Монголын нууц товчоон ба Чингис хаан

МОНГОЛЫН НУУЦ ТОВЧООН

БА ЧИНГИС ХААН

Проф, д-р Ж.Бат-Ирээдүй

МСХүрээлэн, МУИС

Варшав хот, Польш Улс, 2012/11/14

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зарлигт

• “МНТовчоо бол Монголын их хаадын угсаагарвал, монголчуудын ахуй амьдрал, үндэснийтүүх, хэл бичиг, утга соёл, ардын аманзохиол, бөө мөргөл, зан заншлын их нэвтэрхийтоль, монгол хэлний үгийн урлагийн сонгодогбүтээл, нүүдэлчний соёлын үл давтагдаххосгүй шинж чанараараа ижилгүйтовойж, үеийн үед гайхагдсаар эрин зууныгэзэлсэн их туульс, тал нутгийн анхилам үнэрнэвт шингэсэн түүх, он цагийн дарааллынбичиг мөн” 2003/02/18

ЮНЕСКО-ГИЙН ТОГТООЛД

• “Монголын нууц товчоо” бүтээл нь урансайхан, гоо зүйн болон яруу найргийнүлэмжийн чанараараа, мөн хэлний баялаг,өвөрмөц шинжээрээ монголын уран зохиолынтүүхэнд гарсан хосгүй бүтээл мөн бөгөөддэлхийн язгуур урлагийн баян тансаг санхөмрөгт зүй ёсоор орж байна. Мөн олон зуунжилийн турш дорно дахинд түүх, уранзохиолын агуу бүтээл, Монгол, Төв Азийнбусад орны түүхийн чухал сурвалжбичгүүдийн нэг.”

ШАГДАРЫН БИРА (1):

“МНТовчоо нь өнгөц харвал Чингис хааныүйл амьдралыг магтан дуулсан мэтсанагдаж болох боловч уг зохиолыгжинхэнэ утга агуулга, баримт сэлтийн ньхувьд авч үзэхэд тэр нь өөрийн голбаатрын намтар дүрээс хол халин гарч,эртний монголчуудын амьдрал ахуй, түүх,хэл, соёл, хэв заншлын нэгэн ёснынэвтэрхий толийн дайтай аварга бүтээлмөн.”

ШАГДАРЫН БИРА (2)

• “МНТ бол Монголын гадаад харилцаа, дипломатынтүүхийн үнэт сурвалж мөн бөгөөд эрт дээр цагтмонгол овог аймгийнхан биеэ даасан байдалтайтасархай оршихдоо ч гэсэн хоорондоо элдэв талаархарилцах шаардлага их байсан учир бие биедээ үгхэл дамжуулах тусгай хүмүүс, тэр үеийнхээ хэлээрэлч нарыг довтолгон “дуу баригулурун” хэмээхуламжлал байсан нь улмаар нэгдсэн тулгар улсбайгуулагдсаны дараагаар гадаад харилцааны нэгэнтөрлийн алба болж элч нарын эрх үүрэг ч улам хболж үнэхээр дипломат албаны шинжтэй болжирсэн нь тодорхой байна.”

“Их Монголын хаадын удам судар, намтартүүх, аян дайны түүхийг уран сайхнаардүрслэн үзүүлсэн МНТ хэмээх алдартбүтээл нь бичсэн зохиогдсон цагаасаа аваадзуун тавь шахам жил хааны ордонд үедамжин нандигнан хадгалагдаж байжээ.Уулаас ганцхан хувь бүтээгдсэн гэжэрдэмтдийн үздэг энэхүү алдарт туульсийнанхны эх нь уйгуржин монгол бичгээхбичигдсэн гэдэг нь эргэлзээгүй билээ.”

ДОМЫН ТӨМӨРТОГОО (1)

ДОМИЙН ТӨМӨРТОГОО (2)

• Эдүгээ бидний үед уйгуржин монгол үсгээр бичсэнанхны эх ч уламжлан үлдсэнгүй, хожим Юаньуласын үед дам хуулбарласан дөрвөлжин үсэгийг эхч бас үлдсэнгүй, харин гагцхүү хятад ханз үсэгээргалиглан буулгасан эх л үлдсэн уламжлан үлдсэнийгбид бүхэн мэдэх билээ. XIY зууны сүүлчээр Юаньгүрэн мөхөж, Мин Уласын төр засаглах болсон тэрүед хааны ордонд нууцлан хадгалагдаж байсан МНТнэгэнт ил гарахад түүнийг хятад ханз үсгээргалиглан буулгасан нь тэр юм. Харин уйгуржин,дөрвөлжин хоёрын алинаас буулгасан ньтодорхойгүй байгаа.”

