วิมุตติธรรม โดยท่านปิยทัสสี ภิกขุ

www.vimuttidhamma.org



วมตตธรรม

ปยทสส ภกข




จดพมพเผยแพรโดย

ทพพ.(ทนเผยแพรพระพทธศาสนา)

วดถำดอยโตน เชยงใหม

พมพครงแรก ตลาคม ๒๕๔๐ จำนวนพมพ ๓,๐๐๐ เลม

พมพครงท ๒ สงหาคม ๒๕๔๒ จำนวนพมพ ๓,๕๐๐ เลม

พมพครงท ๓ ธนวาคม ๒๕๔๗ จำนวนพมพ ๒,๐๐๐ เลม

พมพครงท ๔ พฤษภาคม ๒๕๕๑ จำนวนพมพ เลม

สงวนสทธตาม พ.ร.บ. ลขสทธ พ.ศ. ๒๕๒๑

ภาพปก : พระสถปและพระพทธรปปางปฐมเทศนาเมองสารนาถ

สถานทแสดงปฐมเทศนาประเทศอนเดย

ออกแบบกราฟกโดย www.thaiis.org

ISBN

ทานทประสงคจดพมพเปนธรรมทาน

โปรดตดตอท ทพพ. วดถำดอยโตน

ต.แมวน อ.แมวาง จ.เชยงใหม ๕๐๓๖๐

โทร. ๐-๕๓๒๖-๘๕๑๑ E-mail: [email protected]

website : www.vimuttidhamma.org พมพท สำนกพมพ ธรรมสภา ๑/๔-๕ ซอยบรมราชชนน ๑๑๙ ถนนบรมราชชนน แขวงศาลาธรรมสพน เขตทววฒนา กทม. ๑๐๑๗๐ โทร. ๐-๒๔๔๑-๑๕๓๕ โทรสาร ๐-๒๘๘๘-๗๙๔๐


es

Typewritten Text

978-974-10-2463-6

es

Typewritten Text

๕๒๐๘


คำอนโมทนาในการพมพครงท ๔

ระยะเวลา ๖ เดอนของป ๒๕๕๑ นบจากฤดใบไมผล(Spring)

ถงฤดใบไมรวง( Fall) ไดเดนทางไปเยยมเยอนถนอเมรกา สองเดอนแรก

เขาเงยบปฏบตธรรมสวนตว สองเดอนถดมาจดคอรสอบรมปฏบตธรรม

สองเดอนสดทายรอนแรมเยยมชมศนยศกษาและปฏบตธรรม

ชาวตะวนตกใหความสนใจเรอง จกระ และ พลงกณฑาลน มาก

มการจดตงชมรม สถาบนเผยแผองคความรในรปแบบตางๆ โดยเฉพาะ

สอจาก Website บรรยากาศในคอรสอบรม คำถามสวนใหญเปนเรอง

ทเชอมโยงเรองของจกระและพลงกณฑาลน ศาสตรองคความรเรองจกระ

และพลงกณฑาลน เปนองคความรเกาแกทมมากอนสมยพทธกาล ศาสตรน

เปนพนฐานของการศกษาคนควาและแสวงหาเรองจตวญญาณซงกาวไป

ถงระดบอรปฌานทสคอเนวสญญานาสญญายตนะ อนถอวาสงสดแลว

ในยคสมยนน

สภาวธรรมระดบเนวสญญานาสญญายตนะ กระบวนการเกด - ดบ

ของขนธยงคงดำเนนอย ยงไมดบรอบ ยงไมดบสนสด เพราะขาดองคประกอบ

สำคญคอกำลงปญญา(วปสสนา) วปสสนาภาวนาเปนองคความรทถกคน

พบใหมโดยนกบวช-อจฉรยบคคลผมนามวา สทธตถะ

องคความรนเปนดจเครองมออนพเศษยง เปนกศโลบายวธ

(มคคสจจ) ทเขาไปตดกระแส ดบกระแสของอวชชา ตณหา อปาทานอน

เปนตนเหตแหงทกข(ทกขสมทยสจจ) วปสสนาภาวนาเปนเหต เปนปจจย

เกอหนนใหอปปนาสมาธระดบสามญยกระดบขนสอรยสมมาสมาธอนเปน

หนงในองคประกอบของอฏฐงคกมคค


การจดพมพวมตตธรรมครงท ๔ เนอหาทเพมในบทท ๘ เปนการ

เชอมโยงองคความรเรอง จกระ พลงกณฑาลน สมาธ และวปสสนา ภายใน

เนอหาไดแสดงใหเหนถงสภาวธรรมสมพนธแตละระดบจากหยาบถงละเอยด

ขอบคณและอนโมทนาในกศลเจตนาทกทานทมสวนรวมทกขนตอน

ในการจดพมพ ขอความรยงเหนจรงจงประจกษแจงแกผแสวงหาสจจะ

ทงหลายโดยทวกน


วสาขบชา ๒๕๕๑

ถำดอยโตน เชยงใหม


คำอนโมทนาในการพมพครงท ๓

ตนเดอนพฤศจกายน ไดรบจดหมายจากคณสมเกยรต ปทมากร

โกมล เรองขออนญาตจดพมพวมตตธรรมเพอเปนธรรมบรรณาการ เนอหา

วมตตธรรมคอนขางยากสำหรบผเรมตนศกษา แตสำหรบผทมพนฐาน

ภาคปฏบต จะเปนดจกลยาณมตร ทคอยใหความกระจางบนเสนทางส

นโรธสจจ การพมพวมตตธรรมเพม แสดงถงบรรยากาศแหงการศกษาและ

สมมาปฏบตทยงคงรกษาสบทอดกนมาดจสายธารทไมขาดสาย จงขอ

ชนชมและแสดงความยนดยง กศลทานบารมททกทานมสวนรวมในการ

จดพมพ ขออนโมทนาและรวมอธษฐานใหเปนปจจยเกอหนนในสมาธพละ

และปญญาพละ ลถงวมตตธรรมในกาลอนมเนนชา

ปยทสสภกข

๕ ธนวาคม ๒๕๔๗



คำนยม ในการพมพครงท ๒

วมตตธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ แตกตางจากการพมพ

ครงแรกดงน ภาคท ๘ มตแหงจตและภาคท ๙ บทสรปแนวทางการปฏบต

รวมเปนบทเดยวกนคอเปนภาคท ๘ อานาปานสตภาวนา - ภาคปฏบต

เพอความสมบรณยงขน ในการพมพครงท ๒ นไดเพมดชน - การคนหาคำ

ไวทายเลมดวย

ดวยป พ.ศ.๒๕๔๒ นเปนปทองคพระบาทสมเดจพระเจาอยหว

ภมพลอดลยเดช ทรงมพระชนมายครบ ๖ รอบ ๗๒ พรรษา หนวยงานทง

ภาครฐและเอกชนจดทำโครงการสาธารณกศลเพอถวายเปนพระราชกศล

ในศภมหามงคลสมยน ทาง ทพพ. - ทนเผยแพรพระพทธศาสนาได

จดพมพ วมตตธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ โดยจดพมพเปน

ธรรมทาน (ไมวางจำหนาย) เพอถวายเปนพระราชกศลดวย

กศลทานบารมธรรมอนเกดจากธรรมทานน ขอถวายเปน

พระราชกศลแดองคผเปนพระประมขแหงชาต ขอพระองคทรงจำเรญยง

ในทศพธราชบารมธรรม เปนมงขวญแกเหลาพสกนกรชาวไทยทงปวง

ทนเผยแพรพระพทธศาสนา (ทพพ.)


คำนำ ในการพมพครงท ๒

พทธศาสนานกายฝายเหนอ (มหายาน) สทธรรมปณฑรกสตร

เปนดจเพชรนำหนง เปนคมภรทสำคญและมอทธพลมาก แทบทกลทธ

นกายในฝายมหายาน พากนเคารพนบถอพระสตรนเปนอยางยง

พทธศาสนานกายฝายใต (เถรวาท) สตปฏฐานสตร กเปนดจ

เพชรนำหนง เปนพระสตรทถกนบถอ ยกยองวาเปนเลศ เปนทางสายเอก

สายตรงทมงสจดหมายคอวมตตธรรม ในบรรดาพระสตรทงหลาย

สตปฏฐานสตร เปนสตรเดยวเทานนทพระพทธองคทรงพยากรณวา บคคล

ผปฏบตตามจะใชระยะเวลาไมเกน ๗ ป กจะบรรลถงจดหมาย

สตปฏฐานสตร แมจะเปนดจแผนทชเสนทางสความพนทกขท

ละเอยดทสด ทวาบรรยากาศแหงการแสวงหาสจจะของผทเดนบนเสนทางน

กหาไดราบรนทกคนไม บางกเอาแตพรำบน สาธยายสรรเสรญคณของ

พระสตรแตไมยอมเดนทาง บางกเดนไปแคครงทางกมเหตพลดออกนอก

เสนทางไปสเสนทางอน หรอไมกจำลองเสนทางขนมาเสยเอง สดทาย

กทอแท ผดหวง เจดขวบปผานไปกหาไดประสพผลอนใดไม

ผทสมครใจ ศรทธาตอทางสายน กอนเรมการเดนทาง จำเปน

อยางยงทตองศกษาโครงสราง เนอหาในสตปฏฐานสตรใหกระจางชด

ทะล ปรโปรงทกขนตอน แมนยำ ชำนาญ ดจลายเสนบนฝามอ กระจางชด

ทกครงทพลกขนมาด


สภาวธรรมของกาย เวทนา จต ธรรม เ รยงลำดบเปนขนตอน

จากหยาบสภาวะละเอยด ซงผศกษาและปฏบตจะตองประสบกบ

สภาวธรรมเหลาน เมอสภาพธรรมแตละอยางปรากฏจะเปนเสมอน

ดานหรอโจทย ทจะตองคลคลายและผานใหได

สวนมากผปฏบตไมกระจางชดในสภาวธรรมหลกอนเปนโครงสราง

สตปฏฐาน เมอไมกระจางชดกสงผลใหผปฏบต มงหวง ตงแงจะเอาแตภาวะ

สมาธ - ความสงบแหงจตอยางเดยว เมอสภาวธรรมทเปนปฏปกษตอ

สมาธปรากฏกทำใจไมได ดำรงจตไมเปน ปฏเสธ ไมยอมรบ หาอบายวธการ

ตางๆ ทจะหลกเลยง เกดอาการหงดหงด รำคาญและสงสย นอะไร?

ทำไมจงตองเผชญกบความฟงซานแบบน? ทำอยางไรหนอ อารมณเหลาน

จงจะดบไป? หารไมวาอารมณทปรากฏกเปนสภาวธรรมอกประเภทหนง

ของสตปฏฐาน

อาการมงหวงในเฉพาะสมาธโดยสวนเดยว นนคอลกษณะ อภชฌา

อาการหงดหงด รำคาญใจ ปฏเสธอารมณคอลกษณะ โทมนส เมอสภาพ

จตถกอภชฌาและโทมนสเขาครอบงำเชนน ไฉนยงเรยกวาเปนผดำเนนบน

เสนทางสตปฏฐานได

สภาวธรรมทเปนอารมณของจตแมจะหลากหลาย แตจะปรากฏ

เกด - ดบเพยงแคขณะๆ เทานน เมอ ประจกษชด รชด ในสภาวธรรม

ทเกด - ดบในปจจบนขณะได บคคลนนจงสามารถกำจดอภชฌาและโทมนส

ในโลกได


อภชฌาและโทมนส คอสมทย-มลแหงทกข เมอถกละ ถกกำจดไปๆ

ทกครงทประจกษชดในสภาพการเกด - ดบของขนธ กสงผลใหมรรคเจรญ

มากขนๆ เมอมรรคถงจดเตมรอบ นโรธสจจ กปรากฏ นนคอผเดนทางก

ลถงจดหมาย บารมธรรมทพากเพยร บากบนทมเทใหกบการปฏบตก

สมฤทธผล


๑๒ สงหาคม ๒๕๔๒



คำนยมในการพมพครงท ๑

ทามกลางกระแสสงคม ยคบรโภคนยม สภาพจตของผคนในสงคม

ตางกบอบชำไปตามๆ กน ดวยวาสวนมากมงพฒนาชวตดวยวตถเพยง

ดานเดยว ผลเสย - ไดอนเปนผลประโยชนจากการแสวงหาวตถ สรางความ

กดดนใหกบสงคมมาก หากแรงกดดนมมาก จะมอทธพลเหนอจตใจ

สงผลใหพฤตกรรมของจต (มโนกรรม) ไปสทศทางเลวรายรนแรง ภาวะ

ความสบสนยงยากอนเปนตวปญหาในสงคมกจะเกดเปนผลตามมา

สวนหนงของสงคมทมองเหนโทษ จากการปลอยจตใหตกเปนทาส

ของวตถ จงหนมาพฒนาคณภาพจต เพอกอบกอสรภาพของจตกลบคนมา

เมอผคนในสงคมมจตสำนกในการควบคมจตของตนได ทางออกท

ถกตองของสงคมจงจะถกคนพบ

กลมพฒนาจต คอกลมผศกษาและปฏบตธรรม หากจดยนไมชด

พอจะทำใหเกดภาพลกษณ ความหลากหลาย ความแตกตางของอบาย

วธปฏบต หลกความจรงมอยวา หากอบายวธการปฏบตนนๆ สมฤทธผลจรง

จกตองอยในขอบขายของสตปฏฐาน จะเหนไดชด โดยเฉพาะฐานกาย

ซงมถง ๖ หมวด ๖ อบายวธการ ผลการปฏบตปรากฏขนดวยวธใด

กจะทำใหปฏเสธ ระบบ อบายวธอนๆหมด นคอ ภาพรวมทเหนไดชด

ในสงคมผปฏบต

หลกสำคญของการปฏบตนนอยท ประจกษชด ในความเปนจรง

ของสภาวธรรมทปรากฏ ธรรมชาตจตนนรบรอารมณทงรปและนามสลบกน

ไป หากมเจตนากดจต ขมจต ใหอยกบฐานใดฐานหนง จะมผลกระทบ

ตอเวลาการเกดและดบของสภาวธรรม เชนเวลาการเกด - ดบของอารมณ


หากมเจตนาไปทำใหชา ธรรมารมณทคลายตวออกมาจะมลกษณะ

ความรสกทเหมอลอย การพด การกระทำจะเชองชาผดปกตคลายคนทผด

ปกตทางสมอง (ปญญาออน) หากเวลาเรวกวาปกต ธรรมารมณจะมลกษณะ

รนแรง เดยวหวเราะ เดยวรองไห อากปกรยาทาง กาย วาจา จะแสดงออก

เหมอนคนทรงเจา เขาผ ไมรสกตววากำลงทำอะไร หรอถารสกกเพยงกำกง

ไมสามารถควบคมอาการได ปรากฏการณทางธรรมารมณทแสดงออก

คออนสยทถกเกบ หมกหมมไวในสวนลกของจตถกขบออกมา ธรรมารมณ

ทคลายตว ๒ ลกษณะอาการขางตน ผปฏบตจะไมเหนความสมพนธ

ระหวาง ทกข และมลเหตแหงทกข (สมทย) การเกดและดบของ

สภาวธรรมทเทากบเวลาของโลก จะเหน สนตตแหงการเกดและดบของ

ธรรมมารมณ - อนสย คลายตวออกมาเปนสายๆ จะไมมอาการผดปกต

ทางกาย วาจา ตอบสนอง

บนเสนทางแหงการแสวงหาสจธรรม หนาทของกลยาณมตร

เปนอนสนสดลง ณ จดน (จดทประจกษภาวะเกด - ดบ) ชวงตอไปเปน

หนาทของผปฏบต จะตองดำเนนไปเองจนกวาจะบรรลถงจดหมาย

วมตตธรรม คงมสวนเปนกลยาณมตร และสรางสมานฉนทในสงคม

ผปฏบต

ขอความรยง เหนจรง จงสมฤทธผลแดผปฏบตทกทาน

ทนเผยแพรพระพทธศาสนา (ทพพ.)


คำนำในการพมพครงท ๑

อรยมรรค คอ สตรสำเรจแหงการดำเนนชวตระดบสงสด บน

เสนทางชวต ภยทสตวโลกหวาดหวนกลวเกรงมากทสดคอ ความทกข

ศลปะแหงการดำเนนชวต คออบายวธดบทกข ใครสามารถดบทกขไดมาก

ผลคอความสข กเปนกำไรแหงชวต นคอสวนลกททกคนตองการ

ตราบใดทจตยงหลง สะสม เชอเพลงแหงทกข ยากทจะไดสมผส

กบความสขทแทจรง สขเพยงชวแลน! ฉาบฉวย! สขทระคนดวยความ

กงวลวตก หวาดหวน ดจดงนำผงเคลอบยาพษ รสแหงพษจะซานไป

ยงจตใหกระวนกระวาย ครนเครยด

การทจะกำจดเชอเพลงแหงทกขไดนน จตตองไดรบการฝกฝน

ธรรมชาตจตนนรบอารมณอยเสมอ จตทไมไดรบการฝกฝน ทกครงทรบ

อารมณ จะหลงสะสมเชอเพลงแหงทกข สมทย - เชอเพลงแหงทกข

(เพลงกเลส) คอ ความลมหลง พอใจในอารมณ (อภชฌา), ความขนเคอง

ไมพอใจตออารมณ (โทมนส) สตเทานนทจะยบยง สกดกน สายธารอนเปน

เชอเพลงแหงทกขได

จตทสตคมครอง รกษา จะอสระจากแรงกดดนของอภชฌาและ

โทมนส ความคดอาน ทศนะ เรยงตวเปนระบบ ไมสบสน อนจะสงผลให

จตตงมน และหยงรถงภาวะความเปนจรงของชวต ลกษณะจตตงมน

(สมาธพละ - สมถะ) และภาวะหยงร (ปญญาพละ - วปสสนา) เมอพฒนา

ไปถงจดสมบรณจะทำกจดบ (นโรธ) เชอเพลงแหงทกข ใหหมดสนไป

สมมาสต จงเปนหวจกรสำคญของ การพฒนาจต เปนกญแจทไขปรศนา

แหงชวตได


ปราชญทแทไมเสยเวลากบทศนะทวา จะเจรญสมถะหรอวปสสนา

กอน ? เพราะสมถะและวปสสนานนเปนผลของการเจรญสต จงอยาหวน

ระแวงวาจตจะตดในภาวะสขอนเกดจากสมาธ ตราบใดทตณหายงดบไม

หมดสน การตดในภาวะสขนนยอมเกดขน จะมากหรอนอยไมใชประเดนสำคญ

กระจางชดเถดวาลกษณะการตดสขนน เปนกจของตณหา หนาทผเจรญสต

คอ ตระหนกร หยงรใหชดตอสภาวธรรมทปรากฏในปจจบนขณะ

หากการตระหนกรนนชด และมกำลงพอ จะทำใหประจกษสภาพ

เกด - ดบของสงขาร จะเหนรอยตอ (สนตต) แหงสงขารธรรม พากเพยร

พอกพนสภาวธรรมเชนนใหมาก นคอ เสนทางสความดบทกข เมอสนตต

แหงการเกดและดบของขนธดำเนนไปถงจด ดบสนสด ! สภาวธรรมท

เหนอความเกด - ดบกเปดเผย นนคอ นโรธสจจ (นพพานธาต) อนเปน

โลกตตรธรรม เปน วมตตธรรม เปนอรยสมบต เปนทพงอนประเสรฐท

ทกจตวญญาณควรพฒนาไปใหถง

วมตตธรรมเลมน สามในสสวนของเนอหาเปนการรวบรวม

พระพทธพจน ทนำมาเรยบเรยงลำดบเนอหาใหอยในระบบ สมาธพละ

และ ปญญาพละ อกสวนหนงเปนสภาวธรรมภาคปฏบต ซงปรากฏใน

ภาคท ๓, ๔, ๕, ๘ หวงเปนอยางยงวา วมตตธรรม คงมสวนเปน

กลยาณมตร แดผแสวงหาสจจะทกทาน

ขอบคณทานผมอปการะ ทมสวนรวมทกขนตอนของการจดทำ

หนงสอเลมน จนสำเรจเปนรปเลม แรงกาย แรงใจ แรงทรพย และสตปญญา


ททกทานมสวนเสยสละ ถอเปนเกยรตคณแหงชวต เพอผลอนยงใหญ

คอ แสงสวางแหงปญญา แดมวลมนษยชาต ผใหสงทเลศ ยอมได

รบผลอนเปนเลศ จงขออนโมทนาในกศลบารมธรรมอนประเสรฐน


๒๕ สงหาคม ๒๕๔๐

วดถำดอยโตน-เชยงใหม


อกษรยอคมภร

เรยงตามเลมพระไตรปฏก

(ทพมพตว ตรง คอคมภรพระไตรปฏก)

พระไตรปฏก = เลม/ขอ/หนา ,คมภรอน = เลม/หนา

วนย. วนยปฏก

ท.ส. ทฆนกาย สลขนธวรรค

ท.มหา. ทฆนกาย มหาวรรค

ม.ม. มชฌมนกาย มลปณณาสก

ม.ม. มชฌมนกาย มชฌมปณณาสก

ม.อ. มชฌมนกาย อปรปณณาสก

ส.น. สงยตตนกาย นทานวรรค

ส.สฬา. สงยตตนกาย สฬายตนวรรค

ส.ม. สงยตตนกาย มหาวรรค

อ.ทก. องคตตรนกาย ทกนบาต

อ.ตก. องคตตรนกาย ตกนบาต

อ.จตกก. องคตตรนกาย จตกกนบาต

อ.ปญจก. องคตตรนกาย ปญจกนบาต

อ.ฉกก. องคตตรนกาย ฉกกนบาต

อ. สตต. องคตตรนกาย สตตกนบาต

อ. นวก. องคตตรนกาย นวกนบาต

อ.จตกก. องคตตรนกาย จตกกนบาต

อ.ปญจก. องคตตรนกาย ปญจกนบาต อ.ปญจก. องคตตรนกาย ปญจกนบาต

อ.ฉกก. องคตตรนกาย ฉกกนบาต อ.ฉกก. องคตตรนกาย ฉกกนบาต

อ. สตต. องคตตรนกาย สตตกนบาต อ. สตต. องคตตรนกาย สตตกนบาต


อ. ทสก. องคตตรนกาย ทสกนบาต

ข.อ. ขททกนกาย อทาน

ข.อต. ขททกนกาย อตวตตก

อต.อ. อตวตตก อรรถกถา (ปรมตถทปน)

อ.อ. อทาน อรรถกถา (ปรมตถทปน)

อ.อ. องคตตรนกาย อรรถกถา (มโนรสปรณ)

สงคณ อ. ธรรมสงคณ อรรถกถา (อฏฐสาลน)

วสทธ. วสทธมรรค

***************************

หมายเหต พระไตรปฏกทใชอางองในเลม หมายถง ฉบบภาษาไทย

ฉบบ ๔๕ เลมพมพเมอ ปพทธศกราช ๒๕๓๐

สงคณ อ. ธรรมสงคณ อรรถกถา (อฏฐสาลน) สงคณ อ. ธรรมสงคณ อรรถกถา (อฏฐสาลน)

วสทธ. วสทธมรรค


สารบญ

ภาคท ๑ ปฐมพทธพจน ๑-๘

ปฐมพทธพจน ๑

สงสารวฏ ๒

สงทปรารถนาไดยาก ๔

สคตภม ๕

พทธภาวะ ๗

อศจรรย ๔ อยาง ๘

ภาคท ๒ หลกมาตรฐานแหงการบรรลธรรม ๙-๕๔

มรรคาสความหลดพน ๙

ระบบมาตรฐานแหงการบรรลธรรม ๑๓

มรรคจต – ภาวะสมดลแหงสมถะ วปสสนา ๑๔

ปฏปทาสความสมดล ๑๕

แนวทางแหงการตรสร ๑๗

ความสขทควรกลว ๑๘

ความสขทไมควรกลว ๑๙

ภกษกบการผจญมาร ๒๐

ดาบสผทรงฌาน ๒๒

ปฏปทาเพอสนอาสวะ ๒๕

ทพยภาวะ ๒๘

อำนาจเหนอจต ๒๙


ญาณเกดจากสมาธ ๓๐

จตทปราศจากนวรณ ๓๑

นครทปลอดภย ๓๒

บรโภคกาม โดยไมตดกาม ๓๘

กมมฏฐาน ๔๐ วธ ๔๑

สมมาสมาธ ๔๒

สมาธภาวนา ๔ ประเภท ๔๓

จตทนอมไปสนพพาน ๔๕

สารบตร – พทธชโนรส ๔๖

ธรรมในปฐมฌาน ๔๗

ธรรมในทตยฌาน ๔๗

ธรรมในตตยฌาน ๔๘

ธรรมในจตตถฌาน ๔๙

ธรรมในอรปฌานท ๑ ๔๙

ธรรมในอรปฌานท ๒ ๕๐

ธรรมในอรปฌานท ๓ ๕๑

ธรรมในอรปฌานท ๔ ๕๑

ภาคท ๓ ทางสายเอก ๕๕-๑๐๙

สตปฏฐานสตร ๕๕

อานสงสสตปฏฐาน ๘๒

ลำดบขนตอนการเจรญสตปฏฐาน ๘๓

เครองผกจต ๘๕


นยสำคญแหงสตปฏฐาน ๘๗

สรปแนวทางการปฏบต ๙๒

ภาวะสมพนธแหงสตปฏฐาน ๙๘

สรปขนตอนสภาวธรรม ๑๐๓

สตเปนองคธรรมในทกกรณ ๑๐๙

ภาคท ๔ ทางหมนเวยน-ทางหลดพน ๑๑๑-๑๒๐ ปฏจจสมปบาท ๑๑๑

เหตเชอมผล ๑๑๔

ผลเชอมเหต ๑๑๔

เหตเชอมผล ๑๑๕

ทางหมนเวยน ๑๑๕

ทางหลดพน ๑๑๕

ภาคท ๕ การบรรลอรยสจธรรม ๑๒๑-๑๕๖ การบรรลนพพาน ๑๒๑

อปมาลกษณะมคคจต ๑๒๔

บพพนมตแหงการบรรลธรรม ๑๒๕

บพพนมตแหงการตรสร ๑๒๕

ญาณในฌานจต(สมาธพละ) ๑๒๗

วปสสนาญาณ(ปญญาพละ) ๑๓๐

อปปนาชวนวาระแหงมคควถ ๑๓๓

การบรรลอรยสจธรรม ๔ ระดบ ๑๓๔


โสดาปตตมคคญาณ ๑๓๕

ความเรวของสายฟาแลบ ๑๓๘

บาทฐานแหงมรรควถ ๑๓๙

วโมกข ๓ ๑๓๙

กจ ๓ ในอรยสจ ๔ ๑๔๑

สกทาคามมคคญาณ ๑๔๒

อนาคามมคคญาณ ๑๔๓

อรหตตมคคญาณ ๑๔๕

จกรภาวะ – วมตตญาณทสสนะ ๑๔๕

ทะเลแหงสงสารวฏ ๑๔๗

ผพนแลวจากอบาย ๑๕๐

ภาคท ๖ ภาวะนพพาน ๑๕๗-๑๗๐ ภาวะนพพาน ๑๕๗

ทสดแหงทกข ๑๕๗

นพพานธาต ๒ ๑๕๘

ระดบบคคลผบรรลนพพาน ๑๖๐

อรหตตบคคล ๒ ๑๖๑

กายสกข ๑๖๒

ปญญาวมตต ๑๖๓

อภโตภาควมตต ๑๖๔

อจฉรยบคคล ๒ ๑๖๔

วหารธรรมของพระขณาสพ ๑๖๖


ภาคท ๗ ธรรมปฏบตอนนำมาซงความสำเรจ ๑๗๑-๑๘๖ ธรรมอนเอก ๑๗๑

ทรงตรสสรรเสรญอานาปานสต ๑๗๒

วหารธรรมกอนและหลงตรสร ๑๗๓

อานสงสอานาปานสต ๑๗๔

ธรรมทเกอกลตออานาปานสต ๑๗๔

อานาปานสตสตร ๑๗๖

อานาปานสตภาวนา ๑๘๐

บำเพญสตปฏฐานใหบรบรณ ๑๘๒

บำเพญโพชฌงคใหบรบรณ ๑๘๔

บำเพญวชชาและวมตตใหบรบรณ ๑๘๖

ภาคท ๘ อานาปานสตภาวนา - ภาคปฏบต ๑๘๘-๒๖๐ มตแหงจต ๑๘๘

จกระตามหลกโยคะศาสตร ๑๘๙

สภาวธรรมระดบอปปนาสมาธ ๑๙๑

บทนำกอนเขาสภาคปฏบต ๑๙๑

อรยสมมาสมาธ ๑๙๓

วงจรของจตในสงสารวฏ ๑๙๔

จดเรมตนของโลกทศนและชวต ๑๙๗

อานาปานสตภาวนา - ภาคปฏบต ๒๐๐

จดลมกระทบ ๓ จด ๒๐๑

การเฝาตามดกาย ๒๐๑


อคคหนมต ปฏภาคนมต ๒๐๗

สนามพลงเจตสก ๒๑๑

มลธาร - ขณกสมาธ ๒๑๓

สวาธษฐาน – อปจารสมาธ ๒๑๓

มณประ – ปฐมฌาน ๒๑๕

ฌานวส ๒๑๙

การเฝาตามดเวทนา ๒๒๐

อนาหตะ – ทตยฌาน ๒๒๐

วสทธะ – ตตยฌาน ๒๒๑

สหลสราร – จตตถฌาน ๒๒๕

กายสงขาร จตสงขาร ๒๒๘

อรปฌาน ๔ ๒๒๙

การเฝาตามดจต ๒๓๒

การเฝาตามดธรรม ๒๓๓

อบายฝกจตเขาสอปปนา ๒๓๕

อปปนาชวนะวาระวถ ๒๓๘

บทบนทกการปฏบตธรรม ๒๓๙

โสดาปตตมคคญาณ ๒๓๙

ธรรมจกษ ๒๔๑

สกทาคามมคคญาณ ๒๔๒

อธจตสกขา – ความสมบรณ แหงสมมาสมาธ ๒๔๓

อนบพพวหาร ภาคดบสญญา ๒๔๔

อนาคามมคคญาณ ๒๔๖


อนบพพวหารภาคปฏโลม ๒๔๗

อนบพพวหารภาคอนโลม ๒๔๙

สญญาเวทยตนโรธ ๒๕๐

อรหตตมคคญาณ ๒๕๑

ธรรมจกร ๒๕๓

วมตตญาณทสสนะ ๒๕๕

การสนสะเทอนของธรรมธาต ๒๕๗

โลกตตรฌาน ๒ ระดบ ๒๕๗

การหมนธรรมจกร ๒๕๙

ตถาตา – เหนอสมมตบญญต ๒๖๐

ภาคท ๙ สมาบต ๓ ประเภท ๒๖๑-๒๗๑

ฌานสมาบต ๒๖๑

ผลสมาบต ๒๖๑

นโรธสมาบต ๒๖๒

อนบพพวหาร ๒๖๔

สภาวธรรมทเปนปฏปกษ ๒๖๖

สนมจต สนมทอง ๒๖๗

อรยสาวกกบดอกปารชาต ๒๖๘

ดรรชน

บรรณานกรม *********

ปญญาเปนทรพยอนประเสรฐ



ภาคท ๑

ปฐมพทธพจน

นะโม ตสสะ ภะคะวะโต

อะระหะโต สมมาสมพทธสสะ

ขอนอบนอม กราบคารวะในพระปญญาคณ พระบรสทธคณ

พระมหากรณาธคณแหงองคสมเดจพระสมมาสมพทธเจา พระองคนน

ผไกลจากกเลส ทรงตรสรชอบในอรยสจธรรมดวยพระองคเอง

“ดกอนภกษทงหลาย เพราะไมไดตรสร ไมไดแทงตลอดอรยสจ

เราดวยและเธอทงหลายดวย จงแลนไป ทองเทยวไปยงสงสารวฏนตลอด

กาลนานอยางน อรยสจ ๔ เปนไฉน คอ เพราะไมไดตรสร ไมไดแทง

ตลอดซง ทกข....เหตแหงทกข....ความดบทกข....ขอปฏบตเพอความดบ

ทกข เราดวย และเธอทงหลายดวย จงแลนไป ทองเทยวไปยงสงสารวฏน

ตลอดกาลนานอยางน ดกอนภกษทงหลาย เราดวยและเธอทงหลาย

ดวย ไดตรสรแลว แทงตลอดแลวซงอรยสจ ๔ ประการ...ตณหาในภพ

ขาดสญแลว ตณหาทจะนำไปสภพใหมสนแลว บดนภพใหมไมม” (1)

(1) ส.ม. 19/1091/610 วชชสตร




สงสารวฏ

“ดกอนภกษทงหลาย สงสารนกำหนดทสดเบองตน เบองปลาย

ไมได เมอเหลาสตวผมอวชชาเปนทกางกน มตณหาเปนเครองประกอบไว

ทองเทยวไปมาอย ทสดเบองตนยอมไมปรากฏ ฯลฯ

ดกอนภกษทงหลาย ทอนไมทบคคลโยนขนไปบนอากาศ บาง

คราวกตกลงทางโคน บางคราวกตกลงทางขวาง บางคราวกตกลงทาง

ปลาย แมฉนใดสตวทงหลายผมอวชชาเปนทกางกน มตณหาเปนเครอง

ประกอบไว ทองเทยวไปมาอย กฉนนนแล บางคราวกจากโลกนไปส

ปรโลก บางคราวกจากปรโลกมาสโลกน ขอนนเพราะเหตใด เพราะวา

สงสารนกำหนดทสดเบองตนเบองปลายไมได...”(2)

“พระผมพระภาคตรสวา ดกอนภกษ กปหนงนนนานมาก มใช

งายทจะนบกปนนวาเทานป เทาน ๑๐๐ ป เทาน ๑,๐๐๐ ป หรอวา เทาน

๑๐,๐๐๐ ปฯ ดกอนภกษ เหมอนอยางวา ภเขาหนลกใหญยาวหนงโยชน

กวางหนงโยชน สงหนงโยชน ไมมชอง ไมมโพรง เปนแทงทบทงกอน

บรษพงเอาผาแควนกาสมาปดภเขานน ระยะเวลาทปด ๑๐๐ ปตอครง

ภเขาหนลกใหญนน พงหมดไป สนไป เพราะความพยายามนยงเรวกวา

แล สวนกปหนงยงไมถงกาลหมดไป สนไป ระยะกปนานอยางนแล

(2) ส.น. 16/132/244 ทณฑสตร

๒



บรรดากปทนานอยางน พวกเธอทองเทยวไปแลวในวฏสงสาร

มใชหนงกป มใชรอยกป มใชพนกป มใชแสนกป... ขอนนเพราะเหตไร

เพราะวา สงสารนกำหนดทสดเบองตน เบองปลายไมได ฯลฯ ดกอน

ภกษทงหลาย กเหตเพยงเทาน เพยงพอแลว ทจะเบอหนายในสงขารทงปวง

เพยงพอเพอจะละคลายความกำหนด เพอกาวไปสความหลดพน...” (3)

“ดกอนภกษทงหลาย ถกละๆ พวกเธอทราบธรรมทเราแสดงแลว

อยางน ถกแลว นำตาทหลงไหลออกของพวกเธอทงหลาย ผทองเทยวไป

มา ฯลฯ โดยกาลนานนแหละมากกวา สวนนำในมหาสมทรทง ๔

ไมมากกวาเลย พวกเธอไดประสบมรณกรรมของมารดาตลอดกาลนาน

นำตาทหลงไหลออกของเธอเหลานน ผประสบมรณกรรมของมารดา

ครำครวญรองไหอย เพราะประสบสงทไมพอใจ เพราะพลดพรากจาก

สงทพอใจ นนแหละมากกวา สวนนำในมหาสมทรทง ๔ ไมมากกวาเลย

พวกเธอไดประสบมรณกรรมของบดา...ของพชาย นองชายพสาว

นองสาว...ของบตรธดา...ความเสอมแหงญาต...ความเสอมแหงโภคะ

ไดประสบความเสอมเพราะโรคตลอดกาลนาน นำตาทหลงไหลออกจาก

พวกเธอนน ผประสบความเสอมเพราะโรค ครำครวญรองไหอย เพราะ

พลดพรากจากสงทพอใจ เพราะประสบกบสงทไมพอใจ นนแหละ

มากกวา สวนนำในมหาสมทรทง ๔ ไมมากกวาเลย ขอนนเพราะเหตไร

เพราะวาสงสารนกำหนดทสดเบองตน เบองปลายไมได ฯลฯ ดกอน

ภกษทงหลาย กเหตเพยงเทาน เพยงพอแลว ทจะเบอหนายในสงขาร

ทงปวง เพยงพอเพอจะละคลายความกำหนด เพอกาวไปสความหลดพน

ดงน ฯ...” (4)

(3) ส.น. 16/128/240 ปพพตสตร (4) ส.น. 16/126/237-239 อสสสตร

๓



(5)ส.ม. 19/118/635-636 ฉคคยคสตร

สงทปรารถนาไดยาก

“ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนมหาปฐพมนำเออลนเตม

ไปหมด บรษโยนแอกซงมชองเดยว(ลกษณะคลายๆบวง) ลงไป ลมทศ

ตะวนออกพด เอาแอกน น ไปทางทศตะวนตก ลมทศตะวนตก

พดเอาไปทางทศตะวนออก ลมทศเหนอพดเอาไปทางทศใต ลมทศใต

พดเอาไปทางทศเหนอ เตาตาบอดตวหนงจะโผลขนมาหนงครงตอ ๑๐๐

ป เธอทงหลายจะสำคญขอนนเปนไฉน เตาตาบอดนนซงในระยะเวลา

๑๐๐ ป มนจะโผลขนมาคราวหนง...เมอโผลแลวจะสามารถสอดคอให

เขาไปในแอกซงมชองเดยวนนไดบางหรอไมหนอ? ภกษทงหลาย

กราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ขอทเตาตาบอด...จะสอดคอเขาไป

ในแอกซงมชองเดยวนนเปนของยากพระเจาขาฯ

ฉนนน ภกษทงหลาย การไดความเปนมนษยเปนของยาก

พระตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจาจะอบตขนในโลก กเปนของยาก

ธรรมวนยทพระตถาคตประกาศแลวจะรงเรองในโลก กเปนของยาก

ความเปนมนษยนเธอไดแลว พระตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจาก

อบตขนแลวในโลก และพระธรรมวนยทพระตถาคตประกาศกเจรญ

รงเรองอยแลวในโลก ดกอนภกษทงหลาย เพราะฉะนนแหละ เธอทงหลาย

พงกระทำความเพยรเพอรตามความเปนจรงวา นทกข นเหตใหเกดทกข

นความดบทกข นทางปฏบตใหถงความดบทกข” (5)

๔



สคตภม

“…ดกอนภกษทงหลาย เมอเทวดาทราบวา เทพบตรองคนจะ

ตองเคลอนจากสวรรค กพลอยยนดกบเทพบตรองคนน ดวยการอวยพรให

๓ ประการคอ

๑. ทานจากเทวโลกนไปแลว ขอใหไดไปเกดใน สคตภม

๒. ทานเกดในสคตภมแลว ขอใหได ลาภอนด

๓. ทานเมอไดลาภอนด ขอใหม จตมนคง

เมอพระผมพระภาคเจาตรสอยางนแลว ภกษรปหนงไดทลถามวา

ขาแตพระองคผเจรญ

อะไร เปนเหตใหเทพบตรไปเกดในสคตภม

อะไร เปนเหตใหเทพบตรไดลาภอนด

อะไร เปนเหตใหเทพบตรมจตทมนคง

พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ดกอนภกษทงหลาย… ความเปน

มนษยเปนเหตใหเทพบตรไปเกดในสคตภม เทพบตรลงมาเกดเปน

มนษยแลว มความเลอมใสในธรรมวนยทพระตถาคตเจา ประกาศแลว

เปนเหตใหเทพบตรไดลาภอนด กศรทธาของเทพบตรนนแล มมลฐาน

หยงลงมนคง สมณะ พราหมณ เทวดา มาร พรหม หรอใครๆ ในโลก

ไมสามารถทำใหศรทธานนเสอมคลายไปได นเปนเหตใหเทพบตรมจต

มนคง… ในพระสตรนน พระผมพระภาคเจาไดตรสเนอความนไวแลว

จงตรสพระคาถาประพนธวา

๕



เวลาทเทพบตรจะจตจากสวรรค เพราะสนอาย เทวดาทพลอยยนด

ยอมเปลงเสยงอวยพรให…

๑. แนะทานผเจรญ ทานจากเทวโลกนไปแลว จงไปเกดใน

สคตภม จงเขาถงความเปนสหายแหงหมมนษยเถด

๒. ทานเกดเปนมนษยแลว จงมศรทธาเลอมใสอยางยงใน

พระสทธรรม

๓. ศรทธาของทานจงมมลฐานหยงลงมนคงในพระสทธรรม

ทพระตถาคตเจา ทรงประกาศดแลว ใครๆ ใหเสอมศรทธาไม

ไดตลอดชวต ทานจงละความประพฤตชวทางกาย วาจา ใจ

และอยาทำความชวทมโทษอยางอน ทำความด ทาง กาย

วาจา ใหมาก ทำความดทางใจใหไพบลยจนปราศจากอปธ

นอกจากนนทานจงบำเพญบญ ทใหเกดสมบตนนใหมาก

ดวยการบรจาคทาน แลวชกชวนชนอนใหดำรงอยใน

พระสทธรรม ในพระพทธศาสนา…”(6)

(6) ข.อต. 25/83/364-366 บพพนมตสตร

๖ ๗



พทธภาวะ

“…ครงหนง เมอพระพทธเจากำลงเสดจพทธดำเนนทางไกล

พราหมณผหนงไดเดนทางไกลทางเดยวกบพระองค มองเหนรปจกรท

รอยพระบาทแลวมความอศจรรยใจ ครนพระองคเสดจลงไปประทบนง

ทโคนไมตนหนงขางทาง พราหมณเดนตามรอยพระบาทมา มองเหนพทธ

ลกษณาการทประทบนงสงบลกซงนาเลอมใสยงนก จงเขาไปเฝาแลว

ทลถามวา…

ทานผเจรญคงจกเปนเทพเจา พระพทธเจาตรสตอบวา ไมใช…

ทลถามตอไปวา…. ทานผเจรญคงจกเปนคนธรรพ …ยกษ…หรอเปน

มนษย พระพทธองคทรงปฏเสธหมด…เมอเปนเชนนนทานผเจรญ

จะเปนใครกนเลา…

นแนะพราหมณ อาสวะเหลาใดทเมอยงละไมไดจะเปนเหต

ใหเราเปนเทพเจา …เปนคนธรรพ…เปนยกษ …เปนมนษย อาสวะ

เหลานนเราละไดแลว ถอนรากเสยแลว…หมดสน ไมมทางเกดขนไดอก

ตอไป เปรยบเหมอนดอกอบล ดอกปทม ดอกบณฑรก ซงเกดในนำ

เจรญในนำ แตต งอยพนนำ ไมถกนำฉาบตด ฉนใด เรากฉนนน

เหมอนกน เกดในโลก เตบโตขนในโลก แตเปนอยเหนอโลก ไมตดกลว

ดวยโลกฉนนน…นแนะพราหมณ จงถอวาเราเปน พทธะ เถด” (7)

(7) อ.จตกก. 21/36/49-51 โทณสตร อ.จตกก. 21/36/49-51 โทณสตร

๖ ๗



อศจรรย ๔ อยาง

“ภกษทงหลาย เพราะเหตทตถาคต ผอรหนตสมมาสมพทธะเกด

ขน จงเกดม ของอศจรรย ๔ อยางน ปรากฏขน คอ

๑. ภกษทงหลาย ประชาชนทงหลาย พอใจในกามคณ ยนด

ในกามคณ บนเทงอยในกามคณ ครนตถาคตแสดง ธรรมทไมเกยวของ

กบกามคณ ประชาชนเหลานนกฟง เงยหฟง ตงใจฟง เพอใหเขาใจ

ทวถง

๒. ภกษทงหลาย ประชาชนทงหลาย พอใจในการถอตว ยนด

ในการถอตว บนเทงอยในการถอตว ครนตถาคตแสดง ธรรมทกำจด

ความถอตว ประชาชนเหลานนกฟง เงยหฟง... ตงใจฟง เพอใหเขาใจ

ทวถง...

๓. ภกษทงหลาย ประชาชนทงหลาย พอใจในความวนวายไม

สงบ ยนดในความวนวายไมสงบ บนเทงอยความวนวายไมสงบ ครน

ตถาคตแสดง ธรรมทเปนไปเพอความสงบ ประชาชนเหลานนกฟง...

๔. ภกษทงหลาย ประชาชนทงหลาย ประกอบอยดวยอวชชา

เปนคนมดบอด ถกความมดครอบงำเอาแลว ครนตถาคตแสดง ธรรม

ทกำจดอวชชา ประชาชนนนกฟง เงยหฟง ตงใจฟง เพอใหเขาใจทวถง ภกษ

ทงหลาย นคอของนาอศจรรย ทไมเคยม...กมขนมา เพราะการ

บงเกดขนของตถาคตผเปนอรหนตสมมาสมพทธะ” (8)

(8)อ.จตกก. 21/128/180-181 ทตยตถาคตอจฉรยสตร

๘



ภาคท ๒

หลกมาตรฐานแหงการบรรลธรรม

มรรคาสความหลดพน

“ภกษทงหลาย ธรรมเปนเครองใหถงวมตต (วมตตายตนะ)

๕ ประการเหลาน มอยซงในธรรมนน เมอภกษเปนผไมประมาท มความ

เพยรเผากเลส มตนสงไปแลว จตทยงไมหลดพนยอมหลดพน อาสวะท

ยงไมสนรอบยอมถงซงความสนรอบ หรอวาเธอยอมบรรลตามลำดบ

ซงความเกษมจากโยคะอนไมมอนยงกวาทตนยงไมไดบรรลตามลำดบ

ธรรมเปนเครองใหถงวมตต ๕ ประการนน เปนอยางไรเลา? ๕ ประการ

คอ

๑. ภกษทงหลาย ในกรณน พระศาสดา หรอ เพอนสหพรหมจาร

ผตงอยในฐานะครรปใดรปหนง ยอม แสดงธรรมแกภกษ เธอยอมเปน

ผรพรอมเฉพาะซงอรรถ รพรอมเฉพาะซงธรรม ในธรรมนนตามทพระ

ศาสดาหรอเพอนสหพรหมจารแสดงแลวอยางไร

เมอเปนผรพรอมเฉพาะซงอรรถ รพรอมเฉพาะซงธรรม

ปราโมทยยอมเกดขนแกเธอนน เมอปราโมทยแลว ปตยอมเกด เมอใจม

ปต กายยอมรำงบ ผมกายรำงบแลว ยอมเสวยสข เมอมสข จตยอมตงมน

ภกษทงหลาย นคอ ธรรมเปนเครองใหถงวมตต ขอทหนง ซงในธรรม

นน เมอภกษเปนผไมประมาท มความเพยรเผากเลส มตนสงไปแลว จต

ทยงไมหลดพนยอมหลดพน อาสวะทยงไมสนรอบยอมถงซงความสนรอบ

๙ วมตตธรรม ๙



หรอวา เธอยอมบรรลตามลำดบ ซงความเกษมจากโยคะอนไมมอนยง

กวาทตนยงไมไดบรรล

๒. ภกษทงหลาย ขออนยงมอก พระศาสดา หรอเพอนสห

พรหมจาร ผตงอยในฐานะครรปใดรปหนง กมไดแสดงธรรมแกภกษ แต

เธอแสดงธรรมตามทไดฟงมา ไดศกษาเลาเรยนมาแกชนทงหลาย

เหลาอนโดยพสดาร เธอนนยอมเปนผรพรอมเฉพาะซงอรรถ รพรอม

เฉพาะซงธรรม ในธรรมตามทเธอแสดงแกชนเหลาอนโดยพสดารตามท

เธอไดฟงมาแลวเลาเรยนมาแลวอยางไร



ปต กายยอมรำงบ ผมกายรำงบแลว ยอมเสวยสข เมอมสข จตยอม

ตงมน ภกษทงหลาย นคอ ธรรมเปนเครองใหถงวมตต ขอทสอง ...

๓. ภกษทงหลาย ขออนยงมอก พระศาสดา หรอเพอนสห

พรหมจาร ผตงอยในฐานะครรปใดรปหนง กมไดแสดงธรรมแกภกษ และ

เธอนนกมไดแสดงธรรมแกชนทงหลายเหลาอนโดยพสดารตามทเธอได

ฟงมาไดเลาเรยนมา แตเธอกระทำการทองบนสาธยายซงธรรมโดย

พสดารตามทตนฟงมาเลาเรยนมา เธอยอมเปนผรพรอมเฉพาะซงอรรถ

รพรอมเฉพาะซงธรรม ในธรรมนนตามทเธอทำการทองบนซงธรรมโดย

พสดารตามทไดฟงมาแลวเลาเรยนมาอยางไร

๑๐ ๑๑






ภกษทงหลาย นคอ ธรรมเปนเครองใหถงวมตต ขอทสาม ...

๔. ภกษทงหลาย ขออนยงมอก พระศาสดา หรอเพอนสห

พรหมจาร ผตงอยในฐานะครรปใดรปหนง กมไดแสดงธรรมแกภกษ และ

เธอนนกมไดแสดงธรรมแกชนทงหลายเหลาอนโดยพสดารตามทเธอได

ฟงมาไดเลาเรยนมา และเธอกมไดทำการทองบนซงธรรมโดยพสดาร

ตามทตนฟงมาเลาเรยนมา แต เธอตรกตามตรองตามดวยใจ ตามเพง

ดวยใจ ซงธรรมตามทเธอฟงมาเลาเรยนมา เธอยอมเปนผรพรอมเฉพาะ

ซงอรรถ รพรอมเฉพาะซงธรรม ในธรรมนนตามทเธอตรกตามตรองตาม

ดวยใจ ตามเพงดวยใจ ซงธรรมตามทเธอฟงมาเลาเรยนมา อยางไร




ภกษทงหลาย นคอ ธรรมเปนเครองใหถงวมตต ขอทส...

๕. ภกษทงหลาย ขออนยงมอก พระศาสดา หรอเพอนสห

พรหมจาร ผตงอยในฐานะเปนครรปใดรปหนง กมไดแสดงธรรมแกภกษ

และเธอนนกมไดแสดงธรรมแกชนทงหลายเหลาอนโดยพสดารตามทเธอได

ฟงมาไดเลาเรยนมา และเธอกมไดทำการทองบนซงธรรมโดยพสดาร

ตามทตนฟงมาเลาเรยนมา ทงเธอกมไดตรกตรองตามดวยใจ ตามเพง

๑๐ ๑๑



ดวยใจ ซงธรรมตามทเธอฟงมาเลาเรยนมา แตวา สมาธนมตอยางใด

อยางหนง เปนสงทเธอนนถอเอาดแลว กระทำไวในใจดแลว เขาไปทรง

ไวดแลว แทงตลอดดแลวดวยปญญา เธอยอมเปนผรพรอมเฉพาะซง

อรรถ รพรอมเฉพาะซงธรรมในธรรมนนตามทสมาธนมตอยางใดอยางหนง

เปนสงทเธอถอเอาดวยด กระทำไวในใจด เขาไปทรงไวดแลว แทงตลอด

ดแลวดวยปญญา อยางไร




ภกษทงหลายนคอ ธรรมเปนเครองใหถงวมตต ขอทหา...

ภกษทงหลาย ธรรมเปนเครองเขาถงวมตต ๕ ประการเหลาน ซง

ในธรรมนน เมอภกษเปนผไมประมาท มความเพยรเผากเลส มตนสงไป

แลว อย จตทยงไมหลดพนยอมหลดพน อาสวะทยงไมสนรอบยอมถงซง

ความสนรอบ หรอวา เธอยอมบรรลตามลำดบ ซงความเกษมจากโยคะ

อนไมมอนยงกวาทตนยงไมไดบรรลตามลำดบดงนแล” (9)

ปญญายอมไมบรบรณแกผมจตไมมนคง

ไมรพระสทธรรม มความเลอมใสไมจรงจง

(9)อ.ปญจก. 22/26/24-26 วมตตายตนสตร

๑๒ ๑๓



สรปแนวทางแหงความหลดพน ๕ ประการ

๑. การฟงธรรม

๒. การแสดงธรรม

๓. การสาธยายธรรม

๔. การตรกตรองใครครวญธรรม

๕. สมาธนมต

ระบบมาตรฐานแหงการบรรลธรรม

อาวโสทงหลาย ภกษหรอภกษณรปหนงรปใดกตาม จะพยากรณ

อรหตตผลในสำนกของขาพเจา กยอม (พยากรณ) ดวยมรรค ๔ ทงหมด

หรอดวยมรรคใดมรรคหนงในบรรดามรรค ๔ เหลาน คอ

๑. ภกษในธรรมวนยน เจรญวปสสนาอนมสมถะนำหนา เมอ

เธอเจรญวปสสนาอนมสมถะนำหนาอย มรรคเกดขน เธอเสพคน เจรญ

ทำใหมาก ซงมรรคนน เมอเธอเสพคน เจรญ ทำใหมาก ซงมรรคนน

สงโยชนทงหลายยอมถกละได อนสยทงหลายยอมสนไป

๒. อกประการหนง ภกษเจรญสมถะอนมวปสสนานำหนา

เมอเธอเจรญสมถะอนมวปสสนานำหนาอย มรรคเกดขน เธอเสพคน

เจรญ ทำใหมาก ซงมรรคนน เมอเธอเสพคน เจรญ ทำใหมาก ซงมรรคนน


๑๒ ๑๓



๓. อกประการหนง ภกษเจรญสมถะและวปสสนาคกน เมอเธอ

เจรญสมถะและวปสสนาควบคกนอย มรรคเกดขน เธอเสพคน เจรญ



๔. อกประการหนง ภกษมใจถกชกใหเขวไปดวยธรรมธจจ

(แตครน) ถงคราวเหมาะทจตนนตงแนวสงบสนทลงไดในภายในเดนชด

เปนสมาธ มรรคเกดขนแกเธอ เธอเสพคน เจรญ ทำใหมาก ซงมรรคนน

เมอเธอเสพคน เจรญ ทำใหมาก ซงมรรคนน สงโยชนทงหลายยอมถก

ละได อนสยทงหลายยอมสนไป” (10)

มรรคจต-ภาวะสมดลแหงสมถะ วปสสนา

มรรคมองค ๘ หรออฏฐงคกมรรคน เมอเจรญพรงพรอมถงทกจะ

ถงขดและถงขณะหนงซงองคมรรคทงหมดรวมกนทำหนาทใหเกดญาณ

อนแรงกลาสวางขนมาหยงเหนสจธรรม และกำจดกวาดลางกเลสท

หมหอบบคนออกไป การทองคมรรคทงหมดทำหนาทพรอมกนเชนน

เรยกวาเปนมรรค เพราะเปนขณะซงมองคประกอบทงหมดครบเปน

มรรคจรงๆ เมอมรรคทำหนาทแลว กมภาวะทเปนผลตามมา คอความร

ความเขาใจในสจธรรมทบรรลเรยกสนๆ วา ผล

ถาทกอยางคอยดำเนนไปตามลำดบ จะมการทำหนาทของ

มรรคเชนนทแรงขน จนเสรจสนรวมทงหมด ๔ คราวหรอ ๔ ขน จงเรยกวา

(10)อ.จตกก 21/170/218-219 ยคนธสตร

๑๔ ๑๕



มรรค ๔ และภาวะทเปนผลกจงม ๔ เชนเดยวกน รวมเรยกวา มรรค ๔

ผล ๔ หรอเรยกวา อรยมรรค ๔ อรยผล ๔ คอ โสดาปตตมรรค โสดา

ปตตผล สกทาคามมรรค สกทาคามผล อนาคามมรรค อนาคามผล

อรหตตมรรค อรหตตผล จะเหนวามรรคน โดยองคประกอบม ๘ มรรค

จงเรยกวา อฏฐงคกมรรค แปลวา มรรคมองค ๘ แตวาโดยการปฏบต

การ หรอการทำกจ ม ๔ ลำดบขน เรยกกนวา จตมรรค แปลวา มรรค ๔

อาการทเกดองคธรรมทงหลายทำหนาทพรอมกนในขณะจต

เดยวยงผลทตองการใหสำเรจน ทานเรยกวา ธรรมสามคค และธรรม

สามคคกคอโพธ อนไดแกความตรสร และในขณะแหงมรรคน มใชเฉพาะ

องคมรรคเพยง ๘ เทานน แมโพธปกขยธรรมทง ๓๗ ประการกเกดขน

ทำหนาทพรอมหมดในขณะจตเดยวกน อยางไรกตาม โพธปกขยธรรมทง

หมดนน กสรปลงไดในองคมรรคทง ๘ นนเอง ดงนนเมอพดถงมรรค กจง

เปนอนครอบคลมถงธรรมอนท เกยวของท งหมด... . . ( 1 1 )

ปฏปทาไปสความสมดล

ภกษทงหลาย ในบรรดาบคคลสจำพวกนน

๑. บคคลผไดเจโตสมถะในภายใน แตไมไดอธปญญา

ธมมวปสสนา นน พงเขาไปหาบคคลผไดอธปญญาธมมวปสสนา แลว

ถามวา ทานผมอาย เราควรเหนสงขารกนอยางไร? ควรพจารณาสงขาร

กนอยางไร? ดงน ผถกถามนน จะพยากรณตามทตนเหนแลว แจมแจงแลว

(11)พทธธรรม -พระราชวรมน หนา ๘๘๖-๘๘๗

๑๔ ๑๕



อยางไร แกบคคลนนวา ทานผมอาย สงขารควรเหนกนอยางนๆ สงขาร

ควรพจารณากนอยางนๆ สงขารควรเหนแจงกนอยางนๆ ดงน สมยตอมา

บคคลนนกจะเปนผ ไดท ง เจโตสมถะในภายใน และอธปญญา

ธมมวปสสนา

๒. ภกษทงหลาย บคคลผไดอธปญญาธมมวปสสนา แตไม

ไดเจโตสมถะในภายในนน พงเขาไปหาบคคลผไดเจโตสมถะในภายใน

แลวถามวา ทานผมอาย จตเปนสงทควรดำรงไวอยางไร ? ควรถกชกนำ

ไปอยางไร ? ควรทำใหเปนจตมอารมณเดยว (เอกคคตาจต) อยางไร?

ควรทำใหตงมนไดอยางไร? ดงน ผถกถามนนจะพยากรณ ตามทตนเหน

แลว แจมแจงแลวอยางไร แกบคคลนนวา ทานผมอาย จตเปนสงทควร

ดำรงไว ดวยอาการอยางนๆ ควรถกชกนำไป ดวยอาการอยางนๆ ควรทำ

ใหเปนจตมอารมณเดยว ดวยอาการอยางนๆ ควรทำใหตงมน ดวยอาการ

อยางนๆ ดงน สมยตอมา บคคลนน กจะเปนผไดทงอธปญญาธมมวปสสนา

และเจโตสมถะในภายใน

๓. ภกษทงหลาย บคคลผไมไดทงเจโตสมถะในภายในและ

อธปญญาธมมวปสสนานน บคคลนนพงเขาไปหาบคคลผไดทงเจโตสมถะ

ในภายใน และอธปญญาธมมวปสสนา แลวถามอยางนวา ทานผมอาย

จตเปนสงทควรดำรงไวอยางไร? ควรถกชกนำไปอยางไร? ควรทำใหเปน

จตมอารมณเดยว(เอกคคตาจต)อยางไร? ควรทำใหตงมนไดอยางไร?

สงขารเปนสงทควรเหนอยางไร? พจารณาอยางไร? ควรเหนแจง

อยางไร? ดงน ผถกถามนนจะพยากรณ ตามทตนเหนแลว แจมแจงแลว

๑๖ ๑๗



อยางไร แกบคคลนนวา ทานผมอาย จตเปนสงทควรดำรงไว ดวย

อาการอยางนๆ ควรถกชกนำไป ดวยอาการอยางนๆ ควรทำใหเปนจตม

อารมณเดยว ดวยอาการอยางนๆ ควรทำใหตงมนดวยอาการอยางนๆ

สงขารเปนสงทควรเหนกนอยางนๆ ควรพจารณากนอยางนๆ ควร

เหนแจงกนอยางนๆ ดงน สมยตอมา บคคลนนกจะเปนผไดทงเจโตสมถะ

ในภายใน และอธปญญาธมมวปสสนา

๔. ภกษทงหลาย บคคลผทงเจโตสมถะในภายใน และอธปญญา

ธมมวปสสนานน บคคลนน พงดำรงตนไวในธรรมทงสองนน แลว

ประกอบความเพยรเพอความสนไปแหงอาสวะทงหลาย ใหยงขนไป

ภกษทงหลาย บคคล ๔ จำพวกนมอย หาไดอยในโลก” (12)

แนวทางแหงการตรสร

“ราชกมาร ความคดอนนไดเกดขนแกเราวา ในอดตกาลอน

ยดยาวกด…ในอนาคตกาลอนยดยาวกด…แมในปจจบนกด สมณะหรอ

พราหมณเหลาใดทไดเสวยทกขเวทนากลาแขงเผดรอนอนเกดจากการ

ทำความเพยรอยางสงสด กเทาทเราไดเสวยอยน ไมยงไปกวานได กแต

วาเราหาอาจบรรลธรรมอนยงกวาธรรมของมนษย หรออลมรยญาณ

ทศนวเศษ ดวยทกรกรยาอนกลาแขงแสบเผดนไม ชะรอยหนทางแหง

การตรสรจกพงมไดโดยประการอน

(12)อ.จตกก 21/94/126-127 ตตยสมาธสตร

๑๖ ๑๗



ราชกมาร ความระลกอนนไดเกดขนแกเราวา เออกเรายงจำได

อยเมองานแรกนาแหงบดา เรานง ณ รมไมหวามเงาเยนสนท มใจสงด

แลวจากกาม และอกศลธรรมทงหลาย บรรลปฐมฌานมวตก วจาร มปต

และสขอนเกดแตวเวกแลวแลอย ชะรอยนนจกเปนทางแหงการตรสรบาง

ดงน ราชกมาร ความรสกอนแลนไปตามสต ไดมแลวแกเราวา นแล

แนแลวหนทางแหงการตรสร ดงน

ราชกมาร ความสงสยอนนไดเกดขนแกเราวา เราควรจะกลวตอ

ความสขชนดทเวนจากกามและอกศลธรรมหรอไมหนอ? ราชกมาร

ความแนใจอนนไดเกดแกเราวา เราไมควรกลวตอสขอนเวนจากกาม

และอกศลทงหลาย ราชกมาร ความคดไดมแกเราสบไปวา กความสข

ชนดนน คนทมรางกายหวโหยเกนกวาเหตเชนน จะบรรลไดโดยงาย

ไมไดเลย ถาไฉนเราพงกลนกนอาหารหยาบคอขาวสกและขนมสดเถด

ราชกมาร เราไดกลนกนอาหารหยาบ คอขาวสกและขนมสดแลว” (13)

ความสขทควรกลว

“อทาย กามคณ ๕ อยางเหลานมอย หาอยางอยางไรเลา? หาอยาง

คอ รปทงหลายทจะพงรสกไดดวยตา อนเปนรปทนาปรารถนา นาใคร

นาพอใจ มลกษณะนารก เปนทเขาไปอาศยอยแหงความใคร เปนทตง

(13)ม.ม. 13/335/392-393 โพธราชกมารสตร

๑๘ ๑๙



แหงความกำหนด เสยงทงหลายทจะพงรสกไดดวยห…... กลนทงหลาย

ทจะพงรสกไดดวยจมก...รสทงหลายทจะพงรสกไดดวยลน ... โผฏฐพพะ

ทงหลายทจะพงรสกไดดวยผวกาย อนเปนโผฏฐพพะทนาปรารถนา

นาใคร นาพอใจ มลกษณะนารก เปนทเขาไปอาศยอยแหงความใคร

เปนทตงแหงความกำหนด อทาย เหลานแล กามคณ ๕ อยาง

อทาย สขโสมนสใด อาศยกามคณ ๕ เหลานเกดขน นเรา

กลาววา กามสข มฬหสข ปถชนสข อนรยสข เรากลาววา สขนนบคคล

ไมควรเสพ ไมควรม ไมควรทำใหมาก และควรกลว

ความสขทไมควรกลว

อทาย ภกษในกรณน สงดแลวจากกาม สงดแลวจากอกศลธรรม

เขาถง ปฐมฌาน อนมวตก วจาร มปตและสขอนเกดแตวเวกแลวแลอย

เพราะความทวตก วจารณทงสองระงบลง เขาถง ทตยฌาน เปนเครองผองใส

แหงใจในภายใน ใหสมาธ เปนธรรมเอกผดมขน ไมมวตก ไมม

วจาร มแตปตและสข อนเกดสมาธ แลวแลอย อนงเพราะความจางคลาย

ไปแหงปตยอมเปนผอยอเบกขา มสตและสมปชญญะ และยอมเสวยความ

สขดวยนามกาย ชนดทพระอรยะเจาทงหลาย ยอมกลาวสรรเสรญผนนวา

เปนผอยอเบกขามสตอยเปนปกตสข ดงน เขาถง ตตยฌาน แลวแลอย

เพราะละสขเสยไดและเพราะละทกขเสยได เพราะความดบไปแหงโสมนส

และโทมนสทงสองในกาลกอนเขาถง จตตถฌาน ไมมทกขไมมสข มแต

ความทสตเปนธรรมชาต บรสทธ เพราะอเบกขา แลวแลอย นเรากลาววา

(14)ม.ม. 13/155-156/171-172 ลฑกโกปมสตร

๑๘ ๑๙



เนกขมมสข วเวกสข อปสมสข สมโพธสข เรากลาววา สขนนบคคล

ควรเสพ ควรเจรญ ควรทำใหมากและไมควรกลว”(14)

ภกษกบการผจญมาร

“ดกอนภกษทงหลาย เรองเคยมมาแลว สงครามระหวางเทวดา

กบอสรไดประจญหนากนแลว ดกอนภกษทงหลาย กในสงครามครงนน

พวกอสรชนะ พวกเทวดาแพ และพวกเทวดาทแพไดพากนหนไป พวกอสร

รกไลตดตามมงไปทางทศเหนอ ครงนนแล พวกเทวดาไดมความคดอยางนวา

พวกอสรรกไลตดตามมา จำเราจะตองทำสงครามกบพวกอสรครงท ๒ อก

ดกอนภกษทงหลาย แมครงท ๒ พวกเทวดากทำสงครามกบพวก

อสรอก พวกอสรชนะ พวกเทวดาแพ และพวกเทวดาทแพไดพากนหนไป

พวกอสรรกไลตดตามมงไปทางทศเหนอ ครงนนแล พวกเทวดาไดมความคด

อยางนวา พวกอสรรกไลตดตามมา จำเราจะทำสงครามกบพวกอสรครงท ๓ อก

ดกอนภกษทงหลาย แมครงท ๓ พวกเทวดาทำสงครามกบพวก

อสรอก พวกอสรชนะ พวกเทวดาแพ และ พวกเทวดาทแพไดพากนหน

เขาไปในเทพบร กแหละพวกเทวดาทหนเขาไปในเทพบรไดมความคด

อยางนวา บดน พวกเรามตนไดทพงแลว พวกอสรจะทำอะไรเราไมได

แมพวกอสรกมความคดอยางนวา บดนพวกเทวดามตนไดทพงแลว พวก

เราจะทำอะไรไมได

ดกอนภกษทงหลาย เรองเคยมมาแลว สงครามระหวางเทวดา

กบอสรไดประจญหนากนแลว ดกอนภกษทงหลาย กในสงครามครงนน

๒๐ ๒๑



พวกเทวดาชนะ พวกอสรแพ และพวกอสรทแพไดพากนหนไป พวกเทวดา

รกไลตดตามมงไปทางทศใต ครงนนแล พวกอสรไดมความคดอยางนวา

พวกเทวดารกไลตดตามมา จำเราจกทำสงครามกบพวกเทวดาแมครงท ๒อก

ดกอนภกษทงหลาย แมครงท ๒ พวกอสรกทำสงครามกบพวก

เทวดาอก พวกเทวดากชนะ พวกอสรแพ และ พวกอสรทแพไดพากนหน

ไป พวกเทวดารกไลตดตามมงไปทางทศใต ครงนนแล พวกอสรไดมความ

คดอยางนวา พวกเทวดารกไลตดตามมา จำเราจะทำสงครามกบพวก

เทวดาแมครงท ๓ อกครง

ดกอนภกษทงหลาย แมครงท ๓ พวกอสรทำสงครามกบพวก

เทวดาอก พวกเทวดากชนะ พวกอสรแพ และ พวกอสรทแพไดพากนหน

เขาไปในอสรบร กแหละพวกอสรทพากนหนเขาไปในอสรบรไดมความคด

อยางนวา บดน พวกเรามตนไดทพงแลว พวกเทวดาจะทำอะไรเราไมได

แมพวกเทวดากมความคดอยางนวา บดนพวกอสรมทพงแลว พวกเรา

ทำอะไรไมได

ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกนแล สมยใด ภกษสงดจาก

กาม บรรลปฐมฌาน...สมยนน ภกษมความคดอยางนวา บดนเรามตน

ไดทพงแลว มารจะทำอะไรเราไมได ดกอนภกษทงหลาย แมมารผลามก

กมความคดอยางนวา บดน ภกษมตนไดทพงแลว เราจะทำอะไรไมได

ดกอนภกษทงหลาย สมยใด ภกษบรรลทตยฌาน...ตตยฌาน

...จตตถฌาน สมยนน ภกษมความคดอยางนวา บดน เรามตนไดทพง

แลว มารจะทำอะไรเราไมได ดกอนภกษทงหลาย แมมารผลามกกม

ความคดอยางนวา บดน ภกษมตนไดทพงแลว เราจะทำอะไรไมได

ดกอนภกษทงหลาย สมยใด ภกษ เพราะลวงรปสญญา โดย

๒๐ ๒๑



ประการทงปวง บรรลอากาสานญจายตนฌาน ....สมยนน ภกษน

เรยกวา ไดทำมารใหเปนทสด ใหตดตามไมได ปดตามารสนท มารมอง

ไม เ ห น

ดกอนภกษทงหลาย สมยใด ภกษ เพราะลวงอากาสานญ

จายตนฌานโดยประการทงปวง บรรลวญญาณญจายตนฌาน...

