Το αδιέξοδο του μανιχαϊκού τρόπου σκέψης 16/03/2012 Γράψτε ένα σχόλιο Go to comments

Poet’s Passage by Don Li-Leger

Του Νίκου Τσούλια

Θα το αποτολμήσω, έστω και αν δεν είμαι καθόλου σίγουρος ότι θα τα καταφέρω. Ισχυρίζομαι ότι η αιτία που δεν μπορέσαμε να «προβλέψουμε» τη σημερινή δεινή θέση της χώρας και του αβέβαιου μέλλοντός μας οφείλεται στο μανιχαϊκό τρόπο σκέψης μας. Και ακόμα ισχυρίζομαι ότι αυτός ο τρόπος σκέψης είναι φοβερά απλουστευτικός, είναι αδύνατος να μας οδηγήσει σε ουσιαστική ανάλυση της πραγματικότητας, είναι κατά βάση «επίπεδος» και όχι μόνο δεν δίνει καμιά προοπτική περαιτέρω καλλιέργειας της σκέψης μας, αλλά και τη στομώνει και την οδηγεί σε αδιέξοδο.

The Sistine Chapel; Ceiling Frescos after Restoration, the Delphic Sibyl, by Michelangelo Buonarroti

Η ίδια η θεμελίωση του μανιχαϊσμού ως ένα γνωστικό θρήσκευμα με ηγέτη τον Πέρση μεταρρυθμιστή Μάνη που δέχεται ότι «στον κόσμο διεξάγεται ένας αδιάλειπτος αγώνας μεταξύ φωτός και σύμπαντος και μεταξύ καλού και κακού» είναι σαθρή. Ο ιστορικός Ε. Βενέτης σε ένα σχετικό άρθρο του (Η θρησκεία στο Σασσανιδικό Iράν, ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 30.1.2005) δίνει την ουσία αυτού του ρεύματος. «O μανιχαϊσμός βασίζεται στη ζωροαστρική ιδέα της

διαρκούς σύγκρουσης Kαλού και Kακού, Aχουρα Mάζδα και Aριμάν, δίδυμων αδελφών υπό τη σκέπη του πατρός Zουρβάν (Χρόνος). Tο σύμπαν χωρίζεται στο Βασίλειο του Καλού και στο Βασίλειο του Κακού. Tο πρώτο ταυτίζεται με το Φως, τη συμμετρία και την αρμονία, το δεύτερο με το Σκότος, την ασυμμετρία, τη δυσαρμονία και την αναρχία. Tα όντα του Σκότους προσπαθούν διαρκώς να προκαλούν αναστάτωση στο Βασίλειο του Φωτός, που βρίσκεται «από πάνω τους». Aπό τη σύγκρουση των δύο αυτών δυνάμεων δημιουργήθηκε το υλικό σύμπαν, όπου κυριαρχεί το Σκότος ενώ το Φως βρίσκεται σε δυσχερή θέση».

Πρόκειται για μια πρωτόγονη σύλληψη του κόσμου που αποβλέπει πρωτίστως στη δημιουργία χειραγωγικής σκέψης, σκέψης που όχι μόνο δε δίνει τη δυνατότητα στον άνθρωπο να κατανοήσει την πραγματικότητα αλλά και του αποστερεί «εξ ορισμού» την όποια χαραμάδα προοπτικής ώστε να κατακτήσει μια σκέψη ουσιαστικού μετασχηματισμού του εαυτού του και της κοινωνίας του. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι ο μανιχαϊσμός πήρε εξ αρχής την έννοια ρεύματος θρησκευτικού, ρεύματος δημιουργίας οπαδών, ότι δεν αφήνει καθόλου ίχνη αμφισβήτησης που τόσο είναι απαραίτητη για μια κουλτούρα έρευνας, για μια κουλτούρα χειραφέτησης και συστηματικής προσπάθειας για την κατάκτηση της πνευματικής ελευθερίας μας.

Από πού τεκμηριώνεται ότι η ερμηνεία του κόσμου μπορεί να δοθεί από μια τέτοια ρηχή μεθοδολογία; Πώς μπορεί να αιτιολογηθεί η απόπειρα κατανόησης του κόσμου με βάση το δίπολο «μαύρο – άσπρο» ή ακόμα με το δίπολο «καλό – κακό»; Αυτή η μεθοδολογία είναι ο κλασικός τρόπος δημιουργίας στρατοπέδων, όπου βέβαια το δικό μας στρατόπεδο είναι το καλό και το αντίπαλο είναι το κακό. Είναι μια συνειδητή επιλογή κατασκευής υπηκόων και υπάκουων ανθρώπων, είναι μια χοντροκομμένη μέθοδος για να ελέγξουμε συνειδήσεις και για να μαζικοποιήσουμε και στη συνέχεια να «οπαδοποιήσουμε» πολίτες από φωτισμένες δήθεν ηγεσίες. Αυτός ο τρόπος σκέψης επεκτάθηκε και στη σφαίρα της πολιτικής όπου ο άξονας «αριστερά – δεξιά» ή «συντήρηση – πρόοδος» παγίδευε κάθε έννοια ουσιαστικής προσέγγισης μιας κατάστασης. Αν κάτι είναι «δεξιό», τότε είναι «κακό» και πρέπει να εξαφανιστεί (ή αντιστρόφως). Και αν εξαφανιστεί, τότε προχωρά η ιστορία προς τα εκεί που εμείς θέλουμε!

Στη χώρα μας, αυτός ο τρόπος σκέψης διεισδύει ακόμα και σε άλλους κοινωνικούς θεσμούς, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα εκείνο του χώρου του ποδοσφαίρου, όπου ο άξονας «Ολυμπιακός – Παναθηναϊκός» επιχειρεί να ερμηνεύσει τα πάντα γενικότερα στον αθλητισμό και όχι μόνο στο ποδόσφαιρο και να αγνοήσει κάθε άλλη πλευρά. Το σχήμα «άσπρο – μαύρο» είναι βολικό για εύκολες προσεγγίσεις, που είναι όμως πάντα οριακές καταστάσεις. Υπάρχει ανάμεσά τους ένα ευρύτατο συνεχές φάσμα «γκρίζων αποχρώσεων», που ουσιαστικά αντανακλά την συνθετότητα της φύσης και το οποίο ευρύ φάσμα δίνει την πλήρη εικόνα κάθε ειδώλου. Αλλά ακόμα και στην έννοια της φωτογραφίας βάλαμε την ετικέτα «ασπρόμαυρη», παρά το γεγονός ότι δεν αντιστοιχεί σε καμιά πραγματικότητα.

Αλλά επειδή χαθήκαμε στα επιμέρους και στα επουσιώδη, ας επανέλθουμε στον πυρήνα του θέματός μας. Ας θέσουμε ένα ερώτημα: μπορεί να διακρίνονται με τόσο απόλυτο τρόπο οι έννοιες και τα πράγματα στον άξονα «καλό – κακό», όπως αποτείνεται ο μανιχαϊσμός; Ας πάρουμε μόνο ένα παράδειγμα. Η έννοια του πόνου – ένα θέμα που απασχολεί κάθε άνθρωπο – είναι καλή ή κακή; Είναι καλό να υπάρχει ο πόνος ή κακό; Η απάντηση δεν μπορεί να δοθεί με το δίλημμα αυτό, αφού ο πόνος

είναι ταυτόχρονα και αξεδιάλυτα ένα «γεγονός» που δεν τον ενδιαφέρει η έννοια του καλού ή του κακού – και όχι μόνο κατά την άποψη ότι η έννοια της ηθικής δεν αφορά τη φύση και είναι μια κατασκευή του ανθρώπου -, αφού ο πόνος είναι απαραίτητος για να αντιλαμβανόμαστε σχεδόν κάθε πρόβλημα υγείας μας (και αν δεν υπάρχει, τότε την … πατάμε) αλλά ταυτόχρονα είναι και συνοδευτικό και σκληρό στοιχείο των ασθενειών μας. Και είναι ο φόβος μας απέναντι στον πόνο που μάς οδηγεί στο να τον εξορκίζουμε και αυτό γίνεται πολύ καλύτερα με τον μανιχαϊκό τρόπο σκέψης. Αλλά αλλάζει αυτό τίποτα στον κόσμο της πραγματικότητας;

Στη μνήμη τα επώδυνα γεγονότα δεν δρουν μόνο αρνητικά. Έτσι η απώλεια ενός οικείου προσώπου δημιουργεί ένα συνεχές φάσμα θύμησης, όπου ο πόνος και η ευχαρίστηση εναλλάσσονται διαρκώς στη σκέψη μας και μάλιστα προϊόντος του χρόνου η ευχαρίστηση κερδίζει διαρκώς «έδαφος». Αλλά και η νοσταλγία γενικότερα δε συνιστά ένα αξεδιάλυτο μίγμα γλυκού πόνου ή πικρής γλύκας;

Συμπερασματικά, ισχυρίζομαι ότι η πραγματικότητα είναι αρκετά πολύπλοκη και «πυκνή» και δεν μπορεί να προσεγγιστεί με απλουστευτικά διπολικά σχήματα. Οι αρχαίοι Έλληνες (που καλλιέργησαν και διεύρυναν τη σκέψη του ανθρώπου όσο κανείς άλλος στην ιστορία της ανθρωπότητας) ποτέ δεν παγιδεύτηκαν σε τέτοια «παιδιαριώδη» σχήματα ερμηνείας του κόσμου, ποτέ δεν έφτιαχναν διπολικά σχήματα – το «ουδέν κακόν αμιγές καλού» είναι ενδεικτικό του τρόπου σκέψης τους – και πάντα υιοθετούσαν πολλαπλά ερμηνευτικά εργαλεία που ετίθεντο, σε κάθε περίπτωση, στη βάσανο της λογικής και του ορθολογισμού και δοκιμάζονταν διαρκώς στα γόνιμα και πάντα σύνθετα εδάφη της αντιπαράθεσης των ιδεών.

Mit und Gegen, c.1929, by Wassily Kandinsky

Μανιχαίοι ιερείς, κατά το συγγραφικό έργο τους, με επιγραφή στη σογδιανή γλώσσα. Κινέζικο χειρόγραφο από την περιοχή του λεκανοπεδίου Ταρίμ.

Ὀρθόδοξος: Ἐπειδὴ συνεληλύθαμεν ἀλλήλοις λογικὴν συζήτησιν ποιήσασθαι͵ ἐρωτῶ σε· Τί τὸ ζητούμενον; Ὁ Μανιχαῖος: Τὸν περὶ πίστεως γυμνάσαι λόγον͵ ὅπως ἂν εὕρωμεν τὴν ἀλήθειαν. Ὀρθόδοξος: Τί γάρ ἐστιν ἡ ἀλήθεια; Μανιχαῖος: Ἡ τοῦ ὄντος διάγνωσις καὶ ὁμολογία. Ὀρθόδοξος: Τὸ ψεῦδος τῇ ἀληθείᾳ ἐναντίον; Μανιχαῖος: Παντὶ τρόπῳ. Ὀρθόδοξος: Πῶς τοῦτο φῄς; Μανιχαῖος: Ἐπειδὴ ἡ μὲν ἀλήθεια τῶν ὄντων ἐστὶ γνῶσις͵ τὸ δὲ ψεῦδος τοῦ μὴ ὄντος. Ὀρθόδοξος: Οὐ καλῶς ἀπεκρίθης· ἡ μὲν ἀλήθεια τῶν ὄντων ἐστὶ γνῶσις͵ τὸ δὲ ψεῦδος μὴ ὄντος γνῶσις· τὸ γὰρ μὴ ὂν οὐ γινώσκεται. Μανιχαῖος: Τί οὖν ἐστι τὸ ψεῦδος; Ὀρθόδοξος: Τῶν ὄντων ἀγνωσία. Μανιχαῖος: Ὀρθῶς εἴρηκας. Ὀρθόδοξος: Εἰ οὖν ἡ μὲν ἀλήθεια τῶν ὄντων ἐστὶ γνῶσις͵ τὸ δὲ ψεῦδος ἄγνοια τοῦ ὄντος͵ εἰπέ μοι· Ἡ γνῶσις ἕξις; Μανιχαῖος: Ναί. Ὀρθόδοξος: Εἰ ἡ γνῶσις ἕξις͵ ἡ ἄγνοια πάντως στέρησις. Μανιχαῖος: Καὶ ἡ ἄγνοια ἕξις. Ὀρθόδοξος: Τί ἐστιν ἄγνοια; Μανιχαῖος: Τὸ μὴ ἔχειν γνῶσιν. Ὀρθόδοξος: Τὸ μὴ στερητικόν ἐστιν ἢ ἀποφαντικὸν καὶ ἑκτικόν; Μανιχαῖος: Τὸ μὴ στερητικόν ἐστιν. Ὀρθόδοξος: Μὴ ὂν λέγομεν τὸ ἐστερημένον τοῦ εἶναι; Μανιχαῖος: Δηλονότι. Ὀρθόδοξος: Οὐκοῦν εἰ ἡ ἄγνοια τὸ μὴ ἔχειν γνῶσίν ἐστι͵ τὸ δὲ μὴ στερητικόν͵ ἡ ἄγνοια ἄρα στέρησις καὶ οὐχ ἕξις. Μανιχαῖος: Ὀρθῶς εἴρηκας. Ὀρθόδοξος: Εἰ οὖν ἡ ἀλήθεια γνῶσις͵ ἕξις δηλονότι· καὶ εἰ τὸ ψεῦδος ἄγνοια͵ στέρησις κατὰ τὸν τῆς ἀληθείας λόγον. Ἔσται οὖν ἡ μὲν ἀλήθεια ἕξις͵ τὸ δὲ ψεῦδος στέρησις͵ καὶ ἔσται ἡ μὲν ἀλήθεια ὄν͵ τὸ δὲ ψεῦδος μὴ ὄν. Μανιχαῖος: Ἐκ παντός. Ὀρθόδοξος: Ψεῦδος ἡ κακία ἢ ἀλήθεια; Μανιχαῖος: Ψεῦδος. Ὀρθόδοξος: Οὐκ ὂν ἄρα ἡ κακία͵ ἀλλ΄ ὄντος στέρησις καὶ μὴ ὂν καὶ ὡς στέρησις ἕξει ἀντίκειται τῷ ἀγαθῷ».

— Κατά Μανιχαίων διάλογος 1:1-26, Ιωάννης Δαμασκηνός

Πηγή: βικιπαίδεια.

Πέμπτη, 26 Απριλίου 2012

Ο Μανιχαϊσμός του λαϊκισμού

Του Πέτρου Παπασαραντόπουλου, http://www.metarithmisi.gr, 26.4.12

Τον 3 ο αιώνα μ.Χ. εμφανίστηκε ένας Πέρσης θρησκευτικός μεταρρυθμιστής, ο Μάνης, που θεμελ ίωσε μια αντίλ ηψη για τον κόσμο, όπου συγκρούονται αενάως οι δυνάμεις του καλού, με τις δυνάμεις του κακού. Παρά τα 1700 χρόνια που έχουν περάσει από τότε και παρά τον αφορισμό του Μάνη ως αιρετικού από τις μεγάλ ες θρησκείες της εποχής του, το X ριστιανισμό, το Ισλάμ, το ζωροαστρισμό και την αυτοκρατορική λ ατρεία της Ρώμης, αυτός ο τρόπος σκέψης επιβιώνει ακόμα και στις αναπτυγμένες ευρωπαϊκές κοινωνίες. Πολύ περισσότερο στην Ελλάδα, όπου σύμφωνα με την έξοχη διατύπωση του Γιώργου Γιαννουλόπουλου, « T ο μόνο που άλλαξε στην εκκοσμικευμένη εποχή μας, είναι το όνομα του Κακού. Ο ρόλος έχει κατά καιρούς αποδοθεί στους κομμουνιστές, τους τρομοκράτες, τους Εβραίους, τους Αμερικανούς. Αν, όμως, ο ενσαρκωτής του δαίμονα ποικίλλ ει, η μανιχαϊκή σκέψη ακολουθεί σταθερά την ίδια διαδρομή: ξεκινάει από τον απόλυτα Κακό και στη συνέχεια συμπεραίνει ότι οποιοσδήποτε άλλος είναι λ ιγότερο κακός, δηλ αδή καλύτερος, δηλαδή καλός.

Ο μανιχαϊσμός, ως αμιγώς θρησκευτικός τρόπος σκέψης, έχει ένα μεγάλο ελ άττωμα –ή προτέρημα, για όσους δεν σκέφτονται: είναι απλός ή, καλύτερα, απλουστευτικός. Όποτε ο μανιχαϊστής ανοίγει το στόμα του, το θέμα έχει ήδη κλ είσει» [1].

Το βασικό όχημα επί του οποίου εδράζεται ο μανιχαϊσμός, είναι η ιδεολογία του λαϊκισμού. Αξίζει τον κόπο να ασχοληθούμε περισσότερο με αυτή την ιδεολογία, που έχει κατακλύσει τη χώρα μας και που απλώνεται ανησυχητικά σε όλ ες τις φιλ ελεύθερες ευρωπαϊκές δημοκρατίες, σε βαθμό που αρκετοί μελ ετητές να υποστηρίζουν ότι πρόκειται για ένα σύγχρονο Zeitgeist, ένα νέο πνεύμα των καιρών [2]. Η πρόσφατη εκλογική επιτυχία της Μαρί Λεπέν στον πρώτο γύρο των προεδρικών εκλογών στη Γαλλία, αποδεικνύει το βάσιμο αυτού του ισχυρισμού.

Σύμφωνα με την επικρατούσα στη βιβλιογραφία άποψη, ο λαϊκισμός είναι «μια αβαθής ιδεολογία (thin-centeredideology) [3] που θεωρεί ότι οι κοινωνίες είναι πλήρως διαχωρισμένες σε δύο ομοιογενή και ανταγωνιστικά σύνολα, τον ‘αγνό λαό’ εναντίον των ‘διεφθαρμένων ελ ίτ’, και η οποία υποστηρίζει ότι η πολιτική θα έπρεπε να είναι η έκφραση της γενικής θέλησης (volonte general) του λ αού» [4].

Ορισμένες επισημάνσεις σε αυτόν τον ορισμό, είναι αναγκαίες. Είναι προφανές ότι στο λαϊκισμό, κεντρική θέση κατέχει ο μανιχαϊσμός. Οι δυνάμεις του φωτός εναντίον των δυνάμεων του σκότους. Ο αγνός λαός εναντίον των διεφθαρμένων ελ ίτ. Παράλληλα, λαός και ελ ίτ συγκροτούνται ως δύο ομοιογενείς ενότητες. Πρόκειται για τον ίδιο τρόπο που οι εθνικιστές συγκροτούν τη φαντασιακή κοινότητα του Έθνους [5]. Δύο οντότητες σε πλήρη σύγκρουση, για την έκβαση της οποίας οι λ αϊκιστές δεν έχουν καμία αμφιβολ ία: Εκείνο που πρέπει να κατισχύσει είναι η volonte general του λαού. Η «γενική θέλ ηση του λαού», στη λαϊκιστική αντίληψη περί δημοκρατίας, δεν εκφράζεται από τους θεσμούς της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, αλλά από το «λ αό», που φυσικά την ερμηνεύει κατά το δοκούν. Ο λ αϊκισμός, από την ίδια του τη φύση, είναι μια «επικίνδυνη απειλ ή για τη δημοκρατία» [6]. Ποιος είναι όμως ο αγνός λ αός; Πώς ορίζεται και ποιος τον ορίζει; Επίσης εδώ δεν υπάρχει ίχνος αμφιβολ ίας· τον ορίζει και τον εκπροσωπεί αυτός που αυτοδιορίζεται ως αντιπρόσωπός του. Στη λαϊκιστική αντίληψη περί δημοκρατίας, τίποτα δεν είναι πιο σημαντικό από τη «γενική θέληση του λ αού», ούτε τα ανθρώπινα δικαιώματα, ούτε οι συνταγματικές εγγυήσεις.

Ακριβώς λόγω της ρηχότητάς της, σε σύγκριση με άλλ ες συγκροτημένες ιδεολογίες, όπως ο σοσιαλ ισμός, ο φιλ ελευθερισμός, ή ο συντηρητισμός, η ιδεολογία του λ αϊκισμού έχει χαρακτηριστεί ως ένα αδειανό μπουκάλι: Μπορεί να το γεμίσει κανείς με ό,τι περιεχόμενο θέλ ει, είτε αριστερό είτε δεξιό. Άλλωστε, στη βιβλ ιογραφία έχει επισημανθεί ότι ο αριστερός λαϊκισμός απαντάται κυρίως στη Λατινική Αμερική, ενώ ο λ αϊκισμός της δεξιάς είναι περισσότερο ένα ευρωπαϊκό φαινόμενο.