1.А.М.Позднеев.ТРАНСКРИПЦИЯ ПАЛЕОГРАФИЧЕСКОГОТЕКСТА “ЮАНЬ-ЧАО МИ-ШИ”, ИсторияМонгольской литературы, лист, первыйФакультет восточных языков СПб-когоУниверситета, 112 тал, Санкт-Петербург,1897. (Энд 1-56-р зүйл хүртэл монголбичгээр сийрүүлжээ) 2006 онд Г.Аким,Б.Сумъяабаатар нар дахин хэвлүүлэв.

MOНГОЛ ХЭЛ БИЧГЭЭР

2. Ц.ДАМДИНСҮРЭН Ce. Damdingsurung• Monggol-un Niguca Tobciyan,

Sinjileku Uqagan, N1: 15-438, N2:14-21, N4:31-44, N5:15-22, N6:32-37;Монгол бичгээр, Улаанбаатар, 1941,

• Монголын нууц товчоон хуучин монгол хэлээс одоогийн монгол хэлээр Цэндийн Дамдинсүрэн орчуулав. Монгол Улсын Шинжлэх Ухааны Хүрээлэн, Улсын хэвлэлийн үйлдвэр, 280 тал, Улаанбаатар 1947

• Монголын нууц товчоо, 151 тал. Улаанбаатар, 1957 он, галиг болон олон зүйл эх сурвалж.

• Монголын нууц товчоо, 376 тал. Хөххот, 1959 он, галиг болон олон зүйл эх сурвалж.




Monggol-un niguca tobciyan

3. Алтан-очир“Монголын нууц товчоон”, 195 х. Чуулалт хаалга, 1941 он, уг нангиад эх.

4.Бөххишиг“Монголын нууц тууж”, 297 тал, Хаалган, 1941 он, уг нангиад эх

5. Хишигбат• “Юань улсын нууц товчоо”, 178 т., 1941, Чуулалт хаалга, • “Монгол утгын Юань Улсын нууц товчоон, 1942, Хөх хот• Kesigbatu-yin orčiγulsan Mongγol-un Niγuča Tobčiy-

a, ÖMAKQ, 530 tal-a. Хөххот, 2001 он, уг нангиад эх.


6. Баяр• “Монголын нууц товчоо”, Тэргүүн дэвтэр, I-394 тал,

Дэд дэвтэр 395-1099 тал, Гутгаар дэвтэр 1101-1467тал+(1-233 тал), ÖMAKQ. Хөх хот, 1981 он, уг нангиадэх. Нангиад эх, олон улсын авианы латин галиг,уйгаржин болон монгол үсгийн сийрүүлэг ханзнытоль.

• “Монголын нууц товчоо”, Тэргүүн дэвтэр, I-70+ I-752тал, Дэд дэвтэр 753-1467+1(1-233) тал, ÖMAKQ.Хөххот, 1998 он, уг нангиад эх. Нангиад эх, олонулсын авианы латин галиг, уйгаржин болон монголүсгийн сийрүүлэг ханзны толь.


Bayar-un MNTovchoo

7. Quvačai Duγarjab“Mongγol-un Niγuča” Tobčiyan-u qarγuγulan kinaγsan debter, ÖMSKQ, 218 тал-а. Хөххот, 1984 он, уг нангиад эх.

8. Ye.Irinčin“Monggol-un Niguca Tobciyan” -uiyurjin bičig-űn sergűgelte, filologidi dőkűm tayilburi, ÖMYSESS № 3, 74-108, №4, 89-(Монгол хэлээр, уйгаржин монгол үсгээр) Хөх хот 1984 он, уг нангиад эх.

9. Mansang“Sin-e-ber ortiyulju tayilburilaysan Mongγol-un niγucatobčiyan” ÖMAKQ, 492 tal-a , Хөххот, 1985 он, уг нангиад эх

MOНГОЛ БИЧГЭЭР

10.Элдэндэй, Ардаажав

“Monggol-un Niguca Tobciyan-Seyregűlűl tayilburi”, ÖMSKKQ, 1044 тал. Хөххот, 1986 он, уг нангиад эх

11. Yeke Minggadai Irinčin

Монгол хэл, уйгаржин монгол үсгээр. Хөххот, 1987 он, уг нангиад эх. Анхны уйгаржин монгол эхийн сэргээлт.

