Η ΠΡΟΕΛΑΣΗ ΤΗΣ ΠΑΝΟΥΚΛΑΣ Βιολογικός πόλεμος και παγκόσμια δημόσια υγεία

Critical Art Ensemble

Η προέλαση της πανούκλαςΒιολογικός πόλεμος και παγκόσμια δημόσια υγεία

Το βιβλίο “Η προέλαση της πανούκλας’’ εκδόθηκε στην Αθήνα τον

Ιανουάριο του 2007, σε 1000 αντίτυπα.

Τίτλος πρωτότυπου:Marching plague

Germ warfare and global public health Autonomedia, 2006

Είμαστε ενάντια στο copyright όπως άλλωστε και οι συγγραφείς του κειμένου

οπότε αυτό μπορεί να χρησιμοποιηθεί ελεύθερα για κινηματικούς σκοπούς.

Σε τέτοια περίπτωση, η αναφορά σ’αυτήν την έκδοση θα εκτιμηθεί ως αναγνώριση των σκοπών της Λέσχης.

μετάφραση: spn επιμέλεια: zipo

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος..........................................................................................7

Εισαγωγή: Σώματα φόβου σε ένα κόσμο απειλών.................11

Κεφάλαιο 1: Παράλογες στρατηγικές........................................ 21

Κεφάλαιο 2: Οι κύκλοι της πανούκλας...................................... 41

Κεφάλαιο 3: Αδύνατες συνθήκες.................................................61

Κεφάλαιο 4: Το θέαμα της δημόσιας υγείας κάτω από τοσημάδι του βιοτρόμου........................................... 77

Κεφάλαιο 5: Συστήματα υγείας στην υπηρεσία της ειρήνης....95

Σημειώσεις του μεταφραστή......................................................113

Σχόλιο του μεταφραστή............................................................. 123

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η Critical Art Ensemble δημιουργήθηκε το 1987 από τους Στηβ Μπαρνς, Ντόριαν Μπαρ, Στηβ Κουρτζ, Χοουπ Κουρτζ και Μπέβερλυ Σλέε και αυτοπροσδιορίζεται ως “ομάδα καλλιτεχνών ηον εξερευνά τις διασταυρώσεις ανάμεσα στψ τέχνη, τψ κριτική θεωρία, τψ τεχνολογία και τον ηοΧιτικό ακτιβισμό".

Όπως όλες οι προσπάθειες της CAE, η Προέλαση της Πανού­κλας (Marching Plague), είναι ένα πολυμέτωπο project: περιλαμ­βάνει μια “εγκατάσταση”, μια παράσταση, ένα φιλμ και ένα βι­βλίο. Αυτή τη φορά η CAE βρήκε έναν ανεπιθύμητο αλλά σημα­ντικό συνεργάτη για το project αυτό: Το Υπουργείο Δικαιοσύνης των Η ΓΙΑ. To FBI συνέλαβε τον Κουρτζ το 2004, σαν ύποπτο βιοτρομοκρατίας, και τελικά τον παρέπεμψε για “ταχυδρομική και ενσύρματη απάτη”. Τα “ενοχοποιητικά στοιχεία” ήταν οι καλλιέργειες μικροβίων του Κουρτζ, με τις οποίες έκανε απλά “γυμνασιακά” πειράματα μοριακής βιολογίας, για να αποδείξει την αναποτελεσματικότητα των μικροβίων σαν όπλων. Στην ει­σβολή τους στο σπίτι του, την οποία προκάλεσε ο θάνατος της συντρόφου του (επίσης μέλους της CAE) από ανακοπή καρδιάς, κατέσχεσαν μεγάλο μέρος του ερευνητικού υλικού που αποτε- λούσε τη βάση γι’αυτό το βιβλίο. Το υλικό ποτέ δεν επεστράφη οπότε η CAE και ο Κουρτζ έπρεπε να ξανακάνουν μέρος της έρευνας. Το γεγονός αυτό καθυστέρησε την έκδοση του βιβλίου, το οποίο κυκλοφόρησε τελικά τον περασμένο Μάιο, αλλά δίνει μια επιπλέον σημασία σ’αυτό το βιβλίο. Είναι επίσης μία ακόμα απόδειξη ότι τα μικρόβια ακόμα κι αν είναι αναποτελεσματικά

Η προέλαση της πανούκλας

σαν όπλα, είναι πάνιως ένα πολύ αποτελεσματικό εργαλείο για την εντατικοποίηση του ελέγχου.

Σε μια γκαλερί του Βερολίνου πέρυσι, η CAE παρουσίασε ένα κομμάτι του Marching Plague, αναπαριοτώντας ένα περίεργο πείραμα του 1949, στο οποίο μια ομάδα βιολογικού πολέμου των ΗΠΑ, εισήγαγε μυστικά σε σωλήνες αέρα στο Πεντάγωνο, ένα σχεδόν ακίνδυνο μικρόβιο, το Serratia marsecens. Το μικρόβιο μόλυνε το κτίριο και τρόμαξε τους στρατηγούς αρκετά ώστε να εγκρίνουν μεγαλύτερες δαπάνες για τη βιοάμυνα. Οι επισκέπτες της έκθεσης στο Βερολίνο μπορούσαν να δουν δίσκους καλλιέρ­γειας του ίδιου μικροβίου. Η ίδια έκθεση δεν ήταν δυνατόν να πραγματοποιηθεί στις ΗΠΑ, όπου η φόρμουλα “βακιήρια=κίνδν- νος=οπλα=τρομοκρσιία" κυριαρχεί και μία τέτοια απλή επίδειξη θα προκαλούσε την άμεση αντίδραση του νόμου. Σαν μέρος του ίδιου project, το 2005, η CAE αναπαρέστησε μια Βρετανική στρατιωτική άσκηση του 1952, χρησιμοποιώντας το ακίνδυνο βακτήριο b. Subtilis στη θέση του μικροβίου της πανούκλας. Η αναπαράσταση αυτή είχε τα ίδια απογοητευτικά αποτελέσματα με την αρχική άσκηση. Η ταινία για την πρωτότυπη αυτή ανα­παράσταση προβλήθηκε στη Νέα Υόρκη, λίγο καιρό πριν κυκλο­φορήσει και το βιβλίο.

Οι δραστηριότητες αυτές της CAE, έχουν οδηγήσει πολλούς στο να κατατάξουν το έργο της λανθασμένα στο νεόκοπο πεδίο της Βιο-Τέχνης, που συγχωνεύει τέχνη και επιστήμη, για να δη­μιουργήσει ανωμαλίες τύπου Φρανκεστάιν, όπως ένα κουνέλι που φωσφορίζει λόγω ενός συγκεκριμένου γονιδίου. Πάντως έρ­γα τής CAE εκτέθηκαν το Φεβρουάριο του 2005 στην έκθεση Βιο-Τέχνης “In Vivo- In Vitro”, που διοργάνωσε η Ανώτατη Σχο­λή Καλών Τεχνών και η ΜΚΟ τέχνης και τεχνολογίας Atropos στην Αθήνα.

Η CAE έχει κυκλοφορήσει άλλα πέντε βιβλία:

The Electronic Disturbance (Ηλεκτρονική Διατάραξη - 1997) Electronic Civil Disobedience fs? Other Unpopular Ideas (Ηλεκτρονική Πολιτική Ανυπακοή - 1998)

I Ιρόλογίκ; 9

The Flesh Machine: Cyborgs, Designer Babies, Eugenic Conscousness (Η Μηχανή της Σάρκας - 1998)Digital Resistance: Explorations in Tactical Media

(Ψ ηφιακή Αντίσταση - 2001)Molecular Invasion (Μοριακή Εισβολή - 2002).

Στα ελληνικά έχουν κ υ ι^^)ορήσ ει τα εξής:Έ να μέρος του Electronic Civil Disobedience από τις εκδόσεις

Αντισχολείο, το 2003.Η εισαγωγή και το ιιρώτο κεφάλαιο του Flesh Machine, ειιί-

σης από τις εκδόσεις Αντισχολείο, το 2004.To Flesh Machine, με τίτλο “Η μηχανή της σάρκας”, αιιό τις

Εκδόσεις των Ξένων, το 2006.Ειιίοης αποσπάσματα από έργα της Critical Art Ensemble

έχουν δημοσιευτεί στα περιοδικά 3η γενιά, Χουλιγκανιζατέρ, ξ και Black Out.

Εισαγωγή

Σώματα φόβου σε ένα κόσμο απειλών

“Ηθελαν τα μικρόβια, τα έχουν."Darby Crash

Η χρήση της συμβολικής αφηρημένης έννοιας του φόβου, σαν σημείο ανταλλακτικής αξίας υπήρξε πάντα ένας χρήσιμος τρόπος για να δικαιωθούν και να επιδειχθούν οι πιο παράλογες ανάγκες της εξουσίας, που επενδύονται στην επέκταση των στρατιωτικοποιημένων λειτουργιών και την εξάλειψη της ατομι­κής αυτονομίας. Αλλά στις ΗΠΑ μετά τις επιθέσεις της 11 ης 9ου, ο φόβος κυριαρχεί σαν μια στοιχειώδης μονάδα ανταλλαγής στο πολιτικό, οικονομικό και στρατιωτικό φάσμα. Το σημείο του φό­βου, φιλτραρισμένο μέσα από τη μήτρα της απειλής, υπηρετεί περισσότερο από ποτέ, όχι μόνο τις απολυταρχικές δυνάμεις της τάξης, αλλά και τις μηχανές του κέρδους. Σημεία σαν αυτά, κι­νούνται με εκπληκτική ταχύτητα ανάμεσα στα πολιτικά και πο­λιτιστικά σύνορα αναγνώρισης. Ακόμα και η πιο αργή γραφειο­κρατία απαντά στην εμφάνισή τους με ρώμη που εκπλήσσει, ενώ τα πιο γρήγορα επιχειρηματικά διευθυντήρια μπορούν να τα χρησιμοποιήσουν για να εφοδιάσουν τις ιδεολογικές και υλικές τους μηχανές, που κινούν την παραγωγή και τη διανομή στη μέ-

γισιη ταχύτητα. Από τη στιγμή που αυτά τα γενικά σημεία συγκεκριμενοποιούνται μέσα στην αφήγηση της εισβολής στο σώμα και της οργανικής διάλυσης, οι ευκαιρίες για το γρήγορο σφετερισμό της εξουσίας, αυξάνονται εκθετικά. Νέα κονδύλια για έρευνα και για τα κέντρα που φιλοξενούν την έρευνα, συμβό­λαια για υλικά όπως εμβόλια και φάρμακα που αναχαιτίζουν τα συμπτώματα, συμβόλαια ασφάλειας, και τόσα άλλα, πλημμυρί­ζουν την αγορά σε τέτοιο βαθμό, που σχεδόν κάθε μηχανισμός παραγωγής και υπηρεσιών έχει συμφέρον να κρατήσει το θέαμα του φόβου και της απειλής ζωντανό. Το αν μια απειλή υπάρχει πραγματικά ή όχι είναι άσχετο για τις ανταλλακτικές σχέσεις. Η απειλή της μελλοντικής κρίσης και η λύση της προληπτικής δρά­σης προελαύνουν, παίρνοντας φόρα, μέχρι να γίνουν ένα σύστη­μα, που περιβάλλεται βαθιά από τόσους θεσμούς, ώστε δεν μπο- ρεί πλέον να αποτιμηθεί κριτικά. Αυτό το σύστημα γίνεται κάτι φυσικό, προφανές, ένα αιιαραίτητο γεγονός στο οποίο όλοι πρέ­πει να υποταχτούν για να μη χάσουν τα πλούτη που κέρδισαν.

Αυτό δε σημαίνει ότι τα προβλήματα και οι αδυναμίες του συ­στήματος είναι άγνωστα. Ως επί το πλείστον είναι γνωστά, αλλά δεν κατηγοριοποιούνται ως αντιφάσεις. Αντίθετα παρουσιάζο­νται ως τάσεις που δεν αντιπροσωπεύουν κάτι, άρα θα έπρεπε να αγνοηθούν. Για παράδειγμα, μια κοινωνική έκφραση του φόβου σε έναν πληθυσμό, ο μαζικός πανικός, δεν συναντάται συχνά στη δημόσια σφαίρα. Ενώ οι τρομοκρατικές επιθέσεις έχουν προκα- λέσει ένα σοβαρό συναισθηματικό τραύμα τόσο σε ατομικό όσο και σε δημόσιο επίπεδο στις ΗΠΑ, η κατάσταση δύσκολα θα μπορούσε να περιγράφει ως μαζικός πανικός. Ούτε η 11η 9ου, ούτε ο φόβος του άνθρακα,1 ούτε το μπλακάουτ του Αυγούστου του 2003 στη Νέα Αγγλία2 (για όσο καιρό θεωρήθηκε πράξη τρομοκρατών) δεν προκάλεσαν τυπικά τέτοια συμπεριφορά. Παρά τις (σε μεγάλο βαθμό τεχνητές) κρίσεις, η δημόσια τάξη παρέμεινε αδιασάλευτη. Παρ’όλ’αυτά, αυτοί οι μηχανισμοί (κυ­βέρνηση, μήντια, στρατός κ.λ.π.) με το τρομακτικό ενδιαφέρον να συντηρήσουν ένα περιβάλλον φόβου, ενθάρρυναν το κοινό να πιστέψει οτι ο όχι γενικός πανικός του να αγοράζεις νάυλον και

12 Η προέλαση της πανούκλας

κολλητική ταινία, που ακριβώς αυτοί οι θεσμοί είχαν προωθή­σει, είναι απόδειξη ότι θα προκαλουνταν μεγάλη αταξία χωρίς την κατάλληλη ετοιμότητα και εγρήγορση. Σαν άτομα, υποφέ­ρουμε από αυτή την αντίφαση ανάμεσα στο αληθινό και στο ψεύτικο, ανάμεσα στο θέαμα και στην ενεργό ζωή, μέσα στη μορφή ενός πολιτισμού της σπατάλης που στηρίζεται στην πα­ραγωγή των άχρηστων εις βάρος των χρήσιμων (καλύτερη μόρ­φωση, υγεία για όλους, δίκαιοι μισθοί, κ.λ.π.).

Ακόμα και από στρατιωτική σκοπιά, η υπόθεση του βιολογι­κού πολέμου και της βιοτρομοκρατίας είναι αντιπροσωπευτική της οικονομίας της αχρηστίας. Το ενδιαφέρον του συστήματος για αυτήν την οικονομία έφτασε να είναι τρομακτικό, αμέσως μετά τη χρήση χημικών όπλων κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Ωστόσο από την αρχή, υπήρχε μια συνε­χής διαφωνία μέσα στο στρατό, για το πόσο αποτελεσματικά μπορεί να είναι τα βιολογικά όπλα. Η αρχική θέση που πήρε ο στρατός των Ηνωμένων Πολιτειών ήταν ότι τέτοια όπλα ήταν σπατάλη πόρων. Αυτή η οπτική εκφράστηκε καλύτερα από τον ταγματάρχη Λέον Φοξ του σώματος στρατιωτικών γιατρών των ΗΠΑ, σε ένα άρθρο γραμμένο το 1932 για στρατιωτικούς χει- ρούργους με τίτλο “Βακιηριακός πόλεμος: Η χρήση των βιολογικών πα­ραγόντων στον πόλεμο". Σε αυτό το άρθρο ο Φοξ έθεσε τις βάσεις για αυτά που είναι ακόμα τα κύρια επιχειρήματα εναντίον της χρησιμότητας τέτοιων όπλων, μεταξύ των οποίων η αναστροφή των συνεπειών, η ικανότητα συντήρησης των βακτηρίων, και η πεποίθηση ότι τα βιολογικά όπλα δεν θα ήταν τόσο αποτελεσμα­τικά όσο άλλα ήδη υπάρχοντα εναλλακτικά. Ακόμα και εκείνη την εποχή, ο Φοξ είχε ένα βαθμό κατανόησης της παραγωγής του θεάματος του φόβου σχετικά με το συγκεκριμένο ζήτημα:

“Ο βακτψιακός πόλεμος είναι ένας από τους πρόσφατους τρο­μακτικούς τίτλους που σερβίρουν οι ψευδοεπιοτήμονες που ουνει- οφέρουν στις καυτές σελίδες των κυριακάτικων παραρτημάτων και δημοσιεύονται σε όλο τον εθνικό τύπο... Νομίζω ότι είναι πολύ αμ­φίβολο αν οι βιολογικοί παράγοντες είναι κατάλληλοι για πόλεμο. ”

Εισαγωγή: Σώματα φόβου σε ένα κόσμο απειλών 13

Αυτή η άποψη δεν εξαφανίστηκε ποτέ από τους στρατιωτι­κούς υπολογισμούς των Ηνωμένων Πολιτειών ακόμα και σε πε­ριόδους που γίνονταν πολλές έρευνες σχετικά με τον βιολογικό πόλεμο: κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, μετά την ανα­κάλυψη των διαγονιδιακών οργανισμών, κατά τη διάρκεια της στρατιωτικής ενίσχυσης της εποχής του Ρήγκαν ή ακόμα και σή­μερα μετά το φόβο του άνθρακα. Η δημόσια συζήτηση συνεχί­ζεται κανονικά, αλλά αυτό που στηρίζει τις στρατιωτικές προ­σπάθειες σ’αυτό τον τομέα έχει να κάνει λιγότερο με στρατηγικό ή τακτικό σχεδιασμό και περισσότερο με την πολιτική των ανορ- θολογικών φόβων που διαχέονται μέσω του πολιτισμού. Για πα­ράδειγμα κατά τη διάρκεια του ψυχρού πολέμου, η έρευνα πα- ρακινήθηκε από την πληροφορία που αφορούσε τη μεγάλη κλί­μακα των σοβιετικών βιολογικών ερευνών και την εφαρμογή τους στα όπλα. Αυτή η εκτίμηση δημιούργησε ένα φόβο για χά­σμα στον τομέα των βιολογικών όπλων. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου εγκαινιάστηκε το δόγμα της ετοιμότητας (δηλ. το να αποτρέψεις μια μελλοντική κρίση με μια προληπτική δράση) και από τότε έχει καθιερωθεί. Πρόσφατα, ο φόβος του άνθρακα έπεισε την κυβέρνηση Μπους ότι ακόμη και μια επίθεση μικρής κλίμακας μπορεί να είναι πολύ διαλυτική. Η αντίδραση της κυ­βέρνησης Μπους είναι ιδιάιτερα αποθαρρυντική λόγω της πλα- τειάς χρηματοδότησης και της φύσης των προγραμμάτων που έχουν ακολουθηθεί. Τα προγράμματα αυτά επεκτείνονται πολύ μακρύτερα από τις στρατιωτικές αρμοδιότητες και επηρεάζουν την πολιτική δημόσιας υγείας.

Δυστυχώς, το προηγούμενο που έχει τεθεί είναι αυτό της άρ­νησης της βαθιάς, πολύχρονης αντίφασης της γνώμης για τη μη χρησιμότητα του βιολογικού πολέμου, και ακριβώς αυτή η άρνη­ση προκύπτει τώρα. Ούτε η τεχνητή κατασκευή του φόβου, προσδιορίζεται με κάποιο τρόπο. Υπάρχει μεγάλο κέρδος για να βγει - πως θα μπορούσε να είναι αλλιώς; Δεν είναι καλύτερα να συνεχίζεται αυτή η κατάσταση; Το κοινό δέχεται μέχρι αηδίας, διαρκείς εκκλήσεις ετοιμότητας σαν να ήταν πιθανή μια βιολο­γική επίθεση μεγάλης κλίμακας, σαν να ήταν πιθανή η χωρίς

14 Η προέλαση της πανούκλας

απώλειες ετοιμότητα, σαν να γίνονταν ήδη αληθινές προετοιμα­σίες και σαν ο βιολογικός πόλεμος / η βιοτρομοκρατία να ήταν μία μεγάλη (αν όχι η μεγαλύτερη) απειλή για τη δημόσια υγεία. Η Αποκάλυψη μας περιμένει όλους. Για παράδειγμα, στο βιβλί­ο τους "Μικρόβια”, οι συγγραφείς (Τζούντιθ Μίλλερ3 κ.α.) κατα­λήγουν:

"Αν εμείς, ως έθνος, πιστεύουμε ότι η απειλή των μικροβίων με­γαλοποιείται, ξοδεύουμε πολλά λεφτά γι'αντή. Αλλά αν ο κίνδυνος είναι αληθινός, όπως εμείς (οι συγγραφείς) συμπεραίνουμε ότι είναι, τότε η επένδυση είναι πολύ τυχαία και φλύαρη. Παραμένουμε θλι­βερά απροετοίμαστοι για μια πανωλεθρία που θα έκανε τα γράμμα­τα με άνθρακα να μοιάζουν σαχλαμάρες."

Οι συγγραφείς κάνουν μία πολύ πονηρή δατύπωση. Ενώ ανα­γνωρίζουν ότι υπάρχουν και άλλες θέσεις, και φαινομενικά παίρ­νουν μια κριτική, αν και αδύναμη, θέση (τα λεφτά δεν ξοδεύο­νται σωστά), στο τέλος, συναινούν στην αφήγηση της Αποκάλυ­ψης, που είναι η βάση για όσα θεωρούν λάθος. Αυτή η αφήγηση του φόβου και της απειλής είναι ακριβώς ο λόγος που τα λεφτά ξοδεύονται με λάθος τρόπο. Η απειλή απαιτεί δράση για να μα­ταιωθεί - όχι μελετημένη δράση, απλά δράση. Έτσι κανένας θε­σμός που ενδιαφέρεται για το κοινό καλό δεν έχει την πολυτέ­λεια να θεωρηθεί ότι δεν κάνει τίποτα. Φυσικά στο πλαίσιο της ιδιοτέλειας, η αφήγηση αυτή πρέπει επίσης να μπει στην κορυ­φή της λίσιας των μπεστ-σέλλερς των New York Times. Μία έκ­κληση για ηρεμία δεν θα ήταν καταλύτης πωλήσεων.

Σε άλλες περιπτώσεις, η προπαγάνδα4 που περιβάλλει τον βιολογικό πόλεμο, είναι αυστηρά αυτοαναφορική, όπως σ’αυτή τη δημοσίευση από το Ιατρικό Κέντρο του Πανεπιστημίου του Πίτσμπουργκ:

“Η βιοτρομοκρατία είναι η μεγαλύτερη απειλή εθνικής ασφα- λείας στον 21ο αιώνα. Οι επιθέσεις με βιολογικά όπλα μπορούν να προκαλέσουν θάνατο και πόνο σε καταστροφική κλίμακα, ξέσπασμα

Εισαγωγή: Σώματα φόβου σε ένα κόσμο απειλών 15

τεράστιας οικονομικής και κοινωνικής αποσύνθεσης, ακόμα και να απειλήσουν την καρδιά τον δημοκρατικών διαδικασιών. Η κατάλλη­λη αντίδραση δεν βασίζεται στη στρατιωτική μας δύναμη αλλά στα συστήματα ιατρικής και δημόσιας υγείας και στη διαθεσιμότητα αποτελεσματικών ψαρμάκων και εμβολίων...

Με μια κίνηση που θα καθιερώσει το Ιατρικό Κέντρο τον Πα­νεπιστημίου του Πίτσμπουργκ ως τον διεθνή ηγέτη στο κρίσιμο, υψηλού προφίλ, και ταχύτατα επεκτεινόμενο πεδίο της ειοιμότητας, έρευνας και αντίδρασης στη βιοτρομοκραιία, ανακοινώθηκε σήμερα η δημιουργία του κέντρου για τη Βιοασψάλεια του Ιατρικού Κέ­ντρου του Πανεπιστημίου του Πίτσμπουργκ. ”

Ο κυνισμός ενός τέτοιου εγγράφου είναι σχεδόν ανείπωτος. Δεν θα μπορούσε κανείς να φανταστεί μεγαλύτερη υπερβολή για ένα πρόβλημα που μετά βίας υπάρχει, ή μια πιο αόριστη διατύ­πωση για το πως αυτό θα αντιμετωπιστεί προληπτικά. Αυτό το κείμενο εμπνέεται καθαρά από απεριόριστη ιδιοτέλεια, μεταμ­φιεσμένη σε ανησυχία για τα κοινά.

Η κυβέρνηση είναι ευχαριστημένη να μπορεί να εκμεταλλευ­τεί την απειλή του βιολογικού πολέμου. Το 1997 ο υπουργός άμυνας των ΗΠΑ Γουίλιαμ Κόεν έκανε μια δραματική έκκληση, όταν εμφανίστηκε στην τηλεόραση κρατώντας μια σακούλα με ζάχαρη 3 κιλών, υποστηρίζοντας ότι αν μια τέτοια ποσότητα άν­θρακα ψεκαζόταν από ένα αεροπλάνο, θα οδηγούσε στο θάνατο το 50% του πληθυσμού της Ουάσινγκτον. Όχι μόνο καπηλεύεται ανεύθυνα αυτό τον φόβο, αφού μεγαλοποιεί ένα σχεδόν απίθανο σενάριο, αλλά και η ίδια η πληροφορία είναι λάθος. Ο Παγκό­σμιος Οργανισμός Υγείας εκτίμησε ότι θα χρειάζονταν 50 κιλά για να προκαλέσουν απώλειες της τάξης του 20% σε ένα πληθυ­σμό 500 χιλιάδων.

Ακόμα και οι επιστήμονες είναι πρόθυμοι να ανέβουν στο τρένο του φόβου και της απειλής, και κατασκευάζουν απίθανα σενάρια αν πρέπει να το κάνουν. Δείτε αυτό το σενάριο Αποκά­λυψης από τον Ρίτσαρντ Γουάιζ του Τμήματος Μικροβιολογίας στο Νοσοκομείο του Μπέρμιγχαμ, στη Μεγάλη Βρετανία:

16 Η προέλαση της πανούκλας

Ειοαγωγή: Σώματα φόβου οε ένα κόομο απειλών 17

"Φανταστείτε το ακόλουθο: Σε μία περίοδο περίπου μιας εβδο­μάδας, αυξανόμενος αριθμός ασθενών καταφεύγουν στους παθολό­γους και στα εξωτερικά ιατρεία με πυρετό, δυσφορία, μυαλγία και άλλα συμπτώματα που ταιριάζουν σε ιώδη μόλυνση του αναπνευστι­κού συστήματος. Αυξανόμενος αριθμός ασθενών παθαίνει σηψαιμί­α και αρχίζουν οι θάνατοι. Μέχρι να γίνει η διάγνωση του άνθρακα, κάθε ασθενής θα έχει έρθει σε επαφή με πολλά μέλη της σικογέ- νειάς του καθώς και με συναδέλφους του και ανθρώπους στο νοσο­κομείο. Η αρχική έκθεση των, ας πούμε εκατοντάδων ανθρώπων, τώρα έχει εξαπλωθεί σε δεκάδες χιλιάδες. Θα επακολουθούσε πανι­κός και τα νοσοκομεία θα πλημμύριζαν... ”

Πράγματι ένα πολύ τρομακτικό σενάριο. Το πρόβλημα είναι φυσικά, ότι δεν υπάρχουν στοιχεία ότι ο άνθρακας μπορεί να με­ταδοθεί από άνθρωπο σε άνθρωπο.5 Αν μερικές εκατοντάδες αν­θρώπων μολύνονταν, αυτοί θα είχαν μολυνθεί όλοι και όλοι. Και το παραπάνω απόσπασμα δημοσιεύτηκε στο πολύ διακεκριμένο περιοδικό The Lancet το Μάιο του 1998!

Είναι μέσα σε αυτό το περιβάλλον της καπηλείας του φόβου, της στρατιωτικής διόγκωσης, και της διεφθαρμένης οικονομικής ανταλλαγής που η Critical Art Ensemble ένιωσε αναγκασμένη να γράψει μια κριτική αντι-αφήγηση. Στις παρακάτω σελίδες, θα προσπαθήσουμε να σχεδιάσουμε το περίγραμμα του γιατί η βιο- τρομοκρατία είναι μια αποτυχημένη στρατιωτική στρατηγική και του γιατί είναι άχρηστη στους τρομοκράτες. Του πως οι προ­σπάθειες για ετοιμότητα υπήρξαν επιζήμιες για την πολιτική δη­μόσιας υγείας, του ποιοι θεσμοί ωφελούνται από τον βιο-φόβο, του πως και γιατί το πρόβλημα δεν θα ελεγχθεί από τη “διπλω­ματική κοινότητα”. Σίγουρα συνειδητοποιούμε τις δυσκολίες του εγχειρήματος που αναλαμβάνουμε. Η γνώση του ζητήματος είναι εντελώς αποσπασματική. Υπάρχουν τόσες αφηγήσεις για το θέμα όσοι και οι επαγγελματίες στη διεύθυνση των βιολογι­κών βιομηχανιών. Δεδομένων των χρημάτων που υπάρχουν αυτή τη στιγμή στο τραπέζι, δεν μπορεί να υπάρχει εμπιστοσύνη σε

βιολογικούς ή πολίτικους ειδικούς, αφού όλοι δοκιμάζονται σε μια σύγκρουση συμφερόντων, και κατά συνέπεια πρέπει να προ­σεγγίζονται με σκεπτικισμό. Ακόμα και σε ζητήματα ποσότητας, η κατάσταση είναι πολύ ανακριβής. Για παράδειγμα πως μπο­ρούμε να ξέρουμε πόσα λεφτά του δημοσίου ξοδεύονται στην έρευνα για το βιολογικό πόλεμο; Αφήνοντας στην άκρη τις μυ­στικές επιχειρήσεις, πολλές από τις περιοχές έρευνας σ’αυτόν τον τομέα είναι απροσδιόριστες. Οι γραφειοκράτες και οι λογι­στές μπορούν να αλλάζουν διαρκοις θέσεις για το τι είναι και τι δεν είναι έρευνα για βιολογικό πόλεμο. Επομένως, το μόνο που μπορούμε να πούμε είναι ότι οι πρωτοβουλίες της κυβέρνησης Μπους γύρω από τον βιολογικό πόλεμο κοστίζουν στους φορολο­γούμενους δισεκατομμύρια δολάρια. Είναι σχεδόν αδύνατο να υπολογίσει κανείς με αξιοπιστία πόσα δισεκατομμύρια. Από ’κει και πέρα, μας μένουν λίγες εναλλακτικές δυνατότητες για να πε­ριγράφουμε τι συμβαίνει. Υπάρχει πλήθος πρωτογενών τεκμηρί­ων και μια χούφτα ιστορικών εκτιμήσεων, αλλά τελικά μπορού­με να βασιστούμε μόνο στην υλική μας εμπειρία στην καθημερι­νή μας ζωή για να κρίνουμε αν το αληθινό ή το ψεύτικο κυριαρ­χεί σ’αυτήν την κατάσταση.

Η άποψη της CAE είναι απλή. Πιστεύουμε ότι η “ετοιμότητα" για το βιολογικό πόλεμο είναι ένας ευφημισμός για την ανάπτυ­ξη τεχνολογίας βιολογικού πολέμου και τη στρατιωτικοποίηση της δημόσιας σφαίρας. Η ετοιμότητα, όπως έχουν τα πράγματα σήμερα, είναι μια τρέλα που συνεχίζεται γιατί φέρνει ψήφους στους πολιτικούς, κοινό στα μήντια, κέρδη στις επιχειρήσεις και χρηματοδοτήσεις για παραγωγή στρατιωτικοποιημένης γνώσης. Αν υπάρχει κάποια αληθινή απειλή για τα σώματα και την υγεία μας, δεν προέρχεται από μικρόβια που γίνονται όπλα, αλλά από τους θεσμούς που εκμεταλλεύονται αυτόν τον εξοπλισμό.

Σημείωση: Στη συζήτησή μας για τη δημόσια υγεία σ’αυτό το βιβλίο, δεν θα αντιμετωπίσουμε το αλληλένδετο θέμα της πανδη­μίας του AIDS με λεπτομέρειες. Ό χι γιατί δεν βλέπουμε τη σύν­δεση ή γιατί δεν μπορούμε να εκτιμήσουμε τη σημασία του για τη συζήτηση, αλλά γιατί πιστεύουμε ότι υπάρχει η κατάλληλη βι­

18 Η προέλαση της πανούκλας

βλιογραφία πάνω στο θέμα από συγγραφείς πολύ πιο ειδικευμέ­νους από εμάς να περιγράφουν την κατάσταση. Επιπλέον κατα­πιανόμαστε μόνο με αυτό καθαυτό το θέμα του βιολογικού πολέ­μου. Δεν συμπεριλαμβάνουμε στην ανάλυσή μας χημικά ή τοξι- κά όπλα (ακόμα κι αν προέρχονται από μικρόβια).

Εισαγωγή: Σώματα φόβου σε ένα κόσμο απειλών 19

Κεφάλαιο 1

Παράλογες στρατηγικές

Από στρατιωτική σκοπιά, με μια βιαστική εξέταση, η χρήση μικροβίων, ως βάση για ένα αποτελεσματικό οπλικό σύστημα, μπορεί να φαίνεται καλή ιδέα. Ακόμα και μια περιληπτική μελέ­τη της στρατιωτικής ιστορίας αποκαλύπτει ότι η χρήση φυσικών μικροβίων είχε μερικές φορές το αποτέλεσμα να δοθεί ένα τρο­μακτικό πλεονέκτημα σε μια οργανικά εύρωστη και συντριπτική δύναμη, κατά τη διάρκεια περιόδων κατάκτησης. Η κατάκτηση της Αμερικής είναι ίσως το πιο δελεαστικό ιστορικό προηγούμε­νο, ικανό να εμπνεύσει την έρευνα από στρατούς σε όλο τον κό­σμο. Η λίστα των ασθενειών που εισήχθησαν στο “Νέο Κόσμο”, με σχεδόν πλήρη βεβαιότητα, περιλαμβάνει την ευλογιά και την ιλαρά, και υπάρχει μεγάλη πιθανότητα ότι ο τύφος, η ελονοσία, καθώς και αφροδίσια νοσήματα, πρέπει να συμπεριληφθούν επίσης στη λίστα αυτή. Από τη λίστα αυτή, η ευλογιά υπήρξε ο μεγαλύτερος καταστροφέας, αφού εκτιμάται ότι σκότωσε εκα­τομμύρια σαν αποτέλεσμα της εισβολής του ισπανικού στρατού και μόνο, στην Αμερική.

Όπως καταγράφεται από τους Ιησουίτες ιεραπόστολους, ο ισπανικός στρατός ήταν στην πραγματικότητα η πρώτη δύναμη του Νέου Κόσμου που είδε πως η ασθένεια θα μπορούσε να εί­ναι σύμμαχος στις επεκτατικές της βλέψεις. Οι ισπανικές δυνά­μεις ήταν μικρές σε αριθμό, αλλά ήταν αρκετά επιτυχημένες στις

στρατηγικές κατάκτησης, εν μέρει λόγω του αχαλίνωτου ρυθμού θανάτων ανάμεσα στους ιθαγενείς και της αχρήστευσης των υπό­λοιπων δυνάμεων που αντιστέκονταν. Αυτό δε σημαίνει ότι οι Ευ­ρωπαίοι δεν είχαν και οι ίδιοι προβλήματα από τις επιδημίες ευ­λογιάς, αλλά η θνησιμότητά τους ήταν πολΰ χαμηλότερη. Έχο­ντας εκτεθεί, τακτικά, σε επιδημίες ευλογιάς όπως και σε άλλες αναρίθμητες ασθένειες λόγω των φυσικών ανταλλαγών ανάμεσα σε Απω Ανατολή, Εγγΰς Ανατολή, Βόρεια Αφρική και Ευρώπη, οι εισβολείς είχαν το σαφές πλεονέκτημα να έχουν καλύτερα προ­σαρμοσμένα ανοσοποιητικά συστήματα, που μείωναν τη θνησι­μότητα στις γραμμές τους.

Στην κατάκτηση της βορειοανατολικής Αμερικής, τα αποτε­λέσματα της ευλογιάς ήταν, όπως αναμενόταν, τα ίδια. Κατά τα φαινόμενα, δεν υπήρχε καμία θανάσιμη ασθένεια στην Αμερική πριν την άφιξη των Ευρωπαίων, και αυτό σημειώνεται τόσο από εξερευνητές όσο και από άποικους.

Ύστερα, το 1633, ένα ξέσπασμα ευλογιάς χτύπησε τη Νέα Αγγλία, ερήμωσε πρώτα τη Ναραγκανσέτ και το Κονέκτικατ, κι έπειτα απλώθηκε γρήγορα στην Περιοχή των Μεγάλων Λιμνών και στο ποτάμι του Σαιντ Λώρενς. Μέχρι το 1634, οι Ινδιάνοι Χιούρον, που ζούσαν στις όχθες της λίμνης Οντάριο, μολύνθη- καν βαριά. Η επιδημία συνεχίστηκε μέχρι τις αρχές της δεκαετί­ας του 1640 και μετά παρέμεινε σχετικά λανθάνουσα μέχρι το 1660. Το ξέσπασμα του 1666 ήταν ιδιαίτερα σφοδρό και σκότω­νε τους άποικους, με έναν εξίσου ανησυχητικό ρυθμό. Ως συνή­θως όμως, ήταν οι ιθαγενείς που συνέχισαν να πληρώνουν το πιο βαρύ τίμημα, λόγω της μείωσης του πληθυσμού τους, που οδή­γησε στην κατάρρευση της κοινότητάς τους. Τα ξεσπάσματα της επιδημίας συνεχίστηκαν και μέσα στον 18ο αιώνα, και αυτές οι φυσικές καταστροφές δεν πέρασαν απαρατήρητες από τους Βρετανούς διοικητές. Ο σερ Τζέφρευ Άμχερστ (διοικητής των βρετανικών δυνάμεων στη Βόρεια Αμερική) πρότεινε να χρησι­μοποιηθεί η ευλογιά για να υποταχθούν οι εχθρικοί ιθαγενείς στην κοιλάδα του Οχάιο, κατά τη διάρκεια των πολέμων Γάλλων και Ινδιάνων. 'Οταν η ευλογιά ξέσπασε στο Φορτ Πιττ, συλλέ-

22 Η προέλαση της πανούκλας

Παράλογες στρατηγικές 23

χθηκαν μολυσμένες κουβέρτες και μαντήλια, και στις 24 Ιουνίου του 1763, διοχετεύθηκαν στους ιθαγενείς από τον λοχαγό Εκου- γιέ. Η ευλογιά πράγματι ξέσπασε, αλλά είναι δύσκολο να καθο­ριστεί αν αυτό έγινε λόγω της σκόπιμης χρήσης των μικροβίων, εφόσον η ευλογιά ήδη είχε ξεσπάσει ξανά σε όλες τις αποικίες και ιδιαίτερα στην κοιλάδα του Οχάιο.6

Τελικά όμως, το βαθύτερο μάθημα αυτής της σειράς των γε­γονότων είναι ότι η χρήση των μικροβίων δεν είναι πολύ καλή ιδέα. Εξαιτίας ακραίων παράπλευρων απωλειών, όλοι χάνουν. Το 1759, οι ιθαγενείς μετέδωσαν ένα ιδιαίτερα δηλητηριώδες εί­δος ευλογιάς στις βρετανικές δυνάμεις στη Νότια Καρολίνα, που με τη σειρά τους το έφεραν στο Τσάρλεστον, προκαλώντας ένα ρυθμό μόλυνσης της τάξης του 75% ανάμεσα στον πληθυσμό. Σε λίγο οι πόλεις λιμάνια της Αουγκούστα και της Σαβάννα υπέφε­ραν κι αυτές από τη μόλυνση. Κοιτώντας πίσω σ’αυτά τα γεγονό­τα, ίσως το πιο σημαντικό μάθημα για το στρατό είναι ότι μπο- ρεί να εκμεταλλευτεί με κάποιο τρόπο το πλεονέκτημα του δυνα­τού ανοσοποιητικού συστήματος. Τα εμβόλια και τα μικρόβια μπορεί να σημαίνουν νίκη, αλλά (κι εδώ είναι η δυσκολία) η χρή­ση μικροβίων μπορεί να απαιτεί επίσης εκπληκτική αντοχή σε απώλειες από τη δική τους μεριά.

Αυτή δεν είναι η μόνη ιστορική υπόθεση της χρήσης τέτοιων παράλογων στρατηγικών. Μία παλιά και ιδιαίτερα σημαντική (αν και ενδεχομένως ατελής) σκόπιμη χρήση μικροβίων σε πόλε­μο, συνέβη στο λιμάνι της Κάφφα (σήμερα Φεοντόσσια, στην Ουκρανία) στη χερσόνησο της Κριμαίας. Αυτή η Γενοβέζικη αποικία ήταν μια αρκετά σημαντική πύλη για το εμπόριο μετα­ξύ Ανατολής και Δύσης και για το εμπόριο με τη Ρωσία. Είχε πε­ρίπου 50 χιλιάδες κατοίκους. Το 1346 μια επιθετική δύναμη Ταρτάρων* (πιθανόν ο στρατός του Κιπτσάκ υπό την ηγεσία των Μογγόλων) πολιορκούσε την πόλη όταν ξέσπασε πανούκλα στις γραμμές της. Ξέροντας ότι οι περισσότεροι άντρες στις εκστρα­

*Το περιστατικό αυτό είναι μια μαρτυρία από δεύτερο χέρι που αναφέρε- ται από τον Γκαμπριέλε Ντε Μπούοι.

τείες πέθαιναν λόγω ασθένειας και ότι η υποχώρησή τους θα ήταν άμεση, οι Τάρταροι αποφάσισαν να συλλέξουν τους νε­κρούς τους και να τους πετάξουν με καταπέλτες, πάνω από τα τείχη, στην πόλη. Η πανούκλα ξέσπασε και στην Κάφφα και η νίκη έγινε ζήτημα του ποιος θα άντεχε την επίθεση της ασθέ­νειας περισσότερο. Τελικά οι Τάρταροι ήταν οι νικητές και κυ­νήγησαν τους Ιταλούς έξω από την πόλη. Οι άποικοι έφτασαν με πλοίο στα περισσότερα από τα μεγάλα λιμάνια της Ιταλίας και λίγο μετά η πανούκλα εμφανίστηκε στις Ιταλικές ακτές και στην Κωνσταντινούπολη. Μέχρι το 1347, επικράτησε σε όλη τη Μεσό­γειο και μέχρι το 1348 (επίσημη χρονολογία ξεσπάσματος της επιδημίας) είχε απλωθεί σε όλη την Ευρώπη. Έτσι ξεκίνησε, σύμφωνα με την επικρατέστερη εκδοχή, ο δεύτερος Μαύρος θ ά ­νατος.7

Όπως και με την τακτική κίνηση του Λοχαγού Εκουγιέ, πρέ­πει να είμαστε προσεκτικοί όταν υποθέτουμε ότι ο βιολογικός πόλεμος κέρδισε στην πολιορκία της Κάφφα, ή ότι για αυτό το λόγο άρχισε ο δεύτερος Μαύρος Θάνατος στην Ευρώπη. Φαίνε­ται λογικό να υποθέσει κανείς ότι οι Τάρταροι δεν καταλάβαιναν με ποιο τρόπο μεταδιδόταν η πανούκλα. Ένα νεκρό σώμα δεν είναι τόσο μολυσματικό όσο ένα ζωντανό. Από την άλλη μεριά, ο χειρισμός των πτωμάτων από ανθρώπους με ανοιχτές πληγές θα έδινε μια ευκαιρία για τη μετάδοση της πανούκλας. Από τη στιγ­μή που “βουνά από πτώματα” πετάχτηκαν στη θάλασσα από τους υπερασπιστές της πόλης, η μόλυνση θα μπορούσε να μετα­φερθεί μ’αυτόν τον τρόπο. Την ίδια στιγμή που οι Τάρταροι μπορεί να αποτύγχαναν να αδυνατίσουν την άμυνα της Κάφφα, ποντίκια με ψύλλους (οι πρωταρχικοί φορείς της πανούκλας) μπορεί να τα·είχαν καταφέρει καλύτερα, οπότε η πανούκλα μπο­ρεί να ήταν ήδη μέσα στην πόλη. Οι ψύλλοι στα πτώματα είναι πολύ λιγότερο πιθανή πηγή μόλυνσης. Οι ψύλλοι που μεταφέ­ρουν την πανούκλα λογικά θα εγκατέλειπαν ένα νεκρό σώμα και θα έψαχναν για ένα ζωντανό ξενιστή. Από'κει και πέρα, αν τα σώματα δεν εκτοξεύτηκαν ακριβώς τη στιγμή του θανάτου τους ή λίγο μετά, δείχνει απίθανο αυτή η μέθοδος να δούλεψε σαν σύ­

24 Η προέλαση της πανούκλας

στημα μεταφοράς του ιού. Έπειτα πάλι, αυτο μπορεί να ήταν μια προσπάθεια να δηλητηριάσουν το νερό και να βασανίσουν τους υπερασπιστές με την αμείλικτη μυρωδιά του θανάτου και καθόλου μια προσπάθεια να σπείρουν την πανούκλα. Τελικά μπορούμε να πούμε μόνο ότι σαν παραδειγμα επιτυχημένης χρήσης μικροβίων σαν όπλα, η περίπτωση της Κάφφα είναι απλά ένα αληθοφανές σενάριο.