Μερικά παραδείγματα είναι χαρακτηριστικά: Ο Ζαν Μαρί Λεπέν συνήθιζε να λέει: « E μείς είμαστε ο λαός». Το κόμμα του Γιοργκ Χάιντερ στην Αυστρία, χρησιμοποιούσε το σύνθημα ότι οι ελίτ «… είναι εναντίον του, επειδή (ο Χάιντερ) είναι μαζί σας». Σε πιο λυρικούς τόνους, ο Ούγκο Τσάβες στη Βενεζουέλ α δήλωνε ότι «Δεν επανεκλ έγετε τον Τσάβες, στην πραγματικότητα επανεκλέγετε τον εαυτό σας. Ο λ αός επανεκλ έγει το λ αό. Ο Τσάβες δεν είναι τίποτ’ άλλο από ένα εργαλ είο του λ αού» [7].

Έχουν γίνει πολλές προσπάθειες για να εντοπισθούν τα βασικά αίτια που προκαλούν αυτή την έκρηξη του λ αϊκισμού. Τρία, κατά τη γνώμη μας, είναι τα σημαντικότερα, στις ευρωπαϊκές χώρες:

1) Η ίδια η φύση των φιλ ελ εύθερων δημοκρατιών απαιτεί πολύπλοκους χειρισμούς, αριστοτεχνικούς συμβιβασμούς, κουλτούρα ανεκτικότητας και συνειδητοποίηση του γεγονότος ότι άριστες για όλους λύσεις δεν υπάρχουν. Αυτή είναι άλλωστε η ουσία του κοινωνικού συμβολ αίου της νεωτερικής συμβίωσης. Αυτό δημιουργεί εύφορο έδαφος για τους κάθε είδους λαϊκιστές που προσφέρουν απλές και εύλ ηπτες συνταγές, με καλούς και κακούς.

2) Σε πολλές φιλ ελ εύθερες δημοκρατίες, είναι υπαρκτό πρόβλημα ένα έλλειμμα δημοκρατίας. Πολλ ές αποφάσεις λ αμβάνονται κεκλ εισμένων των θυρών, υπερβαίνοντας τα όρια της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Τέτοια φαινόμενα πυροδοτούν επίσης το λ αϊκισμό [8].

3) Ο ρόλ ος των μέσων ενημέρωσης. Δέσμια της ζωτικής ανάγκης για υψηλ ές τηλ εθεάσεις, αναγνωσιμότητα και ακροαματικότητα, τα μέσα ενημέρωσης έχουν ριζικά μετασχηματιστεί τις τελ ευταίες δεκαετίες. Στη θέση του παραδοσιακού κομματικού τύπου, έχουν εμφανιστεί εμπορικά συγκροτήματα που εξαρτούν την επιβίωσή τους από το μερίδιο της διαφημιστικής δαπάνης, δηλαδή από τη μεγιστοποίηση των πωλήσεων και των μεριδίων ακροαματικότητας και τηλ εθέασης. Ο πλ έον εύκολος τρόπος είναι η πλ ειοδοσία λαϊκισμού.

Η ελληνική περίπτωση

Η παθολογία του λαϊκισμού στην Ελλάδα, εκτός από τα φαινόμενα που αναφέραμε παραπάνω, παρουσιάζει και αρκετές ιδιομορφίες. Οι πλ έον χαρακτηριστικές είναι:

1) Στις ευρωπαϊκές χώρες, ο λαϊκισμός, ως κυρίαρχο πολιτικό χαρακτηριστικό κομματικών σχηματισμών, έχει μάλλον περιορισμένες εκλογικές επιτυχίες. Στην Ελλ άδα, αντίθετα, είναι βασικό συστατικό στοιχείο κομμάτων που σύμφωνα με τις πλ έον πρόσφατες δημοσκοπήσεις συγκεντρώνουν άνω του 30%. Με αυτή την έννοια, η Ελλάδα ομοιάζει περισσότερο με τη Λατιν ική Αμερική, όπου οι λ αϊκιστές σε πολλ ές χώρες συγκεντρώνουν άνω του 50%.

2) Είναι εξαιρετικά σπάνιο για τα ευρωπαϊκά δεδομένα να υπάρχουν ισχυρά λαϊκιστικά κόμματα, τόσο στα δεξιά, όσο και στα αριστερά του πολιτικού φάσματος. Στην Ελλ άδα, ο αριστερός λ αϊκισμός (ΣΥ ΡΙΖΑ, Κοινωνική Συμφωνία) και ο δεξιός (Ανεξάρτητοι Έλλ ηνες, ΛΑΟΣ) συγκεντρώνουν υψηλά ποσοστά προτιμήσεων των ψηφοφόρων.

3) Στις «διεφθαρμένες ελ ίτ» περιλ αμβάνονται και οι εχθροί του Έθνους, δηλ αδή οι επίβουλοι ξένοι που θέλ ουν να καταλύσουν την εθνική ανεξαρτησία της χώρας. Εδώ, ο «αγνός λαός» ταυτίζεται με το έθνος. Το χαρακτηριστικό αυτό υπάρχει και σε άλλ ες χώρες, αλλά όχι με αυτή την ένταση και με αυτή την κοινωνική αποδοχή.

Μια εξήγηση για τη δημοφιλία του λαϊκισμού στην Ελλάδα, ίσως να είναι αυτό που έχει επισημανθεί για τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης: «Οι ανατολικοευρωπαίοι, κοινωνικοποιημένοι σε ένα κομμουνιστικό καθεστώς, που ισχυριζόταν ότι φρόντιζε για το λαό από τη στιγμή της γέννησής του μέχρι και να πεθάνει, έχουν εξοικειωθεί με την ιδέα ενός προστατευτικού κράτους πρόνοιας. Διάφορες έρευνες έχουν δείξει πολύ μεγαλύτερη λαϊκή υποστήριξη στις χώρες αυτές για μια εκτεταμένη ανάμειξη του κράτους στην παροχή πρόνοιας, σε σύγκριση με τις χώρες της Δύσης… Η κομμουνιστική εξουσία δημιούργησε ένα ιδανικό κοινωνικό

περιβάλλον για μαζική υποστήριξη του πολιτικού λαϊκισμού. Όπως έχουν υποστηρίξει πολλοί μελετητές, ο ‘υπαρκτός σοσιαλισμός’ δημιούργησε μηδενιστικές και ατομικιστικές κοινωνίες, στις οποίες ο εξισωτισμός αναμείχθηκε με έναν βαθύ κοινωνικό φθόνο» [9].

Με τον τρόπο αυτό, όπως έχουμε και αλλού υποστηρίξει, «Ο προνεωτερικός άνθρωπος, διαμορφωμένος από, και διαμορφώνοντας, την απουσία κοινωνικού συμβολαίου, ενθαρρυνόμενος από τη συνδικαλιστική ρητορεία και πρακτική, εσωτερικεύει, εγκολπώνεται και ενστερνίζεται τη λαϊκιστική ιδεολογία. Ο λαϊκισμός βόλευε απόλυτα όλους. Το κράτος ήταν το λάφυρο για τον προνεωτερικό άνθρωπο του 21 ου αιώνα. Κάποια στιγμή όμως, συνειδητοποιεί ότι το κράτος δεν έχει τίποτα να μοιράσει. Τότε αντιδρά σαν θυμωμένο παιδί που του πήραν τα παιγνίδια του, επιστρέφοντας στην προ-κοινωνική, προ-πολιτική εποχή» [10]. Με τα λόγια του Ανδρέα Πανταζόπουλου: «Ο μεταπολιτευτικός κομφορμισμός των ελίτ, παρά τις αδιαμφισβήτητα θετικές υπηρεσίες που αυτές προσέφεραν στην αποκατάσταση της πολιτικής και κοινωνικής δημοκρατίας, εξετράπη σε έναν άναρχο και ανομικό δημοκρατισμό, σε ένα “σύστημα” που καθήλωσε τα υποκείμενά του στην παιδική τους ηλικία. Οι “αντιφατικές” συμπεριφορές του σημερινού νεο-πολίτη, είναι προϊόν της απο-πολιτικής, από τη στιγμή που ο λαϊκισμός ως κυβερνητική σταθερά, τερμάτισε τον βίο του: έντρομος αυτός ο νεο-πολίτης ενώπιον της πρωτόγνωρης απειλής αλλά και της πραγματικότητας της οικονομικής κρίσης που τον οδηγεί στην κοινωνική του πτώση, την αντιμετωπίζει συγκινησιακά, ακραία, χαοτικά. Αδυνατεί να συμφιλιωθεί με την “αβίωτη” πραγματικότητα μιας αιφνίδιας ενηλικίωσης, που σημαίνει ότι δεν έχει τα εφόδια, δεν διαθέτει την εσωτερική δύναμη να κοιτάξει μέσα του, τον ίδιο του τον εαυτό, να πάρει τις αναγκαίες αποστάσεις από τη θρυμματισμένη πλέον αυτο-εικόνα του. Ο σημερινός νεο-πολίτης ζει μέσα στο τραύμα της Μεταπολίτευσης, νοσταλγεί ένα ριμέικ, την ανέφικτη επιμήκυνση του μεταπολιτευτικού “χρέους”» [11]. Ο «δημοκρατισμός» της Μεταπολίτευσης, επέτρεψε στα υποκείμενα της ιστορίας και τα ενθάρρυνε να επιστρέψουν στην προ-πολιτική εποχή, να λησμονήσουν τις υποχρεώσεις που απορρέουν από το κοινωνικό συμβόλαιο της νεωτερικότητας. Πρέπει εδώ να επισημανθεί, ότι προφανώς και οι ευθύνες των πολιτικών είναι τεράστιες στη διαμόρφωση του φαινομένου. Όχι όμως επειδή «τα έφαγαν», όπως ισχυρίζεται η λ αϊκιστική ρητορεία. Πρέπει να τους εγκαλέσουμε επειδή, όπως εύστοχα επισημαίνει ο Τάκης Μίχας, «Η ευθύνη τους βρίσκεται κυρίως στη δημιουργία και διαιώνιση του πελ ατειακού κράτους. Και στο πελατειακό κράτος, όπως το λ έει και ο όρος, ωφελούνται επίσης και κυρίως “οι πελ άτες”. Οι οποίοι σε ένα δημοκρατικό και “φιλολαϊκό” σύστημα όπως το ελληνικό, δεν αποτελούν ένα καθόλου ευκαταφρόνητο μέγεθος –πιθανότατα να είναι άνω του 50% των ψηφοφόρων των δυο μεγάλων κομμάτων» [12].

Ο προεκλογικός πολιτικός λόγος βρίθει από κρεσέντο μανιχαϊστικού λ αϊκισμού, που πολλές φορές προσλαμβάνει πολ εμικό χαρακτήρα. Από αυτή την άποψη, είναι χαρακτηριστική η δήλωση του Αλέξη Τσίπρα πριν από λίγες ημέρες: «Ή εμείς ή αυτοί. Μαζί μπορούμε να τους ανατρέψουμε». Είναι σ ίγουρο ότι η δήλωση αυτή θα αναφέρεται στη διεθνή βιβλιογραφία ως υπόδειγμα ακραίου λ αϊκιστικού λόγου. Στο ίδιο μήκος κύματος, ο Πάνος Καμμένος: «Σας τελ ειώνουμε εκβιαστές, σας διώχνουμε απατεώνες, σας δικάζουμε δοσίλογοι. Είμαστε πολλοί, είμαστε ανεξάρτητοι, είμαστε έλληνες». Ο Γιώργος Καρατζαφέρης είναι εξίσου σαφής όταν δηλώνει ότι «Εμείς δεν είμαστε στρατιωτάκια υπάκουα της κυρίας Μέρκελ και της κυρίας Λαγκάρντ! Αυτή είναι η διαφορά μας. Και δεν είναι η πρώτη φορά που αντιστέκομαι στην Ευρώπη. Θυμίζω το Ευρωσύνταγμα».

Παράλληλα, στελέχη που προέρχονται από το βαθύ ΠΑΣΟΚ και τη «λαϊκή» δεξιά, πλ ειοδοτούν προεκλογικά σε λαϊκιστική ρητορεία, επιδιώκοντας να πείσουν τους ψηφοφόρους ότι και αυτοί ανήκουν στη φαντασιακή κοινότητα του «αγνού λ αού», που αγωνίζεται εναντίον του διεφθαρμένου πολιτικού συστήματος. Η αφήγησή τους είναι εντελώς εκτός θέματος, αλλά αυτό φαίνεται ότι ελ άχιστα τους απασχολ εί.

Το πόσο βαθιά ριζωμένη στην ελληνική πολ ιτική κουλτούρα είναι αυτή η αντίληψη, φαίνεται και από το γεγονός ότι ακόμα και από μεταρρυθμιστικά κόμματα, όπως η Δημοκρατική Συμμαχία της Ντόρας Μπακογιάννη, έχει υιοθετηθεί το σύνθημα «Φταίει το κράτος. Όχι εσύ».

Αντίθετα, ευχάριστη έκπληξη ήταν το βαθύτατα αντιλ αϊκιστικό σύνθημα των Οικολόγων Πράσινων «Αλλάζουμε την κοινωνία, αλλάζουμε κι εμείς», παρότι αυτό το κόμμα πολλές φορές πλ ειοδοτεί σε αντιμνημονιακή και λ αϊκιστική ρητορεία.

Να σπάσει ο φαύλος κύκλος του λαϊκισμού

Είναι επείγουσα προτεραιότητα στην Ελλάδα της κρίσης να σπάσει ο φαύλος κύκλος του λαϊκισμού. Είναι επείγουσα ανάγκη να δραπετεύσουμε από τον πρωτόγονο θεολογικό τρόπο σκέψης και να προσγειωθούμε στον τόπο της πολ ιτικής, που δεν είναι πρόσφορος για εύκολ ες ρητορείες. Πρέπει επιτέλους να δούμε τις αποχρώσεις, αντί για τις συλλήβδην καταγγελίες. Πρέπει επιτέλους να κατανοήσουμε ότι δεν υπάρχουν αθώοι του αίματος. Πρέπει να σταματήσει η αυθάδεια των «αθώων», για να δανειστώ την έκφραση του Μίμη Σουλ ιώτη, που ορθά επισημαίνει ότι «Έχουν ξεπηδήσει τόσοι πολλοί αθώοι, τυπτόμενοι και τύπτοντες λόγω Μνημονίου, ώστε αναρωτιέται κανείς μήπως ζούσε τόσα χρόνια σε άλλη χώρα» [13]. Καουμπόηδες και Ινδιάνοι υπάρχουν μόνο στα γουέστερν. Πρέπει οι δυνάμεις που χρησιμοποιούν αυτή την πολιτική εξαπάτηση, να αποδοκιμαστούν.

Θα κλ είσω αυτό το κείμενο καταφεύγοντας και πάλι στο Γιώργο Γιαννουλόπουλο. Ελ άχιστος φόρος τιμής σε έναν δημόσιο διανοούμενο που τόλμησε, πρώτος απ’ όσα γνωρίζω, να μιλήσει πριν από έντεκα χρόνια για το φαιοκόκκινο μέτωπο, με τόσο τραγικά επίκαιρες διαπιστώσεις (μόνο τα ονόματα αλλάζουν):

«Τελ ειώνοντας, δυο λόγια για το φαιοκόκκινο μέτωπο που έχουν συμπήξει ορισμένοι “αριστεροί” μανιχαϊστές, όπως συχνά υπογραμμίζουν οι επικριτές τους. Οι οποίοι διαπράττουν το εξής λ άθος: τους προσάπτουν κάτι που θα θεωρούσαν οι ίδιοι μεγάλη προσβολή. Αλλά το αυτί των μανιχαϊστών δεν ιδρώνει. Να γιατί: η προθυμία τους να συμπαραταχθούν με τη “λαϊκή δεξιά”, τους εθνοθρησκευτικά παραληρούντες ή διάφορα ανά τον κόσμο καθάρματα, μόνο και μόνο επειδή δηλώνουν “αντιιμπεριαλ ιστές”, εξηγείται όταν

δεχτούμε ότι οι δυνάμεις του σκότους εδρεύουν στις ΗΠΑ (με εκπρόσωπο στην Ελλάδα τον Σημίτη). Κατά συνέπεια, όσοι τους επικρίνουν υποτιμούν τον κίνδυνο και λ ειτουργούν ως “αμερικανάκια”. Αν ήταν πραγματικά αριστεροί, λ ένε, αν, με άλλα λόγια, καταλάβαιναν ότι πρόκειται για δαίμονες, τότε κι αυτοί θα έκαναν το ίδιο. Δηλαδή, οι μανιχαϊστές αποδεικνύουν την πλέρια αριστεροσύνη τους ακριβώς επειδή είναι διατεθειμένοι να συνεργαστούν με καραδεξιούς. Εφόσον, σε σύγκριση με το απόλυτο κακό, οτιδήποτε άλλο είναι καλύτερο, εχθρός υπάρχει μόνον ένας –ο απόλυτα κακός. Όπως κάποιοι μηχανισμοί έχουν τη δυνατότητα αυτοδιόρθωσης, έτσ ι και ο μανιχαϊσμός εμπεριέχει ένα ιδιαίτερα αποτελ εσματικό σύστημα αυτοεξαγνισμού. Δηλαδή, τίποτ ε δεν μπορεί ν α διαπεράσει το θώρακα αυτ ής τ ης μη σκέψης» [14].

[1] Γιώργος Γιαννουλόπουλος, «Η ανατομία του μανιχαϊσμού», Ελ ευθεροτυπία, 28 Νοεμβρίου 2001.

[2] Cas Mudde, “The Populist Zeitgeist”, Government and Opposition 39 (4), 2004.

[3] Ο όρος thin -centeredideology δεν μπορεί να αποδοθεί κυριολ εκτικά στα ελληνικά. Προτιμήθηκε η απόδοση «αβαθής ιδεολογία», ενώ θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν και οι όροι λιποβαρής ιδεολογία ή ιδεολογία ελλ ιπούς έρματος.

[4]Cas Mudde, Cristobal Rovira Kaltwasser “Voices of the people: Populism in Europe and Latin America compared”, Working Paper 378, July 2011. Επίσης , Margaret Canovan, “ Trust the people! Populism and the two faces of Democracy”, Political Studies, 47 (1), 1999.

[5] Μπένεντικ Άντερσον, Φαντασιακές κοινότητες – Στοχασμοί γ ια τις απαρχές και τη διάδοση του εθνικισμού , Εκδόσεις Νεφέλη, 1997.

[6] Koen Abts, Stefan Rummens, “Populism versus Democracy”, Political Studies55, 2007, σελ . 405-424.

[7 ] Kirk Hawkins, “Is Chavez Populist? Measuring Populist Discourse in Comparative Perspective”, Comparative Political Studies 42 (8), 2009, σελ . 1040-41.

[8] Το γεγονός αυτό έχει οδηγήσει ορισμένους μελ ετητές να υποστηρίξουν ότι σε ορισμένες περιπτώσεις, υπό όρους και προϋποθέσεις, ο λ αϊκισμός μπορεί να λ ειτουργήσει διορθωτικά ως προς τους θεσμούς της φιλ ελεύθερης δημοκρατίας. Δες Cristóbal Rovira Kaltwasser, “The

ambivalence of populism: threat and corrective for democracy”, Democratization 19 (2), 2012, σελ . 184-208.

[9] Cas Mudde, “In the name of the Peasantry, the Proletariat, and the People: Populisms in Eastern Europe”, East European Politics and Societies, 14 (2), 2000, σελ . 43 και 45.

[10] Πέτρος Παπασαραντόπουλος, «Οι ρίζες της κουλτούρας της βίας στη μεταπολ ιτευτική Ελλ άδα», TheBooks ’ Journal, τεύχος 12, Οκτώβριος 2011.

[11]Δες Ανδρέας Πανταζόπουλος, « Ο αγανακτισμένος θέλ ει και νόμο και αταξία»,Το Βήμα, 17 Ιουλ ίου 2011.

[12] Δες Τάκη Μίχα, Τα «έφαγαν» οι πολιτικοί;, στις 13 Ιουλίου 2011, στο http://www.protagon.gr/?i=protagon.el.article&id=7833 (ανάκτηση 10/8/2011)

[13] Μίμης Σουλιώτης, «Η αυθάδεια των ‘αθώων’», ΤΑ ΝΕΑ , 17 Απριλ ίου 2012.

