ж әне Т А Б И Ғ А ТҒылыми-педагогикалық журнал

ІИҚ -Ц- - Ыь. БҮЛ НӨМІРДЕ:

( Іле Алатауының криогендік бедертүзілуінің қазіргі замандағы үдерістері

I *5

( Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның ! таулы аудандарында қар көшкінінің пайда болуы мен салдарлары

Қазақстанның көлдері мен бөгендері

( FTP-ды ғылыми негізде түсіндіру жолдары

( Қазақстанды зерттеуші ғалымдар

ҚАРАША- ЖЕАТӨҢСАН

Өнеге

БЕРЕРІ МОЛ ИГІЛІКТІ ШАРАЛАР

Суретте: Үлжалғас Есназарова (ортада) семинарга қатысушылармен бірге.

Биылгы оқу жьиының басында педагогика гылымының докторы. атаулы мектептің жетекшісІ, белгілі географ, оқулық авторы, жерлесіміз Үлжа ггас ЕСНАЗАРОВАНЫҢ щатыеуымен Темір елді мекеніндегі С.Әлиев жалпы орта мектебінің базасында семи­нар өткізілген болатын.

Семинарга қатысушыларга Үлжалгас әріптесіміз өзінің өмір жолы, қызметі, Тәуелсіз Республикамыздың төл география оқулыгын жасау, оны оқыту, география курсы боиынша оқушьиарга арналган жумыс дәптерлері, атлас, контур карта, т.б. жасау мэселелері жөнінде қызықты әңгіме-лекция уйымдастырды.

Үлжалгас Әмзеқызы 1970—1975 жылдары С.М. Киров атындагы Қазақтың мем- лекеттік университетінің география факультетін бітірген.

199/ жылы Білім министрлігінің буйрыгымен Ү.Ә.Есназарованың республикалық атаулы мектебін қурган, 1996 жылы “Қазақстан географиясын оқыту үрдісінде оқушы- ларга жологиялық білім беру ” тақырыбында кандидаттық, 2005 жылы “Қазақстан Республикасы география курсының оқу-одістемелік кешенін жасаудың гылыми негіздері ” деген тақырыпта педагогика гылымының докторлыгын қоргаган.

1994—2006 жылдар аралыгында ҚазҮУ-нің экономикалық жоне олеуметтік гео­графия кафедрасында стуоенттерге дәріс оқыды, 1998 жылы доцент, профессор гылы­ми атагының иегері атанды.

Ғалым устаз — жалпы орта білім беретін мектептерде оқытылатын “Жаратылыс- тану” (5-сынып), “Материктер мен мухиттар географиясы ” (7-сынып), “Қазақстан- ның физикалық географиясы" (8-сынып) курстары бойыниш жаңа буын оқулықтары мен оку-одістемелік кеіиендерінің авторы.

Үлжалеас Әмзеқызының еңбектерін Үкімет, ел багалады. “Қазақстан Республи- касының еңбек сіңірген қызметкері ” қурметті атагымен марапатталды.

Үлжалгас Әмзеқызының 15-тен астам іргелі еңбектері жарық көрген. Аудан географтары, ягни иіыгармашылық mon мушелері Отырар ауданының географиясы мен экологиясына байланысты ишшырап жатқан дуниені жинақтап, улкен кітап етіп шыгару жөнінде пәтуа жасасты. Семинарга қатысушылар “Темір орта мектебінің байыргы устазы, зейнеткер 0. Дербісов, Ш.Қалдаяқов атындагы орта мектебінен Б.Қалдыоаева, М. Әуезов орта мектебінен М.Есалихова, Қ.Сәтбаев орта мектебіненЗ.Ерденқул, Муңаіттасов орта мектебінен М.Рыишановалар әз пікірлерін білдірді, республикалық атаулы мектепке муше болгысы келетіндіктерін жеткізді, сурақтарга жауаптар алды.

Қазіргі уақытта аудан мектептері Ү.Әмзеқызының бастамасымен кәтерілген игілікті шараларга бутіндеи бет буруда.

ПӘРМЕНҚҮ ЛОВ Досыбай,Одтүстік Қазақстан облысы Отырар ауданыбілім бөлімі оқу-едіетемелік кабинетінің меңгерушісі.

Білімді урпақ — у гт байлыгы

ҚР Мәдениет, ақпарат және спорт министрлігінің

№ 6846~Ж куәлігі 24.01.2006 ж. берілген

№6 (48)-2010 ҚАРШ -ЖШ ОШ Н

2003 Ж Ы Л Д Ы Ң ҚАҢТАР А Й Ы Н А Н Ш Ы ҒА БАСТАДЫ

Ж Ә Н Е

РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ЕКІ АИДА БІР ІІІЫҒАТЫН ҒЫЛЫМИ-ПЕДАГОГНКАЛЫҚ ЖУРНАЛ

БАС РЕДАКТОР -

Әбубәкір ҚАЙРАН.

БАС РЕДАКТОРЛАР КЕҢЕСІ:

С . ӘБІШ ҚЫ ЗЫ (торайымы),Б. ҚАЛКЕНОВА,

К. ҚИНА УБАЕВА,

Ә. ҚҮЛЖАБАЕВА,

Қ. ШАҒЫР.

АҚЫЛДАСТАР КЕҢЕСІ:

БЕЙСЕНОВА Әлия, г.г.д.,ҮҒА академигі.

БЕЛГІБАЕВ Мүхит, г.г.д., профессор.БІРМАҒАМБЕТОВ Әлім, г.г.к.ДОСТАЙҮЛЫ Жакыпбай, г.г.д.,

профессор.КӘРМЕНОВА Нүрсипа, г.г.к., доцент.ҚОЖАХМЕТ Мүратхан, г.г.к.,

профессор.МЕДЕУ Ахметқал, г.г.д., профессор. ТЕМІРБЕКОВ Амангелді, г.г.к.

* * *

ЖАДРИНА Макпал, п.е.д.ЕСНАЗАРОВА Үлжалғас, п.г.д.КАРБАЕВА Шолпан, KJiA ага гылыми қызметкері.1У1АЗБАЕВ Орденбек, п.г.к.СҮЛЕЙМЕНОВА Гүлнар, ага әдіскер.ТӨЛЕГЕНОВА Раткүл, п.г.к.ШІДДЕБАЕВ Жүмаділ, п.г.д.,

профессор.

АВТОРЛАРҒА АРНАЛҒАН ЕРЕЖЕ >

1. Ғылыми макалаларға міндетті түрде ғы- лымның сез болып отырған саласын зерттеумен шүғылданатын белгілі ғалымдардың (ғылым док- торларының), аспиранттар мен ізденушілер үшін ғылыми жетекшілерінің рецензиясы талап етіледі.

2. Мақаладағы ғылыми деректерге, моліметтерге, терминдерге автор өзі жауап береді.

3. Бүрынғы “Биология, география және химия” журналында немесе Ресейдің осы атгас басылымда- рында жарык көрген мақалаларды аударып, сәл өзгертіп, қайта жіберуге мүлде болмайды. Б ү л - плагиаттық. Авторлық қүқық Заңын сақтамау - к ыл мы стык. іс.

4. Ғылыми деректер мен дэйексөздерге міндет- ті түрде сілтеме жасалу керек.

5. Ғылыми мақалаларда міндетгі түрде пайда- ланылған әдебиеттер тізімін беру керек, әдебиеттер тізімін көрсеткенде: 1) әдебиеттің авторы; 2) аты;3) шыққан баспасы; 4) шыккан жылы; 5) шыққан жері; 6) беті жазылсын.

6. Қазақ тілішегі ғылыми мақалада орыс және ағылшын тілінде, орысша мақалада к.азак және агылшын тілдерінде түйін (резюме) болу керек.

7. Мақала авторы бірнешеу болған жағдайда әрқайсысы мақаланы жазғанын растап, қолдарын қою керек.

8. Мақала және ішіндегі сызбалар компьютерде терілу керек (RTF-та сақталу керек) және дискетімен бірге қабыгіданады. Мақаланы компьютерде сол жа- ғынан 2-2,5 см, оң жағынан 1 см орын қалдырып, 1,5 интервалмен басу керек жөне бір бегге 30 жол- дан аспағаны жон. Мақала 2 данамен қабылдана- ды.

9. Автор осы журналға бір жылға жазылғанын растайтын түбіртектің кошірмесін мақаламен бірге жіберу керек.

10. Бүл журналға шык.қан материалдар коші- ріліп басылган не пайдаланылган жагдайда “Гео­графия және табигат” журналына сілтеме жасалу керек.

орындалмауы мақалалардың ін кешеуілдетеді

Редакция.^

Бул ережет- ендіріске дай

ЛГГеография ж? ж әне ғылым і, аттестаттау ком,- гылыми нотия дары тізіміне ? бойынша енгіз

абиғат" журналы ҚР Білім стрлігінің қадағалау және гінін диссертациялық негізгіі жарияланатын басылым-00 жер туралы гылымдары

МАЗМҮНЫ

К. Тілеубергенова. Топонимдер жоне олардың ж ікт елуі........................................ 3С. Қуанышбаев. Lie Алатауының криогендік бедертузілуінің қазіргі замандагы

удерістері.....................................................................................................................8

Б. Абдиманапов. Оңтустік-Шыеыс Қазақстанның таулы аудандарында қаркөшкінінің паыда болуы мен салдарлары ............................................................. 1 2

Б. Қажыбаева. Мектеп тулегінің тартуы................................................................16М. Әлиева. “Географиялық ашылулар” кунтізбелік тақырыптық багдар-

ламасы........................................................................................................................ 18А. Даменова. Деңгеіілеп-саралап оқыту технологиясын қолдану т әсілдері.......22Б. Қүлбабаев. Окушыларды ізденімпаздыққа және өз бетінше орекеттенуге

баулу........................................................................................................................... 25Ж. Бекбенбетова. Табигат қубылыстары тураіт танымдық сабақ ...................28Г. Кельдинова. Экологияііық оиын сабаеы.................................................................30М. Мелденова. Өсімдіктер әлемінв саяхат ............................................................ 32А. Баймолда. Топография саласын ақпараттандыру........................................... 34С. Тілеубекова. Қазақстанның көлдері мен бөгендері.......................................... 35Ш. Мүхтарова. Аралас сабақ ......................................................................................39А. Әбуова. Сын тургысынан шыгармашылық ізденіс..............................................40Г. Шектібаева. ҒТР-ды гылыми негізде тусіндіру ж олдары ................................ 42Р. Бимурзаева. Сайыс са ба қ ......................................................................................44Д. Бейсембаева. Африканың өзендері мен көлдері................................................... 45V. Есназарова. “Жас географтар ” білім саиысы .................................................... 47Э. Рыскалиева. Қазақстанды зерттеуші гaJlымдap...............................................50Р. Сәтімбеков, Қ. Мүсабеков, С. Нүрсеитова. Оңтустік Қазақстандагы

ерекше қоргалатын табиги аумақт ар..................................................................52Ш.Уәлиханов. Өлкенің укімет басқару жүйесі мен саяси ж агдаиы ..................56

Маңгыстау мен “Қырымның қырық батыры ” ................................................... 58Венгрия....................................................................................................................... 60“География және табигат ” журналында 2010 жылы жарияланган м ақаіаш р ...................................................................................................................62

ГЕОГРАФИЯЖӨНЕ

ТАБИҒАТ(ГЕОГРАФИЯ И

ПРИРОДА)№ 6 (48), 2010 жыл

РЕСПУБЛИКАНСКИЙНАУЧНО-ПЕДАГОГИЧЕСКИЙЖУРНАЛ

БІЗДІҢ ТҮРАҒЫМЫЗ: 050008Алматы каласы,Абай дангылы, 52 В.

ТЕЛЕФОНДАР:

Қабылдау бөлмесі —392-18-95 Бас редактор — 392-18-96

“Тәрбие қүралы” Ж Ш С компьютер орталығында теріліп, беттелді.

Оператор КӘРІМОВА Динара.

Басуға 2 6 Л 1 .2010 ж .қол қойылды.Пішіні 70x108 1/16Қағазы №1 офсеттіӨріп түрі өдебиШартты б. т. — 4Авторлық б. т. — 6Есептік б. т. — 6,16ІПартты бояулы бет таңбасы — 5,87Офсеттік басылымБағасы 350 теңгеТаралымы — 2408Индексі — 75952Тапсырысы — 70

Меншік иесі —“Төрбие қүральт" ЖШС.

Журнал ЖШС РПБК “Дәуір” баспаханасында басылды.

Тапсырыс дайын диапозитив- терден басьщцы.Құрметті оқырмандар мен авторла^! “География және табиғат ’ журналына келіп түскен қолжазбалар эдеби өңделеді.

Қ олж азба қа ііт а р ы л м a Ù 0 ы , м а қ а л а л а р га п ік ір ж азы л- м а й д ы .

© “География және табигат” №6, 2010 ж.

Авторлар жариялымындағы пікірлер мен үсыныстар ре- дакцияның түпкілікті көз- қарасын білдірмейді.

Электрондык пошта: km tk aa@ok.kz

km tk_aa@mail.ru

С География: гылыми-теориялық зерттеулер

ТОПОНИМДЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЖІКТЕЛУІ

ТІЛЕУБЕРГЕНОВА Кенжекей,педагогика гылымдарының кандидаты. Казак, мемлекеттік кыздар педагогикалық университетінің доценті

Әрбір адам дүниежүзіндегі, өз еліндегі, туған облысы, ауданындагы, туған кдласындағы жеке географиялық атаулардың, тіптен, көше, аландардың, өзен, көл, жоталардың аталу себептерін біле бермейді. Совет елінің жазушысы К.Г.Паустовский жас кезінде картаны қарағанды өте жақсы көрген екен. Жа- зушыны өзен ағыстары, қалың тайганың терең күбылыстары, Маточкин Шар, Гебридтер, Панама, Кордильер сияқты, т. б. көптеген атаулардың аталу себебі таңғалдырған және оте қызықтырған. Бүндай моселелер ертедегі Гре­ция, Римдегі, т.б. елдердегі түратын адамдарды да қызықтырған.

Топонимдердің атаулары әртүрлі сакталады, өзгеріп, ауысып отыруы мүмкін. Кейбір атаулар бір жыл, он жыл, кейбір атаулар ғасырлап сакталады. Мысалы, Иерусашм, Иордан, Египет, Рим, Афины, Александрия, Самарканд, Ереван атаулары мындаған жылдар сақталуда. ТМД елдерінің барлығында топоними- калык зерттеулер үнемі жүргізіледі. Ертедегі Армения топонимдері Мовсес Хореноцидің, Қырғыз топонимдері Махмүг Кдшкаридің еңбектерінде берілген, т.с.с. Ғалым-энциклопедист Абу Рейхан әл-Бируни XI ғасырда “Крндай да болмасын бір жерлерді бөтен тііді тайпалар иемденсе, сол жердің атауы тез өзгере салуы мүмкін, себебі олар атауларды өз тілдеріне келтіріп айтулары керек ” деген.

Жалқы есімдерді түсіндіретін ілімді ономастика дейді. Ономастика немесе ономасиологая коне гректің онота “есім, ат” (адамның аты, аңдардың немесе жер бетіндегі озге түрлі объектілердің аты, аспан өлеміндегі планеталар- дың, космос кеңістігіндегі жарық дүниелердің, галактика топтарының аттары болуы да мүмкін) +logos “үғым” сөздерінен қүралған есімдер туралы ілім деген сөзі.

Ономастика созінің өзін (осы создің жеке озін) қазіргі казак тілінде айтатын болсақ, мейлі ол абстракциялы үғым ретінде болсын, мейлі жалқы есімдер жүйесі түрғысында болсын — “атаулар ілімі” немесе тіпті, бір-ақ сөзбен “атаулар” деп те айтуға болар еді. Бірақ қазақ тілінде жарык көріп жүрген баспасоз ьгүскалары оны жалқы есімдер туралы ілім деуді қолдайды. Ал жалқы есімдер дегеніміз, ономастика түрғысынан айтканда, біреуді біреуден айыру үшін немесе бір объектіні екінші бір объектіден даралау үшін солардың әрқайсысына жеке дара тағылған белгілер немесе атаулар. Сондықтан осы ажырату дүрыс деп есептеледі. Ономастикалык зерттеулер талай ғылымның деректеріне сүйенеді. Көп жагдайда ол лингвистикалық деректермен бірге геофафия, этнография, тарих, т.б. ғылым деректерін мол пайдаланады. Ол когамдық ғылымдармен ғана жанасып коймай, табиғаттану, зоология, ботани­ка ғылымдарымен де үштасып жатады.

Сонымен, топонимика, ғалым А.В.Суперанскаяның айтуы бойынша, оно- мастиканың кесек бір бөлігі. Ономастика ілімін біріне-бірі жалгас, ара жігі іліктес ірі-ірі үш салага белуге болады:

1. Топонимика — жер бетіидегі объектілердің тілдік қүрамын, мән-магы- наларын карастыратын ілім.

2 . Антропонимика — адам аттарының шыгу тарихын кдрастыратын ілім.

(6/2010) { География және табигат)- CD

3. Этнонимика — ру, тайпалардың тарихын, қүралу, ыдырау үдерістерін кэрастыратын ілім.

Топонимика грек созі “топос” — орын, жер, “ономо” — атау. Топоними- каның топоним терминдерінен айырмашылығы бар. “Топонимдер” — жер-су атаулары болса, “топонимика” сол атауларды зерттейтін ғылым. Топонимика тіл білімінде, география ғылымында географиялык жалқы атауларды зерттейтін гылым саласы болса, ал географиялык жалкы атаулардың озі (жер-су аттары) топонимдер деп аталады. Географиялык жалқы атаута — Алматы, Ертіс, Мац- гыстау, Актау, Атырау, Теңгіз, т.б. жатқызатын болсақ, ал жалпы атауға өзен, кол, түбек, шүңғыма, арал, бүгаз, шыганақ, мүхит, теңіз, т.б. жатқызамыз.

Топонимика пәніне байланысты ономастиканың төмендегідей салалары бар:Аетронимика — әуе кеңістігіндегі жарық дүниелер аттары туралы ілім;Гидронимика — өзен, су, көл жөне теңіз аттары туралы ілім;Зоонимика — хайуанат аттары туралы ілім;Космонимика — галактика және жүлдыздар тобының аттары туралы ілім;Ойкономика — үй, ауыл, туған ел аттарынын койылу жолдары туралы

ілім;Оронимика — тау аттары туралы ілім;Урбанимика — кдла, көше аттарының даму, өзгеру заңдылықгары туралы ілім;Фитонимика — әсімдіктермен байланысты атаулар туралы ілім.Ғалым Матрусовтың пікірі бойынша, топонимика — тіл немесе лингвис­

тика ғылымының бір бөлігі. Демек, топонимика да лексикология сияқты сөз туралы ілім, тілдегі лексиканы, сөздік күрамды, солардың калыптасу тарихын қарастырады. Сол себепті тідцің өзі тарихи лексикамен тікелей байланысты. Осы орайда топонимдер немесе жалқы есімдер өзінің құрылымы жөнінен үлкен 5 топқа бөлінеді: түбір, туынды түбір, біріккен түлғалы, қос түлғалы және сөз тіркестерінен түрады.

1. Түбір түлғалы жалқы есімдерден пайда болган атаулар: Жем, Сагыз, Өзен, Бүлақ, Қайнар, т.б.

2. Туынды түбір түлгалы жалқы есімдер — Сүлікті, Орікті, Бүғылы, Жыңгыдцы, Шиелі, Қырғауылды, Бүланды, Алмалы, Қоянды, т.б.

3. Біріккен түлгалы жалқы есімдер — Майқайың, Суықбүлак, Жалгызто- бе, Үлытау, Тасоткел, Жаңаталап, Үлтуган, Белбүлақ, Ақкөл, т.б.

4. Қос түлгалы жалқы есімдер — Сарыесік Атырау күмы, Ертіс-Қүлын- ды, Тобыл-Обаған жазыктары, Ақсу-Жабағылы, Барса-Келмес, Токта-Барлық, Қапал-Арасан, Алма-Арасан шипалы сулары, Арыстанды-Қарабас желі, т.б.

Н.А.Баскаковтың классификациясы бойынша, топонимдер — морфология- лык, семантикалық болып бөлінеді. Осының ішіндегі топонимдер жасалуы- ның морфологиялық жагын алатын болсақ, сөз таптары карастырылады. Яғни топонимдердің жасалуына сөз таптары — зат есім, сын есім, сан есім, етістік, есімдік, үстеу катысады.

Зат есімнен жасалған күрделі топонимдер бірнеше сөзден күралуы мүмкін, мысалы, Шалкартеңіз, Бетпакдала, Қүркдмыс, т.б.

Кобінесе, топонимдер негізгі сын есімдерге ак, кзра, қызыл, сары, шүбар, ащы, жалпақ, жуан, жаңа, сүлу, суық, терең, томен, үзын сиякты, т.б. геогра­фиялык жалпы атаулар қосылуы арқылы жасалады. Мысалы, Сарыесік, К^іра- бүлақ, Қызылқүм, Сарысу, Шүбартау, Ащысай, Жалпактобе, Жамансор, Жа- ңакорған, Сүлутөбе, Тереңозен, Үзынкөл, т.б.

Сын есімдерге өсімдік аттары қосылуы арқылы да жасалатын топоним­дер: Қаратал, Көктал, Сарыағаш, Үзынағаш, т.б.

Сын есімге жануар аттары қосылу арқылы жасалатын топонимдер: Ала- айгыр, Арықбалык, Жиренайгыр, т.б.

Сын есімнің — лы, лі, ды, ді, ты, ті жүрнағы аркд>ілы жасалган топоним­дер: Алматы, Жусалы, Жыңгылды, Шиелі, Шідерті, Жымпиты, Сексеуілді, Темекілі, т.б.

Сын есімдерге сан есім қосылу арқылы жасалған топонимдер: бір, екі, үш, бес, жүз, мың, т.б. Біршогыр, Бесшоқы, Қоскүдық, Үштөбе, Бесарық, Жүз- агаш, Мыңарал, Жалгызтобе, Торткүл, т.б.

CD { География және табигат ) (6/2010)

Бір ғана есім сөзден жасалған топонимдер (кісі атына байланысты): Нау- рызбай, Байқадам, Байқабыл, т.б. Ру атына байланысты: Кыпшак, Қоңырат, Айдабол, т.б. Халық атына байланысты : Қырғыз, Үйғыр, т.б.

Ілік септік пен тәуелді жалғаулы сөз тізбегі арқылы жасалған топонимдер: Алматы каласы, Бүланды ауданы, Ескене кенті, Шу стансасы, т.б.

Есімшенің -ған, -ген, -кдн, -кен түрлеріне аяқталатын топонимдер: Кдра- кеткен, Кошкентау, Шамалған, Итқырылған, Тайсойылған, Атқырылған, Кдл- ғантау, т.б.

Есімшенің -ар, -ер, -с формаларына аяқгалған топонимдер: Отырар, Түрар, Далақайнар, Кдйнар, Қойбағар, Барсакелмес, Тастүрмас, Окжетпес, Козжет- пес, Қүсжетпес.

Жедел откен шакты етістіктін -ды, -ді формаларына аяқталатын топоним­дер: Кдрауылкелді, Байкоңды, Қожакелді, т.б.

Сан есім арқылы жасалған топонимдер: бір, екі, үш, торт, бес, алты, жеті, сегіз, тоғыз, жалғыз, кос, жүз, мың сан есімдерімен жасалады. Мысалы, Бірсуат, Екішек, Екісор, Үшкамыс, Үшбидайық, Торткүлақ, Тортқүдық, Беско- нақ, Алтыайғыр, Алтыбас, Жетікөл, Тоғызкен, Тоғызкүн, Қосқүдық, Қосқа- рағай, Жалғызкзйың, Жүзағаш, Мыңадыр, т.б.

Етістік тулгалардың кдтысуы арқылы жасалған топонимдер: дара, біріккен жоне күрделі түлғада кездеседі. Дара түлғалы етістіктен жасалған топонимдер: Қозған-кол, Кепкен-тау. Біріккен түлғадағы (зат есім+сын есімнен түратын) етістік: Бурылбайтал, Борлітобе жерлері, Тасарал, Кдрақүм шоддері, т.б.

Үш созден түратын , оның бірі етістік болып келетін топонимдер: Айту- ғансай — село, Кокатсойған — бүлақ (Караганды обл).

Етістіктің озі есімше, косемшеге және түрлі шақтарға (откен, осы, келер шак) болінетін болатындықган, есімшенің -ган, -ген, -қан, -кен формаларына аяқталатын топонимдерге жатады: Жезкдзған, Кдракеткен, Кошкентау, Ша- малган, Иткырылған, Тайсойьшған, Атқырылған, Кдлғантау, т.б.

Ал топонимдер жасалуының семантикалық жағы болса, түрлі атаулардың мағынасына сай койылуы болып табылады. Оған төмендегідей мысалдарды келтіруге болады.

1. Адам атынан қойылған топонимдер: Жәнібек. Ескендір, Отеген, Шо- кдй, т.б.

2. Жер бедерін білдіретін сөздерден жасалған топонимдер: Ескентау, Жу- антобе, т.б.

3. Су коздерінің аттарынан қойылған топонимдер: Түзкол, Тассуат, т.б.4. Ағаш атауларынан қойылған топонимдер: Кдрағайлы, Кдйынды, Тіктогай,

т.б.5. Этнотопонимдерден (ру, тайпа аттарынан) қойылған атаулар: Кднжыга-

лы колі, Кқпмаққырған жері, т.б.6 . Осімдік атауларынан койылған топонимдер: Талды — аудан, Қүркамыс -

разъезд.7. Адамдардың қызмет, кәсібін көрсететін топонимдер: Темірші — жер,

Балуанкол — көл.8 . Жәндіктер атына байланысты қойылған топонимдер: Соналы — озен,

Инелікті — кол.9. Үй жануарларына байланысты қойылған топонимдер: Түйекеткен —

кол, Тайынша — станса.10. Қүс атына байланысты қойылған топонимдер: Торғай — озен, Қүсмү-

рын — станса.11. Шопке байланысты койылған топонимдер: Кдулы, Миялы, Қоғалы, т.б.12. Дала жануарларына байланысты қойылған топонимдер: Маралды, Су-

ырлы, Қоянды,т.б.12. Балық аттары на байланысты атаулар: Шортанды — кол, Майбалық —

елді мекен.Кдзақстан аймагындагы топонимдер сонымен катар 2 үлкен топка болінеді:

макротопонимдер, микротопонимдер. Бүл макротопоним жэне микротопоним терминдерін кеңестік тіл білімінде алғаш рет А.В. Суперанская және Э.М. Мурзаев қолданған. Макротопонимдер фектің “үлкен, ірі” деген созінен шық- кан, олар — материк, ірі таулар, калалар сияқты халыкка кеңінен танылып,

(6/2010) { География және табигат ) сю

ресми түрғыдан белгілі ірі физ. географиялық нысандар болып табылады. Мәселен, Еуропа, Азия, Кавказ, Памир, Тынық мүхиты, т.б. Қазақстан топонимдері күрамындағы макротопонимдерге Алматы, Караганды, Көкшетау, Атырау, Ақтау сиякты қалалар, Каспий, Балқаш, Арал сиякты көлдер, Алатау, Кдратау, Көкшетау, Жоңғар Алатауы, Алтай сиякты таулар, Іле, Сырдария, Ертіс, Жайық сиякты өзендер, т.б. калалар, кала типтегі кенттер, аудан орта- лыктары мен ірі өзен, көл, ірі табиғи-территориялық аймактар жатады.

Ал микротопонимдер грекгің “микро — кіші” деген сөзінен шықкан, оған сай, жартас, үсақөзен, көлдер, бастау, кұдык, жылға, жота, төбе, кыр, қырат, шабындық, пішендік, қыстау, жайлау аттары сияқты белгілі бір территорияға тон үсак физ.географиялык нысандар жатады. Мысалы, Акмола облысына карасты Жуанадыр, Көңтәбе, Кдратүмсық, Балта, Итауыз, Майтөбе сиякты қыстау аттарын, Боздак, Шақабай, Шагырлы, Ырғайлы, Сарысай, Қайракты, Бүланты сиякты өзен, көл бастауларын, Талдыбүлак, Қырбүлак, Сүмбебүлак, Ташбүлақ, Керейбүлак сияқты бүлактарды, Сарысу, Каракол, Сулыкөл, Ай- дарлы, Жалтыркөл сияты көлдерді жатқызуға болады. Макротопонимдерге Караганда микротопонимдер оте коп, себебі түрғылыкты халық озіне ыңғайлы етіп коя береді, түрлі тарихи оқигага байланысты бүрынғылар өзгеріп, оның орнына жаңа атаулар — микротопонимдер пайда болып отыруы мүмкін.

Географиялык объктілердін сипатына қарай топонимдердің жіктелуіне келетін болсак, география пәні бойынша окылатын объектілердің сын есімнен озгеше әрқайсысының озіне тән атаулары бар. Мысалы, жергілікті жер — ойконим, гректің “мекен жай” деген созінен, озен, кол атауы — гидроним, гректің — “су” деген созінен, тау — ороним, гректің — “тау” деген созінен, қала ішіндегі объектінің атауы — урбаноним, латынның — “калалык” деген созінен, кошенің атауы — годоним, гректің — “коше, жол” деген созінен, алаңдардың атауы — агороним, гректің — “алаң” деген созінен, жол катына- сы — дромоним, грекгің - “жүгіру, қозғалу” деген создерінен шыккдн. Өсімдікке байланысты атаулар — фитоним, жондіктерге байланысты атаулар — зооним деп аталады.

Кэзақстандагы кейбір топонимдердің шығу негіздері:Lily бойындагы “Қүбабалық” каласының мағынасы: әдемі кала.Караганды облысындагы елді пункттің “Аршаты” аталуы арша агашына

байланысты.“Арасан” топонимінің магынасы: шипалы бүлак“Қоргалжын” колінің аталу себебі: корық коп болган.“Үржар” селосының, озенінің магынасы: үрылы жар.“Петропавл” каласының магынасы: қасиетгі Петр мен Павел.“Орал” тауының түркі тіліндегі магынасы: тау, жоталар.Шыгыс Қазакстандагы “Қандағатай” тауының монгол тіліндегі магына­

сы: Бүгылы.“Алтай” тауының түрік тіліндегі магынасы: заңгар тау.Павлодар облысындагы “Атыгай” елді мекені: этноним (ру, тайпаның аты).“Байқоңыр” топонимінің магынасы: жусанды, күмды жер.Шыгыс Кдзакстандагы “ А к д іо к в і” тауының магынасы: кар үзақ уақыт

жатады.“Жалпы Сырт” кыратының алгашкы қойылган аты: жалпак қырат.“Қызьшорда” каласының аты түркінің “кызыл кала” созінен шыккдн.“Балкаш” колінің магынасы: батпакгы жер.“Ертіс” озенінің ертедегі иран тіліндегі магынасы: жүйткитін агыс.“Актобе” кдласының магынасы: ақтобе.“Хаи тоңірінің” коне түркі тайпаларының тіліндегі магынасы: аспантау.“Іңкәрдария” озені аталган түркі тайпаларының аты: Іңкәр.“Ерейментау” тауының магынасы : корікті тау.Алматы облысындагы “Асы” таулы жайлауының қазак тіліндегі магына­

сы — жолы киын таулы мекен.“Бүкгырма” озенінің түркі тіліндеіі магынасы: тауды боктерлей агатьш озен.“Түран” жазығынын аты жергілікті үнді-еуропалықка жататын: “тур” хал-

қына байланысты қойылган.