Ακόμα κι αν είναι έτσι, ας υποθέσουμε οτι οι Τάρταροι και ο Λοχαγός Εκουγιέ πέτυχαν σ’αυτές τις πρώιμες προσπάθειες βιο­λογικού πολέμου. Ανάμεσα σ’αυτές τα περισσότερα προβλήματα και ζητήματα που στοιχειώνουν το βιολογικό πόλεμο μέχρι σή­μερα είναι προφανή: η αναστροφή των συνεπειών, η αχρήστευ- ση αντί για την καταστροφή του ανθρώπινου δυναμικού, ο αθό­ρυβος τρόπος ενέργειας και οι τακτικοί περιορισμοί. Μερικές μοντέρνες ανησυχίες απουσιάζουν, όπως η δυνατότητα πρώτου χτυπήματος, η χρήση όπλων από όσους δεν έχουν σταθερούς εδαφικούς δεσμούς, ή ζητήματα ανάπτυξης των όπλων. Ωστόσο, η βάση για να κατηγοριοποιήσεις τέτοιες στρατηγικές ως παρά­λογες από κάθε άποψη χρησιμότητας, γίνεται γρήγορα φανερή.

Η επίδραση αναστροφής χων συνεπειών (boomerang effect)

Ενώ η συμπεριφορά των μικροβίων είναι συνήθως ένα ζήτη­μα γνώσης περιορισμένο στους ειδικούς, η μεγάλη ταχύτητα με την οποία μπορεί να μεταφερθεί μέσω αέρα ή νερού μια μετα­δοτική ασθένεια είναι ένα ζήτημα που γρήγορα αποκαλύπτεται από την καθημερινή εμπειρία, και μπορεί να αναγνωριστεί πλή­ρως από το μη ειδικευμένο κοινό. Σίγουρα, ερασιτέχνες και ειδι­κοί εξίσου, μπορούν να συμφωνήσουν ότι τα μικρόβια δεν κά­νουν διακρίσεις όταν διαλέγουν έναν ξενιστή (δρουν ευκαιριακά) και ότι δεν σέβονται εθνικά ή πολιτιστικά σύνορα. Δεδομένων αυτών των αρχών, όποια δύναμη προσπαθεί να μετατρέψει σε όπλα αυτά τα θαύματα της φύσης πρέπει να σκεφτεί πως μπο­ρούν να ελεγχθούν για να μην μολύνει κάποιον από τους δικούς της (δηλ. να εμποδίσει τα μικρόβια να γυρίσουν σαν μπούμε­

Παράλογες στρατηγικές 25

26 Η προέλαση της πανούκλας

ρανγκ σε φιλικούς πληθυσμούς). Ενώ άλλα ζητήματα στη διαδι­κασία της μετατροπής σε όπλο - όπως η αποθήκευση και διανο­μή δηλητηριωδών ειδών μικροβίων- έχουν βελτιστοποιηθεί και η μαζική κατασκευή δηλητηριωδών ειδών έχει εκσυγχρονιστεί, το ζήτημα του ελέγχου δεν τα πάει το ίδιο καλά. Φαίνεται πιθανό ότι γι’αυτό το λόγο διάφοροι στρατοί ποτέ δεν έχουν χρησιμοποι­ήσει τέτοια όπλα στη μάχη. Δεδομένης της αύξησης σε παγκό­σμιο επίπεδο των διεθνών ταξιδιών, των παγκοσμίων μεταφορών και της ανταλλαγής εμπορευμάτων, η πιθανότητα να χρησιμο­ποιηθούν μικρόβια χωρίς να σκοτωθούν άσχετοι πληθυσμοί είναι πιο μικρή από ποτέ.

Από τη στιγμή που το πρόβλημα αυτό παραμένει άλυτο, είναι να απορεί κανείς πως η έρευνα προχώρησε με τέτοιο γρήγορο ρυθμό. Ανάμεσα στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και τον Ψυ­χρό Πόλεμο, όταν η ανάπτυξη βιολογικών όπλων ήταν στα φόρ­τε της, η τακτική ήταν περίπου η ίδια με αυτή που αφορούσε την πυρηνική ενέργεια. Τα όπλα δεν αναπτύσσονταν για να χρησι­μοποιηθούν, αλλά για να αποτρέψουν άλλα κράτη από το να τα χρησιμοποιήσουν. Ένα κράτος έδειχνε τη δύναμή του με το να είναι ικανό να εξαπολύσει γρήγορα και το ίδιο καταστροφικά αντίποινα. Ως επί το πλείστον, τα μικρόβια δεν θεωρούνταν όπλο πρώτου χτυπήματος.* Αρκεί μόνο κάποιος να εξετάσει τη δομή των τεστ που έγιναν με όπλα -μικρόβια για να δει ότι οι στρατοί του κόσμου ήταν ή είναι αρκετά δύσπιστοι στο ότι μπορούν να τα χρησιμοποιήσουν επιτυχημένα.

Τα μόνα καταγεγραμμένα τεστ πεδίου αμφισβητούνται, αν και φαίνεται πιθανό ότι τον Οκτώβιο και το Νοέμβριο του 1940 οι Γιαπωνέζοι έκαναν τρεις προσπάθειες να ρίξουν από τον αέρα ψύλλους μολυσμένους με πανούκλα και άλλα ανάμικτα υλικά όπως στάρι και ρύζι (ενδεχομένως για να προσελκύσουν ποντί­κια) σε πόλεις στην Κίνα. Μετά από καθέναν από αυτούς τους

*Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του '50 οι ΗΠΑ φλέρταραν με την ιδέα ότι η χρήση μικροβίων για σκοπούς αχρήστευσης θα μπορούσε να είναι συμβατικό επιθετιοκό όπλο και όχι όπλο μαζικής καταστροφής.

Παράλογες στρατηγικές 27

περίεργους βομβαρδισμούς, ξέσπασε πανούκλα. Οι πόλεις που χτυπήθηκαν ήταν η Τσου-Σιεν, η Νίνγκπο και Κινχούα. Καμία από αυτές τις πόλεις δεν είχε την υποδομή να καλλιεργήσει τα βακτήρια που μπορεί να υπήρχαν στους ψύλλους. Αν τις είχαν, μια ευθεία σύνδεση μεταξύ των ψύλλων και των ξεσπασμάτων της πανούκλας δεν θα μπορούσε να αποδειχτεί με βεβαιότητα. Το αποτέλεσμα πάντως ήταν φτωχό: οι απώλειες ήταν ελάχιστες.

Οι Ιάπωνες επιχείρησαν ένα τελευταίο τεστ πεδίου τον Οκτώ- βρη του 1941, αλλά μετά τις αρχικές ρίψεις, η τακτική τους άλ­λαξε, και αντί γι’αυτό άρχισαν να πειραματίζονται σε εργαστή­ρια ή περισσότερο απομονωμένες περιοχές. Είναι πιθανό ότι οι Ιάπωνες απλά δεν ήταν ευχαριστημένοι με τα αποτελέσματα. Σε συνεντεύξεις που πήρε ο Μάραιη Σώντερς στο κτίριο Ντάι-Ιτσι από τον Ισίι Σίρο, τον αρχηγό του ιαπωνικού προγράμματος βιο­λογικού πολέμου, ο Ισίι είπε ότι οι ψύλλοι δεν μπορούσαν να ρι­χτούν από αεροπλάνο με επιτυχία. Αντί γι’αυτό, ο Ισίι συνέχισε να πειραματίζεται με άνθρακα και συστήματα μεταφοράς άν­θρακα - αναπτύσσοντας ειδικά ένα είδος βόμβας βιοδιασποράς που ονομάστηκε η βόμβα Ούτζι.

Ένα σημαντικό πρώιμο επιτυχημένο επιστημονικό τεστ όπλων - μικροβίων έγινε από τους Βρετανούς στο νησί Γκρούι- ναρ στ’ ανοιχτά της ακτής της Σκωτίας. Πρόκειται για μια απο­μακρυσμένη περιοχή, που ήταν γνωστή στο υπουργείο άμυνας ως Βάση X. Στις 15 Ιουλίου του 1942, μια βόμβα 30 κιλών, γεμι­σμένη με διάλυμα άνθρακα ρίχτηκε από μια ξύλινη εξέδρα. Τα υποκείμενα του τεστ ήταν ένα κοπάδι πρόβατα, και ο σκοπός του τεστ ήταν να δουν πόσο αποτελεσματική είναι μια βόμβα άνθρα­κα αν υπάρχουν κατάλληλα ρεύματα αέρα. Το τεστ αφορούσε μόνο μόλυνση από εισπνοή. Τα πρόβατα τοποθετήθηκαν σε κα- φάσια και τα κεφάλια τους σε κουκούλες από λινάτσα για να μην μπορούν να γλείψουν τα σπόρια άνθρακα που θα έπεφταν στο σώμα τους. Από τα δεκαπέντε πρόβατα του κοπαδιού επέζησαν μόνο δύο - αυτά που ήταν πιο μακριά από το σημείο της έκρη­ξης. Δείγματα αίματος πάρθηκαν από καθένα από τα νεκρά πρόβατα για να είναι σίγουροι ότι έχουν πεθάνει από άνθρακα.

Το τεστ επαναλήφθηκε, με αποτέλεσμα μια λίγο μικρότερη ανα­λογία θανάτων, αλλά αυτό συνέβη λόγω μιας μη αναμενόμενης αλλαγής στην κατεύθυνση του ανέμου (αυτό είναι ένα καλό πα­ράδειγμα του πως, κάτω από τις καλύτερες συνθήκες, τα όπλα μπορεί να λειτουργήσουν με απροσδόκητους τρόπους). Το επό­μενο τεστ περιλάμβανε τη ρίψη μιας βόμβας από αεροπλάνο, αλλά απέτυχε γιατί η βόμβα προσγειώθηκε σε ένα βάλτο και βούλιαξε.Η Το πείραμα μεταφέρθηκε σε μία άλλη απομακρυσμέ­νη περιοχή στην ακτή της Ουαλίας. Ο βομβαρδισμός ήταν επι­τυχημένος, καταρρίπτοντας τη θεωρία ότι ο άνθρακας δεν μπο­ρεί να επιβιώσει μιας έκρηξης βόμβας. Ενώ υπολογίστηκε οτι το 90% του άνθρακα κατασιράφηκε στην έκρηξη, το υπόλοιπο 10% έδωσε το επιθυμητό αποτέλεσμα, με ένα ποσοστό θνησιμότητας της τάξης του 90%. Ωστόσο, αυτό το αποτέλεσμα δεν μπόρεσε να επαναληφθεί με συνέπεια.

Τον Απρίλιο του 1979, η σοβιετική μονάδα βιολογικού πολέ­μου Στρατόπεδό 19 στο Σβέρντλοσκ (έδρα κατασκευής όπλων σε μεγάλη κλίμακα και πόλη 1,2 εκατομμυρίων, γνωστή σήμερα ως Αικατερίνεμπουργκ) πρόσεξε ότι ο γειτονικός πληθυσμός υπέφε­ρε από ένα σοβαρό ξέσπασμα άνθρακα. Σοβιετικοί πρόσφυγες στην Γερμανία είπαν σε τοπικές εφημερίδες ότι ένα σύννεφο σπόρων άνθρακα έβγαινε από το εργοστάσιο. Δεν είναι σίγουρο τι ακριβώς έγινε. Όπως φαίνεται, 61 θάνατοι έλαβαν χώρα σε μια λωρίδα 4 χιλιομέτρων από το συμβάν, προς τη μεριά που φυ­σούσε ο άνεμος. Ο στρατός των ΗΠΑ και διάφορα σώματα μυ­στικών υπηρεσιών πίστεψαν ότι τα αέρια του άνθρακα απελευ­θερώθηκαν συμπτωματικά. Περισσότερα στοιχεία προέκυψαν από φωτογραφίες δορυφόρου που έδειχναν μπλόκα στους δρό­μους και κάτι που έμοιαζε με φορτηγό απολύμανσης στην περιο­χή. Αργότερα, σοβιετικοί γιατροί που ήταν αναμεμειγμένοι στο γεγονός, βγήκαν και είπαν ότι ήταν ατύχημα και δημοσίευσαν λεπτομέρειες από τις αυτοψίες θυμάτων.9 Ο επίσημος σοβιετι­κός ισχυρισμός ήταν ότι οι θάνατοι προήλθαν από μια παρτίδα κρέατος μολυσμένου από άνθρακα που δυστυχώς είχε διανεμη­θεί στην πόλη. Όποια κι αν είναι η αλήθεια, η πρόσφατα εκλεγ­

28 Η προέλαση της πανούκλας

Παράλογες στρατηγικές 29

μένη κυβέρνηση Ρήγκαν εκμεταλλεύτηκε την κατάσταση, χρησι­μοποιώντας την ως παράδειγμα του γιατί το πολλών τρισεκατομ­μυρίων πρόγραμμα στρατιωτικής ενίσχυσης πρέπει να γίνει αποδεκτό από κυβέρνηση και πολίτες.

Οι σοβιετικοί πήγαν για μαλλί και βγήκαν κουρεμένοι. Όχι μόνο είχαν μια καταστροφή δημοσίων σχέσεων, ένα σωρό νε­κρούς πολίτες και μια μόλυνση που θα κόστιζε αρκετά για να κα­θαριστεί, αλλά φορτώθηκαν και την εντατικοποίηση της κούρ­σας των εξοπλισμών. Ασυναίσθητα συνειοέφεραν στη μηχανή της αμερικάνικης παρανοϊκής φαντασίωσης, που με τη σειρά της οδήγησε σε περισσότερα κονδύλια για άχρηστη τεχνολογία. Το μπούμερανγκ μπορούσε να δουλεύει σε δύο μέτωπα - όχι μό­νο στρατιωτικά αλλά και στη συλλογική φαντασία και ιδεολογι­κή τάξη επίσης.

Μια σύντομη αναφορά στην αναλογία θανάτων και την τακτική

Ένα άλλο συμπέρασμα μπορεί να βγει από τα παραπάνω πα­ραδείγματα. Οι Ιάπωνες, οι Σοβιετικοί και οι Βρετανοί συμφω­νούν σε ένα πράγμα - ο άνθρακας είναι το επίλεκτο μικρόβιο για βιολογικό πόλεμο. Ο άνθρακας ελαχιστοποιεί την επίδραση μπούμερανγκ από τη στιγμή που δεν μπορεί να μεταδοθεί από άνθρωπο σε άνθρωπο όπως η πανούκλα ή η ευλογιά. Επιπλέον μπορεί να μετατραπεί σε σπόρια. Σ’αυτήν τη λανθάνουσα μορ­φή είναι απίστευτα ανθεκτικός στη ζέστη, την ξηρότητα και το φως του ηλίου, που σημαίνει ότι είναι συμβατός με συστήματα ανάπτυξης βλημάτων βομβών και μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε επιθέσεις στο φως της μέρας. Ο άνθρακας είναι σχετικά εύκολο να φτιαχτεί, και μπορεί να γίνει αρκετά δηλητηριώδης. Φαίνεται να είναι το τέλειο όπλο, αλλά πόσο αξιόπιστο είναι το ποσοστό θνησιμότητας που προκαλεί; Τα βρετανικά πειράματα έδειξαν ένα απίστευτα υψηλό ποσοστό θανάτων στο πρώτο τεστ, όμως, αυτό έγινε κάτω από τέλειες μετερεωλογικές συνθήκες σε ένα ελεγχόμενο περιβάλλον. Η αποτυχία του δεύτερου τεστ, στο

οποίο ο άνεμος άλλαξε κατεύθυνση, είναι ενδεικτική της μικρής αξιοπιστίας του όπλου.

Οι σοβιετικοί δεν τα πήγαν τόσο καλά με το τυχαίο τους τεστ. Μόνο 66 θάνατοι έλαβαν χώρα σε μια πυκνοκατοικημένη περιο­χή στην οποία οι κάτοικοι αγνοούσαν εντελώς το ατύχημα. Από στρατιωτική άποψη, αυτό το νούμερο δεν είναι πολύ εντυπωσια­κό. Οποιοδήποτε άλλο όπλο μαζικής καταστροφής και τα περισ­σότερα συμβατικά όπλα θα είχαν αποδειχτεί πιο θανατηφόρα. Αντιθέτως, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας ισχυρίζεται ότι 50 κιλά του βάκιλλου του άνθρακα (Β. Anthracis) απελευθερωμένα σε ένα πληθυσμιακό κέντρο 500 χιλιάδων θα οδηγούσε σε 95.000 θανάτους και 125.000 βαριά μολυσμένους10 (αυτό είναι το είδος των στοιχείων που ο στρατός και οι δημόσια χρηματο­δοτημένοι θεσμοί παρουσίασαν στο Κογκρέσο σε σχέση με τον βιολογικό πόλεμο). Αυτά τα νούμερα θα μπορούσαν να προέρχο­νται μόνο από μία προσομοίωση, διαφορετική από τη σοβιετική εμπειρία, με πραγματικές συνθήκες πεδίου. Ενώ η επίθεση μπο­ρεί να βελτιωνόταν με σχεδιασμένη χρήση των μετεωρολογικών συνθηκών, παραμένει μικρή η πιθανότητα ότι αυτό θα άλλαζε δραματικά το σενάριο.

Ακόμη και κάτω από τις καλύτερες συνθήκες, τα μικρόβια εί­ναι σχετικά άχρηστα σαν τακτικό όπλο. Η αποδοτικότητά τους είναι αμφισβητούμενη και εξαρτάται από ασταθείς συνθήκες όπως ο καιρός. Το τελευταίο που θέλει οποιοσδήποτε στρατιωτι­κός είναι ένα όπλο που χρειάζεται βοήθεια από την εντροπία της φύσης για να έχει πιθανότητες να λειτουργήσει σωστά. Από την άλλη μεριά, ένα τέτοιο όπλο, θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί στα συστήματα εξαερισμού όπου οι συνθήκες του αέρα είναι πιο προβλέψιμες και αξιόπιστες. Το αθόρυβο πλεονέκτημα του να χρησιμοποιείς άγευστα, άοσμα, αόρατα μικρόβια είναι άξιο σκέ­ψης στο σενάριο κλειστού χώρου. Ωστόσο, είναι δύσκολο να φα­νταστούμε γιατί ο στρατός θα ήθελε να χρησιμοποιήσει ένα όπλο τυχαίου θανάτου περιορισμένο σε ένα μόνο κτίριο. Μόνο κάτω από σπάνιες συνθήκες θα υπήρχε ένα στρατιωτικό πλεονέ­κτημα, και για τους τρομοκράτες υπάρχουν διαθέσιμοι πιο ξεκά­

30 Η προέλαοη της πανούκλας

θαρα συμβολικοί και τρομακτικοί τρόποι για να σκοτώσουν. Εξαιρείται το μετρό, όπου μια επίθεση ενδεχομένως θα συνεχι­ζόταν για μέρες πριν καταλάβει οποιοσδήποτε τίποτα (ο συνα­γερμός για την επίθεση θα ερχόταν μόνο αφού αναρίθμητοι άν­θρωποι θα άρχιζαν να έχουν συμπτώματα) και θα μόλυνε ποιος ξέρει πόσους ανθρώπους. Μια προσομοίωση επίθεσης με άν­θρακα στο μετρό της Νέας Υόρκης που έγινε τη δεκαετία του ’60 έδειξε ότι θα προέκυπταν 10.000 θάνατοι αν γινόταν σε ώρα αιχ­μής. Ισως ο υπόγειος είναι ο τακτικός raison d’etre του άνθρακα για αυτούς που ενδιαφέρονται για πολιτικούς στόχους. Από την άλλη μεριά, ένα τέτοιο όπλο θα αποτύγχανε να καταστρέψει πο­λύτιμες υποδομές.

Στρατηγική του βιολογικού πολέμου

Για τις ΗΠΑ και κατά τα φαινόμενα για τις μεγαλύτερες στρατιωτικές δυνάμεις του κόσμου, η χρήση του βιολογικού πο­λέμου, όπως και η χρήση κάθε άλλου όπλου μαζικής καταστρο­φής, αφορά βασικά στρατηγικούς σκοπούς. Χρησιμοποιούνται όλα για σκοπούς αποτροπής. Η θεωρία είναι ότι ένα εχθρικό κράτος αναγνωρίζει ότι αν διαπραχθεί οποιαδήποτε επίθεση με ένα όπλο μαζικής καταστροφής, στις ΗΠΑ ή τους συμμάχους τους, η ανταμοιβή του θα είναι όλο και πιο καταστροφικά αντί­ποινα (αυτό δε σημαίνει ότι οι ΗΠΑ δεν έχουν και δεν αναπτύσ­σουν τακτικά και επιθετικά όπλα. Σίγουρα έχουν, αλλά δεν βιά­ζονται να χρησιμοποιήσουν αυτά τα οπλικά συστήματα). Ο σκο­πός αυτών των όπλων είναι να λειτουργήσουν σαν η υλική διά­σταση για την κατασκευή ενός απειλητικού φαντάσματος μεγά­λης καταστροφικότητας. Ανάμεσα στις μεγαλύτερες στρατιωτι­κές δυνάμεις, αυτό το σημείο πρέπει να επιδεικνύει ότι η χρήση τέτοιων όπλων δεν θα είχε κανένα πλεονέκτημα ή καμία αντα­μοιβή. Γενικά, αυτή η μορφή στρατιωτικής εξουδετέρωσης φτά­νει στα άκρα με τη μορφή της πολιτικής της αμοιβαία εγγυημέ­νης καταστροφής.11 Από τη μεριά μιας μεγαλύτερης δύναμης απέναντι σε μια μικρότερη, αυτό το σημείο πρέπει να υποδει­

Παράλογες στρατηγικές 31

κνύει όχι η χρήση τέτοιων όπλων θα φέρει μόνο μειονεκτήματα, αφού η δύναμη του μεγαλύτερου στρατού γίνεται αντιληπτή σαν ξεκάθαρα ανώτερη. Και από την πλευρά μιας μικρότερης δύνα­μης απέναντι σε μία μεγαλύτερη το σημείο πρέπει να λέει ότι αυ­τή η δύναμη είναι ικανή να επιβάλλει σοβαρές απώλειες, έτσι ώστε ακόμα κι αν αυτή η δύναμη ηττηθεί, οι αντίπαλοι της να πληρώσουν βαρύ τίμημα.

Η CAE τώρα είναι αναγκασμένη να ρωτήσει: Από στρατιωτι­κή άποψη, πότε η στρατηγική της αποτροπής με όπλα μαζικής καταστροφής γίνεται αντιπαραγωγική; Πιστεύουμε ότι ακόμα και μέσα στη λογική του ίδιου του στρατού, ο βιολογικός πόλε­μος δεν είναι χρήσιμος. Αν υποθέσουμε, όπως κάνει ο στρατός, ότι τα όπλα μαζικής καταστροφής είναι αυταπόδεικτη πτυχή του μεταμοντέρνου πολέμου και ότι η αποτροπή είναι μια επιτυχη­μένη στρατηγική για να αντιμετωπιστεί αυτό το στοιχείο του πο­λέμου, τότε ποιά είναι η αληθινή χρήση των μικροβίων; Για τις μεγάλες στρατιωτικές δυνάμεις, φαίνεται να προσφέρουν πολύ λίγα. Δεν είναι πολύ αποτελεσματικά όπλα πεδίου συγκρινόμενα με άλλα όπλα μαζικής καταστροφής (πυρηνικά, χημικά και δη­λητήρια), κι έτσι δεν προσφέρουν καμία εξειδικευμένη λειτουρ­γία την οποία δεν θα έδιναν άλλα όπλα με πιο επιθυμητά αποτε­λέσματα. Ανάμεσα σε ισοδύναμους αντιπάλους, οι μόνες τους χρήσεις είναι σαν μια μετριοπαθής αμοιβαία προσβολή των δο­μών επιμελητείας και σαν ένας τρόπος να δημιουργηθούν ακόμη πιο έντονες απειλές. Οι μικρότερες δυνάμεις δεν χρειάζεται να ενδιαφερθούν να αναπτύξουν τέτοια όπλα. Δεν θα χρησιμοποιη­θούν εναντίον τους εκτός από την περίπτωση των αντιποίνων, ανακινώντας σ’αυτές τις περιπτώσεις το θέμα του επιμελητεια- κού πλεονεκτήματος (δηλ. δεν χρειάζεται να πηγαίνουν με τους ρυθμούς της μεγάλης δύναμης αφού οι μικρότερες δυνάμεις δεν είναι μέρος του στρατηγικού παιχνιδιού). Επιπλέον, αφού δεν υπάρχουν απευθείας συγκρούσεις ανάμεσα στις μεγάλες δυνά­μεις από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά, το να έχεις μια ποικιλία από όπλα μαζικής καταστροφής φαίνεται να είναι πολυδάπανο και δείγμα κακού σχεδιασμού για τον τύπο των πο­

32 Η πμοέλαυη της πανούκλας

λέμων που είναι πιθανό να διεξαχθούν. Δεν είναι αρκετό το να έχεις έναν τύπο όπλων μαζικής καταστροφής (με τα πυρηνικά να είναι τα πιο αποτελεσματικά) για να διατηρήσεις την πολιτική αποτροπής; Για τα όπλα μαζικής καταστροφής, μετράνε μόνο τα ανταποδοτικά αποτελέσματα (αμοιβαία εγγυημένη καταστρο­φή). Τέτοια αποτελέσματα απαιτούν τα πιο αποδοτικά οπλικά συστήματα.

Πρέπει μια στρατιωτική δύναμη να απαντήσει με τον ίδιο τρόπο σε ένα όπλο μαζικής καταστροφής; Αυτό φαίνεται να είναι ένα κομμάτι παραδοσιακής σοφίας που δεν λαμβάνεται υ- πόψη εδώ και κάποιο καιρό. Η αντίληψη ότι ένα κράτος πρέπει να ανταποδώσει με το ίδιο όπλο μαζικής καταστροφής έχει να κάνει λιγότερο με τη στρατιωτική αποτελεσματικότητα και πε­ρισσότερο με την απάντηση άλλων κρατών (και πάλι, οποιοδή- ποτε αποτελεσματικό όπλο μαζικής καταστροφής θα έκανε για τη δουλειά αυτή). Υπάρχει ο φόβος ότι ένα διαφορετικό όπλο μαζικής καταστροφής θα επεκτείνει τη χρήση τους και θα προ- καλέσει την καταδίκη των συμμάχων. Ωστόσο, επειδή δεν έχου­με δει αυτή την κατάσταση κατά τη διάρκεια των παγκοσμίων πολέμων, δεν έχουμε σύγχρονο παράδειγμα χρήσης όπλων μαζι­κής καταστροφής από ένα κράτος ενάντια σε άλλο για να κρί­νουμε αυτή την άποψη (με την εξαίρεση ίσως της καταστροφής δασών με χημικά στο Βιετνάμ). Αλλά αν πάρουμε τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο σαν το καλύτερο ιστορικό παράδειγμα, η ελπίδα της επιτυχημένης περιορισμένης χρήσης όπλων μαζικής καταστροφής από τη στιγμή που θα βγει στην αναμέτρηση οποιοδήποτε από αυτά είναι αρκετά ματαιόδοξη (θα χρησιμο­ποιηθούν όλα), οπότε μια δύναμη που επιβάλλει αντίποινα μπο­ρεί να χρησιμοποιήσει ό,τι δουλεύει καλύτερα απ’όλα.

Επιστρέφοντας στο θέμα της προσβολής των δομών επιμελη­τείας, τα μικρόβια είναι στον πάτο της ιεραρχίας της χρησιμότη­τας. Αν ο στρατός έμαθε κάτι κατά τη διάρκεια της στρατιωτικής διόγκωσης της εποχής Ρήγκαν στον Ψυχρό Πόλεμο, είναι ότι ο πόλεμος πρέπει να είναι ακριβός (αυτή ήταν η πολιτική που προ- τάθηκε από τον αντίθετο στο βιολογικό πόλεμο επιστήμονα

Παράλογες στρατηγικές 33

34 Η προέλαση της πανούκλας

Μάθιου Μέσελσον, σύμβουλο για τέτοια θέματα στην κυβέρνηση Κένεντυ*).

Όσο ακριβότερο είναι να προετοιμάσεις και να διεξάγεις ένα πόλεμο, τόσο το καλύτερο. Όπως έδειξε ο Πωλ Βιριλιό στο “Κα­θαρός πόλεμος", η επιμελητεία είναι το κλειδί σε έναν επιτυχημέ­νο μεταμοντέρνο πόλεμο.

Ακόμα και για ένα κράτος που είναι οικονομικά και στρατιω­τικά μικρό, η κατασκευή μικροβίων είναι τόσο φτηνή, ώστε αν θέλει να τραβήξει αυτό το δρόμο, είναι εφικτό. Οι μεγάλες δυνά­μεις προσπάθησαν να αυξήσουν το κόστος αναπτύσσοντας μια χαλαρή διεθνή συναίνεση που απαγορεύει σε μικρότερες στρα­τιωτικές δυνάμεις να έχουν όπλα μαζικής καταστροφής. Αυτό σημαίνει ότι μικρότερες δυνάμεις με στρατιωτικές φιλοδοξίες πρέπει να διατηρούν αρκετά κρυφά τα προγράμματα όιιλων μα­ζικής καταστροφής έτσι ώστε κανένα κράτος να μην μπορεί να αποδείξει ότι τα έχουν, αλλά και αρκετά φανερά ώστε τα όπλα να μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως φόβητρο. Ωστόσο αυτό το επιπλέον κόστος δεν κάνει την κατασκευή των μικροβίων για στρατιωτικούς σκοπούς οικονομικά απλησίαστη. Το πραγματικό πρόβλημα για μια μικρή δύναμη είναι ότι ένας πόλεμος πιθανό­τατα θα διεξαχθεί στη δική της περιοχή (μια μικρή δύναμη δεν έχει παγκόσμιο στρατό) και αυτό είναι το τελευταίο μέρος στο οποίο οποιαδήποτε δύναμη θα ήθελε να σπείρει μικρόβια. Αφού τα επιθετικά συστήματα είναι πολύ ακριβά για να κατασκευα-

♦Ο Μέσελσον ήταν ένας βιολόγος του Χάρβαρντ που κατήγγειλε τη χρήση του βιολογικού πολέμου όλη τη δεκαετία του ‘60 επί Κένεντυ και Νίξον.Οι ενστάσεις του αγνσήθηκαν από τον Κένεντυ, πρωταρχικά γιατί είχαν ήδη επενδυθεί πάρα πολλά χρήματα σιο πρόγραμμα βιολογικού πολέμου, κάνοντάς το έτσι δύσκολο να πεις στο κοινό πόσο άχρηστο ήταν. Ο Μέ­σελσον συμβούλεψε το Νίξον μετά από αίτημα του πρώην συναδέλφου του σιο Χάρβαρντ Χένσρυ Κίσσινγκερ. Το 1969 ο Μέσελσον έγραψε μια μελέτη για το Λευκό Οίκο πάνω στη μη χρησιμότητα του βιολογικού πολέ­μου. Ο Νίξον, αντίθετα με τον Κένεντυ, τον άκουσε (αν και πιθανότατα σαν ένα τρόπο να εκτρέψει την κριτική για την πολιτική του στο Βιετνάμ και όχι λόγω των ειιιχειρημάτων του Μέσελσον) και άρχισε να οργανώνει τη συνθήκη απαγόρευσης των βιολογικών όπλων του 1972/75.

στούν και να συντηρηθούν, καμία μικρή δύναμη δεν έχει τα μέσα να επιτεθεί σε μια μεγάλη δύναμη στην επικράτειά της πα­ρά μόνο με πολύ περιορισμένες μορφές, που το μόνο που θα της εξασφαλίσουν είναι μια καταστροφική απάντηση. Για να περι­πλέξουμε κι άλλο το ζήτημα, αν δούμε το παράδειγμα του πρώ­του πολέμου στον Κόλπο, η στρατηγική χημικής / βιολογικής αποτροπής δεν δούλεψε καλά. Από την άλλη μεριά, η Βόρεια Κορέα διάλεξε πυρηνικά όπλα σαν αποτρεπτικό μέσο και τα κα- τάφερε καλύτερα, κρίνοντας από τον βαθμό προσοχής που της έχει δοθεί από τις καπιταλιστικές δυνάμεις. Σ’ αυτή την περίπτω­ση, η “διπλωματική λύση” φαίνεται να είναι η επιλογή. Αυτή η στρατηγική του Ψυχρού Πολέμου συνίσταται στην προσπάθεια να χρεωκοπήσει το εχθρικό κράτος μέσω της οικονομικής απο­μόνωσης σε συνδυασμό με τις εσωτερικές οικονομικές πιέσεις που προέρχονται από το φοβερό κόστος του να συντηρήσεις ένα μόνιμο στρατό. Αφού επιτευχθεί αυτό, υπάρχει η ελπίδα ότι το “κακοποιό" κράτος θα προσέλθει στο τραπέζι των διαπραγμα­τεύσεων ή ότι η κυβέρνηση θα ανατραπεί από πιο φιλικές εσω­τερικές δυνάμεις.

Με βάση την εμπειρία (σε αντίθεση με τα εφιαλτικά σενάρια που σκαρώνουν όσοι επιθυμούν ένα πλήρως στρατιωτικοποιημέ- νο κράτος) ο βιολογικός πόλεμος είναι μια σπατάλη, μια έντονη υπερβολή, που τελικά δεν κάνει πολύ περισσότερα από το να τρομοκρατεί τους πολίτες του ίδιου του κράτους. Είναι έκπληξη ότι ακόμη και οι ΗΠΑ δηλώνουν ότι ο “τρελός” Σαντάμ Χουσεϊν δεν χρησιμοποίησε βιολογικά όπλα (αν πράγματι τα είχε) σε κα- νέναν από τους δύο πολέμους του Κόλπου; Προφανώς όχι. Για τα κράτη και άλλες εδαφικοποιημένες ομάδες, τα βιολογικά όπλα είναι περισσότερο ένα βάρος κι ένα σύμβολο απειλής που εύκολα εξαλείφεται.

Βιοτρομοκρατία.

Αν είναι αποδεκτή η θέση ότι τα οπλικά συστήματα που βα­σίζονται σε μικρόβια έχουν περιορισμένη τακτική και στρατηγι­

Παράλογες στρατηγικές 35

36 Η προέλαση της πανούκλας

κή δυνατότητα για τα κράτη, και εξαιτίας αυτού η πιθανότητα να χρησιμοποιηθούν είναι αρκετά μικρή, πρέπει να αναρωτηθούμε ποιος θα έβρισκε ένα τέτοιο όπλο ελκυστικό. Οι δημιουργοί απειλών και οι κάπηλοι του φόβου απαντούν γρήγορα ότι οι τρο­μοκράτες θέλουν να το χρησιμοποιήσουν. Για τις περισσότερες από τις ομάδες που ένα ή περισσότερα κράτη έχουν χαρακτηρί­σει ως τρομοκρατικές, η πιθανότητα να συμβεί αυτό είναι πάλι πολύ μικρή. Ο λόγος είναι ότι οι περισσότερες από αυτές τις ομάδες είναι παγιδευμένες σε έναν εδαφικοποιημένο αγώνα για αυτο-προσδιορισμό στον οποίο τα όπλα μαζικής καταστροφής δεν έχουν καμία στρατηγική ή τακτική χρησιμότητα. Αν κάποιος εξετάσει τα παραδείγματα των τρομοκρατικών οργανώσεων στην Ισπανία, τη Βόρεια Ιρλανδία, την Παλαιστίνη, τη Σρι Λάν­κα, το Τιμόρ κ.λ.π., όλες έχουν ένα κοινό: ότι για να πετύχουν αυτοί οι αγώνες το στόχο της αυτονομίας, πρέπει να επιζητήσουν τη θετική υποστήριξη της διεθνούς κοινότητας καθώς και την υποστήριξη της τοπικής κοινωνίας. Η διεθνής στήριξη είναι απαραίτητη για να πιέσει την κυρίαρχη δύναμη να διαπραγμα­τευτεί, και αν αυτό πετύχει, να μεσολαβήσει σ’αυτές τις διαπραγ­ματεύσεις. Ενώ η τοπική κοινωνία πρέπει να συμπαρασταθεί αρ­κετά (ή να έχει εξαντληθεί αρκετά) για να πιέσει την κυβέρνηση ώστε να κάνει ό,τι είναι απαραίτητο για να λύσει την κατάσταση. Αφού η διεθνής κοινότητα έχει χαρακτηρίσει τη χρήση των όπλων μαζικής καταστροφής ως ένα απαράδεκτο “έγκλημα κα­τά της ανθρωπότητας”, κανένα κίνημα εδαφικοποιημένης αντί­στασης ή αυτο-προσδιορισμού δεν έχει την πολυτέλεια να προ­σβάλλει τόσο βαθιά αυτούς από τους οποίους χρειάζεται βοή­θεια, και ακόμη περισσότερο, να δώσει την ευκαιρία στον αντί­παλό του να αντιδράσει “δίκαια” στην εγκληματική του δράση, με οποιονδήποτε τρόπο επιλέξει. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι αυτοί είναι ορθολογικοί αγώνες που έχουν καθαρούς και εφι­κτούς αντικειμενικούς σκοπούς και θα χρησιμοποιήσουν μόνο τα μέσα που υπηρετούν αυτούς τους σκοπούς.

Τι γίνεται όμως με τη μειοψηφία των τρομοκρατικών οργα­νώσεων που δεν είναι εδαφικοποιημένες, που κερδίζουν την υπε­

ρεθνική αλληλεγγύη με κάποιο τύπο θρησκευτικού φονταμεντα- λισμού, και έχουν έντονες εσχατολογικές αξίες; Από την οπτική του παν-καπιταλισμού αυτές οι ομάδες δεν ενδιαφέρονται ούτε για υλική συσσώρευση ούτε για ανθρωπιστικές αξίες. Ως εκ τού­του μπορούν να γίνουν αντιληπτές ως παράλογες δυνάμεις άρνη­σης, αποφασισμένες να καταστρέφουν. Το αν αυτό το πορτραί- το είναι σωστό ή ακριβές είναι ένα άλλο ζήτημα, αλλά αυτή η αναπαραστάση κυκλοφορεί σε τρομακτικό βαθμό και πείθει τις αρχές των ΗΠΑ ότι μια μεγάλη επίθεση “δεν είναι ζήτημα αν θα γίνει, αλλά πότε”. Σ’αυτήν την κατηγορία των οργανώσεων, μπο­ρούμε να είμαστε σίγουροι ότι υπάρχει μία οργάνωση πρόθυμη να προκαλέσει μαζικές απώλειες πολιτών, κι αυτή είναι η Αλ Κά- ιντα. Επίσης μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι τα όπλα που έχουν χρησιμοποιήσει μέχρι τώρα, αν και παράξενα, είναι συμ­βατικά. Όσο για τη χρήση μικροβίων συγκεκριμένα, αφού ο αγώνας τους είναι υπερεθνικός, και αφού δυνητικά ένας συμπα­θών τα έχει ήδη χρησιμοποιήσει (στην επίθεση με άνθρακα τον Οκτώβριο του 2001 στις ΗΠΑ), είναι πιθανό ότι θα χρησιμο­ποιούσαν τέτοια όπλα αν μπορούσαν να τα αποκτήσουν. Ωστό­σο, η πιθανότητα αυτή πρέπει να τεθεί σε σωστή βάση. Η από­κτηση μικροβίων σε μεγάλη κλίμακα θα ήταν δύσκολη στην κα­λύτερη περίπτωση, και είναι ακόμη λιγότερο πιθανό ότι η οργά­νωση θα μπορούσε να τα παράγει, δεδομένης της απίστευτης στρατιωτικής πίεσης που υφίσταται. Η παραγωγή μικροβίων δεν είναι εύκολη υπόθεση ούτε για αντάρτες που περιφέρονται στα βουνά του Αφγανιστάν και του Πακιστάν, ούτε για εν υπνώσει πυρήνες που προσπαθούν να διατηρήσουν την κάλυψή τους. Θα μπορούσε κάποιος συμπαθών, εργαζόμενος στην ιατρική έρευ­να, να προμηθεύσει τα απαραίτητα υλικά; Ναι, αλλά μόνο για μια μικρή τακτική επιχείρηση. Κανένας ιατρικός ερευνητής δεν έχει πρόσβαση σε 50 κιλά μη ταυτοποιήσιμου άνθρακα,12 ειδικά στις ΗΠΑ με τα νέα, υπερευαίσθητα μέτρα ασφαλείας. Ένα μι­κρό τακτικό χτύπημα δεν είναι πολύ καταστροφικό, και παρά το ντόρο της μόνης επίθεσης μικροβίων ως τώρα, οι απώλειες ήταν τραγικές, αλλά ελάχιστες. Τα αεροπλάνα και οι χαρτοκόπτες

Παράλογες στρατηγικές 37

αποδείχτηκαν πολύ πιο αποτελεσματικά.Οι επιθέσεις μικροβίων είναι πολυ σπάνιες για να αντιμετω­

πίζονται τόσο σοβαρά. Στις ΗΠΑ υπήρξαν μόνο άλλα τρία περι­στατικά βιοτρομοκρατίας από μη εδαφικοποιημένους υπερεθνι­κούς τρομοκράτες. Τα δυο ήταν από φασιστικές ομάδες. Το 1972, μέλη του τάγματος του Ανατέλλοντος Ηλίου, συνελήφθη- σαν να έχουν στην κατοχή τους περίπου 35 κιλά καλλιεργειών τυ­φοειδών βακτηρίων με τα οποία σχέδιαζαν να δηλητηριάσουν την παροχή του νερού στο Σικάγο και το Σαιντ Λιούις. Συνελή- φθησαν πριν μπορέσουν να εκτελέσουν το σχέδιο. Το δεύτερο περιστατικό έγινε το 1995, όταν ο Αάρρυ Γουέην Χάρρις του Aryan Nation προσπάθησε να αγοράσει τρια φιαλίδια εργαστη­ριακά απομονωμένης βουβωνικής πανώλης από την Αμερικάνι­κη Συλλογή Καλλιεργειών Ειδών (American Type Culture Collection).13 Ο Χάρρις συνελήφθη πριν πάρει τα φιαλίδια.

Η πιο γνωστή υπόθεση (εκτός από την επίθεση άνθρακα) συ­νέβη στο Ντάλλες του Όρεγκον όταν μέλη της αίρεσης Rajaneeshee καλλιέργησαν ένα είδος σαλμονέλλας και το τοπο­θέτησαν σε salad bar εστιατορίων στην περιοχή. Περίπου 750 προσβλήθηκαν, 45 νοσηλεύτηκαν και κανείς δεν πέθανε. Αγόρα­σαν τα βακτήρια από την Αμερικάνικη Συλλογή Καλλιεργειών Ειδών (American Type Culture Collection) για το ιατρικό τους κέντρο, οπότε δεν προκάλεσαν υποψίες, και το σχέδιο αποκαλύ- φθηκε μόνο λόγω ενός σχίσματος στη δομή εξουσίας της αίρε­σης. Αυτό που ήταν περίεργο σ’αυτή την επίθεση ήταν το κίνη­τρό τους. Δεν σκόπευαν στην καταστροφή, αλλά προσπαθούσαν να νοθεύσουν τις τοπικές εκλογές εξουδετερώνοντας τους πολί­τες που θα ψήφιζαν εναντίον των δικών τους υποψηφίων.

