Η σχέση ιατρού – ασθενούς στη φιλοσοφία του

Michel Foucault ως σχέση εξουσίας

Εισαγωγή

Στην παρούσα εργασία γίνεται μια προσπάθεια παρουσίασης και

ανάλυσης των θέσεων και επιχειρημάτων του Foucault σχετικά με το

δίπολο ιατρού – ασθενούς και το κατά πόσο αυτή συνιστά σχέση

εξουσίας. Ο καθορισμός κατ’ αυτόν τον τρόπο της σχέσης βασίζεται

στην ύπαρξη γνώσης και πληροφορίας από τη μια πλευρά και στην

έλλειψη της και στην ανάγκη τους από την άλλη (1, 2). Σύμφωνα με το

Foucault αυτή η διαφορά ανάμεσα στις δύο πλευρές είναι που συνιστά το

βασικό αίτιο της διαμόρφωσης σχέσης εξουσίας (2).

Αρχικά επιχειρείται μια ανασκόπηση σε ιστορική βάση της διαμόρφωση

της σχέσης αυτής ανά τους αιώνες και εξηγείται από τι επηρεάστηκε

αυτή καθώς και από τα στάδια που πέρασε για να πάρει τελικά τη

σύγχρονη της μορφή (6).

Στη συνέχεια γίνεται μια παρουσίαση της θέσης του διανοούμενου σε

παλαιότερες εποχές ως φορέα γνώσης και του ειδικού διανοούμενου της

1

σύγχρονης εποχής με αναφορά στην ειδική περίπτωση του ιατρού –

διανοούμενου (1).

Κατά τη διάρκεια της γίνονται αναφορές στη γενικότερη φιλοσοφία του

Foucault και αυτή αντιπαρατίθεται με τις θέσεις άλλων φιλοσόφων σε

μια σειρά γενικότερων θεμάτων μεθοδολογικής και θεωρητικής φύσης

ώστε να αναλυθούν και να αξιολογηθούν οι πηγές αυτών των θέσεων (1).

Ειδικότερα συζητούνται: η εξέλιξη της εξουσίας και η διαμόρφωση της

στη σύγχρονη εποχή, η σημασία της βίας στην άσκηση της εξουσίας, το

σύστημα αναμόρφωσης και διαπαιδαγώγησης, η χρήση της ιατρικής και

ψυχιατρικής από τα σύγχρονα κράτη στην εξορθολογίκευση αποφάσεων

για άσκηση βίας και ελέγχου, η χρήση του πληροφοριακού περιεχομένου

της ιατρικής για τη δικαιολόγηση χειρισμών, η ηθικότητα της σχέσης

ιατρού –ασθενούς στη σύγχρονη εποχή, ο τρόπος παραγωγής της γνώσης

στις δομές του σύγχρονου κράτους και η επίδραση αυτής της διαδικασίας

στον κοινωνικό ιστό και η συγκρότηση γενικότερα της αλήθειας σε

σύστημα στα πλαίσια του κράτους, η ηθικότητα αυτής της αλήθειας και η

επίδραση της στο κοινωνικό σύνολο (1).

Αν και αναφορές γίνονται στο γενικότερο φιλοσοφικό έργο του Foucault

αλλά και άλλων φιλοσόφων, οι βασικές θέσεις αντλούνται από 2 (δύο)

συζητήσεις του: η πρώτη έγινε το 1977 με τους A. Fontana και P.

Pasquino και τιτλοφορείται «Αλήθεια και εξουσία», ενώ η δεύτερη έγινε

το 1981 με τον Paul Rabinow και έχει τον τίτλο «Χώρος, γνώση και

2

εξουσία». Εμπεριέχονται στον τόμο «Εξουσία, γνώση και ηθική» (ύψιλον

/ βιβλία, μετάφραση Ζήσης Σαρίκας, Αθήνα 1987) (1).