MOНГОЛ БИЧГЭЭР

12. Kü.Dorba

Монгол хэлээр, тод үсгээр. Үрүмчи, 1987 он, уг нангиад эх болон бусад сурвалж.

MOНГОЛ ТОД БИЧГЭЭР

Ye.Irinčin“Monggol-un Niguca Tobciyan”

Mansang“Sin-e-ber ortiyulju tayilburilaysan Mongγol-

un niγuca tobčiyan”

Монголын нууц товчооны сэргээлт

13.Д.Цэрэнсодном• Монголын нууц товчоо,Шинэ орчуулга, “Цог”, №1, 115-

151, №2,136-151, №3, 122-154, №4, 4,5-62 талуудУлаанбаатар, 1990 он, уг нангиад эх

• Монголын нууц товчоо,386 тал, Улаанбаатар, 2000 он, уг нангиад эх.

14.Б.СумъяабаатарМонголын нууц товчоо.Үсгийн галиг. Улаанбаатар, 1990 он, уг нангиад эх

15. Da.ČeringsodnamМонголын нууц товчооны орчуулга, тайлбар.ÜKQ, 545 тал. Бээжин, 1993 он, уг нангиад эх.


Д.Цэрэнсодном, “Монголын нууц товчоо”

16. Б.Цэнд

• Ц.Хандсүрэн, Цэнд гүн ба Монголын нууц товчоо, 646 тал. Улаанбаатар, 1997 он, уг нангиад эх. (Дагуурын Б.Цэнд гүн гадаад яаманд ажиллаж ахуйдаа 1917 онд Е.Дехуйн эхийг баримтлан хамгийн анхны монгол бичгийн сийрүүлэг хийж, товч нангиад орчуулгыг нь монголчилсон эх Санктпетербургт хадгалагдаж байсныг түүний

охин Ц.Хандсүрэн хэвлүүлжээ)

• Ц.Хандсүрэн, Цэнд гүн ба Монголын нууц товчоо-2, 232 тал. Улаанбаатар 2002 он,уг нангиад эх.


17.М.Саруул-Эрдэнэ.“Монголын нууц товчоон”, The Secret history of the Mongols, 132 тал. Улаанбаатар, 1999 он. Галиг болон олон зүйл эх сурвалж. 1-59 хүртэл англи-монголоор товчлон орчуулжээ.

18. Šongqor. Монгол хэл, уйгаржин монгол үсгээр. “Mongγol-un Niγuča Tobčiyan”-u sergügelte, ÖMAKQ, 485+5 тал. Хөххот, 2002 он, уг нангиад эх. Анхны уйгаржин монгол эхийн сэргээлт.


19.Ш.Бира, Т.Дашцэдэн,Б.Сумъяабаатар, Д.Төмөртогоо, Д.Цэрэнсодном, Д.Цэдэв, Ш.Чоймаа “МОНГОЛЫН НУУЦ ТОВЧОО, СОНГОМОЛ ЭХ”. 152 тал. Улаанбаатар, 2005 он. Галиг болон олон зүйл эх сурвалж.

20. Ш.Чоймаа, “МОНГОЛЫН НУУЦ ТОВЧОО”

Улаанбаатар. 2006 он, галиг болон олон зүйлэх сурвалж, “Монгол түүхэн сурвалжийнцуврал”-ын тэргүүн боть. (хэвлэлд)

MOНГОЛ ХЭЛ БИЧГЭЭР(1)

Монголын нууц товчооны сонгомол эх

“Монголын нууц товчоо”-ны шинэ хөрвүүлэг

“Монголын нууц товчоо”

ОРОС ХЭЛЭЭР (1):1. Петр Иванович Кафаров “Старинное монгольское

сказзанie о Чингис хане”, “Труды членов Российской духовной миссии в Пекине”, т. IY, 258 cc.

Санкт-Петербург, 1866, 1910, Второе издание, Пекин, 124 сс.

2. А.М.Позднеев, Транскрипция палеографического текста “Юань-чао ми-ши”, История Монгольской литературы,

лист, первый Факультет восточных языков СПб-кого Университета, 112 тал,

Санкт-Петербург, 1897,

Энд 1-56-р зүйл хүртэл монгол бичгээр сийрүүлжээ.

