекшелер койылмайды). Мысалы: 4.1 (Веіиіарешһііа). Бүл дегеніміз, ақ кайын - оның алаң жамылғысы 'Л-ден 3/4-ке дейін (индекс 4), дақгармен орналаскан (1 индексі) тіршілігі толық (индекссіз).

Жүмыс бағдарламасының тэуелділігіне карай осімдіктерді сипаттау тэсілі мен мэліметтер кадагаланатын тізімі озгеруі мүмкін. Өсімдіктерді сипаттау нэтижесінде қауымдастық атауы беріледі (осімдікгердің коп түрлері мен топгары бойынша). Бұл атау 2 немесе 3 атаулық болуы мүмкін.

32

8 Камералды жұмыстардын мазмүны

8.1 Камералды жүмыстын жоспарыДалалык кезен аякгалганнан соң, материалдарды камералды

өңдеу кезеңі басталады. Камералды кезеңнің негізгі деңгейлері: аналитикалық жұмыстар, карталарды кұрастыру, мәтіндік сипаттар жэне есегггер. Камералды кезеңде жүйелілік және жеке жұмыс түрлерінің өткізу уақьпы қатаң ойластырылган болуы кажет. Мэтіндік анализ жэне картографиялық негіздің қорытындыларынсыз кұруға болмайды.

Бірінші ретте жиналган үлгілердің анализін дайындау және алдын-ала қарау жүргізілуі қажет. Аналитикалық жүмыстың көлемі мен түрі зертгеу бағдарламасына, зертханалык базаның жиналған каржылық мүмкщдіктерінің экспедициялық жағдайына тәуелді.

Топырак анализь Кешенді физикалык-географиялық зертгеу кезіңде топырақ үлгілері дала жиынының үлкен бөлігін күряйш Оларды өңдеу үлгілерді кептіруден басталады. Одан кейін үлгілерді топырақ тшггері бойынша жинакталып, тиянакгы карастыру байқалады. Қарастыру кезінде топырақ индексі жэне олардың атаулары анықгалады.

Кейін анализдер үшін үлгілерді алып, аналитикалық жоспар кұрылады. Аналитикалық жоспар былайша кұрылуы кажет: зерттеу территорияларда барлық топырақтың негізгі тилтері толық сипатталатын болуы керек. Зерттеу үшін далалық анализді оку жэне олардан қорытынды жасай алуы қажет.

Мысалы:Техникалык құрылымы. Качинскийдің эдісі бойынша

топырақгың механикалык кұрамьша байланысты ажырату.

8.2-кесте - Топырақгың механикалық құрамының жіктелуіМеханикалык кұрамы Физикалык кұрамы < 0,01 %

Сарғыш түсті тип топырағы үшін топырақ түзілімі

Сазды, ауыр балшықты, орташа балшықгы, жеңіл балшықгы, құмды, құмдас.

50-ден жоғары40-5030-4020-3010-2010-нантөмен

33

Механикалык кұрамы үлгілердің анализдерінен бірнеше корытынды шыгаруга болады: әр топырактың түзуші тип озінің зандылыктарымен жэне механикалық қүрамынын аныкгалу денгейімен ерекшеленеді.

Мысалы:Қыш кылды аныктау. Топырактын механикалык күрамы секілді

топырактың диагностикасы нда карастырылуы мүмкін.

8.3-кесте - Өкгастандырудагы топырақгың кажеттілігіРН түздылыгы Әктастандырудагы топырактың

кажетгілігі5,5 жоғары Қажет емес5.1-5,5 Аз кажет4.5-5.0 Қажет4,5 төмен Өте кажет

Су аналнзі: калдыгы, катгылыгы, органикалық затгардың қүрамы, СІ, Са, N нондары жэне т.б. корсеткіштер судың компоненттері болып табылады.

Г еологнялык үлгілердің аналнзі: климаттык өзгерістер, жы ныстык жасын анықгау;

Геохнмнялық аналнздері: жыныстардьщ геохимиялык анализі, ландшафт элементтерінің химиялык миграциясы, ландшафт түзуші үрдістердің динамикасын анықтайды.

