ΤΟΜΟΣ Α’

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 14

Η ΡΗΤΟΡΙΚΗ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

4. Τι γνωρίζετε για τον Κανόνα των 10 ρητόρων

Οι Αλεξανδρινοί φιλόλογοι συνέταξαν τον ακόλουθο «Κανόνα» των 10

Αττικών ρητόρων:

Ο «ΚΑΝΟΝΑΣ» ΤΩΝ 10 ΑΤΤΙΚΩΝ ΡΗΤΟΡΩΝ

Αντιφών 480-411 π.Χ.

Ανδοκίδης 440-391; π.Χ.

Λυσίας 445-380 π.Χ.

Ισαίος 420-α’ μισό 4ου αι. π.Χ.

Ισοκράτης 436-338/37 π.Χ.

Υπερείδης 390-322 π.Χ.

Λυκούργος 390-324 π.Χ.

Αισχίνης 390-314; π.Χ.

Δημοσθένης 384-322 π.Χ.

Δείναρχος 360-291; π.Χ..

1

14.1. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ

1. Βασικά είδη ρητορικών λόγων, συγγραφείς και έργα τους

Η ρητορική είναι το αγαπημένο παιδί της σοφιστικής, ήκμασε την εποχή

της αθηναϊκής δημοκρατίας του 5ου και 4ου αιώνα.

Υπάρχουν 3 είδη ρητορικών λόγων :

δικανικοί (στα δικαστήρια),

επιδεικτικοί (πανηγυρικοί σε γιορτές, ή δημόσιες ταφές) και

συμβουλευτικοί (πολιτικοί λόγοι).

Αναπτύσσεται όμως παράλληλα η διδασκαλία της ρητορικής από

ρητοροδιδάσκαλους σοφιστές σαν τον Γοργία, τον Πρωταγόρα και τον

Πρόδικο, που διδάσκουν επ’ αμοιβή γραμματική, ρητορική και

μαθηματικά.

Μερικά από τα θέματα που τους απασχολούν είναι:

οι επιδείξεις των διδασκάλων,

οι ρητορικές ασκήσεις,

η επιλογή του καιρού, δηλ. της κατάλληλης χρονικής στιγμής,

οι τεχνικές επιρροής της ψυχολογίας του ακροατή.

Βασικό στοιχείο της διδασκαλίας είναι η προετοιμασία του ρήτορα για

την ενεργό συμμετοχή στα κοινά.

2

14.2. ΟΙ ΑΠΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΕΝΤΕΧΝΗΣ ΡΗΤΟΡΙΚΗΣ

14.2.1. Κόραξ, Τεισίας

Ήδη από τον Όμηρο έχουμε δείγματα φυσικής-πρακτικής ρητορείας

(ιδανικό σύνδεσης λόγων και έργων, π.χ. στο Νέστορα) αλλά και στον

Ησίοδο ο ωραίος λόγος θεωρείται δώρο των Μουσών.

Η «έντεχνη» ρητορική, η τέχνη δηλαδή που περιλαμβάνει θεωρία και

άσκηση ξεκινά από τους Σικελούς Κόρακα και Τεισία σε συνδυασμό

με τις πολιτικές συνθήκες (πτώση της τυραννίδας στις Συρακούσες το

467 π.Χ.).

Οι δύο άντρες ήταν οι πρώτοι που συνέταξαν ένα εγχειρίδιο ρητορικής,

μια τέχνη ρητορική, όπου επεξεργάζονταν το δικανικό είδος λόγου και

δίδασκαν το εικός (πιθανό, εύλογο), το φαινομενικά δηλαδή σωστό και

όχι το αληθινό.

Οι διάδικοι στην περίπτωση αυτή επιχειρηματολογούν όχι με βάση τα

πραγματικά γεγονότα αλλά με βάση το πιθανό της μιας ή της άλλης

περίπτωσης.

Ο Πλάτωνας θα ασκήσει δριμεία κριτική σ’ αυτήν την προσήλωση του

ομιλητή στο πιθανό κι όχι στην αλήθεια.

3

14.2.2. Γοργίας

Οι σοφιστές έδωσαν σημαντική ώθηση στη διάδοση της ρητορικής.

Η προσήλωση σε θέματα γλώσσας ήταν κεντρικό σημείο της

σοφιστικής διδασκαλίας.

Ο Πρωταγόρας καθιέρωσε τη διαλεκτική μέθοδο και έμεινε

γνωστός για την ικανότητά του να καθιστά το ασθενέστερο

επιχείρημα ισχυρότερο.

Ο Πρόδικος έστρεψε την προσοχή του στα συνώνυμα και τη

διαφοροποίηση των εννοιών, ενώ,

Ο Ιππίας στην τεχνική της απομνημόνευσης.

Ο κατεξοχήν ρήτορας όμως ήταν ο Γοργίας, ο πρώτος που στράφηκε

στον επιδεικτικό λόγο.

