ХДХВ/ДОХ, БЗДХ-аас сэргийлэх Үндэсний стратеги төлөвлөгөө

ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ ¯íäýñíèé ñòðàòåãè òºëºâëºãºº

2010 – 2015

ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ ¯íäýñíèé õîðîî

2


3


ÒÎÂ×ÈËÑÎÍ ¯ÃÑ

À Àçèéí õºãæëèéí áàíê

ÁÎÝÒ Á¿ñèéí îíîøèëãîî, ýì÷èëãýýíèé òºâ

ÁÕß Áàòëàí õàìãààëàõ ÿàì

ÁÑØÓß Áîëîâñðîë, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû ÿàì

ÁÇÄÕ Áýëãèéí çàìààð äàìæèõ õàëäâàð

Ãëîáàëü ñàí ÄÎÕ, ñ¿ðüåý, õóìõàà ºâ÷èíòýé òýìöýõ Ãëîáàëü ñàí

ÃÒÕÀÍ Ãåðìàíû òåõíèêèéí õàìòûí àæèëëàãààíû íèéãýìëýã

ÄÎÕ Äàðõëàëûí îëäìîë õîìñäîë

ÄÒ¯Ñ ÄÎÕ-òîé òýìöýõ ¯íäýñíèé ñàí

ÄÝÌÁ Äýëõèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà

100% ÁÕÕ 100% Áýëãýâ÷ õýðýãëýõ õºòºëáºð

ÇÒÁÕÁß Çàì òýýâýð, áàðèëãà õîò áàéãóóëàëòûí ÿàì

ÈÍÁ Èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãà

ÌÀÎÝÍÕ Ìîíãîëûí àæèë îëãîã÷ ýçäèéí íýãäñýí õîëáîî

ÌÓÁÈÑ Ìîíãîë óëñûí áîëîâñðîëûí èõ ñóðãóóëü

ÌÓÇÍ Ìîíãîëûí óëààí çàãàëìàéí íèéãýìëýã

ÌÑÑ Ìýäýýëýë, ñóðãàëò, ñóðòàë÷èëãàà

ÌÕÇ Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòóóä

ÍÝÌÁÕÇÃ ÝÌß-íû Íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áîäëîãûí õýðýãæèëòèéã çîõèöóóëàõ ãàçàð

ÍÕÕß Íèéãìèéí õàìãààëàë, õºäºëìºðèéí ÿàì

Í¯ÝÌ Íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíä

Í¯Á Íýãäñýí ¯íäýñíèé áàéãóóëëàãà

Í¯ÁÄÕ Íýãäñýí ¯íäýñíèé áàéãóóëëàãûí ÄÎÕ-ûí íýãäñýí õºòºëáºð

Í¯ÁÕÀÑ Íýãäñýí ¿íäýñíèé áàéãóóëëàãûí Õ¿í àìûí ñàí

Í¯ÁÕÑ Íýãäñýí ¿íäýñíèé áàéãóóëëàãûí Õ¿¿õäèéí ñàí

Í¯ÁÑÄÕ Íýãäñýí ¯íäýñíèé áàéãóóëëàãûí Ñàéí äóðûíõíû õºòºëáºð

Í¯ÁÕÕ Íýãäñýí ¯íäýñíèé áàéãóóëëàãûí Õºãæëèéí õºòºëáºð

ÎÍÁ Îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãà

ÎÓÕÁ Îëîí óëñûí õºäºëìºðèéí áàéãóóëëàãà

4


ÓÌÕÃ Óëñûí ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçàð

ÐÝÝ Ðåòðîâèðóñèéí ýñðýã ýì÷èëãýý

ÑÄÇØ Ñàéí äóðûí çºâëºãºº, øèíæèëãýý

ÒÁÁ Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà

ÓÌÒ Óäèðäëàãûí ìýäýýëëèéí òîãòîëöîî

¯ÇÇ ÄÎÕ, ñ¿ðüåý õóìõàà ºâ÷èíòýé òýìöýõ Ãëîáàëü ñàíãèéí ¯íäýñíèé çîõèöóóëàõ çºâëºë

¯íäýñíèé Õîðîî ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ ¯íäýñíèé õîðîî

ÕÕÀÀÕ¯ß Õ¿íñ, õºäºº àæ àõóé, õºíãºí ¿éëäâýðèéí ÿàì

¯ÑÕ ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí õîðîî

¯ÑÒ ¯íäýñíèé ñòðàòåãèéí òºëºâëºãºº

ÕÄÕÂ Õ¿íèé äàðõëàë õîìñäîëûí âèðóñ

ÕÒÌÁÈÕÍ Õàð òàìõè ìàíñóóðóóëàõ áîäèñîîñ èðãýäèéã õàìãààëàõ íèéãýìëýã

ÕªÑ¯Ò Õàëäâàðò ºâ÷èí ñóäëàëûí ¿íäýñíèé òºâ

ÕÓÌÒ Õàíãàìæèéí óäèðäëàãûí ìýäýýëëèéí òîãòîëöîî

ÕÒÑ Õàðóóëäàí òàíäàëòûí ñóäàëãàà

ÕÇÍ ÝÌß-íû ÄÎÕ, ñ¿ðüåýãèéí òºñëèéí Õºòºëáºð çîõèöóóëàõ íýãæ

ÖÅÃ Öàãäààãèéí åðºíõèé ãàçàð

ÖÑÑ¯Ò Öóñ ñýëáýëò ñóäëàëûí ¿íäýñíèé òºâ

ØÝÆ Øààðäëàãàòàé ýìèéí æàãñààëò

ØØÃÅÃ Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ åðºíõèé ãàçàð

ÝÁ¯ Ýìýãòýé áèåý ¿íýëýã÷

ÝÁÝ Ýð÷¿¿äòýé áýëãèéí õàâüòàëä îðäîã ýð÷¿¿ä

ÝÁÝÕß Ýðäýñ áàÿëàã ýð÷èì õ¿÷íèé ÿàì

ÝÌÑÌÒ Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðûí ìàñòåð òºëºâëºãºº

ÝÌÑÇÒÇÕ Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðûí çýýë, òóñëàìæèéã çîõèöóóëàõ õîðîî

ÝÌÒÁ Ýð¿¿ë ìýíäèéí òîãòîëöîîã áýõæ¿¿ëýõ

ÝÌØÓÈÑ Ýð¿¿ë ìýíäèéí øèíæëýõ óõààíû èõ ñóðãóóëü

ÝÌß Ýð¿¿ë ìýíäèéí ÿàì

ÝÌÃ Ýð¿¿ë ìýíäèéí ãàçàð

ÝÓÕÄÑ Ýõýýñ óðàãò õàëäâàð äàìæèõààñ ñýðãèéëýõ

ÞÍÅÑÊÎ Í¯Á-ûí Áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààí, ñî¸ëûí áàéãóóëëàãà

5


ÕÓÐÀÀÍÃÓÉ

“ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ 2010-2015 îíû ¯íäýñíèé ñòðàòåãè òºëºâëºãºº”-íèé ¿íäñýí çîðèëãî íü Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí 2008 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 31-íèé ºäðèéí 12 äóãààð òîãòîîëîîð áàòëàãäñàí Ìîíãîë Óëñûí Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòîä ñóóðèëñàí ¯íäýñíèé õºãæëèéí öîãö áîäëîãîä òóñãàãäñàí çîðèëãî, çîðèëòòîé íèéö¿¿ëýí ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààã 2015 îí õ¿ðòýëõ õóãàöààíä íýãäñýí òºëºâëºëòººð óÿëäóóëàí çîõèöóóëàõ, øààðäëàãàòàé õºðºíãº ñàíõ¿¿æèëòèéã äàé÷ëàõ, óðò õóãàöààíû ¿ð íºëººã òîãòâîðòîé õàäãàëàõàä ñòðàòåãèéí ÷èãë¿¿ëýã÷ áàéõàä îðøèíî.

¯íäýñíèé ñòðàòåãè òºëºâëºãººã øèíý÷ëýí áîëîâñðóóëàõ àæëûã Ìîíãîë Óëñûí Øàäàð ñàéä, ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ ¯íäýñíèé õîðîîíû äàðãûí 2008 îíû 10 äóãààð ñàðûí 7-íû ºäðèéí ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ ¯íäýñíèé ñòðàòåãèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ òóõàé óäèðäàìæààð áàéãóóëàãäñàí àæëûí õýñýã (õàâñðàëò ¿çýõ) õîëáîãäîõ òºðèéí áà òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, õóâèéí õýâøëèéí áîëîí Í¯Á-ûí òºðºëæñºí áàéãóóëëàãóóäûí òºëººëºë, õàëäâàðòàé èðãýä, îëîí óëñûí çºâëºõ áàãèéí îðîëöîî, äýìæëýãýýð ã¿éöýòãýñýí áºãººä Ìîíãîë Óëñûí Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòîä ñóóðèëñàí ¯íäýñíèé õºãæëèéí öîãö áîäëîãî, Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðûí ìàñòåð òºëºâëºãºº (2006-2015), Çàñãèéí ãàçðûí 2008-2012 îíû ¿éë àæèëëàãààíû ìºðèéí õºòºëáºð, Ìîíãîë Óëñàä ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ 2006-2010 îíû ¿íäýñíèé ñòðàòåãè òºëºâëºãºº, ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ ̄ íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýíèé õºíäëºíãèéí öîãö ¿íýëãýý çýðýã áàðèìò áè÷ã¿¿äýä òóëãóóðëàí áîëîâñðóóëëàà.

Òóñ ñòðàòåãè òºëºâëºãºº íü ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ õºòºëáºð, àðãà õýìæýýíèé ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõàä íýí òýðã¿¿íèé à÷ õîëáîãäîë ºã÷ óëìààð õàìðàõ õ¿ðýýã íýìýãä¿¿ëýõ øàò äàðààëñàí àæëóóäûã õýðýãæ¿¿ëýõ þì. ¯¿íä òºðèéí áîëîí èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäûí íººö ÷àäàâõèéã íýìýãä¿¿ëýõ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷èéí óð ÷àäâàðûã ñàéæðóóëàõ, ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ õºòºëáºð, àðãà õýìæýýã äýìæñýí õóóëü ýðõ ç¿é, áîäëîãûí áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí òààòàé íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ, ¿íäýñëýë íîòîëãîîãîîð õàíãàõ çîðèëãîîð:

1. ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ¿íäñýí õºòºëáºð, ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðýý, ÷àíàð, õ¿ðòýýìæèéã ñàéæðóóëàõ çàìààð ýðñäýë ºíäºðòýé õ¿í àì, ¿¿íä ýð÷¿¿äòýé áýëãèéí õàâüòàëä îðäîã ýð÷¿¿ä, ýìýãòýé áèåý ¿íýëýã÷èä, ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ñóäñààð òàðüæ õýðýãëýã÷äèéí äóíä ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðò ºðòºõ ýðñäýëò áàéäëûã áóóðóóëàõ

2. ªðòºìõèé áà ã¿¿ð õ¿í àìûí ýðñäëèéã áóóðóóëàõàä îíöãîé àíõààð÷, õàëäâàðûí òàëààð ìýäýýëýë ò¿ãýýõ, õàìãààëàõ çàí ¿éëèéã äýìæèõ çàìààð íèéò õ¿í àìûí ºðòºìõèé áàéäëûã áóóðóóëàõ

6


3. ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé õ¿ì¿¿ñò ¿ç¿¿ëýõ ýð¿¿ë ìýíä, íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð, õ¿ðòýýìæèéã ñàéæðóóëàí, òýäíèé á¿òýýë÷ îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ çàìààð àìüäðàëûí ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõ

4. Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðûí á¿õ øàòëàëä ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ, ñ¿ðüåý, ýëýãíèé Â, C âèðóñûí õàëäâàðààñ ñýðãèéëýõ, öóñíû àþóëã¿é áàéäàë, Í¯ÝÌ-èéí ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð, õ¿ðòýýìæ, óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëòûã áýõæ¿¿ëýõ

5. ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí õÿíàëò, ñýðãèéëýëòýä øààðäëàãàòàé õýìæýýíèé ñàíõ¿¿ãèéí òîãòâîðòîé íººö á¿õèé õóóëü ýðõ ç¿éí áîëîí òºðèéí áîäëîãûí òààòàé îð÷èí áèé áîëãîæ, áýõæ¿¿ëýõ

6. Çîõèöóóëàõ á¿òýö, õýðýãæ¿¿ëýã÷ áàéãóóëëàãóóäûí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ çàìààð ¿íäýñíèé áîëîí îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä ñàëáàð õîîðîíäûí íýãäñýí çîõèöóóëàëò á¿õèé õàðèó àðãà õýìæýý àâàõ

7. ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí íîòîëãîîíä ñóóðèëñàí õàðèó àðãà õýìæýýã ¿íäýñíèé õýìæýýíä õýðýãæ¿¿ëýõýä øààðäëàãàòàé òàíäàëò ñóäàëãàà, õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýýíèé ìýäýýëëèéã öóãëóóëæ, òºëºâëºëòºä àøèãëàõ ¿éë àæèëëàãààã ýð÷èìæ¿¿ëýõ ñòðàòåãèéí çîðèëòóóäûã äýâø¿¿ëæ áàéíà.

ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ àæëûã íýãäñýí áîäëîãî, çîõèöóóëàëòààð õàíãàõ, ñàëáàð õîîðîíäûí ¿éë àæèëëàãàà, îðîëöîîã ÷èãë¿¿ëýõ ¿¿ðýã á¿õèé “ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ ¯íäýñíèé õîðîî” íü òóñ ñòðàòåãè òºëºâëºãººíèé õýðýãæèëòèéã åðºíõèé çîõèöóóëàëòààð õàíãàæ àæèëëàõ áà Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòóóä áîëîí ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ ¿¿ðýã àìëàëòàä ÷èãëýñýí ¿íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýíèé íýãäìýë áàéäëûã õàäãàëàõ çîðèëãîîð îðîí íóòãèéí áà òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãóóä ººðèéí ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãººã òóñ áàðèìò áè÷èãò ¿íäýñëýí áîëîâñðóóëàõ þì.

7


1. ÓÄÈÐÒÃÀË

Ìîíãîë îðîí ºðãºí óóäàì íóòàã äýâñãýðòýé áîëîâ÷ öººí õ¿í àìòàé. Õàòóó øèð¿¿í óóð àìüñãàë á¿õèé öàã àãààðòàé ìàíàé îðíû õ¿í àìûí áàãàã¿é õýñýã íü óëàìæëàëò ìàë àæ àõóé ýðõëýí àìüäàðäàã áîëîâ÷ 2.8 ñàÿ õ¿í àìûí 1 ñàÿ èë¿¿ íü Óëààíáààòàð õîòîä àìüäàð÷ áàéãàà íü õîò, ñóóðèí ãàçðûí õ¿í àì, øèëæèí èðýãñäèéí òîî óëàì á¿ð íýìýãäýæ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.

2009 îíû 10 äóãààð ñàðûí áàéäëààð Ìîíãîë óëñàä ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðûí 61 òîõèîëäîë á¿ðòãýãäñýí áà ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí áàãà òàðõàëòòàé îðíû òîîíä îðæ áàéíà. ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðûí òàðõàëò, ÁÇÄÕ-ûí õÿíàëò, ñýðãèéëýëòýä Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð ÿìàãò àíõààðàë òàâüæ èðñýí. Ýíý ÷èãëýëýýð àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñýí òîìîîõîí àæëûí íýã íü 1987 îíä áàéãóóëñàí ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ûí ¿íäýñíèé ëàâëàãàà òºâ þì. Óëìààð 1994 îíä ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí òóõàé õóóëèéã àíõ áàòàëæ, ìºðä¿¿ëñýí áºãººä 2004 îíä òóñ õóóëèéã øèíý÷ëýí áàòàëñàí. ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ ¿íäýñíèé ñòðàòåãè òºëºâëºãººã 2003 îíä àíõ óäàà áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëñýí áàéíà. Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ ÷èãëýëýýð óëñ òºðèéí äýìæëýã, îðîëöîîã óëàì íýìýãä¿¿ëýí 2006 îíä ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ ¯íäýñíèé õîðîîã Ìîíãîë Óëñûí Øàäàð ñàéäûí ýðõëýõ àñóóäëûí õ¿ðýýíä äàõèí áàéãóóëñàí áà 2008 îíîîñ ¯íäýñíèé õîðîîíû àæëûí àëáûã òîìèëîí àæèëëóóëæ áàéíà.

ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðûí òàðõàëòààñ ñýðãèéëýõýä ºñâºð ¿å, çàëóó÷óóäûí ìýäëýãèéã íýìýãä¿¿ëýõ, òýäãýýðèéí ýðñäýëò áà ºðòºìòãèé áàéäëûã áóóðóóëàõ íü ÷óõàë ¿¿ðýãòýé ãýäýãò îíöãîé à÷ õîëáîãäîë ºãºí ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ 2006-2010 îíû ñòðàòåãè òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëýõýä äýýðõ ÷èãëýëýýð àíõààð÷ àæèëëàâ.

Äýýðõ ñòðàòåãè òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ ¯íäýñíèé õîðîîíû ç¿ãýýñ ñòðàòåãèéí ÷èãëýë¿¿äèéã òàðõàëòàä ¿ç¿¿ëýõ ¿ð íºëººãººð íü ýðýìáýëýýã¿é, ¿éë àæèëëàãààíû ºðòºã òîîöîîã¿é çýðýã õýðýãæèëòèéã ñàëáàð õîîðîíäûí ò¿âøèíä õàíãóóëàõòàé õîëáîîòîé çàðèì áýðõøýýëòýé òàëóóäûã îëæ õàðñàí áºãººä óëìààð 2015 îí õ¿ðòýëõ õóãàöààíä Ìîíãîë Óëñûí Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòîä ñóóðèëñàí ¿íäýñíèé õºãæëèéí öîãö áîäëîãîòîé íèéö¿¿ëýí äàõèí áîëîâñðóóëàõààð øèéäâýðëýñýí.

Óëìààð ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ ¯íäýñíèé õîðîîíû ç¿ãýýñ ¯íäýñíèé ñòðàòåãè òºëºâëºãººã øèíý÷ëýí áîëîâñðóóëàõ àæèëä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõèéã Í¯Á-ûí ÄÎÕ-ûí õºòºëáºð, Äýëõèéí áàíêíû äýìæëýãòýé “ÄÎÕ-ûí ñòðàòåãèéí ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº” (ASAP) õºòºëáºðººñ 2008 îíû 2 äóãààð ñàðä õ¿ññýí áàéíà. Òóñ õºòºëáºðººñ Ìîíãîë Óëñàä ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ 2006-2010 îíû ñòðàòåãè òºëºâëºãººíä õºíäëºíãèéí ¿íýëãýý õèéõ îëîí óëñûí áàãèéã

8


òîìèëîí àæèëëóóëñàí áà äýýðõ áàãèéí ä¿ãíýëòýýð ìàíàé óëñ á¿õ òàëûí, öîãö õàðèó àðãà õýìæýý õýðýãæ¿¿ëýõýýð ýðìýëçýæ áàéãààã òýìäýãëýæ,Ìîíãîë Óëñ äàõü ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðûí òàðõâàð ç¿éòýé õàðüöóóëàõàä òºëºâëºñºí ¿éë àæèëëàãàà íü õýò ºðãºí õ¿ðýýòýé, åðºíõèé øèíæ ÷àíàðòàé áàéíà õýìýýí ä¿ãíýæýý. Íýí ÿëàíãóÿà ýíý ÷èãëýëýýð áýëòãýãäñýí õ¿íèé íººöèéí õàíãàìæ, ÷àäàâõèéã áîäèòîîð ¿íýëýí, õàëäâàðûí òàðõâàð ç¿éí çóðàãëàë, øèíæ ÷àíàðòàé óÿëäóóëñàí, èë¿¿ òîäîðõîé õ¿ðýýíä ¿ð ä¿íòýé àðãà õýìæýýã òºëºâëºæ õýðýãæ¿¿ëýõèéã çºâëºìæ áîëãîæýý. Ñàéí ñòðàòåãè òºëºâëºãººíèé ¿íäýñ íü “õàëäâàðûí òàðõâàð ç¿éã ¿íýëæ, ä¿ãíýõ” áóþó ººðèéí îðíû íºõöºëä òàðõâàð ç¿éä õàìãèéí ¿ð ä¿íòýé íºëººëºõ ñòðàòåãèéã ñîíãîõ ÿâäàë þì. Èéìä 2008 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðä ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ ¯íäýñíèé õîðîî, Ýð¿¿ë ìýíäèéí ÿàìíû õ¿ñýëòýýð îëîí óëñûí ¿íýëãýýíèé áàã Ìîíãîë Óëñ äàõü Í¯Á-ûí òºðºëæñºí áàéãóóëëàãóóäûí äýìæëýãòýéãýýð ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ ¿íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýíèé õºíäëºíãèéí öîãö ¿íýëãýýã õèéñýí. ¯íýëãýýíèé àæëûí ¿íäñýí çîðèëãî íü Ìîíãîë Óëñàä ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ ÷èãëýëýýð 2003-2008 îíä õýðýãæ¿¿ëñýí õºòºëáºð, àðãà õýìæýýíèé ¿ð íºëºº, ¿ð àøèã, òîõèðîìæòîé áàéäàëä ¿íýëãýý ºãºõ, ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ýì÷èëãýý, õàëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé õºòºëáºðèéã ñàéæðóóëàõ çºâëºìæ áîëîâñðóóëàõ ÿâäàë áàéñàí þì.

Õºíäëºíãèéí ¿íýëãýý, çºâëºìæ äýýð òóëãóóðëàí ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ ¯íäýñíèé õîðîî ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ 2010-2015 îíû ¿íäýñíèé ñòðàòåãè òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõ àæëûã ºðãºí õ¿ðýýíèé òºëººëë¿¿äèéã õàìðóóëàí çºâëºëäºõ àðãà õýëáýðèéã ñîíãîí õýðýãæ¿¿ëñýí. ̄ íäýñíèé ñòðàòåãè òºëºâëºãººã øèíý÷ëýí áîëîâñðóóëàõ àæëûí óäèðäàõ õîðîî, òåõíèêèéí àæëûí õýñãèéã Ìîíãîë Óëñûí øàäàð ñàéä, ¯íäýñíèé õîðîîíû äàðãûí øèéäâýðýýð òîìèëñîí áºãººä ýíý àæëûí õýñýãò òºðèéí áà òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä, Ãëîáàëü ñàíãèéí ¯íäýñíèé çîõèöóóëàõ çºâëºë, îëîí òàëò áà õî¸ð òàëò õàìòûí àæèëëàãààíû áàéãóóëëàãóóäûí òºëººëºë îðæ àæèëëàñàí.

Äýýðõ àæëûí õ¿ðýýíä çóðãààí ÷èãëýë òàâàí òåõíèêèéí àæëûí õýñýã òîìèëîãäîí àæèëëàñàí áà ¯íäýñíèé õîðîîíû õ¿ñýëòèéí äàãóó òýäãýýð àæëûí õýñãèéí ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ ¿¿ðãèéã Ýð¿¿ë ìýíäèéí õºãæëèéí ¿íäýñíèé òºâ (õóó÷èí íýðýýð) òºëººëºí õýðýãæ¿¿ëñýí: 1. ªíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àì 2. ªðòºìòãèé á¿ëãèéí áîëîí ã¿¿ð õ¿í àì 3. Õàëäâàðòàé èðãýä áà èðãýíèé íèéãìèéí òîãòîëöîîã áýõæ¿¿ëýõ 4. Õóóëü ýðõ ç¿é, áîäëîãûí äýìæëýã áà çàñãèéí ãàçðûí ìàíëàéëàë, ýð¿¿ë ìýíäèéí òîãòîëöîîã áýõæ¿¿ëýõ 5. Òàíäàëò ñóäàëãàà, õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýý;

“ÄÎÕ-ûí ñòðàòåãè, ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº” (ASAP) õºòºëáºðººñ äýýðõ ¿éë àæèëëàãààíä òåõíèêèéí äýìæëýã, òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëæ àæèëëàñàí áºãººä îëîí óëñûí çºâëºõ, äîòîîäûí ìýðãýæèëòí¿¿äèéí õàìòàðñàí áàã ºðòºã òîîöîõ ¿éë àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëñýí. ¯íäýñíèé ñòðàòåãè òºëºâëºãººíèé òºñëèéã õÿíàí òîõèîëäóóëàõ, áàðèìò íîòîëãîîãîîð õàíãàõàä ÝÌß, ò¿¿íèé õàðüÿà áàéãóóëëàãóóä, Ìîíãîë Óëñ

9


äàõü Í¯Á-ûí òºðºëæñºí áàéãóóëëàãóóä, ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä ºðãºíººð îðîëöñîí.

¯íäýñíèé ñòðàòåãè òºëºâëºãººíèé òºñëèéã ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí àñóóäëààðõè ¿íäýñíèé 4 ä¿ãýýð ÷óóëãà óóëçàëò, ¯íäýñíèé õîðîîíû ýýëæèò õóðàëäààíààð òóñ òóñ õýëýëö¿¿ëñýí áºãººä òºëºâëºãººíèé òºñëèéã ñàéøààæ, Çàñãèéí ãàçðûí õóðàëäààíä òàíèëöóóëàõ øèéäâýð ãàðñàí áîëíî.

Ýíýõ¿¿ ñòðàòåãè òºëºâëºãºº íü “Ãóðâàí íýã”-èéí çàð÷ìûã õýðýãæ¿¿ëýõ ñóóðü áàðèìò áè÷èã áîëîõûí õóâüä Ìîíãîë Óëñàä ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà òºðèéí á¿õ øàòíû áàéãóóëëàãóóä, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, îëîí óëñûí áîëîí õàíäèâëàã÷ áàéãóóëëàãóóäûí áîäëîãî, õºòºëáºðò òóñãàãäàõ þì.

2. ÌÎÍÃÎË ÓËÑ ÄÀÕÜ ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ÛÍ ÒÀÐÕÀËÒÛÍ ÁÀÉÄÀË

2.1 ÌÎÍÃÎË ÓËÑ ÄÀÕÜ ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ÛÍ ÒÀÐÕÂÀÐ Ç¯É

ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðûí òàðõàëò Ìîíãîë Óëñûí íàñàíä õ¿ðñýí õ¿í àìûí äóíä 0.1%, ýðñäýë ºíäºðòýé á¿ëãèéí õ¿í àìûí äóíä 5% áàéãàà íü áàãà òàðõàëòòàé îðíû àíãèëàëä áàãòàæ áàéíà. Ãýâ÷ òàðõàëòûã íýìýãä¿¿ëýõ ýðñäýëò õ¿÷èí ç¿éëñ öººíã¿é áàéãààã ýíä äóðäàõ ¸ñòîé. Ìîíãîë Óëñûí õºðø îðíóóä áîëîõ ÁÍÕÀÓ, ÎÕÓ íü ÕÄÕÂ-èéí òàðõàëò äýëõèé äýýð õàìãèéí õóðäàöòàé íýìýãäýæ áàéãàà îðíóóäûí òîîíä îðäîã.

1.1.1 ÕÄÕÂ-èéí òàðõàëòûí íºõöºë áàéäàë

2009 îíû áàéäëààð Ìîíãîë Óëñàä á¿ðòãýãäñýí õàëäâàðûí òîõèîëäîë 62 áàéãààãèéí 70% íü ýð÷¿¿äýä õàëäâàðëàãäñàí òîõèîëäîë áàéíà. Õàëäâàðûí òîõèîëäîë 1992 îíä àíõ á¿ðòãýãäñýíýýñ õîéø 12 æèëèéí õóãàöààíä 5 òîõèîëäîë á¿ðòãýãäñýí áîë 2005-2009 îíä áóþó ñ¿¿ëèéí 5 æèëèéí õóãàöààíä 57 òîõèîëäîë øèíýýð á¿ðòãýãäñýí íü ÕÄÕÂ-èéí òàðõàëòûí õóðä íýìýãäýæ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. Ýäãýýð òîõèîëäîë íü ýð÷¿¿äòýé áýëãèéí õàâüòàëä îðäîã ýð÷¿¿ä (ÝÁÝ), ýìýãòýé áèåý ¿íýëýã÷èä (ÝÁ¯)-èéí äóíä èë¿¿ òºâëºðñºí áàéãàà áà ýðýãòýé÷¿¿äèéí òîõèîëäëûí 88% íü ÝÁÝ íàðûí äóíä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí òîõèîëäëûí 60% íü ÝÁ¯ íàðûí äóíä á¿ðòãýãäñýí áàéíà. Àëáàí ¸ñíû ìýäýý òàéëàíãààð äýýðõ õóãàöààíä íàéìàí õ¿í ÄÎÕ-ûí óëìààñ íàñ áàðñàí áàéíà.

2007 îíû õàðóóëäàí òàíäàëòûí ñóäàëãààãààð 39,722 æèðýìñýí ýìýãòýé÷¿¿ä áà 18,311 öóñíû äîíîð (ÕÄÕÂ-èéí òîãòìîë ñêðèíèíãýýð) äóíäààñ ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðûí òîõèîëäîë èëðýýã¿é áîëîâ÷ 1,350 ñ¿ðüåýãýýð ºâ÷ëºãñäèéí äóíä õî¸ð òîõèîëäîë

10


á¿ðòãýãäñýí áàéíà. 118 ÝÁÝ øèíæèëãýýíä õàìðàãäñàíààñ íýã òîõèîëäîë èëýðñýí (<1%).

ÕÄÕÂ-èéí òàðõàëòûí áîäèò òîî á¿ðòãýãäñýí òîõèîëäëîîñ ¿ëýìæ õýìæýýãýýð èë¿¿ áàéõ ìàãàäëàëòàé: ÕÄÕÂ-èéí òàðõàëòûí õàíäëàãûí ñóäàëãààíààñ õàðàõàä äîð õàÿæ 475 òîõèîëäîë èëðýýã¿é áàéõ ìàãàäëàëòàé áàéíà1. Ò¿¿í÷ëýí 2005 îíû õàðóóëäàí òàíäàëòûí ñóäàëãààãààð ÝÁÝ, ÝÁ¯ íàðûí äóíä õàëäâàðûí òîõèîëäîë èëðýýã¿é íü ñóäàëãààíû ò¿¿âýðëýëòèéí õýìæýý, àðãààñ øàëòãààëñàí áàéæ áîëîõ òàëòàé.

ÁÝËÃÈÉÍ ÇÀÌÀÀÐ ÄÀÌÆÈÕ ÕÀËÄÂÀÐ

Õýäèéãýýð ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðûí òàðõàëò áàãà áàéãàà áîëîâ÷ íèéò õ¿í àìûí äóíä ÁÇÄÕ-ûí òàðõàëò ºíäºð áàéãàà áºãººä àëáàí ¸ñíû Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñòàòèñòèê ìýäýýëëýýð òîõèîëäëûí òîî 1990 îíîîñ õîéø òîãòìîë ºññºí ¿ç¿¿ëýëòòýé áàéíà. 2008 îíû áàéäëààð çîíõèëîí òîõèîëäîõ ÁÇÄÕ (òýìá¿¿, çàã õ¿éòýí, òðèõîìîíèàç)-ûí 17648 òîõèîëäîë á¿ðòãýãäñýí íü íèéò õàëäâàðò ºâ÷íèé äîòîð 40.3%-èéã ýçýëæ, 2007 îíòîé õàðüöóóëàõàä 5419 òîõèîëäëîîð íýìýãäñýí áàéíà. ÁÇÄÕ-ûí äîòîð òðèõîìîíèàç 36.9%, çàã õ¿éòýí 34.8%, òýìá¿¿ 28.2%-èéã òóñ òóñ ýçýëæ áàéãàà áà ÄÝÌÁ-ûí àíãèëàëä áàãòñàí áóñàä ÁÇÄÕ áîëîõ õëàìèä, öèòîìåãàëîâèðóñ, õ¿íèé ïàïèëîìà âèðóñ (Óëààíáààòàð õîòûí àæèë ýðõýëäýã íèéò ýìýãòýéí 35%-ä èëýðñýí2), êëåáñèåë, ýëýãíèé Â, Ñ âèðóñûí õàëäâàðóóä ÁÇÄÕ-ûí á¿ðòãýë ìýäýýëýëä îðäîãã¿é íü ÁÇÄÕ-ûí áîäèò òàðõàëòûã ¿ëýìæ õýìæýýãýýð äóòóó òîîöîæ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.

Òýìá¿¿ãèéí òîõèîëäëûí òîî 2003-2007 îíä áàðàã õî¸ð äàõèí (10’000 õ¿í àìä 7-îîñ 13 áîëæ) ºññºí áàéíà3. 2008 îíä æèðýìñýí ýìýãòýé÷¿¿äýä õèéñýí 69059 ¿çëýãèéí ä¿íãýýñ ¿çâýë òýìá¿¿ 1137(1.6 %), çàã õ¿éòýí 564(0.8%), òðèõîìîíèàç 1062(1.5%) òóñ òóñ èëýðñýí áàéíà. Ìºí îíä òºðºëõèéí òýìá¿¿ãèéí 17 òîõèîëäîë á¿ðòãýãäñýí íü 2007 îíûõîîñ 10 òîõèîëäëîîð íýìýãäñýí ¿ç¿¿ëýëò þì.

ÝÁ¯ íàðûí äóíä òýìá¿¿ãèéí òàðõàëò ìàø ºíäºð (20.8%) áàéãàà íü 2002 îíîîñ õîéø õèéãäñýí òàâàí óäààãèéí õàðóóëäàí òàíäàëòûí ñóäàëãààãààð òîãòìîë ºññºí (11%-èàñ 21%) õàðàãääàã. Óëààíáààòàð õîòûí ÝÁ¯ íàðûí äóíä òýìá¿¿ãèéí òàðõàëò 2004, 2007 îíä 37 õóâèàñ 28 õóâü áîëæ áóóðàõ õàíäëàãàòàé áàéãàà áîë Äàðõàí-Óóë àéìàãò ýíý ¿ç¿¿ëýëò 3.5-6.0 õóâü (2005, 2007 îí) áîëæ ºñºõ õàíäëàãàòàé áàéíà. ÝÁÝ íàðûí äóíä á¿ðòãýãäñýí òýìá¿¿ãèéí òîõèîëäîë 2005 îíä 22 õóâü áàéñàí áîë 2007 îíä 11 õóâü áîëæ áóóðñàí. ÁÇÄÕ-ûí êàáèíåòààð ¿éë÷ë¿¿ëñýí ýð÷¿¿äèéí äóíä á¿ðòãýãäñýí

1 ÕªÑ¯Ò (2007) ÕÄÕÂ-ûí òàðõàëòûí õàíäëàãà ñóäàëãàà 2007 Óëààíáààòàð õîò2 Á.Äîíäîã, Ã.Ì.Êëèôôîðä (2008)3 ÝÌß-ÝÌÕ¯Ò (2008) Ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä 2008 Óëààíáààòàð õîò

11


òýìá¿¿ãèéí òîõèîëäîë 2005 îíä 7 õóâü, 2007 îíä 6 õóâü áîëñîí. Õàðóóëäàí òàíäàëòûí ñóäàëãààãààð ºíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àìûí äóíä òýìá¿¿ãèéí òàðõàëò ºíäºð áàéãàà íü òýäãýýð õ¿í àìûí äóíä àþóëã¿é áýëãèéí õàðèëöàà ìàø õàíãàëòã¿é áàéãààã õàðóóëíà.

Ò¿¿í÷ëýí 1990 îíîîñ õîéø õèéãäñýí ÁÇÄÕ-ûí òàðõàëòûí 20 ãàðóé ñóäàëãààã íýãòãýí ä¿ãíýõýä Ìîíãîë Óëñûí õ¿í àìûí äóíä ÁÇÄÕ-ûí òàðõàëò ºíäºð áàéãààã õàðóóëäàã. Òóõàéëáàë, æèðýìñíèé õÿíàëòàä îðñîí ýìýãòýé÷¿¿äèéí äîð õàÿæ 30 õóâüä íü õàìãèéí áàãàäàà íýã ÁÇÄÕ ëàáîðàòîðèéí øèíæèëãýýãýýð îíîøëîãääîã ãýæýý4. ¯¿íèé ìºðººð 2008 îíä õèéãäñýí ñóäàëãààíû ä¿íãýýð õ¿í àìûí äóíäàõ ÁÇÄÕ-ûí òàðõàëò áóóð÷ áàéãàà (24%) íü àæèãëàãäñàí áà ñóäëàãäñàí òàâàí ÁÇÄÕ-ûí ãóðâûíõ íü òàðõàëò 2003-ààñ 2008 îíû õîîðîíä áóóð÷, õàðèí òðèõîìîíèàçûí òàðõàëò 2 äàõèí áà ò¿¿íýýñ èõ íýìýãäñýí (6.7%-ààñ 13.9%) áàéíà. Æèðýìñíèé õÿíàëòàä îðñîí îõèä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí äóíä ñóäëàãäñàí òýìá¿¿ãèéí òàðõàëò ººð ººð ñóäàëãààíä õàðèëöàí àäèëã¿é ä¿íòýé (2%-ààñ 6%) áàéíà5. Öóñàà õàíäèâëàñàí Óëààíáààòàð õîòûí ¿éëäâýðèéí àæèë÷äûí äóíä òýìá¿¿ãèéí òàðõàëò õî¸ð õóâüòàé áàéñàí. Õëàìèäûí õàëäâàð òàâàí æèðýìñýí ýìýãòýé á¿ðèéí íýãä èëýð÷ýý. Õ¿íèé ïàïèëîìà âèðóñ á¿ð ÷ ºðãºí òàðõàëòòàé áóþó Óëààíáààòàð õîòûí íèéò õºäºëìºð ýðõýëæ áóé ýìýãòýé÷¿¿äèéí ãóðàâíû íýãä õàëäâàðëàñàí6. Õ¿÷èðõèéëëèéí ýñðýã ¿íäýñíèé òºâèéí 2006 îíû òàéëàíãààñ ¿çýõýä òýäíèé ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéí (äèéëýíõ íü áýëãèéí õ¿÷èðõèéëýëä ºðòºãñºä) òàâíû íýã íü ÁÇÄÕ-òàé ãýæ ëàáîðàòîðèéí øèíæèëãýýãýýð áàòëàãäñàí áàéíà. Öóñíû äîíîðóóäûí äóíä ãåïàòèò Â, Ñ-èéí òàðõàëò ºíäºð áàéíà (Ãåïàòèò Â 8%; Ãåïàòèò C 5%)7. Óëààíáààòàð õîòûí ÁÇÄÕ-ûí êàáèíåòûí ¿éë÷ë¿¿ëýã÷, ÝÁ¯, õóäàëäàà ýðõëýã÷èä, îðîí ãýðã¿é õ¿ì¿¿ñèéí äóíä ãåïàòèò Â (22%), ãåïàòèò Ñ (10.5%)8 ºðãºí òàðõñàí. Ìºí ÝÁÝ íàðûí äóíä ãåïàòèò Ñ (18%) ºíäºð òàðõàëòòàé áàéíà9.

2.2 ÌÎÍÃÎË ÓËÑ ÄÀÕÜ ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ÛÍ ÒÀÐÕÀËÒÀÄ ÍªËªªËªÕ ¯ÍÄÑÝÍ Õ¯×ÈÍ Ç¯ÉËÑ

Õýäèéãýýð ÕÄÕÂ-èéí òàðõàëò ìàø áàãà áîëîâ÷ ÁÇÄÕ ºíäºð òàðõàëòòàé áàéãàà íü íèéò õ¿í àìûí äóíä áîëîí ºíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àìûí äóíä àþóëã¿é áýëãèéí õàðèëöàà ìàø õàíãàëòã¿é áàéãààã èëòãýíý. ¯¿íèé çýðýãöýý öººíã¿é õ¿÷èí ç¿éë ÕÄÕÂ-èéí òàðõàëòàä íºëººëæ áàéíà.

4 À.Îþóíáèëýã (2003)5 Á.Ìºíõºº (2006), À.Îþóíáèëýã (2003)6 Ä.Äîíäîã (2008)7 Á.Öàöðàëò-Îä (2008)8 Ë.Òåëëåç (2003)9 Ñ.Îêà (2008)

12


2.2.1 ßäóóðàë

ßäóóðàë áîë ÕÄÕÂ-èéí öààøäûí òàðõàëòàä íºëººëäºã ãîë õ¿÷èí ç¿éë þì. Ìîíãîë Óëñûí õ¿í àìûí ãó÷èí çóðãààí õóâü íü àìüæèðãààíû áàòàëãààæèõ ò¿âøíýýñ äîîãóóð îðëîãîòîé àìüäàð÷ áàéíà10. ßäóóðàë, àæèëã¿éäýë øóóä õàðèëöàí õîëáîîòîé áà òýäãýýð íü èðãýäèéã äîòîîä, ãàäààäàä öàãàà÷ëàí õºäºëìºð ýðõëýõ ¿íäñýí øàëòãààí áîëäîã. Ýíý íü ýðãýýä áýëãèéí îëîí õàìòðàã÷òàé áàéõ, òîõèîëäëûí áýëãèéí õàâüòàëä îðîõ ýðñäëèéã íýìýãä¿¿ëäýã. Ò¿¿í÷ëýí ÿäóóðàë èðãýäèéã áîëîâñðîë ýçýìøèõ, ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðààñ ñýðãèéëýõ ¿íäñýí ¿éë÷èëãýý æèøýýëáýë ÁÇÄÕ-ûí ýì÷èëãýý, ¿éë÷èëãýýã àâàõàä ñààä ó÷ðóóëäàã. Ìºí ýìýãòýé÷¿¿äèéã àðèëæààíû áîëîí àðèëæààíû áóñ áýëãèéí õàðèëöààíä ò¿ëõýí îðóóëäàã áºãººä ýíý íü òýäíèéã õ¿í õóäàëäààëàõ ãýìò õýðãèéí çîëèîñ ÷ áîëãîõ àþóëòàé. ßäóóðàë, àæèëã¿éäýë, öàãàà÷ëàëààñ øàëòãààëñàí ºðòºìòãèé áàéäàë äýýð æèë á¿ð 1200 õ¿ðòýë òîîëîãääîã ñóðãóóëü çàâñàðäñàí õ¿¿õä¿¿äèéí ýìçýã, ºðòºìòãèé áàéäàë íýìýãääýã.

Õýäèéãýýð àëáàí ¸ñîîð á¿ðòãýãäñýí ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðûí òîõèîëäëûí òîî õàðüöàíãóé öººí áîëîâ÷ èëðýýã¿é áàéãàà òîõèîëäîë áàãàã¿é áàéõ ìàãàäëàëòàé, áîãèíî õóãàöààíä òàðõàëò íýìýãäýõ ýðñäýëò çàí ¿éë õ¿í àìûí äóíä ò¿ãýýìýë, ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàð äàìæèõ çàìûí òàëààðõ ìýäëýã áàãà áóþó ìàø áàãà áàéíà.

2.2.2 Ãýðëýõèéí ºìíºõ áà ãýð á¿ëýýñ ãàäóóðõ áýëãèéí õàðèëöàà, áýëãèéí çàí ¿éë

Ìîíãîë Óëñàä ãýð á¿ëýýñ ãàäóóð áîëîí ãýðëýõýýñ ºìíº áýëãèéí õàðèëöààíä îðîõ ÿâäàë ò¿ãýýìýë áàéíà. Õýäèéãýýð ãýðëýëòèéí äóíäàæ íàñ 1998 îíä 20.8, 2003 îíä 21.6 áîëæ ºññºí11 áîëîâ÷ 2005 îíû Õàðóóëäàí òàíäàëòûí ñóäàëãààãààð 15-24 íàñíû çàëóóñ àíõíû áýëãèéí õàðèëöààíä äóíäæààð 17 íàñòàéäàà îðæ áàéãàà ãýæýý. 2005 îíû Õàðóóëäàí òàíäàëòûí ñóäàëãààãààð 15-24 íàñíû çàëóóñ (74%), ÁÇÄÕ-ûí êàáèíåòèéí ýðýãòýé ¿éë÷ë¿¿ëýã÷ (67.5%), õºäºëãººíò õ¿í àìûí ýðýãòýé÷¿¿ä (51%) ñ¿¿ëèéí 12 ñàðûí õóãàöààíä 2-3 áýëãèéí õàâüòàã÷òàé òîõèîëäëûí áýëãèéí õàðèëöààíä îðñîí áàéíà.

2.2.3. Áýëãýâ÷èéí õýðýãëýý

Áýëãèéí ýðñäýëòýé çàí ¿éë ò¿ãýýìýë áàéãàà áîëîâ÷ áýëãýâ÷èéí õýðýãëýý áàãà áàéíà. 2007 îíû Õàðóóëäàí òàíäàëòûí ñóäàëãààãààð 15-24 íàñíû çàëóóñûí 58.6% õóâü íü ñ¿¿ëèéí òîõèîëäëûí áýëãèéí õàâüòàëä îðîõäîî áýëãýâ÷ õýðýãëýñýí ãýæ õàðèóëñàí áîëîâ÷ òýäíèé äºíãºæ 19.8% õóâü íü ñ¿¿ëèéí 12 ñàðûí õóãàöààíä òîõèîëäëûí áýëãèéí õàâüòàëä îðîõäîî áýëãýâ÷ òîãòìîë õýðýãëýñýí õýìýýí õàðèóäñàí íü ºìíºõ õàðóóëäàí òàíäàëòûí ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ áóóðñàí ¿ç¿¿ëýëò þì. Õàðèí àðèëæààíû

10 (2004) ªðõèéí îðëîãî, çàðëàãà, àìüæèðãààíû ò¿âøèíãèéí ò¿¿âýð ñóäàëãààíû òàéëàí 2002-200311 íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçàð, ÝÌß, Í¯ÁÕÀÑ (2003), Í¯ÝÌ-èéí ñóäàëãàà 2003, Óëààíáààòàð

13


áýëãèéí õàðèëöààíä áýëãýâ÷èéí õýðýãëýý õàðüöàíãóé ºíäºð áóþó ÝÁ¯-òýé ñ¿¿ëèéí áýëãèéí õàðèëöààíä îðîõäîî 78.3%, ñ¿¿ëèéí 12 ñàðûí õóãàöààíä 55.4% íü òîãòìîë áýëãýâ÷ õýðýãëýñýí. Ýìýãòýé áèåý ¿íýëýã÷òýé áýëãèéí õàâüòàëä îðñîí ÁÇÄÕ-ûí êàáèíåòèéí ýðýãòýé ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéí 49.5 õóâü, õºäºëãººíò õ¿í àìûí ýðýãòýé÷¿¿äèéí 61 õóâü, àðèëæààíû áóñ, òîõèîëäîëûí áýëãèéí õàâüòàëä îðñîí äýýðõ á¿ëãèéí õ¿í àìûí áýëãýâ÷èéí õýðýãëýý 34%, 56% òóñ òóñ áàéíà.

2.2.4 Àðõèíû õýðýãëýý áà òîõèîëäëûí áýëãèéí õàâüòàë

Ñîãòóóðóóëàõ óíäààã õýòð¿¿ëýí õýðýãëýõ íü èðãýä ººðò òàâèõ õÿíàëòàà àëäàõ, óëìààð òîõèîëäëûí áýëãèéí õàâüòàëä õàìãààëàëòã¿é îðîõ çýðýã ýðñäýëòýé àëõàì õèéõýä õ¿ðãýäýã øàëòãààíû íýã þì. 2006 îíû Ìîíãîë Óëñàä ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õýðýãëýýã ñóäàëñàí ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ õàðàõàä íèéò õ¿í àìûí 14 õóâü (ýðýãòýé÷¿¿äèéí 22%, ýìýãòýé÷¿¿äèéí 5%) àðõèíû õàìààðàëòàé áàéãàà íü åâðîïûí õîëáîîíû óëñóóäûí äóíäæààñ õî¸ð äàõèí ºíäºð áàéãàà þì. Ò¿¿âýðëýëòýä õàìðàãäñàí õ¿í àìûí 22 õóâü íü îëîí óëñûí ñòàíäàðòààð ¿íýëýõýä ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû àþóëòàé õýðýãëýýòýé (ýðýãòýé÷¿¿äèéí 39%, ýìýãòýé÷¿¿äèéí 5%) ãýñýí ñóäàëãààíû ä¿í ãàðñàí áàéíà. Çàëóó ýð÷¿¿äèéí äóíä 15-19 íàñíû á¿ëãèéí 8% íü ºäºðò 60 ãðàìì àðõè (áóñàä íàñíû á¿ëãýýñ õàìãèéí ºíäºð ¿ç¿¿ëýëò) õýðýãëýñýí áàéíà12.

2.2.5 Øààðäëàãàã¿é òàðèëãà

Ìîíãîë Óëñàä òàðèëãûí àþóëã¿é áàéäàë õàíãàãäààã¿é áà øààðäëàãàã¿é òàðèëãà îëíîîð õèéãäýæ áàéíà. Õºãæèæ áàéãàà îðíóóäûí èðãýä æèëä äóíäæààð 3.7 òàðèëãà õèéëãýæ áàéãàà13 áîë Ìîíãîë Óëñûí õ¿í àì ýìíýëãèéí áîëîí ýìíýëãèéí áóñ íºõöºëä ºðõ ãýðèéí ãèø¿¿äèéí òóñëàìæòàéãààð æèëä äóíäæààð 13 òàðèëãà õèéëãýæ áàéíà14. Ìºí äóñëûí òàðèëãûí øèíãýíèéã ºâ÷òºí¿¿äýä õóâààí õýðýãëýõ, òàðèëãûí õýðýãñëèéã ºâ÷òºíä ººðò íü äàõèí õýðýãëýõ çýðýã çîõèñã¿é ¿çýãäýë íèéò ýìíýëãèéí àæèë÷äûí ãóðàâíû íýãä ãàðäàã áîëîõûã ìýäýýëæýý.

2.2.6 Èðãýäèéí øèëæèëò õºäºëãººí

Îëîí óëñûí áîëîí îðîí íóòãèéí øèëæèëò õºäºëãººí íü ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðûí òàðõàëòàä îíöãîé íºëººòýé íü íýãýíò áàòëàãäñàí àñóóäàë þì. Ãàäààä îðîíä àæèëëàõààð çîð÷èæ áóé èðãýä, ãàäààäààñ èðæ ìàíàé óëñàä ò¿ð õóãàöààíä õºäºëìºð ýðõëýãñýä, õºäºëãººíò õ¿í àì ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðûí ýðñäýë ºíäºð á¿ëãèéí õ¿í àìûí äóíä íèëýýä õóâü ýçýëäýã. ßëàíãóÿà õºäºëãººíò ýð÷¿¿äèéí õóâüä òîõèîëäëûí áýëãèéí

12 ÝÌß, ÄÝÌÁ, Ñýòãýöèéí ýð¿¿ë ìýíä, íàðêàëîãèéí ¿íäýñíèé òºâ (2006), Àðõèíû õýðýãëýýíèé òàðõâàð ç¿éí ñóäàëãàà, àðõèíû õýðýãëýýíèé çóðàãëàë áà õîð õîëáîãäîë, Óëààíáààòàð õîò

13 Ñ.Ê.Î÷àíè, Í.Ç.Æàíæóà (2008), Ýðñäýëòýé òàðèëãà, Áðèòàíèé àíàãààõ óõààíû îþóòíû ñýòã¿¿ë 1: 58-59 14 Ñ.Ëîãåç, È.Õóòèí (2004), Ìîíãîë Óëñûí òàðèëãûí øóóðõàé ¿íýëãýý, Õàëäâàðûí õÿíàëòûí àìåðèêèéí

ñýòã¿¿ë, 32:31-7

14


õàâüòàã÷òàé áîëîí áèåý ¿íýëýã÷òýé áýëãèéí õàâüòàëä îðîõ ìàãàäëàë ºíäºð áàéäàã íü òýäíèé ýíýõ¿¿ ýðñäýëò áàéäëûã áèé áîëãîäîã. Ýíý íü ÷ ìàíàé óëñàä á¿ðòãýãäñýí òîõèîëäëûí òîäîðõîé õýñýã íü ãàäààä îðîíä ò¿ð îðøèí ñóóæ áàéõ õóãàöààíäàà (2007 îíû ýõíèé áàéäëààð 30 òîõèîëäëûí 9 íü) õàëäâàð àâñíààð èëýðíý.

2.2.7 Ìàíñóóðóóëàõ áîäèñûí õýðýãëýý

2006 îíä õèéãäñýí “ÕÄÕÂ/ÄÎÕ áà ìàíñóóðóóëàõ áîäèñûí õýðýãëýý ñóäàëãàà”15-ãààð Ìîíãîë Óëñàä ñóäñààð ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ õýðýãëýõ íü ìàø õÿçãààðëàãäìàë õ¿ðýýíä áàéãààã äóðäààä, ìàíàé îðíû õ¿í àì òàðóó ñóóðüøñàí áàéäàë, äýä á¿òöèéí õºãæëººñ øàëòãààëñàí õàðüöàíãóé òóñãààðëàãäìàë áàéäàë ìàãàäã¿é ¿¿íä íºëººòýé ãýæ ä¿ãíýæýý. Ãýâ÷ ñóäàëãààíû àðãà÷ëàëûí õóâüä òóëãàð÷ áàéñàí çàðèì íýã áýðõøýýë, òóõàéëáàë ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ õýðýãëýã÷äèéí äóíä á¿ëãèéí ÿðèëöëàãà çîõèîí áàéãóóëàõ áîëîìæã¿é, òýä áóñäàä ººðèéãºº èë÷ëýõýýñ çàéëñõèéäýã áàéäàë íü ñóäàëãààíû ¿íýíèé ìàãàäëàëä íºëººëñºí áàéæ áîëçîøã¿é.

¯¿íýýñ ºìíºõ ñóäàëãààíóóä àðãà, àðãà÷ëàëûí õóâüä ìàø õÿçãààðëàãäìàë áóþó òîäîðõîé ä¿ãíýëò ãàðãàõ áîëîìæã¿é áàéâ. 2006 îíû øóóðõàé ¿íýëãýýãýýð õ¿í àìûí äóíä ãåïàòèò Ñ-èéí òàðõàëòûí õóâü ºíäºð (çàðèì òîîöîîãîîð 16-24%) áàéãàà íü ýìíýëãèéí àæèë÷äûí äóíä õýðýãëýñýí òàðèëãûí õýðýãñëèéã äàõèí õýðýãëýõ ÿâäàë áàéæ áîëçîøã¿é ãýæ ä¿ãíýñýí. Ò¿¿í÷ëýí çàëóóñûí äóíä àæèëã¿éäëèéí òºâøèí ºíäºð, îëîí óëñûí òýýâðèéí áîëîí õàðèëöàà õîëáîîíû äýä á¿òýö ñàéæèð÷ áàéãàà íü ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ õóóëü áóñààð îëæ àâàõ, õàäãàëàõ, õýðýãëýõ ýðñäëèéã íýìýãä¿¿ëýõ ìàãàäëàëòàé þì. ÎÕÓ çýðýã áóñàä îðíû òóðøëàãààñ õàðàõàä õîðèõ ãàçàð ÿë ýäëýãñýä áîëîí ýðñäýëò á¿ëãèéíõýí ñóäñààð ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ õýðýãëýõ çàìààð ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàð ìàø õóðäàí òàðõäàã áàéíà. Îäîîãèéí áàéäëààð Ìîíãîë Óëñ ýíýõ¿¿ áîëçîøã¿é àþóëä áýëýí áèø áàéíà.

Ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ õýðýãëýã÷èäòýé àæèëëàäàã öººõºí áàéãóóëëàãûí íýã áîëîõ “Õàð òàìõè, ìàíñóóðóóëàõ áîäèñîîñ èðãýäèéã õàìãààëàõ íèéãýìëýã”-ýýñ 1999 îíîîñ õîéø æèë á¿ð ñóðãóóëèéí íàñíû õ¿¿õä¿¿äèéí äóíä àñóóìæ ñóäàëãàà ÿâóóëæ èðñýí áºãººä õýäèéãýýð ñóäàëãààíû ÷àíàð, íàéäâàðòàé áàéäàë õÿçãààðëàãäìàë áîëîâ÷ ñóäàëãààíû ä¿í äýýðõòýé òºñººòýé áóþó õóóëü áóñ ýì, ìàíñóóðóóëàõ áîäèñûí õóäàëäàà, õýðýãëýý (èõýâ÷ëýí êàíàáèñ, öàâóó ¿íýðëýõ) æèë òóòàì íýìýãäýæ áàéãàà ä¿ð çóðàã àæèãëàãäàæ áàéíà. Äýýðõ íèéãýìëýãò á¿ðòãýëòýé ñóäñààð ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ òàðüæ õýðýãëýã÷äèéí òîî ÷ ìºí àäèë ºñºõ õàíäëàãàòàé áóþó 1999 îíä 1, 2003 îíä 27, 2008 îíä 54 áîëæ ºññºí. Ä¿ãíýæ ¿çâýë, ñóäñààð ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ òàðüæ õýðýãëýã÷äèéí òàëààð õÿçãààðëàãäìàë ìýäýýëýëòýé áàéãàà íü òýäíèéã õàëäâàðûí

15 WHO (2006). Rapid Assessment and Response to HIV and Drug Use in Mongolia; Final Draft Report October 2006. Ulaanbaatar: WHO.

15


òàðõàëòàä íºëººëºõ ¿íäñýí õ¿÷èí ç¿éë áîëîõîîñ ñýðãèéëýõ, õàðèó àðãà õýìæýýã öàã àëäàëã¿é òºëºâëºæ, õýðýãæ¿¿ëýõýä áýðõøýýë ó÷ðóóëæ áàéíà.

2.3 ÝÐÑÄÝËÒ Á¯ËÃÈÉÍ Õ¯Í ÀÌ

Ýðýãòýé÷¿¿ä ÕÄÕÂ-ýýð õàëäâàðëàãäñàí òîõèîëäëûí 88 õóâü íü ýð÷¿¿äòýé áýëãèéí õàâüòàëä îðäîã ýð÷¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí òîõèîëäëûí 60 õóâü íü áèåý ¿íýëýã÷ íàðûí äóíä á¿ðòãýãäýæ áàéãàà íü äýýðõ á¿ëãèéí õ¿ì¿¿ñ ºíäºð ýðñäýëòýé çàí ¿éë á¿õèé õ¿í àì áîëîõûã õàðóóëíà.

2.3.1Ýìýãòýé áèåý ¿íýëýã÷ (ÝÁ¯)

Áèåý ¿íýëýëò – Ìîíãîë Óëñàä ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðûí ãîë çàì íü áýëãèéí õàâüòàë áºãººä áèåý ¿íýëýã÷äèéí ýíýõ¿¿ ýðñäýëò áàéäàë ýìýãòýé÷¿¿äèéí äóíä á¿ðòãýãäñýí ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðûí òîõèîëäëûí 60 õóâèéã ýçýëæ áàéãààãààð õàðàãäàíà. Áèåý ¿íýëýã÷äèéí òîäîðõîé òîî áàðèìò ìàíàé óëñàä áàéäàãã¿é. 2006 îíä õèéãäñýí ¿íýëãýýãýýð Óëààíáààòàð õîòûí çóðãààí ä¿¿ðãèéí õýìæýýíä ñàóíààð áèåý ¿íýëýã÷äèéí òîîã àëáàí ¸ñíû á¿ðòãýëòýé 400 áèåý ¿íýëýã÷ áàéãàà16 ãýñýí òîîöîî ãàð÷ áàéñàí áîë Ãëîáàëü ñàíãèéí äýìæëýãòýé òºñëèéí áàãèéí òîîöîîãîîð Óëààíáààòàð õîòîä 4000 îð÷èì, Äàðõàí õîòîä 300 îð÷èì áèåý ¿íýëýã÷ áàéäàã ãýæýý. Áóñàä òîéì òîîöîîãîîð ìàíàé óëñûí õýìæýýíä íèéò 1500 – 19000 îð÷èì áèåý ¿íýëýã÷ áàéæ áîëçîøã¿é

2006 îíû ñóäàëãààíû ä¿íãýýð áèåý ¿íýëýã÷äèéí äèéëýíõ õóâü íü ºñâºð ¿å, çàëóó÷óóä (22% íü 15–19 íàñíû, 72% íü 20–29 íàñíû) áàéñàí áºãººä òýäãýýðèéí 75 õóâü íü æèë õ¿ðòýëõ õóãàöààíä áèåý ¿íýëñíýýñ ä¿ãíýõýä áèåý ¿íýëýã÷äèéí ýãíýý õóðäòàé øèíý÷ëýãäýæ áàéãàà áóþó îëîí áèåý ¿íýëýã÷ øèíýýð íýìýãäýæ áàéæ áîëçîøã¿é þì. Òýä ¿éë÷ë¿¿ëýã÷ýý ãîëäóó ººðñäºº îëäîã (63%) áîëîâ÷ çàðèì íü çî÷èä áóóäàë, áààð áîëîí ñàóíààð äàìæóóëàí (23%) ýñâýë çóó÷ëàã÷ààð (18%) äàìæóóëàí îëäîã áàéíà. Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí ç¿ãýýñ ¿ç¿¿ëäýã äàðàìò, áàðèâ÷ëàãààòàé õîëáîîòîéãîîð áèåý ¿íýëýõ ÿâäàë íü èë¿¿ çîõèîí áàéãóóëàëòòàé, íóóöëàãäìàë øèíæ ÷àíàðòàé áîëæ áàéæ áîëçîøã¿é. Ãàð óòàñ àøèãëàí áèåý ¿íýëýõ; ñàóíû ãàçàð ìàññàæèñòààð àæèëëàõ; “øèðýýíèé îõèí” ýñâýë çººã÷ººð áààð áîëîí êàðàîêå áààðàíä àæèëëàõ; ìºí ÁÍÕÀÓ-ä õèë äàìíàí áèåý ¿íýëýõ çýðýã õàíäëàãà íýìýãäýæ áàéíà. Ìºí Ìîíãîë Óëñûã ÷èãëýñýí ñåêñ æóóë÷ëàë ºñºõ õàíäëàãà àæèãëàãäàæ áàéíà.

Áèåý ¿íýëýõ ÿâäàë õîò ñóóðèí ãàçàðò èë¿¿òýé àæèãëàãäàõ áîëîâ÷ óóë óóðõàé, çàì áàðèëãûí òºñë¿¿ä áàéãàà îðîí íóòàãò, ÿëàíãóÿà ãàäààäûí àæèë÷èä îëíîîð áàéðøñàí ãàçðóóäàä íýìýãäýæ áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí 2009 îíä ýõëýõ ÎÕÓ áà ÁÍÕÀÓ-ûã õîëáîñîí

16 Î.Ëóâñàíøàðàâ , Í.Æàäàìáà (2006). Óëààíáààòàð õîòûí áèåý ¿íýëýëòèéí øóóðõàé ¿íýëãýý. Óëààíáààòàð õîò: ÄÎÕ-ûí ¯íäýñíèé ñàí, ÝÌß.

16


çàì áàðèëãûí òîìîîõîí òºñë¿¿äèéí ¿ç¿¿ëýõ íºëººã ìºí òîîöîõ ¸ñòîé.

Öººíã¿é òîîíû áèåý ¿íýëýã÷ õèëèéí ÷àíàäàä áàéãààãèéí äèéëýíõ íü ÁÍÕÀÓ-ä áàéíà. Òýäíèé ¿ëýìæ õýñýã íü ººðñäèéí ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð ãàäààä îðíûã çîðüñîí áîëîâ÷ ÿëàíãóÿà Áýýæèí, Õîíã-êîíã, Ìàêàîä õ¿í õóäàëäààëàõ ãýìò õýðãèéí çîëèîñ áîëñîí îõèäûí òàëààðõ ìýäýýëýë íýìýãäñýýð áàéíà. 2006 îíä õèéãäñýí “Õ¿í õóäàëäààëàõ ãýìò õýðãèéí íºõöºë áàéäàë”-ûí ñóäàëãààãààð îõèäûã øîó áèçíåñèéí áàéãóóëëàãàä õóäàëäàõ, çóó÷ëàëûí õºëñèéã ýðã¿¿ëýí òºëºõ çýðãýýð ºðèéí äàðàìòàä îðóóëäàã áàéíà.

Ìºí ýìýãòýé îþóòíóóä àõèìàã íàñíû ýð÷¿¿ä, ñîëîíãîñ, õÿòàäûí áèçíåñ ýðõëýã÷èäòýé áýëýã ñýëò, áýëýí ìºíãº àâ÷ òîõèîëäëûí áîëîí áàéíãûí áýëãèéí õàðèëöààíä áàéäàã áàéíà. Õàðóóëäàí òàíäàëòûí ñóäàëãààãààð ñ¿¿ëèéí íýã æèëèéí õóãàöààíä ìºíãº, ãàðûí áýëýã àâ÷ áýëãèéí õàâüòàëä îðñîí ãýæ õàðèóëñàí áîëîâ÷ ººðèéãºº áèåý ¿íýëýã÷ ãýæ ¿çýýã¿é 15-24 íàñíû ýìýãòýé÷¿¿äèéí õóâü 2005 îíä 14, 2007 îíä 5 õóâü òóñ òóñ áàéâ.

Áèåý ¿íýëýã÷äèéí ýðñäýëò çàí ¿éë – Õàðóóëäàí òàíäàëòûí ñóäàëãààíû çàí ¿éëèéí àñóóìæèéã Óëààíáààòàð, Äàðõàí õîòûí øºíèéí öýíãýýíèé ãàçàð, áààð, ìàññàæíû ãàçðóóäûã õàìðóóëàí 2005 îíä 327, 2007 îíä 598 áèåý ¿íýëýã÷ýýñ àâñàí. Õýäèéãýýð áèåý ¿íýëýã÷äèéí äóíä ÕÄÕÂ-èéí òàëààðõ ìýäëýã ýð÷¿¿äòýé áýëãèéí õàâüòàëä îðäîã ýð÷¿¿äèéíõýýñ ºíäºð áîëîâ÷ ÕÄÕÂ õàëäâàðëàõ áóðóó îéëãîëòûã ¿ã¿éñãýõ õóâü 2005 îíä 30 õóâü, 2007 îíä åðäºº 44 õóâü áàéñàí áàéíà. Íýã áèåý ¿íýëýã÷ äîëîî õîíîãò äóíäæààð çóðãààí ¿éë÷ë¿¿ëýã÷òýé, ñ¿¿ëèéí ºäºð äóíäæààð õî¸ð ¿éë÷ë¿¿ëýã÷òýé áàéñàí áºãººä ñ¿¿ë÷èéí ¿éë÷ë¿¿ëýã÷òýéãýý áýëãýâ÷ õýðýãëýñýí õóâü 2005 îíä 92, 2007 îíä 93 õóâü òóñ òóñ áàéâ. Ãýâ÷ òýäãýýðèéí áýëãýâ÷èéí òîãòìîë õýðýãëýý 2007 îíä åðäºº 41 õóâü áàéñàí. Õàðèí òºëáºð òºëººã¿é òîõèîëäëûí õàâüòàã÷òàé áýëãýâ÷ õýðýãëýñýí õóâü 2005 îíä 57, 2007 îíä 43 õóâü, áàéíãûí õàâüòàã÷òàéãàà ñ¿¿ë÷èéí áýëãèéí õàâüòàëä îðîõäîî áýëãýâ÷ õýðýãëýñýí õóâü 2005 îíä 47, 2007 îíä 27 õóâü áàéæýý. Áýëãýâ÷èéí òîãòìîë õýðýãëýý ìàø áàãà ò¿âøèíä áóþó 2005 îíä 11, 2007 îíä 4 õóâü áàéâ.

Äýýðõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä 2005 áà 2007 îíä, Óëààíáààòàð áà Äàðõàí õîòûí õîîðîíä ÿëãààòàé áàéãààã õàðãàëçàí óã ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí áîëãîîìæòîé àøèãëàõ íü ç¿éòýé. Æèøýý íü, 2005 îíîîñ 2007 îíû õîîðîíä áàéíãûí õàìòðàã÷òàéãàà ñ¿¿ë÷èéí óäàà áýëãèéí õàâüòàëä îðîõäîî áýëãýâ÷ õýðýãëýñýí õóâü Äàðõàí õîòîä 57-îîñ 4 õóâü áîëæ áóóðñàí áàéõàä Óëààíáààòàð õîòîä 11 õóâèàñ 47 õóâü áîëæ ºññºí áàéíà.

ªíººäðèéã õ¿ðòýë áèåý ¿íýëýã÷äèéã õàìðóóëñàí ñóäàëãààíóóä çºâõºí Óëààíáààòàð áîëîí òîìîîõîí õîòóóäàä õèéãäýæ èðñýí. Õèë äàìíàñàí áîëîí óóë óóðõàé, çàì áàðèëãûí òºñë¿¿äòýé õîëáîîòîé áèåý ¿íýëýëòèéí òàëààð õèéãäñýí ñóäàëãàà õîìñ

17


áàéíà. ÎÕÓ, ÁÍÕÀÓ-òàé õèëëýäýã ãàçðóóäàä 2005 îíä õèéãäñýí ñóäàëãààãààð17 18-23 íàñíû áèåý ¿íýëýã÷ ýìýãòýé÷¿¿ä ÕÄÕÂ-èéí òàëààð õàðüöàíãóé ñàéí ìýäëýãòýé áîëîâ÷, ýíý òàëààð ìºí áóðóó îéëãîëòòîé õýâýýð áàéñàí. Õýäèéãýýð òýä áîëîìæòîé òîõèîëäîëä áýëãýâ÷ õýðýãëýõèéã õè÷ýýäýã áîëîâ÷ õÿçãààð íóòàãò áýëãýâ÷èéí îëäîö õîìñ, òýäíèé ¿éë÷ë¿¿ëýã÷ (ÿëàíãóÿà õÿòàä èðãýä) áýëãýâ÷ õýðýãëýõýýñ òàòãàëçäàã çýðýã øàëòãààíààð áýëãýâ÷ã¿é õàâüòàëä îðîõ òîõèîëäîë ãàðäàã áàéíà. Òýä èõýâ÷ëýí èë¿¿ ìºíãº òºëäºã îðîñ, õÿòàä èðãýäòýé, õàðüöàíãóé öººí òîõèîëäîëä ìîíãîë õóäàëäàà÷èä, òýýâðèéí æîëîî÷ çýðýã õ¿ì¿¿ñòýé áýëãèéí õàâüòàëä îðäîã. ÁÍÕÀÓ-ä áàéäàã áèåý ¿íýëýã÷èä ººðñäèéí õÿòàä ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéã ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ õýðýãëýõèéã õàðæ áàéñíàà ºã¿¿ëæýý.