[14] Γιώργος Γιαννουλόπουλος, όπ. παρ.

Μανιχαϊσμός Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια

Μετάβαση σε: πλοήγηση, αναζήτηση

Μέρος της σειράς λημμάτων

Γνωστικισμός

Περσικός Γνωστικισμός Μανδαϊσμός

Μανιχαϊσμός

Συροαιγυπτιακός γνωστικισμός Σηθιανοί

Βαλεντιανισμός Βασιλιδιανοί

Πατέρες του χριστιανικού γνωστικισμού Σίμων ο Μάγος

Κήρινθο ς

Ο μανιχαϊσμός ήταν γνωστικό θρήσκευμα του μεσανατολικού χώρου, που εμφανίστηκε τον 3ο αιώνα μ.Χ., με ηγήτορα τον Πέρση ευγενή και θρησκευτικό μεταρρυθμιστή Μάνη, ή Μανιχαίο (216-277), ο οποίος ανέμιξε στη χριστιανική διδασκαλία στοιχεία του Παρσισμού και Βουδισμού.

Το θρησκευτικό σύστημα που προώθησε ο Μάνης έχει περιγραφεί ως μια «εναλλακτική χριστιανική εκκλησία, η οποία υπήρξε για περισσότερα από χίλια χρόνια με οπαδούς σε χώρες που εκτείνονται από τον Ατλαντικό ως τον Ειρηνικό Ωκεανό»[1].

Πίνακας περιεχομένων [Απόκρυψη]

• 1 Αρχική εμφάνιση και ανάπτυξη o 1.1 Περιβάλλον o 1.2 Διδασκαλία

• 2 Διωγμός • 3 Κίνα • 4 Επιδράσεις • 5 Υποσημειώσεις • 6 Πηγές & βιβλιογραφία • 7 Σύνδεσμοι

Αρχική εμφάνιση και ανάπτυξη [Επεξεργασία] Περιβάλλον [Επεξεργασία]

Η Μεσοποταμία του 3ου αιώνα ΚΧ αποτελούσε μια ακμάζουσα επαρχία της παρθικής και, μετά το 224, της Περσικής Αυτοκρατορίας των Σασσανιδών. Η εκτενής μετακίνηση ανθρώπων και αγαθών ενθάρρυνε τις θρησκευτικές, φιλοσοφικές και πολιτισμικές ανταλλαγές. Ο συγχρωτισμός των ελληνιστικών αντιλήψεων, της χαλδαϊκής αστρολογίας, των εσωτεριστικών και γνωστικών κοινοτήτων και των στοιχείων του σημιτικού παγανισμού δημιούργησε ένα ιδιαίτερα συγκρητικό περιβάλλον. Επιπλέον, η έντονη και αυξανόμενη εξάπλωση του χριστιανικού προσηλυτισμού που συμβίωνε με τον για αιώνες προϋπάρχοντα στην περιοχή ιουδαϊσμό, σε συνδυασμό με τον εξαπλωμένο βουδισμό που μετέφεραν τα μεγάλα καραβάνια από την Ινδία προς την Κεντρική Ασία, προήγαγαν αυτό το κλίμα. Ο περσικός ζωροαστρισμός ασκούνταν από μια κάστα μάγων, η οποία προωθούσε αυτό το αριστοκρατικό περιβάλλον και αναδεικνυόταν έτσι όλο και περισσότερο.

Μαρκίων Βαλεντίνος

Πρώιμος Γνωστικισμός Οφίτες

Καϊνίτες Καρποκρατιανοί

Βορβορίτες

Μεσαιωνικός Γνωστικισμός Παυλικιανισμός

Βογόμιλοι Καθαροί

Σύγχρονος γνωστικισμός

Γνωστικά κε ίμενα

Βιβλιοθήκη Ναγκ Χαμαντί Γνωστικά Ευαγγέλια

Codex Tchacos

Σχετικά λήμματα Πυθαγορισμός

Νεοπλατωνισμός Εύα (Γνωστικισμός)

Μανιχαίοι ιερείς, κατά το συγγραφικό έργο τους, με επιγραφή στη σογδιανή γλώσσα. Κινέζικο χειρόγραφο από την περιοχή του λεκανοπεδίου Ταρίμ.

Διδασκαλία [Επεξεργασία]

Όταν ο άρχοντας Μάνης ασπάστηκε το χριστιανισμό, ο οποίος περιλάμβανε ισχυρά στοιχεία ιουδαϊσμού, τον ανέμειξε με ινδουιστικές, ζωροαστρικές και βουδιστικές παραδόσεις, δημιουργώντας μια θρησκεία με οικουμενικό χαρακτήρα. Η γέννησή του σε μια ιουδαιοχριστιανική κοινότητα Ελκασαϊτών (Ελκεσσαίων) σήμαινε, επίσης, την ενσωμάτωση στη διδασκαλία του μανδαϊκών στοιχείων. Κύρια χαρακτηριστικά γνωρίσματα του μανιχαϊσμού ήταν η ενσωμάτωση γνωστικών στοιχείων, όπως η αληθής γνώση ως μόνη οδός σωτηρίας του ανθρώπου, και ο δυϊσμός της οντολογίας (φως-σκότος, καλό-κακό, ύλη-πνεύμα). Αυτή η δυϊστική αντίληψη αποτελεί το πιο αναγνωρίσιμο χαρακτηριστικό του μανιχαϊσμού. Οι μανιχαίοι έτρεφαν αντιιουδαϊστικά αισθήματα αλλά ταυτόχρονα καταφέρονταν εναντίον της ελληνορωμαϊκής φιλοσοφίας.

Ο Μάνης δίδασκε ότι, ως ο αγωγός της αληθινής γνώσης, ήταν ο μέγιστος των προφητών και αποτελούσε την υπέρτατη αποκάλυψη, ο οποίος στάλθηκε από το Άγιο Πνεύμα, μετά τους διωγμούς και τις αποτυχίες των προκατόχων του —κυρίως του Ζαρατούστρα, του Βούδα και του Ιησού— για να εγκαθιδρύσει την Εκκλησία των τελευταίων ημερών, την Εκκλησία του Φωτός, και για να παράσχει την οριστική αποκάλυψη που θα διαφώτιζε όλους τους λαούς. Σύμφωνα με το Μάνη, το ανθρώπινο πνεύμα, δηλαδή μια σπίθα που προέρχεται από το θεϊκό φως και παραμένει αιχμάλωτη από την ύλη, θα πρέπει να διαχωριστεί από το σκοτάδι του σώματος έτσι ώστε να επιστρέψει στη μεταφυσικά ανώτερη επικράτεια του θείου φωτός από όπου προέρχεται. Επομένως ο στόχος του μανιχαϊσμού ήταν καθαρά μυστικιστικός.

Ὀρθόδοξος: Ἐπειδὴ συνεληλύθαμεν ἀλλήλοις λογικὴν συζήτησιν ποιήσασθαι͵ ἐρωτῶ σε· Τί τὸ ζητούμενον; Ὁ Μανιχαῖος: Τὸν περὶ πίστεως γυμνάσαι λόγον͵ ὅπως ἂν εὕρωμεν τὴν ἀλήθειαν.

Ὀρθόδοξος: Τί γάρ ἐστιν ἡ ἀλήθεια; Μανιχαῖος: Ἡ τοῦ ὄντος διάγνωσις κα ὶ ὁμολογία. Ὀρθόδοξος: Τὸ ψεῦδος τῇ ἀληθείᾳ ἐναντίον; Μανιχαῖος: Παντὶ τρόπῳ. Ὀρθόδοξος: Πῶς τοῦτο φῄς; Μανιχαῖος: Ἐπειδὴ ἡ μὲν ἀλήθεια τῶν ὄντων ἐστὶ γνῶσις͵ τὸ δὲ ψεῦδος τοῦ μὴ ὄντος. Ὀρθόδοξος: Οὐ καλῶς ἀπεκρίθης· ἡ μὲν ἀλήθεια τῶν ὄντων ἐστὶ γνῶσις͵ τὸ δὲ ψεῦδος μὴ ὄντος γνῶσις· τὸ γὰρ μὴ ὂν οὐ γινώσκεται. Μανιχαῖος: Τί οὖν ἐστι τὸ ψεῦδος; Ὀρθόδοξος: Τῶν ὄντων ἀγνωσία. Μανιχαῖος: Ὀρθῶς εἴρηκας. Ὀρθόδοξος: Εἰ οὖν ἡ μὲν ἀλήθεια τῶν ὄντων ἐστὶ γνῶσις͵ τὸ δὲ ψεῦδος ἄγνοια τοῦ ὄντος͵ εἰπέ μοι· Ἡ γνῶσις ἕξις; Μανιχαῖος: Ναί. Ὀρθόδοξος: Εἰ ἡ γνῶσις ἕξις͵ ἡ ἄγνοια πάντως στέρησις. Μανιχαῖος: Κα ὶ ἡ ἄγνοια ἕξις. Ὀρθόδοξος: Τί ἐστιν ἄγνοια; Μανιχαῖος: Τὸ μὴ ἔχειν γνῶσιν. Ὀρθόδοξος: Τὸ μὴ στερητικόν ἐστιν ἢ ἀποφαντικὸν κα ὶ ἑκτικόν; Μανιχαῖος: Τὸ μὴ στερητικόν ἐστιν. Ὀρθόδοξος: Μὴ ὂν λέγομεν τὸ ἐστερημένον τοῦ εἶναι; Μανιχαῖος: Δηλονότι. Ὀρθόδοξος: Οὐκοῦν εἰ ἡ ἄγνοια τὸ μὴ ἔχειν γνῶσίν ἐστι͵ τὸ δὲ μὴ στερητικόν͵ ἡ ἄγνοια ἄρα στέρησις κα ὶ οὐχ ἕξις. Μανιχαῖος: Ὀρθῶς εἴρηκας. Ὀρθόδοξος: Εἰ οὖν ἡ ἀλήθεια γνῶσις͵ ἕξις δηλονότι· κα ὶ εἰ τὸ ψεῦδος ἄγνοια͵ στέρησις κατὰ τὸν τῆς ἀληθείας λόγον. Ἔσται οὖν ἡ μὲν ἀλήθεια ἕξις͵ τὸ δὲ ψεῦδος στέρησις͵ κα ὶ ἔσται ἡ μὲν ἀλήθεια ὄν͵ τὸ δὲ ψεῦδος μὴ ὄν. Μανιχαῖος: Ἐκ παντός. Ὀρθόδοξος: Ψεῦδος ἡ κακία ἢ ἀλήθεια; Μανιχαῖος: Ψεῦδος. Ὀρθόδοξος: Οὐκ ὂν ἄρα ἡ κακία͵ ἀλλ' ὄντος στέρησις κα ὶ μὴ ὂν κα ὶ ὡς στέρησις ἕξει ἀντίκειται τῷ ἀγαθῷ».

— Κατά Μανιχαίων διάλογος 1:1-26,

Ιωάννης Δαμασκηνός

Με επιρροές από τον εγκρατή ασκητισμό της Αραμαίων χριστιανών της Ασίας, ο Μάνης απέρριπτε το γάμο και την κατανάλωση οινοπνευματωδών και κρέατος και όρισε μεταξύ των ακολούθων του μια ανώτερη τάξη εκλεκτών, οι οποίοι ζούσαν σύμφωνα με την Επί του Όρους Ομιλία, καθώς και μια κατώτερη τάξη ακροατών στους οποίους επιτρεπόταν να παντρεύονται. Ο ηθικός κώδικας των μανιχαίων περιλάμβανε αυστηρή μονογαμία και πλήρη αποκήρυξη της πορνείας, του ψέματος, της υποκρισίας, της "ειδωλολατρίας" και της μαγείας.

Ο Μάνης, σύμφωνα με τυπικές γνωστικές και μυστηριακές αντιλήψεις, δίδασκε ότι ο καθένας έχει το δικό του άγγελο, τον πνευματικό «δίδυμο» αδελφό του, τον οποίο θα πρέπει να εντοπίσει κατά τη διάρκεια της ζωής του. Ο φύλακας αυτός άγγελος

εκπροσωπούσε τη θεία σπίθα του κάθε ανθρώπου η οποία μπορούσε να τον βοηθήσει να υπερβεί τη φυλακή της ύλης. Ο ίδιος πίστευε ότι είχε έρθει σε επαφή μαζί του όταν ήταν δώδεκα χρονών και για δεύτερη φορά στα εικοσιπέντε του (240 ΚΧ) και ο οποίος έκτοτε τον συνόδευε πάντοτε.

Διωγμός [Επεξεργασία] Πολλοί μανιχαίοι έγιναν αργότερα διαπρεπείς χριστιανοί θεολόγοι, όπως ο άγιος Αυγουστίνος (354–430). Ο Αυγουστίνος υπήρξε μανιχαίος ακροατής για περισσότερα από εννιά χρόνια πριν γίνει δραστήριος συγγραφέας και στη συνέχεια θηρευτής αιρέσεων της ορθόδοξης χριστιανικής εκκλησίας.

Το κήρυγμα του Μάνη είχε μεγάλη απήχηση καθώς ερμήνευε την ύπαρξη της πονηρίας και του Κακού ενώ ταυτόχρονα παρείχε ένα πρόγραμμα σωτηρίας μέσω της Γνώσης. Οι ιεραπόστολοι του ταξίδευαν σε όλο τον τότε γνωστό κόσμο, ενώ οργανώθηκε μια ιεραρχική εκκλησία, με διακόνους, ιερείς, επισκόπους, ακόμη και αποστόλους. Ο μανιχαϊσμός επέδειξε αξιοσημείωτη ιεραποστολική δράση καθώς διαδόθηκε ταχύτατα ως τον 8ο αιώνα από τη Μεσοποταμία προς την Άπω Ανατολή ως την Κίνα και προς τη Δύση μέχρι τα Βαλκάνια, την Αφρική και την Ιβηρική χερσόνησο. Τα ιερά συγγράμματα του μανιχαϊσμού μεταφράστηκαν από την ανατολική αραμαϊκή και την περσική γλώσσα σε διάφορες γλώσσες και τύπους γραφής. Στα συγγράμματα αυτά περιλαμβάνονταν εξαιρετικά σχέδια και απεικονίσεις που βοηθούσαν στην κατανόηση και την εντύπωση των ιδεών του. Μάλιστα επιτεύχθηκε η μεταστροφή σημαντικών προσώπων, όπως της Ναφσά στην Παλμύρα, η οποία ήταν αδελφή της βασίλισσας Ζηνοβίας, πιθανώς και της ίδιας της Ζηνοβίας και του Μιρσάχ, αδελφού του μεγάλου Σασσανίδη βασιλιά Βαράμ Α'. Όπως αναφέρεται στα μανιχαϊστικά συγγράμματα, «η σοφία και η δράση», ή αλλιώς «η σοφία και η ευμηχανία», επέτρεπαν στο θρησκευτικό αυτό κίνημα να προσαρμόζεται στις ποικίλες γεωγραφικές, πολιτισμικές και κοινωνικές συνθήκες ώστε να αυξάνεται ο αριθμός των πιστών και να ιδρύονται κοινότητες.

Οι επαναστατικές διδασκαλίες του Μάνη θεωρήθηκαν αργότερα ως βλασφημία (ο αντίστοιχος προισλαμικός περσικός όρος είναι ζαντακάχ, ισοδύναμος της «αίρεσης») και τέθηκαν υπό διωγμό ως διδασκαλίες οι οποίες αποτελούσαν δημόσιο κίνδυνο. Η αποδοκιμασία και ο αφορισμός του Μάνη ως αιρεσιάρχη επιβλήθηκε τόσο από τις μεγάλες θρησκείες της εποχής του, δηλαδή τον ζωροαστρισμό, την αυτοκρατορική λατρεία της Ρώμης[2] και τον χριστιανισμό[3], όσο και από το Ισλάμ που εμφανίστηκε λίγο αργότερα.

Κίνα [Επεξεργασία]

Μανιχαίοι κληρικοί, τοιχογραφία, ερείπια του Κχο-τσο της Κίνας, 10ος/11ος αιώνας ΚΧ. (Museum für Indische Kunst, Berlin-Dahlem).

Ο μανιχαϊσμός μαρτυρείται στην Κίνα ήδη κατά τον 7ο αιώνα. Ενώ αρχικά ασκούνταν από ξένους, αργότερα απέκτησε ευρύτερη αναγνώριση, μεταστράφηκαν σε αυτόν ηγέτες και ιδρύθηκαν ναοί. Οι επιθέσεις των Κιργίζιων εναντίον των Κινέζων κατά τον 9ο αιώνα είχαν ως αποτέλεσμα τον αφανισμό του μανιχαϊσμού στην Κίνα. Εντούτοις, στις νοτιοανατολικές ακτές της χώρας επέζησαν κάποια μέλη του ως τον 14ο αιώνα. Ήταν γνωστοί για τις ξεχωριστές διδασκαλίες τους, την κοινοβιακή ζωή τους, τη χορτοφαγική διατροφή τους και την άρνηση χρήσης βίας, ενώ τους αποκαλούσαν Μίνγκτζιαο, δηλαδή «θρησκεία του φωτός». Οι εκ νέου διωγμοί κατά την πρώιμη δυναστεία των Μινγκ (1368-1644) οδήγησαν στην εξαφάνιση της παράδοσης που είχαν δημιουργήσει. Αρκετά μανιχαϊστικά συγγράμματα ενσωματώθηκαν στους ταοϊστικούς και βουδιστικούς κανόνες ιερών γραφών και επηρέασαν ορισμένες λαϊκές αντιλήψεις.

Επιδράσεις [Επεξεργασία] Μεταξύ του 10ου και του 14ου αιώνα, εμφανίστηκαν νεομανιχαϊστικά θρησκευτικά κινήματα ή αιρέσεις, οι οποίες χαρακτηρίζονταν από τις ορθόδοξες χριστιανικές Εκκλησίες ως «μανιχαϊστικές». Αυτός ο προσδιορισμός προέκυπτε λόγω της δυϊστικής μεταφυσικής τους, της ταύτισης του Θεού των Εβραϊκών Γραφών με το Σατανά και του αυστηρού ασκητισμού τους. Τέτοιες ομάδες ήταν οι Αρμένιοι Παυλικιανοί, οι Βυζαντινοί Βογόμιλοι και οι Καθαροί της Προβηγκίας, οι οποίοι όμως αρνούνταν αυτό τον χαρακτηρισμό και επέμεναν ότι αποτελούσαν τη μοναδική αληθινή Χριστιανοσύνη. Αν και η ετικέτα «νεομανιχαϊσμός» αντικατοπτρίζει την αναγνώριση των σύγχρονων ιστορικών ότι υφίσταντο μανιχαϊστικά στοιχεία σε καθεμιά από αυτές τις ομάδες, οι ειδικοί διαφωνούν στο αν όντως μπορεί να θεωρηθεί ότι υπήρξε άμεση σύνδεση μεταξύ των ακολούθων του Μάνη και των διαφόρων μετέπειτα χριστιανικών εκφάνσεων.