Ήρθε στην Αθήνα το 427 π.Χ. ως πρεσβευτής των Λεοντίνων της

Σικελίας.

Έδωσε ιδιαίτερη προσοχή στον καιρό, στην κατάλληλη δηλαδή χρονική

στιγμή χρήσης του λόγου, και στο πρέπον, στην προσαρμογή του λόγου

στον χαρακτήρα του ομιλητή.

Έγινε διάσημος για τη φροντισμένη αισθητική του λόγου με τα

περίτεχνα «γοργίεια σχήματα», που αποσκοπούσαν στον εντυπωσιασμό

του ακροατή και για την πρόκληση παθών στους ακροατές μέσα από το

ρυθμό και τη μελωδία.

Γοργίεια σχήματα : εναλλάσσονται αντιθέσεις (ουχ… αλλά), πάρισα

(ίδιος αριθμός λέξεων, ίδια συντακτική δομή) και παρόμοια. (παρόμοιο

ακουστικό αποτέλεσμα με ομοιοτελεύτητο –μεμπτέον, νομιστέον- και

παρήχηση των «τ» και «μ»)

Μάγευε τους ακροατές του με το υποβλητικό ύφος και την υπερβολική

χρήση εικόνων, μεταφορών και ηχητικών σχημάτων.

4

Μας έχουν σωθεί ακέραιοι δύο επιδεικτικοί λόγοι του. Και οι δύο είναι

ρητορικά γυμνάσματα με μυθολογικά θέματα, και αποτελούν

χαρακτηριστικά δείγματα της προσπάθειας του ρήτορα να εξαντλήσει

όλες τις δυνατότητες που του δίνονται για να υποστηρίξει το θέμα του:

1. η Υπέρ Παλαμήδους απολογία και

2. το Ελένης εγκώμιον (η Ελένη δεν μπορεί να κατηγορηθεί για τη

φυγή της στην Τροία).

Κατά το Γοργία όσο πιο παράδοξο είναι το θέμα τόσο πιο κατάλληλο

είναι για ρητορική επίδειξη, για να αποδείξει τη δύναμη του λόγου.

5

14.2.3 ΑΝΤΙΦΩΝ

1. (480-411). Ο κυριότερος εκπρόσωπος του δικανικού λόγου του 5ου αι.

στην Αθήνα.

2. Υπήρξε λογογράφος και δάσκαλος της ρητορικής.

3. Συμμετείχε ενεργά στο πραξικόπημα των Τετρακοσίων το 411, οπότε

όταν αποκαταστάθηκε η δημοκρατία, συνελήφθη και καταδικάστηκε σε

θάνατο. Υπεράσπισε τον εαυτό του με τον Περί μεταστάσεως, την

καλύτερη κατά το Θουκυδίδη απολογία μέχρι τότε.

4. Σύμφωνα με το Θουκυδίδη ήταν ικανότατος στην επινόηση και

διατύπωση των σκέψεων του. Αν και το πλήθος τον υποπτευόταν

λόγω της ρητορικής του δεινότητας, υπήρξε ο καλύτερος σύμβουλος για

όσους επρόκειτο να παρουσιαστούν στο δικαστήριο ή στη συνέλευση

5. Σώζονται 15 δικανικοί λόγοι για θέματα ανθρωποκτονιών, άρα

«φονικοί» λόγοι.

Οι 12 ανήκουν σε 3 τετραλογίες (η κατηγορία, η υπεράσπιση, η

δευτερολογία του κατήγορου και η δευτερολογία του

κατηγορούμενου σε μια φονική δίκη), ενώ,

οι υπόλοιποι 3 είναι ανεξάρτητοι (Περί του χορευτού,

Φαρμακείας κατά της μητρυιάς, Περί του Ηρώδου φόνου).

Στους λόγους εμφανίζονται ορισμένες ενδιαφέρουσες για το

δίκαιο της εποχής δικαστικές περιπτώσεις.

6. Προσπαθούσε να διατηρεί τις ισορροπίες των επιχειρημάτων κάθε

πλευράς.

7. Οι λόγοι του είναι παραδείγματα ενός απλού και έντονα αντιθετικού

ύφους. Τον αποκαλούσαν «Νέστορα» για το γλυκύ του λόγο.

8. Οι λόγοι του δείχνουν την τάση για ενδυνάμωση των αποδεικτικών

επιχειρημάτων και συλλογισμών (αριστοτελικές «έντεχνες πίστεις»)

6

σε αντίθεση με τα εξωτερικά αποδεικτικά στοιχεία (αριστοτελικές

«άτεχνες πίστεις»), που είχαν μέχρι τότε την κύρια ισχύ.

14.2.4 ΑΝΔΟΚΙΔΗΣ

Δεν ήταν επαγγελματίας ρήτορας.

Μέλος ολιγαρχικής «εταιρείας», κατηγορήθηκε για τον ακρωτηριασμό

των Ερμών και τη βεβήλωση των Μυστηρίων. Κατέδωσε τους

συνενόχους του, το 415, παραμονές της Σικελικής Εκστρατείας.

