Қазақ ұлттық аграрлық университеті

ӘОЖ 63563:631.544.4:632.931:632.936 Қолжазба құқығында

АБЗЕЙТОВА ЭЛЬМИРА АБДИКАДЫРОВНА

Жылыжайда қияр дақылының өсіру технологиясын жетілдіру және

зиянкестерден қорғауда биологиялық әдісті қолдану

6D080100 - Агрономия

Философия докторы (PhD)

ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация

Ғылыми кеңесшілері

Сағитов А.О. б.ғ.д.,

ҚР ҰҒА академигі, профессор

Жүргенов Ж.С. а-ш.ғ.к., доцент

Лозовицка Б. х.ғ.д., профессор

Польша, Белосток

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2015

2

МАЗМҰНЫ

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 4

АНЫҚТАМАЛАР 5

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР 6

КІРІСПЕ 7

1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ 12

1.1

Қиярдың шығу тарихы, әлемде және Қазақстанда өсірілетін

көлемі

12

1.2

Жылыжай жағдайында қиярды өсірудің агротехнологиялық

және экологиялық жағдайлары

16

1.3 Жылыжайда қиярдың әр түрлі сорттар жинағы 20

1.4 Жылыжай қиярының әр түрлі топырақ-субстраттарында өсу

үдерісі мен өнімділігі 21

1.5 Жылыжай жағдайында қиярдың минералды қоректену

ерекшелігі 25

1.6 Жылыжайда қиярды зиянды организмдерден қорғау тәсілдері 30

2 ЗЕРТТЕУ ОРНЫ, НЫСАНЫ МЕН ӘДІСТЕРІ 34

2.1 Жылыжайда қияр өсіру технологиясының ерекшеліктері 34

2.2 Зертханада зерттеу жұмыстарын жүргізу әдістері 36

2.3 Жылыжайда тәжірибелерді жүргізу әдістері 38

3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ 46

3.1

Жылыжай қиярының өнімділігі мен сапасы жоғары және

зиянды организмдерге төзімді болатын жаңа будандарын таңдау

және бағалау 46

3.2

Кешенді агротехникалық шараларға байланысты жылыжай

қиярының вегетативтік биомассасы қалыптасуы және оның

сапасы мен өнімділігі 50

3.2.1

Жылыжай қиярының өсу үрдісіне, өнімділігі мен сапасына

тыңайтқыштар түрлері мен мөлшерінің әсерін зерттеу 55

3.2.2

Қияр өсімдіктері биомассасына әртүрлі топырақ-

субстраттарының әсерін зерттеу 61

3.3 Жылыжай қиярының фитофагтары мен энтомофагтарының түр

құрамын анықтау, зиянкестерге қарсы қолданылған тәсілдердің

(биоагент, инсектицид) тиімділігін зерттеу 64

3.3.1 Жылыжайда кездесетін қияр зиянкестерінің түр құрамы,

олардың даму ерекшеліктері мен зияндылығын зерттеу 64

3.3.2 Энтомофагтардың жергілікті түрлерін іздеу және аулау,

олардың биоэкологиясы мен даму ерекшеліктерін зерттеу 70

3.3.2.1 Жылыжайда қиярдың зиянкестеріне қарсы биоагенттерді

қолданудың биологиялық тиімділігі 80

3.3.3

Жылыжай қиярының зиянкестеріне қарсы қолданылған жаңа

инсектицидтердің биологиялық және шаруашылықтық

тиімділігін бағалау 85

3

3.4 Жылыжайда қиярды өсіруде қолданылған агротехнологиялық

шараларға токсикологиялық баға беру 95

4 ЖЫЛЫЖАЙДА ҚИЯР ӨСІРУДІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ

ТИІМДІЛІГІ 101

ҚОРЫТЫНДЫ 105

ӨНДІРІСКЕ ҰСЫНЫС 107

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 108

ҚОСЫМШАЛАР 118

4

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР

Бұл диссертациялық жұмыста келесі стандартқа сәйкес сілтемелер

қолданылған:

ҚР МЖБС 5.04.034 – 2011. ЖОО кейінгі білім беру. Докторантура. Негізгі

қағидалар.

МемСТ 2.105-95 Конструкторлық құжаттардың бірегей жүйесі. Мәтіндік

құжаттарға ортақ талаптар.

МемСТ 2.11-68 Конструкторлық құжаттардың бірегей жүйесі. Норма

бақылау.

МемСТ 7.32-2001. Ғылыми-зерттеу жұмысы туралы есеп. Рәсімдеудің

құрылымы мен ережелері.

МемСТ 7.1-2003. Библиографиялық жазба. Библиографиялық сипаттама.

Құрастырудың ортақ талаптары мен ережелері.

5

АНЫҚТАМАЛАР

Бұл диссертациялық жұмыста келесі анықтамаларға сәйкес терминдер

қолданылған:

Агротехника – ауылшаруашылық дақылдарын өсіру тәсілдерінің жүйесі.

Оған ауыспалы егіс, топырақ өңдеу, тыңайтқыштар беру, себуге тұқымдарды

дайындау, егу және отырғызу, өсімдіктерді күтіп-баптау, зиянкестермен,

аурулармен және арамшөптермен күресу, өнімді жинау жатады.

Ауа ылғалдылығы – пайызбен өлшенетін ауадағы су буының мөлшері.

Ауыспалы егіс – ауылшаруашылық дақылдары мен парлардың ғылыми

негізде егіс танаптарында белгілі уақыт аралығында алмасып отыруы.

Биоагент (биологиялық күрестің агенті) – зиянды организмдермен

биологиялық күресте қолданылатын пайдалы жәндік.

Вегетациялық кезең – өсімдікке толық даму циклінен: тұқымның өнуінен

өнімді жинағанға дейін өту үшін қажет мерзім.

Вегетациялық суару – ауылшаруашылық дақылдарын вегетациялық

кезеңде жүргізілетін суару.

Диапауза (үзіліс) – жануарлар мен өсімдіктерде тыныштық кезеңі,

қолайсыз жағдайларда зат алмасуы төмендеп, тіршілік ету қабілеті сақталады.

Жылыжай, көшетхана – көкөніс дақылдарын, гүлдерді және

өсімдіктердің көшеттерін өсіру үшін пайдаланылады.

Жаппай (энтомофагтарды) өсіру – жасанды жағдайда энтомофагтарды

көп мөлшерде өсіру. Жаппай өсіру (зертханалық өсіруден айырмашылығы) деп

– нақты бағдарламаларда тиімді қолдану үшін құны мен пайдасы қолайлы

қатынаста бір генерацияда аналығы 10000 – 1000000 көлемінде ұрпақ беретін

жәндіктерді өсіруды айтамыз.

Жылыжайдың фитосанитарлық жағдайы – өсімдіктің дамуына кері

әсерін беретін зиянкестер санының динамикасы мен аурулардың таралуын

білдіретін жылыжай жағдайының сипаттамасы.

Пакеттегі топырақ субстраты (ПТС) – әртүрлі технологиямен

дайындалатын органикалық негізде (мысалы, торф) өсімдіктерді өсіру үшін

қолданылатын топырақ субстраты. Полиэтиленды пакеттерге қапталып,

тұтынушымен жүзеге асырылады.

Топырақ ылғалдылығы – топырақ құрамында әртүрлі мөлшерде

болатын ылғал.

Тамшылатып суару – суару әдісі, өсімдік тамырына тамшылатқыш-

түтікшелердің көмегімен аздап су беріледі.

Фертигация – суарумен бір мезгілде сұйық тыңайтқыштар не

пестицидтерді жіберу тәсілі.

Фитофаг – көптеген зиянды жәндіктер мен кенелер сияқты тек өсімдікпен

қоректенетін жануар.

Экономикалық тиімділік – жұмсалған еңбек пен шаруашылық істің

нәтижесінің арасындағы қатынаспен бағаланатын өндірістің нәтижелілігі.

6

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР

ҚазӨҚКҒЗИ

ҚазККШҒЗИ

д.

NPK

NO3

ЕЖШД

ШК

к.э.

м.д.

к.с.

с.к.

МемСТ

ФБР

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Қазақ өсімдік қорғау және карантин ғылыми зерттеу

институты

Қазақ картоп және көкөніс шаруашылығы ғылыми

зерттеу институты

дана

азот, фосфор, калий

нитраттар

ең жоғары шектеулі деңгей

шектеулі концентрация

концентрат эмульсия

майлы дисперсия

концентрат суспензия

сулы концентрациясы

мемлекеттік стандарт

фотосинтетикалық белсенді радиация

7

КІРІСПЕ

Тақыpыптың өзeктілігі. «Қазақcтан 2050» ұлттық cтpатeгияcы жәнe

«Агpобизнec 2020» бағдаpламаcына cәйкec, Қазақcтанның агpоөнepкәcіптік

кeшeнінің алдында жаңа тeхнологиялаp eнгізу eceбінде жылыжайлаpда

өсірілетін экологиялық таза өнімдepді өндіpу міндeті тұp. Pecпубликамыздың

жылыжай құpылыcтаpын қайта cалу жәнe жаңаpту үшін инвecтициялық

cубcидиялау бағдаpламаcы баpыcында өнepкәcіптік жылыжай ғимараттарының

ауданын ұлғайту аpқылы жалпы өнімін 36 мың тоннадан (2012 ж.) 112 мың

тоннаға дейін (2020 ж.) жeткізу жоcпаpлануда [1].

Қазақcтанда cоңғы жылдаpы жылыжайлаpдың көлeмі eдәуіp үлкeйгeн. ҚP

АШМ мәлімeттepі бойынша қазіpгі таңда жылыжай көкөніcтepінің аумағы 576

га құpайды. Оның ішіндe 230 га жоғаpы тeхнологиялы жылыжайлаp болып

табылады. Қазіpгі таңда жылыжай көкөніcтepінің жалпы өнімі 90 мың тоннаға

жеткенімен, eліміздің ішкі қажeттілігін мауcымаpалық кeзeңіндe тек 67%

қамтамаcыз етеді. Мемлекет жылыжай шаpуашылығының дамуына қажет

қаржы бөлуде. Мыcалы, «Агpобизнec-2020» бағдаpламаcы бойынша жылыжай

көкөніc өндіpіcінің аумағын 2014-2020 жж. аралығында 364-461 га дейін

ұлғайту, ал фермерлер минepалдық тыңайтқыштаpды (NPK) алу 255,8 мың

тоннадан (2014 ж.) 412,7 мың тоннаға (2020 ж.) дeйінгі көлeмдe

қаржыландырылатын болады [2]. Сондықтан, мeмлeкeт өcімдік шаpуашылығы

өндіpіcін дамытуға жәнe импоpт көлeмін төмeндeтугe баpлық қажeтті жағдай

жасауда. Қазіpгі таңда pecпубликада көкөніc-бақша өнімдepін балғын жәнe

өңдeлгeн түpдe тұтыну көлeмі жылына шамамeн 3,2 млн.т құpайды. Оның

ішіндe, импоpттың алатын үлecі шамамeн 6% [3].

Көкөніc дақылдаpының ішіндe, әcіpece eліміздің оңтүcтік жәнe оңтүcтік-

шығыc аймақтаpында, ашық алаңда да, жылыжайларда да аcа кeң таpағаны

қияp көкөнісі болып табылады. Бұл дақылды өcіpу ауданы ашық алаңда 12-24

мың га (көкөніc дақылдаpы алқаптаpының жалпы көлeмінeн 10-12%), ал

жылыжайда 170 га құpайды. Қазақcтанның оңтүcтік-шығыcында қияp өcіpeтін

жабық танаптаp (жылыжайлаp мeн плeнкалы құpылыcтаp) көлeмі шамамeн 50

га құpайды [3].

Қияp – калоpиялық құндылығы төмeн азық-түлік, C жәнe каpотин

дәpумeндepінің нeгізгі көзі. Өcімдіктің нeгізгі құpамы 94-95% cу болып

табылады. Қияpдың құpамында C жәнe β-каpотин дәpумeндepінeн баcқа,

аздаған қант (1,5-2%), ақуыз (1%), жаcұнықтаp (0,75%), В2 дәpумeні

(pибофламин), никотин қышқылы (PP), тиамин (В1), cонымeн қатаp хош иіcті

заттeктep, жануаp ақуызының cіңіpілуінe әcep eтeтін пeктиндік фepмeнттep

болады. Баcқа көкөніcтep мeн каpтопқа қаpағанда, қияp жeміcіндe йод көбіpeк

болады [4].

Қияр дақылында адам ағзасының ас қорыту жүйесін реттейтін, асқазан

сөлінің қышқыл-сілтілі ортасын бейтараптандыратын дәрумендер мен

минералды тұздар өте көп болады. Жаңа піскен жемістері, әсіресе бүйрек

ауруларының бастапқы кезеңінде, өт шығару жолдарында тұз шөгінділерінің

8

түзілуі барысында аса пайдалы. Қияр жемісі асқазан сөлінің қышқылдылығы

жоғары адамдарға пайдасы зор [5].

Өкінішке орай, қазіргі таңда елге қиярдың жаңа піскен жемістері

маусымаралықтарда жеткіліксіз екені білінуде. Отандық нарық көрші елдерден

келген өнімдер сапасының құрамы күмәнді және құны өте жоғары көкөністерді

ұсынуда. Сондықтан, сапасы жоғары жылыжай көкөністерін, соның ішінде

қияр өндірісін арттыру республика үшін маңызды міндет болып отыр.

Жылыжайда көкөніс өндірістерін арттыру негізінде жоғары технологиялық

тәсілдерге сүйене отырып, зиянды организмдерден қорғау үшін тиімді

құралдарды пайдалану қажет етеді. Сонымен қатар, тамшылатып суаруды

пайдалана отырып, топырақсыз субстратта аз көлемді технологияларды

қолданып өсіруге назар аудару керек. Жоғарыда айтылған, технологиялық

үрдісті жетілдіруді қарастыратын, жүргізілген зерттеулерді ескере отырып,

материалдық шығындар және адамдар мен қоршаған ортаға (топырақ,

экологиялық таза өнім және т.б.) түсірілетін экологиялық жүктемені азайту

үшін жылыжайда өсірілетін қиярдың өнімділігін арттырып, сапасын жоғарлату

өзекті болып табылады.

Қиярды зиянды ағзалардан кешенді қорғау технологиясын жасау бойынша

зерттеу жұмыстары жүргізілген. Мысалы, жылыжайда кездесетін зиянкестердің

түр құрамы анықталды [6]. Бұлар кәдімгі өрмекші кене (Tetranychus urticae

Koch.), әртүрлі бітелер (Aphids), жылыжай аққанаты (Trialeurodes vaporariorum

Westw.), трипстар (Thrips), үңгі шыбыны (Liriomyza solani Hering) және

басқалары. Едәуір мөлшерде ақ ұнтақ, тамыр шірік және т.б. аурулар зиян

келтіреді [7]. Жоғарыда көрсетілген зиянкес түрлеріне қарсы әртүрлі тәсілдерді

пайдалануға болады, алайда Қазақстанның көкөніс өсірушілері негізінен

химиялық әдісті қолдануда. Көбінесе зиянкестердің жаппай дамуын басу үшін

өсімдіктің бір дақыл айналымында 15-20 ретке дейін пестицидтермен өңдеу

жұмыстары жүргізіледі. Мұндай химиялық заттарды көпмәрте пайдаланудың

салдарынан көкөністерде пестицид қалдықтарының жиналуы, зиянкестерде

резистенттілік пайда болуы, қоршаған ортаның ластануы, жылыжайда жұмыс

істейтін мамандардың денсаулығына қолайсыз жағдайлар тууы жалпыға мәлім.

Улы химикаттардың кері әсерінен әртүрлі онкологиялық және аллергиялық

аурулар, жаңа туған нәрестелерде патологиялық өзгерістер пайда болады.

Дүниежүзілік қауымдастық пестицидтерді пайдаланудың кері әсерін мойындап,

көптеген елдерде оны пайдалануды шектеу керектігін негіздеп жатыр. Осыған

байланысты, зиянкестер мен ауруларға қарсы өсімдіктерді биологиялық қорғау

әдістерін жасау бойынша ғылыми зерттеулер жүргізілуде. Мысалы, Еуропалық

ғалымдар аграрлық нарықта талап етілген пайдалы жәндіктердің бірнеше

түрлерін зиянкестердің санын жоюда пайдалану бойынша қолданбалы

зерттеулер жүргізіп жатыр. Биологиялық қорғау әдісінің негізгі мақсаты

зиянкестердің табиғи жауларын көбейтіп, оларды егістік агроценоздар мен

жылыжайларда қолдану болып табылады. Мысалы, жылыжайда қиярдың

өрмекші кенесіне қарсы фитосейулюс жыртқышы [8], жылыжай аққанатына

энкарзия және бітелерге қарсы афидиус тоғышарлары қолдануда [9].

9

Республикамызда жылыжай көкөніс дақылдарын зиянды организмдерден

биологиялық қорғау әдістері дамымағандығы, сонымен қатар пестицид

қалдықтарымен ластанбаған экологиялық таза өнім алу қажеттілігі негізінде

осы бағытта ғылыми зерттеулер жүргізу маңызды шарт болып табылды.

Зерттеу мақсаты: Жылыжайда өсірілетін қиярдың өнімділігі мен сапасын

арттыру және зиянкестерден қорғауда қауіпсіз тәсілдерді қолдану арқылы

экологиялық таза өнім алуды қамтамасыз ететін кешенді агротехнологиялық

тәсілдерді жетілдіру.

Зерттеу міндеттері:

1. Жылыжай қиярының жаңа будандарының өнімділігі мен зиянды

организмдерге төзімділігін зерттеу;

2. Қолданылатын топырақ субстраттары, тыңайтқыш түрлері мен

мөлшеріне байланысты жылыжай қиярының өсу процесстерін, өнімділігі мен

сапасын зерттеу;

3. Қияр зиянкестеріне қарсы жылыжайда қолданылатын биологиялық және

химиялық қорғау тәсілдерінің биологиялық және шаруашылықтық тиімділігін

зерттеу;

4. Жылыжайда жүргізілген агротехникалық шараларға токсикологиялық

баға беру;

5. Қияр өсірудің экономикалық тиімділігін бағалау.

Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Алғашқы рет Қазақстанның оңтүстік-

шығысының жылыжай шаруашылығында қиярды тиімділігі жоғары кешенді

агротехнологиялық тәсілдермен өсіруге ғылыми негіздеме берілді. Жылыжайда

зиянды организмдерге төзімді және өнімділігі жоғары (15-20% дейінгі қосу)

қиярдың жаңа будандары анықталды. Алғашқы рет вететативтік биомассасы

мен сапалы өнім қалыптастыруды қамтамасыз ететін тыңайтқыштар түрлері

мен мөлшерінің оңтайлы үйлесімі анықталды. Қияр зиянкестерінің түр құрамы

мен олардың тиімді энтомофагтары зерттелді. Тәжірибеде жылыжай

аққанатына (Trialeurodes vaporariorum Westw.), шабдалы бітесіне (Myzodes

persicae Sulz.) және кәдімгі өрмекші кенесіне (Tetranychus urticae Koch.) қарсы

биоагенттерді қолданғанда, жылыжайда қорғау жұмыстарын тиімді жүргізуге

мүмкіндік берді. Сонымен қатар, зиянкестерді жою үшін шығын мөлшерлері

төмен және тамшылатып суару жүйесі арқылы қолданылған қауіпсіз жаңа

инсектицидтер түрлеріне баға берілді. Жылыжай жағдайында қиярдың жоғары

өнімін алуды қамтамасыз ететін жетілдірілген агротехникалық шараларына

экономикалық негіздеме берілді.

Тәжірибелік маңызы. Жылыжай шаруашылығында қияр өнімділігін 15-

20% арттыруға мүмкіндік беретін төзімді және өнімділігі жоғары будандары

ұсынылды. Жылыжайда қиярды жетілдірілген агротехнологиялармен өсіру

бойынша тиімділігі жоғары топырақтар анықталды. Жасанды субстрат (перлит,

кокос жоңқасы, шымтезек) нұсқасында қиярдың өнімділігі 18,2 кг/м2, табиғи

топырақ нұсқасында (таулы қара және күңгірт-қызғылт топырақ) 20,4 кг/м2

болды. «Кристалон» кешенді тыңайтқышын азотты тыңайтқыштармен оңтайлы

үйлестіргенде, қияр өнімділігін 20% дейін арттыруын қамтамасыз етті. Қияр

10

зиянкестеріне қарсы көбейтілген биогенттерді қолданғанда, 75-95% дейін

фитофагтарды жойып, сонымен бірге экологиялық қауіпсіз өнім алуға

мүмкіндік берді.

Диссертация тақырыбының жоспарланған зерттеу жұмыстарымен

байланысы. Диссертациялық жұмыс «2012-2014 жж. АӨК саласындағы

«Қолданбалы ғылыми зерттеулер» Салалық ғылыми-техникалық

бағдарламасының «Қазақстанның әртүрлі аймақтарында ауылшаруашылық

дақылдарын зиянды және карантиндік ағзалардан қорғауда кешенді әдістерді

жетілдіру және токсикологиялық баға беру» жобасы бойынша Қазақ өсімдік

қорғау және карантин ҒЗИ бағдарламасының тақырыптық жоспары шеңберінде

орындалған (О.0605). Мемлекеттік тіркеу нөмірі №0112РК01609.

Жұмыстың апробациясы. Диссертация материалдары Қазақ өсімдік

қорғау және карантин ҒЗИ Ғылыми Кеңесінің отырысында (2015 ж.), сонымен

қатар Ж.Т. Жиембаевтың 100 жылдығына арналған «Өсімдіктерді қорғау және

агробиоценоздарда экологиялық тұрақтылық», А.О. Сағитовтың 70 жас

мерейтойына арналған «Өсімдікті қорғаудың инновациялық экологиялық

қауіпсіз технологиялары» Халықаралық ғылыми конференцияларында және

Горки қаласында (Беларусь) өткен жас ғалымдардың «Молодежь и Инновация-

2015» Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясында баяндалып

талқыланды (қосымша А). Сондай-ақ, диссертация материалдары Қазақ ұлттық

аграрлық университетінің «Агрономия» кафедрасында жыл сайын баяндалды.

Зерттеу нәтижелерін енгізу. Зерттеу нәтижелері Алматы облысы, Қарасай

ауданы, Қайнар ауылында орналасқан Қазақ картоп және көкөніс

шаруашылығы ғылыми зерттеу институтының жалпы көлемі 3420 м2 болатын

«Селекциялық жылыжайда» енгізілді (қосымша Ә).

Қорғауға шығарылатын диссертацияның негізгі қағидалары.

1. Жылыжайда қиярдың кешенді агротәсілдерінің (тыңайтқыш, будан,

топырақ субстраты) тиімділігі.

2. Жылыжайда қиярды зиянкестерден қорғауда жоғары тиімділікті

қамтамасыз ететін биологиялық және химиялық тәсілдерді қолдану.

3. Қияр өсірудің экономикалық тиімділігіне баға беру.

Түйінді сөздер: жылыжай, қияр, будан, топырақ субстраты, тыңайтқыш,

өсімдік қорғау, зиянкес, биоагент (энтомофаг), инсектицид, улы қалдықтар,

сапа, өнімділік.

ҚР БҒМ Бақылау комитетімен ұсынылған ғылыми журналдардағы

жарияланымдар.

1) Қазақстанның оңтүстік - шығысы жағдайында жабық алаңдағы қияр

зиянкестеріне қарсы жаңа инсектицидтердің биологиялық және шаруашылық

тиімділігі. ҚР ҰҒА Хабарлары 2 (26), 2015.

2) Продуктивность и устойчивость к вредным организмам сортообразцов

тепличного огурца в условиях защищенного грунта юго-востока Казахстан.

Исследования, Результаты, №01-2, 2015.

3) Урожайность и качество зеленцов огурца в зависимости от условий

минерального питания в защищенном грунте юго-востока Казахстана. Известия

11

НАН РК 4 (28), 2015.

Scopus және Web of Science дерекқорларына кіретін ғылыми

мақалалардың жарияланымдары (импакт-фактор). Диссертациялық жұмыс бойынша «Biosciences Biotechnology research Asia»

журналында «The productivity of greenhouse cucumber depending on the types of

soils and amounts of mineral fertilizers in the conditions of south-eastern

Kazakhstan» тақырыбында және «Environmental monitoring and assessment»

журналында «Studies of pesticide residues in tomatoes and cucumbers from

Kazakhstan and associated health risks» тақырыбында сәйкесінше Scopus және

Web of Science (Thomson Reuters) базаларына кіретін 2 ғылыми мақалалары

жарияланды (қосымша Б).

Зерттеу нәтижелері бойынша жарияланымдар. Диссертациялық жұмыс

тақырыбы бойынша жүргізілген ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижелері

түрлі мерзімаралық ғылыми журналдарда (3), ғылыми еңбек жинағында (1)

және конференция материалдарында (3), Scopus және Web of Science (Thomson

Reuters) базаларында (2), барлығы 9 ғылыми мақалалар жарияланды.

Сонымен қатар, 3 әдістемелік нұсқаулар әзірленді: «Жылыжайда көкөніс

дақылдарынының жылыжай аққанатына (Trialeurodes vaporariorum Westw.)

қарсы энкарзияны (Encarsia formosa Gah.) қолдану және оны жаппай өсіру»,

«Жылыжайда шабдалы бітесіне (Myzodes persicae Sulz.) қарсы афидиус

матрикарияны (Aphidius matricariae Hal.) пайдалану және оны жаппай өсіру»,

«Жылыжай жағдайында кәдімгі өрмекші кенеге (Tetranychus urticae Koch.)

қарсы фитосейулюсті (Phytoseiulus persimilis Ath.-Henr.) пайдалану және оны

жаппай өсіру».

Диссертацияның көлемі мен құрылымы. Диссертациялық жұмыс 118

бетте баяндалған. Диссертацияға 38 кесте мен 24 сурет кіреді. Ғылыми жұмыс

кіріспеден, 3 бөлімнен, 4 негізгі ғылыми тараулардан, қорытындыдан, өндіріске

ұсыныс пен қосымшалардан тұрады. Пайдаланған әдебиеттер тізімі 184, оның

ішінде 20 шетелдік басылымдар.

Автор ғылыми кеңесшілері ҚР ҰҒА академигі, б.ғ.д., профессор А.О.

Сағитовқа және а.ш.ғ.к. Ж.С. Жүргеновке диссертациялық жұмысты орындау

және дайындау барысында берген аса құнды кеңестері мен көрсеткен көмектері

үшін; шетелдік ғылыми кеңесшісі х.ғ.д., профессор Божена Лозовицкаға

Өсімдік қорғау институты-Мемлекеттік зерттеу институтында (Польша)

тағылымнама өтуге берген мүмкіндіктеріне; сондай-ақ ҚазӨҚКҒЗИ биоәдіс

бөлімінің қызметкерлері мен ҚазККШҒЗИ жылыжай қызметкерлеріне орасан

үлес қосқаны үшін ерекше алғысын білдіреді.

12

1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ

1.1 Қиярдың шығу тарихы, әлемде және Қазақстанда өсірілетін көлемі

Осы бөлімде әдеби дерек көздеріне шолу мен талдау жүргізу кезінде таяу

және қиыр шет елдерінде, сондай-ақ Қазақстанда жарияланған мәліметтер

көрсетілген. Сонымен қатар, зерттеу бағыттарын таңдау барысында мерзімдік

ғылыми басылымдар, монографиялар, кітаптар, ғылыми еңбектер жиынтығы,

конференция материалдары, ұсыныстар, тақырыптық топтамалар, интернет-

қоры материалдары және басқа да дереккөздері талданған. Диссертациялық

жұмыстың тақырыбына қатысты сұрақтардың зерттелу жағдайы бағаланды.

Қияр – әлемде ең көп таралған көкөніс дақылдарының бірі. Гректер

қиярды «аорос» деп атаған. Пісіп жетпеген жемістері тағам ретінде

қолданылғандықтан, бұл сөз «піспеген» деп аударылады. «Аорос» сөзі бірте-

бірте «аугурос» сөзіне ауысып, орыс елінде «огурец» (қияр) деп өзгертіп

айтылды [10]. Үндістанда ежелгі мекені болып саналатын қиярды 3 мың жыл

бұрын өсіріп бастаған. Қытайда қиярды өсіру біздің дәуірімізге дейін II ғасырда

басталған. Біздің дәуірімізге дейін бірнеше жыл бұрын Мысыр елінің

ғибадатхана қабырғаларында құрбандыққа шалынғандар арасында жемістері

суреттелген қияр басқа асқабақ өсімдіктерімен өсірілгені анықталды. Сондай-

ақ, ХІІ династиясының (б.д.д. 2000-1788 жж.) мазарларын қазу кезінде тасқа

айналған қияр қалдықтары табылды [11, 12].

Бұл дақыл Ежелгі Рим, Ежелгі Грек және Месопотамияда да белгілі

болған. Көне заманда қияр айтарлықтай кең таралған. Теофраст (б.д.д. 372-288

жж.), Диоскорид (б.д.д. 50 ж.), Марциал (б.д.д. 40-102 жж.) көне авторлары

өздерінің шығармаларында қияр туралы бірнеше рет атап өткен. Бұл дақылдың

сипаттамасын ежелгі римдік жазушы және агроном Колумнелланың (б.д.д. 60

ж.) 12 томдық ауылшаруашылық энциклопедиясында табуға болады. Ол

биологиялық ерекшеліктерінен басқа, өсіру технологиясын да толығымен

жазған. Мысалы, Колумнелла шақпақ таспен жабылған көшетханаларда

өсірілген қиярды жыл бойы Тиберия императорының үстеліне берілгенін

жазған. Сондай-ақ, ол қиярдың Африкада кең таралғандығын ескертеді [13].

Батыс Азия (Иран, Ирак, Туркия, Сирия) елдеріне қияр 3000 жылдан аса бұрын

келген. Арабтарға бұл өсімдік біздің дәуірімізге дейін кем дегенде 300-200 жыл

бұрын белгілі болды. Ол туралы араб ғалымдары, Ибн-Аллавам мен Ибн-

Бейтар набаттық егіншілікті сипаттағанда атап өткен [14]. Англияда ХІV ғ. қияр

кәдімгі көкөніс дақылы болған, сосын ұзаққа созылған соғыс жылдары бұл

дақыл қараусыз қалды. Тек 1573 жылы қайтадан өсіріле бастады. ХVІІІ ғ.

Еуропада әйнектелген жылыжайларда қияр өсіріліп басталған, осыдан бастап

ағылшындықтар жылыжай қиярының жаңа сорттарын шығара бастаған [15].

Ресейде бәрі IX-X ғғ. басталған. Оңтүстік, Орталық және Солтүстік-

шығыстық аймақтардың қатты климатына қияр сорттарын бейімдеткен ежелгі

суздальдық егіншілері еңбек еткен. Қияр тұқымдарының көбісі егіншілердікі

болған. Қияр жүйектерін жылқы көңдерімен қосып қазған. Қияр туралы

Ресейде бірінші әдебиетте 1528 жылы неміс бароны Зигмунд Герберштейн

13

жазған. Кейіннен неміс ғалымы Адам Олеарий 1637-1639 жж. Ресейде болып,

өзінің елшілік сапарында орыс қиярлары туралы түгел сипаттап мадақтаған.

Измаилда I Петр жарлығымен Просяндық патшалығы бақшасы жылыжайында

қиярлар мен қауындар өсіріліп бастаған [16-18].

Қазіргі уақытта қияр көкөніс дақылы ретінде бүкіл дүние жүзінде кең

таралған. Шындығында бұл бүкіл халық сүйіп жейтін дақыл субтропикалықтан

полярлық ендіктерге дейін өсіріледі. Қиярдың ірі және дәстүрлі территориясы

Ресей Федерациясының орталық облыстары, Поволжье, Солтүстік Кавказ,

Украина, Беларусь пен Молдова болып табылады. Ресей Федерациясы мен

Украинада қияр егісі 120 мың га жерді алып жатыр. Жабық танапта ол 70%

ауданды алып жатыр [19]. Қазақстанда қиярды өсіру ауданы ашық алаңда 12-14

мың га (көкөніс дақылының жалпы ауданынан 10-12%), жабық алаңда 170 га

дейін жетті. Қазақстанның оңтүстік-шығысында жылыжай қиярының ауданы 50

га шамасын құрап жатыр [3, б. 4]. Әлемде қиярды көбірек Қытайда жалпы

ауданы – 190 мың га, Еуропа мемлекеттерінде – 200 мың га және Азияда – 300

мың га жоғары өсіреді [20]. Қиярды әлемдік өндіру жылына 12 млн.т құрайды.

Оны орташа өнімділігі 15 т/га болатын 880 мың га жоғары аудандарда өсіреді.

Қытайдың субтропикалық аудандарында жылына 3,9 млн. т, Жапонияда – 1

млн. т, Туркияда – 0,8 млн. т, АҚШ – 0,6 млн. т, ал Қазақстанда – 90 мың т қияр

жиналады. Қияр жеткізілімі бойынша импортер-мемлекеттер арасында Иран

(36%), Қытай (20%), Украина (14%), Испания (9%), Әзербайжан (8%)

топбасшылар болып табылады [21].

Жылыжайда өсірілетін қияр бұрынғы Одақ мемлекеттерінің бірінші

көкөніс дақылы болды. XVIII ғасырға дейін қияр суық жүйектер мен жарық

өткізетін жылы көшеттерде, парлы жүйектерде, жоталар мен үймелерде

(топырақ жылуы ретінде көңімен) өсірілген. XVIII ғасырдан бастап,

биологиялық жылумен (сол көңмен) классикалық орыс көшетханасының

құрылысы басталды. XIX ғасырда әйнектелген жақтаулары бар жылыжайлар

мен қарағай жылуымен әйгілі сыңар итарқалы жылыжайлар пайда болды. XX

ғасырдың басында Ресейде көптеген әртүрлі жылыжай құрылыстары пайда

бола бастады. Пана ретінде жарық өткізетін әйнек пен май жағылған қағаздар

қолданылды. XX ғ. жартысында бұрынғы одақ мемлекеттерінде өнеркәсіптік

жылыжай қомбинаттары жаппай салына бастады. 60 жылдары полимерлік

пленкалар пайда болуымен, көктемгі жылыжайлар мен паналардың құрылыс

серпілістері басталды. Әйнектен немесе поликарбонатпен жасалған

жылыжайды қысқы жылыжайлармен салыстырғанда, осы күнге дейін өзінің

арзандылығымен бағаланатын жылыжай құрылыстары болып саналады. Қазіргі

кезде Ресейде мұндай жылыжайлардың ауданы шамамен екі мың гектарды

алып жатыр [22; 23]. Біздің елімізде жылыжай комбинаттарының құрылысы

өткен ғасырдың 70-90 жж. басталған. Қалалар айналасында және өнеркәсіп

орталықтарында 20 ірі жылыжайлар салынып, жыл бойы қорғалған топырақ

ауданы өсе берді. Осы кезеңде шаруашылықтардың көшетханалары түгелге

жуық ығыстырып шығарылды. Республика бойынша 1991 жылы

мамандырылған жылыжай шаруашылықтарында қысқы жылыжайлардың

14

ауданы 232 га, ал көктемгі пленкалы жылыжайлармен жалпы ауданы 560 га

болды.

Алматы облысының жалпы жылыжайлар ауданы 42,8 га болатын «Алма-

Атинский», «Пригородный» мен «Көктем» сияқты негізгі жылыжай

комбинаттарында маусымаралықта көкөністерді (қызанақ, қияр, тәтті бұрыш)

өсірген. Сондай-ақ, әртүрлі тізімдемелер мен ұйымдардың үлкен емес

жылыжайлары (АҚ «Зеленстрой», АҚ «ЛЭУ» және басқ.) да болды. Жалпы

ауданы 200 га жоғары болатын Қарасай және Талғар аудандарының ірі

шаруашылықтары, көктемгі пленкалы жылыжайлары мен туннельдік паналары

қолданылды. Бұдан басқа, әр облыс орталықтарында қысқы кезеңде балғын

көкөністермен қамтамасыз еткен, ауданы 2-4 га жылыжай комбинаттары болды.

Жылыжай шаруашылықтарының жағдайы қайта құрылыс кезеңінде энергия

тасымалдаушы, техника, материалдар, тұқым, тыңайтқыш, пестицидтер мен

құралдар бағасының өсуіне байланысты нашарлай бастады. Соған байланысты

көптеген жылыжай комбинаттары жұмысын тоқтатты. Елімізде ұжымшар мен

кеңшарлар таратылып, жылыжай комбинаттары жекеменшікке айналды. Көп

жағдайда жылыжайлар көкөніс шаруашылығынан алыс, ауылшаруашылығынан

да мүлдем хабары жоқ мамандардың қолына түсті. Кейбір жылыжай

комбинаттары мамандандырылған көкөністерді ауыстырып, басқа дақылдарды,

мысалы гүлдерді өсіруге көшті. Қалған ірі жылыжай комбинаттары көбіне

қызанақ, қияр, тәтті бұрыш пен пияз сабақтарын өсірді [24]. Қазіргі таңда

Қазақстанда республика бойынша жылыжай қиярының өсіру ауданы 170 га

құрайды (кесте 1).

Кесте 1 - Қазақстан Республикасы бойынша жылыжайда өсірілетін қияр

алқаптары (ҚР АШМ деректері)

Қияр өсірілетін аймақтар

Жылыжайлардың

орташа ауданы, га

Жалпы өнім,

тонна

Ақмола облысы 0,03 18,0

Алматы облысы 48,89 698,5

Атырау облысы 5,6 39,2

Шығыс-Қазақстан облысы 25,8 240,6

Жамбыл облысы 0,36 8,0

Батыс-Қазақстан облысы 0,045 3,5

Қарағанды облысы 0,6 27,0

Қызылорда облысы 0,17 11,5

Қостанай облысы 14 107,5

Маңғыстау облысы 20 700,0

Павлодар облысы 0,9 23,0

Солтүстік-Қазақстан облысы - -

Оңтүстік-Қазақстан облысы 29,5 715,0

Барлығы республика бойынша 169,895 2591,8

15

Мемлекет тарапынан бөлінетін субсидиялық қолдаулар біздің

республикамыздағы жылыжай аумақтарының көбеюіне ықпал етуде. Сөйтіп,

АШМ «Агробизнес-2020» Мемлекеттік Бағдарламасы бойынша жылыжай

көкөніс дақылдарын 2014-2020 жж. аралығында 364 га-дан 461 га-ға ұлғайту

үшін субсидиялар бөлініп жатыр (кесте 2) [3]. Кесте 2 - Қазақстан Республикасының жылыжайларын субсидиялау

(«Агробизнес-2020» бағдарламасы)

Көрсеткіш атауы Жылдар

2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020

Субсидиялауға

кіретін барлық

дақылдардың егіс

аудандары, млн.га

18,9

19,7

19,8

19,9

19,9

19,9

20,0

19,9

Субсидиялауға

кіретін жылыжай

көкөністерінің

ауданы, га

0

364

394

424

461

461

461

461

Ауылшаруашылық тауар өндірушілерін, соның ішінде жылыжай

шаруашылықтарын өнімділік пен өсімдік шаруашылығы өнімдерінің сапасын

арттыруға бағытталған шараларды ұйымдастыруға ынталандыру мақсатында,

минералдық тыңайтқыштарды экономикалық тұрғыдан қол жетімді етуге

мемлекет тарапынан қолдау көрсетіледі. NPK-тыңайтқыштары жыл сайын 256

мың тоннадан 413 мың тоннаға дейін көбейіп субсидияланады (3 кесте).

Жылыжай үшін тыңайтқыштардың мөлшері едәуір жоғары. Сондай-ақ,

өндірістік жылыжайларда бағасы қымбат, тез еритін, кешенді тыңайтқыштар

қоданылады. Осы орайда минералдық тыңайтқыштарды субсидиялау,

шаруалардың сол тыңайтқыштарды сатып алуға кеткен шығындарын едәуір

азайтуға және өз кезегінде өнімнің өзіндік құнын төмендетуіне мүмкіндік

береді.

Кесте 3 - Қазақстан Республикасы бойынша минералдық тыңайтқыштарды

субсидиялау («Агробизнес-2020» бағдарламасы)

Көрсеткіш атауы Жылдар

2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020

Субсидияланатын

минералдық

тыңайтқаштардың

көлемі, мың тонна

231,2

255,8

269,2

303,0

334,5

360,6

386,6

412,7

Көкөніс өнімдерін өндірушілер мен тұтынушылар үшін жылыжайда қияр

өсіру аса маңызды болып табылады. Сонымен бірге, халықты маусымаралық

16

тәуелсіздіктен жыл бойы балғын, жоғары сапалы, экологиялық таза және

бағасы тиімді болатын жергілікті өндірушілердің жемістерімен қамтамасыз

етіледі. Жылыжайдағы өнім өндірісінің рентабельділігі жоғары болғандықтан,

шаруалар өте тиімді пайда көзіне ие болады. Айта кету керек, қиярдың

биологиялық ерекшелігі (қысқа вегетациялық кезеңінде жаппай жеміс беру

және т.б.), бұл көкөніс дақылын түрлі қорғалған топырақ жағдайларында

(өндірістік жылыжайлар, шаруашылық жылыжайлар, парниктер, уақытша

пленкалы жамылғылар) жыл бойы өсіруге мүмкіндік береді. Яғни, қиярды жыл

бойы үздіксіз өсіруге болады. Сол себептен, озық технологиялар мен жылыжай

қиярының перспективалы сорттарын енгізу арқылы ауылшаруашылығының

осы саласын дамыту керек.

1.2 Жылыжай жағдайында қиярды өсірудің агротехнологиялық және

экологиялық жағдайлары

Жылыжай қиярының жоғары және сапалы өнімін алу үшін барлық кешенді

шараларды өз уақтысында жоғары деңгейде жүргізу керек. Барлық

агротехнологиялық күтіп-баптау шараларын дұрыс сақтау кезінде ғана,

өсімдікті суару, тыңайтқыш, қорғау және т.б. сияқты шараларға қосымша

шығындарды төмендетіп, өндірістің пайдалылығын жоғарлатуға болады.

Сондықтан, жылыжай жағдайында қиярдың жоғары өнімін алу үшін

өсімдіктерді кешенді технологиялармен өсіруді қамтамасыз ету керек. Бұл

технологияларға әртүрлі негізделген топырақ-субстраттарын қолдану,

топырақтың қолайлы ауа және су режимдерін жасау, органикалық және

минералдық тыңайтқыштардың үйлестірілген мөлшерлерін беру, өсімдіктерді

егу және түптерін қалыптастырудың қолайлы сұлбаларын жасау кіреді. Сондай-

ақ, зиянкестер, аурулармен және арамшөптермен күресуде негізгі

агротехникалық шаралардың бірі, ауыспалы егістерді менгеру және енгізу

болып табылады.

В.Д. Мухинның (1991) мәліметтері бойынша, бір дақылды бір орында екі

және одан көп жылдар ішінде өсірсе, топырақтың бір жақты әлсіреуіне алып

келеді. Дара дақыл егісі қауіпті емес, ол топырақта ауру тудырғыш негіздер мен

көп мөлшерде зиянкестердің жиналуына алып келеді. Сондықтан, қияр

жемістерінің жоғары өнімін алуда оның алғы дақылдары және оларды

ауыспалы егісте орналастыру аса маңызды рөл болып табылады. Көпжылдық

шөптер, біржылдық азықтық қоспалар, астық пен дәнді-бұршақ дақылдар, көк

азыққа жүгері мен ерте сүр шөптер, қырыққабат, пияз және басқа дақылдар ең

жақсы алғы дақылдары болып табылады. Олар танапты ерте босатып,

топырақты дайындауға жақсы мүмкіндік береді. Қызанақ пен картоп мүмкін

болған алғы дақылдары. Қиярды асқабақ, қарбыз, қант қызылшасы мен

күнбағыстан кейін отырғызудың қажеті жоқ [25].

Басқа көкөніс дақылдары сияқты, қияр өсімдігінің өнімділігіне

тұқымдарды себу мерзімдері мен көшеттерді отырғызу үлкен әсер етеді.

Қиярдың барлық будандары мен сорттары үшін себу және отырғызу мерзімдері

бойынша жалпыланған мәліметтер бар. Зерттеушілер қиярды себу және

17

отырғызудың қолайлы мерзімдері сорттың ерекшелігі мен жарық аймағының

жарықтылық жағдайларымен анықталады деп есептейді [26- 28]. Олар үшінші

жарық аймағы үшін бірінші кезекте (КШҒЗИ, Фарбио және т.б.) ұзын жемісті

будандарды, ал қысқа жемістілерді 7-10 күнге кейіндеу себуді ұсынады.

Өйткені, олар төмендетілген жарықтылыққа сезімтал болып келеді. Қиярдың

өнімділігі мен сапасына отырғызу тығыздығы өте үлкен әсер етеді. Қияр жарық

сүйгіш дақыл болғандықтан, өсімдікті тығыз отырғызбау керек. Бұл жарық

режимінің нашарлауына алып келеді. Пленкалы жылыжайларда жүйектерде

өсімдіктің қатараралығы 30-40 см болу керек [29]. Жылыжайда өсімдіктерді

тығыз отырғызса, аурулардың тез таралуына алып келіп, өсімдіктер бір-бірінен

шіри бастайды. Бұл туралы көптеген ой-пікілер бар.

Көптеген ғалымдар отырғызу тығыздығы сорттан, жарықтылықтан,

сондай-ақ топырақтың қоректену жағдайына байланысты деп тұжырымдайды.

Мысалы, В.А. Уклюдова [32] қиярдың партенокарпиялық будандарын 160 см

жүйекте, өсімдіктердің қатараралығы 40-50 см отырғызу керек деп есептейді

[30; 31]. Д.И. Нацетов екі тармақты ленталармен, қатараралығын 65-70 см,

өсімдіктер арасын 25-35 см етіп отырғызуды ұсынды. Оның ойынша, шпалерлік

дақылда өсімдіктің шамадан тыс тығыз орналасуы өте қауіпті, себебі олар

көлеңкелеуге алып келеді. Осының нәтижесінде, төменгі жапырақтары

мерзімінен бұрын өліп, бүйір өркендері мен түйіндері нашар қалыптасады [33].

С. Ващенко, В. Брызгалов, Н. Савинова [34-36] өсімдікті отырғызудың

қолайлы тығыздығы 1 м² 1,6-1,4 дана деп ойлайды. З. Пичугина [37]

өсімдіктерді бір қатарға бір-бірінен аралығы 27-28 см немесе екі қатарда 40-45

см аралықта өсімдік арасы бір-бірінен 40-42 см етіп отырғызу керектігін

ұсынады. Ол өсімдікке жақсы жарық түсуін қамтамасыз етуге және аналық

гүлдері көбірек қалыптасуына мүмкіндік беретінін сендіреді.

Ю. Тулупов, Г. Гринберг, С. Литвинов және басқа Батыс Сібір ғалымдары

қияр дақылы үшін отырғызудың қолайлы тығыздығы 1 м2 жерге 2,2 өсімдік

болып табылады деп ойлайды [38]. Қияр өсімдігі жылуды өте талап етеді. 20º С

температурадан төмен болған кезде, барлық даму кезеңдері ұзаққа созылады, ал

10º С температурада өсу тоқталып, 0º С-та қиярдың барлық сорттары өледі.

Қияр көленкелі жағдайда әлсіз өсуі мүмкін, бірақ толық жарықта оның

өнімділігі артады. Қысқа күнгі өсімдікті ұзақ күнде өсіру кезінде оның жеміс

беруі айтарлықтай кейіндеу болады [39].

А.Е. Портянкин мен А.В. Шамшина мәліметтері бойынша, жоғары өнім

алудың негізгі алғы шарттарының бірі қиярдың өсуі мен дамуы үшін қолайлы

жағдай жасау болып табылады. Қиярдың өсу үрдістері басында қарқынды

жүреді, ол үшін температура жоғары болу керек. Өсімдік жасының ұлғаюымен

қолайлы температура төмен болады. Түнгі температура қиярдың өсуі мен жеміс

беруіне едәуір әсер етеді: күндіз жиналған температурадан жоғары болған

сайын, фотосинтез өнімдері тез таралады. Сондықтан, қиярлар тезірек пісуі

үшін түнде температураны 21-23º С дейін көтеру керек. Бірақ бұл жағдайда

өсімдіктер тез қартаяды. Түнде жоғары температуралардың ұзаққа созылуы

(жеміс берудің 2-3 аптадан өте) өсімдіктерді әлсіретеді. Жаңа бүйір өркендері

18

нашар дамып, түйіндерінің айтарлықтай бөлігі қурап, стандартты емес

жемістерінің бөлігі арта түседі. Сондықтан, жеміс беру ұзақтығын қамтамасыз

ету үшін өсімдік қалпына келетіндей, 7-10 күнге түнгі температураны 16-18º С

дейін төмендету керек. Мұндай температуралардың жоспарлық алмасуы

өсімдіктерден, біріншіден негізгі өркендерінен, содан бүйірлерінен барынша

мол өнім жинап алуға мүмкіндік береді. Ауа температурасы 25° С

жоғарлауынан, аталық гүлдерінің саны ұлғая түседі. Ал 20° С төмендеткен

кезде, аналық гүлдерінің саны көбейеді. Сондықтан, жылыжайда ауа

температурасын реттей отырып, қиярдың өнімділігін айтарлықтай мөлшерде

жоғарлатуға болады [40; 41].

Бүгінгі күннің нарықтық жағдайы ауылшаруашылық дақылдарын энергия

мен ресурсты үнемдеу технологиялармен өсіруді ендіруді талап етеді. Қияр

дақылын дәстүрлі технологиямен өсіруден айырмашылығы, шпалерды

тамшылатып суарумен бірге қолданғанда, жеміс беруін тиімді пайдаланып, ең

жақсы жарықта зиянкестер мен аурулармен аз зақымдалуға көмектеседі. Өнімді

жинауға, өсімдік қорғауды жүргізуге, арамшөптермен күресуде өте ыңғайлы.