G3 ^География және табиғат } {6/2ÏÏTÔ)

Тараз каласы, VI ғасырдан Тараз атымен белгілі. XVIII ғасырдың соңын- да Қоқан хандығының бекінісі орнатылып, 1864 жылдан бастап Әулие-Ата (өзбекше аулие — “киелі”, ата — “оке, карт”) аты берілген. 1938 ж. калаға осы облыста туған казактың халык акьіны Жамбыл Жабаевка байланысты Жамбыл аты берілген, Қазакстан тәуелсіздік алган соң, сол бүрынғы Тараз аты кайта кдйтарылды.

Жезқазған қаласы, мағынасы мыс қазылған жер екендігін білдіреді. Бүл жерде ертеден өндіріліп келе жатқан, дүние жүзі бойынша ірі мыс қоры бар.

Қарағанды каласы. 1934 ж. Караганды озен алкабының бойында өскен кдра акацияға кдзакша кдраган — “кдра акация” -ды — жүрнағы жалғанған.

Кдрақия ойысы, ТМД-ның ең күргак, терең жері (теңіз деңгейінен 132 м. томен), Орта Азияны зерггеуші Э. М. Мурзаев бүл атауды түріктің Каракия, қара — “қара”, ал кия — “тік жарлы ойыс” деген мағынасымен байланысты - рады.

Кдратау каласы, 1963 жылға дейін Шолактау ( каз. шөл — “шөлейт”, тау — “тау”) сөзінен койылган, казіргі атауы фосфорит шығатын Қаратау жотасына байланысты. Қазақша Каратау термині “кара тау, аласа тау” деген мағынаны білдірсе, ал Алатау “актау, биік тау” деген мағынаны білдіреді.

Кокшетау каласы, 1824 ж. күрылған. Қаланың бүлай аталуы маңында жаткан даладан ерекшеленетін Кокшетау қыратында жатуына байланысты (қаз. Кокшетау — “жасыл тау”) аталған.

Қостанай каласы, 1883 ж. күрылған. Бүл казакдіа “кос — екі, тана — ру” осы жерлерде казақтың екі руының түруына байланысты болуы мүмкін деген жорамал бар.

Павлодар каласы, 1720 жылы күрылган. Бүны орыстар Коряково деп атаған, 1861 жылдан ол — Павлодар.

Талдыкорган каласы, Гавриловка селосының орнында XIX ғасырда қүрыл- ды. 1920 жылы оны жергілікті халық Талдыкорган деп атаган, талды — “талды, тал өскен жер”, қорган (қаз. қорган) — “жота” деген магынага байланысты койылган.

Торгай үстірті. Үстірт бойында Торгай өзені агып өтетін Торгай колаты жатыр. Торгай өзенінің аталуы түркінің “тор — дара” деген сөзіне жүрнак -ғай косылган.

Өскемен каласы, 1720 ж. казактар Каменная өзенінің сагасына бекініс орнатқан, оны Усть-Каменная деп, 1868 ж. Усть-Каменогорск каласы деп атаган.

“Үстірт” Арал мен Каспий теңізі арасындагы үстірт. Бүл түркілердің уст-юрт — “жазык кырат, үстірт” деген созінен шықкан.

“Қаракүм” шөлі: түркінің “жер күмы” деген магынаны білдіреді.“Қоргантөбе” каласы түркінің “жотадагы бекініс” деген созінен шыккан.Теміртау кдласы “темірлі тау” деген магынадан туындаган.Аркалык каласы кдзакдіа: “шагын жота” деген созінен шықкан.Астана қаласының XIX гасырдагы атауы: Кдраөткел.Амудария озенінің атауы түркінің “агынды су” деген сөзінен шықкан.Бетпакдала шөлі казактың “жалаңаш дала” деген сөзінен туындаган.Жайык озенінің магынасы: жайгасу.К^ркдра тауының магынасы: биік кырат.

1. Е.Қойшыбаев. Крзакстанның жер-су аттары сөздігі. А., 1985.2. Э.М.Мурзаев, География в названиях. М., 1982.2. А.В.Суперанская. Что такое топонимика?. М., 1975.3. Е.М.Поспелов. Школьный топонимический словарь. М., 1988.4. Орталык Крзакстанның жер-су аттары. Жауапты ред.Т. Жанүзақов. А., 1989.

В данной статье рассматривается Топонимика и классификация топонимов.

Пайдшаньиган эдебиеттер

• РЕЗЮ М Е - SU M M A R Y ф%

This article discusses Toponymy and classification o f names. J(6/2010) { География жэне табигат) Œ )

ІЛЕ а л а т а у ы н ы ң КРИ Ө Г ЕН Д ІК ВЕДЕРТҮЗІЛУІНІҢ Ң Д З ІР Г І ЗА М А Н Д А Ғ Ы ҮДЕРІС ТЕРІ

ҚУАНЫШ БАЕВ Сейітбек,география гылымдарының кандидаты, Қостанай мемлекеттік педагогикалық институтының проректоры, доцент

Термокарстық құбыяыстар, сояифяюкциондық үдерістер және тас гяетчеряер тауяық мүзбасу аудандарының крияотозонаяарына тән кеяеді. Ояардың әрекеттілігі мен масштабтыяығы өз қатарында адамның ша- руашыяық іс-әрекетінің әсерінен өсіп отырады. Бүя жөнінде мақсатты зерттеулер А.П.Горбуновтың, А.Р.Медеудің және басқалардың басқару- ымен орындалды, оиың материалдарын осы мақаланы дайындауда біз кеңінен қолдандық [1.2.З.].

Термокарст - бүл термокарстық режимі өзгерулерінің нәтижесінде тоңданған жыныстар мен мүздардың топырақ-грунттық төсеніштерінің әркелкі отырулары болып табылады. Іле Алатауында мореналық шөгінділер шектерінде оқшауланып түрады да, 3400-3500 м. абсолют биіктіктерде байқалады. Термокарстардың түзілуі таулық мүзбасудың жалпылай бүзылуымен тікелей байланысты болып келеді. Термокарс- тық үдерістердің басым дамуы аңғардың түпкі табанының морфология- сына, мүздың жылжу жылдамдығына, бүрылыстарының санына байла­нысты болып келетін мүз денесіндегі жарықтар торының болуына сәй- кес көмбе мүздың қабатында қарқынды болады. Ең көп жарықтар Есік өзенінің алабындағы мүздықтарда дамыған. Жарықтардың түзілуі, әсіресе, тектоникалық қүбылыстардан туындайтын түпкі табанның бүгіл- ген жерлерінде болады. Мүндай жарықтардың бағыттары әдетте мүздык, жылжуының бағытына перпендикуляр болып келеді. Жарықтардың ені метрдің сәл ғана үлесінен 2 -3 м-ге дейін барады. Бүдан басқа мүздык,- тардың кембе тілдерінің шеткі бөліктерінде олардың еруі мен жүқаруы- на қарай бірнеше ірі кішкене кесектерге бөлініп түрады.

Мүздықтардың көмбе тілдері беттерінің қүрылысы мұндай телім- дерінде термокарстық үдерістердің қарқынды дамуына, сондай-ақ, температурасы көмбе мүздар мен тоңды жыныстардың температура- сынан 2-3°С жоғары болатын еріген мүздықтар суының жекеленген кесектердің арасында ауа температурасы 10°С жағдайында қарқынды ағыстар пайда болады. Бүдан әрі жарықтардың кеңеюіне қарай еріген мүздык, суының әсерінен кішігірім үңгірлер мен қуыстар, мореналар беттерінің отырулары және басқа қүбылыстар болып түрады. Осындай үдерістердің нәтижесінде жиі-жиі суға толған сопақша (диаметрі 10-15 м-ге дейін, сирегірек 30 м-ден астам тереңдігі 1,5-3,0 м-ге дейін бара- тын) ойпаңдар, үзына бойы созылған кең ойпаңдар, жарықшақ жіңішке атыздар пайда болады. Уақыттар өте келе әртүрлі факторлардың әсерімен мүндай термокарстық су қоймаларының көлемі бірнеше рет өсетін болады. А.П. Горбуновтың айтуына қарағанда кейде топырақ- грунттың отыру мөлшерінің диаметрі бойынша бірнеше жүздеген метр- ге, тереңдігі ондаған метрге дейін баратын көрінеді. Олар әлеуетті селқауіпті болып табылады, ірі термокарстық ойпаңдар көл ойыстары болып табылады. Мысалы, оларға Есік, Қүмбел, Үлкен және Кіші Алма­ты өзендерінің жоғарғы ағысындағы көлдер жатады. Олардың қырынан қарағандағы сүлбасы көмбе мүздардың біркелкі ерімеулерінің салда- рынан асимметриялы болып келеді және әдеттегідей солтүстік экспози-

{ География және табигат ) (6/2010)

циясының бүйірлері тік, ал оңтүстік экспозициясының бүйірлері көлбеу, кейде дөңес болып келеді.

Термокарстық үдерістердің әрі қарай дамуы ауа температурасы- ның 10-15°-тан астам жылыған жағдайында болады, бүл мүздықтар мен қарлардың қарқынды еруіне әкеп соғады, өйткені бүл үдеріс термокарстық қуыстарға судың көптеп қүюын және оларда гидро- серпіндік қысымының күрт көбеюімен бірге су деңгейінің көтерілуін туғызады. Соның нәтижесінде мореналардың бүлтықтары бүзылады да, эрозия әрекетінің күрт күшеюіне әкеп соғатын судың үлкен массасы- ның босауы үшін жағдайлар пайда болады. М.С.Канның, Г.Ф. Поло- винкиннің, А.П.Ребровтың далалық байқаулары Жарсай, Пальгов, Гри­горьев, Түйықсу, Советтер, Городецкий және басқа мүздықтарының мореналарында жаңадан үлкенді және кішілі бүзылуларды анықтады. Және де еріген судың негізгі массасы мореналық шөгінділер ішінде сүзіліп отырады да, одан кейін, көбінесе, солтүстік бүлтықтарда шығыны мол жекеленген шапшымалар түрінде жер бетіне шығады. Мүның бар- лығы механикалык, суффозияға, жылдам дамитын эрозияға және терең жырмалардың түзілуіне әкеп соғады.

Жылдың жылы уақытында дамуының тетігі тікелей тоңдык, қүбылыс- тармен байланысты бедердің термокарстық шағын пішіндерінің беткейлері бойында солифлюкция, жылжымалы үдерістер байқалады.

Термокарстардың ежелгі пішіндері ірі ойпаңдар түрінде көрініс тап- қан. Олар еріген сулардың жиналуы үшін сыйымдылық рөл атқарады. Мүндай ойпаңдар Малютка, Қаскелең, Қүмбел, Түйықсу және басқа мүздықтардың мореналарындағы біршама сумен толған көл қазаншүң- қырлары болып табылады.

Сонымен, қаралып отырған аймақта термокарстық үдерістер қазіргі заманғы мореналык, шөгінділерде тараған. Олардың дамуына оң тем- пературалық көрінісі, еріген судың әрекеті, көмбе мүздың бүзылуы, жерасты мүзының еруі, тоңды грунттың еруі себепші болады.

Солиф люкция. Мәңгі тоңмен тығыз байланысқан экзогендік үде- рістердің бірі солифлюкция болып табылады, Г.Н.Каплиннің айтуы бо- йынша, солифлюкция дегеніміз - өзінің пайда болуы мен дамуы криогендік факторлармен және ерумен байланысты беткейлердегі дымқылданған грунт массаларының ағысы. Солифлюкция үдерістері тез және ақырын (жылдамдығы бойынша) ашық және жабык, немесе бос және байланыс- қан деп бөлінеді. К.Троль және оның ізбасарлары солифлюкцияны байқалуының үзақтығы бойынша тәуліктік және маусымдық деп бөледі. Тәуліктік солифлюкция қамтитын тереңдігі бірнеше сантиметрдей топы- рақ-грунттың ең үстіңгі қабатының бүзылған түрінде байқалады. Мау- сымдық солифлюкция грунтының араласу қалыңдығы 2 м-ге дейін барады.

Іле Алатауында тәуліктік солиф люкция 3000 м -ге дей інгі биікте болады, 3 2 0 0 -2 6 0 0 м. абсолю т биіктіктердің арасында өте жақсы көрінеді. Бүл мынаған байланысты: керсетілген биіктіктер арасында солифлюкция үшін ете қолайлы жағдайлар жинақталады; беткейлерде өсімдік жамылғысы тым сирек келеді, жабынды үсақ түйіршікті жамыл- ғыдан түрады және грунт жайының тәуліктік езгерістері еру және қату түрінде болады.

Сырттай қарап жүргізілген далалық зерттеулер тәуліктік солифлюк- цияның мәңгі тоңдармен тікелей байланысты емес екенін және мүнда айтарлықтай таралғанын дәлелдейді. Оның дамуы, негізінен, қүмдақ беткейлік грунттың артық дымқылдығымен анықталады, олар белгілі бір жағдайлар кезінде (өсімдік жамылғысының сирек, топырақ-грунт- тың үстіңгі қабатының қатуы және еруі кездерінде) қатқан жыныстар бойымен сырғанап отырады: солтүстік экспозициялық беткейлерде баяу, ал оңтүстік экспозициялық беткейлерде тез болып келеді.

Тәуліктік солифлюкцияның байқалуындағы соңғы пішіндерді микро- селдер деп атайды.

Беткейлерде олардың үзындығы 1-2 м, ені 10-20 см. лайлы жолақ-

(6 /2010)-------------------------------Г География және табигат )------------------------------------ Г 9 12. “География және ' 4-------табиғат” №6, 2010.

тары қалып отырады, Грунттардың алаңдық сырғулары беткейлерде сырттай қарағанда орақ тәрізді пішіндегі, усақ баспалдақты пішіндердің қалыптасуына себепкер болады.

А.П.Ухналевтың деректері бойынша, Іле Алатауындағы тәуліктік со­лифлюкция орта және аласа таулы белдеулерде дамыған. Оның орта таулардың жоғарғы шектерінде дамуы мүмкін емес және оны біз дала- лық жұмыстар барысында байқамадық.

Тәуліктік солифлюкцияға қарағанда маусымдық солифлюция мәңгі тоңдардың тараған зонасында дамыған. Оның таралуының төменгі шегі 2400 м. биіктікте (Асы өзенінің алабында), жоғарғы шегі 3400-3500 м. биіктіктер арасында байқалады. Бірақ олар көбінесе 2700-3300 м. аб­солют биіктерде байқалады. Және де тәуліктік солифлюкцияның ең күшті көрінісі солтүстік, солтүстік-батыс экспозициялық беткейлерде, ал оңтүстік экспозициялық беткейлерде айтарлықтай аздау байқалады. Бүл солифлюкцияның жылжуы, пішіні және мөлшері беткейдің тіктігіне және бөлшектену дәрежесіне, грунттың дымқылдығына, мәңгі тоң жа- тысының тереңдігіне тәуелді болып келеді.

Маусымдық солифлюкция айтарлықтай әр алуандығымен сипатта- лады, олар солифлюкциялық террасалар, тасқындар, баспалдақтар, жекеленген тілдер болып табылады. Оның бүл пішіндері тіктігі 30°-қа дейінгі беткейлерде кездеседі, бірақ олар басым көпшілігінде бүрыш көлбеулігі 15-25° болған жағдайда ғана дамыған. Мөлшері жағынан айтарлықтай пішіндер беткейлердің етегінде шоғырланған, мүнда беткейлердің басқа телімдерімен салыстырғанда, үсақ түйіршікті топы- рақтардың қалыңдығы әлдеқайда жоғары. Бүдан басқа мүндай бет- кейде сыналанған грунт сулары шоғырланған. Террасалар жиі-жиі 2 -3 баспалдақтармен орналасқан, дегенмен, кейде баспалдақтан ғана тура- тын террасалар кездеседі. Осындай пішіндер Қара Қастек өзенінің жоғарғы ағысында, сондай-ақ, оңаша трогты аңғардың солтүстік-батыс беткейінде (Талғар өзенінің алабындағы Малютка мүздығы) және Ша- малған, Үзын Қарғалы және басқа жерлерде тараған.

Маусымдық солифлюкцияның ең қарқынды ағысы грунттардың ең көп ылғалдануы кезеңінде (көктемнің соңы мен жаздың басталуы) бай- қалады, беткейдің тіктігіне сәйкес ағыстың жылдамдығы кең ауқымда өзгеріп отырады. Тіктігі 20°-тық беткейлерде грунттардың қүрамына, қасиетіне және жай-күйіне қарай ол жылына 3—11 см/жылды қүрайды. Бұл мәндер 10-15° еңістік жағдайында біршама 1-2 см/жылға аз бо­лып келеді.

Маусымдық солифлюкцияның қызықты көрінуінің бірі “атыздаушы” қойтастар болып табылады, олар өзінен кейін атыздар түрінде іздер қалдыратын және өзінің алдында белестер түзетін, биіктігі 0,8-1,0 м-ге дейін баратын 2200-3590 м. абсолют биіктіктер арасында кездеседі. Қойтастардың негізгі бөлігі солтүстік, солтүстік-батыс және солтүстік- шығыс бағдардагы тіктігі 5-35°-қа дейін баратын беткейлерде шоғыр- ланған. Олардың жылжуының себебіне грунттардың маусымдық тоңда- ну ерекшеліктері жатады. Қойтастардың жылжу жылдамдығы бірнеше мм/жылдан 10 см/жылға дейін [1]. Оларды біз Иванов Лог (Есік өзенінің алабында) жоғарғы төрттік мореналарынан Қаскелең өзенінің алабын­да және басқа алаптарда байқадық.

Жоғарғы айтылғандардың бәрінен солифлюкациялардың дамуы бірқатар факторлардың тіркестерімен туындайды деуге болады: 1) ыл- ғалданған нәзік диспенсерлік жыныстардың болуымен; 2) еңістікпен; 3) беткейдің пішіні мен экспозициясымен; 4) грунттың үсақ түйіршіліктігі- мен; 5) жеткілікті ылғалдылығымен туындайды.

Тасты глетчер Іле Алатауының барлық өзендері алаптарында дерлік шоғырланған. Олар абсолют биіктіктері 2500-ден 3900 м-ге дейін көпжыл- дық тоңдар белдеуінің шектерінде дамыған, бірақ олар, әсіресе, 3400 м. биіктікте көбірек келеді. Тасты глетчерлердің өздеріне тән ерекшелік- теріне олардың орталық бөлігінде төменгі шегі 3000 м. абсолют биіктікте

М О ;----------------------------------- (~ География және табйгат ]------------------------------- (6 /2010)

орналасқан. Бұл олардың айтарлықтай ылғалдылығы мен қарлылығын дәлелдейді.

Тасты глетчерлердің батыс және шығыс шеттерінде таралуының төменгі шегі 2800 м. белгіге келеді, бірақ кейбір жағдайларда одан да төмен болады. Мүндай кезде маусымдық қатудың тереңдігі азаяды да, ол физикалық үгілу үдерістерінің қарқындылығын әлсіретуге эсер етеді.

Тасты глетчерлер өздерінің пішіндері мен мөлшерлері, сырт көрінісі, бетінің сипаты, ішкі қүрылысы бойынша сан алуан. Олар нақтылы өмір сүру жағдайларына сәйкес түзілген кескін-кейіпіне орай аңғарларды, лопастарды, террасаларды немесе бүлтықтарды қамтитын тілдің пішіні (ақырында жалпақтау немесе ондай болмайтындай) түрінде болуы мүмкін. Әдетте олардың үзындығы жүздеген метрден бірнеше шақырымға дейін, ені - бірнеше ондаған метрден бірнеше жүздеген метрге дейін, қалың- дығы - алғашқы ондаған метр ауқымында болады. Бетінің еңістігі 10°- тан 20°-қа дейін тербелуі мүмкін. Онымен бірге барлық параметрлері бойынша айтарлықтай ауытқулары бар тасты глетчерлер де кездесіп отырады.

А.П.Горбунов [4] тасты глетчерлерді әрекетті (қазіргі заманғы) және әрекетсіз (ежелгі) деп бөледі. Біріншісіне топырақ пен өсімдік жамыл- ғыларынан түгелдей ада болған тік (30°-тан астам) шептік бүлтықтың болуы тән. Уақыт өткен сайын атмосфералық жауын-шашынның жаууы және қардың еруі жағдайында шептік бүлтықтардан қопсыған матери- алдар шашырайды да, жекеленген кесектер төмен домалап отырады. Тура шатқалда, Қаскелеңде, оң Талғарда және басқа жерлерде жеке­ленген кесектер көлденеңінде 1 м-ге дейін барады. Әрекеттегі тасты глетчердің жылжу жылдамдығы жылына бір-екі сантиметрден бірнеше ондаған сантиметрге дейін барады. Оның В.А.Зенкова белгілеген ең шапшаң жылдамдығы жылына 1-3 м. (Үлкен Алматы өзені алабындағы “Бас” тасты глетчер).

Тасты глетчерлердің әрекетсіз пішіндерінің шефтік еңістері шымдан- ған болып келеді. Егер оларда өсімдік жамылғылары жок, оолса, онда қозғалмайтын сынық материалдар бетінде көбікті қыналар өседі.

Шептік бүлтықтардың тіктігі 30°-тан аспайды, мүның өзі глетчердің жылжуына қабылетін жоғалтқанын дәлелдейді.

Қазіргі заманғы глетчерлер мүздың икемді бүзылуының есебінен ғана жылжуға қабылетті, ал ежелгі тасты глетчерлердін, жылжуы мүз бүзылуының жай-күйіне және климаттың әсеріне тәуелділігін көрсетеді.

Тасты глетчерлерді қоректену кэздері мен орналасқан жерлері бо­йынша екі негізгі пішінге белуге болады: 1 ) қазіргі заманғы мүздықтар- дың шеткі мореналарына таяу мүздықалды пішіні; 2) беткейлік ше- гінділерге таяу жатқан және бос карларда орналасқан беткей маңы пішіндер [1].

Мысалға алғанда, әрекетті тасты глетчер Кеңсай әзенінің аңғарын- да орналасқан (Бескепе озенінің сол жақ қүрамы) - трогтык аңғардың солтүстік беткейіндегі Есік өзенінің оң саласы. Олардың үстінде аласа шефтік еңістерді елестететін екі тасқынның іздері бар. Олардың пайда болу себептеріне сынық материалдар күрт кэбеюі жатады. Бүл тасты глетчердің жылжымалығы туралы дәлел болып табылады. Көмбе мүздар- дың еруі нәтижесінде пайда болған орлар да керінеді, термокарстық опырылымдар, таликтік саңылаулары бар үзын атыздар анық керініс тапқан, мүның езі су еткізудің барын анық дәлелдейді. Тасты матери- алдың келуі әртүрлі беткейлік үдерістерді қамтамасыз етеді.

Беткеймаңдық тасты глетчерлер аңғарлардың шэгінді беткейлерінің етегінде және бос карларда түзіледі. Олардың біреуі абсолют биіктігі 23450 м. Қаскелең езенінің аңғарында орналасқан. Тасты глетчердің шептік бүлтығының биіктігі 30 м. шамасында, оның шогуінің нәтижесінде беткей етегінде ірі сынықты материалдардың қорлануы болды. Олар- дың қоректену кездері үрленген кесектер мен опырылған және әсері тым төмен бэлігіне шоғырланған материалдар болды. Кесектердің мелшері 1-2 м-ге дейін болды, ірі сынықтар арасындағы саңылаулар

(6/2010} { География жене табигат) QD

арқылы муз көрінді. Екінші тасты глетчер Шілік өзенінің алабындағы Кемін өзенінің солтүстік экспозициясының беткейінде орналасқан. Оның қоректену көзіне солтүстік экспозицияның беткейлерінен төмен жатқан сырттың қар көшкіндері мен шөгінділері жатады.

Сонымен, А.П.Горбуновтың пікірі бойынша, тасты глетчерлердің да­муы олардың:

- тік және горизонталды бөлшектену дәрежесінен туындайды, өйткені сынық материалдың жиналуының мелшері, үгілу және тозу жылдам- дығы беткейлердің тіктігі мен экспозициясына әсерін анықтайды;

- тау жыныстарының қүрамы мен үгілу дәрежесіне, жарықшақтығы- на, сондай-ақ, глетчерлердің әрі қарай дамуына белгілі жағдайлар жасайтын және оған эсер ететін ең жаңа тектоникалық қозғалы стары- на тәуелді болып келеді.

Тасты глетчерлердің қалыптасуы көпжылдық тоңды жыныстардың маусымдык, тереңдеуімен анықталады. Өзінің еруі кезеңінде жауын- шашындар қатқан бет бойымен ағып отырады да, тау етегінде ірі кесекті шөгінділерде жиі-жиі мүзға айналды. Мүның барлығы кері тәуліктік ауа температурасының, ауаның және жыныстар үстіндегі температураның айтарлықтай тәуліктік тербелу жағдайында болып түрады. Жоғарғы қысымды қар көшкіні өткенде қарлар ірі кесекті қабатқа сіңіп, жылдың жылы кезінде еріген суға айналып, төмен қарай сіңеді де, қатып қала- ды, ал қардың бір бөлігі кристалдана отырып, инфильтрациялық мүзға айналды. Мұздықтар ілгері қарай жылжи отырып, тасты глетчерлердің сырт жағына қысым жасайды да, итеру арқылы оларды орнынан жыл- жытады.

П айдаланы лған әдебиеттер

1. А.П. Горбунов. Тянь-Шанның тоңдық құбылыстары. Қаз ҒИГМИ. Еңбектері.2. А.П. Горбунов. Гляциалдык, селдер және оларды болжаудың жолдары (К,аз

ҒИГМИ. 1971. 51-шығ. 45 -56 бет).3. А.П. Горбунов. Тянь-Шаньдағы солифлюкция қубылыстары (Полярлық елдер

мен биік таулардағы палеография мен морфогенездің проблемалары. М., Изд. МГУ, 1964. 169-бет).

4. А.П. Горбунов. \ле Алатауының тасты глетчерлері (Қазақстан мен Орта Азия- ның криогендік қүбылыстары. Якутск. КСРО ҒА СО ТЗИ, 1979. 5 -3 4 беттер).

О Ң Т Ү С Т І К -Ш Ы Ғ Ы С Һ А М К П Д Н Н Ы Н ТАУЛЫ А У Д А Н Д А Р Ы Н Д А Ң А Р ІІӨШКІНІНІҢ ПАЙДА БОЛ УЫ МЕН С А Л Д А Р Л А Р Ы

АБДИМАНАПОВ Бахадурхан,география гылымдарының кандидаты,Абай атьшдагы Қазақ улттық педагогикалық университетінің доценті

Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы орта таулы аудандарда қар көшкіні адам омірі мен шаруашылыққа едөуір қауіп төндіреді. Мүнда қар көшкіні, негізінен, қыс пен көктемде жүрсе, биік таулы бөлікте бүл апатты қүбылыс жыл бойы байқалуы мүмкін. Тау беткейлерінде жинақталған қар ауырлық күші осерінен жоне қардың қалың кабатындағы қүрылымдық байланыстың олсіреуі себепгі төмен сырғып немесе сусып кетуі мүмкін. Қозғалыска түскен қар массасының жыдцамдығы төмен жылжыған сайын үдей түсіп, жолындағы қалың карды, тастар мен басқа заттарды өзімен бірге ала кетеді. Бүл жойқын қозғалыс тек беткейдің еңкіштігі азайғанда немесе аңғар түбіне барып жет- кенде ғана тоқтауы мүмкін. Мүндай көшкіңдер одетге елді мекендерге, спортгық

QD { География жэне габиғат - (6/2010)

және сауықтыру-демалыс кешендеріне, темір жолдар мен тасжолдарға, электр тасымалдаушы желілерге, тау-кен орындары мен басқа шаруашылық күры- лымдарға үлкен қауіп төндіреді.

Қазақстанда қар көшкіні қаупі Алтайдан Тянь-Шаньға дейін созылған, жалпы ауданы 95 мың шаршы шқ. аумақты камтиды. Қар көшкіні қаугті бар аудандарда шамамен 200 мындай адам түрады [1-3]. Жалпы алғанда, кар көшкіні осерінен жылына дүние жүзі бойынша орташа есеппен 2 0 0 адам каза болады 14]. Қазакстанда 2003 және 2009 жылдар аралығында кар кошкіні салдарынан 18 кайғылы окиға тіркелген.

Қар кошкінінің пайда болуы кошкін ошағында жүреді. Көшкін ошағы кар көшкінінің томен сырғуы жүретін беткей мен оның боктерін камтиды. Мүндай орбір ошак әдетте 5 бөліктен түрады: кошкіннін пайда болу (жинак- талу ауданы), жылжу (астау), токтау (ысырынды конус) зоналары.

Қар кошкінінің калыптасу факторларын талдау үшін олардың жаратылы- сын аныктау кажет. Қар кошкінінің пайда болу үдерісі мен сыртқы фактор- лардың себеп-салдарлық байланыстарына сүйеніп, кар кошкіндерін жіктеу жүзеге асырылады Ы .

Кошкіндерге сеоеп болатын факторлар мен кошкін түрлерін жіктеуді алғаш рет жүзеге асырғандардың бірі Г.К.Тушинский болды [6 |. Ол кошкіндерді қалыптастырушы факторларды үш басты топқа біріктірді:

— кардың қайта кристалдануы әсерінен кар қүрылымы мен оның меха- никалык касиеггерінің озгеруіне алып келетін удерістер;

— тосеніш беттегі жер бедерінің типтері (түптік жер бедері мен кар жамылғысынын сипаты);

— климаттык факторлар (температура, жел, күн радиациясы мен жылы ауаның адвекциясы).

Г.К.Тушинский әртурлі таулы аудандар үшін әрбір фактордың кошкін калыптастырудағы үлесіне эсер ететін географиялык айырмашылыктарды негіздеп берді.