3. С.А.КОЗИН• “Сокровенное сказание. Монгольская хроника”

1240 г. Под названием Мonggol-un Niguca Tobciyan –Юань Чао Би Ши – Монгольский обыденныйизборник, т. 1, Введение в изученние памятника,перевод, тексты, глоссарии, 619 сс, Орос хэлээр,Москва-Ленинград, 1941

• “Сокровенное сказание монголов”, ПереводС.А.Козина, Улан-Удэ, 1990, 148 сс, Монголой нюсатовшо, Ч.Р.Намжиловай оршуулга. Улан-Удэ, 1990,170 тал. 1941 оны С.А.Козины орчуулгыг дахинхэвлэжээ.

ОРОС ХЭЛЭЭР (2):

4. П.А.Дарбаев. “СОКРОВЕННОЕ СКАЗАНИЕ МОНГОЛОВ” Анонимнаямонгольская хроника 1240 года. Монгол-ун нигучатобчиян. Юань чао би ши, На старомонгольском,кальмыцком, русском, бурятском языках, 280 тал.Элиста. 1990 он. Галиг болон олон зүйл эх сурвалж.

5. Б.И. Панкратов.• Образцы перевода “Юань-чао би-ши”, “Mongolica; К

750-летию “Сокровенного сказания””, 103-125 тал. Угнангиад эх. Орос орчуулгын хэсэг. 1993 он.

• Перевода “Юань-чао би-ши”, “Страны и народыВостока”, 29, 44-65 тал. Орос орчуулгын хэсэг. 1998 он.

ОРОС ХЭЛЭЭР (3):

ЯПОН ХЭЛЭЭР (1):

1. 那珂通世 НАКА МИЧИЁ,

成吉思汗實録. 東京、1907年。 677 тал, (Чингис хааны үнэн тэмдэглэл) Токио, 1907

Сурвалж: нангиад эх, Япон Улсын Монгол судлалын түүх эхлэсэн гэж үздэг, Токио, 1943 он, 2 дахь хэвлэл

2.四郎服部,都嘎爾扎布 , ШИРО ХАТТОРИ, ДУГАРЖАВ

都嘎爾扎布共編蒙古朝秘史巻一,東京,1939年

(Монголын Нууц Товчооны тэргүүн бөлөг)

Япон хэлээр, Токио, 1939,

Сурвалж: уг нангиад эх

http://kindai.ndl.go.jp/BIImgFrame.php?JP_NUM=40019145&VOL_NUM=00000&KOMA=1&ITYPE=0

ЯПОН ХЭЛЭЭР (2)3. 小林高四郎 Кобаяши Такаширо

蒙古の秘史 (Монголын Нууц Товчоон)

340 тал, Япон хэлээр, Токиод, 1941, уг нангиад эх

4. 岩村忍 Ивамура Шинобү

元朝秘史チンギス=ハン実録,東京

(Монголын нууц товчоо Чингис хааны тухай өгүүлэх нь), 203 тал. Токио. 1963 он,уг нангиад эх.

5. 村上正二Мурамаки Масацүгүモンゴル秘史チンギス・カン物語一,I- 337 тал, II-415 тал, III-445 тал. (Монголын нууц товчоо Чингис хааны тухай өгүүлэх нь),Токио,

1970, 1972, 1976 он, уг нангиад эх. 6. 小澤重男Озава Шигео.

元朝秘史 (Монголын нууц товчоон) 東京• Монголын нууц товчооны бүрэн тайлбар, дээд, дунд, доод. • Монголын нууц товчооны бүрэн тайлбарын үргэлжлэл, дээд,

дунд, доод. Токио, 1984,1985, 1986, 1987, 1988, 1989 он, уг эх нангиад.

• Монголын нууц товчоон. Токио, 1997 он, уг нангиад эх.

ЯПОН ХЭЛЭЭР (3)

ГЕРМАН ХЭЛЭЭР (1)1. ERICH HAENISCH

• Die Geheime Geschichte der Mongolen: Aus einermongolischen Niederschrift des Jahres 1240 von derInsel Kode’e im Keluren – Fluss erstmalig ubersetzt und erlautert von Erich Haenisch. Otto Harrasowiz, XXXII+210 ss., Герман хэлээр, Лейпциг, 1941,

Эх сурвалж: уг нангиад эх

Otto Harrasowiz, XYIII+196 ss. Leipzig 1948

• Die Geheime Geschichte der Mongolen, Heraus von W.Heissig. Профессор В. Хайссигийн хянан засварласан орчуулга. 1985 он, уг нангиад эх.

2. M.Taube

“Geheime Geschichte der Mongolen”

Лейпциг-Веймер. 1989 он,галиг болон олон зүйл эх сурвалж.