Өсірудің шпалерлік тәсілі қиярдың өнімділігін едәуір деңгейде жоғарлатуға

мүмкіндік береді. Вертикальды шпалерде қиярды өсіру бойынша еуропалық

елдердің тәжірибесі шпалерлік тәсілмен жемістерінің беруі, кәдімгі

технологиямен салыстырғанда (17 т/га) орташа 46 т/га болғанын дәлелдейді [42;

43]. Көкөніс шаруашылығының тропикалық және субтропикалық ылғалды

аймақтарында (Қытай, Жапония, Въетнам) қиярдың шпалерлік дақылы

бұрыннан ашық танапта да, жабық танапта да қолданылып келеді. Ол жоғары

өнімділік пен өсімдіктің аурулар және өнім жинаушылардан аз зақымдалуын

қамтамасыз етеді. Ұсақ жемісті қиярдың шпалерлік дақылын үй маңындағы

көкөніс шаруашылығы мен фермаларда қолданылады. Шпалерлік дақылды

қолданғанда, өнімділікті 5-тен 18 кг/м3 дейін жоғарлатуға мүмкіндік береді [44].

Жылыжайда қиярдың өсуіне әсер ететін негізгі факторға топырақ пен ауа

ылғалдылығы және суару жүйесі жатады. А.Г. Матвиец және А.А. Матвиецтің

көпжылдық зерттеулерінің мәліметтері бойынша, нақты ауа-райы жағдайы мен

өнімділікке байланысты 1 ц өнімді қалыптастыруға 10-20 м3 су қажет.

Транспирациялық коэффициент жыл мезгіліне байланысты 300-ден 500

шамасында ауытқып, басқа жылу сүйгіш дақылдармен салыстырғанда өте

жоғары болып табылады. Өсімдіктің ылғалға талабы жоғары, ең алдымен терең

емес орналасқан түптері және олардың сору қабілеттілігі әлсіз, сондай-ақ

жоғары өнімді қалыптастыратын қысқа вегетациялық кезеңіне байланысты

түсіндіріледі. Одан басқа қиярдың тамыр жүйесі әлсіз болып келеді.

Топырақтың негізі жыртылатын жоғары қабатында (0-20 см) ылғал қоры

тұрақсыз болады. Сол себепті топырақта ылғалдың жетіспеушілігінен

жапырақтары сола бастайды, өсімдіктің өсуі тоқтап, олардың өнімділігі едәуір

азаяды. Жылыжай жағдайында қияр үшін ең аз ылғал сыйымдылығынан

қолайлы ауа ылғалдылығы - 80-90%, топырақтың 70-80% болу керек [45].

Б.Шумаков (1978), И.Кружилин (1981), М.Григоров (2005), А.Овчинников

(2009), В.Коринец (2002), О.Ясониди (2003), J.Barragan (2001), Н.Daghari (2001)

19

және басқалардың зерттеулері көрсеткендей, қиярдың тұрақты өнімін алуда

топырақ тұрақсыз және жеткіліксіз дымқылданса, оны міндетті түрде суару

керек. Сондықтан оларды жылы сумен көбірек суару керек. Себебі, қиярды

суық сумен суарса, оның сабақтары бүрісіп, түйіндерінің түсіп қалуына алып

келеді. Өсімдікті суару үшін судың температурасы +20ºС төмен болмау керек.

Дер кезінде және сапалы суарса, өсімдіктің физиологиялық солуынан сақтап

қалады. Жапырақтың үстін суаруға болмайды, ал топырақты шектен шықпай

дымқылдату керек. Органикалық немесе минералдық тыңайтқыштарды сумен

қоса қиярды қоректендіруге болады. Мұны фертигация деп атайды [46-53].

В. Докучаевтың мәліметтері бойынша, минералдық тыңайтқыштарды

тамшылатып суару жүйесімен қолданғанда, ауылшаруашылық дақылдарының

өнімділігін жоғарлатады. Бірақ, ресурс үнемдеу агротехникалық шаралармен

тыңайтқыштарды жүйелі және дұрыс (мөлшері мен әдісі) қолданғанда ғана,

өсімдіктің дұрыс дамуына қолайлы жағдайлар жасалады. Сөйтіп, P135, K60

фонына N120 мөлшерінде азот тыңайтқыштарын бір рет, сондай-ақ бөліп

бергенде, қияр өсімдіктерінің дамуы мен өсуіне оң әсерін тигізіп, жемістерінің

өнімділігін жоғарлатып, сапасын жақсартады. Яғни, азотпен қоректендіргенде,

қиярдың жоғары өнімін алуын (44 т/га) қамтамасыз етеді [54].

Тамшылатып суару тәсілін дәстүрлі (жалмен) суару тәсілімен

салыстырғанда, көкөніс дақылдары биомассасының жақсы қалыптасуына

мүмкіндік береді. Бұл жайы ҚазККШҒЗИ тәжірибе стационарында жүргізілген

ғылыми тәжірибелер нәтижелерінде айтылған. Қияр дақылымен жүргізілген

тәжірибеде биометриялық зерттеулердің мәліметтері бойынша негізгі сабақтың

ұзындығы, жалмен суарылған жағдайда 107 см болса, тамшылатып суару

кезінде 128 см болды. Жалпы өсімдіктің салмағы сәйкесінше 369 және 771,

соның ішінде өркендердің салмағы 229 және 256 г болды. Жапырақтарының

салмағы – 226 және 325 г, ал олардың 1 га шаққандағы ауданы 39,6 және 43,8

мың м2. Есепке алу кезінде (жаппай жеміс беру кезеңі) қалыптасқан

жемістердің саны 2,6 дана және 3,5 дана, ал олардың салмағы сәйкесінше 144 г

және 189 г болды. Мұнда тамшылатып суарудың артықшылығы екені көрініп

тұр. Өңделетін және енгізілетін агротәсілдердің тиімділігі ауылшаруашылық

дақылынан алынған өнімділікпен бағаланады. Қияр дақылының қосымша

өнімділігі тамшылытып суару технологиясын пайдалану кезінде айтарлықтай

жоғары болды. Мұнда жалмен суаруға қарағанда, 8,1 т/га немесе 43,3%

қосымша қияр өнімі алынған. Тәжірибеде суару тәсіліне байланысты дақылдан

18,7 және 26,8 т/га өнім алынған [55].

А.П. Разумов мәліметтері бойынша, көктемде пленкалы жылыжайларда

тамшылатып суару жүйесін айтарлықтай мөлшерде пайдалану арқылы

топырақтағы қоректік және су режимдерін реттегенде, 80-120 т/га қияр

жемістерінің қалыптасуына мүмкіндік берген. Қияр өнімділігі стандартты

жемістері 80 т/га деңгейінде болу үшін 40 және 15 см тереңдікте минералды

тыңайтқыштарды N170P140K90 мөлшерінде беру арқылы дифференцияланған

суару алды ылғалдылық 75-85% HB, сонымен қатар N290P200K320 мөлшерінде

минералды тыңайтқыштарды беру арқылы суару алды топырақ ылғалдылығына

20

сәйкестендіру керек. Қияр өнімділігінің стандартты жемістері 120 т/га болу

үшін суару алдында топырақтың 40 және 15 тереңдігінде ылғалдылықтың 85%

HB дәрежесінде N290P200K320 мөлшерінде минералды тыңайтқыштар бергенде,

сондай-ақ суару алдында 40 см тереңдікте 85% HB топырақ ылғалдылығымен

сәйкестендіріп, N290P200K320 мөлшерінде минералды тыңайтқыштармен

қоректендіру арқылы қол жеткізуге болады. Көктем кезде пленкалы

жылыжайларда 40 см және 15 см тереңдікте топырақ ылғалдылық шегі 85% НВ

болған жағдайда, су пайдалану мөлшерінің жиынтығы орташа есеппен 2063-

2204 м³/га құрайды [56].

1.3 Жылыжайда қиярдың әр түрлі сорттар жинағы

Қазақстанның жылыжай жағдайында көк өскіндердің өнімділігін

жоғарлатуда, өндіріске қиярлардың зиянды организмдерге төзімді және жоғары

технологиялық қасиеттерге ие отандық гетерозисті аралар арқылы

тозаңданатын және партенокарпиялық будандарын шығарудың және енгізудің

маңызы зор. Сорт (будан) – жоғары әрі тұрақты өнімнің негізі. Өнімділікті

қалыптастыруда 60-70% сорттар мен будандардың үлесіне тиеді [57]. Сонымен

қатар, айта кететін бір жайт, жабық алаңдарда (жылыжай, парниктер, пленкалы

паналар және т.б.) көптеп өсірілетін қиярдың партенокарпиялық сорттары мен

будандарының гүлдеуі көбінесе аналық типке тән, сол себепті олардың қасына

міндетті түрде тозаңдандырушы сорт себу қажет. Әйтпесе таңдап алынған сорт

күтілетін нәтижелер бермейді. Гүлдері өте көп түзілгенімен, жеміс салуы өте

төмен болады [58]. Сорт таңдау барысында оның ауруларға төзімділігін ескеру

керек. Алдыңғы қатарлы шетелдік фирмалардың жабық алаңда өсіруге

арналған сорттар мен будандардың каталогтарын зерттеу барысында соңғы

жылдары шығарылғандарының дерлік басым бөлігі екі-төрт ауруға: зәйтүн

дағы, ақ ұнтақ және қияр мозайкасының вирусына төзімді келеді. Сондай-ақ,

жалған ақ ұнтақ және бұрышты дақтылық ауруларына төзімді сорттары пайда

болған [59, 60].

А.А. Жученконың [61] айтуынша, қиярдың ауруларға төзімділігі мен

өнімділігі жоғары гетерозисті сорттары мен будандарын өсіру арқылы

тиімділігі жоғары экологиялық таза өнім алуға болады. Жылыжайда өсірілетін

зиянды организмдерге төзімді сорттар (будандар) пестицидтермен өңдеу

жұмыстарын азайтуға мұмкіндік береді. Сәйкесінше, улы химикаттар алуға

және пайдалануға шығын төмендейді, ал өнімде улы қалдықтар да

жинақталмайды. Бірінші ұрпақта (F1) гетерозистік әсері жоғары будандардың

потенциалды өнімділігі әдеттегі сорттарға қарағанда 30-50% жоғары болады.

Ауруларға төзімділігімен қатар, зиянкес кенелерге төзімді әртүрлі сорттардың

да маңыздылығы жоғары. Көптеген ғалымдардың зерттеуі бойынша түрлі

зиянкес түрлеріне төзімді 60-тан аса ауылшаруашылық дақылдарының

сорттары шығарылған. Селекция жұмыстарында егістіктерде зиянкестер болған

жағдайда өнімнің сапасы мен санын төмендетпейтін, зиянкестерге қарсыласу

дәрежесі жоғары формалары бағалы болып табылады. Өсімдіктердің

зиянкестермен залалданбауы өсімдіктердің анотомо-физиологиялық және

21

биохимиялық ерекшеліктеріне байланысты болуы мүмкін. Голландияның

ғылыми-зерттеу мекемелері қиярдың әр өсімдігіне 20 ересек кене дарағын

жіберу арқылы олардың өрмекші кенеге төзімділігін анықтады. Зерттеу

нәтижелері бойынша сорттардың барлығы бірдей шамада зақымдалғандығы

байқалды. Алайда, ең жақсы сорттарда өрмекші кененің жұмыртқалауы,

бақылаумен салыстырғанда 50% төмен болды. АҚШ-та қиярдың 5 сортының

өрмекші кенеге төзімділігін зерттеу барысында кейбір сорттарда төзімділікке

әсері байқалмады [62].

1.4 Жылыжай қиярының әр түрлі топырақ-субстраттарында өсу

үдерісі мен өнімділігі

Жылыжай жағдайында қияр дақылынан жоғары өнім алудың тағы бір

жолы, бұл ғылыми негізделген түрлі топырақтарды пайдаланумен өсімдіктерді

күтіп-баптау технологиясын жасау. Жалпы жылыжайда топырақ (субстрат)

агрономиялық, экономикалық, фитосанитарлық және экологиялық тұрғыдан

болса да үлкен рөл атқарады. Мысалы, құнарлығы төмен жерлерде субстратты

пайдалану арқылы жылыжайлар салу, көптеген жерлері ауылшаруашылық

дақылдарын өсіруге қолайсыз Қазақстан үшін өте өзекті болып отыр. Қазіргі

таңда республикамыздың 70 пайыз аумағы әртүрлі дәрежеде тозған немесе

шөлейттенген. Ал топырақ құнарлығы жоғары жерлерде жылыжай салған

жағдайда, субстрат ол жердің бір-екі жыл құнарлығын жоймай демалдыруға

мүмкіндік береді [63]. Жылыжай дақылдарының (қияр) жоғары өнім

қалыптастыруына, дамуына және өсуіне топырақ субстраттары қолайлы жағдай

тудыратыны сөзсіз. Тез арада жеміс беруге қабілеттілігі жоғары, тамыр жүйесі

мықты дамыған өсімдіктер алу үшін белгілі бір талаптарға жауап беретін

қоспаларды пайдалану керек. Олар: жеңіл, борпылдақ және қабыршақ

түзбейтін; ылғалсіңіргіш және ауаөткізгіш; ортаның әсері бейтарап; қоректік

элементтердің белгілі бір мөлшері болуы; арамшөптер тұқымдарынан, ауру

қоздырғыштарынан және зиянкестерден таза болуы қажет [64].

Дамыған мемлекеттерде 90-шы жылдардың ортасынан бастап алдыңғы

қатарлы жылыжай шаруашылықтарында қияр дақылын тамшылатып суарумен

қатар, минералды тыңайтқыштарда өсірудің аз көлемді тәсілдерін енгізе

бастады. Мысалы, Скандинавия елдерінде жаңа технологиямен көкөніс

дақылдарын өсірумен жалпы жылыжайлардың 80%, ал егіншіліктің

классикалық мекені Нидерландыда 50%-дан астам айналысады [65].

Технологияның кеңінен етек алуына оның жоғары экономикалық тиімділігі мен

сапасы себеп болды. Мұндай фабрикаларда өсірілген көкөніс өнімдері осы

маусымда дәстүрлі тәсілмен өсіретін жылыжайларға қарағанда, өздерінің

жоғары сапасымен және нитраттардың төмен мөлшерде болуымен ерекшеленді.

Бұл жылыжайлар үшін жаңа технология қияр өсімдігі үшін жақсы жағдайлар

жасады. Дақылды мұндай тәсілмен өсіру топырақпен салыстырғанда жоғарғы

қабаттағы шымтезектің 6-8 есе шығынының төмендетуіне байланысты көптеген

көкөніс өсірумен айналысатын шаруалардың көңілінен шықты [66].

22

Аз көлемді тәсіл өсімдіктерге қажетті элементтер мен судың қажеттілігін

қамтамасыз ететін, 1 өсімдікке 5-6 литр субстрат жұмсауға негізделген. Бұған

қоса, бұл заманауи тәсіл бойынша топырақ ерітіндісінде қоректену дәрежесі

мен жұмыс ерітіндісіндегі субстраттың тұздану деңгейін рН көрсеткішімен

қадағалау, ал субстратта дренаждау арқылы шаю керек [67].

Е.И. Наумованың мәліметтері бойынша қиярды аз көлемді технологиямен

өсіру кезінде өсімдіктер жиілігі азаяды. Сонымен қатар, аз көлемді технология

суару жүйесін реттеуге көмектеседі, өсімдіктің вегетативтік өсуіне септігін

тигізетін бүркуге арналған ерітіндінің нақты концентрациясын реттеп оны

ыңғайландыра түседі. Аз көлемді технология бойынша суармалы судың және

тыңайтқыштың шығынын оңтайландырады, өсімдіктің өсуі мен дамуына

бақылауды жақсартады, бұл өз кезегінде еңбек көлемін төмендетіп, тұрақты

жоғары өнім алуға, сапалы жемістер алуға септігін тигізеді [68].

Аз көлемді технология бойынша әдетте субстрат температурасы жылыжай

ауасының температурасына ұқсас болады. Бұл топырақ ерітіндісінен қоректік

элементтерді жақсы сіңіруіне де әсер етеді. Субстратта өсіру тәсілін таңдаудың

негізгі себебі: рН (қышқылдық) және ЕС (тұз мөлшері) дәрежелерін бақылау;

топырақта инфекциялар болмауы; субстраттың жақсы құрылымына

байланысты жоғары өнімділікті қамтамасыз етеді. Субстратта өсіру үлкен

қаржылық шығындарды талап ететіні анық. Егер де топырақ пайдаланылатын

болса, барлық күтіп-баптау кезеңдерінде дренаж жүйесін қамтамасыз ету үшін

оның механикалық құрамы мен құрылымы жақсы болуы аса маңызды. Ауыр

саздақты және сазды топырақтар сай келмейді, бірақ пайдалануға болады. Егер

топырақтың 30 см тереңдігіне борпылдатқыш материал құм немесе шымтезек

салса, бұл өз кезегінде өсімдіктерге оттегінің қажетті мөлшерде келіп тұруын

қамтамасыз етеді [69].

Жылыжайда қиярды өсіру үшін ең қолайлы топырақ – жаңа шымды

топырақ пен шіріндінің қоспасы, алайда негізгі құрамдық бөлігі торфтан (50%

торф, 30% шірінді және 20% егістік топырақ) тұратын топырақтың басқа да

қоспаларын пайдалануға болады. Сондай-ақ, субстрат ретінде топыраққа

қылқан жапырақты ағаштардың үгінділерін қосып қолдануға болады. Топырақ

пен ағаш үгінділерін 1:1 арақатынасында жасаған субстратта, жемістердің

жақсы өнімділігін алуға болады. Қиярды ағаш үгінділерінің субстратында өсіру

оның өзіндік бағасын 73% дейін төмендетеді [70]. Қандайда бір субстрат түрін

таңдау оның жеткізуге, қабылдауға кеткен шығындарды есепке ала отырып

жүргізіледі. Себебі, 1 га шамамен 460 м³ субстрат жұмсалады. Қияр дақылына

1,5-4 мм перлит фракциясы қолдануға болады, алайда перлиттің шымтезекпен

қоспасы 50:75% және 50:25% арақатынасында, 100% кокос субстраты, кокос

пен перлиттің арақатынасы 50:50% және 66:33% болуы керек [71].

Қияр өсімдігінің өнімділігі және экологиялық икемділігі көбінесе тамыр

жүйесінің физиологиялық белсенділігіне байланысты. Өсірудің экологиялық

жағдайларына қарамастан, қиярдың тамыр жүйесі басқада асқабақ тұқымдастар

секілді бір типті болып келеді. Ол өзек типтес, алайда өзекті тамырдың дамуы

әлсіз болып келеді, сондықтан қосымша тамырлардың дамуына көп күш

23

жұмсайды [72; 73]. А.Е. Портянкин мен А.В. Шамшинаның мәліметтері

бойынша қияр тамыр жүйесінің сору қабілеті төмен және ерітінділердің жоғары

концентрациясын көтере алмайды, сондықтан ол тез зақымдалып, қалыптасуы

қиынға соғады. Мәселен, ересек өсімдіктер тұздың 1%, ал жас өсімдіктер одан

да төмен - 0,4-0,5% концентрациясын көтере алады [74].

Тамыр жүйесінің қуаттылығы өсімдіктің қоршаған ортаның қолайсыз

жағдайларына төзімділігін арттырып, топырақ құнарлығын жақсы пайдалана

отырып, жер үсті мүшелерінің жоғары өнімділік түзуінде ең маңызды

факторлардың бірі болып табылады [75]. Қиярлардың мықты тамыр жүйесін

құруы үшін топырақта жақсы аэрация болуы керек. Себебі, топырақ

тығыздалып, бетіне қабыршақ түзілген жағдайда өсімдіктің өсуі баяулап,

түйіндері түсіп қалады. Әр суарудан соң топырақтың беткі қабатына қопсыту

жұмыстарын жүргізіп тұру керек. Қопсыту жұмыстары топырақтың беті кебе

салысымен басталады. Қияр тамырлары топырақ бетіне жақын

орналасқандықтан, қопсыту 3-4 см тереңдіктен аспау керек. Шымтезек топырақ

тығыз орналасса, қопсыту жұмыстары жүргізілмейді, ал тамыр жүйесіне

ауаның кіріп тұруы үшін қатараралықтарды айырмен тесіп қояды [76-79].

Жылыжайда қияр өсімдігінің өсуі мен қалыптасуын қадағалау – көкөніс

дақылдарын өсірудің заманауи технологиясының негізгі көзі болып табылады.

А. Борисов және О. Ганичкинның мәліметтері бойынша өсімдіктің қалыптасуы

қиярдың жеміс беруімен қатар, өсуін қадағалайтын негізгі элемент болып

табылады. Өсімдіктің дұрыс қалыптасуы тамыр жүйесі жақсы дамыған, сондай-

ақ жеміс салу кезінде де қиындықтарға төтеп бере алатын өсімдік алуға

мүмкіндік береді. Егер де жылыжайда өсімдіктер дұрыс қалыптаспаса, өсімдік

тығыз орналасып, көлеңке болуының салдарынан сабақ шірігіне шалдығып,

әлсізденуінен айтарлықтай мөлшерде өнімділігі төмендейді [80; 81].

Қияр өсімдігінің қалыптасуы олардың сорттары мен будандарына

байланысты, бұлардың көпшілігі бір сабақ қана қалыптастырады, сондықтан

жапырақтар мен өркендердің (вегетативтік) және гүлдері мен жемістерінің

(генеративтік мүшелерімен) арақатынасы біркелкі болады [82]. Алғашқы

жемістері толыққанды болуы үшін өсімдік өсуінің басында тез арада жапырақ

массасының үлкеюін қамтамасыз ету керек. Ол үшін көбінесе аналық және

аталық гүлдері, ал аз мөлшерде өсімдіктің вегетативтік массасы жұлынып

алынады. Арамен тозаңданатын будандардың қалыптасу ерекшелігі өсімдіктің

бастапқы даму кезеңінде алғашқы үшінші-төртінші жапырақтарындағы пайда

болған аналық гүлдерді және сабақтарды жұлып алып тастайды. Мұндай шара

«түйіндерінен айыру» деп аталады. Бесінші және алтыншы жапырақтардың

өгей бұтақшаларында тек қана бір жапырақ пен бір жеміс қалдырады. Жетінші

жапырақтан бастап бір өгей бұтақшада бір-бірден жапырақтар мен жемістердің

санын көбейте түседі. Ортаңғы сабақ шпалерге жеткен кезде негізгі сабақ

жемістерін көтере алмай құлап қалмау үшін оны абайлап шпалерден өткізіп,

бірнеше рет шпалер сымынан орап абайлап жіппен байлайды. Бұл үшін ескі

капрон шұлықтарының немесе тоқылған бұйымдардың қиып алынған

жолақтары ыңғайлы болып келеді. Ортаңғы сабақ төмен қарай 30-40 см түскен

24

кезде оларды қыстырады. Ортаңғы сабақтың жоғарғы жапырақтарының

қолтығынан 2-3 өскін қалдырып, оларды сымнан өткізіп, будандастырмай

маусым соныңа дейін өсіруге қалдырады. Қалдырылған өскіндердің қосымша

өскіндерін 2-3 жапырақтардың үстінен түйіндерінің пайда болуына қарай

қыстыру жұмыстары жүргізіледі. Ортаңғы сабақта 5 жемістен артық

қалдырмайды. Партенокарпиялық будандарда өсімдік дамуының бастапқы

кезеңінде негізгі сабақта үшінші-төртінші түйіндерге дейінгі барлық түйіндерді

жұлып тастайды. Келесі екі-үш жапырақтың өскіндерін будандастырады, ал

түйіндерін жұлмайды. Шпалер сымынан абайлап өткізілген өсімдіктің жоғарғы

бөлігін үшінші-төртінші жапырақ үстінен (сымнан жоғары) қыстырады. Негізгі

сабақтың жоғарғы түйіндерінен әрбір 50 см сайын қыстырып, бір-екі қосымша

өскіндер жібереді. Сонымен қатар, соңғы жапырақтың қолтығынан

жалғастырушы өскін қалдырады. Өскіндердің өсуін топырақ бетінен 1 м өскен

кезде қыстыру арқылы өсуін тоқтатады. Жарықтың түсуіне байланысты негізгі

сабақта 6-8 жеміс қалдырады. Қияр өсімдігінің дәстүрлі әдіспен қалыптасуы

көптеп қыстыру жұмыстарын қажет етеді, сондықтан өсімдіктерді күтіп баптау

кезінде аз шығында талап ететін, жоғары өнім алуды қамтамасыз ететін

шаралар қызығушылық танытады. Көлденең шпалерге дейін қыстыру санын

азайту мақсатында тек екінші-үшінші жапырақтың үстінде (екіншінің үстінде,

үшіншіден жоғары сабақтың ортасына дейін) бірінші өскіндерді қыстырады, ал

негізгі сабақты келесі қосымша өскіндермен бірге шпалерден абайлап өткізіп,

топырақ бетінен 50 см биіктікте оларды кеседі. Қалыптастырудың тағы бір

тәсілі, бесінші-жетінші жапырақ қолтықтарындағы өскіндер мен гүлдерін,

сонымен қатар сарғайған жапырақтарын жояды. Бір өсімдікке бар-жоғы 30

қыстыру қажет болады. Бұл дәстүрлі тәсілдерге қарағанда екі есе аз, ал

өнімділігі 10% жоғарылайды [83].

К.Якубенко мен В.Мартынюктің зерттеулері бойынша қияр өсімдігінің

шумақтарын қыстыру оның дамуы мен өнімділігіне әсер ететіндігі анықталған.

Т.Г.Шевченко атындағы ПМУ Ботаникалық бағы жағдайында жүргізілген

тәжірибелерде «Родничок» сортының 5-ші жапырақтың үстіндегі өскіндерді

қыстыру жұмыстары жүргізілген екінші нұсқасында қиярдың ең жоғары

өнімділігі алынған. Бұл нұсқадағы өнімділік 2,8 кг/м2 құрады. Ал қыстыру

жұмыстары екінші жапырақтың үстінен бастап жүргізілген нұсқаларда

өнімділік 0,5 кг/м2, екінші нұсқамен салыстырғанда аз болды. Ал қыстыру

жұмыстары 7-ші жапырақтың үстінен жүргізілген үшінші нұсқада, өнімділік 2,4

кг/м2 болып, өз кезегінде екінші нұсқадан 0,4 кг/м2 аз болды. Бақылау

нұсқасында өнімділік 2,1 кг/м2 болды. Бақылау нұсқасында қыстыру

жұмыстары жүргізілмеді. Қиярдың өскіндерін қыстыру олардың дамуы мен

өнімділігіне айтарлықтай әсер етті [84]. Н.В. Лавская мәліметтері бойынша

өсімдіктердің биометриялық көрсеткіштерін жақсарту және өнім алу мен жеміс

салу кезінде өнімділігін жоғарлату үшін алғашқы 10 күнде мақсатты түрде қияр

өсімдігінің 5-6 нағыз жапырақ фазасында түбін қопсыту керек. Бұл процесс

өнімділікті 10% жоғарлатады. Сабақтарын 4-5 жапырақ фазасында қыстырған

жөн, бұл өз кезегінде өнімділікті 17% жоғарлатуға септігін тигізеді [85; 86].

25

1.5 Жылыжай жағдайында қиярдың минералды қоректену ерекшелігі

Қияр біржылдық өсімдік. Кіндік тамырлы, көптеген қосалқы

тамыршалардан тұрады. Тамыры 30 см дейін бойлап орналасады. Қиярдың

сабағы қырлы, түкті, бұталы, ұзындығы 30 см-ден (бұталы түрлері) 2 м дейін

(ұзынжапырақтылар) болады. А.В. Юринаның мәліметтері бойынша кейбір тез

өсетін сорттарда қыстыру жұмыстары жүргізілмесе, сабақтарының ұзындығы 8-

10 м дейін, ал өскіндерімен қосқанда 25 м дейін жетуі мүмкін. Сабақтарда жай

мұртшалар 3-ші жапырақ қолтығынан бастап пайда болады [88]. Жүйелеу

бойынша қияр (Cucumis sativus) 35 түрден тұратын Cucumis тұқымдастығына

жатады, олардың екеуі ғана мәденилендірілген, олар қияр және асқабақ. С.Г.

Габаевтың жүйелеуі бойынша Сucumis sativus түрі 8 түрлі шығыс-азиаттық

және 5 түрлі батыс-азиаттық түршелерден тұрады [89].

Қияр – жағымды дәмдік сапасы мен емдік қасиеттері бар бағалы дақыл

болып табылады. Оның құрамындағы ферменттер мен эфир майлары асқорыту

жүйесіне, ал калий тұздары жүрек-қан тамырларының жүйесіне жақсы әсер

етеді [90]. Құрамындағы натрий және калий иондары детоксикация (организмді

улы қоспалардан тазарту) қасиетіне ие. Қияр катаракт, тыныс жолдары және

туберкулез аурулары кезінде жалпы қуаттандырушы құрал болып саналады.

Қиярды етпен қосып пайдаланғанда, ақуыздардың жақсы сіңірілуіне септігін

тигізеді. Сонымен қатар, қияр организмдегі алмасу процестерін де жақсартады,

қан құрамындағы қант мөлшерін қалпына келтіреді, құрамында тартрон

қышқылы болғандықтан, көміртектердің майға айналуына көмектесіп,

шлактарды шығару процесіне қатысады [91]. Қияр ауруды басатын, ісікке

қарсы, уды жоюшы, антискротты, ыстықты түсіруші, спазмолетикалық табиғи

құрал болып табылады. Қияр шырыны косметологияда тері ылғалдандырушы

және салқындатушы құрал ретінде пайдаланылады [92]. Қияр жемістерінің

аталған барлық қасиеттері оны адам тіршілігінде таптырмас өнім екенін

көрсетеді. Сондықтан да оның өндірісін кеңейту – көкөніс шаруашылығындағы

өзекті мәселелердің бірі болып отыр [93].

Жылыжай жағдайында қиярдан жоғары сапалы өнім алу үшін барлық

кешенді шараларды уақтылы және жоғары дәрежеде жүргізу қажет. Тек қана

ауылшаруашылық дақылдарды өсіру кезінде барлық агротехникалық

шараларды сақтау негізінде өсімдік қорғау, тыңайтқыш беру, суару деген

сияқты қосымша шығындарды төмендету арқылы өндіруде рентабельділігін

жоғарлатуға болады. Жылыжайға топырақ таңдаған кезде пайдаланылатын

субстраттың түріне қарай қияр жемістері өнімділігінің қалыптасуы үшін

жұмсалатын тыңайтқыш мөлшері бір-бірімен тығыз байланысты [94].

«Тепличное» ОГУ СП минералды субстраттармен (керемзит, перлит)

жүргізілген тәжірибелерде (2006-2010 жж.) дренаж 70% жеткен,

тыңайтқыштардың артық мөлшерде пайдаланылуы 0,67 кг/м² және 0,59 кг/м²,

ал 65 % керамзит пайдаланылған нұсқада бақылаумен салыстырғанда 0,56 кг/м²

болған. Шымтезекте және күрделі субстраттарда органикалық заттардың

минералдануы минералды тыңайтқыштардың шығынын төмендетуге, ал

диатомитті пайдалану субстратта қоректік элементтердің жинақталуына

26

септігін тигізді. Жылыжайда қияр өсіру кезінде органоминералды субстраттар

топырақта ауа-су және қоректік режимдерінің қолайлы жағдайын туғызады

және жоғары өнімділік қалыптастыруына себепші болады. Ең тиімді субстрат

болып 90% органикалық субстрат + 10% диатомит болып табылады, мұнда

өнімділік зерттеу жүргізілген жылдарда бірінші және екінші себу

айналымдарында орташа есеппен сәйкесінше, 35,1 кг/м² және 12,8 кг/м² немесе

бақылауға (шымтезек 100%) қарағанда 32 % және 41 % жоғары болды.

Қияр – асқабақ тұқымдасына жататын бір жылдық шөптесін өсімдік.

Қиярдың сабағы жатаған, мұртшалары бар, солардың көмегімен ол түрлі

заттарға өрмелеп жоғары бойлап өседі. Тамыр жүйесі әлсіз дамыған және

топырақтың жоғарғы қабатында орналасқандықтан, қияр өсімдігі топырақ

терең қабаттарынан өзіне қажетті, яғни жер үсті мүшелері толыққанды

қалыптасуына қажетті минералды заттарды ала алмайды. Осыған байланысты

қиярды органикалық заттарға бай топыраққа отырғызу керек. Қиярдың

топыраққа деген талапшылдығын оның тамыр жүйесінің құрылымына, топырақ

ерітіндісінің әсеріне сезімталдығына тығыз байланысты [95]. Қияр үшін

қолайлы топырақ ортасының әсері рН-6,5-7,0 болып табылады, яғни бейтарап

немесе бейтарапқа жақын [96; 97]. Жабық алаңда қияр өсімдігінің минералды

қоректерге жоғары талабы сонымен қатар, оның өсуі мен дамуына сыртқы орта

факторлары (жарық, ылғал, термиялық жағдайлар) қатты әсер етеді.

Қиярдан жоғары өнім алуда топырақта жеңіл сіңірілетін қоректік

заттардың қажетті мөлшерде болуымен қатар, топырақ құнарлығының

(қышқылдық, құрылымы, ылғал ұстағыштығы) басқа да элементтерінің маңызы

зор. Қияр үшін органикалық тыңайтқыштар ең жақсы болып табылады. Себебі,

органикалық тыңайтқыштар аналық гүлдердің тез пайда болуын және санының

көбеюін қамтамасыз етеді. Көптеген ғалымдардың зерттеулері бойынша

шымды-сортаң немесе сортаң топырақтарға органикалық тыңайтқыштарды

(көң) беру қияр өнімділігін айтарлықтай жоғарлатады. Алайда қияр өсімдігінің

өсуі мен дамуына топырақ түрлеріне байланысты органикалық және минералды

тыңайтқыштар әсер етеді [98-101]. Жылыжай дақылдарынан экологиялық таза,

биохимиялық көрсеткіштері жақсы жоғары өнім алудың негізі өсімдіктерге

минералды қоректермен қамтамасыз ететін қолайлы жағдайлар жасау үшін

минералды және органикалық тыңайтқыштардың бұрыннан пайдаланып келе

жатқан технологияларын жетілдіру және жаңа технологиялар жасау, сонымен

қатар оларды енгізіп, оларды қатаң сақтау болып табылады. Жылыжайда

өсірілген қиярдың өнімділігі ашық алаңда өсірілген қияр өнімділігіне қарағанда

5-8 есе жоғары болады [102]. Осыған байланысты жылыжай жағдайында

қоректік заттардың қалдықтары жоғарлайды. Сондықтан жылыжайда

құнарлығы жоғары топырақтар пайдалану керек. Жылыжай шаруашылығының

мамандануына байланысты тыңайтқыштарды пайдалануда өзіндік

технологиялық ерекшеліктері бар. Жылыжайда топырақ қабаты 25-30

тереңдіктен аспайтындықтан және топырақ ерітіндісі концентрациясы

жоғарлап кетпеу үшін тыңайтқыштарды белгілі бір мөлшерде беру керек [103].

27

Қиярды жылыжайда өсіру ашық алаңда өсірумен салыстырғанда, жоғары

ылғалдылық пен жарықтың жетіспеушілігімен ерекшеленеді. Әсіресе кеш күзде

немесе қыс кездерінде өсіргенде, өсімдіктерде калий мен кальцийге кажеттілік

туындайды. Жарықтың нашарлауы мен азотты қоректердің жетіспеушілігі

туындаған кезде калийлі қоректендіргіштер бергенде, көкөніс дақылдарының

жеміс салуы мен өсуін жақсартады [104; 105].

Жылыжайларда көкөніс дақылдарының қоректендіру жүйесін жасаған

кезде олардың вегетация кезінде пайдалануы мен топырақ құрамындағы

арақатынасы және элементтерді сіңіру ерекшеліктері мен қарқындылығы

ескерілуі қажет. Қияр өсімдігі минералды тыңайтқыштарды талап етеді.

Вегетация кезінде өніммен бірге көптеген мөлшерде қоректік заттар

қалдықтары кетеді. Алайда қияр тамыр жүйесі әлсіз болғандықтан, топырақ

ерітіндісінің жоғары концентрациясын көтере алмайды. Жылыжайда

өсімдіктерді қоректік элементтермен толыққанды қамтамасыз ету және тамыр

жүйесінің жақсы сақталуы үшін 1999-2002 жылдары Мәскеу облысының

«Киров атындағы Агрофирма-колхозында» қыстық блоктық жылыжайларда

қаңтардан бастап шілдеге дейін органоминералды тыңайтқыштармен қатар

дәстүрлі түрлерін пайдалана отырып тәжірибелер қойылды. Тәжірибеде

қиярдың жылыжайда өсірілетін «Эстафета» және «ТСХА-2693» сорттары

өсірілді. Жүргізілген зерттеулер нәтижесінде аралармен тозаңданатын будандар

нұсқасында 1250 кг/га мөлшерінде берілген органоминералды тыңайтқыштар

мөлшері қолайлы болды. Мөлшерін көбейту стандартты емес өнімдердің

жоғарылауына алып келді. Мұндай мөлшерде тыңайтқыштарды беру

нәтижесінде Эстафетада 16%, ал ТСХА-2693 буданында 27% қосымша өнім

алынды [106]. Қияр қоректік элементтерді көп алып кетпейтін дақыл болып

саналғанымен, бұл ашық алаңда өсірілетін сорттар мен будандарға байланысты

айтылған. Кеңестік және шетелдік көптеген зерттеушілердің (Журбицкий, 1963;

Сабинин, 1963; Ващенко, 1970; Глунцов, 1991; Гейсслер, 1979 және басқалары)

айтуынша қияр дақылының қоректік элементтерге деген сұранысы жылыжай

жағдайында өте жоғары. Осы және басқа да авторлардың мәліметтері бойынша

жылыжай қиярларына айтарлықтай мөлшерде қоректік элементтер

берілгендіктен, олардың өнімділігі де жоғарылайды [107-111].

Л.В. Назариновтың мағлұматтары бойынша жылыжайда қиярдан жоғары

өнімді тек қана органикалық және минералдық тыңайтқыштарға бай

топырақтан алуға болады. Сонымен қатар бұл мақсатта топырақ қоспаларын да

пайдалануға болады. Қияр өсімдігін өсірудің алғашқы кезеңінде, яғни тамыр

аппаратының жақсы дамуы үшін фосфор минералды қорегінің маңызы зор. Ал

жеміс салу кезеңінде азот-калийлі қоректендіру қажет. Органикалық және

минералдық тыңайтқыштарды кезектестіріп береді немесе қосып беруге де

болады. Жеміс салғанға дейін 10 л суға 1 л коровяк ерітіндісі (1:8), 10 г

мочевина, 30-суперфосфат және и 10 г калий сульфаты қосылады, ал жеміс салу

кезінде мочевина мен калий сульфатының мөлшері екі еселенеді. Бұл

минералдық тыңайтқыштарды бақша қоспасымен немесе толық

микроэлементтері бар минералды тыңайтқышпен: жеміс салғанға дейін 60 г,

28

жеміс салу кезінде 80 г мөлшерінде алмастыруға болады. Тамырлы емес

микротыңайтқыштар қоспасы бар минералды тыңайтқыштар қоректері де

айына 1 рет беру қолайлы [112].

Қияр өсімдігі көбінесе тұқымжарнағының өсуінің басында барлық

элементтерді әсіресе азотты қажет етеді [113]. Ары қарай репродуктивті

мүшелері, гүлдері мен жемістері пайда бола бастаған кезде фосфорға деген

сұранысы арта түседі. Фосфор тыңайтқыштарын беру аталық гүлдердің

азаюына септігін тигізеді және өсу мен дамудың бастапқы кезеңінде аса қажет.

Бұл кезде фосфордың жетіспеушілігі өсімдікке теріс әсер етіп қана қоймайды,

оны алдағы уақытта қосымша фосфорлы тыңайтқыштармен қоректендірген

жағдайда да қалпына келтіру мүмкін емес [114; 115]. Сонымен қатар көптеген

ғалымдардың (Г.Г Вендило және бас., 1986, Т.И. Володина, 1990) зерттеулері

бойынша әсіресе өсімдіктің даму кезеңінің басында минералды

тыңайтқыштармен аса көп қоректендіру қиярдың өсуіне кері әсер ететіндігі

дәлелденді [116; 117]. Жылыжай қиярының биологиялық ерекшеліктерінің бірі

– даму фазасына байланысты айтарлықтай мөлшерде өзгеріп отыратын қоректік

элементтерді қарқынды сіңіруінде. Қоректік элементтерді пайдалану және

олардың арақатынасы да өзгереді. Н.В. Марышевтың зерттеулері бойынша егер

өсімдікке өскіндер пайда болғаннан гүлдеуге дейін қоректік элементтердің 10%

пайдаланылса, гүлдеу басталғаннан түйіндер салғанға дейін 20%, ал қоректік

элементтердің негізгі бөлігі (70-80%) жеміс салу кезеңінде пайдаланылады

[118]. Қияр өсімдігі үшін вегетация кезінде қоректік элементтерді пайдалануы

төмендегідей өзгеріп отырады: вегетация кезеңінің басында өсімдік көп

мөлшерде қарқынды түрде азот элементін пайдаланады. Алайда, жеміс түзе

бастаған кезде калий элементін пайдалану күшейе түседі. Содан сабақ пәлегінің

қарқынды өсу кезеңінде қайтадан азотты басым пайдалануы байқалады [119;

120; 121]. Сондықтан қияр жеміс беру кезеңінде азот-калий тыңайтқыштарын

жақсы қабылдайды [122].

И.А. Крюковтың және Т.В. Колядтың мәліметтері бойынша жылыжай

қиярлары орташа есеппен топырақтан төмендегідей мөлшерде қоректік

элементтерді жұмсайды (10 кг жеміс алу үшін граммен): азот - 22,3; фосфор -

10,9; калий - 46,9; кальций - 28,5 және магний - 6,6. Қияр өнімділігі 30,35 кг/м²

болған жағдайда қоректік элементтерді пайдалану шегі мынадай: азот - 54,5-

75,7 г/м², фосфор - 24,3-28,3 г/м² және калий - 96-112 г/м². Кеш күз және қыс

кезеңдерінде жылыжайда ауа және топырақ ылғалдалығы жоғары, жарықтың

жетіспеушілігінен өсімдіктерде калий мен кальцийге сұраныс өте жоғары

болады [123]. Көкөніс шаруашылығында минералды тыңайтқыштарды беру үш

кезеңнен тұрады: негізгі тыңайту (себуге дейін, себер алдында), қатараралық

(себу кезінде) және үстеп қоректендіру (себуден кейін). Негізгі тыңайту көкөніс

дақылдарын барлық вегетация кезеңінде қоректендіріп тұрады, сонымен қатар

өсімдіктерге қоректік заттар жемісті мүшелерінің қалыптасу кезінде көп қажет

болады. Негізгі тыңайтқышпен қоректендіруді күзде (негізінен фосфор-

калийлі) сүдігер жырту кезінде немесе көктемде жерді қайта жырту не терең

культивациялау кезінде (негізінен азотты) пайдаланады. Қатараралық

29

тыңайтқыш беру жұмыстары ауылшаруашылық дақылдарын, соның ішінде

көкөністерді себу кезінде жүргізеді. Мөлшері көп емес қоректік элементтің әр

түрінен 10-нан 25% дейін болады. Бұл тәсіл негізгі қоректендіру болмаған

немесе аз мөлшерде болған жағдайда өте тиімді. Тыңайтқыштармен үстеп

қоректендіру негізгі енгізілген тыңайтқыштарға қосымша шара болып

табылады. Аталған шара көкөніс шаруашылығында кеңінен пайдаланылады,

себебі, тыңайтқыштардың жоғары мөлшерлерін мақсатты түрде бөлшектеп

берген қолайлы. Көптеген көкөніс дақылдары тыңайтқыштарды көп мөлшерде

пайдаланудан болатын топырақ ерітіндісіндегі жоғары концентрацияларға аса

сезімтал болып келеді, сондықтан оларды үстеп қоректендіру үшін

пайдаланады.

Б.С. Самойленконың айтуынша, қияр дақылына орташа мөлшерде

минералды тыңайтқыштарды беру жақсы әсер етеді. Басқа да көкөніс

дақылдары секілді топырақ ерітіндісіндегі жоғары концентрацияларды көтере

алмайды, сондықтан негізгі фосфор-калийлі бөлігін және көңді топырақты

негізгі өңдеу кезінде, ал қалған бөлігін үстеп қоректендіру кезінде берген жөн

[124]. Қияр дақылында алғашқы үстеп қоректендіру жұмыстарын 1-2 нағыз

жапырақ пайда болған кезде жүргізу керек. Сондай-ақ, негізгі қоректік

заттарды сіңіру процесі гүлдеу және жеміс беру фазаларында жүреді.

ҚазККШҒЗИ зерттеушілерінің (Бурибаев, 1999) нәтижелері бойынша қиярдың

қарқынды өсуі және өнім мүшелері қалыптасуы кезінде үстеп

қоректендіргенде, көкөніс дақылдарынан жоғары өнім алуға септігін тигізеді.

Азотпен үстеп қоректендірудің кеш жүргізілуі көкөніс өнімдерінің

нашарлауына алып келеді. Әдетте, қияр жемісінде нитраттар жинақталмайды,

сондай-ақ олардың көп мөлшерде (120 мг/кг) болғаны да анық. Сонымен қатар,

азот тыңайтқышымен үстеп қоректендіру дұрыс жүргізілмегендіктен, көкөніс

дақылдарының өнімділігі айтарлықтай мөлшерде төмендеді [125].

Көкөніс дақылдардың вегетативтік және генеративтік биомассасы көптеп

қалыптасатындықтан, олар топырақтан көптеген мөлшерде қоректік заттарды

алып кетеді. ҚазККШҒЗИ жүргізілген зерттеулер нәтижесі бойынша негізгі

тыңайту немесе тыңайтқыштармен үстеп қоректендіру жұмыстары

жүргізілмесе, көкөніс дақылдарының қалыпты дамуы мен өсуінде қиындықтар

байқалады. Минералды және органоминералды тыңайтқыштар жүйесінің

қиярдың өсуі мен дамуына әсерін анықтау үшін фенологиялық бақылаулар

және биометриялық зерттеулер жүргізілді. Тәжірибелерде қияр өнімділігінің

бақылаумен салыстырғанда тыңайтылған нұсқаларда айырмашылықтар болды.

Тыңайтылмаған бақылау нұсқасында зерттеу жүргізілген жылдарда (2012-2014

жж.) орташа есеппен жемістер өнімділігі 16,4 т/га болды. Бақылау нұсқасында

өнімділіктің төмен болуының негізгі себебі – қоректік элементтердің

жетіспеушілігінде, мұнда ұзақ уақыт бойы тыңайтқыштар пайдаланылмаған.

Қиярдың тамыр жүйесі негізінен топырақ бетіне жақын (0-20 см)

орналасқандықтан және топырақтың оңай сіңірілетін қоректік заттармен

қамтамасыз етілмеуі дақылдың өнімділігін төмендетеді. Минералық

тыңайтқыштарды өспелі мөлшермен қолдану өсімдік биомассасының жақсы

30

қалыптасуына септігін тигізеді, бұл өз кезегінде жоғары өнім алуды

қамтамасыз етеді. Минералды тыңайтқыштарды біркелкі мөлшерде (N30P30K30)

беру нұсқасында жемістердің өнімділігі 19,6 ц/га, екі еселенген мөлшерде

(N60P60K60) - 23,9 т/га, ал үш еселенген мөлшерде (N90P90K90) - 26,8 т/га болды.

Минералды тыңайтқыштарды беру арқылы өсімдіктің өсуіне жағдай жасау

үшін қиярдың өнімділігінің айтарлықтай мөлшерде өсуіне және жемістердің

өнімділігіне қосымша 3,2-10,4 т/га өнім, бұл бақылау нұсқасымен

салыстырғанда 19,51-63,41% жоғары болды [126].

1.6 Жылыжайда қиярды зиянды организмдерден қорғау тәсілдері

Жылыжай жағдайында өнімділігі жоғары сапалы жемістерін

қалыптастырудың негізгі міндеттері – өсімдік қорғау шаралары болып

табылады. А.О Сағитовтың мәліметтері бойынша жыл сайын ашық алаңда

аурулар мен зиянкестердің әсерінен көкөніс дақылдарының 30-50% және одан

да көп мөлшері шығынға ұшырайды [127; 128]. Жабық алаңда көкөніс

дақылдарының топырақ құрамында сақталған ауру қоздырғыштардың әсерінен

орташа есеппен 40% өнімділік шығынға ұшырайды. Қиярдың көптеген

аурулары депрессияға ұшырап, кейбір жағдайларда өсімдіктің өлуіне,

жемістерінің жаппай түсуіне, шіруіне және өнімділікті 20-50% төмендетуге

алып келеді. Xanthomonas фузарилер салдарынан қиярдың өнімділігі 15-20%, ал

Clavibacter және Pseudomonas түрлерінің әсерінен 50% және одан көп өнім

жоғалады [129-133]. Зиянкестер (өрмекші кене, біте түрлері, жылыжай

аққанаты, трипстер, үңгі шыбыны, галлды нематода және басқалары) әсерінен

айтарлықтай шығындар болады, сол себепті тауар өндірушілері олардың

жаппай көбейіп таралған жылдары көптеген шығындарға ұшырайды. Мысалы,

ғалымдардың зерттеулері бойынша бір ғана галлды нематоданың әсерінен қияр

өнімінің 25% өнімділігі төмендейді [134-138]. Жылыжайда зиянды

организмдерге қарсы күрес шараларын ұйымдастыру жүйесі жылыжайдағы

зиянкестер мен аурулардың түр құрамына және жылыжай түрі мен

құрылымына сай дұрыс жүргізілуі тиіс. Топырақтарда зиянды организмдердің

жинақталуына кедергі жасаушы агротехникалық шаралары «профилактика

(алдын алу)» элементі болып табылады [139].