ÁÍÕÀÓ-ûí õèëèéí áîîìò Ýðýýí õîòîä 2007 îíä õèéñýí ÷àíàðûí ñóäàëãààãààð ìîíãîë îõèä, ýìýãòýé÷¿¿äèéã õóäàëäààëàõ ÿâäàë, áèåý ¿íýëýëòòýé ìàø îéð õîëáîîòîé áîëîõûã íîòîëñîí. Óã õîòîä áàéãàà ìîíãîë ýìýãòýé÷¿¿ä èõýâ÷ëýí ÿäóóðàë, àð ãýðèéí äàðàìòààñ äàéæèæ, ãàäààä îðîíä ºíäºð öàëèíòàé çàãâàð ºìñºã÷, ìàññàæèñò, çººã÷, ¿ñ÷èí çýðýã àæèëä îðóóëæ ºãíº ãýñýí àìëàëòàä õóóðòàí ýöñèéí ä¿íä áèåý ¿íýëýõýä õ¿ðñýí áàéõ íü îëîíòàà. ªíäºð çýðýãëýëèéí ãýãäýõ áèåý ¿íýëýã÷èä ¿éë÷ë¿¿ëýã÷ýý ñîíãîõ, áýëãýâ÷ õýðýãëýõ çýðýã øèéäâýðèéã ãàðãàõ ýðõ ìýäýëòýé áîë õàðüöàíãóé çàëóó îõèäûí õóâüä äýýðõ ýðõ ìýäýë áàéäàãã¿é, áýëãèéí áà íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàõ áîëîìæã¿é áàéäàã.

Îþóòàí îõèäûí äóíä áèé áîëñîí øèíý õýëáýðèéí áèåý ¿íýëýëòèéã áààð, çî÷èä áóóäàëä áàéðëàäàã áèåý ¿íýëýã÷äýä ÷èãëýñýí õºòºëáºð àðãà õýìæýýãýýð õ¿ðýõýä õýö¿¿.

Áèåý ¿íýëýã÷äèéí õóâüä áýëãýâ÷èéí òîãòìîë õýðýãëýýã ñàíàë áîëãîõ ýðõ ìýäýë áàãà, áýëãèéí áîëîí íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé òàëààðõè ìýäýýëýë õîìñ, ¿éë÷èëãýýíèé òºëáºð, õ¿ðòýýìæ (ÿëàíãóÿà õèë îð÷ìûí àéìãóóäàä)-èéí àñóóäëóóä, èðãýíèé á¿ðòãýëèéí áè÷èã áàðèìò áàéõã¿é, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷èéí õàðèëöààíû óð ÷àäâàð, àæèëëàõ öàãèéí õóâààðü ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äýä òîõèðîìæã¿é çýðýã ñààä áýðõøýýë îðøñîîð áàéíà.

Õàðóóëäàí òàíäàëòûí 2007 îíû ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí áèåý ¿íýëýã÷äèéí 27.8 õóâü íü ñ¿¿ëèéí 12 ñàðûí õóãàöààíä áýëýã ýðõòýíä ÿð øàðõ ãàðñàí, ÿëãàäàñ ãàðñàí ãýæ õàðèóëñàí áîë óëñûí áà õóâèéí õýâøëèéí ÁÇÄÕ-ûí ýìíýëãýýð ¿éë÷ë¿¿ëñýí ÝÁ¯-èéí òîî 2005 îíûõòîé õàðüöóóëàõàä 20 îð÷èì õóâèàð íýìýãäñýí áàéíà.

17 Ñîâä, T. áóñàä. (2005). Õèë îð÷ìûí á¿ñ íóòàãò ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí íºõöºë áàéäëûí¿íýëãýý. Óëààíáààòàð, ÝÌß.

18


2.3.2 Ýð÷¿¿äòýé áýëãèéí õàâüòàëä îðäîã ýð÷¿¿ä

ªíººäðèéí áàéäëààð ýð÷¿¿äòýé áýëãèéí õàâüòàëä îðäîã ýð÷¿¿ä (ÝÁÝ) ìàíàé îðíû õóâüä õàìãèéí ºíäºð ýðñäýëòýé á¿ëýãò òîîöîãäîæ áàéíà. ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðòàé ãýæ á¿ðòãýãäñýí 61 òîõèîëäëûí 49 íü ýðýãòýé÷¿¿äèéí òîõèîëäîë áºãººä òýäãýýðèéí 80 õóâü íü ÝÁÝ ãýæ á¿ðòãýãäæýý. 2006 îíû “Ýð÷¿¿äòýé áýëãèéí õàâüòàëä îðäîã ýð÷¿¿äèéí áýëãèéí çàí ¿éëèéí øóóðõàé ¿íýëãýý”18-íä äóðäñàíààð Ìîíãîë Óëñàä ãîìîñåêñóàë áóþó áèñåêñóàë ÷èã õàíäëàãàòàé áýëãèéí èäýâõèòýé 11,500-15,000 ýð÷¿¿ä áàéæ áîëçîøã¿é ãýæ òýìäýãëýñýí áºãººä òýäãýýðèéí òàë õóâü íü ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí àëü àëèíòàé íü áýëãèéí õàðèëöààòàé áàéäàã ãýæýý. 2005 áà 2007 îíû Õàðóóëäàí òàíäàëòûí ñóäàëãààãààð ÁÇÄÕ-ûí êàáèíåòààð ¿éë÷ë¿¿ëñýí ýðýãòýé÷¿¿äèéí 0.6-1.0 õóâü, õºäºëãººíò ýð÷¿¿äèéí íýã õóâü õýçýý íýãýí öàãò ýðýãòýé õ¿íòýé áýëãèéí õàâüòàëä îðæ ¿çñýí ãýæ õàðèóëñàí.

Ýð÷¿¿äòýé áýëãèéí õàâüòàëä îðäîã ýð÷¿¿äèéã íèéãìèéí ò¿âøèíä òºäèéã¿é ãýð á¿ëèéí õýìæýýíä õ¿ëýýí çºâøººðºõ íü ìàø áàãà, ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ, ãóòààí äîðîìæëîõ ¿çëýýñ øàëòãààëàí òýäíèéã íóóöëàãäìàë áàéäàëä îðóóëàõ, áýëãýâ÷, ÷èéãø¿¿ëýã÷ýýð õàíãàõ õºòºëáºðò õàìðàãäàõ áîëîìæèéã ¿ã¿é õèéäýã. Äýýðõ ýð÷¿¿äèéã öàãäàà, òàãíóóëûí áàéãóóëëàãààñ ìºðäºæ øàëãàñàí, øèíæèëãýýíèé ºìíºõ áà äàðààõ çºâëºãººã¿éãýýð òýäíèé ñàéí äóðûí îðîëöîîã õàíãààã¿é íºõöºëä øèíæèëãýý àâñàí çýðýã ìýäýý áàðèìò áàéäàã.19 Òýä ººðñäèéí áýëãèéí ÷èã õàíäëàãûã áóñäàä ìýäýãäýõýýñ ýìýýæ ÁÇÄÕ-ûí ýì÷èëãýý, ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãääàãã¿é áàéäàë íü ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðûí ýðñäýëèéã íýìýãä¿¿ëæ áàéíà.

ªºðèéí ãîìîñåêñóàë áóþó áèñåêñóàë ÷èã õàíäëàãûã îéëãîæ õ¿ëýýí çºâøººðºõ íü õóâü õ¿íèé ç¿ãýýñ èõýýõýí òýñâýð òýâ÷ýýð øààðäàõ áºãººä ººðèéãºº ¿íýëýõ ¿íýëýìæ, ñýòãýë ãóòðàëòàé õîëáîîòîé ñýòãýë ç¿éí èëðýë¿¿ä àæèãëàãääàã. Ýð÷¿¿äòýé áýëãèéí õàâüòàëä îðäîã ýð÷¿¿ä ÿëàíãóÿà çàëóó, èäýð íàñíû ýð÷¿¿ä ÝÁÝ-èéí öóãëàðäàã çî÷èä áóóäàë, âåá õóóäñààð äàìæóóëàí ººðèéí áýëãèéí ÷èã õàíäëàãûã ñóäàëæ, òàíèí ìýäýæ áàéãàà áîëîâ÷ äýýðõ ãàçðóóä íü àþóëã¿é áýëãèéí õàâüòëûã òºäèéëýí äýìæèõ îð÷èí áîëæ ÷àääàãã¿é áàéíà Íèéãìèéí áîëîí ãýð á¿ëèéí äàðàìò, õ¿ëýýëòýýñ øàëòãààëàí äýýðõ ýð÷¿¿ä ýìýãòýé õ¿íòýé ãýð á¿ë çîõèîõ áîëîâ÷ õýä õýäýí ýðýãòýé áýëãèéí õàìòðàã÷òàé äàâõàð àìüäðàëààð àìüäðàõ íü áèé. Èéì ó÷ðààñ òýä ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàð íèéò õ¿í àìä òàðõàõàä ã¿¿ð õ¿í àì áîëäîã.

2005 áà 2007 îíû õàðóóëäàí òàíäàëòûí ñóäàëãàà20-ãààð Óëààíáààòàð õîòûí 24-49 íàñíû ýð÷¿¿äòýé áýëãèéí õàâüòàëä îðäîã ýð÷¿¿äèéí ìýäëýã, õàíäëàãà äàäëûã ñóäàëñàí. Ñóäàëãààíû ä¿íä òýäãýýð ýð÷¿¿äèéí ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðûí òàëààðõ ìýäëýã

18 ÝÌß, ÄÎÕÒ¯Ñ (2006). ÝÁÝ-¿¿äèéí áýëãèéí çàí¿éëèéí øóóðõàé ¿íýëãýý . Óëààíáààòàð 19 Í.Àíàðàà, (2006) Æåíäåðò ñóóðèëñàí õ¿÷èðõèéëýë, Õ¿íèé ýðõ áà ÕÄÕÂ/ÄÎÕ. Õ¿íèé ýðõ áà ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí

çºâëºëäºõ óóëçàëò, Óëààíáààòàð, õóóäàñ 2. 20 ÝÌß (2005 & 2007). Õàðóóëäàí òàíäàëòûí ñóäàëãàà, Óëààíáààòàð.

19


õàíãàëòã¿é, ºíäºð ýðñäýëòýé áýëãèéí çàí ¿éëòýé áîëîõ íü õàðàãäñàí. Òóñ á¿ëãèéí õ¿í àìûí äóíä òýìá¿¿ãèéí òàðõàëò 2005 îíä 22 õóâü, 2007 îíä 11 õóâü áàéñàí. Õàëäâàðûí òàëààðõ òýäíèé ìýäëýã, òýâ÷èõ áîëîí áýëãèéí õàìòðàã÷äàà ¿íýí÷ áàéõûí à÷ õîëáîãäëûí òàëààð õàíãàëòã¿é áàéãàà íü àæèãëàãäñàí áà õàëäâàðûí òàëààðõ áóðóó îéëãîëòûã ¿ã¿éñãýñýí õàðèóëòûã 2005 îíä 24 õóâü íü ºã÷ áàéñàí áîë ýíý ¿ç¿¿ëýëò 2007 îíä 50 õóâü áîëæ ºññºí. 2007 îíû ä¿íãýýð òýäíèé ìýäëýã íýìýãäýæ, õàíãàëòòàé ìýäëýãòýé ÝÁÝ-èéí õóâü õýìæýý 26.4 õóâüä õ¿ðñýí.

Ñóäàëãààíä îðîëöîã÷èä ñ¿¿ëèéí íýã æèëèéí õóãàöààíä äóíäæààð äºðâºí õàìòðàã÷òàé áàéñàí áà äýýðõ õóãàöààíä øóëóóí ãýäñýýð áýëãèéí õàâüòàëä îðñîí ãýæ õàðèóëñàí îðîëöîã÷ 2005 îíä 56 õóâü, 2007 îíä 75 õóâü áàéâ. Àðèëæààíû áóñ çîðèëãîîð áýëãèéí õàâüòàëä îðîõäîî áýëãýâ÷ õýðýãëýñýí õóâü 2005 îíîîñ 2007 îíä 67-87 õóâü áîëæ ºññºí áîëîâ÷ òîãòìîë áýëãýâ÷èéí õýðýãëýý äîîãóóð áóþó 2005 îíä 41 õóâü, 2007 îíä 54 õóâü áàéíà. ªºðººð õýëáýë, ºíäºð ýðñäýëòýé áýëãèéí çàí ¿éëòýé ýð÷¿¿äèéí òàë õóâü íü ë áýëãýâ÷èéã òîãòìîë õýðýãëýäýã ãýñýí ¿ã. Ò¿¿í÷ëýí ìºíãº òºëæ áýëãèéí õàðèëöààíä îðñîí ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí õóâü 2005 îíä 9 õóâü, 2007 îíä 10 õóâü áàéâ. Ýäãýýð òîõèîëäîëä ñ¿¿ëèéí áýëãèéí õàâüòàëä îðîõäîî áýëãýâ÷ õýðýãëýñýí õóâü 100% áàéñàí áîëîâ÷ 2005 îíä äîëîîí õ¿í òóòìûí äºíãºæ õî¸ð, 2007 îíä äºðºâ íü òºëáºð òºëæ áýëãèéí õàâüòàëä îðîõäîî òîãòìîë áýëãýâ÷ õýðýãëýñýí ãýæ õàðèóëñàí.

Äýýðõ ñóäàëãààíû ò¿¿âýðëýëòèéí õýìæýý õàðüöàíãóé áàãà (2005 îíä 88, 2007 îíä 114) áàéñàí íü ñóäàëãààíû ä¿íã ýð÷¿¿äòýé áýëãèéí õàâüòàëä îðäîã íèéò ýð÷¿¿äèéí çàí ¿éë ãýæ ¿çýõýä õ¿íäðýëòýé áàéæ áîëîõ þì. Ò¿¿í÷ëýí, ò¿¿âýðëýëòèéã òóõàéí ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà (ÒÁÁ)-óóäàä áîëîí òýäãýýðèéí ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöñîí ýð÷¿¿äýýñ ñîíãîñîí íü ñóäàëãààíû ä¿íã ãàæóóäóóëæ áîëíî. Äýýðõ øóóðõàé ¿íýëãýý áîëîí õàðóóëäàí òàíäàëòûí ñóäàëãààíóóäûã ýñ òîîöâîë ÝÁÝ-äýä ÷èãëýñýí ñóäàëãààíû àæèë õîìñ áàéíà. Õºòºëáºð, àðãà õýìæýý, ¿éë÷èëãýýíèé èõýíõ ìýäýýëëèéã Óëààíáààòàð õîòûí ÝÁÝ-òýé àæèëëàäàã ÒÁÁ-óóäààñ öóãëóóëæ àâäàã áîë õºäºº îðîí íóòãààñ äýýðõ òºðëèéí ìýäýýëýë àâàõ áîëîìæ õàðààõàí á¿ðäýýã¿é áàéíà.

2.3.3 Ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ñóäñààð òàðüæ õýðýãëýã÷èä

ªíººäðèéí áàéäëààð Ìîíãîë Óëñàä ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ñóäñààð òàðüæ õýðýãëýã÷äèéí äóíä á¿ðòãýãäñýí õàëäâàðûí òîõèîëäîë áàéõã¿é. Ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ñóäñààð òàðüæ õýðýãëýã÷äèéí òîî, çàí ¿éëèéí òàëààð áîäèòîé áàðèìò ñóäàëãàà ìàø õîâîð. Åðºíõèéäºº ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ñóäñààð òàðüæ õýðýãëýõ ÿâäàë òºâëºðñºí òàðõàëò á¿õèé õºðø îðíóóäûí õýðýãëýýíýýñ ¿ëýìæ áàãà ä¿ð çóðàã õàðàãäàõ áºãººä 2003 îíä Óëààíáààòàð, Äàðõàí, Ýðäýíýò õîòóóä, Ñýëýíãý àéìãèéí Ñ¿õáààòàð, Àëòàíáóëàã ñóìûí íèéò 1500 õ¿í àìûã õàìðóóëàí õèéñýí ñóäàëãààãààð 30 õ¿íèéã (2%) ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ñóäñààð òàðüæ õýðýãëýã÷ ãýæ òîäîðõîéëñîí.

20


Òýäãýýðèéí èõýíõ íü èäýð çàëóó íàñíû ýð÷¿¿ä áàéñàí áà 98% íü ìîðôèí õýðýãëýæ áàéíà. Ýíý ÷èãëýëýýð ìàø áàãà ñóäàëãàà õèéãäñýíèé äýýð ñóäàëãààíû ä¿í, ÷àíàð õÿçãààðëàãäìàë, õàðóóëäàí òàíäàëòûí ñóäàëãààíä ñóäñààð ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ òàðüæ õýðýãëýõ àñóóäëûã òóñãààã¿é áàéíà.

ÕÄÕÂ áà ìàíñóóðóóëàõ áîäèñûí õýðýãëýýã ñóäàëñàí 2001 îíû ñóäàëãàà21-ãààð Ìîíãîë Óëñàä ìàíñóóðóóëàõ áîäèñòîé õîëáîîòîé áîëîí ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ õóäàëäààëñàí çîõèîí áàéãóóëàëòòàé ãýìò õýðýã íýìýãäýæ áàéãàà áîëîâ÷ òóõàéí áîäèñûã èõ õýìæýýãýýð òàðèàëñàí áóþó áîëîâñðóóëñàí áàðèìò áàéõã¿é áàéíà. Òóõàéí ¿åä (2001 îí) õèëýýð îðóóëàõ ãýæ áàéãààä õóðààãäñàí áîäèñûí äîòîð êàíàáèñ (30%), ñýòãýöýä íºëººò ýì òóõàéëáàë, äèàçåïàì (40%), ìîðôèí (25%), áóñàä ýì (5%) áàéâ. Ìàíñóóðóóëàõ áîäèñûã óóæ (63%), òàòàæ (18%), òàðüæ (12%), ¿íýðëýæ (7%) õýðýãëýñýí áàéíà. Ñóäàëãààíä ñóäñààð ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ õýðýãëýã÷èä öººí òîîãîîð áîëîâ÷ íóóöëàãäìàë áàéäàëä áàéãààã ìºí äóðäæýý.

2.3.4 ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðòàé èðãýä

ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðòàé õýìýýí á¿ðòãýãäñýí õ¿í àìûí òîî õàðüöàíãóé öººí áºãººä äèéëýíõ õýñýã íü Óëààíáààòàð õîòîä àìüäàð÷ áàéíà. Áàðàã òýí õàãàñ íü íàñíû á¿ëãèéí õóâüä 20-29 íàñíûõàí áàéãàà áà 80.3 õóâü íü ýð÷¿¿ä áàéãààãèéí 81 õóâü ÝÁÝ áàéãàà þì. Ãýâ÷ àëáàí ¸ñîîð á¿ðòãýãäñýí äýýðõ òîõèîëäëûí òîî íü áîäèò áàéäëûí áàãàõàí õýñýã áàéæ áîëîõ þì. Äèéëýíõ õýñýã íü îãò øèíæèëãýý ºã÷ áàéãààã¿é áóþó ººðèéãºº õàëäâàðòàé ýñýõèéã ìýäýýã¿é áàéãàà, ýñ áºãººñ ãàäààäàä îíîøëîãäîîä ìàíàé óëñûí á¿ðòãýëä îðîîã¿é áàéõ ìàãàäëàëòàé. Õàëäâàðûí òàëààð íèéãìèéí îéëãîëò õýâøèæ òîãòîîã¿é öàã ¿åä áóþó áàòëàãäñàí õàëäâàðûí àíõíû òîõèîëäëóóäàä ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãóóäûí ç¿ãýýñ òóõàéí õóâü õ¿íèé ìýäýýëëèéã ººðñäèéíõ íü çºâøººðºëã¿éãýýð àð ãýðèéíõýíä íü áîëîí õýâëýë ìýäýýëëèéí áàéãóóëëàãóóäàä øèëæ¿¿ëýõ çýðýã àëäàà ãàðãàñíààð íèéãýìä òýäíèé ýñðýã ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëò, ãóòààí äîðîìæëîë, àéäàñ áèé áîëñîí. Õýäèé òèéì áîëîâ÷ õàëäâàðòàé èðãýäèéí ýðõýý õàìãààëàõ, áàéð ñóóðèà èëýðõèéëýõ íü ààæìààð ñàéæèð÷ áàéíà. ÄÝÌÁ-ûí çºâëºìæ áîëãîäîã ýìíýë ç¿éí óäèðäàìæèéí äàãóó âèð¿ñèéí ýñðýã ýì÷èëãýý õèéëãýõ øààðäëàãàòàé íü òîãòîîãäñîí èðãýí á¿ð Ãëîáàëü ñàíãèéí õî¸ðäóãààð ðàóíäûí òºñëèéí ñàíõ¿¿æèëòýýð ÕªÑ¯Ò-ººñ øààðäëàãàòàé ýì÷èëãýý, ¿éë÷èëãýýã àâ÷ áàéíà.

Íýãýíò õàëäâàð òýýæ áàéãàà íü òîãòîîãäñîí èðãýä ýðñäýëòýé áàéäëààñ ýìçýã áàéäàëä øèëæèíý. Ýìíýëç¿éí óäèðäàìæèä òîãòîîñîí øàëãóóðààð âèð¿ñèéí ýñðýã ýì÷èëãýýã ýõë¿¿ëäýã áà òóõàéí ýì÷èëãýý õèéãäýæ ýõëýýã¿é õ¿ì¿¿ñ íü îïïîðòóíèñò õàëäâàð àâàõ áîëîí ÄÎÕ-ûí øàòàíä øèëæèõ áîëîìæòîé ýìçýã áàéäàëä áàéäàã. Ìºí õàëäâàð

21 ÄÎÕÒ¯Ñ (2001). ÕÄÕÂ áà ìàíñóóðóóëàõ áîäèñûí õýðýãëýýíèé íºõöºë áàéäëûí ¿íýëãýýíèé òàéëàí; Óëààíáààòàð.

21


òýýã÷ èðãýä âèð¿ñèéí ýñðýã ýì÷èëãýýíä òºäèéëýí òààòàé õàíääàãã¿é íü ýì÷èëãýýíèé ãàæ íºëººòýé õîëáîîòîé.

Îëîí íèéòèéí ìýäëýã õàðüöàíãóé ñàéæèðñàí, õàëäâàðòàé èðãýäèéã äýìæèõýä ÷èãëýñýí îëîí áàéãóóëëàãà øèíýýð áàéãóóëàãäàí ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõ áîëñîíòîé õîëáîîòîéãîîð òýäýíä ÷èãëýñýí ¿éë÷èëãýý àëãóóð ñàéæèð÷ áàéãàà áîëîâ÷ ìàø îëîí èðãýä ãýð á¿ë, íàéç íºõäèéí ç¿ãýýñ ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ, ãóòààí äîðîìæëîõîîñ àéæ ººðñäèéí õàëäâàðòàé ýñýõèéã øèíæë¿¿ëýõýýñ ò¿äãýëçäýã áàéíà. Õàëäâàðòàé èðãýäèéí òàëààñ èë¿¿ õóâü íü àæèë ýðõëýýã¿é áºãººä àæèëä îðîõîä á¿ðä¿¿ëäýã ìàòåðèàëûí íýã áîëîõ ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðûí øèíæèëãýý ¿¿íä ñºðãººð íºëººëæ áàéíà.

ÌÓÇÍ áîëîí áóñàä òºðèéí áóñ áîëîí îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóä ñýòã¿¿ë÷èä, õýâëýë ìýäýýëëèéí áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí àæèëëàõ çàìààð ýðñäýëò á¿ëãèéí õ¿í àì, õàëäâàðòàé èðãýä, ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí àñóóäëààð íèéãìèéí ç¿ãýýñ ìýäðýìæòýé, äýìæèõ îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõýä àíõààð÷ àæèëëàæ áàéíà. Äýýðõ àæëûí ä¿íä õýâëýë, ìýäýýëëèéí áàéãóóëëàãóóä íèéòëýëèéí áîäëîãîäîî èë¿¿ õ¿íëýã, àñóóäëûã ø¿¿ìæèëñýí áóþó áóðóóòàíã õàéñàí áèø áàéð ñóóðèíààñ ò¿ëõ¿¿ õàíäàæ áàéãàà íü õàëäâàðòàé èðãýäèéí ýñðýã ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëò, ãóòààí äîðîìæëîëûã áóóðóóëàõàä õóâü íýìðýý ºãíº ãýæ ¿ýçæ áàéíà. 2007 îíä õèéãäñýí ñóäàëãàà22-ãààð äýýðõ àñóóäëààð íèéòëýãäñýí ýåðýã ìýäýýëëèéí õóâü õýìæýý íýìýãäýæ áàéãàà ä¿í ãàðñàí áàéíà.

2.4 ÕÀÐÜÖÀÍÃÓÉ ªÍÄªÐ ÝÐÑÄÝËÒÝÉ Õ¯Í ÀÌ

Äýýðõ á¿ëãèéí õ¿í àìòàé õàðüöóóëàõàä õàðüöàíãóé áàãà ýðñäýëòýé áîëîâ÷ õàëäâàðò ºðòºìõèé áóþó íèéò õ¿í àìä õàëäâàð òàðõàõàä ã¿¿ð õ¿í àìûí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ á¿ëã¿¿äèéã ýíä îðóóëæ òîîöíî. ¯¿íä: ÁÇÄÕ-ûí êàáèíåòààð ¿éë÷ë¿¿ëýã÷, õºäºëãººíò õ¿í àì áóþó ýìýãòýé áèåý ¿íýëýã÷ýýð ¿éë÷ë¿¿ëýã÷, õîðèõ ãàçàð ÿë ýäëýãñýä, ýðñäýëò á¿ëãèéí ºñâºð íàñíûõàí áîëíî. Îäîîãîîð á¿ðòãýãäñýí òîõèîëäëóóäûí äºðºâíèé íýã õóâü íü ýðñäýëò á¿ëãèéí õ¿í àì áèø áîëîâ÷ òýäíèé çàí ¿éë, ýðñäýëò õ¿÷èí ç¿éëèéí òàëààð ìýäýýëýë á¿ðòãýãäýýã¿é ó÷ðààñ òýäãýýð èðãýäèéã ºðòºìõèé áóþó ã¿¿ð á¿ëãèéí õ¿í àì ýñýõèéã òîäîðõîéëîõîä õýö¿¿. Çàðèì òîõèîëäîëä íü ãàäààä îðîíä àæèëëàæ àìüäàð÷ áàéñàí èðãýäýýñ á¿ðòãýãäñýí áîëîâ÷ á¿ðýí õýìæýýíèé ìýäýýëýë àëãà áàéíà.

2.4.1 ÁÇÄÕ-ûí êàáèíåòààð ¿éë÷ë¿¿ëýã÷ ýð÷¿¿ä

ÁÇÄÕ íü õî¸ð áóþó ò¿¿íýýñ äýýø òîîíû õàìòðàã÷òàé, ýðñäýëòýé áýëãèéí õàâüòëààð äàìæèõ ìàãàäëàëòàé, ÿëàíãóÿà øàðõëààò õàëäâàðóóä íü ÕÄÕÂ õàëäâàðëàõ íºõöºë

22 Mongolian National Journalists Association and Mongolian Red Cross Society, 2007

22


á¿ðä¿¿ëäýã çýðýã øàëòãààíû óëìààñ ÁÇÄÕ-ûí êàáèíåòààð ¿éë÷ë¿¿ëýã÷ ýð÷¿¿ä íü õàðüöàíãóé ºíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àì þì.

2005 îíû Õàðóóëäàí òàíäàëòûí ñóäàëãààíä ÁÇÄÕ-ûí êàáèíåòààð ¿éë÷ë¿¿ëñýí 24-49 íàñíû ýð÷¿¿äèéã õàìðóóëñàí. Ýðñäýëò çàí ¿éëèéí òºâøèí òýäãýýð ýð÷¿¿äèéí äóíä õºäºëãººíò ýð÷¿¿äèéíõýýñ ãóðàâíû íýã õóâèàð èë¿¿ ò¿ãýýìýë áàéâ. Òýä ñ¿¿ëèéí 12 ñàðûí õóãàöààíä äóíäæààð 3 áýëãèéí õàìòðàã÷òàé áàéñàí; 68 õóâü íü òîõèîëäëûí õàâüòàã÷òàé, 54 õóâü íü õî¸ð áóþó ò¿¿íýýñ äýýø òîîíû áýëãèéí õàâüòàã÷òàé áàéæýý. Õºäºëãººíò ýð÷¿¿äèéí 11 õóâü íü ñ¿¿ëèéí 12 ñàðûí õóãàöààíä áèåý ¿íýëýã÷òýé áýëãèéí õàâüòàëä îðñîí ãýæ õàðèóëñàí áîë ýíý õóâü ÁÇÄÕ-ûí êàáèíåòààð ¿éë÷ë¿¿ëýã÷ ýð÷¿¿äèéí õóâüä õî¸ð äàõèí ºíäºð þì.

Áýëãýâ÷èéí õýðýãëýý áàãà áàéíà: Áèåý ¿íýëýã÷òýé áýëãèéí õàâüòàëä îðñîí õºäºëãººíò ýð÷¿¿äèéí (11%) òàë õóâü áýëãýâ÷ õýðýãëýñýí ãýæ õàðèóëñàí áîë áèåý ¿íýëýã÷òýé áýëãèéí õàâüòàëä îðîõäîî òîãòìîë áýëãýâ÷ õýðýãëýñýí õºäºëãººíò ýð÷¿¿ä åðäºº 29 õóâèéã ýçýëíý. ÁÇÄÕ-ûí êàáèíåòààð ¿éë÷ë¿¿ëýã÷ ýð÷¿¿äèéí 34 õóâü íü õàìãèéí ñ¿¿ëèéí òîõèîëäëûí áýëãèéí õàâüòàëä îðîõäîî áýëãýâ÷ õýðýãëýñýí ãýñýí áîë åðäºº 12% íü òîõèîëäëûí áýëãèéí õàâüòàëä òîãòìîë áýëãýâ÷ õýðýãëýñýí ãýæ õàðèóëñàí íü õºäºëãººíò ýð÷¿¿äèéí áýëãýâ÷èéí õýðýãëýýíèé ò¿âøèíãýýñ ìýäýãäýõ¿éö äîîãóóð áàéãàà þì.

2.4.2 Õºäºëãººíò õ¿í àì

ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðûí òàðõàëò õóðäàöòàé íýìýãäýæ áàéãàà õºðø îðíóóä ðóó ìàíàé óëñààñ æèëäýý íýã ñàÿ õºäºëãººíò õ¿í àì (õóäàëäàà÷èä, æóóë÷èä, òýýâðèéí æîëîî÷), öàãàà÷ àæèë÷èä õèë äàâäàã. Ìîíãîë Óëñûí õ¿í àìûí 5-10% íü ãàäààä îðíóóäàä õóóëü áóñààð áîëîí àëáàí ¸ñíû õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãàà ãýñýí òîîöîî áàéäàã áà ¿¿íèé 30,000 ãàðóé àæèë÷èä ÁÍÑÓ-ä àæèëëàæ áàéíà.23 2006 îíä, óóë óóðõàé, çàì áàðèëãûí ñàëáàðò Ìîíãîë Óëñûí íèéò àæèëëàõ õ¿÷íèé 10 õóâü àæèëëàæ áàéñàí24, áà äýýðõ ñàëáàðò ºäºð òóòàì ºñºí íýìýãäýæ áàéãàà õºðºíãº îðóóëàëòûí íºëººãººð ýíý õóâü õýìæýý óëàì á¿ð íýìýãäýõ íü çàéëøã¿é. Óëìààð óóë óóðõàé, çàì, áàðèëãûí òîìîîõîí òºñë¿¿ä äýýð ýð÷¿¿ä ãîëäóó àæèëëàõ õ¿÷èíã èõýýð øààðäàõ áºãººä òýäýíä ìºíãºí áà ìºíãºí áóñ õýëáýðýýð áèåý ¿íýëýõ çîðèëãîòîé îõèä, ýìýãòýé÷¿¿äèéã îëíîîð òºâëºð¿¿ëýõ áîëíî. Èéìä õàìãààëàëòã¿é áýëãèéí õàâüòàë, ñóäñààð ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ õýðýãëýõ çýðýã ýðñäýëò çàí ¿éëýýð óóë óóðõàé, çàì áàðèëãûí àæèë÷èä áà îðîí íóòãèéí èðãýä, áèåý ¿íýëýã÷äèéí äóíä ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàð òàðõàõ ýðñäýëòýé íºõöºë á¿ðäýíý.25

23 ÌÍÝÌÌÕ (2007). ÁÍÑÓ-ä àæèëëàæ áàéãàà ÌÓ-ûí èðãýäèéí äóíä õèéñýí ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ûí ìýäëýã, õàíäëàãà, çàí ¿éëèéí ñóäàëãàà, Óëààíáààòàð, ÃÑ

24 íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçàð (2007). Ìîíãîë Óëñûí 2006 îíû ñòàòèñòèêèéí ýìõýòãýë. Óëààíáààòàð 25 Àçèéí õºãæëèéí áàíê (2008). Õàðèëöàí îéëãîëöëûí ñàíàìæ áè÷èã, íºõöºë áàéäëûí ¿íýëãýý; ÀÕÁ-

23


Èæèë íºõöºëä îðøäîã õèëèéí á¿ñýä àìüäàðäàã õ¿í àì ìºí ýðñäýëòýé á¿ëýãò õàìààðíà. 2005 îíä õèëèéí 3 àéìàãò õèéãäñýí ñóäàëãàà26-ãààð àæèëã¿éäýë, ÿäóóðàë, áèåý ¿íýëýëò, õ¿í àìûí õºäºëãººíò áàéäàë çýðãýýñ óëáààëàí ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðûí ýðñäýëèéã íýìýãä¿¿ëæ áàéíà ãýæýý. Ñóäàëãààíä 283 õºäºëãººíò ýð÷¿¿äèéã õàìðóóëñíààñ 49 õóâü íü ñ¿¿ëèéí 12 ñàðûí õóãàöààíä õî¸ð áóþó ò¿¿íýýñ äýýø áýëãèéí õàâüòàã÷òàé, 56 õóâü íü òîõèîëäëûí áýëãèéí õàâüòàã÷òàé áàéñàí, 12% íü áèåý ¿íýëýã÷òýé áýëãèéí õàâüòàëä îðæ áàéñàí ãýæ õàðèóëæýý. Ñîíèðõîëòîé íü òóõàéí îðîí íóòãèéí îðøèí ñóóã÷ ýð÷¿¿äèéí 52 õóâü íü ñ¿¿ëèéí 12 ñàðûí õóãàöààíä õî¸ð áóþó ò¿¿íýýñ äýýø áýëãèéí õàâüòàã÷òàé, 69 õóâü íü òîõèîëäëûí áýëãèéí õàâüòàã÷òàé áàéñàí áàéíà. Áýëãèéí ýðñäýëò çàí ¿éë õºäºëãººíò á¿ëãèéí õ¿í àìààñ èë¿¿ îðîí íóòãèéí ýð÷¿¿äèéí äóíä èë¿¿ õóâü ýçýëæ áàéíà (ñ¿¿ëèéí òîõèîëäëûí áýëãèéí õàâüòàëä îðîõäîî áýëãýâ÷ õýðýãëýñýí õóâü õºäºëãººíò ýð÷¿¿äýä 76%, ñóóðèí ýð÷¿¿äýä 60%). Èéìä õèëèéí 41 áîîìò (ÁÍÕÀÓ-ûí òàëòàé 19, ÎÕÓ-ûí òàëòàé 22) ñóì ñóóðèí ãàçàðò ÷èãëýñýí òóñãàé õºòºëáºð àðãà õýìæýý øààðäëàãàòàé áàéíà.

Õàðóóëäàí òàíäàëòûí 2005 îíû ñóäàëãààíû ä¿íãýýð Óëààíáààòàð, Äàðõàí õîòûí áèåý ¿íýëýã÷ ýìýãòýé÷¿¿äèéí ñ¿¿ëèéí íýã æèëèéí õóãàöààíû ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéí 41 õóâü íü ¿¿ðãèéí õóäàëäàà÷èä, òýýâðèéí æîëîî÷ áóñàä õºäºëãººíò õ¿í àì áàéñàí áîë 21% íü òºðèéí àëáàí õààã÷, 16% íü áèçíåñìåí, 1.5% íü æóóë÷èä, ãàäààäûí èðãýä áàéñàí ãýæýý. 2005 áà 2007 îíû Õàðóóëäàí òàíäàëòûí ñóäàëãààíä Óëààíáààòàð õîòûí áîëîí òàâàí àéìãèéí ñîíãîñîí ãàçðóóä (àâòîâîêçàë, õàð çàõ, øàëãàí íýâòð¿¿ëýõ, óóðõàé)-ààñ õºäºëãººíò á¿ëãèéí ãýæ òîäîðõîéëñîí ýð÷¿¿äèéã õàìðóóëñàí. Ñ¿¿ëèéí 12 ñàðûí õóãàöààíä òýä äóíäæààð ãóðâàí áýëãèéí õàìòðàã÷òàé áà ìºíãº òºëººã¿é, òîõèîëäëûí áýëãèéí õàâüòàëä îðñîí ãýæ 2005 îíä 51 õóâü, 2007 îíä 49 õóâü íü õàðèóëñàí áîë íýãýýñ îëîí òîîíû áýëãèéí õàâüòàã÷òàé áàéñàí ãýæ 2005 îíä 39 õóâü, 2007 îíä 45 õóâü íü õàðèóëñàí áàéäàã. 2005 îíä áèåý ¿íýëýã÷òýé áýëãèéí õàâüòàëä îðñîí ãýæ ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí 6 õóâü íü õàðèóëñàí áà ýíý õóâü 2007 îíä 9 õóâü áîëæ ºññºí.

Áýëãýâ÷èéí õýðýãëýý áàãà: 2005 îíä, áèåý ¿íýëýã÷òýé áýëãèéí õàâüòàëä îðñîí (6%) õºäºëãººíò ýð÷¿¿äèéí 62 õóâü íü áýëãýâ÷ õýðýãëýñýí áà ýíý òîî 2007 îíä 86 õóâü áîëæ ºññºí. Áèåý ¿íýëýã÷òýé áýëãèéí õàðèëöààíä îðîõäîî áýëãýâ÷ òîãòìîë õýðýãëýñýí ãýæ 2005 îíä 31 õóâü íü õàðèóëæ áàéñàí áîë 2007 îíä 49 õóâü áîëæ ºññºí. Õàìãèéí ñ¿¿ëèéí òîõèîëäëûí áýëãèéí õàâüòàã÷òàé áýëãýâ÷ õýðýãëýñýí (2005, 2007 îí) ãýæ 56 õóâü íü õàðèóëñàí áîë ñ¿¿ëèéí 12 ñàðûí õóãàöààíä òîõèîëäëûí áýëãèéí õàâüòàã÷òàé áýëãýâ÷ òîãòìîë õýðýãëýñýí õóâü 2005 îíä 24 õóâü, 2007 îíä 31 õóâü áàéâ.

íû äýìæëýãòýé äýä á¿òöèéí òºñë¿¿ä áà óóë óóðõàéí ñàëáàðò ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ òºñºë; 2008. Óëààíáààòàð.

26 Ñîâä, T. áóñàä. (2005). Õèë îð÷ìûí á¿ñ íóòàãò ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí íºõöºë áàéäëûí ¿íýëãýý. Óëààíáààòàð, ÝÌß

24


Õàðóóëäàí òàíäàëòûí 2005 îíû ñóäàëãààíû ä¿íãýýð ñ¿¿ëèéí 12 ñàðûí õóãàöààíä áýëýã ýðõòíýýñ ÿëãàäàñ ãàðñàí, øàðõàëñàí ãýæ õºäºëãººíò ýð÷¿¿äèéí 7.4 õóâü õàðèóëñàí áîë 2007 îíä äýýðõ ¿ç¿¿ëýëò 10.2 õóâü áîëæ ºññºí áàéíà. Õàðèí 2005 îíä ÁÇÄÕ-ûí øèíæ òýìäýã èëýðñýí ýð÷¿¿äèéí äºíãºæ 56 õóâü íü ýìíýëãèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý ýðýëõèéëñýí áîë 2007 îíä ýíý ¿ç¿¿ëýëò 90 õóâüä õ¿ðñýí. Òóñ ñóäàëãààíä äóðäñàíààð õºäºëãººíò ýð÷¿¿äèéí äóíä òýìá¿¿ãèéí òàðõàëò õàðüöàíãóé òîãòâîðòîé áóþó 2002 îíä 4.7%, 2003 îíä 3.7%, 2004 îíä 4.1 %, 2005 îíä 3.2%, 2007 îíä 3.9% áàéæýý.

Õºäºëãººíò ýð÷¿¿äèéí ìýäëýãèéí ò¿âøèí äîîãóóð áóþó õàëäâàðûí òàëààð áóðóó îéëãîëòûã ¿ã¿éñãýñýí õóâü 2005 îíä 21, 2007 îíä 34 õóâü áàéñàí áîë õèëèéí àéìãóóäûã õàìðóóëñàí ñóäàëãààãààð õºäºëãººíò ýð÷¿¿äèéí ìýäëýãèéí ò¿âøèí ¿¿íýýñ ÷ äîîãóóð áàéãààã ìýäýýëñýí.

ÁÍÑÓ-ä àæèëëàæ áàéãàà ìîíãîë÷óóäûí ìýäëýã, õàíäëàãà, çàí ¿éëèéí ñóäàëãàà27-ãààð òýäíèé èõýíõ íü (84%) ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí õºòºëáºð, àðãà õýìæýýíä õýçýý ÷ îðîëöîæ áàéãààã¿é áîëîâ÷, 99 õóâü íü ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ûí òàëààð ñîíññîí, 82 õóâü íü áýëãýâ÷ õýðýãëýõ íü ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðûí ýñðäëèéã áóóðóóëíà ãýæ õàðèóëæýý. Íºãºº òàëààñ çºâõºí 41 õóâü íü ë ýð¿¿ë õàðàãäàæ áàéãàà õ¿í ÷ ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàð òýýæ áàéæ áîëíî ãýæ õàðèóëñàí áàéíà. Íèéò ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí 52 õóâü íü ãýð á¿ëòýé áºãººä îðîëöîã÷äûí 59 õóâü íü òîõèîëäëûí áýëãèéí õàâüòàëä, 23 õóâü íü áèåý ¿íýëýã÷òýé áýëãèéí õàâüòàëä îðñîí áîëîõûã òîãòîîñîí. Òîõèîëäëûí áýëãèéí õàâüòàëä îðñîí õ¿ì¿¿ñèéí çºâõºí 26 õóâü íü ººðñäèéãºº ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðûí ýðñäýëò àëõàì õèéñýí ãýæ ä¿ãíýñýí. Áèåý ¿íýëýã÷òýé áýëãèéí õàâüòàëä îðñîí õ¿ì¿¿ñèéí áýëãýâ÷ õýðýãëýñýí õóâü 2005 îíä 78, 2007 îíä 89 õóâü áàéâ.

2.4.3 Õîðèõ ãàçàð ÿë ýäëýãñýä

Ìîíãîë Óëñ 5000 ãàðóé ÿëòàí á¿õèé 23 õîðèõ ãàçàðòàé ãàçàðòàé. Òýäãýýð õ¿ì¿¿æèã÷äèéí òàëààð õèéãäñýí ñóäàëãàà ìàø õîìñ. Õîðèõ ãàçðóóäàä òîõèîëääîã ò¿ãýýìýë ýðñäýëò çàí ¿éë¿¿ä íü ýð÷¿¿äèéí õîîðîíäîõ áýëãèéí õàâüòàë, ñàõëûí õóòãà ñîëèëöîõ, áýëýã ýðõòýíäýý ãåëü øàõàõ çýðýã þì28. Ìîíãîë Çºí ÒÁÁ, ÌÓÇÍ-ààñ 2006, 2007 îíä õèéñýí ñóäàëãààãààð õ¿ì¿¿æèã÷äèéí ìýäëýã ìàø õàíãàëòã¿é, õîðèõ ãàçàðò áèåý ¿íýëýã÷äèéã àâ÷èðäàã, õàìãààëàëòã¿é áýëãèéí õàâüòàëä îðäîã çýðýã ýðñäýëòýé çàí ¿éë ò¿ãýýìýë áàéãàà íü àæèãëàãäñàí áºãººä ÿë ýäëýãñäèéí 27 õóâü øóëóóí ãýäñýýð õàâüòàëä îðäîã áà ýäãýýð õ¿ì¿¿ñèéí 62 õóâü íü áýëãýâ÷ õýðýãëýýã¿é áàéíà. Ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí 44 õóâü íü áýëãýâ÷ îëæ àâàõ áîëîìæã¿é ãýæ õàðèóëñàí. 2007 îíä ÕªÑ¯Ò-èéí õýðýãæ¿¿ëñýí ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ 3000 ÿë ýäëýãñäèéã

27 ÌÍÝÌÌÕ (2007). ÁÍÑÓ-ä àæèëëàæ áàéãàà ÌÓ-ûí èðãýäèéí äóíä õèéñýí ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ûí ìýäëýã, õàíäëàãà, çàí ¿éëèéí ñóäàëãàà, Óëààíáààòàð, ÃÑ.

28 ÌÓÇÍ-èéí àæèëòàíòàé õèéñýí ÿðèëöëàãààñ

25


õàìàðñàí êàìïàíèò àæëûí õ¿ðýýíä ÁÇÄÕ-ûí òàðõàëò 4 õóâüòàé áàéãààãèéí äîòîð 2 õóâü íü òýìá¿¿ãèéí òàðõàëòûí õóâü áàéëàà. ¯¿íä õîðèõ ãàçàð ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýý õàíãàëòã¿é, ÿë ýäëýãñäèéí äóíä ñ¿ðüåýãèéí òîõèîëäîë ºíäºð áàéãààã äóðäæýý.

2.4.4 Ä¿ðýìò õóâöàñ á¿õèé àæèëòàí, àëáàí õààã÷èä

Ä¿ðýìò õóâöàñ á¿õèé àæèëòàí, àëáàí õààã÷äûã õºäºëãººíò õ¿í àìûí àäèë òýäíèé àæëûí îíöëîã íºõöºë áàéäëûã õàðãàëçàí ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ä ºðòºìõèé õ¿í àìûí á¿ëýãò õàìðóóëäàã. Ñóäàëãààíóóäààñ ¿çýõýä ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ò öýðãèéí àëáàí õààã÷èä ýíãèéí èðãýäýýñ èë¿¿ ºðòºìõèé áàéäàã. 2005 îíû áàéäëààð Ìîíãîë Óëñûí çýâñýãò õ¿÷èí 20000 àëáàí õààã÷òàé áà òýäãýýðèéí 95 õóâü íü ýð÷¿¿ä þì. Öýðãèéí àêàäåìèéí ñîíñîã÷èä íèéò áèå á¿ðýëäýõ¿¿íèé 8 õóâü, íýã æèëèéí öýðãèéí àëáàíä òàòàãäñàí 18-25 íàñíû çàëóóñ 45 õóâèéã ýçýëäýã. Ìîíãîë Óëñûí çýâñýãò õ¿÷èí Í¯Á-ûí ýíõèéã ñàõèóëàõ àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä Ñüåððà-Ëåîí, ×àä, Èðàê çýðýã îðîíä àëáà õààäàã. Õèëèéí öýðãèéí áèå á¿ðýëäýõ¿¿í ìºí àäèë ºãºãäñºí òóøààëûí äàãóó òîìèëîãäîí çàñòàâò àëáà õààäãèéí õóâüä õºäºëãººíò õ¿í àìä òîîöîãäîíî. Áàéãàà ìýäýýëëýýñ ¿çýõýä öýðýãò òàòàãäñàí ýð÷¿¿ä áîëîí àëáàí õààã÷äûí ìýäëýãèéí ò¿âøèí õàíãàëòã¿é, çàðèì æèëèéí öýðýã òàòëàãààð àëáà õààõààð èðñýí çàëóóñûí 20 õ¿ðòýë õóâü íü áè÷èã ¿ñýã òàéëàãäààã¿é áàéäàã.

2.4.5 Çàëóó÷óóä

Ìîíãîë Óëñûí õ¿í àìûí òàë õóâü íü 25 õ¿ðòýëõ íàñíû, äº÷èí õóâü íü 20 õ¿ðòýëõ íàñíûõàí ýçýëäýã.29 Çàëóó÷óóä õýä õýäýí øàëòãààíû óëìààñ ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí ýðñäýëòýé áàéäàã. Çàëóóñûí àíõíû áýëãèéí õàâüòàëä îðñîí íàñ õºâã¿¿äýä 17, îõèäîä 18 áàéãàà áà 2007 îíû õàðóóëäàí òàíäàëòûí ñóäàëãààãààð 15-24 íàñíû íèéò çàëóóñûí áàðàã òàë õóâü íü (49%) áýëãèéí õàâüòàëä îðñîí (îõèäûí 38 õóâü, õºâã¿¿äèéí 60 õóâü) ãýñýí ä¿í ãàðñàí. 19-24 íàñòíóóäûí õóâüä ýð÷¿¿äèéí ãóðàâíû õî¸ð (63%) íü, ýìýãòýé÷¿¿äèéí ãóðàâíû íýã (28%) íü 18 íàñ õ¿ðýõýýñýý ºìíº áýëãèéí õàâüòàëä îðñîí.

Õàðóóëäàí òàíäàëòûí ñóäàëãààãààð ºñâºð ¿åèéíõýíèé 39% íü àíõ óäàà áýëãèéí õàâüòàëä îðîõäîî áýëãýâ÷ õýðýãëýñýí áà ñ¿¿ëèéí íýã æèëèéí õóãàöààíä íýãýýñ äýýø òîîíû áýëãèéí õàâüòàã÷òàé áàéñàí çàëóóñûí õóâü 39% (ýð÷¿¿äýä 49%, ýìýãòýé÷¿¿äýä 27%), áàéñàí áà çàëóóñûí 84 õóâü íü òîõèîëäëûí áýëãèéí õàâüòàëä îðñîí ãýæ õàðèóëæýý. Ò¿¿í÷ëýí çàëóó ýìýãòýé÷¿¿äèéí 5 õóâü (ýð÷¿¿äèéí 2 õóâü) ÿìàð íýã áýëýã, áýëýí ìºíãº àâ÷ áýëãèéí õàâüòàëä îðñîí áàéíà. Çàëóó ýð÷¿¿äèéí çóðãààí õóâü (2005 îíä 3 õóâü) íü ñ¿¿ëèéí íýã æèëèéí õóãàöààíä áèåý ¿íýëýã÷òýé áýëãèéí õàâüòàëä îðñîí. Áèåý ¿íýëýã÷òýé áýëãèéí õàâüòàëä îðñîí ñ¿¿ëèéí òîõèîëäëóóäûí 78 õóâüä íü

29 ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçàð (2007). Ìîíãîë Óëñûí 2006 îíû ñòàòèñòèêèéí ýìõýòãýë. Óëààíáààòàð

26


áýëãýâ÷ õýðýãëýñýí áîë áýëãýâ÷ òîãòìîë õýðýãëýñýí çàëóóñûí õóâü åðäºº 55 áàéíà. ªñâºð íàñíû õºâã¿¿äèéí 0.4 õóâü íü ýðýãòýé õ¿íòýé áýëãèéí õàâüòàëä îðæ ¿çñýí ãýæ õàðèóëñàí áà ¿¿íýýñ ¿çýõýä öººíã¿é òîîíû õºâã¿¿ä ÁÇÄÕ, ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðò ºðòºõ ýðñäýëòýé áàéíà. 2005 áà 2007 îíû Õàðóóëäàí òàíäàëòûí ñóäàëãààíû ä¿íã õàðüöóóëàí ¿çýõýä ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí òàëààð çàëóóñûí ìýäëýã íýìýãäñýí áàéíà. ¯¿íä: ÕÄÕÂ õàëäâàðûí òàëààðõ áóðóó îéëãîëòã¿é çàëóóñûí õóâü 17-îîñ 34 õóâü, õàëäâàð òàðõàõ çàìóóäûã çºâ õàðèóëñàí, áóðóó îéëãîëòóóäûã ¿ã¿éñãýñýí õóâü 16-ààñ 25 áîëæ òóñ òóñ ºññºí. Ãýâ÷ çàëóóñûí ìýäëýãèéí ýíý ºñºëò òýð õýìæýýãýýðýý òýäíèé çàí ¿éëèéã ººð÷èëæ ÷àäààã¿é áàéíà.

Óëààíáààòàð õîòûí äîòóóð áàéðíû îþóòíóóäûí äóíä õèéñýí ÷àíàðûí ñóäàëãàà30-ãààð îþóòíóóä õîîðîíäîî õàìãààëàëòã¿é áýëãèéí õàâüòàëä îðîõ íü ìàø ò¿ãýýìýë áàéãààã òîäîðõîéëñîí áàéíà. Ñóäàëãààíä îðîëöîãñäûí òàëààñ èë¿¿ õóâü íü ìºíãºí áóñ õýëáýðýýð áèåý ¿íýëäýã áóþó çàëóóñûí íýðëýäýãýýð “ñóë” îõèäûí òàëààð ìýäýýëæýý. Ìºí áóñàä ýðñäýëò çàí ¿éë òóõàéëáàë, ººðººñºº àõìàä íàñíû ýðýãòýé èâýýí òýòãýã÷òýé áàéõ, õýä õýäýí çàëóóñòàé äàðààëàí íýã äîð áýëãèéí õàâüòàëä îðîõ çýðãèéã äóðäñàí. Îþóòíóóä õàìãààëàëòã¿é áýëãèéí õàâüòàëä îðîõ íü ò¿ãýýìýë áºãººä òýä èõýâ÷ëýí æèðýìñëýëòýýñ õàìãààëàõ õóàíëèéí àðãà, ÿàðàëòàé óóõ ýìèéã ãîë÷ëîí õýðýãëýæ õ¿ñýýã¿é æèðýìñëýëòýýñ õàìãààëäàã ãýæýý. Îþóòíóóäûí õàðèóëòààñ ¿çýõýä òîõèîëäëûí áýëãèéí õàâüòàëä îðîõäîî áýëãýâ÷ õýðýãëýäýã (èõýâ÷ëýí ýðýãòýé îþóòíóóä) áîëîâ÷ íàéç îõèäòîéãîî áýëãýâ÷ õýðýãëýäýãã¿é ãýñýí áàéíà. Òýä áýëãýâ÷èéã ýìèéí ñàíãààñ õóäàëäàí àâäàã áà ìºíãºã¿é òîõèîëäîëä îãò áýëãýâ÷ õýðýãëýäýãã¿é áàéíà. Èõýíõ îþóòàí áýëãýâ÷èéã ÁÇÄÕ áîëîí õ¿ñýýã¿é æèðýìñëýëòýýñ ñýðãèéëýõ ¿ð ä¿íòýé àðãà ãýäãèéã õ¿ëýýí çºâøººðñºí áîëîâ÷ ÕÄÕÂ áýëãýâ÷ýýð íýâòýð÷ ÷àääàã, áýëãýâ÷ íü ¿òðýýíèé ¿ðýâñýë ¿¿ñãýäýã, ÕÄÕÂ óðóóëûí áóäãààð äàìæèæ áîëíî çýðýã áóðóó îéëãîëò ò¿ãýýìýë áàéñàí.

3. ¯ÍÄÝÑÍÈÉ ÕÀÐÈÓ ÀÐÃÀ ÕÝÌÆÝÝ

3.1 ÇÀÑÃÈÉÍ ÃÀÇÐÛÍ ¯¯ÐÝÃ ÎÐÎËÖÎÎ

Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð 1990-ýýä îíû ýõýí ¿åýñ áóþó ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí àñóóäàë íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí õóâüä òºäèéëýí àñóóäàë áîëîîã¿é áàéõ ¿åä ººðèéí õºòºëáºð àðãà õýìæýýíä ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðààñ ñýðãèéëýõ àæëûã òóñãàæ èðñýí. ÄÎÕ-ûí òóõàé õóóëü àíõ 1994 îíä áàòëàãäñàí áîë 2004 îíä ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðòàé

30 Îþóíáîëîð, Ìºíõò¿âøèí, Á.Ëõàãâàñ¿ðýí (2008) Óëààíáààòàð õîòûí äîòóóð áàéðàíä àìüäàðäàã îþóòíû íèéãýì ñýòãýë ç¿éí ÷àíàðûí ñóäàëãàà. Óëààíáààòàð, Í¯ÁÕÕ

27


èðãýäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ òàëààð íýìýëò ººð÷ëºëòèéã îðóóëñàí. Äýýðõ õóãàöààíä ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðûí á¿ðòãýãäñýí òîõèîëäëûí òîî õàðüöàíãóé öººí áàéñàí áîëîâ÷ Çàñãèéí ãàçàð äýýðõèéí àäèë ºíäºð à÷ õîëáîãäîë ºã÷ àæèëëàñàí. Ìîíãîë Óëñ Í¯Á-ûí Åðºíõèé Àññàìáëåéí òóñãàé õóðàëäààíààñ ãàðãàñàí ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí òàëààðõ ¿¿ðýã àìëàëòûí òóíõàãëàëä 2001 îíä íýãäýí îðñîí áà 2006 îíä “Ãóðâàí íýã”-èéí çàð÷ìûã ¿éë àæèëëàãààíäàà ìºðäëºã áîëãîõîîð ýðìýëçýæ ýõýëñýí. ̄ ¿íä ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ ¯íäýñíèé õîðîîã Øàäàð ñàéäûí ýðõëýõ àñóóäëûí õ¿ðýýíä äàõèí ýìõëýí áàéãóóëñàí áºãººä 2008 îíä ¯íäýñíèé õîðîîíû àæëûí àëáûã áàéãóóëñàí áàéíà31. ¯íäýñíèé õîðîîíû àæëûí ÷èã ¿¿ðýãò ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð, àðãà õýìæýýíèé áîäëîãî, òºëºâëºëò, åðºíõèé çîõèöóóëàëò, õºðºíãº ñàíõ¿¿æèëò äàé÷ëàõ, õàðèó àðãà õýìæýýíä øààðäëàãàòàé ÷àäàâõèéã á¿ðä¿¿ëýõ òóñ òóñ áàãòäàã áîëîâ÷ ¯íäýñíèé õîðîîíû àæëûí àëáà çºâõºí íýã õ¿íèé îðîí òîîòîé áóþó ¯íäýñíèé õºòºëáºðèéí ìåíåæåð àæèëëàæ áàéñàí áà 2009 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðààñ àæèëòàí íýìæ àæèëëóóëæ ýõýëñýí. Ò¿¿í÷ëýí Çàñãèéí ãàçðûí 289 äóãààð òîãòîîëä àéìàã, íèéñëýëèéí ñàëáàð çºâëºëèéí òàëààð òîäîðõîé çààëòóóä îðñîí áºãººä ñàëáàð çºâëºë íü õàðüÿà íóòàã äýâñãýð, õ¿í àìûí äóíä ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààíû õýðýãæèëòèéã õàíãàõ áºãººä àéìàã, íèéñëýëèéí çàñàã äàðãûí ºìíº àæëàà õàðèóöàõààð çààæýý.

“Ãóðâàí íýã”-èéí çàð÷ìûã õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûí õ¿ðýýíä ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ ¯íäýñíèé ñòðàòåãè òºëºâëºãºº (2006-2010)-ã áîëîâñðóóëæ, ¿íäýñíèé îðîëöîã÷ òàëóóäûí çºâøèëöñºí õÿíàëò ¿íýëãýýíèé øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò çýðãèéã äóðäàæ áîëíî. Ìºí 2006 îíû 10 ñàðä Àçè, íîìõîí äàëàéí ÕÄÕÂ-èéí áàãà òàðõàëòòàé îðíóóäûí “ÕÄÕÂ-èéí ñýðãèéëýëò, ýì÷èëãýý, õàëàìæ ¿éë÷èëãýýã òýãø õ¿ðòýýìæòýé ¿ç¿¿ëýõ íü” ñýäýâò á¿ñèéí àíõíû óóëçàëòûã çîõèîí áàéãóóëñàí áà óóëçàëòààñ “Óëààíáààòàðûí óðèàëãà 2006” çºâëºìæ áîëîâñðóóëæ ãàðãàñàí.

3.2 ÑÀËÁÀÐÛÍ ßÀÌÄÛÍ ÎÐÎËÖÎÎ

ªíãºðñºí õóãàöààíä ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ ¿íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýíä ã¿éöýòãýõ Çàñãèéí ãàçðûí èäýâõè îðîëöîî ºíäºð áàéñàí áà ÿëàíãóÿà õàëäâàðààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ýì÷èëãýý ¿éë÷èëãýý, ìýäëýã, ìýäýýëëèéã õ¿í àðäàä ò¿ãýýõ àæèëä Ýð¿¿ë ìýíäèéí ÿàì áîëîí ÷èãëýëèéí áóñàä ÿàìä ººðèéí ýðõýëñýí àñóóäëûí õ¿ðýýíä ìàíëàéëàí îðîëöîæ èðñýí áàéíà.

3.2.1 Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàð

Õàëäâàðò ºâ÷íººñ ñýðãèéëýõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð áóþó ò¿¿íèé äýä õºòºëáºð áîëîõ ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ äýä õºòºëáºðèéí õýðýãæèëò áîëîí ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ

31 Çàñãèéí ãàçðûí 2008 îíû 7 ñàðûí 9-íèé 289 ä¿ãýýð òîãòîîë

28


áîäëîãûí õýðýãæèëòèéã ÝÌß-íû ÍÝÌÁÕÇÃ õàðèóöäàã. ÝÌß-íû õàðüÿà Õàëäâàðò ºâ÷èí ñóäëàëûí ¿íäýñíèé òºâ (ÕªÑ¯Ò)-ººñ àéìàã, íèéñëýëèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí ãàçàð (ÝÌÃ), Á¿ñèéí îíîøèëãîî ýì÷èëãýýíèé òºâ (ÁÎÝÒ)-¿¿äèéã ìýðãýæèë àðãà ç¿éí óäèðäëàãààð õàíãàæ àæèëëàäàã. ÕªÑ¯Ò-èéí ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí òàíäàëò ñóäàëãààíû àëáà ¿íäýñíèé õýìæýýíä ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðûí òàíäàëò ñóäàëãàà, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ õºòºëáºð, ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ûí îíîøèëãîî, ýì÷èëãýýíèé õýðýãæèëòèéã õàíãàæ àæèëëàäàã. Îðîí íóòàãò àéìàã, íèéñëýëèéí ÝÌÃ, íýãäñýí ýìíýëã¿¿ä ÁÇÄÕ-ûí êàáèíåòààð äàìæóóëàí çºâëºãºº, øèíæèëãýý, ýì÷èëãýý, ñóðãàëò, ñóðòàë÷èëãààã ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äýä õ¿ðãýäýã. Àéìãèéí íýãäñýí ýìíýëýãò õèéãäñýí ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí øèíæèëãýýíèé õàðèóã ÕªÑ¯Ò-èéí òºâ ëàáîðàòîðèò áàòàëãààæóóëàí äàõèí øèíæèëäýã.

ÝÌß-íû õàðüÿà “Öóñ ñýëáýëò ñóäëàëûí ¿íäýñíèé òºâ” óëñûí õýìæýýíä õýðýãëýãäýæ áóé öóñ, öóñàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé àþóëã¿é áàéäàëä õÿíàëò òàâüäàã. Ãëîáàëü ñàíãèéí äýìæëýãòýé õýðýãæ¿¿ëñýí ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí òºñëººð òóñ òºâä øààðäàãäàõ îð÷èí ¿åèéí òîíîã òºõººðºìæèéã õàíãàæ àæèëëàñíààð öóñ, öóñàí á¿òýýãäýõ¿¿íä õèéãääýã ÕÄÕÂ-èéí èëð¿¿ëýõ øèíæèëãýýíèé õóâü 70-ààñ 94 áîëæ ºññºí ¿ç¿¿ëýëò áàéäàã. Õýäèéãýýð Óëààíáààòàð õîòîä äýýðõ ¿ç¿¿ëýëò 100 õóâü áîëîâ÷ îðîí íóòàãò òºäèéëºí ñàéíã¿é áàéíà. Öóñàí á¿òýýãäýõ¿¿íä ÷àíàðûí øààðäëàãà õàíãàõ ò¿âøèíä õèéãäýæ áàéãàà òýìá¿¿ãèéí èëð¿¿ëýõ øèíæèëãýýíèé õóâü åðäºº 72 áàéãàà áîë ãåïàòèò Ä èëð¿¿ëýõ øèíæèëãýý îãò õèéãäýõã¿é áàéíà.

Ýìíýëãèéí äîòîîä õàëäâàðààñ ñýðãèéëýõýä íýã óäààãèéí òàðèëãà ¿ëýìæ õóâü íýìýð îðóóëñàí áîëîâ÷ ýìèéí çîõèñã¿é õýðýãëýý, øààðäëàãàã¿é òàðèëãûí òîî õýìæýý ºíäºð, òàðèëãûí àþóëã¿é áàéäàë õàíãàãäààã¿é, íèéò õ¿í àìòàé õàðüöóóëàõàä ýìíýëãèéí àæèë÷äûí äóíä ãåïàòèò Ñ-èéí òàðõàëò ºíäºð õóâüòàé áàéíà.

2005 îíîîñ ýõëýí ÁÇÄÕ-ûí êàáèíåò, ýð¿¿ë ìýíäèéí òºâ¿¿äýä ñóóðèëñàí áàéäëààð 30 ñàéí äóðûí çºâëºãºº, øèíæèëãýýíèé òºâ (ÑÄÇØÒ)-èéã áàéãóóëñàí áà äýýðõ õóãàöààíä ÑÄÇØ-íèé 140 çºâëºã÷ áýëòãýñýí áàéíà. Ãýâ÷ ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð, ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èéí íóóöëàëûã õàäãàëàõ òàëààð äóòàãäàëòàé áàéíà.

ÁÇÄÕ-ûí ýì÷èëãýý, ¿éë÷èëãýýã óëñûí áîëîí õóâèéí õýâøëèéí ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýìíýëãýýð ¿ç¿¿ëæ áàéãàà áà íèéò õóâèéí ýìíýëãèéí 30 îð÷èì õóâü íü ÁÇÄÕ-ûí ýì÷èëãýý, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëæ áàéíà ãýñýí òîîöîî áàéäàã. Õàíäèâëàã÷äûí ñàíõ¿¿æèëòòýé òºñºë, õºòºëáºð áîëîí “Ýð¿¿ë Ìîíãîë” ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä ÁÇÄÕ-ûí îíîøèëãîî, ýì÷èëãýý ¿íýã¿é õèéãäýæ áàéãàà áîëîâ÷ àíòèáèîòèêèéã æîðã¿éãýýð õóäàëäààëàõ, óëìààð ÁÇÄÕ-ûí êàáèíåòèéí ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èä àíòèáèîòèêò äàñàëòàé áîëîõ ýðñäýëò áàéäàë ¿¿ñäýã.

Ðåòðîâèðóñûí ýñðýã ýì÷èëãýý (ÐÝÝ)-ã ÄÝÌÁ-ûí óäèðäàìæèéí äàãóó ìàíàé óëñûí ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðòàé èðãýäýä ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã öîðûí ãàíö áàéãóóëëàãà áîëîõ ÕªÑ¯Ò-ä Ãëîáàëü ñàíãèéí äýìæëýãòýé ÄÎÕ, ñ¿ðüåýãèéí òºñëèéí ñàíõ¿¿æèëòýýð ¿íý òºëáºðã¿é õèéãääýã. Ãýâ÷ õàëäâàðòàé èðãýäýä ¿ç¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýýã èë¿¿ ñàéæðóóëàõ,

29


ðåòðîâèðóñèéí ýñðýã õî¸ðäóãààð ýãíýýíèé ýìèéí ýì÷èëãýý, íèéãýì, ñýòãýë ç¿éí çºâëºãºº, õ¿íñíèé íýìýãäýë òýæýýë, äàãàëäàõ õàëäâàðûí ýì÷èëãýý, ºâ÷òºí øèëæ¿¿ëýõ òîãòîëöîîã ñàéæðóóëàõ øààðäëàãàòàé.

ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí ¿éë÷èëãýýã ýð¿¿ë ìýíäèéí áóñàä õºòºëáºðòýé íýãòãýõ – Í¯ÁÕÀÑ, ÃÒÕÀÍ, Ìàðè Ñòîïñ îëîí óëñûí áàéãóóëàãóóä ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí ¿éë÷èëãýýã áýëãèéí áà íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí òîãòîëöîîíä íýãòãýõ, óëìààð äàâõàðäñàí òîãòîëöîîã áèé áîëãîõîîñ çàéëñõèéæ õ¿í àðäàä ¿éë÷èëãýýã ¿ð àøèãòàé õýëáýðýýð õ¿ðãýõ ¿éë àæèëëàãààã äýìæèæ èðñýí. Í¯ÁÕÀÑ, ÃÒÕÀÍ-èéí òåõíèê òóñëàëöààíû õ¿ðýýíä æèðýìñíèé õÿíàëòûí õàìò ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí îíîøèëãîî, ýì÷èëãýý, çºâëºãººã æèðýìñýí ýìýãòýé áà õàìòðàã÷äàä íü áàãö ¿éë÷èëãýýã ¿ç¿¿ëýõ ÿâäëûã äýìæäýã. Ìºí Ãëîáàëü ñàíãèéí ñàíõ¿¿æèëòààð Í¯ÁÕÀÑ ºñâºð ¿åèéíõýíä ýýëòýé ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýã Èðýýä¿éí áîñãî ýð¿¿ë ìýíäèéí òºâººð äàìæóóëàí õ¿ðãýæ áàéíà.32 Ãýâ÷ ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ áîëîí ñ¿ðüåýãèéí õºòºëáºð, àðãà õýìæýýíèé óÿëäàà ñóë áóþó ÕÄÕÂ-èéí õàëàìæ ¿éë÷èëãýý õ¿ðòýãñäèéí åðäºº 13 õóâü íü ñ¿¿ëèéí óäàà äýýðõ ¿éë÷èëãýýã àâàõààð ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãà îðîõäîî ñ¿ðüåýãèéí øèíæèëãýýíä õàìðàãäñàí áàéíà.