ГЕРМАН ХЭЛЭЭР (1)

1. Се зайшань• 蒙古秘史, 196 тал. Монголын нууц товчоон.

1951 он,уг нангиад эх. • Ц.Дамдинсүрэнгийн орчуулсан Монголын нууц

товчоон, 276 тал. Бээжин, 1956 он. (Ц.Дамдинсүрэнгийн монгол орчуулга)

2.Яао Цун-У, ЖагчидсэцэнI , №9, 17-99 тал. II,№10, 185-258 тал. III, №11, 339-408 тал (ханз үсгээр монголоор авиачилсан Монголын нууц товчоон шинэ орчуулга ба тайлбар), 1960-1962 он, уг нангиад эх.

ХЯТАД ХЭЛЭЭР (1)

3. Жагчид Сэцэн“Монголын нууц товчооны шинэ орчуулга ба тайлбар”, Тайбэй, 1979 он, уг нангиад эх.

4. Юү Дажунь“Монголын нууц товчоон” Бээжин, 2001 он, уг нангиад эх.

5. Ардаажав“Шинээр орчуулж түүвэрлэн тайлбарласанМонголын нууц товчоон”Хөххот, 2006 он,уг нангиад эх

ХЯТАД ХЭЛЭЭР(2)

6. Асган, Гомбожав

“Монголын нууц товчоон”, 282 тал

Хөх хот, 2006 он, уг нангиад эх.

ХЯТАД ХЭЛЭЭР (3)

1. Wei Kwei Sun• The Secret History of the Mongol Dynasty(Yüan-chao pi-

shih) Translated and edited with Introduction &Notes byWei Kwei Sun. M.A Ph.D (Alig) With Foreword by ProfessorMuhammad Habib, Midieval Indian Quarterly I:3-4, pp, I-45, II:1-2,pp I-134. Алигарх, 1950, 1957 он. нангиад товчорчуулга

• The Secret History of the Mongol Dynasty(Yüan-chao pi-shih) Translated and edited with Introduction &Notes byWei Kwei Sun. M.A Ph.D (Alig) With Foreword by ProfessorMuhammad Habib,Published by Department HistoryMuslim University, ALIGARH, Publication 12, 1957, 199 pp.Алигарх 1957 он, нангиад товч орчуулга

АНГЛИ ХЭЛЭЭР (1)

2. A.Walley

“The Secret History of the Mongols and OtherPieses”, 320 pp (Esp.pp. 215-201)

Лондон, 1963 он, нангиад товч орчуулга.

3. Kuo-yi Pao (ünensečen)

“Studies on the Secret history of theMongols”, UAS 58. Блүмингтон, 1965 он, угнангиад эх, Монголын нууц товчооны 9-рбүлгийн орчуулга, судалгаа


4. Igor de Rachewiltz

• “The Secret History of the Mongols”, Chs, I-XII, additions and corrections, PFEH 4,5,10,13,16,18,21,23,26,30,31,33/115-163, 149-175, 55-82, 41-75, 27-65, 43-80, 17-57, 111-146, 39-84, 81-160, 21-33, 129-137 тал, Канберра , 1971,1972,1974,1976,1977,1978,1980,1981,1982,1984,1985,1986 он уг нангиад эх

• “The Secret History of the Mongols”: A Mongolian Epic Chronicle of the Thirteenth Century, 2 vols. 1347 pp

Лейден, 2004 он, уг нангиад эх


Igor de Rachewiltz“The Secret History of the Mongols”

5. F.W.Cleaves

“THE SECRET HISTORY OF THE MONGOLS”,

For the first time Done into English out of the Orignal Tongue and Provided with an ExegetialCommentary by F.W.Cleaves, v.I (Translation) Cambridge, XV+227pp

Лондон, 1982 он,уг нангиад эх.


6.P.Kahn

“The Secret History of the Mongols”: The origin of Chinggis Khan, An Adaptation of the Yuan Ch`ao Pi Shih, Based Primarily on the English Translation by F.W.Cleaves, North Point Press, San Francisco, 210 pp

Сан Франциско, 1984 он, Ф.В.Кливезийн англи орчуулга.