В.Ф. Велик, В.Е. Советкина зерттеушілердің айтуынша жабық алаңда

көкөніс дақылдарының зиянкестері мен ауруларымен күресуде біршама

қиындықтар туындайды. Себебі, жылыжайдағы арнайы жағдайлар (жоғары

ылғалдылық, жоғары температура, монодақылды ауысымсыз өсіре беру)

зиянды организмдердің дамуына қолайлы болып келеді. Сондай-ақ,

жылыжайларда өсімдік қорғауда химиялық препараттарды пайдалану заң

бойынша шектелген, ал қауіпсіз өнімге байланысты талаптар айтарлықтай

жоғары. Сондықтан фитопатогендермен күресуде көбінесе өнімнің сапасын

жақсартып, алынған өнім экологиялық қауіпсіз және өнімділікті жоғарлататын

биологиялық препараттар тұтынушылардың үлкен қызығушылығын тудырып

отыр [140; 141]. А.П. Твердюковтың мәліметтері бойынша өсімдік қорғау

тәжірибесінде көбінесе зиянды организмдердің дамуын тежейтін және жоятын

31

пайдалы организмдер популяциясын сақтау және қолдану шаралары маңызды

орын алады. Сол себепті өсімдік қорғаудың химиялық тәсілін пайдалану аясы

төмендеп отыр. Жыл сайын пайдалы энтомофаунаның сан мөлшерін уақтылы

есепке алу және болжам жасау негізінде егіс көлемі 5 млн га дәнді, техникалық,

көкөніс және жеміс дақылдарының егістіктерін пестицидтермен өңдеу

жұмыстары тоқтатылуда [142].

Пестицидтер топырақты, суды ластайды, ал олардың қалдықтары

өнімдерде жинақталу салдарынан қоршаған ортаға, адамдарға қауіп төндіруде.

Айта кететін бір жайт, дамыған мемлекеттерде жылдан жылға пестицидтерді

пайдалану ережелері қатаң қадағалануда және өсімдік шаруашылығының

өнімдерінде улы қалдықтардың жинақталуынан өндірушілер арасында өсімдік

қорғаудың биологиялық тәсілдерін пайдалану көлемі артуда. Еуропада

аграрлық салада 29 аса зиянды түрлерді жою үшін пайдалы бунақденелілердің

(энтомофагтардың) 80 астам түрлерін пайдаланады. Улы химикаттар мен

пестицидтер қолданбай өсірілген ауылшаруашылық дақылдарының бағасы

әрдайым жоғары болатындығы сөзсіз. Еуропа елдерінде өсімдік қорғаудың

биологиялық тәсілмен өңдеудің химиялық тәсілмен салыстырғанда,

экономикалық тиімділігі жағынан жоғары екендігі мақұлданған. Мысалы,

Нидерланды жылыжайларында жылыжай аққанатына қарсы инсектицидтерді

пайдалану шығындары энкарзия биоагентімен салыстырғанда екі есе жоғары

болды, алайда екі тәсілді пайдаланудың биологиялық тиімділігі арасында

айтарлықтай айырмашылық болмаған жөнінде ғылыми мәліметтер бар. Осыған

ұқсас салыстырмалы есептеулер өрмекші кенеге қарсы күресте де жыртқыш

кенелерді пайдалану акарицидтерді пайдаланумен салыстырғанда, биологиялық

және экономикалық тиімділігі жағынан жоғары болғандығын көрсетті.

Ұлыбританияда зерттеушілер қияр дақылында химиялық қорғау шараларын

пайдалану энтомоакарифагтарды пайдалануға қарағанда, 3-5 есе өзіндік құнын

жоғарлатқан [143].

Өсімдіктерді биологиялық тәсілмен қорғау химиялық препараттардың

баламасы екендігі расталды [144-146]. Украинаның «Крымтеплица» тәжірибе

стансасында жүргізілген тәжірибелер (2006-2008 жж.) нәтижесінде жылыжайға

жылыжай аққанаты, темекі трипсі, шабдалы және бақша бітелері мен кәдімгі

өрмекші кене үлкен қауіп төндіретіндігі анықталған. Зиянкестерге қарсы

күресте инсектицидтерді пайдаланғанда, қажетті биологиялық тиімділікті

қамтамасыз ете алмады. Сондықтан зиянкестердің көбеюін, атап айтқанда

өрмекші кенелердің сан мөлшерін азайту үшін 1:50 арақатынасында жыртқыш

кене фитосейулюс, темекі трипсіне қарсы 1:1, 1:2 арақатынасында амблисейус,

аққанаттарға қарсы 1 га 30-дан 50 мың данаға дейін энкарзия пайдаланылды.

Биоагенттерді пайдалану тек қана жоғары биологиялық тиімділікті көрсетіп

қоймай, сонымен қатар, экологиялық таза өнім алуға мүмкіндік берді.

Биологиялық тәсіл жылыжайларда қызмет ететін адамдар денсаулығына да

қауіп төндірмейді [147]. Ташкент облысының Зангиатин ауданында «Куйлюк»

агрофирмасының ғалымдары 2003-2006 жж. жылыжайларда, сондай-ақ басқа да

агроклиматтық аймақтарда энкарзия энтомофагын жылыжай аққанаттарына

32

қарсы пайдалану бойынша белгілі зерттеулер жүргізген. Зерттеу нәтижелері

жабық алаңда қызанақты тамыз айының бірінші онкүндігінде себу кезінде

аққанатар сан мөлшері көбейіп кетуін алдын алу үшін энкарзия биоагенті

жібергенін көрсетеді. Жылыжайларға аққанаттар көшеттермен немесе ашық

тұрған терезе саңылауларынан кіреді. Қызанақтардың өсіп-даму кезеңдерінде

аққанаттардың жаппай көбеюі қазан айында болатындығы анықталды. Алайда,

зиянкес пен тоғышар арасындағы арақатынас зиянкес дернәсілдерін жоюға

болатын дәрежеде болады. Вегетация кезеңінің соңында дақылды толығымен

сыртқа шығарған кездің өзінде зиянкестердің тоғышарлары да көбейгендігі

байқалады. Бірінші дақылайналымы қаңтар айының екінші онкүндігінде

аяқталды. Бұл кезде қызанақ дақылы толығымен сыртқа шығарылып, өсімдік

қалдықтарының барлығы жылыжайдан босатылды. Топырақ қабаты толық

қопсытылып, тыңайтқыштар берілді. Осы факторлардың барлығы жылыжай

аққанатының толық жойылуына септігін тигізеді, себебі, олар қоректенетін

өсімдіктерінің болмауы және жылыжайдағы төмен температура салдарынан

қырылып қалады. Аққанаттыларды толық жою жөніндегі барлық шаралар және

агротехникалық жұмыстар жүргізілген соң, ақпан айының бірінші онкүндігінде

екінші дақыл айналымы үшін қызанақтың көшеттері егіледі. Алынған

нәтижелерді талдай келе, көшеттерді еккеннен он күн өткен соң энкарзияны

жіберсе, олар аққанаттар дернәсілдерін іздеп залалдай бастайды. Тоғышарды

одан ары жіберу жұмыстары зиянкестің сан мөлшерін реттеуге септігін тигізді,

алайда сәуір айынан бастап, сыртқы ауа температурасы жоғарылауына

байланысты олардың саны тез көбейеді. Жабық алаңдарда желдету

жұмыстарын жүргізіп тұрады, сол себепті де аққанаттылар жылыжай ішіне

кіруі байқалады. Алайда, бұл кезеңдерде энкарзия аққанаттардың сан мөлшерін

реттеп отырады. Тоғышарлардың дернәсілдерді залалдау дәрежесі 80-85%

болады [148].

Жылыжай өсімдіктерін биологиялық тәсілмен қорғау тиімділігін

ҚазӨҚКҒЗИ ғалымдарының (Төлеубаев Қ.М., Шанимов Х.И., Абзейтова Э.А.)

алған мәліметтер нәтижесінен байқауға болады [149]. Қазақ картоп және

көкөніс шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты жылыжайы жағдайында

бұрыштың біте зиянкесіне қарсы вегетация кезеңінде биоагенттердің 6500

дарағы жіберілді. Есептеулер бойынша үлкен бақша бітесін жоюда афидиустың

тиімділігі 90% құрады. Өрмекші кененің энтомофагы - фитосейулюстың

тиімділігін анықтау үшін ең алдымен оны ҚазӨҚКҒЗ институтының биотәсіл

зертханасында жаппай көбейтіп алып, қияр егістіктерінде зиянкестердің

алғашқы дарақтары пайда бола бастаған кезде көлемі 1500 м2 жылыжайда 1

өсімдікке 10 дарақ есебінен жіберілді. Қияр өскіндерін ұдайы тексеріп тұру

нәтижесінде жыртқышты өрмекші кенелердің пайда болған ошақтарына жіберу

мүмкіндігі болды. Осылайша, вегетация кезеңінде жыртқыштардың 13500

дарағы жіберіліп, өрмекші кененің сан мөлшерін реттеуге септігін тигізді.

Есептеулер нәтижесі фитосейулюстің биологиялық тиімділігі 70% екендігін

көрсетеді. Жылыжай жағдайында қызанақ дақылында 1 шаршы метр аумақта

жылыжай аққанаттарының 1-2 дарағы кездескен жағдайда оларға қарсы

33

тоғышар:құрбан 1:1 арақатынасында мумияланған дернәсіл фазасында энкарзия

биоагенті жіберілді. Сонымен қатар, вегетация кезінде тоғышарларды жіберу

фитофагтардың даму фазасына сай жүргізіліп отырды. Нәтижесінде көкөніс

дақылдарының вегетация кезеңінде аққанаттардың таралуына байланысты

энкарзияның 111500 дарағы жіберілді. Жаппай жіберу биоагент

популяциясының өз-өзін өндіру дәрежесіне жеткенге дейін жүргізілді. Осы

уақытқа дейін жүргізілген есептеулер энкарзияны жіберудің биологиялық

тиімділігі 95% болғаны және дақылайналымы аяқталғанша аққанатардың сан

мөлшері шаруашылыққа білінбейтін көрсеткіш дәрежесінде болғаны байқалды.

Көптеген отандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми еңбектерін талдай

келе, жылыжайда жаңа (шетелдік) агротехникаларды пайдалана отырып, қияр

өсіру бойынша агротехникалық шаралардың дұрыс жүйеленуі сапа

көрсеткіштері жоғары, тұрақты өнім алуда маңызы зор екеніне көзіміз жетті.

Зерттеу нәтижелері қиярды дәстүрлі тәсілмен өсіруге қарағанда аз көлемді

технологиямен өсірудің тиімділігін дәлелдеді. Топырақ субстратында өсірілген

қияр жемістердің өнімділігі 30% және одан да көп болды. Қияр өнімділігін 70%

дейін жоғарлататын, қоршаған ортаның қолайсыз (зиянды организмдер, жарық,

жылудың жетіспеушілігі) жағдайларына төзімді сорттарын таңдау аса маңызды

болып табылады. Жылыжай жағдайында минералды және органикалық

тыңайтқыштарды пайдаланғанда, оның мөлшерін есепке алып отыру қажет.

Себебі, қияр басқа көкөніс дақылдары сияқты кешенді органо-минералды

тыңайтқыштардың жетіспеушілігі немесе шамадан тыс артық болуына сезімтал

келеді. Әсіресе өсімдіктердің жаппай жеміс салу немесе жеміс мүшелерінің

қалыптасу кезінде қоректік элементтерге талабы жоғарлайтындығы анықталды.

Қоректендіру режимдерін дұрыс пайдаланған жағдайда жемістердің

шығымдылығын 20-дан 65% дейін жоғарлатуға болады. Қияр өсірудің дәстүрлі

тәсілімен салыстырғанда, өсімдіктерді шпалерлерге байлау өте тиімді болып

келеді. Тамшылатып суару жүйесінде шпалер тәсілін пайдалану қияр

өнімділігін 50% дейін жоғарлатуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, қияр

өсіруде тиімді және міндетті тәсілдердің бірі – суаруға дейінгі (тамшылатып

суару жүйесінде 30% және одан да көп фертигация пайдалану) өсімдіктердің

қалыптасуы (өнімділік 15-20% жоғарлайды), себу нобайы және өсімдіктер

жиілігі (10% және одан да көп) болып табылады. Көптеген зерттеушілердің

тәжірибелер нәтижелері зиянкестердің көбеюіне қолайлы жағдайлар жасалған

жылыжай жағдайында қиярды зиянкестер мен аурулардан қорғау бойынша

заманауи және дұрыс ұйымдастырылған шаралардың маңызы зор екенін

көрсетеді. Қияр өсімдігін зиянды организмдерден биологиялық немесе

химиялық қорғау тәсілдерін пайдалану жемістердің сапасын және өнімділікті

(50% және одан да жоғары) сақтауға мұмкіндік береді.

Осылайша, әдебиет көздерін шолу және талдау барысында көкөніс (қияр)

дақылдарын жылыжайда өсіру кезінде қолданылып жүрген технологияларды

жетілдіру және жаңа технологиялар жасап шығару жөнінде ғылыми зерттеулер

жүргізудің қажеттілігін, олардың маңыздылығына көз жеткіздік.

34

2 ЗЕРТТЕУ ОРНЫ, НЫСАНЫ МЕН ӘДІСТЕРІ

2.1 Жылыжайда қияр өсіру технологиясының ерекшеліктері

Диссертациялық жұмыс тақырыбы бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстары

ҚазККШҒЗИ-ның жалпы көлемі 3420 м² құрайтын «Селекциялық жылыжайы»

жағдайында жүргізілді. Біздің зерттеулерімізде ҚазККШҒЗИ (С.Қ. Жантасов,

басқ.) дайындаған, Қазақстанның оңтүстік-шығысы шаруа қожалықтарына

ұсынылған қиярды өсіру технологиясы қолданылды [24]. Жылыжай қиярының

вегетациялық кезеңінде жылыжайдың ауа температурасы 24-270 С құрады.

Тәжірибеде жылыжайға себу үшін Алматы облысында өсіруге рұқсат

етілген қиярдың отандық Айбын F1 буданы алынды. Себуге тек жоғары

сұрыпты тұқымдар іріктелді. Біздің зерттеулерімізде қияр дақылы қызанақтан

кейін отырғызылды. Алынатын өнімнің мөлшері көбіне себілетін тұқымның

сапасына байланысты болғандықтан, себу алдында жылыжай қиярының

тұқымдық материалы арнайы дайындықтан өткізілді. Қияр тұқымы себер

алдында іріктеліп, қоспалар мен карантинді объектілерге тексерілді.

Зертханалық жағдайда өнгіштігі мен тұқымның өніп-өсу қуаты анықталды.

Вирусты ауруларға қарсы тұқымдар 3 тәулікке 500 С температурада

термостатқа салынып, қыздырылды. Саңырауқұлақ және бактериялық

аурулардан зарарсыздандыру үшін, тұқымды себу алдында 2-3 апта бұрын

ТМТД препаратымен 1 кг тұқымға 4 г дәрілік препарат есебінен дәріленді.

Қияр тұқымдары тікелей топырақ-субстраттарына себу арқылы жүзеге

асырылды, арнайы көшет отырғызылған жоқ. Көктемгі ауысымдағы себу

мерзімі зерттеу жылдарына байланысты қаңтар айының ІІІ онкүндігінің соңы

және ақпан айының І онкүндігінің басына тура келді. Осы кезеңде топырақ-

субстраттары мен ауаның ылғалдылығын жоғары деңгейде ұстап тұру керек.

Әсіресе, қиярдың өніп-өсуі кезінде ауа ылғалдылығының жоғары болғаны

маңызды, себебі осы кезеңде қияр тұқымы жарнағынан тұқым қабыршағын

тастайды. Егер осы кезеңде жылыжайдың ылғалдылығы төмен болса, бұл үрдіс

ұзаққа созылып, тұқым жарнақтары нашар ашылады. Нәтижесінде қияр өсімдігі

зақымдалады. Оған қосымша жарықтандырудың да әсері болмайды. Сол үшін,

бұл кезеңде жылыжайда ауа ылғалдылығын 90-95% деңгейінде ұстап тұрған

жөн. Қиярдың бірінші негізгі жапырағы пайда болғаннан кейін жылыжайда ауа

ылғалдылығын 80-85%-ға дейін төмендетуге болады.

Дақыл сорттарының (будандарының) ерекшеліктеріне байланысты 1 м2

жылыжайда қияр өсімдігінің өсу тығыздығы 2,5-3 дананы құрады. Дақылды

себу және кейінгі өңдеу тәсілі 1,5 м х 0,3 м құрады, яғни қатар аралықтарының

(топырақ-субстраттары бар ыдыстар) арақашықтығы 1,5 м, ал қатардағы

өсімдіктердің ара қашықтығы 0,3 м болды. Технологиялық тәжірибелерде 1 м2

жылыжай ауданына орташа алғанда 3 өсімдіктен келді.

Жылыжайдағы температуралық режим қияр өсімдігінің дамуына қатты

әсер етеді. Өсімдіктің вегетативтік немесе генеративтік өсуіне қарай орташа

тәуліктік температураны уақтылы реттеп отыруға болады. Өсімдіктің ортаңғы

сабақтары шпалерлерге жеткенде, жанама өркендері қарқынды өсуі үшін, түнде

35

ауа температурасын 3-7 тәулікке 160 С-қа төмендету керек. Сол кезде түйіндері

мықты болып қалыптасуына жақсы әсер етеді. Қиярдың алғашқы өсу кезеңінде

жылыжайда түнгі температура аса жоғары болса, өсімдіктер қарқынды бой

алып, шпалерлерге тез өсіп жетеді. Бұл жағдайда 7-8-жапыраққа дейін төменгі

түйіндерін алып тастау керек. Алмаған жағдайда, ортаңғы қабаттарында түйін

тастау мүмкіндігі артады.

Жылыжайда қиярды өсіргенде, өсімдікті қалыптастыру сияқты

агротехникалық шаралар аса маңызды болып табылады. Өсімдікті дұрыс

қалыптастырғанда, олардың тығыздығының оптимальді болуын қамтамасыз

етеді. Сәйкесінше, өсімдікке ылғалдылық, температура, жарық пен минералдық

тыңайтқыштардың қолайлы жағдайлары жасалады. Жылыжай қиярының

сорттық (будандық) ерекшеліктеріне қарай өсімдік қалыптастыру шарасы да

едәуір ерекшеленеді.

ҚазККШҒЗИ-да зерттелген сорт үлгілеріне қарай қияр өсімдіктерін

қалыптастыру әр түрлі болды. Корнишонды (қысқа) жемістері бар жылыжай

қиярының сорт үлгілерін (будандар) өсірген кезде, жемістерінің көп бөлігі

ортаңғы сабақта қалыптасады. Өсімдік қалыптастыру кезінде ортаңғы сабақ

шпалерге жанама өркендерінсіз ілініп, себу мерзіміне байланысты 40-50 см

биіктікке дейінгі буынаралықтарындағы барлық түйіндері алынып тасталады.

Кейінгі түйіндері алынбайды. Негізгі өркені шпалер астына қыстырылып,

қалған 2-3 жанама өркендер шпалер бойына таралады. 1-ші және 2-ші қатарда

қалған өркендер 4-жапырақ үстіне қыстырылады. Қияр будандарында «гүл

шоғыры» сияқты орналасқан түйіндері (6-8 дана және одан да көп) қоректік

заттарға бәсекелестігі артып, нәтижесінде түйіндерінің тең жартысы солып

қалады. Қураған түйіндерде патогендер (ақ, сұр шірік және т.б.) тарала

бастайды. Корнишон жапырақтарының әр қуысында болатын шамалы

түйіндерінің артықшылығы, түйіндер мықты болып, жемістерінің толысуы

қарқынды жүреді және саңырауқұлақ ауруларына аз шалдығады. Қиярдың

корнишонды будандарының жемістерін күнделікті жинау жұмыстарын жүргізу

керек. Жемістерінің ұзындығы 11-12 см-ге жеткенде өсуі тоқтап, еніне қарай

қарқынды өсе бастайды. Жинау үшін ең қолайлы қияр жемістерінің ұзындығы

3-3,5 см. Егер өсімдікте өсіп кеткен жемістер қалса, келесі жемістердің толысуы

едәуір нашарлап, жалпы өнімділік төмендейді. Нарық сұранысына қарай

жылыжай қияры корнишонды жемістерінің мөлшері мен орташа салмағы

айтарлықтай өзгеріп отыруы мүмкін, алайда, барынша жоғары өнім алу үшін

жемістердің орташа салмағы 85-95 г шамасында болу керек.

Жылыжай қиярының ұзын пішінді будандарын қалыптастыру, өсімдік

пішініне байланысты корнишонды будандардан біршама ерекшеленеді. Тік

өсетін дақылды өсіру кезінде қырқу жұмыстары жүргізіледі, қияр өсімдігінің

ерте жеміс сала бастауын қамтамасыз етеді. Өсімдіктің түйін мөлшерлері

көбейіп кетпеу үшін будандарда генетикалық бірқалыпты артық сабақтары

қалыптасқан. Сондықтан жеміс салу кезеңін ұзарту үшін алғашқы 2-3 түйіндері

алынып тасталынады. Қалған түйіндерінде (0,8-1 м-ге дейін) 2-3 жемісі бар

жапырақтар қалдырып, кейін олардың (бұталардың) ұзындығын 4-5 жапыраққа

36

жеткенше ұзартады. Біздің зерттеулерімізде, жылыжай қияры өсімдіктерін

қалыптастыру кезінде, ҚазККШҒЗИ ғалымдарының ұсыныстары қолданылды

[150, 151].

Жылыжайда қияр өсімдіктерін суғару жұмыстары тамшылатып суару

жүйесін қолдану арқылы күнделікті жүргізіліп отырды. Біздің зерттеулерімізде

қияр өсімдігіне тамшылатып суару жүйесі арқылы тыңайтқыштар мен жаңа

инсектицидтер қоса берілді (фертигация).

Жылыжай қиярын минералдық тыңайтуда аса көп көңіл берген жөн. Қияр

өсімдіктері ерте өнім қалыптастырумен, жаппай өнім берумен және

салыстырмалы аз мерзімде жоғары өнімділікке ие болу қасиетімен

ерекшеленеді. Сондықтан, тыңайтқыштардың жоғары мөлшерлерін қолдану

керек. Қияр өсімдігі әртүрлі даму кезеңдеріне байланысты қоректік

элементтердің әр түрлі арақатынасын қажет етеді. Үйлестірілген минералдық

қоректендіру жүйесі, дақылдың барлық кегетациялық кезеңінде

тыңайтқыштарды негізгі енгізумен, фертигациямен және өсімдікті үстеме

қоректендіру арқылы жүзеге асырылды.

Жылыжайда өсімдіктерді зиянды организмдерден қорғау көкөніс

өндірушілердің аса маңызды мәселесіне айналып отыр. Жылыжайда негізгі

зиянкестерге ақққанат, өрмекші кене, трипстар мен үңгі шыбындары жатады.

Олармен күресу үшін, негізінен химиялық тәсіл қолданылады [152]. Алайда,

жылыжай қиярына пестицидтерді қолданбаған дұрыс, немесе химиялық өңдеу

жұмыстарын барынша қысқарту керек. Себебі, химиялық препараттардың улы

қалдықтары дақылдың балғын жемістерінде сақталып, олардың адам ағзасына

қаупітілігі жоғары болады. Сондықтан біздің зерттеулерімізде жылыжай қияры

зиянкестеріне қарсы биологиялық қорғау әдістері дайындалып, тамшылатып

суару жүйесі арқылы берілген жаңа инсектицидтердің биологиялық және

шаруашылықтық тиімділігіне баға берілді.

Жалпы алғанда, ҚазККШҒЗИ «Селекциялық жылыжайында» жүргізілген

агротехнологиялық шаралар жылыжай қиярының қалыпты өсіп-дамуына және

толық өнімділік қалыптастыруына мүмкіндік беріп, тәжірибелік мәліметтер

алынды.

2.2 Зертханада зерттеу жұмыстарын жүргізу әдістері

Биоагенттерді және олардың иелері мен құрбандарын көбейту үшін

жемшөптік дақылдарды өсіру бойынша зертханалық тәжірибелер Қазақ өсімдік

қорғау және карантин ҒЗИ мамандандырылған зертханаларында орындалды.

Қолдағы әдістемелерге сәйкес, зертханада температуралық режим, жарықтылық

пен ауа ылғалдылығының қолайлы көрсеткіштері сақталды. Азықтық

өсімдіктер 250 С орташа тәуліктік температурада, 65% ауаның салыстырмалы

ылғалдылығы мен 17 сағаттық фотопериод барысында өсірілді.

В.А. Тряпицын, В.А. Шапира, Б.А. Щепетельникова және Э.С. Щийко

әдістері бойынша афидиус паразиті өсірілді [153, 154]. Паразиттену тиімділігі

(бітелердің мумиялану пайызы) Б.А. Бегляровтың әдістемелік нұсқауын

ескерумен анықталды [155]. Афидиустар шабдалы және астық бітелерінде

37

көбейтілді. Арнайы кюветтер немесе пластмассалық жаймаларда топыраққа

егілетін бұршақ тұқымын қоректік өсімдік ретінде алдық. Бір өсімдікке 2-5

дарақтар есебінен бұршақ өскіндерін бітелермен орналастырдық (сурет 1).

Сурет 1 - Бұршақты шабдалы бітесімен зақымдау, ҚазӨҚКҒЗИ зертханасы

(2012 ж.)

Бітелердің саны бір өсімдікте 40 дараққа жеткен кезде, бітелері бар шыны

құтыны басқа бөлмеге ауыстырып, 1:10 қатынаста афидиуспен зақымдайды.

Зертханада энкразияны өсіру Н.А. Поповтың [156, 157] әдістемесі

бойынша жүзеге асырылды. Бұл тәжірибелерді үрмебұршақ пен темекіде

қоректенетін аққанатта жүргіздік. Стеллаждарда орналасқан жеке қыш және

пластмассалық құмыраларда өсімдіктерді өсірдік (сурет 2).

Сурет 2 - Жылыжай аққанатын темекі (Nicotiána) өсімдіктерінде өсіру, 2012 ж.

38

Темекінің 5-6 жапырақтары пайда болған кезде, ал үрмебұршақтың екі

нағыз жапырақтары пайда болғанда, аққанатты орналастырады. Темекі

жапырағында аққанат дернәсілінің тығыздығы 1500-2000 болатын болса,

үрмебұршақ жапырағында 400-500 зиянкес дарақтары кездеседі. Ары қарай,

жылыжай аққанатының дернәсілдері бар азықтық өсімдіктерді энкарзиямен

зақымдау үшін келесі боксқа кіргізеді (6 сурет).

Зертханалық жағдайда өрмекші кенені көбейту және өсіру үшін

үрмебұршақ пен қытайбұршақ өсімдіктерінде Г.А. Бегляров [158] пен Н.П.

Поповтың [159] әдістемелік нұсқауларына сәйкес жүргізілді. Өсімдіктерді

жарықты стеллаждары бар бөлмелерде өсіреді. Мал азығы өсімдігінде 3-5 нағыз

жапырақтары пайда болған кезде, өсімдікке өрмекші кенені орналастырып, бір

өсімдікке 40-50 дарақтар есебімен фитосейулюсты жібереді. Екі апта өткеннен

кейін кене орналасқан бір өсімдікке фитосейулюстің 10-15 есебімен ересектері

мен нимфаларын шығарады. Жыртқыш пен құрбан арақатынасы 1:1 болған

кезде, жыртқыш кенелер жинақталған жапырақты тәжірибеде қолдану үшін

жинап алады.

2.3 Жылыжайда тәжірибелерді жүргізу әдістері

Жылыжай қиярын күтіп-баптау технологиялық шараларын (будандарын

зерттеу, топырақ-субстрат, минералдық тыңайтқыштар, биотәсіл, өсімдіктерді

химиялық қорғау) зерттейтін ғылыми-зерттеу жұмыстары Қазақ картоп және

көкөніс шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының «Селекциялық

жылыжайында» жүргізілді. Жылыжай микроклиматты реттейтін механизмдер

мен жарықтандыратын құрылғылардың барлық заманауи түрлерімен және

тамшылатып суғаратын, минералдық тыңайтатын, басқа да функцияларды

атқаратын (Оңтүстік Корея технологиясы бойынша) құрылғылармен

жасақталған. Тәжірибе қойылған мөлтек ауданы – 25 м2, қайталануы – 4 рет.

Біздің зерттеулеріміздің нысандарына жылыжай қияры, қиярдың жаңа

сортүлгілері, топырақ-субстраттарының түрлері, органикалық және

минералдық тыңайтқыштардың түрлері мен мөлшері, қияр зиянкестері мен

энтомофагтары, жаңа инсектицидтер, қияр өсімдіктерін жылыжай

зиянкестерінен қорғаудың биологиялық және химиялық тәсілдері жатады.

Жылыжайда зерттеу жұмыстары келесі жалпы қабылданған классикалық

әдістемелерімен сәйкес жүргізілді:

- Агрохимиялық зерттеу әдістері [160];

- Егістік тәжірибелерді жүргізу әдісі [161];

- Көкөніс және бақша шаруашылығында тәжірибе жүргізу әдістері [162].

Жылыжай қиярының сорттары мен будандарын бағалау бойынша ғылыми-

зерттеу жұмыстарын жүргізу барысында келесі әдістемелер қолданылды:

- Ауылшаруашылығы дақылдарын мемлекеттік сортсынау әдісі (картоп,

көкөніс және бақша дақылдары) [163];

- Қияр селекциясының әдістемелік нұсқаулары [164];

- Гетерозисті қияр будандарының селекциясы мен тұқым шаруашылығы

әдістемелік нұсқаулары [165];

39

- Жылыжай қиярының гетерозисті будандарының агротехникасы мен

тұқымшаруашылығы әдістемелік нұсқаулары [166].

Қияр сорттары бойынша ғылыми-зерттеулер келесі сұлба бойынша

жүргізілді: қатар ұзындығы 5 м2, бір реттік қайталау, бір қатарлық бөлінген

мөлтек (делянка), есеп жүргізілген орын ауданы 7 м2. Стандарт ретінде

қолданысқа жіберілген қиярдың Апрельский (F1) буданы алынды.

Айбын сортының сипаттамасы. Дин-зо-сн сортынан Г-06 аналық

линиясынан сұрыпаралық будандастыру нәтижесінде алынған сортты

линиялық будан. Жылыжай буданы орташа піседі. Жаппай өнуден алғашқы

жеміс беру аралығы 58-60 күн. Вегетациялық кезең 65-70 күнді құрайды.

Жалпы өнімділігі 29-30 кг/м2. Жемістерінің тауарлық сапасы жоғары 80-85%

құрайды. Сорт ақ ұнтақ пен пероноспорозға салыстырмалы төзімді,

тасымалдануы жақсы. Аналық типті гүлдері басымырақ. Жасыл жемістерінің

пішіні сопақ-цилиндрлі, жасыл түсті, төмпешіктері ірі сирек кездеседі.

Жемістерінің ұзындығы орташа 18-20 см, диаметрі орташа 3-3,5 см, көлденең

кескіні үш қырлы, тұқымдық қалтасы кішкентай - 2 см, тауарлық жемістің

салмағы 90-100 г. Қабығы жұқа, нәзік және қытырлақ келеді. 2015 жылдан

бастап Қазақстан Республикасының барлық облыстарында аудандастырылған.

Жаңа Г-1-17 (F1 АйСер) буданының сипаттамасы. АйСер буданы аналық

Л-1 линиясын аталық С-1 формасымен будандастыру арқылы алынған.

Қорғалған топырақта, пленкалы жылыжайларда өсіруге арналған. Будан

партенокарпиялық, ұрықсыз жеміс байлайды. Аналық типті гүлдері басымырақ.

Өсімдіктері индетерминантты, күшті, өсу күші мықты, негізгі сабағының

ұзындығы 345-350 см, бір бұталы. Жапырақтарының түсі қою жасыл, пішіні бес

бұрышты доғал келеді. Жапырағы ірі, жапырақ тақтасы 26-27 см (сурет 3).

Сурет 3 - АйСер F1 буданы жапырағы, гүлі мен жемісінің құрылысы

(Алматы облысы, Қарасай ауданы, ҚазККШҒЗИ жылыжай қияры, 2013 ж.)

40

Түйіндерінің түктенуі күрделі, тығыз, тікендері ақ түсті, түйіндерінің

ұзындығы 3-4 см. Жасыл жемістерінің пішіні ұршық тәріздес, төмпешіктері

сирек орналасқан орташа. Жемістерінің ұзындығы орташа 16-17 см, жемістің

диаметрі орташа 3,5-4 см, көлденең кескіні үш қырлы, тұқымдық қалтасы

кішкентай - 2 см, тауарлық жемістің салмағы 96-100 г, тікендері қара. Қабығы

жұқа, нәзік және қытырлақ келеді. Будан орташа піседі. Жаппай өнуден

алғашқы жеміс беру аралығы 58-63 күн. Вегетациялық кезең ұзақтығы 135-156

күн, ал жеміс салуы 69-91 күнді құрайды. Жемістерінің орташа өнімділігі 27,4-

39,5 кг/м2. Жемістерінің тауарлық сапасы жоғары - 80-85%. Будан ақ ұнтақ пен

пероноспорозға салыстырмалы төзімді. Тасымалдануы жақсы. Шикі дән

массасы бірлігінен алынған тұқым шығымы 0,6% құрайды. АйСер буданының

авторлары: Нусупова А.О., Ритбай К., Джантасов С.К., Асанбеков А.А.,

Джантасова А.С.

Жаңа Г-1-18 (КазНИИКО-1 F1) буданына сипаттама. ҚазККШҒЗИ-1

буданы аналық Л-1 линиясымен аталық С-2 линиясын будандастыру арқылы

алынды. Пленкалы жылыжайларда өсіруге арналған. Будан партенокарпиялық.

Аналық типті гүлдері басымырақ. Өсімдіктері индетерминантты, күшті, өсу

күші мықты, негізгі сабағының ұзындығы 290-304 см, бір бұталы.

Жапырақтарының түсі қою жасыл, пішіні бес бұрышты доғал, ірі жапырақты

келеді. Жапырақ тақтасы 18-20 см. Түйіндерінің түктенуі күрделі, тығыз, қоңыр

түсті. Жасыл жемістерінің пішіні цилиндр тәріздес ұзартылып келген. Түсі

жасыл, төмпешіктері сирек орналасқан орташа. Жемістерінің ұзындығы орташа

16-17 см, жемістің диаметрі орташа 3,5-4 см, көлденең кескіні үш қырлы,

тұқымдық қалтасы кішкентай - 2 см, тауарлық жемісінің салмағы 96-100 г,

тікендері қара (сурет 4).

Сурет 4 - КазНИИКО -1 F1 жапырағы, гүлі мен жемісінің құрылысы, 2013 ж.

Қабығы жұқа, нәзік және қытырлақ келеді. Орташа пісетін будан. Жаппай

өнуден алғашқы жеміс беру аралығы 58-63 күн. Вегетациялық кезең ұзақтығы

41

135-156 күн, ал жеміс салу мерзімі 69-91 күнді құрайды. Жемістерінің орташа

өнімділігі 27,4-39,5 кг/м2 құрайды. Жемістерінің тауарлық сапасы жоғары - 80-

85%. Будан ақ ұнтақ пен пероноспорозға салыстырмалы төзімді. Тасымалдануы

жақсы. Буданның авторлары: Нусупова А.О., Ритбай К., Джантасов С.К.,

Асанбеков А.А., Джантасова А.С.

Қияр жапырақтарының ақ ұнтақ, пероноспорозбен залалдану дәрежесі

келесі шкала бойынша есепке алынды:

0 – залалдау жоқ;

1 балл – жапырақ бетінің 1% ғана залалданған;

2 балл – жапырақ бетінің 5-10% залалданған;

3 балл – жапырақ бетінің 25% залалданған;

4 балл – жапырақ бетінің 50% залалданған;

5 балл – жапырақ бетінің 75-100% залалданған.

Қиярдың зиянкестермен зақымдалу дәрежесі мына шкала бойынша

бағаланды:

1 балл – өсімдіктің 5% дейін зақымдалған (орналасқан);

2 балл – өсімдіктің 5%-дан 25%-ға дейін зақымдалған (орналасқан);

3 балл – өсімдіктің 25%-дан 50%-ға дейін зақымдалған (орналасқан);

4 балл – өсімдіктің 50%-дан 75%-ға дейін зақымдалған (орналасқан);

5 балл – өсімдіктің 75%-дан жоғары зақымдалған (орналасқан).

Жылыжайда Қазақстанның 14 облысында өсіруге рұқсат етілген Айбын F1

буданы топырақ-субстраттары, минералдық қоректендіру жағдайы (тыңайтқыш

мөлшері) мен өсімдіктерді зиянкестерден қорғау тәжірибелерінде қолданылды.

Өсімдіктің өсіп-дамуының белгілі бір кезеңінің басталуы мен аяқталуын

анықтау (көзбен шолу) үшін фенологиялық бақылаулар А.И. Руденконың [167]

әдісі бойынша жүргізілді. Жылыжай қиярының вегетация кезеңінде себу

мерзімі, бірді-екілі (10%) және жаппай (75%) көктеу, бірінші және бесінші

нағыз жапырақтарының пайда болу мерзімі, жанама желілерінің (шырмауық)

қалыптасуы, негізгі осі мен бірінші қатардағы өркендерінде аталық және

аналық гүлдерінің гүлдеуі, аналық мүшесінің қалыптасуы, жемістерді

жинаудың бірінші және соңғы мерзімі анықталды.

Топырақ-субстраттары, тыңайтқыштар мен сорт ерекшеліктері қиярдың

өсіп-даму үрдістеріне, жемістерін қалыптастыруына әсерін бағалау үшін

биометриялық зерттеулер жүргізілді. Жылыжай қиярының биометриялық

зерттеу кезінде өсімдіктің негізгі және жанама өркендері, жапырақтарының

саны мен ауданы, аталық және аналықтарының жанама өркендері мен аналық

мүшесі, жемістерінің саны, ұзындығы, диаметрі мен салмағы (жаппай жеміс

беру кезеңінде) ескерілді. Жылыжай қиярының өнімділігіне есеп жүргізу

жұмыстары өнімнің техникалық пісіп-жетілуі кезінде тәжірибелік алқаптың әр

қайталауында мөлтек арасы бойынша жекелеп жүргізілді. Жылыжай

өсімдіктерінің зиянкестермен орналасу тығыздығын есептеу жұмыстары

«Өсімдік қорғау анықтамасы» бойынша берілген әдістемелерді қолдану арқылы

жүзеге асырылды [168].

42

Сынақ жұмыстары қияр өсімдігінің жапырағында жылыжай аққанатының

ІІ-ІІІ жастағы сан мөлшері кемінде 40 дернәсілдері мен 30 ересектері болғанда

жүргізілді. Аққанаттың сан мөлшерін есептеу таңертен өңдеуден бұрын және

одан 2-3 сағаттан кейін жүргізілді. Әрбір сынама алынған өсімдікте 30-дан

артық ересегі бар 5-6 жапырақтарды таңдап алады. Жылыжай дернәсілдерімен

күресуде сыналған инсектицидтердің тиімділігін есептеу үшін өңделген күні

сынама өсімдіктерге этикет қағаздар жапсырылды. Әрбір есепте бір жапырақ

бойынша 40-тан және одан жоғары ІІ-ІІІ жастағы дернәсілдер есепке алынды.

Ересектері мен дернәсілдерінің кейінгі есептеу жұмыстары келесі күні, сонан

соң 3, 7, 14 және 21 күннен кейін жүргізілді. Аққанаттың өлгенін есептеу үшін

өсімдіктің жапырақтарын ыдысқа салып, аузын дәкемен жауып байлайды да,

тоңазытқышқа 15-20 минутқа қояды. Содан соң ересектері мен дернәсілдердің

өлі тірісінің есептеу жұмысы жүргізілді. Биологиялық тиімділік зиянкестің сан

мөлшерінің бастапқымен салыстыру бойынша төмендеу деңгейімен

анықталады. Биологиялық тиімділікті есептеу 1-ші формула бойынша

жүргізілді:

Э = 100·(1-Та/Тв), мұнда (1)

Э – бастапқымен салыстырғанда, зиянкестің сан мөлшерінің төмендеуінің

%-бен көрсетілген тиімділігі;

Та – өңдеуден кейін аққанаттың (ересегі мен дернәсілі) тірі қалған

дарақтарының саны;

Тв – өңдеуден алдын аққанаттың саны.

Жылыжай қиярының жапырағында сан мөлшері кемінде 60 дарақтары бар

(ересектері мен дернәсілдері) темекі және жылыжай трипстері, бақша және

жылыжай бітелерінде сынақтар жүргізілді. Өңделген күні таңертеңгісін

зиянкестің ересектері мен дернәсілдерінің сан мөлшерін есептеу жұмыстары

жүргізілді. Таңдалған өсімдік топтарында әрбір өсімдіктің 3 жапырағында

орналасқан зиянкестер есепке алынды. Кейінгі есептер 3, 7, 14 күннен кейін

жүргізілді. Препараттың биологиялық тиімділігі келесі формула бойынша

есептелді:

Э = 100·(1-Та·св/Тв·са), мұнда (2)

Э – бақылауға түзетумен өсімдіктің зақымдалуы немесе зиянкестің сан

мөлшерінің төмендеуі %-бен көрсетілген препараттың тиімділігі;

Та – тәжірибеде өңдеуден бұрын зақымдалған өсімдіктің немесе тірі

дарақтарының сан мөлшері;

Тв – тәжірибеде өңдеуден кейін зақымдалған өсімдіктің немесе тірі

дарақтарының сан мөлшері;

св – алдын-ала есепте бақылауда зақымдалған өсімдіктің немесе тірі

дарақтарының саны;

са – кейінгі есепте бақылауда зақымдалған өсімдіктің немесе тірі

дарақтарының саны.

43

Тәжірибелік алқаптарда биоагенттердің жіберу мөлшері мен мерзімін

анықтау кезінде алдын-ала зиянкестің таралу дәрежесі анықталды.

Фитосейулюсті жіберуден бұрын өрмекші кененің сан мөлшерін анықтау

үшін есептеу алқаптарында тексеру жұмыстары жүргізілді. Зиянкес

тығыздығының дәрежесін анықтау үшін әрбір өсімдікті қараумен есепке

алынды. Тығыздық дәрежесі 3-ші формула бойынша анықталды:

P = 𝑎

𝑏× 100, мұнда (3)

Р – өсімдіктің зиянкеспен орналасу дәрежесі, %;

а – зиянкеспен орналасқан өсімдік саны, дана;

в – жалпы қаралған өсімдік.

Фитосейулюстің биологиялық тиімділігі биоагентті жібергеннен кейін 7-10

соң күннен өрмекші кененің сан мөлшерінің төмендеуімен немесе өлу

деңгейінің дәрежесімен анықталып, 4-ші формула бойынша есептеледі:

Б = 𝑎−в

𝑎× 100, мұнда (4)

а – фитосейулюсті жіберуге дейін кененің сан мөлшері, дана;

в – акарифагты жібергеннен кейін 7-10 күннен соң кененің сан мөлшері.

Афидиусты колонизациялау алдында қияр жылыжайында 10 нүкте бөлініп

алынады. Әр нүктеде алдын-ала тексеру жұмыстары жүргізілді. Зиянкестің

таралуы 5-ші формула бойынша есептелді:

Р = 𝑛×100

Н, мұнда (5)

Р – зиянкестің таралуы, %;

n – зиянкеспен зақымдалған өсімдік саны, дана;

Н – өсімдіктің жалпы саны.

Мумияланған бітелердің пайызы келесі формула бойынша анықталды:

П = Э×100

б, мұнда (6)

П – мумияланған бітелердің пайызы, %

Э – бір өсімдікте мумияланған бітелердің орташа саны, дана;

б – бір өсімдікте бітелер мен мумияланғандардың жалпы орташа саны, д.

Жылыжай аққанатының таралуы мен тоғышар дернәсілдердің пайызын

афидиусты анықтау кезінде қолданылған формула арқылы анықтадық.

Афидиус, фитосейулюс және энкарзия биоагенттерінің тоғышар:құрбан

арақатынасын анықтау бойынша тәжірибе сұлбасы келесідей болды:

1. 1:10 тоғышар:иесі арақатынасы;

2. 1:5 тоғышар:иесі арақатынасы.

Жылыжай қиярының сапалық көрсеткіштеріне минералдық тыңайтқыштар

әсерін бағалау үшін жемістері зерттеуге алынып, келесілер анықталды:

44

Зертханалық жағдайда құрғақ зат мөлшері - таразылық (салмақтық)

әдіспен (құрғату арқылы), жалпы қанттылық - Бертран бойынша, С дәрумені -

Мурри бойынша, нитраттар - потенциометриялық, ионселективті

электродтарды пайдалану арқылы анықталды. Минералдық тыңайтқыштармен

зерттеу жұмыстарында тәжірибе сұлбасы келесідей болды:

1) Кристалон (Kristalon) - фон;

2) Кристалон (фон)+N160;

3) Кристалон (фон)+N210;

4) N340 P170 K450;

5) N450 P225 K600.

Жылыжайда кешенді суда ерігіш «Кристалон» (Kristalon) тыңайтқышының

4 түрі қолданылды: Kristalon «Специальный» (N-18; P2O5-18; K2O-18; MgO-3;

SO3-0,04; Zn-0,025; Mo-0,004); Kristalon «Огуречный» (N-14; P2O5-11; K2O-31;

MgO- 2,5; SO3-5; B-0,02; Cu-0,01; Fe-0,15; Mn-0,01; Zn-0,01; Mo-0,02); Kristalon

«Желтый» (N-13; P2O5- 40; K2O-13; B-0,025; Cu-0,01; Fe-0,07; Mn-0,04; Zn-0,025;

Mo-0,004); Kristalon «NPK» (N-7,5%; Р2О5-13%; К2О-36%).

Климаттық жағдайы. Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы Қазақ картоп

және көкөніс шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты орналасқан таулы

аймақтың климаты күрт континентальді болып келеді. Шілде айының орташа

ауа температурасы 22-240 С жылы, ал қаңтардікі – 6-100 С аязды көрсетеді.

Ауаның 00 С-тан бастап қалыпты температураға өтуі көктемде, нақты айтқанда

наурыз айының ІІ онкүндігінің аяғы ІІІ онкүндігінің басында, күзде қараша

айының І онкүндігінің аяғы ІІІ онкүндігінің басында болады. Оңтайлы

температуралар жиынтығы (00 С-тан жоғары) 3450-37500 С, белсенді

температуралар жиынтығы (100 С-тан жоғары) 3100-34000 С құрайды. Аязсыз

кезеңнің ұзақтығы 140-170 күн. Жылдық жауын-шашын мөлшері 350-600 мм

шамасында ауытқып тұрады, ал вегетациялық кезеңде жауын-шашын мөлшері

120-300 мм құрайды. Тұрақты қар жамылғысы қараша айының аяғы мен

желтоқсанның басында қалыптасып, 85-100 күн жатады. Қар қалыңдығы 20-35

см болады.

ҚазККШҒЗИ егіс алқаптарының топырағы күңгірт-қарақоңыр типке

жатады. Біздің зерттеулерімізде, жылыжай өндірушілерімен ұсынылған,

негізінен жылыжайға арналған стандартты жасанды топырақ-субстраты

қолданылды. Сонымен қатар, біз жергілікті жердің топырақтарын жылыжайда

қосымша субстраттар ретінде пайдаландық. Тау бөктері күңгірт-қарақоңыр

топырағының құрамы борпылдақ, әлсіз бөлшектелген. Топырақтың

жыртылатын қабатында 2,9-3,0% қарашірінді, 0,18-0,20% жалпы азот, 0,19-

0,20% жалпы фосфор бар. Фосфор мен калийдің жылжымалы түрлері P2O5 - 30-

35 мг/кг, K2O - 350-360 мг/кг құрайды. Катиондық алмасу жиынтығы 100 г

топыраққа 20-21 мг-экв. Топырақ ерітіндісінің реакциясы әлсіз сілтілі (рН 7,3-

7,4). Топырақтың көлемдік массасы 1,1-1,2 кг/см3, ең кіші орташа су

сыйымдылығы - 26,6% (кесте 4).

45

Кесте 4 - Күңгірт-қарақоңыр топырағының негізгі агрохимиялық көрсеткіштері

(ҚазККШҒЗИ мәліметтері)

Терең-

дігі, см

Гумус,

%

Жалпы түрлері,% Жылжымалы

түрлері, мг/кг

рН

Бөлшектер

жиынтығы,

<0,01 мм,% азот фосфор калий Р К

0-20 3,03 0,20 0,20 2,3 33 360 7,3 39

20-30 2,90 018 0,20 2,4 24 350 7,3 41

30-45 1,80 0,14 0,18 2,2 17 330 7,4 44

45-60 1,40 0,10 0,16 1,9 - - - -

Топырақ-субстратымен тәжірибе сұлбасы:

1) Жылыжай топырақ-субстраты (30% перлит; 40% кокос жаңқасы; 30%

шымтезек);

2) 1-топырақ субстраты (30% қарашірінді; 30% таулы қара топырақ; 40%

құм);

3) 2-топырақ субстраты (30% қарашірінді; 30% күңгірт-қызғылт топырақ;

40% таза құм).

Стандарт жылыжай топырақ-субстратының химиялық құрамы: рН 6; NH4-

N; NO3-N; P; As; Cd; Hg; Pb; Cr; Cu (қосымша В).

Жылыжайда қияр зиянкестеріне қарсы жаңа инсектицидтердің

биологиялық және шаруашылықтық тиімділігін бағалау «Өсімдік

шаруашылығында инсектицидтерді, акарацидтерді, биопрепараттар мен

феромондарды регистрациялық сынақтан өткізу» әдістемелік нұсқауына сәйкес

жүргізілді [169].