Кошкіндердің калыптасу жағдайларын жіктеуде К.С.Лосев [7] фактор- лардың түрақты (тосеніш беттің ерекшеліктері, соның ішінде жер бедері сипаты) және өзгермелі (метеорологиялык жағдайлар, әсіресе, катты күйдегі жауын-иіашынның молшері) деп аталған негізгі екі тобын боліп корсеткен.

Е.С.Трошкина [5] кар кошкінінің пайда болуында 1 0 факторды (ескі қардың калындығы, тосеніш беттін жай-күйі, жаңадан жауған кардың түрі мен тығыздығы, кардың түсу каркыны, жауын-шашынның карқындылығы мен молшері, кардың шогуі, жел мен ауа температурасы) ескерудің озі 18] ор фактордың аудандағы нақты географиялык жағдайға, белгілі бір аймақтағы кошкіндердің зерттелуі мен оларға жүргізілетін байқаулардың үзақтығына байланысты әркелкі болатынын атап корсеткен. Мысалы, АҚШ-та кар кошкіндеріне жүргізілген 2 0 жылдык байкау материалдары негізінде кош- кіндерді калыптастырушы факторлар талданып, оларға баға берілген болатын. Мүнда кошкіндердің калыптасуына кардың түсу молшері, жауын-шашынның каркындылығы мен кардың калындау корсеткіштері басты осер еткендігі анықталды.

Жоғарьща аталған 10 фактордың кейбіреулерінін озара корреляциясы жо- ғары болады [9]. Мысалы, жаңа жауған кардың қалындығы мен оның жиналу каркындылығы жауын-шашынның каркыны мен молшеріне тығыз байланыс­ты. Ал кардың шогуі оның жинақталу қаркындылығына кері пропорционалды болады. Кей жагдайда жел температураның озгерістеріне тоуелді болуы мүмкін жөне т.б. Сондықтан, зерттеушілердің пікірінше, сараптамалык жоне статис- тикалық талдаулар жүрпзгенде кошкіндердің калыптасуына эсер ететін торт немесе бес факторды ескерудің озі жеткілікті болады [5]. Жаңа жауған кардан пайда болған кошкіндер үшін каггы күйдегі жауын-шашынның каркыны мен молшерін ескеру маңызды. Бүркасынды қар кошкіні жағдайында жел мен бүрқасынның үзақтығы бірінші маңызға ие болады. Кар еруімен байланысты болатын кошкіндер үшін температуралық озгерістерді жоне т.б. ескеру жетекші орын алады.

Қар кошкіні қаупінің кайталану жиілігі (тәулік бойынша) аймактағы климаттық жағдайларға тэуелді болады. Олардың копжылдык орташа корсеткіші қар аз жауатын жоне орта таулы аудандарда 1 мен 4 тоулік ара- лығында болса, кар калың тусетін биік таулы аудандарда 1 2 тоуліктен асады 151. Тянь-Шаньда (2000-3000 м. биіктік, 1% камтылудың орташа тәуліктік

(6 /2 0 1 0 ) { География және табигат)

максимумы, 75-100 мм.) кар көшкіні жауын-шашынның орташа тәуліктік мөлшері 20—30 см. болғанда жүруі мүмкін. Мүнда көшкінді жағдай 8—12 тәулікп күрайды. Орта Азия мен Қазакстан үшін жаңа жауған кардан көшкіннін калыптасуы тәуліктік жауын-шашын мөлшері 20—55 см. (жаппай көшкін) жөне 30-65 см. {апатты кошкін) болғанда байкалады [5].

B.C. Ревякин мен В.И. Кравцова [10] континенталды күрғак аудандар үшін кар калындығына байланысты кошкіндердің кайталану корсеткіштерін үсынған, бүл аймаққа біз карастырып отырған аумак та жатады (1 -кесте).

1-кесте. Континенталды күргак аудандарда кар калындмгына байланысты кошкіндердін кайталану кәрсеткіштері [19Ж]._______________________________

Қаркөшкшдерінщқайталануы

Қар калындыгы, см.

3 0 -50 5 0 -7 0 70 -100 >100өте көп қар жауған жыл- дары шағын қар көшкін- дері

10—15 жыл са­йын, қайталан- уы жүйелі емес

3—5 жыл сайын жүйелі түрде болады, күшті көшкіндер

жүйелі түрде, әрбір 2-3 жыл ішінде, кыс іш- інде өте күшті жөне көп рет қайталанады

Қар кошкіндері жеткілікті кар жинақталған, еңкіштігі 15 және 50° бола­тын ормансыз беткейлерде калыптасады. Кошкіндердің пайда болуына еңкіштігі 30 жоне 40" болатын қарлы беткейлерде қолайлы жағдай қалыптасады. Мүнда жаңа жауған кар қалындығы 30 см-ден аскан кезде кошкіндер қозғалысқа түседі, ал ескі карда кошкін жүру үшін 70 см. қалындыктағы кар жамылғысы болуы керек. Еңкіштігі 20°-тан асатын тегіс шоптесін беткейлерде қардыц калындығы 30 см-ден асканда кар кошкіні каупі жоғарылайды. Беткейлердің еңкіштігі арткан сайын кар кошкіндерінің болу мүмкіндігі артады. Бүталы осімдіктер кошкін жүруіне богет бола алмайды.

Ашық беткейдің үзындығы 1 0 0 жоне 150 м. аралығында болса, қар масса- сының қозғалыска келуі мен жылдамдығының үдеуіне колайлы жағдай калып­тасады. Қар түсу каркындылығы да озіндік ыкпал етеді. Егер 2-3 күн ішінде0,5 м. кар түссе, мүның озі соншалықты қауіп тудырмайды. Ал егер тура сол молшердегі кар 10-12 сағат ішінде жауса, кошкін болуы әбден мүмкін. Коп жағдайда сағатына 2 -3 см. кар жауса, кошкін болу қаупі артады.

Температура кар кошкінінің калыптасуына ыкпал ететін басты фактор- лардың бірі болып табылады. Қыста салыстырмалы түрде жылы ауа райы жағдайында кар жамылғысының түрақсыздығы артады, бірақ жылдам болады. Температура томендеген сайын, кошкін каупі бар кезеңнің үзактығы артады. Коктемде жылыну әсерінен сулы кошкіндердің болу мүмкіндігі кооейеді. Кошкіндердің кар калындығы мен температураға төуелділігі 2-кестеде корсетілген.

2-кесте. Коіикіндердін кайталануынын кар жамылғысы қалыңдыгына тәуелділігі [9, 10,11].

Көшкіндердіи 10 жыл ішіндегі орташа кайталануы

Қаңтар температурасы °С болатын аудандардагы кар ка.іыңдыгы, см.

+4 пен -4°С -4 пен -20°С -20°С-тан кем< 1 < 1 0 0 40-70 30-501 мен 1 0 аралығы 1 0 0 - 2 0 0 70-120 50-100> 1 0 > 2 0 0 > 1 2 0 > 1 0 0

Сейсмикалық апатты аудандарда қар кошкіндері жер сілкінулер әсерінен де болуы мүмкін. Мүндай апатты жағдайдың мысалы ретінде 1970 жылдың мамырында Перудегі Уаскаран тауында жүрген карлы-тасты кошкінін атауға болады. Жер сілкіну нөтижесінде мүздыктың бір болігінің қүлауъі жөне қоз- ғалыс кезінде лайлы-тасты ағынға аиналуы әсерінен кар кошкіні жолындағы бірнеше елді мекендерді, соның ішінде Ранраика каласы мен Юнгай каласы- ның болігін киратып кетті. Қайтыс болғандар саны 67 мың адам болды [12].

1967 жылы Аляска мен 1978 жылы Солтүстік Тянь-Шаньда күшті жер сілкінулері нәтижесінде кошкіндердің жаппай жүруі байкалды.

Еңкіштігі 15° мен 45—50° аралығында оолғанда, беткейлерде кар кошкіндері каупі артады. Еңкіштігі 45-90° аралығында болатын тік беткей-

Ç 14 )------------------------------------Г География және табигат ;------------------------------- (6 /2 0 1 0

лерде қар мүлде дерлік түрмайды. Еңкіштігі 15°-тан кем болатын беткейлерде де кар көшкіні жүрген оқиғалар болған [13]. Туристік-рекреациялық жағы- нан тартымды аудандардың бірі болып саналатын Іле Алатауында қар көшкіні солтүстік, солтүстік-шығыс және шығыс беткейлерінде жиі жүреді, ал оңтүстік және оңтүстік-шығыс беткейлерде сирек болады. ХаР көшкіндері одетте 2500- 3000 м. биіктіктерде (барлық көшкіндердің 56%) болады. 2000-2500 м. биік- тіктерде барлық көшкіндердщ 23%-ы байқалады. 3000-3500 м. биіктікте қар көшкіндерінің 15%-ы, ал 2000 метрден төменде олардың ең аз мөлшері (6%) болады [13].

Тауалды және таулы аудандар көшкін болу қаупі бар айларда әртүрлі рекреациялык жөне сауыктыру мақсатына пайдаланылатындыктан, бүл аумак- тардағы көшкін қаупі бар кезеңнің үзақтығын білу аса маңызды. Е.С. Трош­кина [5] атап өткендей, көшкіндік режимді сипаттап, баға беру ушін көрсеткіштердің абсолютгі шамалары ғана емес, олардын жыларалық тербелістері де қажет. Алғашқы жөне соңғы көшкіндердің мерзімі бойынша көшкін қаупі бар кезеңнің узақтығы есептеліп, көпжылдық орташа көрсеткіштердің жинак- талу мүмкіндігі есепке алынды (3-кесте).

3-кесте. Қар көшкіндері болу каупі бар кезен үзақтығының сипаттамалары.Аумак атауы Копжылдық

орташа үзак- тыгы, күн

Макс/мин,күндер

Орташаквадраттықауытқулар

Вариациякоэффициенгі

Шымбүлақ 97 157/3 41 0,43Үлкен Ал­маты көлі 114 280/40 53 0,47

Түрғын халықтын кауіпсіздігін сактау мақсатында жоне көшкінге қарсы қызметті іс жүзіне асыру үшін Давоста өткен Халықаралық кеңесте қабыл- данған Еуропалық шкаланы енгізу қажет [13]. Шаңгышылар, туристер, аль- пинистер мен күткарушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуде бүл қауіп шкаласын пайдалану кошкін қаупі бар беткейлерден өту барысында адам шығынының болуына жол бермейді.

Пайда.іанылган әдебиеттер1. И .В.Северский, В,П.Благовещенский. Оценка лавинной опасности горной территории.

Алматы. “Наука”, 1983. с. 220.2. И.В.Северский. Снежные лавины Заилийского и Джунгарского Алатау. Алматы. “Наука”,

1978. с. 256.3. E.L.Pahsut. Echelle de risquù d avalanche. In neige et avalanche. 1994. №68. P. 27-28.4. Ю.Г.Силивестров. Социальная составляющая лавинной опасности / / XIII Гляциологи­

ческий симпозиум. Сокращения гляциосферы: факты и анализ. — Спб, 24—28 мая,2004. с. 121.

5. В.В. Жданов. О лавинных катастрофах и методах борьбы с ними / / “Гидрометеороло­гия и экология” №4, 2009. с. 172—177.

6. Е.С.Трошкина. Лавинный режим горных территорий. Диссертация на соискание ученой степени доктора географических наук.

7. Г.К.Тушинский. Лавины. Возникновения и защита от них. “Географгиз”, 1949. с. 215.8. К.С.Лосев. Лавины СССР (распространение, районирование, возможности прогноза).

Л., “Гидрометеоиздат”, 1966. с. 132.9. Снежные лавины. Справочник по прогнозированию и меры контроля. Перевод с англ.

М.. “Прогресс”, 1963. с. 208.10. Л.А.Канаев, Н.К.Тупаева. Процессы трансформации снежной толщи в горах Средней

Азии П Тр. САРНИГМИ, 1977. Вып. 32. (13). с. 66-79.11. В.С.Ревякин, В.И.Кравцова. Снежный покров и лавины Алтая. Томск. 1977. с. 213.12. К.Л.Абдушенешвили. Снежные лавины / / Опасные гидрометеорологические явления на

Кавказе. Л., 1980. с. 204-214.13. Е.С.Трошкина. Характеристика основных типов лавинного режима на территории

Советского Союза / / Снежный покров и мерзлота. “Наука”, 1977. с. 92-97.

, - ... ф РЕЗЮ М Е - SU M M A R Y # ■ ■■------ ................. :■

Дана характеристика снежным лавинам и условиям их развития. Приведены примеры схода крупных лавин в горных районах мира и Казахстане. Описаны опасные воздействия снежных лавин на население освоенных территорий.

The characteristic o f the conditions and development o f s now avalanches is given in the article. Descents o f large snow avalanches in the mountains regions the world and in Kazakhstan are given. Dangerous influences o f s now avalanches to the population and agricultural territories are given. j

(6/2010) { География жэне табигат ) COD

і Аггыс хат )

МЕКТЕІІ ТҮЛЕГІНІЦ ТАР1ТЫ

Аса қүрметті Карменова Нүрсипа Нүрсанқызы!Сіз ауыл мектебінде мүғалімдік қызметіңізді бастап, бүкіл өміріңізді

педагогикалык қызмет саласына арнадыңыз.Педагогика саласьш ғылыми түрғыдан зерттеп, доцент атағын ал-

дыңыз. Бүл - көп тер төккен еңбектің нәтижесі. Осының борін өзіңіз оқыған К.Нүрбаев атындағы Ақсуат орта мектебі өз түлегі ретінде мақтан түтады.

Сіз бітірген мектептің мүғалімдері “ Географ ия” пәнін оқы ту әдістемесі бойынша Сіздің ғьшыми-әдістемелік еңбектеріңізді басшы- лы ққа алып, пайдаланып жүр. Сіздің авторлығыңызбен ш ы ққан 9- сыныпқа арналған “Қазакстанның экономикалык және әлеуметтік геогра­фиясы” мектеп оқушыларына тиімді, түсінікті тілмен жазылғандықтан, осы оқулық пайдаланылып келеді. Сіз қызмет істейтін Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің география факультетін бітірген түлектері ауданымыздың мектебінде жүмыс істеп, география понін терең білімділікпен оқытудың жаңа үлгісін көрсетіп жүр.

Сіз қызмет істеген жылдарыңызда 100-ден астам ғылыми еңбек жаздыңыз, оның қырықтан астамы — оқулық жоне әдістемелік оқу қүраддары. Осы еңбектеріңіз бағаланып, “Халық ағарту ісінің үздігі” белгісімен ж әне Қ азақстан Республикасы ны ң Білім ж әне ғылым министрлігінің Қүрмет грамотасымен 2 рет марапатталдыңыз.

Біз Сізді география гіәнінің оқулық және одістемелік оқу күралда- рын ғылыми түргыдан шығарып жүрген аудандағы алғашқы ғалым- үстаз екеніңізді мақтан етеміз.

Озіңіз оқыған К.Нұрбаев атындағы Ақсуат орта мектебінің мүға- лімдері “ Біздің мектептің түлегі” тақырыбында тәрбие сағатын өткізіп, Сіздің еңбек жолыңызды үлгі етіп, оқушыларды патриоттық сезімге баулып, география пәнін сүюге тэрбиелеп келеді.

Сіздің демеушілігіңізбен жабдықталған “ География” пөні кабинеті оқушылардың терең білім алуына үлкен үлес косады деген сенімдеміз.

Бүл кабинетте коптеген оқу-әдістемелік қүралдар әрбір сыныпқа арналған ғылыми-әдістемелік оқу қүралдары және буклеттер дайында- лып қойылған.

Қазақстанның табиғат байлықтарының картасы бейнеленген “Жана әлемдегі жана Қазақстан” деген стенд жасалды, онда “Бәйтерек” , “Ал­тын Адам” әрбір облыс орталықтарындағы пайдалы қазбалар кен орын- дарының аттары жазылып, шартты белгілермен белгіленіп көрсетілген. Бүдан оқушьшар еліміздің кен орындарын тауып, аттарын біліп оты­рады.

“■Қорықтар - табиғат қорғаны” деген стенд жасалған. Мүнда Қазақ- стандағы қорықтардың жер көлемі қорғалатын табиғат байлықтары атап көрсетілген. Бүл стенд арқылы оқушылар Республикамыздағы 10 қорықты және ондағы корғалатын өсімдік, жануарлар аттарын анық- тап, қазіргі кездегі табигат қорғаудың маңызын түсінеді.

“Дүниежүзіндегі Үлы кереметтер” тақырыбында жасалған стенд ар- қылы Дүниежүзінің экономикалық және әлеуметтік географиясын өткен кезде ор елдегі керемет жерлерге көңіл бөлеміз. “ Қытай қорғаны ”, “Эйфель мүнарасы” , “Мысырдағы Хеопс (алып) пирамидасы” , “Алек­

QD { География және табиғаҒЛ (6 /2 0 1 0 )

сандрия маягы (Ф арос)” осындай кереметтерге анықтама жазылған және қай елде орналасқандығы көрсетілген.

Республикамыздағы рекреациялық жерлер суреттелген ‘ Қазақстан- ның корікті жерлері” деген тақыры пта жасалған стендте еліміздегі туризмді дамыту бағыты бойынша Бурабай, Көкшетау, Баянауыл, Lila- рын шатқалы, Тарбағатай таулары, М арқакөл, Көлсай, Алакөл, Медеу, Ш ымбүлақ, Әншіқүм, Түрген саркырамасы сияқты жерлердің суреттері салынып, анықтама берілген.

Кабинетке телевизор, DVD сияқты техникалық қүралдар қойыл- ған. Бүлар оқушыларды күнделікті жаңалықтармен таныстыруға, ортүрлі елдердегі қалаларды оқу кинофильмдері арқылы көрсетуге арналған.

Қүрметті Нүрсипа Нүрсанқызы, алпыстың асуында түрған Сізге мықты денсаулық, үлкен табыстар мен қуанышы мол бақытты күндер тілей отырып, мына жыр жоддарын арнаймыз.

Қаргыбаның бойында Отті жастық шаеыңыз. Бітірген соң мектепті Ллматыеа бардвіңыз.

Ақсуатта жүргенде Сан мақтауды алдыңыз. Алматыда, ЖенПИ-ге Үстаз болып қалдыңыз.

Ғылым жолын таңдауда Ашық болды жолыңыз. Білім беру ісінің Үздігі де болдыңыз.

Көп ізденіс арқасы — Іеіңіз жүр иіарықтап. Енді бізге бердіңіз Бір кабинет жабдықтап.

Еңбегіңіз гылыми Жазылганы қаншама. Ғибратыңыз да бүгінгі Үлгі боп тур баршага.

сЭр сабақтың сотінде Өзіңізбен біргеміз.Коп рахмет айтамыз Сондықтан да Сізге біз!

Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданындағы “Ақсуат” орта мектебінің мүғалімдері атынан ҚАЖЫБАЕВА Бақыт, ардагер ұстаз, Тарбағатай ауданының қүрметті азаматы.

ç,—----------= АВТОРЛАР НАЗАРЫНА!Журналға үсынылатын мақалалар, әдістемелік жүмыс-

тар, көбінесе, хат арқылы келіп жататыны немесе авторлар өз қолдарымен әкеліп өткізетіні белгілі. Түбіртек көшір- месі, жеделхат, т.б. болмаса, журналға жарияланатын мақа- ла факспен қабылданбайды. Кейінгі кезде интернет жүйееінің таралуына байланысты электронды пошта арқылы қабылдау да жолға қойылды. Бүл әдіс жылдам әрі тиімді, бірақ авторлардың мына мәселені ескеруін сүраймыз. Көптеген авторлар маңаласының соңына аты-жөнін, қызметін, мекен- жайын толық жазуды үмытып кетеді. Бүл жағдай авторға жауап қайтару мүмкіндігін шектеп, мақаланың жариялануы- на кедергі болады. Электронды поштамен кез келген жер­дей жолдаған хат иесіне жауап қайтару қиын. Сондықтан, алдағы уақытта хатпен болсын, электронды поштамен бол- сын жолдайтын мақалаларыңызда аты-жөніңіз, қызмет ор- ныңыз, мекен-жайыңыз анық көрсетілуі қажет.

Сонымен қатар, журналға жазылуды растайтын түбіртек көш ірмесі, мақаланы ң электронды қ нүсқасы үсынылуы міндетті екенін де тағы бір еске сала кеткенді жөн көрдік.

Редакция.^ — ■■ - .......... VГб/2010)------------------------------- Г География және табиғат}

3. “География және ---- ---------------------------- ™—табиғат" ]Ч°6, 2010.

( Мугалімге комек

ӘЛИЕВА М анат,№ 18 жалпы орта біпім беретін қазақ орта мвктебінің география пәні мугалімі

"Географиялык, ашылулар” курсының негізгі мақсатьі - географиялык орта туралы алғашқы түсініктердің пайда болуы, оның даму тарихы және қоғам жайлы ғылымдардың негізін меңгерту.

Міндеттері:- оқуиіыларга география гылымыньщ тарихы адам баласының жер

иіарын бірте-бірте қалай аиіып білуімен байланысты екендігін тцсіндіру;- біздің жыл санауымызга дейінгі ерте заманда алгаиіқы география-

лық тцсініктің пайда болганына назар аударту;- цлы саяхатиіылар мен географтардың жаңалықтары мен қорытын-

дыларын меңгерту;- оқуиіыларды географиялық заңдылықт арды тцсінуге, өз бетінше

білім алуга цйрету.Бағдарламаның қүрылымы 5 ірі бөлімдерге және тақырыптарга бөлін-

ген. Әрбір бөлім соңында сарамандық жүмыс берілген.I бөлім. Ерте замандағы географиялық деректер.II бөлім. Орта ғасырдагы географиялық мағлүматтар.III бөлім. Үлы географиялык ашылулар.IV бөлім. ХҮІІ-ХҮІІІ ғасырлардағы зерттеулер.V бөлім. Х ІХ -Х Х ғасырлардағы зерттеулер.Дайындық деңгейіне қойылған талаптарда оқушылар:- карта бойынша атауы жөне көрсетуі;- карта бойынша анықтауы және өлшеуі;- кескін картаға түсіре білуі;- баяндай алуы;- түсіндіруі;- болжай алуы тиіс.Өрбір оқушының дайындьщ деңгейіне қойылған талаптар келесісін

күрделендіріп, бір-біріне жалғасып келеді. Осы көрсетілген іс-әрекеттің нәтижесінде оқушылар үйымдастырушылық, рухани, ойшылдық және біліктілік қасиеттерге ие болады.

Бағдарламаның мазмүны мен қүрылымы (Барлыгы 34 сагат, аптасы- на 1 сагаттан)

Кіріспе (1 сағат)Жер туралы географиялык білімнің дамуы. Географиялык ашылу­

лар.I бәлім. Ерте замандағы географиялык деректер (11 сағат)Түңғыш географиялык зерттеудің Жерорта теңізіндегі Крит аралын

мекендеген Миной халқынан басталуы.

СЖ) Ç География жэне табигат ) (6/2010)

Минойлар. Үнділер мен малайялыңтар. Солтүстік жөне оңтүстік үнділердің мәдени, сауда карым-қатынасы. Борнео, Целебес және Молук- ка, Мадагаскар аралдарының ашылуы.

Ертедегі парсылар. Парсылар солтүстік жорығы Гиркан (Каспий) теңізінің ашылуы.

Гректер. Жерорта теңізі, Қара теңіз, Каспий теңізі жағалауларын, қүрлықта Қырым, Кавказ жерлерін өз ықпалына қаратып, оларды толығырақ зерттеп, нақтылы дүрыс деректер қалдыруы.

Геродот (б.з.д. 485-425 ж.). Геродоттың Қара теңіз, Каспий, Азов теңіздері, Истр (Дунай), Борисфен (Днепр), Танаис (Дон) өзендері туралы жазған нақты географияльщ деректері.

Пифей (б.э.д.340 ж.). Атлант мүхитын аралауы. Британия аралы- ның солтүстігіндегі Аргад аралын ашуы. Ол біздің жыл санауымыздан 340 ж. бүрын айдың теңіз суына әсерін анықтап, судың дүркін-дүркін көтерілуі мен ңайтуына дүрыс қорытынды жасауы.

Аристотель (б.з.д. 384-322 ж.). Жылды 365 күнге бөліп, айдың, күннің түтылу себептерін дүрыс дөлелдеуі. Түңғыш рет Жердің шар тәрізді екендігін дөлелдеуі.

Александр Македонский (б.з.д. 356-323 ж.). Аты аңыз болған Үн- дістанды ашуы.

Эратосфен (б.з.д. 276-194 ж.). “География” деген түсінікті нақ- тылап, басқа жаратылыстану гылымдарынан бөліп, түңғыш рет гылы­ми жолға қойды. Ол Жерді түңғыш рет ғылыми түрғыда дүрыс өлшеп берді. Математикалық өлшеулермен ендікті, бойлықты дүрыс өлшеп, түңғыш рет географиялық карта жасады.

Гай Юлий Цезарь (б.з.д 100-44 ж.). Ол өзінің шығармаларында Галлия, Германия, Британ жерлерін түңғыш рет ашты. Рим империясы- на арнап толық календарь жасады. Түңғыш рет жер өлшеу ғылымына негіз салды. Рим империясына қарайтын тас жолдарды өлшетіп, жол жағасына оның алыстығын көрсететін багандар қойғызды, бүл барлық елдерде осы күнге дейін қол даны лады.

Страбон (б.з.д. 1 г.): “Географиялық орта адам баласының өміріне, оның мінез-қцлқына, экономикасына эсер ет еді” - деп түңғыш рет дүрыс қорытынды жасауы.

Клавдий Птоломей (б.з.д. 90-168 ж.). Ғалым Клавдий Птоломей түңғыш рет Жер шарының географияльщ картасын сызып, әлемді оны- мен таныстыруы картография ғылымының негізін салды.

№1 сарамандық жцмыс.1. Грек ғалымы Клавдий Птоломейдің (б.з.д. 2 ғ.) түңғыш дү-

ние жүзі картасында ненің бейнеленгенін түсіндір. Сызбасын дәптерге түсір.

II бөлім. Орта ғасырлардағы географияльщ мағлүматтар (10 сағат)Косма Индикоплов (ҮІ г.). Үндістан мен Шығыстың жерін, халқын,

ауа райын, жануарлары жайында дүрыс мәліметтер беруі. Қытай жайын- да түңғыш мағлүмат беруі.

Сүлейман (ҮІІ ғ.). Кемемен Персия шығанағынан шығып, Үнді мүхи- тымен Цейлон, Суматра, Никобар, Андаман аралдарында болып, Қытайға баруы. Қытай жерін аралап, оның халқы туралы нақты материалдар жазып ңалдыруы.

Әбунәсір әл Фараби (870-950 ж.). Астрономия, ботаника және минералогия зерттеулері.

Якуби - “Элем кітабы” еңбегінде жер мен судың, қаланың, селоның географиялык жағдайына, физикалық, экономикальщ географияға айрың- ша көңіл бөлді.

Мухаммед ибн Мүса әл Хорезми (IX ғ.) Жаратылыстану ғылымы- ның әр саласын қарастырып, жердің географиялык жағдайы, тау жасалу

(6/2010) { География және табиғат) QD

үдерістері, тау жыныстары, минералдардың 50 түрін толың сипаттап жазуы,

Плано Карпини 1245 жылы француз қаласы Лионнан шығып, Оң- түстік орыс даласы арқылы Алтын Ордаға келеді. Каспий теңізін жаға- лай жүріп, Сырдарияның төменгі ағысымен, содан кейін Іле өзені бойы- мен келіп, Орталық Азияға өтеді. Ол: “Қ азақ жері цлан-байтақ, аңызац іиөл, малы көп, халқы меймандос” - деп жазады.

Гильом де Рубрук (Вильгельм Рубрук) - 1253 ж. Арал теңізі, Қа- ратау, Сырдария, Іле өзені бойларымен жүріп, Орталың Азияға өтеді. Қытай туралы ңүнды материалдар жазды.

Марко Поло (XIII ғ.). Цейлон, Коромандель, Малабар, Ява, Жапо- ния аралдарын зерттейді. Қытай жерін түгел аралап, оның география- сын, этнографиясын зерттеулері.

Афанасий Никитин (1466 ж.). Үндістан жері, оның халқы, әдет- ғүрпы, салт-санасы, меймандостығы туралы дүрыс анықтама қалдыруы.

№ 2 сарамандық жцмыс.1. Плано Карпини (1245-1247 ж.) мен Гильом Рубрук (1252-1254 ж.)

саяхат жолдарын картадан көрсет. Кескін картаға түсір.2. Марко Полоның саяхатын картадан көрсет. Жүрген жолдарын

кескін картаға түсір.III бөлім. Үлы географиялық ашылулар (6 сағат)Христофор Колумбтың бірінші, екінші экспедициясы. 1492 ж. 3-

тамыз түңғыш рет Атлант мүхиты арңылы белгісіз Үндістанды, Қытай жерлерін, Жапония аралдарын, Азияның шығысын ашуға аттануы. Христофор Колумбтың үшінші, төртінші экспедициялары.

Васко да Гамма. Африканы айнала жүзіп, Үндістанды ашуы.Америго Веспуччи. 1501 жылы Бразилия жағалауының зерттеу­

лер!. Америка материгінің ашылуы.Фернандо Магеллан. 1519 жылы Үлы Тынық мүхитының ашылуы.№ 3 сарамандыц жцмыс.1. Христофор Колумб, Васко да Гамма, Америго Веспуччи жэне Фер­

нандо Магеллан саяхатын картадан корсет.2. Саяхатшылардың жүрген жолдарын кескін картаға түсір.ІҮ бөлім. ХҮІІ және ХҮІІІ ғасырлардағы зерттеулер (2 сағат)Герни Гудзон. 1607 жылы Американың солтүстік жағалауын зерт-

теп, Гудзон бүғазы, Гудзон шығанағының ашылуы.Джеймс Кук. ХҮІІІ ғ. Аустрия жағалауын, Үнді мүхитын зерттеп,

көптеген аралдар ашты.Y бөлім. XIX ғасырдағы зерттеулер (5 сағат)П.П.Семенов Тянь-Шанский (1827-1914 ж.). Петр Петрович Семенов

Тянь-Шанский Орталық Азияның түңғыш зерттеушісі. Саяхатшы ғалым, географ. Тянь-Шань тау жотасының ашылуы.

Шоқан Шыңғысүлы Уәлиханов (1835-1865 ж.). Ш.Уәлихановтың Орта Азияны зерттеулері. Қашқарияға саяхаты.

Николай Михайлович Пржевальский (1839-1888 ж.) - атақты ғалым географ. Орталық Азияны алғаш рет зерттеп, көп жерлерін картаға дүрыс түсірген, жаратылыстану, география ғылымдарына жаңа- лықтар енгізген ғалым. Қиыр Шығыс, Уссури өлкесі мен Орталың Азия зерттеулері.