Η CAE πιστεύει ότι η ακόμα μεγαλύτερη χρηματοδότηση της έρευνας βιολογικού πολέμου και η ακραία υπερετοιμότητα, όταν υπάρχει μόνο μικρή πιθανότητα μιας επίθεσης με μικρόβια, είναι μια τρομακτική σπατάλη του δημόσιου χρήματος. Αυτά τα κεφάλαια θα ήταν καλύτερο να χρησιμοποιηθούν για να νικη­θούν ασθένειες όπως η ελονοσία και ο HIV που σκοτώνουν πρό­ωρα εκατομμύρια ανθρώπους κάθε χρόνο. Ο στρατός διαρκώς

38 Η προέλαση της πανούκλας

Παράλογες (πραιηγικές 39

δείχνει την ικανότητα του να επωφελείται από τη σπατάλη και την αχρηστία, και ακόμα ισχυρίζεται ότι αυτές οι υπέρμετρες δαπάνες είναι ένα στρατηγικό πλεονέκτημα. Ωστόσο όταν αυτό γίνεται σε βάρος της δημόσιας υγείας, η μορφή αυτή της οικονο­μίας της θυσίας δεν πρέπει να συνεχιστεί. Από τη δεκαετία του ’60 και μετά δεν έχει υπάρξει σημαντική πίεση από ομάδες πο­λιτών και επαγγελματίες επιστήμονες για να σταματήσουν τα προγράμματα βιολογικού πολέμου. Ό πω ς θα δείξουμε στα επό­μενα κεφάλαια, δεν χρειαζόμαστε περισσότερη ετοιμότητα, ού­τε οι συνθήκες που υποτίθεται ότι περιορίζουν αυτά τα προγράμ­ματα δουλεύουν πραγματικά. Ό π ω ς και κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, είναι τόσο δύσκολο να επέμβεις σ’αυτή τη στιγμή της υπερκαπιταλιστικής δαπάνης για την επέκταση της μηχανής του πολέμου, όσο και το να υποστηρίξεις τη δημόσια υγεία και τη φροντίδα υγείας για όλους.

Κεφάλαιο 2

Οι κύκλοι της πανούκλας

Οι τρέχοντες λογαριασμοί μπορεί να είναι διαφορετικοί για καθέναν από τους φορείς της εξουσίας που είναι σε θέση να κε- φαλαιοποιήσουν την απειλή του βιολογικού πολέμου, αλλά η ώρα της πληρωμής έφτασε, και το καλύτερο είναι ότι το να αξιώ­νεις ανταμοιβή απαιτεί την επίδειξη της παραγωγικότητας. Ψή­φοι για τους πολίτικους, θεατές και αναγνώστες για τα μήντια, πόροι για έρευνα στη Μεγάλη Επιστήμη14 και την ιατρική, διαρ- κώς αυξανόμενος προϋπολογισμός για το στρατό, και ίσως το πιο σημαντικό, η παγίωση της δύναμης του κυρίαρχου πολιτικού κόμματος, είναι όλα στο τραπέζι, και οι διάφοροι θεσμοί που είναι σε θέση να κερδίζουν αυτές τις ανταμοιβές, ήδη μετρούν τα πλούτη τους. Κάθε καπιταλιστικός θεσμός που σέβεται τον εαυ­τό του, θα ’πρεπε να είναι σε θέση να εκμεταλλευτεί αυτήν την ψεύτικη οικονομία της απειλής, αλλά πρέπει συγχρόνως να ακο­λουθεί έναν απλό κανόνα: πρέπει να συμφωνεί στην επεκτεινό- μενη στρατιωτικοποίηση των πόρων του και των σχέσεών του σ’αυτή τη συγκεκριμένη μορφή παραγωγής. Αυτό δε σημαίνει ότι όλες οι πολιτικές λειτουργίες πρέπει να εξαλειφθούν. Σημαί­νει μόνο ότι πρέπει να πληρωθεί μεγαλύτερος φόρος υποτελείας (ίσως περισσότερο από ποτέ) στη στρατιωτική οικονομία της θυ­σίας. Κάθε επιχείρηση που ανταποκρίνεται σ’ αυτό το καθήκον είναι ευπρόσδεκτη, και ο φόρος μπορεί να πληρωθεί είτε σε συμ­

βολική είτε σε υλική μορφή. Η κατασκευή και η συντήρηση της δημόσιας αντίληψης της επικείμενης βιολογικής απειλής ή η στρατιωτικοποίηση των πολιτικών διαδικασιών, είναι και οι δυο αποδεκτές μορφές αυτής της πληρωμής που λειτουργούν επίσης ως τρόπος να επωφελείται μια μεγάλη γκάμα συνεργών.

Ενώ η φιλολογία γύρω από το βιολογικό πόλεμο είναι σήμε­ρα μεγαλύτερη από ποτέ, αυτό το μοντέλο σε σχέση με τη βιοα- πειλή κατάγεται από τη δεκαετία του ’30. Εκείνη την εποχή, μπήκε μπρος η ιδέα της μεγιστοποίησης του κέρδους και της πα- γίωοης της εξουσίας μέσω της μήτρας της βιοκαταστροφής. Κά­ποιος θα έμπαινε στον πειρασμό να σκεφτεί ότι αυτή η ιδέα θα έπρεπε να προέρχεται από τις ΗΠΑ όπου η βιομηχανία όπλων ήταν πολύ δυνατή μετά την έκρηξη των πωλήσεων στην Ευρώπη κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά δεν είναι έτσι. Ο αμερικάνικος στρατός, εκείνη την περίοδο, δεν έβλεπε μεγάλη αξία στο βιολογικό πόλεμο, ούτε είχε ακόμα εγκαινιάσει την πολιτική του να μετατρέπει σε όπλο οποιοδήπο- τε υλικό ή διαδικασία μπορεί να μετατραπεί σε όπλο. Αντίθετα η ιδέα αυτή βρήκε ανταπόκριση στην αυτοκρατορική Ιαπωνία και ο Ισίι Σίρο, ένας ταγματάρχης των στρατιωτικών ιατρικών δυνάμεων, ήταν ο εγκέφαλος της ανάπτυξής της.

Η έμπνευση του Ισίι ήρθε από τρεις μεριές: ένα ξέσπασμα εγκεφαλίτιδας στο Σικόκου, το πρωτόκολλο της Γενεύης το 1925 και η πρακτική του δουλειά στον Ιαπωνικό στρατό. Το 1930, ο Ισίι δούλευε στο Στρατιωτικό Ιατρικό Κολλέγιο του Τόκυο. Εκεί­νο τον καιρό, ανέπτυξε ένα κεραμικό φίλτρο που μπορούσε να εξαλείψει τα βακτήρια και τους ιούς από το νερό. Με δεδομένες τις αυτοκρατορικές φιλοδοξίες της Ιαπωνίας, ο στρατός ήταν εγκατεστημένος σε πολλές τροπικές περιοχές όπου οι μεταδιδό­μενες μέσω νερού ασθένειες ήταν μεγάλος κίνδυνος. Η εφεύρε­ση του κεραμικού φίλτρου αντιμετωπίστηκε σαν ένα θαυματουρ­γό αποφασιστικό βήμα. Το φίλτρο υιοθετήθηκε από στρατό και ναυτικό, και ο Ισίι ανταμείφθηκε γενναιόδωρα με δικαιώματα εκμετάλλευσης από τη χρήση της συσκευής. Για αυτή του τη δου­λειά, όχι μόνο απέκτησε μια σημαντική περιουσία, αλλά και κέρ­

42 Η π(κ>έλαση της πανούκλας

Οι κύκλοι της πανούκλας 43

δισε νομιμότητα στα μάτια του κράτους. 'Οταν οι συζητήσεις έφταναν στην πολιτική σχετικά με τις ασθένειες, ο Ισίι ήταν κά­ποιος για να συμβουλευτείς και να ακουσεις. Ήξερε ξεκαθαρά ότι το να βοηθήσεις το στρατό να αμυνθεί απέναντι στα μικρό­βια ήταν ένας γρήγορος δρόμος για τον πλούτο και την εξουσία, και δεν είχε πρόβλημα να κάνει το άλμα του να εξερευνήσει τη χρήση μικροβίων σαν στρατιωτικό πλεονέκτημα, ώστε να πετύ- χει τα ίδια αποτελέσματα.

Η πρώτη του μελέτη για τα μικρόβια σαν όπλο πιθανόν να κατάγεται από την εμπειρία του με το ξέσπασμα εγκεφαλίτιδας στο νησί του Σικόκου το 1924. Η ασθένεια και το πως εξαπλώ­θηκε (μέσω κουνουπιών) δεν έγινε γνωστή παρά μόνο πολύ αρ­γότερα, και παρ’όλο που ο Ισίι δεν μπορούσε να κάνει κάτι για να αναχαιτίσει το ρυθμό της μόλυνσης, άρχισε να βλέπει πόσο καταστροφική μπορούσε να είναι μια τέτοια μεταδοτική ασθέ­νεια. Συνολικά, 3.500 άνθρωποι πέθαναν από σοβαρή εγκεφαλι­κή φλεγμονή. Λαμβάνοντας υπ’όψη το πρωτόκολλο της Γενεύης του 1925 (η Ιαπωνία δεν το υπέγραψε πριν το 1970) ο Ισίι υπο­στήριξε ότι η εξάλειψη της χρήσης των “βακτηριολογικών μεθό­δων πολέμου” θα είχε γίνει μόνο εφ’ όσον οι διάφοροι στρατοί του κόσμου θεωρούσαν ότι επικίνδυνα είδη βακτηρίων θα ήταν αποτελεσματικά, χρήσιμα όπλα. Αυτές οι σκέψεις και οι εμπει­ρίες τον οδήγησαν να δώσει μια σειρά διαλέξεων το 1931 πάνω στα πλεονεκτήματα του να μετατρέπονται τα μικρόβια σε όπλα. Ως ένας πλήρως νομιμοποιημένος, καλά δικτυωμένος μικροβιο­λόγος, ο Ισίι έπεισε τις αρχές να κάνουν το νέο του σχέδιο πραγ­ματικότητα. Άλλωστε κανείς δεν αμφέβαλλε ότι τα μικρόβια εί­ναι αποτελεσματικοί δολοφόνοι που έχουν φέρει πολλούς στρα­τούς στο χείλος της καταστροφής. Για παράδειγμα, η καταστρο­φή του ανίκητου στρατού του Ιουστινιανού κατά τη διάρκεια του πρώτου Μεγάλου Θανάτου στην Ευρώπη,15 θα έκανε κάθε στρα­τιωτικό εγκέφαλο τουλάχιστον να εξετάσει την ιδέα αυτή. Ο Ισίι ήταν επίσης ένας καλός σόουμαν και κατάλαβε την αξία μιας κα­λής παράστασης ακόμα κι αν πρέπει να διαστρέφεις λίγο τα δε­δομένα του ζητήματος. Ο Ισίι είπε στην Αυτοκρατορική Διοίκη­

ση ότι οι Ρώσοι χρησιμοποιούσαν το βιολογικό πόλεμο στη Μαντζουρία και ότι οι Κινέζοι δηλητηρίαζαν πηγές με χολέρα. Κανένας από αυτούς τους ισχυρισμούς δεν θεμελιώθηκε ποτέ, και πολύ πιθανόν να μην ήταν αλήθεια, αλλά αυτό δεν είχε ση­μασία. Ο Ιαπωνικός στρατός πείστηκε, και το 1932 έδωσε στον Ισίι τους πόρους που χρειαζόταν. Αυτοί περιλάμβαναν ένα εργα­στήριο έρευνας στο Στρατιωτικό Ιατρικό Κολλέγιο του Τόκυο, μία εγκατάσταση βακτηριακής παραγωγής στο Χαρμπίν της Κί­νας, και μια τοποθεσία για δοκιμές κοντά στην εγκατάσταση του Μπεϊγίνχε.

Μέχρι το 1940, ο υποστράτηγος πλέον Ισίι, είχε φτάσει στην κορύφωση της δύναμης του. Η εγκατάστασή του στο Πινγκ Φαν ήταν ένα θαύμα σχετικά με το βιολογικό πόλεμο. Ονομαζόταν Αντι-Επιδημικό Γραφείο Προμήθειας και Καθαρισμού Νερού (Anti-Epidemic Water Supply and Purification Bureau). Μέσα στα 150 κτίρια στην τοποθεσία αυτή, υπήρχαν εργαστήρια, χώ­ροι για νεκροψίες, ένας τόπος για δοκιμές εκρήξεων και μια εγκατάσταση καλλιέργειας βακτηρίων. 'Οταν δούλευε σε πλήρη ένταση, αυτή η εγκατάσταση μπορούσε να παράγει μηνιαία 300 κιλά οργανισμών πανούκλας, 500 κιλά σπόρων άνθρακα, ή 1000 κιλά χολέρα. Ο Ισίι είχε στις διαταγές του 3.000 εργάτες, και η τοποθεσία περιλάμβανε επαρκή στέγαση, μια ανεξάρτητη μονά­δα παραγωγής ενέργειας και ένα αγρόκτημα. Επίσης προσέφε- ρε ψυχαγωγικές ανέσεις για τους εργάτες όπως μια βιβλιοθήκη, ένα θέατρο 1.000 θέσεων, εστιατόρια, ένα γήπεδο, μια πισίνα, ακόμα κι ένα πορνείο!

Ο Ισίι είχε δημιουργήσει μια μίνι αυτοκρατορία για τον εαυ­τό του πουλώντας την ιδέα του για τον βιολογικό πόλεμο. Ωστό­σο, παρά τους μεγαλειώδεις πόρους που είχε, το πρόγραμμά του ήταν ουσιαστικά άχρηστο. Τίποτα απ’όσα παρήγαγε δεν χρησι- μοποιήθηκε ποτέ επιτυχημένα σε εκστρατεία. Δεν βρέθηκε ποτέ μέθοδος για να αναπτυχθούν με επιτυχία τα όπλα του, τα τεστ πεδίου είτε ήταν μη πειστικά, είτε σκότωσαν τόσους Ιάπωνες στρατιώτες, όσους και Ρώσους ή Κινέζους (είναι δύσκολο να ξέ­ρουμε αν τα όπλα του Ισίι ευθύνονται για την πανούκλα και τη

44 Η προέλαση της πανούκλας

χολέρα στη Βόρεια Μαντζουρία, επειδή αυτές οι ασθένειες ήταν ήδη ενεργές στην περιοχή και θα μπορούσαν να έχουν εξαπλω­θεί ως ένα υποπροϊόν της στρατιωτικής ζωής). Δεν πήρε καν πο­τέ τα συμβολικά οφέλη της απειλής των μικροβίων, αφού το πρό­γραμμα είχε κρατηθεί μυστικό και δεν ανακαλύφθηκε από τους συμμάχους μέχρι το 1944. Μέχρι το 1942, το πρόγραμμα του Ισίι έκανε λίγα περισσότερα από το να κατατρώει τους φθίνοντες πόρους της Ιαπωνίας, αν και συνέχισε να παράγει εντυπώσεις (για παράδειγμα με τη βόμβα Uji). Δυστυχώς η κληρονομιά του προγράμματος του Ισίι δεν ήταν η άχρηστη φύση του, αλλά η φήμη του που συντηρείται ακόμα. Από μια τωρινή οπτική, η ευ­φυΐα του Ισίι δεν ήταν η ιδέα του για το βιολογικό πόλεμο, αλλά η αναγνώριση της ευκαιρίας να δημιουργήσει πλούτο και εξου­σία για τον εαυτό του, εκμεταλλευόμενος το φόβο για τα μικρό­βια και την καταστροφική τους δύναμη.16

Η ευκαιρία για το στρατιωτικό κράτος παρουσιάζεται ξανά σήμερα. Η ξεκάθαρη και φανερή θέση έχει να κάνει γενικά με την τεράστια αύξηση των στρατιωτικών προϋπολογισμών και συ­γκεκριμένα των προγραμμάτων βιολογικού πολέμου. Οι στρα­τιωτικές δυνάμεις των ΗΠΑ μπορούν ξανά να φάνε λαίμαργα τις ατελείωτες προμήθειες πόρων. Μπορούν να κυνηγούν οποιαδή- ποτε φαντασίωση, όσο παράλογη, άχρηστη ή αδύνατη κι αν εί­ναι. Αυτά τα παχύσαρκα βαμπίρ μπορούν να πίνουν το αίμα του κοινού, όσο η “ασφάλεια” παραμένει η προτεραιότητα και όσο η υπερ-πραγματικότητα της απειλής μπορεί να συντηρείται στη φαντασία της μεγάλης πλειοψηφίας των πολιτών. Ωστόσο, δια- κυβεύονται περισσότερα από πόρους. Το στρατιωτικό κράτος τώρα βλέπει την ευκαιρία να επεκτείνει την επικράτεια του στην κοινωνία, ανακηρύσσοντας τον εαυτό του σαν τον πιο σημαντικό παράγοντα στην οικονομική και πολιτική διαδικασία. Οι θεσμοί που επιτρέπουν αυτήν την κίνηση, όπως η κυβέρνηση, τα μήντια, η επιστήμη και η ιατρική είναι επίσης στόχοι για την αυξημένη ενδο-αποικιοποίηση από το στρατό. Αν και η συνενοχή τους θα τους εξασφαλίσει ένα μερίδιο από τα κέρδη της απειλής.

Οι κύκλοι της πανούκλας 45

46 Η π[>υέλαση της πανούκλας

Η βιομηχανία ασφαλείας

Όποιος έχει επισκεφτεί πρόσφατα αεροδρόμιο όχι μόνο είδε αλλά και βίωσε το θέαμα και την πραγματικότητα της εντατικο­ποίησης της ασφάλειας - όχι ότι είναι πιο αποδοτική απ’ότι ήταν πριν. Εκτός από ελέγχους αναγνώρισης , πιο εντυπωσιακές στο­λές για τους υπαλλήλους ασφαλείας, ακτίνες X για τα παπού­τσια, και την απαγόρευση επισκεπτών στις πύλες αναχώρησης, είναι βασικά το ίδιο που ήταν πάντα. Οι περισσότερες δραστη­ριότητες είναι εκεί για να δημιουργούν την εμφάνιση ενός ασφα­λούς χώρου, να κάνουν τους ταξιδιώτες λιγότερο αγχωμένους και να τους δείξουν ότι τα δολάρια τους από τους φόρους δουλεύουν για να κάνουν τον καθένα λίγο πιο ασφαλή. Στην πραγματικότη­τα, αυτό το θέαμα είναι μια τεράστια σπατάλη των δολαρίων των φορολογούμενων. Το μόνο που πραγματικά χρειάζεται να αλλά­ξει είναι να απαγορευτούν οι χαρτοκόπτες και άλλα σχετικά αντικείμενα και να ασφαλιστεί η πόρτα του πιλοτηρίου. Σίγου­ρα, οι πρώην υπάλληλοι των αεροδρομίων θα μπορούσαν να τα βγάλουν πέρα μ’αυτές τις μικρές ρυθμίσεις. Αλλά υπάρχουν κι άλλες ενδιαφέρουσες προτάσεις στο τραπέζι εκτός από την άμε­σα ορατή “σε δουλειά να βρισκόμαστε” κατεύθυνση για τους ομοσπονδιακούς (του fbi). Το πραγματικό ερώτημα φαίνεται να είναι: “Πως θα κάνουμε τη βιομηχανία μεταφορών να μοιάζει περισσότερο με τη βιομηχανία ασφαλείας;” Αλλωστε, το περι­βάλλον είναι τέλειο. Η ορατότητα είναι φοβερή, οι άνθρωποι εί­ναι συνηθισμένοι σε ένα αυστηρό απολυταρχικό περιβάλλον, και υπάρχει σχετική σιγουριά για το ποιο είναι κάθε άτομο. Αυτό είναι το είδος της κατάστασης που κάνει εύκολη τη δουλειά της αστυνομίας. Το πρόβλημα είναι ότι η αεροπορική βιομηχανία δεν είναι αστυνομική δύναμη. Παρ’όλ’αυτά, αυτό το πρόβλημα λύνεται μεσω της συνεργασίας διάφορων μηχανισμών. Για πα­ράδειγμα, γιατί να μη μπορεί να συνδεθεί με τις βάσεις δεδομέ­νων των επιβατών, μια βάση δεδομένων όσων έχουν εκκρεμή εντάλματα; Μια τέτοια πρακτική θα έκανε πιο ασφαλείς τις πτή­

σεις και θα έβγαζε τους εγκληματίες από το δρόμο. Ή , γιατί να μη μπορεί να συνδεθεί με τις βάσεις δεδομένων των επιβατών, η λίστα παρακολούθησης τρομοκρατών του Υπουργείου Εσωτερι­κής Ασφαλείας;17 Φαινομενικά μια καλή ιδέα, αν εξαιρέσει κα­νείς το γεγονός ότι το Υπουργείο Εσωτερικής Ασφαλείας είναι πολύ γενναιόδωρο με το ποιον βάζει σ’αυτή τη λίστα (ακόμα και οι ταπεινοί σας συγγραφείς βρίσκονται μέσα σ’αυτή). Η γενικό­τητα, και όχι το συγκεκριμένο, είναι πραγματικά τόσο ανεπιθύ­μητη. Η επικρατούσα λογική είναι ότι όλες οι βιομηχανίες πρέ­πει να έχουν διπλή λειτουργία - τη λειτουργία υπηρεσιών ή κα­τασκευής και τη λειτουργία ασφαλείας. Ό χι μόνο αυτό, αλλά κι επιπλέον όλοι οι ταξιδιώτες πρέπει τώρα να είναι αστυνομικοί. Με μια έξοχη τακτική αντιστροφή, οι ταξιδιώτες ενθαρρύνονται να μην συνεργάζονται με έναν αεροπειρατή και να αντιστέκο­νται. Άλλωστε, ο αεροπειρατής θα σκοτώσει έτσι κι αλλιώς όλους τους επιβάτες. Είναι άξιο απορίας ότι η ξενοφοβική δραστηριό­τητα των ομάδων επαγρύπνησης (vigilante) ξεσπάει σε όλες τις ΗΠΑ και ειδικά στα σύνορα με το Μεξικό; Το μοντέλο αστυνό­μευσης που συναντάμε σήμερα στα αεροδρόμια και οι αρχές που αποτελούν τη βάση του, είναι οι ακρογωνιαίοι λίθοι για τη θεμελίωση ενός αστυνομικού κράτους.

Στις 7 Ιουλίου 2005, το κράτος ασφαλείας έλαβε ένα ακόμα δώρο με τις εκρήξεις στο μετρό και σε ένα λεωφορείο στο Λον­δίνο. Το ερώτημα που γεννήθηκε ήταν: “Γιατί να μην επεκτεί­νουμε το μοντέλο του αεροδρομίου σε όλες τις μορφές δημοσίων μεταφορών;”. Τα μετρό των περισσότερων μεγάλων πόλεων έγι- ναν άμεσες στρατιωτικές ζώνες γεμάτες από ομάδες αστυνομι­κών που πραγματοποιούν “τυχαίους” ελέγχους. Το μετρό προ­σφέρει στο κράτος το πλεονέκτημα να έρχεται σε επαφή με πο­λύ περισσότερους ανθρώπους απ’ ότι στα αεροδρόμια και όπως φαίνεται με μικρή αντίσταση ως τώρα. Η CAE δεν μπορεί να αποδείξει ότι οι έρευνες αυτές δεν είναι τυχαίες, ότι είναι μια κα­τάχρηση εξουσίας (δεν έχουν γίνει ακόμα μελέτες). Ωστόσο, μπορούμε να πούμε εμπειρικά, έχοντας την “τύχη” να είμαστε σε μία λίοτα παρακολούθησης, ότι υπάρχουν δύο σενάρια που βά­

Οι κύκλοι της πανούκλας 47

ζουν μπρος μια έρευνα. Πρώτον, ένα άτομο είναι σε μία λίστα παρακολούθησης, δεύτερον, ένα άτομο στοχοποιείται με βάση το προφίλ του. Από όλη μας την εμπειρία με τους χώρους τελω­νειακού ελέγχου σε αεροδρόμια, θα θέλαμε να διαβεβαιώσουμε τους ακροδεξιούς φανατικούς οπουδήποτε ότι η πολιτική της στοχοποίησης18 είναι αυτή που ενεργοποιείται ακόμα κι όταν δεν είναι η επίσημη πολιτική. Κάθε φορά που βρεθήκαμε σε χώ­ρους τελωνειακού ελέγχου, ήμασταν εκεί αποκλειστικά μαζί με Άραβες. Στο μετρό η βάση αυτή μπορεί να επεκτείνεται αφού η αστυνομία έχει τη νέα εντολή να χρησιμοποιεί συγκεκριμένα προφίλ υπόπτων για όπλα και ναρκωτικά όπως κάνει και για τους τρομοκράτες. Ποιο δημογραφικό προφίλ σκέφτεται η αστυ­νομία ότι θα μπορούσαν να έχουν οι ύποπτοι για όπλα και ναρ­κωτικά;

Η στρατιωτικοποίηση στο αεροδρόμιο και το μετρό αποκα­λύπτεται και με άλλους τρόπους. Οι ΗΠΑ αρχίζουν να δίνουν με­γαλύτερη προσοχή στην αστυνομική μεθοδολογία ακολουθώ­ντας το παράδειγμα της συμμάχου Μεγάλης Βρετανίας. Ενώ οι ΗΠΑ είχαν πάντα την προσέγγιση της “βασισμένης στην παρου­σία” αστυνόμευσης, οι Βρετανοί προτίμησαν ένα εικονικό στυλ αστυνόμευσης. Άσε τις κάμερες να κάνουν τη δουλειά. Τα πάντα, από τις ληστείες μέχρι τα όρια ταχύτητας, αστυνομεύονται πρω­ταρχικά μέσω κάμερας. Τώρα για τις ΗΠΑ, η κατεύθυνση της δράσης είναι ξεκάθαρη: χρησιμοποιήστε τα όλα. Οι άνθρωποι είναι ήδη συνηθισμένοι να βρίσκονται μπροστά στην κάμερα συ­νέχεια και δεν το βλέπουν ως μια εισβολή στην ιδιωτική τους ζω­ή. Όπως και οι φόροι, η παρακολούθηση είναι ένα δεδομένο της ζωής. Με βάση τις τελευταίες τάσεις, είναι πολύ πιθανό τα αμε­ρικάνικα συστήματα να αναπτυχθούν τόσο όσο κι αυτά στην οικονομική περιοχή του Λονδίνου (όπου όλοι σκανάρονται όταν μπαίνουν μέσα και μία βάση δεδομένων εγκληματιών βλέπει αν προκύπτει κάποια ταύτιση).

Το Πανοπτικόν του Μπένθαμ,19 που βρίσκουμε στην αρχιτε­κτονική των φυλακών, έχει καταλήξει άλλοθι για την αυταπάτη ότι οποιοσδήποτε δημόσιος ή ιδιωτικός χώρος δεν μπορεί να

48 Η προέλαση της πανούκλας

είναι πανοπτική αρχιτεκτονική. Το Πανοπτικόν είναι η Ντίσνε- ϋλαντ της μετα-ΙΙης Σεπτέμβρη κοινωνίας - ένα μέρος για να βλέπεις τη φυλάκιση σαν επίδειξη, είτε είναι η Joliet20 είτε το Camp X-ray,21 που παρακολουθείται και εικονοποιείται. Στην πραγματικότητα, ένα από τα μεγαλύτερα κατορθώματα του κρά­τους ασφαλείας είναι η νέα σειρά από φυλακές. Το εθνικό σύ­στημα φυλακών γίνεται ένα καθαρό υποπροϊόν του μοντέρνου καπιταλισμού και της νοσταλγίας της δουλείας. Οι νέες φυλακές, εντυπωσιακά “αόρατες”, προσφέρουν στο κράτος ασφαλείας, περισσότερα από ένα τρόπο για την επέκταση της βιομηχανίας φυλακών - προσφέρουν νέες μορφές απολυταρχικής εξουσίας. Οι περισσότερες είναι αρκετά φανερές και η CAE δεν θα ασχο­ληθεί μαζί τους. Το πιο καθαρό μάθημα από το Γκουαντανάμο είναι ότι οποιοσδήποτε μπορεί να φυλακίζεται χωρίς νομική βο­ήθεια ή χωρίς την πρέπουσα διαδικασία. Το Αμπού Γκράιμπ έδειξε στον κόσμο τις τελευταίες εξελίξεις στις τεχνικές βασανι- σμού. Και ύστερα, υπάρχουν οι μυστικές φυλακές. Τι γίνεται με όλους τους αιχμαλώτους για τους οποίους μιλάνε στους Αμερικά- νους καθημερινά οι ειδήσεις; Απλά εξαφανίζονται. Μια πολιτική μυστικότητας και σκοταδιού υπάρχει, η αληθινή αγαπημένη πο­λιτική των ΗΠΑ στις υπερπόντιες δραστηριότητες τους.

Εδώ είναι που η παρακολούθηση γίνεται ενδιαφέρουσα. Ενώ οι περισσότεροι κριτικοί, που ασχολούνται με την παρακολού­θηση, τονίζουν το “κρυφοκοίταγμα” του κεφαλαίου και τις ανα­πτυσσόμενες δυνατότητες σε σχέση με τη μοίρα μιας αυξανόμε­να φωταγωγημένης παγκόσμιας κοινότητας, πολύ συχνά ξεχνούν τις περιοχές και τους πληθυσμούς που είναι έξω από το πανοπτι­κό δίκτυο. Οι ΗΠΑ παίζουν καλά το ρόλο τους στο να μοιράζουν προνόμια “αποφωτισμού” - σε πολλά από τα κελιά του παγκό­σμιου πανοπτικού υπάρχει ένα νομιμοποιημένο σιωπητήριο. Η δύναμη του σκοταδιού δεν είναι χαρακτηριστικό μόνο του κε­ντρικού πύργου παρακολούθησης, αλλά προκύπτει και σε όλα τα κελιά όπου βρίσκονται οι θεματοφύλακες του κεφαλαίου. Για παράδειγμα, οι πληροφορίες για τη μεταχείριση των Κούρδων (τόσο των πολιτών και των προσφύγων όσο και των ανταρτών)

Οι κύκλοι της πανούκλας 49

50 Η προέλαση της πανούκλας

από τον Τούρκικο στρατό είναι αρκετά σπάνιες και πρέπει να ψάξεις έντονα για να βρεις κάτι. 'Οταν το Ιράκ επιτέθηκε άγρια στους Κούρδους με μία ποικιλία όπλων (συμπεριλαμβανομένων χημικών), επρόκειτο για κακή, αλλά ανεκτή συμπεριφορά γιατί ο Χουσεϊν ήταν ακόμα σύμμαχος στην προσπάθεια να υπονο- μευθεί το Ιράν. Κατά τη διάρκεια του πολέμου στον Κόλπο, ωστόσο, οι ωμότητες εναντίον των Κούρδων ήταν απαράδεκτες και οι χαμένοι στο σκοτάδι, αόρατοι Κούρδοι επέστρεψαν στο φως και προστατεύτηκαν στο Βόρειο Ιράκ. Αλλά όχι στην Τουρ­κία: εκεί υφίσιαται ακόμα μια κατάσταση συσκότισης, και οι ΗΠΑ είναι ακόμα πρόθυμες να προμηθεύουν τα απαραίτητα όπλα για να συνεχίσει το αίμα να κυλάει. Τα ίδια προνόμια “αποφωτισμού” έχουν αποδοθεί (για να πούμε μόνο μερικές χώ­ρες) στην Ινδονησία, το Ισραήλ, τη Σαουδική Αραβία και μέχρι πρόσφατα ακόμα και στους Ταλιμπάν. Αυτά τα καθεστώτα φαί­νεται ότι μπορούν να δημιουργούν όποιο πρόβλημα θέλουν στα “σκοτεινιασμένα” κελιά τους, αρκεί να μη δρουν ενάντια στα συμφέροντα των παρακολουθητών.

Μια άλλη συγγενική θέση στο πολιτιστικό πεδίο είναι η εσω­τερική επίθεση στις φωνές των διαφωνούντων μέσα στην αμερι­κανική κοινωνία, ή ακόμα χειρότερα, η προσπάθεια να δημιουρ- γηθεί ένας εσωτερικός εχθρός, από αυτούς που το μόνο τους “έγκλημα” είναι η ισλαμική τους πίστη. Το υπουργείο δικαιοσύ­νης έχει συνειδητοποιήσει ότι μπορεί να επεκτείνει τη βάση της εξουσίας του κατηγοριοποιώντας ανθρώπους ως μαχητές του εχθρού. Η πιο μακάβρια υπόθεση εξακολουθεί να είναι αυτή των έξι της Λακαουάνα, που σύμφωνα με τον πρόεδρο Μπους αντι­προσώπευε την επιτυχημένη διάλυση ενός “εν υπνώσει πυρήνα”. Πριν τις 11/9, έξι έφηβοι από την Υεμένη πήγαν στο Αφγανιστάν για να μελετήσουν το Κοράνι. Ενώ ήταν εκεί, βρέθηκαν σε ένα στρατόπεδο εκπαίδευσης της Αλ Κάιντα, από το οποίο έφυγαν όσο πιο γρήγορα μπορούσαν. Επέστρεψαν στις ΗΠΑ και ξανάρ­χισαν τις καθημερινές τους ασχολίες. Μετά τις 11/9, το FBI ανα­κάλυψε ότι είχαν επισκεφτεί αυτό το στρατόπεδο και το είδε σάν μια δικαιολογία για επιδρομή σε ολόκληρη την Υεμενική κοινό-

χητα - χτυπώντας πόρτες και αναγκάζοντας αθώους ανθρώπους να βγουν από τα σπίτια τους. Και τα έξι παιδιά που είχαν πάει στο Αφγανιστάν συνελήφθησαν. Τους είπαν από το υπουργείο δικαιοσύνης ότι αν δεν δήλωναν ένοχοι για υλική υποστήριξη στην τρομοκρατία, θα ταξινομούνταν σαν μαχητές του εχθρού και θα τους έστελναν στο Γκουαντανάμο. Έχοντας στη διάθεση τους λίγες διεξόδους, εκφοβίστηκαν να δεχτούν τη συμφωνία. Ο δημόσιος κατήγορος Γουίλιαμ Χότσουλ (ο οποίος διώκει και τους ταπεινούς σας συγγραφείς) έχει παραδεχτεί από τότε ότι δεν είχε στοιχεία και ότι τα παιδιά αυτά δεν έκαναν τίποτα πε­ρισσότερο από το να ζουν μια νόμιμη ζωή.

Ξεκάθαρα, το κράτος ασφαλείας εξαπλώνεται σαν ιός στις ΗΠΑ και δυστυχώς αυτό γίνεται με τις ευλογίες αυτών που θα θυσίαζαν την αυτονομία τους και τα συμφέροντα τους για το αίσθημα της ασφάλειας. Αν αυτός είναι ένας ιός της καθημερι­νής ζωής, τότε κάποιος μπορεί μόνο να φανταστεί τη σχέση του κράτους ασφαλείας με την παραγωγή της γνώσης που έχει οικο­νομική και στρατιωτική εφαρμογή. Οι επιστήμες της ζωής στρα- τιωτικοποιούνται με το καρότο και το μαστίγιο. Περιέργως, ένας τομέας των επιστημών της ζωής που ήταν σχεδόν στον τάφο, από την άποψη της παραγωγής εντυπωσιακών ανακαλύψεων, η μι­κροβιολογία, τώρα έχει αναστηθεί. Όχι γιατί θα παράγει κάτι νέο και καταπληκτικό, αλλά γιατί η κυβέρνηση και ο στρατός θέ­λουν να μάθουν για τα μικρόβια γενικά, και συγκεκριμένα πως θα μπορούσε να τα χρησιμοποιήσει ο στρατός. Το χρήμα ρέει, αλλά με τα λεφτά της κυβέρνησης, πάντα υπάρχει μια παγίδα. Η επένδυση πρέπει να είναι σίγουρη. Για τις επιχειρήσεις, αυτό δεν είναι πρόβλημα αφού και οι δύο έχουν κοινό συμφέρον να κρα­τήσουν εμπιστευτικά και ασφαλή όσα ξέρουν και να μοιράζονται μια απολυταρχική μικρο-κουλτούρα. Για τα πανεπιστήμια το πρόβλημα είναι μη διαχειρίσιμο, από τη στιγμή που το πανεπι­στήμιο έχει την ευθύνη της παραγωγής δημόσιας, και όχι ιδιωτι­κής, γνώσης. Η εντολή που έχει είναι να συνεισφέρει στα πολιτι­στικά κοινά για το καλό όλων και τη μόρφωση τους. Δυστυχώς ο πολιτισμός σαν περιοχή παραγωγής γνώσης είναι ένας στόχος

Οι κύκλοι της πανούκλας 51

υψηλής προτεραιότητας για το κράτος ασφαλείας. Η γνώση δεν αφορά την ελεύθερη σκέψη, αλλά το εργαλειακό καθήκον του να προωθεί τα συμφέροντα των επενδυτικών τάξεων. Από την οπτι­κή του κράτους ασφαλείας, όλη η γνώση που έχει να κάνει με το κέρδος ή τη βία πρέπει να ιδιωτικοποιηθεί και να διανεμηθεί σε μια μάθε-μόνο-όσα-πρέπει βάση.22

Ο τρόπος που αυτή η προσπάθεια φτάνει στο στόχο της ποι­κίλλει. Για τα πανεπιστήμια που έχουν λίγα λεφτά, η προσφορά χρηματοδότησης είναι απλά μια εύκολη δωροδοκία. Για τα πα­νεπιστήμια που έχουν περισσεία μετρητών, η υπόσχεση μιας ηγετικής θέσης είναι απαραίτητη. Η πραγματική δωροδοκία εδώ δεν είναι τα χρήματα και ο εξοπλισμός, αλλά το πρεστίζ. Αυτός ο τύπος δωροδοκίας σαν μορφή ελέγχου της γνώσης έχει ευρεία γκάμα. Μέσα στις επιστήμες της ζωής, οι συνήθεις ύπο­πτοι - γενετική, μοριακή βιολογία και μικροβιολογία - δεν είναι μόνες μέσα στη φλέβα χρυσού του βιολογικού πολέμου: βοτανο- λογία, ζωολογία και περιβαλλοντική βιολογία μπορούν επίσης να πάρουν ένα κομμάτι από την πίτα. [Το Εθνικό Ινστιτούτο Αλ­λεργιών και Μολυσματικών Ασθενειών (National Institute of Allergy and Infectious Disease) έχει προτείνει να μπουν όσο το δυνατόν περισσότερες επιστήμες στην οικογένεια του βιολογικού πολέμου. Τα περισσότερα από αυτά τα μη παραδοσιακά μέλη μπαίνουν μέσω του προγράμματος Βιοπαρακολούθηση23 και ε­μπλέκονται στη δημιουργία οργανισμών - φρουρών]. Μόλις μπουν, το κράτος ασφαλείας κλειδώνει όλες τις πόρτες για να κρατήσει έξω τους καταπατητές. Κάθε τύπος ερασιτέχνη, κάθε συνάδελφος που δεν είναι στο πρόγραμμα, κάθε ερευνητής που ασχολείται με πολλά πεδία ή κάθε φοιτητής πρέπει να κρατη­θούν έξω, επειδή δεν έχουν δικαίωμα πρόσβασης σ’ αυτή τη γνώ­ση και αποτελούν δυνητική απειλή για την ασφάλεια. Όσοι κλει­δωθούν μέσα, υπόκεινται σε επιθεώρηση ασφαλείας, τα πρωτό­κολλά τους ελέγχονται και πρέπει να σιωπούν για τη δουλειά τους - άσχημη κατάσταση για τους παιδαγωγούς, αλλά όχι πολύ καλύτερη για τους επιστάτες. Εδώ βρίσκεται ο δεύτερος ακρογω­νιαίος λίθος του αστυνομικού κράτους: ιδιωτικοποίηση και φυ­

52 Η προέλαοη της πανούκλας

λάκιση της γνώσης. Με δεδομένη την τρέχουσα ένταση των τά­σεων “ασφαλείας”, αυτό το κράτος μπορεί να κατηγοριοποιηθεί πολιτικά μόνο ως πρωτο-φασιστικό.

Πολιτική και πανούκλα

Στην πολιτική των ΗΠΑ αιωρείται η ατυχής ειρωνεία ότι όταν το κοινό ακούει τους εκπροσώπους του Λευκού Οίκου στον απο­γευματινό τους απολογισμό προπαγάνδας να λένε “κερδίζουμε τον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας”, ακούνε την αλήθεια αλλά την παρερμηνεύουν. Οι δύο ερμηνευτικές θέσεις είναι ότι ο Λευ­κός Οίκος μας λέει την καθαρή αλήθεια ή ότι ο Λευκός Οίκος ψεύδεται και άρα οι ΗΠΑ και οι σύμμαχοι τους χάνουν τον πό­λεμο. Δηλαδή, ότι το αντάρτικο μεγαλώνει στο Ιράκ και η τρο­μοκρατία εξαπλώνεται στην Ευρώπη, χωρίς ορατό τέλος. Το πρόβλημα είναι ότι και οι δύο ερμηνείες αυτής της δήλωσης εί­ναι λάθος. Η σύγχυση προέρχεται από τη λέξη “εμείς”. Πολλοί πολίτες ξεγελιούνται πιστεύοντας ότι αυτο το “εμείς” τους περι­λαμβάνει. Λάθος! Σ’αυτή την περίπτωση μετα-ειρωνείας, ή ειρω­νείας στο τετράγωνο, το “εμείς” σημαίνει τους απολυταρχικούς φορείς εξουσίας και το “κερδίζουμε” σημαίνει ερχόμαστε στην εξουσία. Ενώ οι τρομοκράτες βρίσκονται σε σύγκρουση με τους απολυταρχικούς φορείς εξουσίας, αυτοί βρίσκονται σε μία κατά­σταση που είναι σε αρμονία με τα συμφέροντά τους.

Ο στόχος της τρομοκρατίας δεν είναι η στρατιωτική νίκη, αλ­λά ένας διακανονισμός μέσω διαπραγματεύσεων. Για να πετύ- χουν αυτό το σκοπό, οι τρομοκρατικές ενέργειες διαπράττονται με στόχο να προκαλέσουν μια ακραία αντίδραση από την κυβέρ­νηση στην οποία επιτίθενται. Αν αυτές οι επιθέσεις συντηρούνται για μια μακρά περίοδο (για δεκαετίες αν είναι απαραίτητο) και η κυβέρνηση που δέχεται την επίθεση συνεχίζει να παίρνει μια αντιδραστική θέση,* θα αναδυθεί ένα απολυταρχικό κράτος που

*Η Ισπανία, μία πολΰ περισσότερο αφοσιωμένη δημοκρατία αιιό τις ΗΠΑ, αρνήθηκε να ιιάρει μια αντιδραστική θέση σχετικά με την τρομο­κρατία ή να περάσει σε μια κατάσταση πανικού ασφαλείας. Η εμπειρία

Οι κύκλοι της πανούκλας 53

54 Η προέλαση της πανούκλας

θα εκμεταλλευτεί και θα βασανίσει τους πολίτες με τον ίδιο τρό­πο που το κάνει η κουλτούρα που αντιπροσωπεύουν οι τρομο­κράτες (ή μαχητές της ελευθερίας, όπως θεωρούν τον εαυτό τους). Από τη στιγμή που οι πολίτες διαφωτιστούν, όντας και κουρασμένοι από τις συνεχιζόμενες επιθέσεις, θα πιέσουν εκ των έσω, για διαπραγματεύσεις . Στη συγκεκριμένη περίπτωση οι ακραίοι φονταμενταλιστές, που πραγματοποιούν τις πρόσφατες τρομοκρατικές επιθέσεις σε όλο τον κόσμο, πιστεύουν ότι η Δύ­ση είναι ένας αποικιακός στρατός που κατέχει τον τόπο τους, προσπαθώντας να τους υπαγορεύσει την πολιτική τους και να κλέψει ή να εκμεταλλευτεί τους οικονομικούς τους πόρους. Την ίδια κατάσταση (αλλά σε ενδοαποικιακή μορφή) ελπίζουν (οι τρομοκράτες) να φέρουν και στη Δύση, πιστεύοντας ότι οι πολί­τες μιας δημοκρατίας δεν θα ανεχτούν ποτέ μια τέτοια κατάστα­ση και θα προτιμούσαν να δουν τους διπλωμάτες τους να δια­πραγματεύονται για μια τιμητική ειρήνη. Στις περισσότερες πε­ριπτώσεις στη Δύση, η υπόθεση αυτή είναι σωστή, αλλα στην πε­ρίπτωση των Ηνωμένων Πολιτειών δεν θα μπορούσε να είναι πιο ακατάλληλη. Η κατάσταση που θέλουν να παράγουν οι τρομο­κράτες είναι ακριβώς αυτή που θέλουν οι απολυταρχικοί φορείς εξουσίας. Περισσότερο από το να πολεμούν τις ΗΠΑ, οι τρομο­κράτες στην πραγματικότητα συνεισφέρουν στον γενικό κυρίαρ­χο πολιτικό στόχο: μια σε πλήρη κλίμακα απολυταρχική κυβέρ­νηση. Κάνουν μεγάλο λάθος αν πιστεύουν ότι θα πάνε οπουδή­ποτε μ’αυτή τη στρατηγική, από τη στιγμή που οι ΗΠΑ το μόνο που θα κάνουν ευχαρίστως είναι να εντείνουν τις ενδο-απολυταρ- χικές τάσεις, με την πίστη ότι όταν οι πολίτες αρχίσουν να αντι­λαμβάνονται τι έχουν χάσει, θα είναι πολύ αργά - η απολυταρχι­κή δομή θα έχει σταθεροποιηθεί.