Жаңа инсектицидтер тиімділігін анықтау бойынша тәжірибе сұлбасы:

DPX-HGW8610OD инсектициді:

1) Бақылау (өңделмеген);

2) Актеллик, 50% кэ - 3,0 л/га (эталон);

2) DPX-HGW8610OD - 0,25 л/га;

3) DPX-HGW8610OD - 0,50 л/га;

4) DPX-HGW8610OD - 0,50 л/га + Кодасайд жабыстырғышы- 2,5 л/га;

5) DPX-HGW8610 OD - 0,75 л/га + Кодасайд жабыстырғышы - 2,5 л/га.

DPX-HGW8620OD инсектициді:

1) Бақылау (өңделмеген);

2) DPX-HGW8620 SC - 0,250 л/га;

3) DPX-HGW8620SC - 0,375 л/га;

4) DPX-HGW8620SC - 0,500 л/га.

Биская инсектициді:

1) Бақылау (өңделмеген);

2) Конфидор, 20% в.к., 2 л/га (эталон);

2) Биская, м.д., 0,5 л/га;

3) Биская, м.д., 0,7 л/га.

46

3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ

3.1 Жылыжай қиярының өнімділігі мен сапасы жоғары және зиянды

организмдерге төзімді болатын жаңа будандарын таңдау және бағалау Қияр жылыжайда өсірілетін негізгі дақылдың бірі. Соңғы жылдары

мемлекет тарапынан тауар өндірушілерге көрсетілген қолдау арқасында

жылыжайлардың аумағы едәуір кеңейген. Еліміздің жылыжай шаруашылығын

бірқалыпты дамыту үшін өнімділігі жоғары қияр сорттары мен оны өсіруде

тиімділігі жоғары агротехнологияларға мән берген жөн.

Қазіргі таңда Қазақстан жылыжайында қиярдың 40 түрлі будандарын

өсіруге рұқсат етілген. Соның ішінде қиярдың 2 буданы ғана (Алма-Атинский

мен Айбын будандары) отандық селекцияға жатады. Алма-Атинский буданы

осыдан 50 жыл бұрын (1965 жылы, Алматы облысы «Пригородный» көкөніс-

сут кеңшары) аудандастырылған. Берілген будан бойынша тұқым өндірісі

тоқтаған, будан мүлдем жойылудың қарсаңында. Айбын буданы (оригинаторы -

ҚазККШҒЗИ) 2015 жылдан бастап аудандастырылған. Атап айтқанда, бүгінгі

таңда ҚазККШҒЗИ-да шығарылған Айбын F1 буданы Қазақстанның жылыжай

шаруашылықтарына ұсынылған, жылыжайда өсіруге арналған қиярдың жалғыз

ғана жергілікті сорты болып табылады. Алайда бұл жеткіліксіз. Жылыжай

қиярының отандық сорттарының (будандарының) болмауына байланысты,

республикамыздың шаруалары бағасы 10-15 есе қымбат тұратын, еліміздің

табиғи-климаттық жағдайларына дағдыланбаған, ауруларға төзімсіз келетін

шетелдік будан тұқымдарын сатып алуға мәжбүр. Сондықтан, қазіргі таңда

өнімділігі жоғары және зиянды организмдерге төзімді болатын жылыжай

қиярының жаңа отандық будандарын шығару, сонымен қатар өндіріске енгізу

аса маңызды істің бірі болып отыр.

Зерттеу жұмыстары жүргізілген жылдары (2012-2014 жж.) коллекциялық

көшеттікте шетелдік селекциясы жылыжай қиярының 17 үлгілері шаруашылық-

бағалы белгілері бойынша, оның ішінде ерте пісуі, өнімділігі, гүлдеу типі,

зиянды организмдерге төзімділігі бағаланды. 5-ші кестеде ерте өнім беруі және

жалпы өнімділігі, жемістің орташа салмағы мен ерте пісуі бойынша бөлінген

қияр үлгілерінің мәліметтері келтірілген. Маусымаралықта тұрғындарды ерте

өніммен қамтамасыз ету үшін бұл көрсеткіш өте маңызды және жылыжай

шаруашылықтарына өнімнің құны бойынша тиімді болып келеді.

Кестеде ерте піскен 7 сортүлгілері жоғары өнімділіктерімен ерекшеленді.

Олар: Blanca F1 (9,5 кг/м2), Максимус F1 (14,6 кг/м2), Кураж F1 (9,9 кг/м2),

Kадриль F1 (10,7 кг/м2), Медина F1 (10,1 кг/м2), Гармонист F1 (13,1 кг/м2),

Адмирал F1 (14,1 кг/м2). Олардың жалпы өнімділігі де 18,5-23,2 кг/м2 жоғары

болды. Ал Апрельский стандарт-буданы жалпы өнімділігі (14,5 кг/м2) бойынша

9 қияр сортүлгілерінен жоғары болды. Жемістерінің жалпы өнімділігі бойынша

2 үлгі Гармонист F1 (23,2 кг/м2) пен Roccy F1 (20,5 кг/м2) ерекшеленді. Аталған

үлгілер көбіне аналық типті, гүлдеу кезінде 1-ден 3-4 жеміске дейін түйіндер

байлайды.

47

Кесте 5 - Жылыжай қиярының ерекшеленген сортүлгілерінің шаруашылық

белгілері (2012-2014 жж.)

Жылыжай

қиярының

сортүлгілері

Өнімділік, кг/м2 (орташа) Стандартқа

қосылған

жалпы қосымша

өнім, %

Жемістің

орташа

салмағы, г 1-ші айда

жеміс

беруі

бір

айналымда

жалпы өнім

Апрельский-st. 6,5 14,5 - 100

Kадриль F1 10,7 14,4 - 75

Максимус F1 14,6 18,5 127,5 70

Кураж F1 9,9 20,7 142,7 70

Гармонист F1 13,1 23,2 160,0 73

Blanca F1 9,5 21,5 148,2 65

Адмирал F1 14,1 19,6 135,1 70

Медина F1 10,1 21,3 146,9 60

Pruva F1 3,6 10,5 145,5 100

Kafca F1 4,1 8,9 123,4 80

Gentle F1 4,7 11,6 161,0 85

Zealand F1 4,1 9,0 126,0 90

№13-08 F1 3,4 10,0 139,4 90

№700 F1 3,3 8,3 116,3 75

Nova F1 3,6 7,2 - 90

Надежда F1 2,8 7,1 - 76

Roccy F1 2,1 20,5 285,3 90

Жылыжай өнімдері өндірісінде экологиялық қауіпсіздік пен экономикалық

тиімділік тұрғысынан, жылыжайлардың фитосанитарлық жағдайы аса маңызды

болып табылады. Жылыжайда көкөніс дақылдарының зиянды организмдеріне

төзімді сорттары мен будандарын өсіргенде, өсімдіктерге пестицидтерді

қолдануын шектеп немесе мүлдем қолданбауға себеп болады. Нәтижесінде,

құны жоғары болатын улы химикаттарды (инсектицидтер мен фунгицидтер)

сатып алуға және бүрку жұмыстарына кететін шығындар едәуір азаяды.

Сондай-ақ, алынатын өнімнің улы заттармен ластануын болдырмау маңызды

болып табылады. Бұл әсіресе қияр дақылы үшін өте өзекті мәселе. Жоғарыда

айтылғандарды ескере отырып, біз селекциялық жылыжай жағдайында

қиярдың вегетациялық кезеңінде көзбен шолу арқылы сорт үлгілердің аурулар

мен зиянкестерге төзімділігіне баға бердік. Аурулармен залалдану дәрежесі мен

зиянкеспен зақымдалу дәрежесін анықтау кезінде фитопатологиялық және

энтомологиялық бағаларын Қазақ өсімдік қорғау және карантин ғылыми

зерттеу институтының әдістемесі бойынша жүзеге асырылды. Бұл әдістемеде

өсімдіктің аурумен залалдану және зиянкеспен зақымдалу дәрежелері баллдық

бағамен ескерілді. 6-ші кестеде қиярдың әртүрлі будандарының зиянды

организмдермен зақымдалу дәрежелерін бағалау нәтижелері көрсетілген.

48

Кесте 6 - Қиярдың әртүрлі сорт үлгілерінің зиянды организмдеріне төзімділігін

бағалау, 2012-2014 жж.

Жылыжай

қиярының

сорт үлгілері

Жапырақтың залалдану

дәрежесі, баллмен

Жапырақтың зақымдалу

дәрежесі, баллмен

ақ ұнтақ пероноспороз жылыжай аққанаты біте

Апрельский st 2 2 2 2

Kадриль F1 2 2 3 3

Максимус F1 2 3 3 3

Кураж F1 2 2 3 2

Гармонист F1 2 2 3 3

Blanca F1 2 2 3 4

Адмирал F1 2 3 3 3

Медина F1 3 2 3 3

Pruva F1 4 3 3 3

Kafca F1 4 3 3 3

Gentle F1 3 3 3 2

Zealand F1 4 2 3 2

Nova F1 3 3 3 2

Надежда F1 2 3 3 2

Roccy F1 2 3 3 2

Қиярдың зиянды аурулары, ақ ұнтақ пен пероноспорозға будандардың

көбісі төзімді және салыстырмалы төзімді болып келді. Ақ ұнтақ ауруына

қиярдың Апрельский (стандарт), Kадриль F1, Максимус F1, Кураж F1,

Гармонист F1, Blanca F1, Адмирал F1, Надежда F1 мен Roccy F1 будандары

төзімді болып, салыстырмалы төзімділері Медина F1, Gentle F1 мен Nova F1

будандары болып табылды. Алайда, ақ ұнтаққа төзімсіз болған Pruva F1, Kafca

F1 мен Zealand F1 қияр будандары (Zealand F1) жалған ақ ұнтаққа төзімділік

және салыстырмалы төзімділік (Pruva F1, Kafca F1) көрсетті. Қиярдың қатерлі

пероноспороз ауруына төзімсіз келген үлгілер болған жоқ. Сынақтан өткізілген

барлық будандар (Апрельский, Kадриль F1, Кураж F1, Гармонист F1, Blanca F1,

Медина F1, Zealand F1) пероноспорозға төзімді және салыстырмалы төзімді

(Максимус F1, Адмирал F1, Pruva F1, Kafca F1, Gentle F1, Nova F1, Надежда F1,

Roccy F1) болды. Екі ауруға да төзімді болып келген 5 будан белгіленді. Олар:

Апрельский, Kадриль F1, Кураж F1, Гармонист F1 және Blanca F1 (кесте 6).

Ауруларға төзімділігіне баға берумен қатар, жылыжай қияры сорт

үлгілерінің зиянкестерге төзімділігі бағаланды. Ең қауіпті зиянкестердің ішінен

аққанат, трипс, біте, үңгі шыбыны, өрмекші кене, жұмыр құрт болып табылады.

Жапырақ-сабақтары мен тамыр жүйесіне зиян келтіретін бұл зиянкестер қияр

өнімін үлкен шығынға ұшыратады. Жылыжай аққанаты жабық танапта аса көп

таралып, өте қауіпті болып келеді. Сондай-ақ жылыжай жағдайында әртүрлі

бітелер де өсімдікке үлкен зиян келтіреді. Қазақстанның оңтүстік-шығысы

жағдайында бұл екі зиянкес түрлері жиі кездесіп, қиярды зақымдайды.

49

Зиянкестерге толық төзімді және салыстырмалы төзімді болатын қияр

сорттары мен будандары болмайтынын ескере кету керек. Дақылдың сорттық

(будандық) ерекшеліктеріне қарамастан, зиянкестер қияр өсімдіктері нәзік,

шырынды болып келуіне және тығыз орналасуына байланысты зақымдайды.

Жылыжай қиярының белгілі бір сорттарында (будандарына) таралу дәрежесі

мен тигізетін зияндылығында ғана айырмашылық болады. Дегенмен, кейбір

зерттелген сортүлгілері бойынша зиянкестермен зақымдалуына байланысты

өзгерістер болды. Зиянкестерді есептеу бойынша, Апрельский стандарт-буданы

аққанатпен әлсіз, ал қалған будандар орта деңгейде зақымдалды. Апрельский

(st), Кураж F1 және Roccy F1 будандары бітелермен әлсіз зақымдалды (кесте 6).

Жылыжай шаруашылықтары үшін өнімнің сапасы мен өнімділік

көрсеткіштері маңызды болып табылады. Өйткені, жылыжайда өнімді өндіруде

үлкен шығын жұмсалады, оны тек көкөністердің, соның ішінде қиярдың

жоғары өнімін алған кезде ғана орнын толтыруға болады. Тұтынушылар үшін

өнімнің бағасымен қатар, сапалық көрсеткіштері өте маңызды болып табылады.

Бірінші кезекте өндірілген өнімнің өзіндік құны анықталады. Сондықтан, бізбен

жаңа жылыжай будандары жемістерінің сапасын тексеру үшін биохимиялық

көрсеткіштерін анықтау бойынша зерттеу жұмыстары жүргізілді. Селекциялық

үрдіс сатысында бөлініп шыққан жылыжай қияры сортүлгілері соңғы кезеңі

алдын ала, кейін конкурстық көшеттіктерде әртүрлі шаруашылық-бағалы

белгілері бойынша бағаланды.

Қиярдың соңғы конкурстық көшеттігінде 2012-2013 жылдары дақылдың 5

сортүлгілері, ал 2014 жылы 8 сортүлгілері бағаланды. Сортүлгілерін зерттеу

нәтижесінде құнды белгілері бойынша жақсы көрсеткіштерімен жылыжай

қиярының 2 үлгісі ерекшеленді. 7-ші кестеде өнімділігі мен биохимиялық

көрсеткіштерімен ерекшеленген жылыжай қияры сортүлгілерінің мәліметтері

көрсетілген.

Кесте 7 – Конкурстық көшеттіктегі жылыжай қиярының ерекшеленген сорт

үлгілерінің өнімділігі мен биохимиялық көрсеткіштері (2012-2014 жж.)

Жылыжай қияры

сортүлгілері

Қиярдың

орташа

өнімділігі,

кг/м2

Жылыжай қияры жемістерінің

сапалық көрсеткіштері

құрғақ

зат, %

С дәрумені,

мг/%

жалпы қант,

%

Апрельский (st) 25,5 3,2 7,7 3,0

АйСер F1 27,3 3,7 8,2 3,0

КазНИИКО-1 F1 27,4 3,8 6,4 3,2

Р,% 1,05-1,34

ЕТЕА05, кг/м2 0,86-1,11 Ескерту – ең төменгі елеулі айырмашылық жылдар бойынша қосымшада көрсетілген

Қиярдың АйСер F1 және КазНИИКО-1 F1 сортүлгілері жемістерінің ерте

өнім қалыптастыруы мен дақылдың жалпы өнімділігі бойынша стандарт-будан

Апрельскийден жоғары болды (қосымша Г-1). Жаңа будандардың жемістерінде

құрғақ зат мөлшері (3,7; 3,8;) стандартпен (3,2) салыстырғанда көп болды.

50

АйСер буданының құрамында аскорбин қышқылы Апрельский буданымен

салыстырғанда артық болып, сәйкесінше 8,2 мен 7,7 мг% құрады. Ал

КазНИИКО-1 буданын жалпы қант бойынша стандартпен (3,0%)

салыстырғанда, оның құрамында қант 3,2% болды.

Сонымен, зерттеу нәтижелері бойынша 2013-2014 жылдар аралығында

ҚазККШҒЗИ селекциясының жылыжай қияр будандары (Г-1-18, Г-1-17)

шаруашылыққа бағалы белгілері бойынша ерекшеленіп, ауылшаруашылығы

дақылдарының Мемлекеттік сортсынау комиссиясына жіберілді. Мемлекеттік

сортсынау комиссиясының қорытындысы бойынша КазНИИКО-1 F1 және

АйСер F1 будандары осы жылдың 9 желтоқсанынан бастап Қазақстанның

барлық 14 облысына аудандастырылуға рұқсат етілді. Қорыта келгенде,

коллекциялық көшетжайдағы әр түрлі жылыжай қиярының сорттары мен

будандарын зерттеу барысында, шаруашылыққа бағалы белгілері жоғары

болатын будандар іріктелді. Жылыжай қиярының өнімділігі жоғары және

зиянды организмдерге төзімді болатын сорттары мен будандары белгіленіп,

жылыжай жағдайында қолдануға ұсынылды [170].

3.2 Кешенді агротехникалық шараларға байланысты жылыжай

қиярының вегетативтік биомассасы қалыптасуы және оның сапасы мен

өнімділігі

Жылыжайда қияр өнімділігі тікелей өсімдіктің габитусымен (сыртқы

пішінімен) байланысты болады. Сондықтан, олардың өсіп-дамуы мен мықты

биомассасын қалыптастыру үшін барлық қажетті жағдайларды жасау керек.

Жылыжайда қияр өсімдігінің әр жапырағы жеміс қалыптастыруда маңызы зор.

Жылыжайда қиярдың биомассасы мен тамыр жүйесін қалыптастыруы көп

жағдайда топырақ-субстраттары мен қолданылатын тыңайтқыштар мөлшеріне

байланысты болады. Себебі, өсімдіктің минералдық қоректенуімен байланысты

вегетативті мүшелері қалыптасып, қияр өнімділігі анықталады. Жылыжайда

қияр ашық алқаптармен салыстырғанда, едәуір көп өнім қалыптастырады.

Айырмашылығы 10-15 есе және одан да көп болуы мүмкін. Ескере кету керек,

жылыжайда топырақ-субстраттардың тереңдігі шектелген, шамамен 20-25 см

болады. Ашық алқаптардағы табиғи топырақтар сияқты қоректік макро- және

микроэлементтерінің құрамы да көп емес. Сондықтан, жылыжай қиярын өсіру

кезінде тыңайтқыштарды қолдану жүйесіне ерекше көңіл бөлу керек.

Жылыжайда қиярды, ауа райының қолайсыздығынан, өсімдіктерді ашық

танаптарда өсіруге мүмкіндік болмаған жағдайда, маусымаралықтарда өсіреді.

Жылыжай жағдайында сыртқы метеорологиялық көрсеткіштер қияр

өсімдіктерінің өсіп-дамуына белгілі бір әсерін тигізеді. Үлкен шығындарға

қарамастан, жылыжай ішіндегі микроклиматты реттеп отырмаса, өсімдіктер

даму үрдісінен артта қалып қояды немесе фенологиялық кезеңінің басталуы

мен әрі қарай дамуы кешігеді. Қыс және ерте көктем айларында бұлтты ауа

райының ұзақ уақытқа созылуы өсімдіктің вегетативті мүшелерінің қалыптасу

үрдісі мен қияр жемістерінің өнімділігіне белгілі бір әсерін тигізеді. Сыртқы

факторлардың кері әсерін дақылдың минералды қоректенуіне қолайлы жағдай

51

жасау арқылы біршама деңгейде реттеуге болады. Жылыжайда қиярдың

вегетативтік массасы мен тамыр жүйесін қалыптастыру толып жатқан

факторлармен анықталатындықтан, біз қиярдың негізгі фенологиялық даму

кезеңіне бақылаулар жүргіздік. Ауа-райы жағдайларымен қатар, қолданылған

кешенді агрономиялық әдістерге байланысты, қиярдың даму динамикасы

анықталды. Қиярдың фенологиялық даму кезеңін бақылау жасанды топырақ

субстратында жүзеге асырылды (кесте 8).

Кесте 8 - Жылыжай қияры тәжірибелерінде жүргізілген фенологиялық

бақылаулар (2013-2015 жж.)

Жылыжайда қиярдың негізгі

фенологияық кезеңдері

Фенологиялық кезеңдердің басталу мерзімдері

2013 ж. 2014 ж. 2015 ж.

Қияр тұқымын себу

(жылыжай топырақ-субстратына)

14.01. 27.01. 02.02.

Тұқымның өнуі:

бірді-екілі (өсімдіктің 10%)

жаппай (өсімдіктің 75%)

19.01.

22.01.

03.02.

07.02.

06.02.

09.02.

Бірінші нағыз жапырақ 28.01. 12.02. 16.02.

Екінші нағыз жапырақ 03.02. 20.02. 25.02.

3-4 нағыз жапырақтары 06.02. 28.02. 10.03.

5-6 нағыз жапырақтары 11.02. 04.03. 17.03.

8-10 нағыз жапырақтары

(жапырақтарының жаппай өсуі)

17.02. 12.03. 24.03.

Гүлдеу: бірді-екілі (өсімдіктің 10%)

аталық гүлдері

аналық гүлдері

жаппай (өсімдіктің 75%)

27.02.

09.03.

17.03.

20.03.

27.03.

04.04.

30.03

06.04.

10.04

Жемістерін алғашқы жинау 08.04. 21.04. 14.04.

Жемістерді жаппай жинап-теру 12.04. 28.04. 20.04

Жылыжайдың қысқы-көктемгі айналымында қиярды қаңтар айының аяғы

мен ақпан айының басында тұқымдарды топырақ-субстратына тікелей себу

арқылы жүзеге асырылды. Бірлі-жарым өскіндерінің пайда болуы, себу

жұмыстары аяқталғаннан кейін, 5-8 күннің арасында, ал жаппай өнуі 8-14

күннен кейін байқалды. Бірінші нағыз жапырағы себуден кейін 2-3 апта өткенде

белгіленіп, ал екінші нағыз жапырағы бірінші жапырақтан кейін 6-9 күннен соң

анықталды. 2013 жылы қиярдың 3-4 нағыз жапырақтары себуден кейін 23

күннен соң, 2014 жылы 31 күннен соң (1 ай), ал 2015 жылы 36 күннен кейін (1

айдан аса) шыққаны анықталды. Жылыжай қиярының алғашқы вегетация

кезеңінде біршама жай дамуы қысқы айларының қолайсыз метеожағдайларына

байланысты болды. Қиярдың «5-6 нағыз жапырақтары» мен «8-10 нағыз

жапырақтарының» фенологиялық даму кезеңі 2013 жылдың ақпан айының II

онкүндігінде, 2014 жылдың наурыз айының I-II онкүндігінде, 2015 жылдың

наурыздың II-III онкүндігінде болды. Кейіннен, көктемде ауа-райы жағдайлары

біршама қолайлы болып, жылыжайда қиярдың қарқынды дамуы байқалды.

52

Сурет 5 - Жылыжай қиярының (а, ә, б, в, г, ғ) фенологиялық даму кезеңдері,

ҚазККШҒЗИ жылыжайы (2013 ж.)

Дақылдың жаппай гүлдеуі (өсімдіктің 75%) наурыз айының аяғы мен сәуір

айының басында (жыл бойынша) анықталды. «Жаппай жеміс беру» кезеңі сәуір

айының II және III онкүндігінде басталды (сур. 5, 6). Қиярдың жасыл

жемістерін жаппай жинау жұмыстары сәуір және мамыр айларында жүргізілді.

Жылыжай қиярының өнімін жинау жұмыстары барлық зерттеу жылдарының

маусым айына дейін жалғасты. Жылыжайда белгілі бір температуралық режим

сақталып тұрғандығына қарамастан, өсімдіктің жеке фенологиялық даму

кезеңдерінің өтуі мен олардың ұзақтығы белгілі бір дәрежеде сыртқы ауа-райы

жағдайларына байланысты анықталды. Мысалы, 2014 жылы жаппай көктеу

пайда болу кезеңі себуден кейін 14 күннен соң болды, бұл біздің ойымызша

қаңтар-ақпан айларының суық температурасымен байланысты болды.

а ә б

в г ғ

53

Сурет 6 - Жылыжайда қиярдың жаппай жеміс беруі, 2013 ж.

Жылыжай қиярының фенологиялық даму кезеңдері мен вегетациялық

кезеңдері ұзақтығының арасында едәуір айырмашылық болды. Орташаланған

мәліметтер 9-ші кестеде келтірілген.

Кесте 9 - Жылыжай қияры вегетациялық кезеңінің ұзақтығы

Жылыжайда қиярдың

негізгі фенологиялық кезеңдері

Күндер

2013 ж. 2014 ж. 2015 ж.

Қияр тұқымын жылыжай топырақ-субстратына

себуден жаппай өну

8 14 7

Жаппай өнуден алғашқы жемістерді жинау 68 74 65

Жеміс салу кезеңі (алғашқы жиын-теріннен қияр

өнімін соңғы жинау кезеңі)

70 74 69

Қиярдың вегетациялық кезеңінің ұзақтығы

(жаппай өнуден өнімді соңғы жинауға дейін)

138 148 134

54

Жылыжай топырағына қияр тұқымын себуден дақылдың жаппай көктеуі

пайда болғанға дейінгі кезең 8-ден 14 күнге дейін ауытқыды. Қиярдың жаппай

көктеуінен бірінші жемістерін жинауға дейінгі кезең 74-77 күнді құрады. Жеміс

беру кезеңі, яғни бірінші және соңғы жинау арасындағы уақыт аралығы орташа

68-70 күнді құрады. Жылыжайда тұқымдарының жаппай өнуінен соңғы өнімді

жинауға дейінгі қиярдың вегетациялық кезеңінің ұзақтығы сорттардың

ерекшелігіне байланысты 134-148 күнді, яғни 4-5 айды құрады.

Жылыжайда қияр өнімділігі мен биометриялық көрсеткіштерін өлшеу

бойынша зерттеу жұмыстары жүргізілді. ҚазККШҒЗИ қияр селекциясының

жаңа буданын 3 рет есепке алу жұмыстарының нәтижесінде алынған

биометриялық көрсеткіштер 10-ші кестеде келтірілген.

Кесте 10 - Жаппай гүлдеу кезеңінен жаппай жиын-терінге дейінгі жылыжай

қиярының (Айбын буданы) биометриялық көрсеткіштерінің өзгеру динамикасы

(2013-2015 жж.)

Есепке алу

мерзімдері

Өсімдік

кезеңі

Негізгі

сабақтың

ұзындығы,

см

1 өсім.

жапырақ-

тар саны,

дана

Жапырақ

диаметрі,

см

1 өсім.

түйін-

дер

саны,д.

1 өсім.

жеміс-

тер

саны, д.

1-есеп жаппай

гүлдеу

141±2,0 15±1,0 21,1±0,5 15,6±0,2 2,5±0,1

2-есеп бірінші

жиын-терін

230±1,0 29±2,0 22,3±0,2 11,2±0,2 3,7±0,2

3-есеп жаппай

жинап-теру

253±1,0 32±1,0 27,6±0,2 13,4±0,2 4,4±0,1

Дақылдың вегетациялық кезеңінің арасында біз өсімдіктің негізгі

фенологиялық даму кезеңдеріне өлшеу жұмыстарын жүргіздік. Кестеде көріп

тұрғандай, қиярдың жаппай гүлдеу кезеңінде негізгі сабақтың ұзындығын

есепке алу барысында, оның биіктігі 141 см болды. 1 өсімдікте диаметрі 21,1 см

болатын орташа алғанда 15 жапырақтар қалыптасқан. Қияр жемістерін бірінші

жинау жұмыстарын жүргізу кезінде, қияр өсімдіктерінің орташа биіктігі 230 см

дейін жетті, ал жапырақтарының саны 2 есе артып, диаметрі 22,3 см болатын 29

дана жапырақты құрады. Жаппай жинау кезеңіндегі биометриялық есеп

барысында, қиярдың негізгі сабағы ұзындау, 253 см болды. 1 өсімдікте

жапырақ алақанының диаметрі 27,6 см болатын 32 жапырақтар болды.

Жаппай гүлдеу кезеңінен жаппай жинауға дейінгі кезеңде тек өсу

үрдістерінің көрсеткіштері ғана емес, сонымен бірге қияр өнімі биомассасының

көрсеткіштері де өзгергендігі анықталды. Жаппай гүлдеу кезеңінде 1 есептік

өсімдіктегі түйіндер саны 15,6 дананы құрады, сол арада жаппай жинау

кезеңінде олар 1 өсімдікте 13,4 дейін төмендеді. Сонымен бірге, 1 өсімдікте

жеміс саны 2,5-тен 4,4 данаға дейін артты (кесте 10). Бірінші жинау кезеңінде

бір өсімдікте 11,2 дана түйін анықталды, яғни 30% төмендеді. Бұл жағдайды

табиғи үрдіспен түйіндерінің түсуімен түсіндіруге болады. Сондай-ақ,

55

жемістерінің саны 1 өсімдікте 3,7 дананы құрады. Қияр өсімдігінің жаппай

жинау кезеңінде неғұрлым үлкен биомассаны құрайды, сондықтан да

жемістерінің саны 1 өсімдікте 4,4 дананы құрады.

Сөйтіп, жылыжай қияр өсімдіктері (Айбын F1 буданы) жаппай жемістену

кезеңінде неғұрлым көп биомасса мен көбірек жемістер санын құрайды.

Сондықтан, қиярдың жоғары өнімін алу үшін бұл кезеңде барлық қолайлы

жағдайды (суару режимі, минералдық қоректену, жарықтық-температуралық

режим) жасау қажет.

3.2.1 Жылыжай қиярының өсу үрдісіне, өнімділігі мен сапасына

тыңайтқыштар түрлері мен мөлшерлерінің әсерін зерттеу

Жылыжай жағдайында қияр жемістерінің жоғары өнімі мен вегетативтік

биомассасын қалыптастыруда қолданылатын минералдық тыңайтқыштардың

рөлі маңызды. Соған байланысты, біз ҚазККШҒЗИ жылыжайында әртүрлі

топырақ субстраттарының тиімділігі мен макро және микро тыңайтқыштар

мөлшерлері мен үйлесімдерін бағалау бойынша зерттеу жұмыстарын жүргіздік.

ҚазККШҒЗИ жылыжайында қиярдың минералдық қоректенуі үшін

тамшылатып суару жүйесі арқылы өсімдікке барлық қажет макро және

микроэлементтер бар кешенді тыңайтқыштардың арнайы жүйесі

пайдаланылды. Өсімдікті үйлестіріп қоректендіру кезінде, дақылдың дамуы

мен өсу фенологиясының кезеңіне байланысты тыңайтқыштардың әртүрлері

мен мөлшерлері, жылыжай қиярына беру еселігі реттеліп отырады.

Тыңайтқыштың аталған арнайы кешенді жүйесі жай минералдық

тыңайтқыштарға қарағанда, олардың құны бірнеше есе артық болғандықтан,

үлкен қаржылық шығынды талап етеді. Себебі, мұндай кешенді тыңайтқыштар

алыс шетелдерде шығарылады (Түркия, Финляндия және т.б.). Тыңайтқыш

өндірісінің қымбаттылығы, оларды тасымалдауға және кеден бажына үлкен

шығындар кетуі себептерінен, арнайы тыңайтқыштар республикамыздың

жылыжай шаруашылықтарына өте қымбатқа түседі. Сондықтан да көптеген

фермерлер Қазақстанда (азот және фосфорлы) және Кеден Одағы (калийлі)

мемлекеттерінде өндірілетін минералдық тыңайтқыштарды пайдаланады.

Сонымен бірге, қалыптасатын өнімнің деңгейін есепке алусыз және өсімдікке

қажет емес тыңайтқыштар да жиі пайдаланылады. Бұл тыңайтқыштардың

құрамында болатын маңызды элементтер өнімсіз шығындарға, топырақ пен

өнімнің уытты заттармен ластануына алып келеді. Жоғарыда аталғандардың

негізінде, біз жылыжайда қияр дақылында макротыңайтқыштардың (NPK)

әртүрлі мөлшерлері мен үйлесімдерінің тиімділігін бағалау бойынша зерттеу

жұмыстарын жүргіздік.

Қияр басқа көкөніс дақылдары сияқты, жылыжайда жасанды топырақта

(гидропоника) өсірілетіндіктен, тәжірибелерде таза бақылау (тыңайтқышсыз)

болмады. Тәжірибенің фон нұсқасы ретінде жалпылама шартты атаумен

берілген «Кристалон» қияр тыңайтқышының арнайы кешенді жүйесі

пайдаланылды. Оны ғаламдық Yara компаниясы өндіреді. Кристалон

тыңайтқышының маркалары әртүрлі («Специальный», «Огуречный» және т.б.).

56

Оларда дақылдың әртүрлі фенологиялық кезеңдері үшін әртүрлі микро және

макро тыңайтқыштарының үйлесімдері бар (кесте 11).

Кесте 11 - ҚазККШҒЗИ жылыжайында қолданылған қиярдың тыңайтқыш

жүйесі (суда еритін кешенді тыңайтқыштардың енгізу мөлшерлері)

Тыңайтқыш атауы Тыңайт-

қыш

мөлшері,

кг/га

Өсімдік

өнуі - 3-5

нағыз

жап.

6-10

нағыз

жап.

Гүлдеу -

13-22

нағыз

жап.

Жеміс

салу -

қалыпт.

өнім

Жаппай

жеміс

беру

Kristalon

«Специальный»

(N-18; P2O5-18;

K2O-18; MgO-3;

SO3-0,04; Zn-

0,025; Mo-0,004)

200 - 1 суару-

да 10

кг/га

(20

суару)

- - -

Kristalon

«Огуречный» (N-

14; P2O5-11; K2O-

31; MgO- 2,5; SO3-

5; B-0,02; Cu-0,01;

Fe-0,15; Mn-0,01;

Zn-0,01; Mo-0,02)

250 - - 1

суаруда

10 кг/га

(25

суару)

- -

Kristalon

«Желтый»

(N-13; P2O5- 40;

K2O-13; B-0,025;

Cu-0,01; Fe-0,07;

Mn-0,04; Zn-

0,025; Mo-0,004)

80 1 суаруда

8 кг/га –

10 суару

80 кг/га

- - - -

Kristalon «NPK»

(N-7,5%;

Р2О5-13%;

К2О-36%)

750 - - - 1 суаруда

10 кг/га

(25

суару)

1 суаруда

10 кг/га

(50

суару)

Монокалий-

фосфат MKP

(Р2О5-52%;

К2О-34%)

160 - 1 суару

8 кг/га

(10

суару)

1 суару

8 кг/га

(10

суару)

- -

Krista К -

Нитрат калия

(NO3-13%;

K2O-46%)

300 - - - - 1 суаруда

6 кг/га

(50

суару)

Қиярдың минералды қоректенуі үшін арнайы (стандартты) кешенді

тыңайтқыш жүйесін пайдалану барысында вегетация кезеңінде 1 га жылыжай

ауданына физикалық салмағы 1740 кг болатын тыңайтқыш енгізіледі. Егер әсер

ететін затқа ауыстырсақ, онда жиынтығы 1039 кг/га ә.з. NPK-тыңайтқыштары

болады. Олардың ішінде азот үлесі (N) 177 кг, фосфор (P2O5) - 276 кг, калий

(K2O) - 586 кг құрайды. Сонымен бірге, NPK қатынасы 1:1,56:3,31 құрайды.

57

Төменде көрсетілгендей, бұл суда еритін кешенді тыңайтқыштардың

стандартты жиынтығы фон нұсқасы ретінде алынды, тыңайтылған бақылау деп

айтуға болады. Тәжірибеде тыңайтылмаған бақылау болмады, себебі

жылыжайдың типтік топырақ субстратында (перлит, кокос жоңқасы, шымтезек)

қияр үшін жеткілікті түрде қоректік заттар болмайды. Бұл жағдайда жылыжай

өсімдіктері әлсіз дамып, тыңайтылған өсімдіктен артта қалып қояды, жемістері

толыққанды өнім қалыптастырмайды. Сәйкесінше, алынған зерттеу нәтижелері

анық емес болады. Осыған орай, тәжірибенің барлық нұсқаларында қиярдың

оңтайлы үйлестірілген минералдық қоректенуі үшін тыңайтқыштарды қолдану

туралы шешім қабылданды. Жылыжайдың 1 айналымында 1 м2 15 кг қияр

өнімі деңгейінде (150 т/га) вегетативтік және жемістері қалыптасуына қияр

өсімдіктері орташа алғанда 450 кг азот, 225 кг фосфор және 600 кг калий (әсер

ететін затта) шығындайды. Сондықтан, жылыжай қиярына минералдық

тыңайтқыш мөлшерлерін есептеу барысында дақыл өнімі мен қоректік

заттардың қалдығын міндетті түрде ескеру қажет. ҚазККШҒЗИ жылыжайында

қиярға өндірушілермен ұсынылған стандартты кешенді тыңайтқыштар

жиынтығы P2O5 және K2O өнімнің қалыптасуын толықтай қамтамасыз етеді.

Сонымен бірге, фосфор қалдығы 123%, ал калий 98% орны толтырылады.

Мұндай тыңайтқыш жүйесінде азот жетіспейді. Мұндай маңызды макроэлемент

шығындарының 39% ғана өтейді.

Жылыжай қиярын минералды қоректенуін теңдестіру үшін «Кристалон»

(Kristalon) арнайы кешенді тыңайтқышы азотты тыңайтқышпен толықтырылды

(азоттың орнын толтыру 39%-дан 75-100% дейін артты). Бұл нұсқалар

(Кристалон + N160-210) біздің тәжірибеміздің екінші және үшінші нұсқаларын

құрады. Тәжірибе сұлбасына сонымен қатар, өнеркәсіптік, дәстүрлі NPK-

тыңайтқыштары (аммиакты селитра, аммофос, күкірт қышқылды калий)

пайдаланылды. Бұл нұсқалар жылыжай жағдайында қияр жемістерінің

қалыптасуына қоректік заттар шығындарын басым (75%) және толық (100%)

орнын толтырды. Барлық 5 тәжірибе нұсқаларында, қияр өсімдігіне вегетация

кезеңінде тамшылатып суғару жүйесі арқылы тыңайтқыш берілді.

Биометриялық зерттеу нәтижелері көрсеткендей, жылыжай қиярының өсу

үрдістері минералдық қоректену жағдайына байланысты болды (кесте 12).

Кесте 12 - Қиярдың биометриялық көрсеткіштері өзгерісіне әртүрлі мөлшердегі

минералдық тыңайтқыштар әсері (жаппай жеміс беру кезеңі, 2013-2015 жж.)

Тәжірибе нұсқалары

(тыңайтқыш мөлшері,

ә.з., кг/га)

Негізгі

сабақтың

ұзындығы, см

1 өсімдіктегі

жапырақтар

саны, дана

Жапырақ-

тарының

диаметрі, см

Кристалон (Kristalon) - фон 245±2,0 30,6±0,3 26,3±0,2

Кристалон (фон) +N160 267±2,6 33,7±0,2 28,0±0,2

Кристалон (фон) +N210 281±2,0 34,9±0,3 29,2±0,1

N340 P170 K450 230±1,5 27,4±0,2 23,5±0,3

N450 P225 K600 243±3,0 31,0±0,1 25,9±0,5

58

Кристалон стандартты кешенді тыңайтқышы қолданылған фон

нұсқасында келесі көрсеткіштер анықталды: өсімдік биіктігі - 245 см,

өсімдіктегі жапырақтар саны - 30,6 дана, жапырақтарының диаметрі (ең үлкен)

- 26,3 см. Фон нұсқасына (Кристалон) қосымша 160-210 кг/га (ә.з.) мөлшерінде

азот тыңайтқышы берілген нұсқаларда, қиярдың биометриялық

көрсеткіштерінде айтарлықтай өзгерістер байқалды: өсімдік биіктігі сәйкесінше

- 267 және 281 см, өсімдіктегі жапырақтар саны - 33,7-34,9 дана,

жапырақтарының диаметрі (ең үлкен) - 28,0-29,2 см болды. Яғни, арнайы

кешенді жылыжай тыңайтқышын азот тыңайтқышымен қосымша беріп

күшейткенде, қияр өсімдігі неғұрлым қарқынды өсіп, мол өнім

қалыптастыруын қамтамасыз етті (кесте 13).

Кесте 13 - Жылыжай қияры жемістерінің биомассасына әртүрлі мөлшердегі

және үйлесімдегі минералдық тыңайтқыштардың әсері (2013-2015 жж.)

Тәжірибе нұсқалары

(ә.з., кг/га)

1 өсімдіктегі

түйіндердің саны, д.

1 өсімдіктегі

жемістердің саны, д.

Кристалон (Kristalon) - фон 12,8±0,5 5,4±0,2

Кристалон (фон) +N160 14,1±0,2 5,6±0,4

Кристалон (фон) +N210 14,5±0,2 6,3±0,3

N340 P170 K450 10,2±0,1 3,8±0,1

N450 P225 K600 11,6±0,3 4,7±0,4

Қиярдың минералдық қоректенуі үшін N340P170K450 және N450P225K600

мөлшерінде әдеттегі өнеркәсіптік минералдық тыңайтқыштары пайдаланылған

нұсқаларда, өсімдік өсуі мен даму көрсеткіштері аздап төмен болды, бұл

берілген тыңайтқыштардағы қоректік заттардың санаулы жиынтығымен

байланысты. Бұл жерде қияр өсімдігінің биіктігі 230-243 см теңесті, өсімдіктегі

жапырақтар саны 23,5 және 25,9 см диаметр барысында 27,4 және 31,0 дананы

құрады. Фон нұсқасында өсімдіктегі түйіндер саны 12,8 дананы, қалыптасқан

жемістер саны 5,4 дананы құрады. N160-210 фон нұсқасына қосу кезінде,

өсімдіктегі түйіндер саны сәйкесінше 14,1 және 14,5 дананы, ал қалыптасқан

жемістерінің саны 5,6 және 6,3 дананы құрады. Әдеттегі N340P170K450 және

N450P225K600 мөлшердегі нұсқада, есеп жүргізген күні 1 өсімдікте 10,2-11,6 дана

түйіндер мен 3,8-4,7 жемістер қалыптасты [171].

Минералдық қоректену құрамының өзгеруі жылыжай қияры жемістерінің

саны мен сапасына әсер ететін түсіне отырып, біз сапалық көрсеткіштерін

анықтау бойынша зерттеу жұмыстарын жүргіздік. Жүргізілген биохимиялық

зерттеу нәтижелері минералдық қоректену жағдайының өзгеруі белгілі бір

дәрежеде жылыжай қияр жемістерінің сапасына әсерін тигізетіндігін көрсетті

(кесте 14).

59

Кесте 14 - Минералдық қоректену жағдайына байланысты жылыжай қияр

жемістерінің сапалық көрсеткіштері

Тәжірибе нұсқалары

(тыңайтқыш мөлшері, ә.з., кг/га)

Құрғақ зат,

%

Жалпы қант,

%

С дәрумені,

мг%

Кристалон – фон 4,1 0,9 4,6

Кристалон (фон) + N160 4,1 1,3 3,9

Кристалон (фон) + N210 3,3 0,9 3,9

N340 P170 K450 3,7 0,9 3,3

N450 P225 K600 3,7 1,2 4,2

Фон нұсқасында жемістерінің сапасы жоғары болды. Суда еритін кешенді

Кристалон тыңайтқышы өсімдіктің барлық қажетті макро және

микроэлементтермен толыққанды минералдық қоректенуін қамтамасыз етті.

Осы нұсқада өсірілген қияр жемістері 4,1% құрғақ заттарды, 0,9% жалпы

қантты және 4,6% С дәруменін құрады. Кристалонды N160 қосып пайдаланғанда,

қиярдың биохимиялық құрамы жақсарғанын байқауға болады: құрғақ зат -

4,1%, қант - 1,3%, аскорбин қышқылы 3,9 мг% құрады. Азот (N210) мөлшерін

арттырғанда, жемістерінде құрғақ заттардың (3,3%) және С дәруменінің (3,9

мг%) біршама төмендеуіне алып келді, ал қант (0,9%) фон нұсқасы деңгейінде

болды. Өсімдіктер қарапайым NPK-тыңайтқыштарымен тыңайтылған тәжірибе

нұсқаларында, өнімнің сапалық көрсеткіштері Кристалон нұсқаларындағы

өнімнен аса айырмашылығы болмады. NPK-нұсқаларда қияр өнімі 3,7% құрғақ

затттарды, 0,9-1,2% қанттарды және 3,3-4,2 мг% аскорбин қышқылын құрады.

Р,% 1,24 -2,22

ЕТЕА05, кг/м2 0,67-1,21

Ескерту – ең төменгі елеулі айырмашылық жылдар бойынша қосымшада көрсетілген

Сурет 7 - Тыңайтқыш түрлері мен мөлшерінің үйлесуіне байланысты

жылыжай қияры өнімділігі (кг/м2), 2013-2015 жж.

17,4

19,820,9

14

15,7

1

4

7

10

13

16

19

22

Қи

яр ж

еміс

терін

ің ө

нім

діл

ігі,

кг/

м2

Кристалон (Kristalon) – фон

Кристалон (фон) + N160

Кристалон (фон) + N210

N340 P170 K450

60

Жылыжайға арналған арнайы кешенді тыңайтқыштарын (Кристалон)

пайдаланған тәжірибенің фон нұсқасында, қияр жемістерінің өнімділігі

(бақылау орнына) бір шаршы метрде 17,4 кг (жылыжайдың бір айналымында)

болды (сурет 7). Кристалонға 160 және 210 кг/га мөлшерінде азот тыңайтқышы

қосылған тәжірибе нұсқаларында, қияр өнімі 13,8 және 20,1% артты. Мұнда

жылыжайдың 1 м2-нен 19,8 және 20,9 кг жемістері жиналды (қосымша Г-2).

Жылыжайда қияр өсімдігі N340P170K450 және N450P225K600 мөлшерінде жай

азотты (аммиак селитрасы), фосфорлы (аммофос) және калийлі (күкірт

қышқылды калий) үйлесіммен тыңайтылған нұсқаларда, дақыл өнімділігі

фонмен салыстырғанда, сәйкесінше 9,8 және 19,5%-ға төмендеді. Қоректік

элементтерінің (NPK) 75% қалдықтарын жабатын N340P170K450 мөлшердегі

нұсқада, жылыжайдың бір айналымында қиярдың өнімділігі 14,0 кг/м2 болды.

Қоректік элементтерінің (NPK) 100% қалдықтарын жабатын N450P225K600

мөлшердегі нұсқада, жылыжайдың бір айналымында 15,7 кг/м2 жемістері

өсірілген. Яғни, құны жоғары арнайы кешенді жылыжай тыңайтқышын әдеттегі

тыңайтқыштармен алмастыра отырып, қиярдың жақсы өнімдерін алуға болады.

Алынған мәліметтерге сәйкес, тыңайтқыштардың әртүрлері, мөлшерлері

мен үйлесімдерін зерттеу барысында, Кристалон кешенді тыңайтқышын азотты

тыңайтқыштармен күшейткенде, өсу үдерісіне, өнім биомассасына және қияр

жемістерінің сапасына үлкен әсерін тигізеді.

3.2.2 Қияр өсімдіктері биомассасына әртүрлі топырақ-субстраттарының

әсерін зерттеу

Жылыжайда қияр қалыпты, толыққанды өсуі үшін топырақ субстраттары

маңызды орын алады. Заманауи өнеркәсіптік типтегі жылыжайларда негізінен

жасанды субстраттар (топырақтар) пайдаланылады. Олар алыс шетелдерінен

импортталып, жылыжай шаруашылығына қымбатқа түседі. Шетелдерден

алынған топырақтарды жиі ауыстыру кезінде жылыжай өнімдерін

өндірушілеріне үлкен шығын келтіреді. Сондықтан, жергілікті материалдардан

қымбат емес топырақтарды қолдану керек. ҚазККШҒЗИ жылыжайы

жағдайында келесі құрамдастардан тұратын топырақтар дайындалды: 30% -

таулы қара топырақ пен күңгірт-қызғылт топырақ, 30% - шірінді көң

(қарашірік), 40% - құм. Аталған жергілікті құрамдастар фермерлерге толықтай

қол жетімді.

Тәжірибеде жасанды субстраттарды қолдану кезінде көбіне маңызды

қиындықтар туындады. Өнімділік төмендеп, өсімдіктердің өлуі байқалды.

Сондықтан, біздің зерттеу міндетіне ҚазККШҒЗИ жылыжайында әртүрлі

субстраттарды пайдаланудың ғылыми негіздемесі және қиярдың өсу үдерістері

мен өнімділігіне әсерін анықтау болды. 90% органикалық топырақтан тұратын

субстраттарды пайдаланғанда, жоғары өнімділік қамтамасыз етіліп,

экологиялық қауіпсіз өнім алуға мүмкіндік беретіні мәлім. Мұндай субстраттар

экономикалық қатынаста да тиімді. Органикалық субстраттардың кемшілігі,

олар патогенді микроогранизмдермен зақымдалады. Оларды зарарсыздандыру

үшін қосымша шығын жұмсалады.

61

8-ші суретте құм мен қарашірік қосу арқылы жергілікті топырақтан

құралатын топырақ субстраттарын дайындау технологиясы көрсетілген.

а ә

б в

Сурет 8 - Жылыжай топырақ-субстраттарын (а, ә, б, в) дайындау сәті

(ҚазККШҒЗИ, 2013 ж.)

Жылыжай қиярында зерттелген топырақ субстраттары айтарлықтай

жоғары тиімділікті көрсетті. Өсімдіктер қалыпты дамып, толыққанды биомасса

қалыптасқандығы байқалды. Жасанды жылыжай топырағында өсірілген қияр

өсімдіктері (перлит, кокос жоңқасы, шымтезек) келесідей биометриялық

мәліметтерге ие болды: негізгі сабақтың ұзындығы (сабақ) – 256 см, бір

өсімдікте 32,7 дана жапырақтар қалыптасты. Жасанды субстраттағы жапырақ

диаметрі 26,5 см құрады.

62

Кесте 15 - Жылыжай қиярының өсу үрдісіне әртүрлі топырақ-субстратының

әсері, жаппай жеміс беру кезеңі (2013-2015 жж.)

Жылыжай топырағы Биометриялық көрсеткіштері

негізгі сабақтың

ұзындығы, см

1 өсімдіктегі

жапырақтар саны, д.