8.2 Карталарды курастыруКарталарды кұрастыру камералды материалдарды оңдеудегі

маңызды кезең болып табылады. Негізгі карта далалык кезеңі үрдісінде қүрастырылып болуы кажет. Басқа карталар болімі далада, бір болігі камералды кезеңде жасалынады. Осы деңгейде нақгы жіктелудің міндеттер мен ТТК типтесуі шешіледі.

Карталарды күрастырудьщ озіндік жүйесі: ТТК міндеттер жіктелуі, Ірі ТТК шекараларын анықтау, ТТК типтесуі, Генетикалық қагидасы.

Ландшафтьпс картаның табиғи территорияның кешенінің мэтіндік сипаттамасы: әлсіз саргыш топыракгы теменгі, сүр ормаңды гопыракты жогары.

Дапалық материалдарды оңдеу нәтижесіндегі қүрылган карта жүмыстың қорытынды нэтижесінің бірі болып табылады.

34

8.3 Мәтівдік снпаттарЕсеп мәтіні - құрастырылган картаның жабык турдегі

анықгамасы, сонымен катар карта анализдерінің нәтижелік мазмұны.Есептер зертгеу багдарламасына байланысты әртүрлі мазмұнды

болуы мүмкін.Территорияның кешенді графикалык сипаттамасының мазмұнды

сызбасының мысалы:Алгыс хат КіріспеI бөлім. Жалпы физикалык-географиялык сипаттама I тарау. Геологиялык кұрылымы (тарихи дамуы, пайдалы

казбаларды коса алганда)П тарау. Рельеф Ш тарау. КлиматIV тарау. СуларыV тарау. ТопырақVI тарау. Өсімдіктер жамылғысыVII тарау. Жануарлар дүниесіП бөлім. Табиги территориялык кешеннің сипаттамасы.I тарау. Физикалык-географиялық аудандастыру П тарау. ТТК нақты сипаттамалары.ҚорытындыӘдебиеттер тізіміҚосымша (графиктер, кестелер).I болім баскаша да аталуы мүмкін, мысалы «компоненттерге

кысқаша шолу» немесе «физикалық-географиялық дифференциацияның фаюгорлары». Осыган катысты олардың тараулары мен жалпы кұрылымы өзгеруі мүмкін.

П бөлім — негізгі, оның көлемі барлық көлемнің 2/3 бөлігін камтуықажет.

8.4 Зерттеу матерналдарын рәсімдеуМатериалдарды рәсімдеу - бұл да жұмыстың аса маңызды бөлігі.

Есеп мәтіні кажетті саны бойынша саналып, типографиялык тәсілге басылады немесе түптеуге беріледі. Карталар түрлі түсті бояулы ретіңде колданылады. Көптеген гылыми жэне гылыми-өндіріспк жерлерде аякталган есепті қоргау жүйесі қалыптасқан.

35

9 Кешеыді фнзнкалы к-іеографиялык зерттеулер негізіндегі үлгілер мен матерналдар жныны

9.1 Гербарийлер мен осімдіктердін үлгілеріДалалык жагдайда жиналган үлгіпер жай гана сипатка ие

болмайды, үлгілер күжатталган, сарапталған, кұпталган болуы қажет. Сол себепті алдын-ала үлгілер мен экспонаттар санын анықгап алу қажет.

Өсімдіктсрдін үлгілері мен гербарнйлері. Егер де мұражайда, кабинетте немесе зертханаларда гербарийлерді жинаудың арнайы талсырмалары болмаса, онда кешенді физикалык-географиялык зерттеулерге тек сипатка ие бола алатын осімдіктерінің гербарийлері алынады. Өсімдіктердің әр түрлері бірнеше данада алынып, бір папкага салынады (буманың стандарт беті 30-40 см). Этикеткаға экспедиция атауы: нүктеиің номірі, жердің орналасу жагдайы, жинаган уакыты жэне жинаган адамның аты-жоні жазылады. Оларды кептіру ауада ілінген катты капталган гербаррийлік торда отеді. Бірінші уакытта күнделікгі олардын жогаргы беті гана озгермей, сонымен қатар оның барлык боліктері де озгеріске ие болады. Кейін осімдіктер біраз кепкен соң, беткі болігін ауыстыруга болады. Кебу үрдісі кандай осімдік кептірілуіне тәуелді. Негізінен дэні тез кебеді, ал суккуленттер сулануы, караюы, көгеруі мүмкін.