Το αρνητικό κλίμα που δημιουργήθηκε τον οδήγησε στην εξορία από

415-403.

Προσπάθησε χωρίς επιτυχία να επιστρέψει στην Αθήνα το 407 και

εκφώνησε το Περί της εαυτού καθόδου. Επανήλθε με τη γενική

αμνηστία το 403 αλλά πάλι κατηγορήθηκε για παράνομη συμμετοχή

στα Ελευσίνια Μυστήρια και εκφώνησε τον Περί των Μυστηρίων,

οπότε αθωώθηκε.

Με το λόγο Περί της ειρήνης κάνει λογικές προτάσεις για σύναψη

συμμαχίας με τη Σπάρτη, αλλά δεν πείθει και ξαναεξορίζεται.

Οι λόγοι του έχουν περιορισμένη λογοτεχνική αξία, είναι δείγματα

πρώιμης ρητορικής χωρίς επίδραση των ρητορικών σχημάτων της

σοφιστικής και βρίσκονται σε έντονη αντίθεση με τους λόγους των

Αντιφώντα και Γοργία.

7

14.3. Η ΑΚΜΗ ΤΗΣ ΡΗΤΟΡΙΚΗΣ

14.3.1 Η ΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ ΚΑΙ Η ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ

ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΡΗΤΟΡΙΚΗΣ

2. Τι γνωρίζετε για αντιπαράθεση ρητορικής-φιλοσοφίας (κειμενάκι σελ 420)

1. Η έντεχνη ρητορεία γίνεται βασικό λογοτεχνικό είδος τον 4ο αιώνα και

οδηγείται σε αντιπαράθεση με τη φιλοσοφία για την αγωγή των νέων.

2. Οι κυρίαρχες αντίπαλες φυσιογνωμίες:

1) Ισοκράτης , μαθητής του Γοργία και υποστηρικτής της ρητορικής

στο κέντρο της εκπαιδευτικής δραστηριότητας και

2) Πλάτων , μαθητής του Σωκράτη και υποστηρικτής της φιλοσοφίας

που αναζητά την αλήθεια σε αντίθεση με τη ρητορική που

στηρίζεται στο πιθανό.

3. Η αντιπαράθεση αυτή είναι κυρίαρχη

1) στο διάλογο του Πλάτωνα Γοργίας , όπου η ρητορική

χαρακτηρίζεται «κολακεία», «πειθούς δημιουργός» που δεν

λαμβάνει υπόψη της το δίκαιο και το άδικο.

2) Η αντιπαράθεση φαίνεται επίσης και στο Φαίδρο του Πλάτωνα,

όπου δεν απορρίπτεται κατηγορηματικά η ρητορική αλλά η

σοφιστική της εκδοχή. Η η τέχνη του λόγου που στηρίζεται μόνο

στην υποκειμενική γνώμη κι όχι στην αλήθεια είναι γελοία και

άτεχνη. Ασκεί εποικοδομητική κριτική.

4. Ο Πλάτων προσανατολίζεται σε μια ψυχολογική κατεύθυνση της

ρητορικής πάνω σε φιλοσοφική-διαλεκτική βάση, σε αντίθεση με την

τεχνική μορφή της σύγχρονης ρητορικής.

5. Ο Αριστοτέλης επηρεάστηκε από τις απόψεις του Πλάτωνα. Υπέβαλε τη

ρητορική, κυρίως τα αποδεικτικά μέσα και την ψυχολογία των παθών, σε

8

μια αυστηρή επιστημονική ανάλυση αλλά απέρριψε την άποψη ότι ο

ρήτορας πρέπει να είναι και φιλόσοφος.

1. Στο έργο του Ρητορική συστηματοποιεί τις απόψεις του για τη

ρητορική τέχνη και ασκεί σημαντική επίδραση στη μετέπειτα θεωρία

της ρητορικής. Τα θέματα που τον απασχολούν ήταν

1. τα είδη του ρητορικού λόγου,

2. τα αποδεικτικά μέσα, (έντεχνες και άτεχνες πίστεις)

3. τα είδη του συλλογισμού και

4. ζητήματα γλωσσικής διατύπωσης και διάρθρωσης.

2. Το έργο δεν προοριζόταν για πρακτικό εγχειρίδιο, αλλά για

παραδόσεις στη σχολή, σε αντίθεση με ένα άλλο ψευδεπίγραφο του

Αριστοτέλη το Ρητορική προς Αλέξανδρον, που δίνει μια σαφή

εικόνα για τις μεθόδους και τα σχήματα που χρησιμοποιούσαν οι

ρήτορες της εποχής. Συντάχθηκε μάλλον από τον Αναξιμένη από τη

Λάμψακο γύρω στο 340 π.Χ.

9

14.3.2. ΙΣΟΚΡΑΤΗΣ

(436-338 π.Χ.) Με αξιόλογη μόρφωση, μαθήτευσε κοντά στον Γοργία,

αναγκάστηκε να εργασθεί ως λογογράφος, γιατί η πατρική του

περιουσία εξανεμίστηκε στον Πελοποννησιακό Πόλεμο.