Τέλος σημασία έχει η αντιπαράθεση των απόψεων του Foucault με

θέσεις άλλων συγγραφέων και τα συμπεράσματα που προκύπτουν από

μια τέτοια συζήτηση καθώς και μια συνολική θεώρηση της σχέσης αυτής

από ιστορικής σκοπιάς (1, 6).

3

Η ιστορική εξέλιξη της σχέσης ιατρού – ασθενούς

Στην προσπάθεια να γίνει μια επισκόπηση της σχέσης ιατρού – ασθενούς

ανά τους αιώνες, το σημαντικότερο στοιχείο αφορά την εξέλιξη αυτής

από την εποχή της «εξορθολογίκευσης» και συστηματοποίησης της

ιατρική στη βάση της επιστημονικής μεθόδου σε σχέση με παλαιότερες

θέσεις επηρεασμένες από διάφορα νοητικά ρεύματα φιλοσοφικά,

θρησκευτικά κα (6).

Κεντρικό ρόλο σε αυτήν την προσπάθεια έχει η μελέτη εξέλιξης της

γνώσης και η αύξηση της πληροφορίας στην ιατρική. Ήδη από την

αρχαιότητα η επίδραση της φιλοσοφίας φαίνεται από τα ιπποκρατικά

κείμενα με τη θεωρεία των χυμών που πηγάζει από τη φιλοσοφία της

Ελεατικής Σχολής στη φιλοσοφία. Κατά το διάστημα των προσεχών

αιώνων υπάρχουν σημαντικές διαφοροποιήσεις και διακυμάνσεις στη

θεώρηση αυτής της σχέσης (6,10).

Για μεγάλο χρονικό διάστημα κυριάρχησε η τάση που επιβλήθηκε από

τη Γαληνική ιατρική βασιζόμενη στη θεωρεία των χυμών. Στη συνέχεια,

4

μετά την Αναγέννηση και τις επιδράσεις διαφόρων σχολών, όπως η

χημική Σχολή με εκπρόσωπο τον Παράκελσο, την απαρχή της

«επιστημονικής» Σχολής του 18ου και 19ου αιώνα, μπορούμε να πούμε ότι

διακρίνουμε 3 βασικές τάσεις: την παραδοσιακή, τη μοντέρνα και τη

μεταμοντέρνα κατά τον Shorter που υιοθετεί και ο Foucault(6,7,1).

Α. Παραδοσιακή Σχολή

Σε αυτήν την τάση μπορούμε να διακρίνουμε δύο βασικές κατηγορίες

ιατρών: τους μορφωμένους ιατρούς των πόλεων που είναι μέρος της

διανόησης μιας χώρας και τους πρακτικούς ιατρούς που ευδοκιμούσαν σε

διάφορα μέρη και περισσότερο ικανοποιούσαν βασικές ανάγκες του

πληθυσμού χωρίς ιδιαίτερη μόρφωση (εδώ κατατάσσονται και οι

χειρουργοί της εποχής). Δηλαδή από τη μια μεριά έχουμε τους

μορφωμένους ιατρούς που βρίσκονταν σε επαφή ή και ήταν μέρος της

διανόησης της εποχής και γνωρίζοντας πολλά πράγματα μπορούν να

διερευνήσουν σε πολλά επίπεδα έναν ασθενή. Από την άλλη μεριά

υπήρχε η μεγάλη μάζα των θεραπευτών της επαρχίας

(συμπεριλαμβανομένων και των χειρουργών- κουρέων) που

χρησιμοποιούν ένα εκτενές ιστορικό που λαμβάνουν, δεν έχουν υπόψη

του σχεδόν τίποτε από τη φυσική εξέταση και την παρατήρηση του

ασθενούς (πέρα από τη λήψη των σφίξεων, την επισκόπηση των ούρων

και της γλώσσας) καθώς και τη διαφορική διαγνωστική και εφαρμόζουν

5

θεραπείες ανάλογα με την εμπειρία τους. Από τις πηγές της εποχής

φαίνεται ότι οι πρακτικοί ιατροί της υπαίθρου οικονομικά και μορφωτικά

βρίσκονταν στο ίδιο περίπου επίπεδο με τους ασθενείς τους, ενώ ένα από

τα βασικά τους προβλήματα ήταν ότι δυσκολεύονταν να πείσουν τους

ασθενείς τους να ακολουθήσουν πιστά τις οδηγίες τους, δηλαδή υπήρχε

μια έμφυτη δυσπιστία στον πληθυσμό έναντι της αυθεντίας τους. Για τον

πληθυσμό της εποχής πραγματική ιατρική σημαίνει μια περίπλοκη

συνταγή και οδηγίες που είναι δύσκολο να ακολουθηθούν (6).