3.2.2 Áîëîâñðîëûí ñàëáàð

ÁÑØÓß íü 1998 îíîîñ ýõëýí ýð¿¿ë ìýíäèéí õè÷ýýëèéã àëáàí áîëîâñðîëûí òîãòîëöîîíä íýâòð¿¿ëýõ òàëààð ÝÌß-òàé õàìòðàí àæèëëàæ áàéíà. ¯¿íä åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëü, èõ äýýä ñóðãóóëü, êîëëåæóóäûí ñóðãàëòûí õºòºëáºðò ýð¿¿ë ìýíäèéí õè÷ýýëèéí öàã îðóóëàõ, ýíý ÷èãëýëýýð áàãø áýëòãýõ àæëóóä õèéãäñýí áàéíà. Ìºí áýëãèéí áà íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîâñðîëûí ñóðãàã÷ áàãø áýëòãýõ, áîëîâñðîëûí èõ ñóðãóóëèéí òºãñºëòèéí ºìíºõ áà äàðààõ ñóðãàëòûí õºòºëáºð, ãàðûí àâëàãà áîëîâñðóóëàõàä Í¯Á-ûí ÕÀÑ-òàé õàìòðàí àæèëëàæ áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí Í¯Á-ûí ÕÑ-òàé õàìòðàí “Àìüäðàõ óõààíä ñóóðèëñàí áîëîâñðîë” òºñëèéí õ¿ðýýíä àæëûí áàéðàí äàõü ñóðãàëò, ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí ñóðãàëòûí ìîäóëü, ñóðàõ áè÷èã áîëîâñðóóëàõ, ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã øèíý÷ëýõ àæèëä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëæ áàéíà.

Í¯Á-ûí áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààí, ñî¸ëûí áàéãóóëëàãà àëñûí çàéí ñóðãàëò áîëîí àëáàí áóñ áîëîâñðîëûí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ àæëûí õ¿ðýýíä îõèä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí áýëãèéí áîëîâñðîë, óð ÷àäâàðûã íýìýãä¿¿ëýõ, ãóòààí äîðîìæëîëûã áóóðóóëàõ, ñóðãóóëèéí îð÷èíä ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ ãàðûí àâëàãà áîëîâñðóóëàõ, áàãø áýëòãýõ çýðýã àæèë õèéãäñýí áàéíà. ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ, Í¯ÝÌ, ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ, ñîãòóóðóóëàõ óíäààíä äîíòîõîîñ ñýðãèéëýõ æèæèã òºñë¿¿ä (òóõàéëáàë ÕÒÌÁÈÕÍ-èéí õýðýãæ¿¿ëñýí òºñºë)-èéí õ¿ðýýíä ìºí áàãø, îþóòàí, ñóðàã÷äàä ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëñàí.

32 Page 24, UN Technical Working Group on HIV and AIDS, UN Mongolia Joint Programme on HIV and AIDS 2007-2011.

30


Áîëîâñðîëûí ñàëáàðò õèéãäýæ áóé ýäãýýð øèíý÷ëýëèéã ãàçàð õýëòñèéí ò¿âøèíä áèå äààí õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà áà òóõàéëáàë a) Áàãà, äóíä áîëîâñðîëûí ãàçàð (Åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºðò ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ, Í¯ÝÌ-èéí ìýäëýã, óð ÷àäâàðûí õè÷ýýë îðóóëàõ); á) Áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýí (Ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîâñðîëûí ñòàíäàðò, ñóðãàëòûí õºòºëáºð, áàãøèéí ãàðûí àâëàãà, ñóðàõ áè÷èã áîëîâñðóóëàõ, áàãø íàðûí ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëýõ ñóðãàëò); â) Àëáàí áóñ áîëîâñðîë, çàéíû ñóðãàëòûí ¿íäýñíèé òºâ (àëáàí áóñ áîëîí çàéíû ñóðãàëòûí õºòºëáºð, ñóðãàëòûí ìàòåðèàë áîëîâñðóóëàõ); ã) Ìîíãîë Óëñûí áîëîâñðîëûí èõ ñóðãóóëü (òºãñºëòèéí ºìíºõ áà äàðààõ áàãø áýëòãýõ ñóðãàëò); ä) Ìýðãýæëèéí áîëîâñðîëûí ãàçàð (äýýä áîëîí ìýðãýæëèéí áîëîâñðîë). ÁÑØÓß-íä ýäãýýð áèå äààñàí ¿éë àæèëëàãààã íýãòãýõ ñàëáàðûí õ¿ðýýíä õýðýãæ¿¿ëýõ ñòðàòåãè, ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº øààðäëàãàòàé áàéíà.

3.2.3 Áóñàä ñàëáàð

Ìîíãîë Óëñàä ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä èäýâõèòýé õºãæèæ áàéãàà çàì, áàðèëãûí ñàëáàðûí àæèë, ò¿¿íèéã äàãàæ äýä á¿òýö ñàéæèðñàíòàé õîëáîîòîéãîîð õºðø îðíóóäûã äàéðñàí îëîí óëñûí òýýâýð, ¿éë÷èëãýýíèé (çî÷èä áóóäàë, öýíãýýíèé ãàçàð) ñàëáàðûí õ¿ðýýíä ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí àñóóäàëä ¿ç¿¿ëýõ ñºðºã íºëººã áóóðóóëàõ çîðèëãîîð Çàì, òýýâýð, áàðèëãà, õîò áàéãóóëàëòûí ÿàì ÀÕÁ-òàé õàìòðàí ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí ìýäëýã, ìýäýýëëèéã ò¿ãýýõ õºòºëáºð, àðãà õýìæýýã òºëºâëºí õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ õºòºëáºðò ÀÕÁ-íààñ ãàäíà Äýëõèéí áàíê, Êóâåéòûí ñàí, ßïîí, ªìíºä Ñîëîíãîñ çýðýã õàíäèâëàã÷äûí äýìæëýãýýð õýðýãæèæ áóé äýä á¿òöèéí òºñë¿¿ä õàìðàãäàõ þì.

Õóóëü ç¿é äîòîîä õýðãèéí ÿàì Ñàäàð ñàìóóíòàé òýìöýõ õóóëèéí ç¿éë çààëòûã õÿíàí ¿çýõ, ñóäëàõ àæëûí õýñãèéã 2006 îíä ÝÌß, Öàãäààãèéí åðºíõèé ãàçàð, áèåý ¿íýëýã÷èäòýé àæèëëàäàã ÒÁÁ-óóäûí òºëººëºëòýéãººð áàéãóóëñàí. Ò¿¿í÷ëýí òóñ ÿàìíû õàðüÿà Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ åðºíõèé ãàçàð, áîëîí õîðèõ ãàçðóóäàä öººí òîîíû òºñºë õýðýãæèæ áàéíà.

Áàòëàí õàìãààëàõ ÿàì, ò¿¿íèé õàðüÿà áàéãóóëëàãóóäàä õýðýãæèæ áóé ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ õºòºëáºð¿¿äèéã ìºí äóðäàæ áîëîõ áà äýýðõ àæëûí äèéëýíõ íü ãàäààäûí õàíäèâëàã÷ áàéãóóëëàãóóäûí ñàíõ¿¿æèëòýýð õýðýãæèæ áàéãàà áºãººä òóõàéí ÷èãëýëèéí ÿàìäûí áîäëîãî, õºòºëáºðò òóñãàãäààã¿é áàéíà.

3.3 ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÀ ÕÓÂÈÉÍ ÕÝÂØËÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÓÓÄ, ÎËÎÍ ÒÀËÒ ÕÀÌÒÛÍ ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÛ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀ

Îëîí óëñûí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä íü ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí òåõíèêèéí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõýýñ ãàäíà õºòºëáºð, àðãà õýìæýýíèé õýðýãæèëò, ýðñäýëò á¿ëãèéí õ¿í àìä ¿ç¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýýíä îðîëöäîã áîëíî. Òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãóóä

31


íü èõýâ÷ëýí íèéò õ¿í àì, áîëîí ºñâºð ¿å çàëóó÷óóä, ä¿ðýìò õóâöàñ á¿õèé àæèëòàí àëáàí õààã÷èä, õîðèõ ãàçàð ÿë ýäëýãñäýä õ¿ð÷ àæèëëàäàã áîë õóâèéí õýâøëèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä íü õ¿ð÷ àæèëëàõàä õýö¿¿, ºíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àì, ýð÷¿¿äòýé áýëãèéí õàâüòàëä îðäîã ýð÷¿¿ä, áèåý ¿íýëýã÷, ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ñóäñààð òàðüæ õýðýãëýã÷, ýðñäýë ºíäºðòýé ºñâºð íàñíûõàíòàé ãîëäóó àæèëëàäàã. ¯íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýã äýìæèæ àæèëëàäàã òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä íü íººöèéí õóâüä õÿçãààðëàãäìàë õýäèé áîëîâ÷ öººí òîîíû òîìîîõîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà ýäãýýð èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõ, óÿëäóóëàí çîõèöóóëàõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéíà. Ãýñýí ÷ èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäûí õàìòûí àæèëëàãàà, õàìòàðñàí òºëºâëºëò, çîõèöóóëàëòûã ñàéæðóóëàõ íü ¿íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýã áýõæ¿¿ëýõýä ÷óõàë àëõàì áàéñààð áàéíà.

¯íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýíèé õºíäëºíãèéí öîãö ¿íýëãýýíèé òàéëàí33-ä äóðäñàíààð èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäàä íýãäñýí çîõèîí áàéãóóëàëò, ýâ õàìòûí ñàíàà, íýãäìýë ¿éë àæèëëàãàà äóòàãäàæ áàéãàà ãýæýý. Õºòºëáºð¿¿ä íü õàíäèâëàã÷äûí òîäîðõîéëñîí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëä íèéö¿¿ëñýí, óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëò, õ¿íèé íººöèéí õºãæëèéã äýìæèõýýñýý èë¿¿ ¿éë àæèëëàãààíä àíõààðñàí áàéäàë àæèãëàãäàæ áàéíà.

Í¯Á-ûí òºðºëæñºí áàéãóóëëàãóóä òóõàéëáàë Í¯Á-ûí ÕÕ, Í¯Á-ûí ÕÑ, Í¯Á-ûí ÕÀÑ, Í¯Á-ûí Áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààí, ñî¸ëûí áàéãóóëëàãà, ÄÝÌÁ, Îëîí óëñûí õºäºëìºðèéí áàéãóóëëàãà, Í¯Á-ûí ÄÎÕ-ûí íýãäñýí õºòºëáºð, Í¯Á-ûí Ñàéí äóðûíõàíû õºòºëáºð ¿íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýíä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëñýýð èðñýí áà “Í¯Á-ûí õàìòàðñàí õºòºëáºðèéí õ¿ðýý” äýýðõ áàéãóóëëàãóóäûí ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí òàëààð àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áóé õºòºëáºð, àðãà õýìæýýã íýãäñýí çîõèöóóëàëòààð õàíãàæ, àëèâàà äàâõàðäàëààñ ñýðãèéëýõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëäýã. Îëîí óëñûí áóñàä õàìòðàã÷ òàëóóäàä ÀÕÁ, ÃÒÕÀÍ, Äýëõèéí Çºí îëîí óëñûí áàéãóóëëàãà, Àíãëèéí Ñàéí äóðûíõàíû õºòºëáºð çýðýã áàãòàíà.

ÃËÎÁÀËÜ ÑÀÍÃÈÉÍ ÄÝÌÆËÝÃÒÝÉ ÒªÑªË, ÕªÒªËÁªÐ¯¯Ä

ªíººäðèéã õ¿ðòýëõ õóãàöààíä ÄÎÕ, ñ¿ðüåý, õóìõàà ºâ÷èíòýé òýìöýõ Ãëîáàëü ñàí ¿íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýíä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýã÷ õàìãèéí òîì õàíäèâëàã÷ áàéãóóëëàãà áàéñàí áà ò¿¿íèé äàðàà Í¯Á, ÀÕÁ áîëîí ÃÒÕÀÍ îðíî. Ìîíãîë Óëñ äýýðõ ñàíãààñ ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ ÷èãëýëýýð 2, 5, 7 äóãààð ðàóíäûí õ¿ðýýíä íèéò 12,15 ñàÿ àì.äîëëàðûí ñàíõ¿¿æèëò àâñàí áàéíà. ̄ ¿í äýýð õî¸ðäóãààð ðàóíäûí ¿ðãýëæëýõ øàòíû òºñëèéí ñàíàë, åñä¿ãýýð ðàóíäûí òºñëèéí ñàíàëä òóñãàãäñàí Ýð¿¿ë ìýíäèéí òîãòîëöîîã áýõæ¿¿ëýõ áàãö ¿éë àæèëëàãàà íýìæ áàòëàãäààä áàéíà.

33 ¯íäýñíèé õîðîî (2008). ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ûí ýñðýã ¿íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýíèé õºíäëºíãèéí öîãö ¿íýëãýý. Óëààíáààòàð:

32


Ãëîáàëü ñàíãèéí äýìæëýãòýé ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ñ¿ðüåýãèéí òºñëèéí ¿íäñýí õ¿ëýýí àâàã÷ íü Ýð¿¿ë ìýíäèéí ÿàì áºãººä òóñ ÿàìíààñ òºñëèéí õýðýãæèëòèéã õàíãàí àæèëëàõ çîðèëãîîð Õºòºëáºð çîõèöóóëàõ íýãæèéã áàéãóóëàí àæèëëàæ áàéíà. ÄÎÕ-òîé òýìöýõ ¯íäýñíèé ñàí äýýðõ õºòºëáºðèéí ñàëáàð õ¿ëýýí àâàã÷ ãîëëîõ áàéãóóëëàãóóäûí íýã áºãººä îðîí íóòãèéí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, îëîí íèéòýä ò¿øèãëýñýí áàéãóóëëàãóóäàä õºòºëáºð, àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõýä íýãäñýí çîõèöóóëàëò, òåõíèêèéí òóñëàëöààãààð õàíãàäàã.

Ýäãýýð õºòºëáºð àðãà õýìæýý íü Ìîíãîë óëñàä ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ íèéòëýã åðºíõèé çîðèëòûí äîð òóñ òóñûí ¿ð ä¿í äýýð òóëãóóðëàñàí, õàðèëöàí äýìæñýí áàéäëààð çîõèîí áàéãóóëàãääàã. Õºòºëáºðèéí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿ä íü õàëäâàðòàé èðãýä, ýðñäýë ºíäºðòýé á¿ëãèéí áà ã¿¿ð õ¿í àì, ò¿¿í÷ëýí íèéò õ¿í àìä ÷èãëýñýí áàéäàã áà õàðèó àðãà õýìæýýíèé íýãäñýí òºëºâëºëò, çîõèöóóëàëò, òºðèéí áà òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä, õóâèéí õýâøëèéí áàéãóóëëàãóóäûí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ, äýìæëýã á¿õèé ýðõ ç¿éí îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ, áîäëîãî, ä¿ðýì æóðìûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõîä ÷èãëýãääýã. Ýðñäýë ºíäºðòýé á¿ëãèéí õ¿í àìä ¿ç¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýýíèé áàãöàä ýð÷¿¿äòýé áýëãèéí õàâüòàëä îðäîã ýð÷¿¿ä, ýìýãòýé áèåý ¿íýëýã÷, ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ õýðýãëýã÷äýä õ¿ð÷ àæèëëàõ òààòàé, àþóëã¿é îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ, òýäíèéã ñàéí äóðûí çºâëºãºº øèíæèëãýýíä õàìðóóëàõ, ÁÇÄÕ-ûí áîëîí áóñàä ýì÷èëãýý ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ, çàí ¿éëèéã ººð÷ëºõ õàðèëöàà (ìºí èíòåðíýòýýð äàìæóóëàí), 100% áýëãýâ÷ õýðýãëýõ õºòºëáºð, ¿å òýíãèéí ñóðãàã÷ áýëòãýõ, ìýäýýëëýýð õàíãàõ ¿éë àæèëëàãàà òóñ òóñ îðäîã. Äýýðõ ¿éë àæèëëàãààíû ñàëøã¿é íýã õýñýã íü ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëò, ãóòààí äîðîìæëîõ ÿâäëûã áóóðóóëàõ àñóóäàë îðíî. ¯¿íä öàãäààãèéí áàéãóóëëàãà, áààð çî÷èä áóóäëûí ýçýä, ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ õýðýãëýã÷èäòýé õàìòðàí àæèëëàõ çàìààð îðîí íóòãèéí öàãäàà, õóóëü ñàõèóëàõ áàéãóóëëàãûí àæèëòàí, àëáàí õààã÷äûã ìýäðýãæ¿¿ëýõ àæèë õèéãäýæ áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí ¿íäýñíèé õýìæýýíä áîëîí àéìàã, ä¿¿ðãèéí ò¿âøèíä ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãóóäûã ò¿øèãëýí ýõýýñ õ¿¿õäýä õàëäâàð äàìæèõààñ ñýðãèéëýõ, ýðñäýëò á¿ëãèéí õ¿í àìä ñàéí äóðûí çºâëºãºº, øèíæèëãýýíèé ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ òºâ¿¿äèéã áàéãóóëàõ àæëûã Í¯Á-ûí ÕÀÑ-ààñ ýõëýí õýðýãæ¿¿ëýýä áàéíà.

Áèåý ¿íýëýã÷èäòýé àæèëëàäàã òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä ãîë÷ëîí Óëààíáààòàð, Äàðõàí-Óóë, ×îéáàëñàí, Ýðäýíýò õîòóóäàä òºâëºðºí ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéãààãèéí íýã íü ÌÓÇÍ-èéí áèåý ¿íýëýã÷ îëîí íèéòòýé àæèëëàõ õºòºëáºð ÁÍÕÀÓ-ûí Ýðýýí õîòîä õýðýãæèæ áàéíà. Õàðèí ýð÷¿¿äòýé áýëãèéí õàâüòàëä îðäîã ýð÷¿¿äòýé àæèëëàäàã ãóðâàí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà áàéäàã áºãººä ýäãýýð íü Óëààíáààòàð õîòîä ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéíà.

Ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ñóäñààð òàðüæ õýðýãëýã÷èä – Ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ñóäñààð òàðüæ õýðýãëýã÷äèéí òîî õàðüöàíãóé öººí áàéäãààñ øàëòãààëàí òýäýíä ÷èãëýñýí õºòºëáºð ¿éë àæèëëàãààíû òîî öººí áàéíà. ÝÌß-íû õàðüÿà Ñýòãýöèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿íäýñíèé òºâ (ÑÝÌ¯Ò), öººí òîîíû òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà ýðñäýë

33


áóóðóóëàõ, ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí òàëààð ìýäýýëýë õ¿ðãýõ, ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîâñðîë îëãîõ (òàðèëãûí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ), ç¿¿ òàðèóð ñîëèõ, íèéãìèéí õàëàìæ äýìæëýã, ÕÄÕÂ-èéí øèíæèëãýý õèéõ ¿éë àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà áà ÑÝÌ¯Ò íü ýíý ¿éë àæèëëàãààíäàà ìºí àðõèíä äîíòîõ ºâ÷òýé èðãýäèéã õàìðóóëæ áàéíà.

Ãýâ÷, ºíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àìä ¿ç¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýýíèé õàìðàëò õàðüöàíãóé áàãà áàéãàà íü òýäíèé íèéãýìä èë ãàðàõààñ çàéëñõèéäýãòýé õîëáîîòîé áºãººä íºãºº òàëààð òýäýíä õ¿ð÷ ¿éë÷èëäýã èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóä õ¿íèé íººö, ìýäëýã, óð ÷àäâàðûí õóâüä õÿçãààðëàãäìàë, áàéãóóëëàãûí ÷àäàâõè áîëîëöîî õàíãàëòã¿é áàéãàà íü ¿¿íä íºëººëæ áàéíà. Ìºí òºðèéí áóñ, èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóä õàìòðàí àæèëëàõûí îðîíä ººð õîîðîíäîî ºðñºëääºã34, çàðèì èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäàä õóâü õ¿íèé íóóöûã õàäãàëàõ áàéäàë õàíãàëòã¿é áàéãàà íü íºõöºë áàéäëûã õ¿íäð¿¿ëæ áàéíà.

ÕÄÕÂ-ýýð õàëäâàðëàãäñàí èðãýä – Äýýð äóðäñàí÷ëàí Ãëîáàëü ñàíãèéí äýìæëýãòýé ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ñ¿ðüåýãèéí òºñëèéí õ¿ðýýíä øààðäëàãà á¿õèé ºâ÷òºíä ðåòðîâèðóñèéí ýñðýã ýì÷èëãýý (ÐÝÝ)-ã ¿íý òºëáºðã¿é õèéäýã áà äýýðõ èðãýä, òýäãýýðèéí õ¿¿õä¿¿äýä õàëàìæ, äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ áàéíà.

Õºäºëãººíò õ¿í àì – Õàðóóëäàí òàíäàëòûí ñóäàëãààãààð õºäºëãººíò á¿ëãèéí ýð÷¿¿äèéí 32 õóâü íü ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ õºòºëáºð, àðãà õýìæýýíä õàìðàãäñàí ãýæýý. Ãýâ÷, ºíººã õ¿ðòýëõ õóãàöààíä äýýðõ á¿ëãèéí õ¿í àìä ÷èãëýñýí õºòºëáºð òîî õýìæýý, öàð õ¿ðýýíèé õóâüä õÿçãààðëàãäìàë áàéñààð èðñýí þì. Èõýíõ õºòºëáºð àðãà õýìæýýã òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí îðîí íóòãèéí ñàëáàð áîãèíî õóãàöààíä ¿å÷èëñýí áàéäëààð õýðýãæ¿¿ëæ èðñýí áºãººä ¿éë÷èëãýýíèé áàãö íü áýëãýâ÷ ò¿ãýýõ, ìýäýýëëýýð õàíãàõ, ñàéí äóðûí çºâëºãºº, øèíæèëãýýíä õàìðóóëæ, ýì÷èëãýý ¿éë÷èëãýýíä øèëæ¿¿ëýõýýñ á¿ðääýã. Õàðèí òºìºð çàìûí ¿éë÷èëãýýíä òóëãóóðëàñàí ÿâóóëûí ìýäýýëëèéí áîëîí áýëãýâ÷ ò¿ãýýõ òºñºë áºãººä ýíý íü çîðèëòîò õ¿í àìäàà îéð àæèëëàæ áàéãàà æèøýý áîëíî.

Ò¿¿í÷ëýí ãàð àðãààð àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîã÷èä áóþó àëáàí áóñ óóðõàéí àæèëëàãñäàä Í¯Á-ûí ÕÀÑ áîëîí ÝÌß-íû õàìòûí äýìæëýãòýéãýýð òóõàéí îðîí íóòãèéí ñóìûí ýìíýëýã òýäýíä õ¿ð÷ ¿éë÷ëýõ, áýëãýâ÷, ìýäýýëýë ñóðòàë÷èëãààíû ìàòåðèàë ò¿ãýýõ, ÁÇÄÕ-ûí îíîøèëãîî, ýì÷èëãýýíä õàìðóóëàõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëæ áàéíà. Ìºí “Ýð¿¿ë Ìîíãîë” ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä ÿâóóëûí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëñýí áîëíî.

34 NCA (2008). Comprehensive Review of the National Response to HIV and STIs in Mongolia. Ulaanbaatar: Na-tional Committee on HIV/AIDS.

34


ÀÕÁ-íû á¿ñ íóòãèéí àâòîçàìûí õºãæèë òºñºëä:

(1) Çàì äàãóó îðîí íóòãèéí çàõèðãàà, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, áèçíåññ ýðõëýã÷èä áîëîí áàðèëãûí êîìïàíèóä äóíä óõóóëãà íºëººëëèéí ¿éë àæèëëàãàà õýðýãæ¿¿ëýõ;

(2) Çàí ¿éëèéã ººð÷ëºõ áà áýëãýâ÷ ò¿ãýýõ õºòºëáºð;

(3) Îðîí íóòãèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí òºâ¿¿ä áà ýìíýëã¿¿äýä ñàéí äóðûí çºâëºãºº øèíæèëãýýíèé áîëîí ÁÇÄÕ-ûí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ;

(4) Õèëèéí øàëãàí íýâòð¿¿ëýõ áîëîí öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíû ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ, õºðø îðíóóäòàé õàìòûí àæèëëàãààã ºðí¿¿ëýõ çàìààð õ¿í õóäàëäààëàõ ãýìò õýðãýýñ ñýðãèéëýõ çýðýã á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿ä òóñãàãäñàí áîëíî.

ªºð íýã ºâºðìºö õºòºëáºð íü ãàäààäàä àæèëëàõààð ÿâæ áóé èðãýäýä ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí òàëààð õî¸ð öàãèéí ìýäýýëýë ºãºõ ¿éë àæèëëàãàà áºãººä íýãýíò ãàäààäàä àæèëëàæ àìüäàð÷ áóé èðãýäýä èíòåðíýòýýð35 äàìæóóëàí õ¿ðýõ àæèë õèéãäýæ áàéíà. Õºðø çýðãýëäýý îðîí áîëîõ ÁÍÕÀÓ-òàé õàìòðàí àæèëëàõààð õýëýëöýæ áàéãàà áºãººä îäîîãîîð õàìòûí àæèëëàãàà ýõëýë øàòàíäàà áàéíà.

Ä¿ðýìò õóâöàñ á¿õèé àæèëòàí, àëáàí õààã÷ – Öýðãèéí àëáàí õààã÷äàä áîëîí õèë õàìãààëàõ áàéãóóëëàãûí àæèëòíóóäàä ñóðãàëò ÿâóóëàõ, òýäíèé äóíä ¿å òýíãèéí ñóðãàã÷ áýëòãýõ àæëûã òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãààð äàìæóóëàí õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. ¯¿íä ìºí ñàéí äóðûí çºâëºãºº øèíæèëãýý, ÁÇÄÕ-ûí (øèíæ òýìäãèéí) ýì÷èëãýý îðíî. Ýäãýýð ¿éë àæèëëàãàà íü òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäàä òóëãóóðëàñàí, ÁÕß-íû áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààíä õàðààõàí íýãòãýãäýýã¿é áàéãàà íü òóõàéí àðãà õýìæýýíèé òîãòâîðòîé áàéäàëä ñºðãººð íºëººëæ áîëçîøã¿é áà òóñ ÿàìíû óäèðäëàãà ýíý òàë äýýð àíõààð÷ áîäèò àæëóóäûã ýõë¿¿ëýýä áàéíà, òóõàéëáàë Áàòëàí õàìãààëàõûí èõ ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºðò ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ûí ñýäâýýð 36 öàãèéí õè÷ýýë íýìæ òºëºâëºñºí ÿâäàë þì.

Õîðèõ ãàçàð ÿë ýäëýãñýä – Îäîîãîîð õîðèõ ãàçàðò ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ õºòºëáºð, àðãà õýìæýý õÿçãààðëàãäìàë áóþó öººõºí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà òóõàéëáàë Ìîíãîë çºí, ÌÓÇÍ, ÄÎÕ-òîé òýìöýõ ¿íäýñíèé ñàí, Äýëõèéí çºí çýðýã áàéãóóëëàãà ë ýíý ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà. ¯¿íä õîðèõ ãàçðûí àæèëòàí, àëáàí õààã÷èä, õîðèãäîãñäîä ñàéí äóðûí çºâëºãºº øèíæèëãýý, ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ, çàí ¿éëèéí ººð÷ëºëò, ¿å òýíãèéí ñóðãàã÷ áýëòãýõ ÷èãëýëýýð ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëæ áàéíà. Äýëõèéí çºí îëîí óëñûí áàéãóóëëàãààñ ýìýãòýé÷¿¿äèéí õîðèõ ãàçàð õýðýãæ¿¿ëæ áóé õºòºëáºð íü õîðèõ ãàçðûí àæèëòàí, àëáàí õààã÷äàä ÷èãëýãäñýí áà ÿë ýäýëæ áóé ýìýãòýé÷¿¿äýä

35 www.tsahimurtuu.mn

35


îíîøèëãîî ýì÷èëãýý, õàëàìæ ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõäýý õ¿íèé ýðõýä òóëãóóðëàõ çàð÷ìûã ¿éë àæèëëàãààíäàà ìºðäëºã áîëãîæ áàéíà. Ìºí òóñ áàéãóóëëàãààñ õîðèõ ãàçðûí ýìíýëãèéí àæèë÷èä, ºâ÷òí¿¿äèéã ñóðãàëòàä õàìðóóëñàí. ÌÓÇÍ õîðèõ ãàçðûí áîëîí Ø¿¿õèéí øèéäâýð áèåë¿¿ëýõ åðºíõèé ãàçðûí óäèðäëàãóóäûã õàìðóóëñàí ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëäàã áîëîâ÷ ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ õºòºëáºð õîðèõ ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíä íýãòãýãäýæ ÷àäààã¿é õýâýýð áàéíà.

ªñâºð ¿å, çàëóó÷óóä – Äýýð ºã¿¿ëñýí÷ëýí ÁÑØÓß ºñâºð ¿åèéíõýíä ÷èãëýñýí õºòºëáºðò ¿íäñýí ¿¿ðýã îðîëöîîòîé áà áýëãèéí áà íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíä (ìºí ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ)-èéí ñóðãàëòûí õºòºëáºð, áýëãýâ÷èéí õýðýãëýýã ñóðòàë÷ëàõ, ¿å òýíãèéí ñóðãàã÷ áýëòãýõ àæèëä ãîëëîí àíõààðñàí. ªñâºð ¿åèéíõýíä ÷èãëýñýí õºòºëáºð àðãà õýìæýýíä îëîí áàéãóóëëàãà,íýãæ õàìðàãääàãûí õóâüä õºòºëáºðèéí çîõèöóóëàëò áýðõøýýëòýé àñóóäëóóäûí íýã õýâýýð áàéíà. Ìºí, õýäèéãýýð ºðãºí öàð õ¿ðýýòýéãýýð áàãø ñóðãàã÷ áýëòãýäýã áîëîâ÷ òýäãýýðèéí ìýäëýã, óð ÷àäâàð õÿçãààðëàãäìàë ò¿âøèíä áàéãàà íü íóóö áèø. ÁÑØÓß-íû õýðýãæ¿¿ëæ áóé õºòºëáºðººñ ãàäíà ºñâºð ¿å, çàëóó÷óóäàä ÷èãëýñýí, òýäíèé ýðýëò õýðýãöýýíä óÿëäóóëñàí îëîí ¿éë÷èëãýýã òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä õýðýãæ¿¿ëäýã. ¯¿íä: ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí îëîí íèéòýä òóëãóóðëàñàí ¿å òýíãèéí áîëîâñðîëûí õºòºëáºð, ìýäýýëëèéí áàãö, íîì òîâõèìîë, ñîíèí, ñýòã¿¿ë, ¿íýã¿é çºâëºãºº ¿ç¿¿ëýõ óòàñ, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí ýðõëýí àæèëëóóëäàã çàëóó÷óóäûí òºâ çýðýã áàãòàíà.

Õóâèéí ñàëáàðûí òºëººëºë ÿëàíãóÿà Ìîíãîëûí àæèë îëãîã÷ ýçäèéí íýãäñýí õîëáîî (ÌÀÎÝÍÕ) ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ àæëûí áàéðíû áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ èðñýí. ÌÀÎÝÍÕ íü Îëîí óëñûí õºäºëìºðèéí áàéãóóëëàãûí äýìæëýãòýéãýýð àæëûí áàéðíû áîäëîãî, õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð 300 ãàðóé áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí íýãæèä ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëæ, äýìæëýã ¿ç¿¿ëýýä áàéíà. Îäîîãîîð äýýðõ àðãà õýìæýý íü àæèë÷äûã ñóðãàõ, ìýäëýã ìýäýýëëýýð õàíãàõàä èë¿¿òýé òºâëºð÷ áàéíà.

4. ¯ÍÄÝÑÍÈÉ ÑÒÐÀÒÅÃÈ ÒªËªÂËªÃªªÍÈÉ ÇÎÐÈËÃÎ, ÒÓËÃÓÓÐ ÇÀÐ×ÈÌ, ÑÒÐÀÒÅÃÈ ×ÈÃËÝË

4.1 ÇÎÐÈËÃÎ

Ìîíãîë Óëñûí ÕÄÕÂ-èéí òàðõàëòûí ºíººãèéí áàãà ò¿âøèíã òîãòîîí áàðèõ íººö áîëîìæèéã çîõèîí áàéãóóëàëòòàéãààð äàé÷ëàõ, ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí íèéãýì, õóâü õ¿íä ¿ç¿¿ëýõ ñºðºã íºëººëëèéã áóóðóóëàõàä òóñ ñòðàòåãè òºëºâëºãººíèé à÷ õîëáîãäîë îðøèíî.

36


ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí àñóóäàë íü áèå äààñàí ýð¿¿ë ìýíäèéí áóþó íèéãìèéí àñóóäàë áèø áºãººä ¿¿íèéã áýëãèéí áà íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí õ¿ðýýíä õ¿í àìûí äóíä ºðãºí òàðõñàí ÁÇÄÕ-ûí àñóóäëûã äàâõàð øèéäâýðëýõýä îíöãîéëîí àíõààð÷ ¿çâýë çîõèíî. Òèéì ÷ ó÷ðààñ ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí óðüä÷èëàí ñýðãèéëýëò, õàëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé õºòºëáºð íü ÁÇÄÕ, áýëãèéí áà Í¯ÝÌ-èéí àñóóäëóóäûã áàãöààð íü õºíäñºí áàéõ íü ÷óõàë.

Ñòðàòåãè òºëºâëºãººíèé ¿íäñýí çîðèëãî íü:

“Ýðñäýëò á¿ëãèéí õ¿í àì áîëîí íèéò õ¿í àìûí äóíä ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðààñ ñýðãèéëýõ çàìààð Ìîíãîë Óëñûí ÕÄÕÂ-èéí ºíººãèéí áàãà òàðõàëòûã ºíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àìûí äóíä 5% õ¿ðòýëõ ò¿âøèíä òîãòîîí áàðèõ, õàëäâàðòàé, õàëäâàðò ºðòñºí õóâü õ¿í, íèéãýìä ¿ç¿¿ëýõ ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí õîð õîõèðîëûã áóóðóóëàõàä îðøèíî.”

Äýýð äóðäñàí çîðèëãîäîî õ¿ðýõýýð ºìíº àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñýí ¿íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýý, ò¿¿íýýñ ãàðñàí ñàíàë ä¿ãíýëò, òàðõàëòàä íºëººëæ áóé ¿íäñýí õ¿÷èí ç¿éëñ, ýðñäýëò çàí ¿éëèéã òàðõâàð ç¿éí ¿íäñýí äýýð ä¿í øèíæèëãýý õèéæ, òîäîðõîéëñîí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëèéí ¿éë àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëàëòòàéãààð õýðýãæ¿¿ëýõýä òóñ áàðèìò áè÷ãèéí çîðèëò îðøèíî. Ýäãýýð çîðèëò íü ¿íäýñíèé íýãäñýí õàðèó àðãà õýìæýýã òºëºâëºæ, õýðýãæ¿¿ëýõ òóëãóóð çàð÷ìóóäàä ¿íäýñëýñýí áîëíî.

4.2 ÒÓËÃÓÓÐ ÇÀÐ×ÈÌ

¯íäýñíèé ñòðàòåãè òºëºâëºãººíä òóñãàãäñàí ÷èã õàíäëàãà, ñòðàòåãèéí ñîíãîëòóóä íü äîîðõ òóëãóóð çàð÷ìóóäàä ¿íäýñëýñýí áîëíî. Ýíýõ¿¿ áàðèìò áè÷èã íü îëîí óëñûí áîëîí ¿íäýñíèé õºãæëèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷ã¿¿äýä òóëãóóðëàí áîëîâñðóóëàãäñàí áîëíî.

ÕÄÕÂ áà ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ ¿íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýíèé òóëãóóð çàð÷ìóóä:

4.2.1 Îëîí ñàëáàðûí îðîëöîîòîé Çàñãèéí ãàçðûí ìàíëàéëëûã õàíãàñàí áàéíà – Èðãýäèéí ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ, õ¿íèé ýðõèéã äýýäëýõ ¿¿ðýã íü ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ ¿íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýã ìàíëàéëàõ ¿¿ðýã îðîëöîîã øààðääàã. Ìàíëàéëàë íü Çàñãèéí ãàçðûí áóñàä ñàëáàð, èðãýíèé íèéãìèéí áîëîí õóâèéí õýâøëèéí áàéãóóëëàãóóä íÿãò õàìòðàí àæèëëàõ çàìààð õýðýãæèíý. Çàñãèéí ãàçðûí ìàíëàéëàë íü ìºí ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ûí õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòèéí òîãòâîðòîé áàéäàëä øóóä íºëººëºõ áà äýýðõ àñóóäëóóäûã çàñãèéí ãàçðûí õºòºëáºð, àðãà õýìæýýíèé òºëºâëºãººòýé óÿëäóóëàõ, òºñºâò ñóóëãàõ çàìààð õýðýãæèíý. Òóñ ñòðàòåãè òºëºâëºãºº íü “Ãóðâàí íýã”-èéí çàð÷èì áóþó íýãäñýí õºòºëáºð, íýã óäèðäëàãà, ¿íäýñíèé íýã õÿíàëò ¿íýëãýýíèé òîãòîëöîîíû çàð÷èìä òóëãóóðëàñàí áîëíî.

37


4.2.2 ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðòàé èðãýäèéí îðîëöîîã äýìæèíý – Ìîíãîë Óëñàä õàëäâàðòàé ãýæ á¿ðòãýãäñýí èðãýäèéí òîî õàðüöàíãóé öººí áîëîâ÷ èõýíõ õýñýã íü ººðñäèéí õàëäâàðòàé ýñýõèéã ìýäýõã¿é áóþó øèíæèëãýýíä õàìðàãäààã¿é áàéõ ìàãàäëàëòàé áà á¿ðòãýãäñýí õàëäâàðòàé èðãýä áîäëîãî, õºòºëáºðò òýð á¿ð äóó õîîëîéãîî õ¿ðãýæ ÷àäàõã¿é áàéíà. Õàëäâàðòàé èðãýäèéí íºõöºë áàéäëûã òýäíýýñ ººð õýí ÷ òèéì ñàéí îéëãîæ, ìýäýõã¿é áèëýý.

Õàëäâàðòàé èðãýäèéí îðîëöîîã äýìæèõ çàð÷ìûã 1994 îíä Ïàðèñ õîòíîî çîõèîãäñîí ÄÎÕ-ûí äýýä õýìæýýíèé óóëçàëòààð 42 îðîí õ¿ëýýí çºâøººð÷ íýãäñýí áà òýäíèé îðîëöîîã ¿íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýíä õ¿íäýòãýõ íü ¿ð ä¿íòýé òºäèéã¿é ¸ñ ç¿éí õóâüä çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áîëîõûã òóíõàãëàñàí. ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí óðüä÷èëàí ñýðãèéëýëò, ýì÷èëãýý, õàëàìæ ¿éë÷èëãýýã òýãø õ¿ðòýýìæòýé õ¿ðãýõýýð çîðüæ áóé ìàíàé óëñûí õóâüä äýýðõ çàð÷èì ìàø ÷óõàë áîëíî.

4.2.3 Õ¿íèé ýðõèéã äýýäýëñýí áàéíà – ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ ¿íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýý íü Ìîíãîë Óëñûí èðãýí á¿ðèéí ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàãäàõã¿é áàéõ ýðõ, ýð¿¿ë àæ òºðºõ ýðõ, ýâëýëäýí íýãäýõ, îðîëöîõ ýðõ, ìýäýýëëèéí ýðõ çýðýã ñóóðü ýðõ¿¿ä äýýð òóëãóóðëàíà. Ñóäñààð ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ õýðýãëýã÷èä, áèåý ¿íýëýã÷, ýð÷¿¿äòýé áýëãèéí õàâüòàëä îðäîã ýð÷¿¿ä, õàëäâàðòàé èðãýä çýðýã ººðñäºº ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëò, ãóòààí äîðîìæëîë, íèéãìýýñ ÿëãàâàðëàõ, ýðõèéã íü çºð÷èõ ÿâäàëä áàãàã¿é ºðòäºã õ¿í àìûí á¿ëãèéã ýíýõ¿¿ ¿íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýíä õàìðóóëäãèéí õóâüä äýýðõ ýðõèéã õàìãààëàõ íü òóéëûí à÷ õîëáîãäîëòîé áîëíî. Èéìä õ¿íèé ýðõèéã äýýäýëñýí õàíäëàãà ñóðãààë íü òºðººñ èðãýääýý ¿ç¿¿ëýõ ýðõ ç¿éí õàìãààëàëòûí ¿íäýñ, õàëäâàðòàé áîëîí õàëäâàðò ºðòñºí èðãýäèéã ÷àäàâõèæóóëàõ, òýäíèé îðîëöîîã äýìæèõ ¸ñ ç¿éí øààðäëàãà áîëíî.

4.2.4 Æåíäýðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàñàí áàéíà – Ýíý íü (çàëóó) ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ûí ºðòºìõèé áàéäàë õàðèëöàí àäèëã¿é, òýäýíä ¿ç¿¿ëýõ õîð õîõèðëûí õýìæýý, òºðºë õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäãèéã õàðãàëçàí õºòºëáºð ¿éë àæèëëàãààíäàà òóñãàõ áîëîìæ îëãîäîã. ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí ýðñäýëò áîëîí ºðòºìõèé áàéäàëä æåíäýðèéí òýãø áàéäàë îíöãîé íºëººòýé áîëîõ íü íýãýíò íîòëîãäñîí áà ºíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àìä, ÝÁÝ, ÝÁ¯, ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ñóäñààð òàðüæ õýðýãëýã÷ ýð÷¿¿ä, ìºíãºí áóñ õýëáýðýýð áèåý ¿íýëýã÷ çàëóó á¿ñã¿é÷¿¿äýä ýíý íü òîä èëýðíý. Òèéì ó÷ðààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýëò, ýì÷èëãýý, õàëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé õºòºëáºð¿¿äýä æåíäýðèéí ÿëãààòàé áàéäëûã òóñãàí, ýðýãòýé ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí ºâºðìºö ýðýëò õýðýãöýýíä íèéöñýí ¿éë÷èëãýýã ñàíàë áîëãîõ ¸ñòîé.

4.2.5 Íîòîëãîîíä ñóóðèëñàí áàéíà – Òóñ ñòðàòåãè òºëºâëºãººíä òóñãàñàí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëèéí ¿éë àæèëëàãàà á¿ðèéã áèîëîãèéí áîëîí çàí ¿éëèéí òàíäàëò ñóäàëãàà, òîõèîëäëûí ñóäàëãàà, õºòºëáºðèéí òàéëàí ìýäýý, õÿíàëò ¿íýëãýýíèé òàéëàí, òºëºâëºëò ñóäàëãààí äýýð ¿íäýñëýæ òîäîðõîéëñîí áîëíî. Íîòîëãîî áàðèìò íü òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë áà õ¿í àìûã òîäîðõîéëîîä çîãñîõã¿é õàìãèéí ¿ð ä¿íòýé õºòºëáºð àðãà õýìæýýã ñîíãîõîä òóñàëäàã.

38


4.2.6 ̄ íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýý íü îëîí óëñûí ýð¿¿ë ìýíäèéí õºòºëáºð ñòðàòåãè, ¿íäýñíèé õýìæýýíèé íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí áîäëîãîòîé íÿãò óÿëäñàí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã íü áàéíà - Äýýð äóðäñàí çàð÷ìóóä ¿íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýíèé òºäèéã¿é Çàñãèéí ãàçðûí õýðýãæ¿¿ëäýã èë¿¿ ºðãºí öàð õ¿ðýýòýé àæëóóäûí òóëãóóð çàð÷ìóóä áîëîõûí õóâüä ýíýõ¿¿ ñòðàòåãè òºëºâëºãºº íü òºðººñ ýð¿¿ë ìýíä, íèéãìèéí õºãæëèéí òàëààð áàðèìòëàõ áîäëîãûí íýãýýõýí õýñýã áàéõ áîëíî.

“Íººöèéã çºâ, ¿ð àøèãòàé ÿëàíãóÿà ÿäóó ýìçýã á¿ëãèéí õ¿í àìä õóâààðèëàõ çàìààð íîòîëãîîíä ñóóðèëñàí, ÷àíàðòàé òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýã ýýëòýé, òýãø, õ¿ðòýýìæòýé õ¿ðãýæ íèéò õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäëûã ñàéæðóóëàõ” çîðèëãî á¿õèé Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðûí ìàñòåð òºëºâëºãººòýé ìºí óÿëäàíà.

Ìîíãîë Óëñ ñî¸ðõîí íýãäñýí Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòóóäûí ãóðàâ áà òàâäóãààð çîðèëòóóäûã õàíãàõàä òóñ ñòðàòåãè òºëºâëºãºº ÷èãëýãäýíý. ¯¿íä: Çîðèëò (5): – “ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí òàðõàëòûã çîãñîîõ, óëìààð áóóðóóëàõ”, Çîðèëò (3): – “Æåíäýðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ, îõèä ýìýãòýé÷¿¿äèéã ººðñäèéãºº áîëîí ãýð á¿ëýý õàìãààëàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ, ýðõèéã õàìãààëàõ”.

Ìºí Ìîíãîë Óëñûí íýãäýí îðñîí îëîí óëñûí áóñàä ¿¿ðýã, àìëàëòûí áèåëýëòèéã õàíãàõàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëíý. ¯¿íä: 2001 îíû Í¯Á-ûí åðºíõèé Àññàìáëåéí òóñãàé õóðàëäààíààñ ãàðãàñàí ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí ¿¿ðýã àìëàëòûí òóíõàãëàë, “Ãóðâàí íýã”-èéí çàð÷èì, 2006 îíû Óëààíáààòàðûí óðèàëãà, “Àçè äàõü òàðõàëòûã äàõèí òîäîðõîéëîõ íü” òàéëàíãèéí çºâëºìæ çýðýã áîëíî36.

4.3 ÑÒÐÀÒÅÃÈ ×ÈÃËÝË

Ìîíãîë Óëñàä ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðûí àíõíû òîõèîëäîë á¿ðòãýãäñýíýýñ ºíººã õ¿ðòýë Çàñãèéí ãàçðûí ç¿ãýýñ ñàíàà÷èëæ õýðýãæ¿¿ëñýí àðãà õýìæýý, èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäûí ºíäºð èäýâõè îðîëöîî òîäîðõîé ¿ð ä¿íãýý ¿ç¿¿ëñýí áîëîâ÷ ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí õàëäâàðûí òàðõàëòààñ ñýðãèéëýõýä îëîí ñààä áýðõøýýëòýé í¿¿ð òóëæ áàéíà.

Õýäèéãýýð õàëäâàðûí òàðõàëòààñ ñýðãèéëýõ ¿íäýñíèé áîäëîãî, ñòðàòåãè òîäîðõîé, Çàñãèéí ãàçàð, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäààñ ñàíàà÷èëæ ýõýëñýí àæëóóä õàíãàëòòàé îëîí áîëîâ÷ òýäãýýð õºòºëáºð, àðãà õýìæýýíèé ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð, õ¿ðòýýìæèéí õóâüä , õýðýãæ¿¿ëýã÷ áàéãóóëëàãóóäûí õ¿íèé íººö, áàéãóóëëàãûí çîõèîí áàéãóóëàëò, ¿éë àæèëëàãààíû ÷àäàâõè, òåõíèêèéí óð ÷àäâàð õàíãàëòã¿é áàéíà.

36 ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí àñóóäëààðõè Àçèéí õîðîî (2008). Àçèä ÄÎÕ-ûí àñóóäëûã äàõèí òîäîðõîéëîõ íü – ¯ð ä¿íòýé õàðèó àðãà õýìæýýã áèé áîëãîõ íü. Í¯Á-ûí åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãàä ºðãºí áàðüñàí òàéëàí. Îêñôîðä õýâëýë

39


¯íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýíèé òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõàä ¿ð ä¿íòýé õýðýãæèæ áóé õºòºëáºð¿¿äèéã äýëãýð¿¿ëýõ, ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõààñ ãàäíà áîäëîãî, õóóëü ýðõ ç¿é, ñàíõ¿¿æèëòèéí òààòàé îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ íü ÷óõàë. Èéìä äàðààõ ñòðàòåãèéí ÷èãëýëèéã ñàíàë áîëãîæ áàéíà:

1. Çàñãèéí ãàçðûí áîëîí èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäàä ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ ¿ð ä¿íòýé áîäëîãî, õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõ, ¿éë÷èëãýýã íýãäñýí çîõèîí áàéãóóëàëòòàéãààð ¿ç¿¿ëýõýä øààðäëàãàòàé èíñòèòóöûí çîõèîí áàéãóóëàëò, ÷àäàâõè, õýðýãæ¿¿ëýõ óð ÷àäâàðûã ñàéæðóóëàõ;

2. ¯íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýã ¿ð ä¿íòýé õýðýãæ¿¿ëýõ áîäëîãî, õóóëü ýðõ ç¿é, ñàíõ¿¿æèëòèéí òààòàé îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ, óëìààð áýõæ¿¿ëýõ;

3. ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-òàé áóþó ýðñäýëòýé õ¿í àìûí óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ýì÷èëãýý, õàëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé õýðýãöýýã á¿ðýí õàíãàõ ò¿âøèíä õºòºëáºð, àðãà õýìæýýíèé öîãö áàéäàë, ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ;

4. ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ä ºðòñºí áóþó ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àìûã íýí øààðäëàãàòàé õºòºëáºð, ¿éë÷èëãýýãýýð õàíãàõ, õàìðàõ ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ;

5. Íîòîëãîîíä ñóóðèëñàí õàðèó àðãà õýìæýýã òºëºâëºõºä øààðäëàãàòàé ñòðàòåãèéí ìýäýýëëèéí áýëýí áàéäàë, õýðýãëýýã äýìæèõ

4.3.1 Èíñòèòóöèéí õ¿ðýý, áàéãóóëëàãûí áà òåõíèêèéí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ, îëîí ñàëáàðûí çîõèöóóëãûã äýìæèõ

Õºòºëáºð, àðãà õýìæýýíèé ºðòºã-¿ð íºëºº, ÷àíàð, õ¿ðòýýìæèéã ñàéæðóóëàõàä õýðýãæ¿¿ëýã÷ áîëîí çîõèöóóëàõ ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé áàéãóóëëàãûí ÷àäàâõèàñ øóóä õàìààðàëòàé. Ñàëáàð õîîðîíäûí çîõèöóóëàëò ñóë áàéñíààñ õºòºëáºð, àðãà õýìæýý äàâõàðäàõ áóþó õèéäýõ àñóóäàë ãàðäàã. Èéìä ¿íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýã öààøèä ºðãºæ¿¿ëýõýä äýýðõ çîõèöóóëàëòûí ìåõàíèçìóóäûã òóõàéëáàë, ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ ¯íäýñíèé õîðîî, òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áà îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãà äàõü ñàëáàð çºâëºë¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààã áýõæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé. Ò¿¿í÷ëýí ÄÎÕ, ñ¿ðüåý, õóìõàà ºâ÷èíòýé òýìöýõ Ãëîáàëü ñàíãèéí ¯íäýñíèé çîõèöóóëàõ çºâëºëèéã áýõæ¿¿ëýõ çàìààð òóñ ñàíãèéí äýìæëýãòýé õýðýãæèæ áóé òºñºë õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòýä òàâèõ åðºíõèé õÿíàëòûí ÷èã ¿¿ðãèéã ¿ð ä¿íòýé õýðýãæ¿¿ëýõ áºãººä ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ ¯íäýñíèé õîðîîíû Àæëûí àëáàòàé íÿãò õàìòðàí àæèëëàíà.

Ìºí áóñàä ò¿íøëýã÷ áàéãóóëëàãóóä, çàñãèéí ãàçðûí áîëîí èðãýíèé íèéãìèéí áà õóâèéí õýâøëèéí áàéãóóëëàãóóä õºòºëáºð àðãà õýìæýýã çîõèîí áàéãóóëàëòûí øèíý ò¿âøèíä, èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé õýðýãæ¿¿ëýõýä àíõààð÷ áàéãóóëëàãûí á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëòûí òºäèéã¿é àæèëòàí àæèëëàãñäûí óäèðäàí ìàíëàéëàõ, àðãà ç¿éí óð ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõýä òýðã¿¿ëýõ à÷ õîëáîãäîë ºãºõ íü ç¿éòýé. ¯¿íä áàéãóóëëàãûí

40


á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëòûí çóðàãëàë, àæèëëàãñäûí àæëûí áàéðíû òîäîðõîéëîëòûã õÿíàí ¿çýõ, òýäãýýðèéí ìåíåæìåíòèéí áîëîí õÿíàëò-øèíæèëãýý ¿íýëãýý õèéõ, ìýäýýëëèéí áîëîâñðóóëàëò, àøèãëàëòûã äýìæèõ çýðýã íýí øààðäëàãàòàé óð ÷àäâàðûã ýçýìø¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýíý.

4.3.2 Õóóëü, ýðõ ç¿é, áîäëîãûí áà ñàíõ¿¿æèëòèéí ñóóðèéã áýõæ¿¿ëýõ íü

Õóóëü, ýðõ ç¿é, áîäëîãûí áà ñàíõ¿¿æèëòèéí çîõèñòîé äýìæëýãèéã á¿ðä¿¿ëñíýýð ¿íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýíèé òîãòâîðòîé ¿ð ä¿íã áèé áîëãîíî. Ãýâ÷ õ¿÷èí òºãºëäºð ìºðäºãäºæ áóé õóóëü òîãòîîìæ, çàñãèéí ãàçðûí òóøààë, øèéäâýð ººð õîîðîíäîî çºð÷èëòýé áóþó ºíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àìä ¿ç¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýýíä ñààä òîòãîð áîëîõ òîõèîëäîë áàéñààð áàéíà. Áèåý ¿íýëýã÷, ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ñóäñààð òàðüæ õýðýãëýã÷, õóóëü áóñààð öàãàà÷èëñàí àæèë÷èä, õîðèõ àíãèä ÿë ýäëýãñäýä õàíäñàí õºòºëáºð, ¿éë àæèëëàãààã çîõèõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòààð õàíãàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Ýäãýýð õºòºëáºð ¿éë àæèëëàãààíä ç¿¿ òàðèóð ñîëèõ õºòºëáºð, îðëóóëàõ ýì÷èëãýý, áèåý ¿íýëýã÷äýä ¿ç¿¿ëýõ áýëãèéí áà íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý, õîðèõ àíãèä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ çýðýã îðíî. Ìºí õóóëü, òîãòîîìæèéí õ¿ðýýíä õàëäâàðòàé èðãýäèéí àæèëëàæ õºäºëìºðëºõ, ýð¿¿ë, àþóëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ çýðýã õ¿íèé ýíãèéí ýðõèéã õàìãààëàõ øààðäëàãàòàé.

¯¿íèé íýã àäèëààð çàñãèéí ãàçðûí õàðüÿà áàéãóóëàãóóä òóõàéí ñàëáàðûí áóþó îðîí íóòãèéí õýìæýýíä ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ õºòºëáºð, àðãà õýìæýýã äýìæèõ, óäèðäëàãààð õàíãàõ áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ, áàéãóóëëàãûí àæèëòàí, àëáàí õààã÷äàä õàíäñàí àæëûí áàéðíû áîäëîãî, õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëàõ íü ç¿éòýé. Ýöýñò íü äýýðõ á¿õ äýìæëýãò õóóëü, ýðõ ç¿éí îð÷èí íü çîõèñòîé õýìæýýíèé õ¿íèé áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí íººöººð õàíãàãäñàí òîõèîëäîëä ¿ð íºëººãºº ¿ç¿¿ëýõ áºãººä ýíý íü ýðãýýä çàñãèéí ãàçðûí òºñâèéí õóâààðèëàëòààñ õàìààðíà. Õýäèéãýýð ¿íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýíä øààðäëàãàòàé ñàíõ¿¿æèëòèéí ¿ëýìæ õýñãèéã ãàäààäûí çýýë, òóñëàìæèéí õºðºíãººð ò¿ð õóãàöààíä øèéäâýðëýæ èðñýí áîëîâ÷ õºòºëáºð, àðãà õýìæýýíèé òîãòâîðòîé áàéäëûã õàäãàëàõàä çàñãèéí ãàçðûí õóâü õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ, öààøèä á¿ðýí ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ íü çàéëøã¿é þì.

Èéìä õºðºíãº ñàíõ¿¿æèëò á¿ðä¿¿ëýõýä áàðèìòëàõ ¿íäñýí ñòðàòåãè íü çàñãèéí ãàçðûí õóâü õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ ÿâäàë þì.

4.3.3 Õºòºëáºð, àðãà õýìæýýíèé ã¿éöýòãýëèéí ÷àíàð, öîãö áàéäëûã äýýøë¿¿ëýõ íü

Ýõíèé ãóðâàí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë íü “ãóðâàí íýã”-èéí çàð÷èìä òóëãóóðëàñàí áóþó äýìæëýãò îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõýä àíõààð÷ áàéãàà áºãººä õºòºëáºð, àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõýä äýìæëýãò îð÷èí çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áîë ¿íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýíèé ¿ð ä¿íòýé õýðýãæèõ ýñýõ íü õºòºëáºðèéí öîãö áàéäàë, ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàðààñ øóóä õàìààðíà. Óðüä÷èëàí ñýðãèéëýëò, ýì÷èëãýý ¿éë÷èëãýý, õàëàìæ äýìæëýã íü çºâõºí çîðèëòîò õ¿í àìûí áîäèò, óõàìñàðëàãäñàí õýðýãöýý, øààðäëàãàä

41


ë íèéöýæ áàéæ òóõàéí õ¿í àìûã ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàõ ñîíèðõëûã òºð¿¿ëíý. Èéìä õàëäâàðòàé èðãýä, ºíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àì, íèéò õ¿í àìûí äóíäàõ ºðòºìõèé á¿ëãèéí áîëîí ã¿¿ð õ¿í àìûí ºâºðìºö õýðýãöýýíä íèéöñýí õºòºëáºð, àðãà õýìæýýã òºëºâëºæ õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãà óðãàí ãàðíà. Ãýâ÷ òºñºë, õºòºëáºð¿¿ä èõýâ÷ëýí ýðýëòýä áóñ íèéë¿¿ëýëòýä àíõààð÷ áàéãàà íèéòëýã äóòàãäàë àæèãëàãäàõ áºãººä õàíäèâëàã÷èä õàðüöàíãóé õÿçãààðëàãäìàë á¿ðäýë õýñã¿¿ä á¿õèé ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýã èë¿¿òýé äýìæèæ, ýðñäýëä ºðòºìõèé áàéäëûã á¿ðä¿¿ëýã÷ íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí áîëîí æåíäåð, ñýòãýë ç¿éí õ¿÷èí ç¿éëñèéã áóóðóóëàõ õºòºëáºð, àðãà õýìæýýã îðõèãäóóëàõ õàíäëàãàòàé áàéäàã.

Çàñãèéí ãàçðûí õàðüÿà áîëîí èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóä ÷ ìºí àäèë ººðèéí áàéãàà íººö, áîëîìæäîî òóëãóóðëàñàí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã áîë ýíý íü ìýäýýëýë õ¿ðãýõ, ò¿ãýýõ àæèë õèéãäñýí áîëîâ÷ óð ÷àäâàð ýçýìø¿¿ëýõ àðãà õýìæýý õýðýãæ¿¿ëýýã¿é, ÁÇÄÕ-ûí øèíæèëãýý õèéãäñýí áîëîâ÷ (¿íý òºëáºðã¿é) ýì÷èëãýý ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýýã¿é, ðåòðîâèðóñèéí ýñðýã ýì÷èëãýý õèéãäýæ áàéãàà áîëîâ÷ õàëàìæ, äýìæëýã áàéõã¿é, ç¿¿ òàðèóð ñîëüæ áàéãàà áîëîâ÷ îðëóóëàõ ýì÷èëãýý õèéãäýõã¿é áàéõ æèøýýòýéãýýð ¿éë÷ë¿¿ëýã÷ (õàëäâàðòàé èðãýä, ÝÁÝ, áèåý ¿íýëýã÷, ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ñóäñààð õýðýãëýã÷èä, ºñâºð ¿åèéíõýí)-èéí ýðýëò, õýðýãöýýíä íèéöýýã¿é, ñàíàìñàðã¿é øèíæ ÷àíàðòàé, á¿ðýí áóñ ¿éë÷èëãýý áîëíî.

¯¿íèé àäèëààð ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð ÷ ãýñýí àíõààðàë òàòñàí àñóóäàë þì: õýðýâ áýëãýâ÷ ýñõ¿ë òàðèóð òóõàéí õýðýãëýã÷èéí õ¿ëýýëòýä íèéöýýã¿é ë áîë òóõàéí áýëãýâ÷, òàðèóð õýçýý ÷ õýðýãëýãäýõã¿é, õýðâýý ¿éë÷èëãýý õ¿íäýý ýýëòýé áóþó õ¿ðòýýìæòýé áèø áîë ¿éë÷ë¿¿ëýã÷ ýíý ¿éë÷èëãýýã ñîíãîõã¿é. Õýðâýý òºðèéí ¿éë÷èëãýý õýðýãöýý, øàðäëàãûã õàíãàæ ýñ ÷àäâàë, èðãýä õóâèéí ñàëáàðûã ñîíãîí ¿éë÷ë¿¿ëíý. Òèéìýýñ àëèâàà õºòºëáºð, àðãà õýìæýý, ¿éë÷èëãýýã òºëºâëºõäºº ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéí õ¿ñýë, ñîíèðõîë, õýðýãöýýã ¿íýëýõ øààðäëàãàòàé áºãººä ò¿¿íä íèéö¿¿ëñýí ºíäºð ÷àíàðòàé, òàñðàëòã¿é, öîãö ¿éë÷èëãýýã ¿ç¿¿ëýõ ¸ñòîé. ¯¿íä îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí òåõíèê òóñëàëöàà, àæèëòàí, àæèëëàãñäûí òàñðàëòã¿é ñóðãàëò, óäèðäëàãûí õÿíàëò õýðýãòýé áîëîâ÷ ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéí ñýòãýë õàíàìæèéí ñóäàëãààã òîãòìîë õèéæ, ¿éë àæèëëàãààã äàõèí òºëºâëºõ íü ¿íäñýí àðãà çàì áîëíî. Ìºí õºòºëáºð, àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä òîãòìîë õèéãäýõ òîãòîëöîîíû áîëîí àðãà ç¿éí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä ¿íäýñëýí áàéíãà ýðãýí õÿíàõ, ñàéæðóóëàõ àæëóóä õèéãäýæ áàéõ íü çîõèñòîé.

4.3.4 ̄ íäñýí õºòºëáºð, àðãà õýìæýýíèé õàìðàëòûí õóâèéã íýìýãä¿¿ëýõ íü

Õºòºëáºðèéí öîãö áàéäàë, ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð, ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äýä ýýëòýé áàéäàë íü òóõàéí ¿éë÷èëãýýíèé àøèãëàëò, õàìðàëòûí õóâüä øóóä íºëººòýé. ªíººäðèéã õ¿ðòýëõ õóãàöààíä ìàíàé óëñûí ¿íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýíèé õàìðàëòûí õóâü çîðèëòîò õ¿í àìòàé õàðüöóóëàõàä õàðüöàíãóé õÿçãààðëàãäìàë áºãººä óðüä÷èëàí ñýðãèéëýëò, ýì÷èëãýý ¿éë÷èëãýý, õàëàìæ äýìæëýãèéí õàíãàãäààã¿é ¿ëýìæ õýðýãöýý áàéñààð áàéíà. ¯¿íèé æèøýý íü àðèëæààíû çîðèëãîîð áýëãèéí õàâüòàëä îðäîã ýìýãòýé÷¿¿ä ººðñäèéãºº áèåý ¿íýëýã÷ ãýæ ¿çäýãã¿é òóë áèåý ¿íýëýã÷ îëîí íèéòýä

42


õàíäñàí õºòºëáºð, ¿éë àæèëëàãààíä õàìðàãääàãã¿é, ººðèéí áýëãèéí ÷èã õàíäëàãûã áóñäààñ íóóäàã, ýð÷¿¿äòýé áýëãèéí õàâüòàëä îðäîã ýð÷¿¿ä ýõíýð àâ÷, ÝÁÝ îëîí íèéòýä õàíäñàí ¿éë àæèëëàãààíä õàìðàãääàãã¿é, õóóëü áóñ, ãàð àðãààð àëò îëáîðëîã÷èä òºðèéí àëèâàà ¿éë÷èëãýýíýýñ çàéëñõèéäýã, íóóöëàë õàíãàãäààã¿é áóþó ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð õàíãàëòã¿é áàéäëààñ øàëòãààëàí ÁÇÄÕ-òàé èðãýä ýìíýëãèéí òóñëàìæ àâàõààñ çàéëñõèéäýã, ÿë øèéòãýë, äàðàìò øàõàëòààñ àéñàí õîðèõ ãàçàð õ¿ì¿¿æèã÷èä èæèë õ¿éñòýíòýé áýëãèéí õàâüòàëä îðîõ áóþó ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ (ñóäñààð òàðüæ) õýðýãëýõ áàéäëûã ¿ã¿éñãýæ, íóóöàëäàã.

ªìíºõ òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààã á¿ðýí õýðýãæ¿¿ëñíýýð õºòºëáºð, àðãà õýìæýýíèé õàìðàëòûí õóâèéã íýìýãä¿¿ëýõ áîëîìæòîé áîëíî. ¯éë÷ë¿¿ëýã÷äèéí ýðýëò, õýðýãöýýíä íèéöñýí ÷àíàðòàé ¿éë÷èëãýýã ¿ç¿¿ëýõ íü öààøèä èë¿¿ îëîí õ¿íèéã òóñ ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàõ ¿íäñýí íºõöºë þì. Äýìæëýãò õóóëü, ýðõ ç¿é, áîäëîãûí áà ñàíõ¿¿æèëòèéí îð÷èí íü õàðèó àðãà õýìæýýíèé òîãòâîðòîé áàéäàë, ¿éë÷èëãýýíèé òàñðàëòã¿é áàéäëûã áèé áîëãîõ áîëîâ÷ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýëò, ýì÷èëãýý, õàëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé ò¿ãýýìýë õ¿ðòýýìæèéã áèé áîëãîõîä õàíãàãäààã¿é õýðýãöýýíèé øàëòãààí, íºõöëèéã ñàéòàð îéëãîæ, õ¿ðýõ ¿ð ä¿íãèéí ò¿âøèíã áîäèòîé òîäîðõîéëîõ ¸ñòîé. ¯¿íä (èõýíõ òîõèîëäîëä öººí òîîòîé áàéäàã) àæèëòàí, àæèëëàãñäûí îðîí òîîã íýìýãä¿¿ëýõ, ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ, ¿éë÷èëãýýíèé íýð òºðºë, íººö áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ, íóòàã äýâñãýðèéí òýãø õóâààðèëàëòûã áèé áîëãîõ, õàìãèéí ÷óõàë íü íèéãìèéí ãóòààí äîðîìæëîë, ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëòààñ øàëòãààëàí õ¿ð÷ î÷èõîä òºâºãòýé ýðñäýëò á¿ëãèéí õ¿í àìä ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæèéã áèé áîëãîõ àðãà çàìóóäûã ýðýëõèéëýõ øààðäëàãàòàé. Çàñãèéí ãàçðûí áîëîí èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäûí àæèëòàí, àëáàí õààã÷äûí àæëûí à÷ààëàë èõ, óðàìøóóëëûí õýëáýð öººí áàéäãààñ ýðñäýëò á¿ëãèéí õ¿í àìä ¿ç¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýýíèé õàìðàëòûã íýìýãä¿¿ëýõ èäýâõè ñîíèðõîë áàãà áàéäàã.

4.3.5 Íîòîëãîîíä ñóóðèëñàí õàðèó àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõ íü

¯íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýã ¿ð ä¿íòýé õýðýãæ¿¿ëýõ ¿íäñýí íºõöë¿¿äèéí íýã íü ñòðàòåãèéí ìýäýýëëèéí áýëýí áàéäàë, ¿íýí áîäèòîé, íàéäâàðòàé áàéäëûã õàíãàõ þì. Òàðõâàð ç¿éí ¿íýí çºâ ìýäýýëýëòýé áàéõ íü çºâ õºòºëáºð, àðãà õýìæýýã ñîíãîí õýðýãæ¿¿ëýõ çàìààð òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý õàìãèéí øààðäëàãàòàé áàéãàà á¿ëãèéí õ¿í àìä õ¿ðýõ à÷ õîëáîãäîëòîé. ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí á¿ðòãýë, ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëñýí áîëîâ÷ äóòóó ìýäýýëýõ ÿâäàë ãàðäàã, ò¿¿í÷ëýí îäîîãèéí á¿ðòãýë, ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîã áîëîâñðîíãóé áîëãîæ, ýð¿¿ë ìýíäèéí ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîòîé íÿãò óÿëäóóëàõ øààðäëàãàòàé. Çàðèì ýðñäýëò á¿ëãèéí õ¿í àìûí äóíä õàðóóëäàí òàíäàëòûí ñóäàëãààã 2002 îíîîñ õîéø õèéæ èðñýí áîëîâ÷ öààøèä ÕÄÕÂ, òýìá¿¿ãèéí òàíäàëò ñóäàëãààíààñ ãàäíà áóñàä áýëãèéí çàìààð äàìæèõ õàëäâàðûí òàðõàëòûã ñóäëàõ, ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ñóäñààð õýðýãëýã÷èä, öýðýãò òàòàãäñàí õ¿ì¿¿ñèéí äóíä õàðóóëäàí òàíäàëòûí ñóäàëãàà õèéõ, ñóäàëãààíû ò¿¿âýðëýëòèéí àðãà÷ëàëûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ õýðýãöýý îðøñîîð áàéíà. Õ¿í àìûí á¿ëã¿¿äèéí

43


äóíä ýðñäýëò çàí ¿éëèéã ñóäàëñàí òóñãàé çàõèàëãàò ñóäàëãààíû àæëóóä öººíã¿é õèéãäýæ èõýýõýí õýìæýýíèé ìýäýýëýë öóãëóóëñàí áîëîâ÷ ¿íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýã ¿ð ä¿íòýé òºëºâëºæ õýðýãæ¿¿ëýõýä õàíãàëòòàé õýìæýýíèé áóþó íàéäâàðòàé ìýäýýëëèéí ¿íäýñ áîëæ ÷àäàõã¿é áàéíà.