Өсімдіктерді гербарийге жинау жалпы карастырылган қүқықтармен қарастырылады:

- түбір жүйесінің жогары болігін қоса отырып, әр осімдік толыгымен алынады;

- егер де осімдік ірі болса, онда оның тек жеке боліктері гербарийге салынады;

- мүмкінінше гербарийге осімдікгің гүлі де, дэншектері де болуы керек немесе екеуінің біреуі.

Жиналган осімдіктер толық аныкгауға дейін сакгалады. Өсімдіктер мен осімдіктер калдыкгары баска да мақсаттарда жиналуы мүмкін:

- қосалқы нүктелерде геохимиялық анализдер үшін;- дендрологиялык зерттеулерде, т.б.

9.2 Топы рак үлгілеріТопырақ үлгіпері накгы көлемде жиналады: ірі маспггабты

зерттеулерде үлгілер саны топырак түсірілім ережесімен аныкгалады. Баска жагдайларда үлгілер карастырылып отырган жүмыс багдарламапары арқылы жиналуы мүмкін. Үлгілердің бір болігі

36

алдын-ала базада қайта карау үшін алынады. Олар өзіндік көлем мен ораманы иемденуі мүмкін. Анализдеуге арналған үлгілер мүкият құжатталган болуы қажет. Топырақ үлгілері әр генетикалық қабэттан алынады (әр 50 см сайын) кабаттын үлкен куатгылык жагдайында 2-3 үлгілер алынады. Үлгі пышақпен немесе борпылдақ топырак жагдайында үгілуімен алынады. Үлгілер вертикаль бойынша 10 см аспауы керек. Бланкте үлгі нөмірі мен тереңдігі жазылады.

Мысалы:1) 0- 22;2) 25-30.Үлгілер мөлшері қандай анализге арналганына тәуелді болады.

Егер де бұл генетикалык үлгіпер болса, онда олардын көлемі 1 дм2 төмен болмауы кажет. Ал егер де бұл агротехникалык массалык үлгілер болса, онда олардын көлемі 2 есе аз болуы мүмкін. Этикеткага экспедииия атауы, нүкте нөмірі, кабат қуаттылыгы, тереңдігі, жинаган дамның аты-жөні және мерзімі жазылады. Этикетка жай карындашпен толтырылады.

9.3 Геологиялык жнындарБұл жиынтык нақгы мақсатты иемдену кажет. Үлгілерді күрайды

нақгылау (немесе аныкгау), генезис, жыныс жасы, сонымен катар геохимиялық анализ үшін алынады. Жиынтыктың бір бөлімі уакытша сипатка ие (қайта қарастыру үшін). Анализ үшін үлгіпер мұкият жинақгалады жэне құжатталады. Археологиялык немесе жеке фауналык заттар да кұжатталып, рэсімделеді. Палеогеографиялық үлгілер қарастырылатын ашылулар немесе қималар палеогеографияның төртгік кезеңі үшін ерекше кызыгушылық жагдайында жиналады.

9.4 Су үлгілеріСу үлгілері геохимиялық анализдін түйіндесі үшін алынады

немесе тек территория суының сипаттамасы үшін. 0,5 л көлемде шыны бөтелкелермен көп қолданбайды. Әр нүктеге негізінен 2 л, ягни4 бөтелке алынады. Бөтелкелер мұкият шайылады, одан кейін суды толтырып, резенкелі емізекпен жабылады. Мойнына этикетка байланады. Олар, эсіресе, агаш немесе металдык корапшалары бар кораптарда тасымалданады. Кейбір анализ түрлері үшін ерекше қосындының суы қажет болады.

37

9.5 Қабаттас геохнмнялык аналнздер үшін үлгілерГеохимиялык аналнздер үшш үлгілер (топырак. тау жыныстары,

өсімдіктер, су). Бұл аналиэдер бір нүкгеден емес, бірнеше, ягни элювналдыдан супераквалдыга дейінгі нүктелерде алынады.