жапырақ

диаметрі, см

Жасанды жылыжай топырағы

(перлит, кокос жоңқасы,

шымтезек)

254±2,5

32,7±0,1

26,5±0,1

1-топырақ субстраты (таулы

қара топырақ, шірінді көң, құм)

285±2,6

35,4±0,1

28,3±0,1

2-топырақ субстраты (күңгірт-

қызғылт топырақ, шірінді көң,

құм)

274±2,0

34,2±0,2

27,1±0,2

15-ші кестеде келтірілген деректер көрсеткендей, жасанды субстраттағы

өсу үрдістері 1-топырақ сусбтраты мен 2-топырақ субстратымен

салыстырғанда, едәуір төмен болды. Мысалы, 1-топырақ субстратындағы қияр

өсімдігінің биіктігі 11,3%, ал 2-топырақ субстратында жасанды субстратқа

қарағанда 7% жоғары болды. Шамамен мұндай айырмашылықтар осы

субстраттарда 1 өсімдікке келетін жапырақ саны мен жапырақ көлемі

(диаметрі) бойынша байқалады. Органикалық топырақтарды жасандымен

салыстырғанда, жаппай жемістенуі кезеңінде де өнім биомассасы жоғары

болды (кесте 16).

Кесте 16 - Қияр өнімінің биомассасына әртүрлі топырақ-субстратының әсері,

жаппай жеміс беру кезеңі (2013-2015 жж.)

Табиғат топырақтарына ең жақын табиғи топырақ субстраттарында

өсірілген қияр өсімдіктері биометриялық көрсеткіштері бойынша, жасанды

топырақ өсімдіктерінен едәуір басым болды. Бұл тәжірибе нұсқаларында

өсімдіктер аса ұзын, жапырақтанған болды, оларда түйіндер мен жемістері

көбірек түзілді. Табиғи топырақ субстратында өсімдікке қажетті қоректік

элементтер мен қарашірік болғандықтан, қиярдың өсіп-дамуына оң әсер етіп,

өнімділігін арттырды.

Жылыжай топырағы 1 өсімдіктегі түйіндер-

дің саны, дана

1 өсімдіктегі жеміс-

тердің саны, дана

Жасанды жылыжай

топырағы (перлит, кокос

жоңқасы, шымтезек)

13,4±0,1

5,8±0,1

1-топырақ субстраты

(таулы қара топырақ,

шірінді көң, құм)

15,0±0,1

7,2±0,1

2-топырақ субстраты

(күңгірт-қызғылт топырақ,

шірінді көң, құм)

13,6±0,1

6,5±0,2

63

Жылыжай қиярының өнімділігіне топырақ субстраттарының әсерін

зерттегенде, органикалық топырақ субстраттарының пайдасы анықталды. 1-

топырақ субстратындағы жемістерінің саны көрсеткіші бойынша жасанды

жылыжай топырағымен салыстырғанда, үлкен айырмашылық болды. Мысалы,

1-топырақ субстраты нұсқасында жемістерінің саны жасандыға қарағанда 24%

жоғары болды, ал 2-топырақ субстратында 12% болды. 9-ші суреттегі

деректерден көріп тұрғандай, табиғи топырақ субстратында қиярдың өнімділігі

20,4 кг/м2, ал жасанды топырақ субстратында 18,2 кг/м2 болды (қосымша Г-3).

2-топырақ субстратында да жасанды топырақпен салыстырғанда, қияр

өнімділігі едәуір жоғары болды. Пайыздық қатынаста өнімділік 1-топырақ

субстратында 12%, ал 2-топырақ субстратында 5% жоғары болды.

Р,% 1,58-1,75

ЕТЕА05, кг/м2 0,95-1,03

Ескерту – ең төменгі елеулі айырмашылық жылдар бойынша қосымшада көрсетілген

Сурет 9 - Жылыжай қиярының өнімділігіне әртүрлі топырақ

субстраттарының әсері (2013-2015 жж.)

Жылыжай қиярының өсу үдерістері мен өнімділігіне әртүрлі топырақ

субстраттарының әсерін зерттеу барысында алынған деректер, жылыжайда

табиғи топырақ субстраттарын пайдалануға болатыны туралы қорытынды

жасауға мүмкіндік береді. Сөйтіп, жергілікті табиғи компоненттерден

дайындалған, жылыжайға арналған топырақ субстраттары жылыжай қияр

өсімдіктерінің мықты биомассасы мен жоғары өнімін қалыптастыруын

қамтамасыз етті.

18,2

20,419,1

0

6

12

18

24

Қияр жемістерінің өнімділігі, кг/шаршы

метр

Жасанды жылыжай топырағы

1-топырақ субстраты

2-топырақ субстраты

64

3.3 Жылыжай қиярының фитофагтары мен энтомофагтарының түр

құрамын анықтау, зиянкестерге қарсы қолданылған тәсілдердің

(биоагент, инсектицид) тиімділігін зерттеу

3.3.1 Жылыжайда кездесетін қияр зиянкестерінің түр құрамы, олардың

даму ерекшеліктері мен зияндылығын зерттеу

Жылыжай көкөніс шаруашылығы ашық танаптағы көкөніс өндірісінен

едәуір ерекшеленеді. Көкөніс дақылдарының сорттары (будандар) және оларды

өсіруде барлық технологиялық шаралары бір-бірінен ерекшеленеді.

Жылыжайда көкөніс өсімдіктерін зиянды организмдерден қорғау шараларына

ерекше назар аударған жөн. Жылыжайда зиянкестермен және аурулармен

күресу өте ауыр, еңбекті көп қажет ететін ұнамсыз жұмыс болып табылады.

Көкөніс өсімдіктері өсірілетін жабық бөлмелерде зиянкестер мен аурулардың

жаппай көбеюі мен таралуына ерекше қолайлы жағдайлар жасалған. Бұған

жоғары температура, топырақ пен ауа ылғалдылығы, жарықтың төменділігі,

жылыжайдағы және басқа да жабылған ғимараттардағы топырақтың тұрақты

құрамы әсер етеді. Жылыжайда қияр дақылының кеңінен таралған аса қауіпті

зиянкестеріне аққанаттар, бақша және жылыжай бітелері, темекі трипсі мен

өрмекші кенелері жатады [172]. Сондай-ақ, жылыжайларда топырақтың жоғары

ылғалдылығы мен көңнің болуынан аяққұйрық пен есекқұрт сияқты зиянды

бунақденелілердің шектеулі мөлшері мекендейді. Кейбір зиянкестер жылыжай

құрылыстарына көң (бұзаубастар) мен топырақ (сымқұрттар, жалған

сымқұрттар, зауза қоңыздар) арқылы түседі [173].

Төменде ҚазККШҒЗИ жылыжайында кездесетін қияр зинкестерінің

қысқаша сипаттамалары, олардың таралуы мен зияндылығы көрсетілген.

Жылыжай аққанаты (Trialeurodes vaporariorim Westw) жылыжайларда

кеңінен тараған аса қауіпті зиянкес болып табылады. Жылыжай қиярына үлкен

зиян келтіреді. Аққанаттың ұзындығы 2 мм болатын ұсақ жәндіктер. Сырт

пішіні кішкентай күйе көбелектеріне келеді. Ересектерінің ерекшелігі, денесі

мен қанаттары ақ түсті балауызды өңезбен жабылған. Аналықтары

жұмыртқаларын қияр жапырақтарының астына жеке немесе топ құрып салады.

Жұмыртқалардан шыққан дернәсілдерінің ұзындығы 0,3 мм, түсі бозғылт-

жасыл, жапырақтарда қимылсыз күйде болады. Нимфалары дөңес пішінді,

балауызды өңезбен жабылған, денесінің бүйірлері шашақталған. Аққанаттылар

өте тез көбейеді, бір жыл ішінде 10-15 ұрпақ береді. Әр ұрпақ 30 күнге дейін

дамиды. Аққанат өсімдік қалдықтарында нимфа немесе ересек күйінде

қыстайды. Вегетация кезеңінде ересектері ылғал және көлеңке жерлерде

жиналады. Олардың дернәсілдері мен ересектері жас жапырақтардың астыңғы

жағында орналасып, шырынымен қоректенеді (сурет 10). Қатты зақымдалған

қияр жапырақтары қошқыл түске айналып, қурап қалады. Зиянкестерден

бөлінген сұйықтыққа қара өңездер қоныстап, қияр өсімдіктерін одан сайын

әлсіретеді. Аққанаттылар қияр өнімділігін едәуір төмендетеді [174].

Зертханалық жағдайда кейбір экологиялық факторларға байланысты

жылыжай аққанатының даму ерекшеліктері анықталды.

65

Сурет 10 - Қияр жапырағындағы ересек аққанаттар мен олардың дернәсілдері,

ҚазККШҒЗИ жылыжайы (2013 ж.)

Тәжірибелерден жылыжай аққанатының көбеюі үшін ең жақсы азықтық

өсімдігі темекі екенін көруге болады. Бақылаулар көрсеткендей, аққанаттың бір

аналығы орташа есеппен 80 жұмыртқа салды. Аққанаттың жұмыртқа салғаннан

бастап, ересегінің ұшып шыққанға дейінгі даму аралығы темекіде 22,7 күнді,

қызанақта - 25,7 күнді, қиярда - 25,5 күнді құрады (кесте 17).

Кесте 17 - Әртүрлі дақылда жылыжай аққанатының жеке онтогенез

кезеңдерінің даму ұзақтығы, 2014 ж.

Дақыл Себіл-

ген күн

Өсімдіктің

зақым-

далған күні

Даму кезеңінің ұзақтығы, күндер Даму

ұзақты-

ғы,

күндер

жұ-

мыртқа

дернәсіл ним-

фа I

жас

II

жас

III

жас

Қызанақ 08.05.14 09.06.14 8,7±

0,5

3,2±

0,5

3,0±

0,0

3,0±

0,0

7,7±

0,5

25,7±

0,5

Темекі 10.05.14 29.05.14 7,2±

0,5

3,2±

0,5

3,0±

0,0

3,2±

0,5

6,0±

0,0

22,7±

0,9

Қияр 12.05.14 15.06.14 8,2±

0,5

6,0±

0,0

2,0±

0,0

2,5±

0,5

6,7±

0,5

25,5±

1,0

Жылыжай аққанатының даму ұзақтығы азықтық өсімдік түріне

байланысты болады.

Өрмекші кене (Tetranychus urticae Koch) көпқоректі зиянкес, көкөніс

дақылдарының көптеген түрлерін зақымдап, жылыжай қиярына аса үлкен зиян

тигізеді. Өрмекші кененің дене пішіні сопақша немесе ұзынша болып келеді.

Аналығының ұзындығы – 0,4-0,5 мм, аталығы кішірек – 0,3-0,4 мм болады. Түсі

66

сарғылт-жасыл, бүйірлерінде қара дақтары бар. Қыстайтын аналықтарының

түсі қызыл-қызғылт сары түске ауысып, қозғалыссыз күйде қоректенуін

тоқтатады. Кененің жұмыртқалары сарғылт-жасыл шар тәрізді. Дернәсілдерінің

ересек кенелермен салыстырғанда үш жұп аяқтары бар. Аналықтары топ болып

топырақта, өсімдік қалдықтарының астында, жылыжай саңылауларында

қыстайды. Зиянкестердің мамыр айының бірінші және екінші онкүндіктерінде

қыстаудан шыға бастайды. 3-5 тәуліктен кейін ұрғашы-кенелер қияр

жапырақтарының астыңғы жағына жұмыртқа (100 данаға дейін) сала бастайды.

Үшінші-төртінші тәулікте жұмыртқалардан дернәсілдер пайда болады.

Зиянкестердің барлық даму кезеңдері: жұмыртқалары, дернәсілдері, нимфалары

мен ересек кенелердің пайда болуы, жаз бойы жапырақтың астыңғы жағында

өтеді. Сол себепті, кенелермен күресу тиімді емес. Көптеген химиялық

препараттар дернәсілдер мен ересек кенелерді ғана жойып, жұмыртқаларына

мүлдем әсер етпейді. Сондықтан, инсектоакарицидтер мен акарицидтерді

пайдаланғаннан кейін де кенелер көбейе береді. Ересек кенелер мен

дернәсілдер өсімдікті зақымдайды. Қиярдың вегетациялық кезеңінде

зиянкестер бірнеше ұрпақ береді. Бір ұрпақтың даму кезеңі 15-30 тәулікті

құрайды. Өрмекші кене жапырақтың астыңғы жағында мекендеп, қияр

жапырағының шырынымен қоректенеді [175]. Жапырақтың зақымдалған

орнында құрғақ дақтар пайда болады. Вегетациялық кезеңнің соңында

жылыжайда кенелер саны тез көбейеді. Сөйтіп, мамыр аяғының ортасында

зақымдалған өсімдіктер 4% құраса, айдың аяғында бұл көрсеткіш 12%-ға

жеткен. Маусым айының аяғында жылыжайдағы қияр өсімдігінің 80%

кенелермен залалданды. Өрмекші кенелер қиярдың бір өсімдігінен екіншісіне

жорғалап, ауа ағынымен торлары арқылы таралып отырады (сурет 11). Сондай-

ақ, жылыжай қызметкерлері де қияр өсімдіктерін күтіп-баптау кезінде

кенелерді таратуы мүмкін.

Сурет 11 - Tetranychus urticae қияр жапырағын зақымдауы, 2013 ж.

67

Өрмекші кененің даму ерекшеліктерін зерттеу кезінде зиянкес үшін ауа

температурасы 27-290С, ауа ылғалдылығы 30-50% қолайлы екені анықталды.

Зиянкестердің де, энтомофагтардың да дамуы мен көбеюі көбінесе зиянкестер

көбейетін азықтық өсімдік түріне байланысты анықталды. Өрмекші кенені

көбейтуде аса тиімді азықтық өсімдіктерді анықтау бойынша тәжірибелер

қойылды. 18-ші кестеде азықтық өсімдіктер түріне байланысты кәдімгі өрмекші

кенемен өсімдік жапырағы бетінің зақымдалуы мен орналасу қарқындылығы

мәліметтері келтірілген.

Кесте 18 - Кәдімгі өрмекші кенемен дақылдардың зақымдалуы және орналасу

динамикасы (2014 ж.)

Азықтық

дақыл

Орналасу

күні

Жапырақ бетін зақымдау дәрежесі мен

қоныстану динамикасы (көзбен бағалау), %

16.04 22.04 26.04 30.04

Қияр 12.04 10 66 87 100

Қытайбұршақ 12.04 9 58 83 100

Үрме бұршақ 12.04 5 45 68 68

Қызанақ 12.04 2 5 9 25

Алынған деректер өрмекші кене қияр мен қытайбұршақта қарқынды түрде

көбейгенін көрсетеді. 20 күн ішінде бұл дақылдардың зиянкестермен

зақымдалуы 100% құрады. Алынған нәтижелерді ескере келе, өрмекші кенені

қытайбұршақ пен қиярда өсіріп, фитосейулюсті көбейтуге болады. Алайда бұл

азықтық өсімдіктер үрмебұршаққа қарағанда, бастапқы кезде баяу өседі.

Сонымен қатар, өсімдікті 100% фитофагпен орналастыру міндетті емес, белгілі

бір уақыт ішінде жеткілікті биоматериал санымен тіршілікке икемді

өсімдіктерге ие болу керек. Бұған үрмебұршақ өсімдігі жауап бере алды. Жеке

онтогенез кезеңдерінде кененің даму ұзақтығын анықтау бойынша қосымша

тәжірибе жүргізілді. Зертханалық жағдайда 25ºС температурада және 65%

салыстырмалы ылғалдылықта кәдімгі өрмекші кененің жұмыртқадан ересекке

дейінгі даму ұзақтығы орташа есеппен мынаны құрады: жұмыртқа - 3,2 күн,

дернәсіл - 2,1 күн, нимфа - 3,5 күн, яғни зиянкестердің жұмыртқа салған күннен

бастап, ересек шыққанға дейінгі даму ұзақтығы орташа есеппен алғанда 8,8

күнді құрады.

Бақша бітесі (Aphis gossipii Clov) ашық және жабық танаптағы қияр

өсімдіктерін зақымдайды. Таралуы бойынша барлық жерлерде кездеседі.

Қиярдан бөлек басқа көкөніс дақылдарына да зиян келтіреді. Бақша бітесі

қанатты және қанатсыз болып келеді. Қанатсыз ұрғашыларының ұзындығы

1,25-2,1 мм, ал қанаттылары 1,2-1,8 мм. Басы мен кеудесі қара түсті,

құрсақтары сары немесе жасыл, қара дақтары бар. Дернәсілдерінің түсі сары

немесе жасыл. Дернәсілдері мен нимфалары арамшөптерде қыстайды. Қанатсыз

бітелер алғашқыда арамшөптерде қоректеніп, қанаттары пайда болғаннан кейін,

олар мәдени дақылдарға көшеді. Жылыжайға зиянкес жиі гүлді өсімдіктер

68

арқылы түседі. Бақша бітелері жас жапырақтардың астыңғы жағына

қоныстанып, шырынын сорады (сурет 12). Зиянкес әсіресе өсімдіктің жоғарғы

бөлігін, жас өркендерін, гүлдері мен түйіндерін қатты зақымдайды. Қиярдың

зақымдалған жапырақтары мыжырайып, ал түйіндері бүрісіп қалады.

Зақымдалған өсімдік жемістерінің өнімділігі күрт төмендейді.

Афидиусты көбейту үшін пайдаланылатын астық және шабдалы бітелерін

зерттеу барысында, олардың кейбір биоэкологиялық және іс-әрекеттік

ерекшеліктері анықталды. Мысалы, олардың өмір сүру ұзақтығы 10-12 күн

болды, ал астық бітесінің өсімталдығы 18 дернәсілді, шабдалы бітесі 55

дернәсілді құрайды. Сонымен бірге, азықтық өсімдіктерде 6-7 күн бұрын

бітелердің бүтіндей бір колониясы түзілді. Бітелердің дамуына 25-260 С

температура, 65-70% ауа ылғалдылығы, 17 сағат (жарық) және 7 сағат (қараңғы)

жарықтық режимдері қолайлы болып табылды [176].

Сурет 12 - Бақша бітесі (Aphis gossipii)

Темекі трипсі (Thrips tabaci Lind) кең таралған көпқоректі зиянкес. Ересек

бунақденелілердің түсі қоңыр, денесі ұзын - 0,8-0,9 мм. Қанаттары жіңішке,

шашақталған (сурет 13). Дернәсілдері ашық-сары түсті. Жұмыртқаларының

пішіні бұршақ тәріздес, ақшыл түсті, ұзындығы 0,25 мм, ені 0,15 мм. Трипстің

ұрғашысы 20-25 күн тіршілік етіп, осы мерзімде, жұмыртқа салғышпен тілініп

жарақатталған жапырақтың полисадты ұлпасына 100 жуық жұмыртқа салады.

Эмбриондық дамуы 6-7 күнді құрайды. Қазақстанның оңтүстік-шығысы

жағдайында трипс 6-7 ұрпақ беріп, оның даму циклі 21-28 күн жүреді. Трипс

жабық алаңдарда қатты таралып, қияр өніміне үлкен шығын келтіреді. Ересек

трипстер мен олардың дернәсілдері жапырақтарды қатты зақымдап, олардың

бетінде ақшыл-сұр дақтар пайда болып, жапырақтар қоңырқайланып, солып

қалады. Жылыжайлар мен парниктерге трипстер залалданған пияз арқылы

69

(пиязшықтардың жасыл жуасын өсіру үшін) түседі. Қыстауға көбіне қоңыр

және қара-қоңыр аналықтар кетеді. Трипстердің саны көбіне ауа райы

жағдайлары мен жылыжайда микроклиматқа байланысты болады. Температура

мен ауа ылғалдылығы төмендегенде, бұл зиянкестердің саны күрт өседі.

Сурет 13 - Темекі трипсі (Thrips tabaci)

Жылыжайда зиянкестердің зияндылық дәрежесі бір өсімдікте олардың сан

мөлшері мен таралуымен анықталады. Сондықтан, біз жылыжайдың барлық

ауданы бойынша қияр тығыздығының пайызы мен бір өсімдіктегі есептік

жапырақтағы зиянкестердің орташа санын есепке алдық. Жылыжай қияры

зиянкестерінің таралуы мен олардың санын есепке алу мәліметтері 19-ші

кестеде келтірілген.

Кесте 19 - Жылыжайда қиярдың негізгі зиянкестерінің таралуы (жаппай жеміс

беру кезеңі)

Зерттеу

жүргізген

жылдар

Trialeurodes

vaporariorim Aphis gossipii Thrips tabaci Tetranychus

urticae өсім-

дікте

орна-

ла-

суы,%

1 жапы-

рақтағы

саны,

дана

өсім-

дікте

орна-

ла-

суы,%

1 жапы-

рақтағы

саны,

дана

өсім-

дікте

орна-

ла-

суы,%

1 жапы-

рақтағы

саны,

дана

өсім-

дікте

орна-

ла-

суы,%

1 жапы-

рақтағы

саны,

дана

2012 100±

4,4

94±1,8 58±

2,1

14±2,1 73±

2,1

9±1,8 32±

1,8

5±0,8

2013 82±

2,1

35±1,8 47±

1,4

12±1,1 56±

1,8

8±0,8 30±

0,8

4±1,4

2014 71±

2,1

27±1,4 39±

0,8

8±0,8 54±

2,5

6±0,8 25±

1,4

4±0,8

70

Есептік мәліметтерден көріп тұрғандай, жылыжайда қияр зиянкестерінің

таралуы зерттеу жүргізген жылдар бойынша елеулі ауытқып тұрды. Мысалы,

зиянкестердің барлық түрлерінің ең көп сан мөлшері 2013 жылы анықталды.

2014 жылы зиянкестер саны едәуір төмендеп, 2015 жылы өте төмен болды. Бұл

біздің зерттеу жүргізген жылдары энтомофагтарды пайдаланып, зиянкестермен

биологиялық тәсілмен күресудің арқасында жылыжайда зиянкестердің сан

мөлшері азайғандығымен түсіндіріледі.

Қияр өсімдігінде ең көп таралғаны жылыжай аққанаты болды. Сонымен,

2013 жылы өсімдікте аққанат 100% орналасқан. 1 жапырақта орташа есеппен

алғанда 94 дана зиянкес болды. Қияр өсімдігінде бітелердің орналасуы 58%,

трипстер - 73%, кене - 32% құрады. Бір өсімдіктегі есептік жапырақта

бітелердің орташа саны 14 дана, трипс - 9 дана, кене - 5 дананы құрады.

Жылыжай қияр өсімдігінде зиянкестердің саны дақылдың фенологиялық даму

кезеңіне байланысты ауытқандығын атап өту қажет. Осылайша, қиярдың дара

жапырақтарында аққанаттың саны 200-250 данаға жетті.

2014 және 2015 жылдары өсімдіктерде зиянкестердің орналасу пайызы

және өсімдік жапырақтарында олардың саны төмендеді. Сөйтіп,

фитосанитарлық мониторинг деректері бойынша, ҚазККШҒЗИ жылыжайында

қияр дақылында ең көп таралған зиянкестерге жылыжай аққанаты, бақша

бітесі, темекі трипсі мен өрмекші кене жатады. Жылыжай қияр өсімдіктерінің

аталған зиянкес түрлерімен орналасуы зерттеу жүргізілген жылдарға

байланысты келесідей болды: аққанат – 71-100%, біте – 39-58%, трипс – 54-

73%, кене – 25-32%. Зиянкестер орналасқан қияр өсімдігінің 1 жапырағында

олардың саны мынадай болды (дана): аққанат – 27-94, біте – 8-12, трипс – 6-9,

кене – 4-5.

Зиянкестермен күресуде қорғау шараларын жасау барысында қиярда

зиянкестердің орналасу дәрежесі мен дақылдың вегетативтік мүшелерінде

олардың санын ескеру қажет.

3.3.2 Энтомофагтардың жергілікті түрлерін іздеу және аулау, олардың

биоэкологиясы мен даму ерекшеліктерін зерттеу

Жылыжай өсімдік шаруашылығында энтомофагтар, яғни көкөніс

дақылдары зиянкестерінің табиғи жаулары өте кең таралған, саналуан қауіпті

зиянкестермен күресуде маңызды орын алады. Жылыжай қиярының табиғи

энтомофагтары түрлерінің ішінен өте тиімді 3 түрлері ерекшелінеді: энкарзия

(аққанатқа қарсы), афидиус (бітеге қарсы) және фитосейулюс (өрмекші кенеге

қарсы).

Алматы облысы, Қарасай ауданында жергілікті биоагенттердің табиғи

популяциясын іздеу барысында, 12.09.2012 жылы біз шалқайған гүлтәжі

арамшөбінде (Amaranthus retroflexus L.) жылыжай аққанатының паразитпен

залалданған дернәсілдерін таптық (сурет 14). Аталған түрді таксономиялық

анықтау кезінде Hymenoptera отрядының Aphelinidae тұқымдасына жататын

Encarsia formosa Gah. түрі болып шықты.

Энкарзияның табиғи популяциясын 2012 жылдың күзінен 2013 жыл күзге

71

дейін үздіксіз зертханада өсіруде аналық материал ретінде пайдаланылды. 2013

жылы маусым айында аққанат пен энкарзияның зертханалық популяциялары

Қазақ өсімдік қорғау және карантин ҒЗИ айналасындағы арамшөп өсімдіктеріне

әдейі шығарылды. Сосын қыркүйек айының басында энкарзияның табиғи

популяциясын институт маңайындағы ошаған және гүлтәжі арамшөптерінің

жапырақтарында мумияланған аққанат дернәсілдерімен жаңартылды. Осылай,

2013 ж. жаздың соңынан келесі 2014 ж. жазына дейін энкразияның зертханалық

популяциясының табиғи популяциясы қалыптасты.

Сурет 14 – Гүлтәжі жапырағының төменгі жағында энкарзиямен

паразиттелген аққанат дернәсілдері (қара дақтар)

2014 жылы энкарзияның зертханалық популяциясы Қазақ картоп және

көкөніс шаруашылығы ҒЗИ селекциялық жылыжайында қиярға зиян келтірген

жылыжай аққанаты популяциясы арқылы пассаж көмегімен жаңартылды. 2013

жылғы басқа фитофагтар мен энтомофагтардың зертханалық түрлерін ұзақ

уақытқа үздіксіз қайта жаңғыртуға байланысты, 2014 жылы аналық

биоматериалды жаңарту керек болды.

2012 жылы мамыр айының соңында Алматы облысы, Қарасай ауданы

күздік бидай егістерінде астық бітесі (Schizaphis graminum) табылып жиналды.

Маусым айының соңында осы егістіктерде ішінде афидиусы бар (Aphidius

colemani) астық бітесінің мумиялары жиналды. Шабдалы бітесі (Myzodes

persicae) ҚазККШҒЗИ селекциялық жылыжайында фитосанитарлық

мониторинг жүргізу барысында тәтті бұрыш жапырағынан табылды.

«Алматинский» жылыжай шаруашылығында гербер гүлінің жапырағынан

жылыжай аққанаты (Trialeurodes vaporariorum), ал раушангүлден кәдімгі

өрмекші кене (Tetranichus urticae) жиналды. Алматы облысы, Қарасай

ауданындағы шағын жылыжайында «Копперт» биокомпаниясының жыртқыш

биоагенті фитосейулюстің (Phytoseiulus persimilis) жергілікті популяциясы

жиналды. Осылайша, жергілікті дереккөздер есебінен, біз 2014 жылы қолда бар

фитофагтар мен энтомоакарифагтардың зертханалық популяциясын жаңарттық.

72

Энкарзия (Encarsia formosa Gah) Aphelinidae тұқымдасына жататын

тоғышар жәндік. Ұзындығы шамамен 0,6 мм болатын энкарзия аналығының

басы мен кеудесі қара, құрсағы сары (сурет 15, а). Аталықтары сирек кездесіп,

аналықтарынан қара-қоңыр түсті құрсағымен ерекшеленеді. Аналық

дернәсілдерде паразит үсті ретінде дамиды. Энкарзия жылыжай аққанаты

дернәсілдерінің паразиті болып табылады (сурет 15, ә). Аққанат табылған

жылыжайда энкарзияны көшетті тұрақты орынға отырғызғаннан кейін

шығарады. Қиярды аққанаттан қорғау үшін 1 га жылыжайға энкарзияның 150

мыңнан кем емес дарақтары қажет. Аз ғана аққанаттары бар жылыжайға 1 м2

жерге 10-20 дарақ мөлшерінде энкарзияны қоныстандыру жұмыстары

жүргізіледі. Энкарзия аналықтары аққанаттарды белсене іздейді (энтомофаг

шығарған жерден 7-10 м). Қиярда 1:10 тоғышар:иесі арақатынасында тиімділігі

70% аса құрайды. Көктемгі-жаз және жаз айларында жоғары температурада

энкарзия айрықша тиімді болады. Жылыжайда температура 12-14°С дейін

төмендесе, энкарзияның өсімталдығы кенет төмендеп, аққанатқа қарағанда баяу

дамиды. Күн қысқа болған кезде, әлсіз жарықтану жағдайында (4200 люкстен

төмен) энкарзияның белсенділігі төмендеп, кейбір дарақтары жұмыртқа салады.

Жарықтандыруды 7300 люкске дейін арттырса, энкарзияның өсімталдық

қабілеті толықтай қалпына келтіріледі.

а ә

Сурет 15 - а. Энкарзия аналығы; ә. Энкарзиямен мумияланған аққанат

дернәсілдері (ҚазӨҚКҒЗИ зертханасы, 2014 ж.)

Энкарзия аналығы II-III жастағы дернәсілдерге бір-бірдеп жұмыртқа

салады. Аналықтары жұмыртқаларының басты бөлігін (70-90%) өмірінің

бірінші онкүндігінде салады. 25-300С температурада даму ұзақтығы 3 апта

мөлшерінде болады. Жұмыртқадан шыққан паразиттың дернәсілдері зиянкес

дернәсілдерінің ішінде қоректенеді. Белгілі бір уақыт өткеннен кейін аққанат

дернәсілдері қарайып өледі. Энкарзия зиянкестің мумияларында қуыршаққа

айналады. Ересек энкарзия зиянкестің денесіне жұмыртқа салған саңылау

арқылы гемолимфамен қоректенеді [174]. Энкарзияны аққанатқа қарсы

қолданғанда, жылыжай шаруашылығын уыттылығы жоғары улы химикаттарды

пайдаланудан құтқарып, сол арқылы жылыжай көкөніс шаруашылығына қатер

төндіруші экологиялық қауіп-қатерді алдын алады.

73

Жылыжай аққанаты биоагентінің дамуына жүргізілген бақылаулар,

энкарзия аналықтары II-III жастағы, әсіресе III жастағы аққанат дернәсілдеріне,

нимфаларға жұмыртқа салатындығын көрсетті. Энкарзия аналықтары аққанат

дернәсілдеріне 60-тан 100-ге дейін жұмыртқа салады. Аққанат дернәсілін

зақымдаған сәттен бастап, ауаның температурасы мен ылғалдылығына

байланысты, олардың қараюына дейін (мумиялануы) 7-10 күнді құрады.

Энкарзияның дамуына қолайлы температура 26ºС пен ауаның салыстырмалы

ылғалдылығы 70% болып табылады. Мұндай оптимумда энкарзия ересегінің

өмір сүру ұзақтығы 18-22 күнді құрайды.

Афидиус (Aphidius colemani Vier.) – афидиид (Aphidiidae) тұқымдасының,

жарғаққанаттылар отрядына жататын энтомофаг. Әртүрлі бітелердің паразиті

болып табылады. Афидиус өз жұмыртқасын бітелердің денесіне салатын

эндопаразитоид. Денесінің ұзындығы 3 мм, басы көлденеңдеу, жіптәрізді

мұртшалары аналықтарында 13-23 буыннан, аталықтарында 15-24 буыннан

тұрады (сурет 16). Төменгі жақтың қуыстары 3-4 буыннан, ал төменгі еріндері

2-3 буыннан құралады. Афидиус аналығы 2-4 жастағы бітелердің денесіне

жұмыртқа салады. Дернәсілдері бітелердің ішінде дамиды. Паразит (афидиус)

қуыршақтанудан алдын, бітенің жабыны қоңырқайланып, өсімдік жапырағына

жабысқан қозғалыссыз мумияға айналады. Паразит (энтомофаг) жақсы ұша

алады және иесін (біте) шығару нүктесінен 80 м дейінгі радиуста таба алады.

Жылыжайда бітелер бар болса, афидиус жыл бойы дами алады. Энтомофагтың

дамуы мен белсенділігі үшін қолайлы жағдайлар: температура +25° С, ауаның

салыстырмалы ылғалдылығы 80% болу керек. Төмен температураларда

жәндіктің тіршілік кезеңі мен белсенділігі баяулайды. Осыған байланысты,

жылыжайда қолайлы температура-ылғалдылық режимдерін ұстап тұру қажет.

Афидиус біте болмаған жағдайда 2-3 күн ғана өмір сүретіндіктен, оны апта

сайын шығарып тұру керек.

Сурет 16 - Aphidius colemani

Жылыжайды тексеру барысында көкөніс өсімдіктерінде біте табылған

жағдайда, ошақтардағы бітелер саны мен шекаралары анықталады.

Мумияларды жылыжай дақылдарының жоғарғы жапырақтарына біркелкі етіп

74

орналастыру керек. Зиянкесті жылдам жою үшін 1:5 афидиус-бітенің

арақатынасында жеткізуге болады. Дер кезінде және дұрыс жерсіндіру

барысында энтомофаг зиянкес популяциясын 3-4 апта ішінде толықтай жоя

алады. Жылыжай қияры дақылында афидиусты пайдаланғанда, бақша және

жылыжай бітелерінің өсімдіктерде қоныстану және зақымдау мәселелерінің

биологиялық шешімі болып табылады [176]. Бұл жылыжай ішінде

объектілердің ластануын алдын-алып, қияр жемістерінің экологиялық таза

өнімін алуға мүмкіндік береді.

Тәжірибелер көрсеткендей, афидиус биоагентінің шағылысуы мен

жұмыртқа салуы қосымша қоректендірусіз өтеді. Аналықтары аталықтары жоқ

болған кезде партеногенетикалық жолмен көбейіп, ұрықтанған дарақтары

қосжынысты ұрпаққа ие болды. Асбұршақта өсірілген шабдалы бітесімен

қоректенген афидиус 2-3 жастағы бітелердің денесіне жұмыртқаларын салды.

Зақымдалған біте 10-11 күннен кейін мумияланды.

Фитосейулюс Phytoseiidae тұқымдасындағы кенелер туысына жатады.

Фитосейулюс (Phytoseiulus persimilis Ath.-Henr.) қиярдағы өрмекші кененің

мамандандырылған энтомофагы, жыртқыш кенесі болып табылады. Бұл

жыртқыш кененің дамуы қысқа кезеңі, жоғары қомағайлығы мен өсімталдығы

жылыжайда өсімдіктерді кенелерден қорғау кезінде оның тиімділігін

анықтайды. Фитосейулюстің ересек түрлері қызғылт-қызыл түске ие (сурет 17).

Аналықтары аталықтарынан ірірек және пішіні дөңгеленген болады.

Фитосейулюстің жұмыртқалары сарғыш-қызғылт сары түсті, сопақша пішінді,

өрмекші кене жұмыртқасынан үлкенірек болады.

Сурет 17 - Phytoseiulus persimilis, ҚазӨҚКҒЗИ зертханасы (2014 ж.)

Аналығы жапырақтың төменгі жағына 50-80 данадан жұмыртқа салады,

күніне 30 жұмыртқаға дейін немесе 25 зиянкес дарақтарымен (өрмекші кене)

қоректенеді. Дернәсілдері аз қозғалып, қоректенбестен өзгерістерге ұшырайды:

1 жастағы нимфалар (протонимфа), 2 жастағы нимфалар (дейтонимфа), ересек

кене. Жылыжайда жыл бойы дамиды. Оның дамуына қажетті қолайлы

75

жағдайлар 25-260 С температура мен 70%-тен төмен емес ауа ылғалдылығы

болып табылады. Фитосейулюс өрмекші кенелерге қарағанда, 1,5-1,9 есе

жылдам дамиды. Генерациясы 5-6 тәулік. Төмен ылғалдылықта (25-30%) бұл

энтомофагтың жұмыртқасы өліп, оның дамуы температура 70С дейін

төмендегенде тоқтайды. Сондықтан фитосейулюстің дамуына қолайлы жағдай

жасау қажет. Өрмекші кенемен күресу үшін фитосейулюс қияр

жапырақтарында орналасады. Кененің ошақты орналасқан жеріне энтомофаг 1

м2–ге 45 дарақтан, тұтастай алғанда 100-150 дарақтар шығарылады [175].

Фитосейулюс жылыжай қиярының қауіпті зиянкесі – өрмекші кенені өте

жоғары дәрежеде жойып, акарицидтер мен инсектоакарицидтерді пайдалануды

қысқаратады.

Акарифагтардың даму ерекшеліктерін зертханалық бақылау кезінде,

өрмекші кенемен қоректенген жыртқыш аналықтары 15-16 күнде орташа

есеппен 55 жұмыртқалар салды. Қолайлы жағдайда аналық бір тәулік ішінде

өрмекші кененің 24 ересегіне дейін немесе 30 жұмыртқасын жойды.

Жұмыртқадан шыққан дернәсілдер қоректенген жоқ. Дернәсіл түлегеннен кейін

протонимфаға, содан кейін дейтонимфаға айналды. Бұл сатыларда

фитосейулюс өрмекші кенеге жыртқыштанды. Жыртқыштың бір ұрпағының

даму ұзақтығы орташа алғанда 8 тәулікті құрады. Бақылаулар көрсеткендей,

фитосейулюс диапаузаға түспейді, яғни ол жыл бойы дами алады.

Осылайша, биоагенттердің жергілікті түрлерінің биологиялық даму

ерекшеліктерін зерттеу барысында алынған деректер, үлкен тәжірибелік

маңызға ие болды. Жылыжай комбинаттарында құрылған биозертханаларда

биоагенттерді көбейту және тәжірибеде қолдану үшін олардың биоэкологиясы

бойынша мәліметтерін пайдалануға болады.

Зертханалық жағдайда биоагенттердің аналық популяциясын көбейтуде

биоконвейер жасау және сақтау. 3 жыл бойы біз (2012-2014 жж.) 3 негізгі

энтомофаг-биоагенттердің (энкарзия, афидиус, фитосейулюс) аналық

популяциясын зертханалық жағдайда ұстау және жинау үшін оларды фитофаг-

құрбандарымен (аққанат, біте, өрмекші кене) үздіксіз қамтамасыз ету бойынша

зерттеулер жүргіздік [177].

Афидиусті көбейтуде астық бітесі популяциясының даму қарқындылығын

зерттеу үшін бидай мен арпа өскіндеріне (30 данадан), әр өскінге 4 қайталаудан,

2 зиянкес жібердік. Есептер көрсеткендей, өсімдікті зақымдағаннан кейін 7-ші

күні астық бітесінің саны екі нұсқада да едәуір өсті: бидайда 478 дарақтар,

арпада – 1057 болды. 10 күннен кейін бітелер санының ең жоғарғы шегі

байқалды: бидай – 866, арпа – 1914. 14 тәулікте арпа өсімдігі жапырылып,

сарғайып, бітелер саны тез арада азайды (сурет 18).

Арпаның ерте жатып қалуына қарамастан, бұл дақылда бітелердің саны

бидайға қарағанда, екі есе артық болды. Бидай жасыл болғандықтан, бітелер

өсімдікте ұзағырақ дамыды. Сондықтан, астық бітесін афидиуспен зақымдау

және мумия алу үшін бидайды өсіру тиімдірек болды.

Афидиусты зертханалық жағдайда 24-260С ауа температурасы мен 60-70%

салыстырмалы ауа ылғалдылығында оқшауланған бөлмеде көбейттік. Бидай

76

мен арпа өскіндерінде астық бітесін алдын ала өсіру үшін дәнді дақылдардың

тұқымдарын 25% құм мен 75% пакеттегі топырақ субстратына себу

жұмыстарын жүргіздік.

Арпа - ∙ - ∙ - Бидай

Сурет 18 - Әртүрлі дақылдарда астық бітесінің даму қарқындылығы

(шілде, 2012 ж.)

Дәнді дақылдар жаппай көктегеннен кейін, өскіндері бар өсімдіктер

жарықтандырылған стеллаждарға ауыстырылып, 1 өсімдікке 2 дарақ есебінде

бітелерді орналастырдық. Біз бұл норманы қатаң сақтадық. Өйткені, өсімдікті

бітелермен көп орналастырсақ, өсімдік тез зақымдалады, ал жеткіліксіз болса,

өсімдік жылдам өсіп, олар қоректенуге жарамсыз болып қалады.

1 өсімдікте 15-20 дарақ бітелер санына жету үшін бітелермен зақымдалған

өсімдіктердің қажетті лотоктарын басқа боксқа ауыстырдық. Онда бітелерді

паразитпен 1:10 арақатынасында, ал басқа бокста 1:5 арақатынасында

зақымдадық. Зақымдағаннан 7 күн өткен соң паразиттың мумиялары пайда

болды. Мумиясы бар жапырақтарды қиып, пергамент қағазынан жасалған

конвертке салып, +4-60 С температурада тоңазытқышқа орналастырдық.

Жылыжайға өсімдіктерде бітелерді жою үшін паразитті колонизациялау кезінде

биоматериалдың қажетті санын ғана жеткізіп, ал қалған бөлігін қайта өндіруге

қалдырады. Біздің есептеріміз көрсеткендей, 1:10 «тоғышар:иесі»

арақатынасында астық бітесін афидиуспен зақымдағанда, 1 м2-ден 12000

паразит дарақтарына дейін жинауға болады, зақымдалу 61% құрады. 1:5

0

500

1000

1500

2000

2500

09.07. 12.07. 16.07. 19.07. 23.07.

Біт

елер

дің

сан

ы, д

ана

Күні

77

арақатынасында зиянкесті афидиуспен паразиттегенде, зақымдалу 81% құрап, 1

м2-ден 16000 дараққа дейін паразит жиналуын қамтамасыз етті (кесте 20).

Кесте 20 - Афидиус биоагентінің санына «тоғышар:иесі» арақатынасының әсері

(2014 ж.)

Қайталау

саны

Есепке

алынған

өсімдік

саны, дана

Қоныстанудан

7 күннен кейін

бітелер саны,

дарақтар

Қалыптасқан мумиялар

саны, 7 күннен кейін

афидиуспен бітенің

зақымдалуы, дарақтар

1 м2

мумия-

лар саны,

дарақтар

«Тоғышар:иесі» арақатынасы 1:10

4 30 1560 960 12000

«Тоғышар:иесі» арақатынасы 1:5

4 30 1580 1280 16000

Фитосейулюстің аналық популяциясын ұстау және жинау бойынша

зертханалық жағдайда ұқсас тәжірибе қойылды. Биоматериал сапасын жақсарту

үшін фитосейулюсті өсіру және жинау жұмыстары технологиялық циклда өте

жауапты кезең болып табылады. Зертханада фитосейулюсты өсіру кезінде

ауаның қолайлы ылғалдылығы 70-80% және температура 25-280 С сақталды.

Өрмекші кенені көбейту үшін азықтық өсімдік ретінде мөлшері 15х80 см

болатын пластмассалық лотокта өсірілген үрмебұршақ пайдаланылды. Азықтық

өсімдікте 5 жапырақ пайда болған кезде, 1 өсімдікке 40 дарақ өрмекші кене

орналастырылады. 7 күн өткен соң, өрмекші кене орналасқан өсімдікке

фитосейулюс жіберіледі. Фитосейулюс жыртқыш-биоагентінің (энтомофаг) 10

күн ішінде жиналған дарақтарының саны, 1:5 «жыртқыш:құрбан»

арақатынасында 1440 дарақты, ал 1:10 арақатынасында 2 есеге артып, 3000

дарақты құрады (кесте 21). Құрбанның саны жыртқыш санына да үлкен әсерін

тигізді. 1:5 «жыртқыш:құрбан» арақатынасында 1 м2 ауданнан фитосейулюстің

12000 дарақтары алынды. 1 жыртқыш дарақта өрмекші кененің сан мөлшері 10

дараққа дейін 2 есе көбейген кезінде, фитосейулюстің 25000 дарақтары

жиналды.

Кесте 21 - Өрмекші кененің сан мөлшері жыртқыштың арақатынасына

байланысты фитосейулюстың көбею қарқындылығы (2014 ж.)

Қайталау

саны

Есепке

алынған

өсімдік

саны, дана

Қоныстанудан 7

күннен кейін бір

өсімдіктегі өрмекші

саны, дарақтар

Жіберуден 10

күннен кейін

фитосейулюс-

тің саны,

дарақтар

1 м2

жыртқыш-

тар саны,

дарақтар

Жыртқыш:құрбан арақатынасы 1:5

4 40 1912 1440 12000

Жыртқыш:құрбан арақатынасы 1:10

4 40 3340 3000 25000

78

Өрмекші кене мен фитосейулюсті өсіру кезінде, азықтық өсімдіктің

тұқымын сепкеннен фитосейулюсті жинағаннға дейінгі барлық технологиялық

циклге 55 күн қажет екендігін есте сақтау қажет. Сондықтан, дайындалған

жұмыстарды 2 ай бұрын бастау қажет. Осылайша, өрмекші кене орналасқан

өсімдікке фитосейулюсті жібергеннен 14 күннен кейін, өсімдік жапырағында

тәжірибеде пайдалануға болатын биоагент жиналады. Фитосейулюсті

тәжірибеде қолданғанда, жылыжайды жыртқышпен үздіксіз қамтамасыз ету

үшін оны бар-жоғы 0,5% ауданға көбейту жеткілікті екендігін көрсетті. Егер

жылыжай ауданы 1000 м2 құрайтын болса, жыртқышты көбейту үшін қажетті

аудан 5 шаршы метрге тең болады.

Энкарзия биоагентін өсіру және жинау үрдістерін оңтайландыру бойынша

зертханалық зерттеулер, аққанаттың қорегі үшін темекіні азықтық өсімдік

ретінде пайдаланған кезде, биоматериалдың қажетті мөлшерін алуға мүмкіндік

беретіндігін көрсетті. Темекі өсімдігінің 5 жапырақтары пайда болған кезде, 1

өсімдікке 200 дарақ есебімен аққанат орналастырылды. Аққанаттың

жұмыртқаларынан дернәсілдер шықаннан, олар екінші жасқа жеткеннен кейін,

олар 1:10 және 1:5 «тоғышар:иесі» есебімен орналастырылды (кесте 22).

Кесте 22 – Энкарзияның көбеюіне әртүрлі «тоғышар:иесі» арақатынасының

әсері (2014 ж.)

Тәжірибеде

өсімдік саны

(қайталау)

Өсімдікте аққанат

қоныстанғаннан

кейін дернәсілдер

саны, дарақтар

Энкарзиямен зақымдалғаннан

кейін 1 өсімдікте аққанат қара

қуыршақтарының саны,

дарақтар

1 м2

энкарзия

саны,

дарақтар

«Тоғышар:иесі» арақатынасы 1:10

6 5333 4320 36000

«Тоғышар:иесі» арақатынасы 1:5

6 3600 1800 15000

1:10 «тоғышар:иесі» арақатынасында аққанат дернәсілдері энкарзиямен

зақымдалғаннан соң, 8 күннен кейін 1 өсімдік жапырағындағы қарайған

дернәсілдер (мумиялар) саны 4320 дананы құрады, яғни аққанат

дернәсілдерінің 81% зақымдалды. 1:5 «тоғышар:иесі» арақатынасында

тиімділігі төмендеу болды. Тәжірибенің осы нұсқасында 1 өсімдікке

энкарзияның жиналған дарақтарының саны 1800 дарақты (50%) ғана құрады.

Демек, 1:10 арақатынасы энкарзияның көп сан мөлшерін алу үшін қолайлы

болып табылады. Осылайша, аққанат дернәсілінің энкарзиямен зақымдалғаннан

соң, шамамен 8-10 күннен кейін аққанаттың қарайған мумиялары пайда

болады. Сонымен бірге, энкарзияның темекіде көбею циклы, отырғызғаннан

мумияланған дернәсілдерін жинағанға дейін 80-85 күн, ал үрмебұршақта 35-40

күн ішінде болды. Темекінің бір жапырағынан 1000 энкарзия дернәсілін,

үрмебұршақ жапырағынан 500 дернәсілдерін алуға болады. 1 м2 пайдалы

ауданнан апта сайын 30 мыңнан астам энкарзия алуға болады. Энкарзияның

осындай жолмен алынған түрлерін тәжірибеде жылыжай аққанатына қарсы

79

қолдануға жіберіледі. Биоагентттер мен фитофагтардың іс-әрекет ерекшеліктері

мен экологиялық талаптарын анықтау үшін жиналған биоматериалды сақтау

маңызды мәселе болып табылады. Өйткені, өндірістік жағдайларда белгілі бір

уақыт ішінде биоагенттерді сақтау қажет болады. Осыған байланысты, төмен

температураларда мумияланған бітелерді сақтау мүмкіндігін анықтау бойынша

тәжірибе қойдық (кесте 23).

Кесте 23 - Әртүрлі температуралық режимде афидиусы бар бітелер

мумияларын сақтау ұзақтығы (2014 ж.)

Тәжіри-

бе

нұсқа-

сы

Сақтаудан кейін паразиттердің ұшып шығуы, күн

5 тәулікте 10 тәулікте 15 тәулікте 20 тәулікте 25 тәулікте 30

тәулікте

ұшу % ұшу % ұшу % ұшу % ұшу % ұшу %

+2°С 15,0±

0,8

75,0±

4

14,2±

0,9

70±

4,7

6,0±

0,8

30±4 - 0 - 0 - 0

+4°С 17,1±

1,4

85,0±

7,0

14,8±

1,5

73±

7,5

11,2

±1,5

56±

7,5

7,0±

1,1

35±

5,7

3,0±

0,8

15,0

±

4,0

- 0

Тәжірибелерде бітелердің мумияларының санын (20 дарақ) 4 қайталауда,

реконструкцияланған тоңазытқышта 10-120С температурада, 2 тәулік өткеннен

кейін 2-40С температурада сақтадық. Бітелердің мумияларын тоңазытқыштан 5

күн өткеннен кейін шығарып, афидиусты диапаузадан шығару үшін 10-120 С

температурада ұстадық. 2 тәуліктен кейін мумияларды 24-250 С температура

мен 60% ауа ылғалдылығында боксқа орналастырылды. Алынған деректер

бойынша, 2°С температурада сақтауға қойылған 20 мумиядан 5 тәулік өткеннен

кейін 75% паразит ұшып шықты, ал 4°С 85% болды. 20-шы тәулікте 2°С

температурада афидиус ұшқан жоқ, ал 25 тәулікте 4°С барысында 15% паразит

ұшып шықты. Бұл 4°С температурада мумияны сақтау тиімдірек болды.