Íèéãìèéí õ¿÷òýé ýñýðã¿¿öýë, ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëò, ãóòààí äîðîìæëîëîîñ øàëòãààëàí ÝÁÝ, áèåý ¿íýëýã÷, ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ñóäñààð õýðýãëýã÷ çýðýã ºíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àìûã “íóóöëàãäìàë” áàéäàëä îðóóëñíààñ òýäãýýðò õ¿ð÷ î÷èõ, õàðóóëäàí òàíäàëòûí áîëîí áóñàä ñóäàëãààíû àæèëä õàìðóóëàõ, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýëò, ýì÷èëãýý, õàëàìæ ¿éë÷èëãýýíä õàìðóóëàõ íºõöëèéã õîìñäóóëæ áàéíà. Ò¿¿âýðëýëòèéí õýìæýý õàíãàëòòàé ò¿âøèíä õ¿ðýýã¿éãýýñ 2007 îíû õàðóóëäàí òàíäàëòûí ñóäàëãààãààð äýýðõ á¿ëãèéí õ¿í àìûí äóíä ÕÄÕÂ-ûí õàëäâàðûí íýã ÷ òîõèîëäîë á¿ðòãýãäýýã¿é áàéíà. ßëãàâàðëàí ãàäóóðõàëòààñ øàëòãààëæ äýýðõ á¿ëãèéí õ¿í àì ÑÄÇØ-íèé ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãääàãã¿é áºãººä ýíý íü ÕÄÕÂ-ûí òàðõàëòûí áîäèò ä¿ð çóðàãèéã ãàðãàõàä õ¿íäðýë ó÷ðóóëäàã áà ºíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àìûí òîîã òîîöîîëñîí, õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí òîîöîîëîë áàéõã¿é áàéãàà íü õºòºëáºð, àðãà õýìæýýã òºëºâëºõºä áýðõøýýëòýé áîëãîæ áàéíà.

ßëãàâàðëàí ãàäóóðõàëò ìºí õàëäâàðòàé èðãýä, òýäíèé ýðýëò õýðýãöýýíèé òàëààðõè ìýäëýã, ìýäýýëýë áèé áîëãîõ ÿâöàä ÷ ñºðãººð íºëººëæ, áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷, òºñºë, õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýã÷ íàðò òýäãýýð èðãýäèéí òóëãàìäàæ áàéãàà àñóóäëóóäûí òàëààð õàíãàëòòàé ìýäýýëýë àâàõ áîëîìæèéã õààäàã áàéíà. ̄ ¿íèé àäèëààð õºäºëãººíò õ¿í àì, õîðèõ ãàçàðò õ¿ì¿¿æèã÷, ýðñäýë á¿õèé ºñâºð íàñíû îõèä çýðýã ºðòºìõèé á¿ëãèéí õ¿í àìûí äóíä ÕÄÕÂ-ûí òàðõàëòûí ¿íäñýí õ¿÷èí ç¿éëñèéí òàëààðõè áîäèò ìýäýýëýë õîìñ áàéãàà þì. Äýýðõ ìýäýýëëèéí õîìñäëûã íºõºõ ÷èãëýëýýð ñèñòåìòýé àðãà õýìæýýã ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé ¿íäýñíèé òºëºâëºãººíä òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé.

ªíººäðèéã õ¿ðòýëõ õóãàöààíä õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýýíèé ¿íäýñíèé õýìæýýíèé íýãäñýí òîãòîëöîîã¿é, õýðýãæ¿¿ëñýí õºòºëáºð, àðãà õýìæýý íü õàìðàëòûí õóâü õýìæýý, äàëàéö áàãàòàé áàéæ èðñíýýð ìàíàé óëñûí õóâüä ÷óõàì ÿìàð ¿éë àæèëëàãàà ¿ð íºëººòýé áîëîõ òàëààð ä¿ãíýõ áîëîìæ áàéõã¿é áàéíà. ¯íäýñíèé ñòðàòåãè òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëýõ õóãàöààíä õºòºëáºð, àðãà õýìæýýíèé öàð õ¿ðýý, õàìðàëòûí õóâü õýìæýýã ºðãºæ¿¿ëýõòýé çýðýã õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýýíèé ¿ð ä¿íòýé òîãòîëöîîã õºãæ¿¿ëýõ õýðýãòýé. ¯¿íä òîîí ìýäýýëëèéã öóãëóóëàõ óäèðäëàãûí ìýäýýëëèéí òîãòîëöîî, ÷àíàðûí ìýäýýëëèéã áóþó õºòºëáºð, àðãà õýìæýýíèé ¿ð ä¿íä øóóä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñèéã ñóäëàõ òîãòîëöîîíû áóþó àðãà ç¿éí ñóäàëãààã òóñ òóñ õºãæ¿¿ëýõèéã øààðäàæ áàéíà.

Ýöýñò íü äýýðõ á¿õ ìýäýýëëèéã íýãòãýí öóãëóóëàõ, ä¿í øèíæèëãýý õèéõ, áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷, òºñºë, õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýã÷, õ¿ëýýí àâàã÷ íàðûí ìýäýýëëèéí õýðýãöýýã õàíãàõ áîëîìæ á¿õèé ¿íäýñíèé òàíäàëò, õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýýíèé òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõ íü òóëãàìäñàí àñóóäàë áîëæ áàéíà.

44


5. 2010-2015 ÎÍÛ ¯ÍÄÝÑÍÈÉ ÑÒÐÀÒÅÃÈ ÒªËªÂËªÃªªÍÈÉ ÑÒÐÀÒÅÃÈÉÍ ÇÎÐÈËÒÓÓÄ

Äýýð äóðäñàí òóëãóóð çàð÷ìóóä áîëîí ñòðàòåãè ÷èãëýë¿¿äýä ¿íäýñëýí (1) õºòºëáºð, àðãà õýìæýýíèé õàìðàëò, ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàðûã íýìýãä¿¿ëýõ (2) äýìæëýãò îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ çàìààð ¿íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýã áýõæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð äàðààõè äîëîîí ñòðàòåãèéí çîðèëòûã äýâø¿¿ëæ áàéíà. Èíãýõäýý ºíäºð ýðñäýëòýé áîëîí ºðòºìõèé á¿ëãèéí õ¿í àì, õàëäâàðòàé èðãýä, íèéò õ¿í àìûí ºâºðìºö õýðýãöýýíä íèéöñýí õºòºëáºð, ¿éë àæèëëàãààã ºðãºæ¿¿ëýõ áºãººä íýí øààðäëàãàòàé òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðò îíöãîé à÷ õîëáîãäîë ºãíº. Íºãºº òàëààñ äýìæèõ îð÷èí ãýñýí îéëãîëòîä íîòîëãîîíä ñóóðèëñàí õºòºëáºð, àðãà õýìæýýã òºëºâëºæ, õýðýãæ¿¿ëýõýä øààðäëàãàòàé ñòðàòåãèéí ìýäýýëëèéí áýëýí áàéäàë, àøèãëàëò, õàðèó àðãà õýìæýýã óäèðäàæ, çîõèöóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ á¿òýö, íýãæ¿¿äèéí çîõèîí áàéãóóëàëò, ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ, õóóëü, ýðõ ç¿é, áîäëîãûí áà ñàíõ¿¿æèëòèéí òààòàé îð÷èí çýðãèéã õàìààðóóëíà.

Äàðààõè äîëîîí ñòðàòåãèéí çîðèëò íü 2010-2015 îíû ¯íäýñíèé ñòðàòåãè òºëºâëºãººíèé òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëèéã çààíà:

1. ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ¿íäñýí õºòºëáºð, ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðýý, ÷àíàð, õ¿ðòýýìæèéã ñàéæðóóëàõ çàìààð ýðñäýë ºíäºðòýé õ¿í àì, ¿¿íä ýð÷¿¿äòýé áýëãèéí õàâüòàëä îðäîã ýð÷¿¿ä, ýìýãòýé áèåý ¿íýëýã÷èä, ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ñóäñààð òàðüæ õýðýãëýã÷äèéí äóíä ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðò ºðòºõ ýðñäýëò áàéäëûã áóóðóóëàõ

2. ªðòºìõèé áà ã¿¿ð õ¿í àìûí ýðñäëèéã áóóðóóëàõàä îíöãîé àíõààð÷, õàëäâàðûí òàëààð ìýäýýëýë ò¿ãýýõ, õàìãààëàõ çàí ¿éëèéã äýìæèõ çàìààð íèéò õ¿í àìûí ºðòºìõèé áàéäëûã áóóðóóëàõ

3. ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé õ¿ì¿¿ñò ¿ç¿¿ëýõ ýð¿¿ë ìýíä, íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð, õ¿ðòýýìæèéã ñàéæðóóëàí, òýäíèé á¿òýýë÷ îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ çàìààð àìüäðàëûí ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõ

4. Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðûí á¿õ øàòëàëä ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ, ñ¿ðüåý, ýëýãíèé Â, C âèðóñûí õàëäâàðààñ ñýðãèéëýõ, öóñíû àþóëã¿é áàéäàë, Í¯ÝÌ-èéí ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð, õ¿ðòýýìæ, óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëòûã áýõæ¿¿ëýõ

5. ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí õÿíàëò, ñýðãèéëýëòýä øààðäëàãàòàé õýìæýýíèé ñàíõ¿¿ãèéí òîãòâîðòîé íººö á¿õèé õóóëü ýðõ ç¿éí áîëîí òºðèéí áîäëîãûí òààòàé îð÷èí áèé áîëãîæ, áýõæ¿¿ëýõ

45


6. Çîõèöóóëàõ á¿òýö, õýðýãæ¿¿ëýã÷ áàéãóóëëàãóóäûí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ çàìààð ¿íäýñíèé áîëîí îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä ñàëáàð õîîðîíäûí íýãäñýí çîõèöóóëàëò á¿õèé õàðèó àðãà õýìæýý àâàõ

7. ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí íîòîëãîîíä ñóóðèëñàí õàðèó àðãà õýìæýýã ¿íäýñíèé õýìæýýíä õýðýãæ¿¿ëýõýä øààðäëàãàòàé òàíäàëò ñóäàëãàà, õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýýíèé ìýäýýëëèéã öóãëóóëæ, òºëºâëºëòºä àøèãëàõ ¿éë àæèëëàãààã ýð÷èìæ¿¿ëýõ ñòðàòåãèéí çîðèëòóóäûã äýâø¿¿ëæ áàéíà.

¯ÍÄÑÝÍ ÑÒÐÀÒÅÃÈ

ÇÎÐÈËÒ 1 - ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ¿íäñýí õºòºëáºð, ¿éë÷èëãýýíèé õàìðàëò, ÷àíàð, õ¿ðòýýìæèéã ñàéæðóóëàõ çàìààð ºíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àì, ¿¿íä ýð÷¿¿äòýé áýëãèéí õàâüòàëä îðäîã ýð÷¿¿ä, ýìýãòýé áèåý ¿íýëýã÷èä, ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ñóäñààð òàðüæ õýðýãëýã÷äèéí äóíä ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðò ºðòºõ ýðñäýëò áàéäëûã áóóðóóëàõ

Çîðèëò 1-èéí õ¿ðýýíä ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí ýñðýã Ìîíãîë óëñààñ õýðýãæ¿¿ëýõ íýí òýðã¿¿íèé õàðèó àðãà õýìæýý áîëîõ ýðñäýë ºíäºðòýé õ¿í àìûã ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõèéã çîðüñîí. Ýð÷¿¿äòýé áýëãèéí õàâüòàëä îðäîã ýð÷¿¿ä, ýìýãòýé áèåý ¿íýëýã÷èä áîëîí ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ñóäñààð òàðüæ õýðýãëýã÷äýä ÷èãëýñýí óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ¿íäñýí õºòºëáºð, ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæ, õýðýãëýýã íýìýãä¿¿ëýõ þì. Õýðýãëýý íü ¿éë÷èëãýý õýðýãëýã÷äèéí õ¿ñýë, õýðýãöýýòýé õèð òîõèðñîíòîé øóóä õîëáîîòîé òóë òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð, öîãö áàéäàë, òàñðàëòã¿é áàéäëûã ñàéæðóóëàõàä èë¿¿ àíõààð÷ àæèëëàíà. Ýðñäýë ºíäºðòýé õ¿í àìûí õóâüä õ¿ëýýãäýæ áóé àëñ õýòèéí ¿ð ä¿í íü ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðààñ ñýðãèéëýõ çàí ¿éëèéã ººð÷ëºõ, ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðààñ ñýðãèéëýõ õºòºëáºðèéí õàìðàãäàëò íýìýãä¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýíý:

Çîðèëò 1-èéí õ¿ëýýãäýæ áóé àëñ õýòèéí ¿ð ä¿í:

1.à Ýðñäýë ºíäºðòýé õ¿í àìûí ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðààñ ñýðãèéëýõ ìýäëýã íýìýãäýæ, çàí ¿éë (áýëãýâ÷èéí òîãòìîë õýðýãëýý, íýã óäààãèéí ç¿¿ òàðèóð õýðýãëýõ) ººð÷ëºãäºíº;

1.á ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàð èëð¿¿ëýõ ñàéí äóðûí çºâëºãºº øèíæèëãýý, ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ áîëîí õîð õºíººëèéã áóóðóóëàõ õºòºëáºð çýðýã ¿íäñýí ¿éë÷èëãýý ýðñäýë ºíäºðòýé õ¿í àìä õ¿ðòýýìæòýé áîëæ, õýðýãëýý íýìýãäýíý.

46


Äýýðõ ¿ð ä¿íä õ¿ðýõèéí òóëä ýðñäýë ºíäºðòýé õ¿í àìä äàðààõ õºòºëáºð, ¿éë÷èëãýý á¿õèé öîãö àðãà õýìæýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëíý. ¯¿íä:

1.1 ªíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àìä çàí ¿éëèéã ººð÷ëºõ õºòºëáºð àðãà õýìæýýã òºëºâëºæ õýðýãæ¿¿ëýõ;

1.2 Ýðýãòýé, ýìýãòýé áýëãýâ÷ ò¿ãýýõ, àþóëã¿é áýëãèéí õàâüòëûã ñóðòàë÷ëàõ;

1.3 Áèåý ¿íýëýã÷äèéí äóíä 100% ÁÕÕ-èéã ¿ð ä¿íòýé õýðýãæ¿¿ëýõ

1.4 ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí îíîøëîãîî, ýì÷èëãýýã õ¿ðòýýìæòýé ¿ç¿¿ëýõ, ÁÇÄÕ-ûí ýì÷èëãýý çýðýã ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èä ýýëòýé áýëãèéí áà íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýã ýðñäýë ºíäºðòýé õ¿í àìä õ¿ðòýýìæòýé áîëãîõ;

1.5 ¯éë÷ë¿¿ëýã÷èä ýýëòýé, íóóöëàëûã õàäãàëñàí ñàéí äóðûí çºâëºãºº øèíæèëãýýã ýðñäýë ºíäºðòýé õ¿í àìûí á¿ëýãò õ¿ðãýõ, ñóðòàë÷ëàõ;

1.6 Ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ñóäñààð òàðüæ õýðýãëýã÷äýä õîð õºíººëèéã áóóðóóëàõ ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ;

1.7 ÝÁÝ, ÝÁ¯, ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ñóäñààð òàðüæ õýðýãëýã÷äýä çîðèóëñàí öîãö ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ íýýëòòýé òºâ¿¿ä íýýæ àæèëëóóëàõ;

1.8 Ýðñäýë ºíäºðòýé õ¿í àìûí äóíä ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðààñ ñýðãèéëýõ õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõýä áýðõøýýë ó÷ðóóëæ áóé ýì÷, ýìíýëãèéí áîëîí öàãäààãèéí àæèëòíóóäûí äóíä áàéãàà ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ, ãóòààí äîðîìæëîõ ÿâäëûã áóóðóóëàõ õºòºëáºð áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ.

1.1 ªíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àìä çàí ¿éëèéã ººð÷ëºõ õºòºëáºð àðãà õýìæýýã òºëºâëºæ õýðýãæ¿¿ëýõ;

Ýðñäýë ºíäºðòýé õ¿í àìä ÷èãëýñýí ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ õºòºëáºðèéí íýã ÷óõàë á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã çàí ¿éëèéã ººð÷ëºõ õºòºëáºð þì. Îäîîãèéí áàéäëààð á¿õ õºòºëáºð, òºñë¿¿ä ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ ÌÑÑ-íû ìàòåðèàëûã íèéò õ¿í àì áîëîí çàëóó÷óóäàä çîðèóëàí ãàðãàæ áàéíà. ÄÎÕ-òîé òýìöýõ ̄ íäýñíèé ñàí çýðýã ÒÁÁ-óóäûí ãàðãàñàí áèåý ¿íýëýã÷èä áîëîí ýð÷¿¿äòýé áýëãèéí õàâüòàëä îðäîã ýð÷¿¿äýä çîðèóëñàí öººí òîîíû ñàíàìæ, òîâõèìëûã ýñ òîîöâîë ýðñäýë ºíäºðòýé õ¿í àìûí á¿ëã¿¿äèéí ºâºðìºö ìýäýýëëèéí õýðýãöýýíä íèéöñýí ÌÑÑ-íû ìàòåðèàë õàíãàëòã¿é áàéíà. ÌÑÑ-íû ìàòåðèàëûí ÷àíàð, òîõèðñîí ìýäýýëýë îðñîí ýñýõ, ìýäýýëëèéí àëü ñóâãààð ò¿ãýýõ ýñýõýýñ õàìààðäàã. Èéìýýñ ÌÑÑ ìàòåðèàë áîëîâñðóóëàõ, ò¿ãýýõ øàòàíä çîðèëòîò õ¿í àìä òîõèðñîí ýñýõèéã óðüä÷èëàí ñîðèõ, ñóäàëãàà õèéõ çýðãýýð ÷àíàðûã íü ¿íýëæ õÿíàõ, çîõèöóóëàõ ¿¿ðýã á¿õèé çàí ¿éëèéã ººð÷ëºõ ÌÑÑ-íû òåõíèêèéí àæëûí õýñãèéã àæèëëóóëíà. ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ, õåïàòèò Â, Ñ, ñ¿ðüåý, àþóëã¿é ñåêñ, àþóëã¿é òàðèëãà õèéõ äàäàë, ýðñäýë ºíäºðòýé õ¿í àìûí á¿ëýãò

47


ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ, ýì÷ëýõ áîëîí áóñàä ¿éë÷èëãýý (íàðèéí ìýðãýæëèéí, íèéãìèéí, õóóëü ç¿éí) ¿ç¿¿ëäýã íýýëòòýé òºâ¿¿äèéí òàëààð áîëîí áóñàä ñýäâ¿¿äèéã ìàòåðèàëûí àãóóëãàä òóñãàõ øààðäëàãàòàé. ÌÑÑ-íû ìàòåðèàëä òîâõèìîë, ñàíàìæ, çóðàãò õóóäàñ, òàðààõ ìàòåðèàë, ò¿ëõ¿¿ðèéí îîñîð, èë çàõèäàë, õàðàíäàà, íýðèéí õóóäàñíû ãýðçýðýã øèíýëýã àðãà õýðýãñëèéã ýðýëõèéëíý. Òýäãýýðèéã íýýëòòýé òºâ¿¿ä, ñàéí äóðûí çºâëºãºº, øèíæèëãýýíèé òºâ¿¿ä, ÒÁÁ-óóä, ÁÇÄÕ-ûí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã ãàçðóóä, îëîí íèéòýä õ¿ð÷ î÷èõ ¿éë àæèëëàãàà áîëîí áóñàä òóñãàé àðãà õýìæýýãýýð äàìæóóëàí òàðààíà.

Àþóëã¿é áýëãèéí õàðèëöààíû òàëààðõ ÌÑÑ-íû ìàòåðèàëûã áààð, öýíãýýíèé ãàçðûí óäèðäëàãà, àæèëòíóóä, òàêñèíû æîëîî÷, áèåý ¿íýëýã÷äèéí çóó÷ëàã÷ íàðò áîëîí áèåý ¿íýëýã÷èä, òýäíèé ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èä çîðèóëàí íýìýëòýýð áîëîâñðóóëæ ãàðãàí, òàðààíà Ýð÷¿¿äòýé áýëãèéí õàâüòàëä îðäîã ýð÷¿¿äýä çîðèóëñàí îäîîãèéí öàõèì ìýäýýëýëä (www.gay.mn) ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ òàëààð áîëîí áóñàä ìýäýýëýë á¿õèé ïîðòàë õóóäàñ íýìæ îðóóëíà.

Ìîíãîë Óëñàä ¿å òýíãèéí ñóðãàã÷ áýëòãýõ õºòºëáºð ¿ð ä¿íòýé áîëîõ íü ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä íîòëîãäñîí áà ÄÎÕ-òîé òýìöýõ ̄ íäýñíèé ñàí çýðýã ÒÁÁ-óóä ýíý õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëñýí. Ýíý çîðèëãûí ¿íäñýí ñòðàòåãè íü ýðñäýëò á¿ëãèéí õ¿í àìä õ¿ðýõ õºòºëáºð àðãà õýìæýýã ºðãºæ¿¿ëýõ áîëíî.

1.2 Ýðñäýë ºíäºðòýé õ¿í àìä áýëãýâ÷ ñóðòàë÷ëàõ, ýðýãòýé, ýìýãòýé áýëãýâ÷, ÷èéãø¿¿ëýã÷èéã ¿íýã¿é ò¿ãýýõ

Ýðñäýë ºíäºðòýé á¿ëãèéí õ¿í àìûí äóíä àþóëã¿é áýëãèéí çàí ¿éëèéã äýìæèõ õºòºëáºðèéí ãîë á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã íü áýëãýâ÷èéí õýðýãëýýã íýìýãä¿¿ëýõ ÿâäàë þì.

Áýëãýâ÷èéí ÷àíàð, ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èéí ýðýëò íü áýëãýâ÷èéí õýðýãëýýã íýìýãä¿¿ëëýõýä ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë áîëäîã. Èéìýýñ ºíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àìûí äóíä õýðýãöýýíèé ¿íýëãýý ÿâóóëæ òýäíèé ýðýãòýé, ýìýãòýé áýëãýâ÷, ÷èéãø¿¿ëýã÷èéí õýðýãöýý (òîî, ÷àíàð), ýðýëò, ñîíãîëòûã òîãòîîíî. Ýíý íü ºíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àìä ÷èãëýñýí áýëãýâ÷èéí õýðýãëýýã íýìýãä¿¿ëýõ ºâºðìºö ñòðàòåãèéã áîëîâñðóóëàõ, õàíãàí íèéë¿¿ëýëòèéí òîõèðñîí àðãà õýìæýý àâàõ ¿íäýñëýë áîëíî.

ªíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àìä çîðèóëñàí ºðãºí õ¿ðýýíèé ¿éë÷èëãýýíèé íýýëòòýé òºâ¿¿äýýð äàìæóóëàí, ò¿¿í÷ëýí 100% áýëãýâ÷ õýðýãëýõ õºòºëáºðèéã ºðãºæ¿¿ëæ ñàéæðóóëàõ çàìààð áýëãýâ÷ (ýðýãòýé, ýìýãòýé) áà ýð÷¿¿äòýé áýëãèéí õàâüòàëä îðäîã ýð÷¿¿äýä çîðèóëñàí àþóëã¿é áýëãèéí õàðèëöààíû áàãö (áýëãýâ÷, ÷èéãø¿¿ëýã÷, ÌÑÑ-íû ìàòåðèàë ãýõ ìýò), áîëîí çîðèëòîò á¿ëýãò ÷èãëýñýí ÌÑÑ-íû ìàòåðèàëûã òàðààæ ò¿ãýýíý.

48


Ò¿¿í÷ëýí õ¿ð÷ î÷èõ ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä áýëòãýãäñýí õ¿ð÷ î÷èõ àæèëòíóóä, ¿å òýíãèéí ñóðãàã÷ íàðààð äàìæóóëæ áýëãýâ÷èéã ò¿ãýýõ áºãººä áààð, çî÷èä áóóäàë, ºíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àìä ýýëòýé ÁÇÄÕ-ûí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã ãàçðóóä áîëîí áóñàä ãàçðóóäàä áýëãýâ÷èéã áýëýí áàéëãàæ òàðààíà.

1.3 Áèåý ¿íýëýã÷äèéí äóíä 100% ÁÕÕ-èéã ¿ð ä¿íòýé õýðýãæ¿¿ëýõ

Ìîíãîë Óëñàä 100% Áýëãýâ÷ õýðýãëýõ õºòºëáºð àíõ 2002 îíû 9 ñàðä Äàðõàí Óóë àéìàãò ýõýëñýí. Óëìààð 2003 îíä Ñýëýíãý, Äîðíîä àéìãóóäàä õýðýãæèæ ýõýëñýí áºãººä òóñ õºòºëáºðèéã 2005 îíû 5 ñàðä Íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿íäýñíèé çºâëºëººñ ¿íäýñíèé õýìæýýíä ºðãºæ¿¿ëýí õýðýãæ¿¿ëýõèéã àëáàí ̧ ñîîð çºâøººðñºí áàéíà.

100% ÁÕÕ íü ýðñäýëò á¿ëãèéí õ¿í àì áîëîõ ýìýãòýé áèåý ¿íýëýã÷ áîëîí òýäíèé ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéí äóíä áýëãýâ÷èéí õýðýãëýýã íýìýãä¿¿ëýõ ¿ð ä¿íòýé àðãà áîëîõ íü õàðàãäñàí áºãººä ¿¿íèéã öààøèä ºðãºæ¿¿ëýõýä (1) îëîí ñàëáàðûí òîãòâîðòîé îðîëöîî, (2) õºòºëáºðèéí ñóóðü çàð÷ìóóäûã çºâ îéëãîõ, îðîëöîã÷ òàëóóäûí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã òîäîðõîé òàíèóëàõ, (3) áýëãýâ÷èéí õàíãàí íèéë¿¿ëýëòèéí òàñðàëòã¿é áàéäàë, (4) ÁÇÄÕ-ûí õºòºëáºð, àðãà õýìæýýòýé íÿãò óÿëäóóëàõ, (5) áýëãýâ÷èéí õàíãàëòûã õÿíàõààñ èë¿¿òýéãýýð áýëãýâ÷èéí õýðýãëýýã òýð äóíäàà ÁÇÄÕ-ûí êàáèíåòààð ¿éë÷ë¿¿ëýã÷ ýð÷¿¿äèéí õýðýãëýýã õÿíàæ ¿íýëýõ òîãòîëöîîã ñàéæðóóëàõ, (6) ÝÁ¯ íàðûã ãîë îðîëöîã÷ òàë áîëîõûã õ¿ëýýí çºâøººð÷, òýäíèé áàéð ñóóðèéã äýýøë¿¿ëýõ, (7) õºòºëáºðèéí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîëîõ ¿å òýíãèéí ñóðãàã÷èéã áýëòãýõ àæèëä àíõààðàõ, (8) õýðýãæ¿¿ëýã÷ òàëóóäûã áàéíãà ÷àäàâõèæóóëàõ øààðäëàãàòàé.

1.4 ¯éë÷ë¿¿ëýã÷èä ýýëòýé ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí îíîøëîãîî, ýì÷èëãýý, áýëãèéí áà íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíä áîëîí íàðèéí ìýðãýæëèéí áóñàä ¿éë÷èëãýýã ºíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àìä õ¿ðòýýìæòýé áîëãîõ

¯éë÷ë¿¿ëýã÷èä ýýëòýé áýëãèéí áîëîí íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý íü ºíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àìä ¿ç¿¿ëæ áàéãàà ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí öîãö ¿éë÷èëãýýíèé íýã ÷óõàë á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîëäîã. Ýð÷¿¿äòýé áýëãèéí õàâüòàëä îðäîã ýð÷¿¿ä áîëîí áèåý ¿íýëýã÷äèéí äóíä ÁÇÄÕ-ûí ºâ÷ëºëèéí ò¿âøèí áàéíãà íýìýãäýæ, òýìá¿¿ãèéí ºâ÷ëºë ºíäºð áàéãàà ýíý ¿åä áýëãèéí áîëîí Í¯ÝÌ-èéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã óëñûí áîëîí õóâèéí õýâøëèéí ýìíýëã¿¿äýýð äàìæóóëàí ºíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí äóíä ÁÇÄÕ-ûí òîõèîëäëûí èëð¿¿ëýëò, ýì÷èëãýý, ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. ÁÇÄÕ-ûí ºâ÷ëºë ºíäºð áàéõ íü ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàð áýëãèéí çàìààð äàìæèõ ýðñäëèéã íýìýãä¿¿ëäýã.

Òºðèéí ºì÷èéí ýìíýëýã, ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãûí ¿ç¿¿ëæ áàéãàà áýëãèéí áà Í¯ÝÌ-èéí åðäèéí ¿éë÷èëãýý íü áèåý ¿íýëýã÷èä, ýð÷¿¿äòýé áýëãèéí õàâüòàëä îðäîã ýð÷¿¿ä, ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ (ñóäñààð) òàðüæ õýðýãëýã÷äèéí ºâºðìºö õýðýãöýýã õàíãàæ ÷àääàãã¿é. Òèéìýýñ ÁÇÄÕ-ûí îíîøëîãîî, ýì÷èëãýý, ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàð

49


èëð¿¿ëýõ øèíæèëãýý ºíäºð (ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àìä çîðèóëñàí íýýëòòýé òºâä çºâëºãºº ºãñíèé äàðàà) çýðýã ¿éë÷èëãýýã ýðñäýë ºíäºðòýé õ¿í àìûí á¿ëã¿¿äýä ýýëòýé áàéäëààð ¿ç¿¿ëýõèéí òóëä ÁÇÄÕ, Í¯ÝÌ-èéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷äèéã ñîíãîí àâ÷ òóñãàéëàí áýëòãýí õàìòðàí àæèëëàõ áàéäëààð çîõèîí áàéãóóëíà. Ýð÷¿¿äòýé áýëãèéí õàâüòàëä îðäîã ýð÷¿¿ä, ýìýãòýé áèåý ¿íýëýã÷èä, ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ñóäñààð òàðüæ õýðýãëýã÷èäòýé àæèëëàäàã òºðèéí áóñ áîëîí îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãóóä íü ÁÇÄÕ, Í¯ÝÌ-èéí èòãýëòýé, ÷àäâàðëàã òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã óëñûí áà õóâèéí õýâøëèéíõýíòýé õàðèëöàà òîãòîîæ, âàó÷åðèéí òîãòîëöîîã íýâòð¿¿ëýí ýðñäýëò á¿ëãèéí õ¿í àìä íàðèéí ìýðãýæëèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýã õ¿ðãýíý. ªíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àìä çîðèóëñàí ÁÇÄÕ, Í¯ÝÌ-èéí ¿éë÷èëãýýã áèé áîëãîõûí òóëä äàðààõ ºâºðìºö àðãà õýìæýýí¿¿äèéã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëíý: Ýðñäýë ºíäºðòýé õ¿í àìûí õýðýãöýýíä òîõèðñîí ÁÇÄÕ, Í¯ÝÌ-èéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýã õ¿ðãýõèéí òóëä áýëãèéí áà Í¯ÝÌ-èéí õýðýãöýýã òîäîðõîéëîõ øóóðõàé ¿íýëãýýã ýðñäýë ºíäºðòýé õ¿í àìûí á¿ëã¿¿äèéí (ýð÷¿¿äòýé áýëãèéí õàâüòàëä îðäîã ýð÷¿¿ä, áèåý ¿íýëýã÷èä, ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ñóäñààð òàðüæ õýðýãëýã÷èä) äóíä õèéõ áà 3 æèë òóòàìä äàâòàí ¿íýëíý. Äýýðõ ¿íýëãýýíä ¿íäýñëýí ºíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àìûã èòãýëòýé, ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èä ýýëòýé áýëãèéí áà Í¯ÝÌ-èéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷èä ð¿¿ ÿâóóëàõ ëàâëàãààò òóñëàìæèéí âàó÷åðèéí òîãòîëöîîã áèé áîëãîíî (ýðñäýë ºíäºðòýé õ¿í àìûí á¿ëã¿¿äýä ¿éë÷ëýõ ºðãºí õ¿ðýýíèé öîãö ¿éë÷èëãýýíèé íýýëòòýé òºâ¿¿äýýð äàìæóóëàí). Ýõíèé ýýëæèíä Óëààíáààòàð, Äàðõàí, Îðõîí, Àëòàíáóëàã, Çàìûí-¯¿äýä íýýëòòýé òºâ¿¿äèéã áàéãóóëæ, ëàâëàãààò òóñëàìæèéí òîãòîëöîîã áèé áîëãîíî. Ýíýõ¿¿ ¿éë÷èëãýýã øààðäëàãàòàé áóñàä ãàçàð ºðãºæ¿¿ëýí íýâòð¿¿ëíý. Ýðñäýë ºíäºðòýé õ¿í àìûí á¿ëýãò ÁÇÄÕ, Í¯ÝÌ-èéí ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èä ýýëòýé òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ òàëààðõ ñóðãàëòàä óëñûí áà õóâèéí õýâøëèéí ýì÷, ìýðãýæèëòíèéã õàìðóóëíà. Ñîíãîãäñîí ãàçðóóäàä ºíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àìä âàó÷åðèéí òîãòîëöîîãîîð äàìæóóëàí ÁÇÄÕ, Í¯ÝÌ òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé áàãö (6 ñàð òóòàì ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí çºâëºãºº, øèíæèëãýý, ÁÇÄÕ-ûí ýì÷èëãýý)-ûã ¿íý òºëáºðã¿éãýýð ¿ç¿¿ëíý.

1.5 ªíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àìä çîðèóëñàí ñàéí äóðûí çºâëºãºº, øèíæèëãýýíèé ÷àíàð, õ¿ðòýýìæèéã ñàéæðóóëàõ

Ìîíãîë óëñûí 21 àéìàã, íèéñëýëèéí 9 ä¿¿ðýãò ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàð èëð¿¿ëýõ ñàéí äóðûí çºâëºãºº, øèíæèëãýýíèé 30 òºâ áàéãóóëàãäñàí. Ýäãýýð òºâ íü àéìàã, ä¿¿ðãèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí ãàçàð, íýãäë¿¿äèéã ò¿øèæ áàéãóóëàãäñàí. Òºâ¿¿äýä àæèëëàõ ÁÇÄÕ-ûí ýì÷, á¿òýí öàãààð àæèëëàõ çºâëºãºº ºãºã÷ íàðûã ñóðãàëòàä õàìðóóëæ çºâëºãºº ºãºõ, øèíæèëãýý õèéõýä ñóðãàñàí. ªíººãèéí áàéäëààð ýäãýýð òºâèéí ¿éë àæèëëàãààíû õ¿ðòýýìæ, õýðýãëýý íèéò õ¿í àìûí õóâüä õÿçãààðëàãäìàë áàéíà. ªíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àìûí õýðýãöýýíä íèéöñýí ñàéí äóðûí çºâëºãºº, øèíæèëãýýíèé õ¿ðòýýìæ á¿ð ÷ õÿçãààðëàãäìàë áàéíà. Èéìýýñ ºðãºí õ¿ðýýíèé öîãö ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èä ýýëòýé îð÷èí á¿ðä¿¿ëñýí íýýëòòýé òºâ¿¿äýýð äàìæóóëàí ýð÷¿¿äòýé áýëãèéí õàâüòàëä îðäîã ýð÷¿¿ä, ýìýãòýé áèåý ¿íýëýã÷èä, ìàíñóóðóóëàõ

50


áîäèñ ñóäñààð òàðüæ õýðýãëýã÷äýä ñàéí äóðûí çºâëºãºº, øèíæèëãýýíèé ¿éë÷èëãýýã õ¿ðòýýìæòýé áîëãîíî.

ªíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àìûí äóíä õèéõ øóóðõàé ¿íýëãýýãýýð ýäãýýð á¿ëãèéí ñàéí äóðûí çºâëºãºº, øèíæèëãýýíèé õýðýãöýýã òîäîðõîéëíî. ¯íýëãýýíèé ¿ð ä¿íä ¿íäýñëýí ºíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àìä ¿ç¿¿ëýõ ñàéí äóðûí çºâëºãºº, øèíæèëãýýíèé õ¿ðòýýìæ, õýðýãëýýã ñàéæðóóëàõ ñòðàòåãèéã áîëîâñðóóëíà. ªðãºí õ¿ðýýíèé öîãö ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ àíõíû íýýëòòýé òºâ¿¿äèéí àæèëòíóóäûã ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàð èëð¿¿ëýõ øèíæèëãýýíèé ºìíºõ áà äàðààõ çºâëºãºº, ñýòãýë ç¿éí çºâëºãºº ºãºõ, ëàâëàãàà òóñëàìæèä èëãýýæ ÿâóóëàõ óð ÷àäâàðò ýíýõ¿¿ òºâ¿¿äýä àæèëëàõ áîëîâñîí õ¿÷íèéã áýëòãýíý. ªíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àìûí ýðýëò, õýðýãöýýíýýñ õàìààð÷ ÒÁÁ-ä òóëãóóðëàñàí ñàéí äóðûí çºâëºãºº, øèíæèëãýý ºãºõ ñóóðèí áîëîí ÿâóóëûí òºâ¿¿äèéã áàéãóóëæ, îäîî áàéãàà ñàéí äóðûí çºâëºãºº, øèíæèëãýýíèé òºâ¿¿äèéí ÷àäàâõèéã ñàéæðóóëæ, ¿éë àæèëëàãààã ºðãºæ¿¿ëíý. ªíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àìûí äóíä ¿å òýíãèéí ñóðãàã÷, õ¿ð÷ î÷èõ ¿éë àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä ñàéí äóðûí çºâëºãºº, øèíæèëãýýã ñóðòàë÷èëíà.

¯éë àæèëëàãààíû äàâõàðäëààñ çàéëñõèéõèéí òóëä ºíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àìä çîðèóëñàí ñàéí äóðûí çºâëºãºº, øèíæèëãýýíèé òºâ¿¿äèéã õèëèéí áîîìòóóäàä ñîëèõáàéãóóëàõàä Ãëîáàëü ñàíãèéí äýìæëýãòýé ÄÎÕ, ñ¿ðüåýãèéí òºñºë, ÄÎÕ-òîé òýìöýõ ¯íäýñíèé ñàí áîëîí Í¯Á-ûí Õ¿í àìûí ñàíãèéí çýðýã òºñë¿¿äèéí õ¿ðýýíä îðîí íóòàãò áàéãóóëñàí ñàéí äóðûí çºâëºãºº, øèíæèëãýýíèé òºâ¿¿äèéã ò¿øèãëýõ çýðãýýð ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõàä îíöãîé àíõààðàë õàíäóóëíà.

1.6 Ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ñóäñààð òàðüæ õýðýãëýã÷äýä çîðèóëñàí õîð õºíººëèéã áóóðóóëàõ öîãö ¿éë÷èëãýýã áèé áîëãîõ

Õýäèéãýýð Ìîíãîë Óëñàä ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ñóäñààð òàðüæ õýðýãëýõ íü ò¿ãýýìýë áèø ãýäãèéã õýä õýäýí ¿íýëãýýãýýð õàðóóëñàí áîëîâ÷ ÿìàð áîäèñûã õýð ºðãºí õýðýãëýæ áàéãàà òàëààð íàéäâàðòàé ìýäýýëýë àëãà áàéíà. Ãýõäýý çýðãýëäýý õî¸ð õºðø îðîíä ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ñóäñààð òàðüæ õýðýãëýõ ÿâäàë ºðãºí òàðõàæ áàéãààòàé õîëáîãäóóëàí ìàíàé óëñàä ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ñóäñààð òàðüæ õýðýãëýã÷äèéí òîî íýìýãäýõ ìàãàäëàëòàé ãýæ ¿çýí çîõèõ áýëòãýëòýé áàéõ ¸ñòîé. ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí ºíäºð ýðñäýë ºðòºìõèé áàéäëûí 2007 îíä õèéãäñýí ñóäàëãààãààð ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ñóäñààð òàðüæ õýðýãëýã÷èä íü íýã óäààãèéí ç¿¿, òàðèóðûã áýðõøýýëã¿é îëæ àâ÷ áàéãàà áîëîâ÷ òýäýíä çîðèóëñàí õîð õºíººëèéã áóóðóóëàõ ÷àíàðòàé, öîãö ¿éë÷èëãýý áàéõã¿éã õàðóóëñàí. Ç¿¿, òàðèóðûã áóñàäòàé õàìòðàí õýðýãëýõ ýðñäýëò çàí ¿éëòýé õîëáîîòîé ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàð äàìæèõ ýðñäëèéã áóóðóóëàõûí òóëä ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ñóäñààð òàðüæ õýðýãëýã÷äýä ÷èãëýñýí õîð õºíººëèéã áóóðóóëàõ ¿éë÷èëãýýã äàðààõ áàéäëààð õýðýãæ¿¿ëíý:

Îäîîãèéí õýðýãöýýíä ñóóðèëñàí õîð õºíººëèéã áóóðóóëàõ ¿éë÷èëãýý íýâòð¿¿ëýõèéí òóëä ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ñóäñààð òàðüæ õýðýãëýã÷äèéí òîî õýìæýý, õîð õºíººëèéã

51


áóóðóóëàõ áîëîí îðëóóëàõ ýì÷èëãýýíèé õýðýãöýýã òîäîðõîéëîõ ¿íýëãýý õèéíý. ¯éë÷èëãýýíèé ÷àíàðûã áàòàëãààæóóëàõûí òóëä ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ñóäñààð òàðüæ õýðýãëýã÷äýä òóñëàìæ ¿ç¿¿ëäýã òºðèéí (Íàðêîëîãèéí òºâ¿¿äèéã îðóóëààä) áà òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí àæèëòíóóäûã îëîí óëñûí ñòàíäàðòûí äàãóó õîð õºíººëèéã áóóðóóëàõ çàð÷èìä ñóðãàæ, äàäëàãàæóóëíà. Áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷ áîëîí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷ íàðûã õîð õºíººëèéã áóóðóóëàõ òóðøëàãàòàé á¿ñèéí óëñ îðîíä òàíèëöàõ àÿëëààð ÿâóóëàí ÷àäàâõèæóóëàõ çàìààð îäîîãîîð Ìîíãîëä áàéõã¿é áàéãàà ¿éë÷èëãýýã ãàçàð äýýð íü î÷èæ ñóäëàõ, õîð õºíººëèéã áóóðóóëàõ áîäëîãûã äýìæèæ õýðýãæ¿¿ëýõ íºõöºë á¿ðä¿¿ëíý.

Òîãòîîñîí õýðýãöýýíä ¿íäýñëýí ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ñóäñààð òàðüæ õýðýãëýã÷äýä çîðèóëñàí ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ öîãö ¿éë÷èëãýýã òºðèéí áà òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäààð äàìæóóëàí õýðýãæ¿¿ëíý. ¯¿íä: Ýõíèé ýýëæèíä ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ (ñóäñààð òàðüæ) õýðýãëýã÷äèéí äóíä äýìæèõ á¿ëã¿¿ä Óëààíáààòàð õîòîä çîõèîí áàéãóóëíà. Ç¿¿, òàðèóðûã ñîëüæ îëãîõ õºòºëáºðèéã Óëààíáààòàð õîòîä íýâòð¿¿ëæ ãýðýýò ýìèéí ñàíãóóäààð äàìæóóëæ ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ñóäñààð òàðüæ õýðýãëýã÷äýä àðèóòãàñàí ç¿¿, òàðèóð îëãîæ, õýðýãëýñýí ç¿¿, òàðèóðûã óñòãàõ àðãà õýìæýý àâ÷ õýðýãæ¿¿ëíý..

Ò¿¿í÷ëýí ºðãºí õ¿ðýýíèé öîãö ¿éë÷èëãýýíèé íýýëòòýé òºâ¿¿äýä ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ñóäñààð õýðýãëýã÷äýä ñýòãýë ç¿éí çºâëºãºº ºãºõ (ñòðàòåãè 1.1-èéã ¿çíý ¿¿), ýìíýëãèéí ñóóðü òóñëàìæ áîëîí áýëòãýãäñýí íàðèéí ìýðãýæëèéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷èäòýé õîëáîæ ëàâëàãàà òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýã ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ñóäñààð òàðüæ õýðýãëýã÷äýä ¿ç¿¿ëíý. Ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ îðëóóëàõ ýì÷èëãýýíèé òóðøèëòûí æèæèã òºñëèéã õýðýãöýýíèé ñóäàëãààí äýýð ¿íäýñëýí õýðýãæ¿¿ëíý. Ýíýõ¿¿ òóðøèëò òºñëèèí ¿ð ä¿íã õàðãàëçàí öààøèä õýðõýí ñàéæðóóëàõ, ºðãºòãºõ àñóóäëûã øèéäâýðëýíý.

Æèë á¿ðèéí 6 äóãààð ñàðûí 28-íû “Îëîí óëñûí ìàíñóóðëûí ýñðýã” ºäðººð ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ (ñóäñààð) õýðýãëýõèéí õîð õºíººëä îëîí íèéòèéí àíõààðëûã õàíäóóëàõ êàìïàíèò àæèë çîõèîí áàéãóóëæ áàéíà.

Ìàíàé óëñàä æèë á¿ð 25 ñàÿ ç¿¿, òàðèóð õýðýãëýæ áàéãààãèéí 4 ñàÿûã íü ýìèéí ñàíãààð äàìæóóëàí àâ÷ áàéíà.Ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ñóäñààð òàðüæ õýðýãëýã÷äýýñ ãàäíà ç¿¿, òàðèóðûã ýìèéí ñàíãààñ õóäàëäàí àâ÷ áàéãàà íèéò õ¿í àìä ÷èãë¿¿ëæ íèéò õàòãàëòûí òîîã áóóðóóëàõ, àþóëã¿é òàðèëãûã õýâø¿¿ëýõèéí òóëä óëñûí áîëîí õóâèéí õýâøëèéí îðîëöîîòîéãîîð çàí ¿éëèéã ººð÷ëºõ ìýäýýëýë, ñóðòàë÷èëãààíû ìàòåðèàë áîëîâñðóóëæ ýìèéí ñàíãóóäààð ãîëëîí òàðààíà.

1.7 Ýð÷¿¿äòýé áýëãèéí õàâüòàëä îðäîã ýð÷¿¿ä, ýìýãòýé áèåý ¿íýëýã÷, ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ñóäñààð òàðüæ õýðýãëýã÷äýä çîðèóëñàí öîãö ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ íýýëòòýé òºâ¿¿ä íýýæ àæèëëóóëàõ;

Ìîíãîë óëñàä á¿ðòãýãäñýí ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðòàé òîõèîëäëóóäûí èõýíõèéã ýð÷¿¿äòýé áýëãèéí õàâüòàëä îðäîã ýð÷¿¿ä, ýìýãòýé áèåý ¿íýëýã÷èä ýçýëæ áàéíà. ÎÕÓ, ÁÍÕÀÓ õºðø

52


îðíóóäòàé õàðüöóóëàõàä ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ñóäñààð õýðýãëýã÷äèéí áàðàãöààëñàí òîî ìàø áàãà áàéãàà áºãººä äýýðõ á¿ëãèéí õ¿í àì ç¿¿ òàðèóðûã äàìæóóëàí õýðýãëýõ çàìààð òàðèëãûí àþóëã¿é áàéäàë àëäàãääàã òóë ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðò ºðòºõ ºíäºð ýðñäýëòýé áàéäàã. ßëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ, ãóòààí äîðîìæëîõ àñóóäàë, òýäíèé ºâºðìºö õýðýãöýý çýðýã îëîí øàëòãààíû óëìààñ ºäºð òóòìûí åðäèéí ¿éë÷èëãýýãýýð ýäãýýð ýðñäýë ºíäºðòýé õ¿í àìä õ¿ðýõ áîëîìæã¿é áàéäàã. Òèéìýýñ ºíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àìä çîðèóëñàí òóñãàé ¿éë÷èëãýý áóþó íýýëòòýé òºâ¿¿äèéã áàéãóóëàõ íü àþóëã¿é, íóóöëàëûã õàäãàëñàí îð÷èíä ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ áîëîí òýäãýýðèéí õýðýãöýýíä íèéöñýí áóñàä ñóóðü ¿éë÷èëãýýã àâàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëíý.

Îëîí íèéòýä îëîí òàëûí öîãö ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ íýýëòòýé òºâ¿¿äèéã ýð÷¿¿äòýé áýëãèéí õàâüòàëä îðäîã ýð÷¿¿ä, ýìýãòýé áèåý ¿íýëýã÷èä, ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ñóäñààð õýðýãëýã÷äýä çîðèóëàí áàéãóóëàõ áóþó ¿éë àæèëëàãààã íü ñàéæðóóëàõ (Óëààíáààòàð õîò áîëîí õèëèéí áîîìò, Çàìûí-¯¿ä, Àëòàíáóëàãò) øààðäëàãàòàé. Ýäãýýð òºâ¿¿äèéã ºíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àìûí õýðýãöýýã á¿ðýí õàíãàñàí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã áîëãîõûí òóëä á¿ëýã òóñ á¿ðèéí ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí óðüä÷èëàí ñýðãèéëýëò, ýì÷èëãýý, íèéãìèéí áà ýð¿¿ë ìýíäèéí ñóóðü ¿éë÷èëãýýíèé òàëààðõè õýðýãöýýã îðîëöîîíû àðãààð ¿íýëæ òîãòîîíî.

Íýýëòòýé òºâ¿¿ä íü îëîí íèéò öóãëàæ áîëîõ àþóëã¿é áàéð, õ¿ð÷ î÷èõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ, áýëãýâ÷, ÌÑÑ-íû ìàòåðèàë, áóñàä õýðýãñëèéã òàðààõ áîëîí ºðãºí õ¿ðýýíèé áóñàä öîãö ¿éë÷èëãýýã ñàíàë áîëãîíî. Ìýðãýøñýí àæèëòíóóä, õÿíàëòûí äîð àæèëëàõ ñóðãàãäñàí ñàéí äóðûí àæèëòíóóä, ¿å òýíãèéí ñóðãàã÷ íàð ñýòãýë ç¿éí áîëîí õóóëü ç¿éí ãàíöààð÷èëñàí çºâëºãºº ºãºõ, èòãýëòýé óòñààð çºâëºãºº ºãºõ, óñàíä îðóóëàõ, øàðõàíä áîîëò õèéõ çýðýã ýìíýëýã, ýð¿¿ë àõóéí ñóóðü òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ, áÿñàëãàëûí áîëîí èíòåðíåò ºðººãººð (ñóðãàëòûí çîðèóëàëòààð) ¿éë÷ëýõ çýðýã ºðãºí õ¿ðýýíèé öîãö ¿éë÷èëãýýíèé áàãöààð ¿éë÷èëíý. ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, áýëãèéí áîëîí Í¯ÝÌ-èéí òàëààð ìýäýýëýë ºãäºã, îäîî àæèëëàæ áàéãàà èòãýëòýé óòàñíû ¿éë÷èëãýýã ¿ðãýëæë¿¿ëýí ¿ç¿¿ëíý.

Íýýëòòýé òºâ¿¿ä íü ºíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àìûí öóãëàõ, ñóóðü òóñëàìæ àâàõ àþóëã¿é ãàçàð áàéõûí çýðýãöýý ººðòºº òóñëàõ äýìæèõ á¿ëýã àæèëëóóëàõ, ¿å òýíãèéí ñóðãàã÷, õ¿ð÷ î÷èõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ, ÌÑÑ-íû ìàòåðèàë, áýëãýâ÷, ÷èéãø¿¿ëýã÷ (ýð÷¿¿äòýé áýëãèéí õàâüòàëä îðäîã ýð÷¿¿äýä) íýã óäààãèéí ç¿¿, òàðèóð òàðààõ, õýðýãëýñýí ç¿¿ òàðèóðûã àþóëã¿éãýýð öóãëóóëàõ (ñóäñààð ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ õýðýãëýã÷ íàðûí) çýðýã ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã ãàçàð áàéõ áîëíî. Ò¿¿í÷ëýí ýíýõ¿¿ òºâ íü ºíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àìûíä ìýðãýæèë îëãîõ áîëîí àìüäðàõ óõààíä ñóóðèëñàí ñóðãàëò ÿâóóëàõ, àæèë îëãîã÷ íàðòàé õîëáîæ àæèëä îðóóëàí òýäíèé îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõ, íèéãìèéí ýìçýã áàéäëûã áóóðóóëàõàä òóñàëíà. ̄ ¿íèé çýðýãöýý òºâ¿¿ä íü ºíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àìòàé àæèëëàõ òàëààð ñóðãàãäñàí àæèëòíóóä á¿õèé íàðèéí ìýðãýæëèéí (ýìíýëãèéí) òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã áàéãóóëëàãà, òºâ¿¿äòýé õîëáîîòîé àæèëëàæ, ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéã èëãýýæ ¿éë÷èëíý.

53


ªíººãèéí áàéäëààð òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ, õ¿ð÷ î÷èõ ¿éë àæèëëàãàà, ¿å òýíãèéí ñóðãàëòûã àðãà÷ëàëûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ çîðèëãîîð ñóðãàëòûí óäèðäàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé ñòàíäàðòóóäûã áîëîâñðóóëíà. Ñóðãàã÷ áàãø áýëòãýõ çàð÷ìûã àøèãëàí ¿å òýíãèéí ñóðãàëò áîëîí õ¿ð÷ î÷èõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ àæèëòíóóä, ¿å òýíãèéí ñóðãàã÷ íàðûã áýëòãýíý. Òóñãàé ñóðãàëòûí àðãà÷ëàë, õºòºëáºð áîëîí õ¿ð÷ î÷èõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ãàðûí àâëàãà áîëîâñðóóëíà.

Íýýëòòýé òºâ¿¿äýýð äàìæóóëàí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõýä àþóëã¿é, íàéäâàðòàé, äýìæëýãò îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ íü ìàø ÷óõàë. Èéìä îðîí íóòãèéí öàãäààãèéí áàéãóóëëàãà, àæèëòíóóäàä (ÿëàíãóÿà áèåý ¿íýëýã÷èä áîëîí ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ñóäñààð õýðýãëýã÷äèéí õóâüä) òºâ¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð ìýäýýëýë ºã÷ õàìòðàí àæèëëàíà.

1.8 ªíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àìûí äóíä ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðààñ ñýðãèéëýõ õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõýä ñààä áîëæ áóé ýì÷, ýìíýëãèéí áîëîí öàãäààãèéí àæèëòíóóäûí äóíä áàéãàà ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ, ãóòààí äîðîìæëîõ ÿâäëûã áóóðóóëàõ õºòºëáºð áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ.

ªíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àìûí äóíä ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ ¿ð ä¿íòýé õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõýä ñààä áîëæ áàéãàà ãîë ç¿éë íü ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ, ãóòààí äîðîìæëîõ ÿâäàë þì. Ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷äèéí ñºðºã õàíäëàãà íü ºíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àìûí ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ, ñàéí äóðûí çºâëºãºº, øèíæèëãýý, ÁÇÄÕ-ûí îíîøëîãîî, ýì÷èëãýý, ýìíýëãèéí ñóóðü òóñëàìæ, ãåïàòèò Â, Ñ áà ñ¿ðüåýãèéí áîëîí áóñàä ýìíýëãèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý àâàõàä ñààä áîëæ, õ¿ðòýýìæèéã õÿçãààðëàäàã. Ìºí àäèë öàãäààãèéí àæèëòíóóäûí ñºðºã õàíäëàãà, äàðàìò øàõàëò íü áèåý ¿íýëýã÷, ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ õýðýãëýã÷äèéí äóíä õîð õºíººëèéã áóóðóóëàõ àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõýä ñààä ó÷ðóóëäàã.

Ò¿¿í÷ëýí îäîîãèéí õóóëü, ýðõ ç¿éí îð÷èí íü áèåý ¿íýëýã÷, ýð÷¿¿äòýé áýëãèéí õàâüòàëä îðäîã ýð÷¿¿ä, ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ñóäñààð òàðüæ õýðýãëýã÷èä çýðýã á¿ëýãòýé àæèëëàõûã òºäèéëºí äýìæèõýýðã¿é, ýäãýýð á¿ëãèéí õ¿íèé áîëîí ýð¿¿ë ìýíäèéí ýðõèéã òýð á¿ð õàìãààëæ ÷àääàãã¿é..

ªíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àìûã ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ, ãóòààí äîðîìæëîõ ÿâäëûã áàãàñãàõ íü ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ öîãö õºòºëáºðèéí íýã ÷óõàë á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã þì. Èéìýýñ ºíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àìûí äóíä ÿâóóëàõ ¿íýëãýýíèé íýã ãîë õýñýã íü ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ, ãóòààí äîðîìæëîõ áà õ¿íèé ýðõèéã çºð÷èõ àñóóäàë áàéíà. ¯¿íèé òóëä ýð¿¿ë ìýíäèéí, öàãäààãèéí áà õóóëü õýðýãæ¿¿ëýõ áàéãóóëëàãûí àæèëòíóóäûí õàíäëàãàä îíöãîé àíõààðàë õàíäóóëàõ áà ºíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àìûí ýðõèéã õàìãààëàõ àñóóäëààð õóóëèíä îðóóëàõ íýìýëò ººð÷ëºëòèéã áîëîâñðóóëíà.

54


¯íýëãýýíèé ¿ð ä¿íä ¿íäýñëýí ýðñäýë ºíäºðòýé õ¿í àìûí á¿ëã¿¿äèéí ººðñäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ ìýäëýã, ÷àäâàðûã ñàéæðóóëàõûí òóëä òýäýíä çîðèóëñàí õ¿íèé ýðõèéí àñóóäëààðõè ñóðãàëòûí õºòºëáºð áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëíý. ªíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àìûí õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëàõàä ÷èãëýñýí õóóëü, ýðõ ç¿éí äýìæëýãò îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ òàëààð áîäëîãî, õóóëü áîëîâñðóóëàã÷ íàðò çîðèóëæ óõóóëãà íºëººëëèéí àðãà õýìæýý õýðýãæ¿¿ëíý. ªíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àìä çîðèóëñàí ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõèéí à÷ õîëáîãäëûí òàëààð ýð¿¿ë ìýíäèéí, õóóëèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýã÷ áîëîí õýâëýë ìýäýýëëèéí àæèëòíóóäûã ñóðãàëòàä õàìðóóëàí ìýäëýã, ìýäýýëýë îëãîæ, äýìæèõ îð÷èí á¿ðä¿¿ëíý.

ÇÎÐÈËÒ 2 - ªðòºìõèé áà ã¿¿ð õ¿í àìûí ýðñäëèéã áóóðóóëàõàä îíöãîé àíõààð÷, õàëäâàðûí òàëààð ìýäýýëýë ò¿ãýýõ, õàìãààëàõ çàí ¿éëèéã äýìæèõ çàìààð íèéò õ¿í àìûí ºðòºìõèé áàéäëûã áóóðóóëàõ

Ìîíãîë óëñ ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðûí òàðõàëò áàãàòàé îðíû õóâüä ºíäºð ýðñäýëòýé õ¿í àìä ÷èãëýæ àæèëëàõ øààðäëàãàòàé áàéäàã õýäèé÷ 2005, 2007 îíû ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðûí õàðóóëäàí òàíäàëò áîëîí áóñàä ñóäàëãààãààð õ¿í àìû äóíä áýëãèéí õàðèëöààíû ýðñäýëò çàí ¿éë íýëýýä ò¿ãýýìýë áàéñàí òºäèéã¿é ÁÇÄÕ-ûí ºâ÷ëºëèéí ò¿âøèí ºíäºð áàéæýý. Òèéìýýñ ã¿¿ð õ¿í àì áàéõ ìàãàäëàëòàé õ¿í àìûí á¿ëýã áîëîí áóñàä ºðòºìõèé á¿ëã¿¿äýä ÷èãëýñýí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. ¯¿íä äàðààõ á¿ëã¿¿ä õàìààðíà:

à) Õºäºëãººíò õ¿í àì (ÿâóóëûí íàéìàà÷èí, çàì, áàðèëãûí àæèë÷èí, àëñûí òýýâðèéí æîëîî÷, àëáàí áà àëáàí áóñ óóðõàéí àæèë÷èí, ãàäààäàä àæèëëàã÷èä);

á) Õ¿¿õýä, çàëóó÷óóä – áýëãèéí õàðèëöààíû ýðñäýëò çàí ¿éë, ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû õýðýãëýýòýé õîëáîîòîé ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ò ºðòºìõèé áîëäîã;

â) Ä¿ðýìò õóâöàñ á¿õèé àæèëòàí, àëáàí õààã÷èä; ã) Õîðèõ àíãèä ÿë ýäëýã÷èä;

ä) ÁÇÄÕ-ûí êàáèíåòèéí ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èä.

Íèéò õ¿í àìûí äóíä áýëãèéí õàðèëöààíû ýðñäýëò çàí ¿éë ò¿ãýýìýë, ÁÇÄÕ-ûí ºâ÷ëºë ºíäºð áàéãàà òóë íèéò õ¿í àìûí äóíä áýëãýâ÷èéí íèéãìèéí ìàðêåòèíãèéí õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýí áýëãýâ÷èéí õýðýãöýýã äýìæèõ, ñóðòàë÷ëàõ íü ÷óõëààð òàâèãäàæ áàéíà. Çîðèëò 2-ûí õ¿ðýýíä äàðààõ àëñ õýòèéí ¿ð ä¿í ãàðíà ãýæ òºëºâëºæ áàéíà:

55


Çîðèëò 2-èéí õ¿ëýýãäýæ áóé ¿ð ä¿í:

2.à ªðòºìõèé õ¿í àìûí á¿ëã¿¿ä (õºäºëãººíò õ¿í àì, õ¿¿õýä çàëóó÷óóä, ä¿ðýìò õóâöàñ á¿õèé àæèë÷èä, àëáàí õààã÷èä, õîðèõ àíãèä ÿë ýäëýã÷èä)-èéí ìýäëýã, áýëãýâ÷èéí òîãòìîë õýðýãëýý íýìýãäýíý

2.á ªðòºìõèé õ¿í àìûí á¿ëã¿¿ä (õºäºëãººíò õ¿í àì, õ¿¿õýä çàëóó÷óóä, , õîðèõ àíãèä ÿë ýäëýã÷èä)-èéí ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ õºòºëáºðò õàìðàãäàëò íü íýìýãäýíý

Äýýðõ ¿ð ä¿íä õ¿ðýõèéí òóëä:

à) ÁÇÄÕ-ûí êàáèíåòûí ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äýä çîðèóëñàí ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí óðüä÷èëàí ñýðãèéëýëò;

á) Õºäºëãººíò õ¿í àìä çîðèóëñàí ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí óðüä÷èëàí ñýðãèéëýëò;

â) Õîðèõ àíãèä ÿë ýäëýãñäýä çîðèóëñàí ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí óðüä÷èëàí ñýðãèéëýëò;

ã) Ä¿ðýìò õóâöàñ á¿õèé àæèë÷èä, àëáàí õààã÷èä;

ä) Õ¿¿õýä, çàëóó÷óóäàä çîðèóëñàí ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí óðüä÷èëàí ñýðãèéëýëò;

å) Íèéò õ¿í àìûí äóíä áýëãýâ÷ äýëãýð¿¿ëýõ õºòºëáºð ãýñýí çóðãààí ñýäýâ÷èëñýí õ¿ðýýíä ¿íäñýí 16 ñòðàòåãè õýðýãæ¿¿ëíý.

Õ¯ÐÝÝ À. ÁÇÄÕ-ûí êàáèíåòûí ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äýä çîðèóëñàí ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí óðüä÷èëàí ñýðãèéëýëò

ÁÇÄÕ-ûí êàáèíåòààð ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èä íü òîäîðõîé çàí ¿éëèéí (áýëãèéí îëîí õàâüòàã÷òàé áàéõ, õàìãààëàëòã¿é áýëãèéí õàðèëöààíä îðîõ) óëìààñ ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàð àâàõ ºíäºð ýðñäýëòýé. Òèéì ÷ ó÷ðààñ Ìîíãîë óëñàä ÁÇÄÕ ºðãºí òàðõàëòòàé áàéãàà íü ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðààñ ñýðãèéëýõ õºòºëáºðò ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãàà çààâàë òóñãàãäàõ ¸ñòîéã õàðóóëæ áàéíà. Ýíý õºòºëáºð íü äàðààõ á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýãòýé:

56


2.1 ÁÇÄÕ-ûí êàáèíåòààð ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äýä ÕÄÕÂ-èéí òàëààð ìýäýýëýë, ìýäëýã îëãîõ, áýëãýâ÷èéí õýðýãëýýã ñóðòàë÷ëàõ

ÁÇÄÕ-ûí õàëäâàð àâñàí õ¿í á¿ð ººðèéãºº ÕÄÕÂ-ýýð õàëäâàðëàãäàõ ýí òýíö¿¿ ýðñäýëòýé áàéíà ãýäãýý ìýäýõ ¸ñòîé. ¯¿íèé òóëä óëñûí áîëîí õóâèéí õýâøëèéí ýìíýëã¿¿ä ýð¿¿ë ìýíäèéí çºâëºãºº ºãºõäºº ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äýä äàõèí õàëäâàð àâàõààñ õýðõýí ñýðãèéëýõ, ººðèéãºº õàìãààëàõ òàëààð îðóóëàõ ¸ñòîé.

Ýíýõ¿¿ ¿éë àæèëëàãààíä õàìãààëàëòã¿é áýëãèéí õàâüòàë áîëîí ÁÇÄÕ-ûí õàëäâàðòàé áàéõ ¿åä ÕÄÕÂ-ýýð õàëäâàðëàõ ýðñäýë íýìýãääýã áîëîõûã çóðàãò õóóäñààð èëýðõèéëñýí ìàòåðèàë àøèãëàõ, ò¿ãýýõ áîëîìæòîé. Ýíý á¿ëãèéí õ¿í àìä áýëãýâ÷èéí õ¿ðòýýìæ ìàø ÷óõàë.

2.2 ÁÇÄÕ-ûí êàáèíåòààð ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äýä ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàð èëð¿¿ëýõ ñàéí äóðûí áîëîí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷èéí ñàíàà÷ëàãààð õèéãäýõ çºâëºãºº, øèíæèëãýýíèé õàìðàëò, õ¿ðòýýìæèéã ñàéæðóóëàõ

ÁÇÄÕ-ûí êàáèíåòûí ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéí áýëãèéí õàðèëöààíû ýðñäýëò çàí ¿éë íü ÁÇÄÕ-ààð äàõèí ºâ÷ëºõ, óëìààð òóñ á¿ëãèéí õ¿í àìûí äóíä ÁÇÄÕ-ûí ºâ÷ëºëèéí ò¿âøèí ºíäºð, ò¿¿í÷ëýí ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàð àâàõ ýðñäýë ºíäºð áàéäàã. Èõýíõ ¿éë÷ë¿¿ëýã÷ ÁÇÄÕ-ûí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷ òºðèéí ºì÷èéí ýìíýëýãò î÷èõ äóðã¿é, õóâèéí õýâøëèéí ýìíýëýãò î÷èæ ýì÷ë¿¿ëýõ ýñâýë ººðºº ººðèéãºº ýì÷èëäýã òóë ýäãýýð õ¿í àìä õ¿ð÷ àæèëëàõàä áýðõøýýëòýé áîëîâ÷ óëñûí áîëîí õóâèéí õýâøëèéí ÁÇÄÕ-ûí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷ ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà íü ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðò ºðòºìõèé ÁÇÄÕ-òàé ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äýä ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷èéí ñàíàà÷ëàãààð õèéãäýõ ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàð èëð¿¿ëýõ çºâëºãºº, øèíæèëãýýã ñàíàë áîëãîæ õàìðóóëàõ ¿íäñýí ãàçàð áîëíî.

ÁÇÄÕ-ûí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷ ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà/êàáèíåòààð ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äýä ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷èéí ñàíàà÷ëàãààð õèéãäýõ ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàð èëð¿¿ëýõ çºâëºãºº, øèíæèëãýýíèé ¿éë÷èëãýýã îéðòóóëàõ, õ¿ðòýýìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ íü ÷óõàë ñòðàòåãè þì. ¯éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷èéí ñàíàà÷ëàãààð õèéãäýõ çºâëºãºº, øèíæèëãýýíèé òàëààðõ ¯íäýñíèé çºâøëºëäºõ óóëçàëòûã çîõèîí áàéãóóëæ, ¿íäýñíèé õýìæýýíä óëñûí áîëîí õóâèéí õýâøëèéí ýìíýëãèéí ìºðäºæ, õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà÷ëàë, óäèðäàìæèéã áîëîâñðóóëíà. ÁÇÄÕ-ûí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã ýì÷ íàðûã ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷èéí ñàíàà÷ëàãààð õèéãäýõ ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàð èëð¿¿ëýõ çºâëºãºº, øèíæèëãýýíèé òàëààðõ ñóðãàëòàä õàìðóóëæ äàâòàí ñóðãàëòààð ìýäëýã óð ÷àäâàðûã íü áàòàòãàíà. Ýíýõ¿¿ ¿éë÷èëãýýíä äýìæëýã áîëãîæ ÁÇÄÕ-ûí ýìíýëýã/êàáèíåòèéí ¿éë÷ë¿¿ëýã÷ íàðò çîðèóëñàí òýäíèé áýëãèéí õàðèëöààíû ýðñäýëò çàí ¿éë (ò¿¿í÷ëýí àðõè, ìàíñóóðóóëàõ áîäèñûí õýðýãëýýíèé õîð óðøãèéí òàëààðõ)-èéã ººð÷ëºõ, áýëãýâ÷èéã òîãòìîë, çºâ õýðýãëýýã ñóðòàë÷ëàõ ÌÑÑ-íû ìàòåðèàë áîëîâñðóóëíà. ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ ñóðãàëòûí ìàòåðèàë áîëîâñðóóëæ, óëñûí áîëîí õóâèéí

57


õýâøëèéí ÁÇÄÕ-ûí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷ ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãóóäàä òàðààíà.