Το πρόβλημα που έχουν οι Αμερικάνοι πρωτο-φασίστες είναι ότι οι τρομοκράτες δεν τηρούν τους όρους τους στη “συμφωνία”.

και η ωριμότητα που αποκτηθηκε από τη μάχη με τους Βάσκους αυτονο­μιστές, αποκαλΰιπεται στις πρωτοβουλίες έρευνας και άμυνας. Οι πρωτο­βουλίες αυτές αντανακλούν την κατανόηση της στρατηγικής των τρομο­κρατών, όπως και τη σχέση της τρομοκρατίας με τη διάρκεια.

Από τις 11/9, δεν υπάρχει οποιαδήποτε (τρομοκρατική) δραστη­ριότητα στις ΗΠΑ. Αφού οι τρομοκράτες είναι τόσο αργοί (πετυ­χαίνοντας μια δυναμική επίθεση περίπου κάθε δέκα χρόνια), η τωρινή ακροδεξιά κυβέρνηση πρέπει η ίδια να τρομοκρατήσει τους πολίτες. Ένα από τα αγαπημένα της θέματα είναι η βιοτρο- μοκρατία. Τι θα συνέβαινε αν δεχόμασταν επίθεση; Στο πρώτο κεφάλαιο η CAE έδειξε ότι μία επίθεση μεγάλης κλίμακας είναι σχεδόν αδύνατη. Οι ασκήσεις στις μεγάλες πόλεις, η δημιουργί­α αποθεμάτων σε εμβόλια, οι συναισθηματικές εκκλήσεις για αυ­ξημένη προσοχή στον κίνδυνο, και το πιο σημαντικό: η ανακοί­νωση του υπουργού Εσωτερικής Ασφαλείας Μάικλ Τσέρτοφ ότι η βιοτρομοκρατία είναι ψηλά στη λίστα των μεγάλων ανησυχιών- όλα αυτά συμβάλλουν στο να κρατιέται ψηλά το επίπεδο του φόβου. Το κλειδί εδώ για τους πολιτικούς είναι να φαίνεται ότι κάνουν κάτι που απαντά στις ανησυχίες των ψηφοφόρων μιας δεδομένης εκλογικής περιφέρειας. Αν οι ψηφοφόροι ανησυχούν για τη βιοτρομοκρατία και δεν συμβαίνει τίποτα, οι αντιπρόσω­ποι έχουν χρέος να φροντίσουν να συμβεί κάποιο γεγονός ώστε να προσποιηθούν ότι κάνουν κάτι για την κρίση που δεν υπάρ­χει. Το θέαμα είναι τόσο σημαντικό, όσο και η πραγματικότητα. Η εισβολή στο σώμα και το πυρηνικό ολοκαύτωμα είναι οι καλύ­τεροι προβοκάτορες σαν όπλα μαζικής καταστροφής, και επι­στρατεύονται με τελετουργική ακρίβεια. Ευτυχώς για την κυβέρ­νηση, τα μήντια δεν βρήκαν ποτέ ένα όπλο μαζικής καταστρο­φής που να μην τους αρέσει.

Ενημερωτικά media, απειλή και κέρδος.

Από τη μια μεριά, τα μήντια για καιρό είχαν μια αντιφατική σχέση με το κράτος και την επιχειρηματική τάξη. Ακόμα και οι πιο αξιοσέβαστες μορφές όπως η δημοσιογραφία και το ρεπορ­τάζ έπρεπε να πληρώνουν φόρο υποτελείας σ’αυτούς που τους έδιναν τις ειδήσεις (στο κράτος και τον στρατό). Αυτές οι πληρω­μές τείνουν να συγκρούονται, μερικές φορές πικρά, με τους πιο ιδεαλιστικούς στόχους της ουδέτερης παρατήρησης και του αντι­

Οι κύκλοι της πανούκλας 55

κειμενικού, βασισμένου σε γεγονότα, ρεπορτάζ. Από την άλλη μεριά, υπάρχει επίσης μία σύγκρουση με το κοινό τους. Οι θεα­τές πρέπει να θέλουν να δουν ή να διαβάσουν το ρεπορτάζ κι αυ­τό συνιστά μια επιπλέον πίεση που πρέπει να αντιμετωπίσουν. Παγιδευμένη ανάμεσα σ’αυτές τις δύο πιέσεις, η βιομηχανία των μήντια γενικά, και ειδικότερα τα ειδησειογραφικά μήντια, βρί­σκονται στη δυσάρεστη πρακτική θέση να πρέπει να υπερπηδή­σουν το πρόβλημα των απαιτήσεων για διαστροφή της αλήθειας ενώ την ίδια στιγμή προσπαθούν να προσεγγίσουν όσο το δυνα- τόν καλύτερα τα ιδεώδη τους. Για να βελτιστοποιήσουν αυτήν την κατάσταση, τα μήντια προτιμούν αυτές τις δύο τάσεις συ­μπληρωματικές. Όταν δηλαδή συμπίπτουν αυτά που θέλει το κοινό να ακούσει με αυτά που θέλει το κράτος να πουν τα μή- ντια. Μια από τις πιο αξιόπιστες αφηγήσεις που χρησιμοποιού­νται για να δημιουργήσουν αυτό το συνδετικό αποτέλεσμα, είναι αυτή της κρίσης. Η αφήγηση της κρίσης παράγει το φόβο ότι κάτι κακό θα μπορούσε να συμβεί στα άτομα ή στους πόρους που θέλουν τα άτομα. Στη συνέχεια, αναδύεται η επιθυμία για ετοιμότητα (ή η γνώση της προετοιμασίας από τους αρμόδιους) που θα εκθέσει όλο το κοινό σε κατάσταση εκτάκτου ανάγκης. Πληροφορίες για το πως μπορεί να ξανακερδηθεί η κατάσταση σχετικής ηρεμίας έρχονται από το κράτος και μεταδίδονται από τα μήντια. Σ’αυτό το σενάριο, ο καθένας παίρνει αυτό που θέλει. Για το κράτος, η θέση του παρουσιάζεται επικοινωνιακά σαν ένα απαραίτητο νομιμοποιημένο γεγονός. Τα μήντια προσελκύουν κινητοποιημένους θεατές, ικανοποιημένους διαφημιστές και έτσι αυξάνουν το περιθώριο κέρδους. Και το κοινό παίρνει πλη­ροφορίες για την κρίση, μαζί με μία “καθησυχαστική” υπόσχε­ση ότι η κρίση αντιμετωπίζεται και εξουδετερώνεται.

Παρά την αποδοτικότητα αυτή της συνεργασίας, τα ειδησειο- γραφικά μήντια έχουν το πρόβλημα να διατηρήσουν τη δημο­σιογραφική ακεραιότητα που καθιστά δυνατή τη δημόσια αίσθηση νομιμότητας σε σχέση με τη μετάδοση των γεγονότων. Επιπλέον, πρέπει να διατηρηθεί η αφήγηση της κρίσης, και τα ίδια τα γεγονότα συχνά εμποδίζουν την προώθηση της αφήγη­

56 Η προέλαση της πανούκλας

σης αυτής. Για να αποφυγουν τη μετάδοση γεγονότων, ικανών να διαλΰσουν την αναπαράσταση που επιθυμεί το κράτος, ξοδεύουν όσο περισσότερο χρόνο γίνεται σε μη τεκμηριωμένες συζητή­σεις. Ειδικοί, σύμβουλοι και αρθρογράφοι στρατολογούνται για να κάνουν εξωφρενικές υποθέσεις για την Αποκαλυπτική έκβαση ενός δεδομένου σεναρίου κρίσης και για να συζητούν για το τι πρέπει να γίνει ώστε να ματαιωθεί αυτή η έκβαση. Τέτοιες συζη­τήσεις επιβάλλουν την εμφάνιση της κρίσης σαν άμεση και αναμφισβήτητη, ενώ την ίδια στιγμή δημιουργούν μια διάλεξη ετοιμότητας που μπορεί να λειτουργήσει προς όφελος του κρά­τους και του στρατού και ένα περιβάλλον αναπαράστασης στο οποίο τα ειδησειογραφικά μήντια δείχνουν να κάνουν τη δουλειά τους.

Μια δεύτερη στρατηγική είναι να καταφεύγουν σε περιοχές αναπαράστασης τόσο ακαθόριστες που δεν μπορούν να αμφι­σβητηθούν με την προσφυγή στα γεγονότα. Δεν υπάρχει καλύτε­ρο παράδειγμα για αυτή τη στρατηγική, από την δημιουργία του “ευρετηρίου απειλών” του Υπουργείου Εσωτερικής Ασφαλείας των ΗΠΑ. Αυτό το “ευρετήριο απειλών” μεταδίδεται με θρη­σκευτική ευλάβεια όποτε το απαιτεί η κυβέρνηση. Το ευρετήριο απειλών υποτίθεται ότι ενημερώνει το κοινό για το επίπεδο του κατά πόσο επίκειται μία τρομοκρατική επίθεση στο κοντινό μέλ­λον. Το ευρετήριο δε λέει που, πότε, ή πως θα συμβεί ένα τέτοιο γεγονός, απλά λέει ότι μια επίθεση είναι λιγότερο ή περισσότε­ρο πιθανή απ’ ότι στο κοντινό παρελθόν. Εκτός αυτού, η θεμελί- ωση του γίνεται υποτίθεται με “αξιόπιστα στοιχεία” που έχει συλλέξει μια άγνωστη - ενδεχομένως κυβερνητική - υπηρεσία και που έχουν αναγνωριστεί ως γνήσια από μια επίσης άγνωστη πη­γή. Παραπέρα, δεν έχουν αποκαλυφθεί ποτέ οι πηγές αυτού που συνιστά “αξιόπιστο στοιχείο”. Γίνονται υποθέσεις για το ότι μπο­ρεί να είναι οτιδήποτε, από έναν “αξιόπιστο πληροφοριοδότη” ως την αυξημένη φλυαρία του εχθρού στα ερτζιανά. Το μόνο που γίνεται γνωστό είναι ότι το υπουργείο Εσωτερικής Ασφαλείας λέ­ει ότι υπάρχει μια πραγματική απειλή. Παρ’ όλο που το ευρετή­ριο κάνει διαρκώς λάθος αφού τίποτα δεν έχει συμβεί από την

Οι κύκλοι της πανούκλας 57

58 Η προέλαυη της πανούκλας

πρώτη του εμφάνιση, συνεχίζει να προβάλλεται σαν ένα είδωλο απειλής - πάντα εκεί για να βοηθάει το κοινό να παραμένει προ­ετοιμασμένο.

Σε καταστάσεις σαν αυτή, ο βιολογικός πόλεμος αναδεικνύε- ται σε μεγάλο σύμμαχο αυτών που επωφελούνται από τη διαιώ­νιση της αναπαράστασης της κρίσης. Η μαζική εισβολή μικρο­βίων στα σώματα είναι πάντα μία από τις δυνητικές απειλές στις οποίες μπορεί να αναφέρεται η λίστα των απειλών. Αυτή η τρο­μακτική πιθανότητα μπορεί στη συνέχεια να επιβληθεί από τους μυθιστοριογράφους των ειδήσεων που παρουσιάζονται στο κοι­νό σαν ειδικοί σύμβουλοι. Σαν να μην ήταν αυτό αρκετό, μαζικά θεάματα ανεπαρκούς ετοιμότητας προσομοιώνονται σε πόλεις των ΗΠΑ από κοινού με την ομοσπονδιακή κυβέρνηση. Η κάλυ­ψη αυτών των μηντιακών τσίρκων κυκλοφορεί σε όλη τη χώρα μέσω των ερτζιανών και των εφημερίδων. Εικόνες σωριασμένων και ανθρώπων σε ανατριχιαστικές στολές απολύμανσης να ψε­κάζουν δημιουργούν ένα ακόμα μεγαλύτερο θέαμα φόβου, που με τη σειρά του προκαλεί περισσότερη συζήτηση για σενάρια Αποκάλυψης (θα επιστρέφουμε σ’αυτό το ζήτημα στο κεφάλαιο για το θέαμα της δημόσιας υγείας). Μέσα σε όλο αυτόν τον ντό- ρο, δεν υπενθυμίζουν ποτέ σιο κοινό ότι στην πραγματικότητα έχει συμβεί μόνο ένα περιστατικό βιολογικού πολέμου, ή ότι η προέλευση των μικροβίων που χρησιμοποιήθηκαν για αυτή την επίθεση ήταν από τον αμερικάνικο στρατό. Αντίθετα, το κοινό μένει μόνο με το φόβο ότι θα μπορούσαν να γίνουν επιθέσεις, μαζί με μια βαθιά αίσθηση αποδυνάμωσης που επιβάλλει την ανάθεση της προστατευτικής λειτουργίας στο κράτος.

Αν τα μήντια αρνηθούν να δουν τα συμφέροντα τους να ευθυ­γραμμίζονται με την πολιτική της κυβέρνησης και την ανάγκη για τη διαιώνιση της κρίσης, τότε το κράτος έχει στην διάθεσή του μηχανισμούς τιμωρίας. Και η κυβέρνηση (κυρίως το γραφεί­ο του προέδρου) και ο στρατός μπορούν να απαγορεύσουν την πρόσβαση σε λειτουργίες των μήντια όπως οι συνεντεύξεις τύ­που. Κάποιος θα’λεγε ότι αυτή η τιμωρία είναι μια μικρή ενό­χληση, αλλά έδώ το κράτος μπορεί να εκμεταλλευτεί τις ίδιες τις

Οι κύκλοι της πανούκλας 59

διεστραμμένες προτεραιότητες των ειδησειογραφικών μήντια. Η αξία που έχει για τα μήντια να παίρνουν πρώτοι μια είδηση έχει γίνει πολύ πιο σημαντική από το ρεπορτάζ ποιότητας. Χω­ρίς πρόσβαση στις κυβερνητικές συνεντεύξεις τύπου, οι εκάστο- τε εταιρείες των μήντια φοβούνται ότι θα χάσουν θεατές λόγω των καθυστερήσεων. Θα καθυστερήσουν στην καμπή της συζή­τησης και θα στραφούν σε άσχετα για τους θεατές θέματα. Όπως και σε τόσους άλλους θεσμούς, στη μεταμοντέρνα εποχή, η ταχύτητα είναι μεγαλύτερος παραγωγός κέρδους απ’ότι η ποιότητα ή η ακεραιότητα. Αυτό που κάνει την κατάσταση ακό­μα πιο γελοία είναι ότι η διαφορά μεταξύ του να πιάσεις το λα­βράκι πρώτος και του να φας τη σκόνη του αντιπάλου είναι μό­νο θέμα λεπτών - και συχνά λιγότερο από αυτό. Είναι πολύ πιθα­νό ότι το να πιάνεις το λαβράκι είναι μια αξία που γίνεται αντι­ληπτή μόνο από τα ίδια τα μήντια. Αν αυτό που χωρίζει τα τηλε­οπτικά δίκτυα στο πότε παίρνουν την είδηση είναι μερικά λεπτά, τότε ποιος άλλος θα ξέρει τη διαφορά εκτός από τους αφοσιωμέ- νους τηλεθεατές που κάνουν ζάπινγκ σε πολλές τηλεοράσεις μα­ζί;

Αυτό που το κοινό δέχεται τελικά είναι μια τερατώδης μηχα­νή προπαγάνδας που λειτουργεί σαν ένα δάχτυλο στη σφιγμένη γροθιά της εξουσίας. Τα ειδησειογραφικά μήντια είναι ένας από τους πολλούς θεσμούς που βοηθούν στην εσωτερικευση της υπερ-πραγματικότητας της κρίσης γενικά και της κρίσης στην βιοακεραιότφα συγκεκριμένα. Δημιουργείται ένας τύπος συνείδη­σης με τον οποίο το κοινό φτάνει να επιθυμεί την κατάσταση του φόβου, ακόμα και να νιώθει εμπιστοσύνη για αυτή. Η μετάδοση αντίθετων πληροφοριών - και ως εκ τούτου η άρνηση της αμεσό­τητας της κρίσης - συχνά συναντά τον θυμωμένο σκεπτικισμό, σαν να χάνουν τα άτομα ένα αντικείμενο αξίας. Το να εγκαταλεί­ψεις την ασφάλεια της υπερ-πραγματικότητας και την παρηγο­ριά του πανικού (που έχουν εγκατασταθεί στα σώματα, στην επι­θυμία και στις καθημερινές συμβάσεις) γίνεται μία αυτοκτονική ή δολοφονική πιθανότητα, προκαλώντας μια δημόσια απαίτηση για τη σταθεροποίηση και τη διαιώνιση της βίας του κράτους.

60 Η π(κ>ί?.\αοη της πανούκλας

Οι απολυταρχικοί φορείς εξουσίας που επωφελούνται από τη γενική κατάσταση του τρόμου κερδίζουν τα μέγιστα. Αποκτούν περισσότερα κέρδη και σταθεροποιούν περισσότερη εξουσία α π ’όοο περίμεναν ποτέ. Αλλά η ζημιά δεν περιορίζεται στην αναδιανομή του πλούτου και της εξουσίας προς όφελος των ήδη πλούσιων και ισχυρών. Συνεχίζει για να αποσπάσει τη ζωή από αυτούς που ανήκουν στους πιο αδύνατους πληθυσμούς. Με όρους πολιτικής δημόσιας υγείας και παγκόσμιας υγείας, όπο)ς θα δούμε σε επόμενα κεφάλαια, το κόστος είναι ένα κυριολεκτι­κό ολοκαύτωμα, αφού εκατομμύρια πεθαίνουν οε όλο τον κόσμο κάθε χρόνο, από aids, ελονοσία, χολέρα, γρίπη, φυματίωση και δυσεντερία. Καθώς οι άνθρωποι καταναλώνουν την υπερ-πραγ- ματικότητα της βιοτρομοκρατίας, δεν βλέπουν την αληθινή κρί­ση που βρίσκεται μπροστά στα μάτια τους.

Η ώρα της πληρωμής

Κεφάλαιο 3

Αδύνατες συνθήκες

Όταν κάποιος εξετάζει την ιστορία των αποτυχημένων προο­δευτικών και ριζοσπαστικών αγώνων, δεν μπορεί παρά να αντι- ληφθεί πόσο καλά θα ήταν αν περισσότεροι αγώνες ήταν πραγ­ματικά επιτυχημένοι - εναλλακτικά καύσιμα, τέλος στο ρατσισμό (ή τουλάχιστον στον Τζιμ Κρόου24), δωρεάν ηλεκτρισμός, πα­γκόσμια ιατρική φροντίδα, κατώτατο εγγυημένο εισόδημα και ούτω καθεξής. Σχετικές με αυτή τη συγκεκριμένη παράδοση αποτυχίας είναι και οι συνθήκες που απαγορεύουν τα όπλα μα­ζικής καταστροφής και τη χρήση και παραγωγή όπλων που προ- καλούν υπέρμετρο πόνο. Η προσοχή στον τομέα αυτό έχει δοθεί βασικά στα χημικά όπλα. Είναι μια ιστορία που ξεκίνησε σαν αχτίδα ελπίδας.

Η πρώτη διεθνής συμφωνία που περιόριζε τη χρήση των χη­μικών όπλων χρονολογείται πίσω στο 1675, όταν η Γαλλία και η Γερμανία έφτασαν σε συμφωνία υπογεγραμμένη στο Στρα­σβούργο που απαγόρευε τη χρήση δηλητηριωδών σφαιρών. Η συνθήκη ήταν περιορισμένη, σαφής και αφορούσε μόνο δύο χώ­ρες. Η απλότητα συνήθως βοηθάει, αλλά αυτή ήταν η πρώτη και τελευταία επιτυχημένη συνθήκη στη γραμμή που οδηγεί στή Σύμβαση Βιολογικών Όπλων (B.W.C. 1972/75).

Η επόμενη προσπάθεια να χαλιναγωγηθεί ο χημικός πόλεμος ήταν 200 χρόνια αργότερα το 1874 στο Συνέδριο πάνω στους

Νόμους και τα Έθιμα του Πολέμου που έγινε στις Βρυξέλλες. Το συνέδριο είχε καλέσει ο Τσάρος Αλέξανδρος ο 2ος και είχε ευ- ρεία προσέλευση από την Ευρώπη. Σχεδιάστηκε ένα έγγραφο που απαγόρευε τη χρήση δηλητηρίων ή δηλητηριωδών όπλων (Πάνω στις Εχθροπραξίες, Κεφάλαιο 1, Αρθρο 23) και τη χρήση όπλων, βλημάτων ή υλικών που προκαλούν άσκοπο πόνο (Άρθρο 23ε). Το έγγραφο δεν έγινε δεκτό με ενθουσιασμό, και μια σειρά από χώρες αρνήθηκαν να υπογράψουν. Το τάιμινγκ του συνεδρί­ου θεωρείται συχνά ότι έπαιξε μεγάλο ρόλο για την αποτυχία του. Σαν άμεσο επακόλουθο του Κριμαϊκού Πολέμου,25 του Αμε­ρικάνικου Εμφύλιου και του Γαλλο-πρωσικού Πόλεμου, οι στρα­τιωτικοί και πολιτικοί αντιπρόσωποι ήταν αρκετά επιφυλακτικοί στο να συμφωνήσουν οτιδήποτε σχετικό με περιορισμούς όπλων. Η ανάγκη για αυτή τη συνθήκη γινόταν όλο και πιο επείγουσα ό­σο “αναπτυσσόταν” η τεχνολογία του πολέμου με την παραγωγή σύγχρονων χημικών όπλων. Πριν το τέλος του αιώνα, έγινε μια τρίτη προσπάθεια να εξασφαλιστεί η συναίνεση πάνω στους κα­νόνες του πολέμου, και μέρος αυτής της συζήτησης αφορούσε και τα χημικά όπλα. Μια διεθνής διάσκεψη ειρήνης πραγματο- ποιήθηκε στη Χάγη το 1899, στην οποία συμμετείχαν αντιπρό­σωποι 26 χωρών. Αυτές ήταν η Γερμανία, οι ΗΠΑ, η Αυστρο­ουγγαρία, το Βέλγιο, η Κίνα, η Δανία, η Ισπανία, η Μεγάλη Βρετανία και η Ιρλανδία, η Ελλάδα, η Ιταλία, η Ιαπωνία, το Λουξεμβούργο, το Μεξικό, το Μαυροβούνιο, η Ολλανδία, η Περ­σία, η Πορτογαλία, η Ρουμανία, η Ρωσία, η Σερβία, το Σιάμ, η Σουηδία και η Νορβηγία, η Ελβετία, η Τουρκία και η Βουλγαρί­α . Ανάμεσα στα έγγραφα που παρήγαγε το συνέδριο τέθηκε για να υπογράφει και ένα που απαγόρευε τη χρήση βλημάτων γεμι­σμένων με δηλητηριώδες αέριο. Μόνο 15 χώρες υπέγραψαν το έγγραφο.

Το έγγραφο είχε ελλείψεις από την αρχή. Από τη στιγμή που απαγόρευε μόνο τη “χρήση” των χημικών όπλων, η ανάπτυξη προγραμμάτων χημικού πολέμου συνεχίστηκε αμείωτη, και από τη στιγμή που δεν υπέγραψαν όλοι οι αντιπρόσωποι, όλες οι χώ­ρες διατήρησαν το δικαίωμα να επιτεθούν με χημικά στις χώρες

62 Η προέλαση της πανούκλας

που δεν υπέγραψαν και να απαντήσουν με τον ίδιο τρόπο σε οποιαδήποτε επίθεση. Τα πράγματα όμως έγιναν χειρότερα. Μετά το ξεκίνημα του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου, κάθε υπο­γραφή σε συνθήκες γρήγορα ξεχάστηκε. Όλα τα όπλα ήταν χρη­σιμοποιήσιμα όπλα. Η σφαγή τόσο για τους στρατιώτες όσο και για τους άμαχους, ήταν φρικιαστική. Η Γερμανία γενικά χρεώ­νεται με την πρώτη χρήση ασφυξιογόνων αερίων όταν απελευθέ­ρωσε αέρια χλωρίου στο Υπρές26 του Βελγίου το 1915, αλλά υπάρχουν και πολλοί άλλοι να κατηγορηθουν. Καθώς ο πόλεμος έφτανε στο τέλος του, μπήκαν διατάξεις στη Συνθήκη των Βερ­σαλλιών που απαγόρευαν στη Γερμανία, τη Βουλγαρία, την Αυ­στρία και την Ουγγαρία, τη χρήση, κατασκευή και εισαγωγή χη­μικών όπλων. Ήταν ξεκάθαρο ότι αυτές οι μετριοπαθείς απαγο­ρεύσεις δεν είναι αρκετές για να αποτρέψουν την επανάληψη μιας στρατιωτικής παράστασης όπως ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος. Με φρέσκες τις μνήμες από τις χημικές επιθέσεις, κα­λέστηκε ένα συνέδριο στη Γενεύη για να προσπαθήσει ακόμα μια φορά να απαγορεύσει αυτά τα όπλα.

Το συνέδριο αυτό παρήγαγε ένα έγγραφο που απαγόρευε τη χρήση ασφυξιογόνων, δηλητηριωδών ή άλλων αερίων σαν μέθο­δο πολέμου. Η Πολωνική αντιπροσωπεία πρότεινε να απαγο­ρευτούν και οι βακτηριολογικές μέθοδοι πολέμου. Αυτή ήταν η αρχή της προσπάθειας να απαγορευτούν τα βιολογικά όπλα. Και πάλι η συνθήκη είχε ελλείψεις από τη στιγμή που δεν απαγόρευε την ανάπτυξη, παραγωγή και κατοχή χημικών όπλων. Απαγό­ρευε μόνο τη χρήση χημικών και βακτηριολογικών (βιολογικών) όπλων στον πόλεμο. Επιπλέον, πολλές χώρες υπέγραψαν το Πρωτόκολλο με επιφυλάξεις που τους επέτρεπαν να χρησιμο­ποιήσουν χημικά όπλα εναντίον χωρών που δεν συμμετείχαν στη συνθήκη ή να απαντήσουν με τον ίδιο τρόπο αν δεχτούν επίθεση με χημικά όπλα. Το χειρότερο όμως είναι ότι πολλές χώρες δεν υπέγραψαν ούτε όταν κατατέθηκε η συνθήκη το 1925, ούτε όταν ενεργοποιήθηκε το 1928. Μόνο η Γαλλία, η Ιταλία, η Αυστρία, το Βέλγιο, η Λιβερία και η Ρωσία υπέγραψαν τη συνθήκη πριν το 1928. Η Γερμανία κρατήθηκε έξω μέχρι το 1929, και η Πο­

Αδύνατες συνθήκες 63

λωνία (δημιουργός της πρώτης νομολογίας ενάντια στο βιολογι­κό πόλεμο) επίσης υπέγραψε το 1929. Τα περισσότερα κράτη άργησαν πάρα πολύ, συμπεριλαμβανομένων των ΗΠΑ που υπέ­γραψαν το Πρωτόκολλο το 1975.

Η τελική προσπάθεια νά επιτευχθεί μια συνθήκη πανομοιό­τυπη με τα Πρωτόκολλα της Συνθήκης της Γενεύης του 1925, έγινε το 1971. Η ελπίδα ήταν να συνδεθούν η ανάπτυξη, παρα­γωγή, αποθήκευση και απόκτηση βιολογικών όπλων με τις απα­γορεύσεις χρήσης της συμφωνίας της Γενεύης (τα χημικά όπλα είχαν ήδη καλυφθεί από άλλες συνθήκες). Αυτή η διπλωματική δραστηριότητα έλκει την καταγωγή της από τις ΗΠΑ, κατά την περίοδο του Νίξον. Δύο σημαντικές τάσεις συνδέθηκαν για να ε­πιτρέψουν αυτή τη διπλωματική κίνηση - έκπληξη από τις ΗΠΑ. Είχαν πει στο Νίξον από τα τέλη της δεκαετίας του ’60 ότι το πρόγραμμα βιολογικού πολέμου είχε χρεωκοπήσει και ότι λίγα μπορούσαν να γίνουν με αυτή τη μορφή όπλων. Επίσης ο Νίξον ήξερε ότι η κυβέρνηση Κένεντυ είχε δεχτεί παρόμοιες συμβου­λές. Δυστυχώς για τον Κένεντυ, η ιστορία ήταν εναντίον του. Με­τά από τόσο ντόρο που είχε γίνει για τη σημασία του προγράμ­ματος βιολογικού πολέμου, ένιωσε ότι δεν μπορούσε να το εγκα- ταλείψει. Πίστευε ότι αν το έκανε, θα εξαγρίωνε το αμερικάνικο κοινό, αφού η έρευνα που είχε γίνει ήδη θα φαινόταν σα μια τρο­μακτική σπατάλη των δολαρίων των φορολογούμενων. Αντί να πει ότι έγινε ένα λάθος, ο Κένεντυ αποφάσισε να συνεχίσει το πρόγραμμα. Μέχρι το 1971, κατά την περίοδο Νίξον, η αμερι­κάνικη κοινή γνώμη ήταν εντελώς εξοργισμένη με τις στρατιωτι­κές σπατάλες, οπότε αντέδρασε θετικά στη συνθήκη και στο τέ­λος ενός τέτοιου προγράμματος μια για πάντα. Επιπλέον, ο Νί­ξον είχε διπλό κέρδος. Από τη μια μεριά, θα μπορούσε να κατευ­νάσει το δημοφιλές κίνημα ειρήνης, και επίσης θα μπορούσε να αναμορφώσει την εικόνα του από εγκληματία πολέμου σε κά­ποιον που θέλει να σταματήσει τα εγκλήματα πολέμου - έξυπνη κίνηση με τις προεδρικές εκλογές στον ορίζοντα.

Το έγγραφο που ανέκυψε από τις συναντήσεις του 1971 ήταν η Σύμβαση για την Απαγόρευση της Ανάπτυξης, Παραγωγής και

64 Η προέλαοη της πανούκλας

Αδύνατες ουνΚήκες 65

Αποθήκευσης Βακτηριολογικών (Βιολογικών) και Τοξικών Όπλων και για την Καταστροφή τους (που αναφέρεται επίσης σαν Σύμβαση Βιολογικών Όπλων). Η συνθήκη κατατέθηκε για υπογραφές τον Απρίλιο του 1972 (πριν τις εκλογές στις ΗΠΑ) και ενεργοποιήθηκε το 1975. Αυτή η συνθήκη δεν απαγορεύει τη χρήση, αλλά παραπέμπει γι αυτό το ζήτημα στη Σύμβαση της Γενεύης και τη Διεθνή Νομοθεσία. Οι διατάξεις - κλειδιά είναι οι ακόλουθες:

Κάθε Κράιος Μέρος αυτής της Σύμβασης εγγυάται ότι ποτέ και κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες δεν θα αναπτύξει, παράγει, απο- θηκεύσει η με άλλο τρόπο αποκτήσει ή διατηρήσει:

1. Μικροβιακούς ή άλλους βιολογικούς παράγοντες, ή τοξίνες, απ’όπου κι αν προέρχονται και όποια και αν είναι η μέθοδος παρα­γωγής τους, σε είδη και ποσότψες που δεν δικαιολογούνται για προ- φνλακτικό, προστατευτικό η άλλο ειρηνικό σκοπό.

2. Όπλα, εξοπλισμό ή μέσα μεταφοράς σχεδιασμένα να χρησι­μοποιούν τέτοιους παράγοντες ή τοξίνες για σκοπούς εχθροπραξιών ή σε ένοπλη σύγκρουση.

Πάνω από 100 χώρες υπέγραψαν τη συνθήκη. 26 χώρες δεν το έκαναν. Η μόνη στρατιωτική δύναμη που αρνείται ακόμα να την υπογράψει είναι το Ισραήλ.

Αυτό το έγγραφο μοιάζει να έχει αρχές και να είναι πρακτικό, αλλά στην πραγματικότητα δεν συμβαίνει αυτό. Η ίδια η συνθή­κη ήταν μια απύθμενη αποτυχία. Από το 1972, ο αριθμός των προγραμμάτων βιολογικού πολέμου διαρκώς αυξάνεται. Υπάρ­χουν σήμερα περισσότερα προγράμματα από ποτέ. Οι ΗΠΑ επεκτείνουν σημαντικά το πρόγραμμά τους. Αυτό που είχε ξεπέ- σει σε ένα ασήμαντο στρατιωτικό πρόγραμμα στη δεκαετία του ’70, τώρα επιστρέφει στις μέρες δόξας του των δεκαετιών ’50 και ’60.

66 Η προέλαση της πανούκλας

Η επίθεση είναι άμυνα

Ενώ υπάρχουν πολλοί παράγοντες που τοποθετούν την Σύμ­βαση Βιολογικών Όπλων στο βασίλειο της απελπισίας, τίποτα δεν είναι πιο ανησυχητικό από τον όρο της συνθήκης που επιτρέ­πει τα αμυντικά προγράμματα βιολογικού πολέμου. Αυτό το πα­ραθυράκι του όρου κάνει κάθε πρόγραμμα νόμιμο και δικαιολο­γημένο, αφού το να ξεχωρίσεις το αμυντικό από το επιθετικό είναι σχεδόν αδύνατο. Επηρεάζονται μόνο δύο τομείς ενός δεδο­μένου προγράμματος. Ο πρώτος είναι η αποθήκευση (δημιουρ­γία αποθεμάτων). Η δικαιολογία για να συλλέγονται μεγάλες πο­σότητες βιολογικού οπλισμού δεν έχει επινοηθεί ακόμα. Ο δεύ­τερος τομέας είναι η μαζική παραγωγή. Ένα κράτος δεν χρειά­ζεται να έχει τις υποδομές για να παράγει μαζικά μικρόβια. Έτσι οι συμβαλλόμενες χώρες θα μπορούσαν ενδεχομένως να στρα­φούν στην εξάλειψη των βιολογικών όπλων. Στις ΗΠΑ, όπου το πρόγραμμα βιολογικού πολέμου επεκτείνεται με ανησυχητικό ρυθμό, διαλύθηκε τουλάχιστον η υποδομή κατασκευής μικροβί­ων στο Φορτ Ντέτρικ.27 Αν αυτή ήταν η μόνη υποδομή, θα μπο­ρούσε κανείς να ελπίζει ότι η μαζική κατασκευή και αποθήκευ­ση πιθανόν να σταμάτησαν. Δυστυχώς, λόγω της απουσίας πρω­τόκολλων επαλήθευσης, κανείς ποτέ δεν θα μάθει με σιγουριά.

Αλλά εδώ είναι τα πραγματικά άσχημα νέα: κάθε άλλη παρά­μετρος του προγράμματος βιολογικού πολέμου είναι ακόμα στο τραπέζι. Αυτό σημαίνει ότι παράγονται νέα διαγονιδιακά μικρό­βια που μπορούν να γίνουν όπλα, μαζί με νέα συστήματα μετα­φοράς, νέα συστήματα ανίχνευσης, και μαζί τα ανάλογα εμβό­λια. Επιπλέον, διατηρούνται μικρόβια που δεν θα έπρεπε να υπάρχουν οπουδήποτε στον πλανήτη. Όλα αυτά τα στοιχεία των προγραμμάτων είναι αμυντικά, αλλά είναι και το καθένα συγ­χρόνως απαραίτητο συστατικό για προγράμματα επιθετικών όπλων. Ο τρόπος που λειτουργεί αυτή η απάτη είναι απλός. Κά­θε κριτήριο για να θεωρηθεί αμυντικό το στοιχείο ενός προγράμ­ματος βιολογικού πολέμου είναι συγχρόνως ένας εύλογος λόγος

ότι πράγματι είναι αμυντικό. Το γεγονός ότι το στοιχείο αυτό μπορεί επίσης να χρησιμεύει σε μια επιθετική κατάσταση αγνο­είται. Κάποιος θα ρωτούσε για παράδειγμα: πως μπορεί ένα σύ­στημα μεταφοράς να είναι αμυντικό όπλο; Σύμφωνα με τον συλ­λογισμό, εφ’όσον το σύστημα δεν συνδέεται με τα αποθέματα, τότε το κράτος απλά ψάχνει δυνατότητες μεταφοράς για να είναι ικανό να προστατέψει τους πολίτες του αν ποτέ χρησιμοποιηθεί αυτό το σύστημα. Ακριβώς γι’αυτό τα προγράμματα βιολογικού πολέμου επεκτείνονται ταυτόχρονα με αυτήν την καλοπροαίρε­τη αλλά τελικά άχρηστη συνθήκη. Ο συλλογισμός είναι τόσο διε­στραμμένος που θα μπορούσε να κάνει τα κεφάλια να εκραγούν. Μία τεχνολογία υπάρχει μόνο ως παρανοϊκή φαντασίωση, αλλά μετά σχεδιάζεται και κατασκευάζεται για να μπορεί το κοινό να προστατευτεί από αυτήν. Η παράξενη αντίληψη ότι η ανάγκη για να εξουδετερώσεις μια απειλή προηγείται της ίδιας της απει­λής, είναι απλά τρελή. Και ακόμα λιγότερο στερείται νοήματος το να επεκτείνεις το εύρος της απειλής για να κατασκευάσεις μια καλύτερη μορφή ασφαλείας. Η βιομηχανία “άμυνας” έχει βρει ένα τρόπο να επεκτείνεται εις το διηνεκές. Όσο ο στρατός μπο­ρεί να φαντάζεται συνεχώς πρόσθετες απειλές, θα μπορεί να συ­νεχίσει να κάνει τους εφιάλτες πραγματικότητα για το δικό του όφελος.

Αυτό που είναι επιπρόσθετα δυσοίωνο είναι ότι οι μόνοι άν­θρωποι που πεθαίνουν από τα προγράμματα βιολογικού πολέ­μου είναι οι πολίτες του κράτους που το πρόγραμμα υποτίθεται πως προστατεύει. Η ιστορία το έχει δείξει αυτό ξανά και ξανά. Οι Ρώσοι ποτέ δε σκότωσαν κανέναν με το εξελιγμένο και πελώ­ριο πρόγραμμά τους βιολογικού πολέμου, με την εξαίρεση των Ρώσων πολιτών που σκοτώθηκαν στο τραγικό συμβάν με τον άν­θρακα στο Σβέρντλοσκ. Οι μόνοι άνθρωποι που σκοτώθηκαν από το πρόγραμμα των ΗΠΑ ήταν Αμερικάνοι. Δύο εργάτες που συνδέονταν με το πρόγραμμα πέθαναν από έκθεση σε άνθρακα- ο ένας το 1951 και ο άλλος το 1958. Ένας ακόμα πέθανε το 1964 από Βολιβιανό αιμορραγικό πυρετό. Το 1968, την τελευ­ταία χρονιά του προγράμματος, πέθανε ένας επιστάτης όταν

Αδύνατες συνθήκες 67

Η προέλαση της πανούκλας

εκτέθηκε σε άνθρακα ενώ άλλαζε μια λάμπα. Αυτοί είναι οι μό­νοι θάνατοι που ο στρατός παραδέχεται ότι συνέβησαν. Οι θάνα­τοι πέντε ανθρώπων το 2001 από έκθεση σε άνθρακα είναι μία λίγο πιο μυστηριώδης υπόθεση. Κατά πάσα πιθανότητα, ο άν­θρακας δημιουργήθηκε και ανήκε στο πρόγραμμα βιολογικού πολέμου των ΗΠΑ. Στην καλύτερη περίπτωση, αυτοί που παρή- γαγαν τον άνθρακα χρησιμοποίησαν τη συνταγή του αμερικάνι­κου στρατού για να δημιουργούνται όπλα από μικρόβια. Από τη στιγμή που το προσωπικό του στρατού ήταν το μόνο που είχε πρόσβαση, βγάλτε τα συμπεράσματα σας. Επιπλέον, την περίο­δο μεταξύ 1942 και 1969 (τις παλιές καλές μέρες του βιολογικού πολέμου) 419 μέλη του προσωπικού αρρώστησαν από διάφορες ασθένειες. Όταν το πρόγραμμα περιορίστηκε στις δεκαετίες ’70 και ’80, μόνο πέντε άνθρωποι, συνδεδεμένοι με το πρόγραμμα, αρρώστησαν. Η επέκταση ενός προγράμματος δεν οδηγεί στην ασφάλεια, αλλά στο ακριβώς αντίθετο: την επαυξημένη πιθανό­τητα πως θα συμβεί ένα ατύχημα και ότι οποιοσδήποτε θα βρει ελκυστική την ιδέα πως χρειάζονται μερικές ακόμα δοκιμές εδώ κι εκεί.

Τα νέα μικρόβια και συστήματα μεταφοράς τους έχουν ξεκά­θαρα διπλή φύση με όρους στρατιωτικής δυνατότητας, αλλά τι γίνεται με τα πιο αθώα στοιχεία; Πως θα μπορούσε ένα σύστη­μα ανίχνευσης να είναι μέρος ενός επιθετικού προγράμματος; Ομολογουμένως, ένα σύστημα ανίχνευσης είναι αναπόσπαστο κομμάτι μιας αμύντικης ασπίδας ασφαλείας. Η ικανότητα να αναγνωρίσεις την εμφάνιση μιας μόλυνσης, τον τύπο της, το ρυθ­μό επέκτασής της και την περιοχή που καλύπτει είναι απαραίτη­τη για να αντιδράσεις γρήγορα και αποτελεσματικά (τα ερωτή­ματα εδώ είναι ποιοι θα έπρεπε να δημιουργούν εξοπλισμό ανί­χνευσης, που θα δίνει προτεραιότητα σε διαφορετικούς ανιχνευ­τές, ευαίσθητους σε διαφορετικά μικρόβια και ποιος θα έπρεπε να αντιδράσει αν προκύψει μια μόλυνση. Με αυτά θα ασχολη­θούμε σε επόμενα κεφάλαια). Αν είναι έτσι, αυτή η τεχνολογία έχει και επιθετικές δυνατότητες, αφού ο στρατός θα ήθελε να επιβεβαιώσει ότι μόλυνε αποτελεσματικά την περιοχή του

εχθρού και μετά να εντοπίσει τη μόλυνση για να αποφύγει την επιστροφή της στις γραμμές του. Κάθε στοιχείο ενός αμυντικού προγράμματος, είναι αντιστρέψιμο, γι’αυτο και η Σύμβαση Βιο­λογικών Όπλων (bwc) είναι τόσο αναποτελεσματική.

Ένα ακόμα παράδειγμα είναι τα εμβόλια. Πως θα μπορού­σαν να είναι τα εμβόλια οτιδήποτε άλλο από καλοκάγαθα; Τα εμβόλια μπορεί να είναι καλοκάγαθα, αλλά από τι μας προστα­τεύουν; Η εμφάνιση των διαγονιδιακών οργανισμών έχει μετα­τρέψει τα εμβόλια σε αναχρονισμό. Μόλις αναπτυχθεί ένα εμβό­λιο, ένα μικρόβιο μπορεί να τροποποιηθεί γενετικά για να αντι­στέκεται στο εμβόλιο. Όπως και με τα συστήματα μεταφοράς, αυτή η φόρμουλα μπορεί να αντιστραφεί. Πρώτα κατασκευάζο­νται τα μικρόβια και μετά κατασκευάζεται το εμβόλιο που τα εξουδετερώνει. Αυτός ο κύκλος μπορεί να συνεχίζεται επ’ άπει­ρο. Με αυτή τη μέθοδο, ένα πρόγραμμα βιολογικού πολέμου μπορεί να επεκτείνεται σε ποιότητα, αν όχι σε ποσότητα. Ενώ μπορεί να μην υπάρχουν αποθέματα, θα υπάρχει μια ογκώδης, αυξανόμενη βάση δεδομένων νέων οργανισμών ικανών να σκο­τώσουν ανθρώπους και την οργανική ύλη που στηρίζει την αν­θρώπινη ζωή (π.χ. τις σοδειές).