7. U.Onon• The History and the Life of Chinggis Khan (The secret

history of the Mongols),183 pp, Лейден, 1990 он, уг нангиад эх

• Chinggis Khan, The Golden history of the Mongols , Revised by S.Bradbury, Folio Society, LondonЛондон,1993 он, уг нангиад эх

• The Secret history of the Mongols. The Life and Times of of Chinggis Khan, Curson Press, Richmond Суррэй, 2001 он, уг нангиад эх


U.Onon , The the Life and times of Chinggis Khan (THE SECRET HISTORY OF THE MONGOLS)

8.N.Dorjgotov, Z.Erendo

“The Secret History of the Mongols”, Translated from Mongolian into English by N.Dorjgotov (Chapters VII-XII), Edited by D.Tumurtogoo, National University of Mongolia, UB, 2006, 238 pp

Улаанбаатар, 2006 он, галиг болон олон зүйл эх сурвалж


N.Dorjgotov, Z.Erendo“THE SECRET HISTORY OF THE MONGOLS”

ТУРК ХЭЛЭЭР:AHMET TEMIR

“Mogollarun Gizli Tarihi” (Yazilisi: 1240(, Manghol-un Niuca Tobca’an (Yuan-ch’ao pi-shi), 1 Tercume, Ceviren Prof.Dr. Ahmet Temir, Ankara, Turk Tarih Kurumu, 300 pp + 3 pl.

Турк хэлээр, Анкара, 1948,

Э.Хэниш, С.А.Козины орчуулга, болон бусад эхийг барьжээ.

ФРАНЦ ХЭЛЭЭР (1):1.P.PELLIOT

• “Histoire secrete des mongols”: Restitution du texte mongol et tradition francais de chapitresI a YI, (Euvres posthumes de Paul Pelliot I, Paris: Adrien-Maisonneuve, 198 pp.

• Франц хэлээр, Парис хот, 1949, Нангиад эхийн бүрэн латин галиг, эхний 6 бөлгийн орчуулга буй

2.M.D.Even, R.Pop

“Histoire secrète des mongols”. Chroniquemongole du XIII siècle, 358 тал

Парис, 1994 он, галиг болон олон зүйл эх сурвалж

ФРАНЦ ХЭЛЭЭР (2)

P.PELLIOT“HISTOIRE SECRETE DES MONGOLS”

СОЛОНГОС ХЭЛЭЭР:1. Юү Вон Сү

“Монголын нууц товчоон” Хёнан, 1993 он.

Сөүл, 2004 он, Бүрэн солонгос орчуулга, латин галиг

2. Чой Гихо, Нам сангын, Пак Вонгил

“Монголын нууц товчоон”, 1998 он, уг нангиад эх

3.Хамтын бүтээл

(Монголын нууц товчоон) Сөүл, 2006 он, уг нангиад эх галиг болон олон зүйл эх сурвалж.

2006 оны 6-р сард хэвлэгджээ.

P.Poucha

“TAJNÁ KRONIKA MONGOLŮ”, Statnínakladatelství krásné literatury, hubdy a umění, Praha, 281ss

Праг, 1955 он, уг эх болон бусад сурвалж

ЧЕХ ХЭЛЭЭР

L.Ligeti

• A Mongolok Titkos Története, 243 pp

Будапешт, 1962 уг нангиад эх

• A Mongolok Titkos Története, Будапешт, 2004уг нангиад эх

МАЖАР ХЭЛЭЭР

LOUIS LIGETI, HISTORE SECRETE DES MONGOLS

А.Федотов

“ТАЙНАТА ИСТОРИЯ НА МОНГОЛИТЕ”,

София, 1991 он, галиг болон олон зүйл эх сурвалж

БОЛГАР ХЭЛЭЭР

Stanisław Kałuzyoski

• Tajna Historia Mongołow, Anonimova kronikamongolska z XIII w. Przłożył z mongołskiego, Wstępem Ikomentarzami opatrzył Stanisław Kałuzyoski, 203 pp

Варшав,1970 он, галиг болон олон зүйл эх сурвалж

• Tajna Historia Mongołow, Anonimova kronikamongolska z XIII w. Przłożył z mongołskiego, Wstępem Ikomentarzami opatrzył Stanisław Kałuzyoski.

Варшав, 2005 он, галиг болон олон зүйл эх сурвалж

ПОЛЬШ ХЭЛЭЭР

Stanisław KałuzyoskiTajna Historia Mongołow, Anonimova kronika

mongolska

1. Г.Чимитов• “МОНГОЛОЙ НЮСА ТОБШО”, “Байгал”, №3,

114-136, №4, 68-104, №5, 97-125, Улан-Удэ, 1989 он, галиг болон олон зүйл эх сурвалж

• “СОКРОВЕННОЕ СКАЗАНИЕ МОНГОЛОВ”. Анонимная монгольская хроника 1240 года. Монголун нигуча тобчиян. Юань чао би ши, На старомонгольском, кальмыцком, русском, бурятском языках, 280 тал. Элиста, 1990, галиг болон олон зүйл эх сурвалж