Õ¯ÐÝÝ 2.Á Õºäºëãººíò õ¿í àìä çîðèóëñàí ÁÇÄÕ, ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí óðüä÷èëàí ñýðãèéëýëò

ßâóóëûí íàéìàà÷èí, àëñûí òýýâðèéí æîëîî÷, àëáàí áà àëáàí áóñ óóðõàéí àæèë÷èä, çàì, áàðèëãûí àæèë÷èä, ÿâóóëûí àæèë÷èä (äîòîîäûí ÿâóóëûí àæèë÷èä, ãàäààäàä àæèëëàæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ, ãàäààäûí àæèë÷èä, õèë äàìíàñàí õ¿í àì) çýðýã õºäºëãººíò õ¿í àìûí òîî íýã ñàÿä õ¿ðñýí áºãººä ýíýõ¿¿ äîòîîäûí áîëîí ãàäààäûí øèëæèëò õºäºëãººí íü ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàð òàðõàõàä íºëººëæ áîëîõ ãîë õ¿÷èí ç¿éë áîëîîä áàéíà. 2006 îíû áàéäëààð Ìîíãîëûí íèéò àæèëëàõ õ¿÷íèé 10 õóâü íü çºâõºí áàðèëãà áà óóðõàéí ñàëáàðò àæèëëàæ áàéâ37. Õºäºëãººíò õ¿í àì òîõèîëäëûí áýëãèéí õàâüòàëä îðîõ, áèåý ¿íýëýã÷òýé áýëãèéí õàâüòàëä îðîõ ìàãàäëàë èõòýé òóë ÁÇÄÕ, ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàð àâàõ ýðñäýë ºíäºðòýé ãýæ òîîöäîã. Ìîíãîëûí õ¿í àìûí 5-10% íü ãàäààä îðíóóäàä õóóëü ¸ñîîð áîëîí õóóëü áóñààð àæèëëàæ áàéãààãèéí 30,000 ãàðóé íü ªìíºä Ñîëîíãîñò áàéíà.38 ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðòàé á¿ðòãýãäñýí õ¿ì¿¿ñèéí áàãàã¿é õóâü (2007 îíû ýõýí ¿åèéí áàéäëààð 30 õ¿íèé 9) íü ãàäààäàä àìüäàð÷ áàéõäàà õàëäâàð àâñàí áàéíà.

Õºäºëãººíò õ¿í àìûí õóâüä ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîí íèéãìèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý àâàõ áîëîìæ ìóóòàé áàéäãààñ ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí ýðñäýë óëàì èõñýõ áºãººä õÿçãààðëàãäìàë îð÷èíä àìüäðàõ íü îëîí áýëãèéí õàâüòàã÷òàé áàéõ, òîõèîëäëûí áýëãèéí õàâüòàëä îðîõ, áèåý ¿íýëýã÷èäòýé áýëãèéí õàâüòàëä îðîõ ìàãàäëàë, äàâòàìæèéã èõýñãýäýã.

Õºäºëãººíò õ¿í àìûí ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ò ºðòºõ ýðñäýëò õ¿÷èí ç¿éë èõ, ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæ õÿçãààðëàãäìàë áàéäàã òóë õºäºëãººíò õ¿í àìä ÷èãëýñýí ºâºðìºö àðãà õýìæýý øààðäëàãàòàé áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. Õºäºëãººíò õ¿í àìä ÷èãëýñýí äàðààõ ãóðâàí ñòðàòåãèéã õýðýãæ¿¿ëíý:

2.3 Õºäºëãººíò õ¿í àìûí ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí ìýäëýã, ìýäýýëëèéã ñàéæðóóëàõ

ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ òàëààð ñóðãàëò ÿâóóëàõ íü õºäºëãººíò õ¿í àìûí á¿ëã¿¿äèéí äóíä îéëãîëò áèé áîëãîõ, àþóëã¿é áýëãèéí õàðèëöàà, ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðààñ ñýðãèéëýõ

37 ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçàð (2007). Ìîíãîë Óëñûí 2006 îíû ñòàòèñòèêèéí ýìõýòãýë. Óëààíáààòàð38 Ìîíãîëûí íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí ìýðãýæèëòí¿¿äèéí íèéãýìëýã (2007). ÁÍÑÓ-ä àæèëëàæ áóé Ìîíãîë

èðãýäèéí ÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí òàëààðõ ìýäëýã, õàíäëàãà, çàí ¿éëèéí ñóäàëãààíû òàéëàí. Óëààíáààòàð: ÝÌß, Ãëîáàëü ñàíãèéí äýìæëýãòýé ÄÎÕ, ñ¿ðüåýãèéí òºñºë.

58


áóñàä ìýäëýã, çàí ¿éë ýçýìø¿¿ëýõýä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí òàëààðõ ìýäýýëëèéí õýðýãöýýã òîãòîîõ ¿íýëãýýíä ¿íäýñëýí çàí ¿éëèéã ººð÷ëºõ ìýäýýëýë ñóðãàëò ñóðòàë÷èëãààíû öîãö ñòðàòåãè áîëîâñðóóëæ, õºäºëãººíò õ¿í àìûí õýðýãöýýã õàíãàñàí ÌÑÑ-íû ìàòåðèàëûã óðüä÷èëñàí ñîðèë õèéæ áîëîâñðóóëàõ, õèëèéí áîîìòóóä, çî÷èä áóóäëóóä, óóðõàé áîëîí áàðèëãûí ãàçðóóä, àëñûí òýýâðèéí æîëîî÷ íàðûí áóóäàëäàã ãàçðóóä, àâòî çàìûí õÿíàí øàëãàõ öýã¿¿ä, òºìºð çàìûí áîëîí îðîí íóòãèéí òýýâðèéí áèëåò áîðëóóëàõ öýã/ ºðòººíèé õ¿ëýýõ òàíõèì, îëîí óëñûí áîëîí îðîí íóòãèéí ãàëò òýðýã, öàõèì õóóäàñ çýðýã ñóâãóóäûã àøèãëàí ìýäýýëýë, ñóðãàëò ñóðòàë÷èëãààã õ¿ðãýíý. Çàí ¿éëèéí ººð÷ëºëò ìýäýýëýë ñóðòàë÷èëãààã ¿ð ä¿íòýé ÿâóóëàõûí òóëä áýëòãýãäñýí ¿å òýíãèéí ñóðãàã÷, õ¿ð÷ î÷èõ àæèëòíóóä õºäºëãººíò õ¿í àìûí äóíä ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ ñóðãàëò ÿâóóëàõ, çºâëºãºº ºãºõ, ÌÑÑ-íû ìàòåðèàë ò¿ãýýõ, áýëãýâ÷èéí õýðýãëýýã äýëãýð¿¿ëæ ñóðòàë÷èëíà.

Ò¿¿í÷ëýí õºäºëãººíò õ¿í àìààñ ñàéí äóðûí õ¿ì¿¿ñèéã ñîíãîæ áýëãýâ÷èéí íèéãìèéí ìàðêåòèíã ÿâóóëàõ, áýëãýâ÷ áîðëóóëàõ òàëààð áýëòãýæ ñàéí äóðûí ò¿ãýýã÷ áóþó áîðëóóëàã÷ààð àæèëëóóëíà. Ñàéí äóðûí áîðëóóëàã÷èä áóñäàä áýëãýâ÷ áîðëóóëàõ, áýëãýâ÷ çºâ õýðýãëýõ òàëààð çààæ ñóðãàõ áºãººä áîðëóóëàëòààñàà òîäîðõîé õóâü õ¿ðòýæ îðëîãî îëîõ áîëîìæòîé áàéíà.

2.4 Ãàäààäàä àæèëëàõ õ¿÷ èëãýýõèéí ºìíº áà áóöàæ èðýõ ¿åèéí õºòºëáºð

Ãàäààäàä àæèëëàäàã õ¿ì¿¿ñ èõýâ÷ëýí óäààí õóãàöààãààð ãýð á¿ëýýñýý õîë àæèëëàæ àìüäàð÷, ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý áîëîí íèéãìèéí õàëàìæ ¿éë÷èëãýý àâàõ áîëîìæã¿é áóþó õÿçãààðëàãäìàë áàéäàã òóë ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ä ºðòºõ ýðñäýëòýé áàéäàã. ªìíºä Ñîëîíãîñ óëñàä àæèëëàæ, àìüäàð÷ áàéãàà ìîíãîë÷óóäûí ìýäëýã, õàíäëàãà, äàäëûã òîãòîîõ ñóäàëãààãààð39 ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí äóíä ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðûí òàëààðõ îéëãîëò ºíäºð áàéñàí áîëîâ÷ 59 õóâü íü òîõèîëäëûí áýëãèéí õàâüòàëä îðñîí ãýñýí áºãººä ýäãýýð íü ãýð á¿ëòýé áîëîí õàìòðàí àìüäðàã÷òàé õ¿ì¿¿ñèéí òàë îð÷èì õóâü íü áàéæýý. Ò¿¿í÷ëýí ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí 23 õóâü íü áèåý ¿íýëýã÷òýé áýëãèéí õàâüòàëä îðñîí áàéâ. Òîõèîëäëûí áýëãèéí õàüòàëä îðñîí õ¿ì¿¿ñèéí äºíãºæ äºðºâíèé íýã íü ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàð àâàõ äóíä çýðãèéí áóþó ºíäºð ýðñäýëòýé ãýæ ººðñäèéãºº ä¿ãíýæýý.

Ãàäààäàä àæèëëàæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí òàëààðõè ìýäýýëëèéí õýðýãöýýã õàíãàõûí òóëä õ¿ëýýí àâ÷ áàéãàà óëñ îðîíòîé õàìòðàí ãàäààäàä àæèëëàõ õ¿÷ èëãýýõèéí ºìíº áà áóöàæ èðýõ ¿åèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºðò ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ õºòºëáºðèéã îðóóëæ õýðýãæ¿¿ëíý. Ò¿¿í÷ëýí ãàäààäàä àæèëëàæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí äóíä ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààã òîãòìîë ÿâóóëàõ ¿å òýíãèéí ñóðãàã÷

39 Ìîíãîëûí íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí ìýðãýæèëòí¿¿äèéí íèéãýìëýã (2007). ÁÍÑÓ-ä àæèëëàæ áóé Ìîíãîë èðãýäèéí ÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí òàëààðõ ìýäëýã, õàíäëàãà, çàí ¿éëèéí ñóäàëãààíû òàéëàí. Óëààíáààòàð: ÝÌß, Ãëîáàëü ñàíãèéí äýìæëýãòýé ÄÎÕ, ñ¿ðüåýãèéí òºñºë.

59


íàðûã ñóðãàæ áýëòãýíý. Ãàäààäààñ Ìîíãîëä èðæ àæèëëàæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñò çîðèóëñàí ñóðãàëò, ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàð èëð¿¿ëýõ ñàéí äóðûí çºâëºãºº, øèíæèëãýý çýðýã ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ öîãö ¿éë÷èëãýýã íýâòð¿¿ëíý. Õèë çàëãàà õºðø îðíû Çàñãèéí ãàçàð, áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí àæèëëàæ ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ õàìòàðñàí õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëíý. Õºë õºäºëãººí èõòýé õèëèéí áîîìò, àëñûí òýýâðèéí çàìòàé àéìàã, ñóìäàä èë¿¿ àíõààðàí àæèëëàæ, ýìíýëã¿¿äèéí ëàáîðàòîðèéí ÷àäàâõèéã äýýøë¿¿ëæ, ýì÷, ìýðãýæèëòí¿¿äèéí ñàéí äóðûí çºâëºãºº, øèíæèëãýý ºãºõ óð ÷àäâàðûã íýìýãä¿¿ëýõàðãà õýìæýý àâíà.

2.5 Õºäºëãººíò õ¿í àìûí çàðèì á¿ëýã (óóðõàé, çàì, áàðèëãà, òýýâðèéí êîìïàíèóä)-ä àæëûí áàéðàí äàõü ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ õºòºëáºð

Õºäºëãººíò õ¿í àì, ãàäààäàä àæèëëàãñäàä çîðèóëñàí ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ, çàí ¿éëèéã ººð÷ëºõ õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõýýñ ãàäíà òºð áà óóë óóðõàé, áàðèëãà, çàìûí òîìîîõîí êîìïàíèóäûí õîîðîíä òºðèéí áîëîí õóâèéí õýâøëèéí ò¿íøëýëèéã áèé áîëãîæ àæëûí áàéðàí äàõü ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëíý. Í¯Á-ûí Õ¿í àìûí ñàí íü àëáàí áóñ óóðõàé÷èä, õºäºëãººíò õ¿í àìä ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý, ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàë, èðãýíèé á¿ðòãýë ìýäýýëýë çýðýã íèéãìèéí ñóóðü ¿éë÷èëãýýã õ¿ðãýõ õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëñýí òóðøëàãàòàé. Òºñëèéí õ¿ðýýíä óóðõàé îð÷ìûí àéìãóóäûí ýð¿¿ë ìýíäèéí ãàçàð, ñóìäûí ýìíýëã¿¿ä õ¿ð÷ î÷èõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ, ÌÑÑ-íû ìàòåðèàë, áýëãýâ÷ òàðààõ, ÁÇÄÕ-ûí ¿çëýã, øèíæèëãýý õèéõ ÁÇÄÕ-ûí ÿâóóëûí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëñýí áàéíà. Àçèéí õºãæëèéí áàíê (ÀÕÁ) íü àâòîçàìûí ñ¿ëæýý áàðèõ òºñëèéí õ¿ðýýíä ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðààñ ñýðãèéëýõ õºòºëáºðèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëñýí áºãººä 2009 îíîîñ “ÀÕÁ-íû äýä á¿òöèéí òºñë¿¿ä áà óóë óóðõàéí ñàëáàðò ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ” òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýýä áàéíà.

Õºäºëãººíò õ¿í àìûí àæëûí áàéðàí äàõü õºòºëáºðèéã ºðãºæ¿¿ëýõèéí òóëä Ìîíãîëûí àæèë îëãîã÷ ýçäèéí íýãäñýí õîëáîîòîé õàìòðàí óóë óóðõàé, áàðèëãà, çàìûí òîìîîõîí êîìïàíèóäûí àæëûí áàéðàí äàõü íèéãìèéí áîëîí ýð¿¿ë ìýíäèéí õºòºëáºðò ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ àñóóäëûã òóñãàõ, ¿¿íèéã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëñýí áàéãóóëëàãàä óðàìøóóëàëò ¿ç¿¿ëýõ òàëààð óõóóëãà, íºëººëëèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëíà. Õîëáîãäîõ ÿàìä, äîòîîäûí áîëîí îëîí óëñûí êîìïàíè, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí õîîðîíä òºðèéí áîëîí õóâèéí õýâøëèéí ò¿íøëýëèéã áèé áîëãîæ äýýðõ ¿éë àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëíý. Êîìïàíèóäûí íèéãìèéí áîëîí ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòíóóäàä ñóðãàëò ÿâóóëàõ, ¿å òýíãèéí ñóðãàã÷ íàð áýëòãýæ àæëûí áàéð áîëîí õèë îð÷ìûí õîëáîãäîõ àéìãóóäûí ýð¿¿ë ìýíäèéí ãàçàðòàé õàìòðàí ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõ, áýëãýâ÷èéí õýðýãëýýã äýìæèõ, ñóðòàë÷ëàõ, ñàéí äóðûí çºâëºãºº, øèíæèëãýý ºãºõ, ýð¿¿ë ìýíäèéí áà íèéãìèéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ çýðýã ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëíà. Îðîí íóòãèéí ýìíýëãèéí ýì÷, ýìíýëãèéí àæèëòíóóäûã ñàéí äóðûí çºâëºãºº øèíæèëãýý, ÁÇÄÕ-ûí îíîøëîãîî, ýì÷èëãýýíèé ñóðãàëòàä õàìðóóëàõ, ëàáîðàòîðèéí õ¿÷èí ÷àäëûã ñàéæðóóëàõ, ÁÇÄÕ-ûí ÿâóóëûí ¿éë÷èëãýý áàéãóóëàõ, ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èä ýýëòýé îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ çýðãýýð îðîí íóòãèéí

60


ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð, õ¿ðòýýìæèéã ñàéæðóóëíà. Àæëûí áàéðàí äàõü õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõýä îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààã îðîëöóóëíà.

Õ¯ÐÝÝ 2.Â Õîðèõ ãàçàð ÿë ýäëýãñäýä çîðèóëñàí ÁÇÄÕ, ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí óðüä÷èëàí ñýðãèéëýëò

Óëñûí õýìæýýíä ØØÃÅÃ–ûí õàðüÿà õîðèõ àíãè 23 áàéäàã áà îäîîãèéí áàéäëààð 5 ìÿíãà ãàðàí ÿë ýäýëæ áóé õ¿ì¿¿ñ, 40 îð÷èì ýì÷ ñóâèëàã÷, 60 îð÷èì íèéãìèéí àæèëòàí àæèëëàæ áàéíà. Ìîíãîë çºí ÒÁÁ, Ìîíãîëûí óëààí çàãàëìàéí íèéãýìëýãèéí 2006, 2007 îíä õîðèõ àíãèä ÿë ýäëýãñäèéí äóíä õèéñýí ñóäàëãààãààð ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí òàëààðõ ìýäëýã õàíãàëòã¿é, áýëãèéí õàðèëöààíû ýðñäýëò çàí ¿éë ò¿ãýýìýë, áèåý ¿íýëýã÷äýýð ¿éë÷ë¿¿ëäýã, 27 õóâü íü õîðèõ ãàçàðò ýð÷¿¿äòýé (õîøíîãîîð) áýëãèéí õàâüòàëä îðñîí, 62 õóâü íü áýëãýâ÷ õýðýãëýýã¿é ãýæ ãàðñàí. Õîðèõ àíãèä áýëãýâ÷èéí îëäîö, õ¿ðòýýìæ õÿçãààðëàãäìàë, 44 õóâü íü áýëãýâ÷ îëäîãã¿é ãýæ õàðèóëñàí áàéíà. ÕªÑ¯Ò-èéí ÄÎÕ/ÁÇÄÕ-ûí òàíäàëò ñóäàëãààíû àëáàíààñ 2007 îíä 3000 ãàðóé ÿë ýäëýãñäèéí äóíä ¿çëýã õèéñýí áºãººä 4 õóâü íü ÁÇÄÕ-òàé, 2 õóâü íü òýìá¿¿òýé èëýð÷ýý. Ò¿¿í÷ëýí õîðèõ àíãèä ÿë ýäëýãñäèéí äóíä ñ¿ðüåýãèéí ºâ÷ëºë ºíäºð áàéäàã áºãººä õîðèõûí ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð õàíãàëòã¿é õýâýýð áàéíà.

2.6 Õîðèõ ãàçàðò ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààã áîäëîãûí ò¿âøèíä äýìæèõ ÿâäëûã ñàéæðóóëàõ

ªíººäðèéã õ¿ðòýë õîðèõ àíãèóäàä ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä ñóðãàëò (ñàéí äóðûí çºâëºãºº, øèíæèëãýý; ìýäëýã îëãîõ) ÿâóóëàõ, ¿å òýíãèéí ñóðãàã÷ áýëòãýõ, ÌÑÑ-íû çàðèì ìàòåðèàë áîëîâñðóóëæ, òàðààõ, ýìýãòýé÷¿¿äèéí õîðèõ àíãèóäàä ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí îíîøëîãîî, ýì÷èëãýý, òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõýä õ¿íèé ýðõèéã äýýäýëñýí õàíäëàãà áèé áîëãîõîä ÷èãëýñýí “Ýìýãòýé÷¿¿äèéí õîðèõ àíãèéí òóñëàìæèéí ñàíàà÷ëàãà” õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëñýí áàéíà. Äýýðõ ¿éë àæèëëàãààíû èõýíõ íü ÒÁÁ-ûí äýìæëýãòýé õèéãäæýý. ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ ìýäëýã, áîëîâñðîë îëãîõ õºòºëáºðèéã ØØÃÅÃ-ûí íýãäñýí õºòºëáºð, òºëºâëºãººíä îðóóëæ, ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààã òîãòìîë õýðýãæ¿¿ëäýã áîëãîõ àñóóäàë øèéäâýðëýãäýýã¿é òóëãàìäñàí àñóóäëûí íýã õýâýýð áàéíà.

2.7 Õîðèõ ãàçàðò ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ öîãö õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõ

Ò¿¿í÷ëýí õîðèõ àíãèóäàä ñóðãàëòûí ºðºº áàéõã¿é áóþó õàíãàëòã¿é íºõöºëòýé áàéäàã òóë îðîëöîîíû áîëîí áóñàä àðãààð ñóðãàëò ÿâóóëàõàä òîõèðîìæã¿é, õîðèõ àíãèóäûí àæèëòíóóäûí à÷ààëàë èõòýé áàéäàã òóë õîðèõ àíãèä ñóðãàëòûí ºäðèéã òºëºâëºõ, çîõèîí áàéãóóëàõàä áýðõøýýëòýé áàéäàã.

61


ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ õºòºëáºðèéí öàð õ¿ðýý, ÷àíàð áîëîí õîðèõ àíãèéí àæèëòíóóä, ÿë ýäëýãñäèéí äóíä ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ ñóðãàëò, ¿éë÷èëãýý, ÷àäàâõèéí òàëààðõ õýðýãöýýíèé ¿íýëãýýõèéíý. ¯íýëãýýíèé ¿ð ä¿í ¿íäýñëýí õîðèõ àíãèóäàä ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ öîãö õºòºëáºðèéã íýãäñýí õºòºëáºð, òºëºâëºãººíä îðóóëæ, èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäûí ýõë¿¿ëñýí ¿éë àæèëëàãààã ¿ðãýëæë¿¿ëýí òîãòâîðòîé õýðýãæ¿¿ëäýã áîëãîõ òàëààð Õóóëü ç¿é äîòîîä õýðãèéí ÿàì, ØØÃÅÃ-ûí øèéäâýð ãàðãàã÷ íàðò ÷èãëýñýí óõóóëãà, íºëººëèéí àæèë çîõèîí áàéãóóëíà. (2.8.3) ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä õîðèõ àíãèä ÿë ýäëýãñäèéí ºâºðìºö õýðýãöýýã õàíãàñàí ÌÑÑ-íû ìàòåðèàë áîëîâñðóóëæ, òàðààõ, õîðèõûí àæèëòíóóä, ÿë ýäëýãñäýä çîðèóëñàí ñóðãàëò ÿâóóëæ, ¿å òýíãèéí ñóðãàã÷ áýëòãýæ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëíà. Õîðèõ àíãèä ÿë ýäëýãñýä, òýäíèé ãýð á¿ëèéíõýíä ¿å òýíãèéí ñóðãàëò ÿâóóëàõ, ¿íýã¿é áýëãýâ÷ ò¿ãýýõ, õîðèõûí ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæèéí õ¿ðýýíä ÁÇÄÕ-ûí ýì÷èëãýý, ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èä ýýëòýé ñàéí äóðûí çºâëºãºº, øèíæèëãýýíä õàìðóóëàõ çýðãýýð ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ öîãö ¿éë÷èëãýýã õ¿ðãýíý.

Õ¯ÐÝÝ 2.Ã Õ¿¿õýä, çàëóó÷óóäàä çîðèóëñàí ÁÇÄÕ, ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí óðüä÷èëàí ñýðãèéëýëò

2005, 2007 îíû ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðûí õàðóóëäàí òàíäàëòûí ñóäàëãààãààð çàëóó÷óóäûí äóíä áýëãèéí õàðèëöààíû ýðñäýëò çàí ¿éë ò¿ãýýìýë áàéãààã õàðóóëñàí. Ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ õàðàõàä áýëãèéí õàâüòàëä ýðò îðîõ, òîãòìîë áýëãèéí õàâüòàëä îðîõ, îëîí áýëãèéí õàâòàã÷òàé áàéãàà (ñ¿¿ëèéí 12 ñàðûí õóãàöààíä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýçëýõ õóâü 6%-ààñ 27%, ýð÷¿¿äèéí ýçëýõ õóâü 19%-ººñ 49% õ¿ðòýë íýìýãäñýí) çàëóó ýð÷¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýçëýõ õóâü èõýññýí áàéíà. Õàðèí ñ¿¿ëèéí óäàà áýëãèéí õàâüòàëä îðîõäîî áýëãýâ÷ õýðýãëýñýí õóâü 2005 îíòîé õàðüöóóëàõàä 2007 îíä õàðüöàíãóé íýìýãäýæ, 2007 îíä çàëóó÷óóäûí òàë îð÷èì õóâü íü ñ¿¿ëèéí óäàà òîõèîëäëûí áýëãèéí õàâüòàëä îðîõäîî áýëãýâ÷ õýðýãëýñýí áàéæýý. Õàðèí áýëãýâ÷èéí òîãòìîë õýðýãëýý çàëóó ýìýãòýé÷¿¿äèéí äóíä 23%-ààñ 17% õ¿ðòýë áóóðñàí áàéíà. 2005 îíòîé õàðüöóóëàõàä 2007 îíä çàëóó÷óóäûí äóíä ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ òàðüæ õýðýãëýñýí õóâü áàãà çýðýã íýìýãäñýí (0.1% -ýýñ 0.2% õ¿ðòýë) áîëîâ÷ ñòàòèñòèêèéí ¿íýí ìàãàäëàëã¿é áàéâ.

Õ¿¿õýä, çàëóó÷óóäàä ÷èãëýñýí äàðààõ ¿íäñýí ãóðâàí ñòðàòåãèéã õýðýãæ¿¿ëíý. ¯¿íä:

2.8 Àëáàí áîëîâñðîëûí õ¿ðýýíä ñóäëàõ ýð¿¿ë ìýíäèéí õè÷ýýëèéí õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõ, áàòëóóëàõ;

Áîëîâñðîë, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû ÿàì ñóðãóóëèéí àëáàí ̧ ñíû áîëîâñðîëûí ñóðãàëòûí õºòºëáºðò 1998-1999 îíû õè÷ýýëèéí æèëýýñ áýëãèéí áà íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí õè÷ýýëèéã àëáàí ¸ñîîð îðóóëñàí. ¯¿íä õ¿íèé õºãæèë, áýëãèéí ýð¿¿ë ìýíä,

62


ñýòãýëèéí õºäºëãººí áà õàðèëöààíû ýâ ç¿é, áýëãèéí çàí ¿éë, áýëãèéí õ¿÷èðõèéëýë, áýëãèéí ÷èã õàíäëàãà çýðýã ñýäýâ îðñîí áàéäàã. ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ ñýäâèéã ýð¿¿ë ìýíäèéí õè÷ýýë, ¿¿íä áýëãèéí áà íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí õè÷ýýëèéí àãóóëãàä îðóóëæ çààäàã. Ãýõäýý ýð¿¿ë ìýíäèéí õè÷ýýë íü õàðüöàíãóé ñ¿¿ëä íýâòýðñýí øèíý õè÷ýýë òóë ñóðãàëòûí ìàòåðèàë áîëîí çààõ àðãàç¿éí ÷àíàð, õ¿ðòýýìæ, åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí õè÷ýýëèéí àãóóëãàä îðñîí ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ õºòºëáºðèéí ÷àíàðûí àñóóäàë çýðýã íèëýýä õýäýí òóëãàìäñàí àñóóäàë áàéíà. ÁÑØÓß õýä õýäýí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èã áîëîâñðóóëæ áàòàëñàí áîëîâ÷ ñàëáàðûí õýìæýýíèé ñòðàòåãè, ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ òºëºâëºãºº áàéõã¿é áàéíà.

Àëáàí áîëîí àëáàí áóñ áîëîâñðîëûí õºòºëáºð äýõ áîëîí ñóðàõ áè÷ãèéí àãóóëãàä îðñîí ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ ñóðãàëòûí àãóóëãà, àðãàç¿é, ¿ð ä¿íä ¿íýëãýý õèéæ ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí òàëààðõ ìýäëýã, õàíäëàãà, çàí ¿éëèéã ººð÷ëºõ óðò õóãàöààíû ¿ð ä¿íã òîäîðõîéëæ ä¿ãíýëò ãàðãàíà. Àëáàí áîëîâñðîëûí ñàëáàð íü õ¿¿õýä, çàëóó÷óóäàä õ¿ð÷ àæèëëàõàä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. Èéìýýñ ¿íäñýí ñòðàòåãè íü øèíý÷ëýí áîëîâñðóóëñàí, àìüäðàõ óõààíä ñóóðèëñàí ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ àñóóäëûã òóñãàñàí ýð¿¿ë ìýíäèéí õè÷ýýëèéí õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýíý. Îäîîãèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí õè÷ýýëèéí õºòºëáºðèéí àãóóëãà, àðãàç¿éä õèéñýí ¿íýëãýý áîëîí õóðèìòëóóëñàí òóðøëàãà, ñóðãàìæèä ¿íäýñëýí õè÷ýýëèéí õºòºëáºðèéã òîãòìîë øèíý÷ëýõýýð òºëºâëºñºí. Øèíý÷ëýí áîëîâñðóóëñàí õè÷ýýëèéí õºòºëáºðò ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ, àìüäðàõ óõààí, áýëãèéí áà íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíä, æåíäåðèéí òýãø áàéäàë, ñîãòóóðóóëàõ óíäàà, (ñóäñààð) ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ õýðýãëýõýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ çýðýã áóñàä õîëáîãäîõ ñýäâ¿¿äèéã áàãòààñàí áàéíà. Áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóäàä áàðèìòëàõ ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ ñàëáàðûí äýä ñòðàòåãèéã áîëîâñðóóëàõàä ÷èãëýãäñýí óõóóëãà íºëººëëèéí àæèë ÿâóóëíà. ¯¿íä èõ, äýýä ñóðãóóëèéí õè÷ýýëèéí õºòºëáºðò ýð¿¿ë ìýíäèéí öîãö õºòºëáºðèéã îðóóëàõ òàëààð óõóóëãà íºëººëºë ÿâóóëíà. Õ¿¿õýä, ºñâºð ¿åèéíõýí, çàëóó÷óóäàä çîðèóëñàí ñóðãàëòûí ìàòåðèàë, ãàðûí àâëàãà, ¿ç¿¿ëýí òàíèóëàõ ìàòåðèàë çýðãèéã øèíýýð áîëîâñðóóëíà.

2.9 Øèíý÷ëýí áîëîâñðóóëñàí ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ýð¿¿ë ìýíäèéí áàãø íàðûã áýëòãýæ, ÷àäàâõæóóëàõ;

Ýð¿¿ë ìýíäèéí áàãø áýëòãýõ òàëààð îëîí àðãà õýìæýý àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñýí áîëîâ÷ õè÷ýýë çààæ áàéãàà áàãø íàðûí ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí òàëààðõ áîëîí áóñàä àñóóäëààðõ ìýäëýã, ÷àäâàð õàíãàëòã¿é õýâýýð áàéíà. Åðºíõèé áîëîâñðîëûí îëîí ñóðãóóëüä áýëòãýãäñýí áàãø áàéäàãã¿é, õàðèí õè÷ýýëèéí íîðìò öàã õ¿ðýõã¿é áàéãàà ýñâýë ñîíèðõñîí íýã íü áýëòãýãäýýã¿é áàéñàí ÷ ýð¿¿ë ìýíäèéí õè÷ýýëèéã çààæ áàéíà. Ýð¿¿ë ìýíäèéí õè÷ýýë äýýð ñóðàã÷äûã òàòàí îðîëöóóëàõ îðîëöîîíû çààõ àðãûã àøèãëàäàãã¿é, çàðèìäàà á¿ð áóðóó òàøàà ìýäýýëýë ºãäºã. Çààõ àðãàç¿éí øèíý àðãà÷ëàëä ñóðàõ, äàäëàãàæèõ áîëîìæ õÿçãààðëàãäìàë áàéõààñ ãàäíà áýëòãýãäñýí áàãø íàðûã õè÷ýýëýý çààæ ýõýëñýí õîéíî íü õÿíàõ, çààæ òóñëàõ, äàâòàí ñóðãàõ, äýìæèõ ¿éë àæèëëàãàà äóòàãäàæ áàéíà.

63


Äýýðõ àñóóäëûã øèéäâýðëýõèéí òóëä ýð¿¿ë ìýíäèéí áàãø áýëòãýõ ñóðãàëòûí ºìíºõ áà äàðààõ ñóðãàëòûí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ, ÌÓÁÈÑ áîëîí áàãø áýëòãýäýã áóñàä èõ äýýä ñóðãóóëüä ýð¿¿ë ìýíäèéí õè÷ýýë çààõ áàãø áýëòãýõ ñåðòèôèêàòûí ñóðãàëòûí õºòºëáºð áèé áîëãîõ çàìààð áàãø íàðûí óð ÷àäâàðûã íýìýãä¿¿ëíý. ¯¿íä åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí áàãà, äóíä, àõëàõ àíãèä áîëîí èõ, äýýä ñóðãóóëüä ýð¿¿ë ìýíäèéí õè÷ýýë çààõ áàãø íàðûã áýëòãýõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

2.10 Õ¿¿õýä, çàëóó÷óóäûí äóíä ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ áîëîí áýëãýâ÷èéí õýðýãëýýã íýìýãä¿¿ëýõ õºòºëáºðèéã àëáàí áóñ ñóðãàëòààð õýðýãæ¿¿ëýõ.

Àëáàí áóñ áîëîâñðîë, çàéí ñóðãàëòûí ¿íäýñíèé òºâ íü Í¯Á-ûí Õ¿¿õäèéí ñàí, Ãëîáàëü ñàíãèéí äýìæëýãòýé ÄÎÕ, ñ¿ðüåýãèéí òºñëèéí ñàíõ¿¿æèëòýýð ÁÇÄÕ, ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ àñóóäàëä àíõààðñàí àìüäðàõ óõààíä ñóóðèëñàí ýð¿¿ë ìýíäèéí õè÷ýýëèéã ÿâóóëæ áàéíà. Ñóðãàëòûí õºòºëáºðò ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ, ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàë, ãóòààí äîðîìæëîë, õ¿÷èðõèéëýë, áîëçîîíû ¿åèéí õ¿÷èí, ìàíñóóðóóëàõ áîäèñûí õýðýãëýýíèé õîð óðøèã, íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíä ãýñýí ñýäâ¿¿ä îðñîí. Òóñ òºâèéí ñóðãàëòàä îðîëöîã÷äûí èõýíõ íü áè÷èã ¿ñãèéí áîëîí ñóðãóóëèàñ çàâñàðäñàí õ¿¿õä¿¿ä, öýðã¿¿ä, áîëîâñðîë áàãàòàé ãýðèéí ýçýãòýé íàð áàéäàã. Äàðààõ àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëíý:

1) Àëáàí áóñ áîëîâñðîëûí õºòºëáºð äýõ áîëîí ñóðàõ áè÷ãèéí àãóóëãàä îðñîí ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ õºòºëáºðèéí àãóóëãà, àðãàç¿éä ¿íýëãýý õèéæ øèíý÷ëýíý,

2) Àëáàí áóñ áîëîâñðîë, çàéí ñóðãàëòûí á¿õ àéìàãò áàéãàà òºâ¿¿äýýðýý äàìæóóëàí àëáàí áóñ áîëîâñðîëûí õ¿ðýýíä ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ ñóðãàëòóóäûí ¿íäýñíèé õýìæýýíä ÿâóóëíà. Àëáàí áîëîâñðîëûí òîãòîëöîîãîîð ñóðãàëòàä õàìðàãäààã¿é ñóðãóóëü çàâñàðäñàí õ¿¿õýä çàëóóñ, õàðàà õÿíàëòã¿é ºðòºìòãèé õ¿¿õä¿¿ä ñóðãàëòàä õàìðàãäàíà.

3) Èõ äýýä ñóðãóóëèéí îþóòíû õîëáîî, îþóòíû áàéðíû õ¿¿õä¿¿äòýé õàìòàð÷ àæèëëàí ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ, áýëãýâ÷ ñóðòàë÷ëàõ, ò¿ãýýõ àñóóäëààð ¿å òýíãèéí ñóðãàã÷ áýëòãýæ, ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëíà.

Õ¯ÐÝÝ 2.Ä Ä¿ðýìò õóâöàñ á¿õèé àæèëòàí àëáàí õààã÷äûã ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ

Öàãäàà, àðìè, õèë õàìãààëàõ ãàçàð çýðýã ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ òóñãàéëñàí ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé áàéãóóëëàãûí àæèëòàí, àëáàí õààã÷äûí äèéëýíõ õóâü íü 18-25 íàñíû ýð÷¿¿ä áàéäàã òºäèéã¿é àæëûí îíöëîã, õºäºëãººíò áàéäàë çýðýã íü

64


òýäíèéã ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí ºðòºìõèé áàéäàëä îðóóëäàã. Ò¿¿í÷ëýí Ìîíãîëûí çýâñýãò õ¿÷èí Í¯Á-ûí ýíõèéã ñàõèóëàõ àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä ÕÄÕÂ-èéí ºíäºð òàðõàëòòàé Ñüåððà-Ëåîíå, ×àä çýðýã óëñàä àëáà õààæ áàéãàà áà õèë õàìãààëàõ äîòîîäûí öýðãèéí àíãè õ¿÷íèéã ìºí àæëûí îíöëîãîîñ õàìààðàí õºäºëãººíò õ¿í àì ãýæ ¿çýõýä õ¿ð÷ áàéãàà þì. Áàéãàà ìýäýýëëýýñ ¿çýõýä àëáàí õààã÷äûí ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí òàëààðõ ìýäëýã õàíãàëòã¿éí äýýð òýäíèé áàãàã¿é õóâü íü áè÷èã ¿ñýã òàéëàãäààã¿é áàéäàã áàéíà. ÒÁÁ áîëîí Í¯Á-ûí òºðºëæñºí áàéãóóëëàãóóäûí äýìæëýãýýð òýäãýýð àëáà õààã÷äûí äóíä ¿å òýíãèéí ñóðãàã÷ áýëòãýõ, áýëãýâ÷ ò¿ãýýõ, õýðýãëýýã ñóðòàë÷ëàõ, ñàéí äóðûí çºâëºãºº øèíæèëãýýíèé àæëóóä õèéãäñýí áàéíà. Äýýðõ àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëñýí òóðøëàãàä ¿íäýñëýí äàðààõ ¿íäñýí õî¸ð ñòðàòåãèéã õýðýãæ¿¿ëíý:

2.11 ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ òóñãàéëñàí ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé áàéãóóëëàãóóäûí øèéäâýð ãàðãàã÷äûí ÁÇÄÕ, ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ÷àäàâõ (ìýäëýã, óð ÷àäâàð, õàíäëàãà)-èéã íýìýãä¿¿ëæ, òýäíèé îðîëöîîã ñàéæðóóëàõ

Õýäèéãýýð 2003 îíîîñ õîéø Í¯Á-ûí òºðºëæñºí áàéãóóëëàãóóä, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä õàìòðàí õèëèéí öýðýã áîëîí çýâñýãò õ¿÷íèé àëáàí õààã÷äàä ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ òàëààð ìýäëýã, ÷àäâàð îëãîõ ¿éë àæèëëàãàà õýðýãæ¿¿ëñýí áîëîâ÷ ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ ¿éë÷èëãýýíèé õýðýãöýýíèé òàëààðõ öîãö ìýäýýëýë áàéõã¿é áàéíà. Òèéìýýñ çýâñýãò õ¿÷èí, öàãäàà, õèëèéí öýðýã çýðýã ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ òóñãàéëñàí ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé áàéãóóëëàãóóäûí øèéäâýð ãàðãàã÷ íàð, àëáàí õààã÷äûí äóíä òýäíèé ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ ñóðãàëò, ¿éë÷èëãýýíèé õýðýãöýýã ¿íýëýõ ñóäàëãàà õèéíý. Äýýðõ ¿íýëãýýíèé ¿ð ä¿íä ¿íäýñëýí ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ òóñãàéëñàí ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé áàéãóóëëàãóóäûí îäîîãèéí õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîâñðîë îëãîõ ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã ¿íýëæ, øèíý÷ëýíý. ̄ íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ òóñãàéëñàí ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé áàéãóóëëàãóóäàä ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ õè÷ýýëèéí øèíý÷èëñýí õºòºëáºð, áóñàä ¿éë ¿éë÷èëãýýã õýðýãæ¿¿ëýõ òààòàé îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ, áàéãóóëëàãûí íýãäñýí õºòºëáºð, òºëºâëºãººíä îðóóëàõ çîðèëãîîð øèéäâýð ãàðãàã÷ íàðò ÷èãëýñýí óõóóëãà, íºëººëëèéí àæèë ò¿¿í÷ëýí ¿íäýñíèé ñåìèíàð çîõèîí áàéãóóëàí íýãäñýí çºâøèëöºëä õ¿ðíý. ªíººäðèéã õ¿ðòýë çîõèîí áàéãóóëæ èðñýí ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààíû ãîë äóòàãäàëòàé òàë íü áàéãóóëëàãûí àëáàí ̧ ñíû õºòºëáºð áîëãîîã¿é, ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð õèéãäýæ áàéñàí ÿâäàë þì. Õýðýãöýý òîãòîîõ ¿íýëãýý, óõóóëãà íºëººëëèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ òóñãàéëñàí ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé áàéãóóëëàãóóä (çýâñýãò õ¿÷èí, øèíýýð òàòàãäñàí öýðã¿¿ä, Í¯Á-ûí ýíõèéã ñàõèóëàã÷èä, õèëèéí öýðýã, öàãäàà, õîðèõ àíãèéí àæèëòíóóä)-ä ñóðãàëò, óð ÷àäâàð îëãîõ, ¿íýã¿é áýëãýâ÷ ò¿ãýýõ çýðýã öîãö ¿éë àæèëëàãàà á¿õèé àæëûí áàéðàí äàõü ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ õºòºëáºð áîëîâñðóóëæ, òîãòìîë õýðýãæ¿¿ëäýã áîëíî.

65


2.12 ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ òóñãàéëñàí ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé áàéãóóëëàãóóäûí ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí îíîøëîãîî, ýì÷èëãýý, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ

ªíººäðèéã õ¿ðòýë ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ òóñãàéëñàí ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé áàéãóóëëàãóóä, õîðèõ àíãèóäàä ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ õºòºëáºðèéã ãîë÷ëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä ñàíàà÷ëàí ÿâóóëæ, ¿å òýíãèéí ñóðãàã÷ áýëòãýõ, áýëãýâ÷èéã ñóðòàë÷ëàõ, ò¿ãýýõýä èë¿¿ àíõààð÷ èðæýý. Òóñ ñàëáàðò ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýã öààøèä ñàéæðóóëàõ øààðäëàãàòàé áºãººä ãàäíû òóñëàìæ, äýìæëýãò õàìðàãääàãã¿é ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷èä ìýðãýæèë, ìýäëýãýý äýýøë¿¿ëýõ áîëîìæîîð õÿçãààðëàãäìàë áàéäàã. Ò¿¿í÷ëýí ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí îíîøëîãîî, ýì÷èëãýýíä øààðäëàãàòàé ýìíýëãèéí áàãàæ, õýðýãñëèéí õàíãàìæ õàíãàëòã¿é áàéäàã.

Ýíýõ¿¿ ñàëáàðûí ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí îíîøëîãîî, ýì÷èëãýý, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõûí òóëä äàðààõ ¿éë àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëíý: ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ òóñãàéëñàí ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé áàéãóóëëàãóóä (çýâñýãò õ¿÷èí, õèëèéí öýðýã), ØØÃÅÃ-ûí õàðúÿà ýìíýëã¿¿äèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý, ¿¿íä ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí îíîøëîãîî, ýì÷èëãýýíèé ÷àíàð, õ¿ðýý, ýì÷ àæèëòíóóäûí ÷àäàâõèéí ñàéæðóóëàõ õýðýãöýýã òîãòîîõ öîãö ¿íýëãýýã õèéíý. ¯íýëãýýíèé ¿ð ä¿íä ¿íäýñëýí ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ òóñãàéëñàí ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé áàéãóóëëàãóóäûí ýì÷, àæèëòíóóäàä çîðèóëñàí ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí ñýðãèéëýëò, îíîøëîãîî, ýì÷èëãýýíèé ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëæ, îäîîãèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºðò îðóóëíà. Ýì÷, ýìíýëãèéí àæèëòíóóäàä çîðèóëñàí ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëíà. Áýëòãýãäñýí ýì÷, ýìíýëãèéí àæèëòíóóä ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èä ýýëòýé ñàéí äóðûí çºâëºãºº, øèíæèëãýý, ÁÇÄÕ-ûí îíîøëîãîî, ýì÷èëãýý çýðýã ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð õ¿ðòýýìæèéã ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ òóñãàéëñàí ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé áàéãóóëëàãóóäûí áèå á¿ðýëäýõ¿¿íä ñàéæðóóëàõ ¿éë àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëíý.

Õ¯ÐÝÝ 2.Å Íèéò õ¿í àìûí äóíä áýëãýâ÷èéí õýðýãëýýã ñóðòàë÷ëàõ õºòºëáºð

ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òàëààð ìýäýýëýë, ñóðãàëò, ñóðòàë÷èëãààíû àæëóóä ºðãºí õ¿ðýýòýé ÿâàãäñàíû ¿ð ä¿íä õ¿í àìûí 90 ãàðóé õóâü íü áýëãýâ÷èéí òàëààð ñîíññîí, ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðààñ õàìãààëäàã ãýäãèéã ìýääýã áîëñîí áàéíà.

Ãýõäýý áýëãýâ÷èéí õýðýãëýýíèé ò¿âøèí çàëóó÷óóä áîëîí ÁÇÄÕ-ûí êàáèíåòèéí ýðýãòýé ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéí äóíä õàíãàëòã¿é áàéãàà íü ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ òàðõàõ ýðñäëèéã íýìýãä¿¿ëæ áàéíà. 2005 îíû õàðóóëäàí òàíäàëòûí ñóäàëãààãààð 15-24 íàñíû çàëóó÷óóäûí 51.4% íü ñ¿¿ëèéí óäàà òîõèîëäëûí áýëãèéí õàâüòàëä îðîõäîî áýëãýâ÷ õýðýãëýñýí áîë äºíãºæ 20.9% íü ñ¿¿ëèéí 12 ñàðûí õóãàöààíä òîõèîëäëûí áýëãèéí õàâüòàëä îðîõ òîõèîëäîë á¿ðò òîãòìîë áýëãýâ÷ õýðýãëýñýí áàéíà. Õàðèí

66


áèåý ¿íýëýã÷òýé áýëãèéí õàâüòàëä îðîõäîî çàëóó÷óóäûí 72.1% íü ñ¿¿ëèéí óäààãèéí áýëãèéí õàâüòàëä, 51.2% íü ñ¿¿ëèéí 12 ñàðûí õóãàöààíä òîãòìîë áýëãýâ÷ õýðýãëýñýí áàéíà. ÁÇÄÕ-ûí êàáèíåòèéí ýðýãòýé ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéí 49.5%, õºäºëãººíò ýð÷¿¿äèéí 61.2% íü áèåý ¿íýëýã÷èäòýé ñ¿¿ëèéí óäàà áýëãèéí õàâüòàëä îðîõäîî áýëãýâ÷ õýðýãëýñýí áîë äýýðõ á¿ëã¿¿äèéí äºíãºæ 33.8% áà 56.1% íü òºëáºð òºëºõã¿éãýýð òîõèîëäëûí áýëãèéí õàâüòàëä ñ¿¿ëèéí óäàà îðîõäîî áýëãýâ÷ õýðýãëýñýí áàéíà.40 2003 îíû Í¯ÝÌ-èéí áîëîí 2005 îíû Õ¿¿õýä õºãæèë îëîí ¿ç¿¿ëýëòèéí á¿ëãèéí ò¿¿âýð ñóäàëãààãààð 15-49 íàñíû ãýð á¿ëòýé áóþó õàìòðàí àìüäðàã÷òàé ýìýãòýé÷¿¿äèéí 5% íü ýðýãòýé áýëãýâ÷èéã, 0.1% íü ýìýãòýé áýëãýâ÷èéã æèðýìñëýëòýýñ ñýðãèéëýõ àðãà áîëãîæ õýðýãëýæ áàéæýý. 41, 42

2007-2008 îíä õèéãäñýí “Ìîíãîë óëñàä áýëãýâ÷èéí öîãö õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõ õýðýãöýýíèé øóóðõàé ¿íýëãýý”-ãýýð43 áýëãýâ÷èéí öîãö õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàéã îíöîëñîí áºãººä òóëãàìäñàí îëîí àñóóäëûã òîãòîîñîí. Äýýðõ ä¿í øèíæèëãýýíä ¿íäýñëýí áýëãýâ÷èéã äýëãýð¿¿ëýõ õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä äàðààõ ¿íäñýí õî¸ð ñòðàòåãèéã õýðýãæ¿¿ëíý. ¯¿íä:

2.13 Áýëãýâ÷èéí õàíãàìæèéí óäèðäëàãà, ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, ÷àíàðûí õÿíàëòûã ñàéæðóóëàõ

1997 îíîîñ Í¯Á-ûí Õ¿í àìûí ñàíãèéí òóñëàìæààð íèéë¿¿ëýãäýæ áàéãàà æèðýìñëýëòýýñ õàìãààëàõ õýðýãñýë, ýì, ýìíýëãèéí áàãàæ, òîíîã òºõººðºìæèéí õàíãàìæèéí óäèðäëàãà, ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîã íýâòð¿¿ëæ, á¿õ àéìàã, ä¿¿ðãèéí Í¯ÝÌ-èéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý, õàíãàìæèéí ñ¿ëæýýíä àæèëëàäàã ìýðãýæèëòí¿¿äèéã õýä õýäýí óäààãèéí ñóðãàëòàä õàìðóóëñàí áàéíà. Õàíãàìæèéí óäèðäëàãà, ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîíû äàãóó àéìàã, íèéñëýëèéí Í¯ÝÌ-èéí õºòºëáºðèéí çîõèöóóëàã÷ íàð æèðýìñëýëòýýñ õàìãààëàõ õýðýãñýë (¿¿íä áýëãýâ÷), áóñàä õàíãàìæèéí îðëîãî, çàðëàãà, ¿ëäýãäýë, çàõèàëàõ òîîã óëèðàë, õàãàñ, á¿òýí æèëýýð ãàðãàí ÝÌß, Í¯Á-ûí Õ¿í àìûí ñàíãèéí Í¯ÝÌ-èéí ýì, õýðýãñëèéí õàíãàìæ õàðèóöñàí ìýðãýæèëòýíä ÿâóóëäàã áàéíà. 2006-2007 îíä Í¯Á-ûí Õ¿í àìûí ñàí 3 àéìàãò èíòåðíåòýä ñóóðèëñàí õàíãàìæèéí óäèðäëàãà, ìýäýýëëèéí öàõèì òîãòîëöîîã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëñýí. 2003 îíîîñ õîéø Ãëîáàëü ñàíãèéí äýìæëýãòýé ÄÎÕ-ûí òºñëèéí õ¿ðýýíä õàíãàìæèéí óäèðäëàãà, ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîíû ñóðãàëòûã ÁÇÄÕ-ûí êàáèíåòèéí ýì÷ íàðò õýä õýäýí óäàà ÿâóóëñàí áîëîâ÷ óã òîãòîëöîî ÕÄÕÂ/ÄÎÕ/ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ, òýìöýõ õºòºëáºðèéí ò¿âøèíä á¿ðýí íýâòðýýã¿é áàéíà.

40 ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðûí õàðóóëäàí òàíäàëò: Ìîíãîë óëñ, 2005 îí41 Íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí ñóäàëãàà 2003, ÌÓ-ûí ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçàð, Í¯Á-ûí Õ¿í àìûí

ñàí, ÝÌß42 Õ¿¿õýä õºãæèë 2005 ñóäàëãàà (Îëîí ¿ç¿¿ëýëòèéí á¿ëãèéí ò¿¿âýð ñóäàëãàà-3) Í¯Á-ûí Õ¿¿õäèéí ñàí,

Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçàð, 200743 ÝÌß, Í¯Á-ûí Õ¿í àìûí ñàí, Ìîíãîëûí íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí ìýðãýæèëòí¿¿äèéí íèéãýìëýã (2008).

Ìîíãîë óëñàä áýëãýâ÷èéí öîãö õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõ õýðýãöýýíèé øóóðõàé ¿íýëãýýíèé òàéëàí 2008. Óëààíáààòàð: ÝÌß

67


Èìïîðòîîð îðæ èðæ áóé áýëãýâ÷èéí ÷àíàðûí õÿíàëòûã ÓÌÕÃ-ûí òºâ ëàáîðàòîðè ã¿éöýòãýäýã. Ãýõäýý ëàáîðàòîðèéí ÷àäàâõè õàíãàëòã¿éí óëìààñ íÿí ñóäëàëûí øèíæèëãýý áîëîí áýëãýâ÷èéí ôèçèê øèíæ ÷àíàð (áýëãýâ÷èéí óðò, ºðãºíèé õýìæýý, á¿ðýí á¿òýí áàéäàë, öîîðõîé ýñýõèéã óñ õèéæ øàëãàõ)—ûã òîäîðõîéëîõ çýðãýýð õÿçãààðëàãääàã. Ò¿¿í÷ëýí áýëãýâ÷èéí õýðýãöýýã òîãòìîë òîäîðõîéëæ òîîöîîëäîãã¿é áàéíà.

Ýíý ÷èãëýëýýð áýëãýâ÷èéí öîãö õºòºëáºðèéã íýâòð¿¿ëæ, áîäëîãûí õýìæýýíä Í¯ÝÌ áîëîí ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ûí õºòºëáºðèéí øóãàìààð èðñýí áýëãýâ÷èéí çàõèàëãà, õàíãàí íèéë¿¿ëýëò, ò¿ãýýëò, íººö á¿ðä¿¿ëýëòèéí àñóóäëûã ÝÌß çîõèîí áàéãóóëæ, íýãäñýí çîõèöóóëãààð õàíãàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Áýëãýâ÷èéí öîãö õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä áýëãýâ÷èéí õàíãàìæèéí óäèðäëàãà, ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîã ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ, òýìöýõ ¿íäýñíèé õºòºëáºðò íýâòð¿¿ëæ õýðýãæ¿¿ëíý. Àéìàã, ä¿¿ðãèéí ÁÇÄÕ-ûí êàáèíåòûí ýì÷ íàðûã õàíãàìæèéí óäèðäëàãà, ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîíä ñóðãàæ, á¿õ àéìàãò õàíãàìæèéí óäèðäëàãà, ìýäýýëëèéí öàõèì òîãòîëöîîã íýâòð¿¿ëíý.

Îëîí óëñûí ISO 4074:2002/Cor.1:2003 ñòàíäàðòûí äàãóó áýëãýâ÷èéí Ìîíãîë óëñûí ñòàíäàðòûã øèíý÷ëýí, áýëãýâ÷èéí á¿ðýí á¿òýí áàéäàë, õýìæýý, õàãàðàõ ýçëýõ¿¿í, äàðàëò, ÷èéãø¿¿ëýã÷èéí õýìæýý, ñàâàëãààíû á¿ðýí á¿òýí áàéäëûã òîäîðõîéëäîã ëàáîðàòîðèéí áàãàæ, òîíîã òºõººðºìæèéã õàíãàí íèéë¿¿ëýõ, ëàáîðàòîðèéí ìýðãýæèëòýí áýëòãýõ çýðãýýð áýëãýâ÷èéí ÷àíàðûí õÿíàëòûí òîãòîëöîîã áýõæ¿¿ëýõýä îíöãîé àíõààðíà. Áýëãýâ÷èéí õàíãàìæèéí óäèðäëàãà, ìýäýýëëèéí òîãòîëöîî, ÷àíàðûí õÿíàëòûí ñóðãàëòàä óëñûí áîëîí õóâèéí ñàëáàðûí àæèëòíóóäûã õàìðóóëíà. Øààðäëàãàòàé áýëãýâ÷èéí õýìæýýã òîäîðõîéëîõ íü áýëãýâ÷èéí õàíãàí íèéë¿¿ëýëòèéã òºëºâëºõ, ¿¿íä øààðäëàãàòàé õºðºíãº ñàíõ¿¿ãèéí õýìæýýã òîîöîîëîõîä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Áýëãýâ÷èéí æèëèéí õýðýãöýýã ÑÏÅÊÒÐÓÌ ïðîãðàì õàíãàìæèéí òóñëàìæòàéãààð òîãòìîë òîäîðõîéëäîã áîëíî.

2.14 Õóâèéí ñàëáàðûí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ çàìààð íèéò õ¿í àìä çîðèóëñàí ýðýãòýé, ýìýãòýé áýëãýâ÷èéí íèéãìèéí ìàðêåòèíãèéã ºðãºæ¿¿ëýõ

Áýëãýâ÷èéí íèéãìèéí ìàðêåòèíãèéí õºòºëáºðèéã Ìàðè Ñòîïñ Èíòåðíåéøíë ÒÁÁ ÝÌß, Í¯Á-ûí Õ¿í àìûí ñàíòàé õàìòðàí 1999 îíîîñ õýðýãæ¿¿ëæ èðñýí. Óã õºòºëáºð íü ýðýãòýé áýëãýâ÷èéí õýðýãëýýã 15-35 íàñíû çàëóó÷óóäûí äóíä, ýìýãòýé áýëãýâ÷èéí õýðýãëýýã 15-49 íàñíû ýìýãòýé÷¿¿äèéí äóíä òóñ òóñ íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîòîé. Õºòºëáºðèéí ýìýãòýé áýëãýâ÷èéã Í¯Á-ûí Õ¿í àìûí ñàí, ýðýãòýé áýëãýâ÷èéã Ãëîáàëü ñàíãèéí äýìæëýãòýé ÄÎÕ, ñ¿ðüåýãèéí òºñëººñ õàíãàí íèéë¿¿ëäýã áàéíà. Ìàðè Ñòîïñ Èíòåðíåéøíë ÒÁÁ íü Òðàñò áðýíäèéí ýðýãòýé áýëãýâ÷èéã çàõ çýýëä íýâòð¿¿ëæ ÷àäñàí áàéíà. Õºòºëáºð õýðýãæèõ õóãàöààíä çàõ çýýëä íèéë¿¿ëæ áóé ýðýãòýé áýëãýâ÷èéí õýìæýý 2003-2007 îíû õîîðîíä 1.1 ñàÿ øèðõýãýýñ 3 ñàÿ áîëòëîî ºñºí íýìýãäæýý.

68


Ýìýãòýé áýëãýâ÷èéí íèéãìèéí ìàðêåòèíãèéã 2001 îíîîñ ýõë¿¿ëñýí áºãººä 2002 îíû ýìýãòýé áýëãýâ÷èéí õýðýãöýýã òîãòîîõ ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä ¿íäýñëýí Ëýäè Òðàñò ýìýãòýé áýëãýâ÷èéã çàõ çýýëä íèéë¿¿ëæ ýõýëæýý. 2003-2007 îíä ýìýãòýé áýëãýâ÷èéí áîðëóóëàëò íýã ò¿âøèíä áóþó æèëä äóíäæààð 13,000 îð÷èì áàéíà. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ýìýãòýé áýëãýâ÷èéí òàëààð ñóäàëãàà õèéãäýýã¿é áàéíà.

Õàðèí Àíóíãîî ÕÕÊ íü 1998 îíîîñ ýõëýí Ôðàíö óëñàä ¿éëäâýðëýñýí Èííîòåêñ ýðýãòýé áýëãýâ÷èéí õî¸ð òºðëèéã (æèëä 10,000-20,000 øèðõýã) çàõ çýýëä íèéë¿¿ëæ èðñýí. Õàðèí 2007 îíû 5-ð ñàðààñ áýëãýâ÷èéí íýð òºðºë, òîî õýìæýýã íýìýãä¿¿ëæ (6 òºðºë, 100,000 øèðõýã), Óëààíáààòàð õîò, Äàðõàí-Óóë, Îðõîí àéìãóóäûí äóíä áóþó äóíäààñ äýýø îðëîãîòîé õ¿í àìä ÷èãëýñýí áýëãýâ÷èéã äýëãýð¿¿ëýõ êàìïàíèò àæëûã ýõë¿¿ëýýä áàéíà. 2008 îíîîñ Ìîíîñ ãðóïï, Ìàêîíïëþñ êîìïàíèóä íü Äþðåêñ, Êîíòåêñ áðýíäèéí áýëãýâ÷èéí àëáàí ¸ñíû áîðëóóëàã÷èä áîëæ, õýä õýäýí òºðëèéí ýðýãòýé áýëãýâ÷, ÷èéãø¿¿ëýã÷èéã Ìîíãîëûí çàõ çýýëä íèéë¿¿ëýýä áàéíà.

Òºëºâëºñºí ¿éë àæèëëàãàà:

Áýëãýâ÷èéí õ¿ðòýýìæèéã íýìýãä¿¿ëýõèéí òóëä äýëã¿¿ð, ñóïåðìàðêåò, áàð/êàôå, øàòàõóóí ò¿ãýýã¿¿ðèéí ãàçàð, àâòîáóñ, à÷ààíû òýýâðèéí ºðòººí äýõ õóäàëäààíû öýã¿¿ä, Ò¯Ö, ñàéí äóðûí áîðëóóëàã÷ çýðýã óëàìæëàëò áóñ öýã¿¿äýýð áýëãýâ÷ õóäàëäààëàõ íºõöëèéã õàíãàõ òàëààð “Ýì, ýìíýëãèéí õýðýãñëèéí òóõàé” Ìîíãîë óëñûí õóóëèíä ººð÷ëºëò îðóóëàõ òºñëèéã áîëîâñðóóëæ ºðãºí áàðèíà.

Áýëãýâ÷èéí öîãö õºòºëáºðò õóâèéí ñàëáàðûí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëæ, çàõ çýýëä áîðëóóëàãäàæ áàéãàà áýëãýâ÷èéí ¿íèéã áóóðóóëàõûí òóëä áýëãýâ÷èéí èìïîðò, áîðëóóëàëò, òàòâàðûí õóóëü, ýðõ ç¿éí òààòàé îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ òàëààð óõóóëãà íºëººëëèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëíà.

Ýðýãòýé, ýìýãòýé áýëãýâ÷èéí íèéãìèéí ìàðêåòèíãèéí õºòºëáºðèéã ºðãºæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð öîãö ñóäàëãàà ÿâóóëíà. Ñóäàëãààãààð õ¿í àìûí á¿ëã¿¿äèéí áýëãýâ÷èéí õýðýãöýý, ò¿¿íèé òàëààðõ îéëãîëò çýðýãò ¿íäýñëýí çàõ çýýëèéí ñåãìåíò òóñ á¿ðýýð áýëãýâ÷ õýðýãëýõýä ñààä áîëæ áàéãàà øàëòãààí, õ¿÷èí ç¿éëñèéã òîãòîîíî. Ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä ¿íäýñëýí õ¿í àìûí á¿ëã¿¿äýä ÷èãëýñýí çàí ¿éëèéã ººð÷ëºõ ìýäýýëýë, ñóðãàëò, ñóðòàë÷èëãààíû òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàí, êàìïàíèò àæèë çîõèîí áàéãóóëíà.

2.15 Õ¿ðýëöýõ¿éö õýìæýýíèé áýëãýâ÷èéã íèéë¿¿ëýõ, áýëãýâ÷èéí õýðýãëýýã äýìæèõ

Óëñûí õýìæýýíä ÁÇÄÕ-ûí òàðõàëò ìàø ºíäºð ò¿âøèíä áàéãàà íü íèéò õ¿í àìûí äóíä áýëãýâ÷èéí õ¿ðòýýìæèéã ºðãºæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàéã õàðóóëíà. ¯¿íèé çýðýãöýý áýëãýâ÷èéí íèéãìèéí ìàðêåòèíãèéã äýìæñýí (Ñòðàòåãè 2.10), áýëãýâ÷èéí õýðýãëýýã ñóðòàë÷èëñàí ìàòåðèàë áîëîâñðóóëíà. Íèéò õ¿í àì áîëîí çàëóó÷óóäûí õýðýãöýýã

69


õàíãàõóéö õýìæýýíèé áýëãýâ÷èéã õóäàëäàí àâ÷ íèéë¿¿ëíý. Áýëãýâ÷èéí æèëèéí õýðýãöýýã 10.5 ñàÿ ãýæ òîîöîîëñîí áîëíî.

16.16 Íèéò õ¿í àìûí äóíä ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí òàëààð òàíèóëàõ, áýëãýâ÷èéí õýðýãëýýã ºðãºí íýâòð¿¿ëãèéí ñóâãààð ñóðòàë÷ëàõ

Àþóëã¿é áýëãèéí õàðèëöàà, ýð¿¿ë çàí ¿éëèéã ¿ð ä¿íòýé äýìæèõ, áýëãýâ÷èéí õýðýãëýýã ñóðòàë÷ëàõ çîðèëãîîð ºðãºí íýâòð¿¿ëãèéí ñóâãààð äàìæóóëàí íèéò õ¿í àìä õ¿ðýõ àðãà õýìæýýíèé òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëíý. ¯¿íä ðàäèî, òåëåâèç, ñîíèí, õýâëýìýë õóóäàñ, ñóðòàë÷èëãààíû öàãàëáàð çýðýã áîëíî. Äýýðõ àðãà õýìæýýã õàëäâàðààñ ñýðãèéëýõ, áýëãýâ÷èéí õýðýãëýýã äýìæèõ õºòºëáºðèéí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîëãîæ õýðýãæ¿¿ëýõýä àíõààðíà.

ÇÎÐÈËÒ 3 – ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé õ¿ì¿¿ñò ¿ç¿¿ëýõ ýð¿¿ë ìýíä, íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð, õ¿ðòýýìæèéã ñàéæðóóëàí, òýäíèé á¿òýýë÷ îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ çàìààð àìüäðàëûí ÷àíàðûã íü äýýøë¿¿ëýõ

Çîðèëò 3-ûí õ¿ðýýíä õ¿ëýýãäýæ áóé àëñ õýòèéí ¿ð ä¿íä ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàëûí ÷àíàð äýýøëýõ, äýìæëýãò îð÷èí á¿ðäýõ, ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èä ýýëòýé ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý, õàëàìæ äýìæëýã, ýì÷èëãýýíèé ÷àíàð, õ¿ðòýýìæ íýìýãäýõ þì. ¯ð ºãººæ õ¿ðòýã÷èä íü ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé õ¿ì¿¿ñ, òýäíèé ãýð á¿ëèéíõýí, çàðèì ýìíýëãèéí áîëîí íèéãìèéí àæèëòíóóä áàéíà.

Çîðèëò 3-ûí õ¿ëýýãäýæ áóé õîëûí ¿ð ä¿í:

3.a ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý, õàëàìæ äýìæëýãò õàìðàãäàõ øààðäëàãàòàé á¿õ õ¿í îëîí óëñûí æèøèãò íèéöñýí äýýðõ òºðëèéí ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàíà;

3.á Á¿õ ò¿âøèíä ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé õ¿ì¿¿ñèéã ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ, ãóòààí äîðîìæëîõ ÿâäàë áóóðíà.

Äýýðõ õ¿ëýýãäýæ áóé ¿ð ä¿íä õ¿ðýõèéí òóëä äàðààõ ¿íäñýí äîëîîí ñòðàòåãè õýðýãæ¿¿ëíý. ¯¿íä:

3.1 ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé õ¿ì¿¿ñ, òýäíèé ãýð á¿ëèéíõýíä íèéãìèéí õàëàìæ, ñýòãýëç¿éí äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýý áèé áîëãîõ;

70


3.2 ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé õ¿ì¿¿ñ, òýäíèé ãýð á¿ëèéíõíèéã ÷àäâàðæóóëàõ, ¿å òýíãèéí ñóðãàã÷ áýëòãýõ, ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, õàìãààëàõ, ººðòºº õàëàìæ àíõààðàë òàâèõ ÷àäâàð îëãîõ çàìààð ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé õ¿ì¿¿ñ, á¿ëýã, áàéãóóëëàãóóäûí ÷àäàâõèéã ñàéæðóóëàõ;

3.3 ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé õ¿ì¿¿ñèéã ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ, ãóòààí äîðîìæëîõ ÿâäëûã áóóðóóëàõàä ÷èãëýñýí óõóóëãà, ñóðòàë÷èëãàà, íºëººëëèéí êàìïàíèò àæëûã òºëºâëºí, õýðýãæ¿¿ëýõ;

3.4 ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí îíîøëîãîî, ýì÷èëãýý, òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé ýìíýëç¿éí ñòàíäàðò, óäèðäàìæ, ãàðûí àâëàãûã áîëîâñðóóëàõ;

3.5 Ðåòðîâèðóñ áîëîí äàãàëäàõ õàëäâàðûí ýñðýã ýìèéí õàíãàìæ, õ¿ðòýýìæ áîëîí ýì÷èëãýýíèé ¿ð ä¿íãèéí õÿíàëòûã ñàéæðóóëàõ;

3.6 ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé õ¿ì¿¿ñò ðåòðîâèðóñèéí áîëîí áóñàä ýì÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã ýì÷, ýìíýëãèéí àæèëòíóóäûí ÷àäàâõèéã òîãòìîë äýýøë¿¿ëýõ;

3.7 Àéìàã, ä¿¿ðãèéí ò¿âøèíä ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõýä øààðäëàãàòàé áàãàæ, òîíîã òºõººðºìæººð õàíãàõ, áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí çàñâàð ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ.

3.1 ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé õ¿ì¿¿ñ, òýäíèé ãýð á¿ëèéíõýíä íèéãìèéí õàëàìæ, ñýòãýëç¿éí äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýýã áèé áîëãîõ;

ªíººäðèéí áàéäëààð ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé õ¿ì¿¿ñò ¿ç¿¿ëýõ òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý íü ðåòðîâèðóñèéí áîëîí äàãàëäàõ õàëäâàðûí ýñðýã ýìèéí ýì÷èëãýýíä ãîëëîí àíõààð÷ áàéíà. Õàðèí ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé õ¿ì¿¿ñ, òýäíèé ýõíýð/íºõºð, õàìòðàí àìüäðàã÷ áîëîí ãýð á¿ëèéíõýíä çîðèóëñàí íèéãìèéí õàëàìæ áîëîí ñýòãýëç¿éí äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýý õÿçãààðëàãäìàë áàéíà. Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòíóóäûí ç¿ãýýñ ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé õ¿ì¿¿ñèéã ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ, ãóòààí äîðîìæëîõ ÿâäàë ãàðäàã òóë äýýðõ ¿éë÷èëãýýã àâàõàä ñààä òîòãîð áîëæ áàéíà. Èéìä, ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èä ýýëòýé, àþóëã¿é îð÷èíä ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé õ¿ì¿¿ñ, òýäíèé ýõíýð/íºõºð, õàìòðàí àìüäðàã÷ áîëîí ãýð á¿ëèéíõýíä öîãö òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ íýýëòòýé òºâèéã áàéãóóëíà. Áýëòãýãäñýí ñýòãýë ç¿é÷èä, íèéãìèéí àæèëòíóóä, ýì÷, ñóâèëàã÷èä òºâäºº áîëîí îëîí íèéòýä õ¿ð÷ ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ áîëîâñðîë îëãîõ, ñýòãýëç¿éí çºâëºãºº ºãºõ, ýìíýëãèéí ñóóðü ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëíý. Ò¿¿í÷ëýí ýì÷èëãýýíèé çààâðûã á¿ðýí äàãàæ ìºðäºæ áàéãàà ýñýõèéã õÿíàõ, áýëãýâ÷, ÌÑÑ-íû ìàòåðèàë áîëîí õ¿¿õäèéí áîëîâñðîëä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ çýðãýýð ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé õ¿ì¿¿ñèéí àâ÷ ÷àääàãã¿é áóñàä õýðýãöýýã õàíãàõ áàãö äýìæëýãò ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëíý. ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé õ¿ì¿¿ñ áîëîí õàëäâàðòàé ýõýýñ òºðñºí õ¿¿õäèéã ñàð á¿ð õ¿íñíèé íýìýëò á¿òýýãäýõ¿¿íýýð õàíãàíà.