Υποσημειώσεις [Επεξεργασία] 1. ↑ Encyclopedia of Religion, Τόμ. 5, σελ. 3513. 2. ↑ Ο Αυτοκράτορας Διοκλητιανός θεωρούσε τη θρησκεία που ηγήθηκε ο Μάνης ότι ήταν όχι μόνο

εξαχρειωτική αλλά και ανατρεπτική, λόγω της περσικής καταγωγής της. Την άνοιξη του 302, εξαγριωμένος από τη θρασύτητα του ζήλου με τον οποίο εξαπλωνόταν, διέταξε να τυλίξουν ένα πλήθος μανιχαίων ιερέων με τα βιβλία τους και να τους κάψουν στην πυρά. (Richard E. Rubenstein, When Jesus Became God, Harcourt Books , 1999, σελ. 31)

3. ↑ Στον Ιουστινιανό Κώδικα που εκδόθηκε το 528 από τον Ιουστινιανό Α' αναφέρεται: «Διώκουμε με παραδειγματική αυστηρότητα τους μανιχαίους και των δύο φύλων και τους δονατιστές. Συνεπώς δεν ανήκουν στο ανθρώπινο είδος, όσον αφορά τα έθιμα ή τους νόμους. (1) Επιθυμούμε, κατ' αρχάς, να θεωρείται το αδίκημά τους δημόσιο έγκλημα, διότι ό,τι επιτελείται κατά της θεϊκής θρησκείας προκαλεί βλάβη σε όλα τα άτομα. (2) Τους τιμωρούμε με δήμευση όλων των περιουσιών τους και επιθυμούμε τον αποκλεισμό τους από τις δωρεές ή τις κληρονομιές οποιουδήποτε είδους. (3) Επιπλέον, αποστερούμε σε οποιονδήποτε βρεθεί ένοχος ως προς αυτές τις αιρέσεις από το δικαίωμα να δίνει, να αγοράζει, να πουλάει και εντέλει να συνάπτει συμβόλαια. (4) Αυτού του είδους η διερεύνηση θα επεκτείνεται επίσης και μετά θάνατον, διότι, όπως επιτρέπεται να αποκηρύσσεται η μνήμη των νεκρών σε περίπτωση προδοσίας, δεν είναι παράλογο το ότι ένας αιρετικός θα πρέπει να υφίσταται την ίδια ποινή. (5) Συνεπώς, η διαθήκη ενός ατόμου που αποδεδειγμένα ήταν Μανιχαίος, είτε σε μορφή γραπτής διαθήκης, κωδίκελλου, επιστολής ή οποιαδήποτε άλλη, θα καθίσταται άκυρη. (6) Δεν επιτρέπουμε στα παιδιά τους να τους διαδέχονται σε κληρονομιά ή περιουσία, παρεκτός αν εγκαταλείψουν τη διαστροφή των πατέρων τους, διότι συγχωρούμε εκείνους που μετανοούν. (7) Η

εξουσία μας θα στραφεί ενάντια και σε εκείνους οι οποίοι με αξιοκατάκριτη φροντίδα τούς παρέχουν καταφύγιο στα σπίτια τους. (8) Επιπρόσθετα, επιθυμούμε να απελευθερώνονται οι δούλοι που ξεφεύγουν από έναν ιερόσυλο αφέντη και προσέρχονται με πιο ευσεβή υπηρεσία στην καθολική εκκλησία». (Ιουστινιάνειος Κώδιξ 1.5.4. Διαθέσιμο το απόσπασμα στα αγγλικά εδώ, στον ιστότοπο consti tution.org και στα λατινικά εδώ, στον ιστότοπο thelatinlibrary.com.)

Πηγές & βιβλιογραφία [Επεξεργασία] • Encyclopedia of Religion (Second ed.), 2004, Publ. Macmillan Reference. • The Apostolic Age in Patristic Thought, Antonius Hilhorst, 2004, Brill Academic

Publishers. • After Jesus: The Triumph of Christianity, 1992, The Reader's Digest Association. • Στα Ίχνη του Ι.Χ.Θ.Υ.Σ.: Αστρονομία, Ιστορία, Φιλοσοφία, Στ. Θεοδοσίου, Μ. Δανέζης,

2000, Εκδόσεις Δίαυλος. • Κατά Μανιχαίων διάλογος, Ιωάννης ο Δαμασκηνός.

Σύνδεσμοι [Επεξεργασία] • Μάνης • Γνωστικισμός • Βογομιλισμός • Ζωροαστρισμός • Ιουδαϊσμός • Μανδαϊσμός • Χριστιανισμός

Δυαρχικά συστήματα

Β’ Μέρος – Μανιχαϊσμός

Aπό όλα τα γνωστικά συστήματα, μόνο ο Μανιχαϊσμός κατάφερε να γίνει θρησκεία και να εξαπλωθεί σε πολλές περιοχές, από τ ις επαρχίες της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, έως την δυτική Κίνα. Κατάφερε μάλιστα να γίνει η επίσημη θρησκεία του κράτους των Ουιγούρων (κινέζικο Τουρκεστάν) μέχρι την κατάλυσή στου το 1335 μ.Χ. από τους Μογγόλους. Επιβίωσε, δηλαδή για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα από κάθε άλλο γνωστικό σύστημα.

4.6.Β.1 Πηγές

Και στην περίπτωση του Μανιχαϊσμού κύριες πηγές πληροφόρησης, μέχρι τις αρχές του Κ’ αι. ήταν τα αντιαιρετ ικά έργα των εκκλησιαστικών συγγραφέων. Η παλαιότερη σωζόμενη πηγή εξ αυτών είναι οι Πράξεις Αρχελάου, κείμενο που γράφτηκε πρωτότυπα στα ελληνικά, αλλά σώζεται μόνο σε λατινική μετάφραση[1]. Πρόκειται για διάλογο μεταξύ του Αρχέλαου, επισκόπου Κασχάρων της Μεσοποταμίας, με τον Μάνη, μέσα από τον οποίο γίνεται συστηματική αναίρεση της μανιχαϊκής διδασκαλίας. Σύμφωνα με πληροφορία του Μεγάλου Φωτίου το έργο αποδίδεται στον Ηγεμόνιο[2]. Ιδιαίτερης αξίας είναι τα ιστορικά στοιχεία που προσφέρει για το παρελθόν του Μάνη και την πηγή της έμπνευσής του.

Εκτενέστερη μνεία στο θέμα της αξίας της πηγής θα γίνει, όταν παρουσιαστούν τα στοιχεία της ζωής του Μάνη.

Από τους αντιαιρετικούς συγγραφείς, για τον Μανιχαϊσμό εκτενή αναφορά κάνει ο Επιφάνιος στο Πανάριον[3], ο Τίτος επίσκοπος Βόστρων[4], ο Σεραπίων στα Κατά , Μανιχαίων ενώ σύντομες αναφορές έχουμε στην Εκκλησιαστική Ιστορία του Ευσεβίου Καισαρείας[5] και του Σωκράτη[6].

Στην συριακή γλώσσα πηγή πληροφόρησης αποτελεί το αντιαιρετικό έργο του οσίου Εφραίμ του Σύρου, Κατά Μάνητος, Μαρκίωνος, Βαρδεσάνους σε πέντε βιβλία[7]. Επίσης το έργο του νεστοριανού Θεόδωρου Μπαρ-Κονάι[8].

Στην λατινική γλώσσα σημαντικότερα είναι τα αντιμανιχαϊκά έργα του αγίου Αυγουστίνου. Αυτά είναι

- η παράγραφος 46 του De haeresibus με γενικές πληροφορίες για την αίρεση και την διδασκαλία των Μανιχαίων

- De moribus Manichaeorum, όπου ασχολείται συγκεκριμένα με την ηθική διδασκαλία τους, αναιρώντας την.

- Contra Faustum Manichaeum libri triginta tres

- Contra Felicem Manichaeum libr i duo

- Contra Secuntinum Manichaeum liber unus

- De duabus animabus contra Manichaeos liber unus

- Contra Epistolam Manichaei quam vacant funtamenti.

Τα έργα του Ιερού Αυγουστίνου έχουν ιδιαίτερη βαρύτητα, διότ ι ο ίδιος υπήρξε μέλος της σέκτας τους την περίοδο της νεότητάς του, πριν γίνει μέλος της Εκκλησίας. Παλαιότερα, υπήρχε μία τάση απαξίωσης των έργων αυτών, διότι θεωρούνταν μεροληπτικά, εξαιτίας του πολεμικού ύφους τους. Η ανακάλυψη κατά την διάρκεια του προηγούμενου αιώνα, αποσπασμάτων από έργα του ίδιου του Μάνη και των οπαδών του απέδειξε με τον καλύτερο τρόπο την ακρίβεια και την ορθότητα των πληροφοριών του. Έτσι, δικαιώθηκε πανηγυρικά ο Ιερός Αυγουστίνος από τις κατηγορίες που του επέρριπταν οι ορθολογιστές ακαδημαϊκοί

και φάνηκε ότ ι στο θέμα αυτό ήταν σωστά τα όσα έγραψε. O Albert Henrichs[9] γράφει για το θέμα:

«Ο άγιος Αυγουστίνος παραθέτει παρόμοιους μανιχαϊκούς μύθους, αλλά οι λόγιοι έτειναν να πιστέψουν ότι τους επινόησε ο ίδιος με σκοπό να γελοιοποιήσει την πίστη, στην οποία κάποτε άνηκε ο ίδιος. Ο Μανιχαϊκός Κώδικας της Κολωνίας αποδεικνύει ότι είναι γνήσια μανιχαϊκοί».

Από τις εξωχριστιανικές πηγές σημαντικότερες είναι η αραβική Χρονογραφία των αρχαίων εθνών (Āthār al-bāqiya ‘an qurūn al-khāliya), του Αλ Μπιρουνί[10] (973-1048 μ.Χ.) και το Φιχίρστ-αλ-Ουλούμ[11] του Ιμπν αν-Αδίν (988 μ.Χ). Ο Abu Rayhân al-Biruni ισχυρίζονταν ότ ι είχε στην διάθεση του το κείμενο της Βίβλου των Μυστηρίων του Μάνη, την οποία ανακάλυψε σε βιβλιοθήκη της Χωρεσμίας.

Το 1969 εμφανίστηκε στο πανεπιστήμιο της Κολωνίας ένας ελληνικός χειρόγραφος κώδικας, από το πουθενά. Οι φήμες, βέβαια έλεγαν ότι εμπορεύτηκε στο Κάιρο, αλλά πέρα τούτο καμιά άλλη πληροφορία δεν έγινε ποτέ διαθέσιμη. Όπως παραδέχτηκε και ο Albrecht Heinrichs, ο πρώτος μελετητής του κώδικα, τ ίποτα δεν είναι γνωστό για την προέλευσή του.

Ο κώδικας αυτός, που ονομάστηκε Cologne Mani Codex (CMC), περιείχε σε ελληνικό κείμενο, γεγονός σπάνιο για τις μανιχαϊκές πηγές, την ζωή του Μάνη. Το κείμενο τιτλοφορείτο Περί τῆς γέννης τοῦ σώματός του. Η εκδοχή της βιογραφίας που παρουσιάζονταν στον κώδικα ήταν εντελώς διαφορετική, από αυτήν που παρουσιάζονταν στις χριστιανικές πηγές, και αυτό χαροποίησε ιδιαίτερα πολλούς μελετητές. Πέραν τούτου, προσφέρονταν φρέσκο υλικό προς επεξεργασία. Η πρώτη έκδοση του κειμένου από τους L. Koenen & A. Heinrichs[12].

Στις αρχές του 20ου αι. τέσσερις γερμανικές αρχαιολογικές αποστολές, υπό τους Albert Grünwedel & Albert von Le Coq, έκαναν ανασκαφές στο κινέζικο Τουρκεστάν (επαρχία Xinjiang). Στον χώρο αυτό αναπτύχθηκε το Ουιγουρικό Βασίλειο, στο οποίο ο Μανιχαϊσμός ήταν επίσημη θρησκεία. Σύντομα ήρθαν στο φως αρκετές σελίδες με μανιχαϊκά κείμενα γραμμένα στα περσικά, παρθικά, αρχαιο-τουρκικά και στην γλώσσα τη περιοχής της Σογδιανής. Τα ευρήματα μεταφέρθηκαν στην Γερμανία και εκδόθηκαν εκεί, από την Πρωσική Ακαδημία Επιστημών του Βερολίνου[13].

Μια δεύτερη αποστολή, γαλλικής προέλευσης, ανακάλυψε στην Κίνα μια επίσης εκτεταμένη συλλογή μανιχαϊκών κειμένων γραμμένη στα κινέζικα. Η πρώτη έκδοση έγινε στην Ιαπωνία το 1927. Ακολούθησε μια δεύτερη γερμανική έκδοση[14].

Αποτέλεσμα αυτών των ανακαλύψεων ήταν να έρθουν στην επιφάνια μανιχαϊκά κείμενα, κυρίως ύμνοι και λειτουργικά κείμενα, τα οποία κατά κύριο λόγο επιβεβαίωσαν τις μέχρι τότε υπάρχουσες πληροφορίες. Από λογοτεχνικής πλευράς είναι χαμηλής αισθητικής αξίας.

4.6.B.2 Μάνης.

Ο Μάνης γεννήθηκε στις 14 Απριλίου του 216 στην Βαβυλωνία (περιοχή Ασουριστάν). Το όνομά του είναι συνηθισμένο στην περιοχή εκείνη στην οποία μιλιόταν η Συριακή Αραμαϊκή διάλεκτος. Η μητέρα του ονομάζονταν Μαρνάο κατά τις μανιχαϊκές πηγές (Marmaryan κατά al-Nadim) και ήταν συγγενής της δυναστείας των Σασσανιδών (οίκο Ashganiyya κατά al-Nadim), που διοικούσε τότε την Περσία.

Ο πατέρας του, γνωστός με το όνομα Πατίκιος στις χριστιανικές πηγές, και με ονόματα παρεμφερούς συλλαβισμού στις υπόλοιπες, ήταν υψηλόβαθμο μέλος κάποιας βαπτισματικής κοινότητας. Σύμφωνα με το Φιχίρστ-αλ-Ουλούμ, άκουσε μέσα στον ναό μια φωνή που τον καλούσε σε αποχή από την κρεωφαγία, την οινοποσία και τον γάμο. Αυτό, βέβαια, φαίνεται παράξενο, αλλά όπως συνεχίζει η διήγηση φαίνεται ότι ήταν ήδη παντρεμένος και η γυναίκα του έγκυος[15].

Η μόνη περίπτωση στην οποία οι ανακαλύψεις των κειμένων είχαν να προσθέσουν κάτι καινούργιο, ήταν η ζωή του Μάνη. Στα χριστ ιανικά κείμενα συναντάται μία στάνταρ εκδοχή:

«Κα’. Για να μην νομίζει κανείς ότι τον κατηγορούμε άδικα, θα κάνουμε μια παρέκβαση και θα σας πούμε ποιος ήταν αυτός ο Μάνης και ποιες είναι μερικές από τις διδασκαλίες του. Γιατί δεν θα μπορούσε με επάρκεια να διηγηθεί κανείς όλο τον βόρβορο της διδασκαλίας του, ούτε και αν μιλούσε έναν ολόκληρο αιώνα. Και ας φέρει ο καθένας σας στον νου του αυτά που μέχρι τώρα είπα για τους άλλους και όσα θα πω στη συνέχεια, για να βοηθιέται όταν το απαιτεί η ανάγκη. Ώστε και εκείνοι που δεν ξέρουν να μάθουν και όσοι τα ξέρουν να τα ξαναθυνηθούν. Δεν υπήρξε ποτέ Χριστ ιανός ο Μάνης. Μη γένοιτο. Ούτε αφορίστηκε από την Εκκλησία όπως ο Σίμωνας, ούτε αυτός ο ίδιος, ούτε όσοι δίδασκαν πριν από αυτόν τις ίδιες πλάνες. Διότι είναι κλέφτης της πλάνης και της κακίας άλλων ανθρώπων, και οικειοποιήθηκε ξένα και βρώμικα κατορθώματα. Και ακούστε κάτω από ποιες συνθήκες και με ποιο τρόπο το έκανε αυτό.

Κβ’. Ήταν κάποιος που λεγόταν Σκυθιανός, Σαρακηνός στην καταγωγή και ο οποίος δεν είχε καμιά σχέση ούτε με τον Ιουδαϊσμό, ούτε με τον Χριστιανισμό. Αυτός εγκαταστάθηκε στην Αλεξάνδρεια, ακολούθησε τον αριστοτελικό τρόπο ζωής και έγραψε τέσσερα βιβλία. Το ένα το ονόμαζε «Ευαγγέλιο», δεν περιείχε όμως τον βίο και τα έργα του Ιησού Χριστού, αλλά μόνο το όνομα του Ευαγγελίου είχε. Ένα άλλο βιβλίο το ονόμαζε «Κεφαλαίων». Το τρίτο «Μυστηρίων» και το τέταρτο, το οποίο τώρα κυκλοφορεί, «Θησαυρό». Μαθητής αυτού ήταν κάποιος που λεγόταν Τερέβινθος. Αλλά το Σκυθιανό που ανέφερα προηγουμένως, όταν ήρθε στην Ιουδαία να φθείρει και να βασανίσει με την αιρετική διδασκαλία του την χώρα, ο Κύριος τον θανάτωσε με κάποια αρρώστια και σταμάτησε έτσι αυτή τη μολυσματική κατάσταση.

Κγ’. Ο μαθητής της κακίας του Σκυθιανού, ο Τρέβινθος, που έγινε κληρονόμος των χρημάτων των βιβλίων και της αιρέσεως, αφού ήρθε στην Παλαιστίνη και αφού πέρας από την Ιουδαία και έγινε γνωστός και καταφρονήθηκε, έκρινε καλό να πάει στην Περσία. Και για να μη γνωριστεί από το όνομά του, ονόμασε τον εαυτό του Βουδδάν. Εκεί όμως βρήκε αντιπάλους, τους οπαδούς του θεού Μίθρα και αναμετρήθηκε μαζί τους. Και μετά από πολλούς διαπληκτισμούς, για να δώσει ένα τέλος, κατέφυγε σε κάποια χήρα. Ύστερα ανέβηκε σε μια ταράτσα και προσκάλεσε τους δαίμονες του αέρα, τους οποίους μέχρι σήμερα οι Μανιχαίοι, λειτουργώντας την αιρετική λειτουργία τους με ξεραμένα σύκα, επικαλούνται. Εκεί τον χτύπησε κεραυνός και, αφού έπεσε από την ταράτσα, ξεψύχησε. Έτσι χάθηκε από τον κόσμο και το δεύτερο θηρίο.

Κδ’. Αλλά παρέμειναν τα βιβλία για να θυμίζουν την ασέβεια. Έτσι κληρονόμησε η χήρα και τα βιβλία και τα χρήματα. Και επειδή αυτή δεν είχε κανένα συγγενή, ούτε κάποιον άλλο δικό της στον κόσμο, αποφάσισε με αυτά α χρήματα να αγοράσει ένα δούλο που τον έλεγαν Κούρβικο. Αυτόν τον υιοθέτησε και τον μόρφωσε σαν παιδί της, σύμφωνα με την παιδεία των Περσών και ακόνισε έτσι κακό βέλος κατά της ανθρωπότητας. Ο κακός δούλος λοιπόν, ο Κούρβικος, μεγάλωνε ανάμεσα στους φιλοσόφους. Όταν πέθανε η χήρα κληρονόμησε τα χρήματα και τα βιβλία. Μετά, για να μη φέρει τη ντροπή της δουλείας με το όνομα του Κούρβικου, ονομάστηκε, αντί για Κούρβικος, Μάνης, όνομα που στην γλώσσα των Περσών φανερώνει την ευγλωττία. Γιατ ί, αφού θεωρούσε τον εαυτό του ισάξιο με τους διαλεκτικούς, ονομάστηκε Μάνης, σα να ‘ταν κανένας άριστος ομιλητής. Εκείνος λοιπόν, φρόντισε να κάνει σύμφωνα με την Περσική διάλεκτο, ένδοξο τον εαυτό του, παίρνοντας το όνομα Μάνης. Η οικονομία του Θεού όμως έκανε ώστε, χωρίς να το θέλει ο Μάνης, να γίνεται ο ίδιος κατήγορος του εαυτού του. Δηλαδή ενώ θεωρούσε, σύμφωνα με την Περσική γλώσσα στην Περσία τον εαυτό του τιμημένο, στην Ελλάδα, σύμφωνα με την Ελληνική γλώσσα, τον διακήρυττε μανιακό[16]».

Η ιστορία αυτή συναντάται αρχικά στο παλαιότερο αντι-μανιχαϊκο κείμενο, τις Πράξεις Αρχελάου[17]. Όλοι οι υπόλοιποι Χριστιανοί συγγραφείς επιβεβαιώνουν

την ίδια περιγραφή. Ο Σωκράτης στην Εκκλησ ιαστική Ιστορία συνοπτικά[18], ο άγιος Επιφάνιος στο Πανάριον εκτενέστερα και με περισσότερες πληροφορίες[19].

O CMC έφερε στο φως μια άλλη εκδοχή της ζωής του Μάνη, αυτή που διέδιδαν επίσημα οι οπαδοί του. Σύμφωνα με αυτή την εκδοχή ο Μάνης άρχισε να βλέπει οράματα στην ηλικία των τεσσάρων. Έβλεπε τα φυτά και τα δέντρα να κλαίνε και να ματώνουν, όταν τα μέλη της κοινότητας ασχολούνταν με τον θερισμό και την συλλογή των καρπών. Για τον λόγο αυτό αρνούνταν να συμμετέχει σε αυτές τις δραστηριότητες.