อากญจญญายตนฌาน...เนวสญญานาสญญายตนฌาน...สญญา

เวทยตนโรธ อาสวะของเธอสนรอบแลวเพราะเหนดวยปญญา สมยนน

ภกษนเรยกวา ไดกระทำมารใหเปนทสด ใหตดตามไมได ปดตามารสนท มาร

มองไมเหน”(15)

มารยอมสามารถทำลายบคคล ผตกเปนทาสของความสวยงาม

ไมควบคมการแสดงออก ไมรประมาณในโภชนาหาร เกยจคราน

และออนแอ เหมอนลมแรงพดโคนตนไมทไมแขงแรง

ดาบสผทรงฌาน

นานาทศนะ ของกลมบคคลผไมเหนผลานสงส คณประโยชน

ของฌานจต.....

......อารมณสมถะ ทำใหตดอยในสข ทำใหผปฏบตมโอกาสหลง

ไดงาย

(15)อ.นวก. 23/39/494-496 เทวาสรสงคามสตร

๒๒ ๒๓



......สวนมาก บคคลผเปนเจาของทศนะประเภทน ไมเคยม

ประสบการณเรองฌานจต หรอถามแตกไมมวสในฌาน จงมองไมเหน

อานสงสอนมเปนอเนก

....การบรรลมรรค ผล ไมจำเปนตองใชสมาธระดบอปปนา แค

ขณกะหรออปจาระกพอ ซงโดยเนอแทแลว ขณะทจตบรรลมรรคผล คอ

กระบวนการของมคคสมงค กำลงของสมถะ และวปสสนาตองมความ

สมดลกน กำลงสมถะอยางตำตองถงขนอปปนาในระดบฌานท ๑ อน

เปนองคสมมาสมาธในอรยมรรค ๘

เปนไปได สำหรบเสขบคคล ผบรรลณานจตในขณะทบรรล

มรรค ผล ครงแรก (โสดาปตตมรรค) หลงจากนน กไมสามารถพฒนา

จตขนไปสวถแหงฌานจตอก แตสำหรบสกทาคามบคคล ผปรารถนาจะ

บรรลอนาคามมรรค จะตองมประสบการณและชำนาญในฌานวถ

พอสมควร จงจะบรรลตตยมรรคได

...มกยกตวอยาง บคคลทสามารถบรรลฌานสมาบต และ

แกลวกลาในอภญญา แตกไมสามารถบรรลอรยสจธรรมได บคคลทถก

กลาวถงบอยทสด คอ อสตดาบส (กาฬเทวนดาบส) ผชอบใชเวลาไป

เยยมชมวมานสวรรค, อาฬารดาบส ผไดฌานสมาบต ๗, อทกดาบส

ผไดฌานสมาบต ๘

ผพดคงลมคำนงถงเหตผลทวา บคคลผมปญญา สามารถรจก

อบายแหงวปสสนาได โดยไมตองอาศย สต ปญญา จากบคคลอนนนเปน

๒๒ ๒๓



วสยแหงพทธะ คอไมเปนสมมาสมพทธะ กตองเปนปจเจกพทธะ กดาบส

ทง๓ อนทรย และบารมธรรม ยงไมถงขนเปนพทธะ อกทงพระสมมา

สมพทธเจา กยงไมอบตขนในโลก ไฉนเลยจะมปญญาเขาสมรรค ผลได...

หลงจากทพระพทธเจาทรงตรสรแลว เดมททรงดำรวาจะไม

สงสอนธรรมแกใคร ดวยเหนวา ธรรมทตรสรนนลกซง รตามไดยาก...

พระองคทรงประทบอย ณ ควงไมอชปาลนโครธนน และพระองคเสดจไป

ในทสงด หลกเรนอย ไดมพระปรวตกแหงจตเกดขนอยางนวา

“ธรรมทเราไดบรรลแลวน เปนคณอนลกซง เหนไดยาก รตามได

ยาก เปนธรรมสงบ ประณต ไมหยงลงสความตรก ละเอยด เปนวสยท

บณฑตจะพงรแจง สวนหมสตวนเรงรมยดวยอาลย ยนดในอาลย ชนชม

ในอาลย จกเหนไดยาก แมฐานะคอธรรมทระงบสงขารทงปวง เปนทสละ

คนอปธทงปวง เปนทสนตณหา เปนทสนกำหนด เปนทดบสนท หากเลส

เครองรอยรดมไดน กแสนยากทจะเหนได กถาเราจะพงแสดงธรรม

สตวเหลาอนกจะไมพงรทวถงธรรมของเรา ขอนน จะพงเปนความเหนด

เหนอยเปลาแกเรา จะพงเปนความลำบากเปลาแกเรา”

อนง อนจฉรยคาถาเหลาน ทไมเคยไดสดบในกาลกอน ปรากฏ

แกพระผมพระภาคเจา...

“บดน เรายงไมควรจะประกาศธรรมทเราไดบรรลแลวโดยยาก

เพราะธรรมนอนสตวผถกราคะและโทสะครอบงำแลวไมตรสรไดงาย

สตวผถกราคะยอมแลว ถกกองอวชชาหมหอแลว จกไมเหนธรรมอน

ละเอยด ลกซง ยากทจะเหน ละเอยดยง อนจะยงสตวใหถงธรรมททวน

กระแสคอ พระนพพาน” (16)

(16) วนย. 4/7/12-13 อนจฉรยคาถา

๒๔ ๒๕



...ภายหลงทรงกลบพระทยสงสอนเวไนยสตว พระพทธองค

ทรงนกถง ดาบสทง ๒ กอนใครอน ดวยวาในยคนนเวนพระพทธองคเสย

แลว บรรดานกบวช เจาลทธทงหลาย ทสามารถพฒนาจตไดสงกวาดาบส

ทง ๒ ทานนนไมม... ครงนน พระผมพระภาคเจาไดทรงดำรวา เราจะพง

แสดงธรรมแกใครกอนหนอ ใครจกรทวถงธรรมนไดฉบพลน ครนแลวทรง

พระดำรตอไปวา “อาฬารดาบสกาลามโคตร.....อทกดาบสรามบตรนแล

เปนผฉลาดเฉยบแหลม มปญญา มธลคอกเลสในจกษนอยเปนปกตมานาน

ถากระไรเราพงแสดงธรรมแกดาบสน กอนเธอจกรทวถงธรรมนไดฉบพลน (17)

นตถ ฌาน อปญญสส ฌานยอมไมม แกบคคลผไรปญญา

นตถ ปญญา อฌายโน ปญญากไมม แกบคคลผไรฌาน

ยมห ฌานญจ ปญญญจ ผใด มทงฌานและปญญา

ส เว นพพานสนตเก ผนนแล อยใกลนพพาน” (18)

ปฏปทาเพอสนอาสวะ ๔ แบบ

“ภกษทงหลาย ปฏปทา ๔ ประการเหลาน มอย คอ

๑. ปฏบตลำบาก รไดชา ๒. ปฏบตลำบาก รไดเรว

๓. ปฏบตสบาย รไดชา ๔. ปฏบตสบาย รไดเรว

(17) วนย. 4/10/16 พทธปรวตก (18) ข.ธ. 25/372/96 ภกขวรรค

๒๔ ๒๕



ปฏบตลำบาก ประสพผลชา

ภกษทงหลาย ในกรณน ภกษเปนผมปกต ตามเหนความ

ไมงามในกาย มสญญาวาปฏกลในอาหาร มสญญาในโลกทงปวงโดย

ความเปนของไมนายนด เปนผมปกตตามเหนความไมเทยงในสงขาร

ทงปวง มรณสญญากเปนสงทเขาตงไวดแลวในภายใน ภกษนน เขาไป

อาศยธรรมเปนกำลงของพระเสขะ ๕ ประการเหลานอย คอ สทธาพละ

หรพละ โอตปปะพละ วรยพละ ปญญาพละแตอนทรย ๕ ประการเหลาน

ของเธอนน ปรากฏวาออน คอ สทธนทรย วรยนทรย สตนทรย สมาธนทรย

ปญญนทรย เพราะเหตทอนทรยทงหาเหลาน ยงออน ภกษนนจง

บรรลอนนตรยกจ เพอความสนอาสวะชา ภกษทงหลาย นเรยกวา

ปฏบตลำบาก รไดชา

จตดนรน กลบกลอก ปองกนยาก หามยาก คนม

ปญญา สามารถดดใหตรงได เหมอนชางดดลกศร

ปฏบตลำบาก ประสพผลเรว

ภกษทงหลาย ในกรณน ภกษเปนผมปกต ตามเหนความไมงาม

ในกาย มสญญาวาปฏกลในอาหาร มสญญาในโลกทงปวงโดยความเปน

ของไมนายนด เปนผมปกตตามเหนความไมเทยงในสงขารทงปวง

มรณสญญากเปนสงทเขาตงไวดแลวในภายใน

๒๖ ๒๗



ภกษนน เขาไปอาศยธรรมเปนกำลงของพระเสขะ ๕ ประการ

เหลานอย คอ สทธาพละ หรพละ โอตปปะพละ วรยพละ ปญญาพละ แต

อนทรย ๕ ประการเหลานของเธอนน ปรากฏวามประมาณยง(แกกลา)

คอ สทธนทรย วรยนทรย สตนทรย สมาธนทรย ปญญนทรย เพราะเหต

ทอนทรยหาเหลาน มประมาณยง ภกษนนจงบรรลอนนตรยกจ เพอ

ความสนอาสวะไดเรว ภกษทงหลาย นเรยกวาปฏบตลำบาก รไดเรว

ปฏบตสบาย ประสพผลชา

ภกษทงหลาย ในกรณน ภกษ เพราะสงดจากกามและสงด

จากอกศลธรรมทงหลาย จงบรรลปฐมฌาน…ทตยฌาน…ตตยฌาน

…จตตถฌาน…แลวแลอย ภกษนน เขาไปอาศยธรรมเปนกำลงของ

พระเสขะ ๕ ประการเหลานอย คอ สทธาพละ หรพละ โอตปปะพละ วรยพละ

ปญญาพละ แตอนทรย ๕ ประการเหลานของเธอนน ปรากฏวาออน

คอ สทธนทรย วรยนทรย สตนทรย สมาธนทรย ปญญนทรย เพราะเหตท

อนทรยหาเหลาน ยงออน ภกษนนจงบรรลอนนตรยกจ เพอความสน

อาสวะไดชา ภกษทงหลาย นเรยกวาปฏบตสบาย รไดชา

ปฏบตสบาย ประสพผลเรว

ภกษทงหลาย ในกรณน ภกษ เพราะสงดจากกามและสงด

จากอกศลธรรมทงหลาย จงบรรลปฐมฌาน…ทตยฌาน…ตตยฌาน

…จตตถฌาน…แลวแลอย ภกษนน เขาไปอาศยธรรมเปนกำลงของ

(19) อ.จตกก. 21/163/210-211 อสภสตร

๒๖ ๒๗



พระเสขะ ๕ ประการเหลานอย คอ สทธาพละ หรพละ โอตปปะพละ

วรยพละ ปญญาพละ แตอนทรย ๕ ประการเหลานของเธอนน ปรากฏ

วามประมาณยง(แกกลา) คอ สทธนทรย วรยนทรย สตนทรย สมาธนทรย

ปญญนทรย เพราะเหตทอนทรยหาเหลาน มประมาณยง ภกษนนจง

บรรลอนนตรยกจ เพอความสนอาสวะไดเรว ภกษทงหลายน

เรยกวาปฏบตสบาย รไดเรว ภกษทงหลาย เหลานแล ปฏปทา ๔ ประการ” (19)

จตควบคมยาก เปลยนแปลงเรว ใฝในอารมณตามทใคร

ฝกจตเชนนนไดเปนการด เพราะจตทฝกไดแลว นำสขมาให

ทพยภาวะ

“.....ขาแตพระโคดมผเจรญ ทนงนอนสงใหญอนเปนทพย ซงใน

บดน พระโคดมผเจรญไดตามปรารถนา ไดโดยไมยาก โดยไมลำบากนน

เปนอยางไรเลา?

พราหมณ ในกรณน เราเขาอาศยบานหรอนคมใดอย เวลาเชา

ครองจวร เทยวไปบณฑบาตในบานหรอนคมนน ครนเวลาหลงอาหาร

กลบจากบณฑบาตแลว เทยวไปตามแนวปา เรานน วตถใดมอยทนนๆ

จะเปนหญาหรอใบไมกตาม ครามาแลว (ทำเปนทรองนง) นงคบลลงก

ตงกายตรงดำรงสตเฉพาะหนา เรานนสงดจากกามและอกศลธรรม

ทงหลาย ยอมเขาถง ฌานท ๑…ท ๒ …ท ๓ ....ท ๔ …อนไมมทกข

ไมมสข มแตสตอนบรสทธเพราะอเบกขาแลวแลอย

(20) อ.ตก. 20/64/247-248 เวนาคปรสตร

๒๘ ๒๙



พราหมณ เราขณะเมอเปนอยางน ถาเดนอย ในสมยนน

สถานทตรงนน กชอวา ทเดนอนเปนทพย ถาเรายนอย สถานทตรงนน

ในสมยนน กชอวา ทยนอนเปนทพย ถานงอย สถานทตรงนน ในสมยนน

กชอวา อาสนะอนเปนทพย ถาสำเรจการนอนอย สถานทตรงนน ในสมยนน

กชอวา ทนอนอนเปนทพย พราหมณ นแล ทนงนอนสงใหญอน

เปนทพย ซงในบดน เราไดตามปรารถนา ไดโดยไมยาก โดยไมลำบากเลย” (20)

อำนาจเหนอจต

“ภกษทงหลาย ภกษประกอบดวยธรรม ๗ ประการแลว ยอมทำจต

ใหอยในอำนาจ(ของตน)ได และภกษนนกไมตกอยในอำนาจของจต ๗

ประการอยางไรเลา? ภกษทงหลาย ๗ ประการในกรณน คอ

๑. ภกษเปนผ ฉลาดในสมาธ

๒. ภกษเปนผ ฉลาดในการเขาสมาธ

๓. ภกษเปนผ ฉลาดในการดำรงอยในสมาธ

๔. ภกษเปนผ ฉลาดในการออกจากสมาธ

๕. ภกษเปนผ ฉลาดในความเหมาะสมแหงสมาธ

(21) อ.สตก 23/40/47-48 วสสตร

๒๘ ๒๙



๖. ภกษเปนผ ฉลาดในธรรมเปนโคจรแหงสมาธ

๗. ภกษเปนผ ฉลาดในอภนหารแหงสมาธ

ภกษทงหลาย ภกษผประกอบแลวดวยธรรม ๗ ประการเหลานแล

ยอมทำจตใหอยในอำนาจ (ของตน) ได และภกษนนกไมตกอยในอำนาจ

ของจต” (21)

ญาณเกดจากสมาธ

“... ภกษทงหลาย พวกเธอจงเจรญสมาธมคณอนไมมประมาณ

เปนผมปญญารกษาตว มสตเฉพาะหนา อยเถด เมอเธอเจรญสมาธม

คณอนไมมประมาณ เปนผมปญญารกษาตว มสตเฉพาะหนาอย

ญาณ ๕ ประการ ยอมเกดขนเฉพาะตนนนเทยว ๕ ประการอยางไร

เลา? ๕ ประการคอ

๑. ญาณยอมเกดขนเฉพาะตนนนเทยว ดงนวา สมาธน ใหเกดสข

ในปจจบนดวย มสขเปนวบากตอไปดวย

๒. ญาณยอมเกดขนเฉพาะตนนนเทยว ดงนวา สมาธน เปน

ธรรมอนประเสรฐ ปราศจากอามส

๓. ญาณยอมเกดขนเฉพาะตนนนเทยว ดงนวา สมาธน อน

คนเลวเสพไมได

๔. ญาณยอมเกดขนเฉพาะตนนนเทยว ดงนวา สมาธน

ละเอยด ประณต ไดดวยความสงบระงบ บรรลไดดวยความเปนธรรม

เอกผดขน มใชบรรลไดดวยการขมธรรมทเปนขาศก หรอหามกเลส

ดวยจตอนเปนสสงขาร(เครองปรงแตง)

(22)อ.ปญจก 22/27/26-27 สมาธสตร

๓๐ ๓๑



๕. ญาณยอมเกดขนเฉพาะตนนนเทยว ดงนวา เรามสตเขา

สมาธน มสตออกจากสมาธน

ภกษทงหลาย พวกเธอจงเจรญสมาธมคณอนไมมประมาณเปน

ผมปญญารกษาตว มสตเฉพาะหนา เมอเธอเจรญสมาธมคณอนไมม

ประมาณ เปนผมปญญาเฉพาะตว มสตเฉพาะหนาอย ญาณ ๕ ประการ

เหลาน ยอมเกดขนเฉพาะตนนนเทยว อยางนแล” (22)

จตทปราศจากนวรณ

“มหาราช เปรยบเหมอนชายผหนง กหน เขาไปทำการงานสำเรจผล

ใชหนตนทนเดมหมดแลว กำไรยงเหลอพอเลยงภรรยาไดถมไป เขาคง

คะนงถงโชคลาภวา เมอกอนเรากหนเขาไปทำการงานสำเรจผล ใชหน

ตนทนเดมหมดแลว กำไรยงเหลอพอเลยงภรรยาไดถมไป ดงน เขายอม

ปราโมทยบนเทงใจโสมนสเพราะขอนนเปนเหต

มหาราช เปรยบเหมอนชายอกผหนง ปวยไขหนก ทนทกข

อาหารไมตก กำลงนอย ครนเวลาอนเขาหายจากไขนน อาหารกตง กำลง

กม เขาตองนกถงกาลเกาวา เมอกอน เราปวยไขหนก ทนทกข อาหารก

ไมตก กำลงนอยลง บดนเราหายจากไขนน อาหารกตง กำลงกมมา ดงน

เขายอมปราโมทยบนเทงใจโสมนสเพราะขอนนเปนเหต

มหาราช เปรยบเหมอนชายอกผหนง ตดเรอนจำ ครนเวลาอน

เขาหลดจากเรอนจำโดยสะดวก ไมมภย ไมเสยทรพย เขาตองนกถงกาล

เกาอยางนวา เมอกอน เราตดเรอนจำ บดนเราหลดมาไดโดยสะดวก

ไมมภย ไมเสยทรพย ดงน เขายอมปราโมทยบนเทงใจโสมนสเพราะ

๓๐ ๓๑



ขอนนเปนเหต

มหาราช เปรยบเหมอนชายอกผหนง เปนทาสเขา พงตวเอง

ไมได ตองพงผอน เทยวตามอำเภอใจไมได ครนถงสมยอน เขาพนจาก

การเปนทาส พงตวเองได ไมตองพงผอน เทยวตามอำเภอใจได เขาตอง

นกถงกาลเกาอยางนวา เมอกอนเราเปนทาส พงตวเองไมได ตองพงผอน

เทยวตามอำเภอใจไมได ครนถงสมยอน เราพนจากการเปนทาส พง

ตวเองได ไมตองพงผอน เทยวตามอำเภอใจได ดงน เขายอมปราโมทย

บนเทงใจโสมนสเพราะขอนนเปนเหต

มหาราช เปรยบเหมอนชายอกผหนง นำทรพยเดนทางไกล

อนกนดาร ภกษาหายาก ประกอบดวยภย ครนสมยอน พนทางกนดารได

โดยสะดวก ลถงหมบานอนเกษม ไมมภย (ไมตองเสยโภคทรพย) เขา

ตองนกถงกาลเกาอยางนวา เมอกอน เรานำทรพยเดนทางไกลอนกนดาร

ภกษาหายาก ประกอบดวยภย ครนบดน เราพนทางกนดารไดโดย

สะดวก ลถงหมบานอนเกษม ไมมภย ดงน เขายอมปราโมทยบนเทงใจ

โสมนสเพราะขอนนเปนเหต ฉนใด

มหาราช ภกษพจารณาเหนนวรณ ๕ ประการ ทตนยงละไมได

วา เปนเชน กบการกหน (กามฉนทะ) เชนกบการเปนโรค (พยาบาท)

เชนกบการตดเรอนจำ (ถนมทธะ) เชนกบการเปนทาส (อทธจจกกกจจะ)

และการนำทรพยขามทางกนดาร (วจกจฉา) และเธอพจารณาเหนนวรณ

๕ ประการทละเสยไดแลวในตนเอง เปนเชนกบการหมดหน การหมด

โรค การหลดจากเรอนจำ การพนจากทาส การบรรลถงทพนภย ฉนนน

เหมอนกนแล” (23)

(23)ท.ส.9/218-225/91-93 สามญผลสตร

๓๒ ๓๓



นครทปลอดภย

“ภกษทงหลาย อรยสาวก ประกอบดวยสทธรรม ๗ ประการ และ

เปนผมปกตไดตามปรารถนา โดยไมยาก โดยไมลำบาก ซงฌานทงสอน

ประกอบในจตอนยง เปนเครองอยในสขในทฏฐธรรม ในกาลใด ภกษ

ทงหลาย ในกาลนน อรยสาวกนเรยกไดวา เปนผทมารอนมบาปกระทำ

อะไรไมได

ภกษทงหลาย อรยสาวก ประกอบดวยสทธรรม ๗ ประการ

อยางไรเลา?

๑. ภกษทงหลาย เปรยบเหมอนในปจจนตนครของพระราชา

มเสาระเนยดอนมรากลก ฝงไวดแลว ไมหวนไหว ไมคลอนแคลน

สำหรบคมภยในภายในและปองกนในภายนอก นฉนใด

ภกษทงหลาย อรยสาวกกมศรทธา เชอการตรสรของพระ

ตถาคตวา แมเพราะเหตอยางนๆ พระผมพระเจานน...ฯลฯ...เปนผรผตน

ผเบกบาน เปนผจำแนกธรรม ดงน ภกษทงหลาย อรยสาวกผม ศรทธา

เปนเสาระเนยด ยอมละอกศล เจรญกศล ละกรรมอนมโทษ เจรญกรรม

อนไมมโทษ บรหารตนใหหมดจดอยฉนนนเหมอนกน...

๒. ภกษทงหลายเปรยบเหมอนในปจจนตนครของพระราชา

มครอบ ทงลกและกวาง สำหรบคมภยในภายในและปองกนในภายนอก

นฉนใด

ภกษทงหลาย อรยสาวกกม หร ละอายตอกายทจรต วจทจรต

มโนทจรต ละอายตอการถงพรอมดวยอกศลธรรมอนลามกทงหลาย

๓๒ ๓๓



ภกษทงหลาย อรยสาวกผม หรเปนคลอมรอบ ยอมละอกศล เจรญ

กศล ละกรรมอนมโทษ เจรญกรรมอนไมมโทษ บรหารตนใหหมดจดอย

ฉนนนเหมอนกน...

๓. ภกษทงหลายเปรยบเหมอนในปจจนตนครของพระราชา

มเชงเทนเดนรอบ ทงสงและกวาง สำหรบคมภยในภายในและปองกน

ในภายนอก นฉนใด

ภกษทงหลาย อรยสาวกกม โอตปปะ สะดงกลวตอกายทจรต

วจทจรต มโนทจรต สะดงกลวตอความถงพรอมดวยอกศลธรรมอน

ลามกทงหลาย ภกษทงหลาย อรยสาวกผม โอตปปะเปนเชงเทน

เดนรอบ ยอมละอกศล เจรญกศล ละกรรมอนมโทษ เจรญกรรมอนไมม

โทษ บรหารตนใหหมดจดอย ฉนนนเหมอนกน.....

๔. ภกษทงหลายเปรยบเหมอนในปจจนตนครของพระราชา

มอาวธอนสงสมไวเปนอนมาก ทงชนดทใชประหารใกลตวและประหาร

ไกลตว สำหรบคมภยในภายในและปองกนในภายนอก นฉนใด

ภกษทงหลาย อรยสาวกกมสตะอนตนสดบแลวมาก ทรงสตะ

สงสมสตะ ธรรมเหลาใดงามในเบองตน งามในทามกลาง งามในทสด

ทเปนการประกาศพรหมจรรยอนบรสทธ บรบรณสนเชง พรอมทงอรรถะ

พรอมทงพยญชนะ ธรรมมรปเหนปานนน อนเขาสดบแลวมาก ทรงไว

คลองปาก ขนใจ แทงตลอดดวยดดวยทฏฐ ภกษทงหลาย อรยสาวกผม

สตะเปนอาวธ ยอมละอกศล เจรญกศล ละกรรมอนมโทษ เจรญกรรม

อนไมมโทษ บรหารตนใหหมดจดอย ฉนนนเหมอนกน...

๕. ภกษทงหลายเปรยบเหมอนในปจจนตนครของพระราชา

มกองพลประจำอยเปนอนมาก คอกองชาง กองมา กองรถ กองธน

๓๔ ๓๕



กองจดธงประจำกอง กองเสนาธการ กองพลาธการ กองอคคโยธ กอง

ราชบตร กองจโจม กองมหานาค กองคนกลา กองโลไม กองเกราะ

โลหนง กองทาสกบตร สำหรบคมภยในภายในและปองกนในภายนอก

นฉนใด

ภกษทงหลาย อรยสาวกมความเพยรอนปรารภแลว เพอละ

อกศลธรรมทงหลาย เพอยงกศลธรรมทงหลายใหถงพรอม มกำลง มความ

บากบนมนคงไมทอดทงธระในกศลธรรมทงหลาย ภกษทงหลาย อรย

สาวกผม วรยะเปนพลกาย ยอมละอกศล เจรญกศล ละกรรมอนม

โทษ เจรญกรรมอนไมมโทษ บรหารตนใหหมดจดอย ฉนนนเหมอนกน.....

๖. ภกษทงหลายเปรยบเหมอนในปจจนตนครของพระราชา

มนายทวารทเปนบณฑต เฉลยวฉลาด มปญญา หามเขาแกคนทไม

รจก ใหเขาแกคนทรจก เพอคมภยในภายในและปองกนในภายนอก น

ฉนใด

ภกษทงหลาย อรยสาวกเปนผม สต ประกอบดวยสตเปนเครอง

รกษาอยางยง ระลกถง ตามระลกถงซงกจทกระทำและคำพดแลวแม

นานได ภกษทงหลาย อรยสาวกผม สตเปนนายทวาร ยอมละอกศล

เจรญกศล ละกรรมอนมโทษ เจรญกรรมอนไมมโทษ บรหารตนให

หมดจดอย ฉนนนเหมอนกน...

๗. ภกษทงหลายเปรยบเหมอนในปจจนตนครของพระราชา

มกำแพงทงสงและกวาง สมบรณดวยการกอและฉาบ เพอคมภยใน

ภายในและปองกนในภายนอก นฉนใด

๓๔ ๓๕



ภกษทงหลาย อรยสาวกเปนผมปญญา ประกอบดวยปญญา

เปนเครองถงธรรมสจจะแหงการตงขนและการตงอยไมได อนเปนอรยะ

เปนเครองชำแรกกเลส ใหถงความสนทกขโดยชอบ ภกษทงหลาย อรย

สาวกผ มปญญาเปนความสมบรณดวยการกอและฉาบ ยอมละอกศล

เจรญกศล ละกรรมอนมโทษ เจรญกรรมอนไมมโทษ บรหารตนให

หมดจดอยฉนนนเหมอนกน...

อรยสาวก เปนผประกอบพรอมดวยสทธรรม ๗ ประการเหลานแล

ภกษทงหลาย อรยสาวก เปนผมปกตไดตามปรารถนา ไดไม

ยาก ไดไมลำบาก ซงฌาณทงส อนประกอบในจตอนยง เปนเครองอย

เปนสขในทฏฐธรรม เปนอยางไรเลา ?

ภกษทงหลาย เปรยบเหมอนในปจจนตนครของพระราชา

มหญา ไมและนำ สงสมไวเปนอนมาก เพอความยนด ไมสะดงกลว

อยเปนผาสก ในภายใน เพอปองกนในภายนอก นฉนใด

ภกษทงหลาย อรยสาวก สงดจากกามสงดจากอกศลธรรมเขา

ถง ปฐมฌาณ อนมวตกวจาร มปตและสขอนเกดจากวเวก แลวแลอย

เพอความยนด ไมสะดงกลว อยเปนผาสกแหงตน เพอกาวลงสนพพาน

ฉนนนเหมอนกน

ภกษทงหลาย เปรยบเหมอนในปจจนตนครของพระราชา

มขาวสาลและขาวยวะสะสมไวเปนอนมาก เพอความยนด ไมสะดง

กลว อยเปนผาสกในภายใน เพอปองกนในภายนอก นฉนใด

ภกษทงหลาย อรยสาวก เพราะความเขาไปสงบระงบแหงวตก

และวจาร เขาถง ทตยฌาน อนเปนเครองผองใสแหงใจในภายใน นำ

ใหสมาธเปนธรรมอนเอกผดมขน ไมมวตก ไมมวจาร มแตปตและสขอน

๓๖ ๓๗



เกดจากสมาธ แลวแลอย เพอความยนด ไมสะดงกลว อยเปนผาสก แหงตน

เพอกาวลงสนพพาน ฉนนนเหมอนกน

ภกษทงหลาย เปรยบเหมอนในปจจนตนครของพระราชาม

อปรฌฌชาต คอ งา ถวเขยว ถวราชมาส เปนตน สงสมไวเปนอนมาก

เพอความยนด ไมสะดงกลว อยเปนผาสก ในภายใน เพอปองกนในภาย

นอก นฉนใด

ภกษทงหลาย อรยสาวก เพราะความจางคลายไปแหงปต เปนผ

อยอเบกขา มสตและสมปชญญะ และยอมเสวยความสขดวยนามกาย

อนชนดทพระอรยเจากลาวสรรเสรญผนนวาเปนผอยอเบกขา มสต อย

เปนปกตสข ดงน เขาถง ตตยฌาน แลวแลอย เพอความยนด ไมสะดง

กลว อยเปนผาสกแหงตน เพอกาวลงสนพพาน ฉนนนเหมอนกน

ภกษทงหลาย เปรยบเหมอนในปจจนตนครของพระราชา มเภสชสง

สมไวเปนอนมาก คอเนยใส เนยขน นำมน นำผง นำออย และเกลอเพอ

ความยนด ไมสะดงกลว อยเปนผาสก ในภายใน เพอปองกนในภายนอก

นฉนใด

ภกษทงหลาย อรยสาวก เพราะละสขและละทกขเสยได เพราะ

ความดบไปแหงโสมนสและโทมนสทงสองในกาลกอน เขาถง จตตถฌาน

ไมมทกขไมมสข มแตความทสตเปนธรรมชาตบรสทธเพราะอเบกขา แลว

แลอย เพอความยนด ไมสะด งกลว อย เปนผาสกแหงตน เพอ

กาวลงสนพพาน ฉนนนเหมอนกน

อรยสาวก เปนผมปกตไดตามปรารถนา ไดไมยาก ไดไมลำบาก

ซงฌานทงสอนประกอบในจตอนยง เปนเครองอยเปนสขในทฏฐธรรม

เหลานแล

(24) อ.สตตก 23/67/124-130 นคโรปมสตร

๓๖ ๓๗



ภกษทงหลาย อรยสาวกประกอบพรอมดวยสทธรรม ๗ ประการ

เหลานและเปนผมปกตไดตามปรารถนา ไดไมยาก ไดไมลำบาก ซงฌาน

ทงสอนประกอบในจตอนยงเปนเครองอยเปนสขในทฏฐธรรม เหลาน

ดวย ในกาลใด ภกษทงหลาย ในกาลนน อรยสาวกน เรยกไดวาเปนผท

มารอนมบาปกระทำอะไรไมได” (24)

บรโภคกามโดยไมตดกาม

“ภกษทงหลาย กามคณเหลานม ๕ อยาง หาอยางเปนอยางไร

เลา ? หาอยางคอ รปทเหนดวยตา เสยงทฟงดวยห...กลนทดมดวยจมก

...รสทลมดวยลน...และโผฏฐพพะทสมผสดวยผวกาย อนเปนสงทนา

ปรารถนา นารกใคร นาพอใจ มลกษณะนารก เปนทเขาไปตงอาศยอย

แหงความใคร เปนทตงแหงความกำหนด ภกษทงหลาย กามคณม ๕

อยางเหลานแล

ภกษทงหลาย ชนเหลาใด จะเปนสมณะหรอพราหมณกตาม

ตดอกตดใจ สยบอย เมาหมกอย ในกามคณ ๕ อยาง เหลานแลว

ไมมองเหนสวนทเปนโทษ ไมเปนผรแจมแจงในอบายเปนเครองออกจาก

ทกข ทำการบรโภคกามคณทง ๕ นนอย ชนเหลานน อนคนทงหลายพง

เขาใจเถดวา เปนผถงความพนาศยอยยบ แลวแตมารผมบาปตองการ

จะทำตามอำเภอใจอยางใด ดงน

ภกษทงหลาย เปรยบไดดงเนอปาทตดบวง นอนจมอยในกองบวง

ในลกษณะทใครๆ พงเขาใจไดวา มนจะถงซงความพนาศยอยยบ เปนไป

ตามประสงคของพรานทกประการ เมอพรานมาถงเขา มนจะหนไปไหน

๓๘ ๓๙



ไมพนเลย ดงน ฉนใดกฉนนน

ภกษทงหลาย สวนชนเหลาใด จะเปนสมณะหรอพราหมณก

ตาม ไมตดใจ ไมสยบอย ไมเมาหมกอย ในกามคณ ๕ เหลานแลว

มองเหนสวนทเปนโทษอย เปนผรแจมแจงในอบายเปนเครองออกไป

จากทกข บรโภคกามคณทง ๕ นนอย ชนเหลานน อนคนทงหลายพง

เขาใจไดอยางนวา เปนผไมถงความพนาศยอยยบ ตามความประสงค

ของมารผมบาปแตอยางใด ดงน

ภกษทงหลายเปรยบเหมอนเนอปาตวทไมตดบวง แมนอนจมอย

บนกองบวง มนกเปนสตวทใครๆ พงเขาใจไดวา เปนสตวทไมถงความ

พนาศยอยยบไปตามความประสงคของพรานแตอยางใด เมอพรานมา

ถงเขา มนจะหลกหนไปไดตามทตองการ ดงน ฉนใดกฉนนน

ภกษทงหลาย (อกอยางหนง) เปรยบเหมอนเนอปา เทยวไปใน

ปากวาง เดนอยกสงางาม ยนอยกสงางาม หมอบอยกสงางาม นอนอยก

สงางาม เพราะเหตไรเลา ? ภกษทงหลาย เพราะเหตวาเนอปานนยงไมมา

สคลองแหงจกษของพราน ขอนฉนใด

ภกษทงหลาย เขาถงซงปฐมฌาน อนมวตกวจาร มปตและสขอน

เกดแตวเวก แลวแลอย ภกษทงหลาย ภกษน เรากลาววา ไดทำมารให

เปนผตาบอดไมมรองรอย กำจดเสยแลวซงจกษแหงมาร ไปแลวสท

ทมารผมบาปมองไมเหน (ตอไปนไดตรสถงการบรรล ทตยฌาน – ตตยฌาน – จตตถฌาน – อากา

สานญจายตนะ – วญญาณญจายตนะ – อากญจญญายตนะ - เนวสญญานาสญ

ญายตนะ โดยนยเดยวกนกบการบรรลปฐมฌาน เปนลำดบไป จนกระทงถงสญญา

เวทยตนโรธ โดยขอความสบตอไปวา)

๓๘ ๓๙



ภกษทงหลาย ยงไปกวานนอก ภกษกาวลวงเนวสญญานา

สญญายตนะโดยประการทงปวง เขาถงซง สญญาเวทยตนโรธ แลวแล

อย อนงเพราะเหนแลวดวยปญญา อาสวะทงหลายของเธอกสนไปรอบ

ภกษทงหลาย ภกษนเรากลาววา ไดทำมารใหเปนผตาบอดไมมรองรอย

กำจดเสยแลวซงจกษแหงมาร ไปแลวสทซงมารผมบาปมองไมเหน

ไดขามแลวซงตณหาในโลก ภกษนนยนอยกสงางาม เดนอยกสงางาม

นงอยกสงางาม นอนอยกสงางาม เพราะเหตใดเลา ภกษทงหลาย เพราะเหต

วา ภกษนนไมไดมาสคลองแหงอำนาจของมารผมบาป ดงนแล” (25)

ผใด รสำรวมจตทไปไกล เทยวไปดวงเดยวไมมรปราง

มถำคอกายเปนทอาศย ผนนจะพนจากเครองผกของมารได

ผเปนทาสวตกจรต มจตกำหนดยนด ตดอยในสงทสวยงาม

มแตจะพอกความอยากหนา กระชบเครองพนธนาการใหแนนเขา

เหลาสตว ตดกบตณหา กระเสอกกระสน ดจกระตายตดบวง

ฉะนน ภกษเมอหวงใหกเลสจางคลาย กพงทำลายตณหาเสย

(25)ม.ม. 12/287/314-317 ปาสราสสตร

๔๐ ๔๑



(26)พทธธรรม หนา 855

กรรมฐาน ๔๐ วธ (26)

๔๐ ๔๑



สมมาสมาธ

“ภกษทงหลาย สมมาสมาธ เปนอยางไรเลา? ภกษทงหลาย

ภกษในกรณน สงดแลวจากกามทงหลาย สงดแลวจากธรรมทเปนอกศล

ทงหลาย เขาถง ปฐมฌาน ประกอบดวยวตกวจาร มปตและสขอนเกด

จากวเวก แลวแลอย

เพราะความทวตกวจารทงสองระงบลง เขาถง ทตยฌาน เปน

เครองผองใสแหงใจในภายใน ใหสมาธเปนธรรมอนเอกผดมขน ไมมวตก

ไมมวจาร มแตปตและสขอนเกดจากสมาธ แลวแลอย

อนง เพราะความจางคลายไปแหงปต ยอมเปนผอยอเบกขา ม

สตและสมปชญญะ และยอมเสวยความสขดวยนามกายชนดทพระ

อรยเจาทงหลาย ยอมกลาวสรรเสรญผนนวา เปนผอยอเบกขา มสต อย

เปนปกตสข ดงน เขาถง ตตยฌาน แลวแลอย

เพราะละสขเสยได และเพราะละทกขเสยได เพราะความดบไป

แหงโสมนสและโทมนสทงสองในกาลกอน เขาถง จตตถฌาน ไมมทกข

ไมมสขมแตความทสตเปนธรรมชาตบรสทธเพราะอเบกขา แลวแลอย

ภกษทงหลาย อนนเรากลาววา สมมาสมาธ” (27)

(27)ท.มหา. 10/402/309 มหาสตปฏฐานสตร

๔๒ ๔๓



สมาธภาวนา ๔ ประเภท

“ภกษทงหลาย สมาธภาวนา ๔ อยาง เหลาน คอ

๑. ภกษทงหลาย สมาธภาวนา อนบคคลเจรญกระทำใหมากแลว

ยอมเปนไปเพอความอยเปนสขในทฏฐธรรม

๒. ภกษทงหลาย สมาธภาวนาอนบคคลเจรญกระทำใหมากแลว

ยอมเปนไปเพอการไดเฉพาะซงญาณทสสนะ

๓. ภกษทงหลาย สมาธภาวนาอนบคคลเจรญกระทำใหมากแลว

ยอมเปนไปเพอสตสมปชญญะ

๔. ภกษทงหลาย สมาธภาวนาอนบคคลเจรญกระทำใหมากแลว

ยอมเปนไปเพอความสนแหงอาสวะ

ภกษทงหลาย สมาธภาวนา อนเจรญกระทำใหมากแลว ยอม

เปนไปเพอความอยเปนสขในทฏฐธรรม นนเปนอยางไรเลา?

ภกษทงหลาย ภกษในกรณน สงดแลวจากกามทงหลาย สงดแลวจาก

ธรรมทเปนอกศลทงหลาย เขาถง ปฐมฌาน... ทตยฌาน... ตตยฌาน...

จตตถฌาน....ภกษทงหลาย นคอสมาธภาวะนาอนเจรญ กระทำใหมาก

แลว ยอมเปนไปเพอความอยเปนสขในทฏฐธรรม

๔๒ ๔๓



(28)อ.จตกก 21/41/58-60 สมาธภาวนาสตร

ภกษทงหลาย ภกษในกรณน กระทำไวในใจซงอาโลกสญญา

วา กลางวนฉนใด กลางคนฉนนน กลางคนฉนใด กลางวนฉนนน เธอม

จตอนเปดแลว ดวยอาการอยางน ไมมอะไรหอหม ยงจตทมแสงสวางทว

พรอมใหเจรญอย ภกษทงหลาย นคอ สมาธภาวนา อนเจรญกระทำใหมาก

แลว ยอมเปนไปเพอการไดเฉพาะซงญาณทสสนะ

ภกษทงหลาย สมาธภาวนา อนเจรญกระทำใหมากแลวยอม

เปนไปเพอสตสมปชญญะนนเปนอยางไรเลา? ภกษ ทงหลายในกรณน

รแจงเวทนาทเกดขน รแจงเวทนาทตงอย รแจงเวทนาทดบไป รแจงสญญา

ทเกดขน รแจงสญญาทตงอย รแจงสญญาทดบไป รแจงวตกทเกดขน รแจง

วตกทตงอย รแจงวตกทดบไป ภกษทงหลาย นคอ สมาธภาวนา อนเจรญ

แลว กระทำใหมากแลว ยอมเปนไปเพอสตสมปชญญะ

ภกษทงหลาย สมาธภาวนาอนเจรญแลวกระทำใหมากแลว

ยอมเปนไปเพอความสนแหงอาสวะ เปนอยางไรเลา? ภกษทงหลาย

ภกษในกรณน มปกตตามเหนความเกดขนและความเสอมไป ใน

อปาทานขนธทง ๕ วา... รปเปนอยางน ความเกดขนแหงรป เปนอยางน

ความดบไป แหงรปเปนอยางน เวทนาเปนอยางน ความเกดขนแหงเวทนา

เปนอยางน ความดบไปแหงเวทนาเปนอยางน สญญาเปนอยางน ความ

เกดขนแหงสญญา เปนอยางน ความดบไปแหงสญญาเปนอยางน สงขาร

เปนอยางน ความเกดขนแหงสงขาร เปนอยางน ความดบไปแหงสงขาร

๔๔ ๔๕



เปนอยางน วญญาณเปนอยางน ความเกดขนแหงวญญาณ เปนอยางน

ความดบไป แหงวญญาณเปนอยางน ดกอน ภกษทงหลาย สมาธภาวนาน

อนบคคลเจรญแลว กระทำใหมากแลว ยอมเปนไปเพอความสนอาสวะ

ดกอน ภกษทงหลาย เหลานคอ สมาธภาวนา ๔ อยาง” (28)

จตทนอมไปสนพพาน

“…ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนแมนำคงคา ไหลไปสทศ

ปราจน บาไปสทศปราจน ฉนใด ภกษเจรญกระทำใหมากซงฌาน ๔

ยอมเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน

ฉนนนเหมอนกน

ดกอนภกษทงหลาย กภกษเจรญ กระทำใหมากซงฌาน ๔ อยางไร

ยอมเปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน ภกษใน

ธรรมวนยน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรม บรรลปฐมฌาน มวตก

วจาร มปตและสขเกดแตวเวกอย บรรลทตยฌาน...ตตยฌาน..จตตถฌาน

ดกอนภกษทงหลาย ภกษเจรญกระทำใหมากซงฌาน ๔ อยางนแล ยอม

เปนผนอมไปสนพพาน โนมไปสนพพาน โอนไปสนพพาน...

ดกอนภกษทงหลาย สงโยชนอนเปนสวนเบองบน ๕ เหลาน

สงโยชนอนเปนสวนเบองบน ๕ เปนไฉน คอ รปราคะ อรปราคะ

มานะ อทธจจะ อวชชา สงโยชนอนเปนสวนเบองบน ๕ เหลานแล

๔๔ ๔๕



ดกอนภกษทงหลาย ฌาน ๔ อนภกษพงเจรญเพอความรยง

เพอกำหนดร เพอความสนไป เพอละสงโยชนอนเปนสวนเบองบน ๕

เหลาน ...ฌาน ๔ เปนไฉน ภกษในธรรมวนยน สงดจากกาม สงดจาก

อกศลธรรม บรรลปฐมฌาน มวตกวจาร มปตและสขเกดแตวเวกอย

บรรลทตยฌาน...ตตยฌาน...จตตถฌาน ดกอนภกษทงหลาย ฌานทง

๔ อนภกษพงเจรญเพอความรยง เพอกำหนดร เพอความสนไป เพอละ

สงโยชนอนเปนสวนเบองบน ๕ เหลานแล...”(29)

พระสารบตร - พทธชโนรส

“ขาพเจาไดสดบมาแลวอยางน สมยหนง พระผมพระภาคเจา

ประทบ ณ พระวหารเชตวน อารามของอนาถบณฑกเศรษฐ พระนคร

สาวตถ สมยนนแล พระผมพระภาคเจาตรสเรยกภกษทงหลายวา

ดกอนภกษทงหลาย ภกษเหลานนพงรบพระดำรสแลว

พระผมพระภาคเจาไดตรสดงนวา ดกอนภกษทงหลาย สารบตร

เปนบณฑต มปญญามาก มปญญากวาง มปญญารงเรอง มปญญา

วองไว มปญญาเฉยบแหลม มปญญาทำลายกเลส ดกอนภกษทงหลาย

สารบตรเหนแจงธรรมตามลำดบบทไดเพยงกงเดอน ในการเหนแจง

ธรรมตามลำดบบทของสารบตรนน มดงตอไปน

ถงจะอยใกลบณฑต เปนเวลานานชวชวต คนโง

กหารรสพระธรรมไม เหมอนจวกไมรรสแกง

(29)ส.ม. 19/923-934/458-459 ฌานาทสตร

๔๖ ๔๗



ธรรมในปฐมฌาน

ดกอนภกษทงหลาย ในเรองน สารบตรสงดจากกาม สงดจาก

อกศลธรรมทงหลาย บรรลปฐมฌาน มวตก มวจาร มปตและสขเกดแต

วเวกอย

ธรรมในปฐมฌาน (๑๖ ขอ) คอ วตก วจาร ปต สข จตเปน

เอกคคตา ผสสะ เวทนา สญญา เจตนา วญญาณ ฉนทะ อธโมกข วรยะ

สต อเบกขา มนสการ เปนอนสารบตรกำหนดไดแลวตามลำดบบท

เปนอนสารบตรรแจงแลว ทงทเกดขน ตงอย และดบไป เธอร

ชดอยางนวา ดวยประการน เปนอนวาธรรมทเรายงไมม ยอมม ทมแลว

ยอมพรากไป เธอไมยนด ไมยนราย อนกเลสอาศยไมได พวพนไมได

พนวเศษแลว พรากไดแลวในธรรมนนๆ มใจทฝกใหปราศจากเขตแดน

คอก เลสไดแลว

เธอยอมรชดวา ธรรมเครองสลดทกขทสงขนไปยงมอย และม

ความเหนตอไปวา ธรรมเครองสลดทกขมไดเพราะปฏบตธรรมนนๆ ให

มากขน

๔๖ ๔๗



ธรรมในทตยฌาน

ยงมอกขอหนง ภกษทงหลาย สารบตรบรรลทตยฌาน มความ

ผองใสแหงใจภายใน มความเปนธรรมเอกผดขน เพราะสงบวตกและ

วจาร ไมมวตก ไมมวจาร มแตปตและสขเกดแตสมาธอย

ธรรมในทตยฌาน อนเปนความผองใสแหงใจภายในคอ ปต สข

จตเปนเอกคคตา ผสสะ เวทนา สญญา เจตนา วญญาณ ฉนทะ อธโมกข

วรยะ สต อเบกขา มนสการ เปนอนสารบตรกำหนดไดแลวตามลำดบบท...

เธอยอมรชดวา ธรรมเครองสลดทกขทสงๆ ขนไปยงมอย

และมความเหนตอไปวา ธรรมเครองสลดทกขมได เพราะปฏบต

ธรรมนนๆใหมากขน

ธรรมในตตยฌาน

ยงมอกขอหนง ภกษทงหลาย สารบตรเปนผวางเฉย เพราะ

หนายปต มสตสมปชญญะอย และเสวยสขดวยนามกาย บรรลตตยฌาน

ทพระอรยะเรยกเธอไดวา ผวางเฉย มสต อยเปนสข

ธรรมในตตยฌาน คอ อเบกขา สข สต สมปชญญะ จตเปน

เอกคคตา ผสสะ เวทนา สญญา เจตนา วญญาณ ฉนทะ อธโมกข วรยะ

สต อเบกขา มนสการ เปนอนสารบตรกำหนดไดแลวตามลำดบบท...

ยอมรชดวา ธรรมเครองสลดทกขทสงๆ ขนไปยงมอย และม

๔๘ ๔๙



ความเหนตอไปวา ธรรมเครองสลดทกขมได เพราะปฏบตธรรม

นนๆ ใหมากขน

ธรรมในจตตถฌาน

ยงมอกขอหนง ภกษทงหลาย สารบตรบรรลจตตถฌาน อนไมม

ทกขไมมสข เพราะละสขละทกข และดบโสมนสโทมนสกอนๆ ได มสต

บรสทธเพราะอเบกขาอย

ธรรมในจตตถฌาน คอ อเบกขา อทกขมสขเวทนา เพราะใจ

บรสทธแลวจงไมมความคดคำนง สตบรสทธ จตเปนเอกคคตา ผสสะ

เวทนา สญญา เจตนา วญญาณ ฉนทะ อธโมกข วรยะ สต อเบกขา

มนสการ เปนอนสารบตรกำหนดไดแลวตามลำดบบท...




ธรรมในอากาสานญจายตนฌาน

ยงมอกขอหนง ภกษทงหลาย สารบตรบรรลอากาสานญจายตน

ฌานดวยมนสการวา อนนโต อากาโส อากาศไมมทสดอย เพราะลวงรป

สญญาไดโดยประการทงปวง เพราะดบปฏฆสญญาได เพราะไมมนสการ

นานตตสญญา กธรรมในอากาสานญจายตนฌาน คอ อากาสานญจาย

ตนสญญา จตเปนเอกคคตา ผสสะ เวทนา สญญา เจตนา วญญาณ

๔๘ ๔๙



ฉนทะ อธโมกข วรยะ สต อเบกขา มนสการ เปนอนสารบตรกำหนดได

แลวตามลำดบบท เปนอนสารบตรรแจงแลว ทงทเกดขน ตงอย และ

ดบไป เธอรชดอยางนวา ดวยประการน เปนอนวาธรรมทเรายงไมม ยอมม

ทมแลว ยอมพรากไป เธอไมยนด ไมยนราย อนกเลสอาศยไมไดพวพน

ไมไดพนวเศษแลว พรากไดแลวในธรรมนนๆ มใจทฝกใหปราศจากเขต

แดนคอกเลสไดแลว

ยอมรชดวา ธรรมเครองสลดทกขทสงๆ ขนไปยงมอย และ

มความเหนตอไปวา ธรรมเครองสลดทกขมไดเพราะ ปฏบตธรรม


ธรรมในวญญาณญจายตนฌาน

ยงมอกขอหนง ภกษทงหลาย สารบตรลวงอากาสานญจายตน

ฌานโดยประการทงปวงแลว บรรลวญญาณญจายตนฌานดวยมนสการวา

อนนตง วญญานง วญญาณไมมทสดอย

ธรรมในวญญาณญจายตนฌาน คอ วญญาณญจายตนสญญา


วรยะ สต อเบกขา มนสการ เปนอนวาสารบตรกำหนดไดแลวตาม

ลำดบบท. . .


๕๐ ๕๑





ธรรมในอากญจญญายตนฌาน

ยงมอกขอหนง ภกษทงหลาย สารบตรลวงวญญาณญจายตนฌาน

โดยประการทงปวงแลว บรรลอากญจญญายตนฌานดวยมนสการวา

นตถ กญจ ไมมอะไรสกนอยหนง อย

ธรรมในอากญจญญายตนฌาน คอ อากญจญญายตนสญญา


วรยะ สต อเบกขา มนสการ เปนอนสารบตรกำหนดไดแลวตามลำดบบท...




ธรรมในเนวสญญานาสญญายตนฌาน

ยงมอกขอหนง ภกษทงหลาย สารบตรลวงอากญจญญายตน

ฌานโดยประการทงปวงแลว บรรลเนวสญญานาสญญายตนฌานอย

เธอเปนผมสตออกจากสมาบตนน ครนแลวพจารณาเหนธรรมท

ลวงแลว ดบแลว แปรปรวนไปแลว ดวยประการน เปนอนวา ธรรมท

เรายงไมม ยอมม ทมแลว ยอมพรากไป เธอไมยนด ไมยนราย อนกเลส

๕๐ ๕๑



อาศยไมได พวพนไมได พนวเศษแลว พรากไดแลวในธรรมนนๆ มใจทฝกให

ปราศจากเขตแดนคอกเลสไดแลว

ยอมรชดวา ธรรมเครองสลดทกขทสงๆ ขนไปนนยงมอย

และมความเหนตอไปวา ธรรมเครองสลดทกขมไดเพราะปฏบต

ธรรมนนๆ ใหมากขน

สญญาเวทยตนโรธ

ยงมอกขอหนง ภกษทงหลาย สารบตรลวงเนวสญญานาสญญา

ยตนฌาน โดยประการทงปวงแลว บรรลสญญาเวทยตนโรธอย เพราะ

เหนดวยปญญา อาสวะของเธอจงเปนอนสนไป

เธอยอมมสตออกจากสมาบต ครนแลวพจารณาเหนธรรมทลวง

แลว ดบแลว แปรปรวนไปแลววา ดวยประการน เปนอนวาธรรมทเรายง

ไมมยอมม ทมแลวยอมพรากไป เธอไมยนด ไมยนราย อนกเลสอาศยไมได

พวพนไมได พนวเศษแลว พรากไดแลวในธรรมนนๆ มใจทฝกใหปราศจาก

เขตแดนคอก เลสไดแลว

ยอมรชดวา ธรรมเครองสลดทกขทสงๆ ขนไป ยอมสนสด

เพยงเทาน

พระสารบตรเปนผชำนาญ

ดกอนภกษทงหลาย ผกลาวชอบ พงกลาวชมภกษรปใดวา เปน

๕๒ ๕๓



ผถงความชำนาญ ถงความสำเรจในอรยศล ในอรยสมาธ ในอรยปญญา

ในอรยวมตต ภกษรปนน คอ สารบตรนนเอง ผทกลาวชอบพงกลาว

ชมวา เปนผถงความชำนาญ ถงความสำเรจในอรยศล ในอรยสมาธ ใน

อรยปญญา ในอรยวมตต

พระสารบตรเปนพทธชโนรส

ดกอนภกษทงหลาย ผกลาวชอบพงกลาวชมภกษรปใดวา เปน

บตร เปนโอรสของพระผมพระภาคเจา เกดแตพระโอษฐของพระผม

พระภาคเจา เกดแตธรรม อนธรรมเนรมต เปนธรรมทายาท ไมใชอามส

ทายาท ภกษรปนน คอ สารบตรนนเอง

ผทกลาวชอบพงกลาวชมวา เปนบตร เปนโอรส ของพระผม

พระภาคเจา เกดแตพระโอษฐของพระผมพระภาคเจา เกดแตธรรมอน

ธรรมเนรมตเปนธรรมทายาท ไมใชอามสทายาท ดกอน ภกษทงหลาย

สารบตรยอมประกาศธรรมจกร อนไมมธรรมอนยงกวาทตถาคตประกาศ

แลวเปนลำดบๆ ไป โดยชอบทเดยว

พระผมพระภาคเจาไดตรสพระภาษตนแลว ภกษเหลานนตางชนชม

ยนดพระภาษตของพระผมพระภาคเจาแล” (30)

ปญญาชน คบบณฑต แมเพยงครเดยว

กพลนรแจงพระธรรม เหมอนลนรรสแกง

(30) ม.อปร 14/93-97/108-114 อนปทสตร

๕๒ ๕๓



บคลผมกเลสเครองเขาถง ยอมเขาถงวาทะตเตยน

ในธรรมทงหลาย ใครๆ จะพงตเตยนบคคลผไมมกเลส

เครองเขาถงดวยกเลสอะไรเลา เพราะทฏฐถอวา

มตนไมมตน ยอมไมมแกบคคลผไมมกเลสเครองเขาถงนน

ซงเปนผสลดแลว ซงทฏฐทงปวงในโลกนนแหละ

ชนตชนเปนผสมาทานวตรทงหลายเอง เปนผของในสญญา

ยอมดำเนนผด ๆ ถก ๆ สวนบคคลผมความร

รธรรมดวยความร เปนผมปญญากวางขวางดจแผนดน

ยอมไมดำเนนผด ๆ ถก ๆ

๕๔



ภาคท ๓

ทางสายเอก

มหาสตปฏฐานสตร

“ขาพเจาไดสดบมาอยางน สมยหนง พระผมพระภาคเจาเสดจอย

ในหมชนชาวกร ใกลนคมของชนชาวกร ชอวา กมมาสธมมะ ณ ทนนแล

พระผมพระภาคเจาตรสเรยกภกษทงหลายวา ดกอนภกษทงหลาย ภกษ

เหลานกราบทลรบแกพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผทรงพระเจรญ

พระผมพระภาคเจาไดตรสตอไปน

ดกอน ภกษทงหลาย ทางนเปนทางเดยว

เพอความบรสทธของสตวทงหลาย

เพอระงบความโศกและความครำครวญ

เพอดบทกขกายและทกขใจ

เพอบรรลธรรมทถกทาง

เพอเหนแจงพระนพพาน ทางเดยวน คอ สตปฏฐาน ๔

สตปฏฐาน ๔ คออะไรบาง

ดกอน ภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน

๑. เปนผมความเพยร มสต มสมปชญญะ เฝาตามดกายในกายอย

กำจดความพอใจ และไมพอใจในโลกออกเสยได




๒. เปนผมความเพยร มสต มสมปชญญะ เฝาตามดเวทนาใน

เวทนาทงหลายอย กำจดความพอใจ และไมพอใจในโลกออกเสยได

๓. เปนผมความเพยร มสต มสมปชญญะ เฝาตามดจตในจต

ทงหลายอย กำจดความพอใจ และไมพอใจในโลกออกเสยได

๔. เปนผมความเพยร มสต มสมปชญญะ เฝาตามดธรรมในธรรม

ทงหลายอย กำจดความพอใจ และไมพอใจในโลกออกเสยได

กายานปสสนา

ดกอน ภกษทงหลาย ภกษเฝาตามดกายในกายอยอยางไร

๑. หมวดลมหายใจเขา-ออก ดกอน ภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ไปอยปากด ไปอยโคน

ตนไมกด ไปอยในอาคารวางกด นงคบลลงก ตงกายตรง ตงสตไวเฉพาะหนา

๑. ภกษนน มสตอย หายใจเขา มสตอย หายใจออก

๒. เมอหายใจเขายาว กรชดวา เราหายใจเขายาว หรอวาเมอหาย

ใจออกยาว กรชดวา เราหายใจออกยาว

๓. เมอหายใจเขาสน กรชดวา เราหายใจเขาสน หรอวาเมอหายใจ

ออกสน กรชดวา เราหายใจออกสน

๔. ฝกหดอยวา เราจกเปนผกำหนดรกองลมทงปวงหายใจเขา

ฝกหดอยวา เราจกเปนผกำหนดรกองลมทงปวงหายใจออก

๕. ฝกหดอยวา เราจกระงบกายสงขารหายใจเขา ฝกหดอยวา

เราจกระงบกายสงขารหายใจออก

๕๖ ๕๗



เปรยบเหมอนชางกลง หรอลกมอชางกลงผชำนาญ เมอชกเชอก

กลงยาว กรชดวา เราชกยาว หรอเมอชกเชอกสน กรชดวา เราชกสน แมฉนใด

ภกษกฉนนนเชนกนแล เมอหายใจเขายาว กรชดวา เราหายใจเขายาว

หรอวาเมอหายใจออกยาว กรชดวา เราหายใจออกยาว เมอหายใจเขาสน

กรชดวา เราหายใจเขาสน หรอวาเมอหายใจออกสน กรชดวา เราหายใจ

ออกสน ฝกหดอยวาเราจกเปนผกำหนดรกองลมทงปวงหายใจเขา ฝกหด

อยวา เราจกเปนผกำหนดรกองลมทงปวงหายใจออก ฝกหดอยวาเราจก

ระงบกายสงขารหายใจเขา ฝกหดอยวาเราจกระงบกายสงขารหายใจออก

ภกษเฝาตามดกายในกายภายในอยบาง เฝาตามดกายในกาย

ภายนอกอยบาง เฝาตามดกายในกายทงภายในและภายนอกอยบาง

ดวยประการฉะน

ภกษเฝาตามดสงททำใหเกดขนในกายบาง เฝาตามดสงททำใหดบไป

ในกายอยบาง เฝาตามดสงททำใหเกดขนและสงททำใหดบไปในกายอยบาง

อนงภกษนนเขาไปตงสตไววา กายมอยดงน เพยงเพอรไวเทานน

เพยงเพอระลกไวเทานน เธอเปนผทตณหาและทฏฐอาศยไมได

ทงไมยดถออะไรๆ ในโลกดวย

ดกอน ภกษทงหลาย ภกษเฝาตามดกายในกายอย แมดวย

ประการดงกลาวน

๒. หมวดอรยาบถ ทาตางๆ ของรางกาย ดกอน ภกษทงหลาย อกประการหนง

ภกษเดนอย กรชดวาเราเดนอย เมอยนอย กรชดวาเรายนอย หรอนง

อยกรชดวาเรานงอย หรอเมอนอนอยกรชดวาเรานอนอย กหรอวากาย

๕๖ ๕๗



ของภกษนนปรากฏอยโดยอาการใดๆ กรชดในอาการนนๆ ฯลฯ

๓. หมวดสมปชญญะ สตพรอมดวยความรสก (ในอรยาบถยอย) ดกอน ภกษทงหลาย อกประการหนง

ภกษเปนผกระทำสมปชญญะในการกาวไปและถอยกลบ กระทำ

สมปชญญะในการแลดไปขางหนา และเหลยวดในทศอนๆ กระทำ

สมปชญญะในการคเขาและในการเหยยดออก ในการทรงผาสงฆาฏ

บาตรและจวร กระทำสมปชญญะ ในการกน ดม เคยว ลม…การถายอจจาระ

ปสสาวะ...เดน…ยน…นง…หลบ…ตน…พด…นง ฯลฯ

๔. หมวดสงปฏกล การพจารณาความเปนปฏกลในรางกาย ดกอน ภกษทงหลาย อกประการหนง

ภกษพจารณาดกายนแหละ ตงแตพนเทาขนไปเบองบน ตงแต

ปลายผมลงมาเบองลาง มหนงหมโดยรอบ เตมดวยของไมสะอาดม

ประการตางๆ มอยในกายคอ ผม ขน เลบ ฟน หนง เอน กระดก เยอใน

กระดก ไต หวใจ ตบ พงผด มาม ปอด ไสใหญ ไสนอย อาหารใหม

อาหารเกา นำด เสลด นำเหลอง นำเลอด นำเหงอ มนขน นำตา

มนเหลว นำลาย นำมก ไขขอ นำมตร

ดกอน ภกษทงหลาย เปรยบเหมอนถงมปาก ๒ ดาน บรรจเตมดวย

ธญญชาตตางๆ เชน ขาวสาล ขาวเปลอก ถวเขยว ถวเหลอง เมลดงา

ขาวสาร บรษผมนยนตาด แกถงนนออกแลว ตรวจด พงเหนไดวา นขาวสาล

นขาวเปลอก นถวเขยว นเมลดงา นขาวสารแมฉนใด

๕๘



ดกอน ภกษทงหลาย ภกษกฉนนนเชนกนแล พจารณาดกาย

นแหละ ตงแตพนเทาขนไปเบองบน ตงแตปลายผมลงมาเบองลาง

มหนงหมโดยรอบเตมไปดวยของไมสะอาดมประการตางๆ มอยในรางกายน

คอ ผม ขน เลบ ฟน หนง เอน กระดก เยอในกระดก ไต หวใจ ตบ พงผด

มาม ปอด ไสใหญ ไสนอย อาหารใหม อาหารเกา นำด เสลด นำเหลอง

นำเลอด นำเหงอ มนขน นำตา มนเหลว นำลาย นำมก ไขขอ นำมตร ฯลฯ

๕. หมวดธาต การพจารณาโดยความเปนธาต ดกอน ภกษทงหลาย อกประการหนง

ภกษพจารณาดกายนแหละตามทตงอย ตามทปรากฏอยโดยเปน

ธาตวา ในกายน มธาตดน ธาตนำ ธาตไฟ ธาตลมอย

ดกอน ภกษทงหลาย เปรยบเหมอนคนฆาวว หรอลกมอของคน

ฆาววผชำนาญ ครนฆาแมววแลว นงชำแหละเนอออกเปนชนๆ นงอยท

หนทางใหญ ๔ แพรง แมฉนใด

ดกอน ภกษทงหลาย ภกษกฉนนนเชนกนแล พจารณาดกายน

แหละ ตามทตงอย ตามทปรากฏอย โดยเปนธาตวา ในกายน มธาตดน

ธาตนำ ธาตไฟ ธาตลมอย ฯลฯ

๖. หมวดปาชาทงเกา การพจารณาปาชาทงเกา ๑. ดกอน ภกษทงหลาย อกประการหนง

ภกษพงเหนรางศพทเขาทงไวในปาชา เปนศพทตายแลว ๑ วนบาง

ตายแลว ๒ วนบาง ตายแลว ๓ วนบาง เปนศพทขนอด ศพเขยวนาเกลยด

ศพมนำเหลองเฟะ แมโดยอาการอยางใด ภกษนนนำเอากายนแหละ

๕๙



เขาไปเปรยบวา ถงแมกายนแล กมอาการอยางนน เปนธรรมดา มภาวะ

โดยอาการอยางนน ไมพนอาการอยางนนไปได ดงน ฯลฯ

๒. ดกอน ภกษทงหลาย อกประการหนง

ภกษพงเหนรางศพทเขาทงไวในปาชา เปนศพทนกกาทงหลาย

จกกนบาง นกแรงทงหลายจกกนบาง นกเหยยวทงหลายจกกนบาง

สนขทงหลายกดกนบาง สนขจงจอกทงหลายกดกนบาง สตวมชวตทงหลาย

กดกนบาง แมโดยอาการอยางใด ภกษนนนำเอากายนแหละเขาไป

เปรยบวา ถงแมกายนแล กมอาการอยางนนเปนธรรมดา มภาวะโดย

อาการอยางนน ไมพนอาการอยางนนไปได ดงน ฯลฯ

๓. ดกอน ภกษทงหลาย อกประการหนง

ภกษพงเหนรางทเขาทงไวในปาชาทเปนโครงกระดก ยงมเนอและ

เลอด ยงมเอนรดรงอย แมโดยอาการอยางใด ภกษนนนำเอากายนแหละ

เขาไปเปรยบวา ถงแมกายนแล กมอาการอยางนนเปนธรรมดา มภาวะโดย


๔. ดกอน ภกษทงหลาย อกประการหนง

ภกษพงเหนรางศพทเขาทงไวในปาชา ทเปนโครงกระดก ไมมเนอ

แตมเลอดเปอนเปรอะ มเอนรงรดอย แมโดยอาการอยางใด ภกษนนนำ

เอากายนแหละเขาไปเปรยบวา ถงแมกายนแล กมอาการอยางนน

เปนธรรมดา มภาวะโดยอาการอยางนน ไมพนอาการอยางนนไปได ดงน ฯลฯ

๕. ดกอน ภกษทงหลาย อกประการหนง

ภกษพงเหนรางศพทเขาทงไวในปาชา ทเปนโครงกระดก ไมมเนอ

และเลอดแลว ยงมเอนรงรดอย แมโดยอาการอยางใด ภกษนนนำเอากาย

๖๐



นแหละเขาไปเปรยบวา ถงแมกายนแล กมอาการอยางนนเปนธรรมดา

มภาวะโดยอาการอยางนน ไมพนอาการอยางนนไปได ดงน ฯลฯ

๖. ดกอน ภกษทงหลาย อกประการหนง

ภกษพงเหนรางศพทเขาทงไวในปาชา ทเปนทอนกระดกทงหลาย

ไมมเอนรดรงแลว กระจดกระจายอยตามทศใหญทศนอย กระดกมออย

ทางหนง กระดกเทาอยทางหนง กระดกแขงอยทางหนง กระดกขาอย

ทางหนง กระดกสะเอวอยทางหนง กระดกขอตอสนหลงอยทางหนง

กระดกซโครงอยทางหนง กระดกหนาอกอยทางหนง กระดกแขนอยทางหนง

กระดกคออยทางหนง กระดกคางอยทางหนง กระดกฟนอยทางหนง

กะโหลกศรษะอยทางหนง แมโดยอาการอยางใด ภกษนนนำเอากายนแหละ

เขาไปเปรยบวา ถงแมกายนแล กมอาการอยางนนเปนธรรมดา มภาวะโดย


๗. ดกอน ภกษทงหลาย อกประการหนง


สขาวเหมอนสสงข แมโดยอาการอยางใด ภกษนนนำเอากายนแหละเขาไป

เปรยบวา ถงแมกายนแล กมอาการอยางนนเปนธรรมดา มภาวะโดยอาการ

อยางนน ไมพนอาการอยางนนไปได ดงน ฯลฯ

๘. ดกอน ภกษทงหลาย อกประการหนง


กองอยดวยกนเกนกวาปมาแลว แมโดยอาการอยางใด ภกษนนนำเอากาย

นแหละเขาไปเปรยบวา ถงแมกายนแล กมอาการอยางนนเปนธรรมดา

มภาวะโดยอาการอยางนน ไมพนอาการอยางนนไปได ดงน ฯลฯ

๖๑



๙. ดกอน ภกษทงหลาย อกประการหนง

ภกษพงเหนรางกายทเขาทงไวในปาชา ทเปนทอนกระดกทงหลาย

ผเปอยปนเปนผงแลว แมโดยอาการอยางใด ภกษนนนำเอากายนแหละ

เขาไปเปรยบวา ถงแมกายนแล กมอาการอยางนนเปนธรรมดา มภาวะ

โดยอาการอยางนน ไมพนอาการอยางนนไปได ดงน ฯลฯ

ภกษเฝาตามดกายในกายภายในอยบาง เฝาตามดกายในกาย

ภายนอกอยบาง เฝาตามดกายในกายทงภายในและภายนอกอยบาง

ดวยประการฉะน

เฝาตามดสงททำใหเกดขนในกายอยบาง เฝาตามดสงททำใหดบ

ไปในกายอยบาง เฝาตามดสงททำใหเกดขนและสงททำใหดบไปในกาย

อยบาง

อนง ภกษนน เขาไปตงสตอยวา กายมอยดงน เพยงเพอรไว

เทานน เพยงเพอระลกไวเทานน เปนผทตณหาและทฏฐอาศยไมได

ทงไมยดถออะไรๆ ในโลกดวย

ดกอน ภกษทงหลาย ภกษเฝาตามดกายในกายอย แมดวยประการ

ดงกลาวน

๖๒



เวทนานปสสนา

ดกอน ภกษทงหลาย ภกษเฝาตามดเวทนาในเวทนาทงหลาย

อยอยางไร


๑. เมอเสวยเวทนาเปนสข กรชดวา เราเสวยเวทนาเปนสข

๒. เมอเสวยเวทนาเปนทกข กรชดวา เราเสวยเวทนาเปนทกข

๓. เมอเสวยเวทนาเปนไมทกขไมสข กรชดวา เราเสวยเวทนา

ไมทกขไมสข

๔. เมอเสวยเวทนาเปนสขมอามส กรชดวา เราเสวยเวทนาเปนสข

มอามส หรอเสวยเวทนาเปนสขไมมอามส กรชดวา เราเสวยเวทนาเปนสข

ไมมอามส

๕. เมอเสวยเวทนาเปนทกขมอามส กรชดวา เราเสวยเวทนาเปน

ทกขมอามส หรอเสวยเวทนาเปนทกขไมมอามส กรชดวา เราเสวยเวทนา

เปนทกขไมมอามส

๖. เมอเสวยเวทนาไมทกขไมสขมอามส กรชดวา เราเสวยเวทนา

ไมทกขไมสขมอามส หรอเสวยเวทนาไมทกขไมสขไมมอามส กรชดวา

เราเสวยเวทนาไมทกขไมสขไมมอามส

ภกษเฝาตามดเวทนาในเวทนาทงหลายภายในอยบาง เฝาตาม

ดเวทนาในเวทนาทงหลายภายนอกอยบาง เฝาตามดเวทนาทงหลาย

ทงภายในและภายนอกอยบาง ดวยประการฉะน

๖๓



เฝาตามดสงททำใหเกดขนในเวทนาทงหลายอยบาง เฝาตามด

สงททำใหดบไปในเวทนาทงหลายอยบาง เฝาตามดสงททำใหเกดขนและ

สงททำใหดบไปในเวทนาทงหลายอยบาง

อนง ภกษนนเขาไปตงสตอยวา เวทนาทงหลายมอยดงน

เพยงเพอรไวเทานน เพยงเพอระลกไวเทานน เปนผทตณหาและ

ทฏฐอาศยไมได ทงไมยดถออะไรๆ ในโลกดวย

ดกอน ภกษทงหลาย ภกษเฝาตามดเวทนาในเวทนาทงหลายอย

ดวยประการดงกลาวนแล

จตตานปสสนา

ดกอน ภกษทงหลาย ภกษเฝาตามดจตในจตอยอยางไร


๑. จตมราคะ กรชดวาจตมราคะ จตปราศจากราคะ กรชดวาจต

ปราศจากราคะ

๒. จตมโทสะ กรชดวาจตมโทสะ จตปราศจากโทสะ กรชดวาจต

ปราศจากโทสะ

๓. จตมโมหะ กรชดวาจตมโมหะ จตปราศจากโมหะ กรชดวาจต

ปราศจากโมหะ

๔. จตหดห กรชดวาจตหดห

๕. จตฟงซาน กรชดวาจตฟงซาน

๖. จตเปนมหคคตะ กรชดวาจตเปนมหคคตะ จตไมเปนมหคคตะ

กรชดวาจตไมเปนมหคคตะ

๖๔



๗. จตตงมน กรชดวาจตตงมน จตไมตงมน กรชดวาจตไมตงมน

๘. จตเปนสอตตระ กรชดวาจตเปนสอตตระ จตเปนอนตตระ

กรชดวาจตเปนอนตตระ

๙. จตหลดพน กรชดวาจตหลดพน จตไมหลดพน กรชดวาจต

ไมหลดพน

ภกษเฝาตามดจตในจตภายในอยบาง เฝาตามดจตในจตภายนอก

อยบาง เฝาตามดจตทงภายในและภายนอกอยบาง ดวยประการฉะน

เฝาตามดสงททำใหเกดขนในจตอยบาง เฝาตามดสงททำใหดบ

ไปในจตอยบาง เฝาตามดทงสงททำใหเกดขนและสงททำใหดบไปในจต

อยบาง

อนง ภกษนน เขาไปตงสตอยวา จตมอยดงน เพยงเพอรไวเทานน

เพยงเพอระลกไวเทานน เปนผทตณหาและทฏฐอาศยไมได ทงไม

ยดถออะไรๆ ในโลกดวย

ดกอน ภกษทงหลาย ภกษเฝาตามดจตอยดวยประการดงกลาวน

ธมมานปสสนา

ดกอน ภกษทงหลาย ภกษเฝาตามดธรรมในธรรมทงหลายอยอยางไร

๑.หมวดนวรณ นวรณ ๕ ดกอน ภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน เฝาตามดธรรมในธรรม