Β. Μοντέρνα Σχολή

Η πραγματική διαφορά ανάμεσα στην Παραδοσιακή Σχολή της ιατρικής

και τη Μοντέρνα συνίσταται στην εδραίωση της παθολογικής

φυσιολογίας ως μεθόδου διερεύνησης περισσότερο παρά σα δόγματος ή

Σχολής. Έτσι αναδεικνύεται στη Βιέννη υπό το Leopold Auenbrugger και

στο Παρίσι υπό το Rene Laennec η χρήση της ψηλάφησης, της

επίκρουσης και της ακρόασης ως ακρογωνιαίων λίθων της φυσικής

εξέτασης (6,7,10).

Μια δεύτερη σημαντική εξέλιξη αυτής της Σχολής αφορά στην

ανάπτυξη της παθολογοανατομικής μελέτης παρασκευασμάτων και

ιστών post mortem και τελικά της δημιουργίας του αντίστοιχου κλάδου.

Η συσχέτιση των παθολογοανατομικών ευρημάτων με τις κλινικές

6

πληροφορίες οδηγεί σταδιακά στην ανάπτυξη της ανατομο-κλινικής

μεθόδου στην άσκηση της ιατρικής (4,6,10).

Η τρίτη σημαντική εξέλιξη αυτής της Σχολής αφορά στη ανακάλυψη

των μικροοργανισμών και στη συσχέτιση τους με τη λοίμωξη και τις

μεταδιδόμενες νόσους. Το έργο των Pasteur, Koch και άλλων οδηγεί

στην δημιουργία στη συνείδηση του κόσμου του ιατρού-επιστήμονα που

διαγιγνώσκει αλλά και θεραπεύει τις νόσους (6,10).

Όμως λόγω της ενδείας θεραπευτικών μέσων της Σχολής αυτής, η

αντιμετώπιση των προβλημάτων των ασθενών βασίζεται τόσο σε

παραδοσιακές μεθόδους όσο και στον ψυχολογικό δεσμό μεταξύ ιατρού

και ασθενούς. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Shorter, σε αυτήν την

περίοδο η προσωπικότητα και το κύρος του ιατρού επιδρούν «σαν χάπι»

στον ασθενή που ανακουφίζεται ψυχολογικά και από αυτό (6).

Γ. Μεταμοντέρνα Σχολή

Η βασικότερη εξέλιξη που αφορά αυτή τη Σχολή της ιατρικής είναι η

εμφάνιση και ανάπτυξη μιας σημαντικής ποικιλίας θεραπευτικών

σχημάτων έναντι του συνόλου της Νοσολογίας. Από τα αντιβιοτικά

έναντι των λοιμωδών νοσημάτων, τα ψυχοφάρμακα, τα ογκολογικά

σκευάσματα κλπ που είτε θεραπεύουν ριζικά τις νόσους είτε βελτιώνουν

σημαντικά την κατάσταση της υγείας του ασθενούς (6).

7

Σημαντική συνέπεια αυτής της εξέλιξης είναι η τεχνικοποίηση της

ιατρικής γνώσης και της δημιουργίας ενός ιατρού- τεχνικού συμβούλου

που είναι απρόσιτος στον ασθενή. Ο ασθενής αυτή τη στάση την

εκλαμβάνει ως έλλειψη ενδιαφέροντος εκ μέρους του ιατρού και

εκδηλώνει δυσαρέσκεια που μεταφράζεται σε αγωγές και τη στροφή

προς εναλλακτικούς θεραπευτές (6,7).