Είχε φυσική αδυναμία να εμφανιστεί μπροστά στο κοινό, γι’ αυτό δεν

εκφώνησε ποτέ κανέναν από τους λόγους του.

Σώζονται 6 δικανικοί λόγοι από την περίοδο πριν από την ίδρυση της

σχολής του (390), όπου δίδασκε με ολοκληρωμένο τρόπο τη ρητορική

με σκοπό την κατάκτηση του ωραίου ρητορικού λόγου και της υγιούς

σκέψης και μακροπρόθεσμα της καλοκαγαθίας.

Δίδασκε ανθρωπιστική παιδεία και τη διδασκαλία του την αποκαλούσε

«φιλοσοφία», χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είχε τις ίδιες απόψεις με τους

φιλοσόφους της εποχής του.

Υπερασπιζόταν την αξία μιας παραδοσιακής πρακτικής ηθικής

προσαρμοσμένης στην εποχή του.

Για τον Ισοκράτη:

η διαλεκτική του Σωκράτη έχει μόνο προπαιδευτική αξία.

Η αναζήτηση της επιστήμης είναι αντίθετη με τη φύση του

ανθρώπου.

Η παιδεία αποσκοπεί στην ορθή γνώμη με την οποία μπορεί

κανείς να πετύχει το βέλτιστο.

Η ισοκρατική φιλοσοφία είναι ενταγμένη στο κοινωνικό σύνολο,

δεν είναι θεωρητική αναζήτηση.

10

Οι λόγοι του Ισοκράτη:

Πανηγυρικός : Ο τελειότερος λόγος του, πολιτικός, εξύμνηση της

Αθήνας και της ομόνοιας των Ελλήνων εναντίον των Περσών, με

δύο μέρη, ένα επιδεικτικό και ένα συμβουλευτικό.

Αρεοπαγιτικός : πολιτικός, για εσωτερικά ζητήματα, ζητά πιο

μετριοπαθή δημοκρατία, προτροπή στους Αθηναίους να δώσουν

περισσότερη εξουσία στον Άρειο Πάγο

Περί ειρήνης: πολιτικός, αντίθεση στην πολυπραγμοσύνη των

συμπολιτών του, προτροπή για ένωση όλων των Ελλήνων και

εγκατάλειψη της ιδέας για αναβίωση της Αθηναϊκής ηγεμονίας

Φίλιππος , είναι ο ιδανικός ηγέτης για να ενώσει τους Έλληνες

και να ηγηθεί σε εκστρατεία εναντίον των Περσών.

Περί Αντιδόσεως , ο Ισοκράτης ζητά τη δικαίωση του έργου του,

υπερασπίζεται το βίο του, ταυτίζει τη ρητορική του παιδεία με το

πνεύμα της Αθήνας.

Παναθηναϊκός , τελευταίος του λόγος, έχει πολύ χαλαρή

σύνθεση και αποτελεί ανακεφαλαίωση των ιδεών του.

Πρωτότυπο το τελευταίο τμήμα όπου παρουσιάζεται μια

συζήτηση του δασκάλου με κάποιον άγνωστο μαθητή του.

Άλλοι λόγοι του: Προς Νικοκλέα, Νικοκλής, Ευαγόρας

(αποτελούν μια ενότητα), Ελένης εγκώμιο και Βούσιρις

(εγκώμια με μυθολογικά θέματα). Στον Κατά των σοφιστών

θέτει τα όρια της παιδευτικής λειτουργίας.

Ο Ισοκράτης θέλησε να συνδυάσει τη μορφή με το περιεχόμενο, τον

ωραίο αλλά και ωφέλιμο λόγο, έδωσε βαρύτητα:

στη γλωσσική έκφραση,

στο στρωτό αττικό λόγο,

στις μεγάλες περιόδους και

11

στη σαφή διατύπωση των νοημάτων.

14.3.3 ΛΥΣΙΑΣ

1. (445-περ. 380) Γιος μέτοικου Κέφαλου από τις Συρακούσες, από πλούσια

οικογένεια μαθήτευσε κατά την παράδοση κοντά στον Τεισία, στους

Θουρίους της Ν. Ιταλίας. Η Πολιτεία του Πλάτωνα στο σπίτι του πατέρα

του.

2. Ήταν λογογράφος, έγραφε επί πληρωμή λόγους για πελάτες που

εκφωνούνταν στα δικαστήρια. Σπάνια οι λογογράφοι εμφανίζονταν ως

συνήγοροι.

3. Ο κυριότερος εκπρόσωπος του δικανικού λόγου, πολυγραφότατος

(σώζονται ολόκληροι ή αποσπασματικά 35 λόγοι από τους 425, που

γνώριζαν τον 1ο αι. π.Χ. κάποιοι νόθοι).