ทงหลายคอ นวรณ ๕ อย

๖๕



ดกอน ภกษทงหลาย ภกษเฝาตามดธรรมในธรรมทงหลาย คอ

นวรณ ๕ อยอยางไร

๑.๑ กามฉนทะ ความพอใจในกามคณ

ดกอน ภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน เมอกามฉนทะ ณ ภายใน

มอย กรชดวา กามฉนทะ ณ ภายในมอย หรอเมอกามฉนทะ ณ ภายใน

ไมม กรชดวา กามฉนทะ ณ ภายในไมม

อนง การเกดขนของกามฉนทะทยงไมเกดขน มไดดวยเหตใด

กรชดเหตนนดวย การละกามฉนทะทเกดขนแลว มไดดวยเหตใด กรชดเหต

นนดวย และกามฉนทะทละไดแลว จะไมเกดขนอกดวยเหตใด กรชดเหต

นนดวย

๑.๒ พยาบาท ความคดราย ฯลฯ

๑.๓ ถนมทธะ ความทอแท และความงวงเหงาเซองซม ฯลฯ

๑.๔ อทธจจะ และกกกจจะ ความฟงซาน และความหงดหงด

รำคาญใจ ฯลฯ

๑.๕ วจกจฉา ความลงเลสงสย

เมอวจกจฉา ณ ภายในมอย กรชดวา วจกจฉา ณ ภายในมอย

หรอเมอวจกจฉา ณ ภายในไมม กรชดวาวจกจฉา ณ ภายในไมม

อนง การเกดขนของวจกจฉา ทยงไมเกดขน มไดดวยเหตใด กรชด

เหตนนดวย การละวจกจฉาทเกดขนแลว มไดดวยเหตใด กรชดเหตนนดวย

และวจกจฉาทละไดแลว จะไมเกดขนตอไปอกดวยเหตใด กรชดเหตนนดวย

ภกษเฝาตามดธรรมในธรรมทงหลายภายในอยบาง เฝาตามด

ธรรมในธรรมทงหลายภายนอกอยบาง เฝาตามดธรรมทงหลายทงภายใน

และทงภายนอกอยบาง ดวยประการฉะน

๖๖



เฝาตามดสงททำใหเกดขนในธรรมทงหลายอยบาง เฝาตามด

สงททำใหดบไปในธรรมทงหลายอยบาง เฝาตามดทงสงททำใหเกดขนและ

สงททำใหดบไปในธรรมทงหลายอยบาง

อนง ภกษนนเขาไปตงสตอยวา ธรรมทงหลายมอยดงน เพยง

เพอรไวเทานน เพยงเพอระลกไวเทานน เปนผทตณหาและทฏฐอาศย

ไมได ทงไมยดถออะไรๆ ในโลกดวย


นวรณ ๕ อย แมดวยประการดงกลาวนแล

๒. หมวดขนธ อปาทานขนธ ๕ ดกอน ภกษทงหลาย อกประการหนง

ภกษเฝาตามดธรรมในธรรมทงหลายคอ อปาทานขนธ ๕ อย

ดกอน ภกษทงหลาย ภกษเฝาตามดธรรมในธรรมทงหลาย

คออปาทานขนธ ๕ อยอยางไร

ดกอน ภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยนรชดวา อยางนรป อยางน

ความเกดขนแหงรป อยางนความดบแหงรป อยางนเวทนา อยางนความ

เกดขนแหงเวทนา อยางนความดบแหงเวทนา อยางนสญญา อยางน

ความเกดขนแหงสญญา อยางนความดบแหงสญญา อยางนสงขาร

อยางนความเกดขนแหงสงขาร อยางนความดบแหงสงขาร อยางนวญญาณ

อยางนความเกดขนแหงวญญาณ อยางนความดบแหงวญญาณ ดงน ฯลฯ

๖๗



๓. หมวดอายตนะ อายตนะภายใน ๖ และอายตนะภาย

นอก ๖ ดกอน ภกษทงหลาย อกประการหนง

ภกษเฝาตามดธรรมในธรรมทงหลาย คอ อายตนะภายใน และ

ภายนอกอยางละ ๖ อย


อายตนะภายในและอายตนะภายนอกอยางละ ๖ อยอยางไร

๑. ตากบรป

ดกอน ภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมรชดตาดวย รชดรป

ทงหลายดวย และ รชดสงโยชนทอาศยตาและรปทงสองนนเกดขน

อนง สงโยชนทยงไมเกดจะเกดขนดวยประการใด ยอมรชด

ประการนนดวย สงโยชนทเกดขนแลว จะละเสยไดดวยประการใด

ยอมรชดประการนนดวย สงโยชนทละไดแลวจะไมเกดขนตอไปดวย

ประการใด ยอมรชดประการนนดวย

๒. หกบเสยง

๓. จมกกบกลน

๔. ลนกบรส

๕. กายกบสงสมผส

๖. ใจกบธรรมารมณ

ภกษยอมรชดห รชดเสยง….รชดจมก…รชดกลน…รชดลน…

รชดรส… ยอมรชดกาย… รชดสงสมผสกาย… ภกษยอมรชดใจ รชด

ธรรมารมณและ รชดสงโยชนทอาศยใจและธรรมารมณทงสองนนเกดขน

๖๘



อนง สงโยชนทยงไมเกดจะเกดขนดวยประการใด ยอมรชด

ประการนนดวย สงโยชนทเกดขนแลว จะละเสยไดดวยประการใด ยอม

รชดประการนนดวย สงโยชนทละไดแลว จะไมเกดขนตอไปดวยประการใด

ยอมรชดประการนนดวย ฯลฯ

๔. หมวดโพชฌงค องคประกอบ ๗ แหงการตรสร ดกอน ภกษทงหลาย อกประการหนง

ภกษเฝาตามดธรรมในธรรมทงหลาย คอโพชฌงค ๗ อย


โพชฌงค ๗ อยอยางไร

๑. สตสมโพชฌงค องคแหงการตรสร คอ สต

ดกอน ภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน เมอสตสมโพชฌงค

ณ ภายในมอย ยอมรชดวาสตสมโพชฌงค ณ ภายในมอย หรอเมอ

สตสมโพชฌงค ณ ภายในไมมอย ยอมรชดวา สตสมโพชฌงค ณ ภายใน

ไมมอย

อนง สตสมโพชฌงคทยงไมเกด จะเกดขนดวยประการใด ยอมรชด

ประการนนดวย สตสมโพชฌงคทเกดขนแลว จะเจรญบรบรณดวยประการใด

ยอมรชดประการนนดวย

๒. ธมมวจยสมโพชฌงค

๓. วรยสมโพชฌงค

๔. ปตสมโพชฌงค

๕. ปสสทธสมโพชฌงค

๖. สมาธสมโพชฌงค

๖๙



๗. อเบกขาสมโพชฌงค

อกอยางหนง เมอธมมวจยสมโพชฌงค ณ ภายในมอย…

อกอยางหนง เมอวรยสมโพชฌงค ณ ภายในมอย…

อกอยางหนง เมอปตสมโพชฌงค ณ ภายในมอย…

อกอยางหนง เมอปสสทธสมโพชฌงค ณ ภายในมอย…

อกอยางหนง เมอสมาธสมโพชฌงค ณ ภายในมอย…

อกอยางหนง เมออเบกขาสมโพชฌงค ณ ภายในมอย ยอมรชดวา

อเบกขาสมโพชฌงค ณ ภายในมอย หรอเมออเบกขาสมโพชฌงค

ณ ภายในไมมอย ยอมรชดวา อเบกขาสมโพชฌงค ณ ภายในไมม

อนง อเบกขาสมโพชฌงคทยงไมเกด จะเกดขนดวยประการใด

ยอมรชดประการนนดวย อเบกขาสมโพชฌงคทเกดขนแลว จะเจรญบรบรณ

ดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย ฯลฯ

๕. หมวดอรยสจ ๔ ดกอน ภกษทงหลาย อกประการหนง

ภกษเฝาตามดธรรมในธรรมทงหลาย คอ อรยสจ ๔ อย


อรยสจ ๔ อยอยางไร

ดกอน ภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมรชดตามความเปน

จรงวา นทกข ยอมรชดตามความเปนจรงวา นทเกดขนแหงทกข ยอมรชด

ตามความเปนจรงวา นความดบแหงทกข ยอมรชดตามความเปนจรงวา

นปฏปทาดำเนนไปสความดบทกข ดงพรรณนามาฉะน

๗๐



๑. ทกขอรยสจ

ดกอน ภกษทงหลาย กทกขอรยสจเปนอยางไร

ความเกดกเปนทกข ความแกกเปนทกข ความตายกเปนทกข

แมความโศก ความครำครวญ ความทกขกาย ความโทมนสใจ

ความคบแคนใจ กเปนทกข ความประจวบกบสงไมเปนทรก ความ

พลดพรากจากสงทรกกเปนทกข ปรารถนาสงใดไมได แมอนนนกเปนทกข

โดยยออปาทานขนธทงหาเปนทกข

๑. ชาต ความเกด

ดกอน ภกษทงหลาย กชาตเปนอยางไร ความเกด เกดพรอม

(คอมอายตนะบรบรณ) ความหยงลง(ชลาพชะหรออณฑชปฏสนธ) เกด

(สงเสทชปฏสนธ) เกดจำเพาะ (อปปาตกปฏสนธ) ความปรากฏขนแหงขนธ

ความไดอายตนะครบในหมสตวนนๆ ของเหลาสตวนนๆ อนใด ดกอนภกษ

ทงหลาย อนนกลาววา ความเกด

๒. ชรา ความแก

ดกอน ภกษทงหลาย ชราเปนอยางไร ความแก ความครำครา

ความทฟนหลด ความทผมหงอก ความทหนงหดเหยวเปนเกลยว ความเสอม

แหงอาย ความแกหงอมแหงอนทรยในหมสตวนนๆ อนใด ดกอนภกษ

ทงหลาย อนนกลาววา ความชรา

๓. มรณะ ความตาย

ดกอนภกษทงหลาย มรณะเปนอยางไร ความจต ความเคลอนไป

ความแตกทำลาย ความหายไป มฤตย ความตาย ความทำกาละ

ความแตกแหงขนธ ความทงซากศพไว ความขาดไปแหงชวตอนทรยจาก

หมสตวนนๆ ของเหลาสตวนนๆ อนใด อนนกลาววา ความตาย

๗๑



๔. โสกะ ความโศกเศราใจ

ดกอน ภกษทงหลาย โสกะเปนอยางไร ดกอนภกษทงหลาย

ความโศก ความเศราใจ ความแหงใจ ความแหงผาก ณ ภายใน ความโศก

ณ ภายใน ของสตวผประกอบดวยฉบหายอนใดอนหนง และผทความทกข

อนใดอนหนงมาถกตองแลวอนใด อนนกลาววา โสกะ

๕. ปรเทวะ ความรำไรรำพน

ดกอน ภกษทงหลาย ปรเทวะเปนอยางไร ดกอน ภกษทงหลาย

ความครำครวญ ความรำไรรำพน กรยาทครำครวญ กรยาทรำไรรำพน

ความทสตวครำครวญ ความทสตวรำไรรำพน ของสตว ผประกอบดวย

ความฉบหาย อนใดอนหนง และผทความทกขอนใดอนหนง มาถกตองแลว

อนใด ดกอน ภกษทงหลาย อนนทกลาววา ปรเทวะ

๖. ทกข ความไมสบายกาย

ดกอน ภกษทงหลาย ทกขเปนอยางไรเลา ดกอน ภกษทงหลาย

ความทกขเกดในใจ ความไมสำราญเกดในกาย เวทนาไมด เปนทกขเกด

แตสมผสทางกายอนใด อนนทกลาววา ทกข

๗. โทมนส ความไมสบายใจ ความเสยใจ

ดกอน ภกษทงหลาย โทมนสเปนอยางไร ดกอน ภกษทงหลาย

ความทกขเกดในใจ ความไมสำราญเกดในใจ เวทนาไมดเปนทกข เกด

แตสมผสทางใจอนใด ดกอน ภกษทงหลาย อนนท กลาววา โทมนส

๘. อปายาส ความแคนใจ

ดกอน ภกษทงหลาย อปายาสเปนอยางไร ดกอน ภกษทงหลาย

ความแคน ความคบแคน ความทสตวแคน ความทสตวคบแคนของสตว

๗๒



ผประกอบดวยความฉบหายอนใดอนหนง และผทความทกขอนใดอนหนง

มาถกตองแลวอนใด ดกอน ภกษทงหลาย อนนทกลาววา อปายาส

๙. ความประสบกบสงทไมเปนทรก

ดกอน ภกษทงหลาย ความประสบสตวและสงขารซงไมเปนทรก

เปนทกขอยางไร ดกอนภกษทงหลาย อารมณเหลาใดในโลกนซงไมเปน

ทปรารถนา ไมเปนทรกใคร ไมเปนทปลมใจ คอ รป เสยง กลน รส และ

อารมณทจะพงถกตองดวยกาย ยอมมแกผนน อนง หรอชนเหลาใด

ทใครตอความฉบหาย ใครสงทไมเกอกล ใครความไมสำราญ และใครความ

ไมเกษมจากเครองประกอบแกผนน การไปรวม การมารวม ความประชมรวม

ความระคนกบดวยอารมณและสตวเหลานนอนใด ดกอน ภกษทงหลาย

อนน กลาววา ความประสบกบสตวและสงขารซงไมเปนทรก เปนทกข

๑๐. ความพลดพรากจากสงทเปนทรก

ดกอน ภกษทงหลาย ความพลดพรากจากสตวและสงขารซงเปน

ทรก เปนทกขอยางไร ดกอน ภกษทงหลาย อารมณเหลาใดในโลกนซง

เปนทปรารถนาเปนทรกใคร เปนทปลมใจ คอ รป เสยง กลน รส และอารมณ

ทจะพงถกตองดวยกาย ยอมมแกผนน อนง หรอชนเหลาใด ทใครตอ

ความเจรญ ใครประโยชนเกอกล ใครความสำราญ และใครความเกษม

จากเครองประกอบแกผนน คอ มารดาหรอบดา พชายหรอนองชาย พหญง

หรอนองหญง มตรหรออำมาตย หรอญาตสายโลหต ความไมไปรวม ความ

ไมมารวม ความไมประชมรวม ความไมระคนกบดวยอารมณและ

สตวเหลานนอนใด ดกอน ภกษทงหลาย อนนทกลาววา ความพลดพราก

จากสตวและสงขาร ซงเปนทรก เปนทกข

๗๓



๑๑. ความปรารถนาสงใดไมไดสงนน

ดกอน ภกษทงหลาย สตวปรารถนาสงใดยอมไมได แมขอทไม

สมประสงคนนเปนทกขอยางไรเลา ดกอน ภกษทงหลาย ความปรารถนา

ยอมเกดขนแกเหลาสตว ทมความเกดเปนธรรมดาอยางนวา ขอเราพงเปน

ผไมมความเกดเปนธรรมดาเถด ขอความเกดอยามมาถงแกเราเลยหนา

ดงน ขอนน สตวไมพงไดตามความปรารถนาโดยแท แมขอนกชอวา

สตวปรารถนาสงใดยอมไมได แมขอทไมสมประสงคนนกเปนทกข

ดกอน ภกษทงหลาย ความปรารถนายอมเกดขนแกเหลาสตวซง

มความแก...ความเจบไข...ความตาย เปนธรรมดาอยางนวา ขอเราพงเปน

ผไมมความตายเปนธรรมดาเถด อนง ขอความตายอยามมาถงเราเลยหนา

ดงน ขอนนสตวไมพงไดตามความปรารถนาโดยแท แมขอนชอวา สตว

ปรารถนาสงใดยอมไมได แมขอทไมสมปรารถนานนกเปนทกข

ดกอน ภกษทงหลาย ความปรารถนายอมเกดขนแกเหลาสตวทม

โสกะ ปรเทวะ ทกขะ โทมนส อปายาส เปนธรรมดาอยางนวา ขอเราพงเปน

ผไมมโสกะ ปรเทวะ ทกขะ โทมนส อปายาสเปนธรรมดาเถด อนงขอโสกะ

ปรเทวะ ทกขะ โทมนส อปายาส อยามมาถงแกเราเลยหนา ดงน ขอนน

สตวไมพงไดตามความปรารถนาโดยแท แมขอนกชอวา สตวปรารถนาสงใด

ยอมไมได แมขอทไมสมประสงคนนกเปนทกข

๑๒. อปาทานขนธ ๕

ดกอน ภกษทงหลาย โดยยออปาทานขนธทง ๕ เปนทกขอยางไร

นคออปาทานขนธคอรป อปาทานขนธคอเวทนา อปาทานขนธคอสญญา

อปาทานขนธคอสงขาร อปาทานขนธคอวญญาณ

๗๔



ดกอน ภกษทงหลาย โดยยอเหลานกลาววา อปาทานขนธทง ๕

เปนทกข

ดกอน ภกษทงหลาย อนนกลาววา อรยสจคอทกข

๒. ทกขสมทย เหตใหเกดทกข

ดกอน ภกษทงหลาย อรยสจ คอ ทกขสมทย เปนอยางไร

ตณหา (ความทะยานอยาก) นอนใด อนเปนเหตเกดในภพใหม

ประกอบดวยความกำหนดยนด เพลดเพลนอยในอารมณนนๆ คอ กามตณหา

(ความกำหนดยนดอนประกอบดวยกาม) ภวตณหา (ความกำหนดยนด

อนเกดรวมกบความคดเหนวามตวตนทเทยง) วภวตณหา(ความกำหนด

ยนดอนเกดรวมกบความคดเหนวาตวตนจกขาดสญไป)

ดกอน ภกษทงหลาย กแลตณหานนนนแล เมอจะเกดขน ยอมเกด

ในทไหน

ทใดเปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานนเมอจะเกดขนกยอม

เกดในทนน เมอจะตงอย กยอมตงอยในทนน

กอะไรเลา เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก

๑. ตา เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก

ตณหานน เมอจะเกดขนกยอมเกดทนน เมอจะตงอยกยอมตง

อยทนน

๒. ห...จมก...ลน...กาย...ใจ เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก

ตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดทนน เมอจะตงอยกยอมตง

อยทนน

๗๕



๓. รป...เสยง...กลน...รส...โผฏฐพพะ...ธรรมารมณ เปนทรกใคร

เปนทพอใจในโลก

ตณหานน เมอจะเกดขนกยอมเกดทนน เมอจะตงอยกยอมตง

อยทนน

๔. ความรทางตา (จกขวญญาณ)... ความรทางห (โสตวญญาณ)...

ความรทางจมก (ฆานวญญาณ)...ความรทางลน (ชวหาวญญาณ)...

ความรทางกาย (กายวญญาณ)... ความรทางใจ (มโนวญญาณ)...

เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก

ตณหานน เมอจะเกดขน ยอมเกดขนทนน เมอจะตงอย กยอม

ตงอยทนน

๕. ความกระทบทางตา (จกขสมผส)... ความกระทบทางห

(โสตสมผส)...ความกระทบทางจมก (ฆานสมผส)....ความกระทบทางลน

(ชวหาสมผส)...ความกระทบทางกาย (กายสมผส)...ความกระทบทางใจ

(มโนสมผส)...เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก

ตณหานน เมอจะเกดขน ยอมเกดทนน เมอจะตงอยกยอม


๖. เวทนาทเกดแตกระทบทางตา (จกขสมผสสชาเวทนา)...ทางห

...ทางจมก...ทางลน...ทางกาย...ทางใจ

๗. ความจำรป (รปสญญา)...เสยง...กลน...รส...โผฏฐพพะ...

ธรรมารมณ...

๘. สงขารความจงใจในรป (รปสญเจตนา) ...เสยง...กลน...รส...

โผฏฐพพะ...ความจงใจในธรรมารมณ(ธมมสญเจตนา)

๗๖



๙. ความอยากในรป (รปตณหา) ...เสยง...กลน...รส...โผฏฐพพะ

...ธรรมารมณ...

๑๐. ความตรกถงรป (รปวตก)...เสยง...กลน...รส...โผฏฐพพะ...


๑๑. ความตรองถงรป (รปวจาร) ...เสยง...กลน...รส...โผฏฐพพะ...


ตณหานน เมอจะเกดขน กยอมเกดขนทนน เมอจะตงอย กยอม


ดกอน ภกษทงหลาย อนนทกลาววา อรยสจ คอ ทกขสมทย

๓. ทกขนโรธ ธรรมเปนทดบทกข

ดกอน ภกษทงหลาย อรยสจ คอ ทกขนโรธเปนอยางไร

คอความสำรอกและความดบโดยไมมเหลอ ความสละ ความสงคน

ความปลอยวาง ความไมอาลยในตณหานนนนแล อนใด

ดกอน ภกษทงหลาย กตณหานนนนแล เมอบคคลจะละเสย

ยอมละเสยไดในทไหน เมอจะดบ ยอมดบในทไหน

ทใดเปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก ตณหานน เมอบคคลจะ

ละเสย กยอมละเสยไดในทนน เมอจะดบกยอมดบอยในทนน

กอะไรเลา เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก

๑. ตา เปนทรกใคร เปนทพอใจในโลก

ตณหานน เมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดในทนน เมอจะดบ

กยอมดบอยทนน

๗๗



๒. ห...จมก...ลน...กาย...ใจ...

๓. รป...เสยง...กลน...รส...โผฏฐพพะ...ธรรมารมณ...

๔. ความรทางตา...ห...จมก...ลน...กาย...ใจ...

๕. ความกระทบทางตา...ห...จมก...ลน...กาย...ใจ...

๖. เวทนาทเกดแตกระทบ (จตกระทบคณคา ความหมายของ

อารมณ) ทางตา...ห...จมก...ลน...กาย...ใจ...

๗. ความจำรป...เสยง...กลน...รส...โผฏฐพพะ...ธรรมารมณ...

๘. ความจงใจในรป...เสยง...กลน...รส...โผฏฐพพะ...ธรรมารมณ...

๙. ความอยากในรป...เสยง...กลน...รส...โผฏฐพพะ...ธรรมารมณ...

๑๐. ความตรกถงรป...เสยง...กลน...รส...โผฏฐพพะ...ธรรมารมณ...

๑๑. ความตรองถงรป...เสยง...กลน...รส...โผฏฐพพะ...ธรรมารมณ...

ตณหานน เมอบคคลจะละเสย กยอมละเสยไดในทนน เมอจะดบ

กยอมดบทนน

ดกอน ภกษทงหลาย อนนทกลาววา อรยสจ คอ ทกขนโรธ

๔. ทกขนโรธคามนปฏปทา ขอปฏบตใหถงธรรมเปนทดบทกข

ดกอน ภกษทงหลาย อรยสจ คอ ทกขนโรธคามนปฏปทาเปนอยางไร

ทางอนประเสรฐ ประกอบดวยองคแปด ทางเดยวนแล

ทางนเปนอยางไร

คอปญญาอนเหนชอบ ความดำรชอบ เจรจาชอบ กระทำชอบ

เลยงชพชอบ พยายามชอบ ระลกชอบ ตงจตมนชอบ

๗๘



๑. สมมาทฏฐ ปญญาอนเหนชอบ

ดกอน ภกษทงหลาย สมมาทฏฐเปนอยางไร

ดกอน ภกษทงหลาย ความรในทกข ความรในเหตใหเกดทกข

ความรในธรรมเปนทดบทกข ความรในขอปฏบตใหถงธรรมเปนทดบทกข

อนใดแล

ดกอน ภกษทงหลาย อนนกลาววา สมมาทฏฐ

๒. สมมาสงกปปะ ความดำรชอบ

ดกอน ภกษทงหลาย สมมาสงกปปะ เปนอยางไร

คอความดำรในการออกจากกาม ความดำรในความไมพยาบาท

ความดำรในการไมเบยดเบยน ดกอน ภกษทงหลาย อนนกลาววา

สมมาสงกปปะ

๓. สมมาวาจา เจรจาชอบ

ดกอน ภกษทงหลาย สมมาวาจาเปนอยางไร

การงดเวนจากการกลาวคำเทจ งดเวนจากกลาววาจาสอเสยด

งดเวนจากการกลาววาจาหยาบคาย งดเวนจากการกลาววาจาเพอเจอ

ดกอน ภกษทงหลาย อนนกลาววา สมมาวาจา

๔. สมมากมมนตะ การกระทำชอบ

ดกอน ภกษทงหลาย สมมากมมนตะเปนอยางไร

การงดเวนจากการฆาสตว งดเวนจากการถอเอาสงของทเขามได

ให งดเวนจากการประพฤตผดในกาม

ดกอน ภกษทงหลาย อนนกลาววา สมมากมมนตะ

๗๙



๕. สมมาอาชวะ การเลยงชพชอบ

ดกอน ภกษทงหลาย สมมาอาชวะเปนอยางไร

ดกอน ภกษทงหลาย อรยสาวกในธรรมวนยน ละการเลยงชพทผด

เสยแลว ยอมสำเรจความเปนอยดวยการเลยงชพชอบ

ดกอน ภกษทงหลาย อนนกลาววา สมมาอาชวะ

๖. สมมาวายามะ ความพยายามชอบ

ดกอน ภกษทงหลาย สมมาวายามะเปนอยางไร

ดกอน ภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมยงความพอใจ

(ฉนทะ) ใหบงเกด ยอมพยายาม ยอมระดมความเพยร ยอมประคองตง

จตไว เพอมใหอกศลธรรม อนเปนบาปทยงไมเกดขนไมใหเกดขน

ยอมยงความพอใจใหบงเกด ยอมพยายาม ยอมระดมความเพยร

ยอมประคองตงจตไว เพอละอกศลธรรมอนเปนบาปทเกดขนแลว


ยอมประคองตงจตไว เพอยงกศลธรรมทยงไมบงเกดใหเกดขน


ยอมประคองตงจตไว เพอความตงอยไมใหสาปสญ เพอความเจรญยง

เพอความไพบลยมขนเตมเปยมแหงกศลธรรมทเกดขนแลว

ดกอนภกษทงหลาย อนนกลาววา สมมาวายามะ

๗. สมมาสต ความระลกชอบ

ดกอน ภกษทงหลาย สมมาสตเปนอยางไร


๘๐



เปนผมความเพยร มสต มสมปชญญะ เฝาตามดกายในกายอย

กำจดความพอใจ และไมพอใจในโลกออกเสยได

เปนผมความเพยร มสต มสมปชญญะ เฝาตามดเวทนาในเวทนา

อย กำจดความพอใจและไมพอใจในโลกออกเสยได

เปนผมความเพยร มสต มสมปชญญะ เฝาตามดจตในจตอย

กำจดความพอใจและไมพอใจในโลกออกเสยได

เปนผมความเพยร มสต มสมปชญญะ เฝาตามดธรรมในธรรม

อย กำจดความพอใจและไมพอใจในโลกออกเสยได

ดกอนภกษทงหลาย อนนกลาววา สมมาสต

๘. สมมาสมาธ ความตงจตมนชอบ

ดกอน ภกษทงหลาย สมมาสมาธเปนอยางไร

ดกอน ภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน สงดแลวจากกาม

สงดแลวจากอกศลธรรม บรรลปฐมฌาน มวตก วจาร มปต และสขเกด

แตวเวกอย

บรรลทตยฌาน มความผองใสแหงจตในภายใน เปนธรรมเอก

ผดขน เพราะวตก วจาร สงบไป ไมมวตก ไมมวจาร มปต และสขอนเกด

แตสมาธอย

เธอมอเบกขา มสต มสมปชญญะ เสวยสขดวยนามกาย เพราะปต

สนไป บรรลตตยฌานทพระอรยะทงหลายสรรเสรญวา ผไดฌานนเปนผม

อเบกขา มสต อยเปนสข

เธอบรรลจตตถฌาน ไมมทกข ไมมสข เพราะละสข ละทกข

และดบโสมนส โทมนสกอนๆ ได มอเบกขาเปนเหตใหสตบรสทธอย

อนนเรยกวา สมมาสมาธ

๘๑



ดกอน ภกษทงหลาย อนนเรยกวา ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจ

ภกษเฝาตามดธรรมในธรรมทงหลายภายในอยบาง เฝาตามด

ธรรมในธรรมทงหลายภายนอกอยบาง เฝาตามดธรรมในธรรมทงหลาย

ทงภายในและภายนอกอยบาง ดวยประการฉะน

เฝาตามดสงททำใหเกดขนในธรรมทงหลายอยบาง เฝาตามดสงท

ทำใหดบไปในธรรมทงหลายอยบาง เฝาตามดทงสงททำใหเกดขนและสงท

ดบไปในธรรมทงหลายอยบาง

อนง ภกษนน เขาไปตงสตอยวา ธรรมทงหลายมอยดงน เพยง

เพอรไวเทานน เพยงเพอระลกไวเทานน เปนผทตณหาและทฏฐอาศย

ไมได ทงไมยดถออะไรๆ ในโลกดวย


อรยสจ ๔ อย แมดวยประการดงกลาวนแล

อานสงสสตปฏฐาน

๑. ดกอน ภกษทงหลาย กบคคลผใดผหนง พงเจรญสตปฏฐาน ๔ น

อยางนตลอด ๗ ป เขาพงหวงผล ๒ ประการอยางใดอยางหนง

คอ พระอรหตตผลในปจจบน หรอเมอยงมอปาท (สงทยดถอ เชน อปาทาน

ขนธ ๕) เหลออยกเปนพระอนาคาม ในชาตนแล

๒. ๗ ปยกไว ผใดผหนง พงเจรญสตปฏฐาน ๔ น อยางน ตลอด

๖ ป ๕ ป ๔ ป ๓ ป ๒ ป ๑ ป...

๓. ๑ ปยกไว ผใดผหนง พงเจรญสตปฏฐาน ๔ น อยางนตลอด

๗ เดอน ๖ เดอน ๕ เดอน ๔ เดอน ๓ เดอน ๒ เดอน ๑ เดอน กงเดอน...

๘๒



๔. กงเดอนยกไว ผใดผหนง พงเจรญสตปฏฐาน ๔ น อยางน

ตลอด ๗ วน เขาพงหวงผล ๒ ประการ อยางใดอยางหนง คอ พระอรหตตผล

ในปจจบน หรอเมอยงมอปาทเหลออย กเปนพระอนาคามในชาตนแล

ดกอน ภกษทงหลาย ทางนเปนทไปทางเดยว

เพอความบรสทธของเหลาสตว

เพอระงบความโศกและความครำครวญ

เพอดบทกขและโทมนส

เพอบรรลอรยมรรค

เพอเหนแจงพระนพพาน

ทางเดยวนคอ สตปฏฐานส ดวยประการฉะนแล

พระผมพระภาคเจาตรสพระพทธพจนนแลว

ภกษเหลานน ยนดชนชมพระดำรส

ของพระผมพระภาคเจาฉะนแล” (31)

ลำดบขนตอนการเจรญสตปฏฐาน

“อคคสนะ...ครนภกษประกอบพรอมดวยสตสมปชญญะแลว

ตถาคตยอมแนะนำเธอใหยงขนไปวา มาเถดภกษ เธอจง เสพเสนาสนะ

อนสงด คอปาละเมาะ โคนไม ภเขา ซอกหวย ทองถำ ปาชา ปาชฏ ทแจง

(31) ท.มหา. 10/372-404/288-311 มหาสตปฏฐานสตร

๘๓



หรอลอมฟางเถด ดงน ภกษนนยอมเสพเสนาสนะอนสงด ครนกาวกลบจาก

บณฑบาตในกาลเปนปจฉาภต นงคบลลงก ตงกายตรง ดำรงสตเฉพาะหนา

เธอยอมละอภชฌา ในโลก มจตปราศจากอภชฌา คอยชำระจต

จากอภชฌาอย

เธอยอมละพยาบาท มจตปราศจากพยาบาท เปนผกรณา มจต

หวงความเกอกลในสตวทงหลาย คอยชำระจตจากพยาบาทอย

เธอยอมละถนมทธะ มจตปราศจากถนมทธะมงอยแตความสวาง

ในใจ มสตสมปชญญะ คอยชำระจตจากถนมทธะอย

เธอยอมละอทธจจกกกจจะ ไมฟงซาน มจตสงบอยในภายใน

คอยชำระจตจากอทธจจกกกจจะอย

เธอยอมละวจกจฉา ขามลวงวจกจฉาเสยได ไมตองกลาวถามวา

นอะไร นอยางไร ในกศลธรรมทงหลาย คอยชำระจตจากวจกจฉาอย

ภกษนน ครนละนวรณ ๕ ประการ อนเปนเครองเศราหมอง

จต ทำปญญาใหถอยกำลงนไดแลว เธอเปนผมปกตตามเหนกายใน

กายอย...มปกตตามเหนเวทนาในเวทนาทงหลายอย...มปกตตามเหนจต

ในจตอย...มปกตตามเหนธรรมในธรรมทงหลายอย มความเพยรเผา

กเลส มสมปชญญะ มสต นำออกเสยไดซงอภชฌาและโทมนสในโลก

ตถาคตยอมแนะนำเธอนนใหยงขนไปวา

มาเถด ภกษ เธอจงเปนผมปกต ตามเหนกายในกาย แตอยาตรก

ซงวตกอนเขาไปประกอบอยกบกายเลย (สภาวธรรมชวงน จตอยใน

ระดบปฐมฌาน)

๘๔



มาเถด ภกษ เธอจงเปนผมปกต ตามเหนเวทนาในเวทนา

ทงหลาย แตอยาตรกซงวตกอนเขาไปประกอบอยกบเวทนาเลย

มาเถด ภกษ เธอจงเปนผมปกต ตามเหนจตในจตอย แตอยาตรก

ซงวตกอนเขาไปประกอบอยกบจตเลย

มาเถด ภกษ เธอจงเปนผมปกต ตามเหนธรรมในธรรมทงหลาย

แตอยาตรกซงวตกอนเขาไปประกอบอยกบธรรมเลย ดงน

ภกษนน เพราะเขาไปสงบระงบเสยไดซงวตกและวจาร จงเขาถง

ทตยฌาน อนเปนเครองผองใสแหงใจในภายใน นำใหสมาธเปนธรรมอน

เอกผดขน ไมมวตก ไมมวจาร มแตปตและสขอนเกดจากสมาธ แลวแลอย

(...แลวไดตรสถง ตตยฌาน...จตตถฌาน...ปพเพนวาสานสสตญาณ...

จตปปาตญาณ...อาสวกขยญาณ จนกระทงวมตตญาณตามหลกทมกลาว

อยในบาลทวๆ ไปทกลาวถงเรองน)” (32)

เครองผกจต

“ดกอน ภกษทงหลาย ธรรมเครองผกมดจต ๕ ประการน คอ

๑. ภกษในธรรมวนยน ยงไมปราศจาก ความกำหนด

... ภกษในธรรมวนยน ยงไมปราศจาก ความพอใจ

... ภกษในธรรมวนยน ยงไมปราศจาก ความรก

... ภกษในธรรมวนยน ยงไมปราศจาก ความกระหาย

... ภกษในธรรมวนยน ยงไมปราศจาก ความเรารอน

... ภกษในธรรมวนยน ยงไมปราศจาก ตณหา ในกามทงหลาย...

(32) ม.อปร. 14/218-221/275-276 ทนตภมสตร

๘๕



๒. ภกษในธรรมวนยน ยงไมปราศจาก ความกำหนด…ความพอใจ

…ความรก…ความกระหาย ความเรารอน…ตณหา ในกาย...

๓. ภกษในธรรมวนยน ยงไมปราศจาก ความกำหนด…ความพอใจ

…ความรก…ความกระหาย ความเรารอน…ตณหา ในรป…

๔. ภกษฉนอาหารเตมทอง พอแกความตองการแลว ประกอบดวย

ความสขใน การนอน…การเอน…การหลบอย...

๕. ภกษประพฤตพรหมจรรย ดวยตงความปรารถนา เปนเทพเจา

องคใดองคหนง วาดวยศล พรต ตบะ หรอพรหมจรรยน เราจกเปนเทพเจา

หรอเทวดาองคใดองคหนง...

ดกอน ภกษทงหลาย…ภกษผถกธรรม ๕ ประการนผผกมดจต…จต

ของภกษนนยอมไมนอมไปเพอ ความเพยร….ความประกอบ…ความ

สบตอ…ความพยายาม...

ดกอน ภกษทงหลาย เธอทงหลายพงเจรญสตปฏฐาน ๔ เพอละ

ธรรมเครองผกมดจต ๕ ประการน

ภกษในธรรมวนยน พจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร

มสมปชญญะ มสต พงกำจดอภชฌาและโทมนสในโลกออกไปเสยได

ภกษพจารณาเหนเวทนาในเวทนาทงหลายอย ฯลฯ พจารณาเหนจตในจต

อย ฯลฯ พจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลายอย มความเพยร มสมปชญญะ

มสต พงกำจดอภชฌาและโทมนสในโลกออกเสยได ดกอน ภกษทงหลาย

เธอทงหลาย พงเจรญสตปฏฐาน ๔ น เพอละธรรมเครองผกมดจต ๕ ประการ

นแล” (33)

(33) อ.นวก. 23/72/527-529 เจตโสวนพนธสตร

๘๖



นยสำคญแหงสตปฏฐาน

๑. สตปฏฐานเปนพทธวจนะททรงตรสเกยวกบปฏปทา หรอแนว

ทางฝกฝนจต เพอประจกษแจงในอรยสจธรรมอนเปนเปาหมายของ

พระพทธศาสนาทเปนระบบทสด พรอมทงระบระยะเวลาอนเปนผลแหง

การปฏบตดวยวา หากผปฏบตสามารถปฏบตไดตรงตามมตททรงชแนะ

แนวทางไว อยางชาทสดไมเกนเจดป กประจกษแจงอรยสจธรรมระดบ

พระอรหนต หรอพระอนาคามขนใดขนหนง

๒. สตปฏฐานมเนอหาสาระทกวางครอบคลมพทธธรรมไวเกอบ

ทงหมด นนคอ หมวดศล หมวดสมาธ หมวดปญญา หลายตอหลายทาน

ยงเขาใจคลาดเคลอนวา ระบบปฏบตตามแนวสตปฏฐานเปนอารมณ

ของวปสสนาอยางเดยว ไมเนองดวยสมถะ (สมาธ) ไมเนองดวย

อปปนาสมาธ... ซงไมตรงตามพทธพจนทตรสไว ทงในแงของสภาวะ-

ภาคปฏบตและในแงของทฤษฎ-ปรยต ความอศจรรยอยางหนงของ

พทธธรรมทพระพทธองคทรงประกาศตลอด ๔๕ พรรษา ผศกษาและ

ปฏบตตามจะสงเกตเหนไดวา พทธดำรสทงหมด ททรงแสดงจะไมคดคาน

กนเลย ทงๆ ทพระธรรมททรงแสดงมหลายระดบเรมตงแต ทาน ศล

สมาธ ปญญา วมตต วมตตญาณทสสนะ

ในทนจะขอกลาวโดยสงเขปเฉพาะทเกยวเนองกบมคควถการบรรล

อรยสจธรรม ในประเดนทวา การบรรลอรยสจธรรมทง ๔ ระดบ

(มรรคญาณ ๔) จะตองอาศยสมาธในระดบอปปนา ตำสดกขนปฐมฌาน

เปนบาทฐาน

๘๗



ความหมายของคำวาอฏฐงคกมรรคนนหมายถงองคมรรคทง ๘

จะตองเกดขนพรอมกนเปนมคคสมงค จงจะมกำลงประหารกเลสไดเปน

สมทเฉท เพราะฉะนนพทธพจนบทใดททรงตรสวาเปนปฏปทานำไปสการ

บรรลอรยสจธรรม พทธธรรมบทนนจะตองประกอบไปดวยพละทง ๒

สมาธพละ-อปปนาสมาธ และปญญาพละเสมอ

ขอยกตวอยางเพอใหประเดนนชดเจนขน ในหมวดกายานปสสนา

ภาคอานาปานสต ขอความวา ...เราจกระงบกายสงขาร หายใจเขา-ออก

...กายสงขารระงบจนกระทงลมหายใจดบไปหมายถงสภาพจตทอยในระดบ

อปปนา, หมวดเวทนานปสสนา...เราเสวยสขเวทนาทปราศจากอามส

กรชด..., หมวดจตตานปสสนา จตเปนใหญ-มหคคตะ (จตในระดบอปปนา)

กรชด..., หมวดธมมานปสสนา...เมอสมาธสมโพชฌงค ณ ภายในมอยก

รชด...ดกอนภกษทงหลาย สมมาสมาธ (หมวดอรยสจ) เปนอยางไร ภกษ

ในธรรมวนยน สงดแลวจากกาม สงดจากอกศลกรรม บรรลปฐมฌาน...

ทตยฌาน...ตตยฌาน...จตตถฌาน...อนนเรยกวาสมมาสมาธ

“ครงหนงวสาขอบาสก ไดไตถามธรรมมะกบทานธมมทนนาภกษณ

-ผเปนอรหนตขอความวา...ขาแตพระแมเจา กธรรมมลกษณะอยางไรจด

วาเปนสมาธ ธรรมเหลาใดเปนนมตของสมาธ ธรรมเหลาใดเปนเครองหนน

สมาธ การทำสมาธใหเจรญเปนอยางไร

ธมมทนนาภกษณตอบวา ดกอน วสาขะผมอาย ความทจตมอารมณ

เปนอยางเดยว(เอกคคตาจต) เปนลกษณะของสมาธ สตปฏฐาน ๔ เปน

นมตของสมาธ สมมปปธาน ๔ เปนเครองอดหนนสมาธ ความเสพคน

ความเจรญ ความทำใหมากซงธรรมเหลานนแหละเปนการทำใหสมาธ

เจรญ” (34)

(34) ม.ม. 12/462/517 จฬเวทลลสตร

๘๘



๓. สตปฏฐานเปนระบบปฏบตทแบงออกเปน ๓ ระดบ

๓.๑ ระดบกลยาณชน เพออบรมอนทรยใหแกกลาเพอบรรล

อรยสจธรรมทยงไมบรรล

๓.๒ ระดบเสขบคคล เพออบรมอนทรยใหแกกลาเพอบรรลอรย

สจธรรมเบองสงตอไป

๓.๓ ระดบอเสขบคคล เพอเปนวหารธรรมในปจจบน (35)

“มาเถดผมอายทงหลาย เธอทงหลายจงเฝาตามดกายในกายอย

มความเพยร มสมปชญญะ มธรรมเอกผดขน มจตผองใส มจตตงมน

มจตมอารมณเดยว เพอรกายตามความเปนจรง…เพอรเวทนาตามความ

เปนจรง…เพอรจตตามความเปนจรง…เพอรธรรมตามความเปนจรง

ดกอน ภกษทงหลาย แมภกษทงหลายทยงเปนเสขะ ยงไมบรรล

อรหนต ปรารถนาความเกษมจากโยคะอนยอดเยยม กยอมเฝาตามดกาย

ในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มธรรมเอกผดขน มจตผองใส

มจตตงมน มจตมอารมณเดยว เพอกำหนดรกาย…เพอกำหนดรเวทนา…

เพอกำหนดรจต…เพอกำหนดรธรรม

ดกอน ภกษทงหลาย แมภกษทงหลายทเปนอรหนตขณาสพอย

จบพรหมจรรย ทำกจทควรทำเสรจแลว ปลงภาระลงแลว มประโยชนตน

ถงโดยลำดบแลว สนสงโยชนทจะนำไปสภพแลว หลดพนแลวเพราะร

โดยชอบ กยอมเฝาตามดกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ

มธรรมเอกผดขน มจตผองใส มจตตงมน มจตมอารมณเดยว ไมตดใน

กาย…ไมตดในเวทนา…ไมตดในจต…ไมตดในธรรม” (36)

(35) ส.ม. 19/907/450 อมพปาลวนสตร (36) ส.ม. 19/370/233-234 สาลสตร

๘๙



“สมยหนง ทานพระสารบตร ไดพดกบพระอนรทธะวา ดกอนทาน

อนรทธะ ทเรยกวาพระเสขะ ดงน ดวยเหตเพยงเทาไรหนอ บคคลทจะชอวา

เปนพระเสขะ เพราะเจรญสตปฏฐานสไดเปนบางสวน…บคคลทจะชอวา

เปนพระอเสขะ เพราะเจรญสตปฏฐานสไดบรบรณ” (37)

๔. ความแตกตาง ความหลากหลาย ของระบบปฏบตตามแนว

สตปฏฐานนน พงทราบวา จะมอยเฉพาะในหมวดกายเทานน สาเหต

สำคญกมาจากสภาพจตของผฝกใหมยงซดสาย ฟงซานไปตามอารมณ

พระพทธองคจงทรงวางระบบฐานกายไวหลายหมวดหลายวธ เพอเปน

อบายสำหรบกำราบนวรณธรรมในชวงทมกำลงแกกลาเกนไป

อบายวธ การฝกปฏบตนนขนอยกบประสบการณของผทสอน และ

อปนสยจรตของผปฏบตดวย สำหรบผทเรมศกษาปฏบตพงเหนความ

สำคญตออบายวธการฝกสตและพากเพยรปฏบตตาม เมอสตปญญา

พฒนาไปถงจดหนง กจกรจดยนของตวเองได

“…ดกอนอานนท ภกษในธรรมวนยน ยอมเฝาตามดกายในกายอย

มความเพยร มสมปชญญะ มสต กำจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได

เมอเธอเฝาตามดกายในกายอย…เฝาตามดเวทนาในเวทนาอย…เฝาตาม

ดจตในจตอย… เฝาตามดธรรมในธรรมอย ความเรารอนมกายเปน

อารมณเกดขน…ความเรารอนมเวทนาเปนอารมณเกดขน… ความเรารอน

มจตเปนอารมณเกดขน…ความเรารอนมธรรมเปนอารมณเกดขนในกาย

กด ความหดหแหงจตเกดขน จตฟงซานไปในภายนอกเกดขน ภกษนน

พงตงจตไวใหมนในนมต อนเปนทตงแหงความเลอมใส อยางใด

อยางหนง

(37) ส.ม. 19/392-393/271-273 ปเทสสตร, สมตตสตร

๙๐



เมอเธอตงใจไวมนในนมตอนเปนทตงแหงความเลอมใส

อยางใดอยางหนงอย ปราโมทยยอมเกด เมอปราโมทยเกด ปต

ยอมเกด เมอเธอมใจประกอบดวยปต กายยอมระงบ เธอมกายระงบ

แลวยอมเสวยสข เมอเธอมสข จตยอมตงมน

เธอยอมพจารณาเหนอยางนวา เราตงจตไวเพอประโยชนใด

ประโยชนนนสำเรจแกเราแลวบดน เราจะหวนกลบไปคมจตไวใน

การเฝาตามดกาย…เวทนา…จต…ธรรมอยางเดม

เธอคมจตไวอยางนนและไมตรกตรองในความเรารอนในกาย

ความหดห หรอความฟงซานแหงจตอก ยอมรชดวา เราไมตรกไมตรองใน

กเลสเหลานน มสตภายใน เปนผมความสข ดงน ดกอน อานนท

ภาวนายอมมเพราะตงจตไวเปนกรรมฐานภายนอกดวยประการ

ฉะนแล…” (38)

๕. พระพทธองคทรงวางลำดบฐานแหงสตไว จากหยาบไปละเอยด

คอ กาย เวทนา จต ธรรม ซงจะสมพนธกบกำลงอนทรยของผปฏบตและ

เนอหาแตละหมวดใน ๔ หมวดนนกทรงวางลำดบจากหยาบไปละเอยด

เชนเดยวกน

๖. อกประการหนงผศกษาและปฏบตพงทำความเขาใจวา

จตและเจตสก เปนสภาพธรรมทเกดขนและดบไปพรอมกน จตจะเกดขน

ตามลำพงโดยไมมเจตสกรวมดวยไมได และเจตสกกเชนเดยวกน

ในอารมณสตปฏฐานแยกเจตสกออกเปน ๒ หมวด คอ หมวดเวทนาและ

หมวดธรรม เมอจตและเจตสกเกดและดบพรอมกนเชนน สตจะระลกร

(38) ส.ม. 19/376/244-246 ภกขนปสสยสตร

๙๑



ลกษณะไหน ขนอยกบเหตปจจยทจะใหสตเกด จะระลกรลกษณะไหน

กใชไดทงนน ขอใหระลกรตรงตามสภาวะทเปนจรง (เกด-ดบ)ตามทปรากฏ

ในปจจบนขณะเปนใชได

สรปแนวทางปฏบตตามแนวสตปฏฐาน

๑. ฐานทง ๔ อนเปนอารมณทตงการฝกฝนสต ยนยอลงเปนฐาน

๒ คอ รปและนาม

๒. ฐานรป ไดแก กายานปสสนาทง ๖ หมวด

๒.๑ อานาปานสตปพพะ ทรงตรสไวสำหรบอรยาบถนงอยางเดยว

ยนเปนอกอรยาบถหนง ซงสามารถเจรญอานาปานสตได ผศกษาและ

ปฏบตควรทดลองฝกปฏบต

๒.๒ ฐานกายอก ๕ หมวด สามารถเจรญไดในทกอรยาบถ คอ

ยน เดน นง นอน

๒.๓ อรยาบถ ๔ คอ ยน เดน นง นอน จดเปนอรยาบถใหญ ผเรม

ปฏบตพงฝกฝนสตสมปชญญะ ในอรยาบถใหญใหไดกอน เมอผลการ

ปฏบตพฒนาไปถงจดหนง สตสมปชญญะจะกระจายขอบเขตไปสอรยาบถ

ยอยในชวตประจำวนเอง

๒.๔ เฉพาะอรยาบถเดนและนง ควรอาศยรปแบบแหงการปฏบต

ไปกอน รปแบบนหมายถงกศโลบายหรอเทคนคทครผสอนแตละทานม

ประสบการณและไดรบผลจากการปฏบตดวยวธนนๆ มาแลว ในอรยาบถ

นงบางทานไมสามารถเจรญอานาปานสตได กเปลยนวธไปดความ

เคลอนไหวของกายสวนอนแทน เชน วธการแบบ พอง-ยบ หาก ๒ วธการ

๙๒



ยงไมไดผล กเปลยนเปนการเคลอนไหวทมอ โดยฝกสตสมปชญญะในรป

การยกมอสรางจงหวะ(หมวดสมปชญญะปพพะ) เชน วธการของหลวงพอ

เทยน จตตสโภ

๒.๕ รปแบบ วธการปฏบตแตละอยางกมขอดพเศษแตกตางกนไป

ในฐานะ ผศกษาปฏบต ควรเลอกเฟนใหถกกบอปนสย ไมพงวพากษวจารณ

หรอตชม โดยทตนเองกยงไมไดทดสอบปฏบต

๒.๖ กายคตาสต เปนกมมฏฐานทพระพทธองคทรงสรรเสรญ

อานสงสไวเปนอเนกประการ พงทราบวาฐานกายทง ๖ หมวด ในสตปฏฐาน

นน มเนอหาสาระเชนเดยวกบกายคตาสต

๒.๗ สรปแลว กายานปสสนาสตปฏฐานทง ๖ หมวด กเปนฐาน

แหงการฝกฝนสตทสามารถบรรลมรรคผล นพพานไดเหมอนกนทกหมวด

สดแต อปนสย บารมธรรมของแตละทานวาสงสมพากเพยรอยางไร

๓. ฐานนาม คอ เวทนา จต ธรรม

๓.๑ จตและเจตสก เปนสหชาตธรรม คอ องอาศยกน เกดและดบ

พรอมกน ฐานเวทนาและฐานธรรมเปนสภาวธรรมของเจตสกทเกดและดบ

พรอมกบจต

๓.๒ เมอฐานเวทนา จต ธรรม เกดและดบพรอมกนเชนน

สตจะตงอยบนฐานใดกไดขนอยกบเหตปจจยแตละชวงทจะใหสต

ระลกร

๓.๓ ฐานนาม (เวทนา จต ธรรม) ไมเหมอนกบฐานรป (กาย) คอ

ฐานกายนนเราสามารถทจะเปลยนฐานอารมณใหกบสตไดในแตละชวง

ซงมถง ๖ หมวด แตฐานนามจะเลอกปฏบตเชนนนไมไดเลย สภาพจต

หรอเจตสกใดทประจกษชด (มหนตารมณ) สตจะระลกรเอง

๙๓



๔. โดยสภาวธรรม จรงๆ แลว รปและนามแตละขณะทเกดขน

ตงอย และดบไป นนจะมความสมพนธกนเสมอ ขณะใดทรป (กาย) หยาบ

เวทนา จต ธรรม กจะอยในลกษณะหยาบดวย สภาวธรรมของรปนาม

มสวนสมพนธกน เรมตนจากหยาบไปจนถงจดละเอยด

๕. ในอรยาบถหนงๆ เราไมสามารถฝกฝนหรอบงคบสตสมปชญญะ

ใหอยกบฐานใดฐานหนงได จตจะรบรอารมณทงรปและนามสลบกนไป

แตจดเรมตนทกอบายวธ ผสอนจะเนนการฝกฝนสตบนฐานกายเปนหลก

เพราะกายเปนอารมณทหยาบ งาย และชดตอการฝกสตเรมตน สวนฐาน

เวทนา จต ธรรมเปนฐานรองลงไป

๖. เมอสภาพรสกตวชดในฐานกายแลว การรสกเทาทนตอ

อารมณ เวทนา จต ธรรม จกเปนไปเอง

๗. พงทราบวา รป (กาย) มลมหายใจเขา-ออก เปนเครองปรงแตง

(กายสงขาร) ลมหายใจมจตเปนสมฏฐาน เมอจตสงบ ลมเขา-ออกกปรากฏ

ในลกษณะทประณต แผวเบา จนกระทงจตบรรลถงระดบจตตถฌาน ลม

เขา-ออกจงดบสนท

๘. เจตจำนงในรปแบบ หรออบายวธการเจรญสตนน เมอ

สตพฒนาไปถงระดบหนงจะ ถกเพกถอนหมด ไมมความจำเปน

อกตอไป เพราะปญญาไดลถงสภาพธรรมทปรากฏตามความเปน

จรงแลว (ยถาภตญาณทสสนะ)

๙๔



ผใดไมทะเยอทะยานในสงทยงมาไมถง

ไมเศราโศกถงสงทลวงไปแลว

เปนผมปกตเหนความสงดในผสสะ

อนใครๆ จะนำไปในทฏฐทงหลายไมไดเลย

ผใดปราศจากกเลสไมหลอกลวง

มปรกตไมทะเยอทะยาน ไมตระหน ไมคะนอง

ไมเปนทเกลยดชง ไมประกอบในคำสอเสยด

ตณหานสยและทฏฐนสยของผใดไมม

ผนนรธรรมแลว เปนผอนตณหาและทฏฐไมอาศยแลว

ความทะยานอยากเพอความมหรอไมมของผใดไมม

เรากลาวผนนผไมมความหวงใยในกามทงหลายวา เปนผสงบกเลส

เครองรอยรดทงหลายของผใดไมม ผนนขามตณหาไดแลว

๙๕



หมายเหต สภาธรรมระดบท ๖, ๗, ๘, ๙ กาย : ลมหายใจเขา-ออก ขนอยกบระดบองคฌาน

รปฌานท ๑, ๒, ๓ ลมหายใจเขา – ออกสน แผวเบา ระงบ รปฌานท ๔

ลมเขา-ออกดบสนท

เวทนา : รปฌานท ๑ , ๒, จตประกอบดวยสขเวทนา

รปฌานท ๓ จตประกอบดวยสขเวทนาและอเบกขาเวทนา

รปฌาน ท ๔ จตประกอบดวยอเบกขาเวทนาอยางเดยว

ภาวะสมพนธแหงสตปฏฐาน

ลำดบความสมพนธของสภาวธรรม ๔ หมวด (จากหยาบ-ละเอยด ๙ ระดบ)

๙๖



*๑ เพอลำดบความสมพนธของสภาวธรรม ผรจนาไดเรยงลำดบใหม คอ

มหคคตจต จตตงมน อนตตรจต จตหลดพน

*๒ ดพทธพจนททรงตรสเกยวกบการเจรญโพชฌงค ๗ หนา ๑๐๘-๑๐๙

๙๗



ภาวะความสมพนธแหงสตปฏฐาน

ลำดบความสมพนธของสภาวธรรม ๔ หมวด

(จากหยาบ-ละเอยด ๙ ระดบ)

จากตารางขางบน อธบายความสมพนธของสภาวธรรมทง ๔

โดยสงเขปดงน

๑. กาย : ลมหายใจเขา-ออกอยในลกษณะยาวกำหนดรชด

๑.๑ เวทนา : สขเวทนาอนเปนผลจากผสสะดานบวกและอาศย

อามสคอกามคณเปนแดนเกด สตกำหนดรชด

๑.๒ จต : เมอไมประจกษสภาพเกด - ดบ เวทนา ราคะ ความกำหนด

ยนดในเวทนาอนเปนลกษณะของ อภชฌา กปรากฏ

๑.๓ ธรรม : กามฉนทะ คอความใคร ยนดในกามคณทง ๕ หาก

สตไมกำหนดร ไมประจกษชดตอสภาวธรรม ๓ ระดบ อาการขางตน กเปน

การสงสม สะสม ราคานสย ใหมกำลงมากยงขน

๒. กาย : ลมหายใจเขา-ออกอยในลกษณะยาวกำหนดรชด

๒.๑ เวทนา : ทกขเวทนาอนเปนผลจากผสสะดานลบปรากฏ

๒.๒ จต : ขณะททกขเวทนาปรากฏ หากไมมสตเทาทน โทสะความ

ขดเคอง หงดหงดรำคาญใจอนเปนลกษณะ โทมนส กปรากฏ

๒.๓ ธรรม: หากสตไมรเทาทนโทสะ ความรนแรงกเพมขนถงขน

พยาบาท สตควรกำหนดรชด หากปลอยใหสภาวธรรม ๓ อยางดำเนนไป

โดยไมมการระลกรเทาทนกเกดการสะสม สงสม ปฏฆานสย ใหกำเรบมากขน

๙๘



ขอควรสงเกต

สภาวธรรม ระดบท ๑, ๒ จะอยในสวนอารมณอดต ชวงนสภาวธรรม

ทปรากฏทางกาย จะปรากฏทกขเวทนาแกกลามาก เชน เจบ ปวด เหนบชา

อณหภมรางกายเพมผดปกตฯ

ธรรมมารมณในสวนอดต(ระดบหยาบๆ) ทจตเคยเกยวของใน

ลกษณะ อภชฌา โทมนส(ยนด ยนราย) จะผดขนมาเปนอารมณของจต

พงทำความเขาใจวาเปนสงทด เพราะอนสยอนเปนตวกำหนดพฤตกรรมทาง

กาย วาจา ใจ ในทางทผดๆ ถกขบออกมา เปนการสำรอกพษ ทฝงแนน

อยในสวนลกของจต(จตใตสำนก)ออกมา

๓. กาย : ลมหายใจเขา-ออกอยในลกษณะยาวกำหนดรชด

๓.๑ เวทนา : อทกขมสขเวทนา(ความรสกเฉยๆ) อนเปนผลจาก

ผสสะทมคาเทากบศนยปรากฏ

๓.๒ จต : โมหะ หากสตไมระลกรตอสภาพเกดดบของอเบกขา

เวทนา โมหะ ความหลงไมรสภาวธรรมตามความเปนจรงกปรากฏ

๓.๓ ธรรม : วจกจฉา-ความสงสย สภาวธรรมเหลานปรากฏเกดดบ

สตกำหนดรชด หากไมรเทาทนสภาวธรรม ๓ ลกษณะน จตกจะหลงสะสม

สงสม อวชชานสย ใหมกำลงมากขน

“ภกษทงหลาย สขเวทนาพงเหนโดยความเปนทกข ทกขเวทนา

พงเหนโดยความเปนดงลกศร อทกขมสขเวทนา(อเบกขาเวทนา)

พงเหนโดยความเปนของไมเทยง ภกษทงหลาย แตกาลนนภกษนเรา

เรยกวา เปนผเหนโดยถกตองไดตดตณหาเสยแลว รอถอนสงโยชนไดแลว

ไดกระทำทสดแหงทกข เพราะรสภาพของมานะตามความเปนจรงแลว” (39)

(39) ส.สฬา. 18/253/276 ทฏฐพพสตร

๙๙



“ภกษทงหลายเมอ สขเวทนา ถกตองแลวยอมเพลดเพลนยอม

พรำสรรเสรญมวเมาอย ราคานสย(อนสยคอราคะ) ยอมนอนเนองอยใน

สนดานของบคคลนน

เมอ ทกขเวทนา ถกตองแลว ยอมเศราโศก ระทมใจ ครำครวญ

ตอกรำไหถงความเปนผหลงใหลอย ปฏฆานสย ยอมนอนเนอง อยใน

สนดานของบคคลนน

เมอ เวทนาอนไมสขไมทกข ถกตองแลว ยอมไมรตามสภาพท

เปนจรง ซงเหตใหเกดและดบของเวทนานน อวชชานสย ยอมนอนเนอง

อยในสนดานของบคคลนน

ภกษทงหลาย บคคลผทยงละอนสยคอราคะในสขเวทนาไมได

ยงบรรเทาอนสยคอปฏฆะ ในทกขเวทนาไมได ยงถอนอนสยคอ

อวชชาในอทกขมสขเวทนาไมได ยงละอวชชาไมได และยงทำวชชา

ใหเกดขนไมไดแลว จกทำทสดแหงกองทกขในปจจบนน ไมใชฐานะ

ทจะมไดเลย” (40)

๔. กาย : ลมหายใจเขา-ออกอยในลกษณะยาวกำหนดรชด

๔.๑ เวทนา : อทกขมสขเวทนา(ความรสกเฉยๆ) อนเปนผลจาก

ผสสะทมคาเทากบศนยปรากฏ

๔.๒ จต : จตหดห อาการทจตหดหปรากฏ สตกำหนดรชด

๔.๓ ธรรม : ถนมทธะ ลกษณะจตทซมเซาและงวง เพยรพยายาม

กำหนดรตอสภาพธรรมทปรากฏ

(40)ม.อ. 14/425/509 ฉฉกกสตร

๑๐๐ ๑๐๑




สภาวธรรมระดบ ๑, ๒ เปนลกษณะทจตปรารภธรรมสวนอดต

เปนอารมณในลกษณะของ อภชฌา-ความพอใจ ยนด และโทมนส-

ความไมพอใจ ยนรายในอารมณ อนเปนผลสบเนองมาจากผสสะและ

เวทนา

เมอลกษณะความพอใจ ไมพอใจ ลดอาการเขมขนลง จนกระทงจต

เกดความรสกเฉยตออารมณตางๆ สภาพความรสกทเฉยๆ เปนกลางของ

จตระดบน มใชเปนผลจากปญญา แตเปนผลจากการทแรงกระตน ของ

อภชฌา โทมนสหมดฤทธลง ชวระยะหนง

เมอหมดแรงกระตน สภาพจตกเหมอนรางกายทหมดฤทธจากแรง

กระตนจาก ยาขยน อาการทจตหมดแรงกระตนจะมลกษณะการไมรบร

อารมณปจจบน ถงรกไมชด จตจะสลมสลอ เบลอๆ เหมอนจะเขาสความ

หลบ

จะรสกแปลกใจ! สงสยวาภาพอารมณทไมเคยรบรมากอนปรากฏ

เปนอารมณของจตไดอยางไร เปนลกษณะอารมณทชดมาก แตเกดดบ

รวดเรวกวาปกต ลกษณะอารมณทกอยางทปรากฏ ปกตเราสามารถ

แยกแยะไดวาเปนอารมณอดตหรออนาคต แตสภาพของธรรมารมณท

กำลงปรากฏนไมสามารถแยกแยะได

เมอสภาวธรรมนปรากฏ อารมณปจจบนทกำหนดรอย จะไมชด

เลอนราง พรามว คลายๆ ความรสกจะหายไป เมอรสกตวพยายามสราง

เจตนาสดลมหายใจลกๆ...ไมไดผล! ...สกพกความรสกเรมหายไปอกแลว...