Η προσπάθεια των μανιχαίων να συνδέσουν τα γεγονότα της νεαρής ηλικίας του αρχηγού τους με την κατοπινή διδασκαλία του είναι εμφανής. Εδώ να συμπληρώσουμε ότι σύμφωνα και με αυτό τον κώδικα η οικογένειά του ήταν μέλη βαπτισματικής κοινότητας, η οποία όμως δεν κατονομάζεται. Οι εκδότες του CMC ισχυρίζονται ότι πρόκειται για ελκεσαϊτ ικη κοινότητα[20]. Αυτό προκύπτει από τον διάλογο του Μάνη με τα μέλη της κοινότητας κατά την συζήτηση θεωρητικής διαφωνίας, μετά την απάρνηση του πρώτου της αναγκαιότητας του βαπτίσματος. Στο λογύδριο του Μάνη καταγράφονται τα εξής:

«Εἰ τοίνυν περί τοῦ βαπτίσματος κατηγορεῖτε μου, ἰδού πάλιν ἐκ τοῦ νόμου ὑμῶν δείκνυμι ὑμῖν καί ἐξ ἐκείνων τῶν ἀποκαλυφθέντων τοῖς μείζοσι ὑμῶν ὅτι οὐ δέον ἐστι βαπτίζεσθαι. δείκνυσι γάρ Ἀλχασαῖος ὁ άρχηγός τοῦ νόμου ὑμῶν˙ πορευομένου γάρ αὐτοῦ λούσασθαι εἰς ὕδατα…[21]»

Το φιλόδοξο επιχείρημα δεν ολοκληρώνεται. Παρ’ όλα αυτά ακολουθεί μεταστροφή κάποιων μελών της κοινότητας, γεγονός που σηματοδοτεί σχίσμα. Το σημείο είναι μοναδικό και δεν υπάρχει άλλη αναφορά του «Αλχασαίος» κάπου αλλού στο κείμενο. Η κοινότητα αναφέρεται γενικόλογα ως «Βαπτισταί».

Όσοι διαφωνούν με το επιχείρημα[22], αντιπροτείνουν ότι κατά τον Επιφάνιο, δεν υπήρχε μόνο μία βαπτισματική κοινότητα που έκανε χρήση του βιβλίου του Ελκσαίου. Εκτός από τους Ελκεσαΐτες υπήρχαν και άλλες ομάδες που το χρησιμοποιούσαν ή είχαν επηρεαστεί από αυτό, όπως οι Εβιωναίοι. Παράλληλα επικαλούνται την αοριστία του ονόματος «Σωβιαί», που χρησιμοποιεί ο άγιος Ιππόλυτος[23], για να δείξουν ότι πολλές βαπτισματικές ομάδες παραμένουν ακαταλογογράφητες. Η μερίδα αυτή των μελετητών περιορίζεται να διαπιστώσει ότι πρόκειται για Ιουδαιο-χριστιανική σέκτα, μια πολύ γενικόλογη διαπίστωση, καθότι διευρύνει κατά πολύ τις δυνατότητες επιλογής.

Αν κάποιος πάντως, περιοριστεί μόνο στην καταγραφή του Φιχίρστ, τότε μπορεί να συμπεράνει ότι πρόκειται μάλλον για Μανδαίους[24].

Η διήγηση του CMC εισάγει στην ζωή του Μάνη ένα νέο ον, την «σύζυγο». Πρόκειται για την αδελφή ψυχή του, αυτήν από την οποία αποχωρίστηκε[25], ενώ εκτός κειμένου κώδικα και εντός των κόλπων της σέκτας, πρόκειται για τον Παράκλητο, τον οποίο υποσχέθηκε ο Χριστός. Από αυτήν λαμβάνει αποκαλυπτικά την διδασκαλία του.

Οι παραπάνω λεπτομέρειες από την διήγηση του κώδικα θεωρούνται υπέρ-αρκετές, ώστε να απορρίπτεται η εκδοχή των χριστιανών συγγραφέων, που επικρατούσε για κάποιους αιώνες. Εύλογα θα αναρωτηθεί κανείς, αν είναι δυνατόν να δέχεται κάποιος ορθολογιστής ερευνητής[26], που θεωρεί την διήγηση των Πράξεων Αρχελάου, ως ανιστόρητη, να δέχεται ότι υπάρχει η οποιαδήποτε δόση ιστορικότητας, σε αυτήν την εκδοχή, κατά την οποία ο Μάνης παρουσιάζεται να

έχει οράματα σε ηλικία μόλις 4 ετών, ή, τέλος πάντων να παραλαμβάνει την διδασκαλία του αποκαλυπτικά από κάποιο αγνώστου ταυτότητος ον.

Και πως δεν θα εκληφθεί ως διγλωσσία, να υποτιμάται η αξία των εκκλησιαστικών κειμένων, λόγω του πολεμικού τους χαρακτήρα και από την άλλη να υπερτιμάται η αξία ενός άλλου, ανεξάρτητα από τον εγνωσμένο προπαγανδιστικό του χαρακτήρα.

Παραβλέπεται το γεγονός ότι ο CMC, ως άλλο βιβλίο του Ελκσαίου, παρουσιάζεται να έχει πέσει από τον ουρανό. Παραβλέπεται, ότι αποτελεί συμπίλημα κειμένων περισσότερων άγνωστων συγγραφέων. Παραβλέπεται, ότι περιλαμβάνει αποκαλυπτικά κείμενα τα οποία δεν έγινε κατορθωτό μέχρι τώρα να εντοπιστούν σε καμιά ιουδαιο-χριστιανικο-μανιχαϊκή γραμματεία. Παραβλέπεται το γεγονός, ότι σκοπός της συλλογής είναι, αφ’ ενός μεν η «αγιοποίηση», αφετέρου η χρονική μετάθεση μεταγενέστερων πεποιθήσεων, που ίσως η πατρότητά τους να μην είναι του Μάνη, εφόσον είναι γνωστό ότι το σύστημα κατά την χωροχρονική εξάπλωσή του στην ευρύτερη περιοχή αλλοιώθηκε σημαντικά. Όταν παραβλέπονται τόσα πολλά, τότε είναι επόμενο το κείμενο του κώδικα ν’ αποκτά ιστορική αξία.

Η συνέχεια της διήγησης του κώδικα δεν παρουσιάζει κάτι άλλο ενδιαφέρον. Οι πληροφορίες που παραθέτει είναι λίγο-πολύ γνωστές και από άλλες πηγές. Στον Μάνη παρουσιάζεται για δεύτερη φορά η «σύζυγος» και του δίνει εντολή να ξεκινήσει την αποστολή του. Στην έξοδό του από την κοινότητα τον ακολουθούν δυο βαπτιστές, καθώς και ο πατέρας του. Αυτό συνέβη το 240 μ. Χ. Τότε οι βαπτιστές τον ονόμασαν mânâ d.bíshtâ, δηλαδή «δοχείο του κακού» (εκδοχή bar-Konai).

Ακολούθησε διετές ταξίδι στην Ινδία. Εκεί ήλθε σε επαφή με τα ανατολικά θρησκεύματα, κυρίως τον Βουδισμό. Δεν ένιωθε την ανάγκη να ταξιδέψει δυτικά, διότι πίστευε ότι γνώριζε αρκούντως τον Χριστιανισμό. Στην πραγματικότητα γνώριζε τις γνωστικές διδασκαλίες του Βαρδεσάνους και του Μαρκίωνος.

Μετά την επιστροφή του από την Ινδία, εργάσθηκε για την εξάπλωση της διδασκαλίας του. Ο ίδιος παρέμεινε στην Περσία. Στις ρωμαϊκές επαρχίες έστειλε τους μαθητές του. Ακολουθώντας τις Πράξεις Αρχελάου, ο Μάνης ήλθε για πρώτη φορά σε αντιπαράθεση με τον Χριστιανισμό, εντός της περσικής επικράτειας. Αντιμετωπίστηκε και καταισχύνθηκε από τον επίσκοπο Κασχάρων, Αρχέλαο.

Ο Πέρσης Σάχης Σαπώρ Α’ (241-273) φάνηκε ανεκτικός απέναντί του, ίσως εξαιτίας της συγγένειας της μητέρας του. Την ίδια πολιτ ική ακολούθησε και ο διάδοχός του Ορμίσδας. Με την ανάληψη της εξουσίας από τον Βαράμ τον Α’ (274-277) η στάση της αυλής στρέφεται εναντίον του. Πιθανολογείται ότι σημαντικό ρόλο στην αλλαγή της πολιτικής έπαιξε το ζωροαστρικό ιερατείο. Ο Μάνης συνελήφθη και φυλακίστηκε. Μετά από τέσσερις εβδομάδες εκτελέστηκε, το 277 μ.Χ.

Ο άγιος Επιφάνιος δίνει μια διαφορετική αιτιολόγηση στην αλλαγή της στάσης του Σάχη έναντι του Μάνη. Αναφέρει ότ ι ο Μάνης ανέλαβε να γιατρέψει τον άρρωστο γιο του βασιλιά και απέτυχε. Στην συνέχεια προσπάθησε να διαφύγει, αλλά εντοπίσθηκε στα Κάσχαρα, μετά την δημόσια συζήτηση με τον Αρχέλαο και συνελήφθη.

«Ἐκείθεν δέ ὁ τῶν Περςῶν βασιελυς, γνούς τήν τοῦ Μάνη καταφυγήν, ἀποστείλας καί χειρωσάμενος αὐτόν ἐν τῷ προειρημένῳ καστέλλω, εἰς τήν Περσίδα ἀτίμως καθείλκυσε καί τό δέρμα αὐτοῦ καλάμῳ κελεύσας ἐκδαρῆναι οὕτω τήν τιμωρίαν αὐτῷ ἀπέδωκεν˙ ὅθεν καί ἐκδαρέντα καλάμῳ καί τόν ἀσκόν αὐτοῦ ἐμπλησθέντα ἀχύρων ἔτι καί δεῦρο ἐν Περσίδι

ἔχουσι˙ καί οὕτω τόν βίον κατέστρεψε˙ διό καί οἱ Μανιχαῖοι ἐπί καλάμοις τάς κοίτας αὐτῶν ποιοῦνται[27]».

Οι τρεις στενοί μαθητές του διέφυγαν και σκορπίστηκαν κηρύσσοντας τον Μανιχαϊσμό:

«οὕτω δέ αὐτοῦ ἀποθανόντος καί καταλείψαντος τούς ἑαυτοῦ μαθητάς οὕς εἴπομεν, Ἀδδᾶν καί Θωμᾶν καί Ἐρμείαν, <οἱ> πρίν ἤ αὐτόν τήν δίκην ἀπολαβεῖν κατά τόν δεδηλωμένον τρόπον ἦσαν ἀποσταλέντες ὑπ’ αὐτοῦ, ὁ μέν Ἐρμείας <ἦλθεν> εἰς τήν Αἴγυπτον,… Ἀδδᾶς δέ ἐπί τά ἀνωτερικά μέρη, Θωμάς δέ ἐπί τήν Ἰουδαίαν, ἐξ ὧν ἐκρατύνθη τό δόγμα εἰσέτι δεῦρο[28]».

4.6.Β.3 Διδασκαλία

Είναι κοινά αποδεκτό, ότι η διδασκαλία του Μάνη συνθέτει στοιχεία του Ζωροαστρισμού, του Βουδισμού, του Γνωστικισμού και του Χριστιανισμού. Αυτό είναι συνεπές με την κοσμοθεώρηση του Μάνη, σύμφωνα με τον οικουμενισμό της οποίας διαφαίνεται μια ενότητα της παραδόσεως της μίας αλήθειας, σε διαφορετικές χρονικές στιγμές και από διαφορετικά πρόσωπα. Έτσι για τον Μανιχαϊσμό οι μορφές του Αδάμ, του Σηθ, του Ενώχ, του Νώε, του Αβραάμ, του Ζωροάστρη, του Βούδα, του Χριστού, είναι μορφές απεσταλμένων να αποκαλύψουν την αλήθεια. Στην σημερινή ορολογία θα καλούνταν μεγάλοι μύστες.

Σκόπιμα απουσιάζει ο Μωυσής, εφόσον ο Μανιχαϊσμός παρουσιάζει αντινομικό και αντι- ιουδαϊκό χαρακτήρα. Τελευταίος των απεσταλμένων εμφανίζεται ο Μάνης. Ο ίδιος διακήρυττε ότι στα γραπτά του ενσωματώνονταν επιλεκτικά τα ιερά κείμενα των άλλων θρησκειών:

«Οι γραφές, οι σοφίες, οι αποκαλύψεις, οι παραβολές, οι ψαλμοί των προηγούμενων Εκκλησιών έχουν από παντού συνενωθεί μέσα στην δική μου Εκκλησία μαζί με την σοφία, την οποία αποκάλυψα εγώ σε σας. όπως ένας ποταμός ενώνεται με άλλο ποταμό για να σχηματίσουν ισχυρό ρεύμα, έτσι και τα αρχαία βιβλία έχουν προστεθεί στ ις γραφές μου και έχουν σχηματίσει μια μεγάλη σοφία, η οποία δεν έχει υπάρξει σε προηγούμενες εποχές».[29]

Αποτέλεσμα της οικουμενιστικής προοπτικής του Μανιχαϊσμού ήταν η δυνατότητά του να μεταμφιέζεται, ανάλογα με το περιβάλλον, στο οποίο δραστηριοποιούνταν. Έτσι στην ρωμαϊκή επικράτεια ο Μάνης παρουσιάζονταν ως απόστολος του Χριστού:

«Διότι έχω μπερδευτεί βλέποντας την Επιστολή να ξεκινά, “Μάνης, Απόστολος Ιησού Χριστού”, καί όχι Παράκλητος, Απόστολος Ιησού Χριστού. Ή αν ο Παράκλητος που εστάλει από τον Χριστό έσειλε τον Μανιχαίο, γιατί διαβάζουμε, “Μάνης, Απόστολος Ιησού Χριστού”, αντί “Μανιχαίος, Απόστολος του Παρακλήτου”; Αν λέτε ότι είναι ο Χριστός ο ίδιος που είναι το Άγιο Πενύμα, αντιτίθεστε στην Γραφή, όπου ο Κύριος λέει “θα σας στείλω άλλον Παράκλητο”. Και πάλι, αν δικαιολογείτε που χρησιμοποιείτε το όνομα του Χριστού, όχι επειδή είναι ο Χριστός ο ίδιος επίσης και ο Παράκλητος, αλλά επειδή είναι της ίδιας ουσίας, δηλ. όχι επειδή είναι ένα πρόσωπο αλλά μία ύπαρξη, τότε θα έπρεπε και ο Παύλος να έχει χρησιμοποιήσει τ ις λέξεις, Παύλος Απόστολος του Θεού και Πατρός˙ διότι ο Κύριος είπε, “ Εγώ και ο Πατέρας είμαστε ένα” . Αλλά ο Παύλος δεν χρησιμοποίησε πουθενά αυτές τις λέξεις˙ ούτε κανένας Απόστολος ονομάζει στα γραπτά τον εαυτό του Απόστολο του Πατρός[30]».

Στο κείμενο αυτό του αγίου Αυγουστίνου, αντιμετωπίζεται η Epistula Fundamenti του Μάνη. Σ’ αυτήν αυτοπροβάλλονταν ως «Απόστολος του Χριστού». Αλλά η μεταμφίεσή του δεν σταματούσε εδώ, διότι όπως διαβάζουμε παρακάτω

«έτσι ο Μανιχαίος επιθυμούσε να περνιέται ότι τόσο πολύ είχε καταληφθεί από το Άγιο Πνεύμα, το οποίο υποσχέθηκε ο Χριστός, ώστε από αυτό να καταλαβαίνουμε ότι τα ονόματα Μανιχαίος και Άγιο Πνεύμα ομοίως σημαίνουν τον απόστολο του Χριστού».

Στην Ινδία παρουσιάστηκε ως μετενσάρκωση του Βούδα:

«Εσύ είσαι ο Βούδας, κι εμείς είμαστε αμαρτωλοί. Δεν είναι πρέπον να έρθεις εσύ σε μας. Γι’ αυτό, όσα βήματα κάνουμε προς εσένα, τόσο όφελος και σωτηρία κερδίζουμε. Αλλά αν έρθεις εσύ σε μας, τότε για όσα βήματα θα κάνεις προς εμάς, τόσο λιγότερο όφελος και αμαρτία κερδίζουμε[31]».

Επίσης στους Βουδιστές παρουσιάζονταν ως ο Maitreya:

«(Ιησούς) Ω μεγάλη Παρθένε! Όταν ο Βούδας εισήλθε στην νιρβάνα σας είπε: περιμένετε εδώ τον Maitreya[32]».

Η Παρθένος του αποσπάσματος είναι η Παρθένος του Φωτός της Τρίτης Δημιουργίας, η οποία γεννά τις 12 Παρθένους του Φωτός, αντίστοιχες των αστερισμών του ζωδιακού κύκλου. Στην ίδια Δημιουργία υπάγεται και ο Ιησούς ο Φωτεινός.

Για να εμφανίζει μεγαλύτερη ομοιότητα με τον Βούδα, οι μαθητές του διέδιδαν ότι μετά θάνατον εισήλθε σε κατάσταση parinirvana. H parinirvana είναι μετά θάνατον ευλογημένη κατάσταση στην οποία ο νεκρός ξεφεύγει από τον κύκλο των μετενσαρκώσεων. Η πληροφορία προέρχεται από εύρημα στο Τουρφάν[33], γραμμένο στην Παρθική, μεταφρασμένο όμως από συριακό πρωτότυπο:

«Και άφησε το ποίμνιο της δικαιοσύνης ορφανό και θλιμμένο, διότι ο κύριος του οίκου είχε εισέλθει στην parinirvana, και ο οίκος του… parinirvana…».

Στην Περσία παρομοιάζονταν με τον Ζαρατούστρα:

«…η προσευχή…

Επίσης ο Zaradrusht (Ζαρατούστρα), ο οποίος… ανάμεσα στους Πέρσες… αυτόν ενώπιον του βασιλέως.. πόσο πολύ από… αποκαλύπτει.

… οι δύο φύσεις που παλεύουν μεταξύ τους… επίσης η ύλη από το νεκρό του σώμα: το τίμησαν περισσότερο από όλους τους αποστόλους.

Ιδού, … το νεκρό του σώμα, ώστε να μην το πετάξουν…

Ιδού, Ζαρατούστρα, όπως έχει γραφεί, στους τάφους των βασιλέων… πήραν το νεκρό του σώμα… το στόλισαν και το τοποθέτησαν με τιμές…

Στην γη της Ινδίας…[34]»

Εκτός από τις μεταμφιέσεις του Μάνη, παρόμοια τακτική ακολουθείται και στην προσαρμογή των θεοτήτων του Μανιχαϊσμού, στις κατά τόπους θρησκείες. Το συγκριτιστ ικό στοιχείο είναι έντονο.

Από τα παραπάνω μπορεί να χαρακτηριστεί ο Μανιχαϊσμός, πέραν των γνωστικών χαρακτηριστικών του, ως πολύμορφο παραθρησκευτικό σύστημα.

Το βασικό του δόγμα είναι η ύπαρξη δύο απόλυτων αρχών (φύσεις, ουσίες, ρίζες). Από την μια είναι η αρχή του φωτός, του αγαθού, του θεού. Από την άλλη, η αρχή του σκότους, του κακού, της ύλης[35].

Κάθε αρχή έχει την δική της επικράτεια, τοπικά προσδιορισμένη και καθορισμένη. Το Βασίλειο του Καλού βρίσκεται βόρεια και το Βασίλειο του Κακού νότια. Ο προκαθορισμός της επικράτειας της κάθε αρχής επέτρεπε την εν ηρεμία και ησυχία μεταξύ τους κατάσταση. Αυτός ήταν ο Πρώτος Αιών.

Ο άρχοντας του Βασιλείου του Καλού είναι ο Πατέρας της Δόξης[36] (Συριακά abbā d∂Rabbūtā, Περσικά pīd ī wuzurgīh, λατινικά rex gloriosus) αντίστοιχος του ζοροαστρικού Zurwān του παρθικού Pidar wuzurgift και του συνώνυμου Βασιλέως της Δόξης που συναντάται στην γραμματεία του Ενώχ.

Ο άρχοντας του Βασιλείου του Σκότους είναι ο Πρίγκιπας του Σκότους (Συριακά melech kheshokha, Περσικά Ahriman), αντίστοιχος με το ζοροαστρικό Αριμάν, τον θεό του Κακού.