4. Οι λόγοι του Λυσία:

Κατά Ερατοσθένους, ο μόνος λόγος τον οποίο παρουσίασε

αυτοπροσώπως στο δικαστήριο, εναντίον ενός εκ των 30 τυράννων που

θανάτωσε τον αδερφό του Πολέμαρχο. Σημαντική μαρτυρία για τα

γεγονότα της εποχής.

Επιτάφιος: επιδεικτικός λόγος, για τους πεσόντες στον Κορινθιακό

πόλεμο το 386 π.Χ.,

Ολυμπικός, επιδεικτικός λόγος, αποσπασματικός, όπου ζητούσε τον

τερματισμό των εμφυλίων διαμαχών μεταξύ των Ελλήνων, όπως ο

Πανηγυρικός του Ισοκράτη.

5. Διακρίθηκε για:

1. το λιτό, γεμάτο χάρη ύφος, που ταιριάζει στο δικανικό λόγο, αντίθετα

από το πομπώδες, μεγαλοπρεπές ύφος του επιδεικτικού λόγου του

Ισοκράτη. Ακριβολόγος, αποφεύγει ποιητικές λέξεις, φανταχτερά

σχήματα και ρητορικό πάθος.

12

2. τη σκιαγράφηση των ομιλητών, την περίφημη ηθοποιία του, δηλαδή

την προσαρμογή του λόγου του στην προσωπικότητα του ομιλητή, έτσι

ώστε να κερδίσει την εύνοια των ακροατών.

5. Τι γνωρίζετε για τη δομή του ρητορικού λόγου του Λυσία;

6. Η δομή των λόγων του είναι ευδιάκριτη:

1. προοίμιο (ενημέρωση για την υπόθεση και εξασφάλιση εύνοιας

ακροατών),

2. διήγηση (ακριβής έκθεση περιστατικών),

3. πίστη ή απόδειξη (αποδείξεις),

4. επίλογος (ανακεφαλαίωση και τελευταία προσπάθεια για ευνοϊκή

επίδραση στους ομιλητές).

14.3.4. ΙΣΑΙΟΣ

1. Δεν υπήρξε μεγάλη η προσφορά του στην εξέλιξη της ρητορικής τέχνης.

2. Πιο σημαντικές ήταν οι σχέσεις του με τους άλλους ρήτορες παρά το

έργο του. Μαθητής του Ισοκράτη.

3. Ήταν δάσκαλος του Δημοσθένη, δίδασκε τη ρητορική, κυρίως έδρασε

ως λογογράφος, ήταν μέτοικος και έγραψε δικανικούς λόγους (σώζονται

11 ολόκληροι και αποσπάσματα), ιδίως για το κληρονομικό δίκαιο.

Σημαντική πηγή για το αττικό κληρονομικό δίκαιο.

4. Προσεγγίζει το ύφος του Λυσία, με σαφή, καθαρό λόγο, αλλά δε

διαθέτει τη χάρη και την απλότητα του ύφους εκείνου. Δεν έχει το

ταλέντο να διεισδύει στο χαρακτήρα των ομιλητών και να τους κάνει

συμπαθείς με την απλότητα και την ειλικρίνεια τους.

13

14.3.6 ΑΙΣΧΙΝΗΣ

1. 389-314 π.Χ., Καταγόταν από φτωχή οικογένεια. Εργάστηκε ως ηθοποιός

και γραμματέας.

2. Πολιτικός αντίπαλος του Δημοσθένη, ακολούθησε φιλομακεδονική

πολιτική. Οι συγκρούσεις των δύο ανδρών ήταν μνημειώδεις.

3. Τα έργα του Αισχύνη:

1. Κατά Τιμάρχου , απάντηση στην επίθεση του Δημοσθένη, μέσω του

Τίμαρχου, για παραπρεσβεία (346). Κατηγορήθηκε ότι δωροδοκήθηκε

και δεν εκπροσώπησε σωστά τα συμφέροντα της Αθήνας. Αυτός

απάντησε με κατηγορία κατά του Τιμάρχου, για άσωτο βίο και

ανηθικότητα. Πληροφορίες για κοινωνικές αντιλήψεις της εποχής γύρω

από την ανδρική πορνεία και πρακτικές της Εκκλησίας του Δήμου.

Καταδίκη Τιμάρχου

2. Περί της παραπρεσβείας , απάντηση το 343 στη δεύτερη κατηγορία του

Δημοσθένη. Αθωώθηκε με μικρή πλειοψηφία.

3. Κατά Κτησιφώντος , τελευταία αντιπαράθεση, όταν ο Αισχύνης το 330

επιτίθεται στον Κτησιφώντα για την πρότασή του για απόδοση χρυσού

στεφάνου στον Δημοσθένη, ο οποίος απάντησε με τον Περί του

στεφάνου λόγο. Η σύγκρουση δεν αφορούσε μόνο την προσωπική

διαμάχη των δύο αντρών, αλλά τις δύο παρατάξεις, τη φιλομακεδονική

και την αντιμακεδονική. Ο Δημοσθένης νίκησε και ο Αισχίνης κατέφυγε

στη Ρόδο, όπου ασχολήθηκε με τη διδασκαλία της ρητορικής.