๑๐๐ ๑๐๑



สดทายกเขาสความหลบ(นงหลบ)

ครอาจารยผมประสบการณ จงแนะนำกศโลบายเพอไมใหจตเขาไป

เสพอารมณประเภทน เชน เปลยนการกำหนดรจากฐานลมหายใจ

(อานาปานปพพะ) ไปสหมวดอนอก ๕ วธ หรอสรางอบายดวยการ

เคลอนไหวมอ หรอการกำหนดรในการเพงตามจดตางๆ ทวรางกาย

เพอกระจายจดรใหมากขน หรอการเปลยนอรยาบถฯ

เมอความรสกงวงคลายไป สภาวธรรมระดบท ๕ กปรากฎ

๕. กาย : ลมหายใจเขา-ออกอยในลกษณะยาวกำหนดรชด

๕.๑ เวทนา : สขเวทนาเกดรวมกบอทกขมสขเวทนา

๕.๒ จต : ฟงซาน

๕.๓ ธรรม : อทธจจะ

สภาวธรรมของกาย จต เจตสกสวนใดทปรากฏชด สตระลกร


สภาวธรรมระดบ ๑, ๒ กามฉนทะ พยาบาท เปนลกษณะการ

ฟงซานไปใน อารมณอดต

สภาวธรรมระดบ ๓, ๔ โมหะ ถนมทธะ กาลแหงอารมณพรามว

ไมปรากฏชด

สภาวธรรมระดบ ๕ จตฟงซาน อทธจจะ เปนลกษณะการฟงซาน

๑๐๒ ๑๐๓



ไปใน อารมณอนาคต

เมอจตฟนตวจากความงวง จตจะเสาะหาอาหาร(อารมณ)

มาเสพ อารมณอดตกคลายแลว หมดสภาพใหยนดยนราย อารมณปจจบน

กไมคนเคย จตจงจำลองภาพอารมณอนาคตขนมาเสพ โดยอาศยโครงการ

ตางๆ ทจตเคยวางแผนไว ทกๆ โครงการของอารมณ จะถกรอฟนขนมาเปน

อารมณของจต

อารมณอนาคต เปนสภาวธรรมทไมมอยจรงจงไมมภาวะใดๆ

ทจะเปนอาหารของจตได จตจงวกไปวนมา กลบไปกลบมาตามโครงการ

ตางๆ ครนตดสนใจตกลงใจจะลงเอยกบอารมณน อารมณลกษณะตรงกน

ขามจะผดขนขดแยงทนท เหมอนลกษณะคนเดนทางไปเจอทาง ๒ แพรง

เพราะฉะนน วจกจฉา จงปรากฏรวมกบอารมณระดบนชดมาก

สรปลำดบขนตอนสภาวธรรมของจตและเจตสก ทผานมาดงน

อารมณอดต ลกษณะสภาวธรรมระดบท ๑, ๒ ราคะ(อภชฌา):

กามฉนทะ โทสะ(โทมนส) : พยาบาท

อารมณงวง ลกษณะสภาวธรรมระดบท ๓, ๔ โมหะ : ถนมทธะ

วจกจฉา

อารมณอนาคต ลกษณะสภาวธรรมระดบท ๕ ฟงซาน : อทธจจะ

วจกจฉา

ทกทานทศกษาและปฏบต จะประสพกบสภาวธรรม ๓ ลกษณะน

เหมอนกนหมด แมจะใชอบายวธบนฐานกายทแตกตางกนฯ

ชวงระยะเวลาในการศกษาและเสวยอารมณ ๓ ระดบ จะ

๑๐๒ ๑๐๓



แตกตางกนไป ขนอยกบระดบอนทรยของแตละบคคลทบำเพญมา

เมอนวรณธรรมทง ๕ ดบไป(ดบไปชวคราว-ตทงควมตต) นนคอ

ลกษณะทจตผานสภาวธรรม ๓ ลกษณะ ๓ ชวงตอนไดแลว หากภมธรรม

อนทรยแกกลา กเคลอนสสภาวธรรมทละเอยดขนไปดงน

๖. กาย : ลมหายใจเขาออกสน

ลกษณะลมหายใจชวงทจตเขาสฌานวถ ปรากฏสภาพดงน

ขณกสมาธ อปจารสมาธ : ลมหายใจเขา - ออกสน

อปปนาสมาธ ระดบฌานท ๑, ๒, ๓ : ลมหายใจเขาออกสน

ละเอยดแผวเบา ระงบตามลำดบ

จตตถฌาน : ลมหายใจดบสนท

๖.๑ เวทนา : สขเวทนา ปรากฏในระดบฌานท ๑, ๒, ๓

อเบกขาเวทนา ปรากฏในฌานระดบท ๓, ๔

๖.๒ จต : มหคคตจต : อปปนาสมาธ

๖.๓ ธรรม : ปต ปสสทธ สมาธ อเบกขา

ลกษณะการพจารณากำหนดรสภาวธรรมระดบอปปนาสมาธ

แบบละเอยด พงศกษาจาก บทอานาปานสตภาวนา - ภาคปฏบต

ภาคท ๘

๗. กาย : ลมหายใจเขาออกสน

๗.๑ เวทนา : เวทนาทไมประกอบดวยอามส

สขเวทนา ปรากฏในระดบฌานท ๑, ๒, ๓


๗.๒ จต : จตตงมน(สมมาสมาธ) คอ อปปนาสมาธ ทมองค

๑๐๔



ประกอบ ๗ ประการ แวดลอมเกอหนน

“ดกอน ภกษทงหลาย เธอทงหลายจงเจรญสมาธ ภกษมจตตงมน

แลวยอมรตามความเปนจรง กภกษยอมรตามความเปนจรงอยางไร? ยอม

รชดตามความเปนจรงวาน ทกข...เหตใหเกดทกข...ความดบทกข

...ขอปฏบตใหถงความดบทกข” (41)

ทกข : ขนธ ๕ การเหนความเกด - ดบของขนธ เทากบการเหน

ความเกด - ดบของความทกข “ผใดเหนทกข ผนนชอวาเหนธรรมท

จะดบทกขได” (42)

๗.๓ ธรรม : วปสสนาญาณระดบสงสด โดยสภาวะ ขนธ ๕ กคอ

ฐานทง ๔ ในอารมณของสตปฏฐานนนเอง โดยสงเคราะหกนไดดงน

รปขนธ : กาย, เวทนาขนธ : เวทนา, วญญาณขนธ : จต,

สญญาขนธ, สงขารขนธ : ธรรม

เมอวปสสนาแกกลา สภาพเกด – ดบของขนธ ๕ กประจกษชด

ผนนชอวาไดกำหนดร ทกขสจจ อนเปนอรยสจธรรมประการทหนง

ลำดบสายแหงการเกดทกข เนอหาในปฏจจสมปบาท ขอความ

วา... “เวทนาปจจยา ตณหา” เวทนาเปนปจจยใหเกดตณหา

ลำดบสายแหงความดบทกข ขอความวา... “เวทนานโรธา

ตณหานโรโธ” เมอเวทนาดบ ตณหาทยดเหนยวในลกษณะของเวทนากดบ

ไปดวย ดงนนบคคลผประจกษชดตออาการเกด - ดบของเวทนา

ชอวาไดรเหนสภาพการเกด - ดบของตณหาดวย ผนนไดชอวา

ประจกษชดสภาวธรรมอนเปนมลเหตแหงทกข สมทยสจจ อนเปน

อรยสจธรรมประการทสอง เมอลกษณะตณหาปรากฏเกด - ดบชด

(41)ส.ม. 19/1071/591 สมาธสตร

(42)ส.ม. 19/1100/615-616 ควมปตสตร

๑๐๕



ลกษณะอปาทานขนธ ๕ กปรากฏชดในกาลตอมา

กลาวโดยสภาวะสงโยชน ๑๐ ยกเวนอวชชา กคอสภาวธรรมท

ตณหาแสดงพฤตกรรมเขาไปรดรง เกาะเกยวในอาการเกดดบของ

ขนธทง ๕ นนเอง ลกษณะของสงโยชนแตละอยางทเกดขนโดยอาศย

อายตนะภายในและภายนอก คใดคหนงเปนแดนเกด รวมทงสภาพธรรม

ทเปนมลเหตใหสงโยชนเกดขนและดบไปอยางไร และสงโยชนทละไดแลว

จะไมเกดขนอกโดยอาการอยางไร สภาวธรรมดงกลาวจะปรากฏแก

ผเจรญสตปฏฐานตามกำลงอนทรยและคณธรรมของผปฏบต ซงม

ถง ๓ ระดบ ดงทกลาวแลวในเบองตน

สตทพฒนามาถงจดนจดเปนมหาสตคอ สตในระดบองคแหงการ

ตรสรอรยสจธรรม(สตสมโพชฌงค) สตสมโพชฌงคจะมบทบาท เกอกลตอ

โพชฌงคทง ๖ ใหมกำลงถงขนองคแหงการตรสรไดในทสด กอนหนาทธรรม

ทง ๗ จะมกำลงแกกลาจนกาวเขาสองคแหงการตรสร ปญญายอมหยง

รชดตามกำลงอนทรยและคณธรรมของผปฏบตวาสภาพธรรมทง ๗ นนจะ

เจรญอยางไรทจะใหมกำลงแกกลาจนถงระดบสมโพชฌงค ซงแตละชวง

ตอนทสภาวธรรมเหลานนปรากฏเกด-ดบ สตกระลกรไดชดตามสภาพท

ปรากฏ

ผทปรารภเจรญโพชฌงคองคธรรมระดบการตรสร ชอวาไดเจรญ

มรรคทง ๘ ประการดวย เพราะฉะนน มคคสจจ จงเปนสภาวธรรมอนได

บำเพญแลว เจรญแลว

๘. กาย : กายสงขารระงบ

๘.๑ เวทนา : เวทนาทไมประกอบดวยอามส


๑๐๖ ๑๐๗



อเบกขา ปรากฏในระดบฌานท ๓, ๔

๘.๒ จต : สนตตรจต คอสภาพจตทยงมลกษณะจตอนยงกวา

ประณตกวา ในทนไดแกจตทอยในระดบวปสสนาญาณอนเปนสวนโลกยะ

อนตตรจต คอสภาพจตทไมมจตอนยงไปกวาไดแก มคคจต ๔ และ

ผลจต ๔

๘.๓ ธรรม : นโรธสจจ

๙. กาย : กายสงขารระงบ

๙.๑ เวทนา : เวทนาทไมประกอบดวยอามส



๙.๒ จต : จตหลดพน คอระดบจตของพระอรยบคคล ๔ ระดบ

๙.๓ ธรรม : สภาวะนพพาน(นโรธสจจ)

ขอควรสงเกตเกยวกบอรยสจธรรมทง ๔

ทกขสจจ คอสภาวธรรมในหมวดขนธ ๕

สมทยสจจ คอสภาวธรรมในหมวดอายตนะ-สงโยชน

นโรธสจจ คอสภาวธรรมของอนตตรจต ๘

มคคสจจ คอสภาวธรรมในหมวดอรยสจและหมวดโพชฌงค ๗

หมายเหต

ลำดบสภาวธรรม ปฏปทาและการบรรลฌานจต พงศกษา

รายละเอยดภายในเลม - ภาคท ๘

ลำดบสภาวธรรม ปฏปทาและการบรรลมรรคผลนพพาน พงศกษา

จากบทการบรรลอรยสจธรรม - ภาคท ๕

๑๐๖ ๑๐๗



สตเปนองคธรรมในทกกรณ

“ภกษทงหลาย สมยใดจตหดห สมยนน มใชกาลสำหรบ

เจรญปสสทธสมโพชฌงค มใชกาลสำหรบเจรญสมาธสมโพชฌงค

มใชกาลสำหรบเจรญอเบกขาสมโพชฌงค ขอนนเพราะเหตไร เพราะ

วาจตหดหยากทจะใหฟนขนไดดวยธรรมเหลานน เปรยบเหมอนวาบรษ

ตองการจะโหมไฟกองเลกใหลกโพลง เขาใสหญาสด โคมยสด ไมสด

ลงไป สาดนำเขาไป และโรยฝนลงในไฟนน บรษนนจะสามารถโหมไฟ

กองเลกใหลกโพลงขนไดหรอไม…ไมไดเลย…สมยใดทจตหดห กฉนนน

เหมอนกน…

สมยใดทจตหดห สมยนน เปนกาลสำหรบเจรญธมมวจย

สมโพชฌงค... วรยสมโพชฌงค ...ปตสมโพชฌงค ขอนนเพราะเหตไร

เพราะวาจตหดห ปลกใหฟนขนไดงายดวยธรรมเหลานน เปรยบเหมอนวา

บรษตองการจะโหมไฟกองเลกใหลกโพลง เขาใสหญาแหง โคมยแหง ไมแหง

ลงไป เปาลมเขา และไมโรยฝนลงในไฟนน บรษนนจะสามารถโหมไฟ

กองเลกใหลกโพลงขนไดหรอไม…ไดอยางนน…สมยทจตหดห กฉนนน

เหมอนกน…

ภกษทงหลาย สมยใดจตฟงซาน สมยนน มใชกาลสำหรบ

เจรญธมมวจยสมโพชฌงค...วรยสมโพชฌงค...ปตสมโพชฌงค

ขอนนเพราะเหตไร เพราะวาจตฟงซาน ยากทจะใหสงบไดดวยธรรม

เหลานน เปรยบเหมอนวา บรษตองการจะดบไฟกองใหญ เขาใสหญาแหง

โคมยแหง ไมแหงลงไป เปาลมเขาและไมโรยฝนลงในไฟนน บรษนนจะสามารถ

ดบไฟกองใหญไดหรอไม …ไมได...สมยทจตฟงซานกฉนนนเหมอนกน...

๑๐๘



สมยใดทจตฟงซาน สมยนน เปนกาลสำหรบเจรญปสสทธ

สมโพชฌงค...สมาธสมโพชฌงค... อเบกขาสมโพชฌงค ขอนนเพราะ

เหตไร เพราะเหตวา จตทฟงซานนน ใหสงบไดงายดวยธรรมเหลานน เปรยบ

เหมอนวา บรษตองการจะดบไฟกองใหญ เขาใสหญาสด โคมยสด ไมสด

ลงไป สาดนำเขาไป และโรยฝนลงในไฟนน บรษนนจะสามารถดบไฟ

กองใหญลงไดหรอไม …ไดอยางนน…สมยทจตฟงซาน…กฉนนนเหมอนกน…

สวนสต(สตสมโพชฌงค) เรากลาววาวา มประโยชนในทก

กรณ”(43)

ภกษใดไมมอนสย ถอนอกศลมลอะไรๆ ขนไดแลว

ภกษนนไมมความหวง ไมมตณหาตองเวนเสยไดในโลกโดยชอบ

ภกษใดสนอาสวะแลว ละมานะแลว

กาวลวงแลวซงธรรมชาตอนเปนทางแหงราคะทงปวงไดหมด

เปนผฝกฝนแลว ดบกเลสไดแลว

มจตตงมน ตองเวนเสยไดในโลกโดยชอบ

(43)ส.ม. 19/234/185-188 อคคสตร

๑๐๙


วมตตธรรม๑๑๐ ๑๑๑

ทางหมนเวยน ทางหลดพน - ปฏจจสมปบาท


๑๑๐ ๑๑๑

ภาคท ๔

ทางหมนเวยน ทางหลดพน

ปฏจจสมปบาท

ภวจกร ม อวชชา ตณหา เปนมลเหต

ภวจกร ม สจจะ ๒ องค สมทยสจจ ทกขสจจ

ภวจกร ม อาการ ๑๒ อวชชา สงขาร วญญาณ นามรป สฬายตนะ ผสสะ เวทนา ตณหา อปาทาน กมมภวะ ชาต ชรา-มรณะ ภวจกร ม สนธ(เงอนตอ-เชอมโยง) ๓ แหง

เหตตอกบผล สงขาร : วญญาณ

ผลตอกบเหต เวทนา : ตณหา

เหตตอกบผล กมมภวะ : ชาต ภวจกร แบงเปน ๔ ชอง(สงคหะ)

๑. เหตอดต ๒. ผลปจจบน

๓. เหตปจจบน ๔. ผลอนาคต ภวจกร มอาการหมนเวยน ๓

กเลสวฏฏ ๓ อยาง อวชชา ตณหา อปาทาน

กมมวฏฏ ๒ อยาง สงขาร กมมภวะ

วปากวฏฏ ๘ อยาง วญญาณ นามรป สฬายตนะ ผสสะ

เวทนา อปตตภวะ ชาต ชรา-มรณะ

๑๑๑



“ตถาคตทงหลาย จะอบตหรอไมกตามธาต(หลก)นน กยงคงมอย เปนธรรมฐต เปนธรรมนยาม คอ หลกอทปปจจยตา” (44)

“ตถาคตตรสรเขาถงหลกนนแลว จงบอกแสดง วางเปนแบบ ตงเปนหลก เปดเผย แจกแจงทำใหเขาใจงาย และจงตรสวา จงดส เพราะอวชชาเปนปจจย จงมสงขารเพราะสงขารเปนปจจยจงมวญญาณ ฯลฯ

ภกษทงหลายตถตา(ภาวะทเปนอยางนน) อวตถตา(ภาวะทไม คลาดเคลอนไปได)อนญญถตา(ภาวะทไมเปนอยางอน)คอ หลก อทปปจจยตา ดงกลาวมานแล เรยกวาปฏจจสมปบาท” (45)

”ผใดเหนปฏจจสมปบาท ผนน ยอมเหนธรรม ผใดเหนธรรม

ผนนยอมเหนปฏจจสมปบาท” (46)

“ภกษทงหลาย แทจรงอรยสาวกผไดเรยนรแลว ยอมมญาณ หยงรในเรองนโดยไมตองเชอผอนวา เมอสงนม สงนจงม เพราะสงน เกดขนสงนจงเกดขน ฯลฯ เมอใดอรยสาวกรทวถงความเกดและความดบของโลกตามท มนเปนอยางน อรยสาวกนเรยกวาเปนผมทฏฐสมบรณกได ผมทศนะ สมบรณกได ผลถงสทธรรมกไดวาผประกอบดวยเสขญาณกได ผประกอบ ดวยเสขวชชากไดผบรรลกระแสธรรมแลวกได พระอรยะผมปญญา ชำแรกกเลสกไดผอยชดประตอมตะกได” (47) “สมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลาหนง รจกธรรมเหลาน รจก

เหตเกดแหงธรรมเหลาน รจกความดบแหงธรรมเหลานรจกทางดำเนน ถงความดบแหงธรรมเหลานฯลฯ สมณะหรอพราหมณเหลานจงควรแก

(44) ส.น. 16/20/31-33 ปจจยสตร (45) ส.น. 16/20/31-33 ปจจยสตร (46) ม.ม 12/306/346 มหาหตถโทปมสตร (47) ส.น. 16/49/103-105 อรยสาวกสตร

๑๑๒ ๑๑๓


วมตตธรรม๑๑๒ ๑๑๓

การยอมรบวา เปนสมณะในหมสมณะ และยอมรบไดวาเปนพราหมณใน

หมพราหมณ และจงไดชอวาไดบรรลประโยชนของความเปนสมณะและประโยชนของความเปนพราหมณ ดวยปญญาอนยงเองเขาถงอยในปจจบน” (48)

“นาอศจรรย ไมเคยมมาเลย พระเจาขาหลกปฏจจสมปบาทน ถงจะเปนธรรมลกซงและปรากฏเปนของลกซงกยงปรากฏแกขาพระองค เหมอนเปนธรรมงายๆ ’ อยากลาวอยางนน อยากลาวอยางนนอานนทปฏจจสมปบาทน เปนธรรมลกซงและปรากฏเปนของลกซง เพราะไมร ไมเขาใจไมแทง

ตลอดหลกธรรมขอนแหละ หมสตวจงวนวายเหมอนเสนดายทขอดกนยงจงขมวดเหมอนกลมดายทเปนปม จงเปนเหมอนหญามงกระตาย และ

หญาปลองจงผานพนอบาย ทคต วนบาต สงสารวฏไปไมได” (49) “ภกษทงหลายเราไดมความดำรเกดขนวา ธรรมทเราไดบรรล แลวน เปนของลกซง เหนไดยากรตามไดยาก สงบระงบ ประณต ไมเปน วสยแหงตรรก ละเอยด บณฑตจงจะรได

กแหละ หมประชานเปนผเรงรมยอยดวยอาลย ยนดอยใน อาลย ระเรงอยในอาลยสำหรบหมประชาผเรงรมย รนระเรงอยในอาลย(เชนน)ฐานะอนนยอมเปนสงทเหนไดยาก กลาวคอ หลกอทปปจยตา หลกปฏจจสมปบาทถงแมฐานะอนน กเปนสงทเหนไดยาก กลาวคอ ความสงบแหงสงขารทงปวงความสลดอปธทงปวง ความสนตณหา วราค นโรธ นพพาน กถาเราพงแสดงธรรมและคนอนไมเขาใจซงตอเรา

(48) ส.น. 16/14/20-21 ทตยสมณพราหมณสตร (49) ส.น. 16/60/122 นทานสตร



ขอนนกจะพงเปนความเหนดเหนอยเปลาแกเราจะพงเปนความลำบากแกเรา” (50)

จดเชอมโยง ปฏจจสมปบาท ม ๓ จดทตองการขยายความเพอ

สงเสรมการปฏบต คอ

๑. เหตเชอมโยงกบผล สงขาร : วญญาณ

มลเหตในอดต ๕ อยาง ทผานมาแลว คออวชชา ตณหา อปาทาน (๓ อยางนจดเปนกเลสวฏฏ)สงขาร กมมภวะ (๒ อยางนจดเปน กมมวฏฏ)

ปจจบนอนเปนผล๕ อยางคอ วญญาณ นามรป สฬายตนะ ผสสะ เวทนา หาอยางนคอสภาพขนธ ๕ทกำลงดำรงอย ภพแหงขนธ ทถอกำเนด หรออบตขนแลว(ชาต)ยอมดำเนนไปสสภาวะเปลยนแปลงดบสลายไป(ชรา - มรณะ) ปจจบน ๕ บวก ภพ ชาตชรา - มรณะ เปน ๘ อยาง คอ สภาพของวปากวฏฏ

๒. ผลเชอมโยงกบเหต เวทนา : ตณหา

ดงททราบกนดวากระบวนการของสภาวธรรมทงหลายประชมลง รวมลงทเวทนาหากเราไมศกษาเพอใหรตามความเปนจรงของเวทนา ความเพลดเพลน มวเมา ลมหลงในเวทนานนๆ อนเปนลกษณะของ ตณหา เหตเกดแหงทกข กจะกอตวขนอก

ปจจบนชาตหากเราไมศกษาและปฏบตตามอรยมรรค สภาพ ไมร(อวชชา) ตามความเปนจรงของขนธจตกจะหลงเพลดเพลน ยนด

(50)ม.ม. 12/281/308 ปาสราสสตร

๑๑๔ ๑๑๕


วมตตธรรม๑๑๔ ๑๑๕

(ตณหา)ในความเกด - ดบของขนธ ยดมนหมาย(อปาทาน)วาเปนตวตนปรงแตง(สงขาร) ไปตามเจตนจำนงค แสดงออก(กมมภวะ)ในพฤตกรรม

ทางกาย วาจา ใจอวชชา ตณหา อปาทาน สงขาร กมมภวะ ๕ อยางน เปนปจจบนเหตซงเปนสภาพทควรศกษาอยางยง

๓. เหตเชอมโยงกบผล กมมภวะ : ภพ (อปตตภวะ)

เมอสรางเหตในปจจบนไวแลว ภพ ชาตชรา - มรณะของขนธ ในอนาคตกเปนสงทหลกเลยงไมได

ทางหมนเวยนทกข สมทโย บคคลผไมไดศกษา ฝกฝน อบรมจตตามเสนทางอนประเสรฐ(มคคสจจ) ปญญาของเขาไมสามารถ แทงทะลซงสภาพความเปนจรงของเวทนาได เพราะถกมานอวชชากนไวตณหาอนเปนตวกอทกข กจกสรางเหตในปจจบนขนอก เวทนาปจจยา

ตณหา เวทนาเปนปจจยใหเกดตณหา

ทางหลดพนทกข นโรโธ บคคลผมปญญา สามารถประจกษรสภาพเวทนาขนธตามความเปนจรง(เกด-ดบ) เขาจะไมหลงยดเอา

ความรสกตางๆนอมเขามาเพอสรางภาพพจนเปนตวเปนตน จตก จกดำเนนไปสทางแหงความหลดพนเพราะเมอร เหนประจกษชด ตออาการเกด-ดบของเวทนาตณหาซงอาศยเวทนาเปนแดนเกด กไมมทอาศย ไมมภาวะใดๆ ใหเกาะกมยดเหนยว เวทนานโรธา ตณหา

นโรโธ เพราะเวทนาดบตณหาจงดบ นคอทางดำเนนสความหลดพน

“ภกษทงหลาย ปถชนผมไดเรยนรยอมเสวยสขเวทนาบาง



ทกขเวทนาบาง อทกขมสขเวทนา (เฉยๆ ไมสขไมทกข) บางอรยสาวก ผไดเรยนรแลว กยอมเสวยสขเวทนาบาง ทกขเวทนาบางอทกขมสขเวทนา บาง ภกษทงหลาย ในกรณนน อะไรเปนความพเศษ เปนความแปลกเปนขอแตกตางระหวางอรยสาวก ผไดเรยนรกบปถชนผมไดเรยนร?

ภกษทงหลายปถชนผมไดเรยนร ถกทกขเวทนากระทบเขาแลว ยอมเศราโศกครำครวญ รำไหรำพนตอกรองไห หลงใหล ฟนเฟอนไป เขายอมเสวยเวทนาทง ๒ อยาง คอ เวทนาทางกายและเวทนาทางใจ เปรยบเหมอนนายขมงธน ยงบรษดวยลกศรดอกหนงแลวยงซำดวย ลกศรดอกท ๒ อก เมอเชนนบรษนนยอมเสวยเวทนาเพราะลกศรทง๒ ดอก คอ ทงทางกาย ทงทางใจ ฉนใดปถชนผมไดเรยนรกฉนนน... ยอมเสวยเวทนาทง ๒ อยางคอทงทางกายและทางใจ อนงเพราะถกทกขเวทนานนกระทบ เขายอมเกดความขดใจ เมอเขามความขดใจเพราะทกขเวทนา ปฏฆานสยเพราะทกขเวทนา

กยอมนอนเนอง เขาถกทกขเวทนากระทบเขาแลวกหนเขาระเรงกบกามสข เพราะอะไร?เพราะปถชนผมไดเรยนรยอมไมรทางออกจากทกขเวทนา นอกไปจากกามสข และเมอเขาระเรงอยกบกามสข ราคานสยเพราะ

สขเวทนานนยอมนอนเนอง เขายอมไมรเทาทนความเกดขน ความสญสลายขอด ขอเสย และทางออกของเวทนาเหลานนตามความทมนเปนเมอเขาไมร...ตามทมนเปน อวชชานสยเพราะอทกขมสขเวทนายอมนอนเนอง ถาไดเสวยสขเวทนาเขากเสวยอยางผกมดตว ถาไดเสวย ทกขเวทนา เขากเสวยอยางผกมดตวถาไดเสวยอทกขมสขเวทนา เขาก

๑๑๖ ๑๑๗


วมตตธรรม๑๑๖ ๑๑๗

เสวยอยางผกมดตว ภกษทงหลาย นแลเรยกวาปถชนผมไดเรยนร ผประกอบดวย ชาต ชรา มรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกขโทมนส และ อปายาส เราเรยกวา ผประกอบดวยทกข ภกษทงหลายฝายอรยสาวกผไดเรยนร ถกทกขเวทนากระทบ เขาแลว ยอมไมเศราโศก ไมครำครวญไมรำไร ไมรำพน ไมตอกรองไห ไมหลงใหลฟนเฟอนเธอยอมเสวยเวทนาทางกายอยางเดยว ไมเสวย เวทนาทางใจ เปรยบเหมอนนายขมงธนยงบรษดวยลกศรดอกท ๒ ผด ไป เมอเปนเชนนบรษนนยอมเสวยเวทนาเพราะลกศรดอกเดยวฉนใด อรยสาวกผไดเรยนร กฉนนน... ยอมเสวยเวทนาทางกายอยางเดยวไมไดเสวยเวทนาทางใจ

อนง เธอยอมไมมความขดใจเพราะทกขเวทนานน เมอไมม ความขดใจเพราะทกขเวทนานน ปฏฆานสยเพราะทกขเวทนานน ยอมไมนอนเนอง

เธอถกทกขเวทนากระทบ กไมหนเขาระเรงกบกามสข เพราะอะไร? เพราะอรยสาวกเรยนรแลว ยอมรทางออกจากทกขเวทนานอกจาก กามสขไปอก เมอเธอไมระเรงกบกามสข ราคานสยเพราะสขเวทนานน กไมนอนเนอง เธอยอมรเทาทนความเกดขน ความสญสลาย ขอด ขอเสยและทางออกของเวทนาเหลานนตามความทมนเปน เมอเธอร...ตามทมนเปน อวชชานสยเพราะอทกขมสขเวทนา กไมนอนเนอง ถาเสวยสขเวทนา เธอกเสวยอยางไมถกมดตวถาเสวย ทกขเวทนา เธอกเสวยอยางไมถกมดตวถาเสวยอทกขมสขเวทนา



เธอกเสวยอยางไมถกมดตว ภกษทงหลายนเรยกวาอรยสาวกผไดเรยนร ผปราศจากชาต ชรา มรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนสและอปายาส เรยกวา ผปราศจากทกข

ภกษทงหลายนแลเปนความพเศษเปนความแปลก เปนขอ แตกตาง ระหวางอรยสาวกผไดเรยนรกบปถชนผมไดเรยนร” (51) “ภกษทงหลาย บคคลรอยเหนอยตามเปนจรง ซงจกษ...ซงรป ทงหลาย... ซงจกขวญญาณ...ซงจกขสมผส...ซงเวทนา สข ทกข หรอ ไม

ทกขไมสขทเกดขนเพราะจกขสมผสเปนปจจย ไมตดใคร(จกษเปน ตนทกลาวมาแลว)นน

เมอเขาไมตดใคร(ไมมตณหาเขาไปยดตด)เหนโทษอย อปาทาน ขนธ ๕ ยอมถงความไมเตบขยายตอไปตณหาทนำไปสภพใหมซง ประกอบไปดวยความกำหนดยนดคอยเพลดเพลนอยในอารมณตางๆ กถกละได ความกระวนกระวายกายกดความกระวนกระวายใจกด ความแผดเผาทางกายกด ความแผดเผาทางใจกดความเรารอนใจกด กถกละได เขายอมไดเสวยทงสขทางกาย ทงสขทางใจ

บคคลทเปนเชนนนแลว มความเหนอนใด ความเหนอนนนก เปน สมมาทฐ มความดำรใด ความดำรนนกเปน สมมาสงกปปะ มความพยายามอนใด ความพยายามนนกเปน สมมาวายามะ มสตใด

สตนนกเปน สมมาสต มสมาธใด สมาธนนกเปน สมมาสมาธ สวน กายกรรม(สมมากมมนตะ) วจกรรม(สมมาวาจา) อาชวะ(สมมาอาชวะ) ของเขายอมบรสทธดตงแตตนทเดยว มรรคมองค ๘ อนเปนอรยะ

ของเขา ยอมถงความเจรญเตมบรบรณไดดวยอาการอยางน เมอเขาเจรญมรรคมองค ๘อนเปนอรยะนอยอยางน แม

(51)ส.สฬา. 18/254/276-279 สลลตถสตร

๑๑๘


วมตตธรรม ๑๑๙

สตปฏฐาน ๔ กยอมถงความเจรญเตมบรบรณ แมสมมปปธาน ๔ ...

อทธบาท ๔... อนทรย ๕... พละ ๕ ... โพชฌงค ๗… กยอมถงความ

เจรญเตมบรบรณเขายอมมธรรม ๒ อยางน คอ สมถะและวปสสนา เขาเคยงคกนไป ธรรมเหลาใดพงกำหนดรดวยอภญญาเขากกำหนดรดวย อภญญาซงธรรมเหลานน ธรรมเหลาใดพงละดวยอภญญาเขากละ ดวยอภญญาซงธรรมเหลานน ธรรมเหลาใดพงใหเกดม ดวยอภญญาเขากทำใหเกดมดวยอภญญาซงธรรมเหลานนธรรมเหลาใดพง ประจกษแจงดวยอภญญา เขากประจกษแจงดวยอภญญาซงธรรม

เหลานน ภกษทงหลายธรรมเหลาไหน พงกำหนดรดวยอภญญา? ไดแก สงทเรยกวาอปาทานขนธ ๕ กลาวคอรปอปาทานขนธ เวทนาอปาทานขนธ สญญาอปาทานขนธ สงขารอปาทานขนธ วญญาณอปาทานขนธ ... ธรรมเหลาไหนพงละดวยอภญญา?ไดแก อวชชา และ ภวตณหา ...

ธรรมเหลาไหน พงทำใหเกดม(เจรญ) ดวยอภญญา?ไดแกสมถะและวปสสนา ธรรมเหลาไหนพงทำใหประจกษแจงดวยอภญญา? ไดแก วชชา และ วมตต” (52)

“ภกษทงหลาย พวกเธอถกถามอยางนแลวพงตอบชแจงแก เหลาอญเดยรถย ปรพาชก เหลานนอยางนวา แนะ ทานผมอาย

(52)ม.อ.14/430-433/515-518 สฬายตนวภงคสตร



๑. ธรรมทงปวงม ฉนทะเปนมล

๒. ธรรมทงปวงม มนสการเปนตนกำเกด

๓. ธรรมทงปวงม ผสสะเปนทกอตวขน-เปนเหต

๔. ธรรมทงปวงม เวทนาเปนทประชม - ทรวมลง

๕. ธรรมทงปวงม สมาธเปนประมข

๖. ธรรมทงปวงม สตเปนใหญ

๗. ธรรมทงปวงม ปญญาเปนยอดยง

๘. ธรรมทงปวงม วมตตเปนแกนสาร

๙. ธรรมทงปวงม อมตะเปนทหยงลง

๑๐. ธรรมทงปวงม นพพานเปนสดทาย” (53)

ดวยความขยน ดวยความไมประมาท

ดวยความสำรวมระวง และดวยความขมใจตนเอง

ผมปญญา ควรสรางเกาะ(ทพง)แกตน

ทหวงนำ(กเลส) ไมสามารถทวมได

ราคะ โทสะ โมหะ มอตภาพนเปนเหต

เกดแตอตภาพน ไมยนดในกศล

ยนดแตกามคณ ทำใหขนลก บาปวตกในใจตงขนแตอตภาพน

แลวผกจตไว เหมอนพวกเดกผกกาไวทขอเทาฉะนน

(53)อ.ทสก. 24/58/128-129 มลกสตร

๑๒๐



ภาคท ๕ การบรรลอรยสจธรรม

การบรรลนพพาน

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘ทกๆ อารมณทผานมาทางประสาทสมผส จะรวมลงทเวทนาทงหมด

หากผปฏบตดำรงสภาวะนคอ เหนอาการเกด-ดบของเวทนาไปเรอยๆ

ปญญากจกแกกลาขนตามลำดบ เมอประจกษชดในลกษณะของเวทนา

แลว กจกลวงรถงธาตแทของตณหาดวยวา มสภาพ ลกษณะ อาการอยางไร

เพราะเวทนาเปนสภาวธรรมทตณหาเขาไปหนวงเหนยว รดรง เกาะ

กมไว….เมอเวทนาดบ ตณหากไมมทองอาศย ไมมภาวะใหเกาะกม

รงรดจงถงวาระทดบลง…

จะเหนชดวา ภาวะทอสระจากแรงแหงตณหา(ผประดจนายผทารณ)

นนเปนอยางไร เรมประจกษชดในความเปนจรงอนลมลก…เพราะความหลง

(อวชชา ) แทๆ ทเปดโอกาสใหเจาตณหา เขาไปหลงเพลดเพลน ยนดใน

ความเกด-ดบของขนธ หนกเขากมนหมาย(อปาทาน) เอาความเกด-ดบนนๆ

มาสรางภาพพจนเปนตวตน…ภาวะทหลงยดถอวาเปนตวตน(อตตา)

กคลายตวออกมา…ทกข ภาวะทบบคนทางจตใจนน เพราะไปหลงยด…

ฝาฝนกฏแหงธรรม ตองเปนอยางน อยาเปนอยางนน…จงเปนอยางน

อยาเปนอยางนน…จงเทยงแท มนคงอยอยางน อยาไดแปรผนเปน

อยางอน…

๑๒๑ วมตตธรรม ๑๒๑



อบตธรรมทงหลาย ปรากฏขนเพราะอาศยองคประกอบแหงเหต

ปจจย ปรากฏขนแลว…ตงอย…ดบสลายไป… ไตรลกษณญาณ ความร

ความเหนในภาวะ อนจจง ทกขง อนตตา กปรากฏชด ภาวะแหงความ

ยนด ยนราย พอใจ ไมพอใจ จางคลายไป… จางคลายไป…

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘จตเขาจะเปนกลาง (อเปกขาสมโพชฌงค-สงขารเปกขาญาณ)

ตอสภาพธรรมทปรากฏใหรบร เกด-ดบ, เกด-ดบ…ทกครงทประจกษชด

ในอาการเกด-ดบของเวทนา กจะรเหนสภาพความดบของตณหาดวย

เชนกน ลกษณะแรงยดเหนยวของตณหากจะเบาบางลงไปเรอยๆ ดำรง

รกษา พอกพน สภาวะนใหมาก ภวตา พหลกตา ทำใหมาก เจรญใหมาก

นคอ เสนทางสความหลดพน

”W เมอ ศกย แหง สมถะพละ และ วปสสนาพละ พรอมเพรยง

สมดลเปนมคคสมงค ปญญาของผปฏบตจะรเหน ลกษณะการเกด-ดบ

ไดชดมาก…วบ! ความรสกเคลอนไปทมโนธาต(หวใจ) ความรสกเหมอน

มอะไรกดทบทหวใจ เหมอนหวใจถกบบเคนรสกอดอด…นคอลกษณะ

ของจตทกำลงจะหลดพนจากอำนาจแรงดงดด-แรงยดเหนยวของตณหา…

วบ…วบ…เกด-ดบ, เกด-ดบ…วาบ! ลกษณะเกด-ดบ ดบสนสดลง!

ไมสบเนองตอไป ไมมการเกด-ดบใดๆ ของขนธปรากฏ ลกษณะทไมเกด

ไมดบ นคอ ภาวะ นพพาน

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘หวงระยะกาลแหงสงสารวฏอนยาวนาน สภาพขนธทเกด-ดบ,

เกด-ดบ ประดจระลอกคลน มรจบสน มาบดน พบแลว ประจกษแลว ระลอก

๑๒๒ ๑๒๓



คลนแหงความเกด-ดบ ดบสนสดลง! เขาจะมความรสกอยางไรหนอ?…

”สงใดสงหนง(ภาวะแหงขนธ)มความเกดขนเปนธรรมดา สงนน

ยอมดบสลาย(สนสดลง)เปนธรรมดา”(54)

สภาพขนธเกด-ดบ สนสดลง ผประจกษครงแรกจดเปนประเภท

โสดาบนบคคล อปตสสะปรพาชก(พระสารบตร) หลงจากบรรลธรรมท

พระอสสชแสดงใหฟงแลว ปจจเวกขณญาณปรากฏขนแกทานวา… ธรรมน

แหละ ถามกเพยงนเทานน ทานทงหลายจงแทงตลอดบทอนหา

ความโศกมไดน พวกเรายงไมเหนลวงเลยมาแลวหลายหมนกลป(55)

ชวงทอาการเกด-ดบสนสดลง แรงดงดดของตณหาดบ ความรสก

อสระ เหนอจากภาวะความคดปรงแตงใดๆ เหนอจากจดเวทนา(ใจ)และ

สญญา(สมอง) ดำรงเปนอสระอย…ภาวะนรไดเฉพาะผทเขาถงแลวเทานน

ยากตอการบรรยาย เพราะสมมตบญญตเขาไปไมถง เปนสภาวธรรมท

พงรเหนไดเฉพาะตน

ระยะทผลจตกำลงปรากฏ(ตอชวงจากมคคจต) บรเวณเปลอกตา

ทง ๒ ขาง ปรากฏแสงสวางอนหาประมาณมได เปลอกตามอาการเตน…

เหมอนจะลมตา…แตไมลมตา เปนอยจนกระทงจตคลายจากการเสวย

ผล ลกษณะแสงสวางทกลาวถงน หากเปนชวงอรหตตมรรคและเปนภาวะ

วสยแหงพทธบคคลดวยแลว แสงจะมกำลงสงยง สาดสองไปทวโลกธาต…

“ภกษทงหลาย เมอใดตถาคตไดตรสรอนตตรสมมาสมโพธญาณ

ในขณะนนแสงสวางอนโอฬารจนหาประมาณมได ยงใหญกวาอานภาพ

ของเทวดาทงหลายจะบนดาลได ไดปรากฏขนในโลก พรอมทงเทวโลก

มารโลก พรหมโลก ในหมสตว พรอมทงสมณพราหมณพรอมทงเทวดา

และมนษย ถงแมในโลกนตรกนรก อนโลงโถงไมมอะไรปดกน แตมดมน

(54) วนย.มหา 4/60/75 (55) วนย.มหา. 4/60/73/75

๑๒๒ ๑๒๓



หาการเกดแหงจกขวญญาณมได อนแสงสวางแหงดวงจนทรและดวงอาทตย

อนมฤทธอานภาพอยางน สองไปไมถงนนแมในทนน แสงสวางอนโอฬาร

หาประมาณมได ยงใหญกวาอานภาพของเทวดาทงหลายจะบนดาลได

กไดปรากฏขนเหมอนกน สตวทเกดอยทนน รจกกนไดดวยแสงสวางนน

พากนรองวา… ทานผเจรญทงหลายเอย ผอนอนเกดอยในทนนอกจาก

เรากมอยเหมอนกน” (56)

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘ภาวะจตหลงเขาสกระแสนพพาน ผบรรลบางทาน ไมสามารถ

หยงลงสความหลบได เปนระยะเวลา ๒-๓ วน ปฏกรยาทางรปขนธเกดการ

ถายเท ขบธาตหยาบออกจากรางกาย ซงผมประสบการณจะพงประจกษ

ชดดวยตวเอง

อปมาลกษณะของมคคจต

….เหมอนวงไปดวยความเรวสง แลวถกแรงมหาศาลกระชาก กลบหนหลง!

….เหมอนคนททกขทรมานกบการแบบของหนก วบ! ของหลดหลนหายไป!

….เหมอนเชอกทถกขง ดงใหตงจนเตมท ตรงกลางของเชอกถกของม

คมตดขาดสะบนลง!

….เหมอนลกโปงทถกอดกาซแลวใสลงไปในถง เตมนำตามลงไปปรมาณ

นำเพมขน ลกโปงกลอยสงขนจนนำลน… ลกโปงกหลดออกไปจากปากถง!

….เหมอนการดภาพทเคลอนไหวบนจอภาพ…วาบ! ปรากฏการณทกอยาง

ดบไปฉบพลน !

….เหมอนอยในสภาพไรนำหนก ไรขอบเขต ไรมต ไรกาละ ….ฯลฯ

(56) อ.จตกก. 21/127/179-180 ปฐมตถาคตอจฉรยสตร

๑๒๔ ๑๒๕



บพพนมตแหงการบรรลธรรม

กอนหนาจะทบรรลมรรคผล ประมาณวนหรอสองวน จะม

บพพนมต ปรากฏการณทางความฝน ทไมเคยปรากฏมากอน จะปรากฏ

แกผบรรลมรรคผลทกทาน

….นมตเหนตวเองถกภต ปศาจ ขบไล จะทำราย วงไป…ศตร

กยงใกลตวเขาทกขณะ…ไปถงรมฝงแมนำแหงหนง กวางไกลสดสายตา

ขณะทศตรกำลงกระโจนเขาถงตว ปาฏหารยกเกดขน! ปรากฏตวเองลอยขน

จากพน เหาะขามไปอกฟากฝงหนงไดโดยปลอดภย ศตรไมสามารถ

ตดตามได…

…นมตเหนตวเอง สามารถตอบปญหาธรรมทถกถามไดถกตอง

ทกครงทตอบปญหาจบลง มเทพ เทวา ดดพณ ประโคม…พรอมกบโปรย

ดอกไมทพยไปรอบๆ ฯลฯ

บพพนมตแหงการตรสร

”ภกษทงหลาย ความฝนครงสำคญ(มหาสบนนมต) ๕ อยางได

ปรากฏแกตถาคตผอรหนตสมมาสมพทธเจาครงเมอกอนแตการตรสร

ยงไมไดตรสร ยงเปนพระโพธสตวอย…

๑. มหาปฐพนเปนทนอนอนใหญของตถาคต จอมเขาหมวนตเปน

หมอน มอขางซายพาดลงทสมทรดานตะวนออก มอขางขวาพาดลงทสมทร

ดานตะวนตก เทาทงสองหยอนลงทสมทรดานทศใต ภกษทงหลายนเปน

๑๒๔ ๑๒๕



มหาสบน… เพอใหรขอทตถาคตผอรหนตสมมาสมพทธเจา จกไดตรสร

อนตตรสมมาสมโพธญาณ

๒. หญาคา งอกขนเหนอจากสะดอ ขนไปสงจรดฟา…จกไดตรสร

พรอมเฉพาะซงอรยอฏฐงคกมรรคแลวประกาศแกมนษยและเทวดา

(ขนไปถงพรหม)

๓. หนอนทงหลายตวสขาวหวสดำ คลานขนมาตามเทาจนถง

เขา…เพอใหรขอทคฤหสถผนงขาวเปนอนมาก จกถงตถาคตเปนทพง

ตลอดชวต

๔. นกทงหลาย สจำพวกมสตางๆ กนมาแลวจากทศทง ๔ หมอบลง

ทใกลเทาแลวกลายเปนนกสขาวทงหมด… วรรณะสจำพวกเหลานคอ

กษตรย พราหมณ เวสส สทท ไดออกจากเรอนมาบวชในธรรมวนยทตถาคต

ประกาศแลว อยางไมเกยวของดวยเรอน ยอมทำใหแจงซงวมตตอนไมม

อนยงไปกวาได

๕. ตถาคตไดเดนไปบนอจจาระกองใหญเหมอนภเขา ….แตอจจาระ

มไดเปอนเลย… เพอใหรตถาคตเปนผมลาภในบรขารคอจวร บณฑบาต

เสนาสนะ และคลานปจจยเภสชทงหลาย แตตถาคตไมตดจม ไมหมกใจ

ในลาภนน เมอบรโภค กบรโภคดวยความเหนโทษ มปญญาเปนเครองออก

ไปพนจากทกขได” (57)

(57) อ.ปญจกนบาต. 22/196/273-275 มหาสบนสตร

๑๒๖ ๑๒๗



ญาณในฌานจต(สมาธพละ)

“ดกอน ภกษทงหลาย เรากลาววา ความสนไปแหงอาสวะทงหลาย

เพราะอาศยปฐมฌานบาง ทตยฌานบาง ตตยฌานบาง จตตถฌานบาง

อากาสานญจายตนฌานบาง ฯลฯ เพราะอาศยเนวสญญานาสญญายตน

ฌานบาง กขอทเรากลาววา ดกอนภกษทงหลาย เรากลาวความสนไป

แหงอาสวะ ทงหลาย เพราะอาศยปฐมฌานบาง ดงนนน เราอาศยอะไร

กลาวแลว

ดกอน ภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน สงดจากกาม ฯลฯ บรรล

ปฐมฌาน เธอยอมพจารณาเหนธรรมทงหลาย คอ รป เวทนา สญญา

สงขาร วญญาณ อนมอยในขณะแหงปฐมฌานนน โดยความเปนของ

ไมเทยง เปนทกข เปนโรค เปนดงหวฝ เปนดงลกศร ไมมสข เปนอาพาธ

เปนของผอน เปนของชำรด วางเปลา เปนอนตตา

เธอยอมยงจตใหตงอยดวยธรรมเหลานน ครนเธอยงจตใหตง

อยดวยธรรมเหลานน ยอมนอมจตไปเพออมตธาตวา นนสงบ นนประณต

คอ ธรรมเปนทสงบแหงสงขารทงปวง ความสละคนอปธทงปวง ความสน

ตณหา ความคลายกำหนด ความดบ นพพาน เธอตงอยในปฐมฌานนน

ยอมถงความสนไปแหงอาสวะทงหลาย ถายงไมถงความสนไปแหงอาสวะ

ทงหลาย เธอยอมเปนอปปาตกะ(อนาคาม) จกปรนพพานในภพนน

ดกอน ภกษทงหลาย เปรยบเหมอนนายขมงธน หรอลกมอของ

นายขมงธน เพยรยงรปหนททำดวยหญาหรอกองกอนดน ตอมาเขาเปน

ผยงไดไกล ยงไมพลาด และทำลายรางใหญๆ ไดแมฉนใด

๑๒๖ ๑๒๗



ดกอน ภกษทงหลาย ภกษกฉนนนเหมอนกนแล สงดจากกาม ฯลฯ

บรรลปฐมฌาน เธอยอมพจารณาเหนธรรมทงหลาย คอ รป เวทนา สญญา

สงขาร วญญาณ อนมอยในขณะแหงปฐมฌานนน โดยความเปนของ

ไมเทยง เปนทกข เปนโรค เปนดงหวฝ เปนดงลกศร ไมมสข เปนอาพาธ





ตณหา ความคลายกำหนด ความดบ นพพาน

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘ เธอตงอยในปฐมฌานนน ยอมถงความสนไปแหงอาสวะทงหลาย

ถายงไมถงความสนไปแหงอาสวะทงหลาย เธอยอมเปนอปปาตกะ

(อนาคาม) จกปรนพพานในภพนน มอนไมกลบจากโลกนนเปนธรรมดา

เพราะโอรมภาคยสงโยชน ๕ สนไป ดวยความยนดเพลดเพลนในธรรมนนๆ

ขอทเรากลาววา ดกอนภกษทงหลาย เรากลาวความสนไปแหง

อาสวะทงหลาย เพราะอาศยปฐมฌานบาง ดงนนน เราอาศยขอนกลาว

แลว… ในกรณทตยฌาน ตตยฌาน จตตถฌาน มเนอหาอยางเดยวกน

กขอทเรากลาววา ดกอนภกษทงหลาย เรากลาวความสนไปแหง

อาสวะทงหลาย เพราะอาศยอากาสานญจายตนฌานบาง ดงนนน

เราอาศยอะไรกลาวแลว

ดกอน ภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน เพราะลวงรปสญญาโดย

ประการทงปวง เพราะดบปฏฆสญญา เพราะไมใสใจถงนานตตสญญา

บรรลอากาสานญจายตนฌาน เพราะคำนงเปนอารมณวา อากาศไมมทสด

๑๒๘ ๑๒๙



เธอยอมพจารณาเหนธรรมทงหลาย คอ เวทนา สญญา สงขาร

วญญาณ อนมอยในขณะแหงอากาสานญจายตนฌานนน โดยความเปน

ของไมเทยง เปนทกข เปนโรค เปนดงหวฝ เปนดงลกศร ไมมสข เปนอาพาธ





ตณหา ความคลายกำหนด ความดบ นพพาน

เธอตงอยในอากาสานญจายตนฌานนน ยอมถงความสนไปแหง

อาสวะทงหลาย ถายงไมถงความสนไปแหงอาสวะทงหลาย เธอยอมเปน

อปปาตกะ(อนาคาม) จกปรนพพานในภพนน มอนไมกลบจากโลกนนเปน

ธรรมดา เพราะโอรมภาคยสงโยชน ๕ สนไป ดวยความยนดเพลดเพลน

ในธรรมนนๆ ….

ในกรณของวญญานญจายตนฌาน อากญจญญายตนฌาน

มเนอหาอยางเดยวกน สวนการอปมานนเหมอนในรปฌานทง ๔

’ “ดกอน ภกษทงหลาย ดวยประการดงนแล สญญาสมาบตมเทาใด

สญญาปฏเวธกมเทานน ดกอนภกษทงหลาย อายตนะ ๒ เหลาน คอ

เนวสญญานาสญญายตนสมาบต และสญญาเวทยตนโรธ ตางอาศยกน

ดกอนภกษทงหลาย เรากลาววา อายตนะ ๒ ประการน อนภกษผเขาฌาน

ผฉลาดในการเขาสมาบต ฉลาดในการออกจากสมาบต เขาแลว ออกแลว

พงกลาวไดโดยชอบ” (58)

(58)อ.นวก. 23/36/483-488 ฌานสตร

๑๒๘ ๑๒๙



วปสสนาญาณ(ปญญาพละ)

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘๑. นามรปปรจเฉทญาณ ประจกษชดซงสภาวะของธาตร(นาม)

และสงทถกร(รป)

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘๒. นามรปปจจยปรคคหญาณ รความสมพนธระหวางนามรป

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘๓. สมมสนญาณ รคณลกษณะของนามรป ตามความเปนจรง

(เกด-ดบ)

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘๔. อทยพพยญาณ อาการเกด-ดบของนามรป ปรากฏชด

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘๕. ภงคญาณ ประจกษชดเฉพาะอาการดบของนามรป

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘๖. ภยญาณ ประจกษชดตอภาวะของนามรป(ขนธ) ปรากฏ

ประดจเพชฌฆาต

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘๗. อาทนวญาณ เหนทกขโทษอนมอยประจำนามรป ตามธรรมชาต

และทกขโทษทเกดจากการหลงเขาไปยดตด มนหมายนามรปวาเปนตวตน

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘๘. นพพทาญาณ เกดความรสกเบอหนายในนามรป ทเกด-ดบ

เกด-ดบ…นอกจากทกขแลวไมมอะไรเกด นอกจากทกขแลวไมมอะไรดบ…

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘๙. มญจตกมยตาญาณ มความปรารถนาอยางแรงกลาทจะพน

ไปจากกองเพลงแหงทกข

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘๑๐. ปฏสงขาญาณ พจารณาทบทวนหาชองทาง จะออกจาก

ทกขไดอยางไร โดยวธใด

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘๑๑. สงขารเปกขาญาณ พบเหนทางออกจากกองทกข ยอมรบ

ความเปนจรงของเหตปจจย สงใดเปนวบากกปลอยใหเปนเรองของผล

ไมรบ ไมปฏเสธตออาการเกด-ดบของขนธ ประคองจตเปนกลาง ไมยนด

ไมยนราย(ไมสรางเหตขนอก)

๑๓๐ ๑๓๑



‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘๑๒. อนโลมญาณ ภาวะขนธเกด-ดบ ดำเนนมาอยางตอเนอง

เกด-ดบ, เกด-ดบ… ดจดงลกคลน…..ดำเนนมาถงจดหนง….ความรสก

ทงหมด เคลอนมาสจดมโนธาต(มโนทวารวชชนะ) มความรสกเหมอน

หวใจถกอะไรกดดน ทบไว รสกอดอด(ความรสกเหมอนหายใจไมทวทอง)

สกพก..สงขาร-อาการปรงแตงทางธรรมารมณปรากฏขน-ดบไป, ปรากฏ

ขน-ดบไป, ปรากฏขน-ดบไป…๓ ครงสำหรบมณฑบคคล, ๒ ครงสำหรบ

ตกขบคคล ลกษณะการเกด-ดบทปรากฏน จะพเศษกวาอาการเกด-ดบท

ผานๆ มา คอ ชวงระยะการเกด การดบ ปรากฏรวดเรวมาก…วบ…วบ

…วาบ…! สนตตแหงความเกด-ดบของขนธ ดบสนสดลง!

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘๑๓. โคตรภญาณ จตหลดออกจากแรงดงดดของภพ(ขนธ) ไปส

ภาวะท ไมเกด ไมดบ

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘๑๔. มคคญาณ สภาวะจตมนพพาน(สภาพทไมเกด ไมดบ)

เปนอารมณ ไมมความนกคดปรงแตงใดๆ ปรากฏ ประหารสงโยชน

เปนสมทเฉทตามกำลงแหงองคมรรค

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘๑๕. ผลญาณ จตมนพพานเปนอารมณสบตอจากมรรคญาณ

๓ หรอ ๒ ขณะ

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘๑๖. ปจจเวกขณญาณ ชวงระยะทขนธดบสนสดลง….อนเปนภาวะ

ทผประจกษจะพงทราบดวยตนเองวามลกษณะอยางไร ปจจเวกขณญาณ

คอ ภาวะทขนธเรมปรากฏ…พจารณาทบทวนถงกระบวนการแหงธรรมท

ผานมา….กภพ…กชาต…กอสงไขย…ทผานมาภาวะทขนธดบสนสดลง

มเคยปรากฏ… “สงใดสงหนงมความเกดขนเปนธรรมดา สงนนยอม

ดบ(ดบสนสด)ไปเปนธรรมดา”(59)

(59) วนย.มหา. 4/60/75

๑๓๐ ๑๓๑



ปจจเวกขณญาณ ๕ เมอมคควถดบไปแลว ภวงคจตกเกดสบตอ

หลงจากนนปจจเวกขณญาณปรากฏ พจารณา ทบทวนถงกระบวนแหง

ธรรมทเพงประจกษแจง คอ พจารณาลกษณะของ มคคจต, ผลจต, นพพาน,

กเลส - สงโยชนทละไดและกเลส - สงโยชนทยงเหลออย สำหรบอรหนต

บคคลไมมการพจารณากเลสทยงเหลออยเพราะอรหตตมคคจตดบกเลส -

สงโยชนทกประเภทเปนสมทเฉท ไมมกเลสอาสวะสวนใดหลงเหลออยเลย(60)

(60) พทธธรรม หนา 364

๑๓๒ ๑๓๓

พวกเธอจงยนดในความไมประมาท จงระมดระวง

จตของตน จงถอนตนออกจากหลมกเลส เหมอน

พญาชางตดหลม พยายามชวยตวเองฉนนน

จงถอนความรกของตน เหมอนคนถอนดอกบว

ทเกดในฤดสารท จงเพมพนแนวทางแหงสนต

คอ นพพานทพระสคตทรงแสดงไวแลว



-สงขาร = สงขารเปกขาญาณ

-มโน = มโนทวารวชชนะ

-ตกขบคคล ผมปญญาอนทรยแกกลามอนโลมจต ๒ ขณะ แตมผล

จต ๓ ขณะ

-บคคลผมไดฌานจตมากอน ขณะทบรรลมรรคผล สมาธจะอย

ในระดบอปปนา(ฌาน)หมายถงสมมาสมาธในอรยมรรค ๘

อปปนาชวนะมคควาระวถ(61)

กระบวนการของจตขณะทบรรลมรรค-ผล

อนโลมจต ๓ ขณะ(มณฑบคคล) โลกตตรอปปนาชวนะ

อนโลมจต ๒ ขณะ(ตกขบคคล) โลกตตรอปปนาชวนะ

ชวนะจต ๗ ดวง ชวนะจต ๗ ดวง

ภวงค มโน ปรกรรม อปจาร อนโลม โคตรภ มรรค ผล ผล ภวงค

ภวงค มโน อปจาร อนโลม โคตรภ มรรค ผล ผล ผล ภวงค

(61) สงคณ.อ. 359 วสทธ. 3/316-324

๑๓๒ ๑๓๓



การบรรลอรยสจธรรม ๔ ระดบ

ทราบกนดแลววา การบรรลประจกษแจงในอรยสจธรรม ตองอาศย

สมาธพละ - อปปนาสมาธและปญญาพละทมกำลงระดบองคแหงการตรสร เมอ

พละ ๒ สมำเสมอกน ไมเหลอมลำกน ณ จดหนง มคคญาณ กปรากฏ

ซงกอนหนาทจะดำเนนมาถงจดน การบำเพญอนทรยของแตละบคคลก

แตกตางกนไป ผทมอปนสยสงสมสมาธมามากกำลงสมถะจะนำหนา

วปสสนา สวนผทสะสมมามากทางปญญากำลงวปสสนากนำหนา

สมถะ

“อาวโสทงหลาย ภกษหรอภกษณรปหนงรปใดกตาม จะพยากรณ

อรหตตผลในสำนกของขาพเจา กยอมพยากรณดวยมรรค ๔ ทงหมด

หรอดวยมรรคใดมรรคหนงในบรรดามรรคทง ๔ เหลาน กลาวคอ

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘๑. ภกษในธรรมวนยน เจรญวปสสนาอนมสมาธนำหนา เมอเธอ

เจรญวปสสนาอนมสมถะนำหนาอย มรรคเกดขน เธอเสพคนเจรญ



‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘๒. อกประการหนง ภกษเจรญสมถะอนมวปสสนานำหนา เมอเธอ

เจรญสมถะอนมวปสสนานำหนาอย มรรคเกดขน เธอเสพคนเจรญ



‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘๓. อกประการหนง ภกษเจรญสมถะและวปสสนาคกน เมอเธอ

เจรญสมถะและวปสสนาควบคกน มรรคเกดขน เธอเสพคนเจรญ ทำให

๑๓๔ ๑๓๕



มากซงมรรคนน เมอเธอเสพคน เจรญ ทำใหมาก ซงมรรคนน สงโยชน

ทงหลายยอมถกละได อนสยทงหลายยอมสนไป

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘๔. อกประการหนง ภกษมใจถกชกใหเขวไปดวยธรรมธจจ (แตครน)

ถงคราวเหมาะทจตนนตงแนวสงบสนทลงไดในภายในเดนชดเปนสมาธ

มรรคเกดขนแกเธอ เธอเสพคนเจรญ ทำใหมาก ซงมรรคนน เมอเธอเสพคน

เจรญ ทำใหมาก ซงมรรคนนสงโยชนทงหลายยอมถกละได อนสยทงหลาย

ยอมสนไป”(62)

โสดาปตตมคคญาณ

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘ อฏฐงคกมรรค-มรรคมองค ๘ องคสดทายคอสมมาสมาธซง

ไดแก รปฌาน ๔, โพชฌงค องคแหงการตรสร องคสดทาย คอ สมาธ

สมโพชฌงค, วปสสนาญาณองคสดทายกอนทจตจะเขาสมคควถ คอ

สงขารเปกขาญาณ

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘จตตงมนไมหวนไหว ปลอยวาง เปนกลางตอสภาพเกด-ดบของขนธ

สตปญญาทประจกษชดในอาการเกด-ดบในระดบสงขารเปกขาญาณน

ภาวตา พหลกตา ทำใหมาก เจรญใหมาก ทำใหเปนประดจยาน เหน

สนตตแหงการเกด-ดบ สบตอกนเปนสายๆ นคอสภาวธรรมทจะนำจต

เขาสความหลดพน

คลนแหงการเกด-ดบสบตอกนมาเปนสายๆ... จตเคลอนส

อปปนาชวนะวาระวถ(ปฐมฌาน) เอกคคตาจต-ตงมน เปนหนงเดยว ณ

จดตำแหนงปฐมฌาน นานพอสมควร ... จตเคลอนออกมาเหนการเกด-ดบ

(62)อ.จตกก. 21/170/218-219 ยคนธสตร

๑๓๔ ๑๓๕



ของเจตสก ทเกดรวมกบองคประกอบแหงปฐมฌาน มทงหมด ๑๖ ดวง

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘...ดกอนภกษทงหลาย ในเรองน สารบตรสงดจากกาม สงดจาก

อกศลธรรมทงหลาย บรรลปฐมฌาน มวตก มวจาร มปต และสข

อนเกดแตวเวกอย กธรรมในปฐมฌาน คอวตก วจาร ปต สข จตเปนเอกคคตา

ผสสะ เวทนา สญญา เจตนา วญญาณ ฉนทะ อธโมกข วรยะ สต

อเบกขา มนสการ เปนอนสารบตรกำหนดไดแลวตามลำดบบท เปน

อนสารบตรรแจงแลว ทงทเกดขน ตงอย และดบไป

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘ เธอรชดอยางนวา ดวยประการน เปนอนวาธรรมทเรายงไมม ยอมม

ทมแลว ยอมพรากไป เธอไมยนด ไมยนราย อนกเลสอาศยไมได พวพน

ไมได พนวเศษแลว พรากไดแลวในธรรมนนๆ มใจทฝกใหปราศจากเขตแดน

คอกเลสไดแลว เธอยอมรชดวาธรรมเครองสลดทกขทสงขนไปยงมอย

และมความเหนตอไปวา ธรรมเครองสลดทกขมไดเพราะปฏบตธรรมนนๆ

ใหมากขน” (63)

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘ หลงจากประจกษภาวะเกด-ดบของสงขารขนธ-เจตสกธรรมชดเจน

ดแลว....จตคลายจากความเปนหนง ณ จดปฐมฌาน เคลอนขนส

จดมโนธาต-จดหวใจ(มโนทวารวชชนะ) มพลงอยางหนงดดความรสกไว

ตรงจตไวเปนหนงเดยว ณ จดนจะรสกเหมอนหวใจถกกดทบ อดอด

หายใจไมทวทอง อาการวาบหววเหมอนใจจะขาด!.... สงขารขนธ-อารมณ

ปรงแตงใดๆ ไมปรากฏ...สกพก สภาวะเกด-ดบ ของสงขารขนธปรากฏขน

มาอก ๒ หรอ ๓ ขณะซงเปนลกษณะการเกด-ดบทพเศษไมเหมอน

(63)ม.อ.14/93-97/108-144 อนปทสตร

๑๓๖ ๑๓๗



การเกด-ดบทผานๆ มา เปนอาการเกด-ดบทรวดเรวมาก ขณะท ๑, ๒, ๓

วบ...วบ...วาบ ! สนตตแหงการเกด-ดบ ดบสนท สนสดลง! จตเปนอสระ

จากแรงดงดด ไปสสภาวะทไมมปรากฏการณเกด-ดบของขนธ ไรมต

ไรรปราง พนจากขอบขายแหงกาละ สถาน ไมใชความวาง ไมใชความม

อยหรอไมม พนไปจากสมมตบญญตทงปวง

ชวงระยะทจตถกตรงไวทมโนธาต และอาการเกด-ดบ ปรากฏขน

๒ หรอ ๓ ขณะ นนคอสภาวะของ อนโลมญาณ อาการเกด-ดบ ขณะท ๑

คอ ลกษณะของ ปรกรรม ขณะท ๒ คอ อปจาระ ขณะท ๓ คอ

อนโลม สนตตแหงการเกด - ดบดบสนสดลง จตเปนอสระหลดออก

จากแรงดงดด คอสภาวะของ โคตรภญาณ สภาพจตไรมต ไรขอบเขต ไรกาละ

สถาน พนไปจากสมมตบญญตทงปวง คอสภาวะของ มคคญาณ มคคญาณ

ดบไป ผลญาณกเกดขน ๒ หรอ ๓ ขณะ มนพพานเปนอารมณอยางเดยวกบ

มคคญาณโดยไมมภวงคจตแทรกคนเลย

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘เมอผลญาณขณะสดทายอนเปนมคคชวนะท ๗ ดบไปภวงคจตก

เกดขนและดบไป ปจจเวกขณญาณจงเกดขน ปจจเวกขณญาณทำกจ

๕ อยางคอ พจารณาสภาวธรรมของมคคญาณ, ผลญาณ, นพพาน, กเลส

ทมคคญาณดบไดเปนสมทเฉท, และกเลสทยงเหลออย

๑๓๖ ๑๓๗



ความเรวของสายฟาแลบ

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘ความเรวของสภาพเกด - ดบ จนกระทงเขาสมคคญาณนนเทยบได

กบความเรวของสายฟาแลบ

๑. ภาวะเกด-ดบ ขณะสดทาย ดบสนสดลง !

๒. สภาพจตทอสระ หลดลอยออกจากแรงดงดด(แรงดงดดแหงตณหา)

๓. จตเขาสสภาวะทไมมอาการเกด-ดบ ไรมต ไรรปราง ไรขอบเขต

ไรกาละพนจากสมมตบญญตทงปวง

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘อาการเกด-ดบ สบตอกนของสภาวธรรม ๓ ขณะ ปรากฏรวดเรวมาก

เหมอนกบความเรวของแสงทเกดจากฟาแลบ!

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘โดยสภาวธรรม มคควถทง ๔ ระดบ ยอมมสมมาสมาธ-รปฌาน

ระดบใดระดบหนงเปนบาทฐานเสมอ เรยกวา อปปนาชวนะมคควาระวถ

เพราะฉะนน เมอปฐมฌานเปนบาทฐานแกโสดาปตตมคควถแลว

(ปฐมมรรคยอมมปฐมฌานเปนบาทฐาน) ปฐมฌานจะไมเกดรวมกบ

มคควถ ๓ ระดบเบองบน เพราะลกษณะของขนธ(สมาธพละ, ปญญาพละ

: สงขารขนธ) ทปรากฏเกด-ดบในชวงมคควถนนจะเกดขนไดเพยงครงเดยว

จะไมเกดรวมกบมคควถทเหลออก ๓ ระดบ

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘หมายความวา สภาวธรรมของขนธทเกดรวมกบมคควถแตละระดบ

จะมลกษณะทละเอยดขนๆ ตามระดบกำลงอนทรยของผทบรรล

๑๓๘ ๑๓๙



บาทฐานแหงมคควถ

โสดาปตตมคควถ สมาธระดบปฐมฌานเปนบาทฐาน ทำกจเปน

สมมาสมาธในอฏฐงคกมคค

สกทาคามมคควถ สมาธระดบทตยฌานขนไปเปนบาทฐาน ทำกจ

เปนสมมาสมาธในอฏฐงคกมคค

อนาคามมคควถ สมาธระดบตตยฌานขนไปเปนบาทฐาน ทำกจเปน

สมมาสมาธในอฏฐงคกมคค

อรหตตมคควถ สมาธระดบจตตถฌานขนไปเปนบาทฐาน ทำกจ

เปนสมมาสมาธในอฏฐงคกมคค

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘ อรปฌานมองคฌานอยางเดยวกบจตตถฌาน เพยงแตเปลยนอารมณ

จากรปเปนอรป อรปฌานท ๑, ๒, ๓ เปนบาทฐานแหงมคควถได สวน

อรปฌานท ๔ อายกาลและลกษณะการเกด - ดบของนามขนธ ไมอยใน

ลกษณะทจะเปนบาทฐานแหงมคควถได

วโมกข ๓

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘ลกษณะการเกด-ดบของขนธทปรากฏกอนทจตจะเขาสมคคญาณ

ม ๓ ลกษณะ

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘๑. อนจจลกษณะ ปญญาของผทบรรลอรยสจ เหนการเกด - ดบใน

ลกษณะของความไมเทยง เกด - ดบ, เกด - ดบ สบตอกนเปนสายๆ จนกระทง

ดบสนสดลง! อนเปนลกษณะของ อนมตตวโมกข

๑๓๘ ๑๓๙



‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘๒. ทกขลกษณะ ทกขเวทนาทางกายสวนใดสวนหนงปรากฏขนกอน

ทจตจะเขาสอนโลมญาณ...สงขารขนธเกด-ดบ ขณะสดทาย ดบสนสดลง!