Πάντα αξίζει να επαναλαμβάνεται αυτό που υποστήριξε η CAE σε προηγούμενα κεφάλαια: οι μόνοι τρομοκράτες που θα χρησιμοποιήσουν βιολογικά όπλα εναντίον των ΗΠΑ είναι οι δι­κοί τους στρατιωτικοί κλάδοι. Ακόμα και το στρατιωτικό Γραφεί­ο Τεχνολογικού Προσδιορισμού έχει πει ότι είναι εξαιρετικά απίθανο να χρησιμοποιήσουν οι τρομοκράτες τέτοια όπλα (ακό­μα κι αν μπορούσαν να τα βρουν, να τα μεταφέρουν και να τα αναπτύξουν κατ αρχήν). Οι αιτίες που προβάλλει είναι η έλλειψη εξοικείωσης, ο φόβος ότι οι μεγάλες απώλειες θα απομακρύνουν τους υποστηρικτές, ο φόβος μιας ακραίας αντίδρασης από μια άλλη χώρα, ο φόβος του να δουλέψουν με βιολογικά όπλα, η απαγόρευση από τους χρηματοδότες των τρομοκρατικών ομά­δων, και η ανάγκη να περιμένουν να τα χρησιμοποιήσει κάποιος άλλος με επιτυχία. Κάποιες από αυτές τις αιτίες είναι αντιφατι­κές μεταξύ τους, αλλά όλες είναι πιθανές και εύλογες. Οι τρομο­

Αδύνατες συνθήκες 69

κράτες δεν είναι διαταραγμένοι άνθρωποι που ψάχνουν να σπεί­ρουν το χάος σαν να ήταν η Λεγεώνα της Κατάρας (Legion of Doom) ή κάποια άλλη επινόηση βιβλίων κόμικς. Έχουν μια πο­λιτική ατζέντα: στρατηγικά, όπως και τακτικά καθορίζονται από το στόχο τους, και ως εκ τούτου το τι θέλουν να πετύχουν τους θέ­τει όρια.

Στροφή 180 μοιρών

Επιστρέφοντας στις μέρες δόξας του αμερικάνικου προγράμ­ματος βιολογικού πολέμου, η ιδέα ότι τα επιθετικά και αμυντικά όπλα και τα συστήματα υποστήριξης είναι αδιαχώριστα, ήταν κοινός τόπος. Όπως ειπώθηκε και από το γραφείο του Υπουρ­γείου Άμυνας το 1949 (όταν μόλις άρχιζε να προωθεί την ιδέα του βιολογικού πολέμου και ήθελε να δείξει τη μεγάλη αξία του): “Οι πληροφορίες που έχουμε αποκτήσει από τψ έρευνα για τψ αμυντική πτυχή του βιολογικού πολέμου είναι, στο μεγαλύτερο μέρος, εφαρμόσιμες και στα επιθετικά όπλα". Η κυβέρνηση ήταν έτοιμη για ένα στρα­τιωτικό “διπλό χτύπημα”. Η αφοσίωση σε αυτόν τον τρόπο σκέ­ψης για τον βιολογικό πόλεμο ποτέ δεν κλονίστηκε κατά τις δο­ξασμένες εκείνες μέρες. Το 1968, την τελευταία χρονιά της εν λευκώ εξουσιοδότησης, ο στρατός ακόμα υποστήριζε πως ό,τι ήταν καλό για επίθεση ήταν καλό και για άμυνα. Όπως αποδει- κνύει και η δήλωση του Ρίτσαρντ Κλέντενιν, ενός ιστορικού από το Τμήμα Τεχνικών Πληροφοριών του Φορτ Ντέτρικ: "... η έρευ­να και η ανάπτυξη της επιθετικής πλευράς του βιολογικού πολέμου προχώ­ρησε χέρι χέρι με τψ αμυντική εξέλιξη, γιατί, στην πραγμστικότψα, οι δύ­ο πλευρές είναι σχεδόν αδιαχώριστες’’. Εδώ έχουμε έναν στρατιωτικό ιστορικό που εξιστορεί πως προχώρησε το πρόγραμμα τα τελευ­ταία είκοσι και πλέον χρόνια. Σ’αυτήν την περίοδο, ήταν δεδομέ­νο ότι επίθεση και άμυνα είναι αδιαχώριστες.

Το 1969 έγινε ξεκάθαρο ότι το πρόγραμμα βιολογικού πολέ­μου οδεύει προς σοβαρές περικοπές. Μέχρι το 1971, τα επιθετι­κά όπλα έφευγαν από το τραπέζι, όχι μόνο από την κυβέρνηση Νίξον αλλά και από τη διεθνή νομοθεσία. Τότε ήταν που ο στρα­

70 Η προέλαση της πανούκλας

τός των ΗΠΑ άλλαξε τη φιλοοοφία του. Εντελώς ξαφνικά, επίθε­ση και άμυνα δεν είχαν καμία σχέση μεταξύ τους. Η θέση αυτή διατηρήθηκε μέχρι σήμερα και είναι τώρα η “νέα γλώσσα”28 στην κοινή αντίληψη για το βιολογικό πόλεμο. Ενώ η αρχική αξία του “δύο σε ένα” μπορεί να μεγαλοποιήθηκε για να “κάνει τις πρώτες πωλήσεις”, ήταν τουλάχιστον πιο κοντά στην αλή­θεια. Η νέα θέση του στρατού και του Λευκού Οίκου από τον Ρή- γκαν και μετά είναι τόσο ανειλικρινής, που ακούγεται χειρότερα από νύχια που γδέρνουν μαυροπίνακα. Ενώ είναι αλήθεια ότι η επιθετική και η αμυντική έρευνα δεν είναι ακριβώς ίδιες, οι ομοιότητες υπερτερούν κατά πολύ των διαφορών.

Επαλήθευση

Το δεύτερο μεγάλο πρόβλημα με τη συνθήκη της Σύμβασης Βιολογικών Όπλων είναι ότι δεν έχει πρωτόκολλα επαλήθευσης. Καθόλου. Αν ένα συμβαλλόμενο κράτος κλέβει, δεν υπάρχει τρό­πος να επαληθευθεί αυτό, υπό την προϋπόθεση ότι οι απάτες γί­νονται σωστά. Ενώ γινόταν συζήτηση για πρωτόκολλα επαλήθευ­σης από την αρχή, ποτέ δεν κατέληξε κάπου. Οι συζητήσεις πο­τέ δεν άρχισαν σοβαρά μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του ’90. Σε όλη αυτή την περίοδο εώς σήμερα, οι ΗΠΑ, φαίνεται ότι χαίρο­νται που δεν προέκυψε επαλήθευση. Στην πραγματικότητα, ο Μπους έφτασε να σαμποτάρει τις συναντήσεις του 2001 οι οποί­ες φαινόταν να βρίσκονται κοντά στη συναίνεση για την επαλή­θευση. Ο Μπους αποχώρησε από τη συμφωνία επαλήθευσης, με την δικαιολογία ότι τα πρωτόκολλα θα είχαν αρνητική επίδραση στα εμπορικά συμφέροντα των ΗΠΑ. Αυτό δεν είναι ασυνήθι­στο: οι ΗΠΑ ενέκριναν πολύ λίγες συνθήκες για περιορισμούς όπλων - ακόμα και συνθήκες που είχαν εισηγηθεί, όπως σ’αυτήν την περίπτωση. Οι ΗΠΑ ακόμα δεν έχουν επικυρώσει τη συνθή­κη για την εξάλειψη των εμπρηστικών βομβών. Τα άλλα κράτη δεν πρέπει να μπουν ανάμεσα στον αμερικάνικο στρατό και τις ναπάλμ του.

Ενώ η δικαιολογία του Μπους ήταν βασικά ανειλικρινής,

Αδύνατες συνθήκες 71

μπορούν να βρεθούν σ’αυτήν ψήγματα αλήθειας. Η μέθοδος με χην οποία γίνεται η επαλήθευση είναι αυτή που δημιουργεί προ­βλήματα. Το παράδειγμα των επιθεωρήσεων των όπλων του Ιράκ λέει πολλά για το γιατί δεν θα θέλανε τέτοιες επιθεωρήσεις οι ΗΠΑ. Οι επιθεωρήσεις του Ιράκ, όπως όλες οι άλλες, πήραν πάρα πολυ καιρό. 'Οταν η ομάδα επιθεώρησης επέστρεψε μήνες αφού είχε αρχίσει, δεν είχαν ολοκληρωθεί ακόμα οι έλεγχοι. Οι επιθεωρήσεις δεν είναι απλά ένα ζήτημα του να μπεις σε ένα ύποπτο εργοστάσιο και να βάλεις τον Μίστερ Σποκ να κάνει ένα σκανάρισμα με τον ανιχνευτή tricorder.29 Πρέπει να γίνουν επα­ναλαμβανόμενα τεστ σε αναρίθμητα σημεία από κοινού με συνε­χή επανεξέταση των στοιχείων που ουλλέγονται. Η μέθοδος εί­ναι αυτή της αργής έρευνας στην οποία το ίδιο στοιχείο που απο- δεικνύει μία παραβίαση μπορεί επίσης να αποδεικνύει την αθω­ότητα. Κατά τη διάρκεια των ελέγχων στο Ιράκ, το κοινό των μή- ντια άκουγε συνέχεια ότι είχαν βρεθεί ίχνη από χημικά όπλα. Οι Ιρακινοί έλεγαν ότι ήταν εντομοκτόνα. Κάθε εξήγηση θα μπο­ρούσε να είναι αληθινή. Αυτό που τελικά ανακαλύφθηκε, κατό­πιν εορτής, από τη στρατιωτική εμπειρία στο Ιράκ (και από τους επιθεωρητές του ΟΗΕ που αγνόησε συνοπτικά η κυβέρνηση Μπους) ήταν ότι πιθανόν ήταν πράγματι μόνο εντομοκτόνα. Στις επιθεωρήσεις, οι ενδείξεις πρέπει να συνδεθούν σε ένα τέτοιο βαθμό ώστε να έρθει στο φως μια συνολική, αποκαλυπτική εικό­να της κατάστασης. Μέχρι να φτάσουν σε αυτό το σημείο κα­μπής, τα στοιχεία αντιπροσωπεύουν κάτι περισσότερο από μια μικρή πιθανότητα.

Από τη σκοπιά της κυβέρνησης Μπους, το να περιφέρονται επιθεωρητές στις πιο ευαίσθητες περιοχές των επιχειρηματικών και στρατιωτικών εγκαταστάσεων, εξυπηρετεί μόνο την προσέλ­κυση της επιχειρηματικής και στρατιωτικής κατασκοπείας. Αυτό το σενάριο είναι εύλογο, αλλά απίθανο. Παρ’όλ’αυτά, αφού είναι εύλογο, οι στρατιωτικές και επιχειρηματικές οντότητες θα προ­τιμούσαν να μην το ρισκάρουν. Οι φαρμακευτικές εταιρείες που ασχολούνται με την διαγονιδιακή έρευνα και την έρευνα για εμ­βόλια έχουν παραπονεθεί έντονα για το ότι τα εμπορικά μυστικά

72 Η η (Κόλαση της πανούκλας

Αδύνατες ουνθήκες 73

τους θα μπορούσαν να κινδυνέψουν. Οπωσδήποτε, οι τεράστιες ποσότητες χρημάτων που δόθηκαν στο Ρεπουμπλικάνικο Κόμμα και η δύναμη του φαρμακευτικού λόμπι είχαν κάποια επίδραση στην απόφαση του Μπους να παραιτηθεί από τις διαδικασίες επαλήθευσης. Το μάθημα εδώ είναι ότι οι φορείς απολυταρχι­κής εξουσίας προτιμούν να μην αυξήσουν την παγκόσμια ασφά­λεια σχετικά με τα όπλα μαζικής καταστροφής, αν πρόκειται να κάνουν κάτι σε βάρος των επιχειρηματικών κερδών.

Τι θα γινόταν αν μια προεδρική διοίκηση πραγματικά ενδια- φερόταν για τους ανθρώπους περισσότερο από τα κέρδη, και δε­χόταν τα πρωτόκολλα επαλήθευσης; Τότε σίγουρα θα πάγωνε η κόλαση, αλλά εκτός από αυτό, το πρόβλημα με τη Σύμβαση Βιο­λογικών Όπλων θα συνέχιζε να υπάρχει. Τι θα μπορούσε να γί­νει αν έπιαναν κάποιον να κλέβει; Στην πραγματικότητα, αυτό συνέβη. Επιστρέφοντας στη καταστροφή του Σβέρντλοσκ, κά­ποιος μπορεί να πει με αρκετή σιγουριά, ότι οι Ρώσοι είχαν υπερβεί τα όρια της συνθήκης. Αν ένα εργοστάσιο που κατα­σκευάζει άνθρακα έχει μια δυσλειτουργία που προκαλεί την δια- σπορά με άνθρακα στρατιωτικού τύπου σε πάνω από τέσσερα τετραγωνικά χιλιόμετρα, τότε φαίνεται λογικό να πει κάποιος ότι υπάρχει ένα επιθετικό πρόγραμμα βιολογικών όπλων. Οι ΗΠΑ το είπαν, αλλά τι θα μπορούσε να γίνει; Ένας δικαιολογημένος πόλεμος με τη Ρωσία ήταν μια πιθανότητα, αλλά ευτυχώς απορ- ρίφθηκε. Αυτές ήταν οι μόνες επιλογές στο τραπέζι πέρα από το να κάνεις διπλωματική φασαρία.

Δεν βρίσκεις ποτέ έναν μπάτσο, όταν τον χρειάζεσαι

Αν οι πολιτικές της ωμότητας-για-την-ωμότητα πρόκειται να αποφευχθούν, ή τουλάχιστον να υπονομευθούν, μπορεί να βρε­θεί μια ειρηνική εναλλακτική λύση; Το όραμα του Νόαμ Τσόμ- σκυ για συγκράτηση μαζί με το να ακολουθούνται οι διαδικασίες της διεθνούς νομοθεσίας σαν ένας τρόπος να αποφευχθεί η επέ­κταση των παράνομων στρατιωτικών προγραμμάτων, είναι γοη­τευτικό. Η διαδικασία της έρευνας και της παρουσίασης των

στοιχείων, μαζί με την αναζήτηση μιας παγκόσμιας συναίνεσης σχετικά με την ενοχή, σίγουρα ακούγεται πολυ καλύτερα από το τρέχον μοντέλο “μαζί μας ή εναντίον μας” που έχουν υιοθετήσει σι ΗΠΑ και η Βρετανία. Θεωρητικά, τα ισλαμικά κράτη θα συ- μπεριλαμβάνονταν σε αυτή τη διαδικασία με ένα τρόπο που δεν θα φαινόταν στους πολίτες τους μια δουλοπρεπής παρωδία, στην οποία τους εξανάγκασε η δυτική οικονομική και στρατιωτική πί­εση. Μία τέτοια διαδικασία θα άρχιζε φυσικά με μια συνθήκη σαν τη Σύμβαση Βιολογικών Όπλων.

Ενώ οι στόχοι αυτής της εναλλακτικής εκδοχής φαντάζουν υγιείς και επιθυμητοί, τα προβλήματα της εφαρμογής τους είναι τέτοια, που φτάνουν να είναι αφελείς. Η CAE θα αποφύγει να συζητήσει όλα τα προβλήματα σ αυτό το τμήμα, και θα επικε­ντρώσει αντίθετα σε ένα μοναδικό ζήτημα - κλειδί: τη δομή της διεθνούς νομοθεσίας και της εφαρμογής συνθηκών από το Πα­γκόσμιο Δικαστήριο. Έχουμε διδαχτεί μαθήματα για τη λειτουρ­γία τέτοιων θεσμών από την εμπειρία λιγότερο δυνατών κρατών που προσπαθούν να είναι καλοί πολίτες του κόσμου. Ένα ξεκά­θαρο παράδειγμα είναι η Νικαράγουα. Κατά την παράνομη (σύμφωνα με τη διεθνή νομοθεσία) στρατιωτική, οικονομική και ιδεολογική επίθεση των ΗΠΑ σ’αυτό το κράτος τη δεκαετία του ’80, η Νικαράγουα προσπάθησε να υπερασπιστεί τον εαυτό της απέναντι στην υπερδύναμη καταφεύγοντας στο Διεθνές Δικαστή­ριο. Αυτό το μεγαλοπρεπές σώμα πράγματι απεφάνθη υπέρ της Νικαράγουα, διατάζοντας τις ΗΠΑ να σταματήσουν τις εχθρο­πραξίες και να πληρώσουν για επανορθώσεις. Οι ΗΠΑ αγνόη­σαν την απόφαση. Η Νικαράγουα τότε πήγε στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ, μόνο για να δει τις ΗΠΑ να βάζουν βέτο στο ψήφισμα που καλούσε τα κράτη να τηρούν τη διεθνή νομο­θεσία.

Τι μας λέει αυτό για την παρούσα κρίση σχετικά με τα βιολο­γικά όπλα, δεδομένου ότι η κατάσταση έχει αντιστραφεί; Στο κά­τω κάτω, δεν παρακολουθούμε ένα αδύναμο κράτος να απαιτεί δικαιοσύνη από ένα δυνατό. Μάλλον, πρόκειται για μια υπερδύ­ναμη που καλείται να ακολουθήσει τη διεθνή νομοθεσία σχετικά

74 Η προέλαοη της πανούκλας

Αδύνατες ουνθήκες 75

με αυτό που αντιλαμβάνεται σαν πράξη πολέμου, εναντίον της ο- ποίας πρέπει να υπερασπιστεί τον εαυτό της. Η απάντηση είναι η ίδια με το παράδειγμα της Νικαράγουα: μια υπερδΰναμη δεν είναι αναγκασμένη να ακολουθεί το νόμο. Δημιουργεί, τροπο­ποιεί ή αγνοεί το νόμο ανάλογα με τα συμφέροντά της. Η διε­θνής νομοθεσία και το διεθνές δικαστήριο είναι, στη μεγάλη πλειοψηφία των υποθέσεων, εργαλεία του κεφαλαίου (και συγκε­κριμένα του αμερικάνικου κεφαλαίου) σχεδιασμένα να στολί­ζουν με ένα προσωπείο δικαιοσύνης τις δραστηριότητές του. Επιπλέον οι νόμοι και τα δικαστήρια είναι τόσο δυνατά όσο η ικανότητα τους να επιβάλλουν τις αποφάσεις τους. Για να πετύ- χουν στο καθήκον της απονομής δικαιοσύνης, πρέπει να συνδέ­ονται στενά με έναν πολύπλοκο κατασταλτικό μηχανισμό που θα αποτελείται από τα δίδυμα του Βιριλιό: όραση (συστήματα πα­ρακολούθησης) και βία (ένα αστυνομικό σώμα υπεύθυνο για την επιβολή και την ανάσχεση).

Είναι απλό να περιγράφουμε τη σχέση του Διεθνούς Δικαστη­ρίου με ένα αστυνομικό σώμα: ο στρατός των ΗΠΑ είναι η αστυ­νομική του δύναμη. Γι’αυτό το λόγο, όταν το δικαστήριο δρα σύμφωνα με το συμφέρον τού κεφαλαίου, είναι ένας ισχυρός δι­καστικός θεσμός επειδή οι ετυμηγορίες και οι ποινές του επιβάλ­λονται. Όταν το δικαστήριο δρα κόντρα στο κεφάλαιο, είναι ένας θλιβερά ανίκανος θεσμός. Όσο για την κρίση στο Ιράκ, η κυβέρνηση Μπους φαίνεται να πιστεύει ότι ο στρατός των ΗΠΑ κάνει τη δουλειά του αρκετά καλά, οπότε γιατί να ρισκάρει ενδε­χόμενους νομικούς περιορισμούς, που θα μπορούσαν να ανα­στατώσουν τις διαδικασίες “δίκαιης επιβολής”; Ακόμη και αν οι ΗΠΑ ήταν έτοιμες να υποστούν τη νομική διαδικασία πριν δρά­σουν, πως θα μπορούσε η κατάληξη να είναι διαφορετική, από το να καθυστερήσει λίγο η στρατιωτική δράση και ένα μεγαλύ­τερο θέαμα δικαιοσύνης να γυαλίσει την επιφάνεια μιας πρωτο­βουλίας ουσιαστικά διεφθαρμένης; Το να πηγαίνεις στο Διεθνές Δικαστήριο είναι είτε μια συμβολική χειρονομία, στερημένη από υλικά αποτελέσματα (Νικαράγουα) είτε μια έμμεση έκκληση στη στρατιωτική (αστυνομική) δράση των ΗΠΑ, σε αντιδιαστο­

λή με μια εναλλακτική λύση. Οι ΗΠΑ δεν χρειάζεται να ζητή­σουν άδεια από τον εαυτό τους για να χρησιμοποιήσουν τη στρα­τιωτική τους δύναμη (η CAE πρέπει να σημειώσει ότι το Διεθνές Δικαστήριο επίσης λειτουργεί ως ρυθμιστής της τιμωρίας για εχθρούς που έχουν ήδη νικηθεί στρατιωτικά, όπως ο Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς). Όσο η διεθνής νομοθεσία θα εξαρτάται από την επιβολή της υπερδύναμης, δεν θα υπάρχει ποτέ ένας μπάτσος όταν τον χρειάζεσαι.

Παρά το γεγονός ότι η Σύμβαση Βιολογικών Όπλων οδήγησε στην επέκταση των προγραμμάτων βιολογικού πολέμου, παρά το ότι δεν έχει πρωτόκολλα επαλήθευσης, παρά το ότι δεν έχει πι­θανότητες εφαρμογής, και ότι εξακολουθεί να επιτρέπει αμυντι­κά όπλα που είναι δυσδιάκριτα από τα επιθετικά, μπορούμε να πούμε κι ένα καλό λόγο γι’αυτή. Ενισχύει την ιδέα ότι η χρήση και κατασκευή τέτοιων όπλων είναι απαράδεκτη στα μάτια της διεθνούς κοινότητας. Αφήνοντας στην άκρη την υλική καταστρο­φή που η συνθήκη αυτή απέφυγε να σταματήσει, αποτελεί, έστω, ένα σημείο ανταλλακτικής αξίας στην αγορά των ιδεών που βο­ηθάει να διατηρηθούν τα αισθήματα της προσωπικής απέχθειας και τις σκέψεις για την παγκόσμια αυτοκτονία που συνδέονται με αυτό τον τύπο όπλων. Ενώ ακόμα και αυτό το δυνητικά θετι­κό στοιχείο μπορεί να γίνει αντικείμενο εκμετάλλευσης από τους στρατούς και τις κυβερνήσεις για να κατασκευάσουν φόβο, είναι επίσης η καλύτερη άμυνα ως τώρα για να υποστηρίξεις μια ειρή­νη χωρίς μικρόβια.

76 Η προέλαση της πανούκλας

Κεφάλαιο 4

Το θέαμα της δημόσιας υγείας κάτω από το σημάδι του βιοτρόμου

'Οταν εξετάζουμε τις τάσεις του καπιταλισμού, η εφαρμογή των αρχών της αποδοτικότητας, της χρησιμότητας και της λει­τουργικότητας και ο έπαινος γι’αυτές συχνά κυριαρχούν στην ανάλυση. Ακόμα και όταν σκεφτόμαστε τους καταπιεστικούς μη­χανισμούς των καπιταλιστικών φορέων εξουσίας, η κριτική χρή­ση αυτών των τριών αρχών έχει σημαντική ερμηνευτική ισχύ. Ωστόσο υπάρχουν τομείς όπου αυτές οι αρχές τείνουν να κρύ­βουν στοιχεία συγκεκριμένων ειδών αποτυχίας του συστήματος. Η CAE υποστηρίζει, για πάνω από δέκα χρόνια, ότι οι ανορθο- λογικές αρχές της σπατάλης, της αχρηστίας και της ανθρώπινης θυσίας μπορούν να έχουν συγκεκριμένη ερμηνευτική αξία, εκεί που η περιγραφή που κάνει το κεφάλαιο για τον εαυτό του απο­τυγχάνει να παράγει μια επαρκή ή ακριβή εικόνα, λόγω των έμ­φυτων αντιφάσεών του.

Οι καπιταλιστικές τάσεις για σπατάλη, αχρηστία και θυσία υπηρετούν ένα διπλό σκοπό. Από τη μια μεριά, πρέπει να ανα­γνωρίζονται ως υπάρχουσες σε μη καπιταλιστικά κοινωνικά συ­στήματα. Ταυτόχρονα πρέπει να κρύβονται μέσα στον ίδιο τον καπιταλισμό, έτσι ώστε η απουσία τους να λειτουργεί σαν άλλο­θι για τις παραγωγικές αρχές που αγκαλιάζουν τόσο θερμά τα γραφειοκρατικά και τεχνοκρατικά στρώματα του καπιταλισμού. Η φαινομενική απουσία της αχρηστίας πιστοποιεί ότι η παρά-

γωγή είναι πάντα χρήσιμη. Η απουσία της σπατάλης πιστοποιεί ότι οι πόροι είναι καθολικά ουνδεδεμένοι με την αποδοτικότητα. Και η απουσία της θυσίας πιστοποιεί ότι το σύστημα είναι δί­καιο. Από την άλλη μεριά, μια στενή σύνδεση των δυνάμεων κυ­ριαρχίας με αυτές τις μη λογικές υλικές σχέσεις, είναι η ανώτα­τη έκφραση της ωμής εξουσίας. Ποιός, αν όχι ο πιο δυνατός, μπορεί να θυσιάζει ζωές και πόρους σε άσκοπες προσπάθειες αδιαφορώντας για τη χρησιμότητα ή το κέρδος; Μια οιονεί ελεγ­χόμενη συμμετοχή σε μια τέτοια δραστηριότητα είναι η μεγαλύ­τερη ανταμοιβή μέσα στον καπιταλισμό, και παρ’ όλ’ αυτά κανέ­να άτομο ή ομάδα δεν μπορεί να παραμείνει κυρίαρχος της υπο- οικονομίας (της κοινωνικής σφαίρας του ανορθολογικού - μη λο­γικού) για μια εκτεταμένη περίοδο. Το βασίλειο του μη λογικού βρίσκεται σε μια διαρκή διαδικασία αποεδαφικοποίησης και θα καταστρέφει όποιον προσπαθήσει να καταπνίξει αυτή τη διαδι­κασία.

Στη συζήτηση περί δημόσιας υγείας, αυτές οι αρχές της νηο- οικονομίας έχουν τρομακτική ερμηνευτική αξία. Το τρέχον θέαμα της ασφάλειας μέσα από πρωτοβουλίες στρατιωτικοποίησης της δημόσιας υγείας τέμνει τις χειρότερες τάσεις της νηο-οικονομίας. Το κεφάλαιο έχει διαστρέφει τη λυτρωτική δύναμη του ανορθο- λογικού απογυμνώνοντας το από οτιδήποτε θετικό θα μπορούσε να αναδυθεί, και αφήνοντας μόνο τις απολυταρχικές δυνατότη- τές του. Στην υπόθεση της δημόσιας υγείας, της μάχης ενάντια στις ασθένειες, και της εντατικοποίησης της δημόσιας ετοιμότη­τας, οι συνεχιζόμενες κρίσεις υγείας δεν είναι πια μια ανθρωπι­στική πρωτοβουλία, άξια εκτίμησης. Αντιθέτως, έχουμε μια στρατιωτική φυγή γεμάτη φαντασιώσεις που δίνει προτεραιότη­τα στο φανταστικό και στο απίθανο αντί για το αληθινό και το βέβαιο. Αυτή η ατυχής συγκυρία γεγονότων στην πραγματικότη­τα βάζει το κοινό σε μεγαλύτερο κίνδυνο ιατρικής καταστροφής από κάθε τύπο επιδημίας, και ξοδεύει δισεκατομμύρια δολάρια σε άχρηστο εξοπλισμό, εμβόλια και έκτακτη ανάγκη, κάνοντας σχέδια για σχεδόν απίθανα γεγονότα, όπως ο βιολογικός πόλε­μος. Την ίδια στιγμή αγνοεί τις καταστροφές που ήδη συμβαί­

78 Η προέλαοη της πανούκλας

νουν, όπως η πολυανθεκτική φυματίωση ή η ηπατίτιδα C, που 6εν έχουν στρατιωτική αξία (δηλ. δεν είναι χρήσιμες στον πόλε­μο).

Σπατάλη και περίσσευμα

Στις θεμελιώδεις μορφές τους, οι κοινωνίες προστατεύονταν από την εμφάνιση του καπιταλισμού μέσω της σχέσης τους με τη σπατάλη. Ακυρώνοντας τη συγκέντρωση και τη σταθεροποίηση των μέσων της εξουσίας, απλές κοινωνίες (δηλ. αυτές με τον με­τριοπαθή καταμερισμό εργασίας) ελαχιστοποίησαν την πιθανό­τητα να αναπτυχθούν τεράστιοι διαχωρισμοί και ανισότητες. Μια κοινή υλική εκδήλωση αυτής της συλλογικής επιθυμίας εί­ναι το ποτλάς. Εδώ κάθε άτομο συλλέγει προσωπικά υπάρχοντα μέχρι να φτάσει το σημείο καμπής του να γίνουν ιδιωτική πε­ριουσία. Αυτό συμβαίνει, όταν έχουν μαζευτεί τόσα ώστε δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν από το άτομο. Σ’αυτό το σημείο, η επιπλέον ιδιοκτησία θα άρχιζε να γεννά την ανάγκη για μια αγορά και την ευκαιρία να βγει κέρδος. Αντί να γίνει αυτό το μοι­ραίο βήμα, η ιδιοκτησία αναδιανέμεται από τον ιδιοκτήτη στα άλλα μέλη της κοινωνίας σε μια γενναιόδωρη, αν και συχνά πολυδάπανη, χειρονομία.

Αντίθετα, ο καπιταλισμός εξαρτάται από τη δημιουργία και την επέκταση της αγοράς, και περιλαμβάνει τους διαχωρισμούς που συνοδεύουν τον πολύπλοκο καταμερισμό εργασίας. Μέσα σ’αυτήν την πολιτικοοικονομική διάταξη, το κεφάλαιο θα έκανε τους ανθρώπους να πιστεύουν ότι η σπατάλη έχει εξαλειφθεί. Πράγματι, η σπατάλη δεν κάνει καλό λόγω του ότι μειώνει τις τι­μές για τους καταναλωτές, και αυτοί που ανταγωνίζονται για με­ρίδια της αγοράς δεν έχουν διάθεση να μεταχειρίζονται τους πό­ρους τους με ιπποτικό τρόπο. Η επιβίωση των παραγωγών στην αγορά εξαρτάται από την αποδοτικότητά τους σε σχέση με άλλους παραγωγούς που παλεύουν για το ίδιο μερίδιο της αγο­ράς. Εξ αιτίας τέτοιων αναγκαιοτήτων, η καπιταλιστική πολιτική οικονομία προβάλλει ως η πιο πλούσια, πιο περίπλοκη, και πιο

Το θέαμα της δημόσιας υγείας κάτω από το σημάδι του βιοτρόμου 79

80 Η π[κ>έλαοη της πανούκλας

τεχνολογικά ανεπτυγμένη στην ιστορία. Τα στοιχεία δείχνουν συντριπτικά ότι αυτή η θέση είναι ακριβής, δεν παΰει όμως να υφίσταται μια ιδεολογική ταχυδακτυλουργία. Όσο το κέρδος συσσωρεύεται, δεν μπορεί να επιστρέφει συνολικά σαν υπερε- πένδυση. Κάποια κέρδη πρέπει να ξοδευτούν με άλλους τρό­πους, και πάνω σ’ αυτά τα έξοδα είναι που το κεφάλαιο σφυρη­λατεί τους δεσμούς του με τη σπατάλη. Μια τεράστια ποσότητα κερδών και μισθών (με τη μορφή των φόρων) πρέπει να ξοδευ­τούν στη συντήρηση και την προστασία της ίδιας της σφαίρας της ιιαραγωγής. Το διαμάντι στο στέμμα της καπιταλιστικής σπατάλης είναι ο μόνιμος στρατός του. Ένας στρατός που δεν χρησιμοποιείται, δεν παράγει τίποτα, και τρώει πόρους και κέρ­δη με εκπληκτικό ρυθμό. Ακόμα κι όταν χρησιμοποιείται, έχει τεράστιο έλλειμμα. Η πρωταρχική λειτουργία του στρατού είναι να τρώει λαίμαργα όσο περισσότερα κέρδη και μισθούς μπορεί, για να γίνει ένα ακόμα πιο μεγάλο και πεινασμένο τέρας.

Η δεύτερη σχέση με τη σπατάλη είναι η δαπάνη σε θεάματα και προσομοιώσεις, σχεδιασμένα να πείσουν τους ανθρώπους ότι υπάρχει κάτι που στην πραγματικότητα δεν υπάρχει. Αυτά δεν είναι τα θεάματα της ύστερης αυτοκρατορικής Ρώμης στα οποία σπαταλούνταν γενναιόδωρα ποσά από το δημόσιο χρήμα για τη διασκέδαση των πληβείων. Περισσότερο, αυτά τα θεάμα­τα και οι προσομοιώσεις λειτουργούν για να εξυμνούν απολυταρ­χικές φαντασιώσεις που ποτέ δεν θα εκδηλωθούν υλικά. Η τρέ- χουσα μυθολογία των τρομοκρατών που αποκτούν όπλα μαζικής καταστροφής και καταστρέφουν τις ΗΠΑ “μέσα σε ένα σύννεφο- μανιτάρι” - ένα σημείο συζήτησης κλειδί για να φτάσουμε στον πόλεμο του Ιράκ - είναι ολοφάνερα γελοία (το “όπλα μαζικού αποπροσανατολισμού - weapons of mass distraction” είναι σίγου­ρα ένα σλόγκαν που λέει την αλήθεια). Πολύ λίγες χώρες έχουν τη δυνατότητα να παράγουν πυρηνικά όπλα, αλλά γιατί αυτές που το κάνουν θα τα έδιναν σε τρομοκράτες; Αν ένα κράτος έχει μπει στον κόπο να αποκτήσει αυτά τα όπλα, θα ήταν πολιτικός παραλογισμός να δώσει το πιο σημαντικό τμήμα από το οπλο­στάσιό του σε μια ομάδα της οποίας οι προθέσεις είναι άγνω­

στες. Γιατί να δώσεις το καλύτερο σου όπλο σε κάποιον που μια μέρα μπορεί να είναι εχθρός σου; Σίγουρα η υπόθεση της υπο­στήριξης των ΗΠΑ στους “μαχητές της ελευθερίας” (τώρα τρο­μοκράτες) στο Αφγανιστάν είναι μόνο ένα καλό μάθημα. “Μόνο συμβατικά όπλα” είναι η συμβουλή όταν πρόκειται να προμη­θεύσεις ανεξάρτητες στρατιωτικές οργανώσεις.

Το σημείο που αρχίζει η πραγματική διασκέδαση είναι όταν οι φορείς της εξουσίας πιάνονται στο ίδιο το δικό τους σιδερένιο κλουβί του θεάματος, και δεν έχουν άλλη επιλογή από το να συμ­μορφωθούν με τις απαιτήσεις του θεάματος. Οι ΗΠΑ έχουν κολ­λήσει στο επεκτεινόμενο πρόγραμμα βιολογικού πολέμου εν μέ- ρει γιατί έχουν γίνει τόσο πολλά για το απειλητικό φάντασμα της βιοτρομοκρατίας. Επιπλέον, έγιναν τρομερές γκάφες επιμελη­τείας στο Ιράκ λόγω της φαντασίωσης οτι οι Ιρακινοί θα χρησι­μοποιούσαν χημικά και βιολογικά όπλα. Ενώ όλοι οι αμερικάνοι στρατιώτες έχουν εμβόλια για άνθρακα και στολές προστασίας για τέτοιες επιθέσεις (που δεν έγιναν ποτέ), την ίδια στιγμή δεν υπάρχει κατάλληλη θωράκιση για τα σχήματά τους, ατομικός εξοπλισμός προστασίας, ούτε επαρκής αριθμός τεθωρακισμέ­νων οχημάτων μεταφοράς. Οι προτεραιότητες για τον εξοπλισμό του στρατού είναι εντελώς στρεβλές. Το να εξοπλίζονται οι στρα­τιώτες για μια μακρινή πιθανότητα είναι πιο σημαντικό από το να εξοπλίζονται για επιθέσεις με μικρά όπλα που γίνονται καθη­μερινά. Πραγματικά, αυτή η παραποίηση του αληθινού και οι ενέργειες που ακολούθησαν, έχουν αναλογίες με τα ζητήματα παγκόσμιας δημόσιας υγείας, όπου οι ασθένειες που σκοτώνουν μάζες ανθρώπων κάθε μέρα θεωρούνται λιγότερο σημαντικές από αυτές που μόνο σπάνια σκοτώνουν κάποιον.

Αχρηστία

Από τις απεχθέστερες αρχές της καπιταλιστικής κοινωνίας, η αχρηστία πρέπει να κατατάσσεται κοντά στην κορυφή. Μπορεί να είναι η πιο απωθητική ιδιότητα σε σχέση με τις καπιταλιστι­κές αξίες. Η αχρηστία είναι γενικά ένας πειθαρχικός όρος που

Το θέαμα της δημόσιας υγείας κάτω από το σημάδι του βιοτρόμου 81

χαρακτηρίζει τους ανθρώπους που αρνουνται να συμμετάσχουν στο σύστημα. Έκπτωτοι της συμβατικής ζωής, ναρκομανείς, πα­ραλήπτες της κοινωνικής πρόνοιας, και το λούμπεν προλεταριά­το (οι “επικίνδυνες τάξεις”) γενικά είναι όλοι υποψήφιοι για τη μομφή της αχρηστίας. Ωστόσο, ενώ η αχρηστία μπορεί να έρχε­ται σε αντίθεση με τα προαπαιτούμενα της καπιταλιστικής ιδεο­λογίας, παραδείγματά της υπάρχουν παντού και διασταυρώνο­νται έντονα με τη σπατάλη.

Η αχρηστία είναι πολύ πιο ενδιαφέρουσα όταν αναλύεται, όχι σαν μια ορατή, πειθαρχική κατηγοριοποίηση, αλλά καλύτερα, σαν μια κρυμμένη ιδιότητα που στοιχειώνει τον κόσμο της λει­τουργικότητας. Βρίσκουμε τη μη χρησιμότητα ακόμα και στα πιο λειτουργικά αντικείμενα, όπως στις απλές και στις πολύπλο­κες τεχνολογίες. Η τεχνολογία γενικά θεωρείται ένας πρακτικός και υλικός σχηματισμός. Μερικές φορές η τάση της είναι Ουτο­πική, μερικές Αποκαλυπτική, αλλά πάντα υποτίθεται ότι λει­τουργεί εργαλειακά. Στην πραγματικότητα, το αντίθετο της εργαλειακότητας εισχωρεί πολύ συχνά μέσα στο τεχνο-αντικεί- μενο. Από τα χαμηλής απόδοσης εργαλεία όπως τα γεμάτα με άχρηστες λειτουργίες κινητά (όπου πολλά από τα πιο εσωτερικά χαρακτηριστικά τους βρίσκονται εκεί πραγματικά σαν αυτοσκο­πός) και τις υπερβολικά εξειδικευμένες τεχνολογικές συσκευές χαμηλής απόδοσης που γεμίζουν τα ντουλάπια της μεσαίας τά­ξης, μέχρι τις υψηλής απόδοσης τεχνολογίες βιολογικού και πυ­ρηνικού πολέμου, η μη χρησιμότητα είναι αναπόσπαστο κομμά­τι από καθένα από αυτά. Πότε χρησιμοποιήθηκε ο διηπειρωτι­κός βαλλιστικός πύραυλος; Η τεχνολογία αναπτύσσεται μόνο για να ξεπεραστεί και να απομακρυνθεί ώστε να δώσει χώρο στην επόμενη γενιά άχρηστης πολεμικής τεχνολογίας. Όπως και με την επέκταση του προγράμματος βιολογικού πολέμου, η λογική αυτού του συστήματος μπορεί να σου λιώσει το μυαλό. Ακόμα κι αν λειτουργήσει ποτέ αυτή η τεχνολογία, έχει ως τώρα αποτύχει να υπηρετήσει κάποιο σκοπό. Δεδομένου του μη λειτουργικού σκοπού, το διηπειρωτικό σύστημα δεν χρειάζεται καν να δουλεύ­ει. Πρέπει μόνο να παριστάνει ότι δουλεύει.

82 Η προέλαοη της πανούκλας

Το ίδιο μπορεί να ειπωθεί για τον βιολογικό πόλεμο. Ακόμα κι αν δεν παραμείνει άχρηστος, έχει ως τώρα αποτύχει στο να έχει κάποιο σκοπό, αλλά η φαντασίωση της χρήσης του πρέπει να αναγνωρίζεται σαν αληθινή, συχνή και πιθανή. Η εμφάνιση της λειτουργικότητας είναι σημαντική και σοβαροί πόροι τροφο­δοτούν τον ντόρο που περιβάλλει αυτή την τεχνολογία. Όπως τεκμηριώσαμε σε προηγούμενα κεφάλαια, τα βιολογικά όπλα είναι τελείως απρόβλεπτα και αναξιόπιστα, αλλά τα γεγονότα δεν έχουν σημασία. Όπως δείξαμε στο κεφάλαιο 2, είναι πολλά τα λεφτά που διακυβεύονται. Μόνο η φαντασίωση είναι σχετική. Χωρίς τη φαντασίωση, τα βιολογικά όπλα είναι μόνο αυτό που είναι: άχρηστα σκουπίδια.

Και άλλα στοιχεία του προγράμματος βιολογικού πολέμου μοιράζονται τα ίδια χαρακτηριστικά της αχρηστίας και της σπα­τάλης, συμπεριλαμβανομένων αυτών που υποτίθεται ότι στηρί­ζουν τη δημόσια υγεία. Το κέντρο αυτής της μαζικής σπατάλης εσόδων είναι η πρωτοβουλία για τα εμβόλια που έχει εισηγηθεί το Εθνικό Ινστιτούτο Αλλεργιών και Μολυσματικών Ασθενειών (National Institute of Allergy and Infectious Disease - NIAID). Πως θα μπορούσε ένα πρόγραμμα εμβολιασμού να είναι πρό­βλημα; Οι πολίτες μπορεί να μην έχουν καλή απόδοση από την επένδυσή τους, αλλά τουλάχιστον το πρόγραμμα δεν κάνει καμί­α ζημιά, και μπορεί πράγματι να βοηθάει. Ενώ αυτός ο συλλογι­σμός ακούγεται πειστικός, τα γεγονότα δείχνουν κάτι διαφορετι­κό.