Òóñ òºâ ºâ÷òºíèéã áóñàä íàðèéí ìýðãýæëèéí ýìíýëãèéí (ø¿ä, ýìýãòýé÷¿¿ä, ýõýýñ õ¿¿õäýä õàëäâàð äàìæèõààñ ñýðãèéëýõ ã.ì.), ñýòãýë ç¿éí, íèéãìèéí áîëîí õóóëü

71


ç¿éí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã áàéãóóëëàãà, ìýðãýæèëòí¿¿ä ð¿¿ øèëæ¿¿ëýõ òîãòîëöîîã áèé áîëãîíî. ¯¿íä ÕÄÕÂ, ñ¿ðüåýãèéí õàâñàðñàí õàëäâàðûã õÿíàõ çîðèëãîîð ñ¿ðüåýãèéí òàíäàëò ñóäàëãàà, îíîøëîãîî, ýì÷èëãýýíèé ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷ ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí àæèëëàíà. Òóñ òºâä ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé õ¿ì¿¿ñò ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîí íèéãìèéí àæèëòàí 18 õ¿íèéã ñóðãàæ áýëòãýíý. Íóóöëàë õàäãàëñàí, ìýðãýæëèéí ò¿âøíèé öîãö ¿éë÷èëãýýã íýâòð¿¿ëýõýä ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé èë¿¿ îëîí õ¿í ýíý òºâººð ¿éë÷ë¿¿ëæ òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý àâàõ ìàãàäëàëòàé. Ýíýõ¿¿ òºâ íü ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé õ¿ì¿¿ñèéí òîîã á¿ðýí ãàðãàõ, òýäíèé õàíãàãäààã¿é õýðýãöýýã õàíãàæ òóñãàé ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõýä òóñàëíà.

3.2 ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé õ¿ì¿¿ñèéí ñ¿ëæýý, ººðñäèéãºº ÷àäâàðæóóëàõ, ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ

ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé èðãýäèéí ¿¿ñãýë ñàíàà÷ëàãà á¿õèé èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãûí òóðøëàãààñ ä¿ãíýõýä äýýðõ èðãýä íýãäýæ, îëîí íèéòèéí ¿éë àæèëëàãàà çîõèîí áàéãóóëàõ, áèå áèåíýý õàðèëöàí äýìæèõ, ººðñäèéí ñîíèðõëûã õàìãààëæ óõóóëãà íºëººëëèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ øààðäëàãàòàé. Ýäãýýð áàéãóóëëàãûã ÷àäàâõèæóóëàõ íü ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé èðãýäèéí ººðñäèéí ýäëýõ ýðõ, ýð¿¿ë ìýíäèéí ºâºðìºö õýðýãöýý, íèéãìèéí õàëàìæ ¿éë÷èëãýý, àæèë ýðõëýëò çýðýã àìüäðàëûí ÷àíàðò íºëººëºõ öîãö àñóóäëóóäûã õºíäºæ, øèéäâýðë¿¿ëýõýä ÷óõàë ¿¿ðýãòýé.

ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàð áóñäàä òàðààõààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ººðòºº õàëàìæ àíõààðàë òàâèõ, õîîë òýæýýë, ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðòàé æèðýìñýí ýìýãòýéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý, õàëäâàðòàé ýõýýñ òºðñºí íÿðàéí õîîëëîëò, ýìèéí õýðýãëýý, ººðèéãºº ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðòàé ãýäãèéã áóñäàä ìýäýãäýõ çýðýã ¿íäñýí ñýäâ¿¿ä áàãòàõ áà ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé õ¿ì¿¿ñýýñ ¿å òýíãèéí ñóðàã÷ áýëòãýõ ñóðãàëòûí ìîäóëèéã îëîí óëñûí òóðøëàãà äýýð òóëãóóðëàí áîëîâñðóóëíà. Ýíýõ¿¿ ìîäóëèéã àøèãëàí ¿å òýíãèéí ñóðãàã÷èä áýëòãýãäýõ áºãººä áóñàä ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé õ¿ì¿¿ñò õ¿ð÷ î÷èõ áóþó òýäíèé äóíä äýìæèõ á¿ëýã áàéãóóëàõ çàìààð õýðýãöýýò ìýäýýëëýýð õàíãàõ, áýëãýâ÷èéí òîãòìîë õýðýãëýýã ñóðòàë÷èëíà. Ò¿¿í÷ëýí óðüä÷èëàí ñýðãèéëýëò, òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý, õààíà áàéäàã òàëààðõ ÌÑÑ-íû ìàòåðèàëààð õàíãàõ, ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé õ¿ì¿¿ñò çîðèóëñàí èòãýëòýé óòàñíû ¿éë÷èëãýý áîëîí íýð õàÿãã¿é ìýäýýëýë àâàõ áîëîìæ îëãîõ âåáñàéò íýýæ àæèëëóóëàõ çýðãýýð ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé õ¿ì¿¿ñèéí õýðýãöýýíä ñóóðèëñàí ìýäýýëëèéí ¿éë÷èëãýý íýâòð¿¿ëíý.

3.3 ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé õ¿ì¿¿ñèéã ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ, ãóòààí äîðîìæëîõ ÿâäëûã áóóðóóëàõàä ÷èãëýñýí óõóóëãà, ñóðòàë÷èëãàà, íºëººëëèéí êàìïàíèò àæëûã òºëºâëºí, õýðýãæ¿¿ëýõ;

ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàëûí ÷àíàðò øóóä íºëººëäºã, ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîí áóñàä ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæèä ñºðãººð íºëººëäºã òóë ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé õîëáîîòîé ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ, ãóòààí äîðîìæëîõ ÿâäëûã áóóðóóëàõ íü ÷óõàë þì. ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé îëîí õ¿í ººðñäèéí õàëäâàðûí óëìààñ, çàðèìäàà ýìíýëãèéí àæèëòàí

72


òýäíèé íóóöûã çàäðóóëñàíòàé õîëáîîòîéãîîð ñºðºã ¿ð äàãàâàðòàé òóëãàðñàí áàéíà. ßëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ, ãóòààí äîðîìæëîõ àñóóäëûí öàð õ¿ðýý, ¿ð äàãàâðûã îéëãîæ, õ¿ì¿¿ñèéí îéëãîëò, õàíäëàãûã ¿íýëýõ øóóðõàé ¿íýëãýýã ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé õ¿ì¿¿ñ áîëîí ýìíýëãèéí àæèëòíóóäûí äóíä õèéíý. ̄ íýëãýýíèé ¿ð ä¿íä ¿íäýñëýí ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä áîëîí ÿàìäûí øèéäâýð ãàðãàã÷ íàðò óõóóëãà íºëººëºë ÿâóóëàõ, ìýäëýã îëãîõ, ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé õ¿ì¿¿ñò õóóëü ç¿éí, íèéãìèéí, ýð¿¿ë ìýíäèéí, àæëûí äýìæëýãò îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ çîðèëãîòîé ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé õîëáîîòîé ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ, ãóòààí äîðîìæëîõ àñóóäëûã áóóðóóëàõ öîãö ñòðàòåãè áîëîâñðóóëíà. Ìîíãîëûí óëààí çàãàëìàéí íèéãýìëýãèéí õýâëýë ìýäýýëýë, ñýòã¿¿ë÷èäòýé àæèëëàñàí òóðøëàãûã àøèãëàí õýâëýë ìýäýýëëèéí àæèëòíóóäàä ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé õ¿ì¿¿ñèéí òàëààðõ ýåðýã ìýäýýëýë ºã÷, óõóóëàí íºëººëºõ çàìààð íèéãýìä òýäíèéã äýìæèõ õàíäëàãà áèé áîëãîíî. ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé õ¿ì¿¿ñèéí àæëûí áàéðàí äàõü áàéð ñóóðèéã õàìãààëàõ, áýõæ¿¿ëýõ õóóëü ç¿éí áè÷èã áàðèìòóóäûã áîëîâñðóóëíà. ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé õ¿ì¿¿ñèéí èõýíõ íü àæèëã¿é áàéäàã áºãººä èõýíõ àæèë îëãîã÷ ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðã¿é áîëîõûã áàòàëñàí ýð¿¿ë ìýíäèéí áè÷èã øààðääàã. Ò¿¿í÷ëýí ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé õ¿ì¿¿ñ äàãàëäàõ õàëäâàð àâàõ ýðñäëèéã òîîöîæ àæëûí àþóëã¿é íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ íü ÷óõàë.

3.4 ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí îíîøëîãîî, ýì÷èëãýý, òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé ýìíýëç¿éí ñòàíäàðò, óäèðäàìæ, ãàðûí àâëàãûã áîëîâñðóóëàõ;

Òóñãàéëñàí ÷èã ¿¿ðýãòýéãýýð áàéãóóëàãäàõ òåõíèêèéí àæëûí õýñýã íü îëîí óëñûí çºâëºõèéí òóñëàìæòàéãààð ðåòðîâèð¿ñèéí ýñðýã ýì÷èëãýýíèé ¿íäýñíèé óäèðäàìæèéã áîëîâñðóóëàõ çàìààð ñòàíäàðòûí äàãóó ÷àäàâõèéã ñàéæðóóëàõ, ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé õ¿ì¿¿ñò ðåòðîâèðóñèéí ýñðýã ýì÷èëãýý, ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæ, ýì÷èëãýýíèé ¿ð ä¿íã õÿíàõ àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëíý. Ýíýõ¿¿ ñòàíäàðò íü òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõààñ ãàäíà ðåòðîâèðóñèéí ýñðýã áýëäìýëä äàñàë ¿¿ñýõýýñ áîëîí ðåòðîâèðóñèéí ýñðýã õî¸ðäóãààð ýãíýýíèé ýìèéí õýðýãöýý ¿¿ñýõýýñ ñýðãèéëíý. Ìºí ÕÄÕÂ/ÄÎÕ áà ñ¿ðüåýãèéí õàâñàðñàí òîõèîëäëûí ìåíåæìåíòèéí òàëààð ¿íäýñíèé óäèðäàìæ áîëîâñðóóëíà.

3.5 Ðåòðîâèðóñ áîëîí äàãàëäàõ õàëäâàðûí ýñðýã ýìèéí õàíãàìæ, õ¿ðòýýìæèéã ñàéæðóóëàõ

Ìîíãîëä ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðòàé ãýæ á¿ðòãýãäñýí òîõèîëäëûí òîî áàãà õýâýýð áàéãàà áºãººä èõýíõ íü Óëààíáààòàð õîòîä àìüäàðäàã. ªíººäðèéí áàéäëààð ÄÝÌÁ-ûí óäèðäàìæèéí äàãóó ðåòðîâèðóñèéí ýñðýã ýì÷èëãýý àâàõ øààðäëàãàòàé õ¿ì¿¿ñ Ãëîáàëü ñàíãèéí ñàíõ¿¿æèëòýýð ÕªÑ¯Ò-ýýð äàìæóóëæ ýì÷èëãýýíä õàìðàãäàæ áàéíà. Îéðûí èðýýä¿éä ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí á¿ðòãýë ìýäýýëëèéí òîãòîëöîî áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýëò, òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý, ýì÷èëãýý (¿¿íä ñàéí äóðûí çºâëºãºº, øèíæèëãýý)-íèé ÷àíàð, õ¿ðòýýìæ íýìýãäýæ áàéãààòàé õîëáîîòîé ðåòðîâèðóñèéí ýñðýã áîëîí äàãàëäàõ õàëäâàðûí ýìèéí õýðýãöýý èõñýõ õàíäëàãàòàé áàéíà.

73


Ðåòðîâèðóñèéí áîëîí äàãàëäàõ õàëäâàðûí ýñðýã ýìèéí íýìýãäýæ áàéãàà õýðýãöýýã õàíãàõûí òóëä äàðààõ ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëíà. ¯¿íä:

Ðåòðîâèðóñèéí áîëîí äàãàëäàõ õàëäâàðûí ýñðýã ýìèéí õàíãàìæèéã áàòàëãààæóóëàõûí òóëä ýäãýýð ýìèéã ÝÌß-íû çàéëøã¿é ýìèéí æàãñààëòàä íýìæ îðóóëàõ øààðäëàãàòàé. Èíãýñíýýð Çàñãèéí ãàçðûí ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé õ¿ì¿¿ñò ðåòðîâèðóñèéí ýñðýã áîëîí äàãàëäàõ õàëäâàðûí ýìèéã òàñðàëòã¿é õàíãàõ ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûã íýìýãä¿¿ëíý. Ò¿¿í÷ëýí ÝÌß-íä ðåòðîâèðóñèéí áîëîí äàãàëäàõ õàëäâàðûí ýñðýã ýìèéí õàíãàí íèéë¿¿ëýëòèéí òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëæ, ýäãýýð ýìèéã çàõèàëàõ, ýì÷èëãýýã õÿíàõ àëáàí ¸ñíû ìàÿãòóóäûã áîëîâñðóóëíà. Õî¸ð áà ãóðàâäóãààð øàòíû ýìíýëã¿¿äýä ðåòðîâèðóñèéí ýñðýã áîëîí äàãàëäàõ õàëäâàðûí ýìèéí ýì÷èëãýýã õÿíàõ ëàáîðàòîðèéí áàãàæ, òîíîã òºõººðºìæ, îíîøëóóð, óðâàëæ áîäèñûã õàíãàëòòàé õýìæýýãýýð, òàñðàëòã¿é õàíãàíà.

3.6 ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé õ¿ì¿¿ñò ðåòðîâèðóñèéí ýñðýã ýì÷èëãýý áîëîí õîëáîãäîõ áóñàä ýì÷èëãýý ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷ ýì÷, ýìíýëãèéí àæèëòíóóäûí ÷àäàâõèéã òîãòìîë äýýøë¿¿ëýõ

Ðåòðîâèðóñèéí ýñðýã áîëîí äàãàëäàõ õàëäâàðûí ýì÷èëãýýíèé óäèðäàìæèéã õýðýãæ¿¿ëýõ, ýì÷èëãýýã ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé õ¿ì¿¿ñò õ¿ðòýýìæòýé áîëãîõ ¿¿äíýýñ ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé èðãýäýä ðåòðîâèðóñèéí ýñðýã áîëîí õîëáîãäîõ áóñàä ýì÷èëãýý ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷ ýì÷, ýìíýëãèéí àæèëòíóóäûã òàñðàëòã¿é ÷àäàâõæóóëàõ øààðäëàãàòàé. ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí òîõèîëäëûí òîî íýìýãäýõ, öààøèä ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãóóäûí áýëýí áàéäëûã õàíãàõ çîðèëãîîð àíõàí áà õî¸ðäóãààð øàòëàëûí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷ ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãàä àæèëëàæ áàéãàà ýì÷, ñóâèëàã÷, áàãà ýì÷ íàðò ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí îíîøëîãîî, ýì÷èëãýýíèé ÷àäàâõè áèé áîëãîæ, øèíý÷ëýí áîëîâñðóóëñàí óäèðäàìæèéã çààæ ñóðãàíà. Òºðºëæñºí íàðèéí ìýðãýæëèéí ýì÷, ìýðãýæèëòí¿¿äèéã îëîí óëñûí ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëýõ ñóðãàëòàä õàìðóóëæ áýëòãýíý. Àæëûí áàéðíû ñóðãàëòààñ ãàäíà ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí òîõèîëäëûí ìåíåæìåíò, çºâëºãººíèé àñóóäëûã ýì÷, ñóâèëàã÷, ëàáîðàíò áýëòãýõ òºãñºëòèéí ºìíºõ áà äàðààõ ñóðãàëòûí õºòºëáºðò èë¿¿ íàðèéâ÷ëàí òóñãàíà. Ò¿¿í÷ëýí ëàáîðàòîðèéí ýì÷, àæèëòíóóäûã ñóðãàæ ÷àäàâõæóóëíà. Á¿õ øàòíû ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãàä àæèëëàã÷ ýì÷, ýìíýëãèéí àæèëòíóóäàä çîðèóëñàí ñóðãàëòûí àãóóëãàä ýð¿¿ë ìýíäèéí òîãòîëöîîíû ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ, ãóòààí äîðîìæëîõ àñóóäëûã òóñãàñíààð ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé õ¿ì¿¿ñò ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð, õ¿ðòýýìæèéã ñàéæðóóëàõàä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý.

3.7 Àéìàã, ä¿¿ðãèéí ò¿âøèíä ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõýä øààðäëàãàòàé áàãàæ, òîíîã òºõººðºìæººð õàíãàõ, äýä á¿òöèéã ñàéæðóóëàõ

ÁÇÄÕ, ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí ºâ÷ëºë ºíäºðòýé àéìàã, ä¿¿ðýãò íýí òýðã¿¿íä àíõààð÷, á¿õ àéìàã, ä¿¿ðãèéí ò¿âøèíä ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí îíîøëîãîî, ýì÷èëãýýíèé áàãàæ, òîíîã òºõººðºìæ, áàðèëãà áàéãóóëàìæèéã ñàéæðóóëàõ íü ýð¿¿ë ìýíäèéí òîãòîëöîîã ñàéæðóóëàõ ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé.

74


ÇÎÐÈËÒ 4 – Ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýíèé á¿õ ò¿âøèíä ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ, ýëýãíèé Â, Ñ âèðóñûí õàëäâàðààñ ñýðãèéëýõ, öóñíû àþóëã¿é áàéäàë, ñ¿ðüåý, Í¯ÝÌ-èéí öºì ¿éë÷èëãýýíèé çîõèîí áàéãóóëàëò, ÷àíàð, õ¿ðòýýìæèéã ñàéæðóóëàõ

ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõûí ¿íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýíä îëîí ñàëáàð, èðãýíèé íèéãýì, õóâèéí ñàëáàðûí èäýâõèòýé îðîëöîî øààðäëàãàòàé. Õýäèéãýýð ñàëáàð òóñ á¿ð òîäîðõîé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ áîëîâ÷ ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðûí óðüä÷èëàí ñýðãèéëýëò, òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý, ýì÷èëãýýòýé õîëáîîòîé îëîí àñóóäàëä ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàð îíöãîé ÷óõàë ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã. ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ ¿íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýíèé ¿íäñýí á¿ðýëäýõ¿¿í áîëñîí íýí øààðäëàãàòàé òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý áîëîí îðîëöîã÷ áàéãóóëëàãóóä íü ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðûí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã ýñâýë óã ñàëáàðòàé øóóä óÿëäàà õîëáîîòîé áàéäàã. Ýíýõ¿¿ ¯íäýñíèé ñòðàòåãè òºëºâëºãººíèé 4 ä¿ãýýð çîðèëò íü ýð¿¿ë ìýíäèéí òîãòîëöîîã áýõæ¿¿ëæ, ÕÄÕÂ,ÁÇÄÕ-óóä, Â, Ñ ãåïàòèò, ñ¿ðüåý ºâ÷èíººñ ñýðãèéëýõ , íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäëóóäòàé òóëãàðäàã áýðõøýýëèéã äàâàí òóóëàõàä ÷èãëýãäýíý. Ýäãýýð áýðõøýýë íü ººð õîîðîíäîî íÿãò óÿëäààòàé, ºðãºí õ¿ðýýíä öîãöîîð íü øèéäâýðëýõ àñóóäëóóä þì. Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðûí õýìæýýíä çºâõºí ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðûí àñóóäàëä àíõààð÷, ºâºðìºö òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýã áèé áîëãîõîîñ èë¿¿òýéãýýð ýð¿¿ë ìýíäèéí òîãòîëöîî, ñóðãàëò, ¿éë÷èëãýýíèé õóâüä ¿¿íòýé àäèë òºñòýé íºõöºë øààðäàãääàã áóñàä ¿ð ä¿íòýé òîãòîëöîîã öîãöîîð íü áèé áîëãîæ, áýõæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí òîãòîëöîîã áýõæ¿¿ëýõ (ÝÌÒÁ) ãýäýã îéëãîëò íü çºâõºí ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðòàé õîëáîîòîé ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíä àíõààðàõûã õýëýýã¿é þì. Õàðèí ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðààñ ñýðãèéëýõ áîëîí Ìîíãîë óëñûí 2006-2015 îíä õýðýãæèõ “Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðûí ìàñòåð òºëºâëºãºº”-íèé åðºíõèé çîðèëãûã áèåë¿¿ëýõýä õóâü íýìýð îðóóëàõàä ÷èãëýñýí èë¿¿ ºðãºí õ¿ðýýòýé îéëãîëò áèëýý. Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðûí ìàñòåð òºëºâëºãºº íü “Ìîíãîë óëñûí á¿õ õ¿í àì íàñ, õ¿éñ, òºðñºí ãàçàð, òºëáºðèéí ÷àäâàðààñ ¿ë õàìààðàí áîëîìæèéí ¿íýòýé, ñàéí ÷àíàðòàé, íýí øààðäëàãàòàé áîëîí íàðèéí ìýðãýæëèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýã ÷àäâàðëàã ýð¿¿ë ìýíäèéí ìýðãýæèëòí¿¿äýýð äàìæóóëàí òýãø ýðõòýéãýýð àâàõ ¸ñòîé” ãýñýí çîðèëãîäîî õ¿ðýõ õýòèéí ÷èãëýë¿¿äýý òîäîðõîéëñîí áàéíà.

ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ ÷èãëýëýýð ýð¿¿ë ìýíäèéí òîãòîëöîîã áýõæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðûí ìàñòåð òºëºâëºãººíä çààñàí äîëîîí ¿íäñýí ÷èãëýëä àíõààð÷ àæèëëàíà. ¯¿íä:

1) Ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý;

2) Ýìèéí áîëîí äýìæèõ ¿éë÷èëãýý;

3) Çàí ¿éëèéã ººð÷ëºõ, õàðèëöàà õîëáîî;

75


4) Òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð;

5) Õ¿íèé íººöèéí õºãæèë;

6) Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàíõ¿¿æèëò;

7) Áàéãóóëëàãûí õºãæèë, ìåíåæìåíò.

ÕÄÕÂ,ÁÇÄÕààñ ñýðãèéëýõ ÷èãëýëýýð ýð¿¿ë ìýíäèéí òîãòîëöîîã áýõæ¿¿ëýõ ñòðàòåãè íü äýýðõ á¿õ ÷èãëýëä õóâü íýìýð îðóóëàõûã çîðüñîí áîëíî.

Äýýðõ çîðèëòûã àìæèëòòàé áèåë¿¿ëñíýýð äàðààõè ¿ð ä¿í ãàðíà:

Ãàðàõ ¿ð ä¿í, 4 ä¿ãýýð çîðèëò:

4.a Íèéò õ¿í àìûí äóíä áàòëàãäñàí óäèðäàìæèéí äàãóó ÕÄÕÂ-èéí òóõàé çºâëºãºº àâ÷, øèíæèëãýý õèéëãýñýí õ¿íèé ýçëýõ õóâü íýìýãäýíý;

4.á Á¿õ äîíîðûí öóñ, öóñàí á¿òýýãäýõ¿¿íä îëîí óëñûí ñòàíäàðò, óäèðäàìæ, õîëáîãäîõ æóðàì çààâàðò íèéö¿¿ëýí ÕÄÕÂ, ýëýãíèé Â, Ñ âèðóñ, òýìá¿¿ èëð¿¿ëýõ øèíæèëãýýã 100% õèéíý.

4.â Õîëáîãäîõ ñòàíäàðòûí äàãóó õèéãäýõ ÁÇÄÕ-ûí òàíäàëò, õÿíàëò ñàéæèðíà;

Ýäãýýð ¿ð ä¿íä õ¿ðýõèéí òóëä äàðààõ ¿íäñýí ñòðàòåãèéã áàðèìòàëíà:

4.1 ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ýëýãíèé Â, Ñ âèðóñ, ñ¿ðüåýãèéí õàëäâàðààñ ñýðãèéëýõ, Í¯ÝÌ-èéí ¿íäýñíèé áîäëîãî, ñòàíäàðò, óäèðäàìæèéã õÿíàõ, íýìýëò çàñâàð îðóóëàõ,

4.2 Ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîí ëàáîðàòîðèéí àæèëòíóóäûí ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ýëýãíèé Â, Ñ âèðóñ, ñ¿ðüåýãèéí õàëäâàðààñ ñýðãèéëýõ, Í¯ÝÌ-èéí çºâëºãºº, ýì÷èëãýý, òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýã ñàéí ÷àíàðòàé ¿ç¿¿ëýõ ìýðãýæëèéí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ;

4.3 ÕÄÕÂ öóñààð äàìæèõààñ ñýðãèéëýõ õºòºëáºðèéã áýõæ¿¿ëýõ

4.4 Òºâ, àéìãèéí ò¿âøèíä áîëîí ëàáîðàòîðèéí øèíæèëãýý õèéõ íºõöºë áîëîëöîîã¿é îðîí íóòàãò (øèíæ òýìäãèéí îíîøèëãîîã àøèãëàí) ÁÇÄÕ-ûí öîãö ýì÷èëãýýã äýìæèõ

4.5 ÕÄÕÂ-èéí øèíæèëãýý, çºâëºãººíèé ¿éë÷èëãýýíèé áýëýí áàéäëûã äýìæèõ

4.6 Ñ¿ðüåý, ÕÄÕÂ-èéí ¿éë÷èëãýýã öîãö áàéäëààð ¿ç¿¿ëýõ, óÿëäàà õîëáîîã áýõæ¿¿ëýõ

76


4.1 ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ýëýãíèé Â, Ñ âèðóñ, ñ¿ðüåýãèéí õàëäâàðààñ ñýðãèéëýõ, Í¯ÝÌ-èéí ¿íäýñíèé áîäëîãî, ñòàíäàðò, óäèðäàìæèéã õÿíàõ

Ýìíýëç¿éí óäèðäàìæèéã òîãòìîë øèíý÷ëýõ íü õàìãèéí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí îëîí óëñûí ñòàíäàðòàä íèéöñýí, ÷àíàðòàé òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõýä íýí ÷óõàë ñòðàòåãè þì. Èéìýýñ ýð¿¿ë ìýíäèéí òîãòîëöîîã áýõæ¿¿ëýõýýä õàìãèéí ÷óõàë ñòðàòåãè áîë ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ, ýëýãíèé Â, Ñ âèðóñ, ñ¿ðüåýãèéí õàëäâàðààñ ñýðãèéëýõ, íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý, îíîøèëãîî, ýìíýëç¿éí ìåíåæìåíò, öóñ ñýëáýëòýýð äàìæèõ õàëäâàðààñ ñýðãèéëýõ òóõàé ¿íäýñíèé áîäëîãî, ñòàíäàðò, ïðîòîêîë, óäèðäàìæèéã õÿíàí øèíý÷ëýõ þì. ¯¿íèé òóëä îäîî áàéãàà ïðîòîêîë, óäèðäàìæèéã öîãöîîð íü õÿíàí øèíý÷ëýæ, ìºí øèíý÷èëñýí ïðîòîêîë, óäèðäàìæèéã õýðýãæ¿¿ëýõ òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëíà.

Øèíý÷èëñýí ïðîòîêîë, óäèðäàìæ íü Í¯ÝÌ, òºðºõèéí ºìíºõ áîëîí ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ (ýõýýñ óðàãò õàëäâàð äàìæèõààñ ñýðãèéëýõ îðíî)-ûí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé áàãöûã ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãûí ºäºð òóòìûí îíîøèëãîî, ýì÷èëãýýíèé ¿éë÷èëãýýíä íýãòãýõýä ÷èãëýõ þì.

4.2 Ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîí ëàáîðàòîðèéí àæèëòíóóäûí ÕÄÕÂ, ýëýãíèé Â, Ñ âèðóñ, ñ¿ðüåýãèéí õàëäâàðààñ ñýðãèéëýõ, Í¯ÝÌ-èéí çºâëºãºº, ýì÷èëãýý, ¿éë÷èëãýýã ñàéí ÷àíàðòàé ¿ç¿¿ëýõ ìýðãýæëèéí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ

Ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîí ëàáîðàòîðèéí àæèëòíóóäûí ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ, íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíä (ãýð á¿ë òºëºâëºëò îðíî), ýëýãíèé Â, Ñ âèðóñèéí õàëäâàð, ñ¿ðüåýãèéí ýìíýëç¿éí ìåíåæìåíò, çºâëºãºº, øèíæèëãýýíèé òàëààðõ ìýðãýæëèéí ÷àäàâõèéã ñàéæðóóëàõ íü ýð¿¿ë ìýíäèéí òîãòîëöîîã áýõæ¿¿ëýõýä íýãýí ÷óõàë àñóóäàë þì. Ýð¿¿ë ìýíäèéí ÿàìíààñ àíõàí øàòíû ò¿âøèíä ¿ç¿¿ëýõýýð òîäîðõîéëñîí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé íýí øààðäëàãàòàé áàãöàä ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ýì÷èëãýýíèé àñóóäàë îðñîí òóë ñóì, ºðõèéí ýìíýëãèéí àæèëòíóóäûí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõèéã ò¿ëõ¿¿ àíõààðíà. Èéìýýñ ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷ íàðò ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí àñóóäëààð ñóðãàëò ÿâóóëàõäàà áèå äààñàí ºí÷èí ñòðàòåãè áàéäëààð áóñ, õàðèí àíõàí øàòíû ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýã óëñûí ýð¿¿ë ìýíäèéí òîãòîëöîîíû “õààëãà÷”-ûí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ýýð áýõæ¿¿ëýõ ÝÌß-íû áîäëîãûí íýãýí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîëãîõ þì. ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ áîëîí áóñàä ºâ÷íèé õóâüä àíõàí øàòíû ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷äèéã áýõæ¿¿ëýõ ãîë ÷èãëýëä ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ, Í¯ÝÌ, ñ¿ðüåý, ýëýãíèé Â, Ñ âèðóñèéí õàëäâàð èëð¿¿ëýõ øèíæèëãýý õèéõ, çºâëºãºº ºãºõ ÷àäàâõè õàìààðíà. Àéìãèéí ò¿âøíèé ëàáîðàòîðèä ñîðüö òýýâýðëýíý. Ñóðãàëòàíä ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæèéí óëñûí áîëîí õóâèéí ñàëáàð àëü àëü íü õàìðàãäàíà.

Ýíýõ¿¿ ñóðãàëòûí öîãö õºòºëáºð íü ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí óðüä÷èëàí ñýðãèéëýëò, ýì÷èëãýýíèé äàðààõ ¿íäñýí ÷èãëýë¿¿äýä ÷àíàðòàé òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðûí ÷àäàâõèä ÷óõàë íºëºº ¿ç¿¿ëýõèéã çîðüñîí þì. ¯¿íä:

77


à) ÕÄÕÂ-èéí ñàéí äóðûí çºâëºãºº, øèíæèëãýý;

á) Ýõýýñ õ¿¿õäýä õàëäâàð äàìæèõààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ;

â) Öóñíû àþóëã¿é áàéäàë, ëàáîðàòîðèéí òóñëàìæ;

ã) Ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà áîëîí áóñàä àæëûí áàéðàíä ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàð àâàõààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý îðíî.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîí ëàáîðàòîðèéí àæèëòíóóäûí ìýðãýæëèéí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ åðºíõèé ñòðàòåãèéí õ¿ðýýíä õèéãäýõ íýãýí ÷óõàë ¿éë àæèëëàãàà áîë ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ, âèðóñò ãåïàòèò ºâ÷íèé òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý àâàõààð èðñýí ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äýä çºâëºãºº ºãºõ, ýäãýýð ºâ÷íèé óðüä÷èëàí ñýðãèéëýëò, ñóðãàëò, ýìíýëç¿éí ìåíåæìåíòèéí òàëààðõè ìýäëýã, óð ÷àäâàð ÿìàð áàéãààã òîäîðõîéëîõûí òóëä á¿õ ò¿âøíèé ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòíóóäûí äóíä ñóðãàëòûí õýðýãöýý òîãòîîõ ¿íýëãýý õèéõ þì.

Ýíýõ¿¿ ¿íýëãýýíèé ¿ð ä¿íã öîãö, äýñ äàðààòàé, òîäîðõîé ìîäóëü, ãàðûí àâëàãà, ñòàíäàðò óäèðäàìæ á¿õèé, ýð¿¿ë ìýíä áîëîí õîëáîãäîõ áóñàä ñàëáàðûí á¿õ ò¿âøèíä õýðýãëýæ áîëîõóéö ñóðãàëòûí õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõàä àøèãëàíà. Ìºí ò¿¿í÷ëýí àéìàã, ñóì, ä¿¿ðãèéí ýìíýëãèéí ëàáîðàòîðè, öóñíû òºâèéí ëàáîðàòîðèéí àæèëòíóóä, òóñëàõ àæèëòíóóäûã ñóðãàõ, äàâòàí ñóðãàõ òóñãàé ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëíà.

Ñóðãàã÷ áàãø áýëòãýõýýñ ýõëýõ øàò äàðààëñàí àðãà áàðèìòëàí, ýõíèé ýýëæèíä 50 ìàñòåð ñóðãàã÷ áàãø áýëòãýæ, óëìààð ýð¿¿ë ìýíäèéí á¿õ àæèëòàíä ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ, ýëýãíèé Â, Ñ âèðóñèéí õàëäâàðààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýëò, çºâëºãºº, îíîøèëãîî, ýìíýëç¿éí ìåíåæìåíòèéí òàëààð çààæ ñóðãàíà. ¯¿íä òîãòìîë, öóâðàë, òºãñºëòèéí äàðààõè, òàñðàëòã¿é ñóðãàëò õàìààðíà:

1) Àíõàí áîëîí õî¸ðäîã÷ øàòëàëûí ýìíýëãèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷èä;

2) ÕªÑ¯Ò-èéí ëàâëàãàà ëàáîðàòîðè áîëîí öóñ ñýëáýëòèéí ¿íäýñíèé òºâèéí àæèëòíóóä; 21 àéìàã, 9 ä¿¿ðãèéí ëàáîðàòîðèéí ýì÷, ëàáîðàíò íàð; ìºí õóâèéí 20 ëàáîðàòîðèéí ýì÷, ëàáîðàíò íàð;

3) Õóâèéí õýâøëèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà, êîìïàíèé àæèëòíóóä.

4.3 ÕÄÕÂ öóñààð äàìæèõààñ ñýðãèéëýõ õºòºëáºðèéã áýõæ¿¿ëýõ

ªíººäðèéí áàéäëààð äýëõèé äàõèíä ãàð÷ áàéãàà ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðûí 5-10 õóâü íü õàëäâàðòàé öóñ, öóñàí á¿òýýãäýõ¿¿í ñýëáýñíèé óëìààñ ¿¿ññýí áàéíà. Öóñ, öóñàí á¿òýýãäýõ¿¿í ÕÄÕÂ-ýýð õàëäâàðëàãäñàí òîõèîëäîëä öóñ ñýëáýëòýýð ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàð äàìæèõ ìàãàäëàë íü 90-ýýñ äýýø õóâüòàé áàéäàã. Ìºí õàëäâàðòàé öóñíû íýã íýãæèä àãóóëàãäàõ ÕÄÕÂ-èéí õýìæýý ìàø èõ áàéäàã òóë èéì çàìààð õàëäâàð àâñàí õ¿ì¿¿ñò òýð äàðóé ÄÎÕ-ûí øèíæ òýìäýã èëýð÷ áîëíî. ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðààñ ãàäíà ýëýãíèé

78


Â, Ñ âèðóñèéí õàëäâàð, òýìá¿¿ çýðýã áóñàä ºâ÷èí öóñ, öóñàí á¿òýýãäýõ¿¿í ñýëáýõýä äàìæèí õàëäâàðëàæ áîëíî. Ìîíãîë îðíû íèéò õ¿í àì, òýð äóíäàà öóñíû äîíîð (áîëîõ áîëîìæèò õ¿í àì)-ûí äóíä ýäãýýð õàëäâàðûí òàðõàëò ºíäºð áàéíà. Èéìýýñ äîíîð ñîíãîõ, öóñíû øèíæèëãýý õèéõ, øààðäëàãàòàé öóñàí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã àþóëã¿é ¿éëäâýðëýõ, öóñ, öóñàí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã çîõèñòîé õýðýãëýõ íü Ìîíãîë óëñàä öóñíû àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõàä àìèí ÷óõàë àñóóäàë þì.

Óëñûí Èõ õóðëààñ äîíîðûí öóñ, öóñàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé õàíãàìæ, àþóëã¿é áàéäëûí òàëààð òºðººñ áàðèìòëàõ áîäëîãûã 2007 îíä áàòàëñàí õýäèé ÷ óã áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãººíèé õýðýãæèëò òºñâèéí õîìñäëûí óëìààñ õàíãàëòã¿é ò¿âøèíä áàéíà. Ìîíãîë óëñûí Äîíîðûí òóõàé õóóëèíä çààñíààð Ìîíãîëûí Óëààí çàãàëìàéí íèéãýìëýã äîíîðûí õºäºëãººíèéã ñóðòàë÷ëàõ, äîíîðûí ýãíýýã ºðãºæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëàõ ¿¿ðýãòýé. Ãýâ÷ ºíººäðèéí áàéäëààð äîíîðûí òîî õàíãàëòòàé õýìæýýíä õ¿ðýýã¿é õýâýýð áàéíà.

Õýäèéãýýð Óëààíáààòàð õîòîä äîíîðûí öóñûã ÄÝÌÁ-ûí çºâëºìæèéí äàãóó ÕÄÕÂ, ýëýãíèé Â, Ñ âèðóñèéí õàëäâàð èëð¿¿ëýõ, òýìá¿¿ãèéí øèíæèëãýýíä 100% õàìðóóëæ áàéãàà áîëîâ÷ îðîí íóòãèéí òºñâèéí õîìñäëûí óëìààñ àéìàã, ñóìûí ò¿âøèíä äîíîðûí öóñàíä ýäãýýð äºðâºí õàëäâàðûí øèíæèëãýý á¿ðýí õèéãäýõã¿é áàéíà. Èéìýýñ ñ¿¿ëèéí äºðâºí æèë àéìãóóäûí öóñíû òºâèéã Ãëîáàëü ñàíãèéí ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýãýýð ÕÄÕÂ, òýìá¿¿ãèéí õóðäàâ÷èëñàí îíîøëóóðààð õàíãàæýý. Ãýâ÷ öóñ, öóñàí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã 100 õóâü øèíæèëãýýíä õàìðóóëàõ àæëûã ¿íäýñíèé õýìæýýíä óëñ, õóâèéí ñàëáàðûí á¿õ ýìíýëýã, öóñíû òºâ¿¿äýä ñèñòåìòýéãýýð íýâòð¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé.

ªíººäðèéí áàéäëààð öóñàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë íèéò õýðýãöýýíèé äºíãºæ 60%-èéã õàíãàæ áàéíà. 2007 îíû 12 äóãààð ñàðûí áàéäëààð óëñûí õýìæýýíä íèéò 19,000 íýãæ öóñ öóãëóóëñàí áºãººä ¿¿íèé 2/3 íü Óëààíáààòàð õîò, ¿ëäñýí íü áóñàä õîò, àéìàãò öóãëóóëñàí áàéíà. Öóñ ñýëáýëò ñóäëàëûí ¿íäýñíèé òºâ íü íèéò 40 áàéãóóëëàãà, ýìíýëãèéã 11 òºðëèéí öóñàí á¿òýýãäýõ¿¿íýýð õàíãàäàã. Ãýâ÷ õºðã¿¿ðòýé õóðèëäóóð, àôåðåçèéí àïïàðàò çýðýã òîíîã òºõººðºìæ 12 àéìàãò áàéõã¿é òóë ýäãýýð àéìãèéí ýì÷ íàð èõýâ÷ëýí á¿õýë öóñ, ñàâëàñàí óëààí ýñ, åðäèéí ñèéâýí, íýìýëò øèíãýí á¿õèé óëààí ýñ çýðãèéã ãîë÷ëîí õýðýãëýæ áàéíà.

Öóñíû àþóëã¿é áàéäàëä íºëººëæ áóé ººð íýã õ¿÷èí ç¿éë áîë ýð¿¿ë ìýíäèéí øèíæëýõ óõààíû èõ ñóðãóóëü, êîëëåæèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºðò öóñíû àþóëã¿é áàéäëûí òóõàé ñóðãàëò õàíãàëòòàé áóñ áàéãàà ÿâäàë þì. ̄ ¿íèé óëìààñ ýì÷, ýìíýëãèéí àæèëòíóóäûí öóñíû àþóëã¿é áàéäàë, öóñ, öóñàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé çîõèñòîé õýðýãëýýíèé òàëààðõ ìýäëýã òóéëûí õÿçãààðëàãäìàë áàéíà.

Öóñ ñýëáýëò ñóäëàëûí ¿íäýñíèé òºâ 2004 îíîîñ ýõëýí ÷àíàðûí ãàäààä õÿíàëòàä (Àâñòðàëè óëñûí ¯íäýñíèé ëàâëàãàà ëàáîðàòîðèéí òóñëàìæòàé) õàìðàãäàæ áàéíà. Ãýâ÷ á¿õ ò¿âøèíä øèíæèëãýýíèé ÷àíàðûã õàíãàõûí òóëä ÷àíàðûí ãàäààä õÿíàëòûí

79


õºòºëáºðèéã óëñûí õýìæýýíèé á¿õ öóñ ñýëáýëòèéí ¿éë÷èëãýýíä íýâòð¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

Öóñíû àþóëã¿é áàéäëûí õóâüä òóëãàð÷ áóé áýðõøýýëèéã äàâàí òóóëàõûí òóëä ¿íäýñíèé öóñ ñýëáýõ ¿éë÷èëãýýã õ¿íèé íººö, øèíæèëãýý, á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõ ÷àäàâõèéí õóâüä áýõæ¿¿ëæ, öóñ ñýëáýëòýýð ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ, ýëýãíèé Â, Ñ âèðóñèéí õàëäâàð äàìæèõààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ õýä õýäýí ¿éë àæèëëàãàà õýðýãæ¿¿ëíý.

1) Öóñ ñýëáýëòèéí ¿íäýñíèé òºâèéí ëàâëàãàà ëàáîðàòîðèéí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëæ, ìýäðýã ÷àíàð ºíäºðòýé, àâòîìàò ELISA, PCR òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëýí, ÕÄÕÂ, ýëýãíèé Â, Ñ âèðóñèéí õàëäâàð èëð¿¿ëýõ, òýìá¿¿ãèéí áàòàëãààæóóëàõ øèíæèëãýýíèé áàãöûã õàíãàëòòàé õýìæýýãýýð íèéë¿¿ëíý.

2) ¯¿íèé íýãýí àäèëààð àéìàã, ñóìûí ò¿âøèíä öóñíû øèíæèëãýý õèéõ ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëæ, óëñûí õýìæýýíä 100 õóâü àþóëã¿é öóñ ñýëáýäýã áîëíî. ¯¿íèé òóëä ýõíèé æèë¿¿äýä öóñíû 27 ñòàíöûã ELISA ñèñòåì, îíîøëóóðààð õàíãàæ, 330 ñóìûí ýìíýëãèéã ÕÄÕÂ, ýëýãíèé Â, Ñ âèðóñèéí õàëäâàð èëð¿¿ëýõ, òýìá¿¿ãèéí õóðäàâ÷èëñàí îíîøëóóðûí õî¸ð æèëèéí íººöººð õàíãàõ øààðäëàãàòàé.

3) Ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòíóóäûí ñóðãàëòûã á¿õ ò¿âøèíä ÿâóóëíà. ¯íäýñíèé ìýðãýæèëòí¿¿äèéã ìîëåêóë áèîëîãè, äàðõëàë-öóñ ñóäëàë, ¿éëäâýðëýëèéí òåõíîëîãè÷ çýðýã òºðºëæñºí íàðèéí ìýðãýæëýýð ãàäààäûí ºíäºð õºãæèëòýé îðíóóäàä ñóäàëãààíû õ¿ðýýëýíã¿¿äýä ñóðãàëòàä õàìðóóëíà.

4) Öóñíû àþóëã¿é áàéäëûã öààøèä ñàéæðóóëàõûí òóëä öóñ ñýëáýëòýýð äàìæèõ õàëäâàðûí øèíæèëãýý, öóñíû á¿ëýã òîäîðõîéëîõ, äîíîð, ºâ÷òíèé öóñíû òîõèðîî ¿çýõ òóõàé ¿íäýñíèé ñòàíäàðò, óäèðäàìæ áîëîâñðóóëæ, õýðýãæ¿¿ëíý.

5) Ýäãýýð ¿íäýñíèé ñòàíäàðò íü æèë á¿ð àéìàã, ä¿¿ðãèéí ò¿âøíèé 35 ëàáîðàíòàä ñóðãàëò ÿâóóëàõ ñóóðü áîëíî.

6) Ò¿¿í÷ëýíöóñ, öóñàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé çîõèñòîé õýðýãëýýíèé òóõàé (ìºí áèî-àþóëã¿é àæèëëàãàà, äîòîîä, ãàäààä ÷àíàðûí õÿíàëò òóõàé) ¿íäýñíèé áîäëîãî, óäèðäàìæèéí ñóðãàëò ÿâóóëæ, ìýñ çàñàë÷, ìýäýýã¿éæ¿¿ëãèéí ýì÷, ýõ áàðèõ, ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýì÷, ýìíýëãèéí îðëîã÷ äàðãà, õ¿¿õäèéí ýì÷ íàð õàìðàãäàíà.

7) Ñóðãàãäñàí àæèëòàí, ñàéæðóóëñàí òîíîã òºõººðºìæ, óäèðäàìæ çýðýãò ò¿øèãëýí ¿íäýñíèé õýìæýýíä öóñ ñýëáýëòèéí ÷àíàðûí ãàäààä õÿíàëòûí õºòºëáºðèéã îëîí óëñûí ëàâëàãàà òºâ¿¿äòýé õàìòðàí íýâòð¿¿ëíý.

80


4.4 Àéìàã, íèéñëýëèéí ò¿âøèíä ÁÇÄÕ-ûí öîãö ýì÷èëãýý, ¿éë÷èëãýýã äýìæèõ áà ëàáîðàòîðèéí ¿éë÷èëãýý íýâòðýýã¿é ãàçàð íóòãóóäàä õàì øèíæèéí ìåíåæìåíòèéã õýðýãëýõ

ÁÇÄÕ-ûí õÿíàëò, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ õºòºëáºð, àðãà õýìæýýíèé çîðèëãî íü ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ, ýì÷ëýõ óëìààð õ¿í àìûí äóíä ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàð òàðõàõààñ ñýðãèéëýõ ÿâäàë þì. ÁÇÄÕ-ûí õÿíàëò, ñýðãèéëýëòèéí àæëûí õ¿ðýýíä äàðààõè ñòðàòåãèéí ÷èãëýëèéã òîäîðõîéëîâ. ¯¿íä:

1) ÁÇÄÕ-ûí ýìíýë ç¿éí ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð, õ¿ðòýýìæèéã äýýøë¿¿ëýõ,

2) Õ¿í àìûí äóíä ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýã öàã àëäàëã¿é ýðýëõèéëýõ çàí ¿éëèéã õýâø¿¿ëýõ,

3) ÁÇÄÕ, ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðûí òàðõâàð ç¿éí õàíäëàãà, õàðèëöàí õàìààðëûí õÿíàëò-øèíæèëãýýíèé òîãòîëöîîã áýõæ¿¿ëýõ.

ÁÇÄÕ-ûí õÿíàëò, ñýðãèéëýëòèéí ñòðàòåãèéí ÷èãëýëèéí õ¿ðýýíä äàðààõè ñòðàòåãèéã õýðýãæ¿¿ëíý. ¯¿íä:

4.4.1 Òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíä ýðò õàìðàãäàõ, áýëãèéí àþóëã¿é çàí ¿éëèéã õýâø¿¿ëýõ çîðèëãîîð: (1) Ìýäýýëýë, ñóðãàëò, ñóðòàë÷èëãààíû òºðºë á¿ðèéí ìàòåðèàë áîëîâñðóóëàõ, ºðãºí íýâòð¿¿ëãèéí ñóâãààð öàöàõ, ¿å òýíãèéí ñóðãàã÷ áýëòãýõ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ êàìïàíèò àæëóóä çîõèîõ; (2) çºâëºõ ¿éë÷èëãýý, (3) áýëãýâ÷èéí õýðýãëýýã äýìæèõ (4) áèåý ¿íýëýã÷äèéí äóíä 100% áýëãýâ÷ õýðýãëýõ õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ.

4.4.2 ÁÇÄÕ-ûí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæ, õýðýãëýýã äýìæèõýä äàðààõè ç¿éëñèéã îíöãîéëîí àíõààðíà (1) ÁÇÄÕ-ûí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷ á¿õ áàéãóóëëàãóóäàä ÁÇÄÕ-ûí ¿éë÷èëãýýã öîãöîîð íü ¿ç¿¿ëýõ, (2) ëàáîðàòîðûí øèíæèëãýý áîëîí øèíæ òýìäãèéí îíîøèëãîîíä òóëãóóðëàí ýì÷èëãýý ¿éë÷èëãýýã îíîâ÷òîé ¿ç¿¿ëýõýä ýì÷, ýìíýëãèéí àæèëòíû ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ, (3) ýì÷èëãýý ¿éë÷èëãýýíèé ¿ð íºëººíä àíõààðàõ (4) áýëãèéí õàâüòàã÷èéã òîãòîîõ, ýì÷èëãýýíä õàìðóóëàõ, (5) ýðñäýëä äàõèí ºðòºõººñ ñýðãèéëýõ çîðèëãîîð ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîâñðîë, çºâëºãºº ºãºõ ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ, (6) áýëãýâ÷ýýð õàíãàõ.

Åðºíõèé ìýðãýæëèéí áîëîí òºðºëæñºí íàðèéí ìýðãýæëèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðýýíä, òóõàéëáàë àðüñ ñóäëàë, ýõ áàðèõ, ýìýãòýé÷¿¿ä, ãýð á¿ë òºëºâëºëòèéí êàáèíåòààð ÁÇÄÕ-ûí ¿éë÷èëãýýã ¿ç¿¿ëýõ ÿâäëûã äýìæèæ, õóâèéí õýâøëèéí ýìíýëýã, ýìèéí ñàíãóóäûã ÁÇÄÕ-ûí õºòºëáºð, àðãà õýìæýýíä òàòàí îðîëöóóëàõûã ýðìýëçýíý.

ÁÇÄÕ-ûí ýì, ýìíýëãèéí õýðýãñýë, ëàáîðàòîðèéí ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæ, ÷àíàðûí õÿíàëòûã áýõæ¿¿ëýõ, îíîøëîãîîíû ýíãèéí àðãà òåõíèêèéã õ¿ðòýýìæòýé áîëãîõ çàìààð ÁÇÄÕ-ûí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé ¿ð íºëººã äýýøë¿¿ëíý.

81


4.4.3 ÁÇÄÕ-ûí õÿíàëò, ñýðãèéëýëòèéã äýìæèõ ìåõàíèçìûã á¿ðä¿¿ëýõ: ÁÇÄÕ-ûí ýì÷èëãýýíèé óäèðäàìæ áîëîâñðóóëàõ, øèíæ òýìäãèéí ìåíåæìåíòèéí õºòº÷ áîëîâñðóóëàõ, åðºíõèé ìýðãýæëèéí áîëîí òºðºëæñºí íàðèéí ìýðãýæëèéí ýì÷, ýìíýëãèéí àæèëòíóóäûã ñóðãàëòàä õàìðóóëàõ

4.4.4 ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààíû õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýý: Ýíý á¿ëýã ¿éë àæèëëàãààíä àéìàã, ñóìûí ò¿âøèíä ¿ç¿¿ëæ áóé ÁÇÄÕ-ûí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíä òîãòìîë õóãàöààíä ¿íýëãýý õèéõ, òîõèîëäëûí á¿ðòãýë, ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîíû àøèãëàëòûã ñàéæðóóëàõ, ÁÇÄÕ-ûí òàíäàëò ñóäàëãàà ÁÇÄÕ-ûí êàáèíåòààð ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéí äóíä õàëäâàð àâñàí ýõ ñóðâàëæèéí ñóäàëãàà, àíòèáèîòèê ìýäðýã áàéäëûí òàíäàëò ñóäàëãàà çýðýã áîëíî.

4.5 ÕÄÕÂ-èéí çºâëºãºº, øèíæèëãýýíèé ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ íü

Õ¿í àìûã ÕÄÕÂ-èéí çºâëºãºº, øèíæèëãýýíä õàìðóóëñíààð õàëäâàðûí òîõèîëäëûã ýðò èëð¿¿ëýõ, øààðäëàãàòàé ýì÷èëãýý, õàëàìæ ¿éë÷èëãýýíä õàìðóóëàõ òºäèéã¿é õàëäâàð öààø òàðõàõààñ ñýðãèéëýõ à÷ õîëáîãäîëòîé. Èéìä, ÕÄÕÂ-èéí çºâëºãºº, øèíæèëãýýíèé ¿éë÷èëãýý íü õàëäâàðààñ ñýðãèéëýõ, õàëäâàðòàé èðãýäýä ¿ç¿¿ëýõ òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé ýõíèé àëõàì áîëíî. ¯¿íä: èéëäýñ-ýåðýã èëýðñýí èðãýäýä ýìíýëãèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý, ñýòãýë ñàíààíû áîëîí íèéãìèéí õàëàìæ, äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ, èéëäýñ-ñºðºã èëýðñýí èðãýäýä óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ çºâëºãºº, äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëíý.

Çºâëºãºº, øèíæèëãýýíèé ¿éë÷èëãýýã Ñàéí äóðûí çºâëºãºº øèíæèëãýý (ÑÄÇØ), ¯éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷èéí ñàíàà÷ëàãààð ¿ç¿¿ëýõ çºâëºãºº øèíæèëãýý ãýæ àíãèëàõ áºãººä ÑÄÇØ-íèé ¿éë÷èëãýýã èðãýä ÕÄÕÂ-èéí øèíæèëãýýíä õàìðàãäàõ çàìààð ººðñäèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäëûã ìýäýõ, øààðäëàãàòàé ÷èãëýëýýð çºâëºãºº àâàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ çàð÷ìûí äîð äýëõèéí óëñ îðíóóäàä õýðýãæ¿¿ëäýã õàðèí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷èéí ñàíàà÷ëàãààð ¿ç¿¿ëýõ çºâëºãºº øèíæèëãýý íü ýìíýëãèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé ñòàíäàðò á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîëæ, ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äýä çºâëºãºº, óõóóëãà õèéæ ñàíàë áîëãîäîã. Ýíý íü òóõàéí ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èéã ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàð àâñàí ýñýõèéã òîäðóóëàõ øààðäëàãàòàé òîõèîëäëóóä áóþó ýìíýëç¿éí øèéäâýð ãàðãàõ, ýìíýëãèéí òîäîðõîé íýð òºðëèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõýä óðüä÷èëñàí ìýäýýëëýýð õàíãàõ çîðèëãîòîé.

ÑÄÇØ áîëîí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷èéí ñàíàà÷ëàãààð ¿ç¿¿ëýõ çºâëºãºº øèíæèëãýýíèé ¿éë÷èëãýý íü õàðèëöàí áèå áèåý äýìæèõ ¿éëäýëòýé áºãººä ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðààñ ñýðãèéëýõ ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä õýðýãæ¿¿ëíý. Äýýðõ õî¸ð àðãà÷ëàëûã õýðýãæ¿¿ëýõýä:

1. ÍÇÇ çàð÷èì áóþó Íóóöëàëûã õàíãàñàí, ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èéí Çºâøººðëººð, Çºâëºãºº ºãºõ

82


2. ßëãàâàðëàí ãàäóóðõàëò, ãóòààí äîðîìæëîëîîñ ñýðãèéëýõ, ÿë øèéòãýëýýñ çàéëñõèéõ

3. ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðààñ ñýðãèéëýõ, ýì÷èëãýý, õàëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé òàñðàëòã¿é õîëáîîã õàíãàõ ãýñýí çàð÷ìóóäûã õýðýãæ¿¿ëíý.

Òóñ ñòðàòåãè òºëºâëºãººíèé õ¿ðýýíä ÕÄÕÂ-èéí øèíæèëãýý, çºâëºãººíèé ¿éë÷èëãýýã áýõæ¿¿ëýõ, àøèãëàëòûã äýìæèõ ÷èãëýëýýð äàðààõè ñòðàòåãèéã õýðýãæ¿¿ëíý:

1. Çºâëºãºº, øèíæèëãýýíèé àæèëòíóóäûí ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõ, ãàðûí àâëàãà, óäèðäàìæààð õàíãàõ;

2. Á¿õ àéìàã, ä¿¿ðãèéí Í¯ÝÌ-èéí áîëîí ÁÇÄÕ-ûí êàáèíåòààð ÕÄÕÂ-èéí øèíæèëãýý, çºâëºãºº ºãºõ ¿éë÷èëãýýã ¿ç¿¿ëýõ (Ñàéí äóðûí çºâëºãºº øèíæèëãýý áîëîí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷èéí ñàíàà÷ëàãààð çºâëºãºº, øèíæèëãýý ¿ç¿¿ëýõ);

3. ªíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àìä ÿâóóëûí ÑÄÇØ/¯¯ÑÇØ-íèé ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ;

4. ÑÄÇØ-íèé ¿éë÷èëãýýíèé áàéðøëûã ¿íäýñíèé õýìæýýíä ñóðòàë÷ëàõ àæëûã òîãòìîëæóóëàõ;

5. Ò¿ðãýâ÷èëñýí îíîøëóóðûí õýðýãëýýã äýìæèõ çàìààð ¿éë÷ë¿¿ëýã÷ øèíæèëãýýíä õàìðàãäñàí ºäðºº õàðèóãàà ìýäýõ áîëîëöîîãîîð õàíãàõ;

6. ÑÄÇØ-íèé ¿éë÷èëãýýã ¿ç¿¿ëýõýä òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí îðîëöîîã äýìæèõ;

7. Õ¿íèé ýðõýä òóëãóóðëàñàí, ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëòààñ àíãèä, íóóöëàëûã õàíãàñàí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ;

8. Íèéò õ¿í àìûí áîëîí ºíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àìûí õýðýãöýý, øààðäëàãàä íèéö¿¿ëýí çºâëºãºº, øèíæèëãýýíèé òºâ¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààã òºðºëæ¿¿ëýõ, ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí îíîøëóóðûí õàíãàìæèéã ñàéæðóóëàõ, ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äýä ýýëòýé îð÷èí /áàéðøèë çýðýã íºõöëèéã õàðãàëçàí/ á¿ðä¿¿ëýõ.

4.6 ÕÄÕÂ áà ñ¿ðüåýãèéí öîãö ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîîð ÕÄÕÂ, ñ¿ðüåý ºâ÷íèé ýì÷èëãýý ¿éë÷èëãýýíèé óÿëäàà õîëáîîã ñàéæðóóëàõ

ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàð íü èäýâõòýé õýëáýðèéí ñ¿ðüåý ¿¿ñãýõ õàìãèéí ºíäºð ýðñäýëò õ¿÷èí ç¿éëèéí íýã áºãººä ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðòàé èðãýä ñ¿ðüåýãèéí õàâñàðñàí õàëäâàðò ºðòñºí ºâ÷òí¿¿äèéí íàñ áàðàëòûí ãîëëîõ øàëòãààí íü ñ¿ðüåý áàéñààð áàéíà. Èéìä, ñ¿ðüåý, ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðààñ ñýðãèéëýõ õºòºëáºð, àðãà õýìæýýíèé óÿëäààã õàíãàõ íü õàëäâàðòàé îëîí íèéòýä ¿ç¿¿ëýõ öîãö ýì÷èëãýý, õàëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ, òýäãýýðèéí àìü íàñûã õàìãààëàõàä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé.

83


ÕÄÕÂ, ñ¿ðüåýãèéí õàâñàðñàí õàëäâàðòàé ºâ÷òºí¿¿äýä õèéãäýæ áóé ýì÷èëãýý, ¿éë÷èëãýýòýé õîëáîîòîé ýìèéí õàðèëöàí ¿éë÷ëýë, õîðóó ÷àíàð èõñýõ, äàðõëààíû õàì øèíæ èëðýõ, õàëäâàðòàé èðãýäèéí ýñðýã ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëò, ãóòààí äîðîìæëîëò, îëîí ýìèéã óðò õóãàöààíä òàñðàëòã¿é óóõ øààðäëàãàòàé áîëäîã çýðýã íèéòëýã áýðõøýýë¿¿ä ó÷èðäàã.

Òóñ ñòðàòåãè òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûí õ¿ðýýíä ÕÄÕÂ áà ñ¿ðüåý ºâ÷íèé ýì÷èëãýý ¿éë÷èëãýýíèé óÿëäàà õîëáîî, öîãö áàéäëûã õàíãàõ ÷èãëýëýýð ýì÷, ýìíýëãèéí àæèë÷äàä õàíäñàí ìýäëýã îëãîõ öóâðàë ¿éë àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëíý. Îëîí óëñûí õýìæýýíä ìºðäºãäºæ áóé óäèðäàìæèä òóëãóóðëàí ÕÄÕÂ, ñ¿ðüåý ºâ÷íèé òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé óÿëäàà õîëáîîã õàíãàõ ¿íäýñíèé óäèðäàìæ, ãàðûí àâëàãà áîëîâñðóóëæ, õýðýãæèëòýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëíý.

ÇÎÐÈËÒ 5. ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí õÿíàëò, ñýðãèéëýëòýä øààðäëàãàòàé õýìæýýíèé, ñàíõ¿¿ãèéí òîãòâîðòîé íººö á¿õèé õóóëü ýðõç¿éí áîëîí íèéãìèéí áîäëîãûí äýìæëýãò îð÷èí áèé áîëãîæ, áýõæ¿¿ëýõ

Óëñûí òºñâèéí õÿçãààðëàãäìàë áàéäàë, øèéäâýð ãàðãàã÷, áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷ íàðûí õàíäëàãà, äýìæëýãýýñ õàìààðàí Çàñãèéí ãàçðààñ ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààíä çàðöóóëæ áóé ñàíõ¿¿æèëò íü òóí õàíãàëòã¿é ò¿âøèíä áàéãàà áºãººä Í¯Á-èéí òºðºëæñºí áàéãóóëëàãóóä, Ãëîáàëü ñàí áîëîí áóñàä õàíäèâëàã÷ áàéãóóëëàãóóäààñ íýìýëò ñàíõ¿¿ãèéí íººöèéã äàé÷èëæ áàéãàà áîëîâ÷ ýíý íü ¿íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýã óðò õóãàöààíä ¿ðãýëæëýõ, òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõýä ñºðºã ¿ð äàãàâàðòàé áàéíà.

Èéìýýñ 5 äóãààð çîðèëòîä õóóëü ýðõç¿é, áîäëîãî, òîãòâîðòîé íººöèéí õóâüä ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé òýìöýõ ¿íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýã äýìæèõ îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõýä îíöãîé àíõààðàë õàíäóóëíà.

84


Ãàðàõ ¿ð ä¿í, 5 äóãààð çîðèëò:

5.a ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ, ýëýãíèé Â, Ñ âèðóñûí õàëäâàð, ñ¿ðüåý ºâ÷íººñ ñýðãèéëýõ, Í¯ÝÌ-èéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýã ¿ð ä¿íòýé õ¿ðãýõýä øààðäëàãàòàé õóóëü ýðõ ç¿éí äýìæëýãò îð÷èí á¿ðäýíý;

5.á Á¿õ ñàëáàð, ò¿âøèíä ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ äýìæëýãò áîäëîãûí õ¿ðýý ãàðíà;

5.â ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí õºòºëáºð, ¿éë÷èëãýýã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõýä Çàñãèéí ãàçðûí îðîëöîî, òîãòâîðòîé áàéäàë íýìýãäýíý.

5.ã Çàí ¿éëèéã ººð÷ëºõ ¿íäýñíèé ñòðàòåãèéã áîëîâñðóóëàõàä èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäûí îðîëöîî ºñíº.

Õ¿ëýýãäýæ áóé ¿ð ä¿íä õ¿ðýõèéí òóëä äàðààõè ¿íäñýí ñòðàòåãèéã áàðèìòàëíà:

5.1 Õ¿÷èí òºãºëäºð ìºðäºãäºæ áàéãàà õóóëü, õóóëü ýðõç¿éí áàðèìò áè÷ãèéã õÿíàí ¿çýæ, ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ ¿íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýã äýìæèõ îð÷èí áèé áîëãîõ;

5.2 Çàñãèéí ãàçðûí ãîë ñàëáàð, ÿàìäàä ¿íäýñíèé áîëîí îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä äýìæëýãò áîäëîãî, ñòðàòåãè áîëîâñðóóëæ, õýðýãæ¿¿ëýõ;

5.3 ¯íäýñíèé ñòðàòåãè òºëºâëºãºº, ñàëáàðûí áîäëîãûã òîãòâîðòîé ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ ¿íäýñíèé íººöèéã äàé÷ëàõ óðò, áîãèíî õóãàöààíû ñòðàòåãè áîëîâñðóóëæ, õýðýãæ¿¿ëýõ;

5.4 Çàí ¿éëèéã ººð÷ëºõ ¿íäýñíèé ñòðàòåãè áîëîâñðóóëæ, õýðýãæ¿¿ëýõ;

5.1 Äýìæèõ îð÷èí áèé áîëãîõ

ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ ¿íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýíèé õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí ã¿éöýä áîëîâñðîîã¿é, çºð÷èëäººíòýé õýâýýð áàéíà44. Õóóëü, æóðìóóä óÿëäàà õîëáîîã¿é, íýëýýä òîõèîëäîëä õ¿íèé, ÿëàíãóÿà ýðñäýëò áîëîí ýìçýã á¿ëãèéí õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíä, áýëãèéí áîëîí íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýðõèéã áîîãäóóëñàí, õÿçãààðëàñàí45 çààëòóóä áàéíà. ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ òóõàé õóóëü, áóñàä ýðõç¿éí áàðèìò áè÷ãèéí ¿ð íºëººã ñèñòåìòýé õÿíàí ¿çýæ, õóóëüä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ ñàíàëûã

44 Ìîíãîë óëñûí ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-òàé òýìöýõ ¿íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýíèé öîãö ¿íýëãýý, 2008 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 11, õóóäàñ 12

45 IPPF Áýëãèéí áà íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíä á¿ëýã, International Planned Parenthood Federation

85


áîëîâñðóóëíà. Òóõàéëáàë äàðààõè õóóëü ýðõç¿éí áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã õÿíàí ¿çíý. ¯¿íä: ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí óðüä÷èëàí ñýðãèéëýëò, ýì÷èëãýýòýé õîëáîîòîé ¿íäñýí ýðõèéã òîäîðõîéëñîí ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ òóõàé õóóëü; áèåý ¿íýëýõ, õàð òàìõè õýðýãëýõ àñóóäàëòàé õîëáîãäîëòîé Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ òóõàé õóóëü: áèåý ¿íýëýã÷, õàð òàìõè õýðýãëýã÷èäòýé àæèëëàõàä óã õóóëèéí ¿ç¿¿ëæ áóé ¿ð íºëºº; Ýð¿¿ë ìýíäèéí òóõàé, Ýð¿¿ë ìýíä, íèéãìèéí äààòãàëûí òóõàé õóóëèíä ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí ýì÷èëãýýòýé õîëáîîòîé ýðõ, ÁÇÄÕ-ûí ýì÷èëãýý ýðñäýëò á¿ëãèéíõýíä õ¿ðòýýìæòýé áàéõ; Ãýð á¿ëèéí òóõàé õóóëü, Õ¿¿õäèéí ýðõèéí òóõàé õóóëü; àæèë îëãîã÷ íàðò ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðòàé ýñýõýý õàðóóëñàí ýð¿¿ë ìýíäèéí áè÷èã ºãºõèéã øààðäñàí áàéäàë; Ìîíãîë óëñàä õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãàà ãàäààäûí àæèë÷äûí õóóëü ýðõç¿éí ñòàòóñ,áîëîí ãàäààäàä àæèëëàæ áàéãàà ìîíãîë÷óóäûí àñóóäàë; Õàð òàìõèòàé õîëáîîòîé õóóëèíä õàð òàìõè õýðýãëýã÷äýä õàð òàìõè îðëóóëàõ ýì÷èëãýýã õèéëãýõ òàëààð õýðõýí òóññàí òàëààð çýðýã ÷èãëýëýýð äýýðõè õóóëèóäûã õÿíàíà.

Ýíýõ¿¿ ÷èãëýëýýð¿íäýñíèé ñåìèíàð çîõèîí áàéãóóëæõóóëèéí íýìýëò ººð÷ëºëò¿¿äèéí òàëààð ºðãºí õýëýëö¿¿ëýã ÿâóóëæ, ñàíàë áîëãîñîí õóóëü ýðõç¿éí íýìýëò ººð÷ëºëò¿¿äèéã çîõèõ æóðìûí äàãóó áîëîâñðóóëæ, õóóëü ýðõç¿éí áàðèìò áè÷èãò òóñãóóëàõàä ìýðãýæèë àðãà ç¿éí äýìæëýã ¿ç¿¿ëíý.