ทกขเวทนาทางกายกดบสนทสนสดลงพรอมกน อนเปนลกษณะของ

อปปณหตวโมกข

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘๓. อนตตลกษณะ ปญญามองเหนการเกด - ดบของขนธ ในลกษณะ

ทไรสาระ ไรแกนสาร ไมเปนทตงแหงตวตน จนกระทงการเกด-ดบขณะ

สดทาย ดบสนสดลง ! อนเปนลกษณะของ สญญตวโมกข

๑๔๐ ๑๔๑

พวกเธอจงมตนเปนเกาะ มตนเปนทพง

คอจงมธรรมเปนเกาะ มธรรมเปนทพง

มใชมสงอนเปนทพง



กจ ๓ ในอรยสจ๔

๑๔๐ ๑๔๑



ญาณ ๓ ทำกจในอรยสจ ๔ ไดพรอมเพรยงกน เปรยบเสมอน

เทยนไขทถกจดขน ดวงไฟยอมทำกจ ๔ อยางในขณะเดยวกน คอ

๑.ทำไสใหลกไหม ๒.กำจดความมด ๓.เกดพลงแสงสวาง ๔.ทำไขให

หมดไป

พทธพจน ในสตปฏฐานสตร หมวดธมมานปสสนา นวรณปพพะ

ขอท ๕ ขอความวา... “การละวจกจฉาทเกดขนแลว มไดดวยเหตใด กรชด

และวจกจฉาทละไดแลวจะไมเกดขนอกตอไปดวยเหตใด กรชดเหตนนดวย”

อายตนะปพพะ ขอความวา... “สงโยชน(สกกายทฏฐ วจกจฉา สลพพต

ปรามาส) ทเกดขนแลว จะละเสยไดดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย

สงโยชน(สงโยชน๓) ทละไดแลว จะไมเกดขนตอไปดวยประการใด ยอม

รชดประการนนดวย” ธมมานปสสนาสตปฏฐานทกลาวมาน ยอมปรากฏ

ชดแจงสมบรณแกปญญาของอรยบคคลระดบโสดาบน

สกทาคามมคคญาณ

โสดาบนบคคลผปรารถนาธรรมอนเกษมจากโยคะเบองสงขนไป

ทานจะเพมกำลงอนทรยภาวนาใหแกกลาขนดวยการเจรญสตปฏฐานให

ยงๆ ขนไป อารมณของสตปฏฐานบางสวนดบสนท ไมเกดขนอก เชน

โลภมลจต - จตทมลกษณะความโลภอนประกอบดวยมจฉาทฏฐ ๔ ดวง

โมหมลจต ทประกอบดวยวจกจฉา ๑ ดวง อกศลจตและอกศลเจตสกท

กลาวมาเปนตวเหตททำใหไปเกดในอบายภม ถกประหารเปนสมทเฉทดวย

โสดาปตตมคคญาณ ดงนนลกษณะทเกด - ดบ ปรากฏแกปญญาของ

๑๔๒ ๑๔๓



โสดาบนบคคลจงละเอยดกวาสามญชนทวไป เรยกวา อสาธารณญาณ

คอปญญาทเกดเฉพาะอรยบคคลไมเกดขนกบสามญชนทวไป

มคควถของสกทาคามมคค กเหมอนกบโสดาปตตมคค ตางกน

แตเพยงความละเอยดของขนธทเกด - ดบและกำลงอนทรย เพราะผทจะ

กาวสสกทาคามนนเปนอรยบคคล สวนผทจะเขาสระดบโสดาบน ยงเปน

สามญชนอย ดงนนวปสสนาญาณ ๑๖ ญาณ ขอท ๑๓ คอโคตรภญาณ

ในมคควถทง ๓ เบองบนจงเปลยนเปน โวทาน:ละเอยดขน

เมอกำลงแหงองคมรรคทง ๒ คอ สมาธพละและปญญาพละ

สมำเสมอกน อาการเกด - ดบของขนธปรากฏชด...จนกระทงสนตตแหง

การเกด - ดบทดำเนนมาเปนสายๆ นน ดบสนสดลง! เปนครงท ๒

สกทาคามมคคญาณกปรากฏ ประหารสงโยชนไดเหมอนกบพระโสดาบน

แตมคณธรรมเพมขนอกคอทำราคะ โทสะ โมหะใหเบาบาง

อนาคามมคคญาณ

อรยบคคลผเปนวปสสนายานก อปปนาสมาธ(ฌานจต)จะ

ปรากฏเฉพาะชวงทมคคญาณปรากฏเทานน หลงจากบรรลอรยสจธรรม

ขนสกทาคามแลว ฌานจตทเปนระบบกปรากฏชดขนเรอยๆ เมอจตเสพ

อารมณแหงปฐมฌานจนเกดวส ความชำนาญเตมทแลวรปฌาน ๒, ๓, ๔

กจกบรรลไดโดยลำดบ เพราะฉะนนสงขารขนธทเกด - ดบปรากฏแก

พระสกทาคาม จงมสภาวธรรมระดบรปฌานเกดรวมดวย

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘เมอสมาธอนทรย-รปฌาน ๔ เจรญไดโดยสมบรณแลว ณ จดหนง

ทสมาธพละและปญญาพละมกำลงสมำเสมอกน เพอทำกจเปนองคแหง

๑๔๒ ๑๔๓



การตรสรอรยสจธรรม สนตตแหงการเกด - ดบของขนธ ดบสนสดลง!

ครงท ๓ อนาคามมคคญาณกปรากฏ ประหารสงโยชนไดเปนสมทเฉทเพม

อก ๒ คอ กามราคะ ปฏฆะ นนคอกามฉนทะนวรณและพยาบาทนวรณ

กดบสนทโดยสนเชง

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘เมอสภาวธรรมแหงมคคญาณ ผลญาณสนสดลง ภวงคจต

เกดสบตอและดบไป ปจจเวกขณญาณระดบอนาคามปรากฏ......

ไมกลบมาสโลกนอก !

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘สมาธอนทรย - สมาธพละ ยอมสมบรณในระดบจตของอรยบคคล

ขนท ๓ เมอรปฌานทง ๔ สมบรณแลว อรปฌานอก ๔ ระดบ กจกบรรล

ไดโดยไมยาก โอรมภาคยสงโยชน อนเปนสงโยชนเบองตน เปนกเลสตณหา

ทครอบงำจตใหยดตด ยนดในอารมณระดบกามภม คอ รป เสยง กลน

รส สมผส ถกทำลาย ดบสนทดวยกำลงแหงอนาคามมคคญาณ เพราะฉะนน

สงขารขนธทเกด - ดบในระดบปญญาของอนาคามบคคล สวนมากจง

อยในระดบรปฌานและอรปฌาน

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘พระพทธพจนในสตปฏฐานสตร หมวดธมมานปสสนา นวรณปพพะ

ขอความวา. “การละกามฉนทะทเกดขนแลว.. การละพยาบาท...

การละกกกจจะทเกดขนแลว มไดดวยเหตใด กรชดดวยเหตนนดวย

และธรรมเหลานนทละไดแลว จะไมเกดขนตอไปอกดวยเหตใด กรชดดวย

เหตนนดวย” ธมมานปสสนาสตปฏฐานทกลาวมาน ยอมปรากฏชดแก

ปญญาระดบอนาคามบคคล

๑๔๔ ๑๔๕



อรหตตมคคญาณ

กเลส ตณหา ทจะยงจตของอนาคามบคคลใหยนดอยในอาการ

เกด-ดบของขนธ จะมอยในระดบ รปธาตและอรปธาต เพราะกเลสตณหา

ทยนด ยดตดในกามธาต ถกทำลายดบสนทไปแลว เพราะฉะนนอรยบคคล

ระดบนหากไมสามารถบรรลคณธรรมขนสดทายในปจจบนชาตได จตตาย

ไป กไปเกดในคตสทธาวาสภม อนเปนระดบรปภม ไมกลบมาเกดในกามภม

อกเพราะจกบรรลอรยสจธรรมขนสงสดและปรนพพานบนสทธาวาสภมนน

สงขารธรรมระดบ รปธาต อรปธาต เกด - ดบเปนอารมณแหง

สตปฏฐานของอนาคามบคคล สมาธพละและปญญาพละองคแหงการ

ตรสร ดำเนนมาถงจดสมบรณ สงสด สนตตแหงสงขารธรรมท เกด - ดบ

ดบสนสดลง! เปนครงท ๔ อนเปนครงสดทาย อรหตตมคคญาณปรากฏ

ประหารสงโยชนเบองสงทงหมด กเลส ตณหาทงหลายทมคคญาณทง ๓

ระดบเบองตนประหารไมได ถกประหาร ดบสนทโดยสนเชง อรยบคคล

ระดบท ๔ นเปนผทเจรญสตปฏฐานไดโดยสมบรณ

จกรภาวะ-วมตตญาณทสสนะ

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘หลงจากจตคลายออกจากมคควถแลว ภวงคเกดขนและดบไป…

แมคลายออกจากภาวะนพพานแลว สภาพจตทอยเหนอโลกสมมต

เหนอโลกบญญตแหงธมมารมณ ยงทรงปรากฏเดนชด ประจกษชดตอ

คลนแหงอารมณภายนอกทมากระทบอายตนะภายใน คลนแสงกระทบ

ประสาทตา, คลนเสยงกระทบประสาทห, คลนกลนกระทบประสาทจมก,

๑๔๔ ๑๔๕



คลนรสกระทบประสาทลน, คลนความเยน - รอน ออน - แขงฯ กระทบ

ประสาทกาย, คลนธรรมารมณกระทบใจ คลนแหงอารมณทมากระทบ

ประสาทแตละจด จะพงตรงเขาไปกระทบธาตร(ใจ) แลวดบสลายเปน

ความวาง….คลนอารมณลกใหมกไหลเขามากระทบแลวดบสลายไป

คลนแหงอารมณทจดประสาทสมผสทไหลมากระทบธาตรนน มลกษณะ

ปรากฏเหมอนวงกลมหรอ จกร ทหมนรอบอยระหวางประสาทสมผส

กบธาตร(ใจ)

ระยะทประจกษชดตอสภาพวงกลมหรอจกร จตอยเหนออารมณ

ความคดนกทงปวง นนคอเหนอ - พนไปจากสมมตและบญญต จกรภาวะ

ดำเนนมาถงจดหนง ถงวาระดบสลาย ดบสนสดลง!…. ญาณทสสนะ

(ความรทไมเนองดวยความคดนก ไมอาศยขอมลจากความคดนก)*

ปรากฏ…. ชาตสนแลว พรหมจรรยอยจบแลว กจอนใด ในพระพทธ

ศาสนาทจะทำไมมแลว ทานไดบรรลถง วมตตธรรม อนพนแลวจาก

กเลสทงปวงพนแลวจากบวงของมารและบวงของมจจราช เสยงฟา

คำรามลน !…ดวยอานภาพของเหลาเทวดา…

พทธพจนในองคตตรนกาย สตตกนบาต มหาวรรค ปารฉตตก

สตร ขอความวา “…ดกอนภกษทงหลาย สมยใดอรยสาวกทำใหแจงซง

เจโตวมตต ปญญาวมตต อนหาอาสวะมไดเพราะอาสวะทงหลายสนไป

ดวยปญญาอนยงเอง ในปจจบนเขาถงอย สมยนน อรยสาวกเปรยบเหมอน

ปารฉตตกพฤกษ(ดอกปารชาต) ของเทวดาชนดาวดงสบานเตมท

*ญาณทสสนะระดบนคอ ลกษณะของวมตตญาณทสสนะ

๑๔๖ ๑๔๗



‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘ดกอน ภกษทงหลาย สมยนน ภมมเทวดา ยอมประกาศใหไดยนวา

ทานรปน มชออยางน เปนสทธวหารกของทานชอน ออกจากบานหรอ

นคมชอโนน บวชเปนบรรพชต กระทำใหแจงซงเจโตวมตต ปญญาวมตต

อนหาอาสวะมไดเพราะอาสวะทงหลายสนไป ดวยปญญาอนยงเอง

ในปจจบนเขาถงอย

เทวดาชนจาตมมหาราชฟงเสยงแหงภมมเทวดา… เทวดา

ชนดาวดงส…เทวดาชนยามา…เทวดาชนดสต…เทวดาชนนมมานรด…

เทวดาชนปรนมมตวสวตด… เทวดาชนพรหมฟงเสยงแหงเทวดา

ชนปรนมมตวสวตดแลว ยอมประกาศใหไดยนวา ทานรปน มชออยางน

เปนสทธวหารกของทานชอน ออกจากบานหรอนคมชอโนน บวชเปน

บรรพชต กระทำใหแจงซงเจโตวมตต ปญญาวมตต อนหาอาสวะมไดเพราะ

อาสวะทงหลายสนไป ดวยปญญาอนยงเอง ในปจจบนเขาถงอย

โดยเหตน เสยงกระบอไปตลอดพรหมโลกชวขณะนน! ชวครนน!

อานภาพของพระขณาสพเปนดงน”

ทะเลแหงสงสารวฏ

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘ โลกแหงสงสารวฏ คอการเวยนวายตายเกดอยในภพภมตางๆ

อนหาจดเรมตนและเบองปลายไมพบน สตวผเกดมาแลว ยอมแหวกวาย

อยในทะเลแหงความสข ความทกข สมหวง ผดหวง ความพลดพราก

ความเจบไข อาพาธ กระทงจตตายไป หากไมสนเหตปจจย กไปถอปฏสนธ

คอความเกดอก แลวกเผชญกบมรสมในทะเลหลวงแหงความทกขอกตอไป

วนไปเวยนมาไมรจบสน

๑๔๖ ๑๔๗



สตวโลกจงเสมอนลอยคออยในทามกลางทะเลหลวง ทกๆ ชวตตาง

พยายามแหวกวายเขาฝง เพอจกตองไมเผชญกบภยนตรายตางๆ แตก

มองหาฝงไมเจอ เพราะถกมานหมอกแหงอวชชาปดกนไว ปแลวปเลา

ภพแลวภพเลา เกดๆ ตายๆ กยงแหวกวายวนเวยนอยอยางเดม

ทามกลางทะเลหลวงอนกวางใหญไพศาลทมดมดและเตมไปดวย

ภยนตรายตางๆ รอบดาน แสงสวางแหงปญญาเทานนทจะนำสตวโลก

ขนสฝงทปลอดภยได

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘สตปฏฐาน ๔ เปนสนามแหงการฝกฝนจตเพอใหเกดปญญาญาณ

เปนยานอนเอก เปนยานทเลศ เปนยานอนประเสรฐทจะรอถอนสตวโลก

ใหขนฝงพนจากวงวนแหงความทกข ทเวยนวายมานานแสนนาน

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘อภธรรมปฏก ปคคลปญญต เลมท ๓๖ ขอ ๒๐๓ สตตปคคลปญญต

พระพทธองคทรงแบงบคคลออกเปน ๗ ประเภท ดงน

๑. ผจมแลวครงเดยว ยอมจมอยนนเอง

‘‘‘‘‘‘ คอบคคลผมจตประกอบไปดวยอกศล อนเปนธรรมดำลวนๆ

๒. ผโผลขนมาแลวจมลงไปอก

คอบคคลผมจตประกอบดวยธรรม คอ ศรทธา หร - ความละอาย

ตอบาปอกศล, โอตปปะ- ความเกรงกลวตอบาปธรรม วรยะ - ความ

พากเพยร, ปญญา กศลธรรม ๕ อยางน ยอมยงประโยชนอนสงสดให

สำเรจไดแตไมสามารถรกษาคณธรรมไวได มแตความเสอมลงในทสด

๑๔๘ ๑๔๙



๓. ผโผลขนมาแลว หยดอย

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘ คอบคคลผมจตประกอบไปดวยกศลธรรม ๕ ประการ แตดำรงอย

ณ จดเดมไมเจรญขนทงไมเสอมลง

๔. ผโผลขนมาแลว เหลยวมองด

คอบคคลผมจตประกอบไปดวยกศลธรรม ๕ ประการ และสามารถ

เจรญคณธรรมไปถงขนสง คอระดบโลกตตระ ดบกเลส ประหารสงโยชน

ไดเปนสมทเฉท เปนอรยโสดาบนบคคล ผปดประตแหงอบายภม เปนผคงท

ทจะตรสรอรยสจธรรมขนสงสด อนเปนทดบสนทแหงเพลงทกขทงปวง

จะเวยนวายอยในภพภมอกไมเกน ๗ ครง ถงแมทานจะเวยนวายอย แตก

ไมไปสแดนอบายภม เพราะประตแหงอบายภมไดปดสนทแลวสำหรบ

บคคลประเภทน ทานเปรยบวา ทามกลางความมดมดแหงอวชชานน

แสงฟาแลบแหงปญญาปรากฏขนครงแรก ทำใหมองเหนทศทางวาฝง

อยทศใด

๕. ผโผลขนแลว วายขามไป(วายเขาหาฝง)

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘คอ จตระดบพระสกทาคามบคคล ผเหนแสงฟาแลบแหงปญญา

ปรากฏขนครงท ๒ เหนฝงแหงนพพานชดแลว พากเพยรแหวกวายเขาสฝง

ปญญาระดบน สามารถประหารสงโยชนได ๓ อยาง เหมอนโสดาบนบคคล

และสามารถดบโลภะ โทสะ โมหะ อนเปนสวนหยาบๆ ไดดวย เปนผท

เวยนวายอยในสงสารวฏอกเพยงครงเดยวเปนอยางชากจะขนสฝงไดโดย

ปลอดภย

๑๔๘ ๑๔๙



๖. ผโผลขนแลว และวายไปถงทตนพอหยงถง

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘คอจตระดบอนาคามบคคล ผบรรลอรยสจธรรมครงท ๓ ผเหนปรากฏ

การณฟาแลบแหงปญญาครงท ๓ เปนผดบสงโยชนเบองตำ ๕ ไดเปน

สมทเฉท หากไมบรรลคณธรรมขนสดทายในปจจบนชาต จะถอปฏสนธ

-อบตขนบนสทธาวาสภม และจกบรรลคณธรรมขนสดทายพรอมทง

ปรนพพานบนพรหมโลกนน ไมกลบมาสกามภมอก

๗. ผโผลขน และวายขามไปถงฝงแลว เปนผประเสรฐยนอยบนบก

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘คอจตระดบพระอรหนต เมออรหตตมคคญาณปรากฏ เปรยบไดดง

สายฟาทผาลงมา กเลส ตณหาทเหลออยดบหมดสน มานหมอกแหงอวชชา

ถกกำจดแลว กงลอแหงสงสารวฏถกทำลายสนแลว เขาถงแลวซง

เจโตวมตตปญญาวมตต อนเปนทสนไปแหงอาสวะกเลสทงปวง

ผพนแลวจากอบาย

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘ “เชาวนหนง ทานพระสารบตรครองจวร ถอบาตร เขาไปบณฑบาต

ในนครสาวตถ ทานเหนวาเวลายงเชาเกนไปสำหรบการบณฑบาต จงแวะ

เขาไปในอารามของพวกปรพาชกลทธอน ไดทกทายปราศรยกนตาม

ธรรมเนยมแลว นงลง ณ สวนขางหนง กในเวลานนแล พวกปรพาชก

ทงหลายนน กำลงยกขอความขนกลาวโตเถยงกนอย ถงเรองบคคลใดใคร

กตาม ทยงมเชอเหลอ ถาตายแลว ยอมไมพนจากนรกจากกำเนดเดรจฉาน

จากวสยแหงเปรต จากอบาย ทคต วนบาต ไปไดเลยสกคนเดยว ดงน

๑๕๐ ๑๕๑



‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘ทานพระสารบตรไมแสดงวาเหนดวย และไมคดคานขอความของ

ปรพาชกเหลานน ลกจากทนงไป โดยคดวาจกทลถวายพระผมพระภาคเจา

แลวจกไดทราบความขอน ครนกลบจากบณฑบาตภายหลงอาหารแลว

จงไปเขาเฝาพระผมพระภาคเจา กราบทลถงเรองราวทเกดขนในตอนเชา

ทกประการ พระผมพระภาคเจาจงตรสวา

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘สารบตร พวกปรพาชกลทธอน ยงออนความร ไมฉลาด จกรได

อยางไรกนวา ใครมเชอเหลอ ใครไมมเชอเหลอ

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘สารบตร บคคลทมเชอ(อปาท) เหลอ ๙ จำพวก ดงทจะกลาวตอไปน

แมตายไป กพนแลวจากนรก พนแลวจากกำเนดเดรจฉาน พนแลวจาก

เปรตวสย พนแลวจากอบาย ทคต วนบาต บคคลเกาจำพวกเหลานนเปน

อยางไรเลา? เกาจำพวกคอ

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘๑. สารบตร บคคลบางคนในกรณน เปนผทำไดเตมทในสวนศล

ทำไดเตมทในสวนสมาธ แตทำไดพอประมาณในสวนปญญา

เพราะทำสงโยชน ๕ อยางในเบองตนใหสนไป บคคลนนเปน อนาคามผ

จะปรนพพานในระหวางอายยงไมทนถงกง สารบตร นเปนบคคลผม

เชอเหลอพวกท ๑ ทเมอตาย กพนแลวจากนรก จากกำเนดเดรจฉาน

จากวสยแหงเปรต จากอบาย ทคต วนบาต

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘๒. สารบตร บคคลบางคนในกรณน เปนผทำไดเตมทในสวนศล

ทำไดเตมทในสวนสมาธ แตทำไดพอประมาณในสวนปญญา เพราะ

ทำสงโยชน ๕ อยางในเบองตนใหสนไป บคคลนนเปน อนาคามผจะ

ปรนพพาน เมออายพนกงแลวจวนถงทสด สารบตร นเปนบคคลผม

๑๕๐ ๑๕๑



เชอเหลอพวกท ๒ ทเมอตาย กพนแลวจากนรก จากกำเนดเดรจฉาน


‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘๓. สารบตร บคคลบางคนในกรณน เปนผทำไดเตมทในสวนศล


ทำสงโยชน ๕ อยางในเบองตนใหสนไป บคคลนนเปน อนาคามผจะ

ปรนพพาน โดยไมตองใชความเพยรเรยวแรง สารบตร นเปนบคคล

ผมเชอเหลอพวกท ๓ ทเมอตาย กพนแลวจากนรก จากกำเนดเดรจฉาน


‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘ ๔. สารบตร บคคลบางคนในกรณน เปนผทำไดเตมทในสวนศล


ทำสงโยชน ๕ อยางในเบองตนใหสนไป บคคลนนเปน อนาคามผ

จะปรนพพาน โดยตองใชความเพยรเรยวแรง สารบตร นเปนบคคลผ

มเชอเหลอพวกท ๔ ทเมอตาย กพนแลวจากนรก จากกำเนดเดรจฉาน


‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘๕. สารบตร บคคลบางคนในกรณน เปนผทำไดเตมทในสวนศล

ทำไดเตมทในสวนสมาธ แตทำไดพอประมาณในสวนปญญาเพราะ

ทำสงโยชน ๕ อยาง ในเบองตนใหสนไป บคคลนนเปน อนาคามผมกระ

แสในเบองบนไปถงอกนฏฐภพ สารบตร นเปนบคคลผมเชอเหลอ

พวกท ๕ ทเมอตาย กพนแลวจากนรก จากกำเนดเดรจฉาน จากวสยแหง

เปรต จากอบาย ทคต วนบาต

๑๕๒ ๑๕๓



‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘๖. สารบตร บคคลบางคนในกรณน เปนผทำไดเตมทในสวนศล

แตทำไดพอประมาณในสวนสมาธ ทำไดพอประมาณในสวนปญญา

เพราะทำสงโยชน ๓ อยางใหสนไป และเพราะมราคะ โทสะ โมหะเบาบาง

นอยลง เปน สกทาคาม ยงจะมาสโลกนอกครงเดยวเทานน แลวกระทำ

ทสดแหงทกขได สารบตร นเปนบคคลผมเชอเหลอพวกท ๖ ทเมอตาย

กพนแลวจากนรก จากกำเนดเดรจฉาน จากวสยแหงเปรต จากอบาย ทคต

วนบาต

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘๗. สารบตร บคคลบางคนในกรณน เปนผทำไดเตมทในสวนศล


เพราะทำสงโยชน ๓ อยางใหสนไป บคคลนนเปน โสดาบนผมพชหนเดยว

คอจกเกดในภพแหงมนษยหนเดยวเทานน แลวกระทำทสดแหงทกขได

สารบตร นเปนบคคลผมเชอเหลอพวกท ๗ ทเมอตาย กพนแลวจากนรก

จากกำเนดเดรจฉาน จากวสยแหงเปรต จากอบาย ทคต วนบาต

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘๘. สารบตร บคคลบางคนในกรณน เปนผทำไดเตมทในสวนศล


เพราะทำสงโยชน ๓ อยางใหสนไป บคคลนนเปน โสดาบนผตองทองเทยว

ไปสสกล ๒ หรอ ๓ ครง แลวกระทำทสดแหงทกขได สารบตร นเปน

บคคลผมเชอเหลอพวกท ๘ ทเมอตาย กพนจากนรก จากกำเนด

เดรจฉาน จากวสยแหงเปรต จากอบาย ทคต วนบาต

๑๕๒ ๑๕๓


วมตตธรรม๑๕๔ ๑๕๕

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘๙. สารบตร บคคลบางคนในกรณน เปนผทำไดเตมทในสวนศล


เพราะทำสงโยชน ๓ อยางใหสนไป บคคลนนเปน โสดาบนผตอง

ทองเทยวไปในเทวดาและมนษยอก ๗ ครงเปนอยางมาก แลวกระทำ

ทสดแหงทกขได สารบตร นเปนบคคลผมเชอเหลอพวกท ๙ ทเมอตาย

กพนแลวจากนรก จากกำเนดเดรจฉาน จากวสยแหงเปรต จากอบายทคต

วนบาต

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘สารบตร ปรพาชกลทธอน ยงออนความร ไมฉลาด จกรไดอยางไร

กนวา ใครมเชอเหลอ ใครไมมเชอเหลอ สารบตร บคคล เหลานแลทมเชอ

เหลอ ๙ จำพวก เมอตายไป กพนแลวจากนรก จากกำเนดเดรจฉาน จาก

วสยแหงเปรต จากอบาย ทคต วนบาต

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘ สารบตร ธรรมปรยายขอน ยงไมเคยแสดงใหปรากฏ แกหม

ภกษ ภกษณ อบาสก อบาสกาทงหลายมาแตกาลกอน ขอนนเพราะ

เหตไรเลา? เพราะเราเหนวา ถาเขาเหลานนไดฟงธรรมปรยายขอน

แลว จกพากนเกดความประมาท อนงเลา ธรรมปรยายเชนนเปนธรรม

ปรยายทเรากลาวตอเมอถกถามเจาะจงเทานน ดงนแล” (64)

(64) อ.นวก. 23/12/431-435 สอปาทเสสสตร



ความถอมนดวยทฏฐ ยอมไมเปนอาการทกาวลวงโดยงายเลย การถง

ความตกลงในธรรมทงหลายแลวถอมน กไมเปนอาการทกาวลวงโดยงาย

เพราะฉะนน ในความถอมน นรชน ยอมสละธรรมบาง ยดถอธรรมบาง

สมณพราหมณเหลานน ละตน อาศยหลง ไปตามความแสวงหา ยอมไม

ขามกเลสเครองเกยวของได สมณพราหมณเหลานน ยอมจบถอ ยอมละ

เหมอนลงจบและละกงไมเบองหนาฉนนน

พระอรหนตนนลวงแดนแลว ลอยบาปแลว รและเหนแลวไมม

ความยดถอ ไมมความกำหนดในกามคณเปนทกำหนด ไมกำหนด

ในสมาบตอนเปนทคลายกำหนด ไมมความยดถอวาสงนยอดเยยม

พระอรหนตนนลวงแดนแลว ลอยบาปแลว รและเหนแลวไมม พระอรหนตนนลวงแดนแลว ลอยบาปแลว รและเหนแลวไมม พระอรหนตนนลวงแดนแลว ลอยบาปแลว รและเหนแลวไมม พระอรหนตนนลวงแดนแลว ลอยบาปแลว รและเหนแลวไมม พระอรหนตนนลวงแดนแลว ลอยบาปแลว รและเหนแลวไมม พระอรหนตนนลวงแดนแลว ลอยบาปแลว รและเหนแลวไมม พระอรหนตนนลวงแดนแลว ลอยบาปแลว รและเหนแลวไมม พระอรหนตนนลวงแดนแลว ลอยบาปแลว รและเหนแลวไมม พระอรหนตนนลวงแดนแลว ลอยบาปแลว รและเหนแลวไมม พระอรหนตนนลวงแดนแลว ลอยบาปแลว รและเหนแลวไมม พระอรหนตนนลวงแดนแลว ลอยบาปแลว รและเหนแลวไมม พระอรหนตนนลวงแดนแลว ลอยบาปแลว รและเหนแลวไมม พระอรหนตนนลวงแดนแลว ลอยบาปแลว รและเหนแลวไมม พระอรหนตนนลวงแดนแลว ลอยบาปแลว รและเหนแลวไมม

๑๕๔ ๑๕๕



ชนตชนยดถออยในทฏฐทงหลายวา สงนยอดเยยม

ยอมทำสงใดใหยงใหญในโลก ชนตชนนนกลาวสงทงปวงอน

จากสงนนวาเลว เพราะเหตนนชนตชน ยอมเปน

ผไมลวงพนววาททงหลายได

นรชนละตนแลวไมถอมน ไมทำนสยแมในเพราะญาณ

เมอชนทงหลายแตกกน นรชนนนกไมถงเขาพวกดวย

ไมถงเฉพาะแมซงทฏฐอะไร

๑๕๖



ภาคท ๖

ภาวะนพพาน

ภาวะนพพาน

“ขาแตพระองคผเจรญ ทพระองคทรงเรยกอยวา ธรรมเปนทกำจด

ราคะ เปนทกำจดโทสะ เปนทกำจดโมหะ ดงน...เปนคำทใชเรยกแทนชอ

ของอะไรเลา? พระเจาขา

ภกษทงหลาย คำวา ธรรมเปนทกำจดราคะ เปนทกำจดโทสะ

เปนทกำจดโมหะ น เปนคำทใชเรยกแทนชอของนพพานธาต เรยกวา

เปนธรรมทสนไปแหงอาสวะทงหลายแล” (65)

ทสดแหงทกข

“เมอสนดานยงเปนสงทตณหาและทฏฐอาศยอยได ความหวนไหว

กยงมอย เมอสนดานเปนสงทตณหาและทฏฐอาศยอยไมได ความหวนไหว

กไมอาจม เมอไมมความหวนไหว ความรำงบแหงจตยอมม เมอความรำงบ

แหงจตม ความนอมไปทางใดทางหนงของจตยอมไมม เมอความนอมไป

ทางใดทางหนงของจตไมม การมาการไปกไมม เมอการมาการไปไมม

การจตและการเกดขนใหมกไมม เมอการจตและการเกดขนใหมไมม กไมม

การปรากฏในโลกน ไมมการปรากฏในโลกอน ไมมการปรากฏในระหวาง

โลกทงสอง นนแหละคอ ทสดแหงทกข”(66)

(65) ส.ม. 19/7/9-10 ทตยอญญตรภกขสตร (66) ข.อ. 25/74/245 จตตถนพพานปฏสงยตสตร

๑๕๗ วมตตธรรม ๑๕๗


วมตตธรรม๑๕๘ ๑๕๙

นพพานธาต ๒ อยาง

“แทจรง พระสตรนพระผมพระภาคองคอรหนตไดตรสไว ขาพเจา

ไดสดบมาดงน ภกษทงหลาย นพพานธาต ๒ อยางเหลาน กลาวคอ

สอปาทเสสนพพานธาต อนปาทเสสนพพานธาต

ภกษทงหลาย สอปาทเสสนพพานธาต เปนไฉน? ภกษทงหลาย

ภกษในธรรมวนยนเปนพระอรหนต สนอาสวะแลว อยจบพรหมจรรยแลว

ทำกจทควรทำเสรจแลว ปลงภาระลงไดแลว บรรลประโยชนตนแลว

มสงโยชนเครองผกมดไวกบภพหมดสนไปแลว หลดพนแลวเพราะรชอบ

อนทรย ๕ ของเธอยงดำรงอยเทยว เพราะอนทรยทงหลายยงไมเสยหาย

เธอยอมไดเสวยอารมณทงทพอใจและไมพอใจ ยอมเสวยทงสขและ

ทกข อนใดเปนความสนราคะ ความสนโทสะ ความสนโมหะ ของเธอ

อนนเรยกวา สอปาทเสสนพพานธาต

ภกษทงหลาย อนปาทเสสนพพานธาต เปนไฉน? ภกษในธรรมวนยน

เปนพระอรหนตสนอาสวะแลว อยจบพรหมจรรยแลว ทำกจทควรทำเสรจแลว

บรรลประโยชนตนแลวมสงโยชนเครองผกมดไวกบภพสนไปแลว หลดพน

แลวเพราะรชอบ อารมณทไดเสวย (เวทยต) ทงปวงในอตภาพนแหละ

ของเธอ ซงเธอไมตดใจเพลนแลว จกเปนของเยน ขอนเรยกวา

อนปาทเสสนพพานธาต



นพพานธาต ๒ อยางเหลาน พระผทรงจกษ ผคงท ไมขนตอสงใด

ไดทรงประกาศไวแลว นพพานธาตอยางหนง เปนทฏฐธมมกะ (มในปจจบน

หรอทนตาเหน) ชอวา สอปาทเสส เพราะสนตณหาเครองนำไปสภพ

สวนนพพานธาตอกอยางหนง เปนสมปรายกะ (มในเบองหนา) เปนทภพ

ทงหลายดบไปหมดสน ชอวา อนปาทเสส” (67)

ความตงไวซงสวนสดทงสอง ยอมไมมแกพระอรหนต

เพอภพนอยภพใหญ ในโลกนหรอโลกหนา พระอรหนตนน

ยอมไมมเครองผกอะไร ยอมไมมการถงความตกลงในธรรม

ทงหลายแลวถอมน

พระอรหนตขณาสพทงหลาย ยอมไมกำหนด ยอมไมทำ

ตณหาและทฏฐไวเบองหนา แมธรรมคอทฏฐทงหลาย

อนพระอรหนตเหลานนไมยอมรบแลว พระอรหนตผเปน

พราหมณอนศลและพรตพงนำไปไมได ยอมเปนผถงฝง

ไมกลบมา เปนผคงท

(67) ข.อต. 25/44/317-319 นพพานธาตสตร

๑๕๘ ๑๕๙


วมตตธรรม๑๖๐ ๑๖๑

ระดบบคคลผบรรลนพพาน (68)

(68) อ.ตก. 20/87/311-313 ปฐมสกขาสตร



อรหตตบคคล ๒ ประเภท ปญญาวมตต อภโตภาควมตต

“เมอกลาวถงบคคลผบรรลอรหตตผล โดยแบงเปน ปญญาวมตต

นน พงเขาใจวาปญญาวมตต ซงดเสมอนจะใหแปลวา ผไดปญญาวมตต

อยางเดยวนน อนทจรงยอมไดเจโตวมตตดวย เพราะการไดปญญาวมตต

สอความคลมถงอยแลววาตองไดเจโตวมตตดวย เปนแตหมายถงเจโตวมตต

แบบทอาศยสมาธเพยงเทาทจำเปน ซงจะตองเปนธรรมดาอยแลว กอนท

จะไดปญญาวมตต จงไมตองระบใหเดนชดออกมาเหมอนกบพดวาผเจรญ

วปสสนาอยางเดยว แตความจรงกคอตองอาศยสมถะเพอใชสมาธเทาท

จำเปนดวย”(69)

ผบรรลอรหตตผล จะตองไดเจโตวมตตและปญญาวมตตนครบ

ทงสองอยางทกทาน คำทงสองนจงมาคกนเสมอในขอความทกลาวถง

การบรรลอรหตตผล ดงบาลวา “เพราะอาสวะทงหลายสนไป จงทำใหเหน

ประจกษดวยปญญาอนยงเอง ซงเจโตวมตต ปญญาวมตต ทไมมอาสวะ

ในปจจบนนทเดยว”(70) เจโตวมตตเปนผลของสมถะ ปญญาวมตตเปนผล

ของวปสสนา(71) พระอรรถกถาจารยกลาววา คำคนแสดงใหเหนวาสมถะ

และวปสสนาจะตองมาคกนแมในขนผลเชนเดยวกบในขนมรรค(72)

ดงบาลวา

(69) พทธธรรมหนา 311 (70) อ.ฉกก 22/2/333 ทตยอาหเนยยสตร (71) อต.อ. 332 (72) อ.อ. 221

๑๖๐ ๑๖๑


วมตตธรรม๑๖๒ ๑๖๓

“ภกษทงหลาย ธรรม ๒ อยางน เปนวชชาภาคยธรรม (ธรรมเปน

ไปในสวนแหงวชชา หรอธรรมขางฝายวชชา คอ ธรรมทชวยสนบสนนให

เกดวชชา) คอ สมถะ และ วปสสนา”(73)

“ภกษทงหลาย สมถะฝกอบรมแลวจะไดประโยชนอะไร? (ตอบ)

จตจะไดรบการอบรม จตอบรมแลว จะไดประโยชนอะไร? (ตอบ) ยอม

ละราคะได วปสสนาฝกอบรมแลว จะไดประโยชนอะไร? (ตอบ) ปญญาจะ

ไดรบการอบรม ปญญาอบรมแลว จะไดประโยชนอะไร? (ตอบ) ยอมละ

อวชชาได

ภกษทงหลาย จตทเศราหมองดวยราคะ ยอมไมหลดพน หรอ

ปญญากดทเศราหมองดวยอวชชา ยอมเจรญไมได ดวยประการดงน

เพราะสำรอกราคะได จงจะมเจโตวมตต เพราะสำรอกอวชชาได

จงจะมปญญาวมตต” (74) สรปแลวมทงเจโตวมตต และปญญาวมตตมา

ดวยกนครบสองอยาง จงเปนวมตตทสมบรณ

กอนทจะกลาวถง อภโตภาควมตต ขอยกพระสตรทกลาวถง

กายสกขบคคล (กายสกขสตร) และปญญาวมตตบคคล (ปญญาวมตตสตร)

มาใหทราบกอนดงน

กายสกข

“...ดกอนอาวโส พระผมพระภาคเจาตรสวา กายสกขๆ ดงน

โดยปรยายเพยงเทาไรหนอแล... ภกษในธรรมวนยน สงดจากกาม ฯลฯ

บรรลปฐมฌาน บรรลทตยฌาน...ตตยฌาน...จตตถฌาน...และอายตนะนน

มอยดวยอาการใดๆ เธอยอมถกตองอายตนะนนดวยกาย ดวยอาการ

(73) อ.อ. 2/33 (74) อ.ทก. 20/32/82 พาลวรรค



นนๆ ดกอนอาวโส โดยปรยายแมเพยงเทานแล พระผมพระภาคตรสวา

กายสกข

อกประการหนง ภกษ... บรรลอากาสานญจายตนะ...วญญานญ

จายตนะ...อากญจญญายตนะ...เนวสญญานาสญญายตนะ...เพราะลวง

เนวสญญานาสญญายตนฌานโดยประการทงปวง บรรลสญญาเวทยต

นโรธและอาสวะทงหลายของเธอยอมสนไป เพราะเหนดวยปญญา และ

อายตนะนนมอยดวยอาการใดๆ เธอยอมถกตองอายตนะนนดวยกาย

ดวยอาการนนๆ ดกอนอาวโส โดยนปปรยายแมเพยงเทานแล พระผม

พระภาคตรสวา กายสกข” (75)

ปญญาวมตต

“...ดกอนอาวโส พระผมพระภาคตรสวา บคคลหลดพนดวยปญญา

(ปญญาวมตต) ดงน โดยปรยายเพยงไรหนอแล...ภกษในธรรมวนยน

สงดจากกาม ฯลฯ บรรลปฐมฌาน...ทตยฌาน... ตตยฌาน...จตตถฌาน

และ เธอยอมทราบชดดวยปญญา ดกอนอาวโส โดยปรยายแมเพยง

เทานแล พระผมพระภาคเจาตรสบคคลผหลดพนดวยปญญา

อกประการหนง ภกษ...บรรลอากาสานญจายตนะ...เนวสญญานา

สญญายตนะ...เพราะลวงเนวสญญานาสญญายตนฌานโดยประการ

ทงปวง บรรลสญญาเวทยตนโรธ อาสวะทงหลายของเธอยอมสนไป และ

เธอยอมทราบชดดวยปญญา ดกอนอาวโส โดยนปปรยายแมเพยง

เทานแล พระผมพระภาคเจาตรสบคคลผหลดพนดวยปญญา” (76)

(75) อ.นวก. 23/43/512-513 กายสกขสตร (76) อ.นวก. 23/44/513 ปญญาวมตตสตร

๑๖๒ ๑๖๓


วมตตธรรม๑๖๔ ๑๖๕

อภโตภาควมตต

“...ดกอนอาวโส พระผมพระภาคเจาตรสวา บคคลหลดพนโดย

สวนสองๆ ดงน โดยปรยายเพยงเทาไรหนอแล พระผมพระภาคเจาตรส

บคคลหลดพนโดยสวนสอง... ภกษในธรรมวนยนสงดจากกาม ฯลฯ บรรล

ปฐมฌาน...ทตยฌาน...ตตยฌาน...จตตถฌาน อายตนะนนมอยดวย

อาการใดๆ เธอยอมถกตองอายตนะนนดวยกาย ดวยอาการนนๆ และ

ยอมทราบชดดวยปญญา โดยปรยายแมเพยงเทานแล พระผมพระภาคเจา

ตรสบคคลหลดพนโดยสวนสอง...อกประการหนง ภกษบรรล อากาสา

นญจายตนะ....วญญานญจายตนะ....อากญจญญายตนะ....เนวสญญา

นาสญญายตนะ...เพราะลวงเนวสญญานาสญญายตนฌานโดยประการ

ทงปวง บรรลสญญาเวทยตนโรธ อาสวะทงหลายของเธอยอมสนไป

เพราะเหนดวยปญญา อายตนะนนมอยดวยอาการใดๆ เธอยอมถกตอง

อายตนะนนดวยกาย ดวยอาการนนๆ และ ยอมทราบชดดวยปญญา

ดกอนอาวโส โดยนปปรยาย แมเพยงเทานแล พระผมพระภาคตรสวา

บคคลผหลดพนโดยสวนสอง” (77)

อจฉรยบคคล ๒ ประเภท

“สมยหนง ทานพระมหาจนทะพกอยทนคมชอสญชาต ในแควนเจดย

ครงนนทานพระมหาจนทะเรยกภกษทงหลายวา ดกอนทานผมอายทงหลาย

ภกษเหลานนรบคำทานพระมหาจนทะแลว ทานพระมหาจนทะไดกลาวดงนวา

(77) อ.นวก. 23/45/513-514 อภโตภาควมตตสตร



ดกอนทานผมอายทงหลาย ภกษผประกอบธรรมในธรรมวนยน ยอมรกราน

ภกษผเพงฌานวา เราเพงฌานๆ ดงน

กภกษเหลาน เพงฌานทำไม? เพงฌานเพออะไร? เพงฌาน

เพราะอะไร? ภกษผประกอบธรรมยอมไมเลอมใสในการเพงฌานนน

และภกษผเพงฌานยอมไมเลอมใสในการประกอบธรรมนน ทงไมปฏบตเพอ

ประโยชนเกอกลแกชนหมมาก เพอความสขแกชนหมมาก เพอประโยชน

เพอเกอกลเพอความสขแกเทวดาและมนษยทงหลาย

ดกอน ทานผมอายทงหลาย อนง ภกษผเพงฌานในธรรมวนยน

ยอมรกรานพวกภกษผประกอบธรรมวา กภกษผประกอบธรรมเหลาน

ยอมเปนผฟงเฟอ เยอหยง วางทา ปากจด พดพลาม มสตหลงใหล

ไมมสมปชญญะ ไมมจตตงมน มจตฟงซาน มอนทรยปรากฏวา

เราประกอบธรรมๆ ดงน

กภกษเหลานประกอบธรรมทำไม? ประกอบธรรมเพออะไร?

ประกอบธรรมเพราะเหตไร? ภกษผเพงฌานยอมไมเลอมใสในการประกอบ

ธรรมนน และภกษผประกอบธรรมยอมไมเลอมใสในการเพงฌานนน

ทงไมปฏบตเพอประโยชนเกอกลแกชนหมมาก...

ดกอนทานผมอายทงหลาย อนง ภกษผประกอบธรรมในธรรมวนยน

ยอมสรรเสรญเฉพาะภกษผประกอบธรรมเทานน ไมสรรเสรญภกษผเพง

ฌาน ยอมไมเลอมใสในการเพงฌาน...อนง ภกษผเพงฌานในธรรมวนยน

ยอมสรรเสรญเฉพาะภกษผเพงฌานเทานน ไมสรรเสรญภกษผประกอบ

ธรรม ยอมไมเลอมใสในการประกอบธรรม...

๑๖๔ ๑๖๕


วมตตธรรม๑๖๖ ๑๖๗

เพราะเหตนนแหละ ทานทงหลายพงศกษาอยางนวา เราทงหลาย

เปนผประกอบธรรม จกสรรเสรญภกษผเพงฌาน ดกอนทานผมอายทงหลาย

ทานทงหลายพงศกษาอยางนแล ขอนนเพราะเหตไร เพราะวา บคคลผท

ถกตองอมตธาตดวยกาย เปนอจฉรยบคคล หาไดยากในโลก

เพราะเหตนนแหละ ทานทงหลายพงศกษาอยางนวา เราทงหลาย

ผเพงฌาน จกสรรเสรญภกษผประกอบธรรม ดกอนทานผมอายทงหลาย

ทานทงหลายพงศกษาอยางนแล ขอนนเพราะเหตไร เพราะวา บคคลทแทง

ทะล เหนขออรรถอนลกซงดวยปญญานน เปนอจฉรยบคคล หาได

ยากในโลก” (78)

วหารธรรมของพระขณาสพ

“ภกษทงหลาย การอยแบบพระอรยเจา ซงพระอรยเจาทงหลาย

ไดอยมาดแลวกด กำลงอยในบดนกด จกอยตอไปกด มเครองอยสบประการ

เหลาน สบประการอะไรบางเลา? สบประการคอ

ภกษทงหลาย ภกษในกรณน เปนผละองคหาไดแลว, ประกอบ

พรอมดวยองคหก, มอารกขาอยางเดยว, มพนกพงสดาน, เปนผถอนความ

เหนวาจรง ดงไปคนละทางขนเสยแลว, เปนผละการแสวงหาสนเชงแลว,

เปนผมความดำรอนไมขนมว, เปนผมกายสงขารอนสงบรำงบแลว,

เปนผมจตหลดพนดวยด, เปนผมปญญาในความหลดพนดวยด

(78) อ.ฉกก. 22/46/413-415 มหาจนทสตร



๑. ภกษทงหลาย ภกษเปนผละองคหาไดแลว เปนอยางไรเลา?

ภกษทงหลาย ภกษในกรณน เปนผละกามฉนทะ ละพยาบาท ละถนมทธะ

ละอทธจจกกกจจะ และละวจกจฉาไดแลว ภกษทงหลาย ภกษอยางน

ชอวา เปนผละองคหาไดขาด

๒. ภกษทงหลาย ภกษเปนผประกอบดวยองคหก เปนอยางไร

เลา? ภกษทงหลาย ภกษในกรณน ไดเหนรปดวยตา ไดฟงเสยงดวยห

ไดดมกลนดวยจมก ไดลมรสดวยลน ไดสมผสโผฏฐพพะดวยกาย และไดร

ธรรมารมณดวยใจแลว กเปนผไมดใจ ไมเสยใจ มอเบกขา มสต

มสมปชญญะอยได ภกษทงหลาย ภกษอยางน ชอวาเปนผประกอบพรอม

ดวยองคหก

๓. ภกษทงหลาย ภกษเปนผมอารกขาอยางเดยว เปนอยางไร

เลา? ภกษทงหลาย ภกษในกรณน ประกอบการรกษาจตดวยสต ภกษ

ทงหลาย ภกษอยางน ชอวา มอารกขาอยางเดยว

๔. ภกษทงหลาย ภกษเปนผมพนกพงสดาน เปนอยางไรเลา?

ภกษทงหลาย ภกษในกรณน พจารณาแลวเสพของสงหนง, พจารณาแลว

อดกลนของสงหนง, พจารณาแลวเวนขาดของสงหนง,พจารณาแลวบรรเทา

ของสงหนง ภกษทงหลาย ภกษอยางน ชอวาเปน ผมพนกพงสดาน

๕. ภกษทงหลาย ภกษเปนผถอนความเหนวาจรงดงไปคนละ

ทางขนเสยแลว เปนอยางไรเลา? ภกษทงหลาย ภกษในกรณน เปนผถอน

สละ คาย ปลอย ละ ทง เสยแลว ซงความเหนวาจรงดงไปคนละทางมาก

อยางของเหลาสมณพราหมณมากผดวยกน ทมความเหนวา โลกเทยงบาง

โลกไมเทยงบาง โลกมทสดบาง โลกไมมทสดบาง ชวะกอนนน สรระก

อนนนบาง ชวะกอนอน สรระกอนอนบาง ตถาคตภายหลงแตการตาย

๑๖๖ ๑๖๗


วมตตธรรม๑๖๘ ๑๖๙

ยอมมอกบาง ตถาคตภายหลงแตการตาย ยอมไมมอกบาง ตถาคตภายหลง

แตการตาย ยอมมอกกม ยอมไมมอกกมบาง ตถาคตภายหลงแตการตาย

ยอมมอกกหามได ไมมอกกหามไดบาง ภกษทงหลาย ภกษอยางน ชอวา

เปนผถอนความเหนวาจรงดงไปคนละทาง (ปจเจกสจจะ) ขนเสยแลว

๖. ภกษทงหลาย ภกษเปนผละการแสวงหาสนเชงแลว เปน

อยางไรเลา? ภกษทงหลาย ภกษในกรณน เปนผละการแสวงหากามแลว

เปนผละการแสวงหาภพแลว และการแสวงหาพรหมจรรยของเธอนนกระงบ

ไปแลว ภกษทงหลาย ภกษอยางน ชอวาเปนผละการแสวงหาสนเชงแลว

๗. ภกษทงหลาย ภกษเปนผมความดำรไมขนมว เปนอยางไรเลา?

ภกษทงหลาย ภกษในกรณน และเปนผละความดำรในทางกามเสยแลว

เปนผละความดำรในทางพยาบาทเสยแลว เปนผละความดำรในทาง

เบยดเบยนเสยแลว ภกษทงหลาย ภกษอยางน ชอวาเปนผมความดำร

ไมขนมว

๘. ภกษทงหลาย ภกษเปนผมกายสงขารอนสงบรำงบแลว

เปนอยางไรเลา? ภกษทงหลาย ภกษในกรณน เพราะละสขเสยได เพราะ

ละทกขเสยได และเพราะความดบหายไปแหงโสมนสและโทมนสในกาลกอน

จงบรรลฌานท ๔ อนไมมทกขไมมสข มแตความทสตเปนธรรมชาตท

บรสทธเพราะอเบกขา แลวแลอย ภกษทงหลาย ภกษอยางน ชอวาเปน

ผมกายสงขารอนสงบรำงบแลว

๙. ภกษทงหลาย ภกษเปนผมจตหลดพนดวยด เปนอยางไร

เลา? ภกษทงหลาย ภกษในกรณน เปนผมจตหลดพนแลวจากราคะ จาก

โทสะ จากโมหะ ภกษทงหลาย ภกษอยางน ชอวาเปนผมจตหลดพนดวยด



๑๐. ภกษทงหลาย ภกษเปนผมปญญาในความหลดพนดวยด

เปนอยางไรเลา? ภกษทงหลาย ภกษในกรณน ยอมรชดวา เราละราคะ

โทสะ โมหะ เสยแลว ถอนขนไดกระทงราก ทำใหเหมอนตาลยอดเนา

ไมใหม ไมใหเกดไดอกตอไป ดงน ภกษทงหลาย ภกษอยางน ชอวาเปน

ผมปญญาในความหลดพนดวยด

ภกษทงหลาย ในกาลยดยาวฝาย อดต พระอรยเจาเหลาใดเหลา

หนงไดเปนอยแลวอยางพระอรยเจา พระอรยเจาทงหมดเหลาน กไดเปน

อยแลวในการอยอยางพระอรยเจา สบประการนเหมอนกน

ภกษทงหลาย ในกาลยดยาวฝาย อนาคต พระอรยเจาเหลาใด

เหลาหนงจกเปนอยอยางพระอรยเจา พระอรยเจาทงหมดเหลาน กจกเปน

อยในการอยอยางพระอรยเจา สบประการนเหมอนกน

ภกษทงหลาย ในกาล บดน พระอรยเจาเหลาใดเหลาหนงกำลง

เปนอยอยางพระอรยเจา พระอรยเจาทงหมดเหลาน กกำลงเปนอยในการ

อยอยางพระอรยเจา สบประการนเหมอนกน

ภกษทงหลาย การอยแบบพระอรยเจา ซงพระอรยเจา

ทงหลายไดอยมาแลวกด กำลงอยในบดนกด จกอยตอไปกด มเครอง

อยสบประการเหลานแล” (79)

(79) อ.ทสก. 24/20/39-42 อรยวาสสตร

๑๖๘ ๑๖๙



กอนแตนพพาน พระอรหนตผปราศจากตณหา ผไมอาศย

สวนเบองตนอนใครๆ นบไมไดในสวนทามกลาง

ความทำไวเบองหนามไมไดแกพระอรหนต

ทฏฐอนสญญาใหเกดขนแมเลกนอย ทสญญากำหนดแลว

ในรปทเหน เสยงทไดยน อารมณททราบในโลกนยอมไมมแก

พระอรหนตผเปนพราหมณ ไมยดถอทฏฐดวยกเลสอะไรเลา!

นรชนยอมเหนอานสงสใดในทฏฐของตนเองกด ในรป เสยง ศล และวตร

ในอารมณททราบกด นรชนนนถอมนซงทฏฐนนแหละ

อนมในลทธแหงตน ยอมเหนสงอนทงปวงโดยความเปนของเลว

ภกษไมพงกำหนดแมทฏฐในโลกดวยญาณ หรอแมดวยศลและวตร

ไมพงถอตนวาเสมอเขา เลวกวาเขา หรอแมวเศษกวาเขา

๑๗๐



ภาคท ๗ ธรรมปฏบตอนนำมาซงความสำเรจ

ธรรมอนเอก

“ภกษทงหลาย ธรรมอนเอกนนมอย ซงเมอบคคลเจรญแลว ทำให มากแลว ยอมทำธรรม ๔ ใหบรบรณ ครนธรรมทง ๔ อนบคคลเจรญแลว

ยอมทำธรรมทง ๗ ใหบรบรณ ครนธรรมทง ๗ นน อนบคคลเจรญใหมากแลว

ยอมทำธรรมทง ๒ ใหบรบรณได

ภกษทงหลาย อานาปานสตสมาธนแล เปนธรรมอนเอกซงเมอ

บคคลเจรญแลว ทำใหมากแลวยอมทำสตปฏฐาน ๔ ใหบรบรณ สตปฏฐาน ๔

อนบคคลเจรญแลว ทำใหมากแลว ยอมทำโพชฌงคทง ๗ ใหบรบรณ

โพชฌงคทง ๗ อนบคคลเจรญแลว ทำใหมากแลว ยอมทำวชชาและวมตต

ใหบรบรณได” (80)

“....เพราะฉะนนแล หากภกษหวงวาเราพงบรรลปฐมฌาน…

ทตยฌาน…ตตยฌาน…จตตถฌาน... หากภกษพงหวงวา เราพงกาว

ลวงอากาสานญจายตนะ…วญญานญจายตนะ…อากญจญญายตนะ

โดยประการทงปวง แลวเขาถงเนวสญญานาสญญายตนะ…เราพงกาว

ลวงเนวสญญานาสญญายตนะโดยประการทงปวง แลวเขาถงสญญา

เวทยตนโรธ กพงมนสการอานาปานสตสมาธนแล ใหด” (81)

(80) ส.ม. 19/992/492-493 ภกขสตร (81) ส.ม. 19/984/470-403 ปทโปปมสตร

๑๗๑ วมตตธรรม ๑๗๑


วมตตธรรม๑๗๒ ๑๗๓

ทรงตรสสรรเสรญ อานาปานสต

“ภกษทงหลาย อานาปานสตสมาธน เจรญแลว ทำใหมากแลว

ยอมเปนสภาพสงบ ประณต สดชน เปนธรรมเครองอยเปนสข และยง

อกศลธรรมชวรายทเกดขนแลวๆ ใหอนตรธานสงบไปไดโดยพลน เปรยบ

เหมอนฝนใหญทตกในสมยมใชฤดกาล ยงฝนละอองทฟงขนในทายฤดรอน

ใหอนตรธานสงบไปโดยพลน ฉะนน” (82)

“ภกษทงหลาย เมอกลาวใหถกตองพงกลาวถง อานาปานสตสมาธ

วาเปนอรยวหาร(ธรรมเครองอยของพระอรยะ) กไดวาเปนพรหมวหาร

(ธรรมเครองอยของพรหม) กได วาเปนตถาคตวหาร(ธรรมเครองอยของ

ตถาคต)กได

ภกษเหลาใดเปนเสขะ ยงไมบรรลอรหตตผล ปรารถนาภาวะ

ปลอดโปรงใจ(โยคเกษม) อนยอดเยยม อานาปานสตสมาธทภกษเหลานน

เจรญแลว ทำใหมากแลว ยอมเปนไปเพอความสนไปแหงอาสวะทงหลาย

ภกษเหลาใดเปนอรหนต สนอาสวะแลว... อานาปานสตสมาธ

ทภกษเหลานนเจรญแลว ทำใหมากแลวยอมเปนไปเพอความอยสขสบาย

ในปจจบน(ทฏฐธรรมสขวหาร) และเพอสตสมปชญญะ” (83)

(82) ส.ม. 19/985/475 เวสาลสตร (83) ส.ม. 19/988/484 กงเขยยสตร



วหารธรรมกอนตรสร

“ภกษทงหลาย ดงทเปนมา เรานน กอนสมโพธ เมอยงมไดตรสร

ยงเปนโพธสตวอย กอยดวยวหารธรรม(คออานาปานสตสมาธ)น โดยมาก

เมอเรานนเปนอยดวยวหารธรรมนโดยมาก กายกไมเมอย ตากไมเหนอย

และจตของเรากหลดพนจากอาสวะทงหลาย ดวยไมถอมน เพราะฉะนนแล

ภกษทงหลาย หากภกษหวงวา กายของเราพงไมเมอย ตาของเราไมพง

เหนอย และจตของเรากพงหลดพนจากอาสวะทงหลายดวยไมถอมน

กพงมนสการอานาปานสตสมาธนแล ใหมาก” (84)

หลงตรสร

“สมยหนงพระผมพระภาคประทบอย ณ ไพรสณฑ ชออจฉานงคละ

ใกลอจฉานงคลนคร ณ ทนนแลพระผมพระภาคไดตรสกบภกษทงหลาย

วา ภกษทงหลาย เราปรารถนาจะหลกเรนอยตลอดไตรมาส(๓ เดอน)

ใครๆ ไมพงเขามาหาเรา เวนแตภกษผนำบณฑบาตรปเดยว...