Κατ αρχήν πρέπει να αρχίσουμε με το ζήτημα των δύο μεγα­λύτερων ανησυχιών σχετικά με τον βιολογικό πόλεμο: τον άν­θρακα και την ευλογιά. Δεύτερον, πρέπει να αναρωτηθούμε αν υπάρχει οποιαδήποτε άμεση απειλή από αυτά τα μικρόβια. Το NIAID θα παραδεχτεί εντελώς απρόθυμα: “επί του παρόντος, δεν υπάρχουν συγκεκριμένες πληροφορίες που να υποδεικνύουν ότι υπάρχει πι­θανότητα χρήσης άνθρακα ή ευλογιάς σαν όπλο στο άμεσο μέλλον". Όταν ερωτώνται ποιές είναι οι συνέπειες αν χρησιμοποιηθεί ένα τέ­τοιο όπλο, η απάντηση είναι: “Αν και δεν μπορούμε να καθορίσουμε ποσοτικά τψ απειλή του καθενός σαν βιολογικό όπλο, ξέρουμε ότι οι συνέ-

Το θέαμα της δημόσιας υγείας κάτω από το σημάδι του βιοτρόμου 83

84 Η προέλαοη της πανούκλας

ηειες της χρήσης τους θα ήταν ρεγάλες”. Ενώ ακούγεται σαν να υπάρ­χει ένας σίγουρος, ξεκάθαρος και παρών κίνδυνος, αυτό που ση­μαίνει πραγματικά αυτή η δήλωση αν ειδωθεί με το φακό της επιστημονικής αυστηρότητας, είναι ότι οι υπεύθυνοι του Ινστι­τούτου δεν έχουν ιδέα για την καταστροφική δυνατότητά τους, αλλά μαντεύουν ότι μπορεί να είναι μεγάλη. Αυτό το θέαμα της κρίσης και της καταστροφής είναι μια φαντασίωση, που πρέπει όμως να γίνει άμεσα δεκτή. Ποιά είναι η ανταμοιβή για την απο­δοχή της φαντασίωσης σαν πραγματικότητα; Η κυβέρνηση των ΗΠΑ ιδρύει τρία νέα εργαστήρια Βιο-Ασφάλειας επιπέδου 4 (φτιαγμένα για έρευνα πάνω στα πιο μολυσματικά και τοξικά μι­κρόβια): Ένα στα εργαστήρια του Ρόκυ Μάουνταιν στο Χάμιλ- τον της Μοντάνα με κόστος 66,5 εκ. δολάρια, ένα στο Φόρτ Ντέ- τρικ στο Μαίρηλαντ (το κέντρο της έρευνας βιολογικού πολέμου) με κόστος 105 εκ. δολάρια, και φυσικά το κτίριο 35 στην πανε- πιστημιούπολη του Εθνικού Ινστιτούτου Υγείας με κόστος 186,1 εκ. δολάρια. Εννιά ακόμα περιφερειακά Εργαστήρια Βιοανά­σχεσης με εγκαταστάσεις Βιο-Ασφάλειας επιπέδου 3 σχεδιάζο­νται ή είναι υπό κατασκευή. Αυτή η πρωτοβουλία καθυστερεί α­φού μερικοί κάτοικοι δεν ήθελαν να έχουν αυτά τα εργαστήρια στις γειτονιές τους.

Εδώ είναι μερικά από τα μικρόβια που θα εξετάζονται στα εργαστήρια Βιο-Ασφάλειας Επιπέδου 3 (BSL3):

ΆνθρακαςΙώδεις αναπνευστικές λοιμώξειςΕυλογοϊοί (π.χ. δαμαλίτιδα)30ΦυματίωσηΤουλαραιμία31Εντερικά παθογόναΜεταδιδόμενοι μέσω φορέα flavi-ioi32

Κάποιος θα αναρωτηθεί: αν αυτά είναι μέσα στα εργαστήρια επιπέδου 3, τι μελετάνε στα εργαστήρια επιπέδου 4; Ακόμα κι αν είναι έτσι, το κόστος για την υποστήριξη της φαντασίωσης είναι μεγάλο. Αλλά υπάρχει και κάτι ακόμα. Για να στρατιωτικοποιή-

σει καλύτερα τον ακαδημαϊκό κόσμο, το Εθνικό Ινστιτούτο Αλ­λεργιών και Μολυσματικών Ασθενειών (NIAID) ίδρυσε δυο Πε­ριφερειακά Κέντρα Ετοιμότητας για τη Βιοάμυνα και την Έρευ­να Ενδημικών Μολυσματικών Ασθενειών. Οι επιχορηγήσεις των κέντρων αυτών έχουν δοθεί στην Ιατρική Σχολή του Χάρβαρντ, στο Πανεπιστήμιο του Μαίρηλαντ, στον Ιατρικό Κλάδο του Πα­νεπιστημίου του Τέξας, στο Πανεπιστήμιο της Ουάσινγκτον (δεν έχουν επιβεβαιωθεί άλλοι αποδέκτες). Με μια πρώτη ματιά, αυ­τή η προσπάθεια ακοΰγεται επίσης καλή, αλλά αυτό που πραγ­ματικά σημαίνει είναι ότι η πρωταρχική φροντίδα των κέντρων θα αφορά όσα ενδιαφέρουν τους στρατιωτικούς αντί γι’αυτά που σχετίζονται με τη δημόσια υγεία, και είναι αυτές ακριβώς οι φροντίδες που θα κατευθύνουν την έρευνα για τη μολυσματική ασθένεια. Όπως θα δούμε, τα δύο αυτά είδη προτεραιοτήτων απέχουν πολύ από το να είναι παρόμοια.

Οι στρατιωτικοί και το NIAID ξέρουν τι να πουν όταν τους ρωτάνε τι θα εξετάσουν. Μια αντιπροσωπευτική ματιά στο site τους πάει κάπως έτσι: “πανούκλα, νόσος τον Lyme,33 λύσσα, (μεταδι­δόμενη μέσω τσιμπονριών) εγκεφαλίτιδα, ασθένεια τον ιού τον Δυτικού Νείλον,34 γρίπη, μόλυνση άνθρακα, αιμορραγικός πνρετός ιού Έμπολα 35 aids, φυματίωση, μεταδιδόμενη σφογγώδης εγκεφαλοπάθεια και πυρετός Q36" .Ίσως λοιπόν η CAE να κάνει λάθος και οι στρατιωτικοί να δουλεύουν υπέρ του δημόσιου συμφέροντος και όχι για το δικό τους. Ωστόσο μόλις κάποιος εξετάσει τις κεντρικές πρωτοβουλί­ες στις οποίες υπάρχει “πρόοδος” προκύπτει ένα διαφορετικό σενάριο.

Τη μεγαλύτερη ανησυχία προκαλεί η ευλογιά. Κατ’αρχήν τα φυσικά κρούσματα ευλογιάς έχουν εξαφανιστεί από τη γη. Το τελευταίο φυσικό κρούσμα είχε καταγραφείτο 1977 στη Σομαλί­α. Ο μόνος λόγος που υπάρχει ακόμα και θα μπορούσε να επα- νεισαχθεί στο περιβάλλον η ευλογιά είναι λόγω των προγραμμά­των βιολογικού πολέμου που την κρατάνε ζωντανή.37 Για την ακρίβεια το τελευταίο κρούσμα που έχει αναφερθεί συνέβη το1978 στο Μπέρμιγχαμ της Αγγλίας. Ακατάλληλες εργαστηριακές διαδικασίες οδήγησαν στο θάνατο της Τζάνετ Πάρκερ. Η κα.

Τ ο θέαμα της δημόσιας υγείας κάτω από το σημάδι του βιοτρόμου 85

Πάρκερ ήταν μια ιατρική φωτογράφος που δούλευε σ’ένα εργα­στήριο πάνω από εκείνο που ερευνούσαν την ευλογιά στο πανε­πιστήμιο του Μπέρμιγχαμ. Οι αρχές πιστεύουν ότι ο ιός ταξίδε­ψε στα ρεύματα αέρα μέσω ενός σωλήνα υπηρεσίας στο δωμά­τιο όπου δούλευε. Ο επιστήμονας που ήταν υπεύθυνος γΓ αυτό αυτοκτόνησε λίγο καιρό μετά το θάνατό της.

Η ευλογιά φτιάχνει ένα μεγάλο θέαμα, αφού αυτή η πολύ άσχημη αρρώστια έχει ένα τόσο μακάβριο παρελθόν. Πιθανόν η ευλογιά να σκότωσε περισσότερους ανθρώπους από οποιαδήπο- τε άλλη ασθένεια στην ιστορία. Δυστυχώς για το στρατό, δεν είναι αποτελεσματικό όπλο. Οι ιοί δεν μπορούν να ζήσουν χωρίς ξενιστή και σαν όπλα έχουν υπάρξει ζοφερές αποτυχίες λόγω αυτού του γνωρίσματος. Ο ιός της ευλογιάς είναι ευαίσθητος στη θερμότητα και πεθαίνει αν δεν έχει υγρασία. Επιπλέον οι συνθή­κες ζωής των περισσότερων ανεπτυγμένων χωρών δεν συμβάλ­λουν στην εξάπλωσή του. Η ευλογιά απαιτεί παρατεταμένη πρό­σωπο με πρόσωπο επαφή για να εξαπλωθεί αποτελεσματικά. Ένα ξέσπασμα ευλογιάς σήμερα πιθανόν θα εξαπλωνόταν αργά στα ανεπτυγμένα κράτη, και οι υπεύθυνοι για τη δημόσια υγεία έχουν σημαντική εμπειρία στον έλεγχο ξεσπασμάτων. Άσχετα μ’αυτό, ο καθένας πρέπει να είναι ανακουφισμένος που ξέρει ότι αν ποτέ προκύψει αυτή η εξαιρετικά απίθανη έκτακτη ανάγκη, το NIAID έχει ξοδέψει εκατομμύρια δολάρια για ένα εμβόλιο που καλύπτει οποιονδήποτε στις ΗΠΑ (300 εκατ. δόσεις). Αν αυτό δεν είναι αρκετό, ένα νέο εμβόλιο ευλογιάς βρίσκεται στα σκαριά. Το “κλασικό” εμβόλιο ξερίζωσε την ασθένεια, αλλά το νέο προσφέρει ακόμα λιγότερες πιθανότητες για εξαιρετικά σπάνιες περιπλοκές. Μ’ αυτό το εμβόλιο το Ινστιτούτο μπορεί να σώσει μια χούφτα ανθρώπους, που δεν θα μπορούσαν να σωθούν διαφορετικά.

Η δεύτερη κύρια ανησυχία για το NIAID είναι ο άνθρακας. Ο άνθρακας μπορεί να μετατραπεί σε όπλο με επιτυχία. Στη μορφή του σπόρου, μπορεί ακόμα και να τοποθετηθεί σε βλήμα­τα ή βόμβες. Όπως τόνισε η CAE σε προηγούμενα κεφάλαια, ο άνθρακας, όπως όλα τα βιολογικά όπλα, έχει πολύ απογοητευτι-

86 Η προέλαοη της πανούκλας

Τ ο θέαμα της δημόσιας υγείας κάτω από το σημάδι του βιοτρόμου 87

κό “ρεκόρ πίστας”. Είναι όμως κίνδυνος για τη δημόσια υγεία; Οι ΗΠΑ έχουν αναφέρει 236 κρούσματα άνθρακα ανάμεσα στο 1995 και το 1999. Ο άνθρακας στην πραγματικότητα δεν είναι ασθένεια κατεπείγουσας ανάγκης - αν και οι εργάτες που δου­λεύουν με κουφάρια και προϊόντα ζώων μπορεί να είναι ευχαρι­στημένοι για τη μέριμνα του Ινστιτούτου, αφού έχουν το μεγαλύ­τερο επαγγελματικό κίνδυνο να κολλήσουν άνθρακα. Αδιαφορώ­ντας για το ότι πρόκειται για μια δημόσια απειλή χαμηλής έντα­σης, το NIAID συγκεντρώνει τις προσπάθειές του για να φέρει ένα νέο εμβόλιο στην αγορά. Το παλιό δουλεύει, αλλά το και­νούργιο απαιτεί λιγότερες δόσεις για να πετύχεις την ανοσία. Ξέ­ροντας ότι οι στρατιώτες μας, που πρώτοι θα δοκιμάσουν το φάρμακο, θα έχουν λιγότερα τσιμπήματα στα χέρια τους, νιώ­θουμε πιο ασφαλείς. Η Vaxgen Inc., η εταιρεία που έχει συμβό­λαιο να παράγει τις 75 εκατομμύρια δόσεις του εμβολίου, πιθα­νόν να είναι σημαντικά πιο ασφαλής από οικονομική άποψη επί­σης. Μένει να φανεί πως πραγματικά βελτιώνεται η δημόσια υγεία απ’όλο αυτό το γαϊτανάκι.

Το Ινστιτούτο συνεχίζει λέγοντας ότι ο άνθρακας είναι παρά­γοντας “κατηγορίας Α”. Αυτοί οι παράγοντες θεωρούνται η μεγα­λύτερη απειλή για την εθνική ασφάλεια, λόγω της “ευκολίας μετά­δοσης, της υψηλής αναλογίας θανάτων ή σοβαρών ασθενειών και της δυνα­τότητας να προκαλε'σουν πανικό". Αυτή η λίστα, με τα χαρακτηριστι­κά που δίνουν προτεραιότητα, είναι τουλάχιστον περίεργη. Πρωτ’ απ’ όλα τι εννοούν λέγοντας “μετάδοση”; Ο άνθρακας δεν μπορεί να μεταδοθεί από άνθρωπο σε άνθρωπο - δεν είναι κατα- γεγραμμένο ότι συνέβη κάτι τέτοιο οπουδήποτε. Ίσως οι συγ­γραφείς του Ινστιτούτου να εννοούσαν κάτι άλλο, αλλά σίγουρα ακούγεται σαν να εννοούν μετάδοση από άνθρωπο σε άνθρωπο. Δεύτερον ποια είναι τα κριτήρια για τη “δυνατότητα να προκα- λέσει πανικό”; Πως το μελέτησαν αυτό; Κατά τη διάρκεια της επίθεσης άνθρακα τον Οκτώβριο του 2001, η GAE δεν θυμάται κανέναν να πανικοβάλλεται. Οι ταχυδρομικοί υπάλληλοι εγκατέ- λειψαν τα μολυσμένα κτίρια στα οποία δούλευαν, ελέγχθηκαν και όταν τα κτίρια καθαρίστηκαν, γύρισαν στις δουλειές τους. Ο

Η προέλαση της πανούκλας

πληθυσμός έφτασε κοντά στον πανικό μόνο λόγω του υπουργεί­ου Εσωτερικής Ασφαλείας, που για να μη φαίνεται ότι δεν κάνει τίποτα, είπε στους πολίτες να μείνουν σπίτι και να σφραγίσουν τα παράθυρα με νάυλον και κολλητική ταινία.

Η επόμενη προτεραιότητα είναι το αγαπημένο θέμα της CAE, ο ιός Έμπολα. Όπως ο άνθρακας και η ευλογιά, είναι επί­σης παράγοντας κατηγορίας Α. Είναι κίνδυνος για τη δημόσια υγεία; Μέχρι πρόσφατα είχαν αναφερθεί μόνο λίγα ξεσπάσματα αιμορραγικού πυρετού Έμπολα που χτύπησε ανθρώπους. Τα πρώτα δύο ξεσπάσματα ήταν το 1976, ένα στο Ζαΐρ κι ένα στο δυτικό Σουδάν. Αυτά ήταν σχετικά μεγάλα ξεσπάσματα, που οδήγησαν σε περισσότερα από 550 κρούσματα και 340 θανά­τους. Ένα τρίτο ξέσπασμα το 1979 στο Σουδάν, ήταν μικρότερο, με 34 κρούσματα και 22 θανάτους. Πιο πρόσφατα, προέκυψαν κρούσματα στο Ζαΐρ το 1995 και το 1996 με 352 κρούσματα και 276 θανάτους και στη Γκαμπόν το 1996 με 60 κρούσματα και 45 θανάτους. Ο φόρος αίματος είναι 683 θάνατοι από πέντε ξεσπά­σματα στην Αφρική στην πρόσφατη ιστορία. Είναι δύσκολο να το δει κανείς σαν έναν επείγοντα κίνδυνο δημόσιας υγείας δίπλα στον HI V ή τη φυματίωση (που μαζί εξοντώνουν ολόκληρες κοι­νότητες στην Αφρική και τον υπόλοιπο κόσμο). Για τον HIV και τη φυματίωση, 683 θάνατοι είναι δουλειά μιας ώρας. Ενώ εκα­τομμύρια άνθρωποι θα συνεχίσουν να πεθαίνουν κάθε χρόνο από HIV και φυματίωση, το πρόγραμμα βιολογικού πολέμου έχει ξοδέψει εκατομμύρια από τα δολάρια της ιατρικής φροντί­δας για να φτιάξει εμβόλιο για τον Έμπολα.

Σκεφτείτε κάποια από τα άλλα προϊόντα του προγράμματος βιολογικού πολέμου:

Ασφαλή και αποτελεσματικά υποκατάστατα (εναλλακτικά)για τα τοξοειδή εμβόλια38Μονοκλώνικά αντισώματαΠολυκλωνικά αντισώματαΕμβόλια άνθρακα δεύτερης γενιάςΕμβόλια για τον πυρετό του Μάρμπουργκ39Εμβόλια για τουλαραιμία

Εμβόλια για πανούκλα Εμβόλια για τον πυρετό του Ριφτ Βάλλευ40 Εμβόλια για γρίπη βασισμένα σε καλλιέργεια κυττάρων Αντιιώδη για ευλογιά και ιώδεις αιμορραγικούς πυρετούς Με την εξαίρεση της γρίπης (κατηγορία Γ), τα μικρόβια στη

λίστα αυτή είναι παράγοντες κατηγορίας Α. Αυτή η λίστα προϊό­ντων δείχνει ότι η κατηγορία Α είναι η υψηλότερη προτεραιότη­τα. Δυστυχώς, ενώ τα μικρόβια της λίστας Α μπορεί να ξυπνούν τρομακτικές φαντασιώσεις στα μυαλά των στρατιωτικών, δεν είναι κίνδυνοι δημόσιας υγείας. Αυτές οι δύο διαστάσεις - στρα­τιωτική προτεραιότητα και προτεραιότητα δημόσιας υγείας - είναι σχεδόν ολοκληρωτικά άσχετες.

Η CAE πρέπει επίσης να ρωτήσει πως δημιουργούνται ακό­μα κι αυτές οι κατηγορίες. Η αιτιολόγηση που προτάθηκε πιο πάνω (ευκολία μετάδοσης, υψηλή αναλογία θανάτων ή σοβαρών ασθενειών και δυνατότητα να προκαλέσουν πανικό) δεν μπορεί να είναι αληθινή. Για παράδειγμα, γιατί να είναι η ευλογιά στην κατηγορία Α και η πολυανθεκτική φυματίωση (multi-drug resistant tuberculosis - MDTB) στην κατηγορία Γ; Η πολυανθε­κτική φυματίωση είναι το ίδιο μεταδοτική. Έχει παρόμοια ανα­λογία θνησιμότητας. Αντίθετα με την ευλογιά, είναι απίστευτα δύσκολο να αντιμετωπιστεί (πράγμα που ευθύνεται εν μέρει για την υψηλή θνησιμότητα). Απαιτεί μια αστρονομικά μεγαλύτερη αφαίμαξη ιατρικών πόρων και αντίθετα με την ευλογιά, ήδη σκοτώνει ανθρώπους στη Νέα Υόρκη, την Καλιφόρνια και το Τέξας. Η ίδια η φυματίωση είναι η πιο μολυσματική ασθένεια παγκοσμίως, αφού μολύνει περίπου το ένα τρίτο του πληθυσμού του κόσμου, και σκοτώνει δύο με τρία εκατομμύρια ανθρώπους κάθε χρόνο. Το μόνο πιθανό επιχείρημα που θα μπορούσε να ει­πωθεί για λογαριασμό της ευλογιάς είναι ότι θα προκαλούσε πα­νικό, ενώ η πολυανθεκτική φυματίωση υπάρχει ήδη στον πληθυ­σμό των ΗΠΑ και δεν έχει προκαλέσει πανικό. Αυτή η θέση είναι τόσο αυθαίρετη, όσο και οι κατηγορίες. Τελικά οι στρατιωτικοί έχουν έμμονη ιδέα με τη φαντασίωση για την ευλογιά και όχι με την πραγματικότητα της φυματίωσης.

Τ ο θέαμα της δημόοιας υγείας κάτω από το σημάδι του βιοτρόμου 89

Η προέλαοη της πανούκλας

Άλλες ασθένειες που μπαίνουν στη λίστα Α επίσης δεν έχουν σχέση με κρίσεις δημόσιας υγείας και καταγράφονται ως σημα­ντικές μόνο επειδή ενδιαφέρονται οι στρατιωτικοί γι'αυτές για τον ένα ή τον άλλο παρανοϊκό λόγο. Η τουλαραιμία, γνωστή επί­σης ως “πυρετός του κουνελιού”, δεν είναι καν μια βούλα στο ρα­ντάρ της δημόσιας υγείας. Αναφέρονται περίπου 200 κρούσμα­τα τουλαραιμίας κάθε χρόνο. Λιγότερο από 2% είναι θανάσιμα. Η τουλαραιμία δεν μπορεί να μεταδοθεί από άνθρωπο σε άνθρωπο, δεν είναι ιδιαίτερα μολυσματική και δεν φαίνεται να προκαλεί πανικό. Στα μυαλά των στρατιωτικών, ο μεγάλος πανι­κός είναι καθ’οδόν. Η τουλαραιμία είναι βακτηρίδιο, οπότε μπο­ρεί να ζήσει ανεξάρτητα από έναν ξενιστή. Το μικρόβιο είναι πολυμήχανο - μπορεί να μεταφερθεί μέσω αέρα, μπορεί να ζή- σει στο νερό και στα θηλαστικά. Θα μπορούσε να ψεκαστεί και να εισπνευστεί ή να χρησιμοποιηθεί για να δηλητηριαστούν οι προμήθειες νερού ή φαγητού. Το ένα του μειονέκτημα είναι ότι δεν μπορεί να πάρει μορφή σπόρου, οπότε δεν μπορεί να τοπο­θετηθεί σε βόμβες. Η τουλαραιμία είναι στη λίστα όχι γιατί ται­ριάζει με την περιγραφή της κατηγορίας Α ή γιατί προκαλεί πα­νικό στο γενικό πληθυσμό, αλλά γιατί πανικοβάλλει τους στρα­τιωτικούς.

Η πανούκλα είναι στη λίστα Α γιατί είναι πραγματικά τρομα­κτική. Από την περιγραφή του Θουκυδίδη41 για τη βουβωνική πανώλη, μέχρι τον τρέχοντα φόβο των στρατιωτικών ότι οι τρο­μοκράτες θα χρησιμοποιήσουν την πνευμονική πανώλη (που αντίθετα με τη βουβωνική μεταδίδεται από άνθρωπο σε άνθρω­πο) ο ιός αυτός ήταν πάντα ο Βασιλιάς του Φόβου. Είναι μακά­βριος και είναι μεταδοτικός. Παρ’όλο όμως που εμφανίζεται τα­κτικά στις νοτιοδυτικές ΗΠΑ (περίπου 10 κρούσματα το χρόνο) δεν έχει προκαλέσει πανικό. Ο συνολικός αριθμός κρουσμάτων στα ιατρικά αρχεία παγκοομίως ανέρχεται σε 2.118. Επιπλέον η πανούκλα δεν είναι πολύ καλό όπλο. Είναι πολύ ευαίσθητη στο φως και τη θερμότητα, και μόλις απελευθερωθεί, κάτω από τις καλύτερες συνθήκες, μπορεί να ζήσει μέχρι μία ώρα χωρίς να βρει ξενιστή. Από τον καιρό των ιαπωνικών δοκιμών πανούκλας,

Τ ο θέαμα της δημόσιας υγείας κάτω από το σημάδι του βιοτρόμου 91

μέχρι τις βρετανικές και τις αμερικάνικες δοκιμές, κανένας στρατός δεν κατάφερε με επιτυχία να την χρησιμοποιήσει τακτι­κά. Επιπλέον, είναι αντιμετωπίσιμη με αντιβιοτικά που ήδη υπάρχουν. Ωστόσο, ακόμα περισσότερα εκατομμύρια δολάρια φορολογούμενων ξοδεύονται για να αναπτυχθούν εμβόλια και περισσότερα αντιβιοτικά που θα καταπολεμούν την πανούκλα. Όσο καιρό οι στρατιωτικοί μένουν ξετρελαμένοι με το θέαμα μιας δεδομένης ασθένειας, τόσο αυτή η ασθένεια θα μένει στην top-10 λίστα και θα συνεχίζει να καταναλώνει πόρους που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν καλύτερα για να σώσουν ζωές τώρα.

Μια τελευταία σημείωση είναι απαραίτητη, πριν αφήσουμε το βασίλειο της αχρηστίας και της σπατάλης, κι αυτή έχει να κά­νει με τη δημιουργία αποθεμάτων εμβολίων. Τα εμβόλια δεν κρατάνε πολύ. Τα περισσότερα πρέπει να αντικαθίστανται κάθε έξι μήνες, το πολύ κάθε χρόνο. Όπως ακριβώς οι πύραυλοι στέ­κονται βουβοί στα σιλό τους, περιμένοντας να αποσυναρμολογη- θούν και να αντικατασταθούν, το ίδιο γίνεται και με τα αποθέμα­τα εμβολίων. Η λογική της δημιουργίας αποθεμάτων είναι ότι αν ένα κράτος έχει εμβόλια και δυνατότητα να ανταποδόσει με τον ίδιο τρόπο, θα αποτρέψει έναν εχθρό από το να χρησιμοποιήσει βιολογικά όπλα. Οι αναμνήσεις από τον dr. Strangelove και τη ρώσικη Διαβολική Μηχανή μας κατακλύζουν.42 Ο Strangelove πα­ρατήρησε περίφημα ότι ένα κράτος πρέπει να έχει στην κατοχή του ένα όπλο, για να αποτρέψει τη χρήση του. Καθώς οι ΗΠΑ γνωστοποιούν δημόσια τους τύπους εμβολίων από τους οποίους διατηρούν αποθέματα, δίνουν στον εχθρό τις επιλογές να μετα­τρέψει γενετικά το μικρόβιο για να αχρηστέψει το εμβόλιο, ή απλά να χρησιμοποιήσει ένα μικρόβιο για το οποίο οι ΗΠΑ είναι απροετοίμαστες. Αν οι ΗΠΑ αποφασίσουν να κρατήσουν τα αποθέματά τους μυστικά, χάνουν το πλεονέκτημα της απο­τροπής. Στην εποχή της βιοτεχνολογίας το να φτιάχνεις αποθέ­ματα εμβολίων, είναι κάτι παραπάνω από πανάκριβο διαφημι­στικό κόλπο, που χρησιμεύει για να ενισχύσει τη δημόσια αντί­ληψη της ασφάλειας. Για μια ακόμη φορά, η κυβέρνηση και ο

92 Η προέλαση της πανούκλας

στρατός προσφέρουν κενό θέαμα για να αντικρουσουν μια υπο­τιθέμενη απειλή, για να δείχνουν σαν να κάνουν κάτι. Η ποσότη­τα των πόρων που ξοδεύονται σε άχρηστα υλικά όπως τα αποθέ­ματα εμβολίων είναι αδικαιολόγητη ειδικά αφού αυτό γίνεται σε βάρος ανθρώπων που πεθαίνουν εδώ και τώρα από αληθινές κα­ταστάσεις έκτακτης ανάγκης για τη δημόσια υγεία. Αυτοί που πεθαίνουν είναι τα εξιλαστήρια θύματα των παράλογων στρατη­γικών του κεφαλαίου.

Ανθρώπινη θυσία

Η ανθρώπινη θυσία υποτίθεται πως είναι ένας “πρωτόγονος” θεσμός - που εξαφανίστηκε καιρό πριν από τον δυτικό πολιτι­σμό. Δυστυχώς, μάλλον το αντίθετο είναι αλήθεια. Ο θεσμός της θυσίας συνεχίζει να ζει. Αν και μεγάλο μέρος του είναι κρυμμέ­νο, παραμένει ουσιώδες κομμάτι της καθημερινής ζωής, της πο­λιτικής και της οικονομίας του πρώτου κόσμου.*

Η φροντίδα υγείας εδώ και πολύ καιρό είναι ανάμεσα στους πρωταρχικούς θεσμούς θυσίας στις ΗΠΑ. Τα χιλιάδες θανατη­φόρα νοσοκομειακά ατυχήματα και λάθη που προκύπτουν κάθε χρόνο είναι ένα από τα δυσάρεστα υποπροϊόντα που οι πολίτες είναι πρόθυμοι να ανεχτούν για να έχουν, έστω, νοσοκομεία. Ενώ λαμβάνονται προφυλάξεις, ο κόσμος καταλαβαίνει ότι η τέλεια ασφάλεια είναι ανέφικτη, και ότι ένας αριθμός ανθρώπων πρέ­πει να θυσιαστούν σ’αυτό το θεσμό κάθε χρόνο. Ομολογουμένως, η κοινωνία πάντα ελπίζει να μειώσει τον αριθμό κάθε χρόνο, αλλά με ένα επεκτεινόμενο σύστημα και ένα πληθυσμό που γερ­νάει, θα χρειαστούν περισσότερες θυσίες. Η ανοχή γι’αυτούς τους θανάτους σε ετήσια βάση δείχνει ότι ο πληθυσμός είναι ειλι­κρινής για την αξία και τη σημασία του να έχεις νοσοκομεία. Αυ­τή η μορφή θυσίας είναι κατανοητή, και σε κάποιο βαθμό ανα-

•Για μια πιο πλήρη συζήτηση της ανθρώπινης θυσίας στην καπιταλιστική οικονομία, βλέπε το Κεφ. 5 στην ΗΧεκιροηκή Πολιτική Ανυπακοή. Για μια πιο πλήρη συζήτηση της άχρηστης τεχνολογίας βλέπε το Κεφ. 4 στο ίδιο βιβλίο.

πόφευκτη, πόσο μάλλον όταν ο πληθυσμός των ΗΠΑ είναι πρό­θυμος να θυσιάσει περίπου 40.000 ανθρώπους κάθε χρόνο για να συνεχίσει τη μεταφορά με αυτοκίνητο.

Ωστόσο, αληθινά παθολογικές μορφές της ανθρώπινης θυσί­ας προκύπτουν επίσης τακτικά στη φροντίδα υγείας στις ΗΠΑ. Το χειρότερο οφείλεται στο γεγονός ότι οι ΗΠΑ επιμένουν να είναι το μόνο ανεπτυγμένο κράτος χωρίς καθολική φροντίδα υγείας. Οι ΗΠΑ έχουν το μεγαλύτερο ρυθμό θνησιμότητας σε βρέφη στον ανεπτυγμένο κόσμο. Αυτοί που έχουν την εξουσία είναι πρόθυμοι να θυσιάσουν χιλιάδες παιδιά κάθε χρόνο για να δείξουν ότι είναι ειλικρινείς για την αξία της ιδιωτικοποίησης και της ελεύθερης αγοράς. Το να δοθεί στις μητέρες φροντίδα πριν τη γέννα ή το να εξασφαλιστεί ότι όλα τα παιδιά εμβολιά­ζονται θα ισοδυναμούσε με τον κομμουνισμό. Ενώ ένας εμπορι­κός εμβολιασμός για ευλογιά θα είναι διαθέσιμος σε οποιονδή- ποτε τον χρειάζεται, οι φορείς εξουσίας πιστεύουν ότι ένα πλή­ρες πρόγραμμα εμβολιασμού για παιδιά είναι παρατραβηγμένη ελεημοσύνη για την κυβέρνηση.

Η σχέση των απολυταρχικών φορέων εξουσίας με τις ενδημι­κές μολυσματικές ασθένειες είναι ένα ακόμα σημείο παθολογι­κής θυσίας. Δεδομένης της τάσης των απολυταρχικών φορέων εξουσίας προς τη βία, η ενδημική μολυσματική ασθένεια αντιμε­τωπίζεται πρωταρχικά σαν μέσο βίας. Αυτές οι ασθένειες που ταιριάζουν καλύτερα με την ανάγκη του στρατού να παράγει τεχνητές μορφές θανάτου, είναι κι αυτές στις οποίες επικεντρώ­νεται το ενδιαφέρον, σε βάρος ασθενειών που προκαλούν τις κα­ταστροφικές και ήδη υπάρχουσες μορφές φυσικού θανάτου. Οι στρατιωτικοί έχουν καταφέρει να επανασχεδιάσουν τη μικροβιο­λογία και την πολιτική υγείας σαν πεδία όπου το απίθανο επι­βάλλεται στο πραγματικό. Το κόστος είναι η θυσία. Εκατομμύ­ρια πρέπει να πεθάνουν για να δείξουν ειλικρίνεια και δέσμευση στον “Πόλεμο στον Τρόμο”. Αλλά οι θάνατοι των στρατιωτών δεν είναι αρκετοί! Όπως έδειξε αυτό το κεφάλαιο, μια θυσία των αρρώστων σε παγκόσμια βάση είναι ο ακόμα μεγαλύτερος φόρος αίματος που πρέπει να πληρωθεί.

Τ ο θέαμα της δημόσιας υγείας κ(πω από το σημάδι του βιοτρόμου 93

Κ εφ άλαιο 5

Συστήματα υγείας στην υπηρεσία της ειρήνης

Καθώς εξέταζε τις στρατιωτικές προτεραιότητες σε σχέση με τη μικροβιολογική έρευνα, η CAE υποστήριξε επανειλημμένα ότι το ενδιαφέρον θα έπρεπε να επικεντρωθεί στις πραγματικές κρίσεις της παγκόσμιας δημόσιας υγείας, παρά στις κρίσεις φα­ντάσματα που προωθεί ο στρατός, η κυβέρνηση κι άλλοι θεσμοί που κερδίζουν “πηγαίνοντας με το ρεύμα”. Η CAE ανοίγει αυτό το κεφάλαιο με μια σύντομη επισκόπηση των πραγματικών πα­γκόσμιων προβλημάτων υγείας. Το να δώσεις ακριβή στατιστικά στοιχεία πάνω στον αριθμό των θανάτων από μια συγκεκριμένη ασθένεια είναι δύσκολο, αλλά ο αναγνώστης θα πάρει μια ιδέα από τις παρακάτω προσεγγίσεις, που νομίζουμε ότι δείχνουν κα­τηγορηματικά ότι δε συμβαίνει τίποτα άλλο παρά ένα ολοκαύτω­μα που θα μπορούσε να αποτραπεί. Οι στατιστικές πράγματι ποικίλλουν. Αυτό γίνεται εν μέρει λόγω της αδυναμίας των φτω­χότερων χωρών να κρατάνε ακριβή αρχεία, και εν μέρει λόγω των διαφορετικών συστημάτων για τη μέτρηση των θανάτων (π.χ. αν οι θάνατοι λόγω φυματίωσης σε ασθενείς του AIDS με­τριούνται σαν θάνατοι λόγω φυματίωσης ή λόγω AIDS ή διπλο- μετριούνται). Μ’αυτές τις επιφυλάξεις, μπορεί να ειπωθεί ότι πα­γκόσμια, οι οξείες λοιμώξεις του αναπνευστικού (συμπεριλαμβα- νομένης της πνευμονίας και της γρίπης) είναι η κύρια αιτία θα­νάτου λόγω μολυσματικών παραγόντων, με περισσότερους από 4

εκατ. θανάτους το χρόνο. Οι διαρροϊκές ασθένειες προκαλοΰν άλλα 3,4 εκατ. νεκρούς κάθε χρόνο. Η επιδημική ιώδης διάρ­ροια (κυρίως ο ιός rota43) ευθύνεται για 873 χιλιάδες το χρόνο (αν και η θνησιμότητα στις ανεπτυγμένες χώρες είναι λιγότερο από 1%). Ο ιός Σιγκέλλα44 προκαλεί 645 χιλιάδες θανάτους το χρόνο. Ο τυφοειδής πυρετός 581 χιλιάδες. Η εντερική αμοιβά­δωση μεταξύ 40 και 110 χιλιάδες και η χολέρα 20 χιλιάδες. Οι περισσότεροι από τους υπόλοιπους θανάτους λόγω διαρροϊκών ασθενειών είναι λόγω συγκεκριμένων ειδών του e. coli45 που σχε­τίζεται με μολυσμένες προμήθειες νερού στις αναπτυσσόμενες χώρες. To AIDS, αν κάποιος συμπεριλάβει τους θανάτους λόγω φυματίωσης σε ασθενείς του aids, έρχεται μετά με 2,5 εκατομμύ­ρια. Αν κάποιος συμπεριλάβει το συνδυασμό θανάτων από AIDS και φυματίωση, η δεύτερη εύκολα είναι η κύρια αιτία θανάτου λόγω ενός και μόνο μικροοργανισμού, με περίπου 2 εκατ. το χρόνο. Η ελονοσία και η ιλαρά ευθύνονται η καθεμία για 1 με 1,5 εκατ. το χρόνο, ενώ η ηπατίτιδα Β σκοτώνει ανάμεσα σε 1 με 2 εκατ. το χρόνο. Αυτά τα στοιχεία είναι σχεδόν ακατανόητα, γιατί οι αριθμοί αυτοί είναι τόσο μακριά από την εμπειρία.

Η CAE δε λέει ότι αυτή η καταστροφή της παγκόσμιας υγεί­ας οφείλεται αποκλειστικά σιη μονοπώληση των πόρων από τα προγράμματα βιολογικού πολέμου. Πολλά από τα προβλήματα, ιδιαίτερα οι διαρροϊκές ασθένειες, συμβαίνουν κυρίως λόγω της ακλόνητης δέσμευσης του καπιταλισμού στην παραγωγή της φτώχιας. Η ρίζα του κακού είναι τα γκέτο όπου στοιβάζονται οι άνθρωποι με ακατάλληλα συστήματα νερού και αποχέτευσης. Το εξοργιστικό είναι ότι οι συνθήκες υγιεινής είναι εύκολο να αλλάξουν. Ενώ οι ανεπτυγμένες χώρες κάνουν κάποια προσπά­θεια να ανακουφίσουν αυτό το πρόβλημα υγείας, δεν κάνουν αρ­κετά. Η συντριπτική πλειοψηφία των θυμάτων των διαρροϊκών ασθενειών είναι οι φτωχότεροι, πιο αόρατοι και πιο αδύναμοι πληθυσμοί των αναπτυσσόμενων χωρών. Ξέροντας ότι δεν θα υπάρξει αντίσταση ή ποινή, ο καπιταλισμός κάνει τη μακάβρια δουλειά της εξόντωσης αυτών των πλεοναζόντων πληθυσμών “εξ αμελείας”. Έχοντας δημιουργήσει μηχανές παραγωγής που θα

96 Η προέλαση της πανούκλας

Συστήματα υγείας στην υπηρεσία της ειρήνης 97

μπορούσαν να βάλουν εύκολα τέλος σ’αυτό το επίπεδο φτώχιας με μια μετριοπαθή αναδιανομή του πλούτου, οι φορείς της εξου­σίας απλά αγνοούν το ζήτημα και συγκεντρώνουν τις μηχανές του κεφαλαίου στην παραγωγή περισσότερου πλούτου για τους πλούσιους και περισσότερης φτώχιας για το μεγαλύτερο μέρος του κόσμου.

Για να επιστρέφουμε στις ασθένειες που είναι σημαντικές γι’ αυτό το θέμα (γρίπη, ελονοσία, ΗIV, φυματίωση και ηπατίτιδα Β): ούτε ένας από αυτούς τους κορυφαίους δολοφόνους δεν μπαίνει στη λίστα Α του στρατού και, γι’αυτό το λόγο, δεν έχουν μεγάλο ενδιαφέρον για την επιστημονική κοινότητα που χρημα­τοδοτείται από το στρατό ή από αυτούς που ερευνούν τα “κερδο­φόρα” φάρμακα. Το πρόβλημα είναι ότι η ιατρική έρευνα είναι ένα παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος. Οι πόροι είναι πεπερα­σμένοι. Υπάρχουν μόνο τόσα εργαστήρια, τόσες χρηματοδοτή­σεις (επιδοτήσεις) και τόσο προσωπικό ικανό να κάνει την έρευ­να. Με τόσους πολλούς να πεθαίνουν κάθε χρόνο, κανένα κράτος δεν έχει την πολυτέλεια να επικεντρώνει την προσοχή του σε μη αντιπροσωπευτικά και απίθανα ζητήματα υγείας. Ούτε μπορεί να συγκεντρώνει τις υπηρεσίες υγείας αποκλειστικά στο να ανα­πτύσσουν τα πιο εμπορεύσιμα, επικερδή και/ή αποδοτικά προϊ­όντα, αφήνοντας όλα τ’άλλα σαν “ορφανά” προϊόντα.46 Στη φαρ­μακευτική, για παράδειγμα, τα ψυχιατρικά φάρμακα και τα φάρμακα για τη στύση και την καρδιά δεν θα έπρεπε να είναι οι κύριες κατηγορίες της ανάπτυξης φαρμάκων. Προφανώς είναι τα πιο επικερδή γιατί στοχεύουν στις ανάγκες και τις επιθυμίες των πλουσίων, αλλά δεν κάνουν τίποτα για την ανακούφιση των αληθινών κρίσεων παγκόσμιας υγείας. Αυτές είναι οι συνθήκες όπου βλέπουμε το αληθινά δεσποτικό πρόσωπο του καπιταλι­σμού. Κανένας φόρος αίματος δεν είναι αρκετά υψηλός για να βάλει τους ανθρώπους πάνω από τα κέρδη.

Ο αμερικάνικος στρατός και η κυβέρνηση προσπαθούν να καθησυχάσουν το κοινό, ισχυριζόμενοι ότι θα προκύψουν κέρδη για όλους από τη στρατιωτική έρευνα. Συχνά μας προσφέρουν ανειλικρινή ρητορική υποοχέσεων όπως η ακόλουθη δήλωση

πάνω στη βιο-άμυνα από τον Άντονυ Φαούκι, διευθυντή του Εθνικού Ινστιτούτού Αλλεργιών και Μολυσματικών Ασθενειών (NIAID):

“Παραπέρα, προβλέπουμε ότι οι επενδύσεις στψ έρευνα βιο-ά- μυνας θα έχουν πολλά θετικά παρεπόμενα, παρόμοια με τον τρόπο με τον οποίο η έρευνα για τον ΗIV/AIDS προώθησε τψ κατανόη­ση και τη μεταχείριση πολλών άλλων ασθενειών. Η έρευνα του NIAID πάνω σε μικροοργανισμούς με βιοτρομοκρατική δυνατότη­τα, σχεδόν σίγουρα θα οδηγήσει σε μια εμπλουτισμένη γνώση πάνω σε άλλες πιο κοινές και φυσικά προκύπτουσες μολυσματικές ασθέ­νειες που βασανίζουν ανθρώπους σε όλο τον κόσμο. Συγκεκριμένα, η πρόοδος της γνώσης θα έπρεπε να έχει τρομακτικά θετική επίδρα­ση στψ ικανότητα διάγνωσης, μεταχείρισης και πρόληψης σημαντι­κών ασθενειών όπως η ελονοσία, η φυματίωση, το ΗIV/AIDS, και ένα φάσμα εμφανιζόμενων και επανεμφανιζόμενων ασθενειών όπως ο ιός του Δυτικού Νείλου, ο δάγκειος πυρετός47 και η γρίπη."

Οι πολίτες των ΗΠΑ έχουν ξανακούσει αυτή τη διγλωσσία, αλλά με οικονομικούς όρους. Το μάθημα που διδαχτήκαμε από τον ισχυρισμό της κυβέρνησης Ρήγκαν για την επίδραση “trick­le down”48 είναι ότι το να κάνεις πλουσιότερους τους πλούσιους δεν βοηθάει τους φτωχούς. Η αναδιανομή του πλούτου στην Αμερική έχει ευνοήσει τους πλούσιους τα τελευταία πενήντα χρόνια και μόνο χειροτερεύει με κάθε κυβέρνηση. Το ίδιο ισχύει και για τη στρατιωτική έρευνα πάνω στα μικρόβια. Για όσο και­ρό ο Έμπολα, η ευλογιά, ο άνθρακας και ο πυρετός κουνελιού θα είναι στην κορυφή της λίστας, θα προκύπτει λίγη ή καθόλου βοήθεια για την παγκόσμια κρίση υγείας. Απαλλάσσοντας λόγω αμφιβολιών τους στρατιωτικούς, ας υποθέσουμε ότι θα προέκυ- πτε μια χρήσιμη τεχνολογία σαν παρεπόμενο. Όλα καλά κι ωραία, αλλά οκεφτείτε: τι μπορεί να συνέβαινε αν αυτά τα λεφτά χρησιμοποιούνταν για ιατρικές πρωτοβουλίες βασισμένες σε πο­λίτες, κατ’αρχήν; Θα πλησιάζαμε πιο εύκολα σε μια θεραπεία για το AIDS; Για να το θέσουμε χωρίς περιστροφές, δεν υπάρχει

98 Η προέλαση της πανούκλας

πολεμικό μέρισμα!49 Η κοινωνία των πολιτών δεν θα ωφεληθεί από αυτή την έρευνα και η μόνη αληθινή ελπίδα για τους φτω­χούς που κυρίως υποφέρουν από τα μαρτύρια του λοιμού, είναι ότι με κάποιο τρόπο θα πέσουν στην κατηγορία να γίνουν “ζήτη­μα ασφαλείας” για τις ΗΠΑ.