Энкарзия мумияларын сақтау мерзімдерін анықтау бойынша тәжірибелер 8°С,

10°С және 12°С тең температураларында және 60-70% салыстырмалы ауа

ылғалдылығында зертханалық жағдайда жүргізілді. 8°С температурада сақтаған

кезде, 20, 25, 30 күн өткеннен кейін сәйкесінше 85%, 77% және 70% энкарзия

ересектері ұшып шықты. Мумияланған аққанат дернәсілдерін 10°С және 12°С

температурада 30 күн сақтағаннан кейін паразиттердің 99% тіршілікке икемді

болғандығын көрсетті. Тоңазытқышқа фитосейулюсті қытайбұршақ

жапырағымен +3°С температурада және 80-85% ауаның салыстырмалы

ылғалдылығында сақтау арқылы жыртқыштың сақтау мерзімдерін анықтадық.

Есептер көрсеткендей, 7 күн сақтағаннан кейін жыртқыштың 84% тірі қалды.

Осылайша, зертханалық тәжірибелер деректерінің негізінде тиісті

температуралық режимдерді сақтау арқылы 75-90% деңгейде энтомофагтарды

сақтау толықтай мүмкін. Алынған деректер энтомофагтардың сақталуы мен

оларды уақытында қолдануын қамтамасыз етуге мүмкіндік беретіндіктен, үлкен

тәжірибелік маңызға ие.

80

3.3.2.1 Жылыжайда қиярдың зиянкестеріне қарсы биоагенттерді

қолданудың биологиялық тиімділігі

Дамыған елдерде зиянкестермен күресуде биологиялық әдістің дамуына

үлкен көңіл аударуда. Сондықтан қазіргі таңда оннан аса пайдалы биоагент-

жәндіктерді зиянкестерге қарсы пайдаланып жатыр. Осыған байланысты,

Қазақстанда зиянкестерге қарсы биоқорғау тәсілін енгізу қажеттілігі, әсіресе

жылыжайларда өте өзекті мәселелердің бірі болып табылады.

Қазақ өсімдік қорғау және карантин ҒЗИ қызметкерлерімен бірге, көкөніс

дақылдары зиянкестерінің биоагенттерін іздеу, олардың жаппай көбеюі,

жиналуы және пайдалануы бойынша зерттеу жұмыстары жүргізілді.

Көбейтілген биоагенттерді пайдаланғанда, олардың шығару нормалары, еселігі

мен мерзімдерінің үлкен мағынасы бар. Биоагенттерді шығару нормаларын

анықтау алдында, қияр егістерін зиянкестермен орналасу дәрежесін анықтау

үшін уақтылы мониторинг жүргіздік (сурет 19).

а ә

б в

Сурет 19 (а, ә, б, в) – Зиянкестердің санын есепке алу, 2013-2014 жж.

81

Зиянкестер саны анықталғаннан кейін өсімдіктерге тиісті энтомофагты

орналастырдық. Зертханалық жағдайда 1:10 паразит:зиянкес арақатынасында

бітені афидиуспен зақымдағанда, мумияланған бітелер пайызы 61,5%, ал 1:5

арақатынасында 81% құрады.

Алынған зертханалық деректер негізінде, тәжірибелік учаскеде бітелердің

бірінші ошақтары пайда болысымен, 1:5 арақатынасында афидиусты

жібергенде, бастапқыда зиянкестердің дамуын шаруашылық-елеусіз

айырмашылықтарда ұстап тұруға мүмкіндік берді. Ары қарай, вегетация

кезеңінде биоагентті шығару еселігі мен нормасына түзетулер енгізілді.

Сонымен бірге, бітелердің таралуын 10 учаскедегі 5 өсімдікті қарай отырып,

есеп алаңдарында олардың сан мөлшерін есептеу арқылы анықтадық.

Бітелердің таралуы 10-12% төмен пайызына қарамастан, әр 10 күн сайын

шығару жұмыстары жүргізілді. Бұл дақыл айналымының соңына дейін бітелер

санының өсуін ұстап тұруға мүмкіндік беріп, инсектицидтерді пайдалану

қажеттілігін туындатпады. Афидиус биоагентін шығарудың биологиялық

тиімділігін, орташа есеппен бір өсімдікте мумияланған бітелердің пайызы

бойынша анықтадық (кесте 24).

Кесте 24 - Бітеге қарсы Aphidius colemani биоагентінің биологиялық тиімділігі

Есеп

жүргізілген

күн

1 өсімдікте біте

мумиясының орташа

саны, дарақтар

1 өсімдіктегі бітелердің

жалпы саны,

мумияларды қосқанда,

дарақтар

1 өсімдікте

бітелердің

мумияланған

саны, %

20.03.14 13,5 16,4 81,2

10.04.14 8,0 10,1 80,0

25.04.14 7,0 7,1 100,0

10.05.14 5,2 5,3 100,0

Орташа 90,3

24-ші кестедегі деректерден көріп тұрғандай, 4 реттік есептен кейін,

мумияланған бітелердің саны 90,3% болды. Бұл деңгей барлық вегетациялық

кезеңде сақталды. Осылайша, афидиусты зиянкес пайда болғаннан кейін, әр 10

күн сайын келесі уақытта түзетулер енгізіп, шығару керек. Шығару нормасы 1:5

тоғышар:иесі арақатынасымен анықталады.

Зертханалық мәліметтерге сәйкес, зиянкестің зақымдалу дәрежесі

бойынша өрмекші кенеге қарсы фитосейулюстің шығару нормалары мен еселігі

анықталды: әлсіз, орташа және қатты. Әлсіз зақымдалу кезінде (І балл)

жыртқышты шығару нормасы 1 өсімдікке 10 дарақ есебінен, ал орташада (ІІ

балл) 30 дарақ есебінен анықталды. Бұны анықтау үшін 1 үрмебұршақ

өсімдігіне 40 дарақ есебінде өрмекші кене орналастырылды. Фитофаг

орналасқан өсімдікке 3 күннен кейін, бірінші бокста 1:10 «жыртқыш:құрбан»

арақатынасында, екіншіде 1:20 арақатынасында фитосейулюс шығарылды. 5

күннен кейін жүргізілген есептер, жыртқыштың тиімділігі бірінші жағдайда

75,5%, екіншіде 90% құрағандығын көрсетті. Фитосейулюстің бір аналығы

82

тәулігіне әртүрлі даму кезеңіндегі кененің 23 дарақтарын жоятындығын ескере

отырып, бірінші фитофагты анықтау кезінде, 1:10 «жыртқыш:құрбан»

арақатынасында жыртқышты дер кезінде жіберіп, зиянкестің кейінгі дамуын

тиімді түрде тоқтата алады. Алайда, кененің сан мөлшері әртүрлі факторларға

байланысты көбейіп кетсе, өсімдіктегі фитофагтың орналасу дәрежесін ескере

отырып, жыртқыштың шығару нормасы түзетіледі. Зертханалық тәжірибе

мәліметтері көрсеткендей, фитосейулюсті дер кезінде шығару барысында,

биоагент тиімділігі өте жоғары болды. Осылай, қомағай акарифаг өрмекші

кененің 340 жұмыртқасын жойды.

Фитосейулюсті пайдаланудың биологиялық тиімділігі кененің сан

мөлшерінің төмендеу дәрежесімен анықталды. Бұл үшін өрмекші кенелер

орналасқан өсімдіктерді, жыртқышты шығарар алдында, олардың сан мөлшерін

есептеу жұмыстары жүргізілді. Шығарғаннан 10 күннен кейін қайтадан шығару

жұмыстары жүзеге асырылды. Келесі шығару мерзімдері орналасу дәрежесімен

түзетілді. Біздің жүргізген зерттеуіміз, 1:10 жыртқыш:құрбан арақатынасында

фитосейулюсті шығарғанда, кененің дамуын 70,5% тоқтатуына мүмкіндік берді

(кесте 25).

Кесте 25 - Өрмекші кенеге қарсы Phytoseiulus persimilis биоагентінің

биологиялық тиімділігі

Есеп

жүргізілген

күн

Фитосейулюс

жіберуден бұрын, 1

өсімдіктегі орташа

кененің саны, дарақтар

Фитосейулюс

жібергеннен кейін, 1

өсімдіктегі орташа

кененің саны, дарақтар

Биологиялық

тиімділігі, %

25.03.14 170,0 65,5 61,4

10.04.14 60,5 17,8 70,5

29.04.14 45,8 10,3 77,5

13.05.14 38,7 10,5 72,8

Орташа - - 70,5

Алынған тәжірибе деректерінің негізінде, кене пайда болысымен,

фитосейулюсты мақсатты түрде жіберу керектігі туралы қорытынды жасауға

болады. 1:10 жыртқыш:құрбан арақатынасында жыртқышты шығару нормасы

кененің дамуын шаруашылықты-елеулі айырмашылықтарда ұстап тұрады.

Біздің тәжірибеде фитосейулюстің биологиялық тиімділігі 2 айдан аса уақыт

ішінде 70,5% деңгейде болды.

Екі апта аралығында 1 м2-де өсімдікке 1-2 дарақ зиянкес саны келгенде,

энкарзияны шығарды. Энкарзияның шығару нормасын анықтау үшін біз

бастапқыда зертханалық тәжірибе қойдық. Жылыжай аққанатын өсіру үшін

азықтық өсімдік ретінде темекі пайдаланылды. Дақылдың 5 жапырағы пайда

болған кезде, олар 1 өсімдікке 200 дарақ есебінде аққанатпен орналастырылды.

Ересек аққанатты бір күннен кейін шаңсорғыш көмегімен алып тастап

отырдық, ал пайда болған дернәсілдерді 1:10 және 1:5 «паразит:иесі»

арақатынастарында энкарзиямен зақымдадық. 15 күннен кейін жүргізілген

83

есептеу жұмыстары, 1:10 «паразит:қожайын» арақатынасында зақымдалған

дернәсілдер пайызы 83%, ал 1:5 арақатынасында 63,5% құрағандығын көрсетті.

Аққанат дернәсілдері энкарзиямен зақымдалуы пайызы (83%) жоғары

тиімділікті көрсетті. Вегетация кезінде фитофагтың даму дәрежесіне

байланысты паразитті қосымша шығару керектігі анықталады. Өсімдіктерде

жылыжай аққанатының сан мөлшерін есептеу жұмыстарынан бөлек, қиярдың

жас жапырақтарының үстіңгі жағына желімді торларды іліп, соған жабысқан

аққанаттардың санын анықтадық (сурет 20).

Сурет 20 - Жылыжайда үйшіктер мен желімді торшаларды ілу, 2014 ж.

Біз тәжірибелік учаскесінде ересектер мен дернәсілдер пайда болған кезде,

12-14 күн аралығында энкарзияны шығардық. Зиянкес анықталғаннан кейін

энкарзияны 1:10 «тоғышар:иесі» арақатынасында жібергенде, аққанат

дернәсілдерін 40% дейін зақымдалуын қамтамасыз етіп, ал өзін-өзі жаңғырту

есебінен биологиялық тиімділік 90% жетті. Аққанат дернәсілдерінің

энкарзиямен зақымдалу пайызы орташа есеппен бір өсімдікте 75,5% құрады

(кесте 26). Тәжірибелік учаскеде жүргізілген зерттеулер көрсеткендей,

аққанаттың ересектері немесе дернәсілдері пайда болысымен, 15 күн

аралығында 1 шаршы метрге 5 дарақ есебінде энкарзияны үш рет шығарғанда,

өсімдікті тиімді қорғауға мүмкіндік береді. Зиянкес сан мөлшері артқанда,

энкарзияның шығару нормасы өзгертілуі тиіс.

84

Кесте 26 - Encarsia formosa биоагентінің аққанат дернәсілдерін зақымдау

дәрежесі

Есеп

жүргізілген

күн

1 өсімдікте

мумияланған

дернәсілдердің орташа

саны, дарақтар

1 өсімдіктегі

дернәсілдерің жалпы

саны, мумияларды

қосқанда, дарақтар

Биологиялық

тиімділігі, %

15.04.14 36 60 60,0

30.04.14 20 24 83,3

17.05.14 15 18 83,3

Орташа 75,5

2014 жылы Қазақ картоп және көкөніс шаруашылығы ҒЗИ селекциялық

жылыжайының көктемгі айналымында (19.03-04.06.2014 ж.) өсірілген көкөніс

дақылдарының зиянкестеріне қарсы биоагенттерді жаппай өсіру және

колонизациялау бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуде тәжірибелер

қойылды.

Енгізу объектілері энкарзия, афидиус және фитосейулюс биоагенттерінің

үш түрі болды. Бұл энтомофагтар Қазақ өсімдік қорғау және карантин ҒЗИ

биоәдіс бөлімінің биозертханасында жаппай көбейтіліп, аталған жылыжайда

(ҚазККШҒЗИ) пайдаланылды. Жоғарыда көрсетілгендей, өзін-өзі жаңартуға

қабілетті энкарзия популяциясын анықтағанға дейін, жалпы саны 111500 дана

болатын энкарзияны 3 рет жібердік. Осы кезде астық бітесінің афидиуспен

мумияланған дернәсілдерінің 6500 данасы орналастырылды. Ал фитосейулюс

жыртқышы өрмекші кене ошақтарына 13500 дана мөлшерінде шығарылды.

Жылыжай қиярының зиянкестеріне қарсы зерттелген энтомофагтардың

биологиялық тиімділігі өте жоғары болды. Қияр өсімдігінде энкарзияны

аққанатқа қарсы пайдаланғанда, зиянкестің 95% жоюға мүмкіндік берді. Дақыл

айналымының соңына дейін жылыжай аққанатының популяциясы зияндылық

шегінен төмен болды. Афидиус биоагентінің бақша бітесіне қарсы тиімділігі

қиярда 90% құрады. Вегетация кезеңінің соңында бітенің популяциясы

зияндылық шектен өте төмен болды. Фитосейулюстің өрмекші кенеге қарсы

биологиялық тиімділігі қиярда 70% құрады. Өрмекші кененің көбею ошақтары

аз болғандықтан, фитосейулюс арқасында бұл зиянкес ары қарай көбейген жоқ.

Осылайша, жоғарыда аталған энтомоакарифагтарды дер кезінде

колонизациялау кезінде, өте жоғарғы биологиялық тиімділікке қол жеткізілді.

Биоәдісті енгізу арқылы өсімдікте пестицидпен күйзелістер болмауының

арқасында, қиярдың қосымша өнімін алуға мүмкіндік берді. Селекциялық

жылыжайда ғылыми және техникалық қызметкерлерге улы химикаттармен

өңдеуді қысқартуға байланысты қолайлы жағдайлар жасалды. Қиярдың

экологиялық таза өнімі өсірілді.

Аталған әзірлемелер Қазақстанның жылыжай шаруашылығының

экологиясы мен тиімділігін арттыруда, жылыжай жағдайында көкөністерді

зиянкестерден биологиялық қорғауды қамтамасыз етуде маңызды орын алады.

85

3.3.3 Жылыжай қиярының зиянкестеріне қарсы қолданылған жаңа

инсектицидтердің биологиялық және шаруашылықтық тиімділігін бағалау

Қияр жылу сүйгіш көкөніс дақылы ретінде қолайлы жағдайда жылдың ұзақ

мерзімінде өсіп, жақсы өнім қалыптастырады. Бүгінгі күнге дейін қияр жылдың

басым бөлігінде ашық танаптарда өсіріледі. Біздің елімізде қияр дақылы табиғи

жағдайда, өңірлердің климат ерекшеліктеріне байланысты 4-5 ай шамасында

(мамыр-қыркүйек айлары) ашық танапта, ал басқа кезеңде (қазан-сәуір айлары

аралығында) жылыжайларда өсіріледі. Бүгінгі таңда қияр пісіп жетілу

мерзімінің қысқалығы мен көп өнім беруіне байланысты, жылыжайларда

үздіксіз қысы-жазы өсіріліп жатыр. Қияр тұтынушылар арасында жыл бойы

үлкен сұранысқа ие болғандықтан, отандық жылыжай өндірісін ұлғайту аса

маңызды болып табылады. Осы орайда үлкен бір мәселе туындайды. Ол

жылыжайдың фитосанитарлық жағдайы. Жылыжай жағдайында дақылдың

зиянды организмдері (зиянкестер мен аурулар) өте тез және көп мөлшерде

тарайды. Қорғау шаралары дер кезінде ұйымдастырылмаса, жоспарланған қияр

өнімінің көп бөлігі (30-50%) жоғалуы мүмкін.

Бұл бөлімде жылыжай зиянкестеріне қарсы төмен мөлшерде, экологиялық

қауіпсіз, жаңа 3 инсектицидтердің биологиялық және шаруашылықтық

тиімділігі туралы зерттеу барысында алынған деректер келтірілген.

Жабық танапта зиянкестер санын төмендету және толықтай жою үшін

әртүрлі химиялық препараттар ұсынылған. Зиянды ағзалардың дамуы мен өсуін

тоқтату үшін өсімдіктің бір вегетациясында 15-20 ретке дейін дәрілеу

жұмыстары жүргізіледі. Экологиялық көзқарас тұрғысынан бұл өте қауіпті, ал

экономикалық көзқарастан өте пайдасыз. Соған қарамастан, қазіргі таңда

жылыжай шаруашылықтары зиянкестерге қарсы инсектицидтерді кеңінен

пайдалануда. Сол себептен, біздің зерттеуімізде өсімдік қорғаудың

биологиялық әдісімен қатар, химиялық әдіс те жүргізілді. Пестицидтерді

пайдаланғанда, олардың қоршаған ортаға және адам ағзасына әсері туралы

ескердік. Сондықтан біздің зерттеулерімізде биологиялық және шаруашылық

сапасы бойынша жаңа инсектицидтер сыналды.

Жылыжайда қияр өсімдігі зиянкестеріне қарсы жаңа инсектицидтер екі

тәсілмен қолданылды: вегетациялық кезеңде тамшылатып суару жүйесі арқылы

және өсімдікке бүрку арқылы.

Жылыжай аққанатына қарсы DPX-HGW8620SC ретінде белгіленген жаңа

инсектициді сыналды. Аталған препараттың биологиялық тиімділігі пайдалану

мөлшеріне байланысты әртүрлі болды. Бұл жаңа инсектицидті тамшылатып

суару жүйесімен 0,25 л/г мөлшерінде пайдаланғанда, жүргізілген 4 есептің

орташа көрсеткіші бойынша аққанат 85,9% қырылды. DPX-HGW8620SC

мөлшерін 0,375 л/га дейін арттырғанда, зиянкестің 90,5% дейін жойды.

Препаратты 0,5 л/га нормасында бергенде, оның биологиялық тиімділігі одан

да өсіп, 94,0% құрады (кесте 27).

86

Кесте 27 - Қиярдың жылыжай аққанаттына (Trialeurodes vaporariorum Westw.)

қарсы жаңа DPX-HGW8620SC инсектицидінің биологиялық тиімділігі,

фертигация (ҚазККШҒЗИ жылыжайы, 2014 ж.)

Инсекти-

цид

мөлшері

1 жапырақтағы аққанат саны

(санақ жүргізілген күн)

Зиянкес

санының

төмендеуі, %

(орташа 4

санақта)

өңдеуге

дейін

3-

күн

7-

күн

14-

күн

21-

күн

DPX-

HGW86

20 SC -

0,250 л/га

84,2±6,4

14,0±1,4

11,0±1,4

8,7±1,5

13,5±3,4

85,9±2,8

DPX-

HGW86

20 SC -

0,375 л/га

79,7±11,6

9,0±3,3

8,0±2,1

5,5±2,3

7,5±2,0

90,5±1,7

DPX-

HGW86

20 SC -

0,500 л/га

85,7±7,8

6,7±2,2

4,5±1,3

5,0±0,8

4,25±1,9

94,0±1,3

Біте зиянкесіне қарсы жылыжайда қияр өсімдіктерінде сыналған жаңа

DPX-HGW8620SC препаратының биологиялық тиімділігі де жоғары болды.

Тәжірибе нұсқаларында, бітеге қарсы 0,25 л/га нормасын қолданғанда 87,9%;

0,375 л/га нұсқасында 91,9%; ал 0,5 л/га нұсқасында 93,6% биологиялық

тиімділігін көрсетті. Яғни, бітенің жойылуы 88-94% аралығында болды (кесте

28).

Кесте 28 - Жылыжай қиярының бақша бітесіне (Aphis gossypii Glov.) қарсы

DPX-HGW86 20SC инсектицидінің биологиялық тиімділігі, фертигация

(ҚазККШҒЗИ жылыжайы, 2014 ж.)

Инсектицид

нормасы

100 жапырақтағы біте саны

(санақ жүрген күн)

Зиянкес

санының

төмендеуі, %

(орташа 3

санақта)

өңдеуге

дейін

3-

күн

7-

күн

14-

күн

Бақылау

(өңделмеген)

61,75±3,7 63,0±2,1 66,25±3,5 70,25±4,3 -

DPX-HGW86

20 SC - 0,25 л/га

64,0±3,0

9,5±2,0

7,25±2,2

8,0±1,6

87,9±2,2

DPX-HGW86

20 SC - 0,375 л/га

63,5±3,8

6,7±2,2

4,5±1,3

5,25±3,0

91,9±2,0

DPX-HGW86

20 SC - 0,500 л/га

62,0±6,6

5,0±2,5

3,75±1,7

4,0±2,4

93,6±1,3

87

Қиярдың 1 жапырағында дәрімен өңдеуге дейін жүргізілген есеп бойынша

орташа алғанда 62-64 дана трипс болды. Жылыжайда жаңа инсектицидті

тамшылатып суғару қондырғыларымен қолданғанда, бұл зиянкестің саны 3

күннен кейін 7-11 дана, 7 күннен кейін 5-8 дана, ал 14 күннен кейін 4-7 дана

деңгейіне дейін күрт кеміді. Бақылау нұсқасында трипстің көбейгені байқалды

(кесте 29). Дәрімен өңделген нұсқаларда қолдану нормаларына байланысты

зиянкестің жойылуы 82,2-87,9%; 87,5-92,2% және 88,9-93,1% құрады. Үш

есепті қосқанда, трипске қарсы жаңа DPX-HGW8620SC инсектицидінің

биологиялық тиімділігі орташа алғанда 86,3% (0,25 л/га), 87,5% (0,375 л/га)

және 91,1% (0,5 л/га) болды.

Кесте 29 - Жылыжай қиярының темекі трипсіне (Thrips tabaci Lind.) қарсы

DPX-HGW86 20SC инсектицидінің биологиялық тиімділігі, сумен қоса беру

(ҚазККШҒЗИ жылыжайы, 2014 ж.)

Инсектицид

нормасы

1 жапырақтағы трипстің саны (санақ күні) Зиянкес

санының

төмендеуі, %

(орташа)

өңдеуге

дейін

3-

күн

7-

күн

14-

күн

Бақылау

(өңделмеген)

62,0±5,0 63,25±3,3 65,75±2,5 67,0±2,4

-

DPX-HGW86

20SC - 0,250 л/га

60,75±7,5

11,0±2,5

8,0±2,4

7,25±2,2

86,3±3,5

DPX-HGW86

20SC - 0,375 л/га

61,5±6,0

9,50±2,6

7,±1,8

7,5±2,6

87,5±2,4

DPX-HGW86

20 SC - 0,5 л/га

61,0±5,4

7,5±2,3

5,0±3,1

4,5±1,7

91,1±2,8

Бұл жерде назар аударатын маңызды мәселе бар, жаңа DPX-HGW8620SC

инсектицидінің қияр өсімдіктеріне тікелей бүрку арқылы шашпай, тамшылатып

суғару арқылы берілді. Қазіргі уақытта Қазақстанда қолдануға рұқсат етілген

пестицидтер тізімінде мұндай әдіспен қолданылатын бірде-бір инсектицид жоқ.

Біз сынаған препарат алғашқы болып табылады. Сондықтан осы зерттеулер

еліміздегі жылыжай шаруашылығы үшін аса маңызды. Инсектицидті

тамшылатып суғару арқылы қолданғанда, жылыжайда экологиялық жағдайды

барынша қауіпсіз етеді. Атап айтқанда, химиялық дәрі ауаға тарамай,

жылыжайдағы жұмысшыларды, арнайы жіберілген пайдалы жәндіктер мен

өсімдіктерді уламайды. Өнімі жиі жиналып отыратын және балғын күйінде

тұтынылатын қияр жемістеріне де инсектицид ерітіндісі қонбайды. Сонымен

қатар, бүрку жұмыстарының жүргізілмеуі экономикалық тұрғыдан да тиімді,

себебі қол еңбегі мен қаржы шығыны азаяды. Осы ерекшеліктері жаңа

препараттың артықшылықтарын көрсетіп, оны қолдану өзекті екенін

дәделдейді. Зиянды организмдерге қарсы пестицидтерді қолданғанда,

биологиялық тиімділікпен қатар, олардың шаруашылық тиімділігі де (қосымша

немесе сақталған өнім) аса маңызды болып табылады.

88

Біздің зерттеулеріміздің нәтижелері сыналған DPX-HGW8620SC

инсектицидінің шаруашылық тиімділігі жоғары екенін көрсетті (сурет 21).

Р,% 1,75

ЕТЕА05, кг/м2 0,79

Сурет 21 - Жылыжай қиярының кешенді зиянкестеріне қарсы DPX-HGW86

20SC инсектицидінің шаруашылық тиімділігі (сумен беру)

Жылыжайда қияр өсімдіктерінің кең тараған қауіпті зиянкестеріне

(аққанат, біте, трипс) қарсы DPX-HGW8620SC инсектицидін тамшылатып

суғару жүйесімен қолдану арқылы жемістердің өнімділігін жоғары деңгейде

сақтап қалды. Жылыжай қиярының өнімділігі (қысқы-көктемгі кезеңде)

бақылау нұсқасында 16,7 кг/м2 болса, жаңа препарат қолданылған нұсқаларда

әрбір шаршы метрден 18,9-21,5 кг өнім алынды (қосымша Г-4). Зиянкестерден

сақталған (қорғалған) жемістердің өнімі 2,2-4,8 кг/м2 болды. Яғни, өңделмеген

бақылаумен салыстырғанда, 13,2-28,7% қияр өнімі артық алынды.

Шаруашылық тиімділігі жағынан сынақтан өткен инсектицидтің 0,375 л/га

және 0,5 л/га нормалары ерекшеленді. Зерттеулеріміздің нәтижелері бойынша,

жаңа DPX-HGW8620SC инсектициді қияр дақылын зиянкестерден қорғау үшін

Қазақстан Республикасында қолдануға рұқсат етілген пестицидтердің тізіміне

енгізуге ұсынылды. Жылыжайда зиянкестердің таралу деңгейіне байланысты

препаратты 0,375-0,5 л/га нормаларымен, қиярдың вегетациялық кезеңінде

әрбір 10-14 күн сайын, барлығы 2-4 рет тамшылатып суғару жүйесімен жіберу

арқылы қолдану қажет.

0 3 6 9 12 15 18 21 24

Бақылау (өңделмеген)

DPX-HGW86 20 SC - 0,25 л/га

DPX-HGW86 20 SC - 0,375 л/га

DPX-HGW86 20 SC - 0,5 л/га

16,7

18,9

20,8

21,5

Жылыжай қиярының өнімділігі, кг/м2

89

Сонымен, қорыта келгенде, жаңа DPX-HGW8620SC инсектицидін

жылыжайда қиярдың зиянкестеріне қарсы тамшылатып суғару қондырғысы

арқылы қолдану жоғары биологиялық тиімділік көрсетті. Жаңа препарат

жылыжай аққанатын 85,9-94,0%, бітенің 87,9-93,6%, трипстің 86,2-91,1%

жойды.

Жоғарыда аталған тамшылатып суғару жүйесі арқылы берілетін жаңа

инсектицидпен қатар (DPX-HGW8620SC), бізбен бүрку арқылы берілетін тағы

бір жаңа инсектицид (DPX-HGW8610OD) сынақтан өткізілді. Бұл препарат

жеке және инсектицидтік әсерін күшейту үшін арнайы кодасайд

жабыстырғышымен 2,5 л/га мөлшерінде қолданылды. Атап өтсек, қолданылған

екі инсектицид те мүлдем жаңа және біздің сынақтарымыздың нәтижесі

бойынша алғашқы рет мемлекеттік тіркеуге ұсынылып отыр.

Төменде жылыжай қиярының зиянкестеріне қарсы жаңа DPX-

HGW8610OD инсектицидінің тиімділігіне баға беру бойынша жүргізілген

зерттеу нәтижелері берілген. Жеке және кодасайд жабыстырғышымен бірге

қолданылған, жылыжай қиярының вегетациялық кезеңінде бүрку арқылы

шашып берілген жаңа DPX-HGW8610OD инсектицидінің биологиялық

тиімділігі кестелерде көрсетілген.

DPX-HGW8610OD инсектицидін аса қауіпті аққанатқа қарсы қолдану

кезінде жоғары тиімділігі анықталды. Орташа 4 есепте DPX-HGW8610OD

препаратын 0,25 л/га мөлшерінде қолданғанда, аққанат зиянкесінің 87,4%

жойды. Инсектицид мөлшерін 2 есе көбейткенде (0,5 л/га), оның аққанатқа

қарсы биологиялық тиімділігі 92,3% құрады (кесте 30).

Кесте 30 - Жылыжай қиярының аққанатына (Trialeurodes vaporariorum Westw.)

қарсы DPX-HGW8610OD инсектицидінің биологиялық тиімділігі, бүрку

арқылы (ҚазККШҒЗИ жылыжайы, 2014 ж.)

Тәжірибе

нұсқалары

1 жапырақтағы аққанаттың саны,

есеп жүргізген күн

Зиянкес

санының

төмендеуі,

% (орташа) өңдеуге

дейін

3

күн

7

күн

14

күн

21

күн

Актеллик 50% кэ,

3 л/га (эталон)

95±5,5 12,2±

3,3

8,7±

3,3

9,5±

3,4

11,0±

3,6

89,0±1,6

DPX-HGW

8610OD - 0,25 л/га

104,2±10,8 14,7±

4,1

11,5±

3,4

10,0±

3,7

16,0±5 87,4±2,6

DPX-HGW

8610OD - 0,5 л/га

98,2±10,2 9,5±2,6 5,7±

1,7

6,5±

2,6

8,2±

3,3

92,3±1,7

DPX-HGW

8610OD - 0,5 л/га

+ жабыстырғыш

102,2±9,5 7,0±2,1 4,2±

2,2

4,0±

0,8

5,5±

1,9

94,9±1,3

DPX-HGW

8610OD-0,75 л/га

+ жабыстырғыш

105,2±15,3

4,5±2,6

2,5±

1,3

2,0±

0,8

3,0±

1,4

97,1±1,0

90

Кодасайд жабыстырғышы қосылған DPX-HGW8610OD препаратын 2,5

л/га мөлшерінде қолдану, препаратты жеке қолданумен салыстырғанда, оның

биологиялық тиімділігінің артуына әсер етті. Сөйтіп, арнайы жабыстырғышы

бар препаратты 0,5 л/га мөлшерінде қолданған тәжірибеде зиянкестердің

жойылуы 94,9% құрады. DPX-HGW8610OD препаратын 0,75 л/га мөлшерінде

кодасайд жабыстырғышымен 2,5 л/га мөлшерінде біріктіріп қолданғанда,

жылыжай аққанаты толық жойылды. Бұл жерде жаңа инсектицидтің

биологиялық тиімділігі жүргізілген орташа 4 рет тексеру жұмыстары бойынша,

аталған зиянкестің санын 97,1% азайтты. Тәжірибеде эталон инсектициді

ретінде актеллик, 50% к.э. препараты таңдалып, қияр өсімдігінің вегетациялық

кезеңінде 3 л/га мөлшерінде бүрку арқылы қолданылды. Эталон нұсқасында

аққанаттардың қырылуы 89,0% құрады (кесте 30).

Жылыжайда қиярдың бітелерге қарсы сыналған DPX-HGW8610OD

инсектицидінің жоғары биологиялық тиімділігі анықталды (кесте 31).

Жылыжай қиярының бітелеріне қарсы жаңа DPX-HGW8610OD инсектицидімен

0,25 л/га мөлшерінде бүрку кезінде препараттың биологиялық тиімділігі 87,3%,

ал 0,5 л/га мөлшерінде 93,8% болды. Инсектицидті кодасайд

жабыстырғышымен 2,5 л/га мөлшерінде үйлестіргенде, оның зиянкеске қарсы

әсері күшейді. Бітелерге қарсы 0,5 және 0,75 л/га мөлшерлерінде

жабыстырғыштар (2,5 л/га) қосылған DPX-HGW8610OD препаратының

биологиялық тиімділігі жоғары болып, 2 тәжірибе нұсқалары бойынша 96,1

және 97,9%-ды сәйкесінше құрады (орташа 3 есепке алу кезінде).

Кесте 31 - Жылыжай қиярының бақша бітесіне (Aphis gossypii Glov.) қарсы

DPX-HGW8610OD инсектицидінің биологиялық тиімділігі, 2014 ж. (бүрку)

Тәжірибе нұқсалары 1 жапырақтағы бітелер саны, дарақтар,

есеп күні

Бітелердің

санының кемуі,

% (орташа 3

есепте) өңдеуге

дейін

3-

күн

7-

күн

14-күн

Бақылау (өңделмеген) 85±9,6 87,7±

8,0

90,2±9,3 94,7±7,0 -

Актеллик, 50% кэ -

3,0 л/га (эталон)

92,7±12,8 9,5±

4,4

8,0±4,4 10,2±5,5 90,7±1,0

DPX-HGW8610OD -

0,25 л/га

90±5,4 12,5±

2,0

10,25±2,6 14,0±3,3 87,3±1,7

DPX-HGW8610OD -

0,50 л/га

93,7±8,1 7,0±

3,1

5,0±3,1 6,5±2,6 93,8±1,0

DPX-HGW8610OD -

0,50 л/га+ кодасайд

жабыстырығышы -

2,5 л/га

88±5,3

4,2±

2,6

3,0±2,1

3,5±1,3

96,1±0,7

DPX-HGW8610OD -

0,75 л/га+кодасайд

жабыстырығышы -

2,5 л/га

96,5±12,4

2,5±

1,3

2,0±0,8

1,5±1,0

97,9±0,4

91

Актелликті (эталон) (50% к.э.) 3,0 л/га мөлшерінде бітелерге қарсы

қолданғанда, биологиялық тиімділігі DPX-HGW8610OD (0,25 л/га)

салыстырғанда жоғары болып, 90,7%-ға жетті.

Жаңа DPX-HGW8610OD инсектициді жылыжайда кеңінен таралған тағы

бір аса қауіпті зиянкес трипске қарсы сыналып, олармен химиялық күрес

жүргізу кезінде, жоғары биологиялық тиімділікті көрсетті (кесте 32).

Кесте 32 - Жылыжай қиярының темекі трипсіне (Thrips tabaci Lind.) қарсы

DPX-HGW8610OD инсектицидінің биологиялық тиімділігі, 2014 ж. (бүрку

арқылы)

Тәжірибе нұқсалары 1 жапырақтағы трипстер саны, дана,

есеп күні

Трипс санының

кемуі, %, (орташа

3 есепте) өңдеуге

дейін

3-

күн

7-

күн

14-

күн

Бақылау (өңделмеген) 64±9,8 65±9,8 67±8,8 70±

8,0

-

Актеллик, 50% к.э. -

3,0 л/га (эталон)

60±8,5 7,2±

3,0

5,7±

2,7

6,5±

2,4

89,6±1,4

DPX-HGW8610OD -

0,25 л/га

61±7,0 8,0±2,1 6,50±

2,6

10,0±

3,0

87,3±2,4

DPX-HGW8610OD -

0,50 л/га

68±5,3 5,2±

2,2

4,0±0,8 5,0±

1,4

93,3±1,0

DPX-HGW8610OD -

0,50 л/га+ кодасайд

жабыстырығышы -

2,5 л/га

70±8,1

4,5±3,1

3,0±1,6

2,5±

1,3

95,4±1,5

DPX-HGW8610OD -

0,75 л/га+ кодасайд

жабыстырығышы -

2,5 л/га

65±8,4

2,7±

1,7

2,0±1,4

2,0±

0,8

96,7±0,7

DPX-HGW8610OD 0,25 л/га мөлшерінде берілген тәжірибе нұсқасында

трипстердің жойылуы басқа нұсқалармен салыстырғанда төмен болғанымен

(87,3%), көрсеткіш нәтижесі жаман емес. Алайда, сыналған инсектицидтің

мөлшерін 2 есе көбейткенде (0,5 л/га-ға дейін), зиянкестердің 93,3% жойды.

Қияр өсімдіктерін трипске қарсы DPX-HGW8610OD инсектицидін

кодасайд жабыстырғышымен (2,5 л/га) қоса бүркігенде, жылыжай

зиянкестерінің жойылуында аса жоғары тиімділікті қамтамасыз етті. Сөйтіп,

препараттардың 0,5 мөлшерінде қолданылатын нұсқасында трипстердің

жойылуы 95,4%, ал 0,75 мөлшерінде 96,7% құрады. Бұл аса жоғары көрсеткіш

болып табылады.

Актеллик (50% к.э.) эталонын, 3,0 л/га бақылау мен аз мөлшерде

қолданылған (0,25 л/га) инсектицидпен салыстырғанда, биологиялық тиімділігі

жоғары болды. Сыналған инсектицидтердің мөлшерін арттырғанда (0,5 л/га)

және жоғары мөлшерде жабыстырғышпен үйлестіргенде (0,5 л/га және 0,75

92

л/га, 0,25 л/га кодасайд) препараттың әсері эталонмен салыстырғанда жоғары

болды. Өсімдіктерді эталон инсектицидімен бүркігенде, трипстердің жойылуы

орташа 89,6%-ды құрады.

Кодасайд жабыстырғышын 2,5 л/га мөлшерінде қолданғанда, жылыжайда

барлық зерттелген қияр зиянкестеріне қарсы DPX-HGW8610OD инсектицидінің

биологиялық тиімділігін едәуір артып, әсер ету мерзімі ұзарды. Бұл

жабыстырғыш инсектицидтерді жапырақ-сабақтарының бетінде ұзақ ұстап,

ерітіндінің топырақ-субстраттарына ағып кетуінен сақтайды.

Сыналған жаңа DPX-HGW8610OD инсектициді жоғары шаруашылық

тиімділікті көрсетті (сурет 22). DPX-HGW8610OD препаратын 0,25-0,5 л/га

мөлшерінде жеке қолданғанда, түрлі зиянкестерден сақталған жылыжай

қиярының өнім мөлшері 1 м2-ға 3,3-3,5 кг құрады. Бақылаумен салыстырғанда

бұл көрсеткіш 19,4-32,3%-ға тең. DPX-HGW8610OD препаратын 0,5-0,75 л/га

мөлшерінде кодасайд жабыстырғышымен қосып кешенді қолданғанда, 1 м2-де

6,6-8,1 кг өнімнің сақталуын қамтамасыз етті. Аталған екі тәжірибе нұсқасында

жаңа инсектицидтің шаруашылық тиімділігі өте жоғары болып, 38,8% және

47,6%-ды сәйкесінше құрады. Эталон актеллик, 50% к.э. (3,0 л/га)

инсектицидінің шаруашылық тиімділігі 30,5% болды. Бұл тәжірибе нұсқасында

зиянкестерден 5,2 кг/м2 қияр өнімі сақталды (қосымша Г-5).

Р,% 2,75

ЕТЕА05, кг/м2 1,86

Сурет 22 - Жылыжай қиярының зиянкестеріне қарсы жаңа DPX-HGW86 10OD

инсектицидінің шаруашылықтық тиімділігі (бүрку арқылы)

17

22,2 20,3 22,5 23,6 25,1

0

5

10

15

20

25

30

Бақылау

(өңделмеген)

Актеллик - 3,0

л/га (эталон)

DPX-HGW

8610 OD - 0,25

л/га

DPX-HGW

8610 OD - 0,50

л/га

DPX-HGW

8610 OD - 0,50

л/га+кодасайд -

2,5л/га

DPX-HGW

8610 OD - 0,75

л/га+кодасайд-

2,5 л/га

Қи

яр

өн

імд

іліг

і, к

г/м

2

93

Біздің зерттеулеріміздің нәтижелері бойынша сыналған жаңа DPX-

HGW8610OD инсектициді жылыжайда қиярдың зиянкестеріне (аққанат, бітелер

мен трипстер) қарсы келесі регламент бойынша қолдануға ұсынылды: 0,5 л/га

мөлшерінде; 0,5 л/га мөлшері+кодасайд жабыстырғышы 2,5 л/га мөлшерінде;

0,75 л/га мөлшері+кодасайд жабыстырғышы 2,5 л/га мөлшерінде; жылыжай

жағдайында өсімдіктердің вегетациялық кезеңінде, арасына 10-14 күн салып,

2-4 қайтара бүрку.

Жылыжай зиянкестеріне қарсы бізбен тағы бір жаңа препарат биская

сыналды. Биская, 24% м.д. (тиаклоприд, 240 г/л) инсектициді 2012 жылдан

бастап, рапс пен картоп дақылдарында қолдануға рұқсат етілген. Ал көкөніс

дақылдарында зерттелген жоқ. Алғашқы рет бізбен Қазақстанның көкөніс

шаруашылығында, соның ішінде жылыжайда қиярың зиянкестеріне (жылыжай

аққанаты, біте, трипс) қарсы сыналды. Бұл инсектицидтің тиімділігі жоғары

болды. ҚазККШҒЗИ селекциялық жылыжайында жүргізілген біздің

зерттеулеріміздің нәтижесі дәлелдейді (кесте 33).

Кесте 33 - ҚазККШҒЗИ жылыжайында қиярдың зиянкестеріне қарсы жаңа

биская (тиаклоприд, 240 г/л) инсектицидінің биологиялық тиімділігі, 2014 ж.

Тәжірибе нұқсалары Зиянкестің саны, дана Зиянкес санының

төмендеуі, %

(орташа 3 есепте) өңдеуге

дейін

3-

күн

7-

күн

14-

күн

Аққанаттар (1 есеп жапырағында)

Биская, м.д., 0,5 л/га 29,0±

3,6

5,5±

0,8

5,0±

1,0

6,7±

0,6

80,1±2,1

Биская, м.д., 0,7 л/га 26,0±

1,0

3,2±

0,2

2,7±

0,3

4,2±

0,3

86,8±1,7

Конфидор, 20% c.к.,

2 л/га (эталон)

30,0±

2,0

3,0±

0,5

2,5±

0,5

3,5±

0,3

90,0±2,6

Бітелер (100 есеп жапырақтарында)

Бақылау (өңделмеген) 76,0±

1,0

79,0±

3,0

84,0±

1,7

93,0±2,

6 -

Конфидор, 20% c.к., 2

л/га (эталон)

78±

1,0

8,5±

0,8

7,7±

0,3

11,5±0,

5

89,4±0,5

Биская, м.д., 0,5 л/га 73,0±

1,7

13,5±

0,5

14,5±

0,5

17,0±

1,7

81,7±1,8

Биская, м.д., 0,7 л/га 82,0±

1,0

9,0±

1,0

8,5±0,5 12,5±0,

6

89,2±3,1

Трипстар (1 өсімдікте)

Бақылау (өңделмеген) 12,2±

1,5

14,0±

1,1

14,5±

0,5

16,0±1,

0 -

Конфидор, 20% c.к., 2

л/га (эталон)

12,2±

0,3

1,5±

0,4

1,2±

0,2

3,2±

0,3

86,7±0,5

Биская, м.д., 0,5 л/га 11,5±

1,3

2,5±0,4 2,7±0,3 3,5±0,5 79,1±0,8

Биская, м.д., 0,7 л/га 12,5±

0,5

2,0±

0,5

1,5±

0,5

3,0±

1,0

85,8±0,3

94

Жылыжай аққанатына қарсы қияр өсімдігін жаңа Биская инсектицидімен

бүркігенде, зиянкестердің қырылуы, 3 бақылау бойынша орташа алғанда, 0,5

л/га мөлшерінде 80,1%-ды, 0,7 л/га мөлшерінде 86,8%-ды құрады. Эталон

конфидор препаратын 2,0 л/га мөлшерінде қолданған тәжірибе нұсқасында

аққанат 90,0% жойылды. Биская инсектицидін бақша бітесіне қарсы 0,5 л/га

мөлшерінде бүркігенде, орташа 3 бақылау нәтижесі бойынша бұл зиянкестің

81,7%, ал 0,7 л/га мөлшерінде 89,2% жойғанын көрсетті. Конфидор (2,0 л/га)

қолданылған тәжірибе нұсқасында, биологиялық тиімділік 89,4%-ды құрады.

Биская инсектицидін тағы бір сорғыш зиянкес трипске қарсы 0,5 л/га

мөлшерінде қолданғанда, трипстің 79,1% жойды. Бұл инсектицидтің мөлшерін

0,7 л/га арттырғанда, трипстің жойылуы орташа 85,8%-ды құрады. Конфидор

эталоны нұсқасында трипстердің өлуі орташа 86,7%-ға жетті. Бұл жерде эталон

ретінде қолданылған конфидор препаратының биологиялық тиімділігі биская

инсектицидімен салыстырғанда біршама жоғары екенін көруге болады. Алайда,

конфидор препаратының ресми түрде жоғары мөлшерде (2,0 л/га) тіркелгенін

және сол мөлшерде қолданылатынын, ал жаңа инсектицид бискаяның қолдану

мөлшері эталоннан 3-4 есе аз екенін ескерген жөн. Сыналған биская, 24% м.д.

инсектицидінің екі мөлшері бойынша шаруашылық тиімділігі аса жоғары

болды (сурет 23). Зиянкестермен зақымдалудан қияр жемісінің сақталған өнімі,

препаратты 0,5 л/га мөлшерінде 4,2 кг/м2 және 0,7 л/га мөлшерінде

қолданғанда, 6,3 кг/м2 құрады. Инсектицидтің шаруашылық тиімділігі

сәйкесінше 28,9 және 43,4% болды (қосымша Г-6).

Р,% 3,18

ЕТЕА05, кг/м2 1,86

Сурет 23 - Жылыжай қиярының кешенді зиянкестеріне қарсы биская

инсектицидінің шаруашылықтық тиімділігі

14,5

18,7

20,8 21,3

0

3

6

9

12

15

18

21

Бақылау

(өңделмеген)

Биская - 0,5 л/га Биская - 0,7 л/га Конфидор - 2 л/га

(эталон)

Қи

ярд

ың

орта

ша

өн

імд

іліг

і, к

г/ш

арш

ы м

95

Эталон ретінде алынған конфидор инсектициді (2,0 л/га) өзінің

шаруашылық тиімділігі бойынша, 0,5 л/га мөлшерінде алынған биская

инсектицидінен едәуір артып, 0,7 л/га мөлшерінде сынамалы препаратпен

бірдей нәтижеде болды. Эталон нұсқасында қиярдың сақталған өнімі 6,8 кг/м2

құрап, биологиялық тиімділігі 47,0%-ға тең болды. Жаңа инсектицид

бискаяның қолдану мөлшері эталонмен салыстырғанда 2-3 есе төмен болды.

Бұл жылыжай жағдайында қияр өсімдігін химиялық қорғау әдісінің

экологиялық қауіпсіздігі тұрғысынан аса маңызды болып табылады.

Біздің зерттеу нәтижелеріміз бойынша биская жаңа инсектициді, 24%

майлы дисперсия (ә. З. - тиаклоприд, мөлшері 240 г/л), вегетация кезеңінде 0,5-

0,7 л/га нормасында өсімдікке бүрку арқылы жылыжай қияр зиянкестерімен

(аққанат, біте, трипс) күресу үшін ұсынылады.

Жаңа инсектицидтерді сынау нәтижелері қияр зиянкестеріне қарсы жоғары

тиімділігімен ерекшеленіп, сонымен бірге пайдалы энтомофаунаға кері әсерін

тигізбеді. Бұл олардың нормаларын, шығыны мен пайдалану мерзімдерін қатаң

сақтау арқылы жылыжайда оларды пайдалану мүмкіндігі туралы айтады.

3.4 Жылыжайда қиярды өсіруде қолданылған агротехнологиялық

шараларға токсикологиялық баға беру

Жылыжай жағдайында зиянкестер мен аурулардың кейбір түрлерінің

көбеюіне жоғары температура, ауа және топырақтың жоғары ылғалдылығы,

әлсіз жарықтылық, топырақ субстраты мен өсірілетін дақылдардың тұрақты

құрамы әсер етеді. Бұл факторлар өсімдік қорғау мәселелерін қиындатады,

қағида бойынша химиялық заттармен қайта-қайта өңдеу жұмыстарын жүргізуге

алып келеді. Нәтижесінде пестицидтер топырақ биотасына қатты қысым

көрсетеді, өсімдіктерге кері әсерін тигізіп, топырақты, суды және өсірілетін

өнімді ластайды. Көкөніс шаруашылығында қолданылатын пестицидтердің

көбісі мутагендерге жатады. Сонымен қатар, көптеген зерттеушілер химиялық

препараттардың кері әсерінен адамдарда әртүрлі онкологиялық және

аллергиялық аурулар туындап, жаңа туған нәрестелердегі патологиялық

өзгерістерге алып келетінін және т.б. атап кеткен [178]. Жаппай, кейде негізсіз

түрде химиялық құралдарды пайдаланғанда, агроценоздарда пайдалы

жануарлар дүниесін жоюға әсер тигізіп, қоршаған ортада препараттардың улы

қалдықтарының жиналуына, зиянкестердің пестицид түрлеріне тез үйренуіне

және олардың тиімділіктері төмендеуіне алып келеді. Сондықтан, жылыжай

жағдайында өсімдікті зиянды ағзалардан қорғау негізінде экологиялық

қауіпсіздікті құру керек.