ครงนนแล เมอลวงเวลาสามเดอนแลว พระผมพระภาคเสดจออก

จากทหลกเรนแลว ตรสกบภกษทงหลายวา ภกษทงหลายหากวาอญเดยรถย

ปรพาชกทงหลายจะพงถามเธออยางนวา พระสมณโคดมอยจำพรรษาดวย

วหารธรรมไหนโดยมาก เธอทงหลายถกถามอยางนแลว พงชแจงแก

อญเดยรถยปรพาชกเหลานนอยางนวา ทานผมอายทงหลาย พระผม

พระภาคประทบจำพรรษาดวยอานาปานสตสมาธ โดยมาก” (85)

(84) ส.ม. 19/984/470 ปทโปปมสตร (85) ส.ม. 19/987/480 อจฉานงคลสตร

๑๗๒ ๑๗๓


วมตตธรรม๑๗๔ ๑๗๕

“...ดกอน ราหล เมอเจรญอานาปานสตแลวอยางน ทำใหมากแลว

อยางน แมแตลมอสสาสะปสสาสะ(ลมหายใจเขา - ออก) ซงมในทสดทาย

กดบไปโดยร มใชโดยไมร” (86)

อานสงสอานาปานสต

“ภกษทงหลาย เมออานาปานสต อนบคคลเจรญทำใหมากแลวอย

อยางน ผลอานสงสอยางใดอยางหนง ในบรรดา ๒ ประการ เปนสงทหวงได

คอ อรหตตผลในทฏฐธรรมเทยว หรอวาถายงมอปาทเหลออยกจกเปน

อนาคาม” (87)

ธรรมทเกอกลตออานาปานสต

“ภกษทงหลาย ภกษผมงประพฤต เจรญอานาปานสต ซงประกอบ

ดวยธรรม ๘ ประการน ยอมแทงตลอด อกปปธรรม(สมทเฉทวมตต)

ไดตอกาลไมนานเทยว คอ

๑. เปนผอยปา มเสนาสนะอนสงด

๒. เปนผมความตองการนอย มกจนอย เลยงงาย สนโดษในบรขาร

แหงชวต

๓. เปนผมอาหารนอย ประกอบตนอยในความเปนผมทองพรอง

๔. เปนผไมมความมนชา ประกอบตนอยในความตน

๕. เปนผมสตมาก

(86) ม.ม. 13/121/132 มหาราหลโลวาทสตร (87) ส.ม. 19/980/465 ปฐมผลสตร



๖. เปนผสมาทานในกถาวตถ* ๑๐ เวนเสยซงเดรจฉานกถา

๗. เปนผมสตะมาก ทรงสตะ สงสมสตะ คอธรรมเหลาใดอนงาม

ในเบองตน ทามกลางและทสด แสดงอยซงพรหมจรรยอนบรสทธ

บรบรณโดยสนเชง พรอมทงอรรถะและพยญชนะ ธรรมมลกษณะ

เหนปานนนเปนธรรมทเธอสดบแลวมากทรงจำไว

๘. พจารณาเหนอยเฉพาะ ซงจตอนหลดพนแลวอยางไร”(88)

*กถาวตถ ๑๐ ประการ(เรองทควรพด ควรนำมาสนทนากนในหมภกษ)

๑. เรองความมกนอย

๒. เรองความสนโดษ

๓. เรองความสงด

๔. เรองความไมคลกคล

๕. เรองการปรารภความเพยร

๖. เรองศล

๗. เรองสมาธ

๘. เรองปญญา

๙. เรองวมตต ๑๐. เรองความร ความเหนในวมตต

(88) อ.ปญจก. 22/96-98/135-137 สตธรสตร, กถาสตร, อารญญกสตร

๑๗๔ ๑๗๕


วมตตธรรม๑๗๖ ๑๗๗

อานาปานสตสตร

“ขาพเจาไดสดบมาอยางน สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบ

อยทปราสาทของอบาสกาวสาขามคารมารดา ในพระวหารบพพาราม

พระนครสาวตถ พรอมดวยพระสาวกผเปนเถระมชอเสยงเดนหลาย

รปดวยกน เชน ทานพระสารบตร ทานพระมหาโมคคลลานะ ทานพระมหา

กสสปะ ทานพระมหากจจายนะ ทานพระมหาโกฏฐตะ ทานพระมหา

กปปนะ ทานพระมหาจนทะ ทานพระอนรทธะ ทานพระเรวตะ ทานพระ

อานนท และพระสาวกผเปนเถระมชอเสยงเดนอนๆ

กสมยนนแล พระเถระทงหลายพากนโอวาทพรำสอนพวกภกษ

อย คอ พระเถระบางพวกโอวาทพรำสอนภกษ ๑๐ รปบาง บางพวกโอวาท

พรำสอน ๒๐ รปบาง บางพวกโอวาทพรำสอน ๓๐ รปบาง บางพวกโอวาท

พรำสอน ๔๐ รปบาง ฝายภกษนวกะเหลานน อนภกษผเปนเถระโอวาท

พรำสอนอย ยอมรชดธรรมวเศษอยางกวางขวางยงกวาทตนรมากอน

กสมยนนแล พระผมพระภาคเจามภกษสงฆหอมลอมประทบนง

กลางแจง ในราตรมพระจนทรเตมดวง วนนนเปนวนอโบสถขน ๑๕ คำ

ทงเปนวนปวารณาดวย ขณะนน พระผมพระภาคเจาทรงเหลยวดหมภกษ

ซงนงเงยบอยโดยลำดบ จงตรสบอกภกษทงหลายวา ดกอนภกษทงหลาย

เรายนด ยนดจรงๆ ในปฏปทาน เพราะฉะนนแล พวกเธอจงบำเพญความ

เพยร เพอถงธรรมทตนยงไมถง เพอบรรลธรรมทตนยงไมบรรล เพอทำให

แจงธรรมทตนยงไมทำใหแจงใหยงๆ ขนไปเถด เราจกรออยในพระนคร

สาวตถน จนถงวนครบฤดฝน เปนทบานแหงดอกโกมท (วนเพญเดอนสบสอง)



พวกภกษ ชาวชนบททราบขาววา พระผมพระภาคเจาจกรออยใน

พระนครสาวตถนน จนถงวนครบ ๔ เดอนแหงฤดฝน เปนทบานแหงดอก

โกมท จงพากนหลงไหลมายงพระนครสาวตถ เพอเฝาพระผมพระภาคเจา

ฝายภกษเถระเหลานนกพากนโอวาทพรำสอนภกษนวกะเพมประมาณขน

คอ ภกษผเปนเถระบางพวกโอวาทพรำสอนภกษ ๑๐ รปบาง บางพวกโอวาท

พรำสอน ๒๐ รปบาง บางพวกโอวาทพรำสอน ๓๐ รปบาง บางพวกโอวาท

พรำสอน ๔๐ รปบาง และภกษนวกะเหลานน อนภกษผเปนเถระโอวาท

พรำสอนอย ยอมรชดธรรมวเศษอยางกวางขวางยงกวาทตนรมากอน

กสมยนนแล พระผมพระภาคเจามภกษสงฆหอมลอมประทบนง

กลางแจง ในราตรมพระจนทรเตมดวง เปนวนครบ ๔ เดอนแหงฤดฝน

เปนทบานแหงดอกโกมท วนนนเปนวนอโบสถขน ๑๕ คำ ขณะนน

พระผมพระภาคเจาทรงเหลยวดหมภกษ ซงนงเงยบอยโดยลำดบ จงตรส

บอกภกษทงหลายวา ดกอนภกษทงหลาย บรษทนไมคยกน บรษทน

เงยบเสยงคยดำรงอยในสารธรรมอนบรสทธ

ดกอน ภกษทงหลาย ภกษสงฆนบรษทนเปนเชนเดยวกนกบบรษท

ทควรแกการคำนบ ควรแกการตอนรบ ควรแกทกษณาทาน ควรแกการ

กระทำอญชล เปนเนอนาบญของโลก ไมมนาบญอนยงกวา ภกษสงฆน

บรษทนเปนเชนเดยวกนกบบรษททเขาถวายของนอย มผลมาก และถวาย

ของมาก มผลมากยงขน ภกษสงฆน บรษทนเปนเชนเดยวกนกบบรษท

ทชาวโลกยากทจะไดพบเหน ภกษสงฆน บรษทนเปนเชนเดยวกนกบ

๑๗๖ ๑๗๗


วมตตธรรม๑๗๘ ๑๗๙

บรษทอนสมควร ทแมคนผเอาเสบยงคลองบาเดนทางไปชมกนเปนโยชนๆ

ดกอน ภกษทงหลาย ในหมภกษน ยอมมภกษผเปนพระอรหนต

ขณาสพ อยจบพรหมจรรยแลว กจทควรทำ ทำเสรจแลว ปลงภาระไดแลว

บรรลประโยชนตนแลวโดยลำดบ สนสงโยชนในภพแลว พนวเศษแลว

เพราะรชอบ แมภกษเชนนกมอย

ดกอน ภกษทงหลาย ในหมภกษน ยอมมภกษผเปนอนาคาม

(โอปปาตกะ) เพราะสนสงโยชนสวนเบองตำทง ๕ จกไดปรนพพานในโลก

นนๆ มอนไมกลบมาจากโลกนนอกเปนธรรมดา แมภกษเชนน กมอย

ดกอน ภกษทงหลาย ในหมภกษน ยอมมภกษผเปนพระสกทาคาม

เพราะสนสงโยชน ๓ อยาง และเพราะทำราคะ โทสะ โมหะใหเบาบาง กลบ

มายงโลกนอกครงเดยวเทานน กจะทำทสดแหงทกขได แมภกษเชนน กมอย

ดกอน ภกษทงหลาย ในหมภกษน ยอมมภกษผเปนพระโสดาบน

เพราะสนสงโยชน ๓ อยาง มอนไมตกอบายเปนธรรมดา เทยงแทแนทจะ

ไดตรสรในเบองหนา แมภกษเชนน กมอย

ดกอน ภกษทงหลาย ในหมภกษน ยอมมภกษผบำเพญความเพยร

เจรญสตปฏฐาน ๔ แมภกษเชนนกมอย


เจรญสมมปปธาน ๔ แมภกษเชนนกมอย


เจรญอทธบาท ๔ แมภกษเชนน กมอย


เจรญอนทรย ๕ แมภกษเชนน กมอย




เจรญพละ ๕ แมภกษเชนน กมอย


เจรญโพชฌงค ๗ แมภกษเชนน กมอย


เจรญมรรคมองค ๘ แมภกษเชนน กมอย


เจรญเมตตาอย แมภกษเชนน กมอย


เจรญกรณาอย แมภกษเชนน กมอย


เจรญมทตาอย แมภกษเชนน กมอย


เจรญอเบกขาอย แมภกษเชนน กมอย


เจรญอสภสญญาอย แมภกษเชนน กมอย


เจรญอนจจสญญาอย แมภกษเชนน กมอย


เจรญอานาปานสตอย แมภกษเชนน กมอย”

๑๗๘ ๑๗๙


วมตตธรรม๑๘๐ ๑๘๑

อานาปานสตภาวนา

“ดกอน ภกษทงหลาย อานาปานสต อนภกษเจรญแลว ทำให

มากแลว ยอมมผลมาก มอานสงสมาก ภกษทเจรญอานาปานสตแลว

ยอมบำเพญสตปฏฐาน ๔ ใหบรบรณได

ดกอน ภกษทงหลาย กอานาปานสต อนภกษเจรญแลวอยางไร

ทำใหมากแลวอยางไร จงมผลมาก มอานสงสมาก

ดกอน ภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน อยในปากด อยทโคนไม

กด อยในเรอนวางกด นงคบลลงก ตงกายตรงดำรงสตมนเฉพาะหนา

เธอยอมมสตหายใจเขา มสตหายใจออก

หมวดทหนง; การเฝาตามดกาย

๑. เมอหายใจเขายาว กรชดวาหายใจเขายาว หรอ เมอหายใจ

ออกยาว กรชดวา หายใจออกยาว

๒. เมอหายใจเขาสน กรชดวาหายใจเขาสน หรอ เมอหายใจ

ออกสน กรชดวา หายใจออกสน

๓. ฝกอยวา เราจกเปนผกำหนดรกองลมทงปวง หายใจเขา

ฝกอยวา เราจกเปนผกำหนดรกองลมทงปวง หายใจออก

๔. ฝกอยวา เราจกระงบกายสงขาร หายใจเขา ฝกอยวา เราจกระงบ

กายสงขาร หายใจออก



หมวดทสอง; การเฝาตามดเวทนา

๕. ฝกอยวา เราจกเปนผกำหนดรปต หายใจเขา ฝกอยวา เราจก

เปนผกำหนดรปต หายใจออก

๖. ฝกอยวา เราจกเปนผกำหนดรสข หายใจเขา ฝกอยวา เราจก

เปนผกำหนดรสข หายใจออก

๗. ฝกอยวา เราจกเปนผกำหนดรจตสงขาร หายใจเขา ฝกอยวา

เราจกเปนผกำหนดรจตสงขาร หายใจออก

๘. ฝกอยวา เราจกระงบจตสงขาร หายใจเขา ... หายใจออก

หมวดทสาม; การเฝาตามดจต

๙. ฝกอยวา เราจกเปนผกำหนดรจต หายใจเขา ฝกอยวาเรา จก

เปนผกำหนดรจต หายใจออก

๑๐. ฝกอยวา เราจกทำจตใหราเรง หายใจเขา...หายใจออก

๑๑. ฝกอยวา เราจกตงจตมน หายใจเขา...หายใจออก

๑๒. ฝกอยวา เราจกเปลองจต หายใจเขา...หายใจออก

หมวดทส; การเฝาตามดธรรม

๑๓. ฝกอยวา เราจกเปนผตามดความไมเทยง หายใจเขา...หายใจออก

๑๔. ฝกอยวา เราจกเปนผตามดความคลายกำหนด หายใจเขา

...หายใจออก

๑๕. ฝกอยวา เราจกเปนผตามดความดบ หายใจเขา...หายใจออก

๑๘๐ ๑๘๑


วมตตธรรม๑๘๒ ๑๘๓

๑๖. ฝกอยวา เราจกเปนผตามดความสละคน หายใจเขา...หายใจออก

ดกอน ภกษทงหลาย อานาปานสต อนภกษเจรญแลวอยางน

ทำใหมากแลวอยางน จงมผลมาก มอานสงสมาก

บำเพญสตปฏฐานใหบรบรณ

ดกอน ภกษทงหลาย กภกษทเจรญอานาปานสตแลวอยางไร

ทำใหมากแลวอยางไร จงบำเพญสตปฏฐาน ๔ ใหบรบรณได

๑. สมยใด เมอภกษหายใจเขาและออกยาว หรอหายใจเขาและ

ออกสนกรชดวาหายใจเขาและออกยาว หรอหายใจเขาและออกสนหรอ

เมอฝกอยวา เราจกเปนผกำหนดรกองลมทงปวง หายใจเขาและออก หรอ

เมอฝกอยวา เราจกระงบกายสงขาร หายใจเขาและออก ดกอน ภกษทงหลาย

ในสมยนน ภกษชอวา เฝาตามดกายในกาย มความเพยร มสมปชญญะ

มสต กำจดความพอใจและและไมพอใจในโลกออกเสยได

ดกอน ภกษทงหลาย เรากลาวลมหายใจเขาและลมหายใจออกน

วาเปนกายชนดหนงในพวกกาย

๒. ดกอน ภกษทงหลาย สมยใดภกษฝกอยวา เราจกเปนผกำหนด

รปต หายใจเขา หายใจออก หรอเมอกำหนดรสข...หรอเมอกำหนดรจต

สงขาร... หรอเมอระงบจตสงขาร... ดกอนภกษทงหลาย ในสมยนน ภกษ

ชอวา เฝาตามดเวทนาในเวทนา มความเพยร มสมปชญญะ มสต กำจด

ความพอใจและไมพอใจในโลกออกเสยได

ดกอน ภกษทงหลาย เรากลาวการใสใจเปนอยางด ในลมหายใจ

เขาและออกนวาเปนเวทนาชนดหนงในพวกเวทนา



๓. ดกอน ภกษทงหลาย สมยใดภกษฝกอยวา เราจกเปนผกำหนด

รจตหายใจเขาและหายใจออก หรอเมอทำจตใหราเรง...หรอเมอตงจตมน

...หรอเมอจกเปลองจต ในสมยนน ภกษชอวา เฝาตามดจตในจต

มความเพยร มสมปชญญะ มสต กำจดความพอใจและไมพอใจในโลก

ออกเสยได

ดกอน ภกษทงหลาย เราไมกลาววามอานาปานสตสำหรบภกษ

ทเผลอสต และขาดสมปชญญะ ในสมยนน ภกษจงชอวา พจารณาเหน

จตในจต มความเพยร มสมปชญญะ มสต กำจดความพอใจและไมพอ

ใจในโลกออกเสยได

๔. ดกอน ภกษทงหลาย สมยใดภกษฝกอยวา เราจกเปนผตาม

ดความไมเทยง หายใจเขา หายใจออก หรอเมอตามดความคลายกำหนด

...หรอเมอตามดความดบ....หรอเมอตามดความสละคน...ดกอนภกษ

ทงหลาย ในสมยนน ภกษชอวา เฝาตามดธรรมในธรรม มความเพยร

มสมปชญญะ มสต กำจดความพอใจและไมพอใจในโลกออกเสยได

เมอเธอเหนการละความพอใจ(อภชฌา) และความไมพอใจ

(โทมนส)ดวยปญญาแลว ยอมเปนผวางเฉยไดด

ดกอน ภกษทงหลาย ภกษทเจรญอานาปานสตแลวอยางน ทำให

มากแลวอยางนแลชอวา บำเพญสตปฏฐาน ๔ ใหบรบรณได

๑๘๒ ๑๘๓


วมตตธรรม๑๘๔ ๑๘๕

บำเพญโพชฌงคใหบรบรณ

ดกอน ภกษทงหลาย กภกษทเจรญสตปฏฐาน ๔ แลวอยางไร

ทำใหมากแลวอยางไร จงบำเพญโพชฌงค ๗ ใหบรบรณได

สมยใดภกษเฝาตามดกายในกาย หรอเวทนาในเวทนา หรอจตในจต

หรอธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กำจดความพอใจ

และไมพอใจในโลกออกเสยไดอย ในสมยนนสตยอมเปนอนเธอเขาไปตง

ไวแลวไมเผลอเรอ และเมอสตอนเธอเขาไปตงไวแลวไมเผลอเรอในสมยนน

สตสมโพชฌงคยอมเปนอนภกษบำเพญแลว สมยนน ภกษชอวายอมเจรญ

สตสมโพชฌงค สมยนน สตสมโพชฌงคยอมถงความเจรญและความบรบรณ

แกภกษ

เธอเมอเปนผมสตอยางนนอย ยอมคนควาไตรตรองถงความพจารณา

ธรรมนนไดดวยปญญา

สมยใด ภกษเปนผมสตอยางนนอย ยอมคนควาไตรตรอง ถงความ

พจารณาธรรมนนดวยปญญา ในสมยนนธมมวจยสมโพชฌงคยอมเปนอน

ภกษบำเพญแลว สมยนน ภกษชอวายอมเจรญธมมวจยสมโพชฌงค

สมยนน ธมมวจยสมโพชฌงค ยอมถงความเจรญและความบรบรณแกภกษ

เธอเมอคนควา ไตรตรอง ถงความพจารณาธรรมนนไดดวยปญญา

ยอมเปนอนบำเพญความเพยรไมยอหยอน

สมยใด ภกษคนควา ไตรตรอง ถงความพจารณาธรรมนนดวย

ปญญา บำเพญความเพยรไมยอหยอน ในสมยนน วรยสมโพชฌงคยอม

เปนอนภกษบำเพญแลว สมยนน ภกษชอวา ยอมเจรญวรยสมโพชฌงค

สมยนน วรยสมโพชฌงค ยอมถงความเจรญและความบรบรณแกภกษ



ปตปราศจากอามส ยอมเกดขนแกภกษผบำเพญความเพยรแลว

สมยใด ปตปราศจากอามสเกดขนแกภกษผบำเพญความเพยรแลว

ในสมยนน ปตสมโพชฌงคยอมเปนอนภกษบำเพญแลว สมยนน ภกษชอวา

ยอมเจรญปตสมโพชฌงค สมยนน ปตสมโพชฌงคยอมถงความเจรญและ

ความบรบรณแกภกษ

สมยใด ทงกายทงจตของภกษผมใจเกดปตระงบได ในสมยนน

ปสสทธสมโพชฌงคยอมเปนอนภกษบำเพญแลว สมยนน ภกษ ชอวา

ยอมเจรญปสสทธสมโพชฌงค สมยนน ปสสทธสมโพชฌงคยอมถงความ

เจรญและความบรบรณแกภกษ

ภกษผมกายระงบแลว มความสข ยอมมจตตงมน

สมยใด จตของภกษผมกายระงบแลว มความสข ยอมตงมน

ในสมยนน สมาธสมโพชฌงคยอมเปนอนภกษบำเพญแลว สมยนน ภกษ

ชอวายอมเจรญสมาธสมโพชฌงค สมยนน สมาธสมโพชฌงคยอมถง

ความเจรญและความบรบรณแกภกษ

จตตงมนแลวเชนนน ภกษนนยอมเปนผวางเฉยไดเปนอยางด

สมยใด ภกษเปนผวางเฉยจตทตงมนแลวเชนนนไดเปนอยางด

ในสมยนนอเบกขาสมโพชฌงคเปนอนภกษบำเพญแลว สมยนนภกษชอวา

ยอมเจรญอเบกขาสมโพชฌงค สมยนน อเบกขาสมโพชฌงคยอมถง

ความเจรญและความบรบรณแกภกษ

ดกอน ภกษทงหลาย ภกษทเจรญสตปฏฐาน ๔ แลวอยางน

ทำใหมากอยางนแล ชอวาบำเพญโพชฌงค ๗ ใหบรบรณได

๑๘๔ ๑๘๕



บำเพญวชชาและวมตตใหบรบรณ

ภกษทเจรญโพชฌงค ๗ แลวอยางไร ทำใหมากแลวอยางไร

จงบำเพญวชชาและวมตตใหบรบรณได

ดกอน ภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสตสมโพชฌงค

ธมมวจยสมโพชฌงค วรยสมโพชฌงค ปตสมโพชฌงค ปสสทธสมโพชฌงค

สมาธสมโพชฌงค และอเบกขาสมโพชฌงค อนอาศยวเวก อาศยวราคะ

อาศยนโรธ อนนอมไปเพอความปลดปลอย

ภกษทเจรญสมโพชฌงค ๗ แลวอยางน ทำใหมากแลวอยางน

แลชอวาบำเพญวชชาและวมตตใหบรบรณได

พระผมพระภาคไดตรสพระภาษตนแลว ภกษเหลานนตางชนชม

ยนดพระภาษตของพระผมพระภาคแล” (89)

ผทหมดกเลส ไมเหนแกกน

เขาถงความหลดพน อนวางจากกเลสและไรนมตหมาย

บคคลเชนนมไดทงรองรอยอะไรไวเลย

เหมอนนกบนบนฟา หารอยอนใดมได

การไมทำบาปทงปวง

การยงกศลใหถงพรอม

การชำระจตของตนใหขาวรอบ

สามอยางนเปนคำสงสอนของพระพทธเจาทงหลาย

(89) ม.อ. 14/144-152/197-208 อานาปานสตสตร

๑๘๖



ความสงดเปนสขของบคคลผสนโดษ

มธรรมปรากฏแลวเหนอย

ความไมพยาบาท คอความสำรวมระวง

ในสตวทงหลาย เปนสขในโลก

ความปราศจากความกำหนด

คอความลวงพนกามทงหลายเสยได เปนสขในโลก

๑๘๗





ภาคท ๘

อานาปานสตภาวนา-ภาคปฏบต

มตแหงจต

จกระ จกระคอศนยรวมของพลงงานภายในรางกายของมนษย

ซงเปนศนยพลงอนละเอยดออนทโดยทวไปจะไมสามารถสมผสได มนษย

มจกระจำนวนมากมายอยภายในรางกาย จกระทสำคญของมนษยเรานน

มอยดวยกน ๗ ตำแหนง จกระในแตละตำแหนงจะดแลและควบคม

การทำงานของอวยวะสวนตาง ๆ ภายในรางกายของคนเราใหทำงานเปนปกต

รางกายของคนเราถกควบคมดวยตอมตาง ๆ ทเรยกวา ตอมไรทอ

โดยตอมไรทอจะสงสารทางเคมทเรยกวา ฮอรโมน ไปสกระแสเลอดและ

นำเหลอง โดยไมตองผานทอสงสาร ฮอรโมนมความสำคญตอการทำงาน

ของรางกายเปนอยางมาก เชนระบบการเจรญเตบโต การยอยอาหาร

ระดบพลงงานภายในรางกาย เรองทางเพศ รวมถงการรกษาระดบนำและ

ของเหลวในรางกายอกดวย ตอมตางๆ เหลานมความสมพนธกบ

จกระทง ๗ หรอศนยรวมระบบประสาทหรอพลงงานทางจตซงมอย

๗ แหงในรางกาย

๑๘๙ วมตตธรรม ๑๘๙



จกระตามหลกโยคะศาสตร

ในรางกายของมนษยเรา มพลงไฟฟา พลงขวบวกอยทตอนบนของ

ศรษะ พลงขวลบอยปลายสดของกระดกสนหลง ระหวางขวทงสองนเอง

ทเกดพลงชวตขน

ตามปรชญาโยคะแตโบราณ เรยกขวบวกของพลงไฟฟาในรางกาย

ของมนษยเราวา วมานของพระวษณ และเรยกตำแหนงพลงขวลบวา

บลลงกของพระนางกณฑาลน รศมอนรงเรองของพระวษณเรงเราให

พระนางกณฑาลนขนไปสถตยรวมดวย และพระนางกณฑาลนกรอโอกาส

จะขนไปสงสถตยกบพระจอมเทพอยตลอดเวลา นเปนสำนวนกวทพดแบบ

บคคลาธษฐาน แตถาพดกนตามสำนวนธมมาธษฐาน หรอสำนวน

วทยาศาสตรแลว ตามความจรงเรองนมอยวา

ระหวางขวบวกซงอยเหนอสมอง และขวลบซงอยปลาย

กระดกสนหลง มกระแสไฟฟาคลนสนอยในรางกายของมนษยเรา ระหวาง

ตำแหนงดงวาน เมอใดทกระแสไฟฟาขวลบสามารถแลนขนไปรวมกบ

ขวบวกได เมอนนสภาวะในรางกายของมนษยเราจะบรรลความสขทสด

ทงรางกายและจตใจ

ระหวางทพลงไฟฟาทเรยกวา กณฑาล น จะขนไปถงวมาน

พระวษณนนจะตองผานตำแหนงสำคญตาง ๆในรางกาย ตำแหนงสำคญตางๆ

ดงกลาวนในภาษาสนสกฤตเรยกวา จกระ หรอ ปทมะ(ดอกบว)

๑๙๐ ๑๙๑



ตำแหนงทเปนบลลงกของกณฑาลนซงตงอยตรงปลายสดของ

กระดกไขสนหลงเรยกวา มลธาร เปนดอกบวม ๔ กลบ ตำแหนงถดขนไป

คอ สวาธษฐาน อยตรงศนยกลางประสาทเหนออวยวะเพศเปนดอกบวม

๖ กลบ ถดขนไป คอ มณประ เปนดอกบวม ๑๐ กลบ อยในไขสนหลงตรง

สะดอ ตอไปเรยกวา อนาหตะ อยตำแหนงตรงกบหวใจเปนดอกบวม

๑๒ กลบ ตอจากนน คอ วสทธะ อยตรงคอตรงตอมไทรอยด เปนดอกบว

ม ๑๖ กลบ สงขนไปเรยกวา อาชยา อยตรงหนาผากระหวางคว เปนดอกบว

๒๐ กลบ ตำแหนงสงสดเรยกวา สหลสราร คอ วมานพระวษณ อยเหนอ

สมอง เปนดอกบวพนกลบ

ในกระดกไขสนหลงมชองทางเดน ๓ ชอง เรยกวา นาฑ ชองซาย

สำหรบพลงลบ เรยกวา อนทะ นาฑ ชองทางขวาเปนพลงบวก เรยกวา

ปคละ นาฑ ตรงกลางเปนชองของไขสนหลงเรยกวา สษมนะ นาฑ ชองน

เองเปนทางเดนของพลงไฟฟาทเรยกวา กณฑาลน ตามปกต กณฑาลน

อยตรงปลายสดของกระดกสนหลง ดวยอำนาจของการเพงสมาธโยคจะ

ดงพลงกณฑาลนนขนไปเบองบนผานจกระตางๆ ตามลำดบขน และเมอพลง

กณฑาลนแนบสนทนงอยบนฐานจกระแตละขนนนจะสงพลงใหจตมพลง

เพมมากขนตามลำดบชนของจกระ พลงจตทเพมขนจะกอใหเกดองค

ความรตางๆ เชน ตาทพย ปรจตวทยา อตตงสญาณ อนาคตงสญาณ

จนกระทงถงตำแหนงสหลสราร กบรรลถงจดสดยอด เปนญาณอนสงสด

เปนเอกภาพกบอาตมน

๑๙๐ ๑๙๑



การเดนกำลงกณฑาลนดงกลาวน เรยกวา การบำเพญสมาธ จน

เรยกวาเดนกำลงภายใน เปนเรองของการฝกอบรมจต ซงกลาวไวในราชา

โยคะ........ยกมาเพอเสรมประสบการณของผอาน ทำใหเกดทศนะในแงท

วาบางยคบางสมยภมปญญาของมนษยทางดานจตใจกถกพฒนาไปไดไกล

ทเดยว แตถานำหลกพทธศาสตรมาเปรยบเทยบแลวจะเหนไดชดวา จด

สงสดของโยคะพฒนาไปถงแคระดบจตตถฌานเทานน และถอวาจดนเปน

เอกภาพกบอาตมน ซงยงมความยดถอวามตวตนทเทยงแทถาวร(อาตมน)

อนเปนลกษณะจตทยงของอยในภพ

สภาวธรรมระดบอปปนาสมาธ

องคความรฝายมหายาน จกระ โยคะศาสตร ใหความสำคญกบ

จดจกระตางๆ บนเรอนกาย

องคความรฝายเถรวาท ใหความสำคญกบองคประกอบของ

จต(เจตสก)

ตามหลกสภาวธรรม กายและจตมความสมพนธกนทกระดบ

จากระดบหยาบสสภาวะละเอยด

บทนำกอนเขาสภาคปฏบต

สจจะอนเปนองครวม

องคความรเรองพลงของจตในระดบตางๆ เชนพลงจกรวาล

พลงกณฑาลน พลงแหงจกระ สหจะโยคะ ราชาโยคะฯ พงทราบวาโดย

๑๙๒ ๑๙๓



สภาวะนนเปนการพดถงสงเดยวกนคอเรอง สมาธจต ตอมายคหลงๆ

การฝกจตเขาสสมาธระดบตางๆ มการคลาดเคลอนจากหลกแหง

ความเปนจรงไปบาง เชนนกอยากจะเขาสมาธระดบใดกเขาไดเลย

โดยไมตองผานสมาธระดบตนๆ ซงตามหลกสภาวธรรมแลว เปนสงท

เปนไปไมได

หลกการ อบายวธยกระดบจตตามราชาโยคะ พลงจกรวาล สหจะ

โยคะฯ ในยคหลงๆ ขาดความรอนเปนหลกใหญ (องคประกอบของจต -

เจตสก)จงทำใหสภาวธรรมอนเปนผลทพงไดรบไมสมบรณเหมอนยคสมย

ตนๆ ของการคนพบศาสตรน

มตมมมององคความรในพทธศาสตรเรยกระดบชนของพลงจตท

อยในระดบสมาธขนสงนนวา ฌานจต องคความรระดบฌานจตเปน

องคความรทมมากอนพทธกาล พระพทธองคกอนตรสรกทรงศกษาและ

สำเรจวชาฌานจตทงแปดระดบ ลำพงความรระดบฌานจตนนไมสามารถ

ไปถงทสดแหงทกขได พระพทธองคทรงทราบชดวาตราบใดทกระแสแหง

การเกดดบของขนธยงเกด - ดบ สบตอเนองกนอย นนคอภาวะความสบตอ

แหงทกขยงไมสนสด!

สภาวธรรมระดบอรปฌานทสคอ เนวสญญานาสญญายตนะ

ขนธเกอบจะดบสนทอยแลว แตเพราะยงมเชอตณหาอปาทานอย สนตต

แหงการเกด - ดบของขนธ จงไม ดบสนท ไม ดบสนสดลง! พระพทธองค

จงทรงปลกออกไปโดยลำพงเพอแสวงหาองคความรทสงกวา ทสดพระองค

ทานกไดทรงคนพบดวยความสามารถของพระองคเองนนคอ วปสสนา

สงหนงทผศกษาวชาความรในพทธศาสนาไมควรมองขามกคอ

พระพทธองคทรงตรสสรรเสรญองคความรระดบฌานจตวาเปน

๑๙๒ ๑๙๓



สวนหนงของอฏฐงคกมคค คอเปนองคประกอบหนงในแปดขององค

ความรทจะนำไปสความพนทกข......ดวยบารมธรรมแหงโพธญาณของ

เจาชายสทธตถะ ถงวาระใหผลเตมรอบ สภาวธรรม ๗ ประการปรากฏขน

แวดลอม เกอหนนสมาธระดบสามญยกระดบขนสภาวะ สมมาสมาธ อน

เปนบาทฐานแหงวชชา ๓ ในรตตกาลแหงการตรสร

อรยสมมาสมาธ

“ภกษทงหลาย เราจกแสดง อรยสมมาสมาธ ทมทตงอาศย ทม

บรขาร เธอจงฟงซงธรรมนน จงทำในใจใหสำเรจประโยชน เราจกกลาว

ภกษทงหลาย อรยสมมาสมาธ ทมทตงอาศย ทมบรขารเปนอยางไรเลา ภกษ

ทงหลาย องคมรรคเหลานคอ สมมาทฏฐ สมมาสงกปปะ สมมาวาจา

สมมากมมนตะ สมมาอาชวะ สมมาวายามะ สมมาสตเหลาใด อนเปน

องค ๗ ประการ ทแวดลอมเอกคคตาจตอย เอกคคตาจตชนดนเราเรยกวา

อรยสมมาสมาธ ทมทตงอาศยดงนบาง ทมบรขารดงนบาง” (90)

(90)ม.อปร. 14/136/184 มหาจตตารสกสตร

๑๙๔ ๑๙๕



วงโคจรการวนรอบของจตในสงสารวฏ

พลงงานทกหนวยในโลกและจกรวาล เคลอนทไปในลกษณะวงกลม

ตามวงจรอนเปนระบบ จตเปนสภาวธรรมทเคลอนทเกด - ดบ สบเนองกน

ตลอดเวลาและกลมพลงงานทเกดจากกระแสแหงความสบตอน กเคลอน

ไปตามวงโคจรของวฏฏะแหงภพ จตทปรากฏเกด - ดบ จะมองคประกอบ

(เจตสก) เกดรวมดวยทกครง เมอองคประกอบระดบหยาบๆ ดบไป จตก

เคลอนสสภาวะทละเอยดขนๆ จากกามภมสรปภม สอรปภมตามลำดบ

และวนกลบมาทกามภมตามวงโคจรของจตในสงสารวฏ

วงจรของจตในสงสารวฏ

กามภม

รปภม

อรปภม

๑๙๔ ๑๙๕



ภกษทงหลาย

บดนเราขอเตอนเธอทงหลายวา

สงขารทงหลาย

มความเสอมไปเปนธรรมดา

เธอทงหลาย

จงทำความไมประมาทใหถงพรอมเถด

๑๙๖ ๑๙๗



สรป การทจตจะเขาสสภาวะระดบตางๆ ทละเอยดสงขนๆ

องคประกอบของจต (เจตสก) ตองดบไปกอนจงสามารถเคลอนส

สภาวะนนๆได หากองคประกอบยงไมดบ แมจะสรางเจตจำนง

ยกจตขนสจกระระดบตางๆ พงทราบวานนเปนเพยงลกษณะของ

ความคดนกเทานน จตยงอยระดบเดม(กามภม) หาไดเคลอนสระดบ

ทสงไม

๑๙๖ ๑๙๗


วมตตธรรม วมตตธรรม วมตตธรรม



จดเรมตนของโลกทศนและชวต จดเรมตนสงขารธรรม จดเรมตนของกาละ

“ภกษทงหลาย.....ธรรมทงปวงมฉนทะเปนมล มมนสการเปน

เบองตน มผสสะเปน แดนเกด-เหตใหเกด มเวทนาเปนทประชม-ทรวมลง

มสมาธเปนประมข มสตเปนใหญ มปญญาเปนยอดยง มวมตตเปน

แกนสาร มอมตะเปนทหยงลง มนพพานเปนเปาหมาย”(91)

คลนพลงของแสง เสยง กลน รสและผสสะทรบรผานทาง

ประสาทตา ห จมก ลน กาย คลนพลงงานทงหมดเมอกระทบแลวกดบสลาย

เปนความวางไมมบทบาทใดๆ กบจต แตกระบวนการการรบรอารมณ

ไมไดสนสดลงเพยงแคน สภาพการรบรทกจดประสาทสมผสจะเคลอน

ไปทหวใจ เกดมตแหงการรบรทมโนธาตอกครง ณ จดนเอง กระบวนการ

การรบรจะเคลอนไปสมตแหงความหมายของอารมณ ภาษาบาลใชคำวา

ผสสะ และ ผสสะในปฏจจสมปปบาทกหมายถงผสสะทใจนเอง

(มโนสมผส)

ทวลกษณ ลกษณะความเปนคของอารมณคออาณาจกรแหง

โลกสมมตทจตทองเทยวไป ด - ชว, ผด - ถก, รก - ชง, ได - เสย,

ไกล - ใกลหรอสอดวยภาษาทเขาใจกนงายๆ กคอพลงของขวบวกและ

ลบนนเอง ผสสะหรอความเปนคแหงความหมายของอารมณทจตรบร เปน

ปจจยเปนตวแปรใหเกดเวทนา และระยะหางระหวางขวทงสองคอมตของเวลา

อดต - อนาคต ณ จดศนยกลางของภาวะความเปนคนน ผสสะมคาเทากบ

ศนย เพอถวงรกษาความเปนสมดลของสภาวธรรมไว อบายวธการฝกจต

เพอขามพนจากอำนาจแรงดงตางๆ จะตองเขาหาพลงแหงความเปนสมดลน

(91)อ.ทสก. 24/58/128-129 มลกสตร

๑๙๙



อนสย ความเคยชนของจตทฝงแนน หยงรากลงในพนจต

ระดบลก จตทมอวชชาจะไมร ไมเขาใจวาสภาพการเกด - ดบของเวทนา

สบเนองมาจากผสสะ สงผลใหเกดความหลง ความยดตดในเวทนา

เมอยดตดกมการสงสม ลกษณะการสงสมนเรยกวาอนสย จตทยดตด

สขเวทนาจะเกดการสงสม ราคานสย ยดตดทกขเวทนาจะเกดการสงสม

ปฏฆานสย สภาพทจตไมรลกษณะการเกดและดบของเวทนาทงสอง

สงผลใหเกดการสงสม อวชชานสย

อาสวะ ทกครงทจตมการหลงยดหลงตดในเวทนา รางกายจะ

หลงสารเคมชนดหนงออกมาและไหลซานไปตามจดตางๆ บนเรอนกาย

พลงงานจากสารทหลงออกมานจะทำหนาทหนวงเหนยวดงจตใหกลบเขา

ไปรวมกบเวทนาครงแลวครงเลา

ตณหา อปาทาน อนสยจะสงแรงผลกดนจตใหแสวงหาอารมณ

ใหมอนเปนลกษณะของตณหา โดยเขาไปรงรด รอยรดอารมณตางๆ นนไว

เพอปอนขอมลใหจตเสพเสวยเพลดเพลนอยตลอดเวลา อนสยเกาทนอน

เนองในพนทลกของจตกทำหนาทปรงแตงสรางอตตา - ตวตนขนมา

(อปาทานขนธ) รอบการเกด - ดบตณหาอปาทานเพมความถมากขนๆ

เพมพนขนๆ เกดการสะสมสงสมเปนสนามพลงของเจตสกหรอเครอขาย

แหงความคดนกลอมรอบมโนธาตไวเปนชนๆ อำนาจแรงของสนามพลงน

เองทดงดดจตไวไมใหเปนอสระ......

องคความรของการพฒนาจตเพอเคลอนสระดบจกระตางๆ จนถง

จดสงสดแหงอสรภาพอนถาวร องคความรนนตองเขาใจระบบโครงสราง

ของสนามพลงเจตสกทลอมรอบมโนธาตนเสยกอนจงจะพบเสนทางไปส

อสระได นนคอเหตผลทวาทำไมกอนทจตจะเคลอนไปสจกระระดบตางๆ

๒๐๐ ๒๐๑



จงตองผานจดนคอจดมโนธาตทกครง ดวยอำนาจแหงจตอนเกดจาก

การเพงพนจในอารมณปจจบนจะเกดปญญาหยงรหยงเหนความสบตอของ

ปจจบนขณะบอยครงมากขนๆ ถขนๆ จนเกดการประจกษแจงภาวะ

ความเปนจรงของกายและจต หรอรปและนาม วาแทจรงแลวคอกระแส

แหงความสบตอของขณะหลายๆ ขณะทเกดดบตอเนองกนเปนสายๆ นเอง

ดวยอำนาจพลงแหงปญญาทเกดขน กระแสธารแหงสงขาร – ความ

ปรงแตงจะถกตด ถกทอนออกใหสนลงๆ ความเชยวของกระแสธารจะ

ลดลงๆ ความรนแรงจะออนตวลงๆ จนไมสามารถทจะดงจตเขาไปรวม

กระแสได จตจะคอยๆ เคลอนเขาใกลจดศนยกลางสนามพลงแหงความ

เปนค(จดศนยกลางของพลงงานทกอยางมคาเทากบศนย) สภาพความเปน

คของอารมณจะทำปฏกรยากบจตนอยลง มตของเวลาจะสนลง แรงพลง

แตละระดบชนจะเบาลง พลงจตจะเพมมากขนๆ จนถงจดๆ หนงจตก

หลดพนเปนอสระจากแรงดงแตละระดบชนเขาไปสจกระทละเอยด

และสงขน.....

บทนจะนำทานไปสภาคปฏบต ซงเชอมโยงสภาวธรรมของ

องคความรเรองจกระ พลงกณฑาลน ฌานจตเพอเสรมสรางบรรยากาศ

แหงการศกษาและปฏบตอนกอใหเกดแรงบนดาลใจแกอนชนรนหลงสบไป

๒๐๐ ๒๐๑



อานาปานสตภาวนา - ภาคปฏบต

“ดกอน ภกษทงหลาย อานาปานสตอนภกษเจรญแลว ทำให

มากแลว ยอมมผลมาก มอานสงสมาก ภกษทเจรญอานาปานสตแลว

ยอมบำเพญสตปฏฐาน ๔ ใหบรบรณได

ดกอน ภกษทงหลาย กอานาปานสต อนภกษเจรญแลวอยางไร

ทำใหมากแลวอยางไร จงมผลมาก มอานสงสมาก

ดกอน ภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน อยในปากด อยทโคนไม

กด อยในเรอนวางกด นงคบลลงก ตงกายตรง ดำรงสตมนเฉพาะหนา

เธอยอมมสตหายใจเขา มสตหายใจออก”

อานาปานสตภาวนา ๑๖ ระดบ

ความหมาย อานาปานสต ตามหลกสภาวธรรมภาคปฏบต

ก.อานาปานสต : สตระลกรกองลมหายใจเขา - ออก

ความหมายนยนคอ เพยรระลกรลกษณะลมหายใจเขา - ออก

ครอบคลมเนอหา(สภาวธรรม)ระดบท ๑ - ๔

ข.อานาปานสต : สตระลกรสภาวธรรม(จต,เจตสก) ทปรากฏ

ทกลมหายใจเขา - ออก

ความหมายนยน คอเพยรระลกรสภาวธรรมทปรากฏทกๆ ลมหาย

ใจเขา - ออก ครอบคลมเนอหา(สภาวธรรม)ระดบท ๕ - ๑๖

๒๐๒ ๒๐๓



จดลมกระทบ ๓ จด

โพรงจมก, ราวนม(ชวงอก), หนาทอง สดแทแตใครจะจบชดจด

ไหน ขนอยกบจรต อปนสย และการแนะนำจากครอาจารย

ขอแนะนำ : หากดำรงจตเปนกลาง เพกถอนความตองการและ

เงอนไขทกอยางในการดลม เพยงสำเหนยกด รสกตอจงหวะลมหายใจ

เขา - ออกเทานน ลกษณะลมจะปรากฏชด นมเนยน ลมลก รสกโปรงเบา

สบาย ไมอดอด

หมวดทหนง : การเฝาตามดกาย

๑. เมอหายใจเขายาว กรชดวาหายใจเขายาว

เมอหายใจออกยาว กรชดวาหายใจออกยาว

๑.๑ ขณะทลมหายใจเขา - ออกอยในลกษณะทยาว แสดงวาธาต

กายหยาบมาก เมอกายหยาบ อารมณอนเปนสวนนามธรรมกอยในสภาพ

ทหยาบเชนกน

๑.๒ ธาตหยาบของกายจะถกขบ คลายออกมาในลกษณะความรอน

เจบ ปวด เหนบชา เหงอออก หนกศรษะ เวยนศรษะ อาเจยน ทองเดน จบไข

๑.๓ สภาวธรรมเหลานจกปรากฏชด เมอผปฏบตบำเพญความเพยร

ในอรยาบท เดนและนง สลบกนไป โดยแตละอรยาบทจะตองใชเวลาไม

ตำกวา ๔๐ นาทขนไป

๑.๔ จตจะเขาสสภาวะละเอยดไมไดตราบใดทธาตกายยงหยาบอย

๑.๕ ระยะเวลาเพยง ๔๐ นาท หรอ ๓๐ นาทของการนง หากเปน

ชวงในชวตประจำวน เราจะไมพบกบความผดปกตทางกายเลย

๒๐๒ ๒๐๓



๑.๖ อารมณ(อาหาร)ของจต ๓ ประเภท อารมณคด(อดต), อารมณ

นก(อนาคต), อารมณรสก(ปจจบน) สภาพจตในชวตประจำวน จตจะ

อยกบอารมณคด - นก(อารมณปรงแตง) เดนกคด นงกคด ยน...นอนกคด

หากไมสงเกตใหชดดเหมอนจตจะอยกบความคดนกตลอดเวลาไมวางเวน

๑.๗ ๘๐% ของอารมณทจตนำมาคด - นกปรงแตง ลวนไรสาระ

สญเสยพลงงานชวตเปลา

๑.๘ จตทอยกบความคด-นกมากๆ จะเสยศนย เสยการทรงตว

นนคอทานเปดประตรบศตรแหงชวตคอความเครยด วตก กงวล เขามาแลว

๑.๙ การปลอยใหขาศกศตรเขามาอาศยในบาน หากเจาของบาน

ไมระมดระวง ไมนานเขากถอสทธครอบครองบานทงหมด เจาบานเดมก

ตกเปนทาสรบใช

๑.๑๐ เพอกลบไปสฐานเดมแหงชวตอนเปนความงาม อสระ

เบกบาน เราจำตองเรยกความสมดลของจตกลบคนมา

๑.๑๑ อบายวธการฝกจตกลบสสมดลเดม กคอฝกจตใหอยกบ

อารมณรสกอนเปนปจจบนบอยๆ เรมตนทกายกอน เดนกรสกตว ยนกรสก

ตว นงกรสกตว

๑.๑๒ การทจะรสกตวไดชดนน ผฝกใหมตองรจก กศโลบาย โดย

อาศยรปแบบการฝกฝนสตทถกกบจรตนสย

๑.๑๓ ในชวตประจำวนขณะทจตรบอารมณ ความพอใจและ

ไมพอใจจะผดขนมารวมเสมอ ความพอใจ(อภชฌา), ไมพอใจ(โทมนส)

พลงงาน - ธาตทง ๒ นไมไดสญหายไปไหน เพราะถกยด ถกเกบไวในรป

อปาทาน

๒๐๔ ๒๐๕



๑.๑๔ อภชฌาและโทมนส ทอปาทานเกบไวนแหละ พระพทธองค

ทรงตรสวาเปน เพลงแหงทกข หรอ เพลงกเลส

๑.๑๕ เรอแหงชวตทไรสตเปนหางเสอนน วนหนงๆ จะหลงเกบ

สะสมเพลงทกขไวนบไมถวน

๑.๑๖ เพลงทกขทสะสมไวมากๆ เมอประกายไฟแหงอารมณ

ภายนอก(แมเลกนอย) ทปะทขนมาในชวตประจำวน เพลงทกขจะ

ทำหนาทเสมอนเชอเพลงโหมไหมอยางนากลว! จงไมแปลกทบางคนแม

รบอารมณทไมพอใจเพยงนดหนอย แตอารมณตอบสนองรนแรงมาก

๑.๑๗ ประกายไฟแหงอารมณภายนอกไมมใครหลกเลยงได

แตจะมผลอะไรหากเชอเพลงภายในถกขจดสนหมดแลว ประกายไฟเขามา

ทางประสาทสมผสใดกดบทจดนน

๑.๑๘ บทสรรเสรญพระพทธคณขอความวา พระพทธเจาเปน

พระอรหนตดบเพลงกเลส เพลงทกขสนเชงฯ คงชดขนในใจบางแลว

สำหรบบางทาน

๑.๑๙ นำดไลนำเสย เมอจตถกฝกใหอยกบอารมณรสก(ปจจบน)

บอยๆ เพมพนขนๆ อารมณคดนกตางๆ ทเกบไวในรปอปาทานจะถกขบ

ออกมา คลายตวออกมา ผไมเขาใจกฎสมพนธนถงกบทอแท เลกลม

การปฏบตไปกม

๑.๒๐ เมอชวโมงแหงการเจรญสตเพมมากขน ความหยาบทางกาย

ความหยาบทางอารมณ กจกเบาบางลงๆ

๑.๒๑ ชวงกายหยาบ - จตหยาบ นวรณธรรมทปรากฏชด คอ

กามฉนทะ พยาบาท

๒๐๔ ๒๐๕



๑.๒๒ กรณทผฝกปฏบตเรมตน หากประสบกบทกขเวทนาทางกาย

และใจแกกลาจนรสกทนไมไหว ควรใชฐานกายหมวดอนเปนอารมณ

ของสตไปกอน เชน หมวดพจารณารางกายเปนสงปฏกล ไมสะอาด

หมวดพจารณากายประกอบดวยธาต ๔ หรอหมวดพจารณากายประดจ

ดงซากศพททงไวในปาชา

๑.๒๓ เมอนอมฐานทง ๓ มาพจารณา อปาทานความยดมนใน

อารมณแหงตวตนกจะถกคลายไปๆ อารมณละเอยดขนๆ เมออารมณและ

จตละเอยด กสงผลใหความหยาบทางกายเบาบางไปดวย

๑.๒๔ ฐานกายหมวดสมปชญญะปพพะ เปนอกอบายหนงทชวย

ไดโดยอาศยรปแบบการเคลอนไหว - ยกมอเปนจงหวะ ผฝกปฏบตควร

ทดลองปฏบตด

๑.๒๕ เมอใชอบายทแนะนำมาทงหมดยงไมไดผล สภาพจตใจ

ยงสบสนอยมาก ยงปฏบต ยงทวความรนแรงมากขน ขอแนะนำวธสดทาย

ใหผปฏบตนงอยในทาสมาธ(หามพง) ไมใชความพยายามใดๆ ไมจดจอง

ไมใสใจอะไรทงหมด แมลมหายใจกไมตองไปด นงเฉยๆ จตจะคดนกอะไร

กปลอยใหคดนกเตมท อยาตอตาน หรอปฏเสธอารมณ ดวยอบายน

อารมณความคดนกทหยาบๆ จะคลายตวออกมา ปลอยใหคลายเตมท

๑.๒๖ ยอนนมตอารมณ เมออารมณหยาบคลายตวไปถง

จดหนง ภาพอารมณทไมเคยปรากฏมากอนจะผดขนมาๆ ชดมาก

แตเกด - ดบเรวกวาอารมณปกตทวไป ลกษณะอารมณดงกลาว ทานไม

สามารถแยกแยะไดวาเกดขนตงแตเมอไหร หรออยชวงไหนของกาลเวลา

จะเปนอารมณอดตกไมใช อนาคตกไมใช จะรสกแปลกใจวาภาพอารมณ

ทไมเคยรบรมากอน ปรากฏขนใหจตรบรไดอยางไร

๒๐๖ ๒๐๗



หลงจากนนไมนานทานจะรสกเคลม(เบลอ) จตจะเขาสอารมณ

งวง ความรสกจะหายไปในทสด ทานกจะหลบ(นงหลบ) เมอรสกตวความ

รสกจะโปรงเบาสดชนไปหมดและพรอมทจะกลบไปสการปฏบตในภาค

ปกตได

๑.๒๗ วธคลายอารมณหยาบนสามารถนำไปใชกบผทยดตดใน

อารมณมากๆ วตก กงวล สบสนทางความคดจนถงขนตองพงยานอนหลบ

หากใชวธนกอนนอน โดยฝกนงจนไปถงจดทรสกงวง จงลมตวลงนอนกจะ

หลบไดสบายโดยไมตองพงยานอนหลบ

๑.๒๘ หากเรยงลำดบอารมณจากหยาบไปละเอยด กจะม

ลกษณะดงน

อารมณอดต(สวนทหยาบ) ชวงนนวรณทปรากฏชด คอ

กามฉนทะ พยาบาท

อารมณงวง เมอสภาพหยาบทางอารมณคลายตวไปมากแลว ทกข

เวทนาทางกายและใจเบาบางลง ชวงนหากสตไมชดพอ ความงวง(ถนมทธะ)

จะปรากฏชด

อารมณอนาคต เมออารมณงวงคลายไป อารมณอนาคตจะ

ปรากฏขนมาเปนอารมณของจต ชวงนอทธจจะกกกจจะและวจกจฉาจะ

ปรากฏชด หลงจากนนจตจะเขาสภาวะทละเอยดขนจนกระทงเขาส

อปปนาชวนะวาระวถ

๒๐๖ ๒๐๗


วมตตธรรม๒๐๘ ๒๐๙



๒. เมอหายใจเขาสน กรชดวาหายใจเขาสน

เมอหายใจออกสน กรชดวาหายใจออกสน

อคคหนมต ปฏภาคนมต

ความสมพนธของอคคหนมตและปฏภาคนมต ในวงผศกษาและปฏบต

ธรรมสวนมากยงเขาใจวาอคคหนมตคอการผดหรอปรากฏขนของภาพใด

ภาพหนง สวนปฏภาคนมตคอการขยายภาพนนๆ ใหชดขน ใหใหญขน

ตามความตองการ ซงเปนความเขาใจทยงไมสมบรณนกและ เพราะสาเหต

นเองจงทำใหการบรรลอปปนาสมาธเปนเรองยาก

อคคหนมต นมตหมายถงลกษณะอารมณทจตรบร อคคหนมต

เปนลกษณะของจตพเศษท ผด ขนมา เปนอาการทจตเคลอนจากกามภม

ไปสรปภม ความแตกตางทเดนชดอยทลกษณะของ เอกคคตา ความเปน

หนงของจตจะตงมน แนบแนน มนคง หยงลกลง ณ จดจกระบนเรอนกาย

จดกงกลางสมอง(Pineal)เปนจดทอคคหนมตเรมปรากฎ

ปฏภาคนมต คอลกษณะทเอกคคตาจต - ความเปนหนงของ

จตขยายยาวออกไป แผกวางออกไปเรอยๆ ซงจะสมพนธกบจกระแตละ

จด เรมตงแตจดกงกลางสมอง(Pineal)เปนตนไป

จดกงกลางสมอง จตเคลอนสจดศนยกลางสมอง นามดบ รปดบ

รอยตอระหวางลมหยาบ(ยาว) กบลมละเอยด(สน) ความสมพนธระหวาง

นามและรปจกปรากฏชด ขณะทรชดตอสภาพลมหายใจเขายาว ออกยาว

ลกษณะการเกดดบพเศษของสภาพธรรมารมณ - อารมณทางใจ(สงขารขนธ)

๒๐๘ ๒๐๙



สนามพลงเจตสก

๕. นวรณ : กามฉนทะ พยาบาท ถนมทธะ อทธจจกกกจจะ วจกจฉา๔. ปฐมฌาน : วตก วจาร ปต สข เอกคคตา ๓. ทตยฌาน : ปต สข เอกคคตา ๒. ตตยฌาน : สข เอกคคตา๑. จตตถฌาน : อเบกขา เอกคคตา

๒๐๘ ๒๑๑



จกปรากฏขนและดบไป ซงลกษณะเกดและดบจกปรากฏรวดเรวมาก!

.....ลกษณะลมหายใจทยาวกดบ วบ! ลง.....

จตเคลอนสจดศนยกลางสมองพรอมๆ กบอาการทจตดงลงๆ

หยงลงๆ แนบสนทเปนหนงเดยวกบจดน ความรสกทเรอนกายเหมอนไร

นำหนก เบาสบายทงกายและจต กระแสคลนแหงความคดนกแผวเบาไม

รบกวนจตอกตอไป ปรากฏการณของแสงเรองๆ รอบๆ ศรษะจะคอยๆ

ปรากฏขนมา ชดขนและชดขนเรอยๆ

๓. ฝกอยวา เราจกกำหนดรกองลมทงปวง หายใจเขา...

หายใจออก

สภาพลมหายใจเขา - ออก สมำเสมอกน ละเอยดแผวเบา

ความรสกในการดลมนนนมเนยน ลกแผว นคอสภาพของลมหายใจ

ทงหมดทงปวงทรสกได ประคองความรสกเปนกลางไว รชดตอสภาวธรรม

ทกำลงปรากฏ ใชพลงแหงความเปนกลางของจตหยงลง ดงลงในสภาพ

ของลมหายใจทปรากฏ ถงจดนลมหายใจประณตแผวเบายงนก ผปฏบต

บางทานอาจมความรสกวา ลมหายใจหายไป ไมรจะกำหนดอะไรเปนอารมณ

จตตองดำรงความเปนกลางจรงๆ จงสมผสรบรกองลมหายใจละเอยดได

จดอาชยา จตเคลอนจากจดกงกลางสมองสจดกงกลางระหวาง

คว(อาชยา) ประคองความเปนกลางของจตหยงลกลง แนบสนทลงใน

กองลมหายใจทละเอยดไปเรอยๆ

จดหวใจ จตเคลอนจากจดอาชยาลงมาทศนยกลางของหวใจ

อาการคดนกตลอดถงสภาพของลมหายใจจะคอยๆ แผวลงๆ เบาลงๆ

ลกษณะจตคลายถกดด เหนยวนำ โนมนำเขาสจดศนยกลางของใจ

๒๐๘ ๒๑๑



นลาฑณก

๒๑๒ ๒๑๓

นลาฑณก



พลงแหงความสงบตงมนมพลงมาก เหนยวนำจต ตรงจตแนบสนทเปน

หนงเดยวกบจดศนยกลางของใจ ขอบแสงแหงความมดหางออกไปๆ

กลมพลงของแสงสวางมากขนๆ

สนามพลงเจตสก พลงทลอมรอบมโนธาตเปนชนๆ จตจะม

ศกยภาพพอทจะออกจากแรงดงดดของสนามพลงนไดหรอไม?.... ณ

จดศนยกลางของใจนอารมณอนเปนสวนอดตทงหมดยตการทำงาน

ไมสามารถเขามาเปนอารมณของจตได

สำหรบผศกษาและปฏบต จดหวใจนสำคญมากตอการทจะ

ทดสอบวา สภาพจตไดเขามาส ฌานวถ จรงหรอไม โดยการใชเจตนาให

จตคดถงอารมณอนเปนสวนอดต มตแหงอดตทกเรองราวไมสามารถผด

ขนมาได ยงใชความพยายามมาก ระบบสมองจะเกดการสนสะเทอน

เกรงและเจบปวดอยางรนแรง.....แตหากนอมจตไปสอารมณอนาคตจตจะ

เรมทำงานไดทนท......เมอทดสอบจนเปนทพอใจแลวตองงด ยตการใช

เจตนาทจะใหจตไปรบรอารมณตางๆ สภาพจตกจะแนบสนทนงเงยบเปน

หนงเดยวกบจดน

๔. ฝกอยวา เราจกระงบกายสงขาร หายใจเขา...หายใจออก

สนามพลงแหงกามภมดบ สภาวธรรมอนเปนสวนอดตเคลอน

เขามาเปนอารมณของจตโดยอตโนมต เปนสภาพการเกด - ดบพเศษท

ทรงพลงและรวดเรวมาก! ลกษณะการเกด - ดบปรากฏ ๒ หรอ ๓ ขณะ

(สองขณะสำหรบบคคลผมปญญาอนทรยแกกลา, สามขณะสำหรบผม

ปญญาปานกลาง).....ขณะสดทายของกระบวนการเกดดบพเศษน แรง

๒๑๒ ๒๑๓



นลาฑณกธามสกณข

ธามสราจปอ

ปฐมฌาน

๒๑๔ ๒๑๕



ปฐมฌาน



ดงดดจากสนามพลงระดบกามภมกถงกาลยตลง พรอมกนนนกลมพลง

แหงอกศลเจตสกอนไดแกนวรณทงหากไดยตหยดการทำงานลงชวคราว

เชนกน

มลธาร - ขณกสมาธ จตเคลอนจากจดหวใจลงมาทจกระมลธาร

สภาพลมหายใจละเอยดขน กลมพลงของแสงทวความเขมชดเจนขน

พลงแหงความเปนหนงเพมขน มนคงขน เหนยวนำจต ตรงจตใหแนบสนท

อยกบจดมลธาร พลงแหงความเปนหนงของจตในระดบขณกสมาธเปน

สดสวนประมาณแปดสบเปอรเซนตของอปปนาสมาธ

การตนขนของกณฑาลน ตำแหนงปลายสดกระดกไขสนหลง

มกลมพลงงานชนดหนงผดขนมา....ไออนจากกลมพลงนคอยๆ เคลอนตว

แผขยายไปตามเรอนกาย รสกสมผสไดกบอณหภมทเพมขน กลมพลงงาน

ชนดนคอพลงของกณฑาลน.....กณฑาลนไดถกปลกใหตนขนแลว!

สวาธษฐาน - อปจารสมาธ สภาพของลมหายใจแมแผวเบา

ละเอยดสกเพยงใด พลงความเปนหนงของจตยงคงสามารถรบรและสมผส

ไดชดกบอาการเคลอนเขาและออกของลมหายใจ จตเคลอนจากจกระ

มลธารขนสจดหวใจ.....เคลอนลงมาทจดจกระสวาธษฐาน

การเคลอนของกณฑาลน จตเคลอนจากจดหวใจลงมายง

จดสวาธษฐาน....โครงสรางรางกายถกปรบใหตรงขนโดยอตโนมต(กาย

ตงตรง ลำคอตงตรง) .... กลมพลงของกณฑาลนเคลอนจากจกระมลธาร

ขนไปยงจดจกระสวาธษฐานโดยอาศยชองกลาง(สษมนะ) ของไขประสาท

กระดกสนหลง

สภาพลมหายใจละเอยดขน กลมพลงของแสงทวความเขม

ชดเจนขน พลงแหงความเปนหนงเพมขน มนคงขน เหนยวนำจต ตรงจต

๒๑๔ ๒๑๕


วมตตธรรม๒๑๖ ๒๑๗



ใหแนบสนทอยกบจดสวาธษฐาน พลงแหงความเปนหนงของจตในระดบ

อปจารสมาธเปนสดสวนประมาณเกาสบเปอรเซนตของอปปนาสมาธ

มณประ - ปฐมฌาน จตเคลอนจากจดจกระสวาธษฐานยอนกลบ

ขนไปยงจดกงกลางสมอง(Pineal) .....เคลอนมาทจดจกระอาชยา......

เคลอนลงมาทจดหวใจ....สภาวธรรมอนเปนสวนอดตเคลอนเขามาเปน

อารมณของจตโดยอตโนมต เปนสภาพการเกด - ดบพเศษททรงพลงและ

รวดเรวมาก! ลกษณะการเกด - ดบปรากฏ ๒ หรอ ๓ ขณะ(สองขณะสำหรบ

บคคลผมปญญาอนทรยแกกลา, สามขณะสำหรบผมปญญาปานกลาง)

และเคลอนลงมา สามลำดบขนตอนของกระบวนการเคลอนของจต

สจกระคอ....จตเคลอนจากจดหวใจลงมาสจดมณประ....รางกายถกปรบ

ใหตรงขนโดยอตโนมต(กายตงตรง ลำคอตงตรง)......กลมพลงของ

กณฑาลนเคลอนจากจดสวาธษฐานขนไปสจดมณประโดยอาศยชองกลาง

(สษมนะ) ของไขประสาทกระดกสนหลง

ตำแหนงมณประคอจดทตงของปฐมฌาน จตไดเคลอนออกจาก

กามภมเขาสมตแหงรปภมโดยสมบรณ คลนแหงอารมณทเปนอปสรรค

อนเกดจากนวรณไดสงบราบเรยบลงแลว สนามพลงแหงเจตสกลอมรอบ

หมหอดวงจตไว เปลงประกายรศมอนรงเรองดจเดยวกบรปพรหม.....

องคประกอบ ๕ ประการของปฐมฌานคอ วตก วจาร ปต สข เอกคคตา

เอกคคตา - อายกาลของรปภม, อรปภม เอกคคตา - ความเปน

หนงของจตเปนองคประกอบของฌานจตทกระดบและปรากฏเดนชดทสด

ภาวะความเปนหนง - เอกคคตาจต ทรงตวอยนานมาก ระยะกาลแหงความ

เปนหนงทยาวนานนเองทเปนตวกำหนด อายกาล ของสตวผอบตอยใน

คตภมรปภมและอรปภม

๒๑๖ ๒๑๗



ระยะกาลทเอกคคตาจตทรงตว ดำรงความเปนหนงตงมนไดนานน

สงผลให เวทนาเจตสก อนเปนองคประกอบของจตทกดวงและณานจต

ทกระดบมลกษณะตงมน ทรงตวอยไดนาน มกำลงแกกลา แผซานไป

ตลอดสรระทวสรรพางคกาย

ปฐมฌาน สขเวทนาทประกอบดวยปต อนเกดแตวเวก(สงดจาก

กามสญญา สงดจากอกศลธรรม-นวรณ)

ทตยฌาน สขเวทนาทประกอบดวยปต อนเกดแตกำลงสมาธ

(เพราะความดบไปแหงวตก วจาร)

ตตยฌาน สขเวทนาทประกอบดวยกำลงอเบกขา อนเปนภาวะ

สขระดบทพระอรยเจาทรงสรรเสรญ

จตตถฌาน อเบกขาเวทนาทประกอบดวยใจอนบรสทธผองใส

เอกคคตาจต มกำลงแกกลา ตงมน ทรงตวอยไดนานเทาใด เวทนา

เจตสก(สขเวทนา, อเบกขาเวทนา) กมกำลงแกกลา ตงมน ทรงตวอยได

นานในสดสวนเทากน สภาวธรรมของเวทนาจะแผคลมไปทว

สรรพางคกาย ณ จด ปฐมฌานนเอง ความรสกอนฉำเยนพรอมกบ

แสงเรองๆ แผออกจากจดมณประกระจายไปทวเรอนกาย โดยเฉพาะท

ปลายประสาทมอและเทาจะสมผสคลนนไดชดมาก

“ภกษทงหลาย ในกรณนภกษเพราะสงดจากกามและสงดจาก

อกศลธรรมทงหลาย จงบรรลฌานทหนง ซงมวตก วจาร มปตและสขอน

เกดแตวเวกแลวแลอย เธอประพรมกายนใหชมทว ชมรอบ เตมรอบดวยปต

และสขอนเกดแตวเวกนน สวนใดสวนหนงของกายเธอทปตและสขอนเกด

แตวเวกไมถกตองมไดม

๒๑๘ ๒๑๙



ภกษทงหลาย เปรยบเหมอนพนกงานสรงสนาน หรอลกมอของเขา

กดเปนคนฉลาด โรยผงทใชสำหรบถตวในเวลาอาบนำลงในขนสำรดแลว

พรมนำหมกไว ครนเวลาเยนกอนผงออกยางเขากนซมทวกนแลว เคลอบ

จบกนทงภายในและภายนอก ไมไหลหยดฉนใด

ภกษทงหลาย ภกษประพรมกายนทำใหชมทว บรบรณ ซาบซาน

ดวยปตและสขอนเกดแตวเวก สวนใดสวนหนงของกายเธอทปตและสข

อนเกดแตวเวกไมถกตองแลวมไดม ฉนนนเหมอนกน ภกษทงหลาย นคอ

การเจรญสมมาสมาธทประกอบดวยองคหาอนเปนอรยะประการทหนง”(92)

ปฐมฌานจตทปรากฏขนครงแรก เกดขนเพยงขณะเดยวเทานน

ตอมาภายหลง เกดวส-ความชำนาญขนแลว ฌานจตจงเกด - ดบสบตอ

กนหลายขณะเพมขนเรอยๆ โดยไมมภวงคจตหรอจตอนใดแทรกคนเลย

และสามารถอธษฐานจตใหตงมนอยในองคฌานไดตามระยะเวลาทตองการ

เรยกวา ฌานสมาบต เพราะอปปนาสมาธในฌานสมาบตเกดขนไดมาก

ขณะหาประมาณมได

ภกษละซงความรกและความไมเปนทรกแลว ไมถอมน

อนตณหาและทฏฐ ไมอาศยแลวในภพไหน ๆ

หลดพนแลวจากเครองเกาะเกยวทงหลาย

ตองเวนเสยไดในโลกโดยชอบ

(92)อ.ปญจก 22/28/27-32 ปญจงคกสตร

๒๑๘ ๒๑๙



นาฌยตท

นาฌยตท-ะตหานอ

จใวห

อาชยา

อนาหตะ

ราธลม

นาฐษธาวส

ะรปณม

ะธทสว



ปฐมฌาน

๒๒๐ ๒๒๑

นาฌยตท

นาฌยตท-ะตหานอ

จใวห

อาชยา

อนาหตะ

ราธลม


ะรปณม

ะธทสว



ปฐมฌาน



ฌานวส

“ฌานวส ความชำนาญคลองแคลวในองคฌาน ๕ ประการ

๑. อาวชชนวส ความชำนาญคลองแคลว ในการนกถงสภาวธรรมของฌาน

๒. สมาปชชนวส ความชำนาญในการเขาฌาน

๓. อธษฐานวส ความชำนาญในการใหจต ตงมนอยในองคฌานไดตามตองการ

๔. วฏฐานวส ความชำนาญในการออกจากฌาน

๕. ปจจเวกขณวส ความชำนาญในการนกถงองคฌานแตละองค”(93)

การดำรงจต พจารณาธรรม ในปฐมฌาน ควรดำรงจตเชน

เดยวกบทานพระธรรมเสนาบดสารบตร ดงน

“.......สภาวธรรมในปฐมฌานเปนอนสารบตรรแจงแลว

.........ทงทเกดขน ตงอยและดบไป เธอรชดอยางนวาดวยประการน

เปนอนวาธรรมทเรายงไมม ยอมม ทมแลวยอมพรากไป เธอไมยนด

ไมยนราย อนกเลสอาศยไมได พวพนไมได พนวเศษแลว พรากได

แลวในธรรมนนๆ มจตทฝกใหปราศจากเขตแดนคอกเลสไดแลว

เธอยอมรชดวาธรรมเครองสลดทกขทสงขนไปยงมอย และ

มความเหนตอไปวาธรรมเครองสลดทกขมไดเพราะปฏบตธรรม

นนๆ ใหมากขน”

(93)ปรมตถธรรมสงเขป อ.สจนต หนา 518-519

๒๒๐ ๒๒๑



หมวดท ๒ : การเฝาตามดเวทนา

๕. ฝกอยวา เราจกกำหนดรปต หายใจเขา .... หายใจออก

อนาหตะ - ทตยฌาน ณ ตำแหนงจกระมณประอนเปนจดทตง

ของปฐมฌาน เอกคคตา - ความเปนหนงของจตหยงลง ดงลงสมผสกบ

สภาพลมหายใจทละเอยด แผวเบา.....จตเคลอนขนสจดหวใจ แนบสนท

นงและมนคงเปนหนงเดยว....สภาวธรรมอนเปนสวนอดตเคลอนเขามา

เปนอารมณของจตโดยอตโนมต เปนสภาพการเกด - ดบพเศษททรงพลง

และรวดเรวมาก! (ลกษณะการเกด - ดบปรากฏ ๒ หรอ ๓ ขณะ)....

เจตสกสองดวงคอวตก วจาร อนเปนองคประกอบของปฐมฌานกถง

วาระดบ ยตลงพรอมกบการดบขณะสดทาย

จตเคลอนจากจดหวใจไปยงจดจกระอนาหตะ อนเปนตำแหนง

ทตงของจตในระดบทตยฌาน .....อาการทางกายถกปรบตงตรง ลำคอ

ตงตรง.....กลมพลงของกณฑาลนเคลอนจากจดมณประ ขนไปยง

จดอนาหตะ ความแผวเบาสดชนและฉำเยนอนเปนลกษณะของปต

ความสขสงบอนประณต ความตงมนเปนหนงเดยวของจต สนามพลงของ

เจตสกธรรมทงสามลอมรอบ หมหอดวงจตไวเปลงประกายรศมอนรงเรอง

ดจเดยวกบรปพรหม

“ภกษทงหลาย ขออนยงมอก ภกษเพราะสงบวตก วจารเสยไดจง

บรรลฌานทสองอนเปนเครองผองใสแหงใจภายใน นำใหเกดสมาธ

มอารมณเดยว ไมมวตก วจาร มแตปตและสขอนเกดจากสมาธแลว

แลอย เธอประพรมกายนทำใหชมทว ชมรอบ เตมรอบดวยปตและสขอนเกด

แตสมาธ สวนใดสวนหนงของกายเธอทปตและสขอนเกดแตสมาธไมถกตอง

แลวมไดม

๒๒๒ ๒๒๓



(94)อ.ปญจก. 22/28/27-32 ปญจงคกสตร (95)ม.อปร. 14/93-97/108-114 อนปทสตร

ภกษทงหลาย เปรยบเหมอนหวงนำอนลก มนำพงขนรอบดาน

ทงสทศของหวงนำ ไมมทางระบายนำเขาและฝนกไมตกตามฤดกาล

ทอนำเยนพงขนจากหวงนำนน ไหลบา ไหลทวมแผเตมทวไปหมดซง

หวงนำนน สวนไหนๆ ของหวงนำเยนไมถกตองมไดม ขอนฉนใด

ภกษทงหลาย ภกษประพรมกายนใหชมทว ชมรอบ เตมรอบ

ดวยปตและสขอนเกดแตสมาธ สวนใดสวนหนงของกายเธอทปตและสขอน

เกดแตสมาธไมถกตองแลวมไดม ฉนนนเหมอนกน ภกษทงหลาย นคอ

การเจรญสมมาสมาธทประกอบดวยองคหา อนเปนอรยะประการทสอง”(94)

การดำรงจต พจารณาธรรม ในทตยฌาน ควรดำรงจต

เชนเดยวกบทานพระธรรมเสนาบดสารบตร ดงน

“.......สภาวธรรมในทตยฌานเปนอนสารบตรรแจงแลว






มความเหนตอไปวาธรรมเครองสลดทกขมไดเพราะปฏบตธรรมนนๆ

ใหมากขน”(95)

๖. ฝกอยวา เราจกกำหนดรสข หายใจเขา... หายใจออก

วสทธะ - ตตยฌาน จกระอนาหตะอนเปนจดทตงของทตยฌาน

เอกคคตา - ความเปนหนงของจตหยงลง ดงลงสมผสกบสภาพลมหายใจ

๒๒๒ ๒๒๓


วมตตธรรม๒๒๔ ๒๒๕



ทละเอยด แผวเบา จตเคลอนไปยงจดหวใจ แนบสนท นง ตงมนเปนหนงเดยว

.....สภาวธรรมอนเปนสวนอดตเคลอนเขามาเปนอารมณของจตโดย

อตโนมต เปนสภาพการเกด - ดบพเศษททรงพลงและรวดเรวมาก!

(ลกษณะการเกด - ดบปรากฏ ๒ หรอ ๓ ขณะ).....อาการเกด - ดบ

ขณะสดทายดบลง ปตเจตสกกดบลงพรอมกน

จตเคลอนจากจดหวใจขนไปยงจดจกระวสทธะ อนเปนตำแหนง

ทตงของจตในระดบตตยฌาน ....อาการทางกายถกปรบตงตรง ลำคอ

ตงตรง....กลมพลงของกณฑาลนเคลอนจากจดอนาหตะขนไปยงจดวสทธะ

ความสขสงบอนประณต ความตงมนเปนหนงเดยวของจต สนามพลงแหง

เจตสกสองดวงลอมรอบ หมหอดวงจตไวและเปลงประกายรศมอนรงเรอง

ไปทวทกสวนของเรอนกาย ผบรรลถงฌานนเปนผเสวยสขดวยนามกาย

“ภกษทงหลาย เพราะความจางคลายไปแหงปต เปนผอยอเบกขา

มสตสมปชญญะเสวยสขดวยนามกาย จงบรรลฌานทสามอนเปนฌานท

พระอรยะเจากลาววา ผไดบรรลฌานน เปนผอยอเบกขา มสตอยเปนสข

ดงนแลวแลอย เธอประพรมกายนทำใหชมทว ชมรอบ เตมรอบ ดวยสข

อนปราศจากปต สวนใดสวนหนงของกายเธอทสขอนปราศจากปต

ไมถกตองแลว มไดม

ภกษทงหลาย เปรยบเหมอนในหนองบวอบล หนองบวปทม

หนองบวบณฑรก มดอกอบล ดอกปทม ดอกบณฑรก บางเหลาทเกด

อยในนำ เจรญอยในนำ ยงไมขนพนนำ จมอยภายใตนำ อนนำเลยงไว

ดอกบวเหลานน ถกนำเยนซมซาบ ชมฉำตงแตยอดจนถงราก สวนไหนๆ

ของดอกบวเหลานนทนำเยนไมถกตองแลวมไดมฉนใด

๒๒๔ ๒๒๕



อนาหตะ

นาฌยตท

ราธลม


ะรปณม

จใวห

ะธทสวนาฌยตต

รารสลหส

นาฌถตตจ-รารสลหส

นาฌถตตจ



ปฐมฌาน

๒๒๖ ๒๒๗

อนาหตะ

นาฌยตท

ราธลม


ะรปณม

จใวห

ะธทสวนาฌยตต

รารสลหส

นาฌถตตจ-รารสลหส

นาฌถตตจ



ปฐมฌาน



ภกษทงหลาย ภกษประพรมกายนใหทว ชมรอบ เตมรอบ ดวยสข

อนปราศจากปต สวนใดสวนหนงในกายเธอทสขอนปราศจากปตไมถกตอง

แลวมไดม ฉนนนเหมอนกน ภกษทงหลาย นคอการเจรญสมมาสมาธท

ประกอบดวยองคหา อนเปนอรยะประการทสาม”(96)

การดำรงจต พจารณาธรรม ในตตยฌาน ควรดำรงจตเชนเดยวกบ

ทานพระธรรมเสนาบดสารบตร ดงน

“.......สภาวธรรมในตตยฌานเปนอนสารบตรรแจงแลว






มความเหนตอไปวาธรรมเครองสลดทกขมไดเพราะปฏบตธรรม

นนๆ ใหมากขน” (97)

ความละเอยดของลมหายใจ สภาวธรรมระดบ ๔- ๖ เปน

ลกษณะของฌานท ๑, ๒, ๓ กายสงขาร-เครองปรงแตงกาย คอลมหายใจ

เขาออกอยในสภาพทสงบระงบ ประณต ลมลก ละเอยดแผวเบาตาม

ลำดบชนของฌานจต

๗. ฝกอยวา เราจกกำหนดรจตสงขาร หายใจเขา...หายใจออก

สหลสราร - จตตถฌาน ณ ตำแหนงจกระวสทธะอนเปนจด

ทตงของตตยฌาน ลกษณะของลมหายใจอยในสภาพทละเอยดสด

(96)อ.ปญจก. 22/28/27-32 ปญจงคกสตร (97)ม.อปร. 14/93-97/180-114 อนปทสตร

๒๒๖ ๒๒๗



แผวเบาทสด แตเอกคคตาหรอพลงความเปนหนงของจตยงคงสามารถ

หยงลง ดงลงสมผสรบรสภาพของลมหายใจชนดนได

จตเคลอนลงมายงจดหวใจ แนบสนทนง ตงมนเปนหนงเดยว.....