2.2 Òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà áîëîí îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä äýìæëýãò áîäëîãî, ñòðàòåãè áîëîâñðóóëæ, õýðýãæ¿¿ëýõ

ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ ¿íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýíä õóóëü ýðõç¿éí äýìæëýãò îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõýýñ ãàäíà, ¿íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýã ¿ð ä¿íòýé õýðýãæ¿¿ëýõýä çàñãèéí ãàçðûí ñàëáàðûí ÿàìäûí á¿òýýë÷ îðîëöîîã õàíãàæ, ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ºâºðìºö áîäëîãî, ñòðàòåãèéã îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä áîëîâñðóóëæ, õýðýãæ¿¿ëýõ íü íýí ÷óõàë. Öººí òîîíû ÷èãëýëèéí ÿàì ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýíä îðîëöîõ ýõëýë òàâèãäñàí õýäèé ÷ ñàëáàð òóñ á¿ðèéí ºâºðìºö ¿¿ðãèéã çààñàí áîäëîãûí õ¿ðýý áàéõã¿é áàéíà. ÕÄÕÂ/ÄÎÕ ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ 2010-2015 îíû ¯íäýñíèé ñòðàòåãè òºëºâëºãººíä ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõòýé õîëáîîòîé òóõàéí ñàëáàðûí áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ åðºíõèé õ¿ðýý, ÷èãëýë òóñãàãäñàí áîëíî. ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ ñàëáàðûí áîäëîãî íü õ¿íèé íººöèéí òàëààð áàðèìòëàõ ñàëáàðûí ñòðàòåãè, ºðòºìõèé á¿ëãèéí õ¿í àìä ¿ç¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýýíèé ñòðàòåãè çýðýãòýé óÿëäàíà.

Ñàëáàðûí áèå äààí õýðýãæ¿¿ëýõ áîäëîãîîñ ãàäíà õýä õýäýí ñàëáàðûí óÿëäàà, îðîëöîî øààðäñàí àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýõýä òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãóóäûí õàìòàðñàí áîäëîãî øààðäàãäàíà. òóõàéëáàë, “Ýìèéí ¿íäýñíèé ñòðàòåãè”, “Õîð õºíººëèéã áóóðóóëàõ ¿íäýñíèé áîäëîãî” çýðýã íü ç¿¿ òàðèóð ñîëèõ, îðëóóëàõ ýì÷èëãýý çýðýã ìàíñóóðóóëàõ áîäèñûí õýðýãëýýòýé õîëáîîòîé õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõýä ýðõç¿éí áîëîí áîäëîãûí ñóóðü áàðèìò áè÷èã áîëîõ þì. “Çàí ¿éëèéã ººð÷ëºõ õàðèëöààíû òóõàé ¿íäýñíèé áîäëîãî” íü îëîí ñàëáàðûã õàìàðñàí ìýäýýëýë, ñóðãàëò, îëîí

86


íèéòòýé õàðèëöàõ õàðèëöààíû ñòðàòåãèéã óÿëäóóëàõ, íèéò õ¿í àì áîëîí ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàð àâàõ ýðñäýë èõòýé á¿ëãèéí äóíä íýãýí óòãà àãóóëãà á¿õèé ìýäýýëýë ºãºõ áîëíî. Ò¿¿í÷ëýí “Áýëãýâ÷èéí òóõàé ¿íäýñíèé áîäëîãî”-ä áýëãýâ÷ õóäàëäàí àâàõ, õàíãàõ, òàðààõ ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé çîõèîí áàéãóóëàëò, ìåíåæìåíòèéí àñóóäëûã òóñãàõ þì.

2.3 ¯íäýñíèé ñòðàòåãè òºëºâëºãºº, ñàëáàðûí áîäëîãûã ñàíõ¿¿ãèéí òîãòâîðòîé ýõ ¿¿ñâýðýýð õàíãàõ, íººöèéã äàé÷ëàõ óðò áîëîí áîãèíî õóãàöààíû ñòðàòåãè áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ

ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ ¿íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõýä ñòðàòåãè òºëºâëºãººíèé 5.1, 5.2-ä çààñàí÷ëàí õóóëü ýðõç¿é, áîäëîãûí äýìæëýãò îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõýýñ ãàäíà õàíãàëòòàé õýìæýýíèé ñàíõ¿¿ãèéí òîãòâîðòîé íººö øààðäëàãàòàé . ¯íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýý íü îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäûí, òýð äóíäàà Ãëîáàëü ñàíãèéí äýìæëýãòýé òºñºë, õºòºëáºð¿¿äèéí ñàíõ¿¿æèëòààñ èõýýõýí õàìààðàëòàé áàéíà. Õýäèéãýýð îëîí óëñûí õàíäèâëàã÷ áàéãóóëëàãóóäààñ äóíä áîëîí áîãèíî õóãàöààíû õºòºëáºð, àðãà õýìæýýã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõýä áîäèò äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ áàéãàà áîëîâ÷ ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ ¿íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýíèé òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõàä Çàñãèéí ãàçðûí ìàíëàéëàë, ñàíõ¿¿æèëòèéã íýìýãä¿¿ëýõ óðò õóãàöààíû ñòðàòåãè áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ íü íýí øààðäëàãàòàé òóëãàìäñàí àñóóäàë áîëæ áàéíà.

ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõýä óëñûí òºñâèéí ñàíõ¿¿æèëòèéã íýìýãä¿¿ëýõèéí òóëä äàðààõè òîäîðõîé ¿éë àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëíý. ¯¿íä: ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ, ýëýãíèé Â, Ñ âèðóñûí õàëäâàð, ñ¿ðüåý, Í¯ÝÌ-èéí õºòºëáºð, ¿éë÷èëãýýíä çàðöóóëàãäàæ áàéãàà õºðºíãº, íººöèéí õÿíàëò-øèíæèëãýýã ñàéæðóóëàõûí òóëä Ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿íäýñíèé òîîöîî (ÝÌ¯Ò)-íä ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí àíãèëàë áèé áîëãîõ, ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí ¿íäýñíèé çàðöóóëàëòûí ¿íýëãýý õèéõ, Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðò, ðåòðîâèðóñèéí áîëîí äàãàëäàõ õàëäâàðûí ýñðýã ýì, ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí øèíæèëãýýíèé áàãö çýðýã ãîë ýì, õýðýãñëèéã íýí øààðäëàãàòàé ýìèéí æàãñààëòàä îðóóëàõ íü ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí óðüä÷èëàí ñýðãèéëýëò, ýì÷èëãýýíä Çàñãèéí ãàçðûí õ¿ëýýõ ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûã íýìýãä¿¿ëíý.

Çàñãèéí ãàçðûí ñàíõ¿¿æèëòèéã óðò õóãàöààíä íýìýãä¿¿ëýõýýñ ãàäíà îäîî õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà õºòºëáºð, ¿éë àæèëëàãààíû òîãòâîðòîé áàéäëûã õàäãàëàõàä ãàäíû äîíîð áàéãóóëëàãóóä áîëîõ Ãëîáàëü ñàí, Í¯Á-èéí òºðºëæñºí áàéãóóëãà, õî¸ð òàëò õàìòûí àæèëëàãààíû áàéãóóëëàãóóä, äîíîð áîëîí õóâèéí ñàëáàðûíõíû äýìæëýãèéã ¿ðãýæë¿¿ëýí àâàõ áîãèíî áîëîí äóíä õóãàöààíä íººö äàé÷ëàõ ñòðàòåãè õýðýãòýé.

Øèéäâýð ãàðãàõ ò¿âøèíä óõóóëãà, ñóðòàë÷èëãàà, íºëººëëèéí ¿éë àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëæ, ñàíãèéí ÿàì áîëîí òºñâèéí åðºíõèéëºí çàõèðàã÷ íàðûí òºñâèéí áàãöàä ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ õºòºëáºð, àðãà õýìæýýíèé òºñâèéí ç¿éë àíãè áèé áîëãîñíîîð ¯íäýñíèé ñòðàòåãè òºëºâëºãºº, ãîë ñàëáàðûí ÿàìäûí áîäëîãî, õºòºëáºðèéí òîãòâîðòîé ñàíõ¿¿æèëòèéã õàíãàíà.

87


ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí ¿íäýñíèé çàðöóóëàëòûí ¿íýëãýýã æèë á¿ð õèéñíýýð ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààíû õºðºíãº îðóóëàëòûí õóâü õýìæýýíä õÿíàëò ¿íýëãýý õèéõ áîëîìæòîé áîëíî. ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí ¿íäýñíèé çàðöóóëàëòûí ¿íýëãýýíèé ä¿ãíýëòèéã äýýðõ íººöèéí õóâààðèëàëòàä ÷èãëýñýí íºëººëëèéí ¿éë àæèëëàãààíä àøèãëàíà.

5.4. Çàí ¿éëèéã ººð÷ëºõ ¿íäýñíèé ñòðàòåãè

Çàí ¿éëèéã ººð÷ëºõ ¿íäýñíèé ñòðàòåãèéã áîëîâñðóóëàõ çîðèëãîîð áèåý ¿íýëýã÷, ýð÷¿¿äòýé áýëãèéí õàâüòàëä îðäîã ýð÷¿¿ä, ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ñóäñààð òàðüæ õýðýãëýã÷èä, õîðèõ ãàçàð ÿë ýäëýãñýä, áèåý ¿íýëýã÷äèéí ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èä, ýðñäýëòýé ºñâºð ¿åèéíõýí, õºäºëãººíò õ¿í àì, ä¿ðýìò õóâöàñ á¿õèé àæèëòàí, àæèëëàãñäûí íèéãìèéí îð÷èí, óõàìñàðëàãäñàí õýðýãöýý, ýð¿¿ë çàí ¿éëèéí òàëààðõè îéëãîëò, çàí ¿éëýý ººð÷ëºõºä ó÷èð÷ áóé áýðõøýýë, óðàì çîðèã, ýðñäëèéí òàëààð ñóäàëãààíû áàã òîîí áà ÷àíàðûí ñóäàëãàà õèéíý.

Ýðñäýëò á¿ëýã òóñ á¿ðýýð çàí ¿éëèéã ººð÷ëºõ ¿íäýñíèé àðãà õýìæýýíèé òºëºâëºãººã ñàëáàð ìýðãýæëèéí òºëººëºë á¿õèé öºì áàã òºðèéí áîëîí èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäòàé çºâëºëäºõ çàìààð áîëîâñðóóëæ, õýãýæ¿¿ëíý.

ÇÎÐÈËÒ 6 – Çîõèöóóëàõ á¿òýö, õýðýãæ¿¿ëýã÷ áàéãóóëëàãóóäûí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ çàìààð ¿íäýñíèé áîëîí îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä îëîí ñàëáàðûí îðîëöîîã õàíãàñàí, íýãäñýí çîõèöóóëàëò á¿õèé õàðèó àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõ

Ìîíãîë óëñàä ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýíä ºíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí áîëîí ÿâóóëûí õ¿í àì, ÿäóóðàë, áóñàä õ¿÷èí ç¿éëèéí óëìààñ ºðòºìõèé ãýãäýõ á¿ëãèéí õ¿í àìä ÷èãëýñýí õºòºëáºð, ¿éë àæèëëàãàà ò¿ëõ¿¿ àâ÷ õýðýãæ¿¿ëíý. . Çàñãèéí ãàçàð áîëîí èðãýíèé íèéãýì, òýð äóíäàà ýð¿¿ë ìýíäèéí áóñ ñàëáàðûõàí äýýðõ õºòºëáºð, ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîæ áàéãàà áºãººä îëîí ñàëáàðûí òºëººëºë á¿õèé ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ ¯íäýñíèé õîðîî áàéãóóëàãäàí àæèëëàæ áàéíà. Îðîí íóòàãò áîëîí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãóóä äýýð òóñ ¯íäýñíèé õîðîîíû ñàëáàð çºâëºë¿¿ä áàéãóóëàãäàí àæèëëàæ áàéíà.

¯íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýíä ÷óõàë á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿äèéã òóñãàæ, ãîë÷ëîí ãàäààä ýõ ¿¿ñâýðýýñ ñàíõ¿¿æèëò äàé÷èëæ ÷àäñàí õýäèé ÷ õàðèó àðãà õýìæýýã ºðãºæ¿¿ëæ, á¿õ íèéòýä õ¿ðòýýìæòýé áîëãîõ çîðèëòîä õ¿ðýõýä äàðààõè ãîë áýðõøýýë¿¿ä òóëãàð÷ áàéíà. ¯¿íä: èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäûí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëñíýýð ¿éë÷ëýõ õ¿ðýýíèé ºíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àìûí õàìðàëòûã íýìýãä¿¿ëýõ, òýäãýýðò ¿ç¿¿ëæ áàéãàà ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Õýäèéãýýð ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ ̄ íäýñíèé õîðîî áàéãóóëàãäàæ, òºðèéí áîëîí èðãýíèé íèéãìèéí îëîí ñàëáàðûí îðîëöîîã õàíãàõààð ÷àðìàéæ

88


áàéãàà áîëîâ÷ îëîí ñàëáàðûí õàìòàðñàí õàðèó àðãà õýìæýýã çîõèöóóëàõàä ̄ íäýñíèé õîðîîíû Àæëûí àëáûã áýõæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

Îëîí ñàëáàðûí á¿òýýë÷ îðîëöîîã õàíãàñàí ¿íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýã ºðãºæ¿¿ëæ, á¿õ íèéòýä õ¿ðòýýìæòýé áîëãîõ çîðèëòîä òóëãàð÷ áàéãàà ¿íäñýí áýðõøýýë¿¿äèéã øèéäâýðëýõýä 6 äóãààð çîðèëò áóþó õýðýãæ¿¿ëýã÷ áàéãóóëëàãà, çîõèöóóëàõ á¿òöèéí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýíý.

Ãàðàõ ¿ð ä¿í, 6 äóãààð çîðèëò:

6.a ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ îëîí ñàëáàðûí îðîëöîîòîé õàðèó àðãà õýìæýýã äýìæèõèéí òóëä Çàñãèéí ãàçàð, èðãýíèé íèéãýì, õóâèéí õýâøëèéí áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷, øèéäâýð ãàðãàã÷, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷ áàéãóóëëàãóóäûí õàìòûí àæèëëàãàà áýõæèæ, çîõèöóóëàëò ñàéæèðíà

6.á ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõýä îðîëöäîã ãîë èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäûí ÷àäàâõèéã (õ¿í õ¿÷, ìåíåæìåíò, çàõèðãàà, ñàíõ¿¿ãèéí íººö ã.ì) áýõæ¿¿ëíý

Óã çîðèëòîä õ¿ðýõèéí òóëä äàðààõè õî¸ð ãîë ñòðàòåãèéã áàðèìòàëíà:

6.1 Òºðèéí áîëîí èðãýíèé íèéãýì, õóâèéí õýâøëèéí îðîëöîîã õàíãàñàí ¿íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýã ¿ð ä¿íòýé óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëòààð õàíãàõ çîðèëãîîð áàéãóóëëàãà õîîðîíäûí ¿éë àæèëëàãààíû óÿëäàà õîëáîî, ìåõàíèçì, äîòîîä çîõèîí áàéãóóëàëò, á¿òöèéã áýõæ¿¿ëýõ

6.2 ¯éë÷èëãýýã òîãòâîðòîé õ¿ðãýõèéí òóëä õýðýãæ¿¿ëýã÷ áàéãóóëëàãûí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ

6.1 Òºðèéí áîëîí èðãýíèé íèéãýì, õóâèéí õýâøëèéí îðîëöîîã õàíãàñàí ¿íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýã ¿ð ä¿íòýé óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëòààð õàíãàõ çîðèëãîîð áàéãóóëëàãà õîîðîíäûí ¿éë àæèëëàãààíû óÿëäàà õîëáîî, ìåõàíèçì, äîòîîä çîõèîí áàéãóóëàëò, á¿òöèéã áýõæ¿¿ëýõ

¯íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýíèé óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëòûã ñàéæðóóëàõàä õýðýãæèëòèéã çîõèöóóëàõ á¿õ øàòíû áàéãóóëëàãóóä óäèðäëàãûí ìåõàíèçìèéã áýõæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé. ¯¿íä:

à) ¿íäýñíèé ò¿âøèíä,

á) ÷èãëýëèéí ÿàìäûí ò¿âøèíä,

â) àéìàã, ä¿¿ðãèéí ò¿âøèíä,

89


ã) ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðò,

ä) çýýë òóñëàìæèéí çîõèöóóëàëòûí ò¿âøèíä.

a) ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ ¯íäýñíèé õîðîî, ò¿¿íèé Àæëûí àëáûã áýõæ¿¿ëýõ – ¯íäýñíèé õîðîîíû ¿éë àæèëëàãààã ýð÷èìæ¿¿ëýõ òóõàé Çàñãèéí ãàçðûí 2008 îíû 289 ä¿ãýýð òîãòîîë46 ãàðñàíààð ¯íäýñíèé õîðîîíû ÿàìäûí Òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàð ãèø¿¿í áàéõààð òóñãàñàí áºãººä îäîîãèéí áàéäëààð ¯íäýñíèé õîðîî íü òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí òºëººëºë á¿õèé 27 ãèø¿¿íòýé áàéíà. Äýýðõ ººð÷ëºëòòýé õîëáîãäóóëàí ¯íäýñíèé õîðîî áîëîí àéìãèéí ñàëáàð çºâëºëèéí ýðõ, ¿¿ðýã, àæèë ¿¿ðãèéí òîäîðõîéëîëòûã øèíý÷èëæ, óÿëäóóëàõ øààðäëàãàòàé.

¯íäýñíèé õýìæýýíèé õºòºëáºð, àðãà õýìæýýíèé áîäëîãî òºëºâëºëò, òàðõâàð ç¿éí áà ýäèéí çàñãèéí ¿ð íºëººã çàäëàí øèíæëýõ, õýðýãæèëòòýé õîëáîîòîé ìýäýýëýë öóãëóóëàõ, õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýý õèéõ ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé áîäëîãûí øèíæèëãýýíèé íýãæ áîëîí ìýäýýëýë, õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýýíèé íýãæèéã Àæëûí àëáàíû á¿ðýëäýõ¿¿íä áàéãóóëæ àæèëëóóëàõ íü îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäûí çºâëºìæ, á¿ñèéí îðíóóäûí æèøèãò íèéöýõ þì.

á) ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ ÿàìíû ñàëáàð çºâëºëèéí ¿éë àæèëëàãààã áýõæ¿¿ëýõ – ¯íäýñíèé öîãö õàðèó àðãà õýìæýýíä ýð¿¿ë ìýíäèéí áóñ ñàëáàðûã ¿ð ä¿íòýéãýýð òàòàí îðîëöóóëàõ, ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí àñóóäëààð ñàëáàðûí ºâºðìºö àñóóäëóóäûã òóñãàñàí òóñãàéëñàí áîäëîãî áîëîâñðóóëàõàä ñàëáàðûí ÿàìäûí äýìæëýã ÷óõàë øààðäëàãàòàé áîëíî. ¯¿íä Ýð¿¿ë ìýíäèèéí ÿàì (ÝÌß), Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ÿàì (ÕÇÄÕß), Áîëîâñðîë, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû ÿàì (ÁÑØÓß), Áàòëàí õàìãààëàõ ÿàì (ÁÕß), Çàì, òýýâýð, áàðèëãà õîò áàéãóóëàëòûí ÿàì (ÇÒÁÕÁß), Ýðäýñ áàÿëàã, ýð÷èì õ¿÷íèé ÿàì (ÝÁÝÕß), Ñàíãèéí ÿàì (Ñß) çýðýã ÿàì ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ ¯íäýñíèé õîðîîíû Ñàëáàð çºâëºëèéí ¿éë àæèëëàãààãàà òîãòìîëæóóëæ, íàðèéí áè÷ãèéí äàðãûí ¿¿ðãèéã õàâñðàí ã¿éöýòã¿¿ëýõýýð òóõàéí ÿàìíû õîëáîãäîõ ìýðãýæèëòíèé àæèë ¿¿ðãèéí õóâààðüò àëáàæóóëàí îðóóëàõ, ¿ð ä¿íãèéí ãýðýýíä òóõàéí ÿàìíààñ ̄ íäýñíèé ñòðàòåãè òºëºâëºãººíèé õ¿ðýýíä íèéë¿¿ëýõ á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã òóñãàæ àæèëëàõ íü òàâèãäñàí çîðèëò, àðãà õýìæýýã ¿ð ä¿íòýé õýðýãæ¿¿ëýõýä îíöãîé à÷ õîëáîãäîëòîé.

Äýýð äóðäñàí ÿàìäûí ñàëáàð çºâëºëèéí ãèø¿¿äýä ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ õºòºëáºðèéã ººðèéí ÿàìíû ¿íäñýí ¿éë àæèëëàãààíä õýðõýí óÿëäóóëàõ, íýãòãýõ òàëààð ìýäýýëýë ºã÷, ñóðãàëòàä õàìðóóëíà. Òóõàéëáàë õîðèõ àíãè, õ¿÷íèé áàéãóóëëàãà, áîëîâñðîëûí ñàëáàðò ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ õºòºëáºð ã.ì

46 Çàñãèéí ãàçðûí 2008 îíû 7 äóãààð ñàðûí 9-íèé 289 ä¿ãýýð òîãòîîë Óëààíáààòàð õîò,

90


â) ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ àéìãèéí ñàëáàð çºâëºëèéí ¿éë àæèëëàãààã áýõæ¿¿ëýõ– Äýýðõèéí íýãýí àäèëààð àéìãèéí ò¿âøèíä ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààíû óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëòûí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé. Àéìãèéí ñàëáàð çºâëºëèéí ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé àëèâàà ñóóðü ñóäàëãàà, õýðýãöýýíèé ¿íýëãýý õèéãäýýã¿é áºãººä àéìãèéí ò¿âøèíä òýðã¿¿ëýõ à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ õºòºëáºð, àðãà õýìæýýã õàðààõàí òîäîðõîéëîîã¿é áàéíà. Ìºí àéìãèéí ñàëáàð çºâëºëèéí ¿éë àæèëëàãààíä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ àæëûí àëáàíû ¿¿ðýã, à÷ õîëáîãäîë èõ. Èéìä ñàëáàð çºâëºëèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãûí ¿¿ðãèéã òóõàéí àéìãèéí çàñàã äàðãûí òàìãûí ãàçðûí ýð¿¿ë ìýíä, áèåèéí òàìèð, ñïîðòûí àñóóäàë õàðèóöñàí ìýðãýæèëòíèé àæèë ¿¿ðãèéí õóâààðüò àëáàæóóëàí îðóóëàõ áºãººä ñàëáàð çºâëºëèéí äàðãà, ãèø¿¿ä, íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðûã ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ, ýëýãíèé Â, Ñ âèðóñûí õàëäâàð, ñ¿ðüåý, Í¯ÝÌ-èéí áîëîí ÷àäàâõèæóóëàõ ñóðãàëòàíä ñèñòåìòýéãýýð õàìðóóëæ, àñóóäàëä öîãöîîð õàíäàõ õàíäëàãûã áèé áîëãîíî. ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ îðîí íóòãèéí îíöëîã àñóóäëóóäûã òóñãàñàí ñòðàòåãè òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõ ÿâäëûã äýìæèõ áºãººä ýíý íü àéìãèéí ñàëáàð çºâëºëèéí æèëèéí ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýë, óëìààð ãèø¿¿í áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºëòºä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ þì.

ã) Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðûí õýðýãæèëòèéí çîõèöóóëàëòûã ñàéæðóóëàõ

Áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷äûí áóþó ñàëáàðûí ÿàìíû ò¿âøèíä äýìæèõ ìåõàíèçìûã ñàéæðóóëàõààñ ãàäíà ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðûí ¿éë àæèëëàãààíû áóþó õýðýãæ¿¿ëýõ ò¿âøèíä çîõèöóóëàëòûí ìåõàíèçìèéã áýõæ¿¿ëýõ õýðýãòýé áàéíà. Îäîîãèéí áàéäëààð ÕªÑ¯Ò-èéí ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí Òàíäàëò ñóäàëãààíû àëáà àéìàã, ä¿¿ðãèéí ò¿âøèíä ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëæ áóé ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãóóäàä óäèðäëàãà, ìýðãýæèë àðãà ç¿éí äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ áàéãàà áºãººä øààðäëàãàòàé øèéäâýð ãàðãàõ ýðõ îëãîõûí òóëä óã íýãæèéã ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí òºâ áîëãîõ.

ä) Çýýë, òóñëàìæèéí íýãäñýí çîõèöóóëàëò

Äýýð äóðäñàí çîõèöóóëàõ á¿òö¿¿äèéã áýõæ¿¿ëýõýýñ ãàäíà, õàìòðàã÷ òàëóóäûí õýðýãæ¿¿ëæ áóé òºñºë, õºòºëáºðèéí íººöèéã äàé÷ëàõ, õóâààðèëàõ ¿éë àæèëëàãààã èë¿¿ èë òîä, õàðèóöëàãàòàé áîëãîõ ¿¿äíýýñ ¿íäýñíèé õýìæýýíä ýíý ÷èãëýëýýð ¿ç¿¿ëæ áóé çýýë òóñëàìæèéí çîõèöóóëàëòûí çîõèñòîé ìåõàíèçìûã áèé áîëãîõ øààðäëàãàòàé.

6.2 ¯éë÷èëãýýã òîãòâîðòîé õ¿ðãýõèéí òóëä õýðýãæ¿¿ëýã÷ òàëóóäûí áàéãóóëëàãûí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ

¯íäýñíèé áîëîí îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä õàðèó àðãà õýìæýýíèé åðºíõèé ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëæ, çîõèöóóëàëòûã ñàéæðóóëàõààñ ãàäíà áóñàä õýðýãæ¿¿ëýã÷ òàëóóäûí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõýä äàðààãèéí ñòðàòåãè ÷èãëýíý. Èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäûí ç¿ãýýñ ¿ç¿¿ëýõ ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí ÷àíàðòàé òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýã ºðãºæ¿¿ëýõ ÷àäàâõèéã

91


áýõæ¿¿ëýõýä îíöãîé àíõààðíà. Ìîíãîë óëñàä èðãýíèé íèéãìèéí òîãòîëöîî õàðüöàíãóé øèíý, õºãæëèéí ýõíèé øàòàíäàà áàéãàà ó÷ðààñ òýäãýýðèéí ÷àäàâõè òóí õÿçãààðëàãäìàë. ¯íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýã öààøèä ºðãºæ¿¿ëýõèéí òóëä èðãýíèé íèéãìèéí ñàëáàðûí áàéãóóëëàãûí ÷àäàâõèéã ¿íýëýõ, áýõæ¿¿ëýõ òîãòîëöîî á¿ðä¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé.

Ýíý ÷èãëýëä íýí òýðã¿¿íä õèéõ àæèë áîë ºíäºð ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àì (áèåý ¿íýëýã÷, ýð÷¿¿äòýé áýëãèéí õàâüòàëä îðäîã ýð÷¿¿ä, ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ñóäñààð õýðýãëýã÷èä) áîëîí áóñàä ýìçýã á¿ëãèéí õ¿í àì (óóðõàé÷èä, çàëóó÷óóä, öýðýãæñýí áàéãóóëëàãûíõàí, õîðèãäëóóä, õºäºëãººíò àæèëòíóóä ã.ì)-ä ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëæ áóé èðãýíèé íèéãìèéí ãîë áàéãóóëëàãóóäûí á¿õ òºðëèéí íººöèéí áîëîí ÷àäàâõèéí øóóðõàé ¿íýëãýýã áàéãóóëëàãûí á¿òýö, óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëò; õ¿íèé íººöèéí õºãæèë, çàõèðãààíû òîãòîëöîî; õºòºëáºðèéí ìåíåæìåíò, õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýý, òàéëàãíàëò; ñàíõ¿¿ãèéí óäèðäëàãûí òîãòîëöîî, òîãòâîðòîé áàéäàë; ìýðãýæèë, àðãà ç¿éí òóðøëàãà ãýñýí ÷èãëýë¿¿äýýð îëîí óëñûí õýìæýýíä õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí àðãà àðãà÷ëàëààðõèéæ, áàéãóóëëàãûí ÷àäàâõèéã ñàéæðóóëàõ íýí òýðã¿¿íèé õýðýãöýýã òîäîðõîéëîõ øààðäëàãàòàé.

¯íýëãýýíä ¿íäýñëýí, áàéãóóëëàãà òóñ á¿ðèéí õýðýãöýýíä íèéö¿¿ëñýí áàéãóóëëàãûí õºãæëèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ øààðäëàãà óðãàí ãàðàõ áºãººä ýíýõ¿¿ òºëºâëºãººíä ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ìýðãýæëèéí ÷àäàâõè; õàìòûí àæèëëàãàà, øèëæ¿¿ëýõ òîãòîëöîî, çîõèöóóëàõ ìåõàíèçìûã õºãæ¿¿ëýõ àñóóäëûã òóñãàíà.

Áàéãóóëëàãûí õºãæëèéí òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëýõýä ãàäààä, äîòîîäûí ìýðãýæèëòí¿¿äèéí óðò õóãàöààíû ìýðãýæèë àðãà ç¿éí òóñëàëöàà øààðäëàãàòàé áîëíî. Ýäãýýð ìýðãýæèëòí¿¿ä ÷àäàâõè áýõæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààã òºëºâëºæ õýðýãæ¿¿ëýõ áºãººä ¿¿íä òóõàéí áàéãóóëëàãûí ºâºðìºö øààðäëàãàä íèéöñýí, øààðäëàãàòàé ìýðãýæèë àðãà ç¿éí òóñëàëöààã ìýðãýæëèéí ºíäºð ò¿âøèíä ¿ç¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé.

Èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäûí íýð õ¿íä, íèéãýìä ýçëýõ áàéð ñóóðèéã áýõæ¿¿ëýõ, àæèëòàí àæèëëàãñäûí óðàì çîðèãèéã äýýøë¿¿ëýõ çîðèëãîîð äýýðõ áàãö ¿éë àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààã ìàãàäëàí èòãýìæëýõ òîãòîëöîî, ñòàíäàðò áîëîâñðóóëàõàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëíý.

Ò¿¿í÷ëýí èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäûí äóó õîîëîé, òºëººëëèéã á¿õèé ë øàòíû øèéäâýð ãàðãàõ ò¿âøèíä íýìýãä¿¿ëýõ, òºðèéí áà òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààíû óÿëäàà õîëáîîã õàíãàõ, ìýäýýëýë ñîëèëöîõ ÿâäëûã äýìæèõ ¿¿äíýýñ ”¯íäýñíèé ñýäýâ÷èëñýí áàã”-èéí çºâëºëäºõ òîãòîëöëëíä ñóóðèëñàí èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäûí äýä õîðîî, ÷ºëººò èíäýð àæèëëóóëàõ çýðýã òýäãýýðèéí ¿¿ñãýë ñàíàà÷èëãûã äýìæèíý. .

92


Èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäûã áýõæ¿¿ëýõ äàðààãèéí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë íü õºðºíãº, ñàíõ¿¿æèëò äàé÷ëàõ ÿâäàë þì. Ýíý ÷èãëýëýýð òºð-õóâèéí õýâøëèéí ò¿íøëýë, ¿íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýíä òºðèéí äýìæëýã îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ óõóóëãà, íºëººëëèéí ¿éë àæèëëàãààã òºëºâëºæ, õýðýãæ¿¿ëíý. ¯íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýíèé ãàäààä, äîòîîäûí ñàíõ¿¿æèëòýýð õýðýãæ¿¿ëæ áóé á¿õèé ë õºòºëáºð, òºñëèéí ñàíõ¿¿æèëòèéí èë òîä áàéäàë, õàðèóöëàãûã ºíäºðæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð Èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäûí õÿíàëòûí õîðîîã áàéãóóëæ, òºñºâ, õºðºíãº, ñàíõ¿¿æèëòèéí çàðöóóëàëò, ¿ð íºëººíä õÿíàëò-øèíæèëãýý õèéí, îëîí íèéòýä ìýäýýëíý.

ÇÎÐÈËÒ 7 – ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ íîòîëãîîíä ñóóðèëñàí ¿íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõýä øààðäëàãàòàé ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí òàíäàëò ñóäàëãàà, çàí ¿éëèéí áîëîí òîãòîëöîîíû ñóäàëãàà, òîõèîëäëûã ìýäýýëýõ òîãòîëöîî, õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýýíèé ìýäýýã öóãëóóëæ, òºëºâëºëòºä àøèãëàõ ÿâäëûã äýìæèõ

ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí òàðõàëò, ò¿¿íèé òàðõâàð ç¿éí îíöëîã, ÁÇÄÕ, ýëýãíèé Â, Ñ âèðóñèéí õàëäâàð, ñ¿ðüåýãèéí õàëäâàðûí õàðèëöàí õàìààðëûã îéëãîõ íü ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí õàëäâàðòàé èðãýä, ýðñäýëò á¿ëãèéí õ¿í àìä ÷èãëýñýí ºâºðìºö óðüä÷èëàí ñýðãèéëýëò, íîòîëãîîíä ñóóðèëñàí õºòºëáºð, àðãà õýìæýýíä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. ¯¿íä øààðäëàãàòàé ñòðàòåãèéí ìýäýýëëèéã äàðààõè ýõ ¿¿ñâýðýýñ öóãëóóëæ, íýãòãýíý: Ýìíýëãèéí ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîíä ñóóðèëñàí ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ, ýëýãíèé Â, Ñ âèðóñèéí õàëäâàðûí òîõèîëäëûã á¿ðòãýæ, ìýäýýëýõ, áèîëîãèéí áîëîí çàí ¿éëèéí òàíäàëò ñóäàëãàà, õºòºëáºð, ¿éë÷èëãýýíèé õýðýãæèëòèéí áîëîí ñàíõ¿¿æèëòèéí õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýýíèé òàéëàí ìýäýý, îïåðàòèâ ñóäàëãàà, ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí òàðõàëòûí õºäëºë ç¿é, íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëèéã òîäîðõîéëîõ òóñãàéëñàí ñóäàëãàà çýðýã áîëíî.

Íîòîëãîîíä ñóóðèëñàí ¿íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýý àâàõàä ìýäýýëëèéã öóãëóóëæ, øèéäâýð ãàðãàõàä àøèãëàõ (7) çîðèëòûí õýðýãæèëòýä íºëººëºõ õ¿ëýýãäýæ áóé õ¿ðýõ ¿ð ä¿í íü:

93


Õ¿ëýýãäýæ áóé ¿íäñýí õ¿ðýõ ¿ð ä¿í íü:

7.a ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýýíèé òîãòîëöîîã áýõæ¿¿ëæ, ¿éë àæèëëàãààã òîãòìîëæóóëñàí áàéíà

7.á Îðîëöîã÷ òàëóóä ñòðàòåãèéí, íàéäâàðòàé ìýäýýëýë àâ÷, áîäëîãî, õºòºëáºðèéí òºëºâëºëò, íººöèéí õóâààðèëàëòàä àøèãëàäàã áîëñîí áàéíà

Õ¿ëýýãäýæ áóé õ¿ðýõ ¿ð ä¿íä õ¿ðýõèéí òóëä äàðààõ 6 ¿íäñýí ñòðàòåãèéã õýðýãæ¿¿ëíý:

7.1 ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí òàíäàëòûí áîëîí õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýýíèé ¿íäýñíèé òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëæ, áýõæ¿¿ëýõ;

7.2 ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí ¿íäýñíèé ò¿âøíèé õàðèó àðãà õýìæýýíä îðîëöäîã ãîë õàìòðàã÷ òàëóóäûí òàíäàëò, ñóäàëãàà, õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýý õèéõ ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ;

7.3 ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí òàíäàëò, ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîã áýõæ¿¿ëýõ;

7.4 Õàðóóëäàí òàíäàëòûí ñóäàëãààíû ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ;

7.5 Õºòºëáºð, àðãà õýìæýýíä õèéãäýõ õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýýíèé íýãäìýë òîãòîëöîî, àðãà÷ëàëûã áîëîâñðóóëæ, áýõæ¿¿ëýõ

7.6 ÕÄÕÂ-ûí òàðõàëòàä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éë, õºäëºë ç¿éí òàëààð òóñãàéëñàí ñóäàëãààã äýìæèõ

7.1 ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ òàíäàëòûí áîëîí õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýýíèé ¿íäýñíèé òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëæ, áýõæ¿¿ëýõ

Ìîíãîë óëñàä ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ, ýëýãíèé Â, Ñ âèðóñèéí õàëäâàð, ñ¿ðüåýãèéí òàíäàëò, õºòºëáºðèéí õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýý, ñóäàëãààíû ìýäýýã ¿ð ä¿íòýé çîõèöóóëàõ çîõèñòîé íýãäñýí òîãòîëöîî áèé áîëãîõ òóëãàìäñàí õýðýãöýý áàéíà. . ÕÄÕÂ,ÁÇÄÕ-ûí òàíäàëò ñóäàëãàà, õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýýíèé íýãäñýí òîãòîëöîî á¿ðä¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð äàðààõè ¿íäñýí ¿éë àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëíý:

ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí õîëáîãäîõ ìýäýýëýë öóãëóóëàõ ºíººãèéí òîãòîëöîîíû äàâóó, ñóë òàëûã òîäîðõîéëæ, ¿íýëãýýíèé ¿ð ä¿íã ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ûí ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîã ñàéæðóóëàõ åðºíõèé õ¿ðýý, òºñºâ ñàíõ¿¿æèëòèéã òóñãàñàí ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõàä àøèãëàíà. Ýíýõ¿¿ õ¿ðýý íü:

94


1) òîãòîëöîîíû á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿äèéí äýëãýðýíã¿é òàéëáàð;

2) ìýäýýã öóãëóóëàõ, ìýäýýëýõ, íýãòãýõ, ä¿í øèíæèëãýý õèéõ, àøèãëàõ çààâàð;

3) áàéãóóëëàãûí óÿëäóóëàí çîõèöóóëàõ õ¿ðýý; ãîë õàìòðàã÷ òàëóóäûí ¿¿ðýã, õàðèóöëàãà;

4) ¿íäýñíèé òîãòîëöîîíû õ¿ëýýãäýæ áóé ¿ð ä¿í îðíî. ¯éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãººíä õýðýãæ¿¿ëýõ ¿íäñýí ¿å øàòóóäûã òîäîðõîé òóñãàíà.

Òîãòîëöîîã íýâòð¿¿ëýõýä øààðäàãäàõ á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýãò:

a) Ìýäýýã ìýäýýëýõ ¿íäýñíèé çààâàð æóðàì, õóóäàñ;

á) ªíººãèéí ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ûí òàíäàëò, çàí ¿éëèéí õàðóóëäàí òàíäàëò, òóñãàé ñóäàëãàà, õºòºëáºðèéí õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýý, ñàíõ¿¿ãèéí ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîã áýõæ¿¿ëýõ,;

â) õàìòðàã÷ òàëóóäûí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ;

ã) õàìòðàã÷ òàëóóä áîëîí á¿õ ò¿âøíèé èðñýí ìýäýýëëèéã íýãäñýí òîãòîëöîîíä íýãòãýí çîõèöóóëàõ;

ä) ìýäýýëëèéí ¿íäýñíèé ñàí áàéãóóëàõ;

å) ãîë õàìòðàã÷ òàëóóäûí õýðýãöýý øààðäëàãàä íèéöñýí ìýäýýëëèéí á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã òîãòìîëæóóëàõ

7.2 ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-àà ñýðãèéëýõ ¿íäýñíèé ò¿âøíèé õàðèó àðãà õýìæýýíä îðîëöäîã ãîë õàìòðàã÷ òàëóóäûí òàíäàëò, ñóäàëãàà, õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýý õèéõ ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ

Ñòðàòåãè 7.1-ò çààñíààð òàíäàëò, õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýýíèé ¿íäýñíèé íýãäñýí òîãòîëöîîã íýâòð¿¿ëýõèéí òóëä ìýäýý öóãëóóëàõ, ä¿í øèíæèëãýý õèéõ, òºëºâëºëòºä õýðýãëýõ ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé. Á¿õ øàòíû áàéãóóëëàãà, ñàëáàðûí òºëººëë¿¿äèéã õàìðóóëàí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëíý.

Ýõíèé ¿éë àæèëëàãàà íü ýíý ñàëáàðûí õýìæýýíä ÷àäàâõè áýõæ¿¿ëýõ õýðýãöýýã ¿íýëýõ ñóäàëãàà áîëíî. ̄ íýëãýý íü òàíäàëò, õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýý, ñóäàëãààíû ÷èãëýëýýð òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí õ¿íèé íººöèéã õºãæ¿¿ëýõ òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõàä ¿íäýñ ñóóðü áîëíî Õýðýãæ¿¿ëýã÷ õàìòðàã÷ òàëóóäûã ñóðãàõ ñóðãàëò íü (7.2.3) Ìýäýý öóãëóóëàõ, íýãòãýõ, ä¿í øèíæèëãýý õèéõ, òºëºâëºëòºä õýðýãëýõ çýðýã õºòºëáºð, ¿éë÷èëãýýíèé õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýýíèé á¿õèé ë àñóóäëûã õàìàð÷ ìýäýýëëèéí çîõèöóóëãûí òîãòîëöîîã áèé áîëãîæ àøèãëàõ, òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð, õ¿ðòýýìæèéã ¿íýëýõ, ÷àíàðûí áîëîí òîîíû àðãûã àøèãëàõ, ñóäàëãàà çýðýã ñýäâ¿¿äýýð ñóðãàëò ÿâóóëíà. . Îëîí óëñûí ñóäàëãààíû áàéãóóëëàãààñ óðò õóãàöààíû

95


òåõíèêèéí òóñëàëöàà àâñíààð ñóäëàà÷äûí òîî, ÷àíàðûí ñóäàëãàà õèéõ ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëíý. Ýíý íü õàðóóëäàí òàíäàëòûí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõààñ ãàäíà ñòðàòåãè (7.6)-ä çààñàí òóñãàé ñóäàëãààíû ÷àäàâõèéã ìºí áýõæ¿¿ëíý.

7.3 ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí òàíäàëò, ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîã áýõæ¿¿ëýõ

Ñòðàòåãè (7.1)-ä çààñàí ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ, õàâñàðñàí õàëäâàðûí á¿ðòãýë, ìýäýýëëèéí íýãäñýí òîãòîëöîîã íýâòð¿¿ëýõèéí òóëä ºíººãèéí òîãòîëöîîã áýõæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé. Ìýäýýëëèéí äàâõàðäàë, äóòóó áºãëºãäñºí áóþó îéëãîìæã¿é á¿ðòãýë, ìýäýýëëèéí ìàÿãò áîëîí öàõèì ìýäýýëëèéí ñàíä íýãòãýãäýæ, àøèãëàãääàãã¿é áàéäëààñ øàëòãààëàí ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ûí óðñãàë ìýäýýëëèéí íàéäâàðòàé áàéäàë õàíãàãäàõã¿é, áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷äûí õýðýãöýýíä íèéöýõã¿é áàéíà.

ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ, ýëýãíèé Â, Ñ âèðóñûí õàëäâàð, ñ¿ðüåýãèéí èäýâõèã¿é òàíäàëòàä ñóóðèëñàí ñòðàòåãèéí ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîã áýõæ¿¿ëýõ øààðäëàãà ãàð÷ áàéíà. ¯íýëãýý (7.1 ñòðàòåãè)-íèé ä¿íä ¿íäýñëýí ¿íäýñíèé, àéìàã/ä¿¿ðýã, ñóì, ýìíýëýã, õóâèéí ñàëáàð çýðýã á¿õ ò¿âøíèé àæèëòàíä çîðèóëàí îäîî õýðýãæèæ áóé ìýäýý öóãëóóëàõ, ìýäýýëýõ ñòàíäàðò, çààâàð, æóðìûã øèíý÷ëýí áîëîâñðóóëíà.

Øèíý÷ëýí áîëîâñðóóëñàí ñòàíäàðò, çààâàð, æóðìûã õýðýãæ¿¿ëýõýä:

a) Ìýäýý öóãëóóëàõ, ìýäýýëëèéí õóóäñûã øèíý÷ëýí áîëîâñðóóëæ, íýâòð¿¿ëýõ;

á) Øèíý÷ëýí áîëîâñðóóëñàí ñòàíäàðò, çààâàð, æóðìûí òàëààð á¿õ ò¿âøíèé ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòíûã ñóðãàõ ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëíà.

Õóâèéí õýâøëèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðò õîëáîãäîõ á¿ðòãýë, ìýäýýëëèéí ñòàíäàðòûã ìºðä¿¿ëýõ, ÁÇÄÕ-ûí ýì÷èëãýý, ¿éë÷èëãýýíèé á¿ðòãýë, ìýäýýëëèéã ñàéæðóóëàõàä øààðäàãäàõ çààâàð, æóðìûã áîëîâñðóóëæ áàòëóóëíà. Øèíý÷ëýí áîëîâñðóóëñàí ñòàíäàðò, çààâàð, æóðàìä ¿íäýñëýí ýð¿¿ë ìýíäèéí á¿ðòãýë, ìýäýýëëèéí íýãäñýí òîãòîëöîîíû õ¿ðýýíä ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ, õàâñàðñàí õàëäâàðûí òîõèîëäëûã á¿ðòãýæ ìýäýýëýõ êîäëîãäñîí ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîã íýâòð¿¿ëíý. Èíãýñíýýð ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðûí áîëîí ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ûí ¿íäýñíèé õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýýíèé òºëºâëºãººíèé äàãóó ìýäýýëýë, õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýýíèé ¿éë ÿâöûã äýìæèõ áºãººä ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðûí á¿õ ò¿âøíèé øèéäâýð ãàðãàëòàä ìýäýýëëèéã àøèãëàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëíý.

7.4 Õàðóóëäàí òàíäàëòûí ñóäàëãààíû ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ

Ìàíàé óëñàä ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ûí áèîëîãèéí áîëîí çàí ¿éëèéí õàíäëàãûã ñóäëàõ Õàðóóëäàí òàíäàëòûí ñóäàëãààã 2002 îíîîñ õèéæ èðñýí áºãººä ýíý íü ¿íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýíèé ¿ð íºëººíä ¿íýëýëò ºãºõ ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. ÝÌß, ÕªÑ¯Ò õàðóóëäàí òàíäàëòûã 2002-2005 îíóóäàä æèë á¿ð, 2005 îíîîñ ýõëýí 2 æèë òóòàì õèéæ áàéíà. . Îëîí óëñàä õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéã (ÌÕÇ, Í¯Á-ûí

96


ÅÀÒÕ) òóñãàõ çîðèëãîîð äºðºâ äýõ óäààãèéí (2005) õàðóóëäàí òàíäàëòûí ñóäàëãààíä àøèãëàõ áèîëîãèéí áà çàí ¿éëèéí òàíäàëòûí àñóóìæ, õýðýãñýëä ººð÷ëºëò îðñíîîð ºìíºõ îíóóäûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äòýé õàðüöóóëàõ áîëîìæ áàãàññàí. Õàðóóëäàí òàíäàëòûí 2007 îíû ñóäàëãààã äýýðõ àñóóìæ, õýðýãñýë àøèãëàí áèåý ¿íýëýã÷, ýð÷¿¿äòýé áýëãèéí õàâüòàëä îðäîã ýð÷¿¿ä, ÁÇÄÕ-ûí êàáèíåòààð ¿éë÷ë¿¿ëýã÷ ýð÷¿¿ä, õºäºëãººíò õ¿í àì, ñ¿ðüåýòýé ºâ÷òºí, öóñíû äîíîð, æèðýìñýí ýìýãòýé÷¿¿äèéí äóíä ÿâóóëñàí. Ñ¿ðüåýòýé ºâ÷òºí, öóñíû äîíîð, æèðýìñýí ýìýãòýé÷¿¿äèéí äóíä ÕÄÕÂ, òýìá¿¿ã èëð¿¿ëýõ øèíæèëãýýã ºìíºõ æèë¿¿äèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, ìýäýýëýëòýé õàðüöóóëàõ çîðèëãîîð õèéæ áàéíà. Ìýäýý öóãëóóëàõ, ò¿¿âýðëýõýä ÿëàíãóÿà, õ¿ð÷ ¿éë÷ëýõýä õ¿íäðýëòýé õ¿í àìûí õýñýã áîëîõ áèåý ¿íýëýã÷, ýð÷¿¿äòýé áýëãèéí õàâüòàëä îðäîã ýð÷¿¿ä, ÕÄÕÂ-èéí õàëäâàðààñ ñýðãèéëýõ õºòºëáºðò õàìðàãäààã¿é á¿ëýãò îíöãîé àíõààðíà. Ñóäëàà÷, ìýäýýíä ä¿í øèíæèëãýý õèéäýã àæèëòíû õ¿í àìûí õýìæýýã òîîöîõ, ò¿¿âýðëýõ, ìýäýý öóãëóóëàõ àðãà÷ëàë, ä¿í øèíæèëãýý õèéæ òºëºâëºëò õèéõ çîðèëãîîð ìýäýýëëèéã ä¿ðñëýõ ÷àäàâõèéã îëîí óëñûí òåõíèêèéí òóñëàëöààíû òóñëàìæòàé öààøèä óëàì áýõæ¿¿ëíý.

Ìýäýýíèé ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõûí õàæóóãààð õàðóóëäàí òàíäàëòûí äàðààãèéí æèë¿¿äèéí ñóäàëãààíä ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ õýðýãëýã÷, õîðèõ àíãèä ÿë ýäýëæ áàéãàà áóé õ¿ì¿¿ñèéã õàìðóóëíà. Ìºí ãåïàòèò Â,Ñ çàã õ¿éòýí, òðèõîìîíèàç, õëàìèäûí õàëäâàðûí òàëààðõè ìýäýýëëèéã öóãëóóëíà.

7.5 Õºòºëáºðèéí õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýý áîëîí òîãòîëöîîíû õàíäëàãûã áýõæ¿¿ëýõ

ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ûí çàí ¿éëèéí õàíäëàãûí òàëààðõè ìýäýýëëýýñ ãàäíà öààøèä ºðãºæ¿¿ëýõ, õàìðàëòûã íýìýãä¿¿ëýõ áîëîìæòîé, ºíäºð ¿ð àøèãòàé õºòºëáºð, ¿éë àæèëëàãààã òîäîðõîéëîõîä òºñºë, õºòºëáºðèéí õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýýíèé ìýäýýëýë ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé õÿíàëò, øèíæèëãýý, ¿íýëãýýíèé òîãòñîí ñòàíäàðò àðãà õýðýãñýëã¿é òóë ýíýõ¿¿ ñòðàòåãè íü õºòºëáºð, àðãà õýìæýýíèé ¿ð ä¿íã õàðüöóóëàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ çîðèëãîîð òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷, õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýã÷äèéí õÿíàëò-øèíæèëãýý ¿íýëãýýíèé àðãà÷ëàëóóäûã íýãòãýõ, áýõæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýíý.

Õºòºëáºðèéí õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýýã íýãòãýõ ¿íäýñ ñóóðü íü áàéãóóëëàãóóäûí ºíººãèéí õàíäëàãà, äàâóó áîëîí ñóë òàëûã òîäîðõîéëîõîä îðøèíî. ¯íýëãýýíèé ¿ð ä¿íä ¿íäýñëýí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý, õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýýíèé íýãäñýí ñòàíäàðò æóðìûã áîëîâñðóóëíà. Ìºí ñóäàëãààíû ä¿íã õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýýíèé òîãòîëöîîíä íýãòãýíý. Õºòºëáºðèéí õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýýã òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷äèéí äóíä ñèñòåìòýé áîëãîõûí òóëä òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé ÷èãëýëýýð ìýäýýëëèéí íýãäñýí çîõèöóóëàëòûí ñèñòåìèéã á¿ðä¿¿ëíý. Õºòºëáºðèéí õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýýã, òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé íýãäñýí ñòàíäàðòûã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëæ, ìýäýýëëèéí íýãäñýí çîõèöóóëòûí ñèñòåìèéã

97


ãîë õýðýãæ¿¿ëýã÷ áàéãóóëëàãóóäàä íýâòð¿¿ëíý. ¯¿íä õºòºëáºðèéí õÿíàëò-øèíæèëãýý ¿íýëãýý õàðèóöñàí àæèëòàí, õýðýãæ¿¿ëýã÷, ñóäëàà÷äûã õÿíàëò-øèíæèëãýý õèéõ, ìýäýýëëèéí íýãäñýí çîõèöóóëãûí ñèñòåì, ñóäàëãààíû àðãà õýðýãñëýëèéí òàëààð ñóðãàõ ¿éë àæèëëàãàà îðíî. Õºòºëáºð, ¿éë÷èëãýýã òîãòìîë õÿíàõûí çýðýãöýý ýìíýëãèéí àæèëòàí õî¸ð äàõü æèëýýñ ýõëýí õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýýíèé ñòàíäàðòûí äàãóó ñóäàëãàà õèéæ, òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé ¿ð àøèãò íºëººëæ áàéãàà ãîë õ¿÷èí ç¿éëèéã òîäîðõîéëíî. Ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõ, òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõýä àøèãëàíà. ¯íäýñíèé õýìæýýíä õýðýãæ¿¿ëæ áóé òóõàéëáàë çýðýã á¿õèé ë õºòºëáºð¿¿äýä 4 æèë òóòàì õºíäëºíãèéí ¿íýëãýý õèéæ ñóðãàìæ, äàâóó áîëîí ñóë òàë òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé ÷èãëýëèéã òîäîðõîéëíî.

7.6 ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí òàðõàëòàä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éë, õºäëºë ç¿éí òàëààð òóñãàéëñàí ñóäàëãàà õèéõ

ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ, ýëýãíèé Â, Ñ âèðóñèéí õàëäâàð, ñ¿ðüåýãèéí ñàðûí ìýäýý, õàðóóëäàí òàíäàëò, õºòºëáºðèéí õÿíàëò-øèíæèëãýýíèé ìýäýýíýýñ ãàäíà ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí òàðõàëòàä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éë, ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àìûí õºäëºë ç¿é, ýìçýã á¿ëãèéí õ¿í àìûã òîäîðõîéëîõîä ñóäàëãàà ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. ªíººã õ¿ðòýë èõýíõ ñóäàëãàà ãàäíû áàéãóóëëàãóóäààð õèéãäýæ èðñýí áºãººä ìàíàé îðíû ìýäýýëëèéí ºâºðìºö õýðýãöýýã òýð á¿ð õàíãàæ ÷àääàõã¿é áàéíà. Èéìä ¿íäýñíèé òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëèéã òîãòîîõ ñèñòåìòýé ñóäàëãààã áýõæ¿¿ëýõýä äàðààõè ¿éë àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëíý.

Ñóäàëãààíû óÿëäàà õîëáîîã ñàéæðóóëàõ àíõíû àëõàì íü ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ ¿íäýñíèé õîðîîíû ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ûí ¿íäýñíèé ñóäàëãàà, øèíæèëãýýíèé çºâëºë áàéãóóëæ, ¿éë àæèëëàãààã áýõæ¿¿ëýõ ÿâäàë þì. Ñóäàëãààíû çºâëºë íü òîãòìîë õóãàöààíä õóðàëäàæ, ñóäàëãàà, øèíæèëãýýíèé òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëèéã õýëýëöýæ, ñóäàëãààíû òºñëèéã áàòàëíà. Ñóäàëãààíû ¿íäýñíèé çºâëºëèéí ¿éë àæèëëàãààíû ãîë ÷èãëýë íü ñóäàëãààíû òýðã¿¿ëýã÷ ÷èãëýëèéã òîãòîîæ, íèéãìèéí, çàí ¿éëèéí, ñàíõ¿¿, ýäèéí çàñãèéí ÷èãëýëýýð áîäëîãûí ñóäàëãàà õèéëãýõ àñóóäëûí íýãäñýí çîõèöóóëàëòûã õàíãàõ ÿâäàë þì. Ñóäàëãààíû ¿íäýñíèé òýðã¿¿ëýã÷ ÷èãëýë äýýð ¿íäýñëýí ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ûí òàðõàëòàä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éë áîëîõ õºäºëìºð ýðõëýëòòýé õîëáîîòîé øèëæèëò õºäºëãººí, àðõèäàëò, õàìãààëàëòã¿é áýëãèéí õàâüòàë çýðýã òîîíû áà ÷àíàðûí òóñãàé ñóäàëãààíóóäûã õèéíý.

Ýðñäýëòýé á¿ëãèéí õ¿í àì, ã¿¿ð õ¿í àì, ýìçýã á¿ëãèéí çàëóó ºñâºð ¿åèéã õàìàðñàí òîîíû, ÷àíàðûí ñóäàëãààã õèéõ øààðäëàãàòàé áºãººä ¿¿íä ºâºðìºö ýðñäýë õ¿÷èí ç¿éëèéí òàëààðõè (ýðñäýëò á¿ëãèéí õ¿í àìûí òîî, áýëãèéí õàìòðàã÷ûí òîî) àñóóäëóóäàä ÷èãëýíý. ¯¿íä:

a) áèåý ¿íýëýã÷äèéí ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èä (õ¿ð÷ ¿éë÷ëýõ ñòðàòåãèéã òîäîðõîéëîõ);

á) Ìºíãºí áóñ õýëáýðýýð áèåý ¿íýëýõ áóþó öàãèéí ýñâýë ýìýãòýé÷¿¿ä òîõèîëäëîîð áèåý ¿íýëýõ (ÿëàíãóÿà çàëóó ýìýãòýé îþóòíóóä);

98


â) õîðèõ àíãèä ÿë ýäýëæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ûí ýðñäýëòýé çàí ¿éë (ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ õýðýãëýõ, ýð÷¿¿äòýé áýëãèéí õàâüòàëä îðäîã ýð÷¿¿ä).

ã) ýðñäýëò çàí ¿éë á¿õèé á¿ëãèéí õ¿í àìûí òîî, áàéðëàëûã òîãòîîõ,

ä) õ¿ð÷ ¿éë÷ëýõýä õ¿íäðýëòýé ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ õýðýãëýã÷äýä ÷èãëýñýí äýëãýðýíã¿é ñóäàëãàà

å) áèåý ¿íýëýã÷äèéí äóíä áèåý ¿íýëýõ, õ¿íèé íàéìààòàé õîëáîîòîé ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ûí ýðñäýë, ÕÄÕÂ-ûí óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ¿éë÷èëãýýíä òàâèãäàõ øààðäëàãà áîëîí åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèóäûí äóíä áîëîí àõëàõ á¿ëãèéí ºñâºð íàñíû (5-8, 9-12 àíãè) ñóðàã÷äûí äóíä ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ûí ýðñäýëòýé çàí ¿éëèéí òàëààðõ ìýäëýã, õàíäëàãà, äàäëûã ñóäëàõ

Ýõíèé æèëä õèéãäýõ ñóäàëãààíä ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí õàëäâàðòàé õ¿ì¿¿ñèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý äýìæëýãèéí òàëààðõè øèéäâýðëýõ àñóóäëûã òîãòîîõ, ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãàä õàíäàõ, ºâ÷íèé ñýòãýë õàíàìæèéí òàëààðõ ÷àíàðûí ñóäàëãàà õàìààðíà.

Íèéãýì çàí ¿éë, áèîëîãè, ýìíýë ç¿éí ñóäàëãààíû çýðýãöýý çàã õ¿éòíèé õàëäâàðò äàñàë áîëîõ, ðåòðîâèðóñèéí ýìèéí äàñàë, ÁÇÄÕ-ûí ýì÷èëãýýíèé ÷àíàð, ¿ð íºëºº, ýìýãòýé÷¿¿äèéí áýëãèéí çàìààð äàìæèõ øèíæ òýìäýãã¿é õàëäâàðûí ýðñäýë çýðãèéã ñóäàëíà.

Ò¿¿í÷ëýí ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-íû óðüä÷èëàí ñýðãèéëýëò, ýì÷èëãýýíèé õºòºëáºðèéí òîãòâîðòîé áàéäàë, ¿ð àøãèéã ¿íýëýõ, ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí ¿íäýñíèé çàðöóóëàëòûí ¿íäýñíèé ¿íýëãýýã õèéõ áºãººä ¿íäýñíèé çàðöóóëàëòûí ¿íýëãýýã æèë òóòàì òîãòìîë õèéæ áàéõ øààðäëàãàòàé.

6. 2010-2015 ÎÍÛ ¯ÍÄÝÑÍÈÉ ÑÒÐÀÒÅÃÈ ÒªËªÂËªÃªªÃ ÕÝÐÝÃÆ¯¯ËÝÕ ÍÜ

6.1 2010-2015 îíû ¯íäýñíèé ñòðàòåãè òºëºâëºãººíèé õýðýãæèëòèéã õàíãàõ çîõèîí áàéãóóëàëòûí õ¿ðýý

Áîäëîãûí áà çîõèöóóëàëòûí á¿òýö

¯íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýíèé åðºíõèé õÿíàëò, çîõèöóóëàëòûã ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ ¯íäýñíèé õîðîî õàðèóöàí õýðýãæ¿¿ëýõ áºãººä ò¿¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íä ñàëáàðûí ÿàìä, èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãà áîëîí õóâèéí õýâøëèéí òºëººëºë áàãòàíà. ¯íäýñíèé õîðîî íü Çàñãèéí ãàçàðò ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ ¿íäýñíèé áîäëîãî, àðãà õýìæýýíèé òºëºâëºëòºä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ àëáàí ¸ñíû áàéíãûí á¿òýö áºãººä òóñ ñòðàòåãè òºëºâëºãººíèé õýðýãæèëòýä åðºíõèé õÿíàëò òàâèõ, õàìòðàã÷ òàëóóäûã áîäëîãûí ÷èãëýëýýð õàíãàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý. ¯íäýñíèé õîðîîíû àæëûí àëáà íü ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààã

99


¿íäýñíèé õýìæýýíä çîõèöóóëàõ, õÿíàëò øèíæèëãýý, ¿íýëãýý, áîäëîãûí ÷èãëýëýýð õàíãàõ ºäºð òóòìûí ¿éë àæèëëàãààã õàðèóöàí õýðýãæ¿¿ëíý. Àæëûí àëáà íü äýýðõ ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýõäýý áóñàä çîõèöóóëàëòûí ìåõàíèçìóóä(Ãëîáàëü ñàíãèéí ̄ íäýñíèé çîõèöóóëàõ çºâëºë, Í¯Á-èéí òºðºëæñºí áàéãóóëëàãóóäûí ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí áàã çýðýã ¿íäýñíèé õýìæýýíä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã)-òàé íÿãò õàìòðàí àæèëëàíà.

Ãëîáàëü ñàíãèéí ¯íäýñíèé çîõèöóóëàõ çºâëºë íü Çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºë, èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãà, õóâèéí õýâøëèéí òºëººëëººñ á¿ðääýã áºãººä Ãëîáàëü ñàíãèéí äýìæëýãòýé ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ñ¿ðüåýãèéí òºñë¿¿äèéí õýðýãæèëòèéã õÿíàí çîõèöóóëàõ ÷èã ¿¿ðýãòýé. Ãëîáàëü ñàíãèéí äýìæëýãòýé òºñºë õºòºëáºðèéí ºäºð òóòìûí õýðýãæèëòèéã Õºòºëáºð çîõèöóóëàõ íýãæ çîõèîí áàéãóóëäàã áºãººä ¯íäýñíèé çîõèöóóëàõ çºâëºëèéí ç¿ãýýñ åðºíõèé õÿíàëò ¿íýëãýýíèé ìåõàíèçìûã á¿ðä¿¿ëæ àæèëëàäàã. ÝÌß ¿íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýíèé õýðýãæèëòýä òýðã¿¿ëýõ áàéð ñóóðüòàé îðîëöîõ áºãººä äýýð äóðäñàí Õºòºëáºð çîõèöóóëàõ íýãæèéí ¿éë àæèëëàãààãààð áîëîí õàðüÿà ÕªÑ¯Ò-ººð óëàìæëóóëàí ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý.

ÁÑØÓß, ÁÕß, ÕÇÄÕß, ÇÒÁÕÁß çýðýã áóñàä òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà íü òóõàéí ñàëáàðò õýðýãæ¿¿ëýõ ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí õºòºëáºð, àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõýä èäýâõòýé îðîëöîõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý. Ýíýõ¿¿ îðîëöîî íü ¯íäýñíèé ñòðàòåãè òºëºâëºãººíèé õýðýãæèëòèéã õàíãàõ àæëûí õ¿ðýýíä ñàëáàðûí ÿàìäàä ñàëáàð çºâëºë áàéãóóëæ àæèëëàñíààð ºðãºæèí áýõæèíý. Ñàëáàð õîîðîíäûí áîëîí îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóä, õóâèéí õýâøëèéíõýí, èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäûí íýãäñýí çîõèöóóëãà ¯íäýñíèé õîðîîíû ò¿âøèíä õàíãàãäàíà.

Àéìàã, ä¿¿ðãèéí ò¿âøèíä ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ ¯íäýñíèé õîðîîíû ñàëáàð çºâëºë íü îðîí íóòàãò õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíû ñàëáàð õîîðîíäûí çîõèöóóëàëòûã õàðèóöàí õýðýãæ¿¿ëíý.

Õýðýãæ¿¿ëýõ á¿òýö

¯íäýñíèé ñòðàòåãè òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëýõ á¿òöýä ñàëáàðûí ÿàìä, çàñãèéí ãàçðûí áóñàä áàéãóóëëàãà, èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóä, õóâèéí õýâøëèéíõýí îðíî. Õàëäâàðò ºâ÷èíòýé òýìöýõ õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä ÝÌß-íû Íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áîäëîãûí õýðýãæèëòèéã çîõèöóóëàõ ãàçàð ìàíëàéëàõ ¿¿ðýãòýé îðîëöîõ áà Çàñãèéí ãàçðûí õýðýãæ¿¿ëýã÷ àãåíòëàã - Ýð¿¿ë ìýíäèéí ãàçàð, Õàëäâàðò ºâ÷èí ñóäëàëûí ¿íäýñíèé òºâ, ò¿¿íèé òàíäàëò, ñóäàëãààíû àëáà ýíýõ¿¿ ñòðàòåãè òºëºâëºãººíèé õýðýãæèëòýä øóóä îðîëöîíî. Àéìàã, ä¿¿ðãèéí Ýð¿¿ë ìýíäèéí ãàçàð, Íýãäñýí ýìíýëýã íü ¿íäýñíèé ñòðàòåãè òºëºâëºãººíèé ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðòàé õîëáîîòîé õºòºëáºð, ¿éë àæèëëàãààã îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé. Äýýð ºã¿¿ëñýí÷ëýí, òîäîðõîé ñàëáàðò õýðýãæ¿¿ëýõ ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí õºòºëáºðèéã ñàëáàðûí ÿàì äàíãààð áóþó õàìòðàí õýðýãæ¿¿ëíý.

100


Èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóä áîëîí õóâèéí ñàëáàðûíõàí Ãëîáàëü ñàíãèéí äýìæëýãòýé òºñºë, õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä áóþó Í¯Á-ûí òºðºëæñºí áàéãóóëëàãóóä, áóñàä õî¸ð òàëò áà îëîí òàëò õàìòûí àæèëëàãààíû áàéãóóëëàãóóäûí äýìæëýãòýé õºòºëáºð, ¿éë àæèëëàãààíä õýðýãæ¿¿ëýã÷ áóþó õ¿ëýýí àâàã÷ààð îðîëöäîã. Ìºí îëîí óëñûí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí çàðèì ¿éë÷èëãýýã ¿ç¿¿ëýõ çàìààð äýýðõ ¿éë àæèëëàãààíä ººðñäèéí îðîëöîîã õàíãàíà.

6.2 Ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýð

¯íäýñíèé ñòðàòåãè òºëºâëºãººíèé á¿ðýí õýðýãæèëòèéã õàíãàõàä øààðäëàãàòàé ñàíõ¿¿æèëòèéí õýìæýý íü òºëºâëºñºí õóãàöààíä (2010-2015 îí) ãàðàõ ÕÄÕÂ, ÁÇÄÕ-ûí òàðõâàð ç¿éí ººð÷ëºëò, ÷èã õàíäëàãààñ øàëòãààëàí õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûí öàð õ¿ðýý, äàëàéöààñ õàìààðíà. Õýäèéãýýð øààðäëàãàòàé õºðºíãèéí íýëýýäã¿é õýñãèéã Ãëîáàëü ñàíãèéí äýìæëýãòýé òºñºë, õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä øèéäâýðëýõ áîëîìæòîé áîëîâ÷ íýìýëò õºðºíãº, ñàíõ¿¿æèëòèéã õîëáîãäîõ ÿàìä, îëîí óëñûí õàíäèâëàã÷ áàéãóóëëàãóóä, õóâèéí ñàëáàðûí ýõ ¿¿ñâýðýýñ ýðýëõèéëýõ íü ç¿éòýé.

ÕÄÕÂ-ûí õàëäâàðààñ ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààíû çàðäëûã òºðèéí áàéãóóëëàãóóäûí òºñºâò ñóóëãàõ, õóâèéí ñàëáàðûí îðîëöîîã ñèñòåìòýéãýýð õàíãàõ çàìààð ñàíõ¿¿æèëòèéí òîãòâîðòîé ýõ ¿¿ñâýðèéã áèé áîëãîõîä îíöãîéëîí àíõààðíà. Ãëîáàëü ñàíãèéí äàðàà äàðààãèéí ýýëæèéí òºñºë øàëãàðóóëàëòàä îðîëöîæ, ñàíõ¿¿æèëòèéí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëíý.

6.3 ¯íäýñíèé ñòðàòåãè òºëºâëºãººíèé õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýý

Õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýýíèé òºëºâëºãºº íü ¯íäýñíèé ñòðàòåãè òºëºâëºãººíèé çîðèëò, àðãà õýìæýýíèé àõèö äýâøèë (¿ç¿¿ëñýí ¿éë÷èëãýý, áèé áîëãîñîí ÷àäàâõè, íººö áîëîëöîî)-ä õÿíàëò øèíæèëãýý õèéõ òºäèéã¿é ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-òîé õîëáîîòîé çàí ¿éëèéí õàíäëàãà, õºòºëáºðèéí õàìðàëò, ¿éë÷èëãýýíèé àøèãëàëò (¿ð ä¿íãèéí ¿ç¿¿ëýëò), ýðñäýëò á¿ëãèéí õ¿í àìûí äóíä ÕÄÕÂ-ûí òàðõàëò (¿ð íºëººíèé ¿ç¿¿ëýëò)-ûã õÿíàõàä ÷èãëýãäýíý.

Òóñ ñòðàòåãè òºëºâëºãººíèé ñàëøã¿é á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã íü õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýý áºãººä ººð ººð ò¿âøèíä æèëèéí õ¿ðýõ ¿ð ä¿íãèéí ò¿âøèíã çààæ, øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéã òîäîðõîéëñîí. Ñòðàòåãè òºëºâëºãººíèé ñóóðü ¿ç¿¿ëýëò, õ¿ðýõ ¿ð ä¿í, øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò, ºãºãäëèéí ýõ ñóðâàëæèéã õàâñðàëò 1-ä õàðóóëàâ.