Жоғарыда айтылғандардың негізінде, қазіргі уақытта дүние жүзінде

агротехникалық, физикалық, механикалық, биологиялық тәсілдерді қоса,

зиянкестерге қарсы өсімдік қорғау әдістерінің барлық кешенін жетілдіруді

қарастыратын шаралар жасалуда.

Қазақстан халқының денсаулығы үшін Қазақстанда көкөніс дақылдарына

қарсы қолданылатын пестицидтердің әлеуетті қатерін бағалау бойынша, 2012-

2014 жж. аралығында біз белгілі бір зерттеулерді жүргіздік. Мұндай зерттеулер

96

жүргізудің қажеттілігі, пестицидтерді қолданумен қатар, көкөніс және басқа да

ауылшаруашылық дақылдарын қорғау шараларын жүргізу барысында орын

алған бірнеше кері факторларға негізделді. Мысалға, 2012-2014 жж. бізбен

жүргізілген 44 жылыжай шаруашылығындағы мониторинг көрсеткендей,

көкөніс дақылдарын өндірушілер пестицидтерді пайдалану нормалары мен

мерзімдерін бұза отырып, көбінесе шыққан жері белгісіз химикаттарды жиі

қолданғандығы анықталды. Біз тура өнімді жинау алдында пестицидтер

қолданылып, өнімді бірден сатуға жібергендігіне куә болдық. Сондай-ақ,

Қытай, Өзбекстаннан импортталатын көкөністердің пестицид қалдықтары

республикаға кіргізер нүктелерінде де, сату маркетингтік нүктелерінде де

тексерілмейді. Сонымен бірге, көкөніс өнімдерінің сертификаттары жергілікті

ритейлермен қамтамасыз етіледі.

Сол сияқты пікірлерге негізделе, біз көкөніс дақылдарына, соның ішінде

тікелей сатылымда тұрған қияр мен қызанақтағы пестицид қалдықтарының

мөлшеріне талдау жасадық. Алматыдан алынған 82 дана көкөніс үлгілері екі

жылыжайдан, 5 супермаркеттен және 11 ашық базардан жинап алынды.

Зерттеулер Белосток қаласындағы (Польша) аккредиттелген зертханада,

менің докторлық диссертациямды орындау кезеңінде жүргізілді (қосымша Д).

Талданған 82 үлгілердің ішінен 48 үлгіден пестицидтер анықталды, соның

ішінде 23 үлгіде пестицид қалдықтары қауіпсіздік шегінен жоғары болды.

Сонымен қатар, өнімдерде инсектицидтер, фунгицидтер мен гербицид

табылды. Инсектицидтер арасында әсер етуші заттарды талдауға сәйкес,

хлороорганикалық қосылыстар, неоникотинидтер, пиретроидтер,

фосфороорганикалық пестицидтер, карбонаттар мен жіктелмеген пестицидтер

түрлері басым болды. Сондай-ақ, фунгицидтер мен гербицидтердің әсер етуші

заттары анықталды. Әсер етуші заттар бойынша 8 үлгіде қалдық мөлшерлері

ЕЖШД-ден жоғары және 8 ЕЖШД-ден төмен болды. Фунгицидтер арасында

тек бір үлгіде препарат мөлшері ЕЖШД-ден жоғары болды.

Көкөністер түріне байланысты пестицид қалдықтары пайызын салыстыру

барысында, 44 қызанақ үлгісінің 34%-да пестицид қалдықтары болған жоқ, ал

14% қалдықтар ЕЖШД-ден жоғары болды. Қиярдың жартысында пестицид

қалдықтары болмады, 11 үлгіде (29%) химикат қалдығы ЕЖШД-ден жоғары

болды (сурет 24). Талданған үлгілер арасында адам денсаулығына жағымсыз

әсер ететін, көптеген елдерде қолдануға тыйым салынған хлороорганикалық

қосылыстар жиі кездесті. 2013 ж. Қазақстанда ДДТ қалдықтарын анықтау

бойынша жүргізілген зерттеулерде (Lozowicka), дәнді дақылдарда оның

қалдықтары анықталды. Ал бұл пестицидке 1983 жылдан бастап тиым салынған

[179].

Соңғы жылдары, хлороорганикалық пестицидтер сүтқоректілер үшін

уыттылығы төмен және қоршаған ортаға әсері аз пиретроидтермен

алмастырылуда. Алайда, пиретроидтер сулы ағзалар үшін қауіпті [180].

Сонымен қатар, АҚШ-тың қоршаған ортаны қорғау бойынша агенттігі

пиретроидтердің циперметрин, перметрин және бифентрин тәрізді әсер етуші

заттары адамға канцерогенді әсер тигізетіндігін анықтады. Сол кезде, Қытайда

97

циперметрин бақша, көкөніс пен егіс дақылдарының зиянкестеріне қарсы

кеңінен пайдаланылатын инсектицидтердің бірі болып табылады. Біздің

зерттеулерімізде пиретроидтер лямбда-цигалатрин (0,1-0,09 мг/кг), цифлутрин

(0,03 мг/кг), циперметрин (0,1-0,09 мг/кг) мөлшерлерінде 10 үлгіде табылды

[181].

қалдықсыз ЕЖШД ≤ қалдықпен ЕЖШД ≥ қалдықпен

Сурет 24 - Қияр мен қызанақ үлгілерінде ЕЖШД төмен және жоғары

пестицид қалдықтарының пайызы

Фосфороорганикалық инсектицидтер 7 үлгіден табылды. Қиярдың 1

үлгісінде этил хлорпирифос препараты 0,07 мг/кг мөлшерінде, қызанақтың 3

үлгісінде 0,01 мг/кг мөлшерінде болды. Бұл препарат кең спектрлі әсері бар

және орталық жүйке жүйесіне, жүрек-қан тамыры жүйесіне және тыныс алу

жүйесіне әсер ететіндігі анықталды [182]. Димеотат препараты қиярдың екі

үлгісінен (0,05 и 0,13 мг/кг) табылды. Димеотат көбею жүйесіне әсер етуі

мүмкін және адамға канцерогенді болып табылады [183]. Сонымен қатар, қияр

үлгілерінде жүйелік әсерімен ерекшеленетін және Қазақстанда дәнді дақылдар

егістерінде кеңжапырақты арамшөптерге қарсы пайдаланылатын гербицид

табылды. Көкөніс өнімдерінде нормативтен тыс пестицидтер қалдықтары

анықталды. Қазақстанда жылыжайда рұқсат етілген 8 инсектицидтердің ішінен

19

11

8

Қияр

15

14

15

Қызанақ

34

25

23

Барлығы

98

лямбда-цигалотрин, циперметрин, тиаметоксам табылды, ал қалған 13 препарат

қолдануға рұқсат етілмеген. Фунгицидтер арасында 9 рұқсат етілгендер ішінен

үш препарат табылды, ал қалған 9 Қазақстанда тіркелмеген.

Эндосульфан және дикофол, триазофос сияқты пестицидтер адам

денсаулығын нашарлатып, қоршаған ортаны ластайды. Сондықтан,

зиянкестердің табиғи жауларын пайдалану негізінде өсімдіктерді зиянкестерден

қорғау стратегиясы құрылуы тиіс.

Біздің зерттеу нәтижелеріміз Алматы қаласының ашық базары мен

супермаркеттерінде сатылатын жылыжай қиярлары мен қызанақтарында

пестицидтер қалдықтары бар екенін растайды. Көбісі ЕЖШД-ден асып кеткен,

белгісіз пестицидтер мен олардың метаболиттерінің қалдықтарына ие болды.

Сондықтан, Қазақстанда пестицидтерді дұрыс пайдалану және пестицид

қалдықтарын бақылау жүйесін орнату қажет. Пестицидтерді қолдану ережесін

бұзатын жергілікті көкөніс өндірушілері қатаң жазаға тартылу тиіс.

Өндірушілерді өнімдерінде пестицид қалдықтарын аккредиттелген

токсикологиялық зертханаларында анықтауға міндеттеу керек. Дара сауда

иелерінде сатылатын көкөністердің пайда болғаны және пестицид қалдықтарын

талдау бойынша сертификаттар болу керек. Елімізде тұтынушылар

денсаулығын қорғау мақсатымен жылыжай көкөніс өндірісіне пестицидтерді

азайту бойынша ұлттық кеңейтілген бағдарламалары мен зиянкестермен

күресуде биологиялық тәсілді енгізу керек.

Ауылшаруашылық өндірісінде өндірушілер пестицидтерді пайдаланғанда,

ұсынылған регламентті қатаң сақтау керек. Сонда қоршаған ортаға олардың

зияндылғы өте төмен немесе мүлдем болмайды. Соңғы жылдары химиялық

өнеркәсіптері, ашық және жабық танаптарда көкөніс дақылдарының зиянды

организмдеріне қарсы биологиялық тиімділігі жоғары, өте төмен нормалары

мен қысқа интоксикация мерзіміндегі пестицидтерді көптеп шығаруда. Бұл

экологиялық мәселелерді шешуде үлкен прогресс болып табылады. Дегенмен,

пестицидтер химиялық заттар болып табылатындығын ұмытпаған жөн,

сондықтан оларды пайдалануда тұрақты қатаң бақылау, әсіресе жылыжай

көкөніс шаруашылығында әрқашан өзекті болып табылады. Өсімдіктегі

пестицидтік жүктемені және олардың сандық пайдалануын төмендету үшін

жылыжайда керек емес өңдеу жұмыстарын жасамай, зиянды ағзалардың

таралуына тұрақты мониторинг жүргізіп тұру қажет. Қиярды зиянкестерден

қорғауда оларға қарсы биоагенттердің жергілікті түрлерін афидиус,

фитосейулюс және энкарзияны пайдалануға болады. Аталған биоагенттердің

шығару нормаларын, мерзімдерін және тиімділігін зерттеуде алынған

нәтижелер жылыжайда зиянкестерді жою үшін оларды кеңінен пайдалануға

ұсыныс берді. Жылыжайда биоагенттерді жаппай пайдаланғанда, өнімнің

зиянкестермен зақымдалуынан 75-90% сақтап қалып, қауіпсіз өнім алуға

мүмкіндік берді.

Осылайша көкөніс дақылдарды, соның ішінде қиярды зиянкестерден

химиялық және биологиялық қорғау әдістерінің экологиялық көріністері

зияндылықты төмендетуге алып келетін барлық кешенді әдістерді

99

пайдаланумен шешілді. Бұл өсімдік өсуіне қолайлы жағдай жасау арқасында:

тамшылатып суару, тыңайтқыштар, қиярдың төзімді будандары, тиімді топырақ

субстраттарын пайдалану және т.б жолмен қол жеткізілді.

Біз жылыжай қиярын өсіру кезінде, тәжірибелерде қолданылған

пестицидтердің өнімде қалдырған қалдықтарын анықтау үшін Қазақ өсімдік

қорғау және карантин ҒЗИ-ның токсикология зертханасына топырақ пен қияр

жемістерінің үлгілерін талдауға бердік (қосымша Ж). Біздің төмен нормаларда

қолданылған DPX-HGW8620SC, DPX-HGW8610OD және биская жаңа

препараттарының өнімде қалдырған қалдықтары болмағандықтан, олар қауіпсіз

болып саналды (кесте 34). Кесте 34 - Орта объектілерінде пестицид қалдықтарының мөлшері, 2014 ж.

(ҚазӨҚжКҒЗИ токсикология зертханасы)

№

Нұсқа Әсер етуші заттардың мөлшері, мг/кг

топырақ өнім

1 DPX-HGW8620SC 0,0 0,0

2

DPX-HGW8610OD 0,0 0,0

Актеллик, 50% к.э. – эталон

(пиримифос-метил, 500 г/л)

0,4 0,15

3

Биская, 24% м.д.

(тиаклоприд, 240 г/л)

- -

Конфидор, 20% в.к. – эталон

(имидаклоприд, 200 г/л)

0,1 0,5

Пестицид қалдықтарын анықтау бойынша жасалған зерттеулер

көрсеткендей, жылыжай топырағы мен қияр өнімдерінде қалдықтардың

мөлшері төмен немесе норма шегінде болды, ал жаңа препараттар бойынша

ешқандай зиянды заттар анықталмады. Осы жағдайда өңдеу жұмыстарын

жүргізу барысында, қияр зиянкестеріне қарсы инсектицидтерді қолдану

регламенті қатаң сақталып, қауіпсіз экологиялық таза қиярларды алуды

қамтамасыз етті. Сонымен қатар, осы токсикология зертханасында өнімде

қалған нитраттардың мөлшері анықталды. 35-шы кестеде көріп тұрғандай,

барлық пайдаланылған тыңайтқыш нұсқаларында нитраттың мөлшері шектеулі

концентрациясынан төмен болды (қосымша З).

Кесте 35 - Тыңайтқыш мөлшеріне байланысты қияр өніміндегі нитраттардың

мөлшері (ҚазӨҚжКҒЗИ токсикология зертханасы)

№ Нұсқа Нитраттардың мөлшері, мг/кг

1 Кристалон – фон 15

2 Кристалон (фон) + N160 56

3 Кристалон (фон) + N210 83

4 N340 P170 K450 135

5 N450 P225 K600 227

100

Біздің зерттеу нәтижелеріміз бойынша химиялық заттарды пайдаланудың

экологиялық қауіпсіздігі, пестицидтермен өңдеу жұмыстарын елеулі түрде

қысқартып, оларды пайдалану регламентін қатаң сақтағанға байланысты болды.

Олар биологиялық қорғау әдістерімен жиі алмастырылды. Зерттеулер

көрсеткендей, зиянкестерге қарсы афидиус, фитосейулюс және энкарзия

биоагенттерін пайдаланғанда, фитофагтарды 70-90% дейін жойып, экологиялық

таза өнім алуды қамтамасыз етті.

Көкөніс дақылдары зиянкестеріне қарсы қолданылатын инсектицидтерді

токсикологиялық бағалауда, қоршаған орта мен адам денсаулығына қауіптілігі

үлкен екенін көрсетті. Сондықтан пестицидтерді пайдаланудан болатын кері

әсерлерді болдырмаудың жалғыз баламасы, ауылшаруашылық өндірісіне,

бірінші кезекте жылыжайларда зиянды ағзалармен күресуде биологиялық

қорғау тәсілдерін кеңінен және шұғыл түрде енгізу болып табылады. Осы

тұрғыда әртүрлі агротехнологиялық тәсілдерді, соның ішінде қиярды

зиянкестерден қорғау тәсілдерін бағалау бойынша жүргізілген зерттеу

нәтижелеріміз негіздеме береді. Бірінші кезекте 1-2 балл деңгейінде аурулармен

залалдану және зиянкестермен зақымдалуына салыстырмалы төзімділігіне баға

берілген қияр будандары конкурстық сорт сынау нәтижесінде жоғары өнімдер

алуын қамтамасыз етті. Апрельский, Кураж, Roccy тәрізді будандар жоғары

өнімділігімен ерекшеленіп, зиянкестермен зақымдалуда белгілі бір төзімділікке

ие болды. Жасанды топырақ субстратында өсірілген қияр өсімдігіне қолданған

тыңайтқыштар түрлері мен нормалары өнімділікті арттыруға әсер етіп, белгілі

бір деңгейде өсімдіктің өсу үрдістерін күшейтті. Азотты қоректендіруді 160

және 210 кг/га нормасында күшейтіп, табиғи 1-топырақ және 2-топырақ

субстраттарында пайдаланғанда, қиярдың өсуі мен дамуына қолайлы жағдай

туғызды. Жылыжайда өсімдіктерді жаңа препараттармен бүрку және

тамшылатып суару жүйесімен тікелей енгізу арқылы химиялық заттармен

өңдеу әдістерінің тиімділігіне баға берілді.

101

4 ЖЫЛЫЖАЙДА ҚИЯР ӨСІРУДІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ

ТИІМДІЛІГІ

Жылыжай шаруашылығында көкөніс дақылдары басым өсіріледі.

Нарықтық қатынас жағдайында жылыжай өнімін өндірушілер әр бір шаршы

метр ауданнан жоғары өнім алуға көңіл аударып, өз мақсаттарына жету үшін

барлық тиісті агротехникалық шараларды пайдаланады. Жылыжай көкөністер

өндірісінде мамандандырылған шаруашылықтардың мұндай ұстанымы

экономикалық тұрғыдан толықтай түсінікті. Жылыжай шаруашылықтарын құру

кезінде көп мөлшерде қаржы жұмсалады, ал көкөністерді ары қарай өсіріп-күту

өте қымбатқа түседі. Сондықтан, салынған қаражаттың өтелімділігі үшін

шаруашылықтарда табиғи субстраттарды пайдалана отырып, жылыжай

көкөністерінен барынша жоғары өнім алуға қол жеткізуге болады. Бұдан басқа,

көкөнісші-жылыжайшылар көкөніс өнімін арттыратын, өнімділігі жоғары

будандар мен жаңа агротехнологияларды пайдалануда. Сондықтан жылыжай

көкөніс өндірісінде шығындарды азайту үшін зиянкестерден қорғауда озық

тәсілдерді пайдалану, сорттар (будандар) мен сорттық агротехнологияларды

жасау және енгізу маңызды болып табылады. Осылайша, экономикалық

тиімділікті дұрыс бағалау үшін жеке көрсеткішті ғана емес, олардың

жиынтығын да ескеру керек.

Диссертациялық жұмыстың бұл бөлімінде жылыжай жағдайында әртүрлі

топырақ субстраттарын қолдану, өнімділігі жоғары жаңа отандық будандарын

өсіру, жылыжай қиярына әртүрлі минералдық тыңайтқыштар мен өсімдікті

қорғауда биологиялық әдісті пайдаланудың экономикалық тиімділігіне баға

берілді. Жылыжай қияры дақылында зерттелген будандар, тыңайтқыш, биоәдіс,

агрономиялық шаралардың тиімділігіне экономикалық талдау жасау үшін

келесі көрсеткіштер ескерілді:

- отандық селекциясы жылыжай қиярының жаңа будандарын өсіруден

жемістерінің қосымша өнімі;

- әртүрлі топырақ субстраттарын және минералдық тыңайтқыштардың

түрлері мен нормаларын пайдаланудан алынған қиярдың қосымша өнімі;

- дақылдың зиянкестеріне қарсы инсектицидтер мен биоагенттерді

(энтомофагтар) пайдаланудан қиярдың сақталған өнімі;

- жылыжай қияры өніміне орташа көтерме сауда бағалары (орташа

маусымдық, баға ауытқуын есепке алусыз);

- жылыжай қиярының сақталған және қосымша өнімінің құны (таза табыс);

- қияр зиянкестерінен сақталған (биоагенттерді пайдалану есебінен) өнімді

жинау және сату шығындары;

- қиярдың қосымша алынған өнімдерін жинау және сату шығындары (жаңа

будандар мен тыңайтқыштарды пайдалану есебінен);

- биоагенттер мен тыңайтқыштарды сатып алу мен пайдалану шығындары;

- жылыжайда биоәдіс пен тыңайтқышты пайдаланудан таза табыс (таза

пайда);

- жылыжайда биоагенттер мен тыңайтқыштарды пайдалану тиімділігі.

102

Қазақстанның оңтүстік-шығысының жылыжай жағдайында қиярды өсіру

технологиясын жетілдірудің экономикалық есептері табыстылықтың

айтарлықтай жоғары деңгейін қамтамасыз еткендігін көрсетті. Жылыжайда

қиярдың жаңа будандарын өсірудің экономикалық тиімділігін есептеу

барысында, өнімділік көрсеткіштері, будандарды пайдаланудан алынған

қосымша өнім, қосымша өнім бағасы, қосымша өнімді жинау шығындары мен

жаңа будан өсіруден алынған таза пайдасы ескерілді (кесте 36).

Кесте 36 - Жылыжай үшін қиярдың отандық F1 будандарын өсірудің

экономикалық тиімділігі, орташа.

Жылыжай

үшін қияр

будандары

Өнім-

ділік ,

кг/м2

Қосымша

өнім, кг/м2

Қосымша

өнімнің

бағасы,

тенге/м2

Шығын,

тенге/м2

Қосымша

өнімнен

түскен

таза пайда

Тиімді-

лік, %

тенге/м2

Апрельский

F1 (стандарт)

25,5

- - - - -

Г-1-17 буданы

(АйСер F1)

27,3 1,8

180 35,8 144,2 402

Г-1-18 буданы

(КазНИИКО-1

F1)

27,4 1,9 190 37 153,0 413

Айбын F1 27,6 2,1 210 40,0 170,0 425

Будандарды салыстырмалы бағалау үшін бақылау нұсқасында өнімділігі

25,5 кг/м2 болған Апрельский F1 (стандарт) буданы алынды. Жүргізілген

есептеулер көрсеткендей, 2012-2014 жылдары мемлекеттік сортсынауға

берілген қазақстандық селекциясының жаңа будандары жоғары табыс алуға

мүмкіндік берді. Мысалы, Г-1-17 (F1 АйСер) буданы бойынша таза табыс

(пайда) 1 м2 есебінде 144,2 теңге, ал 1 га-ға 1442,0 мың теңгені құрады. Г-1-18

(F1 КазНИИКО-1) буданы бойынша табыстылық деңгейі одан да жоғары болды.

Мұнда 153,0 тенге/м2 немесе 1530,0 мың теңге/га табыс алынды. Ал Айбын

сорты 1 м2-ден 170,0 теңге немесе 1700,0 мың теңге/га пайданы құрап, жоғары

деңгейді көрсетті. Осылайша, жылыжай қиярының қазақстандық жаңа

будандарын өсіру есебінен қосымша 1,7 млн.теңге таза пайда алуға болады.

Алынған өнім бойынша АйСер F1 – 402%, КазНИИКО-1 F1 - 413%, ал Айбын F1

– 425% құрап, экономикалық тиімділік көрсеткіштері анықталды.

Жылыжай өсімдігінің өсу процесстері мен өнімділігіне әсер еткен

минералдық тыңайтқыштардың рөлі өте жоғары болды. Тәжірибеде таза

бақылау қарастырылмаған, сондықтан да фон ретінде «Кристалон»

қолданылды. Бұл тыңайтқыштың құрамында арнайы кешенді жүйе бар, яғни

тыңайтылған бақылау туралы айтуға болады. Тыңайтқыштарды пайдаланудың

тиімділік есептері 37-ші кестеде көрсетілген. Кестеде келтірілген деректер

аммиак селитрасы (34,5% ә.з. N) түріндегі азотты тыңайтқыштарды беру

арқылы жоғары табыс алуға мүмкіндік берді. Мысалы, 160 кг/га ә.з. азотты

103

(физикалық салмағы 464 кг/га) енгізу арқылы 1 м2 жылыжайдан 186,4 теңге

табыс алып, 210 кг/га ә.з. мөлшерінде (609 кг/га тыңайтқыш) 282,6 теңгені

қамтамасыз етті.

Кесте 37 - Жылыжайда қиярға әртүрлі мөлшердегі тыңайтқыштарды

қолданудың экономикалық тиімділігі, орташа.

Тәжірибе

нұқсалары

Өнімділік,

кг/м2

Қосымша

өнім,

кг/м2

Қосым-

ша

өнімнің

бағасы,

тенге/м2

Шығын,

тенге/м2

N-тыңайтқы-

шынан түскен

таза пайда,

тенге/м2

Тиімді-

лік, %

Кристалон -

фон

17,4 - - -

- -

Кристалон

(фон)+N160

19,8 2,4 240 53,6 186,4 347

Кристалон

(фон)+N210

20,9 3,5 350 67,4 282,6 419

Жасанды топырақ субстратына азоттың шектелген мөлшерінде фосфор

мен калий үлесі басым, 160-210 кг/га (ә.з.) нормасындағы азотты тыңайтқышты

арнайы кешенді суда еритін жылыжай тыңайтқышын қосымша беру арқылы 1

м2 жылыжайдан 186-282 теңге қосымша табыс алуға мүмкіндік береді. Бұл қияр

өсімдіктерінің азотты қорекпен күшейтілуімен және барлық макро және микро

элементтер бойынша минералдық тыңайтқыштар теңгерімімен түсіндіріледі.

Жылыжайда көкөніс дақылдарының өнімділігін жоғары деңгейде

арттыратын және экономикалық тиімділігін анықтайтын факторлардың бірі

әртүрлі топырақ субстраттары болып табылады. Мысалы, Данияның кейбір

шаруашылықтарында қиярды минералдық мақтада өсіргенде, оның орташа

өнімділігі 35-40 кг/м2 құрап, сол кезде басқа субстрат түрлерінде 55 кг/м2 дейін

болды [184]. Жүргізілген зерттеу нәтижесінде әртүрлі топырақтағы қиярдың

өнімділігі анықталып, олардың экономикалық тиімділігіне баға берілді.

Кесте 38 - Жабық танапта қиярды өсіру үшін әртүрлі топырақ-субстраттарын

қолданудың экономикалық тиімділігі, орташа.

Тәжірибе

нұсқалары

Өнімділік,

кг/м2

Қосымша

өнім, кг/м2

Қосымша

өнімнің

бағасы,

тенге/м2

Шығын,

тенге/м2

Таза

пайда,

тенге/м2

Тиімді-

лік, %

Жасанды

жылыжай

топырағы

18,2 - - 1000,0 - -

1-топырақ

субстраты

20,4 2,2 220,0 50,0 170 340

2-топырақ

субстраты

19,1 0,9 90,0 30,0 60 200

104

38-ші кесте деректерінен көріп тұрғандай, жасанды жылыжай

топырағының 1 шаршы метрдегі құны 1000 теңге шамасында құрайды, сол

уақытта тікелей шаруашылықта жасалған топырақ субстраты шаруашылықтың

1 шаршы метріне 30-50 теңгеге келеді. Сонымен бірге, өнімділікті

салыстырмалы талдағанда, табиғи топырақ субстратында 0,9-2,2 кг/м2 шегінде

қосымша өнім аламыз. Табиғи топырақ субстратында таза пайда 60-170

тенге/м2 құрап, экономикалық тиімділігі сәйкесінше 200-340% болды.

Біз қияр өсімдігін зиянкестерден қорғауда химиялық және биологиялық

әдістерді қолданудың экономикалық тиімділігіне талдау жасамадық. Әлі тізімге

енбеген жаңа препараттардың бағасы белгісіз болғандықтан, оның тиімділігін

нақты айта алмаймыз. Дегенмен, бұл препараттардың биологиялық және

шаруашылықтық тиімділіктерінің көрсеткіштері жоғары деңгейде болды.

Қолдану нормасы өте төмен жаңа инсектицидтерді жылыжай жағдайында

көкөніс дақылдарының зиянкестеріне қарсы қолдану туралы алдын-ала шешім

қабылданып, 2016 жылы Қазақстан Республикасында қолдануға рұқсат етілген

пестицидтер (улы химикаттар) Анықтамалығына енгізіледі. Биоагенттерді

(энкарзия, афидиус, фитосейулюс) сатып алуға кеткен шығынның бағасы 270

мың тенгені құрады. Негізінен биоагенттердің бағасы инсектицидтерге

қарағанда біршама арзандау болады. Сонымен қатар, қоршаған ортаға және

адам денсаулығына қауіпсіз экологиялық таза өнім алуға мүмкіндік береді.

Зерттеу барысында алынған мәліметтер бізге экономикалық көзқарас

тұрғысынан, отандық F1-будандарын өсіру, «Кристалон» кешенді

тыңайтқыштарын азоттық тыңайтқыштармен күшейту арқылы қолдану, табиғи

топырақ субстраттарын пайдалана отырып, қияр зиянкестеріне қарсы қорғау

шараларын ұйымдастыру барысында жоғары табыс алуды қамтамасыз етіп,

экологиялық таза өнім алу мүмкіндігін көрсетті.

105

ҚОРЫТЫНДЫ

1. Зиянды организмдерге төзімді және өнімділігі жоғары жылыжай

қиярының Апрельский F1, Гармонист F1 Кураж және Roccy сорттары мен

будандары ұсынылды. Конкурстық сортсынау нәтижелері бойынша

шаруашылық-құнды белгілерімен ерекшелінген КазНИИКО-1 F1 - 27,4 кг/м2

және АйСер F1 - 27,3 кг/м2 будандарының Апрельский F1 (25,5 кг/м2) буданына

қарағанда өнімділіктері жоғары болды. 2013-2014 жылдар аралығында бұл

будандар ауылшаруашылық дақылдарын Мемлекеттік сортсынау

комиссиясына жіберіліп, 2015 жылдың 9 желтоқсанынан бастап Қазақстанның

барлық облыстарына аудандастырылуға рұқсат етілді.

2. Жылыжай қиярының минералды қоректену жағдайы қиярдың өсу

үрдістеріне оң әсер етті. Кристалон фон нұсқасында қияр биіктігі - 245 см,

жапырақтар саны - 30,6 дана, ең үлкен жапырақ диаметрі - 26,3 см, түйіндер -

12,8 дананы, қалыптасқан жемістер саны 5,4 дананы құрады. Фон нұсқасына

қосымша 160-210 кг/га (ә.з.) мөлшерінде азот тыңайтқышын бергенде, қиярдың

биометриялық көрсеткіштері айтарлықтай өзгерді: өсімдік биіктігі сәйкесінше -

267 және 281 см, жапырақтар саны - 33,7-34,9 дана, ең үлкен жапырақ диаметрі

- 28,0-29,2 см болып, түйіндері сәйкесінше 14,1 және 14,5 дананы, ал

қалыптасқан жемістері 5,6 және 6,3 дананы құрады. Фон нұсқасында қияр

жемістерінде құрғақ заттар - 4,1%, жалпы қант - 0,9% және С дәрумені - 4,6%

құрады. Кристалонды N160 нұсқасында қияр өнімінің биохимиялық құрамы

жақсарды: құрғақ зат - 4,1%, жалпы қант - 1,3%, аскорбин қышқылы 3,9 мг%

құрады. Қияр жемістерінің өнімділігі фонда 17,4 кг/м2 болды. Кристалонға 160

және 210 кг/га мөлшерінде азот тыңайтқышы қосылған тәжірибе нұсқаларында,

қияр өнімі 13,8 және 20,1% артып, жылыжайдың 1 шаршы метрінен 19,8 және

20,9 кг жемістері жиналды.

3. ҚазККШҒЗИ жылыжай жағдайында топырақ субстраттарының әртүрлі

пропорцияларынан тұратын екі түрінің құрамы келесідей болды: таулы қара

топырақ пен күнгірт-қызғылт топырақ, шірінді көң (қарашірінді), құм. Жасанды

жылыжай топырағында (перлит, кокос жаңқасы, шымтезек) қияр өсімдігі

келесідей биометриялық көрсеткіштерге ие болды: негізгі сабағының ұзындығы

- 256 см, 1 өсімдікте 32,7 дана жапырақтар, жапырақ диаметрі 26,5 см; 13,4

түйіндер мен 5,8 дана жемістер қалыптасты. Жасанды субстраттағы өсу

үрдістерін 1-топырақ сусбтраты мен 2-топырақ субстратымен салыстырғанда,

едәуір төмен болды. Мысалы, 1-топырақ субстратындағы қияр өсімдігінің

биіктігі 11,3%, ал 2-топырақ субстратында 7% жоғары болды. Қиярдың

өнімділігі 20,4 кг/м2 (1-топырақ субстраты) және 19,1 кг/м2 (2-топырақ

субстраты) болып, жасанды субстрат нұсқасында 18,2 кг/м2 құрады.

4. Жылыжайда кездескен қиярдың аққанат, бақша бітесі, темекі трипсі,

өрмекші кенесі аса қауіпті зиянкестер болып табылады. Олардың таралу

дәрежелері келесідей болды: аққанат – 71-100%, біте – 39-58%, трипс – 54-73%,

кене – 25-32%. Өсімдікте 1 жапырақтағы орналасқан зиянкестің саны келесіні

құрады (дана): аққанат – 27-94, біте – 8-12, трипс – 6-9, кене - 4-5.

106

5. Қияр зиянкестеріне (аққанат, біте, трипс) қарсы келесі препараттар

сыналды: DPX-HGW8620SC, DPX-HGW8610OD+Кодасайд, Биская. DPX-

HGW8620SC инсектицидін әртүрлі мөлшерлерде (0,25- 0,5 л/га) қолданылған

нұсқаларда әрбір шаршы метрден 18,9-21,5 кг өнім алынды. DPX-HGW8610OD

препаратын 0,25-0,5 л/га мөлшерінде кодасайд жабыстырғышымен кешенді

қолданғанда, 1 м2-де 20,3-25,1 кг өнім алуын қамтамасыз етті. Сыналған биская,

24% м.д. инсектицидінің екі мөлшері бойынша шаруашылықтық тиімділігі аса

жоғары болды. Зиянкестермен зақымдалудан сақталған қияр жемісінің өнімі 4,2

кг/м2 (0,5 л/га) және 6,3 кг/м2 (0,7 л/га) құрады.

6. Жылыжай қиярының зиянкестеріне қарсы табиғи жаулары,

энтомофагтары ішінен тиімділігі жоғары 3 түрі энкарзия (аққанатқа қарсы),

афидиус (бітеге қарсы) және фитосейулюс (өрмекші кенеге қарсы) ерекшеленді.

Афидиусты бітеге қарсы шығару нормасы 1:5 тоғышар:иесі арақатынасында

анықталып, биологиялық тиімділігі 90,3% болды. Кенеге қарсы фитосейулюс

биоагентінің шығару нормасы 1:10 жыртқыш:құрбан арақатынасында болғанда,

70,5% деңгейінде биологиялық тиімділікті қамтамасыз етті. Жылыжай

аққанатының ересектері мен дернәсілдері пайда болысымен, 15 күн аралығында

1 шаршы метр өсімдікке 5 дарақ есебінен энкарзия биоагентін үш мәрте

шығарғанда, олардың тиімділігі жоғары (75-90%) болды.

7. Жылыжайда 1 га есебінде F1 -17 (Айсер F1) буданы – 1442,0 мың теңгені,

Г-1-18 (КазККШҒЗИ-1 F1) буданы – 1530,0 мың теңге және Айбын F1 буданы –

1700,0 мың тенге табысты қамтамасыз етті. Алынған өнім бойынша

экономикалық тиімділік көрсеткіштері АйСерде F1 – 402%, ҚазККШҒЗИ-1 F1 -

413%, ал Айбында F1 – 425% құрады. «Кристалон» суда еритін кешенді

тыңайтқыш құрамына 160 кг/га және 210 кг/га азот қосудан, жылыжайдың 1

шаршы метріне сәйкесінше 186 және 282 теңге таза пайда түсті. Кристалон

фонмен салыстырғанда, азот тыңайтқышын қоса қолдану (347-419%) тиімді

болды. Табиғи жергілікті топырақ субстраттарын пайдаланудан ауданның әрбір

шаршы метрінен таза пайда 60-170 теңгені құрап, экономикалық тиімділік

сәйкесінше 200-340% болды.

107

ӨНДІРІСКЕ ҰСЫНЫС

1. Айбын, АйСер және КазНИИКО-1 отандық жаңа F1-будандарын өсіру;

2. Қолжетімді құрамдастардан тұратын жергілікті табиғи топырақ

субстраттарын қолдану;

3. Кристалон жылыжай тыңайтқышын азот тыңайтқыштарымен

толықтыру және қарапайым минералдық тыңайтқыштарды қолдану;

4. Негізгі зиянкестерге (біте, өрмекші кене, аққанат) қарсы биоагенттер

афидиус, фитосейулюс, энкарзия қолдану;

Зерттеу нәтижелері Алматы облысы, Қарасай ауданы, Қайнар ауылында

орналасқан Қазақ картоп және көкөніс шаруашылығы ғылыми зерттеу

институтының жалпы көлемі 3420 м2 болатын «Селекциялық жылыжайда»

енгізілді.

108

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1 «Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси

бағыты // Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың

Қазақстан халқына Жолдауы. – 2012, 14-желтоқсан.

2 2010 жылғы 19 наурызда №958 Қазақстан Республикасы Президенті

жарлығына сәйкес Қазақстан Республикасын индустриялық-инновациялық

дамытудың 2010 - 2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы.

3 2013 жылғы 18 ақпанда №151 жарлығына сәйкес ҚР Үкіметі

бекіткен Қазақстан Республикасында агроөнеркәсіптік кешенді дамыту

жөніндегі 2013-2020 жылдарға арналған "Агробизнес-2020" бағдарламасы.

4 Ермаков Е.И. Методы биохимических исследований растений. - Л.:

Агропромиздат, 1987. - 430 с.

5 Мещеров Э.Т., Боос Г.В. Огурцы. - Лен-д.: Колос, 1967. - 88 с.

6 Искаков Н.С. Чечуев Н.Ф. Энтомофауна картофеля на юго-востоке

Казахстана. Защита овощных, бахчевых культур и картофеля от вредителей,

болезней и сорняков. - М.: Колос, 1987. - 12 с.

7 Искаков Н.С., Айтбаев Т.Е. Вредители и болезни овощебахчевых культур

и картофеля на юге и юго-востоке Казахстана. – Алматы: «Алейрон», 2006.- 3с.

8 Твердюков А.П. Об использовании биометода. Биологический метод

защиты растений и перспективы его использования в сельском хозяйстве //

Aгpo XXI. - 1999. - № 1.- С. 3-6.

9 Чадинова А.М., Толеубаев К.М. Тепличная белокрылка - вредитель

защищенного грунта. Вклад молодых ученых в развитие агропромышленного

комплекса Казахстана // Материалы межд.науч.-прак.конф. – 2012, декабрь - 11,

12. - С. 234-235.

10 Портянкин А.Е., Шамшина А.В. Секреты выращивания огурца. - М.:

ЗАО «Фитон+», 2011.- 5 с.

11 Портянкин А.Е., Шамшина А.В. Огурец: от посева до урожая. - М.: ЗАО

«Фитон+», 2010. - 16 с.

12 Бричук Д.Н. Огуречная история // Флора. – 1997. - №5. - С. 38-41.

13 Лебедева А.Т. Огурцы. Советы профессионалов. - М.: ЗАО «Фитон+»,

2008. - 11 с.

14 Портянкин А.Е., Шамшина А.В. Огурец: от посева до урожая. - М.: ЗАО

«Фитон+», 2010. - 24 с.

15 Налобова В. Л. Селекция и семеноводство огурца открытого грунта. -

Минск: Беларус. наука, 2012. - 8 с.

16 Габаев С.Г. Огурцы. - Л., 1932. - 215 с.

17 Вавилов Н.И. Происхождение и география культурных растений. - Л.:

Наука, 1987. - 44 с.

18 Ипатьев А.Н. Овощные растения земного шара. - Минск., 1966. - 12 с.

19 Российский огурец – сегодня // www. http://greenhouses.ru/cucumber

20 Ткаченко Н.Н. Огурцы Индии, Китая и Японии как исходный материал

для селекции. - М., 1967.- 55 с.

109

21 Власюк Г.А. Технология выращивания огурца для уборки корнишона. -

Украина, 2012. - №3. - 22 с.

22 Абрамов В.К. Климат и культура огурца. - Л.: Гидромет., 1974. - 142 с.

23 Филов А.И. Огурцы мира с точки зрения использования их в СССР //

Бюллетень по плодоводству, виноградарству и овощеводству. - Сталинабад,

1948. - №10.- 144 с.

24 Джантасов С.К., Бойко С.Б., Кошман К.К., Авзалов Р.Ф. Теплица: от А

до Я. - Алматы, 2011. - С. 6-7.

25 Мухин В.Д. Справочник овощевода любителя Текст. - М.: Московская

правда, 1991. - 96 с.

26 Ищенко Л.С. Влияние возраста и срока посадки рассады на урожай

огурцов под пленочными укрытиями // Труды УзНИИОЕКиК. - Ташкент, 1980.

– Вып. XI. - C.114-116.

27 Джумаклычев Д.Б. Подбор сортов, сроков посева и посадки, схемы

размещения растений огурца при выращивании под пленкой с обогревом почвы

в низовьях Амударьи: автореф. ... канд.сельхоз.наук. - Ташкент, 1984. - 22 с.

28 Епифанцев В.В. Влияние сроков посева и минеральных удобрений на

урожайность огурца в условиях Приамурья // Пути воспроизводства

плодородия почв и повышения урожайности селькохозяйственных культур в

Приамурье: сб. науч. тр. ДальГАУ. - Благовещенск, 1999. - Вып. 4. - С. 86-90.

29 Димитров П., Каназирска В. Определение оптимальной густоты

посадки для различных сортов огурца, проводимого в январе в стальных

остекленных теплицах (на болг. яз.) // Раст. науки. - 1995. - Г.32, №7-8. -С.45-48.

30 Фёдоров А.Л., Тутова Т.Л. Влияние вида подвоя на рост, развитие и

урожайность огурца // Устойчивому развитию АПК - научное обоснование:

Материалы республиканской науч.-практ.конф. -Ижевск, 2004. -Т.2. -С.191-196.

31 Фёдоров А.В., Тутова Т.Н., Бухарина Т.Н. Совершенствование

технологии возделывания огурца в УР // Эффективность адаптивных

технологий: Материалы науч.-произв, конф. – Ижевск, 2003. - С. 174-181.

32 Уклюдова В.А. Выращивания огурцов в теплицах Приморского края. -

Владивосток, 1978. - 38с.

33 Нацентов Д. И. Овощеводство защищенного грунта. - М., 1961. - 369 с.

34 Ващенко С.Ф. Особенности осенне-летней и осенне-зимней культуры //

Овощеводство защищенного грунта. - М.: Колос, 1984. - С. 119-128.

35 Брызгалов В.А. Особенности выращивания огурца, томата в зимних

блочных теплицах в условиях 7 световой зоны // Справочник по овощеводству.

- Колос, 1982. - С.300-304.

36 Савинова Н.И. Результаты сортоиспытания гибридов огурца и томата на

Агрокомбинате «Московский» // Информ. бюллетень. - 1995. - №8-9. - 11 с.

37 Пичугина З.Г. Выращивание овощей в теплицах. -Хабаровск,1977. -96 с.

38 Тулупов Ю.К., Гринберг Г., Литвинов С.С. Овощеводство Западной

Сибири. - М.: Колос, 1981. - 225 с.

39 Бровко Г.А. Агробиологическое обоснование ресурсосберегающей

технологии выращивания огурца и томата в зимних теплицах Дальнего

110

Востока: дис. ... док. сельхоз. наук: 06.01.06. – М., 2006. - С. 143-165.

40 Портянкин А.Е., Шамшина А.В. Огурец: от посева до урожая. - М.: ЗАО

«Фитон+», 2010. - С. 256-257.

41 Борисов А.В. Огурец и температура // Картофель и овощи. - 1998. - №2.

- С. 37-38.

42 Лихацкий В., Тернавский А. Особенности технологии выращивания

огурцов на шпалере / Овощеводство и тепличное хозяйство. - 2008. - №5. -

С.13-14.

43 Кравцова Г.М., Королев В.В. Применение капельного полива в

грунтовых теплицах // Гавриш, 2000.- №2. - С. 10-11.

44 Тон Ван Гостель. Выращивание огурцов на высокой шпалере // Мир

теплиц. -1997. - №1. - C- 30-31.

45 Матвиец А. Г. Современная технология выращивания огурца на

опорной системе // Овощеводство. - 2010. - № 9. - С. 46-50.

46 Шумаков Б.Б. Теоретические и экспериментальные исследования

капельного орошения // Вестник сельскохозяйственной науки. - 1978. - № 7. -

С. 82-92.

47 Кружилин И.П. Управление водным режимом почвы для получения

запланированных урожаев при орошении // Труды Волгоградского СХИ. -

Волгоград, 1981. - Т. 76. - С. 17-35.

48 Григоров М.С. Режим орошения огурца в зимних теплицах // Картофель

и овощи. - 2005. - №1. - С. 20-21.

49 Овчинников А.С. Ресурсосберегающая технология капельного

орошения огурца // Картофель и овощи. – 2009. - №3. - 23 с.

50 Коринец В.В. Состояние и проблемы орошаемого овощеводства на юге

России // Вестник Российской академии сельскохозяйственных наук. - 2002.- №

1. - С. 26-28.

51 Ясониди О.Е. Эффективность капельного орошения на Северном

Кавказе // Земледелие. - 2003. - № 6. - 45 с.

52 Barragan J. Optimal scheduling of a micro-irrigation system under deficit

irrigation // Biosystems Engg. - 2001. - Vol. 80, №2. - P. 201-208.

53 Daghari H. Analysis of several discharge rate-spacing-duration combinations

in drip irrigation system // Agr.Water Manag. - 2001. - Vol. 52.- P. 33-52.

54 Докучаев В.В. Опыт капельного орошения в Ростовской области //

Картофель и овощи. - 2006.-№7.- С. 24-25.

55 Применение технологии капельного орошения при возделывании

картофеля и овощных культур на предгорных темно-каштановых почвах юго-

востока Казахстана // Рекомендации. - Алматы, 2011. - С. 22-27.

56 Разумов А.П. Водопотребление и режимы капельного орошения огурца

в весенних пленочных теплицах: автореф. ... канд.сельхоз.наук. - Саратов, 2006.

- 165 с.

57 Борисов А.В., Крылов О.Н. Гибриды огурца селекции ТСХА //

Картофель и овощи. - 1996. - №2. - С. 27-29.

58 Круглякова Н.П. Особенности семеноводства огурца в зимних теплицах

111

Московской области // Сб. ВСХИЗО агропром.комплексу. - М., 1995. - С. 27-28.

59 Schlosser E. Anfallingkeet von Gurensorten gegenuber den beiden Erredern

des Gurken mehltaus Erisiphe cichoracearum D.C. ex. Merat und Sphaerotheca

fulidinea Schl. Ex. Fr. - Gartenbau-Wissenshaft, 1979. - С. 217-219.

60 Pohronerny Ken, darsen P.O., beden Curt . Observations on cucumber fruit

invasion by Pseudomonas Lachrymans. Pl. Disease Rep., 1978. - Р. 306-309.

61 Жученко А.А. Эколого-генетические основы адаптивной селекции

растений // С.-х. Биология. - 2000. - №3. - С.3-29.

62 Юдина О.В. Современные методы селекции огурца на устойчивость к

болезням и вредителям. - М, 1982.

63 Казахстан и тепличная отрасль // www.greentalk.ru.

64 Смитчиев X., Каназирская В. Тепличное овощеводство на

малообъемной гидропонике. - М.: Агропромиздат, 1985. - 284 с.

65 Ким А. Гидропоника в России. Краткий обзор // http://www.greentalk.ru

66 Толмачева О.А. Субстраты для малообъемной технологии выращивания

растений в теплицах // НПФ Фито. - М., 2005. - 5 с.

67 Кравцова Г.М., Королев В.В. Выращивание огурца на малообъемной

гидропонике // Гавриш. - 1999. - №2. - С. 13-14.

68 Наумова Е.И. Новые пчелоопыляемые гибриды засолочного типа //

Тезисы докладов (II Съезд Вавшовского общества генетиков и селекционеры). -

2000. - 52 с.

69 Развитие сети тепличных хозяйств на территории Костанайской и

Северо-Казахстанской области. - Астана 2009. - 93 с.

70 Степуро М.Ф., Матюк Т.В. Применение цилиндров без дна с различным

составом субстрата для малообъемного выращивания овощных культур // Сб.

Состояние и пробл. науч. обеспеч. овощ, защищ. грунта. - М., 2003. - С. 89-92.

71 Еслямгалиева Д.Х. Влияние различных субстратов на качество рассады

и урожайность огурца на малообъемной гидропонике: автореф. ... канд. биол.

наук. - М., 1993. - 22 с.

72 Романов Ю.А. К морфолого-экологическим особенностям корневой

системы тыквенных // Тезисы всесоюзного совещания по проблемам

агрофитоценологии и агробиогеоценологии. Ижевск, 1981. - С.79-80.

73 Романов Ю.А. К морфолого-экологическим особенностям корневой

системы тыквенных // Мат. 3-го Всесоюз. совещания по проблемам

агрофитоценологии и агробиогеоценологии. - Ижевск: Изд-во Удмуртского

госуниверситета, 1983. - С. 141-145.

74 Портянкин А.Е., Шамшина А.В. Огурец: от посева до урожая. - М.: ЗАО

«Фитон+», 2010. - 168 с.

75 Байтулин И.О. Методические указания по изучению и учету

особенностей корневой системы растений при разработке приемов агрохимии,

фитомелиорации, интродукции и селекции // Методики интродукционных

исследований в Казахстане. - Алма-Ата, 1987. - С. 85-102.

76 Огурцы. Тепличный практикум // Прилож. к журн. «Мир теплиц». - М,

2001.- 108 с.

112

77 Брызгалов В.А., Советкина В.Е., Савинова Н.И. Овощеводство

защищенного грунта. - Л.,1983. - 351 с.

78 Борисов Н.В. Влияние условий выращивания на корневую систему

огурца // Докл. Плодоводство и овощеводство. - 1974. - Вып. 201. - С.71-76.

79 Коняев Н.Ф. Изучение режимов корневого питания огурцов в теплицах

на гидропоне и низменных торфах в условиях Среднего Урала // Труды

кафедры овощеводства. - Свердловск, 1967. - С. 230- 253.

80 Борисов А.В. Схемы формирования растений огурца в защищенном

грунте // Гавриш. - 1999. - №5. - С. 4-5.

81 Ганичкина О.А. Огурцы. Технология выращивания овощей. - М., 1992. -

16 с.

82 Бровко С.П. Лучшие отечественные гибриды огурца – залог

стабильных, высоких урожаев в зимних теплицах Дальнего востока // Сб.

тезисов и докладов межжд. науч. конференции молодых ученых-овощеводов. -

М.; 2000. - С.234-236.

83 Садовод. Формирование огурцов в теплице // www.

http://gazetasadovod.ru

84 Якубенко К., Мартынюк В. Влияние прищипки плетей на развитие и

урожайность плодов огурца сорта «Родничок». - Тирасполь, 2010.

85 Лавская Н.В. Изменение урожайности огурца под влиянием окучивание

растений // Научный вестник НАУ. - 2008. - № 123. - С. 206-209.