М>4 сарамандық жцмыс.1. Ш.Уәлихановтың Қашқарияға саяхатын картадан корсет. Кескін

картаға түсір.2. Н.М.Пржевальскийдің жүрген жолын картадан корсет. Кескін

картаға түсір.

СШ (~ География және табиғат } (6/2010)

Тақырыптық жоспарp /c Өтілетін тақырыптар Сағат

саныОның ішінде

Лекция Сарамандықжүмыс

Семинар

I. Кіріспе 1 1

I бөлім. Ерте замандағы географиялық деректер (11 сагат )

1. Түңғыш географияльщ зерттеулер 1 12. Ертедегі парсылар. Гректер. 1 13. Геродот зерттеулері. 1 14. Пифейдің саяхаты . 1 15. Аристотель аш улары. 1 16. Александр М акедонский. 1 17. Эратосфен аш улары. 1 18. Гай Ю лий Цезарь саяхаты . 1 19. Страбон зерттеулері. 1 110. К .П толомейдің зерттеулері. 1 111. №1 сараманды қ жүмыс 1 1

II бөлім. Орта ғасырлардағы географиялық мағлүматтар (10 сагат )1. Косма Индикоплов зерттеулері. 1 12. Сүлейман (ҮІІІ г.) саяхаты . 1 13. Өбунәсір әл Фараби 1 14. Якуби зерттеулері. 1 15. М ухаммед ибн Мүса ел Хорезми

аш улары. 1 16. Плано Карпини саяхаты . 1 17. Вильгельм Рубрук саяхаты . 1 18. М арко Поло зерттеулері. 1 19. Афанасий Н икитин аш улары. 1 110. №2 сарамандық жүмыс 1 1

III бөлім. Үлы географияльщ ашылулар (6 сагат )

1. Х .Колумбтың аш улары. 2 22. Васко да Гамма аш улары 1 13. Америго Веспуччи зерттеулері. 1 14. Фернандо М агеллан аш улары. 1 15. №3 сарамандық жүмыс 1 1

IV бөлім. ХҮІІ жөне ХҮІІІ ғасырлардагы зерттеулер (2 сагат )1. Герни Гудзон аш улары (1607 ж .). 1 12. Джеймс Кук аш улары (XVIII г.). 1 1

V бөлім. XIX ғасырдағы зерттеулер (3 сагат )

1. П.П.Семенов Тянь-Ш анский. Тянь- Ш ань тау жотасының аш ылуы. 1 1

2. Ш .Ш .Уәлиханов зерттеулері. 1 13. Н .М .П рж евальский зерттеулері. 1 14. Қорытынды сабақ. 1 1

Павлодар облысы Екібастүз қаласы.

(6/2010) { География жэне табигат } a n

ДЕҢГЕЙЛЕП-САРАЛАП ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫН ҚОЛДАНУ ТӘСІЛДЕРІ

ДАМЕНОВА Айгүл,педагогика гылымдарының кандидаты, Тараз м еш екет т ік педагогикалық институтының география және экология кафедрасының оқытушысы

Мүғалім оқушыларға сапалы білім берумен олардың пәнге деген қызығу- шылығын арттыру мақсатында сабақты әртүрлі оқытудың жаңа технологияла- рын пайдаланып сабақ өткізуге тиіс. Соның бірі - деңгейлеп-саралап оқыту технологиясын қолданып, “Картография мен топография негіздері” пөнінен сабақ өткізу.

Деңгейлеп оқыту — оқылатын ақпараттьщ бірсарындылығы арқылы емес, білімгерлерге койьитатын талаптардың өртүрлілігі арқылы жүзеге асады.

Деңгейлеп-саралап оқыту технологиясының ерекшеліктері томендегі-дей:

— бастапқы біяімді меңгерген оқушылардың оқуга деген ынтасы арта­ды;

— білім деңгейі рейтинг — ynaù жинау одісімен багаланады және жинаеан упайына қараи бага мониторингі белгіленіп, оқушылардың білім деңгейін бага- лауга мумкіндік береді;

— деңгейлеп оқыту — таным әрекетін уйьшдастырудыц утымды моделі.Біз “Топографиялык карталардың номенклатурасы” такырыбын қалай

өткізу туралы сөз козғамақпыз.Бүл сабақтың мақсаты — оқу материалдарын өз бетімен талдауға, есеп

шығаруға, білім рейтингісі мен баға мониторингі арқылы білім деңгейін баға- лауға дағдыландыру жене пон бойынша білімгерлердің ой-өрісін кеңейту, коммуникативті қабілетін дамыту.

Пайдаланылатын қүрал-жабдықтар — топографиялық карта, география­лык атластар, сызу қүралдары.

I деңгей1. Топографиялық карталардың номенклатурасы неше масштабта жасалы-

нады?2. Картаның бетке болінуін не деп атайды?3. Глобус дегеніміз не?4. Географиялык карталардың элементтері.

5. 1 см - 200 м, 1 см—350 м, 1 см — 20 шқ. атау масштабты сандык масштабқа айналдыру.

6 . Томендегі координаттарды пайдалана отырып, 4 о.е. пен 38 ш.б. орна­ласкан тау шыңын жөне 56° с.е. пен 161° ш.б. орналасқан вулкан атын аныктау.

7. Бірдей сызықтарды қосатын нүктелердін ережесін аныктау.

с ю ГГеография және табигат ) (6/2010)

Бірдей сьвыктарды косатын нүктелер

изонефтер изогондар изотахалар изопектит изобара изоатма

Қ ысымБулану шамаларыМ агниттік қисаюыБұлтты лы кЖел, агыс жылдамдыгыСу кату мерзімі

8 . Географиялык карталарда қандай масштабтың түрі кездеседі?

9. Картографиялық проекцияның түрлерін анықтаңыз.

10. Топофафиялық шартты белгілерді анықтау. Аудандык Масштабтан тыс Сызықтық

о о о о

Масштабтан тыс

«

v

Түсіндірмелі

90,153

40610

301,5

II деңгей1. Карталардың номенклатурасы

берілген кезде географиялык коор- динаталарын (ендік және бойлық) аныктау.

2 . Географиялык координаталар (ендік жоне бойлык) берілген кезде карталардың номенклатурасын анык­тау:

а) ендігі 48°—52°, бойлығы 36°—42°;ә) ендігі 32°—36°, бойлығы 90°-96°;б) ендігі 76°—80°, бойлыгы 12°—18°.

М- 42

1:1000 000<р - 4°Х-6°

Санкт-Петербург

1:1000 000Ф - 4° Х-6*

(6/2010)- -( География және табигат )- -QD

3. Берілген номенклатура бойынша масштабты аныктау. а) B-29-ЗО -Г -а; Р-22-30; J-36-40-A ; Q-50; М -52-В ; N -2 6 -6 0 -A -6 ; о) 1-кесте бойынша ендік пен бойлык берілген кезде масштабты аныктау.

1-кесте.№ Карталарлын масштабы Беттін өлшемі

Ендік бойынша Бойлык бойынша1. 0" 20' 0° 30'2. 1: 1000 000 4" 00' 6° 00'3. 0" 10' 0° 15'4. 0° 40' 1“ 00'5. 0" 05' 0° 07' 5"6. 0" 02'5" 0° 34'5"

Қосымша сурак: 50° ш.б. пен 40° с.е. аралығында адасып кеттім. Қай жерде жүргенімді аныктап, көмек көрсетіңіздер.

Ill деңгей1. Әртүрлі масштабтағы топографиялык карталар бойынша минуттық

рамканы колдана отырып, екі нысанның географиялык ендігі мен бойлығынаныктау.

2. Азимут бүрышы берілгенде румб бүрышын аныктау.Тапсырма 1 2 3Азимут 58° 00" 217° 00" 331° 00Румб

Қосымша сүрақ. Нысандардың картадағы масштабы 1:25 000. Ол 15 кв. мм-ге тең. Жергілікті объектілердің ауданын аныктаңыз.

IV деңгейМаршрут схемасын кагазға түсіріңіздер.Масштаб 1 см — 200 м. батыс бағыттағы темір жолдан біз аралас орман

арқылы отіп, шалғынменен оңтүстікке карай жүрдік. 2 шк-нан кейін батыска бүрылып, соқпакпен жүрдік. Соқпақтың оң жағында жыра, ал сол жағында шағын кол орналаскан. 1 шк. жүргеннен кейін озенге келіп көпір аркьшы өт- тік. Онтүстік багытта тағы да 1 шқ. жүре отырып, орманшының үйіне келдік.

Білім реитингісіI деңгей 10 х 3 = 30 үпай II деңгей 3 x 5 = 15 үпайIII деңгей 2 x 1 0 = 20 үпай IV деңгей 1 x 1 5 = 1 5 үпайБага мониторинга70-80 үпай “5” 60—69 үпай “4” 40-59 үпай “3”Осы деңгейлік тапсырмаларды тандау ор оқушының еркіне байланысты.

Өйткені орбір окушы өз мүмкіндігіне карай тек міндетті деңгейден кем емес білім алуға ерікті. Окушыларға жауап таңдауға ерік беру оның жігерін коте- руге, езіне деген сенімнің молаюына алып келеді. Мүнда әр деңгейде лайык- талған бағалау түрі корсетіледі. Яғни окушы деңгей түрін саналы түрде тандай отырып, өзін-өзі бағалай да біледі.

Сабақ соңында оқушылар зертханалык практиканы осындай деңгейлеп- саралап окыту технологиясын колданып, жиі откізген үтымды деп бағалайды. Мүндай одістерді колданып, сабак жүргізу окушылардың кәсіби пондерге деген қызығуын арттырады.

Пайдаланылган әдебиеттер1. В.П.Беспалько. Слагаемые педагогической технологии. М., 1989.2. Ж.А.Қараев, Б.Қуанбаева. Жетыдірілген педагогикалық жуйені жобалаудың дидакти-

калық шарттары / / Алматы. “Ізденіс”, №1, 2004. 233—236-6.3. К.Ж.Бүзаубакова. Жаца педагогикалық технология. Тараз. 2003.

л Ф РЕЗЮ М Е - SU M M A R Y ф . = ^В статье рассматривается содержание и особенности дифференцированного обуче­

ния, а также даются поэтапные задания.In the article the peculiarities of the differentiated education is considered, as well as the

flasks are given. ^

С Ю { География жэне табигат } (6/201Oj

ОҚУІІГЫЛАРДЫ ІЗДЕШМПАЗДЫҚҚА ЖӘНЕ ӨЗ БЕ7ГШШЕ ӘРЕКЕТТЕНУГЕ БАУЛУ

ҚҮЛБАБАЕВ Болат,№1 орта мектептің география пәні мугалімі

Қазіргі таңда мемлекеттік стандартқа сай және жаңа технологияны пайдалана отырып, оқушылардың пәнге деген қызығушылығын күннен- күнге арттыру қажеттігі бірінші орында түр. Мен осы мақсатты үстана отырып, 7-сынып оқушылары арасында “Африка материгінің геогра­фиялык орны, жер бедері ж әне пайдалы қазбалары ” тақырыбын жаңа сабақ түрінде өткіздім. Әдеттегідей, оқушылардың тапқырлығын, алғырлығын, талабын анықтау және өз беттерімен қаншалықты іздене білетіндіктерін бақылау арқылы ойлау қабілеттерін дамыта отырып, ай- наладағы табиғи ортаны қорғауға баулуға баса назар аудардым. Бүл тақырыпты оқушыларға сүрақ беру арқылы мүғалім орнына өздерінің сөйлеуін арттырып және жаңа сабақ бойынша алдын ала білімдерін тексеру арқылы өткіздім. Аз уақытта барлық оқушылардың білімін анык,- тауға тестілеу қүралының мүмкіндігін пайдаланудың маңызы да зор болды.

I. Үйымдастыру. V. Сарамандық жүмыс.II. Үй тапсырмасын тексеру. VI. Кесте толтыру.III. Кім жылдам? VII. Бекіту.IV. Жаңа сабақ. VIII. Үйге тапсырма.II. Үй тапсырмасын тексеру сурақтары.1. Оңтустік Американы Солтүстік Америкадан не бөліп түр? а) Панама мойнағы; б) Кариб теңізі;ә) Панама каналы; в) Суэц каналы.2. Оңтустік Америка материгін шайып жатқан теңіз қайсысы? а) Кариб; б) Жерорта;э) Лабрадор; в) Беринг.3. Аталған тау массивтерінің ішінде қайсысының шыңы биік? а) Кордильера; б) Кавказ;э) Анд; в) Альпі.4. Оңтүстік Америкадағы Жер шарының аса ірі үлкен жазығы: а) Ла-Плата; б) Ориноко;э) Амазонка; в) Бразилия.5. Материктің ең биік нүктесі:а) Эльбрус; б) Джомалунгма;э) Аконкагуа; в) Бразилия.6. Қай ағыс Оңтүстік Америка жағаларын шайып жатыр? а) Бразилия жылы ағысы; б) Перуана суык, ағысы; э) Батые желдер суык, ағысы; в) бәрі.7. Материктің солтүстік шеткі нүктесі:а) Горн; б) Гальинас;э) Париньяс; в) Фроуэрд.8. Оңтүстік Америка ежелгі кай материктің күрамында болған? а) Америка; б) Гондвана;э) Евразия; в) Лавразия.

Гб/2010)-----—----- ------------------Г География жэне табигат}----------- ' 4. “География жэне 4------- --------------------------------- 7

табигат” №6, 2010.Q D

9. Материк пен Отты жер архипелагын қандай бұғаз бөліп тур? а) Дрейк; б) Панама;э) Флорида; в) Магеллан.10. Оңтүстік Америка материгіне қай мухиттың әсері үлкен?a) Тынық; б) Атлант;ә) Үнді; в) Солтүстік мұзды мұхиты.Тапсырманың жауаптары:1-ә; 2 -6 ; 3—ә; 4 -6 ; 5-ә; 6 -ә ; 7 -6 ; 8 -6 ; 9 -6 ; 10-6.III. Кім жылдам? Ол кім? Бұл не?1. Колорадо зона 11. Орисабо тау2. Бизон озен 12. Каньон ең төменгі нүкте3. Үндістан парк 13. Секвоя каньон4. Флорида ағаш 14. Аппалачи астана5. Йеллоустоун аң 15. Прерии сарқырама6. Гавана шел 16. Эскимосы көл7. Тундра астана 17. Тугела халық8. Сахара түбек 18. Өлім аңғары шатқал9. Маккензи халық 19. Оттава шалғын шөп10. Миссисипи вулкан 20. Таньганика өзенIV. Жаңа сабақ.Ой қозғау. Проблемалық сұрақтар:1. Африка материгінің қандай бөлігі платформалык, қүрылымға жат-

пайды және оларға қандай жер бедері сәйкес келеді?2. Африка платформасы алып жатқан бөліктерге қандай жер бедері

тән?3. Өткен тақырыптардан литосфералық плиталар қозғалысын еске

түсіріңдер.4. Не себепті Африка шығысқа қарай биіктейді?Африканың жер бедерінің өзіндік ерекш еліктері бар.1. Африканың солтүстік батысында орналасқан Атлас таулары ен,

жас, қатпарлы таулы аймақ болып табылады. Ол Еуразиядағы Альпі, Гималай тауларымен бір мезгілде көтерілген тау жүйесі.

2. Африка платформасы алып жатқан бөліктерге абсолюттік биіктігі 200-ден 1000 метрге дейін жететін жазықтар, қыраттар, үстірттер мен таулы үстірттер сәйкес келеді.

3. Литосфералық плиталардың шеткі беліктерінде терең жарылыс- тар пайда болады. Осындай жарылыстардың жиынтығын рифт деп атай- ды. Рифтер, көбінесе, мүхиттық плиталардың шеткі бөліктеріне сәйкес келеді. Мүндай аймақтар материктік плиталарда да кездеседі. Мыса­лы, Шығыс Африкадағы жарылыстарды айтуға болады. Жарылыстар бойымен көтерілген ыстық магма есебінен жер қыртысы қалыңдайды. Кайнозой эрасында Африка-Арабия біртүтас литосфералық плитасы- ның Еуразия плитасымен ығысуы нәтижесінде Арабия Африкадан бөлініп, қазіргі Қызыл теңіздің табаны жалаңаштанған. Қызыл теңізден бастал- ған терең тектоникалық жарылыстар жүйесі Ұлы Шығыс Африка жары- лыстары деп аталады. Ол Африканың шығысын бойлай Замбези өзенінің сағасына дейін 6500 ш қ-ға созылған. Ж ердің ішкі қойнауынан осы жарылыстар бойымен көтерілген жанартаулық жыныстардың жиналуы- нан Африканың шығыс бөлігі биіктеп, таулы қыраттар жүйесі түзілді. Олардың ең ірісі Африканың ең биік нүктесі - Килиманджаро жанарта- уының биіктігі - 5895 м. ен, төмен орналасқан нүктесі Афар ойысын- дағы Ассаль көлінің деңгейі - 153 м. Жер қыртысындағы жарықтарда орналасқан көл қазаншұңқырлары Африканың ен, терең көлі - Таньга- никаның тереңдігі - 1470 м., бүл Байкалдан кейін екінші орын алады, ең ірі көлі - Викторияның ауданы 68 мың шаршы шқ.

{ География жэне табигат ) (6 /2 0 1 0 )

Африка платформасының түрлі бөліктерінде үзак, уақыт бойы бірде баяу көтерілу, бірде төмен түсу қозғалыстары болып отырған. Соның нәтижесінде платформаның негізін қүрайтын ежелгі кристалды жыныс- тар жоғары көтеріліп, жақпарлы, қатпарлы қалдык, таулармен Аир, Д ар­фур тәрізді үстірттер қалыптасты. Олардың кейбіреуі жақпарлы, ірі тік жарлы Сахарадағы Ахаггар және Тибести сияқты таулы қыраттарға ай- налған. Платформаның майысып, төмен түскен бөліктерін үзақ уақыт теңіз басып жатқан. Сондықтан, мүндай ойыстарда тең ізд ік және континенттік шөгінділер жиналып, беті тегіс ірі қазаншүңқырларды (Чад, Конго, Калахари) қалыптастырған. М атериктің шығысындағы ірі Мада­гаскар аралы Африка платформасынан ертеректе ажыраған бөлігі бо­лып табылады. Ойпаттар өте аз, олар материктің жағалық бөліктеріне сәйкес келеді.

Пайдалы қазбалары.Интерактивті тақтаны пайдалана отырып, пайдалы қазбалары атты

сызбаның шартты белгілерін толтыру.

V. Сарамандық жұмыс (кескін картамен).1. Солтүстік Эль-Абьяд мүйісі - 37°с.е, 10°ш.б.

Оңтүстік Игольный мүйісі - 35°о.е, 20°ш.б.Батыста Альмади мүйісі - 15°о.е, 18°ш.б.Шығыста Хафун мүйісі - 10°с.е, 51°ш.б.

2. Кескін картаға Аир, Дарафур үстірттерін, Чад көлін, Конго өзенін, Калахари қазаншүңқырын, Айдахар тауларын, Килиманджаро жанарта- уын, Атлас тауларын белгілеу.

3. Пайдалы қазбалардың таралуын түсіру.VI. Африканың пайдалы қазбалары.

Пайдалы қазбалары Орналасқан жерлері1. Шөгінді:

а) тас көмір; ә) мұнай; б) газ.2. Қара металл кендері:

a) темір; э) хром; б) марганец; в) никель.3. Түсті металл кендері:

а) мыс; э) алюминий; б) полиметалл; в) уран.4. Асыл метал дар:

а) алтын; ә) күміс; б) платина; в) алмас.

Жауаптары:1. а) Айдахар таулары; ә) Солтүстік Африка, Гвинея шығанағының

жағалауы мен шельефтері; б) Солтүстік Африка.2. a) Оңтүстік Африка; ә) Мадагаскар; б) Орталық Африка; в) Ба­

тые Африка, Гвинея шығанағы.3. а) Орталык, Африка; э) Мадагаскар.4. Оңтүстік Африка, Орталык, Африка.

(6 /2010)------------------------------- ( География жэне табигат)------------------------------------ ( 27 )

1. Африка материгінің қай бөлігінде ең үлкен көлдер орналасқанын ата, ол көлдердің қазанииүңқырлары қалай пайда болған?

2. Материктің негізгі жер бедерлерін ата.3. Материк бойынша ең көп кездесетін пайдалы қазбалар түрлерін

атап шық.4. Африка платформасы қүрылысының ерекшелігі солтүстік баты-

сынан оңтүстік шығысына қарай жер бедерінің қалыптасуына қалай эсер етеді?

5. Африканың қай таулары Альпі және Гималай тауларымен бір мезгілде қалыптасқан?

6. Африкада пайдалы қазбалардың, кен орындарының көптеп кез- десу сеоептері неде?

7. Африканың қай аумағында жанартаулық аймақтар көп орналас- қан?

8. Солтүстік Африкадағы мүнай, табиғи газ, тас көмір пайдалы қазбалардың кездесуі қандай тау жыныстарымен байланысты?

Интерактивті тақтадағы Венн диаграммасын толтыру.

VII. Бекіту.

Солтүстік және Батыс Шығыс және Оңтүстік

[ Биіктігі 200 метрден ' 1000 метрге дейін же-

тетін жазықтар басым, шөгінді жыныстар бас- қан; үзақ уақыт теңіз ал­ып жатқан; мүнай, газ.

Н егізгі бөліктері Ежелгі Гондвана плат- формасына сәйкес келеді, ең ыстық ма- терикте, жазықтар басым, жағалаулары онша көп тілімденбе- ген.

Биіктігі 1000 метрден асатын таулы үстірттер басым; жер қыртысы- ның жарылуы, жоталар мен опырмалы ойыс- тардың пайда болуы, жанартаулардың атқы- лауы, магмалық жы­ныстар басқан; темір, хлор, мырыш.

VIII. Үйге тапсырма. Кескін картаны аяқтау, тақырыптың соңындағы сүрақтарға жауап беру.

Орал қаласы.

ТАБИҒАТ ҚҮБЫЛЫСТАРЫ ТУРАЛЫ ТАНЫМДЫҚ САБАҚ

БЕКБЕНБЕТОВА Жанар,Ы. Мухамеджанов атындагы негізгі мектептің география пәні мүгалімі

Педагогикалық ғылым мен озық тәжірибенің бүгінгі даму деңгейінде белгілі болған оқыту әдіс-тәсілдерінің бәрін де еркін игеріп, ең тиімдісін таңцап алу және олардың бірнешеуінің жиынтығын түрлендіре отырып, тиімді әрі шығармашылықпен қолдану — мүғалім шеберлігінің басты белгісі.

5-сыныптың “Жаратылыстану” пөні бойынша “Табиғат қүбылыстарының көптүрлілігі” тақырыбына откізген ашык сабақтың түпкі нәтижесі — окушы- лардың әртүрлі қүбылыстарды сурет арқылы көріп, оны ажырата білу жоне пайда болу себептерін аныктай білуі.

Ашық сабақта баяндау, ой қозғау, кластер стратегиясы, кестемен жүмыс, үлестірмелі материалдар кеңінен пайдаланылды.

Ой қозғау.а) Нфісым дегеніміз не?

{ География жэне табигат ) {6/2010J

ә) Кірпіштерді үстелге тігінен, қырынан және жатқызып қойғанда, қай жағдайда үстелге көп қысым түсіріледі?

б) Инемен тігін тіккенде, саусақкд неге оймақ киеді?в) Табаны жалпақ емес үшкір күрекпен жер казу оңай, неге?г) Велосипед камерасы тесілсе, ішіндегі қысым неліктен өзгереді?ғ) Шарды үрлегенде біркелкі дөңгеленіп үрленеді, неге?д) Үсақ калиберлі мылтыклен піскен жүмыртқаны атса, оқтесіп өтеді. Ал,

шикі жүмыртка быт-шыт болып шашылып кетеді, неге?Жаңа сабақ.Сабақгың такырыбы мен мақсаты айтылады.Табигат қүбылыстарының көптүрлілігі “Кластер стратегиясы” бойынша

түсіндіріледі.

Табиғаттағы болатын барлық үдерістерді қүбылыс деп атайды.

j)c=>Жылы ауа ыстық күндері жерден біршама жоғары котеріледі де, оның орнын теңіздің суық ауасы басады. Соның нәти- жесінде жел пайда болады.

(6 /2 0 1 0 ) { География жэне табигат )

Түнде, керісінше, теңізге қарағанда қүрлық тез суынады, сондықтан да теңіз үстіндегі жылы ауа жоғары көтеріледі.

Табиғаттағы барлық күбылыстар бір-бірімен байланысқа түседі. “Кім жылдам?” (өтілген такырыпты бекіту).Қүбылыс МысалыЖарықДыбысЭлектрлікФизикалықХимиялықСергіту сәті. “Адаскан нысандар” ойыны.

жылу

жарық

дыбыс

Электрлі магнитті

Химиялық

метеорологиялық

)ИОЛОГИЯЛЫҚ

Күннің күркіреуі^

Күннің көзі

жүлдыздар

адио

Мүнай, табиғи газ

Желдің бағыты

Тірі организмдердің өсуі

Сабакты қорытындылау. “Ой толғаныс”.Үйге тапсырма беру. Кез келген күбылыскд арнап реферат жазу, §35-ты оку. Бағалау,Мүғалімнің қол жеткізген жетістіктері:— оқушы кызығушыяығы артты;— тіл байлығы модайып, оилау қабілеті дамыды;— дүниетаньшдык, көзқарасы қалыптасты.

Ақтөбе облысы Мүғалжар ауданы Басшилі ауылы.

ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ОЙЫН САБАҒЫ

КЕЛЬДИНОВА Гүлнар,№37 мектеп-гимназияның география пәні мугалімі

Бүл экологиялың ойын сабағының негізгі мақсаты - жаратылыстану сабағында оқушыларға табиғаттың тіршілік үшін маңыздылығы туралы білім беру. Табиғат компоненттерінің бір-бірімен тығыз байланысты және төуелді екендігі туралы, адам мен табиғат арасындағы тепе-теңдік бүзыл-

( 30 )----------------------------------- ( География жэне табигат )------------------------------- (б /2010)

ған жағдайда, көптеген экологиялық мәселелер пайда болатындығын түсіндіру. Оқушыларды туған жердің табиғатын қорғауға баулу.

Табиғаттың әсемсуреттері, пейзаждар, фотосуреттер, интерактивті тақта, слайдтар, әдеби монтаждар жаңа сабақтың көрнекілігі ретінде пайдала- нылды.

Адам табиғаттың бір бөлігі, әрі ғажайып туындысы. Табиғат, Жер- Ана, Отан, туған жер, атамекен деген қүлақңа жылы естіліп, жүрекке шаттық сезімін үялататын сөздер - үлы да қасиетті, бір-бірімен мағына- лас, мазмүны бай сөздер. Адам өзі Жер-Ананың перзенті. Табиғатты, Ж ер-Ананы сүйе білу, оны аялау - өр адамның азаматтық борышы. Табиғат адам бойына шабыт, көңілге қуат, сезіміне сүлулық пен сағы- ныш үялатады.

1-тренинг.“Экология” сөзін естігенде қандай сөздер есіңе түседі? Ассоциативті

карта. ^ ^ ^

< — ( ЭКОЛОГИЯ ) — ►

♦ Î +“Экология” терминін 1866 жылы алғаш рет неміс ғалымы Э.Геккель

енгізген. Қазіргі кезде экология ғылымы табиғи байлықтарды үнемді пайдалану, қоршаған ортаның ластануы және оны қорғау, саңтау мәселелерін жан-жақты қарастыратын ғылым.

2-тренинг.Үйге берілген тапсырманы қорғау. Интерактивті таңтаны пайдала-

нып, “Менің туған жерім” атты слайдтарды дайындау.3-тренинг.“Ой қозғау”. Эрбір топ оз ойларын айтады.

Қазіргі кезде адамның шаруашылық әрекетінен биосфераны ластау- дың негізгі козі болып отыр. Жер бетінде ластаушы заттар әртүрлі және олардың кездеспейтіні жоқ. Олар концентрациясына, эсер ету уақытына қарай адам ағзасына түрлі ңолайсыздық туғызады.

4-тренинг.“Білімді бестік” сайысы. Эрбір топқа 5-сүрақтан беріледі. Эр сүрақңа

1 үпайдан қойылады.1. “Экология” сөзін алғаш енгізген кім?2. Қорық дегеніміз не?3. Қазақстанда неше қорық бар?4. Қазақстанда “Қызыл кітап” қашан жарык корді?5. БҮҮ-ның табиғатты ңорғау туралы үйымы қалай аталады?5-тренинг.“Қызықты география” сайысы.Ең сирек кездесетін қүс - калифорниялық кондор.Ең бағалы ңүс - аңбасты бүркіт, АҚШ-тың үлттық символы.Ең кішкентай қүмырсқажегіш - ергежейлі.Ең кең тараған жабайы мысық - сілеусін.Ең ірі ескек аяқты жануар — морж.Ең улы бақа — кокои: оның уы 50 тапирлерді өлтіре алады.Ең кішкентай қүс - колибри.Ең кішкентай жапалақ - ергежейлі жапалақ: ол торғайдан да кіші.Ең ірі көбелек - агриппин кобелегі: қанатының үзындығы 27 см.Ең баяу жануар - еріншек: бір бүтақтан коршілес бүтаққа қозғалу

үшін жарты сағат қажет.Ең ірі мысық - ягуар: салмағы 135 кг.Ең ірі бақа - огіз-бақа.6-тренинг.“Эссе” жазу сайысы.Сабақты қорытындылау. Валеологиялық қүрауыш.

(6/2010) { География жэне табиғат) Г зГ )

Сендердің азаматтық позицияларың өте ұнады, ендеше біз “Табиғат- ты бүлдіруге жол жоқ!” деп айта отырып, “Мен табиғатпен біргемін, өйткені адамзаттың табиғатсыз күні жоқ” (эр бала бір-бірімен қол үстасып отырып, тілектерін білдіреді) деген жылы лебізбен сабағымызды аяқтаймыз. Сабаққа белсенді қатысңан оқушылар бағаланады.

Семей каласы.

ӨСІМДІКТЕР ӘЛЕМІНЕ САЯХАТ

МЕЛДЕНОВА Меруерт,№163 қазақ орта мектебінің география пәні мугалімі

“Осімдіктер әлемінде” тақырыбын өткенде жергілікті жердің өсімдіктері гуралы тиянақты білім беру үшін окушылардың оқуға деген ықыласын, қабілетін, шығармашылык мүмкіндіктерін қалыптастыру, өзара гіікір алмасуга дағдыландырып, дүниетаным үстанымдарын еңбексүйгіштік дағдыларымен үлас- гыру ең қажетті тосіл болып табылады.