Η προσέγγιση της νόσου και του φαρμάκου σε αυτή τη Σχολή

μετατοπίζεται από το παθοφυσιολογικό και παθολογοανατομικό επίπεδο

δίδοντας έμφαση στη φαρμακολογική προσέγγιση και τις βιοχημικές

αλληλεπιδράσεις του σκευάσματος και του ανθρώπινου οργανισμού

(6,10). Επιπλέον καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη και πρόοδο της ιατρικής

δεν έχει πια η κλινική έρευνα αλλά η βιομηχανία φαρμάκων, υλικών κα.,

ενώ ταυτόχρονα κυρίαρχο ρόλο παίζει η εξάρτηση της κλινικής από το

εργαστήριο του νοσοκομείο με την πληθώρα των εξετάσεων που γίνονται

σε αυτό είτε είναι απεικονιστικές είτε μικροβιολογικές, ανοσολογικές,

βιοχημικές κα (4,6,10).

Άλλο σημαντικό χαρακτηριστικό αυτής της περιόδου είναι το ειρωνικό

φαινόμενο, ενώ τα αποτελέσματα αυτής της Σχολής είναι τα πιο

επιτυχημένα από τις υπόλοιπες, συνοδεύονται από την απομυθοποίηση

του ιατρού-θεραπευτή κυρίως λόγω της έλλειψης εμπιστοσύνης που

συνοδεύει την αποξένωση του από το κοινό (6,8). Η εικόνα του

οικογενειακού ιατρού χάνεται και:

8

«ο ασθενής γίνεται ένας αριθμός κλίνης… δεν αντιμετωπίζεται από τον

ιατρό… αλλά ίσως από μια ηλεκτρονική υπολογιστική μηχανή. Τα

κριτήρια ίσως είναι πιο αντικειμενικά, αλλά δεν έχουν ούτε αίσθημα ούτε

κρίση… και το ποσοστό της ανθρωπιάς που προσθέτει ο ιατρός στη

θεραπεία του αρρώστου του, δεν υπάρχει πια…» (3)

Ο παραπάνω διαχωρισμός σε τάσεις στην ιστορική εξέλιξη της Ιατρικής

φαίνεται να είναι αποδεκτός σε όλους τους συγγραφείς. Η σημασία της

συνδρομής του Foucault συνίσταται στον τονισμό της σημασίας του

ρόλου της παρέμβασης του κράτους και των δομών του και τον τρόπο

που επηρέασαν αυτή τη μετεξέλιξη (1).

9

Η σχέση του ιατρού – διανοούμενου με την κοινωνία

παλαιότερα και σήμερα

Κατά το Foucault στη σύγχρονη εποχή, μετά τη Βιομηχανική

Επανάσταση, επέρχεται μια μεταλλαγή του ρόλου του διανοούμενου και

της σχέσης του με την κοινωνία. Σε παλαιότερες εποχές αυτός

αντιπροσωπεύει και του είναι αναγνωρισμένο το δικαίωμα να μιλάει σαν

κύριος της αλήθειας και της δικαιοσύνης. Θεωρείται ή φιλοδοξεί να

θεωρηθεί ένας βασικός εκφραστής του καθολικού. Το να είναι κανείς

διανοούμενος σημαίνει κάτι σαν να είναι η συνείδηση ή η επίγνωση όλων

μέσω της ηθικής, θεωρητικής και πολιτικής επιλογής του. Δηλαδή αυτός

φιλοδοξεί να είναι φορέας αυτής της καθολικότητας στη συνειδητή και

επεξεργασμένη μορφή της (1). Αυτό βεβαίως αφορά τους ιατρούς των

πόλεων με σπουδές και όχι τους ιατρούς της υπαίθρου ή τους

χειρουργούς με την πρακτική εμπειρία και το μορφωτικό επίπεδο που

βρίσκεται περίπου στο μέσο όρο του πληθυσμού της εποχής.