4. Δεινός ρήτορας (389-314 π.Χ.), που αναγνωριζόταν και από το Δημοσθένη

5. Φρόντιζε ιδιαίτερα τη διάρθρωση των νοημάτων του.

14

6. Οι λόγοι του δεν εντυπωσιάζουν τόσο όσο του Δημοσθένη γιατί τόσο οι

πολιτικές του θέσεις όσο και ο χαρακτήρας του ταιριάζουν περισσότερο με

την ψυχρή λογική, και δε συγκινούν τόσο όσο ο τραγικός αγώνας του

αντιπάλου του.

14.3.5 ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ

1. (384-322) Ο σημαντικότερος ρήτορας, έμεινε γνωστός ως «ο ρήτορας»,

από την αυτοκρατορική περίοδο (1ος αι. π.Χ.). Αδιαφιλονίκητο πρότυπο

πολιτικής ρητορείας.

2. Ενεπλάκη σε ιδιωτικές δίκες, τις οποίες κέρδισε, αμέσως μετά την

ενηλικίωσή του εναντίον των επιτρόπων της περιουσίας του για

κατάχρηση.

3. Δάσκαλος του υπήρξε ο Ισαίος.

4. Παραδίδονται διάφορα ανεκδοτολογικά περιστατικά για τις προσπάθειες

του στην κάλυψη φυσικών αδυναμιών. Χαλίκια-ρω, μαθήματα με Σάτυρο.

5. Αρχικά εργάστηκε ως λογογράφος και δάσκαλος της ρητορικής και στη

συνέχεια, από τη δεκαετία του 350, αναμείχθηκε ενεργά στην πολιτική.

6. Η παράδοση διέσωσε 42 δικανικούς λόγους, από τους οποίους οι 15 νόθοι

Κατ΄Αφόβου (επίτροπος), Υπέρ Φορμίωνος, οικονομικά της εποχής.

7. Η ανάμειξη του Δημοσθένη σε δημόσιες δίκες ξεκινά το 355 με τους

λόγους, που αφορούν στην εσωτερική πολιτική της Αθήνας:

1. Κατ’ Ανδροτίωνος,

2. Κατά Τιμοκράτους,

3. Προς Λεπτίνην, το μόνο που εκφώνησε ο ίδιος. Αντιδρά σε ψήφισμα

που προτείνει ο Λεπτίνης να καταργηθούν όλες οι φοροαπαλλαγές, με

εξαίρεση τους απογόνους των τυραννοκτόνων. Ζητά αναγνώριση κι όχι

φθόνο προς τους ευεργέτες.

8. Η ενεργός ανάμειξη του Δημοσθένη στην πολιτική ξεκινά με τον

15

1. Περί των συμμοριών (354-5), όπου προτείνει την αύξηση του αριθμού

των πολιτών που έχουν υποχρέωση να συνεισφέρουν στην τριηραρχία.

2. Υπέρ Μεγαλοπολιτών και

3. Περί της Ροδίων ελευθερίας, ενώ αρχίζει να μη συμμερίζεται τη

φιλειρηνική πολιτική του Εύβουλου, που επεδίωκε την οικονομική

ανασυγκρότηση της Αθήνας.

9. Ξεκινά τον αντιμακεδονικό αγώνα εναντίον του Φίλιππου του Β’ με τους

1. Φιλιππικούς , 2. Ολυνθιακούς, 3. τον Περί των εν Χερρονήσω λόγο και

4. Περί της παραπρεσβείας (εναντίον Αισχίνη, πολιτικού του αντιπάλου).

10.Η ιστορία της περιόδου θα ταυτιστεί με την πολιτική σταδιοδρομία του Δ.

Στην αντίθετη παράταξη βρίσκεται ο Ισοκράτης, ενώ ο Δ. κατορθώνει να

δημιουργήσει ένα αντιμακεδονικό μέτωπο που κατέληξε στη μάχη στη

Χαιρώνεια το 338 π.Χ. με την ήττα των Αθηναίων και των συμμάχων τους.

11.Ο Δημοσθένης τότε εκφώνησε τον Επιτάφιο για τους πεσόντες.

12.Περί του στεφάνου ,

1. 330: ο Κτησιφώντας προτείνει την απονομή χρυσού στεφάνου. Ένσταση

του Αισχύνη, που τον κατηγορεί για ιδιοτέλεια και εκδίκαση το 334.

2. Παρουσιάζει τον εαυτό του ως ηθικά ακέραιο και ανιδιοτελή. Η

πολιτική του η μόνη αντάξια του μεγαλείου της Αθήνας. Απολογισμός

του έργου του: Το κίνητρο των ενεργειών του είναι το συμφέρον και η

τιμή της πόλης των Αθηνών. Κορυφαίο δείγμα ρητορικής δεινότητας.