Сабақта өсімдіктердің суреттері кең түрде пайдаланылады.Жаңа сабақтың жалпы жоспары төмендегідей:1. Жаңақорған ауданындағы кездесетін өсімдіктерге сипатгама беру.2. Осімдіктердің қасиеттеріне токталу.3. Осімдіктерді қорғау.Мүғалім жаңа сабақты оқушылардан жергілікті жерде өсетін қандай

өсімдіктерді білетіндерін сүраудан бастайды жэне олар атаған, аталмай қалған өсімдіктерге сипаттама берумен жалғастырады. Мәселен: кәдімгі жантак — көп жылдық, бүршақ түкымдас өсімдік. Оның тамырының үзындығы жер- асты суларына дейін жетеді. Бүтақшаланған жапырақшалары созылыңқы әрі үзын, сабагы қатты жоне гүлдері үсақ болады. Гүлдерінің түсі күлгін, қыз- ғылт болып келеді. Ірі бүршақтарының ішінде бүршік тәрізді түқымдары болады. Шол жоне шолейтті жерлерде кездеседі. Жантақтың гүлдеп түрған шіліктері бал ондірудің бағалы козі болса керек. Маусым, шілде айларында шірне алынады. Жантактың тамыры, жапырақтары халықтык медицинада, осіресе бауыр, асқазан жэне баспа, жара сияқты ауруларды емдеуге бірден-бір ем.

Қаратау жуасы — диаметрі 6 см-ге дейін шар тәрізді пиязшықты, едәуір биік сабағымен жоне жалпак жапырақтарымен ерекшеленеді. Гүлдері жүлдыз- шалы, күлгіндеу кейде ақшыл-жасылдау, қалың шар тәрізді шатырға жинал- ған. Агалыктары гүлсерігінен үзындау және одан сәл ғана қылтиып түрады. Сэуір, мамыр айларында гүлдейді, мамырдың аяғында жеміс салады. Қолда жақсы оседі. Халықтық медицинада пиязшықтары окпе ауруларына, демікпеге жоне жараны емдеуге қолданылады.

Дала жалбызы - ерінгүлділер түқымдасына жататын, тамыры жайыла өсетін коп жылдық осімдік. Оның сабағы 1 м. биіктікке дейін котеріліп, тік болып оседі. Кейде қызғылт түсті бүтақты болады. Жапырақтары өте тығыз, сопақ жүмыртқа тэріздес, бас жағы сүйір, ал жиектері ара тісі сияқты болып келеді. Гүлдері оте үсақ, күлгін, сиякок түстес. Жемісінің бас жағы жүп- жүмыр. Дала жалбызы маусымнан бастап гүлдейді, ал жемісін тамыз бен қазан аралығында жинап алады.

СЖ) Геофафия жэне табигат"}- (6/2010)

Д ала кырыкбуыны — қырықбуын түқымдасына жататын копжылдық шөптесін өсімдік. Тамырсабағы түйнекті. Бүтағы қоңырқай. Ерте кектемде көктеп шығады, биіктігі 25 см-ге дейін көтеріледі. Сабағының төменгі жа- ғында бүрышты кылкан тәрізді қалташа жапырақшалары бар. Дала қырық- буынның жасыл өскіндері медицинада — бүйрек, жүрек, қантамырлары ауру- ларына, буын аурулары мен қант диабетін емдеуге қолданылады.

Грейг қызғалдағы — биіктігі 20—40 см-ге дейін жететін көпжылдық өсімдік. Гүлдері ірі қоңырау тәрізді, күрең кызыл болады. 1877 жылы Амстердамда өткен гүлдер кормесінде “Ару кызғалдақ” атағын алыпты. Қыз- ғалдақ аруы атанған гүлден сүрыптау жолымен 13 іріктемесі, будандастыру жолымен 22 іріктемесі алынды.

Жынғылдын латынша аты “тамарикс”. Оның тамыры тропикада осетін кейбір осімдіктер сиякты айналасына 10 метрге дейін жайылады. Озен жаға- лауларында жақсы оседі. Ол озен жагасын мүжілуден, сазданудан сақтайды. Күй талғамайды.

Оқушының ор осімдік туралы мағлүмат алуына, жеке осімдіктердің касиеттерін, биологиялық ерекшеліктерін, экологиясын білуіне томендегі кестенің маңызы зор.

Өсімдіктүрі

Биологиялықсипаттамасы

Таралуаймағы

Экологиясы Негізгіқоры

Химиялыкқүрамы

Қолданылуы

Сабакты бекіту кезінде 1. “Ойла, ойна” ойынын ойнатуға бола,ды. Ол үшін Т, Р, А, Ж , С, H, О, Ғ, У, Ы, А, Н, Ң, Л, Я, Ш, Қ, Д, 3, Б, И, К, I, Y... секілді әріптер беріліп, оқушылар осы өріптерді қолдана отырып ауылы- мызда осетін осімдіктердің атын қүрастыруы керек.

2. “Жаңақорган ауданының флорасы” тақырыбында “Бақытты сот” окыта үйрету ойынын ойнату.

1. Бой сергіту. Бүл кезенде ор топка он-оннан сүрактар беріледі.1. Ару қызғалдақ - грейг қызғалдағы.2. Қосжарнақтылар класындағы түрлер саны - 180 мың түр.3. Даражарнактылар класындағы түрлер саны — 60 мың түр.4. Коктем гүлі - бәйшешек.5. Сыр маржаны — күріш.6. Бакбақтың гүлшоғыры — себет.7. Мияның гүлшоғыры — шашақ.8. Түрі озгерген шырынды, қысқарған жерасты оркені ~ пиязшық.9. Гүл күлтесіне, піскен жемістерге, жемтамырларға қызыл, сары түс

беретін зат — хромопласт.10. Ең үлкен шырынды жеміс — асқабақ.2. Бошкеден шыккан басқатырғылар. Гүлдердің формуласы жазылған, бүл

формуланың қай гүлдікі екенін табу.3. Жүмбактас. Бүл кезеңде жүмбактар жасырылады.4. “Мен — саған, сен — маған”. Бүл кезенде топ мүшелері оздері дайын-

дап келген сүрақтарын бір-біріне береді.5. “Қарама-карсы элементтер” стратегиясы. Әрі улы орі дорілік осімдіктің

аты аталады. Екі топ осы осімдік жайлы оз үстанымын қорғайды. Мысалы: мендуана.

Соңында балалар өздерін бағалайды.3. “Биологиялық эстафета” ойыны. Мүғалім бір осімдіктің атын атайды.

Сол осімдіктің соңғы орібі сәйкес келетін екінші бір осімдікті оқушылар атайды. Ойын осылай жалғаса береді.

Қызылорда облысы Жаңақорган қаласы.

(6 /2 0 1 0 ) { География жэне табигат) Ш Ё

ТОПОГРАФИЯ САЛАСЫН АҚПАРАТТАНДЫРУ

А. Б А Й М О Л Д А ,Ә.Бөкейхан атындагы ЛЬ 76 жалпы білім беретін орта мектептің география пәні мүгалімі

Кдзіргі танда еліміздегі білім беру жүйесінің ең басты міндеті — білім берудің үлттық модуліне өту аркылы жас үрпақтың білім деңгейін халыкара- лық деңгейге жетелеу. Түлғаның ақпараттық қоғамда өмір сүруіне жоне ақгіа- рат ағымында дүрыс бағдарланып, тиімді шешім қабылдауда информатика пөнінің маңызы зор. Осы пәнмен басқа пәндер байланыста болса, білім нәтижесі жоғарыдан корінбек. 6-сыныптың “Физикалык географиясынын” карта жэне план тарауын қорытындылау барысында информатика пәнімен байланыса отырып, топографиялық диктанттар алған өте тиімді. Осы мақсатта компьютердің комегімен алынған топографиялык диктантымды үсыныи отыр- мын.

Осы “Физикалык география” курсындағы карта жэне план тарауынан алған теориялык білімін, дағдыларын күнделікгі өмірде кандай да бір тәжірибеде практикамен үштастыра білген жағдайда, окушының іс-өрекетін озі үйымдас- тырып, шыгармашылықка кабілеті жоғарылайды. Топографияньщ баска ғылым- дармен байланысы ауқымды жөне оте кең.

Шығармашылыққа қабілеті жоғары, зерттеу жүмыстарына бейім окушы- ның оз іс-әрекетін озі үйымдастырып, баскаруына жағдай жасау керек.

Картаның тілін білу барысында окушы алдымен қарапайым планды оқи білуі керек. Планды түсіріп, оки білу үшін алдымен шартты белгілерді білу қажет. Осы мақсатта компьютердің комегімен топографиялык диктант алған тиімді, Окушыларға топографиялық диктант жазуға алдын-ала дайын- дықка томендегідей тапсырмалар беріледі.

1. Суреттен планның айырмашылыгын ажырату.2. Планды түсіру барысында шартты белгілердің горизонталь сызык-

тардын нені корсететінін еске түсіріп , оның маңыздылығын айқындау.3. Шартты белгілердің түрлерін, планда белгіленуін салып, оны оқи

білуге жаттығу.Осы тапсырмалар бойынша дайындалып келген окушыларға компьютердің

“Paint” графикалық редакторы бағдарламасын колдана отырып, компьютердің мониторында жергілікті жердің суретін және планын корсетеміз.

Окушылар суреттен планньщ айырмашылығы туралы сүраққа жауап бе-реді.

Осы берілген жергілікті жердің қарапайым планын монитордан коре отырып, “Paint” графикалық редакторы багдарламасындағы сурет салу, сызу, суретте корінбей түрған кішкене боліктерін масштабты үлкейту арқылы план- дағы шартты белгілермен салып және атауын жазу тапсырмасы беріледі. Берілген планнан окушылар мынандай шартты белгілерді салып, атауын жазу керек.

{ География жэне табигат^ (6/2010)

4 i орман

— мектеп

rғс ч

)—■

күдық

— тас жол

— шалғын 25— горизонталь (жердің тегіс еместігін белгілейтін ирек сызықтар, 25 — биіктігі)

Диктант қорытындысында окушылар осындай керекті бірнеше шартты белгілерді сызып, атауын жазады.

Компьютердің көмегімен тогюграфикалық диктант алу өте тиімді. Окушы- ның оз бетінше зерттеу жүргізуі оның көкейінде жүрген сауалға жоспарлы түрде жауап табуға үлкен ықпалын тигізеді. Одан басқа да өз бетіншс зерттеу жүріізу интеллектуалдық және шығармашылық кабілеті мен ойлау, зерттеу білігінің дамуына мүмкіндік туғызады. Оқушы жаңа білімді дайын күйінде емес, өздігінен іздену барысында алады.

Өз өрекетіне максат қоя білуге, оны жүзеге асыруға қажетті жағдайды анықтауға, ондагы жету үдерісін жоспарлауға және үйымдастыруға дағдыла- нады.

Өзіндік түжырым жасауға, озіндік бағалауға, озінің кабілетін анықтауға, қойылған міндетгі орындауға технологияны тандауға мүмкіндік береді.

Мүғалім үшін негізгі нөтиже — баланың қолдан жасаған планы немесе макеті, суреті емес, оның оз бетінше алған ең күнды білім.

Күнделікті сабақ барысында ситуацияларды шешу үшін, компьютерді қолдану мүмкіндіктерін қарастырған жон.

Қарағанды қаласы.

ҚАЗАҚСТАННЫ Ң КОЛДЕРІ ШЕІІ БОГЕНДЕРІ

Т І Л Е У Б Е К О В А Сара,“Жаушықум ” жалпы орта мектебінің география пәні мугалімі

Қазақстандағы көл қазаншүңқырларының эндогендік жоне экзогендік түрлерін, географиялык, таралуындағы ерекшеліктері, ағынды және ағынсыз колдер мен колдің шаруашылык, үшін маңызы туралы түсінік беру үшін бүл тақырыпты сүрақ-жауап, дәріс әдісімен аралас сабак ретінде откіздім.

Корнекілік ретінде Қазақстанның физикалық картасы, түрлі-түсті кон- верттер, кеспе-қағаздар, тірек-сызбалар, бүктемелер мен макеттерді пайдалана отырып, сабақты информатика, математика, тарих, биология және қазак әдебиеті пәндерімен байланыстырдым.

Географиялык диктант алу, картамен жүмыс, сэйкестендіру тестін алу арқылы үй тапсырмасын сүрадым.

(6 /2 0 1 0 ) { География жэне табигат ) ОЮ

I. Географиялык диктант алу. I топ.— Жайық өзені ... тауынан басталып, Каспийге қүяды.— Жайықтың басты салалары ...— Жайық өзені ... жүзуге қолайлы.______________ _________________II топ.— Ертіс Қытайдан ... Ертіс деп басталып, Қазақстанда Көк Ертіс аталып,

Зайсан көліне келіп қүяды.— Ертістің суы ... айында молаяды.— Ертісте косіптік маңызы бар ... балықтар ауланады.III топ.______________________________________________________________— Іле өзені Шыгыс Тянь-Шань тауларынан басталатын ... өзендердің қосылуынан пайда болады.— Өзендер ... суымен қоректенеді.— Іле Алатауының Медеу шатқалында селге қарсы тосқауыл мақсатында ... бөгеті салынған._________________________________________________IV топ.— Сырдария Қазақстаннан тыскары жатқан ... Тянь-Шань тауларынан басталады.— Махмүт Қашғаридің картасында Сырдария (...) деп аталған.— Сырдарияға Қазақстан жеріндегі жалғыз ... озені қүяды.

II. Картамен жүмыс. Картаның төменгі бөлігіндегі озендерді алаптары бойынша дүрыс жазу қажет. Оқушылар тапсырманы топпен бірге орындап, ор топтың арасынан бір оқушы жауап береді.

■■■■■ Солтүстік Н И мүзды мухит.

Каспий теңі- зінің алабы.

Арал теңізінің алабы.

Балқаш- Алакөл алабы.

Орталық туйық алап.

2) Сырдария. 4) Lue.

III. Сәйкестендіру тест. Кестеде корсетілген өзендердің түсындағы дүрыс корсетілмеген облыстарды стрелкамен дүрыс корсету қажет.

№ Өзен аттары ОблыстарI топ.

1. Күршім Қостанай2. Тобыл Шығыс Қазақстан облысы3. Ыргыз Батыс Қазақстан облысы4. Қаратал Ақтөбе облысы5. Кошім Алматы облысыII топ.1. Қуандария Оңтүстік Қазақстан облысы2. Арыс Қызылорда3. Талас Батыс Қазакстан облысы4. Қалжыр Жамбыл облысы5. Қараөзен Шығыс Қазақстан облысы

{ 36 ~)----------------------------------- ( География жэне табигат )------------------------------- (б /2010)

II топ.1. Есіл Қарағанды2. Коң Ақмола3. Тентек Павлодар4. Сарыөзен Алматы5. Ертіс Батыс Қазақстан облысыІҮ топ.1. Қарабүлақ Алматы2. Аксу Қостанай3. Обаған Ақтөбе4. Шаған Қарағанды5. Елек Шығыс Қазақстан облысы

IV. Жаңа сабак түсіндіру. Қызығушылықты ояту.“Ой шақыру” әдісінде тақырыпқа байланысты жүмбақ жасырылады.Тайқазаны м күні боиы қаинаиды ,О рт айып та, сарқьиіып т а қалмаиды . (Көл).

(6 /2 0 Ю)------------------------------- ( География жэне табигат)------------------------------------ ( 37 )

Магынаны тану сатысы.

Балалардан елі- міздегі акын-жазу- шылардың көл ту­ралы жазған жыр- шумақтарынан үз- інді сүрау арқылы жаңа сабак. әрі ка­рай жалғастырыла- ды.

V. Сабакты бекі-ту.

1. Соқыр теке ой- ыны.

2. Ребус-анаграм­ма.

3. Кластерлік жо- бамен жүмыс.

1. Соқыр теке ойыны.Бүл ойында ор топтан шыққан оқушылардың көздерін байлаймыз. Да-

йын көл макеттері алдын-ала тақтага ілінеді. Окушылар ретімен көлдін сүлба- сын қолымен сипап сезу аркылы, қандай көл екенін және ол көлдің ағынды немесе ағынсыз екенін айтып беруі керек.

2. Ребус-анаграмма.Торт топқа берілген ребустағы суреттерді шешкенде шыққан сөздерді

торкөздердің орқайсысының түс-түстарына орналастырып шықса, айрыкша корсетілген сызықтың бойынан Е.Н. Көмековтың көне жазба деректеріндегі “ Гаргуз” деп аталған көлдің аты шығады.

3. Кластерлік жобамен жүмыс.

СЖ) { География жэне табигат ) {б720ТсГі

VI. Үйге тапсырма беру. Қазакстанның ірі көлдері мен ірі бөгендерін кескін картаға түсіріп, жүмыс дәптердегі тапсырмаларды орындау.

V II. Сабақты қорытындылап, оқушыларды бағалау.Багалау парагы.

Р /с Окушылардыңаты-жоні

Үй тапсырмасын сүрау

Жана сабак Сабакты бекіту

Геог

рафи

ялы

к ди

ктан

т ал

у

Кар

таме

нж

үмыс

Сәй

кест

енді

руте

ст

Кол

Боге

н

Қаз

акст

анны

ң ко

лдер

і ме

н бо

генд

ері

Соқы

р те

ке

ойын

ы

Ребу

с-ан

агра

мма

ЬСта

стер

лік

жоба

мен

жүм

ыс

Қоры

тынд

ы

1

“+ ” - өте жоғары, — жоғары, ” - орта, ” — төмен.Оңтүстік Қазақстан облысы Шардара ауданы Жаушықүм ауылы.

АРАЛАС САБАҚ

МҮХТАРОВА Шынар,№37 мектеп-гимназияның география пәні мугалімі

“Еуразияның халқы және елдері” тақырыбын өткенде, Еуразия жерін- дегі халықтың қоныстануына және тілдік топтарға бөлінуіне баса назар аудара отырып, оқулықтан тыс қосымша деректер пайдаландым.

Дүниежүзін ің физикалық картасы, контурлық жэне атлас карталар сабақтың көрнекілік қүралдары ретінде қолданылды.

I. Үйымдастыру кезеңі. Үйымдастыру кезеңінде сабақтың ерекшелігі ескерілді.

II. Үй тапсырмасын сурау. Еуразия материгіндегі биіктік белдеу- лердің орналасуы және ерекшеліктерін сүрау. Альпі тауының биіктік белдеулері мен Гималайдағы биіктік белдеулерін салыстыру. Пысықтау сүрақтары берілді.

III. Ж аңа тақырыпты түсіндіру. Еуразия материгінде 4 млрд-тан астам халык, түрады, бүл Жер шары халқының 3 \4 бөлігі. Халықтың ең көп тығыз қоныстанған бөлігі - Оңтүстік Ш ығыс Азия. Солтүстік аудан- дар мен биік таулы өңірлерде халық сирек қоныстанған. Еуразияда Жер шарындағы барлық нәсілдердің өкілдері кездеседі. Олардың үлттық және тілдік қүрамы да алуаи түрлі.

Еуразияның халқыЕуропалық тектес Моңғол тектес Экваторлық тектес

Солтүстікеуропалық

Оңтүстікеуропалық

Қытай, Моңғол, Жапон Шри-Ланка аралы мен Оңтүстік Үндістан

Азия халықтары тілдік ерекшеліктеріне қарай қытай-тибет (қытай- лар, дүнгендер, тибеттіктер, вьетнамдар жэне т.б), иран (парсылар, ау- ғандар, тәжіктер, күрдтер), түркі (түріктер, қазақтар, өзбектер, қырғыз-

Гб/2010; { География және табиғат \

дар, татарлар жэне т.б.), моңғол (моңғол, бурят жэне т.б.), семит (араб- тар) жэне т.б топтарға жіктеледі.

Еуразия материгінде ислам, христиан, буддизм діндері жэне олар- дың әртүрлі тармақтары дамыған. Діни нанымдар мен түсініктердің алуан түрлілігі Еуразия халықтарының мәдениеті мен салт-дәстүрлерінің даму бағыттарын анықтайды.

Мемлекеттік қүрылымына қарай Еуразия елдері республикалык, және монархиялық болып, республикалар үстанған бағытына қарай социа­л и с т , ка п и та л и с т жэне дамушы елдер болып, монархиялық елдер абсолюттік және монархиялық болып бөлінеді. Мысалы, Ұлыбритания (королева) мен Жапонияда (император) мемлекетті басқару іс жүзінде парламент пен үкіметке жүктелген, ал мемлекет басшысы - монарх ең жоғарғы лауазымды адам болып табылады. Абсолюттік монархияда барлық билік жеке адамның қолында шоғырланған. Мысалы, араб елде- рінде монархтардың (король, шейх, султан) билігі шексіз.

Шаруашылығының даму дәрежесіне қарай, Еуразияда жоғарғы дә- режеде дамыған Франция, Италия, Жапония, т.б. жэне дамушы елдер - Украина, Белорусь, Қазақстан, т.б. бар.

IV. Сабақты қорытындылау. Еуразия материгінің халқы жер ша- рының қанша бөлігін алып жатыр? Еуразиядағы халықтар қандай улттық және тілдік топтарға жіктеледі? Материкте қандай діндер тараған? Ат- ластан көлемі бойынша ірі мемлекеттерді көрсетіңдер. Қазақстан жер келемі бойынша нешінші орында?

V. Үйге тапсырма. Еуразияның халқы және елдері. Кескін картаға Еуразия материгінің халқын тығыздығы бойынша түсіру.

Семей қаласы.

СЫН ТҮРҒЫСЫНАН ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ІЗДЕНІС

ӘБУОВА Алтын,№34 мектеп-гимназияның география пәні мугалімі

8-сыныпта “Сарыарқа” тақырыбы бойынша өткізілген ашық сабағымның жалпы мақсаты:

а) оқушылардың өткен білімдерін еске түсіре отырып, жаңа сабақты салыстырмалы түрде меңгерту;

ә) Сарыарқа физгеографиялық аймағының табиғи ерекшеліктерін оқу- шылармен бірлесе, қосымша мәліметтерді пайдалана отырып талдау;

б) оңушыларды шығармашылық ізденіске, туған өлке табиғатын қас- терлей білуге, ойларын тиянақты талдап жеткізе білуге тәрбиелеу.

Көрнекілігі: Қазақстанның физикалың картасы, атлас, фотосуреттер, видеоматериалдар, қосымша өдебиеттер, шығармашылық жүмыстар. Ақын- жазушылар шығармалары.

Номенклатура: Үсақ шоқы, Ақсораң, Қызыларай, 1939 жыл Нью- Йорк, “екінші Швейцария”, Жүмбақтас, Жеке батыр, Оқжетпес, Бурабай, Ертіс-Қарағанды, т.б.

Әдісі-тцрі. Дөстүрлі емес. Сын түрғысынан ойлау стратегияларын пай­далана отырып, шығармашылық ізденіске баулу.

I. Үйымдастыру бөлімі.II. Қызығушылықты ояту.

сж> { География жэне табигат } (6 /2010 )

Ауызша сұрақтар.1. Солтүстік Қазақ жазығының негізгі атауы қандай жэне не себепті

аталған?2. Солтүстік Қазақ жазығының жер бедері қандай?3. Қандай табиғат зонасында орналасқан?4. Топырағы қандай, шаруашылықтың қай түріне қолайлы?5. Қандай экологиялық проблемалары бар?Тест.Топтастыру: Жазық, Аласа тау, Биік тау ...Аласа тау - Мүғалжар, Үстірт, Сарыарқа ...Күйтабаңтан “Сарыарқа” күйін тыңдау.III. М ағынаны тану.Куәгерлер эңгімесі. Сарыарқа жеріне саяхатңа барып келген оқу-

шылардың суреттеп баяндауы. Фото, бейнематериалдарды пайдаландық. Оқулықпен, қосымша әдебиеттермен жцмыс.Жигсо өдісімен топңа бөліне талдау.1-топ. Географтар — географияльщ орны, геологиялың қүрылысы.2-топ. Геоморфологтар - Жер бедері, пайдалы қазбалары.3-топ. Климатологтар, гидрологтар — климаты, өзен-көлдері.4-топ. Биологтар - табиғат зоналары, осімдіктері мен жануарлары.5-топ. Экологтар мен шаруашылық министрі - шаруашылық маңызы

мен қорғалатын аймақтары.Дәптермен, атласпен жцмыс, эксперттер жцмысы.Автор орындыгы. Қосымша суреттерді пайдалана отырып, жалпы

сыныпңа талдау жүмысы.

*** -у . .

■ • - лч л з .* - * * ’■ . £ r

- * it iҮлытау. Биші қайындар.

*і *

Қарқаралы тауы. Тас құрбақа көрінісі. Шыңғыстау.

Сауал менен, жауап сізден ...1. Неліктен Сарыарқаны “Қазақтың үсақ шоқысы” деп атайды?2. Неге Кокшетау “екінші Щвейцария” атанған?Қосымша мәліметтер.— Көлемі 1 млн. шқ2.- Сарыарқа созіне түсінік беру.

(б /2010> -( География және табиғат}- ■QD

- 1939 жылы Нью-Иоркте өткен халыңаралың көрмеде Бурабай жүлделі орынға ие болған.

Ертіс-Қараганды каналы 1962-1974 жылдар аралығында салынған.ІҮ. Толғаныс.1. Ақындар арнауын талдау, өлеңдер бойынша табиғатының өсемдігін

сипаттау.2. Жүмбақ сөз шешу. Тақырыпқа қатысты сөздердің әріптеріндегі

орындарын ауыстыру арқылы жасырын сөзді табу:АРАЛ, ҚАР ЫҚ , ОР САҚ АҢ, КЕШ ӨК УАТ.3. Болмасаң да үңсап бақ... Табиғат сүлулығын баяндайтын бір

шумақ өлең қүрастыру.Ү. Қорытындылау, бағалау.ҮІ. Үйге тапсырма.1. §43 оқу.2. Шығармашылың талсырма: Сарыарқа сүлулығын баяндайтын эссе

жазу.3. “Шың” кітабынан 111-бетті оқу.4. Кескін картаға жер бедері мен пайдалы қазбаларын түсіру.

Орал қаласм.

ҒТР-ДЫ ҒЫ ЛЫ М И НЕГІЗДЕ ТҮСІНДІРУ Ж О Л Д А РЫ

Г. ШЕКТІБАЕВА,№31 қазақ орта мектебіыің география пәні мугалімі

Сабақтың такырыбы. Ғылыми-техникалық революция және дүниежүзілік шаруашылықтың дамуы.

Сабақтың мақсаты. Ғылыми-техникалық революция және оның шаруа- шылыктың дамуына өсері туралы түсінік беру.

Білім беру міндеті. FTP дегеніміз не? FTP заманында өндірістің дамуына кандай фактор себепші болады.

ҒТР-дың күрылымы, негізгі белгілері, шаруашылықка ыкпалы.Тәрбиелік міндеті. Саяси-идеялылыққа, экономикалық жэне экология-

лык көзқарасқа, мамандық таңдауға, дүниетанымдықкд баулиды.Дамытушылык міндеті. Окулықтың мәтінмен өз бетінше жүмыс істеу,

болжай білу, ауызша сипаттама жасауға дағды калыптастыру, тілін дамыту.Сабақгың әдісі: сын түрғысынап ойлау, корнекілік, проблемалық.Сабақгың тәсілі: топпен жүмыс.Корнекілігі: дүниежүзінің саяси картасы суретгері, сызба-кестелер.Күтілетін нәтиже: ғылыми-техникалық прогресс жэне революция үғымы-

ның мағынасын таниды, сипатын ашады.FTP-дың негізгі белгілері, құрамдас бөлімдерін аныктап, дүниежүзілік

шаруашылықгың дамуына әсерін анықгап, баға береді.Не арқылы багаланады? СТО стратегиялары: корнекілік, болжау кестесі,

ассоциация, топтастыру, екі жакты түсіндірме күнделік.1. К і̂зығушылығын ояту.Көрнекілік стратегиясы. Тактаға торт сурет ілінеді. Ойлануға бес минут

беріледі.Сұрақ: Осы суреттен не көріп тұрсың?Бүгінгі сабағымызға кандай катысы бар? Окушылардың жауаптарын тын-

дап болған соң, оны тақырьтпен байланыстырамыз.Қазіргі жүмысымызды осы заттарсыз көз алдымызға елестету мүмкін

(JT ) { География жэне табигат "j (6 /2010 )

емес. Бүлардың барлығы да әр кезендегі ғылыми-техникалық революцияның жетістіктері.

2. Мағыианы тану.1. Окулықтағы мәтінмен танысу. Мәтіннің тек бір бөлігін ғана (толық

емес) оку тапсырылады. Сосын оны әуелі жүп болып, сосын топ болып тшіқылайды.

2. Болжау кестесі. Танысқан мәтіннен өрі қарай не бодды деп ойлайсың- дар. Топ болып шешіп кестені толтырады. 15 минут уақыт беріледі. Топтан бір-екі окушы орындағанын айтады.

3. Ой-толғаныс.Асоциация стратегиясы.1 ) FTP-дың белгілері қандай?

Ғ ы л ы м и ж е т іс т ік те р і

Б іл ім н ің д ам уы

Б іл ік т і м ам ан

К ү р д е л і те х н и к а

Ж а ң а те х н о л о ги я

ҒТР-дыңнегізгі

белгілері

М а тер и а л д а р

Ө н д ір іс т ің ж а ң а сал асы

Ж а ң а басқ ару ф о р м асы

Ү й л ест ір у

М е н ед ж ер л е р д аяр л ау

Р о б о гта р

Г схнопарк

4. Қорытынды. FTP-дың аныктамасын берейік.Оқушылар оздері анықтама айтады. Жаңа создердің анықтамасын

дөптерлеріне жазып алады: “технопарк” , “технополис”. Мүғалім FTP-дың белгілеріне арналған кестемен таныстырады.

Ғылыми-техникалык, революция

Ғылым' Техника жэне технология Өндіріс Басқару

5. Бағалау. Тоггган айткан окушыға баға қойылады. Кдлғандарының дәптерін жинап алуға болады.

6. Үйге тапсырма: шагын шығарма жазып келу.1. Қазақстанның қай аймағында технопарктер мен технополистер салуға

қолайлы деп ойлайсыздар?2. Бірнеше жылдан кейін біздің республика қазіргі окушылардың ғылыми

білікгілігін пайдалана ала ма?

Не болды деп ойлайсың? Кдидай дәлелің бар? Не болды?Гылыми-техникалықпрогресс

Ғылыми-техникалықреволюция

Электрлендіру, автоматтан- дыру, радио-телефон пайда болды.Атом энергиясын алу. Кос- моска үшу. Электрондык техника.