10

Στη συνέχεια όμως επέρχεται σταδιακά μια μεταλλαγή αυτού του ρόλου

και του χαρακτήρα. Οι διανοούμενοι συνηθίζουν να δουλεύουν, όχι στην

τροπικότητα του «καθολικού», αλλά σε ειδικούς τομείς, στα

συγκεκριμένα σημεία που τους τοποθετούν οι δικές τους συνθήκες ζωής

ή εργασίας. Αυτό τους χαρίζει αναμφισβήτητα μια πολύ πιο άμεση και

συγκεκριμένη συνειδητοποίηση των προβλημάτων που χρίζουν

αντιμετώπισης καθώς αυτά σε πολλές περιπτώσεις είναι ειδικά, δηλαδή

δεν έχουν καθολικό χαρακτήρα (2).

Σήμερα η εικόνα του καθολικού διανοούμενου αν και για πολλούς δίνει

ένα νοσταλγικό τόνο, κατά το Foucault φαίνεται να έχει παρέλθει

ανεπανόρθωτα. Απαιτείται από τον ειδικό να έχει την παιδεία και τα

διανοητικά εφόδια ούτως ώστε στα θέματα που εμπίπτουν στην

αρμοδιότητα του, να μπορεί να ηγηθεί, να είναι σε επαφή με την

καθολική συνείδηση της κοινωνίας και να μπορεί να επικοινωνεί

επωφελώς (1,2).

Συνεπώς στην περίπτωση του εξειδικευμένου ιατρού απαιτείται τόσο το

να δείχνει το ενδιαφέρον του για τους αρρώστους, να δείχνει αυτήν την

ευαισθησία που απαιτείται όχι μόνο μέσω της γνώσης του αλλά και μέσω

της ανθρώπινης επαφής του. Επιπλέον είναι απαραίτητη η συγγραφική

προσπάθεια για τη διάχυση της εξειδικευμένης του γνώσης στην

κοινωνία σε μια εκλαϊκευμένη μορφή για να μπορέσει να απογυμνώσει

το αντικείμενο του από το τεχνοκρατικό του χαρακτήρα και να

11

εξοικειώσει το κοινό με τον τρόπο που ενεργεί για λογαριασμό του

αρρώστου και να καταλάβουν οι ασθενείς τη σημασία σε κάθε βήμα της

δουλείας του (1,2).

Η σχέση ιατρού και εξουσίας στη σύγχρονη εποχή

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η θέση του Foucault όσον αφορά τη σχέση της

ιατρικής με του φορείς της εξουσίας στη σύγχρονη κοινωνία. Αυτή

υπερτονίζεται λόγω της αλλαγής της σχέσης της βίας και των τρόπων που

χρησιμοποιεί το κράτος για να επιβάλλει την ιδεολογία του στην

κοινωνία.

Σε παλιότερες εποχές η βία ήταν ο φορέας της κρατικής εξουσίας και

πειθούς. Κρατική κυριαρχία ήταν συνυφασμένη με την κρατική βία και

τη στρατιωτική και αστυνομική δύναμη. Όμως στον 20ο αιώνα αυτή η

τάση αλλάζει. Η έκρηξη που επιφέρει η τεχνολογία και η βιομηχανία

οδηγεί σταδιακά σε αχρήστευση των παραδοσιακών κρατικών

μηχανισμών που επιβάλουν την κρατική βούληση. Επιπλέον η κατά το

μάλλον ή ήττον τάση εκδημοκρατισμού που επιφέρει η υλική πρόοδος

έχει ως συνέπεια να βρεθούν νέες μέθοδοι για να επιβληθεί η κρατική

βούληση και η κυρίαρχη ιδεολογία (1,2).

12

Μια ενός βαθμού εξορθολογίκευση του τρόπου χειρισμού των

κοινωνικών υποθέσεων καθίσταται αναπόφευκτη σε ένα καθεστώς που

αξιώνει τον τίτλο του δημοκρατικού. Έτσι οι φορείς του σύγχρονου

κράτους και της εξουσίας αναζητούν τρόπους εξορθολογίκευσης των

αποφάσεων τους, δηλαδή γίνεται μια προσπάθεια ένταξης αυτών σε ένα

συμπαγές και συνεπές γνωσιολογικό σύστημα (1,2).