13.Η ρητορική τέχνη του θαυμάστηκε πολύ ήδη από την αρχαιότητα.

1. Βασική αρετή του η δεινότης (ορμητική δυναμικότητα και πειστική

επιχειρηματολογία), η ικανότητα του να επηρεάζει τις διαθέσεις και τα

πάθη των ακροατών και να τα οδηγεί στο επιθυμητό αποτέλεσμα.

2. Ο λόγος του παρομοιάστηκε με κεραυνό που πέφτει από ψηλά και

κατακαίει τα επιχειρήματα των αντιπάλων.

3. Κατά τον Διονύσιο τον Αλικαρνασσέα ο λόγος του Ισοκράτη οδηγεί σε

ηρεμία ψυχής, ενώ του Δημοσθένη σε ανεξέλεγκτο ενθουσιασμό, σε

διαδοχή παθών, όπως αγωνία, φόβο, μίσος, έλεος, εύνοια, οργή, φθόνο.

16

14. Ως πολιτικός ο Δημοσθένης δεν αντιλήφθηκε τα μηνύματα του καιρού του

και το τέλος της πόλης-κράτους, σε αντίθεση με τον Ισοκράτη που, ως πιο

διορατικός και οραματιστής, διείδε ότι η ένωση των Ελλήνων ήταν η μόνη

προοπτική για το μέλλον.

15.Ο Δημοσθένης όμως ήταν ρομαντικός και ο αγώνας του προκαλεί

συγκίνηση και θαυμασμό, παρά το γεγονός ότι ήταν μάταιος.

14.3.7 ΥΠΕΡΕΙΔΗΣ

1. (390-322 π.Χ.) Μαθητής του Ισοκράτη (η επίδρασή του φανερή) και του

Πλάτωνα, κατά την παράδοση. Αξιόλογη περιουσία. Αρχικά συντάσσει

δικανικούς λόγους για ιδιωτικές υποθέσεις, αργότερα αναμειγνύεται στην

πολιτική και σε δημόσιες δίκες.

2. Το 343 κατηγορεί το Φιλοκράτη, που είχε συνάψει την ειρήνη με τους

Μακεδόνες, μέλος της αντιμακεδονικής παράταξης, συντάσσεται αρχικά με

το Δημοσθένη ως το 324 που τον κατηγορεί, ως αδέκαστος πολιτικός, στον

Κατά Δημοσθένους για δωροδοκία στην υπόθεση του θησαυροφύλακα του

Μ. Αλέξανδρου Άρπαλου.

3. Μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου οι δύο άντρες συμφιλιώνονται

και συνεχίζουν τον κοινό αγώνα. Το 322 συλλαμβάνεται και εκτελείται από

το Μακεδόνα στρατηγό Αντίπατρο.

4. Από τους 52 λόγους του, σώζονται μόνο 6, όλοι αποσπασματικά, εκτός

από τον

1. Υπέρ Ευξενίππου , ο οποίος κατηγορήθηκε για τον τρόπο διανομής

των χωραφιών του Ωρωπού. Αξιοπρόσεκτος για τις δεισιδαιμονίες

των ανθρώπων της εποχής, που εκδηλώνονται και στις αποφάσεις

της Εκκλησίας του Δήμου.

2. Ο Κατά Αθηνογένους είναι χαριτωμένος και ευχάριστος με κωμικά

στοιχεία.

3. Και τέλος Υπέρ Φρύνης, που δε σώζεται, γνωστός για την κίνηση

του να αποκαλύψει το στήθος της εταίρας.

17

5. Η ρητορική τέχνη του Υπερείδη εκτιμήθηκε ιδιαίτερα κατά την

Αρχαιότητα. Δε διακρίθηκε για κάποια συγκεκριμένη αρετή, δείχνει όμως

πληρότητα στο λόγο του και παρομοιάστηκε με έναν πενταθλητή που είχε

σημαντική συνολικά επίδοση στα αγωνίσματα αλλά σε κανένα ξεχωριστά

εξαιρετική.

14.3.8 ΛΥΚΟΥΡΓΟΣ

Ο μόνος Αττικός ρήτορας (394-320) που καταγόταν από αριστοκρατική

γενιά. Μαθήτευσε κοντά στον Ισοκράτη και τον Πλάτωνα. Διαχειρίστηκε

με επιτυχία τα οικονομικά της πόλης, ανασυγκρότησε το στόλο και

εξωράισε με οικοδομήματα την πόλη.

Από 15 γνωστούς λόγους σώζεται ακέραιος μόνο ο Κατά Λεωκράτους,

1. Τον κατηγόρησε για προδοσία, επειδή εγκατέλειψε την πόλη μετά τη

μάχη της Χαιρώνειας και επέστρεψε όταν αποκαταστάθηκε η

ομαλότητα.

2. Η κατηγορία δε στηριζόταν σε κάποιο συγκεκριμένο νόμο αλλά στη

γενικότερη αντίληψη για τα καθήκοντα του πολίτη.