БУРИАД ХЭЛЭЭР (1)

2.Ч.Р.Намжилов

“СОКРОВЕННОЕ СКАЗАНИЕ МОНГОЛОВ”, Перевод С.А.Козина, Улан-Удэ, 1990, 148 сс,Монголой нюса товшо, Ч.Р.Намжиловай оршуулга, Улан-Удэ, 1990, 170 тал

Улан-Удэ, 1990 он, галиг болон олон зүйл эх сурвалж

БУРИАД ХЭЛЭЭР (2)

Г.Чимитов“МОНГОЛОЙ НЮУСА ТОБШО”

К.Д.Бижек, Б.Энхдалай

“МООЛДУН ЧАЖЫТ ТӨӨГҮЗҮ”, 286 тал

Новосибирск, 2003 он, Ц.Дамдинсүрэнгийн монгол хөрвүүлэг

ТУВА ХЭЛЭЭР

П.А.Дарбаев.

“Сокровенное сказание монголов”,Анонимная монгольская хроника 1240 года.Монгол-ун нигуча тобчиян. Юань чао би ши,На старомонгольском, кальмыцком,русском, бурятском языках, 280 тал. Элиста.1990 он. Галиг болон олон зүйл эх сурвалж.

Элиста, 1990 он, галиг болон олон зүйл эх сурвалж

ХАЛИМАГ ХЭЛЭЭР

1. José Manuel Álvarez Flóres

“El Libro Secreto de los Mongolos”, 237 тал.

Барселон, 1985 он. Ф.В.Кливезийн англи орчуулга

2. Laureano Ramírez Bellerín

“Historia Secreta de los Mongoles, Yuan chaobi sh”i, Mongγol-un Niγuča Tobčiyan

Мадрид, 2000 он, уг нангиад эх

ИСПАНИ ХЭЛЭЭР (1)

3. G.Tumurchuluun

• “Gengis KHAN.Historia Secreta de los Mongoles”. Хавана, 2004 он, Ц.Дамдинсүрэнгийн монгол хөрвүүлэг

• “Historia Secreta de los Mongoles”, Улаанбаатар, 2004 он,

Ц.Дамдинсүрэнгийн монгол хөрвүүлэг

ИСПАНИ ХЭЛЭЭР (2)

1. С.Магауия• "МОНҒОЛДЫҢ КҰПИЯ ШЕЖІРЕСІ", 150 тал

(Ц.Дамдинсүрэнгийн монгол орчуулга ) Өлгий, 1979 он,

• "МОНҒОЛДЫҢ КҰПИЯ ШЕЖІРЕСІ”

(Ц.Дамдинсүрэнгийн монгол орчуулга ) Алматы, 1998 он,

• "Монғолдың кұпия шежіресі" İ, 154 тал, (Ц.Дамдинсүрэнгийн

монгол орчуулга ) Улаанбаатар, 2002 он,

2. T.Wali bek, J.Mirkamal, T.Abdišit

“MOŊΓOLDIŊ QUPIYA ŠEJIRESI”, 275 тал

Бээжин, 1992 он, галиг болон олон зүйл эх сурвалж

КАЗАХ ХЭЛЭЭР (1)

3.Б.Напил

“МОНҒОЛДЫҢ КҰПИЯ ШЕЖІРЕСІ,ТЫШКАН (1240)ЖЫЛЫ”, Көне монгол тiлiндегi түпнүскалыктранскрипциясын, гылыми және магыналыкаудармасын, түсiпдiрмелерiн, сөздiгiнкөрсетүiштерiн жасаган Непiл Базылхан, “МедениМүра”мемлекеттiк багдармаласы, “Казакстантарихи туралы монгол тiлдi деректемелерi”,Сериясы бойнынша, I том.

Астана, 2006 он, галиг болон олон зүйл эх сурвалж(хэвлэлд)

КАЗАХ ХЭЛЭЭР

Чингис хааны дүр төрх:

• “Энэ хөвгүүн чинь нүдэндээ галтай, нүүрэндээ гэрэлтэй хөвүүн байна.” МНТ62,

• Юань улсын сударт: “Тайзцу-ын төрсөн байдал ер бус.”

• Сүн улсыэ элч Чжао Хуны Мэн-да-бэй лу буюу монгол татарын бүрэн тэмдэглэлд, “Татарын эзэн Тэмүжин гэгч бие байдал том хүдэр, магнай өргөн, сахал урт, төрсөн нь сүрлэг, агуу тул ер бус болой.”