สภาวธรรมอนเปนสวนอดตเคลอนเขามาเปนอารมณของจตโดยอตโนมต

เปนสภาพการเกด - ดบพเศษททรงพลงและรวดเรวมาก! (ลกษณะการ

เกด - ดบปรากฏ ๒ หรอ ๓ ขณะ).....อาการเกด - ดบ ขณะสดทายดบลง

สขเวทนาเจตสกและกองลมหายใจเขาออกกดบลงพรอมกน......

จตเคลอนจากจดหวใจขนไปยงจดจกระสหลสราร อนเปนตำแหนง

ทตงของจตในระดบจตตถฌาน ....อาการทางกายถกปรบตงตรง ลำคอ

ตงตรง.... กลมพลงของกณฑาลนเคลอนจากจดวสทธะขนไปยง

จดสหลสราร.... ณ จดนคลนแหงความครนคดนกปรงแตงไมรบกวนจตแลว

รสกโปรงเบาคลายอยในสภาพไรนำหนก จตเปนอสระ ตงมน ไมหวนไหว

ความรสกนแผขยายลงมาคลมทวเรอนกาย เหมอนมดวงไฟสวางจาตง

อยบนศรษะ แผรงสลงมาอาบสรงสนานทวทกสวนของเรอนกาย

เจตสกธรรมสองดวงคอเอกคคตาและอเบกขาทำหนาทเปนองคประกอบ

ของฌานจต ลกษณะการเคลอนของลมหายใจเขาออกทางจมกได

ยตลงแลว.....

กายตงอยในจต จตตงอยในกาย ความรสกทางกาย

ไรนำหนกเบาดจปยนนสำล(กายลหตา) ความรสกทางจตสงบนง เบาจาก

มวลแหงความคดนกทงปวง(จตลหตา) สภาวะการเกดดบทางกายเขาส

อาการสงบระงบแลว คงเหลอแตอาการเกดดบทางจตทยงคงสบเนองอยไป

“ ภกษทงหลาย เพราะละสขและทกขเสยได เพราะความดบหายไป

แหงโสมนสและโทมนสในกาลกอนจงบรรลฌานทส อนไมทกขไมสข มแต

๒๒๘ ๒๒๙



(98)อ.ปญจก. 22/28/27-32 ปญจงคกสตร (99)อ.ปญจก. 22/28/27-32 ปญจงคกสตร

ความทสตเปนธรรมชาตบรสทธเพราะอเบกขาแลวแลอย เธอนนนงแผไป

ตลอดกายนดวยใจอนบรสทธผองใส สวนใดสวนหนงของกายเธอทใจอน

บรสทธผองใส ไมถกตองแลว มไดม

ภกษทงหลาย เปรยบเหมอนชายคนหนงนงคลมตวดวยผาขาว

สวนไหนๆ ในกายเธอทผาขาวไมถกตองแลว(ไมถกคลมแลว) มไดม

ขอนฉนใด

ภกษทงหลาย ภกษนงแผใจอนบรสทธผองใสไปตลอดกายน

สวนใดสวนหนงในกายเธอทใจอนบรสทธผองใสไมถกตองแลวมไดม

ฉนนนเหมอนกน ภกษทงหลายนคอการเจรญสมมาสมาธทประกอบดวย

องคหา อนเปนอรยะประการทส”(98)

การดำรงจต พจารณาธรรม ในจตตถฌาน ควรดำรงจต

เชนเดยวกบทานพระธรรมเสนาบดสารบตร ดงน

“....สภาวธรรมในจตตถฌานเปนอนสารบตรรแจงแลว....

ทงทเกดขน ตงอย และดบไป เธอรชดอยางนวา ดวยประการน


ไมยนราย อนกเลสอาศยไมได พวพนไมได พนวเศษแลว พราก

ไดแลวในธรรมนนๆ มจตทฝกใหปราศจากเขตแดนคอกเลสไดแลว

เธอยอมรชดวา ธรรมเครองสลดทกขทสงขนไปยงมอย

และมความเหนตอไปวา ธรรมเครองสลดทกขมไดเพราะปฏบตธรรม


๒๒๘ ๒๒๙



เอกคคตาจตระดบอปปนาสมาธ จดจกระระดบอปปนาสมาธ

เอกคคตาจะทรงพลงมาก นงตงมนเปนหนงเดยว พลงทมกำลงสงยงนจะ

เหนยวจต ตรงจต ไวทจดจกระ..... ชวงระยะทจตดำรงความเปนหนง

อยนน ไมมความนกคดปรงแตงใดๆ ปรากฏขนเลย...นานพอสมควร

จตจงคลายออกจากจดอปปนา กลบมารบรอาการเกด - ดบของ

ขนธ(องคประกอบของฌานจตแตละขน) สกพกจตกถกดดกลบไปสภาวะ

ความเปนหนงทจดเดมอก ฯลฯ

ลกษณะจตทเคลอนขนลง หรอนงเปนหนงตามจดจกระนน

ตองเปนภาวะทเปนไปเอง อนเปนผลจากการเจรญสตทถกสวน

ดแลว หามยก ยายความรสก ไปตามจดตางๆ เดดขาด! หากมเจตนา

เคลอนความรสกไปตามจด ลกษณะของเอกคคตาจต(ระดบอปปนา)

จะไมปรากฏขนเลย เปนภาวะเทยม ไมใชสภาพธรรมทเปนจรง

กายสงขาร เครองปรงแตงกายคอลมหายใจ

จตสงขาร เครองปรงแตงจตคอสญญาและเวทนา

กายสงขารระงบ : สภาวธรรมระดบฌานท ๑, ๒, ๓

กายสงขารดบ : สภาวธรรมระดบฌานท ๔

จตสงขารระงบ : สภาวธรรมระดบอรปฌานท ๑, ๒, ๓, ๔

จตสงขารดบ : สภาวธรรมระดบสญญาเวทยตนโรธ

รปฌาน คอธรรมเครองอยเปนสขแหงกายและจต (ทฏฐธรรม

สขวหาร)

อรปฌาน คอธรรมเครองอยสงบระงบแหงจต

๒๓๐ ๒๓๑



๘. ฝกอยวา เราจกระงบจตสงขาร หายใจเขา...หายใจออก

อรปฌานสระดบ ณ จดจกระสหลสรารอนเปนตำแหนงทตงของ

จตระดบจตตถฌาน สญญาและเวทนา คอองคประกอบสำคญ ทำหนาท

ปรงแตงจต หากสญญาสามารถเลอกรบอารมณทละเอยดได สภาพจตก

จกละเอยดตามมา.... จตจงละคลายจากอารมณระดบรปสญญาเสย แลว

นอมอารมณระดบอรปสญญาเขามาแทนท

อากาสานญจายตนสญญา - อรปฌานทหนง

๘.๑ พงคลายความรสกทนงๆ จากจดสหลสราร แลวนอม

ความรสกไปสอากาศธาตโดยบรกรรมในใจวา อนนโต อากาโส, อนนโต

อากาโส, อนนโต อากาโส ..... จตละทงรปารมณเขาส อากาศธาต

ความรสกทเบาโลงแผกระจายไปในอากาศ ขยายออกไปๆ จนหาขอบเขต

ทสดแหงความรสกไมได

อปปนาสมาธระดบอรปฌานจกแผไปในอารมณแตละระดบ

ในสภาพทเปนอนนต กวางไกล หาขอบเขตมได เมอจตแผไปในอารมณ

เตมทแลว คำบรกรรมจกยตไปเองอตโนมต แสดงวาจตไดเขาถงอรปฌาน

ท ๑ โดยสมบรณ

วญญาณญจายตนสญญา - อรปฌานทสอง

๘.๒ ทามกลางอากาศธาตอนหาขอบเขตมได ธาตร - วญญาณ

ธาต กทำกจรไปตามอารมณนน ลกษณะธาตรปรากฏละเอยดกวาอากาศ

ธาต จตจงนอมความรสกเอาวญญาณธาตนนเปนอารมณ โดยบรกรรม

๒๓๐ ๒๓๑



วา อนนตง วญญานง, อนนตง วญญานง, อนนตง วญญานง.....เมอคำ

บรกรรมยต(ไมสามารถบรกรรมตอไปได) แสดงวาจตเขาถงอรปฌานท ๒

โดยสมบรณ

อากญจญญายตนสญญา - อรปฌานทสาม

๘.๓ วญญาณธาต ทำกจรอารมณเกด - ดบ สบตอกนไปไมม

ทสนสด เปนจดอนนตในสงสารวฏ(จนกวาจะลถงนพพาน) กระแสแหง

การเกดดบของผร(วญญาณธาต) ยงคงไหลสบตอไปไมมจดสนสด

อยากระนนเลยจตพงนอมภาวะแหงความวาง วางแมจากผรและสงถกร

เขาไปสสภาพทไมมอะไรๆ เปนอารมณเถด! โดยบรกรรมวา นตถกญจ,

นตถกญจ, นตถกญจ.....

สภาพไร ความวางเปลา ไมมอะไรแผไปเปนจดอนนต หาขอบเขต

แหงความรสกมได เมอสภาพวางปรากฏเตมบรบรณแกจตแลว คำบรกรรม

กยต หยดการบรกรรมโดยอตโนมต แสดงวาจตเขาถงอรปฌานท ๓ โดย

สมบรณ

เนวสญญานาสญญายตนสญญา - อรปฌานทส

๘.๔ สญญายงคงทำภารกจหลกในการบนทก จดจำขอมลอารมณ

มาปอนใหกบจตมขาดสาย กระแสการเกดดบของจตสงขารยงคงเปนดจ

สายธารทไหลเรอยไปไมสนสด ตราบใดทสภาวะขนธยงเกด - ดบปรากฏ

สบเนองกนอย ทกขกเปนอนยงไมสนสด พงนอมสภาวธรรมอนเปนทสงบ

ระงบ ดบเสยซงสญญาและเวทนาเถด ดวยคำบรกรรมวา สนโต, สนโต,

สนโต.....

๒๓๒ ๒๓๓



คำบรกรรมยต ลกษณะการเกดดบของสญญาเหลอเพยงแค ๓

ขณะ.....๒ ขณะ.....๑ ขณะ จวนเจยนจะดบมดบแหล.....สญญาปรากฏ

อยหรอกไมใช ดบไปแลวไมปรากฏกไมใช

สรปแลวสภาพลกษณะสญญากไมยตในสองประเดน คอมอยก

ไมใช ไมมอยกไมใช เพราะอายกาลของสญญาขนธเกดและดบรวดเรว

มาก..... เมอดบไปแลวนงนาน..... จงปรากฏขนมาอกและกดบทนท…

แสดงวาจตเขาถงอรปฌานท ๔ โดยสมบรณ

การดำรงจตพจารณาสภาวธรรม ทายบทตงแตระดบ

(สภาวะ)ท ๔ - ๘.๔ อนเปนสภาวธรรมระดบรปฌาน อรปฌาน

พงดำรงสภาวะเหมอนพระสารบตร ดงน

“สภาวธรรม......เปนอนสารบตรรแจงแลว ทงทเกดขน

ตงอยและดบไป เธอรชดอยางนวา ดวยประการน เปนอนวาธรรม

ทเรายงไมม ยอมม ทมแลวยอมพรากไป เธอไมยนด ไมยนราย

อนกเลสอาศยไมได พวพนไมได พนวเศษแลว พรากไดแลวในธรรม

นนๆ มจตทฝกใหปราศจากเขตแดนคอกเลสไดแลว

เธอยอมรชดวา ธรรมเครองสลดทกขทสงขนไปยงมอย และ

มความเหนตอไปวา ธรรมเครองสลดทกขมไดเพราะปฏบตธรรม


ในทสดเรากไดเขาสเนอหาอนเปนสภาวธรรมทสงสดในสงสารวฏ !

ตราบใดทวปสสนาญาณยงไมปรากฏแจมแจง กไมมโอกาสทจะพบกบ

สภาพขนธ ดบสนท ดบสนสดลง ! เพราะเชอคอตณหา อปาทานยงเปน

(100)อ.ปญจก. 22/28/27-32 ปญจงคกสตร

๒๓๒ ๒๓๓



ตวเหตผลกดนใหคลนแหงความเกด - ดบของขนธดำเนนสบตอไป......

หมวดท ๓ : การเฝาตามดจต

๙. ฝกอยวา เราจกกำหนดรจต หายใจเขา...หายใจออก

ประจกษชดในลกษณะของจตระดบรปฌาน ๔ อรปฌาน ๔

๑๐. ฝกอยวา เราจกทำจตใหราเรง หายใจเขา...หายใจออก

ทามกลางสภาวธรรมทปรากฏเกด - ดบ เปนสายๆ ธรรมทไมเคย

ปรากฏกปรากฏแลว ธรรมทปรากฏกลวงดบไปแลว แปรปรวนไปแลว

ไมยนด ไมยนราย กเลสทงหลายอาศยไมได พวพนไมได พนวเศษแลว

พรากไดแลวในธรรมนนๆ มจตทฝกใหปราศจากเขตแดนคอกเลสไดแลว

เหลานคอการทำจตใหราเรง บนเทงในธรรม

๑๑. ฝกอยวา เราจกตงจตมน... หายใจเขา...หายใจออก

จตระดบรปฌาน ๔ อรปฌาน ๓ ทประกอบดวยบรขาร ๗ อนเปน

อรยะ คอยเกอหนนแวดลอมอย จตลกษณะนยอมตงมน เมอจตตงมนยอม

รชด... เมอจตตงมน ยอมรชดความเปนจรง(อรยสจ) รความจรงของทกข

(ขนธ๕), เหตใหเกดทกข(ตณหา)ฯ

๑๒. ฝกอยวา เราจกเปลองจต หายใจเขา ...หายใจออก

เปลองจต คอปลดปลอย ปลดเปลองจตออกจากพนธนาการของตว

สมทย(ตณหา)

๒๓๔



หมวดท ๔ : การเฝาตามดธรรม

๑๓. ฝกอยวา เราจกตามดความไมเทยง หายใจเขา...หายใจออก

ความสำคญผดในขนธ ๕ วาเทยงแท เปนทตงแหงความสข

เปนทตงแหงตวตน คอ ลกษณะของสมทยเหตใหเกดทกข เมอยถาภตญาณ

ทสสนะแกกลายอมเปลองจตออกจาก นจสญญา สขสญญา อตสญญา...

นพพทาญาณ จตทเบอหนายในสงเคยยดตด(ขนธ ๕) ยอมปรากฏชด

๑๔. ฝกอยวาเราจกตามดความคลายกำหนด หายใจเขา...หายใจออก

๑๔.๑ เมอนพพทาญาณแกกลา สภาวะทกำหนด พอใจ ยนดใน

ขนธกถกคลายออกมาๆ ทกครงทประจกษชดตออาการเกด - ดบของขนธ

สงขารเปกขาญาณปรากฏชดในระดบน

๑๕. ฝกอยวา เราจกตามดความดบ(นโรธ) หายใจเขา...หายใจออก

๑๕.๑ จตเคลอนออกจากสงขารเปกขาญาณ เขาสอปปนาชวนะ

มคควาระวถ คออนโลมญาณ โคตรภญาณ มคคญาณ ผลญาณ ตามลำดบ

๑๖. ฝกอยวา เราจกตามดความสละคน(ปฏนสสคคะ)

หายใจเขา...หายใจออก

ปจจเวกขณญาณทำกจพจารณากระบวนการของอปปนาชวน

มคควถ เรมตงแตอนโลมญาณ โคตรภญาณ มคคญาณ ผลญาณตามลำดบ

โดยเฉพาะมคคญาณ ททำกจประหารสงโยชน.....สงโยชนเครองผกมดจต

ระดบใดบางทถกประหาร ถกสละคน ถกถายถอน....... สงโยชนเครองผก

มดจตระดบใดบางทยงไมถกประหาร.......

๒๓๕


สวนทหนง

ชวงตนแสงเทยน

สวนทสอง

ชวงปลายของใสเทยน

เตโชกสณ

สวนทส

ชวงปลายเปลวเทยน

สวนทสาม

ชวงทเปลวเทยน

สวางปรากฎชดทสด



หมายเหต : ลำดบสภาวธรรมทจตบรรลมรรค ผล นพพาน เนอหาทละเอยด

พงศกษาเพมเตมในภาคท ๕ (การบรรลอรยสจธรรม)

อบายวธฝกจตเขาสอปปนา

๑. เพงกสณ

๒. เพงสญญา

๓. เพงลมหายใจ

๔. เจรญสต ดความเกด - ดบของขนธ

๑. เพงกสณ เปนอารมณ : ขอยกตวอยางเฉพาะเตโชกสณ โดย

สงเขปดงน ใชเทยนไขขนาดเลกขนาดเทานวมอ จดตงไวเฉพาะหนา หาง

จากตวประมาณ ๑ เมตร นอมความรสกทงหมดไปทเปลวเทยน ลกษณะ

เปลวเทยนแบงออกเปน ๔ สวน สวนทหนง ชวงตนแสงเทยน มลกษณะ

สเขยว, สวนทสอง ชวงปลายของไสเทยน, สวนทสาม เปนชวงท

เปลวเทยนสวางปรากฏชดทสด, สวนทส ชวงปลายเปลวเทยน

สวนทหนงและสไมเหมาะสำหรบการเพง เพราะทำใหมานตาหร

ลงไดงายไมตงมน สวนทสามเพงไปนานๆ ทำใหสายตาพรามว สวนทสอง

เปนชวงทเหมาะสมสำหรบการเพงของสายตา เมอองคประกอบพรอม

...จตจะเรมเคลอนเขาสฌานวถ เอกคคตาความเปนหนงของจตเคลอน

สจดกงกลางสมอง - จดตอมไพนล(Pineal)

เมอเอกคคตาจตปรากฏชด ณ จดไพนล(Pineal) สายตาหยดนง

บนเปลวเทยน มานตาคงทไมหรลงอกแลว.....จตจะเพกถอนเตโชกสณ

เมอจตเคลอนเขาสอรปฌาน เปลอกตาจะปดสนทโดยอตโนมต เปนไปเอง

๒๓๗



ไมตองสรางความรสกโนมนอมเพอจะเพกถอน หรอละคลายจากอารมณ

ทเพงอย เพราะ เมอรปสญญาดบ จกขวญญาณทมรปเปนอารมณ

กดบไปเอง

๒. เพงสญญาเปนอารมณ บรกรรมพระคาถาบทใดบทหนง

เปนอารมณ สวนมากทใชไดผล จะเปนบทสรรเสรญคณพระรตนตรย เชน

นะมะพะทะ......สมมาอะระหง.......ขณง ปราณง นะวง ฯลฯ สวตถ โหต....

ขณะทบรกรรมความรสกจะไปรวมอยทตำแหนงธาตร(ใจ) ทงหมด ผศกษา

วธน ตองละความรสกสวนอนๆ ของรางกายใหหมดแมกระทงลมหายใจ

เขา - ออก ทำความรสกเบาๆ ไมกดขม

พลงของเอกคคตาจตในระดบอปปนาจะเหนยวจต ดงดดจต

ตรงจตเขาไปสจดกงกลางสมอง - จดตอมไพนล(Pineal) จตเพกถอนคำ

บรกรรม อาการบรกรรมยตลง

๓. เพงลมหายใจเปนอารมณ (อานาปานสตภาวนา) ผใช

กมมฏฐานบทน หากปฏบตไดผล จะเกดอานสงสอนใหญหลวง เพราะเมอ

ชำนาญในการดลมหายใจเขา - ออก อนเปนสวนกายานปสนาสตปฏฐาน

เรมตน อารมณสมถะจกปรากฏชด ระยะตอมาอารมณวปสสนาจกปรากฏ

ชด อานาปานสตกมมฏฐานน มอานสงสเปนเอนก ดงรายละเอยดในบท

อานาปานสต

ผเจรญกมมฏฐานหมวดน เขาจกรถงกฎสมพนธระหวาง ลมกบ

อารมณ คอ ลมหายใจเขา, ลมหายใจออก, อารมณอนาคต, อารมณอดต

๒๓๘ ๒๓๙



สภาวธรรม ๔ อยางนมความสมพนธกนตงแตระดบหยาบจนถงระดบ

ละเอยด ซงเมอผปฏบตเกดปญญารเหนไดดวยตวเองแลว จะเอออำนวย

ตอกจภาวนามาก

ประสบการณทไดรบจากการปฏบตวธน จะเหนกองลมหายใจจาก

หยาบไปสละเอยด จนกระทงลมหายใจเขา - ออกดบสนท..... “ดกอนราหล

เมอเจรญอานาปานสตแลวอยางน ทำใหมากแลวอยางน แมแต

ลมอสสาสะ - ปสสาสะ(ลมหายใจเขา- ออก)ซงมในทสดทายกดบไปโดยร

มใชไมร”(101) คงเปนเรองแปลกสำหรบผทไมไดศกษา...ลมหายใจดบ

ไปแลว ชวะจกดำรงอยไดอยางไร!

ลมหายใจดบสนทเมอจตอยในจตตถฌาน...... แมจะสวมเสอบางๆ

ในทามกลางอณหภมตดลบ แตอณหภมในรางกายจะทรงตวปกต ไออน

จกแผรงสรอบๆ ผวกายตลอดทงราง

๔. เจรญสตปฏฐานดความเกด - ดบของขนธ รเหนอาการ

เกด - ดบของขนธทกำลงปรากฏชดเฉพาะหนา เปนปจจบนขณะ ดำรง

ความเปนกลางของจต ไมรบและปฏเสธในอารมณ ไมมเจตนาเพง หรอ

นอมจตใหอย ณ จดใดจดหนง ประจกษชดตอสภาวธรรมทปรากฏ

เฉพาะหนา

กระแสแหงการเกด - ดบ สบตอกนเปนสายๆ ลกษณะดงกลาวเปน

เรองของกาลเวลาทปรากฏทางสภาพของขนธ จะเหนสภาพการเกด - ดบ

ของขนธ จากหยาบไปสละเอยด จากกามภมสรปภม จากรปภมสอรปภม

และวนกลบจากละเอยดไปสหยาบ.......

(101) ม.ม. 13/121/132 มหาราหลโลลวาทสตร

๒๓๘ ๒๓๙



ผปฏบตวธน จะเกดขอรเหนมากมาย หากจตไมหลงเพลดเพลน

อยกบความสขสงบ กจกเปนเหตเปนปจจยใหบรรลอรยมรรคเขาสกระแส

นพพานจนถงคณธรรมขนสดทาย

วธท ๑ และ ๒ ใชเจตนามาก ฌานจตทอยบนพนฐานของ

กสณอารมณ จะพฒนาสวปสสนายากมาก

อปปนาชวนะวาระวถ(102)

กระบวนการของจตขณะบรรลอปปนา(ฌาน)

อนโลมจต ๓ ขณะ(มณฑบคคล) ฌานจต ๓ ขณะ

อนโลมจต ๒ ขณะ(ตกขบคคล) ฌานจต ๔ ขณะ

ชวนะจต ๗ ดวง

ชวนะจต ๗ ดวง

ภวงค มโน ปรกรรม อปจาร อนโลม โคตรภ ฌาน ฌาน ฌาน ภวงค

ภวงค มโน อปจาร อนโลม โคตรภ ฌาน ฌาน ฌาน ฌาน ภวงค

(102) ปรมตถธรรมสงเขป อ.สจนต หนา 510-511

๒๔๐ ๒๔๑



บนทกการปฏบตธรรมของภกษนรนาม

โสดาปตตมคคญาณ

คำคนของเดอนแรมภายในถำแหงหนง บรรยากาศเตมไปดวย

พลงแหงความสงบ เปนราตรกาลอนพเศษยง กลมกลยาณชน

ผแสวงหาสจจะรวมทงทวยเทพมารวมชมนมกนเพอสดบพระธรรม

เทศนาจากองควสทธเทพ

เสยงสายธารแหงสจธรรมจากองควสทธเทพเปนดจลำแสง

แหงอรโณทย รศมแหงธรรมแผแสงอนศกดสทธไปยงหวงนำแหง

สงสารวฏ เหลาดอกบวพนนำตางชชอรอรบพลงแสงอนพเศษน.......

ทกขเวทนาปรากฏขนทเขาขวา ปญญาหยงรตอสภาพธรรม

ทกำลงปรากฏ....... จตเคลอนสจดบรเวณหนาทองและตงมนสงบนง

เปนหนงเดยว ความเปนหนงของจตมพลงสงมากอยางทไมเคยปรากฏ

มากอน! ญาณหยงรตออาการปวดทเขาขวายงปรากฏแจมชด

หนวงเหนยวจตใหรบร.....ตบ ! ตบ ! ตบ ! เปนขณะดงการเคลอน

ของเขมวนาท เกด - ดบ, เกด - ดบ, เกด - ดบ...วาบ ! สายธาร

แหงการเกดและดบ ดบสนสดลง !

สนตต - ความสบตอของสภาวธรรมไดดบสนลง ! สภาวธรรม

ของผร(นาม)และสงถกร(รป) ดบสนสดลงแลว สภาวะทไมมการเกด

ดบของขนธนนคอการปรากฏขนของ นพพานธาต

๒๔๐ ๒๔๑



หลงจากจตรบผลญาณแลว อาการเกดดบของนามรป

กลบมาสภาวะปกต แตไมเหมอนกาลกอน สภาพการเกด - ดบของ

สญญาไดเปลยนไป สญญาปรากฏเกด - ดบสบตอกนไมเกนสาม

ขณะแทนทจะเปนหกหรอเจดขณะดงเชนปกตทวไป

ลกษณะการเกด - ดบของสญญาเหมอนดงหยดนำทกลงบน

ใบบวไมสามารถซมซบลงสพนจต จตทรงสภาพอยเหนออารมณ

เหนอความคดความนก เหนอสมมตบญญต.....ความรสกตวทวพรอม

มพลงสงมาก ตลอดรตตกาลจตไมหยงลงสความหลบเลย

วนรงขนเกดปรากฏการณรนแรงของการขบธาตหยาบและ

ของเสยออกจากรางกาย ระบบลำไสและกระเพาะถกชำระลาง ทกอยาง

ถกขบออกหมดแมแตอาหารใหมททานเขาไปในวนนน สงปฏกล

ทถกขบออกมามกลนรนแรงมาก สามวนตอมาสภาพรางกายจงเรม

ปรบเขาสภาวะปกต

ธรรมจกษปรากฏขนในคนวนแรมแปดคำหลงอาสาฬหบชาได

เจดวน กอนหนานนไมกวน หลงเทยงคนปรากฏนมตฝนทแสน

มหศจรรย บรรยากาศในความฝนกำลงวงหนฝงสนขทดราย!... วงไป

ไดสกระยะปาฏหารยกปรากฏ.....เทาทงสองเรมลอยหางสงจากพนดน

....สงขนๆ แลวเหนลอยไปบนอากาศ !

หมายเหต : โสดาปตตมคคญาณ อปปนาสมาธระดบปฐมฌาน

เปนบาทฐานทำกจเปนสมมาสมาธในอฏฐงคกมคค - ผเรยบเรยง

๒๔๒ ๒๔๓



ธรรมจกษ

ดวงตาแหงปญญา(ปญญาจกษ) คอสภาพจตทไดประจกษ

สภาวะนพพานครงแรก เปนการเปลยนลกษณะจตจากปถชนเขาส

อรยะชน เปนการเปลยนแปลงทถาวรไมกลบมาสสภาพปถชนอก

เปนผปดประตอบาย มคตเทยงแททจะตรสรธรรมเบองสงสดอยางชา

ไมเกนอกเจดชาต มธรรมสมบตอนประเสรฐยงกวาจกรพรรด

สงใดสงหนงมความเกดขนเปนธรรมดา สงนนยอมดบไป

เปนธรรมดา! นคอสำนวนแปลทเหนทวไปซงเปนลกษณะการแปล

ทยงไมกระชบใจความ การสอถงสภาวธรรมอนพเศษยงไมสมบรณ

คำแปลทวา สงใดสงหนงมความเกดขนเปนธรรมดา สงนนยอม

ดบไปเปนธรรมดานน เปนลกษณะของนามรปปรจเฉทญาณ

อนเปนวปสสนาญาณขนตน เปนปญญาระดบโลกยะ เปน

ปญญาระดบปถชน

สำนวนการแปลทถกตองบรบรณและสอถงความหมายของ

นพพานธาตนน ควรสอชใหเหนถงโลกตตรธรรมอนเปนปจจยใหเกดการ

เปลยนแปลงครงยงใหญ โดยสงเกตลกษณะปญญา(ปจจเวกขณญาณ)

อนบรสทธทปรากฏวา....วระชง วตะมะลง ธมมะจกขง อทะปาท

ยงกญจ สมทะยะธมมง สพพนตง นโรธะธมมนต .....ธรรมจกษ

อนบรสทธ(ปจเวกขณญาณ)ไดเกดขนวา สภาวธรรม(นามรป)

เหลาใดเกดขน สภาวธรรมเหลานนไดถงวาระดบสนสดลงแลว !

๒๔๒ ๒๔๓



......สนตตแหงการเกดและดบไดสนสดลง ไมมกระแสแหงความเกดของ

นามรปหนงใดมาสบตอ เมอไมมความเกดกไมมความดบ สภาวะทไมม

การเกด - ดบของนามรปนเองทนพพานธาตไดปรากฏขน

สกทาคามมคคญาณ

สบหาวนของการเขาเงยบสวนตว อสาธารณญาณ(ปญญา

ระดบอรยบคคล) หยงลงสจตสการพนจและตกลงใจวา อานาปานสต

คอ องคกมมฏฐานทจกนำไปสการบรรลสภาวธรรมทสงขนไป......

บรรยากาศแหงการปฏบตดำเนนไปอยางมนคง พลงธรรมแหง

อานาปานสตเขมขนมากเปนการรบรสภาพลมหายใจทไมขนกบจดหรอ

ตำแหนงใดบนเรอนกาย......

ยางเขาสวนทสบหา..... ขณะทสตระลกรอาการเกด - ดบของ

ความคด ความรสกเบาหววเหมอนตกหลมอากาศ ลมหายใจแปรไปส

สภาพละเอยดมาก รสกถงพลงแสงอนสวางจารอบเรอนกาย.....

จตเคลอนเขาส จดหนาทอง แนบแนนนงเปนหนงเดยว ไมกขณะจตก

เคลอนขนสจดกลางหนาอก..... อาการเกด - ดบปรากฏเพยงสามขณะ

เทานน! สภาวะของผร(นาม)และสงถกร(รป)ดบสนสดลง ! จตเคลอนไป

สภาวะทไมมมตแหงกาลเวลา เปนสภาวะทไมมปรากฏการเกด - ดบ

ของรปและนาม.....

๒๔๔ ๒๔๕



หมายเหต : สกทาคามมคคญาณ อปปนาสมาธระดบทตยฌานเปน

บาทฐานทำกจเปนสมมาสมาธในอฏฐงคกมคค - ผเรยบเรยง

อธจตสกขา - ความสมบรณแหงสมมาสมาธ

จตบรรลปฐมฌานครงแรกกเปนบาทฐานรองรบโสดาปตตมคค

จตบรรลถงทตยฌานครงแรกกเปนบาทฐานรองรบสกทาคามมคค

ระยะเวลารวมขวบปจากมคคญาณทหนงถงมคคญาณทสอง

จตไมสามารถเขาถงอปปนาสมาธไดเลย

มสภาวธรรมหลายอยางเกดขนหลงการพบสภาวธรรมครงท

สอง....องคความรเรองอานาปานสตภาวนาไดรดหนาไปมาก.....ไมถง

สบนาทของการตามดลมหายใจ ลมหายใจหยาบกแปรสภาพสลม

ละเอยดไดแลว.... รอบๆ ศรษะกลมพลงของแสงไดเพมขนๆ สวาง

มากขนๆ .....จตเคลอนเขาสจดหนาทอง(ปฐมฌาน)แนบนงเปน

หนงเดยว ญาณหยงรบอกวาใหตามรสภาพลมละเอยดไปเรอยๆ

อยาไดละจากกองลมหายใจ

ลมหายใจละเอยดลกลงๆ..... จตเคลอนขนสจดกลางหนาอก

(ทตยฌาน) ความเปนหนงเดยวของจตแผกวางออกไปๆ ความสงบ

ระงบลกลงๆ.... สภาพลมยงละเอยดลกมากเทาใด ความสวางก

ปรากฏเพมมากขนเทานน.... จตเคลอนสจดกลางลำคอ(ตำแหนง

ตตยฌาน) แนบแนนนงเปนหนงเดยว ณ จดนแสงสขาวบรสทธ

ปรากฏชดมาก มกลมไอเยนจากหวใจแผกระจายไปทวเรอนกาย

๒๔๔ ๒๔๕



ความรสกทเบาประกอบกบความสขอนละเอยดออนทไมเคยปรากฏ

มากอน นคอสภาวะทจตเขาสตตยฌาน

ขณะทจตเคลอนขนสฌานแตละระดบ มพลงกลมหนง

เคลอนจากปลายสดกระดกสนหลงขนไปยงจดฐานกายอนเปน

ตำแหนงของฌานจตทกครง..... กองลมหายใจเคลอนไปสจดท

ละเอยดสด ละเอยดสด จนถงจดทไมมการเคลอนของลม จตจงเคลอน

ขนสจดบนสมอง(จตตถฌาน)

ณ จดนอาการเคลอนของลมหายใจไมปรากฏอกแลว กาย

เหมอนอยในสภาพไรนำหนก ความเปนหนงของจตแนบแนนผสานกบ

ความรสกทเปนกลาง(อเบกขา)เดนชดมาก ระยะความคดนกกบความ

รสกหางไกลกนมาก ลกษณะความคดแผวเบาไมมนำหนก รสกเสมอน

หนงวาโลกทงโลกมเพยงเราผเดยว

ฌานวส ทกษะ- ความชำนาญของจตเรมสงสม เพมพน

ประสบการณในการเขาฌาน การออกจากฌานครงแลวครงเลา

รอบแลวรอบเลา องคความรเรององคประกอบของฌานจตทกระดบ

ตงแตรปฌานถงอรปฌานกปรากฏแจมแจง ละเอยดชดขนตามลำดบ

๒๔๖ ๒๔๕


วมตตธรรมวมตตธรรม

มลธาร

สวาธษฐาน

กณฑาลน

มณประ

อนาหตะ

วสทธะ

สหลสราร

ขณกสมาธ

อปจารสมาธ

ปฐมฌาน

ทตยฌาน

ตตยฌาน

จตตถฌาน

อากาสา

วญญา

อากญ

เนว

สษมนะ นาฑ

จดดบสญญา(สญญาเวทยตนโรธ)

ภาคดบสญญา

อนบพพวหาร ๙วมตตธรรม๙วมตตธรรม๒๔๖ ๒๔๕



อนาคามมคคญาณ

จตทองเทยวไปในมตแหงรปฌานและอรปฌาน จนเกด

วส - ทกษะการเขา การออก การอธษฐานจตใหดำรงอยในองคฌาน

....แมระยะเวลาอนสนเพยงแคสบนาทจตกสามารถเขาถงระดบรป

อรปได...... โดยเฉพาะอรปฌานทงสระดบไมตองใชบรกรรมดงกาล

กอน เพยงแคถอนจตออกจากจตตถฌานนอมจตอธษฐานใหเขา

สอรปฌานทงส จตกเคลอนสอรปฌานไดโดยไมตองใชคำบรกรรม

ใดๆ.....

ยางเขาสวนทเจดแหงการเขาเงยบสวนตว....รตตกาลกอนวน

ประจกษสภาวธรรมระดบทสาม ปรากฏสบนนมตภกษณอรหนตมา

เยยมถงทพก......กอนเทยงวนจตไดเขาไปสสภาวะรปฌานและอรปฌาน

สามรอบ ชวงบายใชอานาปานสตเปนอบายเขาสอปปนาสมาธ....

รปฌานทหนง...... สอง....... สาม....... ส จตนงสงบพกอยในฌาน

ทสนานมาก......

จตเคลอนออกจากจตตถฌานและอธษฐานเขาสอรปฌานทง

สระดบ.....อรปฌานทหนง.... อรปฌานทสอง......อรปฌานทสาม

ณ จดอากญจญญายตนฌานน สนตตแหงการเกดและดบของ

ขนธกมาถงจดดบสนสดลง !... จตเคลอนออกจากผลญาณ ญาณ

ทสสนะอนเปนปจจเวกขณญาณปรากฏ ไมกลบมาสโลกนอก !....

หมายเหต : อนาคามมคคญาณ อปปนาสมาธระดบอรปฌานทสาม

(อากญจญญายตนฌาน)เปนบาทฐานทำกจเปนสมมาสมาธในอฏฐง

คกมคค – ผเรยบเรยง

๒๔๘ ๒๔๗



ปฐมฌาน

ทตยฌาน

ตตยฌาน


อากาสา

วญญา

อากญ

เนว

จดดบสญญา(สญญาเวทยตนโรธ)

ภาคปฏโลม

อนบพพวหาร ๙วมตตธรรม๙วมตตธรรม๒๔๘ ๒๔๗



ปฐมฌาน

ทตยฌาน

ตตยฌาน


อากาสา

วญญา

อากญ

เนว

ภาคอนโลม

อนบพพวหาร ๙

นพพานธาต(จตทพนจากมต)

การดบสญญาและเวทนา

ประสบการณของการดบสญญาและเวทนา(สญญาเวทยต

นโรธ) ......จตถอนออกจากอรปฌานทสามนอมจตอธษฐานเขาสสภาวะ

ของการดบสญญา..... ทนททจตถอนออกมาจากจดดบสญญาก

อธษฐานวา ปฏโลม...ปฏโลม...ปฏโลมจต......

จตเคลอนลงมาทจดดบสญญาอกครงและเคลอนลงมาท

อรปฌานทส สาม สอง หนง เคลอนลงมาทฐานกายสจดอนเปน

ตำแหนงของรปฌานทส สาม สอง หนง ทนททจตเคลอนออกจาก

ปฐมฌานกนอมจตอธษฐานวา อนโลม......อนโลม......อนโลมจต......

รออยเปนชวงนานจตไมยอมเคลอนกลบเขาไปสฌานจตอก !

.......จากกรณทไมไดพบผทมประสบการณมากอน องคความร

ในการเขาครงแรกจงไมสมบรณนก !.....ญาณทสสนะบอกวาตอง

อธษฐานชวงทจตยงคงอยในขนปฐมฌาน หากรอใหจตเคลอนออก

จากปฐมฌาน การอธษฐานจะไมเกดผล

จงทดสอบโดยการเขาตามลำดบอกครง.....เมอจตเคลอนลงมา

ทปฐมฌานกนอมจตอธษฐานวาอนโลม......อนโลม......อนโลมจต จตก

เคลอนกลบขนสฌานทสอง สาม ส.....นงนานเปนหนง ณ จดจตตถฌาน

หลงจากนนจตจงเคลอนสนพพานธาต(อนาคามผล)

๒๕๐ ๒๔๙



ปฐมฌาน

ทตยฌาน

ตตยฌาน


อากาสา

วญญา

อากญ

เนว

ภาคอนโลม

อนบพพวหาร ๙

นพพานธาต(จตทพนจากมต)

๒๕๐ ๒๔๙



สญญาเวทยตนโรธ

“ครงหนง…วสาขอบาสก ไดไตถามธรรมะกบทานธมมทนนา

ภกษณผเปนอรหนต ขอความวา… ขาแตพระแมเจา กการเขา

สญญาเวทยตนโรธ เปนอยางไร

ธมมทนนา …ดกอน วสาขะผมอาย ภกษผเขาสญญาเวทยตนโรธ

มไดมความคดอยางนวา เราจกเขาสญญาเวทยตนโรธ วาเรากำลง

เขาสญญาเวทยตนโรธ วาเราเขาสญญาเวทยตนโรธ แตความคด

อนนำเขาไปเพอความเปนอยางนน อนทานใหเกดแลวตงแตแรก

วสาขอบาสก… ขาแตพระแมเจา กเมอภกษผเขาสญญาเวทยตนโรธ

ธรรมคอ กายสงขาร วจสงขาร จตสงขาร อยางไหนดบไปกอน

ธมมทนนา …ดกอน วสาขะผมอาย เมอภกษผเขาสญญาเวทยตนโรธ

วจสงขารดบกอน ตอจากนนกายสงขารกดบ จตสงขารดบตามหลง

วสาขอบาสก… ขาแตพระแมเจา กการออกจากสญญาเวทยต

นโรธสมาบตเปนอยางไร

ธมมทนนา …ดกอน วสาขะผมอาย ภกษผออกจากสญญาเวทยตนโรธ

มไดมความคดอยางนวา เราจกออกจากสญญาเวทยตนโรธ วาเรา

กำลงออกจากสญญาเวทยตนโรธ วาเราออกจากสญญาเวทยตนโรธ

แลว แตความคดอนนำเขาไปเพอความเปนอยางนน อนทานใหเกดแลว

ตงแตแรก

วสาขอบาสก… ขาแตพระแมเจา กเมอภกษผออกจากสญญาเวทยต

นโรธสมาบต ธรรม คอ กายสงขาร วจสงขาร จตสงขาร อยางไหนเกดขนกอน

ธมมทนนา …ดกอน วสาขะผมอาย เมอภกษผออกจากสญญาเวทยต

๒๕๒ ๒๕๓



นโรธ จตสงขารเกดขนกอนตอจากนนกายสงขารกเกดขน วจสงขาร

เกดขนทหลง

วสาขอบาสก …ขาแตพระแมเจา กผสสะเทาไร ยอมถกตองภกษผออก

แลวจากสญญาเวทยตนโรธ

ธมมทนนา …ดกอน วสาขะผมอาย ผสสะ ๓ ประการ คอ ผสสะชอ

สญญตะ(รสกวาง) ผสสะชออนมตตะ(รสกวาไมมนมต) และผสสะชอ

อปปณหตะ(รสกวาไมมทตง) ยอมถกตองภกษผออกจากสญญาเวท

ยตนโรธสมาบต

วสาขอบาสก… ขาแตพระแมเจา กภกษผออกจากสญญาเวทยตนโรธ

สมาบตมจตนอมไปในธรรมอยางไร โอนไปในธรรมอะไร เอนไปใน

ธรรมอะไร

ธมมทนนา…ดกอนวสาขะผมอาย ภกษผออกแลวจากสญญาเวทยต

นโรธสมาบตมจตนอมไปในวเวก โอนไปในวเวก เอนไปในวเวก” (103)

อรหตตมคคญาณ

กาลเวลาลวงเลยเขาสปทหานบจากวนทไดพบสภาวธรรมครงท

สาม..... จตไดทองเทยวเพลดเพลนไปในอาณาจกรของรปภมอรปภมนบ

ครงมถวน การเขากรรมฐานสวนตวครงนใชระยะเวลาสบหาวน เรมจาก

วนขนหนงคำถงขนสบหาคำของเพญเดอนเจด

(103) ม.ม. 464/518-519 จฬเวทลลสตร

๒๕๒ ๒๕๓


ห

ตา

จมก

ธรรมารมณ(อดต)

ธรรมจกร - การหมนของธรรมจกร

ลน

กายตา

ห

กาย

(อดต)

ธรรมารมณ(อนาคต)

ใจใจ

ใจใจ



รตตกาลกอนลถงวนอนสำคญยงในชวต ปรากฏสบนนมตเหน

องควสทธเทพ ทานเมตตามาเยยมถงทพก(องคเดยวกนกบวนทมา

เทศนาในครงทไดดวงตาเหนธรรม).... ยางเขาสวนทหกตอนเยนหลง

จากปรารภความเพยรมาทงวน ถงเวลาหยดพกเพออาบนำ เปลยนชด

หมกายเพยงผาเชดตวผนเดยว.... และแลวชวงอนสำคญยงกมาถง !....

กอนเขาหองนำถอโอกาสนงพกอรยาบถบนเกาอหวาย หยอน

เทาลงพน วางมอบนเขาสองดาน หลบตาคลายอารมณ....... จตเคลอน

เขาสรปฌานทงสโดยไมไดตงใจหรอสรางเจตจำนงไวกอน......... ฌาน

ทหนง....ฌานทสอง..... ฌานทสาม..... ฌานทส ณ จตตถฌานน

กระแสแหงการเกด - ดบของนามรปกสนสดการสบตอ ดบสนท

สนสดลง !......

หมายเหต อรหตตมคคญาณ อปปนาสมาธระดบจตตถฌานเปนบาท

ฐาน ทำกจเปนสมมาสมาธในอฏฐงคกมคค - ผเรยบเรยง

ธรรมจกร - จกระภาวะ

อกแปดวนถดมา ชวงสายกอนเดนจงกรมไดใชแกวครอบยงออก

จากหองแตลมปดบานมงลวด!...ขณะทเดนจงกรมอยในหอง ลกนก

เพงอยในวยหดบนตวหนงหลงบนผานทะลหนาตางเขามา ลกนกเชอง

มากขนาดจบมาวางบนฝามอกนงอยอยางนน!... สายตาทงสองคตาง

จองมองกน.....

ตกบายขณะทเดนจงกรมรมระเบยงกไดพบเหตการณเกยวกบ

สตวอก หนนเปนสญลกษณแหงความตาย ตอใหญตวหนงอาจหาญ

เขาไปจบแมงมมยกษทกำลงนงดกรอเหยอ..... ณ ตรงกลางสนามใย

๒๕๕



แมงมมนเองสงครามเพอแยงชงความอยรอดไดอบตขน!... เกดการ

ตอสโรมรนพนต ตอใชอาวธเหลกในทอาบพษราย แมงมมชกใยท

เหนยวเขมและทรงพลง.....

ทงครวงจากขายใยลงสพมไมดานลาง สกพกตอใหญบนขน

มาพรอมกบเหยอแมงมม! .....ชวงบายประมาณสามถงสโมง ในอรยา

บถยนสมาธ จตเคลอนเขาสรปฌานและอรปฌานตามลำดบ......ขณะท

จตดำรงอยในอารมณของอรปฌานทสาม..... จกระภาวะ - ธรรมจกร

เกดการหมนขน โดยเรมจากสวนสมองอนเปนลกษณะธรรมารมณ

เคลอนมาทหวใจและวนยอนกลบขนไปทสมองแลววกกลบมาทหวใจ

เปนรอบๆ......

หลายขณะตอมา การรบรทจดประสาทสมผสทงหากเคลอน

มาวนรอบทใจ(มโนธาต)อก วนกลบไปกลบมาเปนรอบๆ สภาพของ

ธรรมจกรดำเนนตอเนองไปเรอยๆ จากหลายๆ ขณะเปนชวโมง

เปนวน.......เปนสภาวธรรมทเปนกระบวนการการทำงานของขนธ

ลวนๆ โดยทจตไมเขาไปของเกยวเลย เพราะชวงทธรรมจกรหมนอย

นนจตจะอยเหนอสมมตบญญต เหนอความคดนกทงปวง......

๒๕๖ ๒๕๗



วมตตญาณทสสนะ

บรรยากาศรตตกาลหลงเทยงคนนอกจากพลงแหงความเงยบ

ยงคงสมผสถงความสงดไดอกดวย สรรพสงรอบๆ คลายหยดนง

จตวญญาณสวนมากลวนเขาสความหลบใหล แมเสยงดนตรยาม

รตตกาลจากเหลาแมลงกหยดการบรรเลงเสยง รตตกาลเชนนชาง

งามยง เปนดงมวลบปผชาตมาประดบดวงจตของผปรารภความเพยร

ประกอบตนอยในชาครยานโยคขามพนแลวจากความหลบใหล.....

สภาพการเดนจงกรมความรสกทเทาจะเคลอนมารทใจและวน

กลบลงไปทเทาลกษณะเหมอนกบการหมนของวงลอ.......ธรรมจกรหยด

หมน!...... เทาหยดการเคลอน!...... กายหยดนง!......รสกถง

กลมพลงทแรงมากมาขมเปลอกตาใหหลบลง ฉบพลนกลมพลงนน

ระเบดแปรสภาพเปนแสงสวางอนเจดจา... ปรากฏเปนภาพนมตบคคล

วยหนมใสชดขาว.... ขณะตอมาแปรสภาพเปนวยชราผมขาวโพลน....

และคงสภาพเหลอแตโครงรางกระดก สดทายโครงกระดกทงราง

ระเบดฟงกระจายหายวบไปจากการรบร !......

รางกายคอยๆ หยอนตวนงลงโดยอตโนมต......วมตตญาณ

ทสสนะ ! ปรากฏ..... ชาตสนแลว พรหมจรรยอยจบแลว กจอนใน

พทธศาสนาทจะทำไมมแลว ทานไดบรรลถง วมตตธรรม อนพนแลว

จากกเลสทงปวง พนแลว จากความเกดและความตาย !.......เสยง

กมปนาทจากทองฟาดานทศเหนอคำรามลน !.....

หมายเหต : การแตกสลายของภาพนมตบคคล คอกลมพลงงานท

เวยนวายตายเกด ทองเทยวไปตามภพภมตางๆ ในหวงสงสารวฏถงวาระ

ยต! ดบสนท! ดบสนสดลง! : ผเรยบเรยง

๒๕๖ ๒๕๗



การสนสะเทอนของธรรมธาต

๒๕๘ ๒๕๙



โลกตตรฌาน ๒ ระดบ

ระดบทหนง โลกตตรฌานของเสขบคคลสามระดบ สภาวธรรม

แตกตางจากโลกยฌานโดยสงเขปคอ ขนตอนการเคลอนของจต

ตงแตฌานทหนงถงฌานทสไมตองผานจดหวใจ

ระดบทสอง โลกตตรฌานของอเสขบคคล สภาวธรรมของ

รปฌานทกระดบ และตำแหนงจกระทเนองดวยรปฌานทกจดจะเคลอน

มารวมทตำแหนงมโนธาต(จดหวใจ) ทงหมด กระบวนการเกดและดบ

รวมลงทใจทงหมด ยกเวนจตตถฌาน สภาพการเกด - ดบยงคงอย

ตำแหนงสหลสราร - จดบนสมองเหมอนเดม

การสนสะเทอนของธรรมธาต

การสนสะเทอนของธรรมธาต เปนกระบวนการของการ

ชำระลางพลงงานทตกคางในเรอนกาย ธาตหยาบ ธาตหนก ธาตมด

ทกระดบจกถกแรงสนสะเทอนนขบออกมาหมด

๒๕๘ ๒๕๙



ขนตอนการสนสะเทอนของธรรมธาต ๓ ระดบ

ระดบทหนง ๑. การสนสะเทอนจะเรมตนทจดกงกลางสมอง

ทศทางของพลงจะเคลอนจากจดศนยกลางสมองพงไปดานหนาและ

ยอนกลบมาดานหลงสลบกนไปมา จงหวะการสนสะเทอนเทากบหนง

วนาท

๑.๑ การสนสะเทอนจะเรมตนทจดกงกลางสมอง ทศทางของ

พลงจะเคลอนจากจดศนยกลางสมองพงไปดานซายและยอนกลบมา

ขวาสลบกนไปมา จงหวะการสนสะเทอนเทากบหนงวนาท

๑.๒ อาการสนสะเทอนแตละรอบจะไปสนสดทปลายประสาทมอ

ธาตหนกจะเคลอนจากจดสมองลงไปทหวไหลดานขวาและเคลอนลงไป

ตามแขนจนถงปลายมอปลายนว

๑.๓ อาการสนสะเทอนแตละรอบจะไปสนสดทปลายประสาทมอ

ธาตหนกจะเคลอนจากจดสมองลงไปทหวไหลดานซายและเคลอนลงไป

ตามแขนจนถงปลายมอปลายนว

๑.๔ อาการสนสะเทอนจะขบธาตหนกจากจดสมองเคลอนลงไป

ทหวไหลขวาและซายพรอมกน โดยไปสนสดทปลายประสาทนว

ทงสองดานพรอมกน

๑.๕ อาการสนสะเทอนสบตอจากขนตอนทผานมา โดยเคลอน

ลงมาทหนาอก(หวใจ) และเคลอนลงมาตามสวนลางของเรอนกาย

ลงมาทเทาทงสองดานและไปสนสดทปลายเทาทงสองดานพรอมกน

๑.๖ จตเคลอนเขาสฌานวถ เขาสจกระตามลำดบชน โดยเรมจาก

จดกงกลางสมอง(Pineal) เปนตนไป

๒๖๐ ๒๖๑



ระดบทสอง ลกษณะการสนสะเทอนเรมตนทจดกงกลางสมอง

เคลอนลงมาทไหลทงสองดาน ลงมาทแขนและสนสดทปลายประสาทนว

ทงสองดาน อาการสนสะเทอนสนสดลงแตละรอบ กลมพลงของ

กณฑาลนกเคลอนตวขนมาผานจดจกระตางๆ ตามลำดบชนจนถง

จกระสหลสราร

ระดบทสาม อาการสนสะเทอนทกจดเคลอนมารวมตวกนท

แขนขวาและสนสดทปลายนว ลกษณะการสนสะเทอนจะเรมจากจด

ลกสดของเยอกระดก(อฐมญชง)

ธรรมจกร – การหมนธรรมจกร

พลงจตเสรจสนจากภารกจในการชำระธาตใหบรสทธบรบรณ

ไดแลว สนามพลงของธาตรทกระดบชนทลอมรอบมโนธาตไมมแรง

ดงแรงผลกใดๆ ตกคางอยเลย จตทรงสภาพอสระจากอาการรทก

ชนดทเกดจากตา ห จมก ลน กาย ใจ กระบวนเกด–ดบของผรและ

สงถกรจะเปนกรยาลวนๆ ทกสงทสมผสคอสงทเกดขนครงแรก

และครงสดทาย ไมมอะไรตกคาง

สภาวธรรมการเกด - ดบของขนธอยในสภาพของผรและสง

ถกร สภาพรทจดประสาทสมผสทางตา ห จ มก ลน กายและอารมณ

คดนกจะเคลอนไปรทจดหวใจ(มโนธาต) สภาพรทประสาทสมผสจะวน

รอบธาตรทจดหวใจเปนรอบๆ สภาพของวงกลมทหมนรอบหวใจ

นคอ การหมนของธรรมจกร

๒๖๐ ๒๖๑



ตถาตา - เหนอสมมตบญญต

สภาพการหมนของธรรมจกร เมอรอบของการหมนเพม

มากขนๆ อาการหมนเรวขนๆ จตละคลายจากแรงหมนขนไปสสภาวะ

ตถาตา เปนสภาวะทเหนอสมมตและบญญต เปนการดำรงสภาวะอสระ

ไดโดยสมบรณ

๒๖๒

นนพระธรรมจกรอนยอดเยยม

พระผมพระภาคเจาทรงประกาศใหเปนไปแลว...

อนสมณะ พราหมณ เทวดา มาร พรหม

หรอใครๆ ในโลกทำใหหมนกลบไมได



ภาคท ๙

สมาบต ๓ ประเภท

ฌานสมาบต

‘ ฌานลาภบคคล ผทำฌานวสทง ๕ ไดบรบรณดแลว ปรารถนา

จะเขาเสวยอารมณแหงฌานทงรปฌานและอรปฌาน เมอจตบรรลถงฌาน

ขนทตองการแลว จตทรงตวแนบแนนเปนหนงเดยว...ขณะทจตเคลอนออก

จากองคฌานพงนอมจตอธษฐาน ใหจตเสพอารมณแหง...ปฐมฌาน...อากญ

จญญายตนะ...เปนระยะเวลา...นาท...ชวโมง จตจะทรงตวอยในอารมณแหง

ฌานนนไมเคลอนออกมาเลยจนกวาจะครบ ตามกำหนดเวลาทอธษฐาน

จตไว

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘” สำหรบอรปฌานสมาบตท ๔ พงนอมจตอธษฐานชวงทจต

อยในระดบ อากญจญญายตนฌาน

ผลสมาบต

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘” อรยบคคลระดบทหนงคอ โสดาบนบคคล จะเขาผลสมาบตตอง

มวสในองคปฐมฌานเปนอยางตำ จงจะเขาผลสมาบตได เคยกลาวมาแลววา

อรยบคคลผเปนวปสสนายานก ฌานจตจะเกดขนเฉพาะชวงโสดาปตต

มคควถเทานน ตอมาเมอบรรลอรยสจธรรมระดบสกทาคามแลว ฌานจต

๒๖๓ วมตตธรรม ๒๖๓



ทเปนระบบจงปรากฏขน ดงนนอรยบคคล ๓ ประเภทคอ สกทาคาม,

อนาคาม, อรหนต ยอมสามารถเขาผลสมาบตไดแนนอน สวนโสดาบนบคคล

จะเขาผลสมาบตไดกเฉพาะผทมวสในองคฌานเทานน

อรยบคคล ๔ ประเภท ผประสงคจะเขาผลสมาบต เมอจต

บรรลถงระดบฌานอนเปนบาทฐานในมคควถพงนอมจตอธษฐาน

ใหจตเสวยผลสมาบตตามระยะเวลาทตองการ จตกจะเคลอนออก

จากฌานจตเขาสวถแหงผลสมาบต ชวงทอยในผลสมาบตจตมนพพานเปน

อารมณตลอดสายไมมภวงคจตแทรกคนเลย จนกวาจะครบตามกำหนดเวลา

ทอธษฐานไว

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘ ในปรมตถทปน นาม อทานวณณา หนา ๕๒ ขอความวา

”สาปนาย ผลสมาปตต อตถโต โลกตตรกสลาน วปากภตา นพพานา

รมมณา อปปนาต ทฏฐพพา การเขาผลสมาบตนน จตจะมสมาธแนบ

แนนเปนอปปนาสมาธ มพระนพพานเปนอารมณซงเปนวบากของ

โลกตตรกศลจตฯ”

นโรธสมาบต

พระอนาคามหรอพระอรหนตผทชำนาญในอนบพพวหารวถทงโดย

อนโลมและปฏโลม หากปรารถนาเขานโรธสมาบต ตองเขารปฌานและ

อรปฌานตามลำดบ ปญญาเหนการเกด - ดบของสงขารธรรมทประกอบใน

องคฌานจนกระทงบรรลถง อรปฌานท ๓ คอ อากญจญญายตนะ

เมอจตออกจากอากญจญญายตนฌานแลว พงนอมจตอธษฐานบพพกจ

๒๖๔ ๒๖๕



แหงนโรธสมาบต ๓ ประการคอ

๑. วตถสงของอนเปนสมณบรขาร ทเปนของตนทงทอยใกลและ

อยไกลตว ตลอดถงเสนาสนะทอยอาศยจงอยาไดเสยหาย หรอถกทำลาย

ดวยประการใดๆ อนเกดจาก นำ ไฟ หรอ โจร

๒. ชวงทเขาสมาบต หากมการประชมสงฆ และสงฆตองการตว

ตองถอนจากสมาบต

๓. ใชญาณทสสนะ พจารณาอายขยของตนวา ภายใน ๗ วนน

หมดอายขยหรอยง หากยงไมหมดกอธษฐานเขานโรธสมาบตไดครบกำหนด

ตามเวลาทตองการ (104)

ขณะทเขานโรธสมาบตอยนน อนตรายทงปวง ไมสามารถเกดขนได

เพราะอำนาจแหงคณวเศษอนเกดจากพลงแหงสมาธอนประเสรฐ เมออธษฐาน

เสรจแลว จตเคลอนสอรปฌานท ๔ คอ เนวสญญานาสญญายตนะ อาการ

เกด - ดบปรากฏขน ๒ ขณะแลวดบไป จตเคลอนสจดดบสญญา(ดภาพ

มตแหงจตประกอบ) ณ จดน สญญาดบสนท (สญญาเวทยตนโรธ) จต เจตสก

ลมหายใจเขา - ออกดบสนท (รปกายยงมไออนอย แตไมมลมหายใจเขา - ออก)

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘เมอครบระยะเวลา ๗ วน ตามทอธษฐานจตไว จตจะเคลอนออกมา

สสภาวะปกต ลกษณะการออกจากนโรธสมาบตเหมอนกบจตทออกจาก

สญญาเวทยตนโรธทกประการ

(104) มชฌมอภธรรม(ปญหาและเฉลยปรจเฉทท 4-5) อภธรรมโชตกะวทยาลย หนา 56

๒๖๔ ๒๖๕



อนบพพวหาร

การเขาสสภาวธรรม ๙ อยางโดยลำดบ เรยกวา อนบพพวหาร

อรยบคคลผจะเขานโรธสมาบตตองมวส-ความชำนาญในอนบพพวหาร

ทงโดยอนโลมและปฏโลม

ภาคดบสญญา เรมเขาจากระดบตำสด ระดบสงสด คอ

เรมจากปฐมฌานจนถงจดดบสญญา-สญญาเวทยตนโรธ

ภาคปฏโลม เรมเขาจากระดบสงสด ระดบตำสด คอ เรม

จากสญญาเวทยตนโรธลงมาสอรปณานท ๔, ๓, ๒, ๑ รปฌานท ๔, ๓, ๒, ๑

ภาคอนโลม ในภาคปฏโลม เมอจตเคลอนลงมาถงระดบปฐมฌาน

นอมจตกลบขนสรปฌานท ๒, ๓, ๔ ระหวางรปฌานและอรปฌาน จตเคลอน

เขาสนพพานธาต อนเปนภาวะทพนไปจากการเกด - ดบของขนธ พนไป

จากขอบขายแหงภพภม พนจากสมมตบญญตทงปวง

“....สง สงหนงอนบคคลพงรแจง เปนทไมมปรากฏการณ ไมมทสด

มทางปฏบตเขามาถงไดโดยรอบ นนมอย ในสงนนแหละ ดน นำ ไฟ ลม

ไมหยงลงได ในสงนนแหละ ความยาว ความสน ความเลก ความใหญ

ความงาม ความไมงาม ไมสามารถหยงลงได ในสงนนแหละ นามรป

ดบสนทไมมเหลอ นามรปดบสนทในสงน เพราะการดบสนทของวญญาณ

ดงนแล” (105)

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘ “ภกษทงหลาย สงนนมอย เปนสงซงในนนไมมดน ไมมนำ ไมมไฟ

ไมมลม ไมใชอากาสานญจายตนะ ไมใชวญญานญจายตนะ ไมใช

(105) ท.ส. 9/499/431 เกวฎฎสตร

๒๖๖ ๒๖๗



อากญจญญายตนะ ไมใชเนวสญญานาสญญายตนะ ไมใชโลกน ไมใช

โลกอน ไมใชดวงจนทรหรอดวงอาทตย

ภกษทงหลาย ในกรณอนเดยวกบสงนน เราไมกลาววา มการมา

ไมกลาววามการไป ไมกลาววามการหยด ไมกลาววามการจต ไมกลาววา

มการเกดขน สงนนมไดตงอย สงนนมไดดบไป และสงนนมใชอารมณ

นนแหละคอทสดแหงทกข” (106)

”ดกอน อานนท สมยตอมา เรานนเหนโทษในเนวสญญานา

สญญายตนฌานแลว กระทำใหมาก บรรลอานสงสในสญญาเวทยตนโรธ

แลว เสพโดยมาก ดกอนอานนท จตของเรานนจงแลนไป เลอมใส ตงมนใน

สญญาเวทยตนโรธ หลดพนในเพราะสญญาเวทยตนโรธ เพราะพจารณา

เหนวา นนสงบ ดกอนอานนท เรานนแล บรรลสญญาเวทยตนโรธ เพราะ

ลวงเนวสญญานาสญญายตนฌานโดยประการทงปวง และอาสวะทงหลาย

ของเราไดถงความสนไปเพราะเหนดวยปญญา

ดกอน อานนท กเรายงเขาบาง ออกบาง ซงอนบพพวหารสมาบต

๙ ประการน โดยอนโลมและปฏโลมอยางน ไมไดเพยงใด เรากยงไม

ปฏญาณวา ไดตรสรอนตตรสมมาสมโพธญาณในโลกพรอมทงเทวโลก

มารโลก พรหมโลก ในหมสตวพรอมทงสมณพราหมณ เทวดา และมนษย

เพยงนน

ดกอน อานนท กเมอใดแล เราเขาบาง ออกบาง ซงอนบพพวหาร

สมาบต ๙ ประการน โดยอนโลมและปฏโลมอยางนแลว เมอนน เราจง

ปฏญาณวา ไดตรสรอนตตรสมมาสมโพธญาณในโลก พรอมทงเทวโลก

มารโลก พรหมโลกในหมสตวพรอมทงสมณพราหมณ เทวดาและมนษย

(106) ข.อ. 25/71/242-243 ปฐมนพพานปฏสงยตตสตร

๒๖๖ ๒๖๗



กแหละญาณทสสนะเกดขนแกเราวา เจโตวมตตของเราไมกำเรบ ชาตนม

ในทสด บดน ภพใหมไมม” (107)

สภาวธรรมทเปนปฏปกษตอกน

“ภกษทงหลาย ถกแลว ถกแลว ตามทมหาสาวกเหลานน เมอพยากรณ

กพยากรณโดยชอบ ภกษทงหลาย เรากลาวฌานวา มเสยงเปนปฏปกษจรง

ภกษทงหลาย ปฏปกษ ๑๐ อยางเหลานมอย สบอยางอยางไรเลา?