Топырақ үлгілері Бүл ландшафтық-геохимиялық анализдері үшін генетикалык кабаттын орта болігінен гана алынбай, барлык бөліктерінен алынады. Бораздаланган тәсіп арқылы әрбір үлгі жогары кабаттан төмен карай пышақгың көмегімен алынатыны ынгайлы. Кабат қуаттылыгы аз болганымен, атыз әрі кен. эрі терен болуы кажет (үлгінің жалпы салмагы 0,5 кг жетуі кажет). Егер де қуаттылыгы аз болса, кабаттан атыз алынбай, онда беггік кабаттын барлык үзындыгынан топырақты таңдап алу керек, бірақ басқа қабаттар материалдарын бүзбай отырып опыру кажет.

Егер де жүмыс багдарламасында микроморфологнялық аналиэ карастырылса, онда бүл үшін бүзылмаган қүрылымды үлгілер алынады. Ол кішкентай корапшага салынган микромонолиггер болуы керек кептірілгеннен кейін қорапшадагы бос орындар қүрылымды сақгау үшін макта не кагазбен тыгыздапады, бұл оның тасымалдаганда топырақ құрылымын сақгайды.

Өсімдік үлгілері Осімдік үлгіпері таза қүргак массалары 300 г кем емес үлгіпер алынады. Агаш текті сұрыптау осімдіктердің үлгілері қиынырақ Міндетті түрде жеке алып тастау керек; жапырактары, жіңішке бұтақтарын, одан кейін аса жуан бүтақгар, түбірін. Өсімдік түбірін жер үсгіндегі осімдік бөлігін кескеннен кейін алынады. Оларды абайлап казып шыгарады. Барлық үлгілер этикеткамен жабдыкталып кептіріледі, содан соң кайшы не қолмен ұсақгалады. Су үлгілері шурфтан сонымен катар құдық, бұлақ, озен, колдердеи алынады

9.6 ФотосуреттерАлкапты жерде түсірілген фото фактіпік материалдың қосымша

құжаты ретінде қызмет етуі мүмкін негізгі талабы: бекіту жэне кадрлардың нақгы күні (кайда жэне қашан жасалынган). Бұл мэліметгер негізінен күнделікке жазылады. Құжаттың ақпараттарды фото суреттерді түсіру жолының мүмкіншілігІ техниканың дамуына одан артып, түссді. Кино жэне видеотүсірілімдер колдануына тура келеді.

38

10 Қолданбалы фнзикалык-географиялык зерттеулердіц негізгі багыттары

10.1 Ауыл шаруашылыгы үшін зерттеулерФизикалык географиялык зерттеулердің барлык колданбалы

түрлері бірдей жаксы зерттелген емес. Тек кейбір түрлеріие гана токталайык. Ауыл шаруашылык өндірісі барлык территориянын табигат жагдай кешеніне тэуелді болады. Сол себепггі физикалык географиялық зерттеулер ауыл шаруашылыгы үшін кенінен таралган және баска колданбалы зерттеулерден бірінші калыптаскан.

Бұл зерпеулердің негізгі максаты — ауыл шаруашылык өндірісінін көзкарасы бойынша жердің барлык қырынан жэне кешенді зерттеу мен оның табиги күрамына карта жердің табиғи тгаггік картасын күруда накгы негізін береді. Жер тізімін күрудың өзі классификациялык багалык сипатын қүрайды жэне табиги, ауыл шаруашылық элеуетінің жердің төмендеу тэртібі бойынша жүзеге асады: өте жақсы, жақсы, орташа, т.б.