Ο καλύτερος τρόπος για να γίνει εφικτό ένα τέτοιο εγχείρημα είναι να

υπάρξει ένα συνεπές γνωσιολογικό «περιτύλιγμα» των κρατικών

αποφάσεων συμβατό με την επιστήμη και τις μεθόδους της. Αυτό

προφανώς γίνεται λόγω της σχεδόν οικουμενικής αποδοχής της

επιστημονικής μεθοδολογίας για την αντιμετώπιση κάθε είδους

προβλήματος και λόγω του δοκιμασμένου των αρχών της. Ο

χαρακτηρισμός μιας μεθόδου και μιας απόφασης ως «επιστημονικής»

αυτόματα τη νομιμοποιούν για τη συντριπτική πλειοψηφία των μελών

μιας κοινωνίας (1,2).

Όμως μια τέτοια λογική στο παρελθόν έχει οδηγήσει σε καταστάσεις

όπως η ιατρικοποίηση της ιδεολογίας. Ο Foucault θεωρεί σημαντικό

παράδειγμα της ιατρικοποίησης την περίπτωση του Γκουλάγκ. Σε αυτήν

την περίπτωση οι ιδεολογικοί αντίπαλοι του συστήματος

χαρακτηρίστηκαν ψυχιατρικοί ασθενείς και περιορίστηκαν σε

συγκεκριμένες περιοχές με το αιτιολογικό της αναζήτησης θεραπείας και

επανεκπαίδευσης (1,2).

13

Συνεπώς σε αυτές τις περιπτώσεις παρατηρείται ότι η σχέση ιατρού –

κράτους δεν καθίσταται ισότιμη και αμφίδρομη, δηλαδή υπάρχει μια

δραστική παρέμβαση της ιατρικής γνώσης στον τρόπο ζωής του

ασθενούς και στην κοινωνία που έχει χαρακτηριστικά βίας

υπερβαίνοντας τα ηθικά αναχώματα και τους δεοντολογικούς φραγμούς

της ίδιας της ιατρικής λειτουργίας. Η άσκηση της ιατρικής μπορεί λοιπόν

δυνητικά να χειραγωγηθεί και να χρησιμοποιηθεί για να δικαιολογήσει

αποφάσεις στην άσκηση της εξουσίας, μια θέση που για διάφορους

λόγους άργησε να γίνει αποδεκτή (1,2).

Κατ’ επέκταση, ως φορέας της ιατρικής γνώσης (αφού σαν γνωστικό

αντικείμενο εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από αυτόν), ο ιατρός μπορεί να

χρησιμοποιηθεί με διάφορες μεθόδους από κρατικούς μηχανισμούς ή

άλλους φορείς και να γίνει δίαυλος άσκησης της εξουσίας με τρόπο

κοινωνικά αποδεκτό (2).

14

Η σχέση ιατρού ασθενούς ως σχέση εξουσίας

Στις φιλοσοφικές θέσεις και τους προβληματισμούς του Foucault

σημαντικό ρόλο παίζει η διευρεύνηση της φύσης της σχέσης ιατρού –

ασθενούς όπως αυτή διαμορφώνεται από κοινωνικές επιδράσεις. Στο

έργο Η αρχαιολογία της γνώσης γίνεται διερεύνηση του γνωσιολογικού

υποβάθρου της ιατρικής ανά τους αιώνες και στη σύγχρονη εποχή.