Οι δύο αρχές βρίσκονται σε ανταγωνισμό, αντιπαλότητα, η οποία έχει χρονική αρχή. Αποτέλεσμα του ανταγωνισμού είναι η δημιουργία του κόσμου, στον οποίο επικρατεί το σκοτάδι, έχοντας αιχμαλωτίσει το φως.

Κάποια στιγμή ο Πρίγκιπας του Σκότους επιχείρησε να κατακτήσει το βασίλειο του Αγαθού. Ο Πατέρας της δόξης έστειλε ημίθεα όντα για να τον αντιμετωπίσουν. Ανάμεσα σ’ αυτά ήταν και ο Πρωτάνθρωπος (Συριακά Nāsā Qadmāyā, Περσικά Ohrmazd Bay, Λατινικά Primus Homo, αντίστοιχος με τον ζοροαστρικό Αχούρα Μαζδα). Ο Πρωτάνθρωπος μπλέχτηκε στη ύλη και περιέπεσε σε αδράνεια. Ελευθερώθηκε (πρώτη θεογονική σωτηρία) από το Ζων Πνευμα (Συριακά rūhā hayyā, Περσικά Mihryazd, Κινέζικα jing huo feng, Λατινικά Spiritus Vivens), αλλά παρέμεινε κάποιος θεϊκός σπινθήρας παγιδευμένος στην ύλη[37]. Αυτός είναι ο Δεύτερος Αιών[38].

Ο κόσμος δημιουργήθηκε από το Ζων Πνεύμα, που καλείται κάποτε Δημιουργός. Σκοπός της δημιουργίας ήταν η απελευθέρωση της θεϊκής ενέργειας από την ύλη[39].

Ως αντίπραξη δύο δαίμονες, ο Ασαηλών (Συριακά Ashaklun, Παρσικά Az, ο ζοροαστρικός δαίμονας της πλεονεξίας) και η Ναμραήλ (Συριακά Nebroel), κατασκεύασαν τον Αδάμ και την Εύα (Περσικά, Gehmurd και Murdiyanag). Σκοπός ήταν η διαιώνιση της φυλάκισης της θεϊκής ενέργειας. Ως εκ τούτου οι άνθρωποι έχουν δύο ψυχές, το θείκό φως και το δαιμονικό σκότος.

Στην συνέχεια απεστάλλει ο Υιός του Θεού για την απελευθέρωση των ανθρώπων. Αυτός ταυτίζεται άλλοτε με τον Πρωτάνθρωπο και άλλοτε με τον Ιησού τον Φωτεινό (Συριακά Yisho Ziwa). Αυτός χορήγησε στους ανθρώπους την γνώση της θεϊκής προελεύσεως του πνεύματος, οπότε ο Αδάμ απέρριψε το θνητό σώμα και κατέστη ελεύθερος (δεύτερη ανθρωπογονική σωτηρία).

Το φωτεινό στοιχείο υπάρχει παντού διάχυτο στον κόσμο. Περικλείεται στα σώματα των ανθρώπων, των ζώων, στα δέντρα και τα φυτά[40]. Το σύνολο της θεϊκής ενέργειας, η οποία είναι φυλακισμένη στον κόσμο, αποτελεί για τους Μανιχαίους την ψυχή του κόσμου. Έτσι το σύστημα γίνεται πανθείστικό, διατηρώντας τον αρχικό δυαρχικό του χαρακτήρα. Πρόκειται για επιτυχημένη σύζευξη ζοροαστρισμού και βουδισμού, ή στωικισμού και πυθαγορισμού κατά τους χριστ ιανούς απολογητές.

Η σωτηρία για τους Μανιχαίους είναι η απελευθέρωση της θείας ενέργειας, η οποία είναι εγκλωβισμένη στον υλικό κόσμο. Το πρώτο βήμα προς αυτήν την κατεύθυνση ήταν η αποστολή των προσωπικοτήτων, που κατά καιρούς αποκάλυψαν, υποτίθεται, την ίδια αλήθεια στον κόσμο, με τελευταίο τον Μάνη. Το πώς αντιλαμβάνονται οι Μανιχαίοι την σωτηρία περιγράφει ο άγιος Αυγουστίνος:

«Ισχυρίζονται ότι οσοδήποτε από το φως καθαρίζεται από παντού επιστρέφει στο βασίλειο του θεού και στο σπίτι του, όπως ήταν, με συγκεκριμένα πλοία, τα οποία, όπως λένε, είναι το φεγγάρι και ο ήλιος και είναι φτιαγμένα από την ίδια καθαρή ουσία του θεού. Και λένε ότι το σωματικό φως, το οποίο βρίσκεται κοντά στα μάτια των θνητών όντων, όχι μόνο στα πλοία, όπου πιστεύουν είναι καθαρότερο, αλλά επίσης και στα άλλα φωτεινά πράγματα, μέσα στα οποία είναι μεμειγμένο – σύμφωνα μ’ αυτούς – και πρέπει να καθαριστεί, είναι η φύση του θεού[41]».

Το πώς γινόταν ο καθαρισμός του φωτός από τους Μανιχαίους θα δούμε στο επόμενο κεφάλαιο.

Η μετενσάρκωση δεν μπορεί να λείπει από κανένα γνωστικό σύστημα που σέβεται τον εαυτό του, πολύ δε περισσότερο από τον Μανιχαϊσμό, ο οποίος αντέγραψε σε πολλά τον Βουδισμό. Για το θέμα γράφει ο άγιος Αυγουστίνος:

«Πιστεύουν ότι οι ψυχές των Ακροατών (σ.σ. κατηχούμενοι) επιστρέφουν στους Εκλεκτούς (σ.σ. η ανώτερη βαθμίδα οπαδών του Μανιχαϊσμού), ή, αν είναι τυχεροί, στο φαί των Εκλεκτών, έτσι ώστε όταν καθαριστούν από αυτό να μπορούν να επιστρέψουν χωρίς σώματα. Αλλά οι άλλες ψυχές, πιστεύουν, ότι επιστρέφουν στα ζώα και σε κάθε τι που έχει ρίζες και μεγαλώνει στη γη. Διότι νομίζουν ότι τα φυτά και τα δέντρα είναι ζωντανά και πιστεύουν ότι μπορούν να αισθανθούν την ζωή που είναι μέσα τους και να νιώσουν πόνο, όταν πληγωθούν, και κανένας δεν μπορεί να θραύσει ή να συλλέξει κάτι από αυτά χωρίς να βασανίζονται[42]».

Απαραίτητα γνωστικά χαρακτηριστ ικά, τα οποία δεν λείπουν ούτε από τον Μανιχαϊσμό είναι η θεοσοφία και ο δοκητισμός. Πάλι από τον Ιερό Αυγουστίνο:

«Ισχυρίζονται, ωστόσο, ότ ι ο Χριστός υπήρξε, αυτός που η Γραφή ονομάζει όφη, από τον οποίο έχουν την εντύπωση ότι διαφωτίστηκαν (σ.σ. ο Αδάμ και η Εύα), ώστε άνοιξαν τα μάτια της γνώσης, και μπόρεσαν να ξεχωρίσουν το καλό από το κακό, αν και υποτίθεται ότι ο Χριστός ήρθε και στους έσχατους καιρούς για ν’ απελευθερώσει τις ψυχές, όχι τα σώματα. Και υποτίθεται δεν ήρθε με πραγματικό σώμα, αλλά πρόσφερε στις ανθρώπινες αισθήσεις ένα ομοίωμα σώματος με σκοπό να τις ξεγελάσει, με το οποίο προσποιήθηκε όχι μόνο τον θάνατο αλλά και την ανάσταση[43]».

Παρά τον δοκητισμό τους, αντιλαμβάνονται στην σταύρωση του Ιησού, ένα παθητό χαρακτήρα, που την καθιστά παγκόσμιο φαινόμενο:

«… και επίσης η γη, που συλλαμβάνει από τις δυνάμεις του και την πνευματική εκροή του, έφερε τον πάσχοντα Χριστό, ο οποίος είναι η ζωή και η σωτηρία των ανθρώπων, που εκτείνεται σε κάθε δέντρο[44]»

Έτσι κάθε δέντρο που φέρει ψυχή, αποτελεί απεικόνιση της σταύρωσης για τους Μανιχαίους. Συγκριτιστικά η πεποίθηση αυτή αποτελεί επίδραση του φρυγικού μύθου του Άττη. Στις νεότερες εποχές η νέο-μανιχαϊκή διδασκαλία περί σταύρωσης αναβίωσε τον 19ο αι. με το βιβλίο του Kersey Graves, The world ‘s sixteen crucified saviors, όπου οι 16 υποτιθέμενοι σωτήρες είναι αντίστοιχοι με τους απεσταλμένους του Μανιχαϊσμού, οι τους Μεγάλους Μύστες (Les Grands Initiés. Esquisse de l'histoire secrète des religions, 1889) του Edouard Schure.

Η διδασκαλία αυτή έτυχε άμεσης και θερμής αποδοχής από τους απανταχού νεο-εποχίτες και το σύγχρονο παρακλάδι τους, το Zeitgeist.

4.6.B.4 Πρακτικές

Εξαιτίας της αυστηρότητας των ηθικών κανονισμών, η μανιχαϊκή κοινότητα ήταν διηρημένη σε δύο τάξεις, τους Εκλεκτούς (τέλειους) και τους Ακροατές (κατηχουμένους). Η διαχωρισμός ήταν ως επί το πλείστον μόνιμος, δηλαδή οι κατηχούμενοι παρέμεναν Ακροατές εφ’ όρου ζωής. Δεν επρόκειτο για στάδιο μύησης αλλά για επιλογή. Οι τέλειοι ακολουθούσαν τον αυστηρότερο κανονισμό. Τα μέσα για την επιβίωση της κοινότητας τα παρείχαν οι κατηχούμενοι. Αυτοί ασχολούνταν με τις γεωργικές εργασίες και τεκνοποιούσαν. Αντίθετα οι τέλειοι απέφευγαν τον γάμο και την τεκνογονία.

Για την ηθική των Μανιχαίων πληροφορούμαστε από τον άγιο Αυγουστίνο, ο οποίος διετέλεσε μέλος μανιχαϊκής κοινότητας στα νιάτα του. Η ηθική τους πήγαζε από την πεποίθηση ότι σε κάθε ζωντανό οργανισμό υπήρχε θεϊκός σπινθήρας, ο οποίος έπρεπε να απελευθερωθεί. Συμβολικά η ηθική τους εκφράζονταν με το σύμβολο του στόματος, του χεριού, του στήθους.

Με το σύμβολο του στόματος υπονοούσαν την αποχή από κάθε βλασφημία. Ο Ιερός Αυγουστίνος εξετάζει την αυθεντικότητα της ηθικής που εκφράζεται με το σύμβολο του στόματος:

«Αλλά όταν αρχίζετε να σχετίζετε τους μύθους σας, ότι ο Θεός είναι φθαρτός και μεριστός και υποκείμενος σε τραύμα, και εκτεθιμένος σε επιθυμία και αδυναμία, και όχι ασφαλής από την μιζέρια, αυτό είναι που είστε αρκετά τυφλοί να διδάξετε, και μερικοί αρκετά τυφλοί να πιστέψουν. Και δεν είναι μόνο αυτό˙ διότ ι σύμφωνα με σας, ο Θεός δεν είναι μόνο φθαρτός, αλλά και φθαρμένος˙ δεν είναι μόνο ικανός για μεταβολή, αλλά και μεταβεβλημένος˙ δεν είναι μόνο υποκείμενος στο τραύμα, αλλά και τραυματισμένος˙ όχι μόνο ευδιάθετος στην επιθυμία, αλλά και επιθυμεί̇ όχι μόνο πιθανώς, αλλά και κυριολεκτικά αδύναμος˙ όχι μόνο εκτεθειμένος στην μιζέρια, αλλά και μίζερος. Λέτε ότι η ψυχή είναι Θεός, ή μέρος του Θεού. Δεν βλέπω πως μπορεί να είναι μέρος του Θεού, χωρίς να είναι Θεός. Μέρος χρυσού είναι χρυσός˙ ασημιού˙ πέτρας˙ και για να έρθουμε σε μεγαλύτερα πράγματα, με΄ρος της γης είναι γη, μέρος του νερού, νερό, και του αέρα˙ και αν πάρεις μέρος φωτιάς, δεν αρνείσαι ότι είναι φωτιά˙ και μέρος του φωτός δεν μπορεί να είναι παρά φως. Γιατί λοιπόν μέρος του Θεού να μην είναι Θεός; Έχει ο Θεός σύνθετο σώμα, όπως ο άνθρωπος και τα κατώτερα ζώα; Διότ ι μέρος του ανθρώπου δεν είναι άνθρωπος[45]».

Και συνεχίζοντας ο άγιος δείχνει ότι δεν διαφεύγουν την βλασφημία, όσο διαδίδουν μυθεύματα για τον Θεό. Έτσι γίνονται καταπατητές του συμβόλου.

«Έχοντας καθημερινά στο στόμα σας αυτές τις βλασφημίες, οι οποίες προέρχονται από την καρδιά σας, δεν πρέπει να συνεχίσετε να βαστάτε το σύμβολο του στόματος σαν κάτι θαυμάσιο, για να κοροϊδεύετε τους αφελείς[46]».

Εφαρμογή της ηθικής του συμβόλου του στόματος ήταν η αποφυγή της κρεοφαγίας, η οποία δεν οφείλονταν σε λόγους μετενσάρκωσης, όπως σε άλλες γνωστικές διδασκαλίες, και της οινοποσίας. Αναφέρει ο Ιερός Αυγουστίνος ότι ακόμη και όταν έτρωγαν σταφύλι δεν ρουφούσαν τον χυμό του:

«διότ ι επίσης δεν πίνουν κρασί, λέγοντας ότι είναι το κατακάθι του πρίγκιπα του σκότους. Όταν τρώνε σταφύλι δεν ρουφούν τον μούστο, ακόμη και νέο[47]».

Ο ίδιος ελέγχει την ανειλικρίνεια και αυτού του ηθικού κανόνα των Μανιχαίων:

«Αυτή είναι η αληθινή άποψη˙ αλλά το δόγμα σας ακούγεται πολύ διαφορετικό. Διότι, κάποιος από τους εκλεκτούς σας, διακεκριμένος για τα τρία σύμβολα, μπορεί να ζει όπως το δεύτερο πρόσωπο της περιγραφής, και αν και μπορεί να επικριθεί από ένα- δυο από τους πιο σοβαρούς, δεν μπορεί να καταδικαστεί, ότι παραβιάζει τα τρία σύμβολα. Αλλά αν για λίγο συνέτρωγε όπως το άλλο πρόσωπο, κι ακουμπούσε στα χείλη του μια μπουκιά ταγκιασμένο λαρδί, ή τα ανέψυχε με μια γουλιά χαλασμένο κρασί, θα κατακρίνονταν ως καταπατητής του συμβόλου, και σύμφωνα με την κρίση του ιδρυτή σας είναι παραπεταμένος στην κόλαση, ενώ εσείς, αν και αναρωτιέστε, πρέπει να συγκατανεύετε. Δεν θα απορρίψετε αυτά τα λάθη; Δεν θα ακούσετε στην λογική; Δεν θα προσφέρετε λίγη αντίσταση στην δύναμη της συνήθειας; Δεν είναι αυτό το δόγμα εντελώς παράλογο; Δεν είναι τρέλα; Δεν είναι εντελώς παράλογο, κάποιος που μπουκώνει και φορτώνει το στομάχι του κάθε μέρα, για να ικανοποιήσει την όρεξή του με μανιτάρια, ρύζι, τρούφες, πίτες, υδρόμελο, πιπέρι και δυόσμο, και διάγει έτσι κάθε μέρα, δεν μπορεί να καταδικαστεί ως παραβάτης των τριών συμβόλων, που είναι ο νόμος της αγιότητας˙ ενώ κάποιος άλλος, που καρυκεύει το πιάτο του με τα πιο συνηθισμένα λαχανικά και μια μπουκιά καπνιστό κρέας, και παίρνει μόνο τόσο από αυτό, όσο χρειάζεται για την τόνωση του σώματος του, και πίνει τρεις κούπες κρασί χάριν υγείας, θα έπρεπε, επειδή αντάλλαξε την προηγούμενη δίαιτα με αυτή, να καταδικαστεί στην κόλαση[48]».

Πέραν της αποφυγής της βρώσης συγκεκριμένων τροφών, οι Μανιχαίοι πίστευαν ότι τα υπόλοιπα τρόφιμα έπρεπε να εξαγνίζονται, ώστε να απελευθερώνεται ο θεϊκός σπινθήρας, που εμφώλευε σε αυτά. Ο εξαγνισμός γινόταν στην κοιλιά των Εκλεκτών. Για τον λόγο αυτό ονομάζονται Καθαριστές[49].

Ο Ιερός Αυγουστίνος καταγγέλλει τις συνήθειες που προέκυπταν από αυτήν την πεποίθηση.

«Και πάλι, η άποψη ότι είναι παράνομο για κάποιον εκτός από τους εκλεκτούς να αγγίζουν το φαγητό, που σας προσφέρεται εξαιτίας αυτού που καλείται εξαγνισμός, οδηγεί σε ντροπιαστικές και μερικές φορές σε εγκληματικές πρακτικές. Διότι μερικές φορές τόσο πολύ (φαγητό) προσφέρεται, που δεν μπορεί να φαγωθεί εύκολα από λίγους˙ και καθώς θεωρείται ιεροσυλία να δώσετε ό,τι απέμεινε σε άλλους, ή, τουλάχιστον, να πεταχτεί, είστε υποχρεωμένοι να φάτε μέχρι σκασμού, από επιθυμία για να εξαγνίσετε, όπως λέτε, ότι προσφέρθηκε[50]».

Από αυτήν την πίστη τους προέκυπταν βρωμερές συνήθειες:

«Για τον λόγο αυτό – ή καλύτερα επειδή είναι αναγκασμένοι από την βρωμερή τους πρόληψη – οι Εκλεκτοί τους οδηγούνται στην κατανάλωση κάποιου είδους ευχαριστίας, στην οποία έχει προστεθεί ανθρώπινος σπόρος, ώστε η θεϊκή ουσία να καθαριστεί και από αυτόν, όπως και από τις άλλες τροφές που καταναλώνουν.

Αυτοί λένε ότι δεν το κάνουν οι ίδιοι, αλλά κάποιοι άλλοι που καλούνται Μανιχαίοι. Ωστόσο, όπως ξέρετε, βρέθηκαν στην Εκκλησία της Καρχηδόνος, στην οποία ήσασταν διάκονος, όταν μερικοί προσήχθησαν ενώπιον του επισκοπικού δικαστηρίου από τον Ursus, που ήταν τότε επικεφαλής του βασιλικού οίκου. Σε αυτήν την περίπτωση ένα εντεκάχρονο κορίτσι, με το όνομα Μαργαρίτα, αποκάλυψε την απεχθή πράξη και κατήγγειλε ότι είχε βιασθεί σε αυτού του είδους το εγκληματικό μυστήριο. Κάποια άλλη “ευσεβής” γυναίκα, με το όνομα Ευσεβία, αρνούνταν να ομολογήσει ότι κάτι παρόμοιο της είχε συμβεί. Υποστήριζε ότι ήταν ακέραιη και απαιτούσε να εξεταστεί από μαιευτήρα, η οποία (μαιευτήρας), τότε είπε όταν την εξέτασε τι βρήκε, δηλαδή όλο το απεχθές έγκλημα, πως απλώνονταν αλεύρι χαμηλά στα άτομα που επρόκειτο να πλαγιάσουν μαζί της, ώστε να συλληφθεί ο σπόρος και ν’ αναμιχθεί (με το αλεύρι)[51]».

Ωστόσο η κακοποίηση των παιδιών από τους Μανιχαίους δεν ήταν μόνο αφροδίσιας φύσης. Σε κάποιες περιπτώσεις οδηγούσε σε θάνατο, όπως περιγράφει ο Ιερός Αυγουστίνος:

«Έπειτα, όταν είστε γεμάτοι μέχρι σκασμού, με σκληρότητα χρησιμοποιείτε βία και εξαναγκάζετε τα αγόρια της σέκτας σας να φάνε το υπόλοιπο. Έτσι, υπήρξε η κατηγορία για κάποιον στην Ρώμη, ότ ι σκότωσε μερικά πτωχά παιδιά, υποχρεώνοντάς τα να φάνε γι’ αυτόν τον προληπτικό λόγο. Αυτό δεν θα το πίστευα, αν δεν γνώριζα πόσο μεγάλη αμαρτία θεωρείτε να δώσετε το φαγητό σε όσους δεν είναι εκλεκτοί, ή να το πετάξετε. Έτσι, ο μόνος τρόπος είναι να το φάτε˙ και αυτό οδηγεί κάθε μέρα σε λαιμαργία, και μπορεί κάποιες φορές να οδηγεί σε φόνο[52]».