Өндіріс дамыды. Сапалы озгерістер болды.

Өндірістің тиімділігін арттыру. Жаңа ондіріс салалары пайда болды.

3. Мәтінмен таныстыруды әрі карай жалғастырамыз. Содан кейін кесте толтыру тапсырылады. Екі жакты түсіндірме күнделік (10 минут).

ҒГР-дың проблемалары Түсінік беру1. Ғылымның дамуы.2. Күрделі техника жасау.3. Жаңа технологияға кошу.4. Қаржы бөлінуі.5. Ғылыми-зерттеу орталыктары.

Ғылыми орталыктар гіайда болуы. Техникалық ортшіықтар пайда болуы.Жаңа ондірістер салалары пайда болуы. Патент берілді.Ғылым қалалары пайда болуы. Технополис, технопарктер.

; 672010; { География жэне табигат) ою

4. ҒТР-дың шаруашылықкд ықпалын аныкта.FTP-дың шаруашылык күрылымына ықпалы Түсінік беру1. Постиндустриялық қүрылым.

2. Ақпараттық экономика калыптасты.3. Еылымға негізделген өндіріс

калыптасты.4. Аумақгық қүрылымында өзгерістер

пайда болды.5. Экологиялық фактордың артуы.

Өндірістік емес саланың басымды- лығы.Интернет жүйесі пайда болуы. Машина жасау, химия, энергети­ка салалардын дамуы.Өндірістің жаңа аудандарға қоныс аударуы.Өзгерісті шашыратын орналастыру.

Болжау кестесі.Не болды деп ойлайсың? Кднлай дәлелің бар? Не болды?

Екі жақгы түсіндірме күнделікFT P-дың проблемалары Түсінік беру

Ақтебе қаласы.

САЙЫС САБАҚ

БИМ УРЗАЕВА Рахима,Л.Н. Толстой атындаеы орта мектептің география пәні мугалімі

7-сыныпта “Оңтүстік Америка материгін қайталау” сабағын оқушылар- дың откен такырыптарда алған білімдерін еске түсіру мақсатында өткіздім.

Жүргізуші. Сайыс сабақ 4 айналымнан түрады.1-айналым: “Кокпар”. Бүл айналымда әр топқа Оңтүстік Америка

материгіне байланысты 5 сүрақтан қойылады. Әр дүрыс жауапқа 1 үпайдан беріледі.

1-топқа қойылатын сурақтар:1. Оңтүстік Америка жерінің жалпы ауданы (18,3 млн. іик,2).2. Оңтүстік Американың ең суы мол өзені (Амазонка).3. Материктегі ірі тау жүйесі (Анд).4. Ең ірі аралы (Отты жер).5. Аңд тауындағы ең биік тау көлі (Титикака).2-топқа қойылатын сурақтар:1. Оңтүстік Америка материгіне ең алғаш аяқ баскан саяхатшы (X.Ко­

лумб).2. Оңтүстік Американың байырғы халқы (Үндістер).3. Анд тауларына қарай биіктейтін жазықтар (Гран-Чако, Маморе, Панта-

нал).4. Оңтүстік Америка жерінде кездесетін пайдалы қазбалар (темір, марга­

нец, уран, никель, аігмас, мүнай, табиги газ, mac комір, мыс, калий, қоргасын, мырыш, куміс, т.б.).

5. Материктің ең биік нүктесі (Аконкагуа 6960 м.).2-айналым: “Жорға”. Бүл айналымда 4 терезе артындағы жасырылған

{ География және габигат ) (6 /2 0 1 0 )

сұрақтарға жауап алынады. Дүрыс жауап бере алмаған жағдайда келесі топ- тың бүл сүраққа жауап беру мүмкіндігі бар.

1-терезе сүрағы: Амазонка өзеніне сипаттама беріңіз.2-терезе сүрағы: Бразилия еліне сипаттама беріңіз.3-терезе сүрагы: Оңтүстік Американың климаттык белдеулері.4-терезе сүрағы: Бейнесүрақ (Амазонка езенінің бейнекөрінісі көрсетіледі).З-айналым: “ Бәйге”. Бүл айналымда 6 терезе бар. Әр терезеде түрлі тақы-

рыптар берілген. Эр топ терезедегі тақырыптарды оздері тандап, үпай тігеді. Дүрыс жауап бере алмаған жағдайда тіккен үпайы алдыңгы айналымдарда жинаған үпай санынан шегеріледі.

1-терезе: Сарқырамалар. Ориноко озені Гвиана таулы үстіртінен баста­лып, Ориноко ойпаты аркылы ағып отеді. Атлант мүхитына қүяр жерінде озен сағасы үлкен атырау жасайды. Ориноко озенінің бір саласында дүние жүзіндегі ең биік сарқырама орналаскан. Бүл қай сарқырама? (Анхель, 1054 м).

2-терезе: Климаттык, белдеу. Бүл климаттык белдеу Амазонка ойпатының едәуір жері мен Тынык мүхитының экватор сызығынан солтүстікке қарай жатқан жағалык болігін алып жатыр. Жыл бойы ауа температурасы +25°С-тан томен түспейді, жауын-шашын мөлшері Амазонкада 1500 мм-ден 3000 мм-ге дейін, ал Тынық мүхит жағалауында 3000 мм-ден артык түседі. Бүл қай климаттык белдеу? (экваторлық климаттық белдеу).

3-терезе: Табигат зоналары. Бүл зона материктің қиыр оңтүстігіндегі Патагония жерін камтиды. Қоңыржай континенттік климаттык жағдайында шолейттің сүр және қоңыр топырактары таралған. Мүнда сирек шоптер мен аласа кактусты тікенекті бүталар алмасып отырады. Бүл Оңтүстік Америка- иың кандай табиғат зонасы? (иіолеит зона).

4-терезе: Беииесүрақ (Анхель сарқырамасы).5-терезе: Носілдер. Еуропалыктар мен жергілікті үндістердің некесінен

тараған үрпақтар (метистер).6-терезе: Елдері. Бүл елдің жерінің ауданы мен халкының саны жонінен

дүниежүзіндегі ең ірі бес елдің катарына жатады. Мемлекеттік күрылымы — 22 штаттан туратын федерациялык республика. Бүл елдің аумагы арқылы дүниежүзіндегі ең суы мол озен — Амазонка ағып отеді. Бүл кай мемлекет?

4-айналым: “Ac мәзірі” . Дастарқанга ортүрлі тағамдардың суреттері койы- лады. Олар: нан, койдың басы, бауырсак, ьщыстағы кымыз, кәмпит жоне ал- ма. Осы тағамдардың арқасында сүрақтар жасырылған. Эр топ 3 сүрактан жауап береді. Әр дүрыс жауапқа 3 үпайдан беріледі.

Сабақты қорытындылау кезеңінде топтардың жинаған үпай сандарын анықтап, жеңіске жеткен жоне белсене қатыскан топтарды мақтау кағаздары- мен марапаттап, бағаладым.

Алматы облысы Қарасай ауданы.

А Ф РИ К А Н Ы Ң ӨЗЕНДЕРІ МЕН КӨЛДЕРІ

БЕЙСЕМБАЕВА Динара,№8 орта мектептің география пәні мугалімі

Мен бүл откізген сабағымда окушылардың озен туралы білімдерін еске түсіре отырып және Африканың озендері мен колдеріне түсінік бере отырып, балалардың сойлеу кабілетін дамытып, жаңа мағлүматтар беру арқылы ой- орісін кеңейтуді және ізденімпаздыққа баули отырып, озендерді корғауға тәрбиелеуді максат еттім.

“Кім коп біледі?” ойыны, тест сүрақтар, деңгейлік тапсырмалар, кесте,

(6 /2010 ) { География және табиғат)

топтық жүмыс әдісін қолдана отырып, сабақ көрнекіліктеріне жарты шарлар физикалық картасын, өзен суреттерін, тірек сызбаны пайдаландым.

Сабақгың ұйымдастыру кезеңінде оқушылардың психикалық көңіл күйлерін сабақка аударуды коздесем, максат кою кезеңінде 6-сынып курсы бойынша озен, көлдер туралы мөліметтерді еске түсіріп, окушылардың түсініктерін дамытуды іске асырдым. Ол үшін “Өзен дегеніміз не?”, “Кол дегеніміз не?” сүрақтарын шешуді тапсырдым.

Ал жаңа сабакка әзірлік кезеңінде “Кім көп біледі?” ойыны үйымдастырылып, ор окушы үстелде жаткан озен бөліктері жазылған карточканы алады. ережесін айтады. Содан кейін тақтаға жабыстырады. Ең бастысы, окушылар калай жауап бергеніне қарай өзіне бағалау жетонын алады (қызыл, көк, сары).

Өзен: сағасы, алабы, жайылмасы, аңғары, бастауы, атырау, жүйесі.Жеке окушымен жүмыс жүргізіліп, онда олар төмендегі сөздердің

сойкестігін табады.1. Сахара а) кол2. Виктория ә) арап3. Африка б) жанартау4. Килиманджаро в) шел5. Мадагаскар г) материкЖаңа сабақты түсіндіру кезеңінде окушылар тақырыпты дәптерлеріне

жазады.1. Сүрақ. Картада озендер мен көлдер қалай белгіленеді? Түсіне карай

нені ажыратуға болады?Картамен жұмыс. Окушылар кезекпен тактаға шыгып, картадан Африканың

озендерін, колдерін көрсетеді. Содан кейін дәптерлеріне олардың аттарын жазады.

2. Тірек сызба (слайдпен корсетіледі).Африка — өзендері, колдері, жерасты сулары.3. 6-сыныпта тарих пәнінен алған білімдерін еске түсіреді. Ніл өзені

туралы не білетіндерін айтады. Сонымен қатар сабақ тақырыбын баяндап, Африканың озендері мен колдеріне сипаттама береді.

Жаңа сабақгы бекіту үшін томендегілер жүзеге асырылды.Деңгейлік тапсырмалар.А. Атлас және кескін картамен жүмыс. Африканың озендері мен көлдерін

белгілеу.Ә. Ніл жоне Конго (Заир) өзендеріне жоспар бойынша сипаттама беру.1. Өзеннін материктегі орнын, кай алапқа жататындығын анықгау.2. Өзен қайдан басталады, қайда қүяды?3. Қоректену коздері.4. Жер бедеріне тәуелдігі.5. Шаруашылық маңызы.Б. Африканың ішкі суларының ерекшеліктерін және сол ерекшеліктерді

туғызатын себептерді бірдей цифрлармен белгілейді.Ішкі сулардың ерекшеліктері Себептер Жауабы1. Африкадағы суы ең мол өзен

2. Нілдің орта жөне төменгі ағы- сында булануға кеп су кетеді3. Ніл сағасында күздің бас кезінде жаңбыр мүлдем жаумай- тынына кдрамастан тасиды4. Таганьика көлі өте терең жэ­не тік беткейлі болып келеді5. Чад көлінің келемі шүғыл өз- геріп отырады6. Атлант мүхиты өзендерінің алабы Үнді мүхиты өзендерінің алабынан үлкен7. Сахарада түрақты ағысы бар өзендер мүлдем жок, уәдтер кез- деседі8. Африка өзендерінде шоңғалдар мен сарқырамалар кеп

Орта және төменгі ағысында шел арқылы ағады, салалар косылмайды Ылғалды экваторлық аймақ аркылы ағадыЖарықшалар аймағында жатыр

Ніддің жоғары ағысында жаз кезінде жауын-шашын мол түседі Африка өзендері таулы үстірт кертпе- лері арқылы ағадыЖауын-шашынның түсуі шүғыл өзге- ріп түрады, колі таяз әрі ағынсыз

Жауын-шашын өте аз түседі

Африканың жер беті шығыс бөлігін- де дөңес келеді

14

QD { География жэне табигат ) (6/2010)

Сабак корытындысында слайд көмегімен тест сүрактарын үсындым.1. Африканың ең үзын өзені:а) Конго (Заир); ә) Ніл; б) Нигер;2. Африканың ең терең көлі:а) Виктория; ә) Чад; б) Таганьика;3. Кри өзен мемлекет атымен аталады? а) Нигер; ә) Замбези;4. Африканың ең үлкен көлі: а) Виктория; ә) Чад;

б) Ніл;

б) Таганьика;

в) Замбези,

в) Тано.

в) Оранжевая.

в) Тано.

в) Конго (Заир),

в) Беринг.

5. Ең мол сулы өзен:а) Сенегал; ә) Ніл; б) Нигер;6. Ніл өзені ка и теңізге күяды? a) Қызыл; э) Жерорта; б) Кара;7. Африканың өзендері немен коректенеді?a) жаңбырмен; б) жерасты суларымен;ә) теңіз суларымен; в) кармен.8. Экваторды екі рет кесіп отетін өзен: а) Конго (Заир); ә) Ніл; б) Нигер;9. Африканың ең таяз көлі:а) Виктория; о) Чад; б) Таганьика;10. Сахара шөлі арқылы ағып әтетін әзен: а) Сенегал; ә) Ніл; б) Нигер;Дүрыс жауап слайдта шығады. Эр окушы бірін-бірі тексереді.Сабак соңында шығармашылык жүмыс жүргізіліп, үйге тапсырма бері

в) Замбези,

в) Тано.

в) Конго (Заир).

леді.Алматы облысы Сарыбүлақ ауылы.

( Сыныптан тыс жумыс J

“ЖАС ГЕОГРАФТАР” БІЛІМ САЙЫСЫ

ЕСНАЗАРОВА Үлжалғас,педагогика гылымының докторы, профессор,№138 қазақ гимназиясының география поні мүгалімі

“Жас географтар” білім сайысы командалық жарыс түрінде өтеді.Қатысушылар: жүргізуші, әділ қазылар алқасы, жарысқа түсетін 2

топ, жанкүйерлер мен көрермендер.Әділқазылар алқасы бес балдық жүйемен оқушылардың білім дәре-

жесін бағалайды. Жіберілген кемшіліктерді ескертіп отырады.Жанкүйерлер мен көрермендерді жарысқа қатысушылармен және

жарыстың өту барысымен таныстыру.Жарыстың мақсаты.Білімділік. Оқушылардың өз Отаны Қазақстан Республикасы жайлы

білімдерін тексеру, сонымен қатар, 6, 7, 8-сыныптарда өткен геогра­фиялык білімдерін еске түсіру.

Дамытушылык,. Жарыстың “Жас географтар” білім сайысы деп ата­лу себебі - болашақта география сабағына қызығушылығын арттыру, географиялық ойлауға жетелеу, сонымен қатар, сүрақты тез шеше алу қабілеті мен географиялық мәдениетін қалыптастыру және шығарма- шылық ізденісін дамыту.

j6/2010j------------------------------- ( География жене табигат)------------------------------------ ( 47 )

Тәрбиелік. Оқушылардың туған жерге деген сүйіспеншіліктерін арт- тыру, ел байлығын дурыс бағалауға, өздігінен ізденуге үйрету, дүние- танымдарының қалыптасуын тереңдете түсуге тәрбиелеу.

Жарысқа қатысушылар: 8 “а , 8 “б” сынып оқушыларынан қүралған екі команда, әр командада 6 оқушыдан.

Жүргізуші жарыстың кезеңдерімен таныстырып өтеді.1-кезең. Әр топтардың өздерін таныстыруы.2-кезең. Географиялык, атауларды атау.3-кезең. Сауал қою, оған тез жауап беру.4-кезең. Жүмбақ жасыру, оны үш тілде шешу.5-кезең. Капитан командасына сурак,.6-кезең. Сергіту сәті. Эр топ өз өнерлерін көрсетеді.7-кезең. “Жас географтар" картаны қалай қүрастырады?8-кезең. “Егер де мен болсам ...”9-кезең. Қорытындысын шығарып, жеңген команданы марапаттау. Жүргізуші екі команданы ортаға шақырады.1. “Сарыарқа” . 2. “Хан Тәңірі” .2-кезең. Географиялық атауларды атау.“Сарыарқа” тобына сурақ:1. Дүниежүзіндегі ең оиік тау (Гималай).2. Дүниежүзіндегі ең үлкен арал (Гренландия).3. Дүниежүзіндегі ең кішкентай материк (Аустралия).4. Дүниежүзіндегі ең биік сарқырама (Анхель).5. Дүниежүзіндегі ең үлкен шел (Сахара).6. Дүниежүзіндегі ең терең шүңғыма (Мариан).7. Дүниежүзіндегі ең суық материк (Антарктида).8. Дүниежүзіндегі ең үлкен түбек (Арабия).9. Дүниежүзіндегі ең үлкен мүхит (Тынық мухиты).10. Дүниежүзіндегі ең үлкен мемлекет (Ресей).“Хан Тәңірі" тобына сүрақ:1. Дүниежүзіндегі ең үлкен материк (Еуразия).2. Дүниежүзіндегі ең кіші мүхит (Солтүстік Музды мүхит).3. Дүниежүзіндегі ең ыстық материк (Африка).4. Дүниежүзіндегі ең үзын өзен (Ніл}.5. Дүниежүзіндегі ең терең көл (Байкал).6. Дүниежүзіндегі ең үзын тау (Анд).7. Дүниежүзіндегі ең биік шың (Джомалунгмо, 8848 м.).8. Дүниежүзіндегі ең суы мол өзен (Амазонка).9. Дүниежүзіндегі ең ылғалды материк (Оңтүстік Америка).10. Дүниежүзіндегі халқы көп мемлекет (Қытай).3-кезең. Сауал қою.“Сарыарка” тобына сура к:1. Сарыарқаның геогрфиялық орны мен шоқыларын ата.2. Сарыарқаның қандай әсем жерлерін білесіңдер?3. Сарьіарқаның аса маңызды пайдалы қазбаларын атаңдар.4. Сарыарқаның өсімдігі мен жануарлар дүниесі.5. Сарыарқа табиғатын қорғау жүмыстары туралы айтыңдар.“Хан Тәңірі” тобына сурақ:1. Тянь-шань тауының қазақ жеріндегі ең биік шыңын ата.2. “Тянь-Шань” қытай тілінен аударғанда қандай мағына береді?3. Табиғаты өте әсем тау көлі Көлсай қай тауда орналасқан?4. Тянь-Шань тау жүйесінің қандай бөлігі Қазақстан аумағында

түгелімен жатыр?5. Тянь-Шаньнан бастау алатын жеті өзенді ата.4-кезең. Жүмбак, жасыру, оның шешуін үш тілде айту.“Сарыарқа” тобы.Ешбір тірексіз күмбез, Ешкім көтөре алмайтын кумбез,Ешбір сүйексіз күмбез. Ешкім төңкере алмайтын кумбез.

(Аслан, небо, the sky)Жылт-жылт еткен, Бетін адам ашады,Жылғадан өткен. Білім нурын шашады.

(Су, вода, water) (Кітап, книга, book)

( 48 )----------------------------------- ( География жэне табигат ------------------------------- (6 /2010)

“Хан Тәңірі" тобы. Көтеріліп теңізден, Ол келсе орман шулайды,

Толқын теңіз тулайды. Қуса өзін қуады,Ешкім оны кумайды.

Аспанға биік барамын. Биіктен қайта түскенде,Өңі кірер даланың.

(Ж аңбыр, дож дь, rain) (Жел, ветер, w ind)Ай үстінде асыл тас,Алайын десем табылмас. (Ж улды з, звезда , s ta r)5 -ке зе ң . Капитан командасына сүрақ.“Сарыарқа” тобы.1. Қазақстандағы тасты, шөлдерді ата (Бетпакдала, Үстірт).2. Рахман бүлағы қай тауда орналасқан? (Алтай).3. Арал теңізіне қандай өзендер қүяды? (Сырдария, Әмудария).4. Қазақстан шекарасының үзындығы.5. Қазақстан Республикасының халқының саны (16 млн.).6. Ертіс өзеніндегі СЭС (Бүқтырма).7. Сарқылмайтын ресурстарды ата (күн, жел энергиясы, климаттык,

8. Қазақстанда қанша қорық бар? (10).9. Таулар биіктігіне қарай нешеге бөлінеді? (3).10. Дермене өсімдігінен қандай дәрілік зат алады? (сантонин)."Хан Тәңірі” тобы.1. Қазақстандағы шөлдерді ата (Қызылқұм, Мойынқум).2. Ақсу-Жабағылы қорығы қайда орнапасқан? (Оңтүстік Қазақстанда).3. Каспий теңізіне қандай өзендер қүяды? (Жайық).4. Қазақстан қандай мемлекеттөрмен шектеседі? (Өзбекстан, Түрк-

менстан, Қырғызстан, Қытай, Ресей).5. Қазақстан тәуелсіздігін жариялағанда ең бірінші таныған ел (Тур-

кия).6. Сырдария өзеніндегі су қоймасы (Шардара).7. Сарқылатын ресурстар (пайдалы қазбалар).8. Алтай тауының ең биік нүктесі (Белуха тауы).9. Қазақстанның қандай рекреациялық орындарын білесіңдер?10. Буғының мүйізінен қандай дәрілік зат жасайды? (панта).6-кезең . Сергіту сәті. Эр топ өз өнерлерін көрсетеді.7-кезең. “Жас геграфтар” картаны қалай қүрастырады?“Сарыарқа” тобы.1. Қазақстанның астанасы орналасқан өзен (Есіл).2. Қазақстанның ең ірі су қоймасы (Бүқтырма).3. Республикамыздың жер бедерінің ең темен нүктесі (Кдрақия - 132 м.).4. Қорғалжын қорығы қайда орналасқан? (дала зонасында).5. Экологиясы ен, нашар көл (Арал теңізі).“Хан Тәңірі" тобы.1. Сырдария өзені қандай шел даламен ағып әтеді? (Қызылқұм).2. Шел зонасындағы қорык, (Үстірт).3. Іле Алатауының ең биік шыңы (Талғар).4. Каспий теңізінің бағалы балығы (бекіре).5. Қазақстанның астанасы Алматыдан Астанаға қай жылы кәшірілді?

(1997 жылы).8-кезең. “Егер де мен болсам ...”“Сарыарқа” тобы.1. Егер мен Табиғатты қорғау министрі болсам ... .2. Егер мен мүнай мен табиғи газдың мол қорын тапсам ... .“Хан Тәңірі” тобы.1. Егер мен туристік фирманың президенті болсам ... .2. Егер мен алтын мен күмістің мол қорын тапсам ... .9-кезең . Қорытындысын шығарып, жеңіске жеткен топ оқушыла-

рын марапаттау.

корлар).

Алматы қаласы.

(6 /2 0 1 0 ) ( География жэне табигат)

ІІАЗАІШЛНДЫ ЗЕРТТЕУШІ ҒАЛЫМДАР( “.Лтажурт ” ойынының желісімен)

РЫСҚАЛИЕВА Эльмира,география поні мүгалімі

Туған жеріміздің тарихын білу, қасиетті асыл мұраларының қазынасын жас үрпактың сана-сезіміне сіңіру, жергілікті жер, су атауларын таныту мақса- тында өткізілген бүл ойын сабақтың окушыларға берген тәлім-тәрбиелік ма- ңызы әте зор болды.

Ойынға “Нарын”, “Жайық” топтары кдтысады.Аткыласа кеудемнен ак бүлак, ән, Туган жерім мен сенің күлыныңмынОдан әрі Тәңірден бак сүраман. Енесінен айнала шапкылаган, —

деп жерлес ақынымыз Айбатыр Сейтақ жырлағандай, әркімнің туған жері, Отаны өзіне ыстық. Дана халқымыз “Туған елдеы ел болмас, Туған жердей жер болмас ” — деп бекерге айтпаған. Бүгінгі сабағымыз туған жерді зерттеуші ғалымдар туралы болмақ.

I кезең. Таныстыру.II кезең. “Өткел ”. Ton басшыларына 5 сүрак,1-топ басшысына:1. Кдзакстанның жер көлемі канша? (2724,9 мың шк2).2. Қазақстан неше елмен шектеседі? (5).3. Кдзақстаннан шықкан түңғыш ғалым-географ кім? (Ш.Уәлиханов).4. Кдзақстанның ең биік нүктесі (Хан Тәңірі шыңы).5. Еліміз нешінші сағаттық белдеуде орналасқан? (3,4,5).2-топ басшысына:1. Кэзақстан жер көлемі бойынша нешінші орын алады? (9).2. Кдзақстанның халқының саны канша? (15 млн).3. Кдзакстан неше облыска бөлінеді? (14).4. Кдзақстанньщ Астанасы Адматьщан Акмолаға кашан көшірілді? ( 1997 ж.).5. Кдзақстанның ең төмен нүктесі? (Крракия оілысы).III кезең. “Белес”.“Нарын ” тобына:1. Каспий теңізін түйық алап емес, Солтүстік мүхиттың шығанағы сана-

ған. Ол кезде теңіздің бәрі мүхитпен жалғасады деп ойлаған рим ғалымы.Крсымша көмек. Ол б.з.б. 63—24 жылдары өмір сүрген.Жауабы: Страбон.2. Өзінің “Географияга жетекші” еңбегінде жер туралы картографиялық

деректерді жинаған. Каспий теңізін түйық алап деп есептеген Сырдария мен Амудария Каспийге қүяды деп есептеген рим ғалымы.

Крсымша көмек.Ең алғаш дүниежүзінің картасын жасаған.Жауабы: Птоломей.“Ж а й ы к .тобына:1. Кдзақстан турапы алгашқы деректі өзінің “Тарих” деген еңбегіне кіргізген,

Каспий теңізінің алып жатқан орнын оның басқа сулармен жалғаспайтын түйық алап екенін, солтүстіктен оңтүстікке созыла біткен жалпы пішінін көрсеткен ғалым.

Крсымша көмек. б.з.б. V ғасырда өмір сүрген ғалым.Жауабы: Геродот.2. Алғашқылардың бірі болып, жүлдыздарды зерттеп, ең ірі обсервато-

рияны салып, өлшеу күрал-жабдыктарын ойлап шығарған. Өзінің “Ғылым- дарды жіктеу” деген еңбегінде математиканың салалары арифметика, геоме-

сю { География жэне табиғат ) {6 /2010 )

трия, музыка, т.б. туралы ойын, козкарасын жазып қалдырған ғалым-ой- шыл.

Крсымша көмек. Ол б.з.б. 870 ж. Отырар каласында дүниеге келген.Жауабы: Эл-Фараби.IV кезең. “Бекет”. Топ жанашырларына сүрақ:1. Коне архитектуралық ескерткіш әуелі Кдрахан дәуірінде (XII ғ.) түрғы-

зылып, оның қираған іргесіне XIV ғасырдың аяқ шені мен XV ғасырдың басында Әмір Темірдің бүйрығымен салыңған.Бүл кесене түркі халыктарының тәу ететін орталығы болған (Қожа Ахмет Йассауи кесенесі).

2. Х-ХІ ғасырдағы архитектуралық ескерткіш. Кдракеңгір өзенінің оң жағалауында орналаскан. Пішіні төртбүрышты, биіктігі 10 м. Кірпіштер кол- дан тоқылған. Кілем өрнегімен каланған. Бүл кай күмбез? (Айша бибі күмбезі).

V кезең. “Асу”.“Нарын ” тобына:1. Араб филологиясын жетік білген жэне өз білімін туған халқының тілі

мен әдебиеті, тарихы мен этнографиясы, географиясы жайында зерттеулер жүргізуге жүмсаған. Алғаш рет жер бетінің дөңгелек картасын жасаган ғалым (Махмүт Кршғари).

2. Еуропалық ғалымдардың ішінде Тянь-Шань тауын зерттеген алгашқы- лардың бірі. 1865-1867 жылдары ол орталық және Солтүстік Тянь-Шаньға бірнеше рет экспедиция жасап, Хан тәңірі шыңының боктеріне дейін жеткен. Бүл кдй ғалым? (Семенов Тянь-Шаньский).

3. 1875-76 жылдары Тянь-Шаньның солтүстігі мен Жоцғар Алатауына үлкен саяхат жасап, Тараз кдласының маңын, Ыстықкөлді зерттеген. Сонымен катар Ілені, Күнгей және Теріскей Апатауды бірнеше жерден асып өткен. Бүл кдй ғалым? (И.В. Мушкетов).

4. Ол 1900—1903 жылдары Арал теңізін мүқият зерттеді. Оның “Арал теңізі” атты еңбегінде теңіз бен оның айналасындағы жерлердің жер бедері, геологиялық тарихы, гидрологиясы, жануарлар дүниесі мен өсімдіктері жан- жакты сипатталады. Бүл ғалым кім? (Л.С.Берг).

5. VII—VIII ғасырларда Орта Азия мен Қазақстан жеріне келген араб саяхатшыларын ата (Әл-Идриси, Әл-Масуди, Әл-Истахри).

“Ж айык” тобына:1. Атырау каласынан 55 шақырым жерде, Жайықтың оң жақ жагасында

бір кездегі атақты қаланың қираған орны жатыр. Кдланың іргесі XI гасырда каланған, гүлденген дәуірі XIII—XIV ғасыр аралыгы. Бүл қала кдлай аталады? ( Сарайшык).

2. Адамзат өркениеті жасаған тарихи ескерткіштердің бірі біздің дәуірімізден бүрынғы II ғасырда басталған бүл жол Еуропа мен Азияны, Батыс пен Шы- гысты жалғастыратын көпір болған. Бүл кандай жол? (Үлы Жібек жолы).

3. Кдзақстанның ортағасырлық ірі қалаларының бірі Сырдарияның Арыс өзеніне қүяр сағасына орналаскан. Кдзіргі кезде кала орны гана сақталған. Бүл кдй кала? (Отырар).

4. Ғылыми еңбектерінің басым көпшілігі рудалық кендер геологиясын және Кдзақстанның минералды ресурстарын зертгеуге арналған. Үлытау-Жез- қазған, Қоңырат—Балқаш, Қаратау аудандарын жан-жақты зерттеген, Казак­стан Ғылым академиясының түңғыш президенті болган кім? (Қ.Сотбаев).

5. XIV гасырда Орта Азия мен Кдзақстанға келген еуропалык саяхатшы- лар кім? (П. Карпини, В.Рубрук).

VI кезең. “Жерүйық”.“Менің саяхатымның екініні кезеңі Сырдария өзенінің негізгі саласы

болып табылатын Нарын өзенінің жоғарғы саласынан басталады. Бүл ара осы меридианда Семенов сапарының ең шыркду шегі. Одан әрі менің алдымда зерттелмеген, адам аяғы баспаған мүлде меңіреу өңірі жатты” — деп жазған ғалым кім? (Ш.Уәлиханов).

Батыс Қазақстан облысы Бөкей ордасы ауданы Бөрлі ауылы.