86 Лавская Н.В. Окучивание растений - один из энергосберегающих

элементов технологии выращивания огурца // Материалы Всеукраинской

научной конференции молодых ученых. - Умань. - УДАУ, 2010.- С. 158-160.

87 Тараканов Г.И. Видовые особенности роста и развития корневых систем

тыквенных овощных культур на разных этапах онтогенеза. Прогрессивные

приемы в технологии, селекции и семеноводства овощных культур //

Сб.науч.тр. ТСХА.- 1987.- С. 5-13.

88 Юрина А.В. Тепличное овощеводство Урала. - Свердловск,1979. - 192 с.

89 Пыженков В.И. Тыквенные (огурец, дыня) // Культурная флора. – М.;

Колос, 1994. - 288 с.

90 Эвенштейн З.М. Популярная диетология. - 1989. - 317 с.

91 Потемкина Л.А. Огурцы в натуральном питании //Аркаим. - 2007. - 21 с.

92 Федоров В.Я. Лекарственные растения Урала и Западной Сибири.-

Екатеринбург: ООО «КнигоМир», 2010. - С. 203-204.

93 Гладышева Т.И. Изучение гибридов огурца в культурооборотах теплиц

Среднего Урала. - Екатеринбург. - 13 с.

94 Курамшин А.В. Сравнительная эффективность субстратов при

малообъемной технологии выращивания огурца в защищенном грунте.

- Ульяновск, 2011. - С. 5-18.

95 Борисов В.А. Удобрения овощных культур. - М.: Колос, 1978. - 207 с.

96 Петербургский A.B. Агрохимия комплексных удобрений. - 1975. - 232 с.

97 Гулякин И. Система применения удобрений. М., "Колос", 1977. - 240 с.

98 Болотских A.C. Выращивание огурцов. - М.: Колос, 1975. - 144 с.

113

99 Петербургский A.B. Агрохимия комплексных удобрений. - 1975. - 228 с.

100 Балашев H.H. Выращивание картофеля и овощей в условиях орошения

орошения. - М.: Колос, 1976. - 304 с.

101 Штефан В.К. Агрохимическое обоснование системы применения

удобрений в сельском хозяйстве СССР: автореф. ... док. сельхоз. наук - М.:

ТСХА, 1981. - 46 с.

102 Ващенко С.Ф., Чекунова З.И., Савинова Н.И. Овощеводство

защищенного грунта. - М.: Колос, 1984. - 366 с.

103 Глунцов Н.М., Пастухова А.А., Макарова C.JI. Удобрение для

защищенного грунта растворин. - Гавриш, 1997. - №5. - С. 17-19.

104 Володина Т.И. Влияние азотного питания на качество огурца в

защищенном грунте. - Целиноград: ЦНТИ, 1990. - 8 с.

105 Примак А.П., Роаиди С.И., Набатова Т.А. Медленное действие

удобрения на культуре огурца в теплице // Сб. ВСХИЗО - агропром. комплексу.

- М., 1995. - С. 17-19.

106 Яковлева Н.В. Влияние органоминеральных и минеральных удобрений

на урожай и качество рассады и культуры огурца: дис. ... канд. сельхоз. наук:

06.01.09, 06.01.06. - Балашиха, 2003. - 159 c.

107 Журбицкий З.И. Физиологические и агрохимические основы

применения удобрений. - М.: Изд-во АН СССР, 1963. - 293 с.

108 Сабинин Д.А. Физиология развития растений. - М.: Изд. АН СССР,

1963. - 196 с.

109 Ващенко С.Ф. Выращивание овощей в теплице на верховом торфе //

Новые приёмы агротехники овощных культур. - М., 1970.- 23 c.

110 Глунцов Н.М. Научное обоснование рационального применения

удобрений в овощеводстве защищенного грунта: дис. ... док. сельхоз. наук. - М.,

1991. - 351 с.

111 Гейсслер Т. Структура тепличных почв, как один из факторов,

определяющих урожайность. - Известия ТСХА, 1979. - Вып. 5. - С. 143-147.

112 Назаринов Л.В. Теплица в приусадебном хозяйстве. - Москва

Россельхозиздат, 1987. - 18 с.

113 Болотских A.C. Выращивание огурцов. - М.: Колос, 1975. - 125 с.

114 Куликов М.Ф. Полив овощных культур. - М., 1965. - 13 с.

115 Панников В.Д., Минеев В.Г. Почва, климат и урожай. - М.:Колос, 1977.

116 Вендило Г.Г., Миканаев Т.А., Петриченко В.Н. Удобрение овощных

культур: Справочное руководство. - М., 1986. - 206 с.

117 Володина Т.И. Влияние азотного питания на качество огурца в

защищенном грунте. - Целиноград: ЦНТИ, 1990.- 8 с.

118 Марышев Н.В. Совершенствование приемов выращивания огурца на

Южном Урале // Сб. Пути повышения эффективности с.-х. производства. -

Челябинск, 1998. - С. 51-56.

119 Глунцов Н.М. Влияние различных уровней элементов питания

на урожай и качество тепличных огурцов и томатов. - М., 1983. - С. 3-17.

120 Adams P., Graves C.J., Winsor G. Some responses of cucumber, grown in

114

beds of peat, to N, K and Mg. - J. Hort. Sci. - 1992.- №67. - Р.877-884.

121 Осипов Б.Е. Диагностика питания огурца микроэлементами // Сб.

Проблемы экологии в с.-х. Пенза. - 1993. - С. 37-38.

122 Борисов В.А. Удобрение овощных культур. - М.: Колос, 1978. - 207 с.

123 Курюков И.А., Коляда Т.К. Ранние овощи. 2-е издание переработанное

и дополненное. - Москва: Колос, 1977. - 32 с.

124 Самойленко Б.С. Влияние длительного применения удобрений на

продуктивность овощного севооборота / Агрохимия. -1972. - №2. - С. 105-110.

125 Бурибаева Л.А. Влияние разных форм азотных удобрений на

содержание нитратов в овощной продукции // Вестник сельскохозяйственной

науки Казахстана. - 1999. - №6. - С.93-96.

126 Бурибаева Л.А., Айтбаева Б.У., Тойлыбаева Н.Н. Продуктивность

овощных севооборотов в зависимости от системы их удобрения в условиях

юго-востока Казахстана / Сб. науч. трудов по итогам завершенных научно-

исследовательских работ по картофелеводству, овощеводству и бахчеводству,

проведенных в 2012-2014 гг. - Алматы, 2015. - С.149.

127 Сагитов А.О. Защита растений в Казахстане: проблемы и перспективы

// Актуальные проблемы защиты растений в Казахстане. - Алматы: Бастау,

2002. - С. 12-21.

128 Власов Ю.И., Власова Э.А. Защита овощных культур от болезней. - Л.:

Лениздат, 1976. - 104 с.

129 Прищепа И.А., Вабищевич В.В. Основные бактериальные болезни

огурца и томата защищенного грунта. - Н., 2008. - 7 с.

130 Степанов К.М. Грибные эпифитотии. - М., 1962. - 471 с.

131 Тимченко В.И., Михайлов Ю.А. Биологические особенности

возбудителя ложной мучнистой росы огурца // Защита растений. - 1989. - 42 с.

132 Large L. Eden, Olson U. Internal mycelium of Pseudoperonospora cubensis

the cansal agent of cucurbita downy mildew comment.les eviter // Fruit beige. -1986.

- №415. - P. 223-234.

133 Park C.S., Paulitz T.C., Baker R. Phytopatology. - 1988. - №2. - 190 р.

134 Осницкая Е.А. Ирасимова Б.А., Тер-Симонян Л.Г., Беглярова В.Б.,

Бущяк Т.Н. Защита овощных культур в закрытом грунте от вредителей и

болезней. - М.: Колос. -1969. -175 с.

135 Бутенко К.О. Нематоды картофеля центрального региона России

(фауна, эпифитотиология, меры борьбы): автореф. … канд. биол.наук. - М.,

2004. - 21 с.

136 Гринько Н.Н., Титова В.А. Интегрированная система защиты овощных

культур от вредителей и болезней в защищенном грунте / Рекомендации. –

Краснодар, 1995. - 2 с.

137 Лазурина М.В. Итоги испытаний новых препаратов для борьбы с

бахчевой тлей на огурце в защищенном грунте // Овощеводство открытого и

защищенного грунта. - М., 1979. -115 с.

138 Staub T., Kuc J. Systemic protection of cucumber plants against disease

caused by Cladosporium cucumerinum and Colletotrichum lagenarium by prior

115

localized infection with either fungus // Physiol. Plant Patol. - Vol. 17. Р. 389-393.

139 Айтбаев Т.Е., Искаков Н.С., Нусупова А.О., Джанабаева Т.Т.,

Джаймурзина А.А. Защита растений огурца от вредителей, болезней и сорняков

на юго-востоке Казахстана / Рекомендации. - Алматы, 2012. - 31 с.

140 Велик В.Ф. Овощные культуры и технология их возделывания // Как

защитить огурцы. - 1991. - №5.

141 Советкина В.Е. Овощные культуры и технология их возделывания. -

М.: Агропромиздат, 1991. - 192 с.

142 Твердюков А.П. Биологический метод защиты растений и перспективы

его использования // Химия в сельском хозяйстве. - 1997. -№5. - 36 с.

143 Чадинова А.М., Толеубаев К.М. К вопросу развития биометода при

защите овощных культур защищенного грунта от вредителей в Казахстане //

Актуальные проблемы и перспективы защиты и карантина растений: Сб.

Научных трудов ІІ-ой межд.науч. конференции молодых ученых. - Рахат:

КазНИИЗРиКР, 2012. - 243 с.

144 Николаева С.И., Харбур М.В. Применение триходермина в борьбе с

корневыми гнилями // Сб. «Болезни сельскохозяйственных культур и их

антагонистов». - Киев: Штиинца, 1982. - С. 41-46.

145 Исмаилов В. Я., Коваленков В. Г. Биологический метод: прошлое,

настоящее, будущее // Карантин и защита растений. - 2002. - №3. С. 27-29.

146 Белогубова и др. Современное овощеводство закрытого и открытого

грунта. - Киев, - 2006.

147 Бегляров Г.А. Химическая и биологическая защита растений /

Большой практикум по микробиологии. - М.: Высшая ... Агрохимия, 1989. - №

6. - С. 97-100.

148 Сулайманов Б.А. Борьба с белокрылкой в закрытом грунте.

Достижения и проблемы защиты и карантина растений // Межд. науч.-

практ.конф., посвящ. 50-лет. Образования КазНИИ защиты и карантина

растений. - Алматы, 2008. С.-133-135.

149 Толеубаев К.М., Шанимов Х.И., Абзейтова Э.А. Результаты

биологической защиты тепличных овощных культур от вредителей в

Казахстане / Научное обеспечение картофелеводства, овощеводства и

бахчеводства Казахстана // Сб. Науч. Трудов по итогам завершенных научно-

исследовательских работ по картоф-ву, овощ-ву и бахч-ву, проведенных в 2012-

2014 гг. – Алматы, 2015. - С. 372-384.

150 Матпаева Б.Б., Кожахметова Ф.К., Асылова Р.Н. Энтомофаги в

защищенном грунте // Защита растений. - 1990. - №5. - С. 10-12.

151 Савойская Г.И. Кокцинеллиды. - Алма-Ата: Кайнар. - 1988. - 247 с.

152 Van Lenteren J.C. A greenhouse without pesticides: fact or fantasy? // Crop

Protection. - 2000. - №19. - P. 375-384.

153 Тряпицын В.А., Шапиро В.А., Щепетельникова Б.А. Паразиты и

хищники вредителей сельскохозяйственных культур. - Ленинград: Колос, 1982.

- С. 224-228.

154 Шийко Э.С. Массовое развитие паразита персиковой тли афидиус

116

(Aphidius matricariae Hal.). - Кишинев, 1986. - 15 c.

155 Бегляров Б.А., Ущеков А.Т. Методические указания по

биологическому методу борьбы с тлями в защищенном грунте. - Москва:

Колос, 1983, - 29 с.

156 Попов Н.А., Забудская И.А., Бочлина Э.Л., Богач Г.И. Массовое

разведение и применение энкарзии на овощных культурах защищенного грунта

// Методические указания. - Кишинев, 1986. - 24 с.

157 Попов Н.А., Забудская И.А., Шийко Э.С., Белоусов Ю.А., Шевченко

В.В., Худякова О.А. Массовое разведение и применение энтомофагов в

защищенном грунте // Методические указания. - Москва, 1991. - 48 с.

158 Бегляров Г.А. Методические указания по массовому разведению и

применению хищного клеща фитосейулюса для борьбы с паутинным клещом в

защищенном грунте на огурцах. - М., 1968. - 21 с.

159 Попов Н.А. Методические указания по разведению и применению

фитосейулюса на розах. - Кишинев, 1989. - 26 с.

160 Юдин Ф.А. Методика агрохимических исследований. - М.,1980. -272 с.

161 Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. - М., 1985. - 420 с.

162 Методика опытного дела в овощеводстве и бахчеводстве. - М., 1992. -

320 с.

163 Методика госсортоиспытания с/х культур (картофель, овощные и

бахчевые культуры). - М., 1975.

164 Методические указания по селекции и семеноводству гетерозисных

гибридов огурца. - М.,1985. - С.3-5.

165 Методические указания по селекции и семеноводству гетерозисных

гибридов огурца. - М.,1985. - С.3-5.

166 Методические указания по агротехнике и семеноводству гетерозисных

гибридов тепличного огурца. - М., Россельхозиздат, 1975. - С. 3-6.

167 Руденко А.И. Определение фаз развития сельскохозяйственных

растений. - М., 1950.

168 Сагитов А.О., Исмухамбетов Ж.Д. Справочник по защите растений. -

Алматы: РОНД, 2004. - 320 с.

169 Методические указания по проведению регистрационных испытаний

инсектицидов, акарицидов, биопрепаратов и феромонов в растениеводстве. -

Алматы-Акмола, 1997. - С.63-65.

170 Нусупова А.О., Абзейтова Э.А., Жургенов Ж.С. Продуктивность и

устойчивость к вредным организмам сортообразцов тепличного огурца в

условиях защищенного грунта юго - востока Казахстана // Научный журнал

КазНАУ: Исследования, Результаты. - Алматы, 2015. - №01-2. - С. 292-297.

171 Абзейтова Э.А., Жургенов Ж.С. Урожайность и качество зеленцов

огурца в зависимости от условий минерального питания в защищенном грунте

юго-востока Казахстана // Известия национальной академии наук Республики

Казахстан 4 (28). - Алматы, 2015. - С. 17-23.

172 Төлеубаев Қ.М., Шанимов Х.И., Кожахметова Ф.К., Абзейтова Э.А.

Алпысбаева Қ.А. Жылыжайда биологиялық әдісті қолдану қолайлы // Халық.

117

ғыл. конф. жинағы «Өсімдік қорғау және аргобиоценоздың экологиялық

тұрақтылығы». - Алматы: ҚазӨҚжКҒЗИ, 2014. - Б. 365-367.

173 Вредители огурцов. Как бороться с вредителями огурцов //

http://www.idealdomik.ru/nasha-dacha/ogurec-vse-o-vyraschivani-ogurcov/vrediteli-

ogurcov-kak-borotsja-s-vrediteljami-ogurcov.html

174 Толеубаев К.М., Абзейтова Э.А., Ныгыметова А.М., Турегельдиев

Б.А. Методические указания по массовому разведению энкарзии (Encarsia

formosa Gah.) и ее применению против тепличной белокрылки (Trialeurodes

vaporariorum Westw.) на овощных культурах защищенного грунта. - Алматы:

Айтумар, 2015.

175 Толеубаев К.М., Абзейтова Э.А., Ныгыметова А.М., Турегельдиев

Б.А. Методические указания по массовому разведению фитосейулюса

(Phytoseiulus persimilis Ath.-Henr.) и его применению против обыкновенного

паутинного клеща (Tetranychus urticae Koch.) в условиях защищенного грунта. -

Алматы: Айтумар, 2015.

176 Толеубаев К.М., Абзейтова Э.А., Ныгыметова А.М., Турегельдиев

Б.А. Методические указания по массовому разведению афидиуса матрикария

(Aphidius matricariae Hal.) и его применению против персиковой тли (Myzodes

persicae Sulz.) в защищенном грунте. - Алматы: Айтумар, 2015.

177 «Разработка технологии массового разведения и колонизации

биоагентов против вредителей овощных культур защищенного грунта»

заключительный отчет о научно-исследовательской работе по 212 БП МСХ РК.

- Алматы, 2012-2014 гг.

178 Ecobichon D.J., Davies J.E., Doull J., Ehrich M., Joy R. Neurotoxic effects

of pesticides // In: C. F. Wilkinson and S. R. Baker, eds. The effect of pesticides on

human health. Pri. Sci. Publ. Co., Inc. - Princeton, 1990. - Р. 131–199.

179 Lozowicka B., Kaczynski P., Paritova A.C., Kuzembekova G.B.,

Abzhalieva A.B., Sarsembayeva N.B., Alihan K. Pesticide residues in grain from

Kazakhstan and potential health risks associated with exposure to detected pesticide //

Food and Chem. Tox. - 2013. Vol. 64. - P. 238–248.

180 Saha S., Kaviraj A. Acute toxicity of synthetic pyrethroid cypermethrin to

some freshwater organisms // Bull. of Env. Cont. and Tox. - 2008. Vol. 64. -P. 49–52.

181 Lozowicka B., Abzeitova E., Sagitov A., Kaczynski P., Toleubayev K., Li

А. Studies of pesticide residues in tomatoes and cucumbers from Kazakhstan and the

associated health risks // Environmental monitoring and assessment. - 2015. Vol. 187

(10). - P.1-19.

182 Nolan R.J., Rick D.L., Freshour N.L., Saunders J.H. Chlorpyrifos:

Pharmacokinetics in human volunteers // Tox. and Applied Pharm. - 1984. Vol. 73. -

P.8–15.

183 Usha Rani M.V., Reddi O.S., Reddy P.P. Mutagenicity studies involving

Aldrin, Endosulfan, Dimethoate, Phosphamidon, Carbaryl and Ceresan // Bull. of

Env.Cont. and Tox. - 1980. Vol. 25. - P. 277–282.

184 Jensen M.H., Collins W.L. Hydroponic vegetable production // Hort. Rev. -

1985. Vol. 7. P. - 483-558.

118

ҚОСЫМША А

Халықаралық ғылыми конференция сертификаттары

119

120

ҚОСЫМША Ә

Зерттеу нәтижелері бойынша енгізу актісі

121

ҚОСЫМША Б

Scopus деректер базасына кірген мақала анықтамасы

122

Web of Science (Thomson Reuters) ақпараттық ресурстарына кірген мақала

анықтамасы

123

124

ҚОСЫМША В

Жылыжай субстраты (топырағы) құрамы

Germ & Virus free bio-compost 100% virgin materials for horticultural uses

Pysio-chemical properties

(BOKYUNG GREENHOUSES LTD)

Item Unit Cert.Range

Components Peatmoss

Coco-fibre

Perlite

%

%

%

30% + / -5

40% + / -5

30% + / -5

Moisture Contenet (by weight)

Moisture Holding Capacity (by volume)

Density (by volume)

%

%

Mg/m3

50% + / -10

70% + / -10

0.3 + / - 0.1

Item Unit Cert.Range This compost has been

specially formulated for

horticultural uses as

substrate keeping the most

optimum environment in

root zone.

Light weight, germ/virus

free, porous, water/nutrient

holding capacity and CEC

(Cation Exchange Capacity)

provide the most healthy

and optimum growth to

plants in propation nurseries

and trough hydroponics.

It doesn’t contain any

available nutrient, thus

controllable in precise

feeding as needed.

It is not recommendable to

mix with soil or other

substrate as there will be

chances of contamination.

Ph 6.0+/-0.5

EC Ds/m 1.2 or less

CEC cmol/l 25+/-5

Hazardous matrrials

NH4-N mg/l 600 or less

NO3-N mg/l 300 or less

Effective P mg/l 500 or less

As mg/l 50 or less

Cd mg/l 5 or less

Hg mg/l 2 or less

Pb mg/l 150 or less

Cr mg/l 300 or less

Cu mg/l 50 or less

125

ҚОСЫМША Г-1

Жылыжай қиярының ерекшеленген сорт үлгілері өнімділігі бойынша дисперсиялық талдау

нәтижелері, жылдар бойынша

ИСХОДНЫЕ ДАННЫЕ, 2012

количество

вариантов

3

количество

повторений

4

число степеней

свободы

введите Т

0,95

2,

20

вари

ант

1

повт

орен

ие

2

повт

орен

ие

3

повт

орен

ие

4

повт

орен

ие

5

повт

орен

ие

6

повт

орен

ие

7

повт

орен

ие

8

повт

орен

ие

9

повт

орен

ие

10

повт

орен

ие

сумм

а

повт

орен

ий

ср

ед

не

е

1 24,5 25,8 25,5 24,2 100 25

2 27 26,3 27,5 26,4 107,

2

26

,8

3 26,6 27 27,8 27,4 108,

8

27

,2

сумма Х 316 79

х среднее 26,33333

х условное 27

вариант отклонение сумма

по

вар.

кв.су

ммы

квадрат

отклонений

сумм

а

кв.

откл

1 -2,5 -1,2 -1,5 -2,8 0 0 0 0 0 0 -8 64 6,2

5

1,4

4

2,2

5

17,7

8

2 0 -0,7 0,5 -0,6 0 0 0 0 0 0 -0,8 0,64 0 0,4

9

0,2

5

1,1

3 -0,4 0 0,8 0,4 0 0 0 0 0 0 0,8 0,64 0,1

6

0 0,6

4

0,96

сумма

по

повторе

ниям(DP

)

-2,9 -1,9 -0,2 -3 0 0 0 0 0 0 -8 65,28 6,4

1

1,9

3

3,1

4

19,8

4

квадрат

сумм по

повторе

ниям(DP

)2

8,41 3,61 0,04 9 0 0 0 0 0 0 64

сумма кв.сумм повторений(сумма DP2)

21,06

корректирующий фактор С(кв.сум.по повт./кол-во

вариантов) 5,333333

общее варьирование Су (Сумма кв.отк.-корр.фактор) 14,50667

Варьирование повторений Ср(сум.(DP)2/число вариант.-

с) 1,686667

Варьирование вариантов Cv(сум.(DP)2/число повт.-с) 10,98667

Случайное варьирование Сz=Cy-(Cp+Cv) 1,833333

126

Вид рассеяния

сумма

квадра-

тов

отклоне-

ний

число

степеней

свободы

средний

квадрат

отноше-

ние

дисп.

(факт)

Q

отноше-

ние

дисп.

(табл)

Общее 14,50667 11

Повторений 1,686667 3

Вариантов 10,98667 2 5,493333 17,98

Ошибки 1,833333 6 0,305556

Ошибка среднего m

0,28

точность опыта m%

1,05

Ошибка разности md

0,39

Наименьшая существенная разность НСР0,95 0,86

ИСХОДНЫЕ ДАННЫЕ, 2013

количество

вариантов

3

количество

повторений

4

число степеней

свободы

введите Т

0,95

2,

20

вари

ант

1

повт

орен

ие

2

повт

орен

ие

3

повт

орен

ие

4

повт

орен

ие

5

повт

орен

ие

6

повт

орен

ие

7

повт

орен

ие

8

повт

орен

ие

9

повт

орен

ие

10

повт

орен

ие

сумм

а

повт

орен

ий

ср

ед

не

е

1 25 26,3 26 26,7 104 26

2 27,5 28 28,3 26,2 110 27

,5

3 26,6 26,9 27,5 27 108 27

сумма Х 322 80,5

х среднее 26,83333333

х условное 27

вариант отклонение сумма

по

вар.

кв.су

ммы

квадрат

отклонений

сум

ма

кв.

отк

л

1 -2 -0,7 -1 -0,3 0 0 0 0 0 0 -4 16 4 0,

49

1 5,5

8

2 0,

5

1 1,3 -0,8 0 0 0 0 0 0 2 4 0,

25

1 1,

69

3,5

8

3 -

0,

4

-0,1 0,5 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0,

16

0,

01

0,

25

0,4

2

сумма по

повторен

иям(DP)

-

1,

9

0,2 0,8 -1,1 0 0 0 0 0 0 -2 20 4,

41

1,

5

2,

94

9,5

8

квадрат

сумм по

повторен

иям(DP)2

3,

61

0,04 0,64 1,21 0 0 0 0 0 0 4

127

сумма кв.сумм повторений(сумма DP2)

5,5

корректирующий фактор С(кв.сум.по повт./кол-во

вариантов) 0,333333

общее варьирование Су (Сумма кв.отк.-корр.фактор) 9,246667

Варьирование повторений Ср(сум.(DP)2/число

вариант.-с) 1,5

Варьирование вариантов Cv(сум.(DP)2/число повт.-с) 4,666667

Случайное варьирование Сz=Cy-(Cp+Cv) 3,08

Вид рассеяния

сумма

квадра-

тов

отклоне-

ний

число

степеней

свободы

средний

квадрат

отноше-

ние

дисп.

(факт)

Q

отноше-

ние

дисп.

(табл)

Общее 9,246667 11

Повторений 1,5 3

Вариантов 4,666667 2 2,333333 4,55

Ошибки 3,08 6 0,513333

Ошибка среднего m

0,36

точность опыта m%

1,34

Ошибка разности md

0,51

Наименьшая существенная разность НСР0,95 1,11

ИСХОДНЫЕ ДАННЫЕ, 2014

количество

вариантов

3

количество

повторений

4

число степеней

свободы

введите Т

0,95

2,

20

вари

ант

1

повт

орен

ие

2

повт

орен

ие

3

повт

орен

ие

4

повт

орен

ие

5

повт

орен

ие

6

повт

орен

ие

7

повт

орен

ие

8

повт

орен

ие

9

повт

орен

ие

10

повт

орен

ие

сумм

а

повт

орен

ий

ср

ед

не

е

1 26,9 27,5 27 27,4 108,

8

27

,2

2 27 26,3 27,1 27,6 108 27

3 27,7 28,9 27,1 28,3 112 28

сумма Х 328,8 82,2

х среднее 27,4

х условное 28

128

вариант отклонение су

мм

а

по

ва

р.

кв.

сум

мы

квадрат

отклонени

й

сум

ма

кв.

отк

л

1 -1,1 -0,5 -1 -0,6 0 0 0 0 0 0 -

3,

2

10,

24

1

,

2

1

0

,

2

5

1 2,8

2

2 -1 -1,7 -0,9 -0,4 0 0 0 0 0 0 -4 16 1 2

,

8

9

0

,

8

1

4,8

6

3 -0,3 0,9 -0,9 0,3 0 0 0 0 0 0 0 0 0

,

0

9

0

,

8

1

0

,

8

1

1,8

сумма

по

повторе

ниям(DP

)

-2,4 -1,3 -2,8 -0,7 0 0 0 0 0 0 -

7,

2

26,

24

2

,

3

3

,

9

5

2

,

6

2

9,4

8

квадрат

сумм по

повторе

ниям(DP

)2

5,76 1,69 7,84 0,49 0 0 0 0 0 0 51

,8

4

сумма кв.сумм повторений(сумма DP2)

15,78

корректирующий фактор С(кв.сум.по повт./кол-во

вариантов) 4,32

общее варьирование Су (Сумма кв.отк.-корр.фактор) 5,16

Варьирование повторений Ср(сум.(DP)2/число

вариант.-с) 0,94

Варьирование вариантов Cv(сум.(DP)2/число повт.-с) 2,24

Случайное варьирование Сz=Cy-(Cp+Cv) 1,98

Вид рассеяния

сумма

квадра-

тов

отклоне-

ний

число

степеней

свободы

средний

квадрат

отноше-

ние

дисп.

(факт)

Q

отноше-

ние

дисп.

(табл)

Общее 5,16 11

Повторений 0,94 3

Вариантов 2,24 2 1,12 3,39

Ошибки 1,98 6 0,33

Ошибка среднего m

0,29

точность опыта m%

1,05

Ошибка разности md

0,40

Наименьшая существенная разность НСР0,95 0,89

129

ҚОСЫМША Г-2

Тыңайтқыш түрлері мен мөлшеріне байланысты жылыжай қияры өнімділігі бойынша

дисперсиялық талдау нәтижелері, жылдар бойынша

ИСХОДНЫЕ ДАННЫЕ, 2013

количество

вариантов

5

количество

повторений

4

число степеней

свободы

введите Т

0,95

2,

20

вариант 1

повтор

ение

2

повто

рение

3

повторен

ие

4

повторе

ние

сумма

повторен

ий

среднее

1

17 17,8 16,4 17,2 68,4 17,1

2

18,7 20 19 20,3 78 19,5

3

21 22 20 20,6

83,6 20,9

4

13,9 14,5 14 14 56,4 14,1

5

15 16,3 15,5 15,2 62 15,5

сумма Х 348,4 87,1

х

среднее

х

условно

е

вариант отклонение

1 -1 -0,2 -1,6 -0,8

2 0,7 2 1 2,3

3 3 4 2 2,6

сумма по

повторен

иям(DP) -4,4 0,6 -5,1 -2,7

квадрат

сумм по

повторен

иям(DP)2 19,36 0,36

26,0

1 7,29

130

сумм

а по

вар.

кв.сумм

ы квадрат

отклонений сумма

кв. откл

-3,6 12,96 1 0,04 2,56 4,24

6 36

0,4

9 4 1 10,78

11,6 134,56 9 16 4 35,76

-

11,6 526,88

36,

3

35,1

8

29,8

1 137,82

134,

56

Вид рассеяния

сумма

квадр

а-тов

откло

не-

ний

число

степеней

свободы

средний

квадрат

Общее

131,0

92 19

Повторений 3,876 3

Вариантов

124,9

92 4 31,248

Ошибки 2,224 12

0,18533

3

Ошибка среднего m

точность опыта m%

Ошибка разности md

Наименьшая существенная разность НСР0,95

ИСХОДНЫЕ ДАННЫЕ, 2014

количество

вариантов

5

количество

повторений

4

число степеней

свободы

введите Т

0,95

2,

20

вариант 1

повторение

2

повторение

3

повторение

4

повторени

е

сумма

повтор

ений

среднее

1 18 17 17,2 17,4

69,6 17,4

2 20,5 21 19,7 18

79,2 19,8

3

21 21,6 20 20,6

83,2 20,8

4 14,2 13,3 14 14,1

55,6 13,9

5 15,3 16 16,7 15,6

63,6 15,9

сумма Х 351,2 87,8

131

х среднее 17,56

х

условное 18

вариант отклонение сумма

по

вар.

кв.с

уммы квадрат

отклонений

сумм

а

кв.

откл

1 0 -1

-

0,8

-

0,6 0 0 0 0 -2,4 5,76 0 1

0,6

4 2

2 2,5 3 1,7 0 0 0 0 0 7,2

51,8

4

6,

25 9

2,8

9

18,1

4

3 3 3,6 2 2,6 0 0 0 0 11,2

125,

44 9

12

,9

6 4

32,7

2

сумма по

повторени

ям(DP) -1

-

1,1

-

2,4

-

4,3 0 0 0 0 -8,8

522,

56 37

49

,0

5

25,

22

139,

34

квадрат

сумм по

повторени

ям(DP)2 1

1,2

1

5,7

6

18,

49 0 0 0 0 77,44

сумма кв.сумм повторений(сумма

DP2)

26,46

корректирующий фактор С(кв.сум.по

повт./кол-во вариантов) 3,872

общее варьирование Су (Сумма кв.отк.-

корр.фактор) 135,468

Варьирование повторений Ср(сум.(DP)2/число

вариант.-с) 1,42

Варьирование вариантов Cv(сум.(DP)2/число

повт.-с) 126,768

Случайное варьирование Сz=Cy-(Cp+Cv) 7,28

Вид

рассеяния

сумма

квадра-

тов

отклоне-

ний

число

степеней

свободы

средний

квадрат

отноше-

ние

дисп.

(факт)

Q

отноше-

ние

дисп.

(табл)

Общее 135,468 19

Повторений 1,42 3

Вариантов 126,768 4 31,692 52,24

Ошибки 7,28 12 0,606667

Ошибка среднего m

0,39

точность опыта m%

2,22

Ошибка разности md

0,55

Наименьшая существенная разность НСР0,95 1,21

132

ИСХОДНЫЕ ДАННЫЕ, 2015

количество

вариантов

5

количество

повторений

4

число степеней

свободы

введите Т

0,95

2,

20

вариа

нт

1

повт

орен

ие

2

по

вт

ор

ен

ие

3

повт

орен

ие

4

повт

орен

ие

сумма

повторе

ний

среднее

1

18,3 18 18,5 16 70,8 17,7

2

20 20

,5

20,3 19,6

80,4 20,1

3

20,5 21

,3

20,5 21,7

84 21

4

13,7 14 14,5 13,8 56 14

5

15,2 16 15,3 16,3 62,8 15,7

сумм

а Х 354 88,5

х

сред

нее 17,7

х

усло

вное 18

вариа

нт отклонение

сумма

по вар.

кв.сумм

ы Квадрат отклонений

сумма

кв. откл

1 0,3 0 0,5 -2 -1,2 1,44 0,09 0 0,25 4,34

2 2

2,

5 2,3 1,6 8,4 70,56 4 6,25 5,29 18,1

3 2,5

3,

3 2,5 3,7 12 144 6,25 10,89 6,25 37,08

сумма

по

повто

рения

м(DP) -2,3

-

0,

2 -0,9 -2,6 -6 556,64 36,7 37,14 31,33 145,92

квадр

ат

сумм

по

повто

рения

м(DP)2 5,29

0,

04 0,81 6,76 36

сумма кв.сумм

повторений(сумма DP2)

сумма кв.сумм повторений(сумма DP2)

12,9

корректирующий фактор С(кв.сум.по повт./кол-во

вариантов) 1,8

общее варьирование Су (Сумма кв.отк.-корр.фактор) 144,12

133

Варьирование повторений Ср(сум.(DP)2/число

вариант.-с) 0,78

Варьирование вариантов Cv(сум.(DP)2/число повт.-с) 137,36

Случайное варьирование Сz=Cy-(Cp+Cv) 5,98

Вид рассеяния

сумма

квадра

-тов

отклон

е-ний

число

степен

ей

свобод

ы

средний

квадрат

отноше-

ние

дисп.

(факт)

Q

отноше-

ние

дисп.

(табл)

Общее 144,12 19

Повторений 0,78 3

Вариантов 137,36 4 34,34 68,91

Ошибки 5,98 12

0,49833

3

Ошибка среднего m

0,35

точность опыта m%

1,99

Ошибка разности md

0,50

Наименьшая существенная разность НСР0,95 1,09

134

ҚОСЫМША Г-3

Жылыжай қияры өнімділігіне әртүрлі топырақ субстраттарының әсері бойынша

дисперсиялық талдау нәтижелері, жылдар бойынша

ИСХОДНЫЕ ДАННЫЕ, 2013

количество

вариантов

3

количество

повторений

4

число степеней

свободы

введите Т

0,95

2,20

вариант 1

повторение

2

повторение

3

повторение

4

повторение

сумма

повторений

среднее

1 18 17,5 17,8 18,3 71,6 17,9

2 19,4 20,7 21 19,7 80,8 20,2

3 19 18 19,5 19,5 76 19

сумма Х 228,4 57,1

х среднее 19,03333

х условное 20

вариант отклонение сум

ма

по

вар

.

кв.су

ммы

квадрат

отклонений

сум

ма

кв.

отк

л

1 -2 -2,5 -

2,2

-

1,7

0 0 0 0 0 0 -

8,4

70,56 4 6,2

5

4,

84

17,

98

2 -0,6 0,7 1 -

0,3

0 0 0 0 0 0 0,8 0,64 0,

36

0,4

9

1 1,9

4

3 -1 -2 -

0,5

-

0,5

0 0 0 0 0 0 -4 16 1 4 0,

25

5,5

сумма по

повторения

м(DP)

-3,6 -3,8 -

1,7

-

2,5

0 0 0 0 0 0 -

11,

6

87,2 5,

36

10,

74

6,

09

25,

42

квадрат

сумм по

повторения

м(DP)2

12,9

6

14,4

4

2,8

9

6,2

5

0 0 0 0 0 0 134

,56

сумма кв.сумм повторений(сумма DP2)

36,54

корректирующий фактор С(кв.сум.по повт./кол-во вариантов)

11,2133

3

общее варьирование Су (Сумма кв.отк.-корр.фактор)

14,2066

7

Варьирование повторений Ср(сум.(DP)2/число вариант.-с)

0,96666

7

Варьирование вариантов Cv(сум.(DP)2/число повт.-с)

10,5866

7

Случайное варьирование Сz=Cy-(Cp+Cv)

2,65333

3

135

Вид

рассеяния

сумма квадра-тов

отклоне-ний

число степеней

свободы

средний

квадрат

отноше-

ние

дисп.

(факт)

Q

отноше

-ние

дисп.

(табл)

Общее 14,20667 11

Повторений 0,966667 3

Вариантов 10,58667 2 5,293333 11,97

Ошибки 2,653333 6 0,442222

Ошибка среднего m

0,33

точность опыта m%

1,75

Ошибка разности md

0,47

Наименьшая существенная разность НСР0,95 1,03

ИСХОДНЫЕ ДАННЫЕ, 2014

количество

вариантов

3

количество

повторений

4

число степеней

свободы

введите Т

0,95

2,20

вариант 1

повторение

2

повторение

3

повторение

4

повторение

сумма

повторений

среднее

1 18 18,3 18,5 18,4 73,2 18,3

2 21,2 20,2 21 19,6 82 20,5

3 18,3 19,5 19 19,2 76 19

сумма Х 231,2 57,8

х среднее 19,26667

х условное 20

вариант отклонение су

мм

а

по

ва

р.

кв.су

ммы

квадрат

отклонений

сум

ма

кв.

отк

л

1 -2 -

1,7

-1,5 -1,6 0 0 0 0 0 0 -

6,

8

46,24 4 2,8

9

2,

25

11,

7

2 1,2 0,2 1 -0,4 0 0 0 0 0 0 2 4 1,

44

0,0

4

1 2,6

4

3 -1,7 -

0,5

-1 -0,8 0 0 0 0 0 0 -4 16 2,

89

0,2

5

1 4,7

8

сумма по

повторени

ям(DP)

-2,5 -2 -1,5 -2,8 0 0 0 0 0 0 -

8,

8

66,24 8,

33

3,1

8

4,

25

19,

12

квадрат

сумм по

повторени

ям(DP)2

6,25 4 2,25 7,84 0 0 0 0 0 0 77

,4

4

136

сумма кв.сумм повторений(сумма DP2)

20,34

корректирующий фактор С(кв.сум.по повт./кол-во вариантов) 6,453333

общее варьирование Су (Сумма кв.отк.-корр.фактор) 12,66667

Варьирование повторений Ср(сум.(DP)2/число вариант.-с) 0,326667

Варьирование вариантов Cv(сум.(DP)2/число повт.-с) 10,10667

Случайное варьирование Сz=Cy-(Cp+Cv) 2,233333

Вид

рассеяния

сумма квадра-тов

отклоне-ний

число степеней

свободы

средний

квадрат

отноше-

ние

дисп.

(факт) Q

отноше-

ние

дисп.

(табл)

Общее 12,66667 11

Повторений 0,326667 3

Вариантов 10,10667 2 5,053333 13,58

Ошибки 2,233333 6 0,372222

Ошибка среднего m

0,31

точность опыта m%

1,58

Ошибка разности md

0,43

Наименьшая существенная разность НСР0,95 0,95

ИСХОДНЫЕ ДАННЫЕ, 2015

количество

вариантов

3

количество

повторений

4

число степеней

свободы

введите Т

0,95

2,20

вариант 1

повторение

2

повторение

3

повторение

4

повторение

сумма

повторений

среднее

1 18,2 19 18 17,6 72,8 18,2

2 20 21 20 21,4 82,4 20,6

3 19 18,6 19,5 19,3 76,4 19,1

сумма Х 231,6 57,9

х

среднее

19,3

х

условное

20

137

вариант отклонение су

мм

а

по

ва

р.

кв.

сум

мы

квадрат

отклонени

й

сум

ма

кв.

отк

л

1 -1,8 -1 -2 -2,4 0 0 0 0 0 0 -

7,

2

51,

84

3

,

2

4

1 4 14

2 0 1 0 1,4 0 0 0 0 0 0 2,

4

5,7

6

0 1 0 2,9

6

3 -1 -1,4 -0,5 -0,7 0 0 0 0 0 0 -

3,

6

12,

96

1 1

,

9

6

0

,

2

5

3,7

сумма

по

повторе

ниям(DP

)

-2,8 -1,4 -2,5 -1,7 0 0 0 0 0 0 -

8,

4

70,

56

4

,

2

4

3

,

9

6

4

,

2

5

20,

66

квадрат

сумм по

повторе

ниям(DP

)2

7,84 1,96 6,25 2,89 0 0 0 0 0 0 70

,5

6

сумма кв.сумм повторений(сумма DP2)

18,94

корректирующий фактор С(кв.сум.по повт./кол-во вариантов) 5,88

общее варьирование Су (Сумма кв.отк.-корр.фактор) 14,78

Варьирование повторений Ср(сум.(DP)2/число вариант.-с)

0,43333

3

Варьирование вариантов Cv(сум.(DP)2/число повт.-с) 11,76

Случайное варьирование Сz=Cy-(Cp+Cv)

2,58666

7

Вид

рассеяния

сумма квадра-тов

отклоне-ний

число степеней

свободы

средний

квадрат

отноше-

ние

дисп.

(факт)

Q

отноше

-ние

дисп.

(табл)

Общее 14,78 11

Повторений 0,433333 3

Вариантов 11,76 2 5,88 13,64

Ошибки 2,586667 6 0,431111

Ошибка среднего m

0,33

точность опыта m%

1,70

Ошибка разности md

0,46

Наименьшая существенная разность НСР0,95 1,02

138

ҚОСЫМША Г-4

Жылыжай қиярының кешенді зиянкестеріне қарсы DPX-HGW86 20SC инсектицидінің

өнімділікке әсері бойынша дисперсиялық талдау нәтижелері

ИСХОДНЫЕ ДАННЫЕ

количество

вариантов

4

количество

повторений

4

число степеней

свободы

введите Т

0,95

2,20

вариант 1

повторение

2

повторение

3

повторение

4

повторение

сумма

повторений

среднее

1 18 18,3 18,5 18,4 73,2 18,3

2 21,2 20,2 21 19,6 82 20,5

3 18,3 19,5 19 19,2 76 19

сумма Х 231,2 57,8

х

среднее

14,45

х

условное

15

вариант отклонение су

мм

а

по

ва

р.

кв.

сум

мы

квадрат

отклонени

й

сум

ма

кв.

отк

л

1 3 3,3 3,5 3,4 0 0 0 0 0 0 13

,2

174

,24

9 10

,8

9

12

,2

5

43,

7

2 6,2 5,2 6 4,6 0 0 0 0 0 0 22 484 3

8

,

4

27

,0

4

36 122

,64

3 3,3 4,5 4 4,2 0 0 0 0 0 0 16 256 1

0

,

9

20

,2

5

16 64,

78

сумма

по

повторе

ниям(DP

)

12,5 13 13,5 12,2 0 0 0 0 0 0 51

,2

914

,24

5

8

,

3

58

,1

8

64

,2

5

231

,12

квадрат

сумм по

повторе

ниям(DP

)2

156,25 169 182,25 148,84 0 0 0 0 0 0 26

21

,4

сумма кв.сумм повторений(сумма DP2)

656,34

корректирующий фактор С(кв.сум.по повт./кол-во вариантов) 163,84

139

общее варьирование Су (Сумма кв.отк.-корр.фактор) 67,28

Варьирование повторений Ср(сум.(DP)2/число вариант.-с) 0,245

Варьирование вариантов Cv(сум.(DP)2/число повт.-с) 64,72

Случайное варьирование Сz=Cy-(Cp+Cv) 2,315

Вид

рассеяния

сумма квадра-тов

отклоне-ний

число степеней

свободы

средний

квадрат

отноше-

ние

дисп.

(факт)

Q

отноше-

ние

дисп.

(табл)

Общее 67,28 15

Повторений 0,245 3

Вариантов 64,72 3 21,57333 83,87

Ошибки 2,315 9 0,257222

Ошибка среднего m

0,25

точность опыта m%

1,75

Ошибка разности md

0,36

Наименьшая существенная разность НСР0,95 0,79

140

ҚОСЫМША Г-5

Жылыжай қиярының кешенді зиянкестеріне қарсы DPX-HGW86 10SC инсектицидінің

өнімділікке әсері бойынша дисперсиялық талдау нәтижелері

ИСХОДНЫЕ ДАННЫЕ

количество

вариантов

6

количество

повторений

4

число степеней

свободы

введите Т

0,95

2,20

вариант 1

повторение

2

повторение

3

повторение

4

повторение

сумма

повторений

среднее

1 17,4 15,9 16 18,6 67,9 16,975

2 21,5 20,3 20,7 18,8 81,3 20,325

3 22,8 23,6 22 21,5 89,9 22,475

4 23,4 25,2 21,8 24 94,4 23,6

5 24,6 24 25,6 26,1 100,3 25,075

6 23,7 22,8 21,4 21 88,9 22,225

сумма Х 522,7 130,675

х

среднее

21,77917

х

условное

22

вариант отклонение сум

ма

по

вар

.

кв.су

ммы

квадрат

отклонений

сумм

а

кв.

откл

1 -

4,

6

-

6,

1

-6 -

3,

4

0 0 0 0 0 0 -

20,

1

404,0

1

21

,2

37,

21

36 105,

93

2 -

0,

5

-

1,

7

-

1,3

-

3,

2

0 0 0 0 0 0 -

6,7

44,89 0,

25

2,8

9

1,6

9

15,0

7

3 0,

8

1,

6

0 -

0,

5

0 0 0 0 0 0 1,9 3,61 0,

64

2,5

6

0 3,45

сумма по

повторениям

(DP)

1,

4

-

0,

2

-

4,5

-2 0 0 0 0 0 0 -

5,3

645,5

7

33

,7

57,

54

51,

05

186,

11

квадрат

сумм по

повторениям

(DP)2

1,

96

0,

04

20,

25

4 0 0 0 0 0 0 28,

09

сумма кв.сумм повторений(сумма DP2)

26,25

корректирующий фактор С(кв.сум.по повт./кол-во вариантов)

1,17041

7

141

общее варьирование Су (Сумма кв.отк.-корр.фактор)

184,939

6

Варьирование повторений Ср(сум.(DP)2/число вариант.-с)

3,20458

3

Варьирование вариантов Cv(сум.(DP)2/число повт.-с)

160,222

1

Случайное варьирование Сz=Cy-(Cp+Cv)

21,5129

2

Вид

рассеяния

сумма квадра-тов

отклоне-ний

число степеней

свободы

средний

квадрат

отноше-

ние

дисп.

(факт)

Q

отноше

-ние

дисп.

(табл)

Общее 184,9396 23

Повторений 3,204583 3

Вариантов 160,2221 5 32,04442 22,34

Ошибки 21,51292 15 1,434194

Ошибка среднего m

0,60

точность опыта m%

2,75

Ошибка разности md

0,84

Наименьшая существенная разность НСР0,95 1,86

142

ҚОСЫМША Г-6

Жылыжай қиярының кешенді зиянкестеріне қарсы биская инсектицидінің өнімділікке әсері

бойынша дисперсиялық талдау нәтижелері

ИСХОДНЫЕ ДАННЫЕ

количество

вариантов

4

количество

повторений

4

число степеней

свободы

введите Т

0,95

2,20

вариант 1

повторение

2

повторение

3

повторение

4

повторение

сумма

повторений

среднее

1 15,2 14,6 13,5 14,8 58,1 14,525

2 18,4 19,7 17,6 19 74,7 18,675

3 21,5 19,8 22 20 83,3 20,825

4 21,6 23,5 20,4 19,5 85 21,25

сумма Х 301,1 75,275

х

среднее

18,81875

х

условное

19

вариант отклонение сум

ма

по

вар

.

кв.су

ммы

квадрат

отклонений

сумм

а

кв.

откл

1 -

3,

8

-

4,

4

-

5,

5

-

4,

2

0 0 0 0 0 0 -

17,

9

320,4

1

14

,4

19,

36

30,

25

81,6

9

2 -

0,

6

0,

7

-

1,

4

0 0 0 0 0 0 0 -

1,3

1,69 0,

36

0,4

9

1,9

6

2,81

3 2,

5

0,

8

3 1 0 0 0 0 0 0 7,3 53,29 6,

25

0,6

4

9 16,8

9

сумма по

повторениям

(DP)

0,

7

1,

6

-

2,

5

-

2,

7

0 0 0 0 0 0 -

2,9

456,3

9

27

,8

40,

74

43,

17

130,

61

квадрат

сумм по

повторениям

(DP)2

0,

49

2,

56

6,

25

7,

29

0 0 0 0 0 0 8,4

1

сумма кв.сумм повторений(сумма DP2)

16,59

корректирующий фактор С(кв.сум.по повт./кол-во вариантов)

0,52562

5

общее варьирование Су (Сумма кв.отк.-корр.фактор)

130,084

4

Варьирование повторений Ср(сум.(DP)2/число вариант.-с)

3,62187

5

143

Варьирование вариантов Cv(сум.(DP)2/число повт.-с)

113,571

9

Случайное варьирование Сz=Cy-(Cp+Cv)

12,8906

3

Вид

рассеяния

сумма квадра-тов

отклоне-ний

число степеней

свободы

средний

квадрат

отноше-

ние

дисп.

(факт)

Q

отноше

-ние

дисп.

(табл)

Общее 130,0844 15

Повторений 3,621875 3

Вариантов 113,5719 3 37,85729 26,43

Ошибки 12,89063 9 1,432292

Ошибка среднего m

0,60

точность опыта m%

3,18

Ошибка разности md

0,84

Наименьшая существенная разность НСР0,95 1,86

144

ҚОСЫМША Д

145

ҚОСЫМША Ж

146

ҚОСЫМША З