10.2 Жерді мелиорациялау максатындагы зерттеулерҚандай да болмасын табиги кешен, компонентінің багытталган

эрекеті басқа компоненттерде өзгертуге экеледі. Бірақ осының салдарынан ТТК ішінде өзіндік ерекшеліктер болуы мүмкін Ауыл шаруашылық немесе басқа да территорияны қолдана отырып, кешенді мелиорация үшін ТТК зерттейді. Қазіргі уақытга «мелиорация» термині ауыл шаруашылыгы жерді гана жаксарту максатында колдана коймай, сонымен катар шаруашылықтың баска да территориясын жақсартады. Ландшафтык-мелиорациялык зертгеулер ТТК мелиорациялык мақсатын қолдана отырып жүргізілуі керек: орман шаруашыльпы немесе рекреация, орамжапырақгы отыргызу үшін, егін дәндері үшін.

10.3 Тау кен ондірісініц әсерінен бүзылган жерлерді зерттеуЕгер мелиорация - жердің күнарлануы болса, онда рекультивация

бұл өндірістік салдарынан түптеп бүзылуынан жердің «омірге оралуы». Бұл кобінесе пайдалы казбаларды игеруіне; атмосфераға зияны тиетін токсиндік су агынына, шлак калдыктарының эсерінебайланысты. Кешенді физикалық географиялык зерттеулер нәтижелерінің эр түрлі қолданушылар арасында аудандық жоспарлау ерекше орын алады. Ол озінің сипаты мен эр түрлі шешілетін мэселелерге байланысты географияга жакын болу керек. Аудандык жоспарлаудың міндеті.

39

Территорияны қолданудың қазіргі уақытта жэне алдын-ала даму болашағымен эртүрлі өндіріс пен кұрылыстың кешенді орналасуы. Террнторняларда өндіріс күштерінің құру сол территорияның жалпы ерекшеліктерін жэне жеке-жеке бөлімдерінін жан-жақгы ескерілуі ландшафтық зерттеулер материаддарының кұрылысшыларга жүгінуі маңызды болу керек.

10.4 Аудандық жоспарлау максатындағы кешенді фиэикалык географиял ы к зерттеулер

Аудандық жоспарлауга террнторияны кешенді түрде қарастыру, тұрақгы түрде когам мен табигаттың өзара болмысьга ескеру, оның кеңістіктік пен уақыт бойынша өзгеруі тын. Аудандық жоспарлау максатгарының табиги жагдайларын зерттеудің 3 деңгейі бар:

1) табиги жагдайлардың білікті синтезі нэтижесінде физик- географтардың көмегімен ТТК картасы жасалады. Бұл карта екінші деңгейдің гылыми негізі болып табыпады;

2) территорияны кешенді бағалаудың картасын құрастыру. Бағалау жұмыстары эдетте экономикалық-географтар мен физик- географтардың жетекші рөлімен эр түрлі бағыттағы мамандардың көмегімен жасалынады;

3) жасалып жатқан жоба бойынша нұсқаулықгар жасау. Бұл деңгейде тек эр түрлі бағыттағы мамандар ғана емес, сонымен катар эртүрлі аудандар мамандарының бірігіп істеген жұмыстары маңызды.

Осыған орай, аудандық жоспарлаудың мақсаттарын зерттеу кезінде физикалық-географтардың жасаған жұмыстардың көлемі аныкгалмаганша, жобалық кэсіпорындар мен географиялық ұжымдардың өзара байланысы шексіз маңызды болып табылады.

10.5 Берілген рекреацнялық террнторияны зерттеуҚазіргі танда рекреациялық мақсаттағы кешенді физикалык

географиялық зерттеулер — қолданбалы зерттеулердің ең танымал багыты болып табылады. Бұған демалу кәсіпорынның арнайы накты материалды ресурстар дамуының ауыл шаруашылығына ауысуына ықпал етеді, сонымен катар арнайы рекреациялық жүйелердің жасалуы ыкпал етеді.

Рекреациялық географияның мэселелерін шешуде эр түрлі багыт мамандары қатысуы міндетті шешеді: рекреациялық мақсатта эр түрлі территорияның табиги жағдайларына баға береді жэне олардың рекреациялық ауыртпалыққа тұрақтылыгын анықгайды.

40

Әдебиеттер

1 Алаев Э. Б. Социально-экономическая география. Понятийно-терминологическіш словарь. - М .: Мысль, 1983. - 350 с.