Η εφαρμογή της ηθικής του συμβόλου αυτού είχε ανάλογο αντίκτυπο στις πράξεις ελεημοσύνης:

«Για τον ίδιο λόγο απαγορεύεται το να δίνει κάποιος ψωμί στους ζητιάνους, Προς επίδειξη συμπάθειας, ή μάλλον προς αποφυγή μομφής, συμβουλεύετε να δίνονται χρήματα. Η σκληρότητα αυτής της πράξης εξισώνεται από την ηλιθιότητά της. Διότι αν σε έναν τόπο δεν μπορεί να πωληθεί φαγητό, ο ζητιάνος θα πεθάνει από ασιτ ία, ενώ εσείς, με την σοφία και την φιλανθρωπία σας, έχετε περισσότερο οίκτο για μια κολοκύθα, παρά για μια ανθρώπινη ύπαρξη[53]».

Η ερμηνεία του συμβόλου του χεριού και η απορρέουσα πρακτική εφαρμογή δίνεται ως εξής:

«Πρέπει τώρα να προσέξουμε και να συζητήσουμε το σύμβολο του χεριού. Και καταρχάς η αποχή σας από την σφαγή ζώων και από το κόψιμο των φυτών έχει αποδειχθεί από τον Χριστό ότι είναι πρόληψη˙ διότι, με βάση το ότι δεν είναι κοινά τα δικαιώματα μας με αυτά των θηρίων και των δέντρων, Αυτός έστειλε τους δαίμονες στην αγέλη των χοίρων και μάρανε με την κατάρα Του ένα δέντρο, στο οποίο δεν βρήκε καρπούς. Ο χοίρος σίγουρα δεν είχε αμαρτήσει, ούτε το δέντρο. Δεν είμαστε τόσο άφρονες να πιστεύουμε ότι ένα δέντρο φέρνει καρπούς ή μένει άκαρπο από δική του επιλογή. Ούτε είναι απάντηση να πούμε ότι ήθελε ο Κύριος να διδάξει κάποιες άλλες αλήθειες με αυτές τις πράξεις. Αλλά σίγουρα ο Υιός του Θεού δεν θα διέπραττε έγκλημα για να φωτίσει την αλήθεια, αν αποκαλείται την καταστροφή ενός δέντρου ή ενός ζώου φόνο. Τα σημεία τα οποία έπραξε ο

Χριστός στην περίπτωση των ανθρώπων, με τα οποία σίγουρα έχουμε κοινά δικαιώματα, ήταν στην ίαση, όχι στην καταστροφή τους. Και θα ήταν τα ίδια και στην περίπτωση των θηρίων και των δέντρων, αν είχαμε ίδια δικαιώματα[54]».

Ο Ιερός Αυγουστίνος καταδεικνύει τον παραλογισμό της μανιχαϊκής δοξασίας που εκφράζεται μέσα από το σύμβολο του χεριού:

«Και δεν μπορείτε παρά να παραδεχθείτε, ότι η ψυχή μέσα σε δέντρα δεν κάνει καμιά πρόοδο όσο είναι εκεί, όταν ερωτείστε γιατί κανένας απόστολος δεν στάλθηκε ποτέ να διδάξει στα δέντρα, όπως στους ανθρώπους, ή γιατί ο απόστολος που εστάλη στους ανθρώπους δεν δίδαξε επίσης την αλήθεια στα δέντρα. Η απάντησή σας πρέπει να είναι, ότ ι οι ψυχές όταν είναι σε τέτοια σώματα δεν μπορούν να κατανοήσουν τις θείες έννοιες. Αλλά αυτή η απάντηση σας φέρνει σε μεγάλες δυσκολίες˙ διότ ι κηρύττετε ότι αυτές οι ψυχές μπορούν να ακούν τις φωνές σας και να καταλαβαίνουν τι λέτε, και να βλέπουν τα σώματα και τις κινήσεις τους, ακόμη και να διακρίνουν σκέψεις. Αν είναι αυτό αλήθεια, γιατί δεν μπορούν να μάθουν τίποτα από τον απόστολο του φωτός; Γιατί δεν μπορούν να μάθουν καλύτερα και από εμάς, αφού μπορούν να δουν μέσα στο μυαλό; Ο διδάσκαλός σας, που, όπως λέτε, έχει δυσκολία να σας διδάξει με κήρυγμα, θα μπορούσε να διδάξει αυτές τις ψυχές με την σκέψη˙ διότι θα μπορούσαν να δουν τις ιδέες του στο μυαλό του πριν τις εκφράσει. Αλλά αν αυτό είναι αναληθές σκεφτείτε σε τι λάθει έχετε πέσει[55]».

Η ερμηνεία του συμβόλου του στήθους παρουσιάζεται και αναιρείται επίσης στο έργο του Ιερού Αυγουστίνου:

«Τέλος, είναι το σύμβολο του στήθους, στο οποίο έγκειται η πολύ αμφίβολη αγνότητά σας. Διότι, αν και δεν απαγορεύεται τις σαρκικές επαφές, εσείς, όπως είπε ο απόστολος πριν καιρό, απαγορεύεται τον γάμο με την κανονική έννοια, αν και αυτό θα ήταν η καλύτερη δικαιολογία για μια τέτοια επαφή. Σίγουρα θα κραυγάσετε εναντίον αυτού, και θα εξαπολύσετε μομφή εναντίον μας, ότι εκτιμάτε πολύ και εγκρίνετε την τέλεια εγκράτεια, αλλά δεν απαγορεύετε τον γάμο, διότι οι ακόλουθοί σας – δηλαδή αυτοί που είναι στην δεύτερη τάξη ανάμεσά σας – επιτρέπεται να έχουν συζύγους. Και αφού το πείτε αυτό με πολύ θέρμη και θόρυβο, θα σας ρωτήσω ήσυχα, εσείς δεν είστε που θεωρείτε ότι η τεκνοποιΐα, με την οποία οι ψυχές περιορίζονται στο σώμα, είναι μεγαλύτερη αμαρτία από την συμβίωση; Εσείς δεν είστε που μας συμβουλεύατε να προσέχουμε όσο το δυνατόν περισσότερο, την περίοδο μετά τον καθαρμό, όταν μια γυναίκα έχει περισσότερες πιθανότητες να συλλάβει, και να απέχουμε από την συμβίωση εκείνο το διάστημα, ώστε να μην συλληφθεί κάποια ψυχή σε σάρκα; Αυτό αποδεικνύει ότι εγκρίνετε το να έχει κάποιος σύζυγο, όχι για τεκνογονία, αλλά για ικανοποίηση πάθους. Στον γάμο, όπως διακηρύττει ο νόμος για τον γάμο, ο άντρας και η γυναίκα ενώνονται για την απόκτηση παιδιών. Ως εκ τούτου, όποιος κάνει την απόκτηση παιδιών μεγαλύτερη αμαρτία από το ζευγάρωμα, απαγορεύει τον γάμο, και μετατρέπει την γυναίκα από σύζυγο σε ερωμένη, που εξαιτ ίας κάποιων δώρων που τ ις δίνονται ενώνεται με τον άντρα για να ικανοποιήσει το πάθος του. Όπου υπάρχει σύζυγος, πρέπει να υπάρχει και γάμος. Αλλά δεν υπάρχει γάμος, όπου δεν προβλέπεται μητρότητα, γι’ αυτό δεν υπάρχει ούτε σύζυγος. Με αυτό τον τρόπο απαγορεύεται τον γάμο. Ούτε μπορείτε να υπερασπιστείτε τον εαυτό σας ικανοποιητικά από την κατηγορία, που πριν καιρό έφερε εναντίον σας προφητικά το Άγιο Πνεύμα[56]». Φαίνεται όμως ότι η τήρηση του ηθικού κανονισμού που προέκυπτε από το παραπάνω σύμβολο δεν ήταν ακριβής:

«Αυτή η απάντηση μας δόθηκε επίσης, όταν καταγγείλαμε στις αρχές ότι μια γυναίκα είχε παραπονεθεί σε μας ότι σε μια συνάντηση, όπου παραβρίσκονταν μαζί με άλλες γυναίκες, χωρίς να αμφιβάλει για την ιερότητα αυτών των προσώπων, μερικοί από τους εκλεκτούς μπήκαν, και όταν ένας από αυτούς ανέτρεψε την λυχνία, κάποιος, τον οποίο δεν μπορούσε να διακρίνει, προσπάθησε να την αγκαλιάσει, και θα την είχε αναγκάσει σε αμαρτία, αν δεν ξέφευγε φωνάζοντας. Πόσο συνηθισμένη πρέπει ν εκλάβουμε την πρακτική που οδήγησε σε κακοπραγία σε αυτήν την περίπτωση! Και συνέβη κατά την διάρκεια της νύκτας που γιορτάζετε την γιορτή των σφραγίδων[57]».

Η ιεραρχική τους οργάνωση περιελάμβανε 1 αρχηγό, ο οποίος κατείχε την έδρα της Κτησιφώντας, 12 αποστόλους (μάγιστρους), 72 Επισκόπους, 360 πρεσβυτέρους. Όλοι οι παραπάνω προέρχονταν από την τάξη των Εκλεκτών. Η σύναξή τους αυτοαποκαλούνταν Εκκλησία Δικαιοσύνης και Θρησκεία Φωτός. Είχε έντονο ιεραποστολικό χαρακτήρα. Ο Μάνης είχε την πεποίθηση ότι αυτή προορίζονταν για παγκόσμια επικράτηση:

«Οι εν τη Δύσει διεσπαρμένοι δεν έφθασαν στην Ανατολή και οι εν τη Ανατολή διεσπαρμένοι δεν ήρθαν στην Δύση.. Η δική μου όμως ελπίδα θα επεκταθεί προς τη Δύση και θα επεκταθεί προς την Ανατολή, το κήρυγμά της θ’ ακουσθεί σε κάθε γλώσσα και θα αναγγελθεί σε κάθε πόλη. Η Εκκλησία μου είναι ανώτερη των προηγούμενων Εκκλησιών κατ’ αυτό το πρωταρχικό χαρακτηριστικό της[58]»

Θεωρούσαν ότι το βάπτισμα δεν προσέφερε κανενός είδους ωφέλεια, ούτε ανάγκαζαν τους προσήλυτους να βαπτίζονται[59]. Αυτή η απόρριψη προέρχονταν πιθανόν από την διαμάχη του Μάνη με την βαπτισματική σέκτα προέλευσης του.

Προσεύχονταν στον ήλιο κατά την διάρκεια της ημέρας, προς όποια κατεύθυνση βρίσκονταν. Την νύκτα προσεύχονταν στο φεγγάρι. Όταν η σελήνη δεν φαινόταν, προσεύχονταν προς τον βορρά διότ ι πίστευαν ότι από κει ο ήλιος επιστρέφει στην ανατολή[60].

4.6.B.5 Συγγράμματα

Ο Μάνης είναι από τους λίγους γνωστικούς αιρεσιάρχες, στον οποίο αποδίδονται θετικά, γνωστά συγγράμματα. Από αυτά διατηρούνται μόνο αποσπάσματα και μεταφράσεις στα έργα των αντιαιρετικών, καθώς και στο Χρονικό του Σύριου bar-Konai.

Από τα αποσπάσματα καθώς και από ευρήματα, φαίνεται ότι αρχική γλώσσα στην οποία συντέθηκαν τα συγγράμματά του είναι η Συριακή, εκτός του Shabuhragan γραμμένου στην Περσική.

Τα συγγράμματα που του αποδίδονται είναι

-Ευαγγέλιον ή Ευαγγέλιον του Μάνη. Αποσπάσματα διατηρούνται στην Αραβική στο έργο του Ιμπν αλ-Ναντίμ. Κατά τον Biruni ήταν χωρισμένο σε 22 κεφάλαια. Κάθε κεφάλαιο ξεκινούσε με ένα γράμμα του Συριακού αλφαβήτου

- Θησαυρός της Ζωής

- Πραγματεία

- Βίβλος Γιγάντων (περσικά Kawan). Όπως απέδειξαν οι ανακαλύψεις των Χειρογράφων της Νεκρής Θάλασσας δεν πρόκειται για αυθεντικό έργο του Μάνη, αλλά για διασκευή της Ενωχικής αποκαλύπτικής γραμματείας. Το συγκεκριμένο βιβλίο βρίσκεται στα χειρόγραφα 4Q203, 1Q23, 2Q26, 4Q530-532 και 6Q8, του Qumran[61]. Αποτελεί μέρος ενός ευρύτερου συνόλου, ακριβέστερα τα κεφ. 6-16 του Α’ Ενώχ[62].

- Βίβλος Μυστηρίων, το οποίο αναφέρθηκε παραπάνω ότι είχε ανακαλύψει ο αλ-Μπιρουνί σε βιβλιοθήκη της Χωρσμίας και παραθέτει από κει. Το κείμενο σε προ-μανιχαϊκή μορφή βρέθηκε επίσης στα σπήλαια του Qumran (1Q27 και 4Q299-301). Στην μανιχαϊκή μορφή του αποτελείται από 18 κεφάλαια, τα οποία αναφέρονται περιληπτικά στο Fihirst.

- Θεμελιώδης Επιστολή (Epistola Fundamenti), της οποίας αποσπάσματα και αναίρεση υπάρχουν στο γνωστό έργο του αγίου Αυγουστίνου.

- Ψαλτήρι, στα κοπτικά ανακαλύφτηκε στις αρχές του 20ου αι. στην Αίγυπτο. Περιέχει ύμνους και προσευχές. Εκδόθηκε από Charles Allbery, Manichaean Manuscripts in the Chester Beatty Collection II, Stuttgardt 1938.

- Shabuhragan[63], βιβλίο που απηύθυνε ο Μάνης στο βασιλιά των Περσών Σαπώρ Α’, όπως φαίνεται και από το όνομα. Είναι το μοναδικό που γράφτηκε στην περσική. Ανακαλύφθηκαν αποσπάσματα στο Τουρφάν. Από αυτό παραθέτει ο αλ-Μπιρουνί στα αραβικά.

Εκτός των παραπάνω, του αποδίδονται μερικά ακόμη, όπως το Κεφάλαια[64], αποσπάσματα του οποίου βρέθηκαν σε κοπτική μετάφραση. Στην ιρανική παράδοση το Ardahang (εικονογραφημένο θα λέγαμε σήμερα), ήταν το ιερό βιβλίο του Μάνη, και ήταν στολισμένο με εικόνες προς κατανόηση της κοσμογονίας του. Αυτό μπορεί να γίνει αποδεκτό, καθώς ο Μάνης αναφέρεται ως ζωγράφος στο επάγγελμα.

Αυτή του η ειδικότητα τον βοήθησε στην δημιουργία ενός δικού του αλφαβήτου, το οποίο περιελάμβανε 22 γράμματα ύστερα από τροποποίηση του Συριακού Εστρανγγέλου αλφαβήτου, με την προσθήκη διακριτικών σημείων, προς τονισμό των ήχων που είναι συνήθεις στις ιρανικές γλώσσες (περσικά, παρθικά, γλώσσες της Σογδιανής και της Βακτριανής). Με το αλφάβητο αυτό ήταν γραμμένα τα μανιχαίκά κείμενα που ήλθαν στο φως με τις ανακαλύψεις. Επίσης το αλφάβητο αυτό χρησιμοποιήθηκε στην καταγραφή των πρωτο-τουρκικών του Ουιγουρικού βασιλείου.

Στους Μανιχαίους αποδίδεται και το Ευαγγέλιον Θωμά. Η γνωστική μορφή του Ευαγγελίου σίγουρα συντάχθηκε στην Ανατολική Συρία, περιοχή, η οποία συνδέεται με την δράση του Αποστόλου. Η συγγραφή του προσδιορίζεται στα μέσα του Β’ αι. ενώ η κοπτική μετάφρασή του τον Δ’. Στις κατηχήσεις του αγίου Κυρίλλου διαβάζουμε:

«Ἔγραψαν καί Μανιχαῖοι κατά Θωμᾶν εὐαγγέλιον, ὅπερ εὐαγγελικῆς ἐπωνυμίας ἐπικεχρωσμένον, διαφθείρει τάς ψυχάς τῶν ἀπλουστέρων[65]».

Είναι ενδεικτικό ότι το ον, που στο ελληνικό κείμενο του κώδικα της Κολωνίας ονομάζεται «σύζυγος» στα συριακά κείμενα καλείται «δίδυμος[66]», όπως και ο Απόστολος Θωμάς.

Είναι αξιοπρόσεκτο ότι τα τέσσερα βιβλία, τα αποδιδόμενα στο Σκυθιανό και τα οποία κληρονόμησε ο Μάνης κατά την ιστορία των εκκλησιαστικών συγγραφέων, φέρουν το ίδιο όνομα με τέσσερα από τα βιβλία που αποδίδονται στον αιρεσιάρχη.

«ἐν τούτοις γάρ ὁ προειρημένος Σκυθιανός τυφλωθείς τήν διάνοιαν, λαβών παρά τοῦ Πυθαγόρου τάς προφάσεις οὔτως ἐφρόνησε καί βίβλους τέσσαρας ἑαυτῷ πλάσεται, τῇ μιᾷ ὄνομα θέμενος Μυστηρίων, τῇ δέ δευτέᾳ Κεφαλαίων, τῇ τρίτῃ Εὐαγγέλιον, τῇ τετάρτῃ Θησαυρόν[67]»

Υπέρ της πληροφορίας των αντιαιρετικών συγγραφέων για την προΰπαρξη των βιβλίων μαρτυρεί η αναφορά στο Κεφάλαια το οποίο δεν ήταν γνωστό πριν την ανακάλυψη των κοπτικών μεταφρασμένων αποσπασμάτων. Επίσης η ανακάλυψη προγενέστερης μορφής των έργων Βίβλος Μυστηρίων και Βίβλος Γιγάντων στα χειρόγραφα της Νεκρής Θάλασσας.

Αλλά ακόμη και αν ξενίζει η επίδραση του Πυθαγόρα στα έργα αυτά, υπάρχει πάντα η πληροφορία του αγίου Επιφανίου ότι ο συγγραφέας τους, δηλ. ο Σκυθιανός, ταξίδευε στην Ινδία για εμπορικούς λόγους.

«ἀεί δέ στελλόμενος (σ.σ. ο Σκυθιανός) τήν πορείαν ἐπί τῶν Ἰνδῶν χώραν πραγματείας χάριν πολλήν ἐμπορίαν ἐποιεῖτο[68]»

Βρίσκονταν, λοιπόν, υπό την επίδραση περιβάλλοντος ικανού να του διαμορφώσει τις ιδέες, οι οποίες περιγράφονται στα βιβλία αυτά. Κινήθηκε και δραστηριοποιήθηκε στις ίδιες περιοχές με τον Μάνη.

Αποδεικνύεται ότι παρά τις αντιρρήσεις παλαιότερων μελετητών, οι νέες ανακαλύψεις επιβεβαιώνουν του εκκλησιαστικούς συγγραφείς.

ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΟΡΟΣ ΜΕΛΙΣΣΟΧΩΡΙΟΥ

ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΟ // ΕΙΣΑΓΩΓΗ // ΠΡΟΪΜΙΟ // ΕΠΟΜΕΝΟ

[1] Acta Archelai, ed. Charles Henry Beeson, GCS 16 (1906). Πιο πρόσφατη έκδοση, M. Vermes, trns, Hegemonius, Acta Archelai, εισαγωγή-σχόλια S. N. C. Lieu, Leuven 2001.

[2] Μ. Φωτίου, Μυριόβιβλος ΠΕ’: «Καταλέγει καί ὅσοι πρό αὐτοῦ κατά τῆς τοῦ Μανιχαίου ἔγραψαν ἀθεότητος, Ἡγεμόνιον τε τόν τάς Ἀρχελάου πρός αὐτόν ἀντιλογίας ἀναγράψαντα,…». Την πληροφορία αυτή ο Μέγας Φώτιος βρήκε στο έργο του Ηρακλειανού, επισκόπου Χαλκηδόνος, Κατά Μανιχαίων βιβλία κ’.