Είχε αυστηρό και πατριωτικό ύφος στους λόγους του και έδινε την

εντύπωση ενός σύγχρονου «εισαγγελέα» Το επιμελημένο του λεξιλόγιο

δηλώνει επίδραση από τον Ισοκράτη. Δεν έδειξε την ίδια επιμέλεια στη

συμμετρία του λόγου του

Εκτιμήθηκε κυρίως για το ευγενές του ήθος και τις μεγαλόφρονες ιδέες

του και λιγότερο για το ύφος του.

14.3.9 ΔΕΙΝΑΡΧΟΣ

1. (360-περ. 290 π.Χ.) Γεννήθηκε στην Κόρινθο, μέτοικος στην Αθήνα που

εργάστηκε ως λογογράφος (όπως Λυσίας και Ισαίος). Αντίπαλος του

Δημοσθένη. Συνδέθηκε με τους Περιπατητικούς, κυρίως με τον Δημήτριο

το Φαληρέα, ενώ πέρασε 15 χρόνια στην εξορία. Στο δικαστήριο

εμφανίστηκε μόνο μια φορά εναντίον του παλιού του φίλου Προξένου.

18

2. Σώζονται 3 λόγοι του: 1. Κατά Δημοσθένους, 2. Κατά Αριστογείτονος και

3. Κατά Φιλοκλέους.

3. Δεν υπήρξε μεγάλος ρήτορας. Μιμήθηκε άλλους ρήτορες, όπως τον

Λυσία, τον Δημοσθένη, τον Υπερείδη. «Άγροικος Δημοσθένης» ή

«κρίθινος Δημοσθένης».

4. Δεν έχει ομοιομορφία στους λόγους του, ούτε δικό του προσωπικό ύφος.

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΧΩΡΙΣ ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΣΤΟ ΒΙΒΛΙΟ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 14

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 1 η : σελ. 422

Ο Ισοκράτης καταφέρεται κατά των φιλοσόφων που θεωρούσαν ότι μόνο αυτοί

νομιμοποιούνται να μιλούν για δικαιοσύνη και σωφροσύνη και για τους

τρόπους επίτευξής τους. Οι φιλόσοφοι όμως αναφέρονται στις έννοιες αυτές

ως αφηρημένες έννοιες, ενώ ο ίδιος τις θεωρεί μέρος της πρακτικής του

ηθικής. Μιλά για πρακτική δικαιοσύνη και σωφροσύνη, πρακτική καθημερινή

ηθική και άρα πιο χρήσιμη για τους πολίτες και το κοινωνικό σύνολο.

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 2 η : σελ. 426

Μέσα από τη γενίκευση και προς τις δυο κατευθύνσεις (ατημέλητη εμφάνιση,

έργα του) υποδεικνύει τον εαυτό του (να εξετάζετε όσους πολιτεύονται....,

πολλοί που μιλάνε...). Προβάλλει τις πράξεις του υπέρ του κοινωνικού

συνόλου υποβαθμίζοντας τη σημασία των πράξεων που τον εκθέτουν ή απλώς

δεν συνάδουν με το πρότυπο του Αθηναίου πολίτη. Επιθυμία του να κερδίσει

την εύνοια του ακροατηρίου. Είναι ανδρείος και όχι τεμπέλης ή δειλός,

αργόσχολος, όπως οι θεωρούμενοι «καλοί» πολίτες. Πολύ έξυπνα αναζητεί και

τονίζει τις συνέπειες κάθε πράξης στο κοινωνικό σύνολο και όχι σε ατομικό

επίπεδο, την ουσία κι όχι την επιφάνεια.

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 4 η : σελ. 429-430

19

Πολιτικός βίος Δημοσθένη: Θυμίζει το παλαιό μεγαλείο, προσπαθεί να

φιλοτιμήσει, να κινητοποιήσει τους Αθηναίους εναντίον του Φιλίππου

προβάλλοντάς τον ακόμη και ως παράδειγμα.

Απόψεις του: Η Αθήνα στην ιστορική της διαδρομή αγωνίστηκε και θυσίασε

τα πάντα για την τιμή. Ο Φίλιππος τώρα το ίδιο κάνει αψηφώντας το κόστος

για τη σωματική του υγεία. Άρα και ο ίδιος ο Δημοσθένης ως σύμβουλος της

πόλης δεν μπορεί παρά να προτείνει στους Αθηναίους να πράξουν αντάξια της

ιστορίας και του τωρινού τους αντιπάλου.

Πάθος/ευστοχία: Το πάθος τονίζεται μέσα από την αντίθεση. Οι Αθηναίοι από

τη μια πλευρά και ο Φίλιππος με την απαράμιλλη αποφασιστικότητά του για

ζωή με τιμή και δόξα. Εύστοχα λοιπόν αποφασίζει να ενθαρρύνει τους

Αθηναίους να δώσουν κι αυτοί τα πάντα για τιμή και δόξα.

20