2 Голубчик М. М и др. Теория и методология географнческойнауки: учебное пособие. - М .: ВЛАДОС, 2005. - 463 с.

3 Жекулин В. С. Введение в географию. - Л. : ЛГУ, 1989- 270 с.

4 Кузьбожев Э. Н., Козъева И. А., Световцева М. Г. Экономическая география и регионалистика (история, методы, состояние и перспективы размещения производительных сил) :учебное пособие. - М : Высшее образование, 2007. - 540 с.

5 Максаковскин В. П. Географическая картина мира. Кн. 1. - 4-еизд., испр. и доп. - М .: Дрофа, 2008. - 495 с.

6 Максаковский В. П. Географическая картина мира. Кн.2. - 4-е изд, испр. и доп. - М : Дрофа, 2009. - 480 с.

7 Паромов В. В. Полевая практика по физической географии: топографо-геодезическне работы: Практическое руководство /В. В. Паромов. - Томск : ТГПУ, 2004. - 48 с.

8 Пугачева Е. Е. Полевая практика по физической географші: учебно-методическое пособие / Е. Е. Пугачева. - Томск : ТГПУ, 2004. -6 8 с.

9 Пузаченко Ю. Г. Матемаггические методы в экологических и географических исследованиях / Ю. Г. Пузаченко. - М .: Издательский центр «Академия», 2004. - 407 с.

10 Салшцев К. А. Картоведение. - М .: МГУ, 1990. - 400 с.11 Скопин А. Ю. Введение в экономическую географию : учсб.

дпя студ высш. учеб. заведений. - М : ВЛАДОС, 2001. - 272 с.12 Шальнев В. А. История и методология общей географин -

Ставрополь: СГУ, 2000. -1 5 6 с.

41

Мазмүны

Кіріспе 31 Кешенді физикалық-географиялык зерттеулердін нысаны 52 Зерттеу эдістерінің жіктелуі 93 Кешенді физикалык-географиялык зерттеулердегі міндеттер

кластары жэне гылыми танымның кезеңдері 134 Дайындық кезеңінің мазмұны _ - - - '' 175 Далалык кезең: рекогносцировка жэне бакылау нүктелері 216 Далалық кезең: топырақты сипаттау 247 Далалық кезең: өсімдіктерді сипаттау 308 Камералды жұмыстардын мазмұны 339 Кешенді физикалық-географиялык зерттеулер негізіндегі

үлгілер мен материалдар жиыны 3610 Қодданбалы физикалық-географиялық зертгеулердің негізгі

багыттары 39 Әдебиеттер 41

А. Е. Егинбаева

ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР ӘДІСТЕМЕСІ

Дәріс курсы

Техникалык редактор Б. В. Нургожина Жауапты хатшы А. К. Темиргалинова

Басуға 20.05.2014 ж.Әріп түрі Т ітез

Пішім 29,7 х 42 %. Офсеттік кагаз Шартты баспа табагы 1,87 Таралымы 300 дана

Тапсырыс № 2268

«КЕРЕКУ» БаспасыС.Торайгыров атындагы

Павлодар мемлекетгік университеті 140008, Пааподар қ., Ломов к., 64

Автор А. Е. Егинбаева

География және туризм кафедрасы

ов атындагыл. . .з«1С1

ректоры Щ. Пфейфер

Физикалық-географиялық зертгеулер әдістемесі 5В060900 - География мамандыгының студенттеріне арналган

дәріс курсы

Кафедра мәжілісінде бекітілді 20 ̂ ж . РЧ № хаттама

Кафедра меңгерушісі ^ Д. Д. Есимова

Химиялық технологиялар жэне жаратылыстану оқу-эдістемелік кеңесінде макұлданған 20/^ ж. № Ш хаттама

факультетініңМ Ш

ОӘК төрайымы Ю. М. Каниболоцкая

КЕЛІСІЛДІ ХТжЖФ деканы К. К. Ахметов 2014 ж.УҒ м

С М Бн/б Г. С. Баяхметова 2014 ж 0 .

МАҚҮЛДАНДЫОӘБ бастыгы _ _ с £ Ч _ _ Е . Н. Жұманқұлова 2014 ж. ^