[3] Επιφανίου, Πανάριον LXVI 1- 88 {ed. Karl Holl, GCS 37 (1931), 13-132}

[4] Τίτου Βόστρων, Κατά Μανιχαίων βιβλία γ ’ , PG 18,1069-1256

[5] Ευσεβίου Καισαρείας, Εκκλησιαστική Ιστορία VII 31, {ed. Edward Schwartz, GCS 9.1 (1903), 716}

[6] Σωκράτους, Εκκλησιαστική Ιστορία Ι 22.1-15,

[7] Σε αγγλική μετάφραση του C. W. Mitchell, St. Ephraim ‘s prose refutations of Mani, Marcion and Bardaisan, Oxford 1912, 2 vols.

[8] Theodore Bar-Konai, Liber Scholiorum, ed. A. Scher, Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium scriptures syri, 1912, 311-318. Αγγλική μετάφραση A. V. W. Jackson, Researches in Manichaeism, New York 1932, pp. 222-54.

[9] Albert Henrichs, The Cologne Mani Codex reconsidered, Harvard Studies in Classical Philology, vol. 83 (1979), 341.

[10] Al-Biruni, trans. Sachau, The Chronology of Ancient Nations, London 1879 (ανατυπ. Frankfurt 1969),

[11] IBn al-Nadim,ed. & trans. Bayard Dodge, The Fihirst of al-Nadim. A Tenth-Century Survey of Muslim Culture, New York, London (1970) II 773-775.

[12] L. Koelnen & A. Heinrichs, Ein griechischer Mani-Kodex, Zeitschrieft für Papyrologie und Epigraphik 5 (1970) 97-216, ZPE 19 (1975) 1-85 (εκδ. CMC 1-72.7), ZPE 32 (1978) 87-199 (CMC 72.8-99.9), Σε αγγλική μετάφραση R. Cameron & J. Dewey, The Clogne Mani Codex “Concerning the origin of is body”, Scolar Press Missula 1979. Κριτική έκδοση, L. Koelnen & C. Roemer, Der Kölner Mani-Kodex. Über das Werden seines Leibes, k ritische Edition Paprologica Coloniensa 14 (1988),

[13] Ε. Waldschmidt & W. Lentz, Manichäische Dogmatik aus chinesischen und iranischen Texten, Berlin 1933

[14] Helwig Schmidt-Glintzer, Chinesische Manichaeica, Wiesbaden 1987.

[15] Fihirst ed & trans. Dodge II 773 f.

[16] Κυρίλλου Ιεροσολύμων, Κατήχηση Φωτιζομένων ΣΤ’ κα’-κδ’: «Καί ἵνα μή μάτην δοκῶμεν αὐτοῦ κατηγορεῖν, ἐν παραδόξῳ τις ἐστιν οὗτος ὁ Μάνης εἴπωμεν, καί τί διδάσκει ἐκ μέρους˙ ὅλον γάρ αὐτοῦ τόν βόρβορον, οὐδ’ ὁ πᾶς αἰών κατ’ ἀξίαν διηγήσεται. Μνημονευέσθω δέ ταῦτα παρά σοί εἰς εὔκαιρον βοήθειαν, ἅπερ εἰρηται μέν καί τοῖς πρό τούτου, λεχθήσεται δέ καί τοῖς νῦν˙ ἵνα οἱ μέν ἀγνοοῦντες μάθωσιν, οἱ δέ εἰδότες ὑπομνησθῶσιν. Οὐκ ἔστιν ἀπό Χριστιανῶν ὁ Μάνης, μή γένοιτο˙ οὐδέ κατά Σίμωνα ἐξεβλήθη, τῆς Ἐκκλησίας, οὔτε αὐτός οὔτε οἱ πρό αὐτοῦ διδάκοντες˙ κλέπτης γάρ ἐστιν ἀλλοτρίων κακῶν, ἐξιδιοποιούμενος τά κακά. Πῶς δέ καί τίνα τρόπον, ἀκουστέον.

κβ’. Σκυθιανός τις ἐν Αἰγύπτῳ, Σαρακηνός το γένος, οὐδέν κοινόν οὔτε προς Ἰουδαϊσμόν οὔτε προς Χριστιανισμόν κεκτημένος. Οὗτος τήν Ἀλεξάνδρειαν οἰκήσας, καί τόν Ἀριστοτελικόν μιμησάμενος βίον, τέσσαρας βίβλους συνέταξε, μίαν καλουμένην Εὐαγγέλιον, οὐ Χριστοῦ πράξεις περιέχουσαν, ἀλλ’ ἀπλῶς μόνον τήν προσηγορίαν˙ καί μίαν ἄλλην καλουμένην Κεφαλαίων˙ καί μιαν τρίτην, Μυστηρίων˙ καί τετάρτην, ἥν νῦν περιφέρουσι, Θησαυρόν. Μαθητής δέ ἧν τούτου Τερέβινθος ὀνόματι. Ἀλλά τόν προηρημένον Σκυθιανόν ἐλθεῖν εἰς τήν Ἰουδαίαν καί λυμήνασθαι τήν χώραν, νόσῳ θανατώσας ὁ Κύριος, ἔπαυσε τήν λοιμώδη κατάστασιν.

κγ’. Ὁ δέ τῆς καίας μαθητής Τερέβινθος, κληρονόμος ὤν τοῦ χρυσοῦ καί τῶν βιβλίων καί τῆς αἱρέσεως, παραγενόμενος ἐν τῇ Παλαιστίνῃ, καί ἐν τῇ Ἰουδαία γνωριζόμενος καί καταγινωσκόμενος ἔκρινε εἰς τήν Περσίδα μετελθεῖν. Ἵνα δέ μή ἐκ τῆς προσηγορίας κἀκεῖ γνωρίζητε, Βουδδᾶν μετωνόμασεν ἑαυτόν. Ἀλλ’ εἶχεν ἐκεῖ καί τούς ἀνταγωνιστάς, τούς τοῦ Μίθρα˙ καί πολλών λόγων κινουμένων καί διαπληκτισμῶν, ἠλέγχετο, καί πέρας συνελαυνόμενος, προσφέυγει τινί χήρα. Εἶτα ἐπί δώματος ανελθών, καί προσκαλεσάμενος

τούς άερίους δαίμονας, οὕς οἱ Μανιχαῖοι μέχρι σήμερον ἐπί τῆς μυσαρᾶς αὐτῶν ἰσχάδος ἐπικαλοῦνται˙ γενόμενος θεόπληκτος καί καταβληθείς ἀπό τοῦ δώματος, ἐξέψυξε˙ καί οὕτως ἐξεκόπη το θηρίον δεύτερον.

κδ’ . Ἀλλ’ ἔμεινε τα υπομνηστικά τῆς ἀσεβείας βιβλία˙ καί κληρονόμος ἧν ἡ χήρα καί τῶν βιβλίων καί τῶν χρημάτων. Μήτε δέ συγγενέα, μήτε [δέ] ἕτερόν τινα ἔχουσα, ἔκρινεν ἐκ τῶν χρημάτων ἀγοράσαι παῖδα Κούβρικον λεγόμενον˙ καί τοῦτον εἰς υἱοθεσίαν λαβοῦσα, ἐπαίδευσε τοῖς Περσών μαθήμασιν ὡς υἱόν, καί ὤξυνε κατά τῆς ἀνθρωπότητος κακόν βέλος. Καί Κούβρικος ὁ κακός οἰκέτης εἰς μέσον φιλοσόφων ἤκμαζε˙ καί τελευτησάσης τῆς χήρας, ἐκληρονόμησε τά χρήματα καί τά βιβλία. Εἶτα, ἵνα μή τό τῆς δουλείας τοῦ Κουβρίκου ὄνομα ἐπονείδιστον ᾗ, ἀντί Κουβρίκου Μάνην ἑαυτόν ἐπωνόμασεν, ὅπερ κατά τήν Περσῶν διάλεκτον τήν ὁμιλίαν δηλοῖ. Ἐπειδή γάρ διαλεκτικός ἐδόκει τις εἶναι, Μάνην ἑαυτόν ἐπονώμασεν, οἱονεί ὁμιλητήν τινα ἄριστον. Ἀλλ’ ἐκεῖνος μέν εὐδοξίαν ἑαυτῷ κατά τήν Περσῶν γλῶσσαν ἐπραγματεύσατο˙ ἡ δέ τοῦ Θεοῦ οικονομία καί ἄκοντα αὐτόν ἑαυτοῦ κατήγορον ἐποίει γενέσθαι˙ ἵνα ἐν Περσίδι νομίσας, ἑαυτόν τιμᾶν, παρ’ ἕλλησι μανίας ἑαυτόν καταγγέλῃ ἐπώνυμον».

[17] Πράξεις Αρχελάου 51-55, ed. Charles Henry Beeson, GCS 16 (1906), 89-95.

[18] Σωκράτους, Εκκλησιαστική Ιστορία Ι 22.1-12 , ed. Günter Christian Hansen, Die Griechischen Christlichen Schrieftsteller der ersten Jahrhunderte, Branderburgische Akademie der Wissenshaften 1 (1995) 66-68

[19] Επιφανίου, Πανάριον LXVI 2.1-3.16 {GCS 37 (1931) 17-21}

[20] Επίσης Reinhold Merkelbach, Die Täufer, bei denen Mani aufwuchs, Manichaean Studies 105 33

[21] CMC 94.1-14.

[22] Gerard P. Luttikhuizen, The Baptists of Mani ‘s youth and the Elchasaites, appendix in: Gnostic Revisions of Genesis Stories and early Jesus traditions, Nag Hammadi and Manichaean Studies 58, Leiden 2006, pp 170-184.

[23] Ιππόλυτος, Κατά Αιρέσεων IX 13.2.

[24] Π. Χρήστου, Ελληνική Πατρολογία, σελ. 189. Ακολουθεί G. Widengren, Mani and Manichaeism, New York 1965 (αγγλική μετάφραση του Mani und der Manichäismus, Stuttgardt 1961).

[25] L. Koelnen & A. Heinrichs, Ein griechischer Mani-Kodex, Zeitschrieft für Papyrologie und Epigraphik 5 (1970) 24.

[26] Π.χ. A. A. Bevan στο λήμμα Manichaeism, Encyclopaedia of Religion and Ethics, vol. VIII London 1930.

[27] Επιφανίου, Πανάριον LXVI 12.1.

[28] Επιφανίου, Πανάριον LXVI 12.4-6.

[29] Κεφάλαια 154 Böhling 1988.

[30] Αυγουστίνου, Contra Epistulam Manichaei quam vocant Fundamenti Liber Unus VII: “Sed tamen quaero, cum Pater et Filius et Spiritus sanctus, vobis etiam confitentibus, non dispari natura copulentur, cur hominem susceptum a Spiritu sancto Manichaeum, non putatis turpe, natum ex utroque sexu praedicare; hominem autem susceptum ab unigenita Sapientia Dei, natum de virgine credere formidatis? Si caro humana, si concubitus viri, si uterus mulieris non potuit inquinare Spiritum sanctum; quomodo potuit uterus virginis inquinare Dei Sapientiam? Manichaeus ergo iste qui de sancto Spiritu et evangelica lectione gloriatur, necesse est vobis concedat, aut missum se esse a Spiritu sancto, aut susceptum. Si missus est, Paracleti se apostolum dicat; si susceptus, concedat ei hominem matrem quem suscepit unigenitus Filius, si ei quem suscepit Spiritus sanctus concedit et patrem”.

Επίσης Επιφανίου, Πανάριον LXVI 19.2.

Επίσης Αυγουστίνου, De Haeresibus XLVI 5: “Promissionem Domini Iesu Christi de Paracleto Spiritu Sancto in suo haeresiarcha Manichaeo dicunt esse completam. Unde seipse in suis litteris Iesu Christi apostolum dicit, eo quod Iesus Christus se missurum esse promiserit, atque in illo miserit Spiritum Sanctum”.

[31] Μανιχαϊκά κείμενα ΒΤ 11 νο. 9, Από τους μανιχαϊκούς ύμνους για την μεταστροφή του βασιλιά του Τουράν.

[32] Κεφάλαια. Συλλογή αποσπασμάτων http://www.fas.harvard.edu/~iranian/Manicheism/Manicheism_II_Texts.pdf

[33] Μ5569 (ΤΙΙ 79), ΜΜ iii, μετάφραση Asmussen (1975) 55-6. Του ιδίου, 4 Manikaeiske Jesus-teksten fra Kinesik Turkestan, Dansk Teol. Tidsskrift 2 (1958) 121-145.

[34] Gardner & Lieu, no 15, απόσπασμα P 70.1-31

[35] Επιφανίου, Πανάριον LXVI 8.5: «ὡς ὁ μέν Μάνης δύο ἀρχάς εἰσηγεῖται ἀνάρχους, ἀεί οὔσας καί μηδέποτε διαλειπούσας τοῦ εἶναι, ἀντικειμένας προς ἀλλήλας, καί τῇ μέν μιᾷ ὄνομα τίθησι τό φῶς καί ἀγαθόν, τῇ δέ ἑτέρᾳ σκότος καί κακίαν, ὡς εἶναι θεόν καί διάβολον. πότε δέ καί θεούς τούς ἀμφοτέρους καλεῖ, θεόν ἀγαθόν καί θεόν πονηρόν». Επἰσης Acta Archelai VII & Αυγουστίνου, Contra Faustum XXI.1: “est quidem quod duo principia confintemur, sed unum ex his deum vocamus, alterum hylen au tut communiter et usitate dixerim daemonem” , De Haeresibus LXVI 1: “Manichaei a quodam Persa exstiterunt qui vocabatur Manis, quamvis et ipsum, cum eius insana doctrina coepisset in Graecia praedicari, Manichaeum discipuli eius appellare maluerunt devitantes nomen insaniae. Unde quidam eorum quasi doctiores et eo ipso mendaciores, geminata " N " littera, Mannicheum vocant, quasi manna fundentem”.

[36] Αυγουστίνου, Contra Epistulam Fundamenti XVI.

[37] Επιφανίου, Πανάριον LXVI 9.6: «εἶναι γάρ φησιν αὐτός καί οἱ ἀπ’ αὐτοῦ Μανιχαῖοι τήν ψυχήν μέρος θεοῦ καί ἀπ’ αὐτοῦ ἀποσπασθεῖσαν ἐν αἰχμαλωσίᾳ ἀρχόντων τῆς ἀντικειμένης ἀρχῆς τε καί ῥίζης <κατασχεθῆναι> καταβεβλῆσθαί <τε> ἐν τοῖς σώμασι κατά τοῦτον τόν τρόπον, φησί, διά τό αὐτήν βρῶμα ὑπάρχειν τῶν αὐτήν ἁρπαξάντων ἀρχόντων, καί ἰσχύος παρεκτικήν τοῖς αὐτοῖς καί ἐν σώμασι καταμερισάντων». Επίσης Acta Archelai VIII, Αλέξανδρου Λυκοπολίτη, Κατά Μανιχαίων IV, Τίτου Βόστρων Ι.17.

[38] Επιφανίου, Πανάριον LXVI 25.3.

[39] Επιφανίου, Πανάριον LXVI 25.8. Επίσης Αυγουστίνου, Contra Faustum XX.9

[40] Αλεξάνδρου Λυκοπολίτη, Κατά Μανιχαίων ΙΙΙ: «ἐν δέ τοῖς ἄλλοις στοιχείοις καί φυτοῖς καί ζώοις τοῖς ἐν τούτοις ἀνωμάλοις φέρεσθαι τήν θείαν δύναμιν μεμιγμένην». Επίσης Acta Archelai X.

[41] Αυγουστίνου, De haeresibus XLVI 2: “Quidquid vero undique purgatur luminis, per quasdam naves, quas esse lunam et solem volunt, regno Dei tamquam propriis sedibus reddi. Quas itidem naves de substantia Dei pura perhibent fabricatas”.

[42] Αυγουστίνου, De haeresibus XLVI 4: “Animas Auditorum suorum in Electos revolvi arbitrantur, aut feliciore compendio in escas Electorum suorum, ut iam inde purgatae in nulla corpora revolvantur. Ceteras autem animas et in pecora redire arbitrantur et in omnia quae radicibus fixa sunt atque aluntur in terra. Herbas enim atque arbores sic putant vivere ut vitam quae illis inest et sentire credant et dolere cum laeditur, nec aliquid inde sine cruciatu eorum quemquam posse vellere aut carpere” .

[43] Αυγουστίνου, De haeresibus XLVI 5: “Christum autem fuisse affirmant, quem dicit nostra Scriptura serpentem, a quo illuminatos asserunt ut cognitionis oculos aperirent, et bonum malumque dignoscerent; eumque Christum novissimis temporibus venisse ad animas, non ad corpora liberanda; nec fuisse in carne vera, sed simulatam speciem carnis ludificandis humanis sensibus praebuisse, ubi non solum mortem, verum etiam resurrectionem similiter mentiretur”.

[44] Αυγουστίνου, Contra Faustum Manichaeum Libri triginta tres XX 2: “cuius ex viribus ac spiritali profusione, terram quoque concipientem, gignere patibilem Iesum, qui est vita ac salus hominum, omni suspensus ex ligno”.

[45] Αυγουστίνου, De moribus Manichaerum XXI

[46] Αυγουστίνου, De moribus Manichaerum XXVII

[47] Αυγουστίνου, De Haeresibus XLVI 3.

[48] Αυγουστίνου, De moribus Manichaerum ΧΧΧ

[49] Αυγουστίνου, De Haeresibus XLVI 2

[50] Αυγουστίνου, De moribus Manichaerum LII

[51] Αυγουστίνου, De Haeresibus XLVI 2

[52] Αυγουστίνου, De moribus Manichaerum LII

[53] Αυγουστίνου, De moribus Manichaerum LIIΙ

[54] Αυγουστίνου, De moribus Manichaerum LIV

[55] Αυγουστίνου, De moribus Manichaerum LVI

[56] Αυγουστίνου, De moribus Manichaerum LXV

[57] Αυγουστίνου, De moribus Manichaerum LXΧ

[58] Κεφάλαια 154.

[59] Αυγουστίνου, De Haeresibus XLVI 6

[60] Αυγουστίνου, De Haeresibus XLVI 6

[61] Σχετ. Δ. Καϊμάκη, Τα χειρόγραφα του Κουμράν και η θεολογία τους, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2004, σ.108. H. Stegemann, The Library of Qumran, Cambridge 1998, p.94

[62] ed. J. Flemming & L. Radermacher , GCS 5 (1901) 22-44, από προηγούμενες πηγές. Νεότερη έκδοση που αφορά το συγκεκριμένο έργο του Μάνη, W. B. Henning, The Book of the Giants, BSOAS 11/1 (1942) pp. 1943 pp. 52-74

[63] D. N. McKenzie, Mani ‘s Sabhuhragan, pt. 1 (text and translation), BSOAS 42/3 (1979), pp. 500-34 & pt. 2 (glossary and plates), BSOAS 43/2 (1980) pp. 288-310.

[64] I. Gardner, The Kephalaia of the Teacher. The Edited Coptic Manichaean Texts in Translation with Commentary, Leiden 1995

[65] Κυρίλλου Ιεροσολύμων, Κατήχηση φωτιζομένων IV 36.

[66] Albert Henrichs, The Cologne Mani Codex reconsidered, Harvard Studies in Classical Philology, vol. 83 (1979), 340.

[67] Επιφανίου, Πανάριον LXVI 2.9. Επίσης Acta Archelai 6: “discipulum autem habuit quondam, qui scripsit ei quattuor libros, ex quibus unum quidem appellavit Mysteriorum, alium vero Capitulorum, tertium autem Euangelium et novissimum omnium librum Thesaurum appellavit”. Κυρίλλου Ιεροσολύμων, Κατηχήσεις VI 22.

[68] Επιφανίου, Πανάριον LXVI 1.9. Επίσης al-Biruni, Chronology, ed. Sachau p.192.2 & Fihirst, ed. Flügel, p.85.

Όσοι έχουν διαβάσει το συγκεκριμένο άρθρο συνήθως διαβάζουν επίσης τα παρακάτω:

Γνωστικισμός - Μέρος Δ'

Γνωστικές Σέκτες... (13/12/2010)

Γνωστικισμός

Τι είναι ο Γνωστικισμός: Ιστορική έναρξη και διδασκαλίες των Γνωστικών - Καταγραφή Γνωστικών ομάδων, γνωστικές ρίζες σύγχρονων θεοσοφικών οργανώσεων... (19/11/2010)

Δυαρχικά Συστήματα Γνωστικισμού

Δυαρχικά Συστήματα. Μαρκιωνισμός - Μανιχαϊσμός... (4/2/2011)