Τελικά ένα σημαντικό ερωτηματικό αφορά το κατά πόσο στην ιατρική η

γνώση έχει ένα σταθερό επιστημονικό υπόβαθρο και μέθοδο ή

καθορίζεται περισσότερο από τις κοινωνικές συνθήκες. Ο Foucault

ισχυρίζεται ότι η Ιατρική είναι κοινωνικό φαινόμενο και στοιχείο του

πολιτισμού οπότε έρχεται σε σταθερή συσχέτιση με την κοινωνική και

πολιτική κατάσταση της κάθε εποχής και ως εκ τούτου μια τέτοια

επίδραση είναι απόλυτα αναμενόμενη ανεξάρτητα από αξιολογικά

κριτήρια (2).

Σημαντικό ρόλο παίζει η αξία της επιστημονικής πληροφορίας στο

δίπολο – ιατρού ασθενούς. Σε αυτό το δίπολο εκ μέρους του ιατρού

15

υπάρχει η τεκμηριωμένη γνώση στην αντιμετώπιση μιας κατάστασης.

Από την άλλη μεριά, εκ μέρους του ασθενούς, υπάρχει η παθολογική

διαταραχή και συνεπώς η ανάγκη για έναν σαφή και ασφαλή τρόπο

αντιμετώπισης. Επιπλέον υπάρχει στον ασθενή έλλειμμα πληροφορίας ως

προς τον τρόπο επίτευξης ενός επιτυχούς θεραπευτικού αποτελέσματος

(2).

Αυτή η κατάσταση καθιστούν τον ασθενή εξαρτημένο από την

πληροφορία που διαθέτει ο θεραπευτής. Το έλλειμμα πληροφορίας

μεταξύ των δύο καθιστά δυνητικά τη σχέση ιατρού – ασθενούς, σχέση

εξουσιαστή και εξουσιαζόμενου αφού θεωρητικά ο ιατρός δεν έχει άμεση

ανάγκη των ασθενή, αλλά αποσκοπεί με τη γνώση που διαθέτει να

κερδίσει κάτι (οικονομικό όφελος ή άλλο).

Έτσι η ίδια η κοινωνικοποίηση της σχέσης καθώς και η φύση της

ιατρικής που προϋποθέτει την κοινωνική και διαπροσωπική επαφή

ατόμων, προσδίδει χαρακτηριστικά άσκησης μιας εξουσιαστικής

επίδρασης εκ μέρους του ιατρού. Σημειώνεται ότι αυτό γίνεται είτε το

συνειδητοποιεί είτε όχι ο ασθενής και ο ιατρός, δηλαδή η σχέση εξουσίας

υφίσταται σαν κοινωνική σχέση είτε εκδηλωθεί είτε όχι σε μεμονωμένες

περιπτώσεις (2).

Τελικά στη φιλοσοφία του Foucault τα στοιχεία εξουσίας που υπάρχουν

στη σχέση ιατρού ασθενούς είναι διαχρονικά. Όμως στη σύγχρονη εποχή

λόγω της ανάγκης για εξορθολογίκευση που προβάλλει η κοινωνία, τα

16

στοιχεία αυτά επιτείνονται και καθίστανται πιο έκδηλα. Ως εκ τούτου η

κριτική προσέγγιση του Foucault επικεντρώνεται στη σύγχρονη

κατάσταση και αναζητούνται οι ρίζες του φαινομένου από την εποχή της

διαμόρφωσης του σύγχρονου κράτους (τα τελευταία 200 έτη περίπου). Η

αντιπαράθεση ανάμεσα στη σύγχρονη και παλαιότερες περιόδους είναι

αρκετά έκδηλη στο συγκεκριμένο φιλοσοφικό έργο. Η αλλαγή των

σχέσεων εξουσίας, από το Μεσαίωνα και μετά, διαπερνά και την άσκηση

της Ιατρικής όσον αφορά την απαίτηση για διαρκώς αυξανόμενη

εξορθολογίκευση (1).

Συνολικά μπορεί να πει κανείς ότι ο Foucault, σε αντίθεση με άλλους

συγγραφείς, επικεντρώνεται περισσότερο στη πρακτικά κοινωνική

σημασία της σχέσης ιατρού ασθενούς και αναγνωρίζει ως αίτιο της

εξέλιξης αυτής την κοινωνική και πολιτική εξέλιξη (1, 2).