¯íäýñíèé õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýýíèé òºëºâëºãºº, õÿíàëò-øèíæèëãýý ¿íýëãýýã õýðýãæ¿¿ëýõ ìåõàíèçìèéã ñòðàòåãè òºëºâëºãººíèé õýðýãæèëòèéí ýõíèé æèëä áîëîâñðóóëàõ çàìààð ¿íäýñíèé õýìæýýíèé öîãö òàíäàëò ñóäàëãàà, õÿíàëò-øèíæèëãýýíèé òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëíý. Èéìä, ¿íäýñíèé ñòðàòåãè òºëºâëºãººíèé öºì çîðèëòóóäûí íýã íü ¿íäýñíèé õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýýíèé òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõ, ¿íäýñíèé õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýýíèé àæëûí õýñýã, íýãæèéã áàéãóóëíà.

101


Õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýýíèé ¿¿ðýã, õàðèóöëàãà

Õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýýíèé íü ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ ¿íäýñíèé õàðèó àðãà õýìæýýíä îðîëöîã÷ òàëóóäûí õàìòûí õàðèóöëàãà þì. ¯íäýñíèé ñòðàòåãè òºëºâëºãººíèé õýðýãæèëòýä õèéõ õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýýíèé åðºíõèé ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûã ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ ¯íäýñíèé õîðîî õ¿ëýýõ áºãººä õýðýãæèëòèéã ¯íäýñíèé òàíäàëò ñóäàëãàà, õÿíàëò-øèíæèëãýý, ¿íýëãýýíèé àæëûí õýñýã õàðèóöíà. Ýíýõ¿¿ àæëûí õýñýã íü öààøèä óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëòûí õóâüä áýõæèæ ¯íäýñíèé õîðîîíû àæëûí àëáàíû íýãæ áîëîí ºðãºæèõ áºãººä ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷, ñóäëàà÷èä, õàíäèâëàã÷ çýðýã îðîëöîã÷ òàëóóäààñ ìýäýýëëèéã íýãòãýõ, áîëîâñðóóëàõ, ¿íäýñíèé õýìæýýíèé òàíäàëò ñóäàëãàà, õÿíàëò-øèíæèëãýýíèé òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõýä øààðäëàãàòàé çîõèöóóëàëòààð õàíãàõ ¿¿ðýãòýé. ¯¿íä õºòºëáºð, àðãà õýìæýýíèé áîëîí ñóäàëãààíû ºãºãäë¿¿äèéã íýãòãýõ, ä¿í øèíæèëãýý, áîëîâñðóóëàëò õèéõ, ñòðàòåãèéí ìýäýýëëèéã îðîëöîã÷ òàëóóäàä ò¿ãýýõ, áîäëîãî, õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõ, õºðºíãº ñàíõ¿¿æèëò á¿ðä¿¿ëýõ, õóâààðèëàõàä áàðèìò ìýäýýëëèéã àøèãëàõ ÿâäëûã äýìæèõýä îðøèíî.

ªãºãäëèéã öóãëóóëàõ, ¯íäýñíèé õîðîîíä ìýäýýëýõ ¿íäñýí ¿¿ðãèéã ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷, õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýã÷ íàð, ñóäàëãààíû õ¿ðýýëýí, ñàëáàðûí ÿàìä, çàñãèéí ãàçðûí õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóä, õóâèéí õýâøëèéíõýí áîëîí èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóä õ¿ëýýõ áºãººä ¿¿íä òºñºë, õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýã÷, ò¿íøëýã÷ áàéãóóëëàãóóä ÷óõàë îðîëöîîòîé.

102


ÕÀÂÑ

ÐÀËÒ

Õàâ

ñðàë

ò 1: ¯

íäý

ñíèé ñ

òðàò

åãèéí à

æëû

í ò

ºëº

âëºãº

º, õÿ

íàë

ò ¿í

ýëãý

ýíèé õ

¿ðýý

ÆÈ

Ë Á

¯Ð

ÈÉ

Í ¯

Ç¯¯

ËÝ

ËÒ

ÇÎÐÈ

ËÃÎ

¯Ð Ä

¯Í

¯Ð Ä

¯Í

ÃÈÉ

Í Ø

ÀË

ÃÓÓ

ÐØ

ÀË

ÃÀÕ

ÀÐ

ÃÀÑ

óóð

ü ¿ç

¿¿ëý

ëò

(Îí

)2

00

92

01

02

01

12

01

22

01

32

01

42

01

5

Çîðèëò

Ýðñä

ýëò

á¿ë

ãèéí õ

¿í

àì á

îëî

í

íèéò

õ¿í à

ìû

í

á¿ë

ã¿¿ä

èéí

äóíä

ÕÄÕ

Â-è

éí

õàëä

âàðàà

ñ ñý

ðãè

éëý

õ çà

ìàà

ð Ì

îíãî

ë óë

ñûí Õ

ÄÕ

Â-

èéí º

íºº

ãèéí

áàã

à òà

ðõà

ëòû

ã ºíäº

ð

ýðñä

ýëòý

é

á¿ë

ãèéí õ

¿í

àìû

í ä

óíä

5%

õ¿ð

òýëõ

ò¿

âøèíä

òîãò

îîí á

àðèõ,

õà

ëäâà

ðòà

é,

õàëä

âàðò

ºðòñ

ºí õ

óâü

õ¿í, íèéãý

ìä

¿ç¿¿

ëýõ

ÕÄÕ

Â/

ÄÎ

Õ-û

í õ

îð

õîõè

ðëû

ã áóó

ðóó

ëàõ

a. º

íäº

ð

ýðñä

ýëòý

é

á¿ë

ãèéí õ

¿í

àìû

í ä

óíä

õàëä

âàðû

í

òàðõà

ëòû

ã 5%

äî

òîð ò

îãò

îîí

áàð

èõ

ªíäº

ð ý

ðñä

ýëò

á¿ë

ãèé

í

(ÝÁÝ

, Ý

Á¯

á¿ë

ãýýð

;)

õàëä

âàðòà

é á

¿ðòã

ýãäñ

ýí

õóâü

Õàð

óóëä

àí

òàí

äàëò

ûí

ñó

äàëã

àà (

õî¸ð

æ

èë

òóòà

ì)

0.0

(Ý

ÁÝ

) 0

.0 (

ÝÁ

¯)

(20

07

)<

5.0

--<

5.0

--<

5.0

--<

5.0

b.

Õàë

äâàð

òàé

èðãý

äèéí

àìüä

ðàë

ûí

÷àíàð

ñà

éæ

èðñà

í á

àéõ

Ýì

÷èëã

ýý ý

õýëñ

íýý

ñ õî

éø

12 ñ

àðû

í

äàðàà

ýì

÷èëã

ýýãý

ý ¿ð

ãýëæ

ë¿¿ë

ýí à

â÷ á

àéãà

à Õ

ÄÕ

Â-è

éí

õàë

äâàð

òàé

õ¿

¿õýä

, í

àñàí

ä õ¿

ðýã

ñäè

éí

õóâ

ü

Õª

Ñ¯

Ò-è

éí

òà

éëà

í

6

6.%

(20

07

)

70

75

80

Ñ.

Íèéò

õ¿í

àìû

í ä

óíä

ÁÇÄ

Õ-û

í ò

àðõà

ëò

áóó

ðñà

í á

àéõ

c. Æ

èðýì

ñíè

é õ

ÿíàë

òàä

îðñî

í ý

õ÷¿¿

äýä

îíîø

ëîãä

ñîí

òýì

á¿¿

ãèé

í

õóâü

Æè

ðýì

ñíè

é

õÿí

àëòà

ä î

ðñî

í

ýõ÷¿

¿äè

éí

ñó

äàëã

àà3

.5 %

(2

00

8 î

íû

æ

èð

ýìñý

í

ýõ÷¿

¿äè

éí

ñå

ðî

ëîãè

éí

òà

ðõà

ëò)

--

--

2.5

--

103


ÆÈ

Ë Á

¯Ð

ÈÉ

Í ¯

Ç¯¯

ËÝ

ËÒ

ÇÎ

ÐÈ

ËÒ

¯Ð Ä

¯Í

¯Ð Ä

¯Í

ÃÈÉ

Í Ø

ÀË

ÃÓÓ

ÐØ

ÀË

ÃÀÕ

ÀÐ

ÃÀÑ

óóð

ü ¿ç

¿¿ëý

ëò

(Îí

)2

00

92

01

02

01

12

01

22

01

32

01

42

01

51

ÕÄÕ

Â-è

éí

õà

ëäâà

ðàà

ñ óð

üä÷è

ëàí

ñýðãè

éëý

õ ¿í

äñýí

õº

òºëá

ºð,

¿éë÷

èëã

ýýíèé

õ¿ðýý

, ÷à

íàð

, õ¿

ðòý

ýìæ

èéã

ñàéæ

ðóó

ëàõ

çàì

ààð ý

ðñä

ýë

ºíäº

ðòý

é

õ¿í à

ì, ¿¿

íä

ýð÷¿

¿äòý

é

áýë

ãèéí

õàâü

òàëä

îðäî

ã ýð

÷¿¿ä

, ýì

ýãòý

é

áèåý

¿íýë

ýã÷è

ä,

ìàí

ñóóð

óóëà

õ áîäè

ñ ñó

äñàà

ð ò

àðüæ

õý

ðýã

ëýã÷

äèéí

äóíä

ÕÄÕ

Â-è

éí

õàëä

âàðò

ºðòº

õ ºðòº

ìòã

èé

áàé

äëû

ã áóó

ðóó

ëàõ

1a.

Ýðñä

ýë

ºíäº

ðòý

é õ

¿í

àìû

í Õ

ÄÕ

Â-

èéí õ

àëäâ

àðàà

ñ ñý

ðãè

éëý

õ ì

ýäëý

ã íýì

ýãäý

æ,

çàí

¿éë

(áýë

ãýâ÷

èéí

òîãò

ìîë

õýðýã

ëýý,

àð

èóò

ãàñà

í í

ýã

óäàà

ãèéí ç

¿¿

òàðèóð

õýð

ýãëý

õ)

ººð÷ë

ºãä

ºíº;

1.

Ñ¿¿

ëèé

í ó

äàà

øóë

óóí

ãý

äñýý

ð á

ýëãè

éí

õàâ

üòàë

ä îðîõä

îî

áýë

ãýâ÷

õý

ðýã

ëýñý

í Ý

ÁÝ

-èé

í õ

óâü

Õàð

óóëä

àí

òàí

äàëò

ûí

ñó

äàëã

àà 2

00

9

îí

û ä

¿í ñ

óóð

ü ¿ç

¿¿ëý

ëò á

îëí

î.

20

11

îí

ä 5

%

-ààð

, 2

01

3

îí

ä 8

% ,

20

15

î

íä

10

%-à

àð

íýì

ýãä¿

¿ëí

ý (ñ

óóð

ü ¿ç

¿¿ëý

ëòýý

ñ).

-*

**

**

**

**

*

2.

Ñ¿¿

ë÷è

éí

áýë

ãèé

í

õàâü

òàëä

îð

îõä

îî

áýë

ãýâ÷

õýð

ýãëý

ñýí

ÝÁ

¯-

èéí õ

óâü

Õàð

óóëä

àí

òàí

äàëò

ûí

ñó

äàëã

àà (

õî¸ð

æ

èë

òóòà

ì)

93

.4%

(2

00

7)

95

--7

0%

1--

75

%--

80

%

3.

ÝÁ¯

-èé

í ä

óíä

òýì

á¿¿

ãèé

í ò

àðõà

ëòÕ

àðóó

ëäàí

òà

íäà

ëòû

í

ñóäà

ëãàà

(õî

¸ð

æè

ë òó

òàì

)

20

.8%

(20

07

) 8

%--

7.5

%

--7

%

--7

%

4.

ÝÁÝ

-èé

í ä

óíä

òýì

á¿¿

ãèé

í ò

àðõà

ëò

Õàð

óóëä

àí

òàí

äàëò

ûí

ñó

äàëã

àà (

õî¸ð

æ

èë

òóòà

ì)

11

.0%

(2

00

7)

10

%--

9%

--

8%

--7

%

5.

Õàë

äâàð

äàì

æè

õ çà

ìû

ã çº

â í

ýðëý

ñýí

, áóð

óó î

éëã

îëò

ûã

¿ã¿é

ñãýæ

÷à

äñàí

ÝÁ

Ý-è

éí

õóâ

ü

Õàð

óóëä

àí

òàí

äàëò

ûí

ñó

äàëã

àà (

õî¸ð

æ

èë

òóòà

ì)

26

.4%

(2

00

7)

35

%--

50

%--

55

%--

60

%

6.

Õàë

äâàð

äàì

æè

õ çà

ìû

ã çº

â í

ýðýë

ñýí

, áóð

óó î

éëã

îëò

ûã

¿ã¿é

ñãýæ

÷à

äñàí

ÝÁ

¯-è

éí

õóâ

ü

Õàð

óóëä

àí

òàí

äàëò

ûí

ñó

äàëã

àà (

õî¸ð

æ

èë

òóòà

ì)

32

.6%

(2

00

7)

45

%--

60

%--

65

%--

70

%

104


1

1b.

ÕÄÕ

Â-

èéí õ

àëäâ

àð

èëð

¿¿ëý

õ ñà

éí

äóðû

í ç

ºâë

ºãº

º

øèíæ

èëã

ýý,

ÕÄÕ

Â,

ÁÇÄ

Õ-à

àñ

ñýðãè

éëý

õ áîëî

í

õîð õ

ºíººëè

éã

áóó

ðóó

ëàõ

õºòº

ëáºð

çýðýã

¿íäñ

ýí

¿éë÷

èëã

ýý ý

ðñä

ýë

ºíäº

ðòý

é õ

¿í

àìä

õ¿ðòý

ýìæ

òýé

áîëæ

, õý

ðýã

ëýý

íýì

ýãäý

íý

1.

ÕÄÕ

Â-è

éí

õàë

äâàð

ààñ

ñýðãè

éëý

õ õº

òºëá

ºð

ò õà

ìðàã

äñàí

ÝÁ

Ý-è

éí

õó

âü

Õàð

óóëä

àí

òàí

äàëò

ûí

ñó

äàëã

àà (

õî¸ð

æ

èë

òóòà

ì)

70

.3%

(2

00

7)

70

%--

70

%--

75

%--

80

%

2.

Ñ¿¿

ëèé

í 1

2 ñ

àðû

í

õóãà

öàà

íä

çºâë

ºãº

º

øèíæ

èëã

ýýí

ä õà

ìðàã

äñàí

, õà

ðè

óãàà

ì

ýäýæ

á

àéãà

à Ý

ÁÝ

-èé

í

õóâü

Õàð

óóëä

àí

òàí

äàëò

ûí

ñó

äàëã

àà (

õî¸ð

æ

èë

òóòà

ì)

80

.7%

(2

00

7)

80

%--

80

%--

80

%--

80

%

3.

ÕÄÕ

Â-è

éí

õàë

äâàð

ààñ

ñýðãè

éëý

õ õº

òºëá

ºð

ò õà

ìðàã

äñàí

ÝÁ

¯-è

éí

õó

âü

Õàð

óóëä

àí

òàí

äàëò

ûí

ñó

äàëã

àà (

õî¸ð

æ

èë

òóòà

ì)

60

.1%

(2

00

7)

65

%--

70

%--

75

%--

80

%

4.

Ñ¿¿

ëèé

í 1

2 ñ

àðû

í

õóãà

öàà

íä

çºâë

ºãº

º

øèíæ

èëã

ýýí

ä õà

ìðàã

äñàí

, õà

ðè

óãàà

ì

ýäýæ

á

àéãà

à Ý

Á¯

-èé

í

õóâü

Õàð

óóëä

àí

òàí

äàëò

ûí

ñó

äàëã

àà (

õî¸ð

æ

èë

òóòà

ì)

52

.9%

(2

00

7)

55

%--

70

%2

--7

5%

--8

0%

5.

Çàí ¿

éë

ºº

ð÷ë

ºõ

õºòº

ëáºð

ò õà

ìð

àãäñ

àí

ìàí

ñóóð

óóëà

õ á

îäè

ñ ñó

äñàà

ð õ

ýðýã

ëýã÷

äèé

í

õóâü

¯é

ë àæ

èëë

àãàà

íû

òà

éëà

í

-8

0--

90

--1

00

--1

10

105


ÆÈ

Ë Á

¯Ð

ÈÉ

Í ¯

Ç¯¯

ËÝ

ËÒ

ÇÎ

ÐÈ

ËÒ

¯Ð Ä

¯Í

¯Ð Ä

¯Í

ÃÈÉ

Í Ø

ÀË

ÃÓÓ

ÐØ

ÀË

ÃÀÕ

ÀÐ

ÃÀÑ

óóð

ü ¿ç

¿¿ëý

ëò

(Îí

)2

00

92

01

020

11

20

12

20

13

20

14

20

15

2

ªðòº

ìõè

é

áà

ã¿¿ð

õ¿í

àì

ûí ý

ðñä

ëèéã

áóó

ðóó

ëàõà

ä îíöãî

é à

íõà

àð÷,

õà

ëäâà

ðû

í

òàëà

àð

ìýä

ýýëý

ë ò¿

ãýýõ

, õà

ìãà

àëàõ

çàí

¿é

ëèéã

äýì

æèõ

çàì

ààð í

èéò

õ¿í

àìû

í º

ðòº

ìõè

é

áàé

äëû

ã áóó

ðóó

ëíà

2a.

ªðòº

ìõè

é

õ¿í à

ìû

í á

¿ëã¿

¿ä

(õºäº

ëãººíò

õ¿í à

ì, õ¿

¿õýä

çà

ëóó÷

óóä,

¿í

äýñí

èé à

þóë

ã¿é

áàé

äëû

ã õà

íãà

õ òó

ñãàé

ëñàí

÷èã

¿¿ðýã

á¿õ

èé

áàé

ãóóë

ëàãû

í

áèå

á¿ð

ýëäý

õ¿¿í

, õî

ðèõ

àíãè

ä ÿë

ýäë

ýã÷è

ä)-

èéí ì

ýäëý

ã,

áýë

ãýâ÷

èéí

òîãò

ìîë

õýðýã

ëýý

íýì

ýãäý

íý

1. Ñ

¿¿ëè

éí 1

2 ñ

àðä

ÝÁ¯

-òý

é ñ

¿¿ëè

éí ó

äàà

áýë

ãèéí

õàâü

òàëä

îðîõä

îî á

ýëãý

â÷

õýðýã

ëýñý

í õ

ºäº

ëãººíò

ýð÷¿

¿äèéí õ

óâü

Õàð

óóëä

àí

òàíäà

ëòû

í

ñóäà

ëãàà

(õî

¸ð

æèë

òóòà

ì)

86%

(2007)

88%

--90%

--90%

--90%

2. Õ

àëäâ

àð ä

àìæ

èõ

çàì

ûã

çºâ

íýð

ëýñý

í, áóð

óó

îéëã

îëò

ûã

¿ã¿é

ñãýæ

÷àä

ñàí

õºäº

ëãº

ºíò

ýð÷¿

¿äèéí õ

óâü

Õàð

óóëä

àí

òàíäà

ëòû

í

ñóäà

ëãàà

(õî

¸ð

æèë

òóòà

ì)

20.7

%

(2007)

25%

--28%

--30%

--33%

3. Ñ

¿¿ëè

éí ó

äàà

áýë

ãèéí

õàâü

òàëä

îðîõä

îî á

ýëãý

â÷

õýðýã

ëýñý

í 1

5–2

4 í

àñíû

çà

ëóóñ

ûí õ

óâü

Õàð

óóëä

àí

òàíäà

ëòû

í

ñóäà

ëãàà

(õî

¸ð

æèë

òóòà

ì)

58.6

%

(2007)

60%

--62%

--63%

--65%

4. Õ

àëäâ

àð ä

àìæ

èõ

çàì

ûã

çºâ

íýð

ëýñý

í, áóð

óó

îéëã

îëò

ûã

¿ã¿é

ñãýæ

÷àä

ñàí

15–2

4 í

àñíû

çàë

óóñû

í

õóâü

24.5

%

(2007)

40%

--4

3%

--45%

--48%

5. Õ

àëäâ

àð ä

àìæ

èõ

çàì

ûã

çºâ

íýð

ëýñý

í, áóð

óó

îéëã

îëò

ûã

¿ã¿é

ñãýæ

÷àä

ñàí

ä¿ðýì

ò õó

âöàñ

á¿õ

èé

àæèëò

àí à

ëáàí

õàà

ã÷äû

í

õóâü

Õàð

óóëä

àí

òàíäà

ëòû

í

ñóäà

ëãàà

(õî

¸ð

áóþ

ó äº

ðâº

í æ

èë

òóòà

ì)

Õàð

óóëä

àí

òàíäà

ëòû

í

ñóäà

ëãàà

2009

îíû

ä¿í

ñóó

ðü

¿ç¿¿

ëýëò

áîëí

î.

2011 î

íä

3 %

-àà

ð, 2013 î

íä

5%

, 2015 î

íä

8%

-ààð

íýì

ýãä¿

¿ëíý

(ñóó

ðü

¿ç¿¿

ëýëò

ýýñ)

.

-*

--**

--***

--****

106


2

6.

Ñ¿¿

ëèé

í 1

2

ñàðä

òîõè

îëä

ëûí

áýë

ãèéí õ

àâüò

àã÷ò

àé

áàé

ñàí,

ñ¿¿ë

èé

í

õàâü

òàëä

îð

îõä

îî

áýë

ãýâ÷

õýð

ýãëý

ñýí

15–4

9 (

1)

ýðýã

òýé

, (2

) ýì

ýãòý

é÷¿

¿äè

éí

õóâ

ü

Ýð

¿¿ë

ìýí

ä õ¿

í

àì ç

¿éí

ñóä

àëãà

à 2

00

9 î

íû

Í¯

ÝÌ

-è

éí

ãóð

àâäó

ãààð

ñó

äàëã

ààí

ààñ

ãàð

íà

-*

-*

7.

Ñ¿¿

ëèé

í ó

äàà

ÝÁ¯

-òýé

áýë

ãèé

í

õàâü

òàëä

îð

îõä

îî

áýë

ãýâ÷

õýð

ýãëý

ñýí

ÁÇÄ

Õ-û

í ê

àáè

íåò

ààð

¿é

ë÷ë¿

¿ëýã

÷èé

í õ

óâü

Õàð

óóëä

àí

òàí

äàëò

ûí

ñó

äàëã

àà (

õî¸ð

æ

èë

òóòà

ì)

36

.8%

(2

00

7)

40

%--

43

%--

45

%--

48

%

8.

Õàë

äâàð

äàì

æè

õ çà

ìû

ã çº

â í

ýðëý

ñýí

, áóð

óó î

éëã

îëò

ûã

¿ã¿é

ñãýæ

÷àä

ñàí

ÁÇÄ

Õ-û

í ê

àáè

íåò

ààð

¿é

ë÷ë¿

¿ëýã

÷èé

í õ

óâü

Õàð

óóëä

àí

òàí

äàëò

ûí

ñó

äàëã

àà (

õî¸ð

æ

èë

òóòà

ì)

18

.2%

(2

00

7)

20

%--

23

%--

25

%--

28

%

9.

Õàë

äâàð

äàì

æè

õ çà

ìû

ã çº

â í

ýðëý

ñýí

, áóð

óó î

éëã

îëò

ûã

¿ã¿é

ñãýæ

÷à

äñàí

ÿë

ýäëý

ãñäè

éí

õó

âü

Õàð

óóëä

àí

òàí

äàëò

ûí

ñó

äàëã

àà (

õî¸ð

á

óþó

äºð

âºí

æè

ë òó

òàì

)

Õàð

óóëä

àí

òàí

äàëò

ûí

ñó

äàëã

àà 2

01

0

îí

û ä

¿í ñ

óóð

ü ¿ç

¿¿ëý

ëò á

îëí

î.

20

12

îí

ä 5

%

-ààð

, 2

01

4

îí

ä 1

0%

-ààð

í

ýìýã

ä¿¿ë

íý

(ñóó

ðü

¿ç¿¿

ëýëò

ýýñ)

.

-*

**

**

*

107


2

2b.

ªðòº

ìõè

é

õ¿í à

ìû

í

á¿ë

ã¿¿ä

(õ

ºäº

ëãººíò

õ¿í à

ì,

õ¿¿õ

ýä

çàëó

ó÷óó

ä,

õ¿÷í

èé

áàé

ãóóë

ëàãû

í

áèå

á¿ð

ýëäý

õ¿¿í

, õî

ðèõ

àíãè

ä ÿë

ýä

ëýã÷

èä)

-èéí

ÕÄÕ

Â,

ÁÇÄ

Õ-

ààñ

ñýðãè

éëý

õ õº

òºëá

ºðò

õàì

ðàã

äàëò

íýì

ýãäý

íý

1.

ÕÄÕ

Â-è

éí

õàë

äâàð

ààñ

ñýðãè

éëý

õ õº

òºëá

ºð

ò õà

ìðàã

äñàí

õº

äºëã

ºº

íò

ýð÷¿

¿äèé

í õ

óâü

Õàð

óóëä

àí

òàí

äàëò

ûí

ñó

äàëã

àà (

õî¸ð

æ

èë

òóòà

ì)

32

.3 (

20

07

)3

5%

--4

0%

--4

5%

--5

0%

2.

Ñ¿¿

ëèé

í 1

2 ñ

àðû

í

õóãà

öàà

íä

çºâë

ºãº

º

øèíæ

èëã

ýýí

ä õà

ìðàã

äñàí

, õà

ðè

óãàà

ì

ýäýæ

á

àéãà

à õº

äºëã

ºº

íò

ýð÷¿

¿äè

éí

õó

âü

Õàð

óóëä

àí

òàí

äàëò

ûí

ñó

äàëã

àà (

õî¸ð

æ

èë

òóòà

ì)

23

.0 (

20

07

)3

0--

40

--4

5--

50

3.

ªì

íº í

ü õà

ëäâà

ðàà

ñ ñý

ðãè

éëý

õ õº

òºëá

ºð

ò

õàì

ðàã

äñàí

15

-24

íàñ

íû

çà

ëóóñ

ûí

õóâ

ü

Õàð

óóëä

àí

òàí

äàëò

ûí

ñó

äàëã

àà (

õî¸ð

æ

èë

òóòà

ì)

39

.3

(20

07

)4

0%

--4

3%

--4

5%

--4

8%

4.

Øèíæ

èëã

ýýí

ä õà

ìðàã

äñàí

, õà

ðè

óãàà

ì

ýäýæ

á

àéãà

à 1

5-2

4

íàñ

íû

çàë

óóñû

í õ

óâü

Õàð

óóëä

àí

òàí

äàëò

ûí

ñó

äàëã

àà (

õî¸ð

æ

èë

òóòà

ì)

8.3

(2

00

7)

10

%--

13%

--1

5%

--1

8%

5.

ÕÄÕ

Â-è

éí

õàë

äâàð

ààñ

ñýðãè

éëý

õ õº

òºëá

ºð

ò õà

ìðàã

äñàí

ä¿ð

ýìò

õóâö

àñ á

¿õè

é à

æè

ëòàí

àë

áàí

õàà

ã÷äû

í õ

óâü

Òóñã

àéëñ

àí

ñóäà

ëãàà

-

20

--5

0--

70

--1

00

6.

Ñ¿¿

ëèé

í 1

2 ñ

àðû

í

õóãà

öàà

íä

çºâë

ºãº

º

øèíæ

èëã

ýýí

ä õà

ìðàã

äñàí

, õà

ðè

óãàà

ì

ýäýæ

á

àéãà

à ä¿

ðýì

ò õó

âöàñ

á¿õ

èé

àæ

èëò

àí

àëáàí

õàà

ã÷äû

í õ

óâü

Òóñã

àéëñ

àí

ñóäà

ëãàà

-2

0--

30

--3

5--

40

7.

ÕÄÕ

Â-è

éí

õàë

äâàð

ààñ

ñýðãè

éëý

õ õº

òºëá

ºð

ò õà

ìðàã

äñàí

ÁÇÄ

Õ-û

í

êàáèíåò

ààð

¿é

ë÷ë¿

¿ëýã

÷ ýð

÷¿¿ä

èé

í õ

óâü

Õàð

óóëä

àí

òàí

äàëò

ûí

ñó

äàëã

àà (

õî¸ð

æ

èë

òóòà

ì)

22

.9%

(20

07

)2

5%

--2

8%

--3

0%

--3

3%

108


2

8.

Ñ¿¿

ëèé

í 1

2 ñ

àðû

í

õóãà

öàà

íä

çºâë

ºãº

º

øèíæ

èëã

ýýí

ä õà

ìðàã

äñàí

, õà

ðè

óãàà

ì

ýäýæ

á

àéãà

à Á

ÇÄÕ

-ûí

êà

áèíåò

ààð

¿é

ë÷ë¿

¿ëýã

÷ ýð

÷¿¿ä

èé

í õ

óâü

Õàð

óóëä

àí

òàí

äàëò

ûí

ñó

äàëã

àà (

õî¸ð

æ

èë

òóòà

ì)

41

.6%

(2

00

7)

45

%--

48

%--

50

%--

53

%

9.

Ñ¿¿

ëèé

í 1

2 ñ

àðû

í

õóãà

öàà

íä

çºâë

ºãº

º

øèíæ

èëã

ýýí

ä õà

ìðàã

äñàí

, õà

ðè

óãàà

ì

ýäýæ

á

àéãà

à ÿë

ýä

ëýãñ

äèé

í õ

óâü

Õàð

óóëä

àí

òàí

äàëò

ûí

ñó

äàëã

àà (

ãóð

àâ

áóþ

ó òà

â äà

õü

æè

ëä)

-3

0--

40

--5

0--

60

10.

Ñ¿¿

ëèé

í õ

è÷ý

ýëè

éí

æ

èëä

àì

üäð

àõ ó

õààí

ä ñó

óðèëñ

àí Õ

ÄÕ

Â-è

éí

áîëî

âñðî

ë î

ëãî

ñîí

ñó

ðãó

óëè

éí

õóâ

ü

Õàð

óóëä

àí

òàí

äàëò

ûí

ñó

äàëã

àà (

õî¸ð

æ

èë

òóòà

ì)

-5

1

0

1

5

20

109


Æ

ÈË

Á¯

ÐÈ

ÉÍ

¯Ç¯

¯Ë

ÝË

Ò

ÇÎ

ÐÈ

ËÒ

¯Ð Ä

¯Í

¯Ð

Ä¯

ÍÃÈ

ÉÍ

Ø

ÀË

ÃÓÓ

ÐØ

ÀË

ÃÀÕ

ÀÐ

ÃÀÑ

óóð

ü ¿ç

¿¿ëý

ëò

(Îí

)2

00

92

01

02

01

12

01

22

01

32

01

42

01

5

3

ÕÄÕ

Â/Ä

ÎÕ

-òî

é õ

¿ì¿¿

ñò

¿ç¿¿

ëýõ

ýð¿¿

ë ì

ýíä,

íèéãì

èéí

¿éë÷

èëã

ýýíèé

÷àíàð

, õ¿ð

òýýì

æèéã

ñàéæ

ðóó

ëàí,

òýäí

èé

á¿ò

ýýë÷

îð

îëö

îîã

íýì

ýãä¿

¿ëýõ

çà

ìàà

ð à

ìüä

ðàë

ûí

÷àíàð

ûã

íü

äý

ýøë¿

¿ëýõ

3a.

ÕÄÕ

Â/Ä

ÎÕ

-òîé

á¿õ

õ¿ì

¿¿ñ

îëî

í

óëñû

í ò

ýðã¿

¿í

òóðø

ëàãû

í ä

àãóó

ø

ààðäë

àãàò

àé

òóñë

àìæ

¿é

ë÷èëã

ýý,

õàëà

ìæ

äýì

æëý

ã,

ýì÷è

ëãýý

íä

õàì

ðàã

äàíà;

Õàë

äâàð

íü

õ¿í

äýð

ñýí

ø

àòàí

äàà

áàé

ãàà

ðåò

ðî

âèð

óñè

éí

ýñð

ýã

ýì÷è

ëãýý

õè

éëã

ýæ

áàé

ãàà

õ¿¿õ

ýä,

íàñ

àíä

õ¿ð

ýã÷ä

èé

í õ

óâü

Õª

Ñ¯

Ò-è

éí

òàé

ëàí

11

.5%

(2

00

7)

15

%--

70

%1

--7

5%

--8

0%

Øè

íýý

ð î

íî

øëî

ãäñî

í

ñ¿ð

üåýò

ýé è

ðãý

äýýñ

Õ

ÄÕ

Â-è

éí

øè

íæ

èëã

ýý

àâñà

í õ

óâü

Õª

Ñ¯

Ò-è

éí

òàé

ëàí

-*

**

**

**

3á.

Á¿õ

ò¿â

øèíä

ÕÄÕ

Â/Ä

ÎÕ

-òî

é õ

¿ì¿¿

ñèéã

ÿëãà

âàðëà

í

ãàäó

óðõà

õ, ã

óòàà

í

äîðîì

æëî

õ àñ

óóäà

ë áóó

ðíà

Õàë

äâàð

òàé

õ¿í

òýé

áýë

ãèé

í á

óñ

õàðè

ëöàà

òàé

áàé

õààñ

òà

òãàë

çàõ

õ¿í

èé

õóâ

ü

Õàð

óóëä

àí ò

àíäà

ëòû

í

ñóäà

ëãàà

(ãó

ðàâ

áóþ

ó òà

â äà

õü æ

èëä

)

Õàð

óóëä

àí ò

àíäà

ëòû

í

ñóäà

ëãàà

20

10

îí

û

ä¿í

ñóó

ðü

¿ç¿¿

ëýëò

á

îëí

î.

20

13

îí

ä 1

0

%-à

àð á

óóð

óóëí

à

---

*--

--*

*--

--

110

ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ààñ ñýðãèéëýõ ¯íäýñíèé ñòðàòåãè òºëºâëºãººÆ

ÈË

Á¯

ÐÈ

ÉÍ

¯Ç¯

¯Ë

ÝË

Ò

ÇÎ

ÐÈ

ËÒ

¯Ð Ä

¯Í

¯Ð

Ä¯

ÍÃÈ

ÉÍ

Ø

ÀË

ÃÓÓ

ÐØ

ÀË

ÃÀÕ

ÀÐ

ÃÀÑ

óóð

ü ¿ç

¿¿ëý

ëò

(Îí

)2

00

92

01

02

011

20

12

20

13

20

14

20

15

4

Ýð¿¿

ë ì

ýíäè

éí

¿éë÷

èëã

ýýí

èé á

¿õ

ò¿âø

èíä

ÕÄÕ

Â,

ÁÇÄ

Õ, ãå

ïàò

èò

Â,

Ñ, öóñ

íû

àþ

óëã¿

é

áàé

äàë,

ñ¿ð

üåý,

Í

¯Ý

Ì-è

éí

öºì

¿é

ë÷èëã

ýýí

èé

çîõè

îí á

àéãó

óëàë

ò,

÷àíàð

, õ¿ð

òýýì

æèéã

ñàéæ

ðóó

ëàõ

4a.

Íèéò

õ¿í

àìû

í ä

óíä

¿íäý

ñíèé

óäèðäà

ìæ

èéí

äàãó

ó Õ

ÄÕ

Â-è

éí

òóõà

é ç

ºâë

ºãº

º

àâ÷,

øèíæ

èëã

ýý

õèéëã

ýñýí

õ¿í

èé

ýçëý

õ õó

âü

íýì

ýãäý

íý;

Ñ¿¿

ëèé

í 1

2 ñ

àðû

í

õóãà

öàà

íä

çºâë

ºãº

º

øèí

æè

ëãýý

íä

õàì

ðàã

äñàí

, õà

ðè

óãàà

ì

ýäýæ

á

àéãà

à 1

5-

49 í

àñí

û ý

ðýã

òýé

, ýì

ýãòý

é÷¿

¿äè

éí

õóâ

ü

ªð

õèé

í ñ

óäàë

ãàà

(5

æè

ë)

Õàð

óóëä

àí ò

àíäà

ëòû

í

ñóäà

ëãàà

20

10

îí

û

ä¿í

ñóó

ðü

¿ç¿¿

ëýëò

á

îëí

î.

20

13

îí

ä 1

0

%-à

àð á

óóð

óóëí

à

-%

----

--%

----

4á.

Äîíîðû

í

á¿õ

öóñ

, öóñ

àí

á¿ò

ýýãä

ýõ¿¿

íä

îëî

í ó

ëñû

í

æèø

èã,

äîòî

îäû

í

óäèðäà

ìæ

, àð

ãà÷ë

àëä

íèéö¿¿

ëýí Õ

ÄÕ

Â,

ýëýã

íèé Â

, Ñ

âè

ðóñ

ûí õ

àëäâ

àð,

òýì

á¿¿

ãèéí

øèíæ

èëã

ýýã

100%

õèéíý

ÕÄÕ

Â è

ëð¿¿

ëýõ

÷àí

àðû

í á

àòàë

ãààò

àé

øèí

æè

ëãýý

íè

éãä

ñýí

äî

íî

ðû

í ö

óñí

û õ

óâü

ÄÝ

ÌÁ

-ûí

àð

ãà÷ë

àë,

¿éë÷

èëã

ýýí

èé

á¿ð

òãýë

71

.5

(20

07

)

72

--8

0--

90

--1

00

4â.

¯íäý

ñíèé

ñòàí

äàðòû

í ä

àãóó

ÁÇÄ

Õ-û

í ò

àíäà

ëò,

õÿíàë

ò ñà

éæ

èðíà

ÁÇÄ

Õ-û

í

óäèð

äàì

æè

éã

ìºð

ääº

ã, Ý

Ìß

-íä

òàéëà

ãíàä

àã ó

ëñ,

õóâè

éí

õýâ

øëè

éí

ýì

íýë

ãèé

í õ

óâü

Øóó

ä àæ

èãë

àëòû

í à

ðãà

-7

0%

7

5%

80

%8

5%

90

%9

5%

10

0%

111


ÈË

Á¯

ÐÈ

ÉÍ

¯Ç¯

¯Ë

ÝË

Ò

ÇÎ

ÐÈ

ËÒ

¯Ð Ä

¯Í

¯Ð

Ä¯

ÍÃÈ

ÉÍ

Ø

ÀË

ÃÓÓ

ÐØ

ÀË

ÃÀÕ

ÀÐ

ÃÀÑ

óóð

ü ¿ç

¿¿ëý

ëò

(Îí

)2

00

92

01

02

011

20

12

20

13

20

14

20

15

5Õ

ÄÕ

Â, ÁÇÄ

Õ-û

í

õÿíàë

ò, ñ

ýðãè

éëý

ëòýä

ø

ààðäë

àãàò

àé

õýì

æýý

íèé,

òîãò

âîðòî

é

ñàíõ¿

¿ãèéí

íººö

á¿õ

èé õ

óóëü

ýðõç

¿éí

áîëî

í í

èéãì

èéí

áîäë

îãû

í ä

ýìæ

ëýãò

îð÷è

í á

èé á

îëã

îæ

, áýõ

æ¿¿

ëýõ

5a.

ÕÄÕ

Â, ÁÇÄ

Õ,

ýëýã

íèé Â

, Ñ

âè

ðóñ

ûí õ

àëäâ

àð

, ñ¿

ðüå

ý, Í

¯Ý

Ì-

èéí ò

óñëà

ìæ

¿é

ë÷èëã

ýýã

¿ð

ä¿íòý

é õ

¿ðãý

õýä

øàà

ðäë

àãàò

àé

õóóë

ü ýð

õç¿é

í

äýì

æëý

ãò î

ð÷è

í

á¿ð

äýíý

1. Õ

ÄÕ

Â-è

éí à

ñóóä

àë

õàðè

óöñà

í à

ëáàí

òó

øàà

ëòàí

òàé

ñàëá

àðû

í ò

îî,

ßàì

äûí ¿

éë

àæèëë

àãàà

íû

áà

õºòº

ëáºðèéí ò

àéëà

í0

03

5

79

11

11

2. À

æëû

í á

àéðíû

áîäë

îãî

, õº

òºëá

ºðòý

é,

ºðòº

ã òî

îöñî

í

òºëº

âëºãº

ºòý

é

ñàëá

àðû

í ò

îî

ßàì

äûí ¿

éë

àæèëë

àãàà

íû

áà

õºòº

ëáºðèéí ò

àéëà

í0

03

5

79

11

11

5á. Á¿õ

ñàë

áàð

, ò¿

âøèíä

ÕÄÕ

Â,

ÁÇÄ

Õ-ò

àé ò

ýìöýõ

äý

ìæ

ëýãò

áîäë

îãû

í õ

¿ðýý

ãà

ðíà

3. Í

àðèéí á

è÷ã

èéí

äàðãà

òàé ñ

àëáàð

çº

âëºëè

éí ò

îî

Àéì

ãèéí á

óþó

ñàëá

àð ç

ºâë

ºëè

éí

¿éë

àæèëë

àãàà

íû

áà

õºòº

ëáºðèéí ò

àéëà

í

00

30

30

30

30

30

30

4. ¯

íäý

ñíèé ñ

òðàò

åãè

òºëº

âëºãº

ºòà

é

óÿëä

óóëà

í

áîëî

âñðóó

ëñàí

îðî

í í

óòãè

éí

ñàëá

àð ç

ºâë

ºëè

éí

¿éë

àæèëë

àãàà

íû

òº

ëºâë

ºãº

º á

¿õèé

ñàëá

àð ç

ºâë

ºëè

éí ò

îî

Àéì

ãèéí á

óþó

ñàëá

àð ç

ºâë

ºëè

éí

¿éë

àæèëë

àãàà

íû

áà

õºòº

ëáºðèéí ò

àéëà

í0

030

30

30

30

30

30

5â.

ÕÄÕ

Â, ÁÇÄ

Õ-

ûí õ

ºòº

ëáºð,

¿éë÷

èëã

ýýã

ñàíõ¿

¿æ¿¿

ëýõý

ä Çà

ñãèéí ã

àçðû

í

îðîëö

îî,

òîãò

âîðòî

é á

àéäà

ë íýì

ýãäý

íý

ÕÄÕ

Â/Ä

ÎÕ

, ÁÇÄ

Õ-

ààñ

ñýðãè

éëý

õ ¿é

ë àæ

èëë

àãàa

zàíä

óëñû

í

áà

îðîí í

óòãè

éí

òºñâ

èéí õ

ºðºíãº

îðóó

ëàëò

õóâ

èàð

(Í

¯Á-

ûí Å

ÀÒÕ

)

¯íäý

ñíèé ñ

òðàò

åãè

òºëº

âëºãº

ºíèé ò

ºñº

â,

ÕÄÕ

Â/Ä

ÎÕ

-ûí ¯

íäý

ñíèé

çàðöóó

ëàëò

ûí ¿

íýë

ãýý

2009 î

íû

ä¿í

ñóó

ðü

¿ç¿¿

ëýëò

áîëí

î.2

010

îíä

3%

-ààð

2011 î

íä

6 %

-ààð

, 2012 î

íä

9%

, 2013 î

íä

10%

, 2014

îíä

12%

-2015 î

íä

15%

-ààð

íýì

ýãä¿

¿ëíý

(ñóó

ðü

¿ç¿¿

ëýëò

ýýñ)

.

-*

**

***

****

****

*****

******

-

***

***

****

****

*****

******

112


ÈË

Á¯

ÐÈ

ÉÍ

¯Ç¯

¯Ë

ÝË

Ò

ÇÎ

ÐÈ

ËÒ

¯Ð Ä

¯Í

¯Ð

Ä¯

ÍÃÈ

ÉÍ

Ø

ÀË

ÃÓÓ

ÐØ

ÀË

ÃÀÕ

ÀÐ

ÃÀÑ

óóð

ü ¿ç

¿¿ëý

ëò

(Îí

)2

00

92

01

02

011

20

12

20

13

20

14

20

15

6

Çîõè

öóó

ëàõ

á¿ò

ýö,

õýðýã

æ¿¿

ëýã÷

áàé

ãóóë

ëàãó

óäû

í

÷àäà

âõèéã

áýõ

æ¿¿

ëñíýý

ð

¿íäý

ñíèé á

îëî

í

îðîí í

óòãè

éí

ò¿âø

èíä

îëî

í

ñàëá

àðû

í

õàì

òàðñà

í,

çîõè

öóó

ëàëò

ñàé

òàé

õàðèó

àðãà

õýì

æýý

àâ

àõ

6a.

ÕÄÕ

Â,

ÁÇÄ

Õ-ò

îé

òýì

öýõ

ñàë

áàð

õî

îðîíäû

í õ

àðèó

àðãà

õýì

æýý

ã äý

ìæ

èõè

éí ò

óëä

Çàñã

èéí ã

àçàð

, èðãý

íèé í

èéãý

ì,

õóâè

éí ñ

àëáàð

äà

õü á

îäë

îãî

áîëî

âñðóó

ëàã÷

, ¿é

ë÷èëã

ýý

¿ç¿¿

ëýã÷

áàé

ãóóë

ëàãó

óäû

í

õàì

òûí

àæèëë

àãàà

ã áýõ

æèæ

, çî

õèöóó

ëàëò

ñà

éæ

èðíà

Íýã

äñýí

áî

äëî

ãî,

ñòð

àòåã

è,

õºòº

ëáº

ð,

çîõè

öóó

ëàõ

óóëç

àëòû

ã äý

ìæ

èæ

îð

îëö

äîã

ãîëë

îõ

ÿàì

ä,

èðãý

íè

é í

èé

ãìè

éí

áàé

ãóóë

ëàãó

óä,

õóâè

éí

õýâ

øëè

éí

áà

Í¯

Á,

õàí

äèâë

àã÷

áàé

ãóóë

ëàãó

óä

1.

Ñàë

áàð

çº

âëº

ëèé

í

õóð

àëäà

àíû

òýì

äýãë

ýë

¯Ñ

Ò-í

èé

áàð

èì

ò á

è÷è

ã; õ

àìòà

ðñà

í

áî

äëî

ãî õ

ºòº

ëáº

ð¿¿

ä

Õÿçãààðëàãäìàã çîõèöóóëàëò

¯ð ä¿íòýé çîõèöóóëàëò







2.

Õº

íäë

ºí

ãèé

í

¿íýë

ãýý

(3-4

æè

ë òó

òàì

ä)

6á.

ÕÄÕ

Â,

ÁÇÄ

Õ-

ûí ¿

éë÷

èëã

ýý

¿ç¿¿

ëýõý

ä îðîëö

äîã

ãîë

èðãý

íèé

íèéãì

èéí

áàé

ãóóë

ëàãó

óäû

í

÷àäà

âõè (

õ¿í

õ¿÷,

ìåí

åæì

åíò,

çà

õèðãà

à,

íººö,

áàé

ð ã

.ì)

áýõ

æèíý

Ñòð

àòåã

è ò

ºëº

âëº

ãºº

, ºðòº

ã òî

îö

ñîí

àæ

ëûí

òº

ëºâë

ºãº

ºòý

é

èðãý

íè

é í

èé

ãìè

éí

áàé

ãóóë

ëàãó

óäû

í ò

îî

1.

Õº

íäë

ºí

ãèé

í

¿íýë

ãýý,

æè

ëèé

í

àæëû

í ò

àéëà

í

7

15

2

0

20

2

0

20

2

0

20

113


ÈË

Á¯

ÐÈ

ÉÍ

¯Ç¯

¯Ë

ÝË

Ò

ÇÎ

ÐÈ

ËÒ

¯Ð Ä

¯Í

¯Ð

Ä¯

ÍÃÈ

ÉÍ

Ø

ÀË

ÃÓÓ

ÐØ

ÀË

ÃÀÕ

ÀÐ

ÃÀÑ

óóð

ü ¿ç

¿¿ëý

ëò

(Îí

)2

00

92

01

02

011

20

12

20

13

20

14

20

15

7

ÄÎ

Õ, ÁÇÄ

Õ-û

í

íîòî

ëãîîí

ä ñó

óðèëñ

àí õ

àðèó

àðãà

õýì

æýý

ã ¿í

äýñí

èé õ

ýìæ

ýýíä

àâàõ

ûí ò

óëä

òàíäà

ëò, ñó

äàëã

àà,

õÿíàë

ò-ø

èíæ

èëã

ýý,

¿íýë

ãýýí

èé

ìýä

ýýã

öóã

ëóóë

æ,

òºëº

âëºëò

ºä

àøèãë

àõ ¿

éë

àæèëë

àãàà

ã ýð

÷èì

æ¿¿

ëýõ

7a.

ÄÎ

Õ/Õ

ÄÕ

Â-

èéí õ

ÿíàë

ò-ø

èíæ

èëã

ýý,

¿íýë

ãýýí

èé

òîãò

îëö

îîã

áýõ

æ¿¿

ëæ,

¿éë

àæèëë

àãàà

ã òî

ãòì

îëæ

ñîí

áàé

íà.

Æè

ë òó

òàì

¿í

äýñí

èé

õÿ

íàë

ò ¿í

ýëãý

ýíè

é

ìåõ

àíè

çìä

ìýä

ýý,

òàéëà

í è

ð¿¿

ëäýã

òî

ãòî

ëöî

îã

á¿ð

ä¿¿ë

ñýí

áàé

ãóóë

ëàãû

í ò

îî

Æè

ë òó

òìû

í ¿

íäý

ñíè

é

òàí

äàëò

ìº

í Õ

ÄÕ

Â/

ÄÎ

Õ-û

í õ

ÿíàë

ò ¿í

ýëãý

ýíè

é ò

àéëà

í¯

ã¿é

30

39

48

58

68

78

78

7á Õ

àìòð

àã÷

òàëó

óä

íàé

äâàð

òàé,

ñòðàò

åãè

ìýä

ýýëë

ýë à

â÷,

íîòî

ëãîîíä

ñóóð

èëñ

àí

áîäë

îãî

, õº

òºëá

ºðèéí

òºëº

âëºëò

, íººöèéí

õóâà

àðèëà

ëòàä

àø

èãë

àãäà

ã áîëñ

îí á

àéíà

Áîäë

îãî

, õº

òºëá

ºð

èé

í

õýð

ýãæ

èëò

, çà

ðäà

ë, õ

ýâëý

ãäñý

í

ñóäà

ëãàà

íû

ìàò

åðè

àë

çýðýã

öî

ãö ì

ýäýý

ëýë

á¿õ

èé

æè

ë òó

òìû

í

¿íäý

ñíè

é ò

àíäà

ë ì

ºì

Õ

ÄÕ

Â/Ä

ÎÕ

-ûí

õÿí

àëò

¿íýë

ãýýí

èé

òàé

ëàí

ã ¯

íäý

ñíè

é õ

ÿíàë

ò ¿í

ýëãý

ýíè

é á

àãàà

ñ áîëî

âñð

óóëæ

ò¿ã

ýýí

û

Æè

ë òó

òìû

í ¿

íäý

ñíè

é

òàí

äàëò

ìº

í Õ

ÄÕ

Â/

ÄÎ

Õ-û

í õ

ÿíàë

ò ¿í

ýëãý

ýíè

é ò

àéëà

í

Òàéëàí áîëîâñðîãääîãã¿é








47

Ñóä

àëãà

àíû

ò¿¿

âýðëý

ëòèéã

äàõè

í õ

ÿíàæ

¿çí

ý 48 Ø

àëãó

óð ¿

ç¿¿ë

ýëòè

éí õ

óâàà

ðü

äàõü

ºãº

ãäëè

éã

äàõè

í ò

îîöíî

49

Òóñ

øàë

ãóóð

¿ç¿

¿ëýë

òèéí õ

óâàà

ðü

äàõü

ºãº

ãäºë

áîëî

õ “Ý

ì÷è

ëãýý

øàà

ðäë

àãàò

àé è

ðãý

äèéí ò

îî”-ã

èë¿

¿ íàð

èéâ÷

ëàëò

àé ò

îîö

ñîíîîð

äýýð

õ ¿ç

¿¿ëý

ëòèéí õ

óâü

õýì

æýý

íýì

ýãäý

íý

ãýæ

¿çë

ýý

114


ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ÁÇÄÕ-ÀÀÑ ÑÝÐÃÈÉËÝÕ 2010-2015 ÎÍÛ ¯ÍÄÝÑÍÈÉ ÑÒÐÀÒÅÃÈ ÒªËªÂËªÃªªÍÈÉ ÒªÑªË ÁÎËÎÂÑÐÓÓËÀÕ ÀÆËÛÍ

ÓÄÈÐÄÀÕ ÕÎÐÎÎÍÛ Á¯ÐÝËÄÝÕ¯¯Í

Óäèðäàõ õîðîîíû äàðãà:

Ö.Á¿æèí – ÝÌß-íû Ýð¿¿ë ìýíäèéí áîäëîãî, òºëºâëºëòèéí ãàçðûí äàðãà

Ãèø¿¿ä:

1. Ì.Òîãòîõíÿì – Õ¿¿õäèéí òºëºº ¿íäýñíèé ãàçðûí äàðãà, ¯íäýñíèé õîðîîíû ãèø¿¿í

2. Ä.Æàðãàëñàéõàí – ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí çºâëºëèéí Àæëûí àëáàíû äàðãà

3. Ò.Õàäõ¿¿ – ¯íäýñíèé õîðîîíû àæëûí àëáàíû äàðãà áºãººä ¯íäýñíèé õºòºëáºðèéí Åðºíõèé Çîõèöóóëàã÷

4. Áåðòðàí Ä – Í¯Á-ûí Õ¿¿õäèéí ñàíãèéí Ñóóðèí òºëººëºã÷/Äåëèà Áàðñåëîíà Í¯Á-ûí ÕÀÑ-ûí Ñóóðèí òºëººëºã÷ (òîõèðîëöñîíîîð)

5. Ý.Ýðäýíýæàìúÿí – ÄÎÕ, Ñ¿ðüåý, Õóìõàà ºâ÷èíòýé òýìöýõ Ãëîáàë ñàíãèéí ÎÍÇÇ-èéí Äàðãà (òîõèðîëöñîíîîð)

6. Í.Îðãîäîë – Çàñãèéí ãàçðûí Õýðýã ýðõëýõ ãàçðûí Îðîí íóòãèéí çàõèðãàà, óäèðäëàãûí õýëòñèéí äàðãà

7. Ä.Îäìàà – Çàñãèéí ãàçðûí Õýðýã ýðõëýõ ãàçðûí Õÿíàëò, ¿íýëãýýíèé õýëòñèéí ðåôåðåíò

8. ª.Îäãýðýë – Çàì,òýýâýð, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàìíû ãàçðûí äàðãà

9. Í.Ýíõáàò – Áîëîâñðîë, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû ÿàìíû Áàãà, äóíä áîëîâñðîëûí ãàçðûí äàðãà

10. Ã.Áàòõ¿ðýë – Ñàíãèéí ÿàìíû Ýäèéí çàñãèéí íýãäñýí áîäëîãûí ãàçðûí îðëîã÷ äàðãà

11. Á.Áàÿíìºíõ – Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ÿàìíû ìýðãýæèëòýí

12. Ö.Ñîäíîìïèë – ÝÌÕ¯Ò-èéí Çàõèðàë

13. Ò.Àëòàíöýöýã – ÕªÑ¯Ò-èéí Åðºíõèé çàõèðàë

14. Ä.Àëòàí÷èìýã – Í¯Á-ûí ÄÎÕ-ûí õºòºëáºðèéí çîõèöóóëàã÷ (òîõèðîëöñîíîîð)

115


15. Ä.Óðàí÷èìýã – Ãåðìàíû Òåõíèêèéí Õàìòûí àæèëëàãààíû Áàéãóóëëàãûí àæèëòàí (GTZ) (òîõèðîëöñîíîîð)

16. À.Îþóíáèëýã – Ãëîáàëü ñàíãèéí äýìæëýãòýé ÄÎÕ, ñ¿ðüåýãèéí òºñëèéí çîõèöóóëàã÷

17. Ë.Èòãýë – Àçèéí Õºãæëèéí Áàíêíû Ìîíãîë äàõü Ñóóðèí òºëººëºã÷èéí Ãàçðûí àæèëòàí (òîõèðîëöñîíîîð)

18. Á.Îþóíáèëýã – ÀÕÁ-íû Æåíäåðèéí Çºâëºõ (òîõèðîëöñîíîîð)

19. Õ.Ãàíáààòàð – Ìîíãîëûí Àæèë îëãîã÷ Ýçäèéí õîëáîîíû Äýä Åðºíõèéëýã÷, Ã¿éöýòãýõ çàõèðàë (òîõèðîëöñîíîîð)

20. Á.Àëòàíöýöýã – ÄÎÕ-òîé òýìöýõ ¯íäýñíèé Ñàíãèéí Ã¿éöýòãýõ çàõèðàë (òîõèðîëöñîíîîð)

21. Í.Òàìèð – “ªºäðºã àìüäðàë” ÒÁÁ-ûí Ã¿éöýòãýõ çàõèðàë (òîõèðîëöñîíîîð)

Íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà:

Ë.Îþóí – ÝÌÕ¯Ò-èéí Ýð¿¿ë ìýíäèéí õºãæëèéã äýìæèõ ãàçðûí äàðãà

ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ÎÎÑ ÑÝÐÃÈÉËÝÕ ¯ÍÄÝÑÍÈÉ ÑÒÐÀÒÅÃÈÉÍ ÒªÑªË /2015 ÎÍ/ ÁÎËÎÂÑÐÓÓËÀÕ ÀÆËÛÍ ÕÝÑÃÈÉÍ Á¯ÐÝËÄÝÕ¯¯Í

I. Õ¿í àìûí äóíäàõè ýðñäýëò á¿ëãèéã ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àæëûí õýñãèéí á¿ðýëäýõ¿¿í:

Àõëàã÷ íàð:

• Ë.Ýíõýý – “ªñâºð ¯å, èðýýä¿é” ÒÁÁ-ûí Ã¿éöýòãýõ çàõèðàë

• Á.Öîãòáààòàð – Ãëîáàëü ñàíãèéí äýìæëýãòýé ÄÎÕ, ñ¿ðüåýãèéí òºñëèéí ìýðãýæèëòýí

Íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà: Ï.Æàðãàëñàéõàí Í¯Á-ûí ÕÀÑ-èéí àæèëòàí

Ãèø¿¿ä:

• Ñàíäðà Ðîçèíãåð – Í¯Á-ûí ÕÀÑ-èéí ÕÄÕÂ/ÄÎÕ -ûí ìýðãýæèëòýí

• À.Íÿìäîðæ – ÌÓÇÍ-èéí ÕÄÕÂ/ÄÎÕ -ûí õºòºëáºðèéí çîõèöóóëàã÷

• Ä.Çîëçàÿà – ÄÎÕ-òîé òýìöýõ ¯íäýñíèé ñàíãèéí ìåíåæåð

116


• Ã.Ýðäýíýòóÿà – ÕªÑ¯Ò Êàáèíåòèéí èõ ýì÷

• Á.Ñîëîíãî – ÕªÑ¯Ò ÄÎÕ/ÁÇÄÕ ÒÑÀ-íû èõ ýì÷

• Õ.Íÿì-ªëçèé – “Èòãýë ø¿òýýí” ÒÁÁ-ûí ã¿éöýòãýõ çàõèðàë

• Í.Áàò-ªëçèé – “Çàëóóñ ýð¿¿ë ìýíä” ÒÁÁ-ûí ã¿éöýòãýõ çàõèðàë

• ×.Áàòíàñàí – ÝÌÕ¯Ò-èéí ìýðãýæèëòýí

• Á.Òóÿà – Ôîêóñ ÒÁÁ-ûí ã¿éöýòãýõ çàõèðàë

• Í.Áàòçîðèã – “ªºäðºã àìüäðàë” ÒÁÁ-ûí òºëººëºë

• Ø.Ëõàãâàñ¿ðýí – “ Õàð òàìõè, ìàíñóóðóóëàõ áîäèñîîñ èðãýäèéã õàìãààëàõ íèéãýìëýã”-èéí òýðã¿¿í

• Øàíîí Ëèâèíãòîí – Äýëõèéí ýì÷ íàðûí íýãäñýí íèéãýìëýãèéí ã¿éöýòãýõ çàõèðàë

II.Íèéò õ¿í àì,ã¿¿ð á¿ëãèéã ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àæëûí õýñãèéí á¿ðýëäýõ¿¿í:


• Ä.Èäýð – Í¯Á-ûí ÕÑ-ûí ÄÎÕ-ûí õºòºëáºðèéí àæèëòàí

• Æ.Ã¿íäýãìàà – Ìîíãîëûí íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí ìýðãýæèëòí¿¿äèéí íèéãýìëýãèéí ã¿éöýòãýõ çàõèðàë

Íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà: Ä.Àëòàíöýöýã -Í¯Á-ûí Áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààí, ñî¸ëûí áàéãóóëëàãûí àæèëòàí

Ãèø¿¿ä:

• È.Äàâààäîðæ – ÝÌß-íû Ãàçðûí îðëîã÷ äàðãà

• Ð.Äàâààäîðæ – ÁÕß-íû Æàíæèí øòàáûí Ýìíýëãèéí Àëáàíû äàðãà

• Í.Ýíõíàñàí – ÍÕÕß-íû ìýðãýæèëòýí

• Æ.Æàâõëàíáàÿð – ØØÃÅÃ ìýðãýæèëòýí

• Ì.Ýíõòóÿà – ÕªÑ¯Ò ÄÎÕ/ÁÇÄÕ ÒÑÀ-íû èõ ýì÷

• Ï.Áàÿñãàëàí – Í¯Á-ûí çàëóó÷óóäûí çºâëºõ õîðîîíû ãèø¿¿í

• Á.Æ¿ãäýðæàâ – ÕªÑ¯Ò-èéí ÄÎÕ/ÁÇÄÕ-ûí ÒÑÀëáàíû èõ ýì÷

117


• Ï.Òºâòîä – “ªºäðºã àìüäðàë” ÒÁÁ-ûí òºëººëºë

• Ä.Áîëîð÷èìýã – ÀÕÁ-íû ÕÄÕÂ/ÄÎÕ áà õ¿í õóäàëäàõààñ ñýðãèéëýõ òºñëèéí çîõèöóóëàã÷

• Á.Ýðäýíý÷èìýã – Àëáàí áóñ áîëîâñðîë, çàéíû ñóðãàëòûí

¿íäýñíèé òºâèéí ìýðãýæèëòýí

• Ö.Äàâààñ¿ðýí – Ìîíãîë Çºí ÒÁÁ-ûí õºòºëáºðèéí àæèëòàí

• Â.Ãàðìàà – ÝÌÕ¯Ò-èéí ìýðãýæèëòýí

III.ÕÄÕÂ-ûí õàëäâàðòàé áîëîí ÄÎÕ ºâ÷ëºëòýé õ¿ì¿¿ñò ¿ç¿¿ëýõ ýì÷èëãýý ¿éë÷èëãýý, íèéãìèéí õàëàìæèéã ñàéæðóóëàõ àæëûí õýñãèéí á¿ðýëäýõ¿¿í:


• Õ.Äàâààæàâ – ÕªÑ¯Ò-èéí ÄÎÕ-ûí Òàíäàëò Ñóäàëãààíû Àëáàíû äàðãà

• ×.Áÿìáàà – Ãëîáàëü ñàíãèéí äýìæëýãòýé ÄÎÕ, ñ¿ðüåýãèéí òºñëèéí ìýðãýæèëòýí

Íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà: Ý.Äîëãèîí – ÕªÑ¯Ò Õàëäâàð ñóäëàà÷

Ãèø¿¿ä:

• Í.Òàìèð – “ªºäðºã àìüäðàë” ÒÁÁ-ûí Ã¿éöýòãýõ çàõèðàë

• ª.Ýíõìàà – ÝÌÕ¯Ò –èéí àõëàõ ìýðãýæèëòýí

• Ï.¯íýí÷èìýã – ÕªÑ¯Ò ÄÎÕ/ÁÇÄÕ ÕÒÑÀ

• Î.Ãàðüä – ÕÒ¯Ò-èéí ìýðãýæèëòýí

• Ñóãàð – Ýõ íÿëõàñûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé òºâèéí àæèëòàí

IY.Çàñãèéí ãàçðûí ìàíëàéëàë, çîõèöóóëàëò, ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðûã ÷àäâàðæóóëàõ àæëûí õýñãèéí á¿ðýëäýõ¿¿í:


• ×.Áàòàà – ÝÌß-íû ÝÌÁÒ-ûí ãàçðûí ìýðãýæèëòýí

• Ó.Àíàð – JICWELS-ûí Õºòºëáºðèéí çîõèöóóëàã÷


• ×.Ñýëýíãý – ÝÌÕ¯Ò Àæëûí áàéðàí äàõü ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ àñóóäàë õàðèóöñàí ìýðãýæèëòýí

118


Ãèø¿¿ä:

• Ë.Îþóí – ÝÌÕ¯Òºâèéí ãàçðûí äàðãà

• Äð. Ãîâèíä – ÄÝÌÁ-ûí Íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí ìýðãýæèëòýí

• Ä.Óðàí÷èìýã – Ãåðìàíû òåõíèêèéí õàìòûí àæèëëàãààíû íèéãýìëýãèéí ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òºñëèéí Çîõèöóóëàã÷

• Ý.Ï¿ðýâäàâàà – ÖÑÑ¯Ò Ñóðãàëò, ÝØÒºâèéí òàñãèéí ýðõëýã÷

• ×.Óðòíàñàí – ÕªÑ¯Ò-ûí ÕÌ Ñóðãàëòûí Àëáàíû äàðãà

• À.Áàÿíìºíõ – ÕÇÄÕßàìíû ìýðãýæèëòýí

• Í.Öýâýýíäàðü – ÇÒÀÆß-íû ìýðãýæèëòýí (õóó÷íààð)

• Æ.Ìÿãìàð – ÁÑØÓß-íû ìýðãýæèëòýí

• ×.Ýðäýíý÷èìýã – ÕªÑ¯Ò-èéí Òàñãèéí ýðõëýã÷

• Æ.Òºãñæàðãàë – ÕªÑ¯Ò-èéí ÒÑÀëáàíû Ñòàòèñòèê÷ èõ ýì÷

• Ñ.Îþóí÷èìýã – ÌÀÎÝÍÕîëáîîíû àæèëòàí

• ×.Ñýìæèäìàà – ÌÃÁÑÑÒ íèéãýìëýãèéí Ã¿éöýòãýõ çàõèðàë

• Ö.Ãàíòºìºð – Ãëîáàëü ñàíãèéí äýìæëýãòýé ÄÎÕ, ñ¿ðüåýãèéí òºñëèéí ìýðãýæèëòýí

• Æ.Äàâàà – “ªºäðºã àìüäðàë” ÒÁÁ-ûí òºëººëºë

• Í.Áîëîðìàà – Íèéñëýëèéí ÝÌÃ Ýõ áàðèõ ýìýãòýé÷¿¿ä,íºõºí ¿ðæèõ¿éí àñóóäàë õàðèóöñàí ìýðãýæèëòýí

V.Òàíäàëò, ñóäàëãàà, øèíæèëãýý ¿íýëãýýíèé àæëûí õýñãèéí á¿ðýëäýõ¿¿í:


• Ä. Íàðàíòóÿà – ÄÝÌÁ-ûí ÑÒÃ-ûí ìýðãýæèëòýí

• Á.Õîíãîðçóë – ÝÌß-íû Õÿíàëò ¿íýëãýýíèé ãàçðûí ìýðãýæèëòýí


• Á.Ñóâäàà – ÍÝÌÕ-èéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí

Ãèø¿¿ä:

• Á.Áóðìàà – ÝÌß-íû ìýðãýæèëòýí

119


• À.Ýíõòóÿà – Óëñûí Ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçðûí ìýðãýæèëòýí

• Ç.Îþóíáèëýã – ÕªÑ¯Ò-èéí ÒÑÀëáàíû Òàñãèéí äàðãà

• Ã.Äàâàà – ÝÌØÓÈÑ-ûí Áàãø

• Ñ.Îþóí – ÝÌØÓÈÑ-ûí ÌÄÈ-ûí Àðãà ç¿é÷

• Ò.Àèðà – “Ýìýãòýé÷¿¿ä áà ýð¿¿ë àæ òºðºõ¿é” òºñëèéí Çàõèðàë

• Í.Èëèçà – Ãëîáàëü ñàíãèéí äýìæëýãòýé ÄÎÕ, ñ¿ðüåýãèéí òºñëèéí ìýðãýæèëòýí

• Æ.Ýíõýý – “ªºäðºã àìüäðàë” ÒÁÁ-ûí òºëººëºë

• Ä.Áàÿñãàëàí – ÝÌÕ¯Ò Ñòàòèñòèêèéí àëáàíû ìýðãýæèëòýí

• Ìîíèêà Ñèêóëîâà – Í¯Á-èéí ñàéí äóðûí àæèëòàí

• Äîêòîð Àëèñîí Ïååë – Í¯Á-èéí ñàéí äóðûí àæèëòàí

• Â.Íàðàíöýöýã – “ÄÎÕ-ã¿é Èðýýä¿é” ÒÁÁ-ûí Ã¿éöýòãýõ Çàõèðàë

YI.ªðòºã òîîöîõ àæëûí õýñãèéí á¿ðýëäýõ¿¿í:


• Õ.ªëçèé-îðøèõ – ÝÌß-íû ÑÝÇÃ-èéí ìýðãýæèëòýí

• Î.Èíæåíðåíæèí – Ñß-íû ÝÇ-í íýãäñýí áîäëîãî çîõèöóóëàëòûí ãàçðûí àõëàõ ìýðãýæèëòýí


• Ò.ªíºðöýöýã – ÝÌÕ¯Ò Õºäºëìºðèéã ¿íýëýìæ,öàëèí õºëñíèé àñóóäàë õàðèóöñàí ìýðãýæèëòýí

Ãèø¿¿ä:

• Á.Áàò-Ýðäýíý – ÝÌÕ¯Ò ÝÇÄ¿í øèíæèëãýý õàðèóöñàí ìýðãýæèëòýí

• Á.Ìºíõöýöýã – ÝÌß-íû ÑÝÇÃàçðûí ìýðãýæèëòýí

• ×.Áàéãàëìàà – ÕªÑ¯Ò-èéí ÒÑÀëáàíû Èõ ýì÷

120


Documents

ХДХВ/ДОХ, БЗДХ-аас сэргийлэх Үндэсний стратеги төлөвлөгөө