Τι πρέπει να γίνει;

Η θεμελιώδης απάντηση είναι αρκετά απλή. Θα έπρεπε να απαγορευτεί οποιαδήποτε συμμετοχή του στρατού σε ζητήματα υγείας. Η ιατρική έρευνα και η έρευνα για θέματα υγείας θα έπρεπε να γίνεται στον πολιτικό τομέα50 και ο στρατός θα έπρε­πε να λαμβάνει τα παρεπόμενα. Ούτε ένα σεντ δεν θα’πρεπε να ξαναξοδευτεί στα πολυδάπανα στρατιωτικά εγχειρήματα. Σε θέ­ματα δημόσιας υγείας και δημόσιας προστασίας, ο στρατός δεν χρειάζεται, γιατί κάνει μεγαλύτερη ζημιά παρά καλό.

Λογικά σχέδια κυκλοφορούν για χρόνια, αλλά απορρίπτονται όπου κι αν εμφανιστούν. Για παράδειγμα το 1990 έγινε μια διά­σκεψη στο Κουλουνγκσμπόρν της Γερμανίας. Σ’αυτή τη μικρή αλλά σημαντική διάσκεψη ο Έρχαρντ Γκάισλερ πρότεινε την ιδέα των “Εμβολίων για τψ Ειρήνη". Η συγκεκριμένη ιδέα είχε ελ­λείψεις στον πυρήνα της. Όπως είδαμε στο κεφάλαιο 4, το να δημιουργείς αποθέματα εμβολίων ενάντια στην διακεκριμένη απειλή των βιολογικών όπλων, είναι κάτι περισσότερο από ένα σπάταλο κόλπο δημοσιότητας. Μόνα τους τα εμβόλια θα προσέ- φεραν ελάχιστη προστασία από οποιοδήποτε τέτοιο μικρόβιο την εποχή των διαγονιδιακών οργανισμών και δεν είναι δυνατόν να εμβολιαστούν όλοι για όλες τις γνωστές ασθένειες σε παγκό­σμια κλίμακα. Ακόμα όμως κι αν είναι έτσι, η αντίληψη των “Εμβολίων για τψ Ειρήνη" έχει πολλές συναρπαστικές ιδέες - δορυ­φόρους. Η πρώτη και κύρια είναι ότι ο στρατός θα έπρεπε να απαγκιστρωθεί από οποιαδήποτε σύνδεση με την έρευνα εμβο­λίων. Όλη η έρευνα εμβολίων θα έπρεπε να πάει σε πολιτικά χέ­ρια. Ο Γκάισλερ υποστήριξε ότι το κύριο πλεονέκτημα που θα προέκυπτε από την κίνηση αυτή, είναι ότι η δικαιολογημένη

Συστήματα υγείας στην υπηρεσία της ειρήνης 99

εθνική και διεθνής δημόσια υποψία ότι ο στρατός δημιουργεί βιολογικό οπλοστάσιο με επιθετική δυνατότητα, θα διαλυόταν. Τα προγράμματα εμβολίων σε πολιτικά χέρια θα ήταν εντελώς διάφανα, τίποτα δεν θα ήταν διαβαθμισμένο ή μυστικό. Αυτό με τη σειρά του θα δυνάμωνε την εφαρμογή των συνθηκών και θα ήταν ένα πρώτο βήμα προς τη σωστή επαλήθευση (ένα πρόσθε­το πλεονέκτημα, για το οποίο δεν επιχειρηματολόγησε ο Γκάι- σλερ, είναι ότι θα βοηθούσε να κρατηθεί ο στρατός έξω από τις πολιτικές υπηρεσίες, όπως οι Εθνικοί Θεσμοί Υγείας και τα Κέ­ντρα για τον Έλεγχο των Ασθενειών).

Μια δεύτερη ιδέα κλειδί που συνδέεται με το πρόγραμμα "Εμβόλια για τψ Ειρήνη” είναι ότι ένα πρόγραμμα εμβολιασμού πρέπει να λειτουργεί σε παγκόσμια κλίμακα. Η απεχθής σύνδε­ση μεταξύ μιλιταρισμού και εθνικισμού είναι κίνδυνος για τη δη­μόσια υγεία. Στην περίπτωση του βιολογικού πολέμου, η αδιαμ­φισβήτητη αρχή του “Υπερασπιζόμαστε πρώτα τψ Αμερική” κάνει την άμυνά της σχεδόν αδύνατη. Ο καλύτερος τρόπος για να προ­στατευτούν οι ΗΠΑ ή οποιοδήποτε άλλο κράτος ενάντια στις ασθένειες είναι να τις ξεριζώσουν επιθετικά παγκοσμίως, χρησι­μοποιώντας όλα τα διαθέσιμα μέσα: εμβόλια, αντιβιοτικά, προ­γράμματα για καθαρό νερό, πρωτοβουλίες ενάντια στη φτώχια, πολλαπλασιασμό νοσοκομείων και κλινικών κ.λ.π. Όσο μικραί­νει η λίστα των ασθενειών που μπορούν να γίνουν όπλα, τόσο πιο ασφαλείς γίνονται όλοι. Αντί να ξοδεύονται δισεκατομμύρια κά­θε χρόνο σε άχρηστη τεχνολογία και εμβόλια που προορίζονται μόνο για διάθεση και αντικατάσταση, οι ΗΠΑ θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν λειτουργικά αυτά τα δισεκατομμύρια για να βοηθήσουν όσους το χρειάζονται περισσότερο, εξασφαλίζοντας την ίδια στιγμή την κοινή άμυνα. Ομολογουμένως μια τέτοια κί­νηση δεν θα εξαφάνιζε εντελώς την απειλή του βιολογικού πολέ­μου, αλλά σίγουρα θα γινόταν πρόοδος στην περαιτέρω μείωση της πιθανότητάς του. Το συνολικό οικοδόμημα της υγείας θα ήταν καλύτερα προετοιμασμένο για οποιονδήποτε τύπο κρίσης υγείας.

Αν και πολλοί επιστήμονες συντάχθηκαν με την ιδέα των πο­

100 Η προέλαοη της πανούκλας

λιτικά ελεγχόμενων προγραμμάτων εμβολίων, οι στρατιωτικοί δεν το κάνανε. Δε χρειαζόταν καν να δώσουν ένα λόγο γιατί αντέ- δρασαν. Η βιο-άμυνα, εξ ορισμού, είναι μια στρατιωτική επιχεί­ρηση. Ο στρατός κράτησε τα μικρόβιά του και τα προγράμματα εμβολιασμού. Το ΝΑΤΟ συμφώνησε με τις ΗΠΑ, το Ηνωμένο Βασίλειο, και τη Γερμανία να καταγγείλουν τα “Εμβόλια για τψ Ειρήνη” κι έτσι η πρωτοβουλία δεν πήγε παραπέρα. Ο επίλογος είναι θλιβερός. Αντί να επωφεληθεί ένα σημαντικό κίνημα για την ειρήνη και την υγεία, τα στρατιωτικά προγράμματα επεκτά- θηκαν, αρχίζοντας με τον Κλίντον, που ανέβασε σε δισεκατομμύ­ρια τη χρηματοδότηση της “βιολογικής αμυντικής έρευνας”, ακολουθούμενος από τον Μπους (που αρνήθηκε να υπογράψει τα πρωτόκολλα επαλήθευσης της Σύμβασης Βιολογικών Όπλων) και την αλματώδη εξάπλωση του προγράμματος βιολογικού πο­λέμου κατά τη διοίκησή του. Λίγος χώρος υπάρχει για κάτι άλλο, εκτός από αναπότρεπτο πεσσιμισμό. Σε αντίφαση με τις δηλω­μένες αρχές του κεφαλαίου, οι λογικές, ανθρωπιστικές πολιτικές απορρίπτονται, προς όφελος αυτών (των πολιτικών) της σπατά­λης, της αχρηστίας και της θυσίας.

Ένας ακόμα ονειροπόλος που προωθεί τον πολιτικό έλεγχο είναι ο μικροβιολόγος Μάρκ Γουήλις του πανεπιστημίου της Κα- λιφόρνια, Ντέηβις (UC Davis). Το ενδιαφέρον του είναι η παγκό­σμια επιδημιολογική επιτήρηση. Έχει προτείνει ένα παγκόσμια δίκτυο ανίχνευσης ασθενειών, διαρθρωμένο σε τέσσερα επίπε­δα: ένα σύστημα αναφοράς, ένα σύστημα εργαστηρίου ταχείας αντίδρασης και ελέγχου πεδίου, ένα σύστημα για ανάλυση προ­έλευσης, και μια ανοιχτή βάση δεδομένων ιατρικών αρχείων για να επιθεωρείται τακτικά η κατάσταση κάθε ασθένειας και για να εξάγει συμπεράσματα από δείγματα ασθενειών. Καθώς έφτασε σ’αυτή την ιδέα σαν ένα τρόπο για την ανίχνευση και τη διάκρι­ση μεταξύ φυσικών και εχθρικών ξεσπασμάτων ασθενειών, γρή­γορα είδε ότι καλύτερα θα ήταν αυτή η ιδέα να υπηρετεί ένα γε- νικευμένο πολιτικό σκοπό, αφήνοντας ένα μικρό μέρος για την ανίχνευση εχθρών. Αν και το σχέδιο του έλκει την καταγωγή του από στρατιωτικούς αντικειμενικούς σκοπούς, ο Γουήλις δεν κα-

Συστήματα υγείας στην υπηρεσία της ειρήνης 101

λοέβλεπε την εθνικιστική πλάνη. Ήξερε ότι ο έλεγχος των ασθε­νειών και η βιο-άμυνα πρέπει να λαμβάνουν χώρα σε διεθνή κλί­μακα, αλλιώς θα είναι απλά χαμένες προσπάθειες. Πρότεινε να διοικούν οι ΗΠΑ αυτό το παγκόσμιο δίκτυο ανίχνευσης ασθε­νειών σε συνεργασία με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (WHO) και τον Οργανισμό Τροφίμων και Γεωργίας (FAO). Θα υπάρξει ποτέ ένα μη-στρατιωτικό δίκτυο σαν αυτό που προτείνει ο Γουήλις; Φαίνεται αρκετά απίθανο, αν σκεφτούμε ότι η Σύμ­βαση Βιολογικών Όπλων δεν μπόρεσε να παράγει καν ένα πρω­τόκολλο επαλήθευσης. Αυτή η σύμβαση ήταν η μόνη ελπίδα μέ­χρι σήμερα για ένα διεθνές σώμα παρακολούθησης, με το όνο­μα Οργανισμός για την Απαγόρευση των Βιολογικών Όπλων. Οι εκκλήσεις για ένα τέτοιο οργανισμό γίνονται ακόμα, αλλά παρα­μένουν αναπάντητες.

Η πολίτικη ανίχνευση σε δράση.

Ενώ δεν έχουμε παραδείγματα ανάπτυξης πολιτικών υπηρε­σιών για να τα βγάλουν πέρα με τις επιπτώσεις μιας βιολογικής επίθεσης, μπορούμε να εξετάσουμε αληθινά σενάρια που προ­σεγγίζουν μια βιολογική επίθεση στον πραγματικό κόσμο (και όχι σε δραματοποιημένες ή ηλεκτρονικές προσομοιώσεις). Το πιο πρόσφατο παράδειγμα είναι το Σοβαρό Οξύ Αναπνευστικό Σύνδρομο (SARS). Το ξέσπασμα του SARS σχεδόν συναγωνίζε­ται με την ευλογιά σε μολυσματικότητα (το SARS δεν είναι ακρι­βώς τόσο μεταδοτικό όσο η ευλογιά). Αντίθετα με την ευλογιά, δεν υπήρχαν διαθέσιμα εμβόλια ή γνωστές θεραπείες, και ο ιός δεν είχε αναγνωριστεί καν τον καιρό του ξεσπάσματος.

Σαν νέος ανθρώπινος ιός, μπορούμε να πούμε ότι ο SARS έχει κάποιες αναλογίες με μία επίθεση με διαγονιδιακό βακτήριο ή ιό. Οι πολιτικές υπηρεσίες αντέδρασαν στον SARS σαν μια πα­γκόσμια πολιτική κρίση υγείας. Η επιτυχία αυτής της αντίδρα­σης είναι ως ένα σημείο αξιοσημείωτη. Το πρώτο κρούσμα του SARS αναφέρθηκε στις 17 Νοεμβρίου του 2002 στη Νότια Κίνα. Ο SARS το Μάρτιο του 2003 είχε γίνει ήδη σοβαρό πρόβλημα.

102 Η προέλαση της πανούκλας

Στις 12 Μαρτίου ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας εξέδωσε πα­γκόσμιο σήμα συναγερμού για μια “νέα μεταδοτική ασθένεια”. Στις 15 Μαρτίου η προειδοποίηση αναβαθμίστηκε μετά από αναφορές για κρούσματα στη Σιγκαπούρη και τον Καναδά. Τό­τε προστέθηκε μια σπάνια ταξιδιωτική οδηγία έκτακτης ανά­γκης μαζί με τον ορισμό των κρουσμάτων. Στις 17 Μαρτίου, σχη­ματίστηκε ένα διεθνές δίκτυο εργαστηρίων. Είχε δύο βασικές αποστολές: να αναγνωρίσει την ασθένεια και να αναπτύξει θερα­πείες. Μέχρι τις 24 Μαρτίου, τα Κέντρα για τον Έλεγχο των Ασθενειών παρουσίασαν στοιχεία για το ότι ο SARS ήταν πιθα­νότατα κορωνοϊός. Στις 12 Απριλίου, Καναδοί ερευνητές ανακοί­νωσαν ότι είχαν βρει τη γονιδιακή αλληλουχία του κορωνοϊού που πίστευαν ότι ήταν ο SARS. Στις 16 Απριλίου, ο νέος κορωνο- ϊός επιβεβαιώθηκε ως αιτία για τον SARS, σύμφωνα με τα αξιώ­ματα του Κοχ (το μικρόβιο πρέπει να είναι παρόν σε κάθε κρούσμα της ασθένειας - το μικρόβιο πρέπει να απομονώνεται από τον ξενιστή με τψ ασθένεια και να μεγαλώνει σε καθαρή καλλιέργεια - η συγκεκριμένη ασθέ­νεια πρέπει να αναπαράγεται όταν μια καθαρή καλλιέργεια του μικροβίου εμβολιάζεται σε έναν υγιή ευπαθή ξενιστή - το μικρόβιο πρέπει να είναι ανακτήσιμο από τον πειραματικά μολυσμένο ξενιστή). Η στρατηγική για τον έλεγχο του ξεσπάσματος ήταν να μπουν σε καραντίνα αυτοί που είχαν την αρρώστια, ή αυτοί που πιστευόταν ότι έχουν εκτε­θεί σ’αυτήν. Μέχρι τις 8 Ιουλίου, η κρίση είχε τελειώσει με ελά­χιστες απώλειες ζωών.

Δεν ακολούθησε πανικός, ούτε προέκυψε κοσμοσυρροή στα νοσοκομεία. Ο λόγος που τα πάντα προχώρησαν ομαλά ήταν ότι λειτούργησε ένα παγκόσμιο γενικευμένο σχέδιο υγείας για την αναχαίτιση της μολυσματικής ασθένειας. Αν αυτό συνοδευόταν από τον μιλιταρισμό και τον εθνικισμό, η πιθανότητα ενός σοβα­ρού ξεσπάσματος θα αυξανόταν. Οι πληροφορίες και οι θερα­πείες θα κρατιούνταν μυστικές, για παράδειγμα, εμποδίζοντας τη διεθνή ερευνητική συνεργασία και τη δικτυωμένη στρατηγική ανάσχεσης. Σύμφωνα με τη λογική του στρατού, ένας εχθρός (ακόμα και ανενεργός) δεν πρέπει ποτέ να ξέρει τι γίνεται για να αντιμετωπιστεί μια δεδομένη ασθένεια. Η έρευνα θα περιοριζό­

Συστήματα υγείας σ ιην υπηρεσία της ειρήνης 103

ταν σε ασφαλή εργαστήρια των ΗΠΑ και των συμμάχων τους. Υπάρχει σοβαρή πιθανότητα ότι μερικοί από τους πιο καταρτι­σμένους ερευνητές και γιατρούς δεν θα μπορούσαν να δουλέ­ψουν στο σχέδιο λόγω έλλειψης του κατάλληλου επιπέδου ασφά­λειας. Ο στρατός ενδιαφέρεται μόνο για την καλύτερη στρατηγι­κή μέσα σε ένα δεδομένο πολεμικό θέατρο, και όχι για ό,τι θα σώσει τους περισσότερους ανθρώπους. Συχνά, αυτά τα δύο πλαί­σια αναφοράς είναι ασυμβίβαστα.

Αν οποιοσδήποτε χρειάζεται ένα παράδειγμα του τι συμβαί­νει στη δημόσια υγεία όταν ανακατεύεται ο στρατός, δεν χρειά­ζεται να ψάξει μακρύτερα από τη θλιβερή ιστορία της Ομοσπον­διακής Υπηρεσίας Διαχείρισης Κρίσεων (Federal Emergency Management Agency - F.E.M.A.). H FEMA, που συστάθηκε το1979 επί θητείας Κάρτερ, ήταν μια προσπάθεια να ενοποιηθεί ένας αριθμός ομοσπονδιακών υπηρεσιών, επιφορτισμένων με τη διαχείριση μιας ποικιλίας καταστάσεων έκτακτης ανάγκης. Αυτές συμπεριλάμβαναν φυσικές καταστροφές, πυρηνικό πόλε­μο, εχθρική επίθεση σε περιοχή των ΗΠΑ, και περιστατικά πο­λιτικής αναταραχής. Η κυβέρνηση Ρήγκαν αποφάσισε ότι η FEMA θα ήταν πιο χρήσιμη αν επικεντρωνόταν στην πολιτική αναταραχή. ΓΓαυτό το σκοπό διορίστηκε στο πόστο του Τσάρου της έκτακτης ανάγκης, ο πρώην στρατηγός της Εθνοφρουράς και ειδικός στην καταστολή των εξεγέρσεων Λούις Γκιουφρίντα. Αυτός με τη σειρά του, διόρισε περισσότερους στρατιωτικούς που μοιράζονταν τις ΜακΚαρθικές τάσεις του. Η στρατιωτικο- ποίηση της Ομοσπονδιακής Υπηρεσίας Διαχείρισης Κρίσεων (FEMA) κορυφώθηκε το 1982 με τη δημοσίευση του “Η πολιτική / στρατιωτική σνμμαχία στη διαχείριση καταστάσεων έκτακτης ανάγκης". Αυτό το έγγραφο περιείχε τα σχέδια για να δυναμώσει η σύνδε­ση μεταξύ FEMA και στρατού, και συνέχιζε επιχειρηματολογώ­ντας υπέρ της παραβίασης του συντάγματος λέγοντας ότι οι στρατιωτικές δυνάμεις μπορούν και πρέπει να χρησιμοποιού­νται σε καταστάσεις εσωτερικών ταραχών. Η κυβέρνηση Μπους (του πρεσβύτερου) στήριξε αυτή την αντίληψη με διάφορες Οδη­γίες Αποφάσεων Εθνικής Ασφαλείας, που όχι μόνο έδεναν τη

104 Η προέλαοη της πανούκλας

FEMA στο στρατό, αλλά και στο Συμβούλιο Εθνικής Ασφαλείας. Εκείνη την περίοδο, το Τμήμα Πολιτικής Ασφάλειας της FEMA επιδίωξε βρωμιές κάθε είδους, ανάμεσα στις οποίες την οργάνω­ση στρατιωτικής εκπαίδευσης για την αστυνομία και το άνοιγμα φακέλων για τους αμερικάνους ακτιβιστές. Συγκέντρωσαν συνο­λικά 12 χιλιάδες φακέλους. Σ’εκείνο το σημείο η FEMA άρχιζε να μπαίνει στα χωράφια άλλων υπηρεσιών - ειδικά του FBI. Για αντίποινα, το FBI ξεκίνησε μια έρευνα σε μεγάλη κλίμακα σχε­τικά με τη FEMA, εκθέτοντας τον ντε φάκτο νεποτισμό και την κατάχρηση των χρηματοδοτήσεων. Ο Γκιουφρίντα αναγκάστηκε να παραιτηθεί.

Μετά απ’ αυτό το σημείο, η Ομοσπονδιακή Υπηρεσία Διαχεί­ρισης Κρίσεων (FEMA) έπεσε σε σχετική δυσμένεια και οι δε­σμοί με το στρατό χαλάρωσαν. Κατά τη διάρκεια αυτής της πε­ριόδου, αναδύθηκε ένα σχέδιο “ετοιμότητας για καταστροφή an όλους τους κινδύνους”, φτιαγμένο έτσι ώστε ένα και μόνο σχέδιο να μπο­ρεί να χρησιμοποιηθεί για να αντιμετωπίζονται πολλοί τύποι έκτακτης ανάγκης. Η FEMA αναγεννήθηκε μετά την παράστασή της στον Τυφώνα Άντριου το 1992. Η καταιγίδα ήταν η χειρότε­ρη που χτύπησε ποτέ τις Ηνωμένες Πολιτείες και ισοπέδωσε κομμάτια της Νότιας Φλόριδας. Αυτή η καταιγίδα πανικόβαλλε τόσο την κυβέρνηση όσο και το κοινό, κάνοντας ξεκάθαρο ότι η FEMA θα’πρεπε να επικεντρωθεί σε φυσικές καταστροφές που προκύπτουν με σταθερή ή αυξανόμενη (ανάλογα με το ποιον θέ­λει κανείς να πιστέψει) τακτικότητα. Σ’αυτό το κλίμα, η Κυβέρ­νηση Κλίντον διόρισε τον Τζέημς Λη Γουίτ σαν διευθυντή της υπηρεσίας. Για πρώτη και μοναδική φορά στην ιστορία της, η FEMA είχε ένα διευθυντή που ήταν επαγγελματίας διαχειριστής καταστάσεων έκτακτης ανάγκης. Ο Γουιτ δέσμευσε την FEMA στην ετοιμότητα για φυσικές καταστροφές και στην ανακούφιση από καταστροφές - πραγματική μεταβολή από την εποχή των Ρήγκαν και Μπους.

Ωστόσο, αυτή η Δρ. Τζέκυλ και Μίστερ Χάιντ ιστορία δεν τε­λειώνει εδώ. Με την εκλογή του Μπους (του νεώτερου) το 2000, η Ομοσπονδιακή Υπηρεσία Διαχείρισης Κρίσεων (FEMA) οπι­

Συστήματα υγείας στην υπηρεσία της ειρήνης 105

σθοδρόμησε. Η κυβέρνηση Μπους δεν συνέχισε τη δουλειά του Γουίτ και διόρισε παλιόφιλους χωρίς εμπειρία καταστάσεων εκτάκτου ανάγκης (όπως ακριβώς διόρισε τον Γούλφοβιτς σαν ηγέτη της Παγκόσμιας Τράπεζας ενώ δεν έχει τραπεζική εμπει­ρία, ή τον Μπόλτον σαν πρεσβευτή στα Ηνωμένα Έθνη αν και δεν έχει διπλωματική εμπειρία). Η επιλογή της κυβέρνησης Μπους στη θέση του διευθυντή ήταν ο Τζόζεφ Άλλμποου, πρώην Επικεφαλής του Επιτελείου του κυβερνήτη Μπους και πρώην μάνατζερ της εθνικής καμπάνιας των Μπους και Τσέινι. Ο Αλλμποου παραιτήθηκε το 2003. Ο φιλαράκος του και ακτιβι- στής του Ρεπουμπλικάνικου Κόμματος Μάικ Μπράουν, που είχε διοριστεί αναπληρωτής διευθυντής όταν ο Αλλμποου μπήκε στη FEMAto 2001, τον διαδέχτηκε. Όπως και ο Άλλμποου, ο Μπρά­ουν δεν είχε καμία εμπειρία στη διαχείριση καταστάσεων εκτά­κτου ανάγκης.

Μετά τις 11/9, η κυβέρνηση αποφάσισε ότι η FEMA ήταν αναχρονιστική, και ότι τα καθήκοντά της έπρεπε να περάσουν στο νέο Υπουργείο Εσωτερικής Ασφαλείας. Η δημόσια προστα­σία από φυσικές καταστροφές για μια ακόμη φορά γύρισε στο στρατό, και η μόνη καταστροφή που τράβηξε την προσοχή της κυβέρνησης στο μετά την 11η/9ου κλίμα ήταν η τρομοκρατία. Για μια ακόμη φορά, η στρατιωτική παράνοια αντί για τη δημό­σια υγεία έγινε το θέμα της ημέρας. Υπό τον Μπράουν, η FEMA ανέπτυξε ένα νέο σχέδιο “για όλους τους κινδύνους”, κατάλληλο μόνο για τους πολλούς τύπους τρομοκρατικών επιθέσεων που μπορούσε να φανταστεί η υπηρεσία. Ο εξοπλισμός για καταστά­σεις έκτακτης ανάγκης δημόσιας υγείας αντικαταστάθηκε από εξοπλισμό πρώτης αντίδρασης για όπλα μαζικής καταστροφής. Δεδομένης της καταστροφής στη Νέα Ορλεάνη και την Ακτή του Κόλπου (του Μεξικού) το 2005, οι συνέπειες αυτής της μεταβο­λής είναι καθαρές. Μια υποχρηματοδοτημένη και απροετοίμα­στη Ομοσπονδιακή Υπηρεσία Διαχείρισης Κρίσεων (FEMA) προσπάθησε να διαχειριστεί τη μεγαλύτερη φυσική καταστροφή στην ιστορία των ΗΠΑ (το εύρος της καταστροφής ήταν μεγάλο εν μέρει λόγω της εκτροπής των πόρων στον πόλεμο στο Ιράκ,

106 Η προέλαση της πανούκλας

ειδικά των πόρων για υποδομές όπως φράγματα). Ο στρατός ήταν σχεδόν ολοκληρωτικά άχρηστος, δίνοντας μικρή υποστήρι­ξη σχεδόν μέχρι μία βδομάδα μετά το χτύπημα της καταιγίδας. Οι πολλές απώλειες δεν ήταν από την καταιγίδα, αλλά από την ξεκάθαρη ανικανότητα της κυβέρνησης Μπους να εγγυηθεί τη χρηματοδότηση των απαραίτητων μέτρων προφύλαξης ενάντια σε μια τέτοια καταστροφή, σε συνδυασμό με την απάνθρωπη αδιαφορία των αρχών και την ανετοιμότητα της FEMA. Το ξεκά­θαρο μάθημα εδώ, για μια ακόμη φορά, είναι ότι μια στρατιωτι- κοποιημένη σχέση με τη δημόσια υγεία εξυπηρετεί μόνο στην ένταση της καταστροφής και όχι στη μείωσή της.

Ένα άλλο σενάριο, το οποίο φαντασιώνονται συχνά η κυβέρ­νηση Μπους και οι στρατιωτικοί, είναι η δηλητηρίαση των προ­μηθειών φαγητού. Ένας τρομοκράτης θα μπορούσε να απελευ­θερώσει έναν μύκητα που θα σκότωνε τις σοδειές μας, ή ένα φα­γητό θα μπορούσε να μολυνθεί κατευθείαν με e.coli, σαλμονέλλα ή χειρότερα. Και οι δύο αυτές πιθανότητες είναι κοινές φυσικές απειλές για τη δημόσια υγεία. Η αντιμετώπιση ασθενειών στις καλλιέργειες είναι εντελώς σύνηθης, όπως είναι και στα ζώα, και γίνεται αρκετά επιτυχημένα. Η επεξεργασία τροφίμων είναι επί­σης μια διαχειρίσιμη κατάσταση με πολλές συνδεόμενες πλευ­ρές ελέγχου, και ως επί το πλείστον, τέτοια μέτρα προφύλαξης έχουν δουλέψει πολύ καλά ώστε να διασφαλίσουν την δημόσια ασφάλεια. Οι ΗΠΑ είχαν δύο προβλήματα δημόσιας υγείας από φαγητό τα πρόσφατα χρόνια, και τα δύο προέρχονται από δια­νομή χαλασμένων χάμπουργκερ. Το πρώτο ήταν στο εστιατόριο “Jack in the Box” στην πολιτεία της Ουάσινγκτον το 1993, στο οποίο περίπου 100 άνθρωποι αρρώστησαν, από τους οποίους πέθανε ένας. Το δεύτερο είχε να κάνει με ένα περιστατικό παρα­σκευής κρέατος στη μονάδα διανομής της ConAgra51 στο Κολο- ράντο το 2002. To Ε. coli 0157: Η7 μπήκε στο κρέας όπως και στο άλλο περιστατικό, αλλά αφού αυτό συνέβη σε μια μονάδα παρασκευής μεγάλου διανομέα, οδήγησε στην ανάκληση σχεδόν 9 εκατομμύρια κιλών βοδινού κρέατος. Από αυτά τα 9 εκατομμύ­ρια τα περισσότερα είχαν ήδη καταναλωθεί.

Συστήματα υγείας στην υπηρεσία της ειρήνης 107

Αυτό θα έμοιαζε με την τέλεια τρομοκρατική συνωμοσία. Ένας και μόνο άνθρωπος θα μπορούσε να κάνει τη δουλειά σε μια μονάδα παρασκευής κρέατος και να δηλητηριάσει το κρέας με φυσικά προερχόμενα βακτήρια. Το κρέας μετά θα διανέμο- ταν σε όλες τις Η ΠΑ. Κανείς δεν θα υποψιαζόταν καν ότι πρό­κειται για τρομοκρατία μέχρι να γίνει η ανάληψη της ευθύνης. Για ένα τέτοιο ζήτημα, ένας πυρήνας ή ένα δίκτυο τρομοκρατών θα μπορούσε να αναλάβει την ευθύνη ακόμα κι αν ήταν ένα φυ­σικό συμβάν. Αν και φυσικό στην καταγωγή του, αυτό που συνέ­βη με την ConAgra έχει αναλογίες με μια τέτοια κατάσταση, και η καταμέτρηση πτωμάτων έδειξε μόνο ένα, μαζί με λίγες ντουζί­νες άρρωστους.

Η βιομηχανία τροφίμων απ’ τη μεριά της, βρίσκεται σταθερά σε ετήσια νομική μάχη ενάντια σε οποιονδήποτε έλεγχο ασφα­λείας του Υπουργείου Γεωργίας, αφού προτιμάει να αστυνομεύ­ει η ίδια τον εαυτό της. Η κυβέρνηση Μπους έχει συμφωνήσει μ’αυτή την πολιτική και αγνοεί όποια νομοθεσία μπορεί, εκτός από το να τοποθετεί στο Υπουργείο Γεωργίας αξιωματούχους φι­λικούς προς τα συμφέροντα κρέατος και κτηνοτροφίας. Ο γραμ­ματέας των σχέσεων με το Κογκρέσο στο Υπουργείο Γεωργίας ήταν ένας πρώην υπάλληλος της ConAgra και ο επικεφαλής του επιτελείου του Υπουργού Γεωργίας Ντέηλ Μουρ, ήταν ένας πρώην λομπίστας για τον Εθνικό Οργανισμό Κτηνοτρόφων Βο­δινού. Ακόμα και μ’αυτά τα προβλήματα, οι Αμερικάνοι δεν φαί­νεται να φοβούνται να φάνε ένα μισοψημένο χάμπουργκερ και δεν θα ’πρεπε. Δεν υπάρχουν μόνο τα ομοσπονδιακά στάνταρ. Υπάρχουν και τα στάνταρ που βάζουν οι πολιτείες που επίσης προσφέρουν προστασία, εκτός από τη δίκιά μας ικανότητα να εντοπίζουμε το χαλασμένο κρέας ή να το ψήνουμε εξαντλητικά όπως κάνουν πολλά εστιατόρια. Προφανώς, οι επιχειρήσεις τρο­φίμων δεν θέλουν να δηλητηριάσουν τους πελάτες τους. Κάτι τέ­τοιο δεν θα ήταν καλό για τις μπίζνες. Θέλουν να προστατεύο­νται από την ευθύνη αν συμβεί ένα ατύχημα. Παρ’όλες τις ατέ- λειές του, το σύστημα υγείας συνολικά φαίνεται να δουλεύει σχε­τικά με τα τρόφιμα και τη διανομή τους.

108 Η προέλαοη της πανούκλας

Συστήματα υγείας στην υπηρεσία της ειρήνης 109

Το θέμα είναι ότι είτε πρόκειται για ασθένεια είτε για άλλα ζητήματα του οργανικού βασιλείου, ο πολιτικός τομέας είναι πιο ικανός να προστατέψει τη δημόσια υγεία απ’ ότι είναι ο στρατός. Οι πολιτικές είναι απλές: ο πολιτικός τομέας έχει στην καρδιά του τα συμφέροντα των πολιτών ενώ ο στρατός τα στρατιωτικά συμφέροντα. Τα συμφέροντα δεν είναι τα ίδια.

Φυσικές πιέσεις

Η μεγαλύτερη πιθανότητα μιας καταστροφής λόγω ασθέ­νειας είναι από τη γρίπη - όχι τόσο από τα είδη γρίπης που τα­κτικά προκύπτουν τους χειμερινούς μήνες, αλλά από μια νέα μορφή στην οποία οι άνθρωποι θα έχουν μικρή ή καθόλου ανο­σία. Η τελευταία φορά που εμφανίστηκε μια τέτοια γρίπη ήταν το φθινόπωρο του 1918.52 Οι συνθήκες υγιεινής ήταν τέλειες, δε­δομένων των σιριμωγμένων και ακάθαρτων συνθηκών στις οποίες ζούοαν οι στρατιώτες στο τέλος του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου. Προσθέστε αυτό το πρόβλημα υγιεινής σε ένα παρό­μοιο πρόβλημα των χοίρων που ήταν σ’επαφή με κάποιους από τους στρατιώτες (κυρίως προσωπικό κουζίνας) και το σκηνικό ήταν έτοιμο. Το 1918 η γρίπη πέρασε από τους χοίρους στους ανθρώπους. Αυτό που έριξε κι άλλο λάδι στη φωτιά της κατα­στροφής ήταν το γεγονός ότι οι στρατοί και οι χοίροι κινούνταν σε διεθνή κλίμακα, οπότε όχι μόνο υπήρχε πρόβλημα με το πε­ριβάλλον, αλλά υπήρχαν και οι τέλειες συνθήκες για κίνηση του φορέα, επιτρέποντας τη μέγισιη εξάπλωση του ιού (δεδομένης της σχετικής κλίμακας της μαζικής μετακίνησης ανθρώπων εκεί­νη την εποχή της ιστορίας). Το αποτέλεσμα ήταν περίπου 25 εκατομμύρια θάνατοι σε όλο τον κόσμο, με περίπου 1 εκατομμύ­ριο θανάτους στις ΗΠΑ.

Οι ιοί της γρίπης μπορούν να μεταλλάσσονται με εκπληκτικό ρυθμό και, σε σπάνιες περιπτώσεις, μπορούν να αναπτύξουν τη δυνατότητα να παρακάμψουν είδη. Η συνηθισμένη διαδρομή είναι από τα πουλιά, στους χοίρους και από αυτούς στους ανθρώ­πους. Αν οι συνθήκες είναι καλές, όχι μόνο μπορεί ο ιός να ανα-

110 Η προέλαση της πανούκλας

πτυξει τη δυνατότητα να μεταπηδήσει στους ανθρώπους, αλλά μπορεί να αναπτύξει και τη δυνατότητα να εξαπλώνεται από άν­θρωπο σε άνθρωπο αφού έχει ολοκληρώσει την “ανάπτυξή” του. Σ’αυτό το σημείο αρχίζει η καταστροφή. Από τη στιγμή που ο ιός έχει εξελιχθεί σε πουλιά, τα ανθρώπινα σώματα δεν έχουν αλλη- λεπιδράσει με τον ιό ποτέ πριν και γι’αυτό το λόγο δεν έχουν ανοσοποιητικές άμυνες εναντίον του. Επί του παρόντος, ο βασι­κός υποψήφιος για να επαναλάβει την κρίση υγείας του 1918, είναι η γρίπη των πτηνών. Αυτή η γρίπη έχει μεταδοθεί από τα πουλιά στον άνθρωπο, παραλείποντας τον ενδιάμεσο (χοίροι), και έχει οδηγήσει σε περίπου 100 θανάτους. Οι πιο πιθανοί να αποκτήσουν την ασθένεια είναι άνθρωποι που δουλεύουν με πουλερικά σε μη υγιεινές συνθήκες. Το αν ποτέ θα εξαπλωθεί από άνθρωπο σε άνθρωπο είναι άγνωστο, αλλά η δυνατότητα θε­ωρητικά υπάρχει.

Τα καλά νέα είναι ότι αντίθετα με μια τρομοκρατική επίθε­ση, οι αρχές μπορούν να δουν το πρόβλημα να ’ρχεται και να αρ­χίσουν να προετοιμάζονται συγκεκριμένα γι’ αυτό ή να το συμπε- ριλάβουν στο σχέδιο για “ετοιμότητα από τις καταστροφές όλων των ειδών”. Τα κακά νέα είναι ότι η ετοιμότητα αυτού του είδους δεν προβλέπεται να συμβεί. Ο ένας λόγος είναι ότι ο στρατός ενδιαφέρεται λίγο γι’αυτό το μικρόβιο, και ο άλλος λόγος, που συζητήθηκε πριν, είναι ότι η κυβέρνηση Μπους λίγο ενδιαφέρε- ται να συντηρήσει ακόμα κι αυτό το ανεπαρκές δημόσιο σύστη­μα υγείας. Σε κάθε ιατρικό μέτωπο, οι ΗΠΑ και ο κόσμος αντι­μετωπίζουν συνθήκες υγείας που χειροτερεύουν εκθετικά λόγω της τρέχουσας απερισκεψίας της κυβέρνησης. Όσον αφορά την καταστροφή που έρχεται από ασθένειες, οι ΗΠΑ αποτυγχάνουν σε κάθε τομέα - έρευνα, ετοιμότητα, οργάνωση, οικονομικά και σχεδόν σε οτιδήποτε μπορεί να φανταστεί κανείς. Σε κάθε περί­πτωση, οι λάθος επιλογές γίνονται σε βάρος των φορολογούμε­νων, και αυτό γίνεται λόγω της εκπληκτικής επιρροής του στρα­τού στις αποφάσεις που παίρνει η κυβέρνηση, όπως και στην τά­ση της κυβέρνησης Μπους για στρατιωτικές λύσεις στις κατα­στάσεις κρίσης.

Συστήματα υγείας στην υπηρεσία της ειρήνης 111

Μια γενική απεργία

Φτάνει να ήταν πιθανό το ιδεώδες: Μια γενική απεργία όλων των επιστημόνων στις επιστήμες ζωής, ενωμένων κάτω από το αίτημα η έρευνα και ετοιμότητα για ασθένειες να είναι αποκλει­στικά βασισμένη στους πολίτες, θα έφερνε τελικά τις ΗΠΑ και τον κόσμο σε ένα πολυ λιγότερο επισφαλές σημείο. Μόνο η επι­στημονική τεχνοκρατία έχει αυτό το είδος δύναμης, γιατί τα μέ­λη της είναι απαραίτητα και αναντικατάστατα. Δυστυχώς, τα λε­φτά μπορούν να κάνουν υποφερτό τον πόνο της ένοχης συνείδη­σης, κάνοντας το παραπάνω όραμα τόσο άχρηστο όσο και τα μι­κρόβια που γίνονται όπλα. Μια πιθανή αντίσταση στην αρένα της πολιτικής δεν χρειάζεται να έχει ακραία μορφή, αλλά πρέ­πει να είναι συνεχής και λαϊκή. Για να υπάρξει αυτή πρέπει το κοινό να αντιληφθεί ότι ακόμα και τα “αμυντικά” προγράμματα βιολογικού πολέμου εκθέτουν τα άτομα σε απαράδεκτους κινδύ­νους, αντί να τα κάνουν πιο ασφαλή, κι ότι αυτά τα προγράμμα­τα είναι μια αισχρή σπατάλη δημόσιων πόρων και φορο-δολαρί- ων. Η επιλογή των στρατιωτικών συμφερόντων πάνω από τα συμφέροντα δημόσιας υγείας είναι μια σίγουρη συνταγή κατα­στροφής, και αυτό δεν είναι μια φαντασίωση όπως το τρομοκρα­τικό σενάριο. Αυτή η κατάσταση είναι ένα αναντίρρητο γεγονός, που αποδεικνύεται από τα εκατομμύρια που πεθαίνουν κάθε χρόνο και από τα ιστορικά αρχεία των επιδημιών και των στρα­τιωτικών κατορθωμάτων στη δημόσια σφαίρα.