(6 /2 0 1 0 ) { География жэне табигат) Q D

( Қазақстан гажаиыптары

Ө Ц Т Ү С Ш Н А З і Щ Ш Н Д Л Ғ Ы ЕРЕК Ш Е Һ О І Ч Л Ш Ы І І Т А В Ш І А У М А І Ц А Р

СӘТІМ БЕКОВ Рысбай,К,азақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің профессоры,МҮСАБЕКОВ Қылышбай,Әл-Фараби атындагы Қазақ мвтекеттік үлттық университеті биология мүражаиы директорының орынбасары, биология гылымдарының кандидаты,НҮРСЕИТОВА Сейсекүл,Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің ага оқытуиіысы

(Соны. Басы журналдын 4-санында.)

Қаратау мемлекеттік табиғи корығы Оңтүстік Қазақстан облысы аумагындағы Қаратау тау жотасының орталық бөлігін камтиды. Таби- ғи корык М ойынқүм, Қызылқүм және Бетпакдала өңірлерімен шек- теседі.

“Қаратау” деген сөзде көптеген ақиқатты аңғартатын аңыз-оңгі- мелер, қүпия сыры мол түжырымды түйінді үғымдар бар. Халық үғы- мында “ қара ” деген сөздің түпкі түбірі “қасиетті” “киелГ деген үғымға келіп тіреледі. Мысалы, “қара шаңырақ”, “қара орман”, “қара жүрт ”, т.б. сәздердің борінде де “қара ” сөзі “қасиетті ” үғым екендігіне ешкім де күмән келтіре алмайды.

Ғасырлар сөзі — Қаратау, Ақындар влі — Қаратау,Бабалар көзі — Қаратау, Қара шаңырақ — К,аратау.Батырлар жері — Қаратау, (М үзафар Әлімбаев)

Ойткені “Қарат ау” деп аталатын жер атауларының бәрінен де адам баласының оміріне қажетті байлықтың көбін табуға болады. Қазақ- тың көрнекті ақыны Әбірәш Ж әмішев “Қаратау — қүт мекенім ” де ген олеңіндегі:

Қаратау деп жүргеніміз — Бүлагы екен өнімнің,Шырагы екен елімнің, Шуагы еквн өңірдің,Оның мынау көктастары — Қаратау деп жүргеніміз —Қунары екен жерімнің, Түрагы екен өмірдіц! —

деген жыр жолдары Қаратау жерінің ырыс пен берекенің күтты қазы- насы жинақталған қойма екендігін дәлелдеп түр.

Ғалымдар мен Қаратау мемлекеттік табиғи қорығының ғылыми қызметкерлерінің деректері бойынша, сырдариялық Қаратау алқабын- да өсімдіктердің 1666 түрі өседі. Ал, олардың 153 түрі тек осы оңірде ғана осетін эндемик түрлерге жататыны аныкталган. Сонымен қатар, табиғи қорык, аумағында геологиялык замандардан сақталып келе жат- қан осімдік түрлері де молынан кездеседі.

Қаратау табиғи қорығында ешбір аймакка үқсамайтын табиғаттың биоалуантүрлілігі сакталған (әсіресе, өсімдік түрлеріне бай) еліміздегі

( 52 )----------------------------------- ( География жэне табигат ------------------------------- Гб/ 2 0 10

бірден-бір аймақ деп айтуға болады. Мүндағы өсімдіктердің ғылыми атауының өзі Қаратау алқабын әлемге әйгілеп түрғандығын көруге болады. Мысалы, қаратау ақшешегі, каратау жыланбасы, қаратау кекі- ресі, қаратау қауы, қаратау маралтамыры, қаратау томағашобі, қаратау ырғайы, қаратау үшқаты, қаратау көкбасы, т.б.

Қаратау табиғи қорығында жануарлардың сирек кездесетін түрлері де сақталған. Мысалы, каратау арқары осы өңірдің өзіне ғана тән арқардың ерекше бір түқымы деп есептелінеді. Сонымен бірге ақтөс сусар, үнді жайрасы, қүстардан - үкі, бүркіт, ителгі, қара дегелек, жыланжегіш, т.б. түрлер кездеседі.

Ежелден елге мәлім Қаратауым, Тарихтың сан гасырлық сырын шерткенҚойнауы қазыналы дара тауым, Өзіңді қастерлейді бариіа қауым.

(Рысбай Сәтімбеков)

Еліміздегі ЕҚТА-ның екінші бір тобына — мемлекеттік у.типық табиги саябақтар жатады. ЕҚТА-ның бүл санаты биологиялық және ландшафтылық табиғи алуантүрлілікті қорғау және сақтап қалу мақ- сатында үйымдастырылатын мемлекеттік табиғат қорғау жоне ғылыми мекемелер қатарына жатады.

Қазіргі кезде елімізде ЕҚТА-ның бүл санатында 10 мемлекеттік үлттық табиғи саябак үйымдастырылған. Соның бірі — Оңтүстік Казак­стан облысының аумағында орналасқан Сайрам-Огем мемлекеттік үлттық саябағы.

Сайрам—Өгем үлттық табиғи саябагы Қазақстан Республикасы Үкіметінің №52 арнайы қаулысына сәйкес 2006 жылдың 26-қаңтарын- да үйымдастырылды. Оның жер көлемі 149 053 гектар алқапты камти­ды. Бүл үлттык саябактың 3 болімшесі бар. Олар — Огем, Төле би жоне Түлкібас бөлімшелері деп аталады. Үлттык табиғи саябақ аума- ғындағы табиғат корғау ережелерінің ерекшеліктеріне сәйкес 4 жеке аймақка бөлінген.

1. Қорықтық аймақ — 55 589,4 гектар бүл жалпыүлттык табиғи саябактың аумағының 37,3 пайызын қүрайды.

2. Туристік-рекреаңиондық аймақ — 19711 га, яғни табиғи саябак аумағының 13,2 пайызына тең.

3. SKûAoeuHjîbiK, турақтылық аіімагы — 13124,6 га немесе табиғи саябақ аумағының 8,8 пайызына тең алқап.

4. Шектеулі шаруашылық аимаеы — 60628 га, яғни табиғи саябак аумағының 40,7 пайызын алып жатыр.

Сайрам—Өгем үлттык табиғи саябағы — Батыс Тянь-Шань тау сілемдерінің озіне тән кайталанбас табиғат байлыктарының саналуан түрлілігін сақтап қалу, қалпына келтіру және қорғау максатында үйым- дастырылған табиғаты таңғажайып аймак. Бүл табиғи саябак аума- ғы — өсімдіктер әлемі мен жануарлар дүниесіне бай өлке. Мүнда осімдіктердің 1635 түрі аныкталған, олардың 35 түрі дүниежүзінің ешбір аймақтарында кездеспейтін эндемик түрлерге жатады. Оларды зерт- теудің ғылыми маңызы өте зор. Табиғи үлттык саябактағы аршалы алкаптар осы аймактың басты байлығы болып саналады. Онда арша- ның 3 түрі өседі. Арша ағашын халкымыз “қасиетті агаш ” деп аса зор қүрметпен кастерлейді. Сондыктан да, табиғи саябак кызметкерлері арша ағаштарын қолдан өсіріп көбейтуге ерекше көңіл бөледі және арша ормандарын калпына келтіру жөнінде ғылыми-зерттеу жүмыс- тары қолға алынған.

Сайрам—Өгем үлттык табиғи саябағының ғылыми қызметкерлері Е.Толеміс, Ш.Анарбаеваның деректері бойынша (2010 ж.) саябак аума-Сб/2010)------------------------------- ( География жэне табигат)------------------------------------ ( 53 )

ғында таулы алқапта табиғи белдемдер 7 түрлі аймақты қамтиды. Мүндағы өсімдіктердің 1635 түрінің 62 түрі Қазақстанның Қызыл кітабына тіркелген. Саябақ аумағында күстардың 300-дей түрі, сүт- қоректілердің 59 түрі кездессе, олардың ішінде қүстың 29 түрі, сүт- қоректілердің 10 түрі Қазақстанның Қызыл кітабына (2008) тіркелген. Қызыл кітапқа тіркелген қүстардан — бүйра бірқазан, ақ және қара дегелектер, үлар, бүркіт, дуадақ, т.б. ал андардан - тянь-шань аюы, көксуыр, ақтөс сусар, сілеусін, ілбіс, жайра, тянь-шань арқарын атауға болады. Осы табиғи саябақ оңірінде кездесетін көксуыр (мензбир суы- ры) эндемик түрге жатады және оның саны күрт азайып бара жатқан- дықтан, ХТҚО-ның (МСОГТ) Қызыл кітабына да тіркелген [5].

Жалпы алғанда Сайрам—Өгем үлттық табиғи саябағының табига- ты ерекше, озіне тән таңғажайып өзен-көлге бай олке. Бүл саябақ — туризмді дамытуға ең колайлы аймақ. Сонымен бірге экологиялық бі- лім мен тәрбие жүмыстарын кеңінен жүргізуге де болады. Саябак аумағында тарихи ескерткіштер де коптеп кездеседі. “Ғайып Ерен Қы- рық Шілтен”, “Нүрата”, “Қырыққыз”, “Жылаған ата”, “Әулиетас”, “Күйеу тас”, т.б.

Саябақ аумағында суы салкын да шәрбат бүлақтар, озендер, көлдер де кездеседі. Бір созбен айтқанда, саябақтың таңғажайып табигат корінісі таңғалдырмай қоймайтыны шынайы шындық, бүлтартпас ақиқат.

Тау басында толып жатыр айдын көл, Көргің келсе табигаттың еажабын,Көл бетінен аймалайды салқын жел. Сайрам—Өгем саябагын бар да көр.

(Рысбай Сәтімбеков)Шымкент мемлекеттік дендрологиялық саябагын үйымдастыру жүмыс-

тары 1979 жылы қолга алынып, 151 гектар алкапты қамтыды. Бүл дендрологиялык саябакты үйымдастырудың негізгі мақсаты Шымкент қаласында орналаскан көптеген кәсіпорындардан шығатын шаң-тозаң, түтіннен және улы заттардан қаланың ауасын тазарту болатын. Өйткені жасыл желекті алқап ірі ондірістік қалалардың “екпесі” деп есептелінеді. Дендропаркты үйымдастыруда сол кезде облыс басшысы болған біртуар азамат Асанбай Асқаровтың еңбегі орасан зор болды. Сол кезде Шым­кент каласындағы қорғасын, фосфор және т.б. зауыттардан шыгатын улы заттар кала ауасының ластануына эсер еткені белгілі.

Шымкент каласының маңындагы қоқыс төгілетін әрі караусыз калган жер дендропаркке айналып, әлемнің түкпір-түкпірінен жасыл желекті бүталар мен агаштар әкелініп отыргызылды, бүл өңір тез ара- да табигаты таңгажайып орманды алқапка айналды. Сонымен, сексен бесінші жылдың кәктемінде дендропарктың ресми ашылуы атап өтілді. Дендропарк аумагы алты аймакка бөлініп: олар Қиыр Шыгыс, Сібір, Солтүстік Америка, Альпі, Орталық Азия — Қазакстан және Еуропа — Қырым-Кавказ аймактары деп болініп, сол аймақтарга тән агаштар мен бүталар отыргызылды. Дендропаркте сол кезде агаш пен бүтаның 1400 түрі осірідці. Аз уакыттың ішінде дендропарк Шымкент каласы- ның ең корікті халық коптеп келетін демалыс әрі мәдени орынына айналды. Мүнда әлемнің әр түкпірінен әкелінген сирек кездесетін агаш түрлері көптеп өсірілді. 90-жылдардың бас кезінен бастап ден- дропарктің басына бүлт үйіріліп, караусыз калган агаштар курай бас- тады. Дендропарк аумагында судың тапшылыгы байкалды. Саябақ- тагы агаштар аяусыз кыркылды.

Соңгы жылдары елімізде epic алган “Жасыл аймақ” багдарламасы- на сойкес агаштар мен бүталар қайтадан отыргызыла бастады. Осы- ган орай Шымкент дендрологиялык саябагын калпына келтіру жүмыс-

сж> {География жэне табигат } (6/2010)

тары қарқынды қолға алынып, бүл саябақ еліміздегі ерекше қорғала- тын табиғи аумақтар мәртебесін иеленді. Қазіргі кезде бүл саябақтың қүрамына каланың ортасынан ағып өтетін Қош қарата өзенін мемле- кеттік табиғат ескерткіш тізімі ретінде енгізуге арнайы мемлекеттік қаулы (24 желтоқсан, 2009 ж.) қабылданды. Қазір Ш ымкент дендроло- гиялық саябағының жүмысы кайта жанданып, ғылыми-зерттеу жүмыс- тары қолға алынғаны қуантарлық жағдай.

Шымкент мемлекеттік хайуанаттар бағы — Оңтүстік Қазақстан об­лысындагы ЕҚТА-тың бір нысаны болып саналады. Бүл хайуанаттар бағы — 1979 жылы үйымдастырылған еліміздегі үш хайуанаттар бағы- ның бірі. Оның жер көлемі 54 гектар алқапта орналаскан ғылыми, мәдени және экологиялық ағартушьиіык орталығы болып отыр. Мүнда Қазакстанның Қызыл кітабына тіркелген жануарлардың 20-дан астам түрі колда үсталып, оларды сактап қалу жүмыстары жүргізілуде. Бүл хайуанаттар бағының үйымдастырылуында да бір кезде облысты бас- карған, халқына қалтқы сыз қызмет аткарған Асанбай Асқаровтың еңбегін атап айтқан жөн.

ЕҚТА-дың жеке тобына — мемлекеттік табиғи қорықш алар жата­ды. Ж алпы, табиғи корықш алар аумағындағы корғалатын табиғат ны- сандарына байланысты кеіиенді, ботаникалық, зоологиялық, ландіиаф- тылық, т.б. деп жеке топтарға жіктеледі.

Оңтүстік Қазақстан облысының аумағында республикалық мәні бар 5 ботаникалық қоры қш а үйымдастырылған [21. Олардын борі де қүрғак далалы, шолейтті өңірлердің жусанды-сортанды алқаптың та- биғи бірлестіктерін, әсіресе, осы алқаптарда әсетін ш ипалық касиеті зор ермен, жусанын қорғауға негізделген. Мысалы, Акдала, Жамбыл, Задария және Темір ботаникалык корықш алары. Ал, Боралдай бота- никалық қорыкш асы Қаратау тау жотасында (Оңтүстік Қазақстан және Жамбыл облыстарының шекарасында) осетін туркістан аріиасы, согды ерен агашын, алша, пісте, т.б өсімдік түрлері қорғалады [6,7].

Оңтүстік Қазақстан облысы аумағында республикалык моні бар 2 мемлекеттік қоры қты қ белдем (А ры с-Қ аратау және Оңтүстік К азак­стан) 1976 жылы үйымдастырылған [2]. Бүл екі коры кты к белдем келешекте ЕҚТА -ның басқа топтарын үйымдастыру үшін косымша арнайы белінген аумактар болып саналады.

Әрбір аумакта үйымдастырылған республикалык моні бар ЕҚТА туралы бүл деректер география жэне биология сабақтарын эту бары­сында және сыныптан тыс экологиялык білім мен торбие беру жүмыс- тарында олкетанудың дәйек көздері ретінде мүғалімдерге косымша материал болады деп сенеміз.

Пайда,іаньыган эдебиеттер1. Ә.Бейсенова. Оңтустік Қазақстан облысы. Қ а зак ст ан үлтты қ эн ц и клоп еди я. 7 том

(H - С). “Қ а зақ эн ц и клоп ед и ясы н ы ң ” Бас редакциясы , Алматы. 2005.2. Особо охраняемые природные территории Республики Казахстан. С борник норм атив­

ны х правовы х актов. Алматы. “ Ю рист” , 2007. с. 184.3. Р .В .Ященко. Аксу-Джабаглинский государственный природный заповедник. Заповедник

С редней А зии и К азахстана. О хран яем ы е при родн ы е терри тори и С редней Азии и К азахстан, вып.1 “Т етис” , Алматы. 2006. с. 5—11.

4. А. А. Иващенко, Е.Игиков. Каратауский государственный природный заповедник. Запо­ведники Средней Азии и Казахстана. Охраняемые природные территории Средней Азии и Казахстана, вып.1. “Т ети с” , Алматы. 2006. с. 41—47.

5. Е.Төлеміс, Ш.Анарбаева. Үіттық парктің биологиялық алуантурлшгін зерттеу-гылыми жумысымыздың басты багыты. “А там екен” , №5 (441), 12 науры з, 2010.

6. О.Байтанаев, Чудеса природы Казахстана. Алматы. ПД “Д о л и н а” , 2003. с. 119.7. А.В.Чигаркин. Памятники природы Казахстана (прим ечательны е ландш аф ты и их ох­

рана). Алматы. “ Қ а й н ар ” , 1980. с. 144.

(6 /2 0 1 0 ) { География жэне табиғат ) (Ж )

Ға іым Мурены D

Шоқан УӘЛИХАНОВ

ӨЛІІЕНІЦ Y I Ü M I 1 БАСҢАРУ ЖҮЙЕСІ МЕН Ш С И Й І Щ А Й Ы

(Жадгасы. Басы өткен сандарда.)

Куэн-Лун мен Болор тауларының жолы өте қиын жэне оларды азғана әскер күшімен-ақ қорғап отыруға болады. Тек Ақсу мен Янысар арасындағы қолайлы қатынас жолдары ғана әскер қойып, қорғап оты- руды талап етеді. Өзінің қолайлы жағдайына қарай Қашқар қаласы қытайлардың қоқандықтар мен қожалардың басқыншылық әрекеттеріне төтеп бере алатын берік қорғаны болуға тиіс еді және сондай қорғаны да бола алар еді, бірақ ол міндетті атқара алмай отыр: ішкі тәртіпті әскер күшімен сақтап отырудың қажеттілігі қытайларды күзет әскерлерін шекарадан гөрі халқы көп қалаларда анағүрлым көбірек үстауға мәжбүр етіп отыр. 1825 жылдан бастап қытайлар өздерінің әскерлерін орналас- тыру мақсатымен жеке бекіністер салдырған. Қытай қамалдары және жалпы Шығыс Түркістан қалаларының бәрі де балшықтан соққан, биіктігі6 -8 сажындық1 қалың қорғанмен және кеңдігі 3 сажындық терең ор- мен қоршалған. Қорғандарының қытай беседкасы тәрізді бірнеше мүна- ралары болады. Қытай бекіністері мен Кіші Бүхара қалаларының қор- ғандары бәлендей мықты болмағанымен, күшті жаудың шабуылына төзе алмағанымен, азиялық әскерлер үшін мызғымас берік қамал, сондық- тан, олардың бүл қамалдарды тек ашаршылыққа душар етіп қана ба- сып алуы мүмкін.

Оңтүстік линияның Аспан асты патшалығына игілікті болуының өзі күмәнді. Халық қытайларды жек көреді және үздіксіз көтерілістер мен қажырлы күресті үнемі қолдап отырады. Тек әскер күші мен қатал шаралар ғана ел тыныштығын сақтауы мүмкін, ал енді Қытай үстемдігінің бүл кезге дейін жойылмауына және қожалардың әрекеттері үнемі сәт- сіздікке үшырауына себеп болса, біріншіден, жергілікті халықтың өзара алакөздігі мен араздығы, екіншіден, қоқандықтардың ықпалы ғана се­беп болып отыр. Бүл себептер жойылған күнде Кіші Бүхараның, тым болмаса Алтышаһардың Қытайдан тәуелсіз болатыны күмәнсіз. Енді осы себептердің өзін талдап көрейік.

Шамадан тыс ауыр алым-салық, қытайлардың және солар қойған бектердің заңсыз қиянатшылығы мен парақорлығы, озбырлығы Алты- шаһар халқын қатты ызаландырып отыр, сондықтан, олар қытайларды да, өз әкімдерін де мейлінше жек көреді.

Қытайлардың хал-ахуалы қазірде де өте нашар, сондықтан, олар халыққа жағып, оны өз жағына тарту үшін қолдан келген шараларының бәрін аямауы керек еді, бірақ оны ойлап жүрген қытайлар жоқ. Қас- дүшпандарының қоршауында отырған қытайлар айналып келгенде өшін халықтан алады, ал енді халық қожалар келсе, кегімізді әпереді деген үмітпен олардын, осы зорлық-зомбылықтарының бәріне де көніп отыр. Өздерінің әлсіздігіне көзі жеткен қытайлар күдікшіл әрі мейірімсіз, қатал, нағыз жауыз болып алған. Әрбір көтерілістен кейін олар аласүрып, халықты талан-таражға салады, әйелдерді зорлайды, мешіттерді қира- тып, дәруіштер мен кембағал кедейлерді қорқытып, үркіту үшін жазық- сыз адамдарды қырып-жоя бастайды, ал енді болар-болмас беделі бар адамдарды, бүлікке тікелей қатысса да, бүрынғы орнында қалды- рып, тіпті жоғары дәрежелі домалақ шар беріп, қүрметтейді. Қытайлар- дың бүл саясаты, қанішер қарақшыларды мейірімсіз жауыздықпен лаң салып жүрген провинцияларының өзіне губернатор етіп қоятын түріктерге

1 Сажын - үзы ндық өлшемі (бір сажын - 2 метр 13 миллиметрге төң).

СЮ { География жане табиғаг j (6/2010)

ұқсайды. Басқалардан ала-бөле өлім жазасын тартқан жалғыз ғана шейх-ахун болыпты, бірак, оның өзі хакімбектің үсынуымен және пайда- күнемдік мақсатымен істелген іс көрінеді, өйткені шейх-ахун Қашқар- дың ең бай адамы деп саналады екен. Бейбіт, тыныштык, кездерде ашықтан-ашық тонауға, талауға тыйым салынғанымен, зорлық-зомбы- лық деген күшті болады. Қытайлар көшеде атынан түспегендердің бәрін шетінен сабап, дүкендердегі товарларды тартып та алады, ақысыз да алады. Ресторандардан тамақты тегін ішеді. Кез келген қытай әкімі азық-түлікті тегін алады, олардың жергілікті халықтың ішінде қүл есебінде иемденіп отырған өз клиенттері бар. Қытайлар мен жергілікті әкімдер шексіз күдікшіл келеді. Полициясы өте қырағы және өз ісін бек жақсы біледі. Қашқарда қожалар жөнінде сөз қылуға болмайды, қожа деген сөз үшін қуғынға үшырауы ықтимал. Түркістан тілінде қожа деген сөз мырза деген үғымда айтылады, сондықтан ол сөз біреудің атын ата- ғанда қоса айтылатын, қазірде оның орнына ахун дейтін болды. Патри- оттык, өлеңдер үшін де қудалайды, бірақ олары сәтті болып отырған жоқ. Қашқардың әкімдерін қытайлар таңдайды да, жоғарғы әкімшілік орындарға комулдықтар мен түрфандықтарды тағайындайды; өздері билеп, басқарып отырған халыққа мүлдем жат бүл әкімдер ел қамын ойлаудың орнына, өз қамын, өз пайдасын ойлап, баюдың қызығына түседі және де билігінің тағдыры қытайлардың қолында болған соң, сол қамқоршыларына жағудың амалын іздейді. Қытай мәдениетінің өңкей бір жаман жақтарын үйреніп алып, бүл әкімдер өздеріне бағынышты халықты маңайына жуытпай, аулақ үстап, дандайсып кетеді де, сөйте түрып, қытайлардың алдына арланбай бас үрып, қүрдай жорғалайды, көрген күндері күдікті әйелдермен бірге маскүнемдікке салынумен өтеді және ездері көрген сол рақатын қонаққа келген қытайларға да көрсетеді. Ұсақ әкімдер үлкендерінің істегенін істейді, бірақ олардың қылығы ана- ғүрлым түрпайы, анағүрлым дөрекі болып келеді. Қытайларға қарағанда бектер өздерінің діні бір отандастарына анағүрлым күшті қысым жасап, заңсыз салық салып, қалағанының бәрін тегін алады, қүдіретінің күштілігін көрсетем деп, жүртты көшеде үрып-соғып, жазықсыз жазалайды. Салы- ғын телеуге шамасы келмеген жергілікті түрғындардың тиісті қаржысын тауып, борышын өтегенше немесе бір жаққа қашып кеткенінше басынан жаза арылмайды, себеп, дәлел деген тегі ілтипатқа алынбайды. Шетелдіктер женінде әкімдер кішіпейіл, қошеметшіл болғанымен, бәтуа- сыз және күдікшіл болады. Жергілікті әкімдердің қиянатшылығын қытай- лар ете жақсы біледі. Кіші Бүхарада көп жыл қызмет еткен “Батыс елке туралы” деген кітаптың авторы: “ ...әлділер әлсіздерге озбырлық істейді және бектері де зорлық-зомбылықпен байығанды жақсы кереді; кемба- ғап кедейге шыр бітсе оны сүліктей қадалып, сорып апуға жан салады”, - деп жазады. Осыларын білген қытайлар жергілікті әкімдерді жек көреді, өздерінен кем түтып, менсінбейді, бірақ өздерінің саясатына сай келіп отырған соң, олардың бүл қылығын қайта қостай түседі. Қытайлар тек зорлық-зомбылык, жасаушы озбырларға ғана сенеді, сондықтан, олар- дың халықпен ешқандай ici жоқ. Олар бәрінен бүрын жергілікті әкімдердін, мүдделері мен халықтың мүдделері бір жерден шықпаса екен, олай болған күнде өздеріне үлкен қауіп туады деп қорқады. Алтышаһар түрғын- дарының, әсіресе, қытай қоластына қарайты ндарды ң іш індегі ең сенімсіздері деп саналатын қашқарлықтардың жоғарғы қызмет басында отырғандары ете сирек кездеседі. Қашқарға сол жерде туып-өскен адам- дардың ішінен әкім болғаны жалғыз ғана Қүтлүқбек екен, бірақ оның өзі де ол орынға көп түрақтай алмапты. Асылы әкімдер шен сатысының алтыншы басқышына көтерілгеннен кейін-ақ, өз отанында қызмет істей алмайды. Сөйтіп, қытайлар көздеген мақсатына жетіп отыр: әкімдер ха- лықтан оқшауланып, оз алдына белек, мүлдем дербес тап болуымен қатар, қытайларға шексіз берілген сенімді тірегі де болып отыр; отаншыл, адал адамдар тек төменгі әкімдердің арасында, әсіресе, қыстақтарда ғана кездеседі, Артыш қыстақтарының мыңбектері Халықбек пен Таир- бек ез елінің сондай адал үлдары болған.

(Жалгасы бар.)(Ш.Уәлиханов. Алтышаһарға сапар.Алматы. “Атамүра”, 2006.)

(6 /2 0 1 0 ) { География жэне табигат )

Ç Әлем бейнесі — әдебиетте

МАҢҒЫСТАУ МЕН “ҚЫРЬШНЬЩ ҚЫРЫҚ БАТЫРЫ”

XX ғасырдың 40-жылдары ғана қағаз бетіне түскен “Қырымның қырық батыры” деп аталатын жырлар циклі бүгінгі танда әлемдік деңгейдегі әдебиет ескерткіші болып есептелінеді. Ал оның ғасырлар тұңғиығынан осы заманға дейін жетуі маңғыстаулық Мүрын жырау Сеңгірбекүлының жанкешті еңбегінің арқасы.

Аты Қырымға, батыры ноғайлыға байланысты болтан осынау жыр - кңзақ ауыз әдебиетінің үлкен туындысы. XVII ғасырдың басына дейін ноғай-қазақ бірге өмір сүргені тарихтан белгілі. Ноғай дәуірі XIII ғасырдың аяғынан бастап XV—XVI ғасырларды кдмтиды. Оның географиялык ареалы — бүкіл Қырымнан — Алтайға дейінгі дала. Жырға арқау болған 40 батыр — тарихта болған түлғалар. Оларды тарихтан “жүлып алып”, эпос кейіпкеріне айналдыр- ғандар — Сыпыра жыраудан бастап, Мүрын жырауға дейінгі дала жыраулары.

Жыр тарихтан алшақ жатыр, оның оқиғасы көбіне-көп Батыс Қазакстан жерінде өтеді. Ноғайлы елінің орталығы болған “Үш киян” мен “Үш Бөген- бай” Жем өзенінің алабын камтыса, оқига шеттері Темір-Қобда, Еділ-Жайық, Сыр және Балкантауға (Солтүстік Түрікменстан) дейінгі оңірлерді баян етеді.

Маңғыстау да аталмыш аймактың аймағында жатқандықтан, жыр жолда- рына тікелей катысты олкелердің бірі болып саналады. Е.Омірбаев пен А.Кос- тенконың “Дала да гүлденер” деген кітабында Орақ пен Мамай, Қырыккез бен Кдди батырларға катысты аңыз-окиғалардың Манғыстау түбегінде откені жазылған. Кітап бойынша Апажар, Таушық, Қошак, Қырыккез, Қүлат сиякгы жерлер — осы батырлар өмірінің куәгері, 1990 жылы жарық көрген “Батырлар жырының” екі томы (5-6 томдар) түгелдей осы жырға арналған.

Түракпит Жемде қалыпты, АсанкаСігы конған соңАлдында Шат болса да, Оның аты Жем бопты. (6-том, 63-6.)Бүл жердегі Шат (көбінесе, Ащыбас-Шат делінеді) қазіргі Актобе облысы

жерінде. Бір қызығы, осы Ащыбас-Шат жері Таушықтың оңтүстігінде, Ақтау- К^иіамкас жолына жақын жерде жөне де маңғыстаулық “Ащыбас-Шат” та ноғай тарихына катысты өңір.

Богданың бойы боз қамыс,Еділдің боиы ен камыс. ( 6-том, 182-6.)Мүндағы “Боғда” моңғолдык “қүдай” мәндес сөзі, мүндай жер Еділ-

Жайық аралығында, сондай-ак, Маңғыстау түбегінің шығысында бар.“Қырымның қьірық батырының” Маңғыстау картасына “ілінгені" Ащағар

сайы. Манашыүлы Түякбай жырлауында Ормамбетті олтіріп, Манашы биді кепілдік етіп түткындайды. Он бір ноғай биінің опасыздығынан ол да қаза табацы. Манашының шешесі — Күйкен кайғыдан соқыр болып, биік торткүлден үшып өледі. Сәйтіп, қайғылы оқигалардың куәсі болған сай — Манашы, бүрын Аралтөбе деп аталған торткүл — “Күйкенүшқан” болып аталынып кеткен.

... Он caù байта к болсын жер, КүІікен сырты Манашы,Ормамбет өлген жер. Манашы соның баласы. (6-том, 163-6.)Үстірттің терістік-батыс ернегінде, Бейнеуге жақын манда Ащағар (Мана­

шы) жэне Сыңғырлау аңғарлары қатарласып барып, Қайдақ сорына (кдзір — шығанағына) шығып жатыр.