สบอยางคอ

๑. ความยนดในการระคนดวยหมคณะ เปนปฏปกษแก ผยนด

ในปวเวก

๒. การตามประกอบในสภนมต เปนปฏปกษแก ผตามประกอบ

ในอสภนมต

’๓. การดการละเลน เปนปฏปกษแก ผคมครองทวารในอนทรย

ทงหลาย

๔. การเกยวของกบมาตคาม เปนปฏปกษแก พรหมจรรย

๕. เสยง เปนปฏปกษแก ปฐมฌาน

๖. วตกวจาร เปนปฏปกษแก ทตยฌาน

๗. ปต เปนปฏปกษแก ตตยฌาน

๘. ลมหายใจเขา-ออก เปนปฏปกษแก จตตถฌาน

๙. สญญาและเวทนา เปนปฏปกษแก สญญาเวทยตนโรธสมาบต

‘‘‘‘‘‘‘‘‘‘ ๑๐. ราคะเปนปฏปกษ โทสะเปนปฏปกษ โมหะเปนปฏปกษ

(107) อ.นวก. 23/41/507 ตปสสสตร

๒๖๘ ๒๖๙



ภกษทงหลาย พวกเธอจงเปนผไมมปฏปกษอยเถด ภกษทงหลาย

พวกเธอจงเปนผหมดปฏปกษอยเถด ภกษทงหลาย พระอรหนตทงหลาย

เปนผไมมปฏปกษหมดปฏปกษแล” (108)

สนมจต สนมทอง

””” “ภกษทงหลาย สนมแหงทอง ๕ ประการเหลานมอย เปนสนมทำให

ทองเศราหมองมเนอไมออน ไมควรแกการงานของชางทอง ไมสงรศม

มเนอรวน และไมเหมาะสมแกการกระทำของชางทอง สนม ๕ ประการนน

เปนอยางไรเลา? หาประการคอ คอ เหลก, โลหะ, ดบก, ตะกวและเงน

’ภกษทงหลาย เมอใดทองปราศจากสนม ๕ ประการ เหลานแลว

ทองนนยอมเปนทองมเนอออน ควรแกการงานของชางทอง มรศมเนอไมรวน

และเหมาะสมแกการกระทำของชางทอง ถาใครปรารถนาจะกระทำ

เครองประดบตางๆ เชน แหวน ตมห สรอยคอ หรอสวรรณมาลา กตาม

กสำเรจประโยชนแกเขานนนฉนใด

ภกษทงหลาย ขอนกฉนนนเหมอนกน สนมแหงจต ๕ ประการ

เหลานมอย เปนสนมทำใหจตเศราหมอง ไมออนโยน ไมควรแกการงาน

ของจต ไมประภสสร รวนเร และไมตงมนโดยชอบเพอความสนไปแหงอาสวะ

สนมแหงจต ๕ ประการนนอยางไรเลา ? หาประการคอ กามฉนทะ

พยาบาท ถนมทธะ อทธจจกกกจจะ วจกจฉา ภกษทงหลาย เมอใด

จตปราศจากเครองเศราหมอง ๕ ประการเหลานแลว ไมรวนเร และตงมน

โดยชอบเพอความสนไปแหงอาสวะ”(109)

(108) อ.ทสก.24/72/161-163 กณฏกสตร

(109) อ.ปญจก 22/23/18-19 อปกเลสสตร

๒๖๘ ๒๖๙



อรยสาวกกบดอกปารชาต

“ “ดกอน ภกษทงหลาย สมยใด ปารฉตตกพฤกษแหงเทวดา

ชนดาวดงส มใบเหลอง สมยนน เทวดาชนดาวดงสพากนดใจวา เวลาน

ตนปารฉตตกพฤกษมใบเหลอง ไมนานเทาไรกจกผลดใบใหม

ดกอน ภกษทงหลาย สมยใด ปารฉตตกพฤกษแหงเทวดา

ชนดาวดงส ผลดใบใหม สมยนน เทวดาชนดาวดงสพากนดใจวา เวลาน

ตนปารฉตตกพฤกษกำลงผลดใบใหม ไมนานเทาไรกจกผลดอกออกใบ

ดกอน ภกษทงหลาย สมยใด ปารฉตตกพฤกษของเทวดา

ชนดาวดงสผลดอกออกใบแลว สมยนน เทวดาชนดาวดงสพากนดใจวา

เวลานปารฉตตกพฤกษผลดอกออกใบแลว ไมนานเทาไรกจกเปนดอก

เปนใบ


ชนดาวดงสเปนดอกเปนใบแลว สมยนน เทวดาชนดาวดงสพากนดใจวา

เวลานปารฉตตกพฤกษเปนดอกเปนใบแลว ไมนานเทาไรกจกเปน

ดอกตม

ดกอน ภกษทงหลาย สมยใดปารฉตตกพฤกษ ของเทวดา

ชนดาวดงสเปนดอกตมแลว สมยนน เทวดาชนดาวดงสพากนดใจวา

เวลาน ปารฉตตกพฤกษออกดอกตมแลว ไมนานเทาไรกจกเรมแยม


ชนดาวดงสเรมแยมแลว สมยนนเทวดาชนดาวดงสพากนดใจวา เวลาน

ปารฉตตกพฤกษเรมแยมแลว ไมนานเทาไรกจกบานเตมท ‘‘‘‘‘‘‘‘‘

๒๗๐ ๒๗๑



ดกอน ภกษทงหลาย สมยใด ปารฉตตกพฤกษของเทวดาชน

ดาวดงสบานเตมทแลว สมยนน เทวดาชนดาวดงสพากนดใจเอบอม

พรงพรอมดวยกามคณ ๕ บำรงบำเรออยตลอดระยะ ๕ เดอนทพย ณ

ควงแหงไมปารฉตตกพฤกษ

ดกอน ภกษทงหลาย กเมอปารฉตตกพฤกษบานเตมทแลว แผรศม

ไปได ๕๐ โยชน ในบรเวณรอบๆ จะสงกลนไปได ๑๐๐ โยชนตามลม

นเปนอานภาพของปารฉตตกพฤกษ

ดกอน ภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกนแล สมยใด อรยสาวกคด

จะออกบวชเปนบรรพชต สมยนน อรยสาวกเปรยบเหมอนปารฉตตกพฤกษ

ของเทวดาชนดาวดงสม ใบเหลอง

ดกอน ภกษทงหลาย ฉะนนเหมอนกนแล สมยใด อรยสาวกปลง

ผมและหนวด นงหมผากาสาวพสตร ออกบวชเปนบรรพชต สมยนน

อรยสาวกเปรยบเหมอนปารฉตตกพฤกษของเทวดาชนดาวดงส ผลดใบใหม

ดกอน ภกษทงหลาย สมยใด อรยสาวกสงดจากกาม สงดจาก

อกศลธรรม บรรลปฐมฌาน มวตกวจาร มปตและสขเกดแตวเวกอย

สมยนน อรยสาวกเปรยบเหมอนปารฉตตกพฤกษของเทวดาชนดาวดงส

ผลดอกออกใบ

ดกอน ภกษทงหลาย สมยใด อรยสาวกบรรลทตยฌาน มความ

ผองใสแหงจตใจภายใน เปนธรรมเอกผดขน ไมมวตก ไมมวจาร เพราะวตก

วจารสงบไป มปตและสขเกดแตสมาธ สมยนน อรยสาวกเปรยบเหมอน

ปารฉตตกพฤกษของเทวดาชนดาวดงส เปนดอกเปนใบ

๒๗๐ ๒๗๑



ดกอน ภกษทงหลาย สมยใด อรยสาวกมอเบกขา มสตสมปชญญะ

เสวยสขดวยนามกาย เพราะปตสนไป บรรลตตยฌาน ทพระอรยเจาทง

หลายสรรเสรญวา ผไดฌานนเปนผมอเบกขา มสต อยเปนสข สมยนน อรย

สาวกเปรยบเหมอนปารฉตตกพฤกษของเทวดาชนดาวดงส เปนดอกตม

ดกอน ภกษทงหลาย สมยใด อรยสาวกบรรลจตตถฌาน ไมม

ทกข ไมมสข เพราะละสขละทกขและดบโสมนสโทมนสกอนๆ ได มอเบกขา

เปนเหตใหสตบรสทธอย สมยนน อรยสาวกเปรยบเหมอน ปารฉตตก

พฤกษของเทวดาชนดาวดงส เรมแยม

‘‘‘‘‘‘‘‘

ดกอน ภกษทงหลาย สมยใด อรยสาวกทำใหแจงซง

เจโตวมตต ปญญาวมตต อนหาอาสวะมได เพราะอาสวะทงหลาย

สนไปแลว ดวยปญญาอนยงเอง ในปจจบนเขาถงอย สมยนน

อรยสาวกเปรยบเหมอนปารฉตตกพฤกษของเทวดาชนดาวดงส

บานเตมท

ดกอน ภกษทงหลาย สมยนนภมมเทวดา ยอมประกาศใหไดยนวา

ทานรปน มชออยางน เปนสทธวหารกของทานชอน ออกจากบานหรอนคม

ชอโนน บวชเปนบรรพชต กระทำใหแจงซงเจโตวมตต ปญญาวมตต อนหา

อาสวะมได เพราะอาสวะทงหลายสนไปแลว ดวยปญญาอนยงเอง ในปจจบน

เขาถงอย

เทวดาชนจาตมมหาราชฟงเสยงแหงภมมเทวดา ... เทวดา

ชนดาวดงส ... เทวดาชนยามา ... เทวดาชนดสต ... เทวดาชนนมมานรด

... เทวดาชนปรนมมตวสวตด ... เทวดาชนพรหมฟงเสยงแหงเทวดา

๒๗๒ ๒๗๓



ชนปรนมมตวสวตดแลวยอมประกาศใหไดยนวา ทานรปน มชออยางน

เปนสทธวหารกของทานผน ออกจากบานหรอนคมชอโนน บวชเปนบรรพชต

กระทำใหแจงซงเจโตวมตต ปญญาวมตต อนหาอาสวะมได เพราะ

อาสวะทงหลายสนไปแลว ดวยปญญาอนยงเอง ในปจจบนเขาถงอย

โดยเหตน เสยงระบอไปตลอดพรหมโลกชวขณะนน ! ชวครหนง !

อานภาพของพระขณาสพเปนดงน” (110)

(110) อ.สตต 23/69/134-137 ปารฉตตกสตร

๒๗๒ ๒๗๓

ดกอน อานนท กเมอใดแล เราเขาบาง ออกบาง

ซง อนบพพวหารสมาบต ๙ ประการ น

โดยอนโลมและปฏโลมอยางนแลว

เมอนน เราจงปฏญาณวา

ไดตรสรอนตตรสมมาสมโพธญาณในโลก

พรอมทงเทวโลก มารโลก พรหมโลก ในหมสตว

พรอมทงสมณพราหมณ เทวดาและมนษย

กแหละญาณทสสนะเกดขนแกเราวา

เจโตวมตตของเราไมกำเรบ

ชาตนมในทสด บดน ภพใหมไมม



ก

กตญาณ ๑๔๑

กถาวตถ ๑๗๕

กรรมฐาน (กมมฏฐาน)๔๑, ๙๑,

๙๓, ๒๓๘, ๒๔๔, ๒๕๓

กสณ ๒๓๖, ๒๓๗, ๒๔๐

กมมภวะ ๑๑๐, ๑๑๑, ๑๑๔, ๑๑๕

กมมวฏฎ ๑๑๐

กายทจรต ๓๓, ๓๔

กายวญญาณ ๗๖

กามคณ ๘, ๑๘, ๑๙, ๓๘, ๓๙, ๖๖,

๙๘, ๑๒๐, ๑๕๕, ๒๗๑

กามฉนทะ ๓๒, ๖๖, ๙๘, ๑๐๒,

๑๐๓, ๑๔๔, ๑๖๗, ๒๐๕, ๒๐๗,

๒๑๐, ๒๖๙

กามฉนทะนวรณ ๑๔๔

กามตณหา ๗๕

กามธาต ๑๔๕

กามภม ๑๔๔, ๑๔๕, ๑๕๐, ๑๙๕,

๑๙๗, ๒๐๙, ๒๑๓, ๒๑๕, ๒๑๗, ๒๓๙

กามราคะ ๑๔๔

กามสญญา ๒๑๘

กามสข ๑๙, ๑๑๖, ๑๑๗

กายคตาสต ๙๓

กายสกข ๑๖๒, ๑๖๓

กายสงขาร ๕๖, ๕๗, ๘๘, ๙๔, ๑๐๖,

๑๐๗, ๑๖๖, ๑๖๘, ๑๘๐, ๑๘๒,

๒๑๓, ๒๒๗, ๒๓๐, ๒๕๒, ๒๕๓

กายานปสสนา ๕๖, ๘๘, ๙๒, ๙๓

กจจญาณ ๑๔๑

กเลสวฏฏ ๑๑๐, ๑๑๑, ๑๑๔

กกกจจะ ๓๒, ๖๖, ๘๔, ๑๔๔,

๑๖๗, ๒๐๗, ๒๑๐, ๒๖๙

กณฑาลน ๑๙๐, ๑๙๑, ๑๙๒,

๑๙๘, ๒๐๑, ๒๑๒, ๒๑๔, ๒๑๕, ๒๑๖,

๒๑๗, ๒๒๐, ๒๒๒, ๒๒๔, ๒๒๕,

๒๒๖, ๒๒๘, ๒๔๗, ๒๖๑

กศลธรรม ๓๕, ๘๐, ๘๔, ๑๔๘, ๑๔๙

ข

ขณกะ ๒๓

ขณกสมาธ ๑๙๘, ๒๑๔, ๒๑๕, ๒๑๖,

๒๒๐, ๒๒๔, ๒๒๖, ๒๔๗

ขณาสพ ๘๙, ๑๔๗, ๑๕๙, ๑๖๖,

๑๗๘, ๒๗๓

ค

โคตรภ ๑๓๓, ๒๔๐

โคตรภญาณ ๑๓๑, ๑๓๗, ๑๔๓, ๒๓๕

ฆ

ฆานวญญาณ ๗๖

ดรรชน


จ

จตตถฌาน ๑๙, ๒๑, ๒๗, ๓๗, ๓๙,

๔๒, ๔๓, ๔๕, ๔๖, ๔๙, ๘๑, ๘๕,

๘๘, ๙๔, ๑๐๔, ๑๒๗, ๑๒๘, ๑๓๙,

๑๖๒, ๑๖๓, ๑๖๔, ๑๗๑, ๑๘๗, ๑๙๒,

๑๙๘, ๒๑๐, ๒๑๘, ๒๒๖, ๒๒๗,

๒๒๘, ๒๒๙, ๒๓๑, ๒๓๙, ๒๔๖,

๒๔๗, ๒๔๘, ๒๔๙, ๒๕๐, ๒๕๑,

๒๕๕, ๒๕๙, ๒๖๘, ๒๗๒

จตธาตววฏฐาน ๔๑

จตมรรค ๑๕

จกขวญญาณ ๗๖, ๑๑๘, ๑๒๔, ๒๓๘

จกขสมผส ๗๖, ๑๑๘

จกขสมผสสชาเวทนา ๗๖

จกรภาวะ ๑๔๕, ๑๔๖

จกระ ๑๘๙, ๑๙๐, ๑๙๑, ๑๙๒, ๑๙๗,

๒๐๐, ๒๐๑, ๒๐๙ ๒๑๓, ๒๑๕, ๒๑๗,

๒๒๒, ๒๒๓, ๒๒๕, ๒๒๗,

๒๒๘, ๒๓๐, ๒๓๑, ๒๕๕, ๒๕๖,

๒๕๙, ๒๖๐, ๒๖๑

จตตานปสสนา ๖๔, ๘๘

จตสงขาร ๑๘๑, ๑๘๒, ๒๒๗, ๒๓๐,

๒๓๑, ๒๓๒, ๒๕๒, ๒๕๓

จตปปาตญาณ ๘๕

เจตสก ๙๑, ๙๓, ๑๐๒, ๑๐๓, ๑๓๖,

๑๔๒, ๑๙๑, ๑๙๒, ๑๙๓, ๑๙๕,

๑๙๗, ๒๐๐, ๒๐๒, ๒๑๐, ๒๑๓, ๒๑๕,

๒๑๗, ๒๑๘, ๒๒๒, ๒๒๕, ๒๒๘, ๒๖๕

เจโตวมตต ๑๔๖, ๑๔๗, ๑๕๐,

๑๖๑, ๑๖๒, ๒๖๘, ๒๗๒, ๒๗๓

เจโตสมถะ ๑๕, ๑๖, ๑๗

ฉ

ฉนทะ ๔๗, ๔๘, ๔๙, ๕๐, ๕๑, ๘๐,

๑๒๐, ๑๓๖, ๑๙๙

ช

ชลาพชะ ๗๑

ชวนะจต ๑๓๓, ๒๔๐

ชนตชน ๕๔, ๑๕๖

ชวหาวญญาณ ๗๖

ฌ

ฌาน ๒๒, ๒๓, ๒๕, ๒๘, ๓๓, ๓๗,

๓๘, ๔๕, ๔๖, ๘๑, ๙๖, ๑๐๔, ๑๐๖,

๑๐๗, ๑๒๗, ๑๒๙, ๑๓๓, ๑๓๙,

๑๖๕, ๑๖๖, ๒๑๘, ๒๑๙, ๒๒๑, ๒๒๒,

๒๒๕, ๒๒๗, ๒๒๘, ๒๓๐, ๒๔๐,

๒๔๖, ๒๔๘, ๒๕๐, ๒๕๕, ๒๕๙,

๒๖๓, ๒๖๔, ๒๖๘, ๒๗๒

ฌานลาภบคคล ๒๖๓

ฌานวส ๒๒๑, ๒๔๖, ๒๖๓

ฌานวถ ๒๓, ๑๐๔, ๒๑๓, ๒๓๗, ๒๖๐

ฌานสมาบต ๒๓, ๒๑๙, ๒๖๓


ญ

ญาณ ๑๔, ๓๐, ๒๔๑

ญาณทสสนะ ๔๓, ๔๔, ๘๗, ๑๔๖,

๒๔๘, ๒๕๐, ๒๖๕, ๒๖๘

ต

ตตยฌาน ๑๙, ๒๑, ๒๗, ๓๗, ๓๙, ๔๒,

๔๓, ๔๕, ๔๖, ๔๘, ๘๑, ๘๕, ๘๘, ๑

๒๗, ๑๓๙, ๑๖๒, ๑๖๓, ๑๖๔, ๑๗๑,

๑๙๘, ๒๑๐, ๒๑๘, ๒๒๓, ๒๒๔,

๒๒๕, ๒๒๖, ๒๒๗, ๒๔๕, ๒๔๖,

๒๔๗, ๒๔๙, ๒๕๑, ๒๖๘, ๒๗๒

ตตยมรรค ๒๓

ตถาตา ๒๖๒

ตทงควมตต ๑๐๔

ตอมไพนล ๑๙๘, ๒๑๖, ๒๒๐, ๒๒๔

ตอมไรทอ ๑๘๙

ตณหา ๑, ๒, ๒๔, ๔๐, ๕๗, ๖๒, ๖๔,

๖๕, ๖๗, ๗๕, ๗๖, ๗๗, ๗๘, ๘๒, ๘

๕, ๘๖, ๙๕, ๙๙, ๑๐๕, ๑๐๖, ๑๐๙,

๑๑๑, ๑๑๓, ๑๑๔, ๑๑๕, ๑๑๘, ๑๑

๙, ๑๒๑, ๑๒๒, ๑๒๓, ๑๒๗, ๑๒๘,

๑๒๙, ๑๓๘, ๑๔๔, ๑๔๕, ๑๕๐,

๑๕๗, ๑๕๙, ๑๗๐, ๑๙๓, ๒๐๐, ๒๑๙,

๒๓๓, ๒๓๔

ตกขบคคล ๑๓๑, ๑๓๓, ๒๔๐

เตโชกสณ ๒๓๖, ๒๓๗

ไตรลกษณญาณ ๑๒๒

ถ

ถนมทธะ ๓๒, ๖๖, ๘๔, ๑๐๐, ๑๐๒,

๑๐๓, ๑๖๗, ๒๐๗, ๒๑๐, ๒๖๙

ท

ทวลกษณ ๑๙๙

ทฏฐธรรม ๓๓, ๓๖, ๓๗, ๓๘, ๔๓,

๑๗๒, ๑๗๔, ๒๓๐

ทฏฐธมมกะ ๑๕๙

ทฏฐ ๓๔, ๕๔, ๕๗, ๖๒, ๖๔, ๖๕,

๖๗, ๗๙, ๘๒, ๙๕, ๑๑๒, ๑๕๕, ๑๕๖,

๑๕๗, ๑๕๙, ๑๗๐, ๒๑๙

ทพยภาวะ ๒๘

ทกขนโรธ ๗๗, ๗๘

ทกขนโรธคามนปฏปทา ๗๘, ๘๒

ทกขลกษณะ ๑๔๐

ทกขเวทนา ๑๗, ๙๘, ๙๙, ๑๐๐, ๑๑๖,

๑๑๗, ๑๔๐, ๒๐๐, ๒๐๖, ๒๐๗, ๒๔๑

ทกขสมทย ๗๕, ๗๗

ทกขสจจ ๑๐๕, ๑๐๗, ๑๑๑

ทกขอรยสจ ๗๑

ทคต ๑๑๓, ๑๕๐, ๑๕๑, ๑๕๒, ๑๕๓,

๑๕๔


ทตยฌาน ๑๙, ๒๑, ๒๗, ๓๖, ๓๙, ๔๒,

๔๓, ๔๕, ๔๖, ๔๘, ๘๑, ๘๕, ๘๘,

๑๒๗, ๑๒๘, ๑๓๙, ๑๖๒, ๑๖๓, ๑๖๔,

๑๗๑, ๑๙๘, ๒๑๐, ๒๑๘, ๒๒๐, ๒๒๒,

๒๒๓, ๒๒๔, ๒๒๖, ๒๔๕, ๒๔๗,

๒๔๙, ๒๕๑, ๒๖๘, ๒๗๑

โทสจรต ๔๑

โทสะ ๒๔, ๖๔, ๙๘, ๑๐๓, ๑๒๐,

๑๔๓, ๑๔๙, ๑๕๓, ๑๕๗, ๑๕๘, ๑๖๘,

๑๖๙, ๑๗๘, ๒๖๘

ธ

ธรรมฐต ๑๑๒

ธรรมทายาท ๕๓, ๑๑๒

ธรรมารมณ(ธมมารมณ) ๖๘, ๗๖, ๗๗,

๗๘, ๑๐๑, ๑๓๑, ๑๔๖, ๑๖๗, ๒๐๙,

๒๕๔, ๒๕๖

ธรรมธจจ ๑๔

ธมมวจยะ ๙๗

ธมมวจยสมโพชฌงค ๖๙, ๗๐, ๑๐๘,

๑๘๔, ๑๘๖

ธมมสญเจตนา ๗๖

ธมมานปสสนา ๖๕, ๘๘, ๑๔๒, ๑๔๔

น

นาฑ ๑๙๑, ๑๙๘, ๒๔๗

นานตตสญญา ๔๙, ๑๒๘

นาม ๙๒, ๙๔, ๑๓๐, ๒๐๑, ๒๐๙,

๒๔๑, ๒๔๔, ๒๖๔

นามกาย ๑๙, ๓๗, ๔๒, ๔๘, ๘๑, ๒๒๕,

๒๗๒

นามขนธ ๑๓๙

นามรป ๑๑๑, ๑๑๔, ๑๓๐, ๒๔๒,

๒๔๓, ๒๔๔, ๒๖๖

นามรปปรจเฉทญาณ ๑๓๐, ๒๔๓

นามรปปจจยปรคคหญาณ ๑๓๐

นจจสญญา ๒๓๕

นพพาน ๒๔, ๒๕, ๓๖, ๓๗, ๔๕, ๕๕,

๘๓, ๙๓, ๑๐๗, ๑๑๓, ๑๒๐, ๑๒๑,

๑๒๒, ๑๒๔, ๑๒๗, ๑๒๘, ๑๒๙, ๑๓๑,

๑๓๒, ๑๓๗, ๑๔๕, ๑๔๙, ๑๕๐,

๑๕๑, ๕๑๒, ๑๕๗, ๑๖๐, ๑๗๐, ๑๙๙,

๒๓๒, ๒๔๐, ๒๖๔

นพพานธาต ๑๕๗, ๑๕๘, ๑๕๙, ๑๙๘,

๒๔๑, ๒๔๔, ๒๕๐, ๒๕๑

นพพทาญาณ ๑๓๐, ๒๓๕

นมต ๘๘, ๙๐, ๙๑, ๑๒๕, ๒๐๙, ๒๔๒,

๒๔๘, ๒๕๓, ๒๕๗

นโรธ ๑๑๓, ๑๘๖, ๒๕๓

นโรธสมาบต ๒๖๔, ๒๖๕, ๒๖๖

นโรธสจจ ๑๐๗

นวรณ ๓๑, ๓๒, ๖๕, ๖๖, ๖๗, ๒๐๗,

๒๑๐, ๒๑๕, ๒๑๗, ๒๑๘


นวรณธรรม ๙๐, ๑๐๔

นวรณปพพะ ๑๔๒, ๑๔๔

เนกขมมสข ๒๐

เนวสญญานาสญญายตฌาน ๒๒, ๓๙,

๕๑, ๕๒, ๑๒๗, ๑๖๓, ๑๖๔, ๑๙๘,

๒๖๗, ๑๒๙

บ

บพพกจ ๒๖๔

บพพนมต ๖, ๑๒๕

ป

ปฏฆสญญา ๑๒๘

ปฏฆะ ๑๐๐, ๑๔๔, ๑๖๐

ปฏฆานสย ๑๐๐, ๑๑๖, ๑๑๗, ๒๐๐

ปฏจจสมปบาท ๑๑๐, ๑๑๑, ๑๑๒,

๑๑๓

ปฏนสสคคะ ๒๓๕

ปฏปทา ๑๕, ๒๕, ๗๐, ๘๗, ๑๐๗,

๑๗๖

ปฏภาคนมต ๒๐๙

ปฏโลม ๒๔๙, ๒๕๐, ๒๖๔, ๒๖๖,

๒๖๗

ปฏสงขาญาณ ๑๓๐

ปฐมฌาน ๑๙, ๒๑, ๒๗, ๓๙, ๔๒,

๔๓, ๔๕, ๔๖, ๔๗, ๘๑, ๘๔, ๘๗,

๘๘, ๑๒๗, ๑๒๘, ๑๓๕, ๑๓๖, ๑๓๘,

๑๓๙, ๑๔๓, ๑๖๒, ๑๖๓, ๑๖๔,

๑๗๑, ๑๙๘, ๒๑๐, ๒๑๔, ๒๑๖, ๒๑๗,

๒๑๘, ๒๑๙, ๒๒๐, ๒๒๑, ๒๒๒, ๒๒๔,

๒๒๖, ๒๔๒, ๒๔๕, ๒๔๗, ๒๔๙, ๒๕๐,

๒๕๑, ๒๖๓, ๒๖๖, ๒๖๘, ๒๗๑

ปฐมมรรค ๑๓๘

ปรกรรม ๑๓๓, ๑๓๗, ๒๔๐

ปรเทวะ ๗๒, ๗๔, ๑๑๗, ๑๑๘

ปรนพพาน ๑๒๗, ๑๒๘, ๑๕๐, ๑๕๑,

๑๕๒

ปรยต ๘๗

ปจจเวกขณญาณ ๑๓๒, ๑๓๗, ๑๔๔,

๒๓๕, ๒๔๘

ปจจเวกขณวส ๒๒๑

ปจเจกพทธะ ๒๔

ปจฉาภต ๘๔

ปญญาพละ ๒๖, ๒๗, ๒๘, ๘๘, ๑๓๐,

๑๔๓, ๑๔๕

ปญญาวมตต ๘๗, ๑๔๖, ๑๔๗, ๑๕๐,

๑๖๑, ๑๖๒, ๑๖๓, ๒๗๒, ๒๗๓

ปญญาอนทรย ๒๑๓, ๒๑๗

ปญญนทรย ๒๖, ๒๗, ๒๘

ปสสทธ ๑๐๔, ๑๘๕, ๑๘๖

ปสสทธสมโพชฌงค ๖๙, ๗๐, ๑๐๘,

๑๘๕, ๑๘๖

ปารฉตตกพฤกษ ๑๔๖, ๒๗๐, ๒๗๑,

๒๗๒


ปคละ นาฑ ๑๙๐

ปต ๙, ๑๐, ๑๑, ๑๒, ๑๘, ๑๙, ๓๖,

๓๗, ๔๒, ๔๖, ๔๗, ๔๘, ๘๑, ๙๑,

๑๐๔, ๑๓๖, ๑๘๑, ๑๘๒, ๑๘๕, ๒๑๐,

๒๑๗, ๒๑๘, ๒๑๙, ๒๒๒, ๒๒๓,

๒๒๕, ๒๖๘, ๒๗๑

ปตเจตสก ๒๒๕

ปตสมโพชฌงค ๑๐๘, ๑๘๕, ๑๘๖

ปถชนสข ๑๙

ปพเพนวาสานสสตญาณ ๘๕

ผ

ผลจต ๑๐๗, ๑๒๓

ผลญาณ ๑๓๑, ๑๓๗, ๑๔๔, ๒๓๕,

๒๔๒, ๒๔๘

ผสสะ ๔๗, ๔๘, ๔๙

โผฏฐพพะ ๑๙, ๓๘, ๗๖, ๗๗, ๗๘

พ

พยาบาท ๓๒, ๖๖, ๗๙, ๘๔, ๙๘,

๑๐๒, ๑๐๓, ๑๔๔, ๑๖๗, ๑๖๘, ๒๐๕,

๒๐๗, ๒๑๐, ๒๖๙

พยาบาทนวรณ ๑๔๔

พรหมจรรย ๓๔, ๘๙, ๑๕๘, ๑๗๘,

๒๕๗, ๒๖๘

พรหมโลก ๑๒๓, ๑๔๗, ๑๕๐, ๒๖๗,

๒๗๓

พรหมวหาร ๑๗๒

พลกาย ๓๕

พละ ๘๘, ๑๑๙, ๑๓๔

พทธชโนรส ๔๖, ๕๓

พทธภาวะ ๗

พทธจรต ๔๑

โพชฌงค ๖๙, ๙๗, ๑๐๗, ๑๑๙, ๑๗๑,

๑๘๔, ๑๘๖

โพธปกขยธรรม ๑๕

โพธสตว ๑๒๕, ๑๗๓

ภ

ภพ ๑, ๗๕, ๘๙, ๑๑๔, ๑๑๕, ๑๑๘,

๑๒๗, ๑๒๘, ๑๒๙, ๑๓๑, ๑๔๗, ๑๔๘,

๑๔๙, ๑๕๓, ๑๕๘, ๑๕๙, ๑๖๘,

๑๗๘, ๑๙๒, ๑๙๕, ๒๑๙, ๒๕๗, ๒๖๖,

๒๖๘

ภยญาณ ๑๓๐

ภวจกร ๑๑๑

ภวตณหา ๗๕, ๑๑๙

ภวงค ๑๓๓, ๑๔๕, ๒๔๐

ภวงคจต ๑๓๒, ๑๓๗, ๒๑๙

ภงคญาณ ๑๓๐

ม

มณประ ๑๙๘, ๒๑๖, ๒๑๗, ๒๑๘,

๒๒๐, ๒๒๒, ๒๒๔, ๒๒๖, ๒๔๗

มนสการ ๔๗, ๔๘, ๔๙, ๕๐, ๕๑,

๑๒๐, ๑๓๖, ๑๗๑, ๑๗๓, ๑๙๙


มโน ๑๓๓, ๒๔๐

มโนทวารวชชนะ ๑๓๑, ๑๓๓, ๑๓๖

มโนทจรต ๓๓, ๓๔

มโนธาต ๑๓๑, ๑๓๖, ๑๓๗, ๑๙๙,

๒๐๐, ๒๐๑, ๒๑๓, ๒๖๑

มโนวญญาณ ๗๖

มโนสมผส ๗๖, ๑๙๙

มรณะสต ๔๑

มรณสญญา ๒๖

มหคคตจต ๙๗, ๑๐๔

มหคคตะ ๖๔, ๘๘

มหนตารมณ ๙๓

มหาสบนนมต ๑๒๕

มคคจต(มรรคจต) ๑๔, ๑๐๗, ๑๒๓,

๑๒๔

มคคชวนะ ๑๓๗

มคคญาณ ๑๓๑, ๑๓๗, ๑๔๓, ๑๔๕,

๒๓๕, ๒๔๕

มคควถ ๑๓๒, ๑๓๘, ๑๓๙, ๑๔๓,

๑๔๕, ๒๖๔

มคคสมงค ๒๓, ๘๘, ๑๒๒

มคคสจจ ๑๐๖, ๑๐๗, ๑๑๕

มณฑบคคล ๑๓๑, ๑๓๓, ๒๔๐

มานะ ๔๕, ๙๙, ๑๐๙

มาร ๕, ๒๑, ๒๒, ๓๓, ๓๘, ๓๙, ๔๐,

๑๔๖

มจฉาทฏฐ ๑๔๒

มฬหสข ๑๙

มญจตกมยตาญาณ ๑๓๐

มลธาร ๑๙๑, ๑๙๘, ๒๑๕, ๒๑๖, ๒

๒๐, ๒๒๔, ๒๒๖, ๒๔๗

โมหจรต ๔๑

โมหะ ๖๔, ๙๙, ๑๐๒, ๑๐๓, ๑๒๐,

๑๔๓, ๑๔๙, ๑๕๓, ๑๕๗, ๑๕๘, ๑๖๘,

๑๖๙, ๑๗๘, ๒๖๘

โมหมลจต ๑๔๒

ย

ยถาภตญาณทสสนะ ๙๔

ร

ราคจรต ๔๑

ราคานสย ๑๖, ๙๘, ๑๐๐, ๑๑๖,

๑๑๗, ๒๐๐

รปขนธ ๑๐๕, ๑๒๔

รปฌาน ๙๖, ๑๒๙, ๑๓๘, ๑๔๓,

๑๔๔, ๒๓๐, ๒๓๓, ๒๓๔, ๒๔๖,

๒๔๘, ๒๕๐, ๒๕๕, ๒๕๙, ๒๖๔

รปตณหา ๗๗

รปธาต ๑๔๕

รปภม ๑๔๕, ๑๙๕, ๒๑๗

รปราคะ ๔๕

รปวจาร ๗๗

รปวตก ๗๗


รปสญญา ๒๑, ๗๖, ๒๓๑, ๒๓๘

รปสญเจตนา ๗๖

รปอปาทานขนธ ๑๑๙

รปารมณ ๒๓๑

ล

โลกยะ ๑๐๗

โลกตตรกศลจต ๒๖๔

โลกตตรอปปนาชวนะ ๑๓๓

โลกตตระ ๑๔๙

โลภมลจต ๑๔๒

โลภะ ๑๔๙

ว

วจทจรต ๓๓, ๓๔

วจสงขาร ๒๕๒, ๒๕๓

วรรณกสณ ๔๑

วส ๒๓, ๑๔๓, ๒๑๙, ๒๔๖, ๒๖๓,

๒๖๔, ๒๖๖

วฏสงสาร(วฏฏสงสาร) ๓

วจาร ๑๙, ๓๖, ๔๒, ๔๖, ๔๗, ๔๘,

๘๑, ๘๕, ๑๓๖, ๒๑๐, ๒๑๗, ๒๑๘,

๒๒๒, ๒๖๘, ๒๗๑

วจกจฉา ๓๒, ๖๖, ๘๔, ๑๐๓, ๑๔๒,

๑๖๗, ๒๐๗, ๒๑๐, ๒๖๙

วชชา ๑๐๐, ๑๑๙, ๑๖๒, ๑๘๖, ๑๙๔

วชชาภาคยธรรม ๑๖๒

วญญาณ ๔๗, ๔๘, ๔๙, ๕๐

วญญาณธาต ๒๓๑, ๒๓๒

วญญาณอปาทานขนธ ๑๑๙

วญญานญจายตนฌาน ๑๒๙, ๑๙๘

วญญานญจายตนสญญา ๕๐

วตก ๑๙, ๓๖, ๔๒, ๔๕, ๔๖, ๔๗,

๔๘, ๘๑, ๘๔, ๘๕, ๑๒๐, ๑๓๖, ๒๐

๗, ๒๑๐, ๒๑๗, ๒๑๘, ๒๒๒, ๒๖๘,

๒๗๑

วตกจรต ๔๐

วนบาต ๑๑๓, ๑๕๐, ๑๕๑, ๑๕๒,

๑๕๓, ๑๕๔

วบาก ๓๐, ๑๓๐, ๒๖๔

วปสสนา ๑๑๙, ๑๓๔, ๑๖๑, ๑๖๒,

๑๙๓, ๒๓๘, ๒๔๐

วปสสนาญาณ ๑๐๕, ๑๓๐, ๑๔๓,

๒๓๓, ๒๔๓

วปสสนาพละ ๑๒๒

วปสสนายานก ๑๔๓, ๒๖๓

วปากวฏฏ ๑๑๑, ๑๑๔

วภวตณหา ๗๕

วมตตายตนะ ๙

วมตตญาณ ๘๗

วมตตญาณทสสนะ ๘๗, ๑๔๕, ๒๕๗

วมตตธรรม ๓๑

วโมกข ๑๓๙

วรตเจตสก ๑๔๑


วราคะ ๑๘๖

วรยสมโพชฌงค ๖๙, ๗๐, ๑๐๘,

๑๘๔, ๑๘๖

วรยะ ๓๕, ๔๗, ๔๘, ๔๙, ๕๐, ๕๑,

๑๓๖, ๑๔๘

วรยะพละ(วรยพละ) ๒๖, ๒๗, ๒๘

วรยนทรย ๒๗

วเวกสข ๒๐

วสทธะ ๑๙๐, ๑๙๘, ๒๒๐, ๒๒๓, ๒

๒๔, ๒๒๕, ๒๒๖, ๒๒๗, ๒๒๘, ๒๔๗

วหารธรรม ๘๙, ๑๖๖, ๑๗๓

วฏฐานวส ๒๒๑

เวทนาขนธ ๑๐๕, ๑๑๕

เวทนาเจตสก ๒๑๖, ๒๑๘

เวทนานปสสนา ๖๓, ๘๘

เวทนาอปาทานขนธ ๑๑๙

เวไนยสตว ๒๕

โวทาน ๑๔๓

ศ

ศรทธา ๕, ๖, ๓๓

โศกะ ๗๒

ส

สกทาคามผล ๑๕

สกทาคามมรรค (สกทาคามมคค) ๑

๕, ๑๔๓, ๒๔๕

สกทาคาม ๒๓, ๑๔๓, ๑๔๙, ๑๕๓,

๑๗๘, ๒๖๓, ๒๖๔

สกทาคามมคคญาณ ๑๔๒, ๑๔๓,

๒๔๔, ๒๔๕

สตนทรย ๒๖, ๒๗, ๒๘

สตปฏฐาน ๕๕, ๘๒, ๘๓, ๘๖, ๘๗,

๘๘, ๘๙, ๙๐, ๙๑, ๙๒, ๙๓, ๙๖,

๙๘, ๑๐๕, ๑๐๖, ๑๑๙, ๑๔๒, ๑๔๔,

๑๔๕, ๑๔๘, ๑๗๑, ๑๗๘, ๑๘๐,

๑๘๒, ๑๘๓, ๑๘๔, ๑๘๕, ๒๐๒, ๒๓๘,

๒๓๙

สตสมปชญญะ ๔๓, ๔๔, ๔๘, ๘๓,

๘๔, ๙๒, ๙๓, ๙๔, ๑๗๒, ๒๒๕, ๒๗๒

สตสมโพชฌงค ๖๙, ๑๐๖, ๑๐๙,

๑๘๔, ๑๘๖

สนตตรจต ๑๐๗

สมถะ ๑๓, ๑๔, ๒๒, ๒๓, ๘๗, ๑๑๙,

๑๓๔, ๑๖๑, ๑๖๒, ๒๓๘

สมถะพละ ๑๒๒

สมมตบญญต ๑๒๓, ๑๓๗, ๑๓๘,

๒๔๒, ๒๕๖, ๒๖๒, ๒๖๖

สมาธนทรย ๒๖, ๒๗, ๒๘

สมาธนมต ๑๒, ๑๓

สมาธพละ ๘๘, ๑๒๗, ๑๓๔, ๑๓๘,

๑๔๓, ๑๔๔, ๑๔๕

สมาธสมโพชฌงค ๖๙, ๗๐, ๘๘,

๑๐๘, ๑๐๙, ๑๓๕, ๑๘๕, ๑๘๖

สมาธอนทรย (สมาธนทรย) ๒๖, ๒๗,

๒๘, ๑๔๓, ๑๔๔


สมาบต ๒๓, ๕๑, ๕๒, ๑๒๙, ๑๕๕,

๒๑๙, ๒๖๓, ๒๖๔, ๒๖๕

สมาปชชนวส ๒๒๑

สมทเฉท ๘๘, ๑๓๑, ๑๓๒, ๑๓๗,

๑๔๒, ๑๔๔, ๑๔๙, ๑๕๐, ๑๗๔

สมทย ๒๓๔, ๒๓๕

สมทยสจจ ๑๑๑

สวาธษฐาน ๑๙๑, ๑๙๘, ๒๑๕, ๒๑๖,

๒๑๗, ๒๒๐, ๒๒๔, ๒๒๖, ๒๔๗,

สสงขาร ๓๐

สหจะโยคะ ๑๙๒, ๑๙๓

สหชาตธรรม ๙๓

สหลสราร ๑๙๑, ๑๙๘, ๒๒๖, ๒๒๗,

๒๒๘, ๒๓๑, ๒๔๗, ๒๕๙, ๒๖๑

สฬายตนะ ๑๑๑, ๑๑๔

สอตตระ ๖๕

สอปาทเสสนพพานธาต ๑๕๘

สกกายทฏฐ ๑๔๒

สงขาร ๓, ๑๕, ๑๖, ๑๗, ๒๔, ๒๖,

๓๐, ๔๔, ๕๖, ๕๗, ๖๗, ๗๓, ๗๔,

๗๖, ๘๘, ๑๑๑, ๑๑๒, ๑๑๓, ๑๑๔,

๑๑๕, ๑๒๗, ๑๒๘, ๑๒๙, ๑๓๑,

๒๐๑

สงขารขนธ ๑๐๕, ๑๓๖, ๑๓๘,

๑๔๓, ๑๔๔, ๒๐๙

สงขารธรรม ๑๔๕, ๑๙๙, ๒๖๔

สงขารอปาทานขนธ ๗๔, ๑๑๙

สงขารเปกขาญาณ ๑๒๒, ๑๓๐, ๑๓

๓, ๑๓๕, ๒๓๕

สงโยชน ๑๓, ๑๔, ๔๕, ๔๖, ๖๘, ๖๙,

๘๙, ๙๙, ๑๐๖, ๑๐๗, ๑๓๑, ๑๓๒,

๑๓๔, ๑๓๕, ๑๔๒, ๑๔๓, ๑๔๔, ๑๔๕,

๑๔๙, ๑๕๐, ๑๕๑, ๑๕๒, ๑๕๓, ๑๕๔,

๑๕๘, ๑๗๘, ๒๓๕

สงสารวฏ ๑, ๒, ๑๑๓, ๑๒๒, ๑๔๗,

๑๔๙, ๑๕๐, ๑๙๔, ๒๓๐, ๒๓๑, ๒๓๙,

๒๕๕

สงเสทชปฏสนธ ๗๑

สจจญาณ ๑๔๑

สญญาขนธ ๑๐๕, ๒๓๑

สญญาปฏเวธ ๑๒๙

สญญาเวทยตนโรธ ๒๒, ๓๙, ๔๐,

๕๒, ๑๒๙, ๑๖๓, ๑๖๔, ๑๗๑, ๑๙๘,

๒๓๐, ๒๔๗, ๒๔๙, ๒๕๒, ๒๕๓,

๒๖๕, ๒๖๖, ๒๖๗

สญญาสมาบต ๑๒๙

สญญาอปาทานขนธ ๗๔, ๑๑๙

สทธรรม ๖, ๑๒, ๓๓, ๓๖, ๓๘, ๑๑๒

สทธาจรต ๔๑

สทธาพละ ๒๖, ๒๗, ๒๘

สทธนทรย ๒๖, ๒๗, ๒๘

สทธวหารก ๑๔๗, ๒๗๐, ๒๗๑


สนตต ๑๓๑, ๑๓๕, ๑๓๗, ๑๔๓,

๑๔๔, ๑๔๕, ๑๙๓, ๒๔๑, ๒๔๔,

๒๔๘

สมปชญญะ ๑๙, ๓๗, ๔๒, ๕๕, ๕๖,

๕๘, ๘๑, ๘๔, ๘๖, ๘๙, ๙๐, ๑๖๕,

๑๖๗, ๑๘๒, ๑๘๓, ๑๘๔

สมปชญญะปพพะ ๙๓, ๒๐๖

สมปรายกะ ๑๕๙

สมโพชฌงค ๖๙, ๑๘๖

สมโพธสข ๒๐

สมมสนญาณ ๑๓๐

สมมปปธาน ๘๘, ๑๑๙, ๑๗๘

สมมากมมนตะ ๗๙, ๑๑๘, ๑๙๔

สมมาทฏฐ ๗๙, ๑๙๔

สมมาวาจา ๗๙, ๑๑๘, ๑๙๔

สมมาวายามะ ๘๐, ๑๑๘, ๑๙๔

สมมาสต ๘๐, ๘๑, ๑๑๘, ๑๙๔

สมมาสมาธ ๒๓, ๔๒, ๘๑, ๘๘, ๑๐๔,

๑๑๘, ๑๓๓, ๑๓๕, ๑๓๘, ๑๓๙, ๑๙๔,

๒๑๙, ๒๒๓, ๒๒๗, ๒๒๙, ๒๔๒,

๒๔๕, ๒๔๘, ๒๕๕

สมมาสงกปปะ ๗๙, ๑๑๘, ๑๙๔

สมมาสมพทธะ ๘, ๒๔

สมมาอาชวะ ๘๐, ๑๑๘, ๑๙๔

สลพละ ๑๔๑

สลพพตปรามาส ๑๔๒

สขเวทนา ๔๙, ๘๘, ๙๖, ๙๘, ๙๙,

๑๐๐, ๑๐๒, ๑๐๔, ๑๐๖, ๑๐๗, ๑๑๕,

๑๑๖, ๑๑๗, ๒๐๐, ๒๑๘, ๒๒๘

สขสญญา ๒๓๕

สคตภม ๕, ๖

สญญตวโมกข ๑๔๐

สญญตะ ๒๕๓

สตะ ๓๔, ๑๗๕

สทธาวาสภม ๑๔๕, ๑๕๐

สภนมต ๒๖๘

สษมนะ นาฑ ๑๙๑, ๑๙๘, ๒๔๗

เสขญาณ ๑๑๒

เสขบคคล ๒๓, ๘๙, ๒๕๙

เสขวชชา ๑๑๒

โสกะ ๗๒, ๗๔, ๑๑๗, ๑๑๘

โสดาบน ๑๒๓, ๑๔๒, ๑๔๓, ๑๔๙,

๑๕๓, ๑๕๔, ๑๗๘, ๒๖๓, ๒๖๔

โสดาปตตผล ๑๕

โสดาปตตมรรค (โสดาปตตมคค)

๑๕, ๒๓, ๑๔๓, ๒๔๕

โสดาปตตมคคญาณ ๑๓๕, ๑๔๒,

๒๔๑, ๒๔๒

โสดาปตตมคควถ ๑๓๘, ๑๓๙, ๒๖๓

โสตวญญาณ ๗๖

ห

หร ๒๖, ๒๗, ๒๘, ๓๓, ๓๔, ๑๔๘

หรพละ ๒๖, ๒๗, ๒๘


อ

อกนฏฐภพ ๑๕๒

อกปปธรรม ๑๗๔

อกศล ๑๘, ๓๓, ๓๔, ๓๕, ๓๖, ๔๒,

๔๓, ๑๔๒, ๑๔๘

อกศลเจตสก ๑๔๒, ๒๑๕

อกศลธรรม ๑๘, ๑๙, ๒๗, ๒๘, ๓๓,

๓๔, ๓๕, ๓๖, ๔๕, ๔๖, ๔๗, ๘๐,

๘๑, ๑๓๖, ๑๗๒, ๒๑๘, ๒๗๑

อกศลมล ๑๐๙

อตตงสญาณ ๑๙๑

อทกขมสขเวทนา ๔๙, ๙๙, ๑๐๐,

๑๐๒, ๑๑๖, ๑๑๗

อธจตสกขา ๒๔๕

อธปญญาธมมวปสสนา ๑๕, ๑๖, ๑๗

อธโมกข ๔๗, ๔๘, ๔๙, ๕๐, ๕๑, ๑๓๖

อนรยสข ๑๙

อนจฉรยคาถา ๒๔

อนญญถตา ๑๑๒

อนตตลกษณะ ๑๔๐

อนตตา ๑๒๒, ๑๒๗, ๑๒๘, ๑๒๙

อนนตรยกจ ๒๖, ๒๗, ๒๘

อนาคตงสญาณ ๑๙๑

อนาคามผล ๑๕, ๒๕๐

อนาคามมรรค ๑๕, ๒๓

อนาคามมคคญาณ ๑๔๓, ๑๔๔,

๒๔๘

อนาคามมคควถ ๑๓๙

อนาคาม ๘๒, ๘๓, ๘๗, ๑๒๗, ๑๒๘,

๑๒๙, ๑๔๔, ๑๔๕, ๑๕๐, ๑๕๑,

๑๕๒, ๑๗๔, ๑๗๘, ๒๖๔

อนาหตะ ๑๙๑, ๑๙๘, ๒๒๐, ๒๒๒,

๒๒๓, ๒๒๔, ๒๒๕, ๒๒๖, ๒๔๗

อนจจลกษณะ ๑๓๙

อนจจสญญา ๑๗๙

อนจจง ๑๒๒

อนมตตวโมกข ๑๓๙

อนมตตะ ๒๕๑

อนตตรจต ๙๗, ๑๐๗

อนตตรสมมาสมโพธญาณ ๑๒๓,

๑๒๖, ๒๖๗

อนตตระ ๖๕

อนบพพวหาร ๒๔๗, ๒๔๙, ๒๕๑,

๒๖๖, ๒๖๗

อนบพพวหารวถ ๒๖๔

อนปาทเสสนพพานธาต ๑๕๘

อนโลม ๑๓๓, ๑๓๗, ๒๔๐, ๒๕๐,

๒๕๑, ๒๖๔, ๒๖๖, ๒๖๗

อนโลมจต ๑๓๓, ๒๔๐, ๒๕๐

อนโลมญาณ ๑๓๑, ๑๓๗, ๑๔๐,

๒๓๕

อนสต ๔๑

อนสย ๑๓, ๑๔, ๙๙, ๑๐๐, ๑๐๙,

๑๓๔, ๑๓๕, ๒๐๐


อบาย ๑๑๓, ๑๔๒, ๑๕๐, ๑๕๑,

๑๕๒, ๑๕๓, ๑๕๔, ๑๗๘, ๒๔๓

อบายภม ๑๔๒, ๑๔๙

อปรฌฌชาต ๓๗

อภชฌา ๘๔, ๘๖, ๙๐, ๙๘, ๙๙,

๑๐๑, ๑๐๓, ๑๘๓, ๒๐๔, ๒๐๕

อภญญา ๒๓, ๑๑๙

อมตธาต ๑๒๗, ๑๒๘, ๑๒๙, ๑๖๖

อรหตตผล ๑๓, ๑๕, ๘๒, ๘๓, ๑๓๔,

๑๖๑, ๑๗๒, ๑๗๔

อรหตตมรรค (อรหตตมคค) ๑๕, ๑๒๓

อรหตตมคคจต ๑๓๒

อรหตตมคคญาณ ๑๔๕, ๑๕๐, ๒๕๓,

๒๕๕

อรหตตมคควถ ๑๓๙

อรหนตสมมาสมพทธะ ๘

อรหนตขณาสพ ๘๙, ๑๕๙, ๑๗๘

อรยผล ๑๕

อรยมรรค ๑๕, ๒๓, ๘๓, ๑๑๔, ๑๓๓,

๒๔๐

อรยวมตต ๕๓

อรยวหาร ๑๗๒

อรยศล ๕๓

อรยสมาธ ๕๓

อรยสจ (ธรรม) ๑, ๒๓, ๗๐, ๗๕,

๗๗, ๗๘, ๘๒, ๘๗, ๘๘, ๘๙, ๑๐๕,

๑๐๖, ๑๐๗, ๑๒๑, ๑๓๔, ๑๓๙, ๑๔๑,

๑๔๒, ๑๔๓, ๑๔๔, ๑๔๕, ๑๔๙,

๑๕๐, ๒๓๔, ๒๓๗, ๒๖๓

อรยสมมาสมาธ ๑๙๔

อรยสาวก ๓๓, ๓๔, ๓๕, ๓๖, ๓๗,

๓๘, ๘๐, ๑๑๒, ๑๑๖, ๑๑๗, ๑๑๘,

๑๔๖, ๒๗๐, ๒๗๑, ๒๗๒

อรยโสดาบน ๑๔๙

อรยอฏฐงคกมรรค ๑๒๖

อรปฌาน ๑๓๙, ๑๔๔, ๑๙๓, ๒๓๐,

๒๓๑, ๒๓๒, ๒๓๓, ๒๓๔, ๒๓๗,

๒๔๖, ๒๔๘, ๒๕๐, ๒๕๖, ๒๖๓,

๒๖๔, ๒๖๕, ๒๖๖

อรปธาต ๑๔๕

อรปภม ๑๙๕, ๒๑๗, ๒๓๙, ๒๕๓

อรปราคะ ๔๕

อลมรยญาณทศนวเศษ ๑๗

อวชชานสย ๙๙, ๑๐๐, ๑๑๖, ๑๑๗,

๒๐๐

อวตถตา ๑๑๒

อสาธารณญาณ ๑๔๓, ๒๔๔

อสภนมต ๒๖๘

อสภสญญา ๑๗๙

อสภะ ๔๑

อเสขะ ๙๐

อฏฐงคกมรรค ๑๔, ๑๕, ๘๘, ๑๒๖,

๑๓๕


อณฑชปฏสนธ ๗๑

อตตา ๑๒๑, ๒๐๐

อปปณหตวโมกข ๑๔๐

อปปณหตะ ๒๕๑

อปปนา ๒๓, ๘๗, ๘๘, ๑๐๔, ๑๓๓,

๑๓๔, ๒๓๐, ๒๓๑, ๒๓๗, ๒๓๘,

๒๔๐

อปปนาชวนะวาระวถ ๑๓๕, ๒๐๗,

๒๔๐

อปปนาชวนะมคควาระวถ ๑๓๓,

๑๓๘, ๒๓๕

อปปนาสมาธ ๘๗, ๘๘, ๑๐๔, ๑๓๔,

๑๔๓, ๑๙๒, ๒๐๙, ๒๑๕, ๒๑๗,

๒๑๙, ๒๓๐, ๒๓๑, ๒๔๒, ๒๔๕,

๒๔๘, ๒๕๕, ๒๖๔

อปปมญญา ๔๑

อสสาสะปสสาสะ ๑๗๔

อากาสานญจายตนฌาน ๒๒, ๔๙,

๕๐, ๑๒๗, ๑๒๘, ๑๒๙, ๑๙๘

อากาสานญจายตน สญญา ๔๙,

๒๓๑

อากญจญญายตนฌาน ๒๒, ๕๑,

๑๒๙, ๑๙๘, ๒๔๘, ๒๖๓, ๒๖๔

อากญจญญายตนสญญา ๕๑, ๒๓๒

อาชยา ๑๙๑, ๑๙๘, ๒๑๑, ๒๑๖,

๒๑๗, ๒๒๐, ๒๒๔

อาตมน ๑๙๑, ๑๙๒

อาทนวญาณ ๑๓๐

อานาปานสต ๘๘, ๙๒, ๑๐๔, ๑๗๑,

๑๗๒, ๑๗๓, ๑๗๔, ๑๗๖, ๑๗๙,

๑๘๐, ๑๘๒, ๑๘๓, ๑๘๖, ๑๘๙,

๒๐๒, ๒๓๘, ๒๓๙, ๒๔๔, ๒๔๕,

๒๔๘

อานาปานสตปพพะ ๙๒

อานสงส ๒๓, ๘๒, ๙๓, ๑๗๐, ๑๗๔,

๑๘๐, ๑๘๒, ๒๐๒, ๒๓๘, ๒๖๗

อามส ๓๐, ๕๓, ๖๓, ๘๘, ๙๘, ๑๐๔,

๑๐๖, ๑๐๗, ๑๘๕

อามสทายาท ๕๓

อายตนะ ๖๘, ๗๑, ๑๐๖, ๑๐๗, ๑๒๙,

๑๔๕, ๑๖๒, ๑๖๓, ๑๖๔

อายตนะปพพะ ๑๔๒

อาโลกสญญา ๔๔

อาวชชนวส ๒๒๑

อาสวะ ๗, ๙, ๑๒, ๑๗, ๒๒, ๒๕,

๒๖, ๒๗, ๒๘, ๔๐, ๔๓, ๔๔, ๔๕, ๕๒,

๑๐๙, ๑๒๗, ๑๒๘, ๑๒๙, ๑๓๒,

๑๔๖, ๑๔๗, ๑๕๐, ๑๕๗, ๑๕๘, ๑๖

๑, ๑๖๓, ๑๖๔, ๑๗๒, ๑๗๓, ๒๐๐,

๒๖๗, ๒๖๙, ๒๗๒, ๒๗๓

อาสวกขยญาณ ๘๕

อาหาเรปฏกลสญญา ๔๑


อทธบาท ๑๑๙, ๑๗๘

อทปปจจยตา ๑๑๒

อนทรย ๒๔, ๒๖, ๒๗, ๒๘, ๗๑, ๘๙,

๙๑, ๑๐๓, ๑๐๔, ๑๐๖, ๑๑๙, ๑๓๔,

๑๓๘, ๑๔๒, ๑๔๓, ๑๕๘, ๑๖๕,

๑๗๘, ๒๖๘

อนทรยภาวนา ๑๔๒

อนทะ นาฑ ๑๙๑

อทธจจะ ๔๕, ๖๖, ๑๐๒, ๑๐๓

อทธจจะกกกจจะ ๒๐๗

อทยพพยญาณ ๑๓๐

อบตภวะ ๑๑๐

อเบกขาเวทนา ๙๖, ๙๙, ๑๐๔, ๑๐๗,

๒๑๘

อเบกขาสมโพชฌงค ๗๐, ๑๐๘, ๑๐๙,

๑๘๕, ๑๘๖

อปจารสมาธ ๑๐๔, ๑๙๘, ๒๑๔,

๒๑๕, ๒๑๖, ๒๑๗, ๒๒๐, ๒๒๔,

๒๒๖, ๒๔๗

อปจาระ ๒๓, ๑๓๗

อปธ ๖, ๒๔, ๑๑๓, ๑๒๗, ๑๒๘,

๑๒๙

อปปาตกปฏสนธ ๗๑

อปปาตกะ ๑๒๗, ๑๒๘, ๑๒๙

อปสมสข ๒๐

อปสมานสต ๔๑

อปาทาน ๑๑๑, ๑๑๔, ๑๑๕, ๑๒๑,

๑๙๓, ๒๐๐, ๒๐๔, ๒๐๕, ๒๐๖, ๒๓๓

อปาทานขนธ ๔๔, ๖๗, ๗๑, ๗๔,

๗๕, ๑๐๕, ๑๑๘, ๑๑๙, ๒๐๐

อปาท ๘๒, ๘๓, ๑๕๑, ๑๗๔

อปายาส ๗๒, ๗๓, ๗๔, ๑๑๗, ๑๑๘

อภโตภาควมตต ๑๖๑, ๑๖๒, ๑๖๔

เอกคคตา ๔๗, ๔๘, ๔๙, ๕๐, ๕๑,

๑๓๖, ๒๐๙, ๒๑๐, ๒๑๗, ๒๒๒,

๒๒๓, ๒๒๘, ๒๓๐, ๒๓๗

เอกคคตาจต ๑๖, ๘๘, ๑๓๕, ๑๙๔,

๒๐๙, ๒๑๗, ๒๑๘, ๒๓๐, ๒๓๗,

๒๓๘

โอตปปะพละ ๒๖, ๒๗, ๒๘

โอตปปะ ๒๖, ๒๗, ๒๘, ๓๔, ๑๔๘

โอปปาตกะ ๑๗๘

โอรมภาคยสงโยชน ๑๒๘, ๑๒๙,

๑๔๔

ฮ

ฮอรโมน ๑๘๙


บรรณานกรม

๑. พระไตรปฏก ฉบบภาษาไทย (๔๕ เลม) , พ.ศ. ๒๕๓๐.

๒. พระไตรปฏกและอรรถกถา ฉบบภาษาไทย (๙๑ เลม)

มหามกฎราชวทยาลย, พ.ศ. ๒๕๒๕.

๓. พระไตรปฏกฉบบประชาชน, อ.สชพ ปญญานภาพ, พมพครงท ๕

พ.ศ. ๒๕๒๕.

๔. พทธประวตจากพระโอษฐ, พทธทาสภกข, พมพครงท ๙ พ.ศ. ๒๕๒๓.

๕. อรยสจจจากพระโอษฐ, พทธทาสภกข, พมพครงท ๒ พ.ศ. ๒๕๒๗.

๖. พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ, พระราชวรมน, พมพครงท ๓,

พ.ศ. ๒๕๒๙.

๗. วปสสนากมมฏฐาน อภธรรมโชตกะวทยาลย, พ.ศ. ๒๕๒๘.

๘. ปญหาและเฉลย ปรจเฉทท ๔-๕ มชฌมอภธรรมกะตร, อภธรรม

โชตกะวทยาลย, พ.ศ. ๒๕๒๙.

๙. ปรมตธรรมสงเขป จตสงเขปและภาคผนวก, อ. สจนต บรหารวนเขตต,

พ.ศ. ๒๕๓๐.

๑๐. พจนานกรมเจดคมภร, ส.บญอารกษ, (ไมระบปทพมพ).

๑๑. พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม, พระธรรมปฏก, พมพ

ครงท ๘, พ.ศ. ๒๕๓๘.

๑๒. วสทธมรรค, มลนธแนบ มหาวรานนท, พมพครงท ๑, พ.ศ. ๒๕๒๘.

๑๓. วปสสนานยม, ธนต อยโพธ, พมพครงท ๖, พ.ศ. ๒๕๒๖.

๑๔. หะธะโยคะ, บรษทซนโย ยนเวอรแซล อเลคทรค จำกด,

พ.ศ. ๒๕๒๑.

๑๕. หวใจกรรมฐาน, พลตรนายแพทยชาญ สวรรณวภช (แปล), พมพครงท ๔

พ.ศ. ๒๕๓๘.

๑๖. กนอยางฤาษ ลางพษ พชตโรค, อ.บรพา ผดงไทย พมพครงท ๗,

กนยายน พ.ศ. ๒๕๕๐.


รายนามผรวมจดพมพหนงสอ “วมตตธรรม”

คณประชม มาลนนท และครอบครว ๑๕๐,๐๐๐ บาท

ผไมประสงคออกนาม ๘๕,๐๐๐ บาท

คณสมบรณ- คณสทธเดช- คณเฟองสร ฤทธ

คณชไมพร- คณคำผง แกวมศร ๓๐,๐๐๐ บาท

คณอบลวรรณ สงหพนมชย พรอมบตรธดา ๒๐,๐๐๐ บาท

คณวบลย แสงวระพนธศร และครอบครว ๒๐,๐๐๐ บาท

คณปฐมพงศ-คณปองกนษฐ ปาลอนนตศร พรอมลกหลาน ๒๐,๐๐๐ บาท

Mr. Gunther and Mrs. Marianne HATT ๒๐,๐๐๐ บาท

พระมหาศภชย จนตสต ๑๑,๕๐๐ บาท

คณสยฟา แซตน ๑๑,๐๐๐ บาท

คณอดมพร หลอกตยะกล ๑๑,๐๐๐ บาท

คณวนส จงประวตสกล ๘,๐๐๐ บาท

กลมผศกษาและปฎบตธรรม กทม. ๗,๖๐๐ บาท

คณสพล สดออน และครอบครว ๕,๕๐๐ บาท

คณอมพร สดออน ๕,๕๐๐ บาท

ครอบครวสทธญาณ ๕,๕๐๐ บาท

คณขวญตา อนทปน และครอบครว ๕,๐๐๐ บาท

พระประสงค ปญญาวฒโฑ ๕,๐๐๐ บาท

คณบญรอด-จรภทร หนประสทธ ๓,๐๐๐ บาท

คณหมอมานพ-คณสจนต ศรมหาราช และบตรธดา ๒,๐๐๐ บาท

คณจรเกยรต สาลกล ๒,๐๐๐ บาท


คณปทมพร ชนวฒนะกล ๒,๐๐๐ บาท

คณไกรสร-คณราเรง บามมงคลพรอมบตร ๒,๐๐๐ บาท

คณวไลวรรณ อำคำสรง และครอบครว ๒,๐๐๐ บาท

คณอารยา ยโถเรงจตร ๒,๐๐๐ บาท

คณธญธร งาววฑรวงศ ๒,๐๐๐ บาท

พ.อ.รงสต - อ.ภพพลอย สภเวชย ๒,๐๐๐ บาท

คณชชาต – อมรรตน ปยะตระกล ๒,๐๐๐ บาท

คณทศนย นอยฤานาม ๑,๕๐๐ บาท

พระธนนชย ธรวะโร ๑,๑๐๐ บาท

คณวรญญ ศรจอมขวญ ๑,๑๐๐ บาท

คณลศรา ภมวฒนพงศ ๑,๑๐๐ บาท

คณทรงสข แสนสยะ ๑,๑๐๐ บาท

คณประจกษ – คณภคพชา – คณเฉลมรฐ –

คณชญานวต – คณศภวโกเศส นาผล ๑,๑๐๐ บาท

คณดาวฤกษ – คณมณรตน ปกรณมกจ ๑,๑๐๐ บาท

คณสมจต แซตง ๑,๐๔๕ บาท

Mr.Masukatsu Okubo และครอบครว ๑,๐๐๐ บาท

คณแมประไพพร สงหพนมชย พรอมลกหลาน ๑,๐๐๐ บาท

คณเสวน หนออนและครอบครว ๑,๐๐๐ บาท

คณเพลนพศ นวาระสจตร ๑,๐๐๐ บาท

คณธรากร เจยเสนานนท ๑,๐๐๐ บาท

คณผองศร เจยเสนานนท ๑,๐๐๐ บาท


คณพมภพ ศภพงสภาวต, คณสรจตร หาญณรงค,

คณเกด พนากำเนด ๑,๐๐๐ บาท

คณสจจะพล ปาแดง ๑,๐๐๐ บาท

คณเตอนใจ แสงวภาค ๑,๐๐๐ บาท

คณพนดดา พมลสข ๑,๐๐๐ บาท

คณธนณฏฐ ตงพรฬหธรรม ๑,๐๐๐ บาท

คณขวญชย ตงพรฬหธรรม ๑,๐๐๐ บาท

คณเกรยงไกร ไกรลาศรตนศร ๑,๐๐๐ บาท

คณจตตมา ไกรลาศรตนศร ๑,๐๐๐ บาท

คณอสราภรณ หนประสทธ ๑,๐๐๐ บาท

คณภาวตา หนประสทธ ๑,๐๐๐ บาท

คณบญจรา หนประสทธ ๑,๐๐๐ บาท

คณอสรา อสรญาณ ๑,๐๐๐ บาท

ผไมประสงคออกนาม ๗๑๕ บาท

คณอรวรรณ สวสดโชต ๕๕๐ บาท

คณองกมล จตอารลมย ๕๕๐ บาท

คณวาสนา เสารแดน ๕๕๐ บาท

คณรชนวรรณ คำตาเทพ ๕๕๐ บาท

คณชตกาญจน เชงสอาด ๕๕๐ บาท

คณกตตกาต รวมใจ ๕๕๐ บาท

คณกลปพฤกษ ทบส ๕๕๐ บาท

คณเพญนภา จนปฎพทธ ๕๕๐ บาท

คณพชร – คณปยะนช อจสรยะสงห ๕๕๐ บาท


คณสรางค อมรเลศวฒนา ๕๕๐ บาท

คณปวนรตน วฬวสน ๕๕๐ บาท

คณเขมร จนดาภ ๕๕๐ บาท

คณวระชย เคหะสวรรณ ๕๕๐ บาท

คณภทรกา ลาภชยเจรญกจ ๕๐๐ บาท

คณเศรษฐภทร โคตรพฒน ๕๐๐ บาท

คณศภชย ไกรลาศรตนศร ๕๐๐ บาท

คณกตต ไกรลาศรตนศร ๕๐๐ บาท

คณสวตตา ไกรลาศรตนศร ๕๐๐ บาท

คณธนเดช ธนชาญนนท ๕๐๐ บาท

คณธรวรรณ ธนชาญนนท ๕๐๐ บาท

คณพเชษฐ จนตสต ๕๐๐ บาท

คณวรชาต ศภธรารกษ ๕๐๐ บาท

คณอรวรรณ จตรวานช ๕๐๐ บาท

คณเกอจตและคณรตตยา พาณชยพทธพงศ ๕๐๐ บาท

คณนนทพร โสภะและครอบครว ๕๐๐ บาท

คณขณฐสรณ วนตวฒนกล ๕๐๐ บาท

คณนตฤทย เกตดและครอบครว ๕๐๐ บาท

คณเอนด ขจรเกยรตพานช ๕๐๐ บาท

คณศรพร สนทรโลหต ๕๐๐ บาท

คณนตยา ไกรลาศรตนศร ๕๐๐ บาท

คณวรพล – คณกลนาถ สธรรมวงศ ๕๐๐ บาท

คณนนทพชร ศภธรารกษ ๕๐๐ บาท


คณพรชย ศภธรารกษ ๕๐๐ บาท

ด.ญ.ปษปญชล - แมเพญสภา ๕๕๕ บาท

คณกฤชอร แซตง ๔๔๐ บาท

คณสพตรา บญทองมาก ๓๐๐ บาท

ผไมประสงคออกนาม ๓๐๐ บาท

คณนพนธ โรจนวนทนา ๓๐๐ บาท

คณกลนท เซยงฉน ๓๐๐ บาท

คณอภรญา สงหพนมชย พรอมลกหลาน ๓๐๐ บาท

คณโด ๓๐๐ บาท

คณชาญณรงค เจยรรตนสวสด ๓๐๐ บาท

คณสวลกษณ ปาแดง ๓๐๐ บาท

คณยวเสง แซลม ๒๕๐ บาท

คณกรรณการ คตะจตต ๒๔๐ บาท

คณจนทรเพญ เดชพล และครอบครว ๒๐๐ บาท

คณรตนตา กฤตยานตกล ๒๐๐ บาท

คณปองอนนต-คณธญญธรณ ปาลอนนตศร และบตรธดา ๒๐๐ บาท

คณปณณพจน ปาลอนนตศร พรอมครอบครว ๒๐๐ บาท

คณนนทนภส ชนจตพทกษ ๒๐๐ บาท

คณแคทลยา สาลกล ๒๐๐ บาท

คณปราชญ สาลกล ๒๐๐ บาท

พระสมคด เคลง ๒๐๐ บาท

คณรงโรจน เหรยญสงาวงศ ๒๐๐ บาท

คณทพยา เหรยญสงาวงศ ๒๐๐ บาท


คณศภกร สวรรณรกษ ๒๐๐ บาท

คณวาสน สวรรณรกษ ๒๐๐ บาท

คณเอยด เสงชวย ๒๐๐ บาท

คณธวช เพงทพยนาง ๒๐๐ บาท

คณสนตย แซแต ๒๐๐ บาท

คณบญนำ-คณรฐพงศ สจรต ๒๐๐ บาท

คณธวชชย บญศกดา ๒๐๐ บาท

คณมลลกา - คณคำนง ธรรมปรชา ๒๐๐ บาท

คณสนย – คณปรวทย คงสวสด ๒๐๐ บาท

คณวนชย ไชยราช ๑๖๕ บาท

คณศภกร-วภาดา คมธนวฒน ๑๐๙ บาท

คณซฟา แซตน ๑๐๐ บาท

คณพพฒน จนตสต ๑๐๐ บาท

คณสวรรณา จนตสต ๑๐๐ บาท

คณพรทพย จนตสต ๑๐๐ บาท

คณขจรเกยรต หลอกตยะกล ๑๐๐ บาท

คณอไรลกษณ เรอนแกว ๑๐๐ บาท

คณนยนา ปรางขำ ๑๐๐ บาท

คณณฐพล เทศะวบล ๑๐๐ บาท

ด.ช.วสพล ไกรลาศรตนศร ๑๐๐ บาท

ด.ญ.ธญธร ไกรลาศรตนศร ๑๐๐ บาท

ด.ญ.สทธดา ไกรลาศรตนศร ๑๐๐ บาท

คณสมพร จนทวงศษา ๑๐๐ บาท

คณชยาคมน ธรรมปรชา ๑๐๐ บาท



Documents

วิมุตติธรรม โดยท่านปิยทัสสี ภิกขุ