Οι ανεξέλεγκτες ενδημικές μολυσματικές ασθένειες είναι ένας συνεχιζόμενος εφιάλτης που θα ενταθεί στο μέλλον. Αν ένα λαϊκό μέτωπο μπορεί να συγκροτηθεί γύρω από το αίτημα να κρατηθεί ο στρατός έξω από την πολιτική, τους θεσμούς και τις πρωτοβουλίες δημόσιας υγείας, τότε οι ακτιβιστές, οι πολιτιστι­κοί παραγωγοί και σκεπτόμενοι πολίτες μπορούν να αρχίσουν να κάνουν το απίθανο: να αποθαρρύνουν τους επιστήμονες από το να δουλεύουν για ή με το στρατό. Να αναγκάσουν τις φαρμακευ­τικές εταιρείες να φτιάξουν αντιβιοτικά και εμβόλια που μάχο­

112 Η προέλαοη της πανούκλας

νται τις ασθένειες που σκοτώνουν ανθρώπους. Να «πομακρύ- νουν όλη τη μικροβιολογική έρευνα από το στρατό και να ανα- κατευθΰνουν τους πόρους σε πολιτικές πρωτοβουλίες. Να επι­βάλλουν την υιιογραφή πρωτοκόλλων επαλήθευσης. Και να απο­χαρακτηρίσουν όλη την έρευνα ασθενειών ώσιε να μπορεί να χρηοιμοιιοιηθεί για το δημόσιο συμφέρον σε παγκόσμια κλίμα­κα. Για μια ακόμη φορά, οι άνθρωποι ιιρέιιει να ενωθούν για να αντιστρέφουν την ιιιο μακάβρια και μοχθηρή πρώτη αρχή του κεφαλαίου - τα κέρδη πριν αιιό τους ανθρώπους πρέπει να γίνουν οι άνθρωποι πριν τα κέρδη.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΗ

1. Οι επιθέσεις άνθρακα του 2001 στις ΗΠΑ άρχισαν στις 18 Σεπτεμβρίου, μία εβδομάδα μετά την επίθεση στους Δίδυμους Πύργους. Φάκελοι που πε­ριείχαν βακτήρια άνθρακα στάλθηκαν σε γραφεία διαφόρων μήντια και σε δυο Γερουσιαστές. Πέντε άνθρωποι πέθαναν και 17 ακόμα νοσηλεύτηκαν ενώ οι ένοχοι δεν έχουν βρεθεί ακόμα.2. Το μεγαλύτερο μπλακάουτ στην ιστορία της Βόρειας Αμερικής συνέβη στις 14 Αυγούστου του 2003 και επηρέασε μεγάλα κομμάτια των βορειοα­νατολικών πολειτειών και του ανατολικού Καναδά. Οι οικονομικές απώ­λειες από το μπλακάουτ αυτό υπολογίζονται σε 6 δισεκατομμύρια δολάρια ενώ επηρεάστηκαν περίπου 40 εκατομμύρια άνθρωποι σε 8 πολιτείες.3. Η Τζούντιθ Μίλερ ήταν δημοσιογράφος των New York Times με πρό­σβαση στους κορυφαίους αξιωματούχους της αμερικάνικης κυβέρνησης. Έγινε γνωστή από την ανάμιξή της στο σκάνδαλο της Βάλερι Πλέιμ, κρυ­φής πράκτορα της C1A, αλλά και από την κάλυψη της υπόθεσης με το οπλοστάσιο μαζικής καταστροφής του Ιράκ.4. Οι συγγραφείς χρησιμοποιούν εδώ τον όρο agitprop. Είναι μια σύμπτυ­ξη των όρων agitational propaganda, προέρχεται από τη Σοβιετική Ένωση και στη Δύση έχει καταλήξει να χρησιμοποιείται με αρνητική έννοια.5. Ό χι μόνο ο άνθρακας δεν είναι μεταδοτικός αλλά αντιμετωπίζεται και με το αντιβιοτικό Σίπρο. Υπάρχει και σχετικό εμβόλιο, το οποίο πλέον χορη­γείται υποχρεωτικά στους Αμερικάνους στρατιώτες.6. Αντίστοιχες μαρτυρίες για τις μεθόδους που χρησιμοποιήθηκαν εναντίον των Ινδιάνων υπάρχουν πολλές. Ο Γουωρντ Τσώρτσιλ ισχυρίζεται ότι το 1837 ο αμερικάνικος στρατός διένειμε σκόπιμα μολυσμένες με ευλογιά κουβέρτες στους Ινδιάνους Μαντάν.7. Ο Μαύρος θάνατος, επίσης γνωστός ως Μαύρη Πανούκλα, ήταν μια κα­ταστροφική πανδημία που χτύπησε πρώτα την Ευρώπη το 14ο αιώνα

(1347-1351) σκοτώνοντας ένα εώς δύο τρίτα του πληθυσμού της. Σχεδόν ταυτόχρονα ξέσπασαν επιδημίες στην Ασία και τη Μέση Ανατολή. Ο Μαύ­ρος θάνατος σκότωσε συνολικά στην Ευρώπη, τη Μέση Ανατολή, την Ινδί­α και την Κίνα, τουλάχιστον 75 εκατομμύρια ανθρώπους.8. Πάντως οι σιιόροι του βακίλου του άνθρακα παρέμειναν ενεργοί στο νησάκι του Γκρούιναρ μέχρι και το 1987 και μέχρι σήμερα είναι αιια- γορευμένη περιοχή. Υιιήρχε η σκέψη ακόμα και να καλυφθεί με μπετόν το νησί που δεν υλοιιοιήθηκε όμως ποτέ.9. Το 1992 δυτικοί επιθεωρητές αιιέκτηοαν πρόσβαση στην ιιεριοχή και κατέληξαν ότι όλα τα θύματα ζούσαν στην πλευρά που φυσούσε ο άνεμος. Το ατύχημα είχε προέλθει από τη μη αντικατάσταση ενός φίλτρου και αν ο άνεμος φυσούσε εκείνη τη μέρα ιιρος την κατεύθυνση της πόλης, ο ιός θα εξαπλωνόταν σε χιλιάδες ανθρώπους.10. Ο στρατιωτικός όρος incapacitation αναφέρεται σε προσωρινά σωματι­κά ή νοητικά αποτελέσματα, που καθιστούν τα άτομα ανίκανα για την εκτέ­λεση των καθηκόντων τους. Μ’άλλα λόγια σε βλάβες που δεν είναι φονικές και είναι προσωρινές. Τέτοιες βλάβες μπορεί να προκαλούν π.χ. τα δακρυ- γόνα. Ό ιιως είναι λογικό, η αποτελεσματικότητα ενός όπλου στο πεδίο της μάχης και όχι μόνο, δεν μετριέται μόνο με την αναλογία θανάτων που προ- καλεί αλλά και με το πόσους “εχθρούς” εξουδετερώνει.11. Το δόγμα Αμοιβαίας Εγγυημένης Καταστροφής (M.A.D.: Mutually Assured Destruction) είναι ένα στρατηγικό δόγμα σύμφωνα με το οποίο μί­α σε πλήρη κλίμακα χρήση υρηνικών όπλων από μία εκ των δύο αντιτιθέ- μενων πλευρών θα οδηγούσε στην καταστροφή τόσο του επιτιθέμενου όσο και του αμυνόμενου. Βασίζεται στη θεωρία της αποτροπής, σύμφωνα με την οποία η ανάπτυξη δυνατών όπλων είναι βασική για να απειλείς τον αντίπαλο ώστε να εμποδίσεις τη χρήση των ίδιων όπλων. Ο Ψυχρός Πόλε­μος βασίστηκε σ’αυτά τα δόγματα.12. Τα δείγματα άνθρακα που φυλάσσονται σε κέντρα όπως η American Type Culture Collection, που αναφέρεται παρακάτω, είναι συγκεκριμένα και αν εντοπιστούν μπορούν να ταυτοποιηθούν και να καθοριστεί η προέ­λευσή τους.13. Η Αμερικάνικη Συλλογή Καλλιέργειας Ειδών είναι μια ιδιωτική, μη κερδοσκοπική τράπεζα βιολογικών δειγμάτων. Σκοπός της είναι η απόκτη­ση, γνησιοποίηση, παραγωγή, συντήρηση, ανάπτυξη και διανομή μικροορ­γανισμών, κυτταρικών γραμμο'ιν και άλλων υλικών για έρευνα στις επιστή­μες ζωής. Ιδρύθηκε το 1914 και στελεχώθηκε το 1925 από επιστήμονες για να λειτουργήσει σαν ένα παγκόσμιο κέντρο αποθήκευσης και διανομής για

114 Η προέλαση της πανούκλας

Σημειώσεις 115

καλλιέργειες μικροοργανισμών.14. Η Μεγάλη Επιστήμη (Big Science) είναι όρος που χρησιμοποιείται από επιστήμονες και ιστορικούς της επιστήμης για να περιγράφει μια σειρά αλλαγών που συνέβησαν στις επιστήμες κατά τη διάρκεια και μετά τον Δεύ­τερο Παγκόσμιο Πόλεμο, κυρίιος στα βιομηχανικά κράτη. Το “Μεγάλη” αναφέρεται στις μηχανές, τα εργαστήρια, τον προϋπολογισμό και τον αριθ­μό του προσωπικού. Σε κάθε περίπτωση η καταγωγή της Μεγάλης Επιστή­μης εντοπίζεται στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και συνδέεται με τις στρατιωτικές, και δη, τις πολεμικές αναγκαιότητες.15. Η “πανούκλα του Ιουστινιανού" (541-542) είναι η πρώτη γνωστή κατα- γεγραμμένη πανδημία. Συγκρίνεται με το Μαύρο Θάνατο του 14ου αιώνα και για τα δεδομένα του 6ου αιώνα μ.Χ. ήταν σχεδόν παγκόσμια, αφού χτύ­πησε την Κεντρική και Νότια Ασία, τη Βόρεια Αφρική και την Αραβία, και την Ευρώπη μέχρι τη Δανία και την Ιρλανδία. Ο Βυζαντινός ιστορικός Προκόπιος αναφέρει ότι στην κορύφωσή της η πανούκλα σκότωνε κάθε μέ­ρα 10 χιλιάδες ανθρώπους μόνο στην Κωνσταντινούπολη και δεν υπήρχε χώρος να θάψουν τους νεκρούς. Συνολικά περίπου 25 εκατομμύρια είναι ένας λογικός υπολογισμός για τα θύματα της επιδημίας αυτής. Οι μακρο­χρόνιες συνέπειες της πανούκλας ήταν τεράστιες, αφού αδυνάτισε τη Βυζα­ντινή Αυτοκρατορία που ήδη ξόδευε τεράστια ποσά σε πολέμους εναντίον των Βανδάλων στην περιοχή της Καρχηδόνας και εναντίον των Οστρογότ- θων στο βασίλειο της Ιταλίας.16. Μετά τον πόλεμο αιιοδείχτηκε ότι ο Ισίι και οι συνεργάτες του έκαναν συστηματικά πειράματα σε αιχμαλώτους με μικρόβια άνθρακα, τύφου, ευ­λογιάς, πανώλης, φυματίωσης και χολέρας. Τα πειράματα δεν περιορίστη­καν στους αιχμαλώτους αλλά αφορούσαν και τον υπόλοιπο πληθυσμό. Π.χ. οι Ιάπωνες άφησαν ελεύθερα όσα ζώα είχαν μολυνθεί με πανώλη στην πε­ριοχή. Περισσότεροι από 200 χιλιάδες Κινέζοι πέθαναν από τα πειράματα αυτά.17. Το υπουργείο Εσωτερικής Ασφαλείας (Homeland Security) ιδρύθηκε στις ΗΠΑ μ π ά τις 11 Σεπτέμβρη, με σκοπό να ανιχνεύσει και να εμποδί­σει τρομοκρατικές ενέργειες αλλά και φυσικές καταστροφές. Επίσημα η Homeland Security ορίζεται ως η “συντονισμέντι προσπάθεια να εμποδιστούν τρο­μοκρατικές επιθέσεις μέσα στις ΗΠΑ, να γίνει Χιγότερο ευάλωτη η Αμερική στην τρο­μοκρατία και να ελαχιστοποιηθεί η (ημιά από ενδεχόμενες επιθέσεις”. Το νέο αυτό υπουργείο απορρόφησε πολλές ήδη υπάρχουσες ομοσπονδιακές υπηρεσίες και τα επόμενα χρόνια, όπως είναι φυσικό, γιγαντώθηκε, απασχολώντας σήμερα περίπου 184 χιλιάδες υπαλλήλους.

116 Η προέλαση της πανούκλας

18. To profiling, που αναφέρεται εδώ θεωρείται γενικά στη μοντέρνα ε­γκληματολογία το “τρίτο κύμα” της ανακριτικής επιστήμης: το πρώτο κύμα ήταν η μελέτη των στοιχείων, το δεύτερο η μελέτη του ίδιου του εγκλήμα­τος, το τρίτο και τελευταίο η μελέτη του μη φυσιολογικού ψυχισμού του εγκληματία.19. Το Πανοπτικόν, ως γνωστόν, είναι ένας τύπος κτιρίου φυλακής που σχε- δίασε ο Άγγλος φιλόσοφος Τζέρεμυ Μπένθαμ και έγινε γνωστό κυρίως από τις περιγραφές του Μισέλ Φουκώ στο “Επιτήρηση και τιμωρία - Η γέννηση της φυλακής” (εκδόσεις Ράππα, 1989). Ο Φουκώ περιγράφει το αρχιτεκτονικό σχέδιο ως εξής: "Στψ περιφέρεια, ένα δακτυλιοειδές οικοδόμημα. Στο κέντρο, ένας πύργος. 0 πύργος αυτός έχει μεγάλα παράθυρα που βλέπουν ηρος το εσωτερικό του δα­κτυλίου. Το περιφερειακό οικοδόμημα διαιρείται σε κελιά... Τα κελιά έχουν δύο παρά­θυρα, το ένα τους βλέπει ηρος τα μέσα και αντιστοιχεί σε ένα από τα παράθυρα του πύρ­γου. Το άλλο δίνει ηρος τα έξω, και αφήνει το φως να διαπερνά το κελί πέρα για πέ­ρα.... Στο περιφερικό κυκλικό οικοδόμημα είναι κανείς απόλυτα ορατός, χωρίς ποτέ ο ίδιος να βλέπει." Παρακάτω η CAE χρησιμοποιεί μεταφορικά αυτό το αρχι­τεκτονικό σχέδιο, όταν αναφέρεται στις σχέσεις των μεγάλων δυνάμεων, κυ­ρίως των ΗΠΑ, με τις μικρότερες.20. Στο Joliet του Illinois βρίσκεται το Stateville Correctional Center, φυλα­κή υψίστης ασφαλείας με την περίφημη αρχιτεκτονική του Πανοπτικόν. Σε μερικές εκδόσεις του “Επιτήρηση και τιμωρία" ο Φουκώ χρησιμοποιεί μια φω­τογραφία του εσωτερικού της συγκεκριμένης φυλακής για να δείξει το σχέ­διο.21. To Camp-X-Ray ήταν ένα προσωρινό στρατόπεδο κράτησης στη ναυτι­κή βάση των ΗΠΑ στο Γκουαντανάμο της Κούβας. Αν και το επίσημο Camp-X-Ray έκλεισε το 2002 και οι κρατούμενοι μεταφέρθηκαν στο Camp Delta, έχει επικρατήσει το Camp-X-Ray να χρησιμοποιείται ως συνώνυμο για όλες τις εγκαταστάσεις όπου κρατούνται αιχμάλωτοι από την εισβολή των ΗΠΑ στο Αφγανιστάν.22. Ο όρος need to know αφορά ευαίσθητες πληροφορίες τις οποίες συχνά διαχειρίζονται κυβερνητικοί οργανισμοί, πληροφορίες που συνήθως έχουν σχέση με άμυνα και μυστικές υπηρεσίες. Η αρχή need to know προβλέπει ότι ακόμα κι αν κάποιος έχει επίσημη θέση, δεν μπορεί να έχει πρόσβαση σε τέτοιες πληροφορίες, εκτός αν το απαιτεί το συγκεκριμένο καθήκον του. Σκοπός είναι να περιοριστεί η πρόσβαση σε όσο το δυνατόν λιγάτερους ανθρώπους.23. Το πρόγραμμα Βιοπαρακολούθηση (Biowatch program) είναι ένα πρό­γραμμα του Υπουργείου Εσωτερικής Ασφαλείας των ΗΠΑ με σκοπό την

Σημειώσεις 117

έγκαιρη πρόγνωση μιας επίθεσης με μικρόβια. Το πρόγραμμα αυτό χρησι­μοποιεί διάφορους ανιχνευτές που συλλέγουν δείγματα αέρα με φίλτρα, που στη συνέχεια μεταφέρονται στα εργαστήρια για ανάλυση. Αναμένεται ότι το σύστημα αυτό μπορεί να ειδοποιήσει τις αρχές πριν ακόμα τα θύμα­τα αρχίσουν να εμφανίζουν συμπτώματα.24. Οι λεγόμενοι “νόμοι του Jim Crow” ήταν πολιτειακοί και τοπικοί νόμοι που ίσχυαν σ ιις συνοριακές πολιτείες των ΗΠΑ από το 1876 ως το 1964. Οι νόμοι αυτοί καθιέρωναν το φυλετικό διαχωρισμό σε όλες τις δημόσιες εγκα­ταστάσεις (σχολεία, λεωφορεία, τρένα κ.λ.π.). Η εποχή αυτή αναφέρεται ως “περίοδος Jim Crow” και το όνομα αυτό χρησιμοποιείται πλέον σαν γενική αναφορά στο φυλετικό διαχωρισμό.25. Ο Κριμαϊκός πόλεμος διήρκεσε από το Μάρτιο του 1853 ως τον Απρί­λιο του 1856 και διεξήχθη ανάμεσα στην Τσαρική Ρωσία από τη μια μεριά, και μια συμμαχία του Ηνωμένου Βασιλείου, της Δεύτερης Γαλλικής Αυτο­κρατορίας, του Βασιλείου της Σαρδηνίας και της Οθωμανικής Αυτοκρατο­ρίας από την άλλη. Οι περισσότερες μάχες έγιναν στη χερσόνησο της Κρι­μαίας αλλά και στη Δυτική Τουρκία, τη Βαλτική και τον Ειρηνικό. Ο πόλε­μος αυτός θεωρείται γενικά η πρώτη μοντέρνα σύγκρουση και εισήγαγε τε­χνικές αλλαγές που επηρέασαν πολλούς πολέμους από τότε.26. Το Υπρές ήταν θέση κλειδί στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο επειδή ήταν πάνω στο πέρασμα των Γερμανών από το Βέλγιο στη Βόρεια Γαλλία. Εκεί έλαβε χώρα η Τρίτη Μάχη του Υπρές, μία από τις πιο μακρόχρονες (κρά­τησε πολλούς μήνες) και θανατηφόρες μάχες του πολέμου (κόστισε τη ζωή σε σχεδόν μισό εκατομμύριο στρατιώτες).27. Το Φορτ Ντέτρικ, στο Φρέντερικ του Μαίρηλαντ, ήταν το σημαντικό­τερο στρατόπεδο όπου γινόταν εντατική έρευνα βιολογικού πολέμου. Μάλι­στα ένα από τα κτίρια της βάσης είχε σφραγιστεί λόγω ατυχήματος με απε­λευθέρωση άνθρακα. Επί Νίξον, απαγορεύτηκε η επιθετική βιολογική έρευνα γενικά, οπότε οποιαδήποτε έρευνα στο Φορτ Ντέτρικ περιορίστηκε σε καθαρά αμυντικούς προσανατολισμούς. Σήμερα στο Φορτ Ντέτρικ εδρεύει το Ινστιτούτο Ιατρικής Έρευνας Μολυσματικών Ασθενειών του Αμερικάνικου Στρατού καθώς και το Εθνικό Ινστιτούτο Καρκίνου.28. Ο όρος newspeak χρησιμοποιείται εδώ ειρωνικά και αναφέρεται στο πασίγνωστο 1984 του Τζωρτζ Όργουελ. Στο μυθιστόρημα η newspeak ήταν η γλώσσα που χρησιμοποιούσε το απολυταρχικό καθεστώς: “η μόνη γΧώαοα που το λεξιλόγιό της μίκραινε κάθε χρόνο". Σκοπός ήταν να είναι αδύνατη κάθε εναλλακτική σκέψη ή ομιλία, αφαιρώντας λέξεις που περιγράφουν τις ιδέ­ας της ελευθερίας, της επανάστασης κ.λ.π. Ο Όργουελ αφιερώνει ένα πα­

118 Η π[Κ)έλαοη της πανούκλας

ράρτημα μετά το τέλος του μυθιστορήματος, για να εξηγήσει τις βασικές αρχές της “Νέας Ομιλίας”.29. Στη σειρά Σταρ Τρεκ το tricorder ήταν κάτι σαν scanner χειρός που ερευνούσε μια περιοχή, ερμήνευε τις πληροφορίες και παρουσίαζε τα απο­τελέσματα.30. Στην οικογένεια των ευλογοϊών, σιην οποία ανήκει βέβαια και η ευλο­γιά, ανήκει και ο ιός της δαμαλίτιδας (vaccinia ή ευλογιά των αγελάδων). Το εμβόλιο κατά της ευλογιάς περιέχει ζωντανό εξασθενημένο ιό δαμαλίτιδας που προκαλεί διασταυρούμενη ανοσία κατά των ιών της μείζονος και της ελάοοονος ευλογιάς και ιστορικά είναι το πρώτο εμβόλιο που χρησιμοποί­ησε ο άνθρωπος. Πλέον το εμβόλιο αυτό αποκαλείται εμβόλιο πρώτης γε­νιάς και ουσιαστικά περιέχει επεξεργασμένο πύον από το δέρμα της αγελά­δας, η οποία μολύνεται από τον ιό της δαμαλίτιδας. Αυτά τα εμβόλια δεν πληρούν πλέον πολλούς από τους σύγχρονους κανόνες παραγωγής και ασφάλειας και ταυτόχρονα ενέχουν τον κίνδυνο επιπλοκών.31. Η τουλαραιμία είναι η μόλυνση που προκαλείται από ένα ανθεκτικό βα­κτήριο που εντοπίζεται ειδικά σε τρωκτικά και λαγούς. Οι άνθρωποι μπο­ρούν να μολυνθούν με πολλούς τρόπους (τσίμπημα μολυσμένου εντόμου, καταναλώνοντας μολυσμένες τροφές ή απλώς αναπνέοντας το βακτήριο). Τα συμπτώματα περιλαμβάνουν υψηλό πυρετό, ρίγος, πονοκέφαλο, μυϊ­κούς πόνους, προοδευτική αδυναμία και πνευμονία. Η τουλαραιμία δεν με­ταδίδεται από άνθρωπο σε άνθρωπο, κι έτσι δεν χρειάζεται να απομονω­θούν οι ασθενείς. Μπορεί να αποβεί μοιραία μόνο αν δεν αντιμετωπιστεί εγκαίρως, ενώ υπάρχει και το σχετικό εμβόλιο το οποίο δεν είναι υποχρεω­τικό.32. Στην οικογένεια των flavi-ιών ανήκουν ο δάγκειος πυρετός, ο αιμορρα- γικός πυρεπός του Ομσκ, ο κίτρινος πυρετός κ.α.33. Η αρθρίτιδα του Lyme είναι μία από τις νόσους που προκαλούνται από το μικρόβιο της Μπορελλίωσης, που μεταδίδεται με το τσίμπημα των τσι- μπουριών. Στις περισσότερες περιπτώσεις αποκλειστικός στόχος της λοίμω­ξης είναι οι αρθρώσεις. Σε σπάνιες περιπτώσεις οι αθεράπευτες περιπτώ­σεις της νόσου του Lyme μπορεί να εξελιχθούν σε προσβολή του κεντρικού νευρικού συστήματος.34. Ο ιός του Δυτικού Νείλου είναι συχνό φαινόμενο στην Αφρική, τη δυτι­κή Ασία και τη Μέση Ανατολή, προσβάλλει πουλιά και άλλα ζώα και μπο- ρεί να μεταδοθεί και στον άνθρωπο από τα κουνούπια. Πρόσφατα δύο Αμε- ρικάνοι επιδημιολόγοι ισχυρίστηκαν ότι ο μέγας Αλέξανδρος είχε πεθάνει από τον ιό του Δυτικού Νείλου.

Σημειώσεις 119

35. Ο ιός του Έμπολα, στον οποίο αναφέρεται πιο αναλυτικά παρακάτω η CAE, είναι ο πιο γνωστός ανάμεσα στους ιούς αιμορραγικού πυρετού. Το κοινό γνώρισμα των ιών αυτών είναι ότι προκαλούν κλινικά σύνδρομα, συ­χνά θανατηφόρα, με εκδηλώσεις πυρετού και αιμορραγίας. Δεν υπάρχει με­γάλη εμπειρία για τις παθήσεις αυτές ούτε και ευρέως διαδεδομένα διαγνω­στικά τεστ.36. Ο πυρετός Q είναι ζωοανθρωπονόσος με παγκόσμια εξάπλωση, που οφείλεται στη ρικέτσια Coxiella burnetii. Το μικρόβιο μεταδίδεται κυρίως μέσω αέρα και ο κίνδυνος μόλυνσης είναι αυξημένος σε εκείνα τα άτομα ιιου έρχονται σε άμεση ή έμμεση επαφή με μολυσμένα ζώα (κτηνίατροι, ερ­γάτες βιομηχανίας κρέατος κ.λ.ιι.). Γι' αυτό το λόγο ο πυρετός Q θεωρείται και επαγγελματική νόσος.37. Η ευλογιά έχει εξαλειφθεί παγκόσμια στη δεκαετία του ’70, μετά από εντατική εκστρατειά εμβολιασμού από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, ο οποίος και κήρυξε την εκρίζωση της ασθένειας το 1980. Ο ιός της ευλο­γιάς, μετά από ειδική συμφωνία, διατηρείται νόμιμα σε δύο μόνο εργαστή­ρια στον κόσμο: στο Κέντρο για τον Έλεγχο και την Πρόληψη των Ασθε­νειών (CDC) των ΗΠΑ και στο Κρατικό Ιολογικό Ερευνητικό Κέντρο Βιο­τεχνολογίας Vector, στο Νοβοσιμπίρσκ της Ρωσίας.Αυτό δεν εμποδίζει βέβαια τους εμπόρους του φόβου στη δουλειά τους: το 2002 προβλήθηκε στην Αγγλία η ταινία Ευλογιά: σιωπηλό όπλο, που είχε γυριστεί στα μέσα του 2001. Πρόκειται για ένα αληθοφανές δραματοποιη- μένο ντοκυμαντέρ στο οποίο ένας και μόνο τρομοκράτης, με άγνωστο κίνη­τρο, μεταδίδει τον ιό της ευλογιάς σε δέκα άτομα στη Νέα Υόρκη και γίνε­ται η αρχή μιας επιδημίας, η οποία εξαπλώνεται γρήγορα και τελικά σκο­τώνει 60 εκατομμύρια ανθρώπους σε όλο τον κόσμο, πριν ελεγχθεί (με κα­ραντίνες, βοήθεια από το στρατό κ.λ.π.).38. Τα τοξοειδή είναι βακτηριακές τοξίνες που χρησιμοποιούνται σε εμβό­λια. Η τοξικότητα τους έχει εξασθενήσει, ενώ διατηρούνται άλλες ιδιότη­τες, όπως η ικανότητα να προκαλούν ανοσία.39. Ο ιός του Μάρμπουργκ προκαλεί ένα σπάνιο αιμορραγικό πυρετό, που προσβάλλει ανθρώπους αλλά και πρωτεύοντα θηλαστικά. Αναγνωρίστηκε για πρώτη φορά το 1967, όταν ένα ξέσπασμα αιμορραγικού πυρετού έλαβε χώρα στο Μάρμπουργκ και στη Φρανκφούρτη της Γερμανίας. Ό σοι προ­σβλήθηκαν είχαν εκτεθεί προηγουμένως σε πράσινους πιθήκους της Αφρι­κής, που χρησιμοποιούνταν ως πειραματόζωα για την παρασκευή εμβολί­ων κατά της πολιομυελίτιδας. Από τότε έχουν καταγραφεί διάφορα μεμο­νωμένα περιστατικά με τελευταίο ξέσπασμα την άνοιξη του 2005 στην Αν-

120 Η προέλαση της πανούκλας

γκόλα. Πάντως οι επιδημίες της νόσου στην Αφρική συνήθως μεγεθύνονται από τη μετάδοση στα νοσοκομεία, τη χρήση βελόνων χωρίς αποστείρωση και την έλλειψη κατάλληλων μέτρων κατά τη νοσηλευτική φροντίδα.40. Ο πυρετός του Rift Valley είναι ένα ακόμα είδος αιμορραγικοϋ πυρετού που συναντάται επίσης στην υποσαχάρια Αφρική. Ο πυρετός αυτός μεταδίδεται μέσω των κουνουπιών. Σπάνια είναι τα ξεσπάσματα σε άλλες περιοχές όμως μερικές φορές είναι πολύ έντονα: Στην Αίγυπτο το 1978 κα­τά τη διάρκεια μιας πολύ βίαιης επιδημίας μολύνθηκαν εκατομμύρια άνθρωποι από τους οποίους χιλιάδες πέθαναν.41. Ένα μικρό απόσπασμα από τις περιγραφές του Θουκυδίδη σχετικά με την επιδημία βουβωνικής πανώλης, σε μετάφραση Ελευθερίου Βενιζέλου: “Ο χαρακτήρας τωόντι της νόσον ήτο τοιούτος, άστε δεν ημηορεί να περιγραφή επαρ­κάς δια λόγων, και όχι μόνον η σφοδρότης της προσβολής εκάστου κρούσματος νπερέ- βαινε γενικώς τψ ανθρώπινψ αντοχήν, αλλά και κατά τούτο απεδείχθη σαφέστατα ότι δεν πρόκειται δια καμμίαν από τα συνήθεις ανθρωηίνας ασθενείας, καθόσον τα όρνεα και τα τετράποδα, όσα τρώγουν τα ανθρώπινα πτώματα, μολονότι πολλοί νεκροί έμεναν άταφοι, ή δεν επλησίαζαν αυτούς, ή αν έτρωγαν από τα πτώματα, εψοφούσαν... Και το φοβερώτερον ας όλψ αυτήν τψ ασθένειαν ήιο όχι μόνον η αποθάρρυνσις των θυμάτων, όταν αντελαμβάνοντο ότι προσεβλήθησαν από τψ νόσον, αλλά και το γεγονός ότι νοση­λεύονται ο εις τον άλλον, εμολύνοντο και απέθνησκαν ωσάν πρόβατα. Και τούτο προκά­νει τους περισσότερους θανάτους, διότι ή απέφευγαν εκ φόβου να επικοινωνούν προς αλ- Αήλους και οι ασθενείς απέθνησκαν εγκαταλελειμμένοι, εις τρόπον ώστε πολλοί κατοι- κίαι ερημώθησαν δι'έλλειψιν νοσηλείας, είτε επικοινωνούσαν και απέθνησκαν εκ τηςμο- λύνσεως". (Θουκυδίδη Ιστορίαι, Β \ 50-51)42. Αναφορά στην ταινία του Στάνλεϊ Κιούμπρικ Dr. Strangelove or How 1 Learned to Stop Worrying and Love the Bomb που στα ελληνικά είναι γνωστή ως SOS Πεντάγωνο καλεί Μόσχα. Η ταινία σατιρίζει την εύθραυστη ισορροπία του Ψυχρού Πολέμου και το δόγμα Αμοιβαίας Εγγυημένης Καταστροφής που αναφέρεται παραπάνω. Στην ταινία ο παρανοϊκός στρατηγός Τζακ Ρίππέρ διατάζει πυρηνικό χτύπημα εναντίον της Σοβιετικής Ένωσης, χωρίς να γνωρίζει ότι οι Σοβιετικοί έχουν κατασκευάσει μια “διαβολική μηχανή” (ή “μηχανή της μέρας της κρίσης") η οποία μόλις ανιχνεύσει οποιαδήποτε πυρηνική επίθεση στη Σοβιετική Ένωση εξαφανίζει τη ζωή από τον πλανή­τη με ένα μαζικό πυρηνικό χτύπημα. Ο Πρόεδρος και οι σύμβουλοι του κα­λούν τον ειδικό Γερμανό τρελο-επιστήμονα Dr. Strangelove να τους εξηγή­σει πως λειτουργεί η μηχανή.43. Η ομάδα Α των ιών rota είναι ενδημική σε παγκόσμια κλίμακα και είναι η κύρια αιτία έντονης διάρροιας στα βρέφη και τα παιδιά. Πάνω από 600

Σημειώσεις 121

χιλιάδες παιδιά πεθαίνουν κάθε χρόνο από αυτούς τους ιούς.44. Ο μικροοργανισμός Shigella είναι ένα βακτήριο που εμφανίζεται κυρί­ως στους ανθρώπους και τα πρωτεύοντα θηλαστικά και βρίσκεται συχνά στο νερό που μολύνεται με τα ανθρώπινα περιττώματα. Η σχετική ασθένεια ονομάζεται βακτηριδιακή δυσεντερία.45. To Escherichia coli είναι ένα είδος εντερο-βακτηρίου, μέρος της αβλα­βούς μικροχλωρίδας του εντέρου που βρίσκεται συχνά σε ατελώς επεξερ­γασμένα τρόφιμα. Τα περισσότερα στελέχη του βακτηρίου είναι ακίνδυνα για τον άνθρωπο. Το στέλεχος 0Ι57:Η7 που αναφέρεται παρακάτω είναι αυτό που προκαλεί ασθένειες στους ανθρώπους. Το 90% των ουρολοιμώξε­ων οφείλονται σ’αυτό το συγκεκριμένο βακτήριο. To Ε. coli χρησιμοποιεί­ται σαν μικροοργανισμός - μοντέλο για τη μελέτη των βακτηρίων γενικά.46. Σαν “ορφανά” χαρακτηρίζονται τα φάρμακα που αντιμετωπίζουν σπά­νιες ασθένειες. Συγκεκριμένα στην Αμερική σπάνιες θεωρούνται οι ασθέ­νειες που επηρεάζουν λιγότερους από 200 χιλιάδες ανθρώπους ή 5 στα 10.000 μέλη μιας κοινότητας. Επειδή η ιατρική έρευνα και η ανάπτυξη φαρμάκων που αντιμετωπίζουν τέτοιες ασθένειες είναι οικονομικά ασύμ­φορη, δίνονται κίνητρα στις εταιρείες όπως μείωση φόρου ή αποκλειστική διάθεση του φαρμάκου για μεγάλο χρονικό διάστημα, π.χ. 20 χρόνια.47. Ο δάγκειος πυρετός είναι η υπ’ αριθμόν ένα μεταδιδόμενη από τα έντο­μα, τροπική ασθένεια στον πλανήτη. Η ασθένεια αυτοπεριορίζεται, σε ορι­σμένες περιπτώσεις όμως μπορεί να προκαλέσει σοβαρές εσωτερικές και εγκεφαλικές αιμορραγίες που οδηγούν στο θάνατο. Δεν υπάρχει φάρμακο για τη θεραπεία της ούτε εμβόλιο.48. Η επίδραση trickle down είναι το φαινόμενο της αγοράς σύμφωνα με το οποίο, ακόμα κι αν ένα προϊόν είναι αρχικά τόσο ακριβό που μπορούν να το κατέχουν μόνο πλούσιοι, στη συνέχεια η τιμή του θα πέσει μέχρι να γίνει διαθέσιμο στο γενικό κοινο. Το φαινόμενο αυτό ισχύει ειδική για προ­ϊόντα νέας τεχνολογίας. Ο όρος αυτός έχει περάσει και στην οικονομική θε­ωρία όπου συνίσταται στη μείωση της φορολογίας για τα υψηλά εισοδήμα­τα και τις επιχειρηματικές δραστηριότητες, με σκοπό να προωθηθούν οι επενδύσεις και η οικονομική ανάπτυξη. Υποτίθεται ότι αυτή η φορολογική μείωση, ευνοεί τελικά μέσω των επενδύσεων και της ευμάρειας και τις κα­τώτερες τάξεις. Η θεωρία trickle down που χαρακτήρισε την οικονομική πολιτική της κυβέρνησης Ρήγκαν δέχτηκε σκληρή κριτική από τους Δημο­κρατικούς. Μάλιστα ο όρος αυτός θεωρείται υποτιμητικός και οι ίδιοι οι θιασώτες της οικονομικής πολιτικής Ρήγκαν (Reagnomics) και του νεοφιλε­λευθερισμού δεν τον χρησιμοποιούν.

122 Η προέλαση της πανούκλας

49. Οι συγγραφείς κάνουν ένα ειρωνικό λογοπαίγνιο χρησιμοποιώντας τον όρο war dividend (μεταφράζουμε καταχρηστικά πολεμικό μέρισμα). Το ει­ρηνικό μέρισμα (peace dividend) είναι ένα ιιολιτικό σλόγκαν που επικρά­τησε στις αρχές της δεκαετίας του '90 για να περιγράφει τα πλεονεκτήμα­τα της μείωσης στις δαπάνες για εξοπλισμούς. Το “ειρηνικό μέρισμα” ση­μαίνει, μ’άλλα λόγια, ότι οι πόροι που κόβονται από τους εξοπλισμούς, κα- τευθύνονται σε κοινωνικά προγράμματα ή/και στην οικονομική ανάπτυξη. Η άποψη που κριτικάρουν εδώ οι συγγραφείς λέει ακριβώς το ανάποδο: Ό τι η αύξηση των δαπανών για εξοιιλισμούς θα έχει τελικά θετική επίδρα­ση και στα κοινωνικά προγράμματα.50. Μεταφράζουμε εδώ σαν “πολιτικό” τον όρο civilian. Οι όροι civil ή civilian χρησιμοποιούνται συνήθως αντιθετικά με τον όρο military. Σ’αυιό το κεφάλαιο κυρίως, όπου υπάρχουν οι όροι πολιτικός ή πολίτες χρησιμο­ποιούνται λοιπόν κατ’ αντίθεση στο στρατιωτικό κομμάτι.51. Μία από τις μεγαλύτερες εταιρείες κατασκευής συσκευασμένων τροφί­μων στις ΗΠΑ.52. Αναφέρεται στην επιδημία Ισπανικής γρίπης. Σύμφωνα με πολλές έρευ­νες η επονομαζόμενη ισπανική γρίπη ξεκίνησε από το Κάνσας των ΗΠΑ, το 1918, όταν νέοι κυρίως άνθρωποι αρρώστησαν από ένα ιό που προερχό­ταν από τους χοίρους. Την ίδια περίοδο οι ΗΠΑ έμπαιναν στον πόλεμο, στέλνοντας χιλιάδες στρατιώτες να πολεμήσουν στην Ευρώπη, στο Δυτικό Μέτωπο. Στα χαρακώματα του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου η γρίπη αυ­τή βρήκε τις ιδανικές συνθήκες για να εξαπλωθεί. Στις περισσότερες χώρες που συμμετείχαν στον πόλεμο, η λογοκρισία εμπόδιζε πληροφορίες σχετι­κά με τη γρίπη να βγουν στον τύπο. Στην Ισπανία που ήταν ουδέτερη, ο τύ­πος της εποχής ασχολήθηκε περισσότερο με τη γρίπη και αυτός ήταν ο λό­γος που η επιδημία ονομάστηκε “ισπανική γρίπη”!

Σχόλιο του μεταφραστή

Η κεντρική ιδέα του τελευταίου βιβλίου της Critical Art Ensemble είναι πράγματι προκλητική: Τα προγράμματα βιολο­γικού πολέμου και τα βιολογικά όπλα είναι κατ’ουσίαν άχρηστα τόσο για τα κράτη όσο και για τους τρομοκράτες. Η επιχειρημα­τολογία της CAE είναι ομολογουμένως εξαντλητική. Περιλαμβά­νει ιστορικά παραδείγματα αλλά και ανάλυση της τρέχουσας συ­γκυρίας. Ωστόσο μοιάζει να ξεκινάει από δυο τρεις de facto πα­ραδοχές που επηρεάζουν την ανάλυση, αν και κάτω από άλλο πρίσμα είναι τουλάχιστον αμφισβητήοιμες.

Θα σταθούμε σε μερικά σημεία της επιχειρηματολογίας αυ­τής, μόνο για να δείξουμε ότι από ένα άλλο δρόμο, το συμπέρα­σμα θα ήταν διαφορετικό: όχι μόνο ότι τα βιολογικά όπλα θα ήταν καλή επιλογή για κράτη και "τρομοκράτες" κάτω από ορι­σμένες συνθήκες. Αλλά και ότι πολύ πιθανόν να παίξουν πρωτα­γωνιστικό ρόλο σε επερχόμενες συγκρούσεις του Τέταρτου Πα­γκοσμίου Πολέμου.

Α. Η CAE τονίζει αρκετά την ανάστροφη επίδραση, το απο­τέλεσμα μπούμερανγκ, υποστηρίζοντας ότι κανένα κράτος δεν θέλει να βλάψει φιλικούς πληθυσμούς. Αυτό είναι σωστό μόνο αν πιστέψουμε την ίδια τη ρητορική των κρατών κι αν υπερεκτιμή­σουμε το ζήτημα του πολιτικού κόστους. Στην πραγματικότητα είναι αναρίθμητα τα ιστορικά παραδείγματα όπου ο επιτιθέμε­νος αγνόησε ή έθεσε σε κίνδυνο την ασφάλεια του δικού του ακριβώς πληθυσμού. Επιπλέον, αν κατέχει το εμβόλιο για ένα

124 Η προέλαση της πανούκλας

συγκεκριμένο μικρόβιο - όπλο, τότε εξουδετερώνει την αναστρο­φή των συνεπειών.

Β. Η CAE υποστηρίζει επίσης ότι καμία τρομοκρατική οργά­νωση δεν θα χρησιμοποιούσε τα όπλα αυτά γιατί οι τρομοκρά­τες δεν είναι παράλογα, φανατισμένα όντα, αλλά πολιτικά υπο­κείμενα με συγκεκριμένη ατζέντα. Αυτό είναι επίσης αλήθεια, αν μιλάμε για πραγματικές οργανώσεις, με πραγματικούς στόχους και στρατηγική και ισχύει (ή ίσχυε για καιρό) στα παραδείγμα­τα της Βόρειας Ιρλανδίας ή των Βάσκων. Τι γίνεται όμως αν η μόνη ατζέντα μιας οργάνωσης είναι να ανάβει το φιτίλι της πα­γκόσμιας πολεμικής έκρηξης; Δεν πρόκειται εδώ για θεωρία συ­νωμοσίας, αλλά για το βασικό ερώτημα "Ποιος ωφελείται;". Αν αυτό το ερώτημα είχε βάση στις 11/9, αν ακόμα περισσότερο ή­ταν επιτακτικό στις επιθέσεις στο Μετρό του Λονδίνου, τότε για­τί να αποκλείεται σε μια επίθεση με άνθρακα στο Μετρό της Νέας Υόρκης; Αυτός που θα ωφελούνταν είναι ό ίδιος μηχανι­σμός που στηρίζει και ενδυναμώνει το κράτος ασφαλείας που τό­σο εύστοχα αναλύεται στο κεφάλαιο 2.

Μ’άλλα λόγια η GAE φτάνει σ’ένα σημείο να πει ότι οι ίδιοι που δημιουργούν ή που μεγαλοποιούν τον κίνδυνο του βιολογι­κού πολέμου,είναι οι ίδιοι που ισχυρίζονται ότι κάνουν τα πάντα για να τον αντιμετωπίσουν. Αν έκανε το επόμενο λογικό βήμα, θα έλεγε ότι μια βιολογική επίθεση θα έκανε αυτόν τον κίνδυνο πιο προφανή και πιο επιτακτικό, θα δικαίωνε όλους αυτούς που επενδύουν στην ετοιμότητα και θα έκανε πιο αποδεκτή την επέ­κταση του κράτους ασφαλείας και της στρατιωτικοποίησης. Ένα τέτοιο σενάριο δεν αντιτίθεται σε καμιά από τις τρεις αρχές που υποστηρίζει η CAE ότι τροφοδοτούν το σύγχρονο καπιταλισμό. Αντίθετα υπηρετεί επάξια την τρίτη αρχή, αυτή της ανθρώπινης θυσίας.

Γ. Ένα ακόμα σημείο που "ξενίζει" στην ανάλυση της CAE είναι η εμπιστοσύνη που δείχνει στους "πολιτικούς" θεσμούς για τη διαχείριση των θεμάτων υγείας. Σαν να υπάρχει ο Παγκό­

σμιος Οργανισμός Υγείας σε αντιδιαστολή με το ΝΑΤΟ ή το Υπουργείο Υγείας σε αντιδιαστολή με το Υπουργείο Εσωτερικής Ασφαλείας. Δεν είναι μόνο ότι "πολιτικοί" και στρατιωτικοί θε­σμοί υπακούουν στα ίδια αφεντικά ή αν θέλετε στις ίδιες ανα­γκαιότητες. Το σημαντικό είναι ότι όλα όσα περιγράφει η CAE δεν γίνονται λόγω της εμμονής κάποιων στρατιωτικών ή λόγω της υπερσυγκέντρωσης εξουσιών και αρμοδιοτήτων στα χέρια του στρατού. Στην πραγματικότητα ο στρατός είναι ο καταλλη­λότερος για να διαχειριστεί όχι μόνο θέματα υγείας αλλά και άλ­λα ζητήματα που παλιότερα αφορούσαν "πολιτικούς" οργανι­σμούς. Δεν πρόκειται για μια τυχαία ή παροδική μετατόπιση ε­ξουσιών αλλά για το "καλό" του καπιταλισμού στην εποχή του Τέταρτου Παγκοσμίου Πολέμου.

Η διάκριση μεταξύ “πολιτικών" και στρατιωτικών θεσμών εί­ναι ίσως και ο λόγος που η CAE δεν δίνει ιδιαίτερη βάση στις υποθέσεις του SARS και της γρίπης των πτηνών. Οι συγκεκριμέ­νες ασθένειες μπορεί να μην κατατάσσονται σε αυτές που σχετί­ζονται με τον βιολογικό πόλεμο αλλά έπαιξαν το ρόλο τους στην εγκαθίδρυση του φόβου σχετικά με τα μικρόβια. Οι ιδεολογικοί και θεσμικοί χειρισμοί γύρω από τις νέες αυτές ασθένειες μπο­ρούν να ειδωθούν σαν μια (έστω και “ανεπιθύμητη”) άσκηση εν όψει μελλοντικών επιδημιών που θα σπείρουν οι “τρομοκράτες”.

Οι σύντομες αυτές παρατηρήσεις δεν αναιρούν τη σημασία του βιβλίου. Η CAE μας προσφέρει μία ψύχραιμη και εμπερι­στατωμένη ανάλυση για μια σειρά από σημαντικά ζητήματα: Για το πως διογκώνεται (κυρίως στη δύση) ο βιο-φόβος. Για το πως εξελίσσεται η στρατιωτικοποίηση της δημόσιας σφαίρας και ει­δικά η μετάθεση αρμοδιοτήτων και πόρων σχετικών με τη δημό­σια υγεία στο στρατό. Για το ποιοι ωφελούνται από τη διόγκωση των προγραμμάτων βιολογικού πολέμου. Τέλος, ακόμα κι αν αυ­τό αφορά τη δική μας ανάγνωση και όχι τις προθέσεις της CAE, για το ποιοι θα ωφεληθούν από μια βιολογική επίθεση, είτε απο­δοθεί σε τρομοκράτες, είτε σε εχθρικά κράτη.

Σχόλιο 125

ντοκουμέντα από το ιδρυτικό συνέδριο της CNT (1910)- κοινωνικοί και ταξικοί αγώνες στην ελλάδα τον Απρίλη του ‘67 - ιστορία των zines - η έκρηξη στα γαλλικά προάστια και η αντιτρομοκρστική αντι­μετώπισή της - περιφερειακές συμμαχίες στη μέση Ανατολή - αφιέρωμα στον τεϋλορισμό - ο πλανήτης των slums (Mike Davis) - αυξητική ορμόνη: ένα φάρμακο υπέρ των κοινωνικών διακρίσεων - κ.α.