17

Αντί επιλόγου - Συμπέρασμα

Συμπερασματικά μπορεί να πει κανείς ότι οι θέσεις του Foucault σχετικά

με τη φύση της σχέσης ιατρού ασθενούς έχουν μια κριτική βάση. Τόσο η

διερεύνηση της σχέσης ιατρού – ασθενούς όσο και αυτή της σχέσης

ιατρικής – εξουσίας καταλήγουν σε σημαντικά συμπεράσματα σχετικά με

τις γνωσιολογικές βάσεις της σύγχρονης ιατρικής και το βαθμό που αυτή

επηρεάζεται από τις κοινωνικές τάσεις και καταστάσεις.

Μπορεί στη σύγχρονη εποχή να γίνεται προσπάθεια εξορθολογίκευσης

της ιατρικής ώστε αυτή να αποκτάει μια επιστημονική μέθοδο

διερεύνησης και ένα συμπαγές γνωσιολογικό υπόβαθρο, αλλά οι μέθοδοι

διάγνωσης και αντιμετώπισης των ασθενών σε μεγάλο βαθμό

επηρεάζονται από τις κοινωνικές συνθήκες αλλά και άλλους παράγοντες,

όπως οικονομικούς.

Τελικά η μέθοδος της σύγχρονης άσκησης της ιατρικής δεν την καθιστά

κλάδο αμιγώς επιστημονικό. Υπάρχουν επιδράσεις από τις οποίες είναι

δύσκολο να απαλλαγεί αυτή αφού σχετίζονται με τις κοινωνικές

18

συνθήκες. Φαίνεται ότι η συζήτηση για την κατάταξη της ιατρικής σε ένα

από τα κατηγορήματα επιστήμη ή τέχνη θα συνεχιστεί για πολύ καιρό

ακόμα ανεξάρτητα από τις αξιώσεις της κοινωνίας μας για μια

«επιστημονική» άσκηση της ιατρικής (5). Μπορεί οι πληροφορία για τη

δομή και τη λειτουργία του οργανισμού να είναι ένα επιστημονικά

δομημένο σύστημα και η έρευνα να έχει αποκτήσει επιστημονικό

χαρακτήρα όμως η λήψη της διαγνωστικής και θεραπευτικής απόφασης

είναι σε μεγάλο βαθμό αδιευκρίνιστης μεθόδου και η δικαιολόγηση των

αποφάσεων μπορεί σχεδόν σε κάθε περίπτωση να αμφισβητηθεί έστω και

τοπικά (5,9).

19

Βιβλιογραφία

1) Foucault, M.: Εξουσία, Γνώση και Ηθική, ύψιλον/βιβλία, Αθήνα

1987

2) Foucault, M.: The Archaelogy of Knowledge, Routledge 2002

3) Βαρώνος, Δ. Δ.: Ιατρική Φαρμακολογία, 5η έκδοση, Επιστημονικές

Εκδόσεις Γρ. Παρισιάνου, Αθήνα 1987

4) Bennet, Plum et al.: Cecil Textbook of Medicine, 20th Edition,

Saunders 1996

5) Schaffer K. F.: Φιλοσοφία της Ιατρικής στο: Εισαγωγή στη

Φιλοσοφία της Επιστήμης (Συλλογικό έργο), Πανεπιστημιακές

Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2005

6) Shorter, E.: The History of the Doctor-Patient Relationship, Vol. 2,

Routledge

7) Balint, M.: The Doctor, his patient and the Illness, rev. edn, New

York, International Universities Press, 1972

20

8) Jacobson, P.: ‘Medical malpractice and the tort system’, Journal of

the American Medical Association, 1989, 262:, 3320-7

9) Canguilem, G.: Το Κανονικό και το Παθολογικό, Εκδόσεις νήσος,

Αθήνα 2007

10) Margotta, R.: Ιστορία της Ιατρικής, Επιστημονικές Εκδόσεις

Παρισιάνου, Αθήνα 1996

21