сю { География және габиғат } (6/2010)

Ал төменде сор шетінде жеке Күйкенүшкдн тауы мүнартып корініп түра-ды.

Жырдың ене бойында кездесіп отыратын топонимдердің аггары мынадай: Кдндыарал, Шыңғырлау, Торат, Сүмбетемір, Кдрабүлақ, Акдіағыл, Елік, Қүба- тау, Қаракобда, Елек, Қызылкүм, Бөтентау, Балкан, Хантөрткіл, Шөлтау, Айғырбүгілді, Маңғыр, Жыланды, Егізлақ, К^ратүлей, Есенқазақ, Түйелі, Жи- ренқопа, Бестөбе, т.б. топонимдердің денін Маңғыстаудың топографиялык картасынан тауып алуға болады.

... Кдратүлеіі Крмыстың,Есенказак түлеиге ... ( 6 -т о м , 5 2 -6 .)

Аталмыш жерлер Бейнеу ауданы аумағында, ал “түлей” деп сексеуіл тоғайын атайды.

Сол сиякты Нүрадын батыр Кызылбас (Иран) еліне жорыккд бара жат- қанда “Кдрамая” деген таудан өтеді.

... К т д е н е ң ж а т к а н ка р а д ө ң ,К ррамая деген ш ы ң еді.Түсі к а р а m ay еді. ( 5 -т о м , 1 1 0 -6 .)

Қарамая — Үстірттің ернегінде Босага, Көкесем маңындағы тау. Осылар катарына жырда айтылатын “көлденең жатқан Қаратау”, “Қүбатау” Маңгыс- тау ойындағы Қаратау мен ақгау емес пе екен деген ой туындайды. Шолтау — Өрмелі мен Маната аралығындағы үстірт шындарының бір болігі (229 м.).

Егерде Маңғыстау жер-су атаулары толық жинақталған болса, жырдағы калган атауларды да осы өңірден іздеп табуға болар еді.

Жырдағы Шора батыр жастау кезінде ешкі бағып жүріп, бір күні сөзге шыдамай, 40 ешкісін қырып тастайды. Өтестен шығыста 30 шқ. жерде “Ешкі- қырган” деген жер бар.

Маңғыстау ойы сонау Қарағантүптен Бейнеуге дейін осы жырлардың оқигасына аркду болып отыр, мүның өзі облыстың рухани күндылығын, жер- тарабының (ландшафтың) эстетикалық байлығын, тартымдылығын арттыра түседі.

“Қырымның қырық батыры” дала көшпенділерінің дүниетаным әлемінде Манас, Алпамыс, Қозы Көрпеш-Баян сүлу, Қоркыт, Короғлы сияқты алып жырлар қатарында түр. Бірак оны насихаттау өте төмен деңгейде. Қырымның кырык батырын Маңғыстау жеріне “орныктырудың” бір жолы — Манғыстау мен Үстірттің мәдени ескерткіштер мүражай корына үқсас немесе коғамдык үйым қүрып, әртүрлі такырыптық материал жинақтап, үлттық, мемлекеттік деңгейде “Қырымның 40 батыры” атты парк үйымдастыру.

Ащағарда осындай “үлтгык парк” үйымдастырылса, күба-күп. Үлттык парк демекші, оның жертараптық, табиғи, тарихи, өдеби парк деген сиякты түрлері коп. Ащағар (Манашы мен Күйкенүшқан) — Үстірт ернегінде және Жем, Қобда оңірлеріне Караганда ерекше корікке ие жөне табиғилығын біршама жақсы сактаған, колік кдтынасы жағдайы да ыңғайлы — Бейнеуге жақын, темір жол желісі отіп жатыр.

Осындай мүражай үйымдастырып, 40 батырдың ескерткіштерін немесе жырдың жеке оқиғаларының мүсіндік композицияларын ашык аспан астында орналастыруға болады. Бір ескерер жайт, 40 батырдың есімдерінің табиғи күбылыска (Жаңбыршы — жаңбыр), географиялык нысандардың атауына ( Кдра- дөң, Агыс — Телағыс, Көгіс — Көгез, Қүттыкия, т.б.) сәйкес келуі. Кдзіргі замангы жертараптық сөулет (ландшафт архитектурасы) немесе жертараптық дизайны, осімдік дизайны, т.б. ғылыми-практикалык мамандык иелері еш кедергісіз кез келген сүрыксыз, тегіс жерді кереметке айналдыра алады. Осын­дай парк үйымдастыруга болатын жерлер катарына Маната — Ормелі оңірі, Саздыдагы Баба Түкті Шашты Әзіз, Таушық, Шерқала өңірлері де жатады. Жертарап байлығын тиімді пайдалану географиялық-экономикалық түрғыдан үйымдастырудың басты шарты.

“Туған ел мен туған жердің ертеңіне калткысыз қызмет етейік!” — деген жалынды отініш-үран тастағымыз келеді.

(6/2010) { География жэне табигат)

Өскінбай ақынның өлеңінде осы жер атауы аталады:...О н ы ң былаи қасы нда Ж ьиіанды м ен К ур ы к бар. Ш ын сөилесе ш айы рды ң Арк,а ж ыны құры ст ар...

О н ы ң аргы касы нда Ү рпек , Саріиа, И сан бар. К раы лқүм деген ж ерінде К цуы н салған дихан бар ...

Исан түп — Хасарлы (Каспи) теңізінің Қүмды (Песчаный) мүйіс түсында сүғына еніп жатқан түбегі, Қүрьтқ кентінен батысқа қарай, Ақтау мен Қүрық елді мекендері аралығында орналасқан. Сондықган, оның оңтүстік жағалауын кемерлеп жатқан теңіз шығанағын “Исан” немесе “Исан (Ишан) Бектемір шығанағы” деп атаған. Бектемір бабаның бейіті Қүрық кентінен оңтүстік- батыста 35 шқ. жерде делінеді.

Венгрия, Хунгария, Мажар Республикасы (MAGYAR KOZTARSASAG) - Еуропанын орталығында орналаскан мемлекет. Жер аумағы 93 мын шк2. Халкы 10,8 млн. адам (1991). Астанасы — Будапешт. Халқынын 90%-дан астамы венгрлер. Қалгандары неміс, серб, хорват, румын, еврей, т.б. халыктар өкілдері. Мемлекеттік тілі — венгр (мадьяр) тілі. Түргындарынын басым копшілігі като- ликтер (70%) жэне протестанттар (25%). Венгрия — парламенттік республика. Елді президент басқарады (1990 жылдан бері А. Генц). Зан шығарушы орга­ны - бір палаталы Мемлекеттік жиналыс. Аткарушы билікті Мемлекеттік жи- налыс қүрамындағы әртүрлі партия өкілдерінен күралған үкімет жүргізеді.

Венгрия, негізінен, Орта Дунай жазығында орналасқан ел. Жерінің 60%- дап астам бөлігі - жазык, калган бөлігі таулы қырат. Жазық жерлері ауыл шаруашылығына қолайлы, таулы аймактары калың орман. Мүнда дүниежүзіне әйгілі курортты аймақ — Балатон көлі орналаскан. Климаты коңыржай. Қаңтар айындағы орташа температурасы —2— 4°С, шілдеде 20—22°С. Жауын- шашын мөлшері 450—900 мм. Қазіргі Венгрия жерін б.з.б. 1-мыңжылдықта сақтар жоне кельт, иллирий, фракия үндіеуропалык тайпалары қоныстанған. Кейінірек герман, ғүн, авар тайпалары ағылып келіп, осы жерден Батыс Рим империясына шабуылдар жасады. Бүл өңірде 430 ж. Аттила (Еділ) патша бастаған Батыс Ғүн мемлекеті қүрылып, ол ыдырағаннан кейін Баян хан бастаған аварлар салтанат күрды. 895 жылы Арпад патшаның басшылыгымен венгрлердің (мажарлар) 7 тайпасы көшіп келіп қоныстанды (қ. Венгрлердің батысқа қоныс аударуы). Арпадтың шөбересі Геза христиан дінін қабылдап, еуропалық үлгідегі мемлекет қүрды, Оның үлы Иштван Рим папасының тікелей қолдауымен король тағына отырды. Иштван билігі кезінде көптеген қамалдар түргызды. Оның мүрагерлері де куапъі мемлекет қүрып, төнірегіндегі халыктарға үстемдік жүргізе бастады. Шыңғыс хан шапкыншылығы кезінде ( 1237—46) көптеген кыпшак тайпалары Венгрияға келіп қоныс теуіп калды. Кейін олар венгрлерге косылып, елдің экономикасы мен мәдениетін көтеруге үлес қосты. 1301 жылы Арпад әулеті биліктен кетіп, үкімет басына Анжу әулеті келді. Олар 1335 ж. чех, поляк корольдерімен бірігіп, саяси-сауда одагын қүрды. 1372 жылы Пешт қаласында университет ашыдды. 16 ғасыр-

{ 60 )----------------------------------- ( География жэне табигат )------------------------------- (6 /2 0 1 0)

(Серікбол ҚОНДЫБАЙ, “Маңғыстау географиясы”. Актау. 2006. 155—159-6.)

; Елтану D

В Е Н Г Р И Я

дың бас кезіне елдегі бытыраңқылық саддарынан Венгрияның олсіреуіне бай­ланысты Осман сүлтандығы мүнда 1526—1686 жылдары өз биліктерін орнат- ты. Ел 3 бөлікке: Шығыста Трансильвания князьдігіне, түріктер иеленген орталық бөлікке, Габсбургтер өулеті билеген Венгрия корольдігіне бөлініп кетті. 1683 ж. түріктер Вена қаласының түбінде жеңіліске үшырағаннан кейін Венгрия Польша, Венеция мемлекеттерімен “Қасиетгі одаққа” бірікті де, 1686 ж. елді азат етті. Бірақ, билік басына Габсбургтер эулеті келді. Осы кезенде білім беру ici мен ондірістік сала тез оркендеді. Үлы француз революциясының әсерінен ақсүйектер арасында үлттық сана ояна бастады. Олардың арасында Лайош Кашут бастаған радикалдар саяси газет шығарып, Венадан бөлініп дербес ел болу үшін жоне шаруаларға еркіндік берілуі үшін күресті. 1848 ж. акын Шандор Петефи бастаған төңкерісшілер үкіметке 12 тармақтан түратын реформалар багдарламасын үсынды. Үкімет олардың кейбір талаптарын (ақсүйектерді салықтан босату, басыбайлылықты жою, т.б.) орындауға можбүр болды. Вена қаласында болған төңкерістен кейін Габсбургтер оулеті хорватгар жоне 200 мың Ресей жауынгерлерінің көмегімен Венгриядағы үлт-азаттық қозғалысын басып тастады. Үкімет 150 адамды дарға асып, мындаған адамды түрмеге отырғызды. 1867 жылдан бастап Венгрия дербес парламенті, консти- туциясы бар елге айналып, экономикалык жағынан тез дами бастады. Бірінші дүниежүзілік соғыстың аяк кезінде, 1918 ж. күзде, елде буржуазиялық рево­люция жеңіске жетіп, үкімет басына Антантаны жақтаушылар келді. Бірак Ресей түрмелерінен босаи шыккан венгр оскери түтқындары 1919 ж. көктем- де Венгрияда уақытша Кеңес үкіметін күрды. Оны Хорти бастаған монархия- шыл топ күшпен басып, король үкіметін қалпына келтірді. Жаңа үкімет 20 гасырдың 30-жылдарынан бастап Германия мен Италияның ықпалында болды және 2-дүниежүзілік соғыс барысында Германияныц одақтасына айналды. Согыстан кейін Венфия Кеңестер Одағыныц ықпал ету аймағында калды да, үкімет басына коммунистер келді. 20 ғасырдың 50-жылдары Надь Имре үкіметі елде саяси реформа жүргізуді көздеді. СОКП 20-съезінен кейін, 1956 жылы 23 қазан күні тоталитарлық режим жойылып, көппартиялы жүйе қал- пына келтірілді, үкімет Варшава шартынан шығатынын молімдеді. 4 қарашада Венгрияға Кеңес әскерлері басып кіріп, бүл үкіметті таратып жіберді, 200 мыңга жуык адам шетелге кетіп калды. Билікке Янош Кадар бастаған жаңа үкімет келді. Дегенмен 20 ғасырдың 60-жылдары шетелге кеткендерге кешірім жарияланып, экономикалык реформалар жүргізілді. Соның нәтижесінде ха- лықтың түрмысы біршама жақсарды. Шыгыс Еуропадагы саяси озгерістерге байланысты 1989 жылдың аяғында коммунистер билік басынан кетіп, үлттык- демократиялық күштер билік басына келді. Басқаруда көппартиялық жүйе қалыптасып, ел экономикасы нарықтық катынастарга көшірілді, шаруашы- лық-сауда салаларын еуропалык интеграцияга икемдеу бағытында накты кадам- дар жасалынды. Еуропалык Одакка (ЕО) ассоциацияланған мүше, ал 1999 ж. НАТО-га мүше болып қабылданды.

Венгрия — орташа дамыған индустриялы-аграрлы мемлекет. Үлттық табыс- тың әр адамға шакканда орташа мөлшері 4300 АҚШ доллары шамасында. Венгрия Шығыс Еуропа елдері арасына елге шетел инвестицияларын тарту- дан 1-орыңда (15 млрд. долл.). Экономикасының жетекші салалары: машина жасау, станок шыгару, химия, дорі-дәрмек, металлургия, жиһаз жасау, т.б. Ауыл шаруашылыгы жақсы дамыган. Бидай, жүгері, қант кызылшасы, күнбағыс өсіріледі. Қүс шаруашылыгы мен шарап өндірісі жақсы дамыган. Басты сауда серіктестері: Германия, Австрия, Италия, Франция, АҚШ, Үлыбритания, ТМД елдері. Венгрия үкіметі 1991 ж. Қазакстанның тәуелсіздігін таныды. 1992 жылы 24 наурызда Қазакстанмен дипломатиялық қатынас орнатгы. 1994 жылы желтоксан айында Қазақстан Президенті Н.Э. Назарбаев Венгрияда, 1997 жылы казан айында Венгрия президенті Қазақстанда болып қайтты. 1955 жылдан БҮҮ мүшесі. Көптеген халыкаралық үйымдардың, оның ішінде Еуропа Кеңесінің жүмысына катысып келеді.

(“Казақстан ұлттық энңиклопедиясынан”.)

(6/2010) { География жэне табигат)

“ГЕОГРАФИЯ ЖЭНЕ ТАБИҒАТ” ЖУРНАЛЫНДА 2010 ЖЫЛЫ ЖАРИЯЛАНҒАН МАҚАЛАЛАР

№1, ҚАҢТАР-АҚПАН

Е. Токпанов, О. Мазбаев. Тсірихи-археологияіық ескерткііитер туризмдідамытады.........................................................................................................................3Қ. Қонысбекова, A. Даменова. Оңтүстік Қазақстан ландшафтысыныңантропогендік факторлар әрекетінен өзгеріске үшырауы........................................8С. Жүмабаева. Ақтөбе облысының табиги-әлеуметтік ортасыныңэкологиялық жагдаиы...................................................................................................12Б. Асубаев. Балқаш-Алакш өңірінің туризм имиджін қалыптастыру.............. 14А. Асылбекова. Ғарыштық мәліметтерде автоматты деіиифрлеу әдістері.... 16А. Әбішева. Басты мақсатым — оқушы қызыгушылыгын арттыру...................20С. Артыкбаева. География сабагындагы оііын элементтері................................. 24А. Шағдарова. Сүрақ-жауап жэне кубизм тәсілімен........................................... 27Н. Түндікбаева. Дәстүрден тыс саяхат.................................................................. 28Ж. Аманқүлова. Дамыта оқыту тәсілі....................................................................31С. Мамырова. Бәиге сабақ..........................................................................................33Г. Шәуленова. Сабақты түрлендіріп өткізу әдістері........................................... 36Н. Салпықова. Жаңа технология негізінде..............................................................39Т. Қасқатаева. 10-сыныпқа арнаіган тест сүрақтары......................................... 42Ш. Таласбаева. Семей іиаһарына саяхат ............................................................... 45Ғ. Мүхамбетова. “Әлемді география арқылы таны ”............................................. 47Г. Нүрпейісова. Қасиетті Аіакөл, шипалы Барлық-Арасан................................. 50X. Суханбердин. Моңгі мүздар ерісе...........................................................................56Б. Әлімжанов. Олең шоптің өрнегі........................................................................... 59Ш. Уәлиханов. Қашқарга барган жоне Қаиіқардан Алатау округіне кері

қайтқан сапарымыз туралы....................................................................... ...........60Роборовскиіі Всеволод Иванович........................................................................... 63

№2, НАУРЫЗ-СӘУІРМ. Белгібаев, Г. Сәбденәлиева. Географияііық және экологиялық

мәдениет моселелері................................................................................................. 3А. Тоқбергенова. Қазақстанның мемлекеттік жер кадастрын гылыми-

әдістемелік жоне технологияііық қамтамасыз ету мәселелері....................... 8К. Қаймулдинова. Географиялык топонимиканың концептуспды-

одіснамалық негіздері.............................................................................................. 12Ш. Акимбаева. Атырау облысының мүнаи кен орындарына сипаттама..........18А. Асылбекова. Лазерлі-локационды технологиясын қолдану аркылы өсімдік

жамылгысын үлгілеу................................................................................................ 21Г. Ерназарова, Р.Сәтімбеков, Қ. Есмағүл. Студенттердің экологиялық

модениетін қалыптастыру турспы......................................................................25Г. Мырзақүлова. Топырактың суга қаныгуы мен сүйылуы.................................. 27О. Мазбаев. Туристік peкpeaцuяJ'lык, іс-орекеттердің теорияіық-

одіснамалық аспектілері.........................................................................................32Н. Кэрменова, М. Токсабаева. Апматы қаласындагы тарихи-мәдени

ескерткіиітер........................................................................................................... 36А. Жакыпов. Педагогикалық оилар мен одістерді география понінде

қолданылу аясы ........................................................................................................ 41J1. Қаргабаева. Қызық тақырып................................................................................44

( 62 ~)------------------------------------( География жэне табигат )------------------------------- (6 /2010)

К. Мизамбаева. Жинақтап қайталау үрдісі........................................................... 48С. Бектүрсынова. “Қурлық еулары” баспасөз мәслихаты......................................50А. Мүсабекова. Білімді тиянақтау негізі — қаиталау.........................................54М. Сабырова. Бір сабаққа — бірнеше т әсіл ........................................................... 56Ә. Кошербаев. Халықтық болжам алдамайды....................................................... 58Ш.Уәлиханов. Қашқарга барган және Қашқардан Æwmay округіне кері

қайтқан сапарьшыз турсьш..................................................................................61Қарақалпақстан......................................................................................................63

№3, МАМЫР-МАУСЫМ

Р. Плохих, Р. Қарағүлова. Қолданбспы мақсаттагы геоақпараттықкартографиялау..........................................................................................................3

А. Джуңдибаев. Кеңгір бөгені суының минералдылық режимі мен иондыққүрамы және оның ауыз су сапасына әсері.......................................................... 7

С. Амандосова. Эрозия және онымен күресу жолдары.........................................10Б. Бекнияз. Арал теңізінің қүргаган түбінің геоморфологиялық удерістері..... 13Қ. Орынбаев. Экологияяық ойлаудың қалыптасу критерийлерін аиқындау..... 16С. Көгісов. Қоріиаган орта жоне адам денсаулыеы.............................................. 20Қ. Тасқараева. Оңтүстік Қазақстандагы өнеркәсіп орындарының

атмосферага кері осері...........................................................................................22Д. Заманбекүлы. Су экологиясы — ел тагдыры.....................................................24А. Бейсембинова. Туристік нарықты қаяыптастыру механизмінің

ерекіиеліктері......................................................................................................... 26Н. Кәрменова, М. Токсабаева. Қорымдар мен қоргандардың туризмді

дамытудагы мүмкініиіліктері............................................................................... 30Н. Телтаева. Шоқантану кунтізбелік-тақырыптық багдарламасы....................33Г. Абдикаримова. Кеис технологиясының ерекшеліктері.................................... 35Р. Төлегенова, А. Даутбекова. Табиеатқа экскурсия сабагын уйымдастыру.... 38Р. Баймаханова. Ірі блоктареа бөліп оқыту............................................................41Ә. Елубаева. Сауда үгымына сауат ашу кезеңі...................................................... 44Е. Әбдиев. Мультимедиалық оқыту жогары сапага жеткізеді.......................... 463. Сәрсенова. Дәстүрден тыс ойын сабақ...............................................................49Г. Әлмүрат. Бес кезеңді білім саиысы.......................................................................50Т. Тәжібаев. Окушылардың оилау қабілеті мен белсенділігін арттыру.............. 52Ж. Нүртаза. Карталарды мазмүнына жоне масштабына қараи жіктеу..........54С. Ниязов. Жас географтар саиысы........................................................................57О. Жүмағалиева. Бейнелеуге уиретудің берері м ол ................................................ 59Ш. Әшірбекова. Жер-су аттарының шыгу төркіні............................................... 61Ш. Уәлиханов. Өлкенің үкімет басқару жуиесі мен саяси жагдаиы................ 63

№4, ШІЛДЕ-ТАМЫЗМ. Белпбаев, Ж. Әділбекқызы. Семей Орыс Географиялык, Қогамы жоне

қазақ зиялылары мен гсыымдары............................................................................3С. Түмажанова, М. Түмажанова. Батыс Тарбагатай жотасының үгілу

үрдісі мен үгілу қабыгы.............................................................................................7Н. Кәрменова, К. Тілеубергенова. Химиялық онімдерді алу технологиясы

және оның географиялық орындары.................................................................... 12Р. Бексеитова. Орталық Қазақстанның морфоқүрыіымдары..............................16Н. Кәрменова, М. Токсабаева. Қорымдар мен қоргандардың туризмді

дамытудагы мүмкіншіліктері............................................................................... 21Н. Шакирова. Көшпенді қазақ хащының табигатты пайдалану

ерекшеліктері...........................................................................................................24

(6 /2010)------------------------------- ( География жэне табигат)------------------------------------ ( 63 )

Ө. Ордаханов. Туган жер жэне аудан топонимикасы........................................27Б. Қошакаева. Сызықты диктант........................................................................... 29Б. Қүрманғалиева. Шыгармашьшық багытта....................................................... 313. Қойшыбаева. Достурден тыс сабақ қспай өткізыеді?......................................34А. Жолмүканова. Орталык, Қазақстанның ишруашььшқ географиясы............. 37Р. Әлиева. Үлы гаіым омірі урпаққа өнеге..............................................................40Г. Жүмаханова. Этногеографиялық ойын............................................................... 45Ә. Науашева. Қолданбаіы курс: зоогеография негіздері.........................................47Е. Оспанов. Қызық тәсіл............................................................................................50Н. Қозыбағарова. Деңгейлік тапсырмалар............................................................... 51Г. Қыдыралиева. “Невада—Семей ” қозгалысына — 20 ж ы л ................................ 53Р. Қасымова. “Он сегіз мың галам ”.......................................................................... 56А. Абуова. “Екі дүние бесігінде тербетілген — Оралым ” ......................................58Р. Сәтімбеков, Қ. Мүсабеков, С. Нүрсеитова. Оңтустік Қазақстандагы

ерекше қоргспатын табиги аумақтар................................................................. 60Ш. Уәлиханов. Өлкенің укімет басқару жүйесі мен саяси жагдайы.................63

№5, ҚЫРКҮЙЕК-ҚАЗАН

Ш. Карбаева. Жаңа оқу жылында география пәнін оқытудыңерекшеійктері........................................................................................................... 3

М. Белгібаев, Ж. Әділбеккызы. Семей Орыс Географиялык, Қогамы жәнеқазақ зияльиары мен гоііымдары............................................................................ 7

Р. Бексеитова. Орталык, Қазақстан бедер морфологиясының геологияіық-тектоникаіық негізі............................................................................................... 11

А. Кошім. Каспий маңы ойысының бедер түзуші аудандарының геомор-фологиялық негіздері................................... ........................................................... 17

Г. Нүсіпова. Географиялық гылыми зерттеулерде геоақпараттық жүйе-лерді колдану моселелері.........................................................................................20

Р. Қарағүлова. Шілік өзені алабының бедері гидроэнергетикалық ресурстар-дың қалыптасуы мен қолданьшуындагы фактор................................................22

Н. Жайынбаев. Гуристік жорықтардың турлері жэне оларды материсидыққамтамасыз ету мен өткізу ережелері............................................................... 26

Р. Сәтімбеков, А. Сәтімбекова. Жетісу Алатауы меміекеттік улттықтабиги саябагы үйымдастырылды........................................................................28

Г. Гумарова. Белгі қойып оқыту жоне кубизм т әсіт ен .......................................31Қ. Бердібаев. Ойлантып және ойнатып...................................................................32И. Досқалиева. Әдіс-тәсыдер әрекеттескен сабақ............................................. 35М. Алиева. Азия елдеріне жалпы іиолу сабагы........................................................ 38А. Каримбасва, М. Жанділдинова. Агьишын тілі пәнімен бірге........................ 40А. Закарина. “План жоне карта ” ............................................................................ 43Б. Мүсаева. Түсінікке жеңіл тірек сызб&шр..........................................................47Г. Жүмаханова. Табигат зонсыарына арналган тест сүрақтары........................ 50Ү. Қаржауова. Сайыс сабақ...................................................................................... 51М. Мүқанова. Қайталау — ойын сабагы................................................................ 52X. Суханбердин. Арал—Каспий теңізі арасында жерасты су арнаіары

бол га н ба?..................................................................................................................55Ш. Уәлиханов. Олкенің үкімет басқару жүйесі мен саяси жагдайы.................59

Дагыстан..................................................................................................................61Баспасөз — 2011 ......................................................................................................63

Ескерту: бүл тізімге қолыңыздагы 6-номірдің мазмуны енгЫіген жоқ.

Сю { География жэне табигат - (6 /2 0 1 0J

Кунтізбелік Жаңа Жыл құтты болсын!

ҚазакЯІш

Ш Ш Е БІҚҮРМЕТТІ ҰСТАЗДАР!

Республикалық ғылыми-педагогикалық, әдістемелік журналдарға

2011 жылға жазылу жалғаса береді. Жазылу бағалары

“ҚАЗПОШТА”, “ЕВРАЗИЯ-ПРЕСС” газет-журнал каталогтерінде беріледі.

Төл басылымдарға жазылуга асығыңыздар!

Х И М И ЯМЕКТЕПТЕ

ГЕОГРАФИЯж ә н е ТАБИҒАТ гСуіалСи

fctniïiïl

2011Қангар Ақпан Наурыз

Дс Сс Ср Бс Жм Сн Жк Дс Сс Ср Бс Ж мСн Ж к Дс Сс Ср Бс Жм Сн Жк1 2 1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 6

3 4 5 6 7 8 9 7 8 9 10 11 12 13 7 8 9 10 11 12 1310 1 1 12 13 14 15 16 14 15 16 17 18 19 20 14 15 16 17 18 19 2017 18 19 20 21 22 23 21 22 23 24 25 26 27 21 22 23 24 25 26 272431

25 26 27 28 29 30 28 28 29 30 31

Сәуір Мамыр МаусымДс Сс Ср Бс Жм Сн Жк Дс Сс Ср Бс Жм Сн Жк Дс Сс Ср Бс Жм Сн Жк

1 2 3 1 1 2 3 4 54 5 6 7 8 9 10 2 3 4 5 6 7 8 6 7 8 9 10 11 12

11 12 13 14 15 16 17 9 10 11 12 13 14 15 13 14 15 16 17 18 1918 19 20 21 22 23 24 16 17 18 19 20 21 22 20 21 22 23 24 25 2625 26 27 28 29 30 23 24 25 26 27 28 29 27 28 29 30

30 31UJ ілде Тамыз Қыркүйек

Дс Сс Ср Бс Жм Сн Ж к Дс Сс Ср Бс Жм Сн Жк Дс Сс Ср Бс Жм Сн Жк1 2 3 1 2 3 4 5 6 7 1 2 3 4

4 5 6 7 8 9 10 8 9 10 11 12 13 14 5 6 7 8 9 10 1 111 12 13 14 15 16 17 15 16 17 18 19 20 21 12 13 14 15 16 17 1818 19 20 21 22 23 24 22 23 24 25 26 27 28 19 20 2! 22 23 24 2525 26 27 28 29 30 31 29 30 31 26 27 28 29 30

Қазан Қараша ЖелтоксанДс Сс Ср Бс Жм Сн Жк Дс Сс Ср Бс Ж м С н Жк Дс Сс Ср Бе Жм Сн Жк

1 2 1 2 3 4 5 6 1 2 3 43 4 5 6 7 8 9 7 8 9 10 11 12 13 5 6 7 8 9 10 11

10 11 12 13 14 15 16 14 15 16 17 18 19 20 12 13 14 15 16 17 1817 18 19 20 21 22 23 21 22 23 24 25 26 27 19 20 21 22 23 24 2524 25 26 27 28 29 30 28 29 30 26 27 28 29 30 3131

Бағасы 350 теңге Индексі 75952

және ТАБИҒАТҒылыми-педагогикалық журнал

ҚҮРМЕТТІ ҮСТАЗДАР!

“ҚАЗАҚСТАН М ЕКТЕБІ’Үиндексі 75737),

“ТӘРБИЕ ҚҮРАЛЫ ” (75938),

“БИОЛОГИЯ жәнеСАЛАУАТТЫЛЫҚ Н ЕГІЗГ (75951),

“ХИМИЯ МЕКТЕПТЕ” (75950),

“ ГЕОГРАФИЯ жэне ТАБИҒАТ’’ (75952),

“МҮҒАЛІМ және ҚОҒАМ” (74177)

ж урн алдары н а 2 0 1 1 жылга ж азы лу ж алгаса береді. Бцл ж урналдарга ж а­зы л у ж ергілікт і “Қ а зп о ш т а ” , “Е вра- з и я -п р е с с ” , “Е р н ү р -п р есс” б ай л ан ы с бөлім ш елері арқы лы ж цргізіледі. Ж а ­зы л у багасы газет -ж урнал кат ало- гін де көрсет ілген . Ж огарыда аталган алты журналеа өткен жылгы ж азылу багасы сақталды. Бүл журналдар болшек сауда жуиесі арқылы сатылмайды, жа- іы гу жолымен гана таратылады.

КЕЛЕСІ НӨМІРДЕ:

ГЕОГРАФИЯ ЖЭНЕ ТАБИГАТ

• Жетісу табиғатының рекреация- лық қолайлылығын геоэкология- лың бағалау

• Оңтүстік Қазақстанның рекреа- циялық ресурстарын туризмді дамыту үшін пайдалану мөселе- лері

• Физикалық география курстары компьютерлік багдарламада

• Елтану