• Марко Поло: “Нэр нь Чингис хаан. Түүний төрсөн нь арван хувийн бүрэн чийрэг, билиг ухаан хурц сэргэлэн, үг хэллэг гарамгай бөгөөд нэн баатар эрэлхэгээр алдаршжээ.”

Чингис хааны тухай тодорхойлолтууд

• “Чингис бол Монголын нийгмийн хэрэгцээшаардлагаар товойн тодорсон түүхт хүнмонгол улсын анхны их хаан, монголулсынхаан төлөө амь нас, үйл ажиллагаагаабүрэн зориулсан төрийн гарамгайзүтгэлтэн.” Ч.Далай

ЧИНГИС ХААН (1162-1227)

• Арван зургадугаар жарны усан моринжилийн зуны эхэн сарын арван зургаанытэргэл өдөр Есүхэйн ууган хүү болонмэндэлсэн.

• 1189 онд 27 насандаа Хамаг Монголынханлигийн хаан

• 1206 онд Их Монгол Улсыг байгуулсан.

• “Чингис бол монгол нутагт монгол эцэгэхээс төрсөн, нүүдэлч амьдрал дунд өсөнторниж эрийн цээнд хүрсэн жинхэнэмонгол дайчин эр байсан.” Ч.Далай

ЧИНГИС ХААНЫ ТӨРСӨН ӨДӨР

• 1962 онд анх тэмдэглэхдээ тавдугаарсарын 31-нд тэмдэглэсэн. Энэ нь улүндэсгүй хэрэг биш. Лувсанданзангийн“Алтан товч” тэргүүтэй нэлээд хэдэнсурвалжид Чингис хааныг зуны тэргүүнсарын 16-ны улаан тэргэл өдрийн дөлцагт (морин цагт) мэндэлсэн гэсэнмэдээ байдаг. Билгийн тооллын энэцагийг одоогийн христын он тоололдшилжүүлж тогтоосон хэрэг.

Монголын нууц товчоонд

• Монгол хэл, түүх соёлын гайхамшигт дурсгал “Монголын нууц товчоо”-нд “Тэнд Есүхэй баатар Татарын Тэмүжин-Үгэ, Хори-Буха тэргүүтэн Татаарыг дагуулж ирвээс, тэнд Өэлүн-Үжин хээлтэй (хөл хүнд) бүрүүн, Ононы Дэлүүн Болдогоо (Болдогт) бүхүйд зөв тэнд Чингис хаан төржүхүй” гэсэн байдаг. Энд он цагийг хэлээгүй боловч чухал зүйл мэдээлж байгаа юм.

Өвлийн эхэн сарын учир

• Учир нь монголчууд татаруудаас Амбагай хааныөшөөг авах гэж олон удаа дайлж мордсон. 13 удаахатгалдаад, өшөөг өшиж хяслыг хясаж эс чадлаагэж “Монголын нууц товчоо”-нд тэмдэглэсэн бий.Тухайн үед дайн хийхэд хамгийн боломжтой буюуморьд тарга хүчтэй, цаг агаар таатай үеийг сонгохучиртай. Тэгэхээр ямар ч он цаг хэлээгүй юм шиг“Монголын нууц товчоо”-ны энэ мэдээллээс Есүхэйбаатар бээр эртний өшөөг авахаар Татаар руудовтлоод ялалт байгуулж ирсэн цаг үе нь "агттаргалж, нум хатуурсан" намрын адаг, өвлийн эхэнсард байх ёстой гэдэг учирзүйн шалтгааныг өгүүлжбайгаа юм.

Өөр эх сурвалжид байна уу?

• Чингис хааны мэндэлсэн өдрийн тухайд Лу "Алтан товч"тэргүүтэй сурвалжаас өөрөөр тэмдэглэсэн хэд хэдэнсурвалж бий. Жамбадоржийн “Болор толь”, ОрдосынГончигжавын “Сувд эрхи”, “Хөх түүх” зэрэг сурвалжид“III жарны хар морин жилийн өвлийн тэргүүн сарыншинийн нэгэнд” мэндлэв гэсэн бий. Ордос бол Чингисхааны эзэн хороо, онгоны тахилгын ёсыг уламжланхадгалж байгаа газар шүү дээ. Хувилай хааны үеэстахилга тайлга бий болгосон энэ газарт Чингис хаанытэмдэглэлт өдрийг үе улируулан зөвөөр нь авч ирсэнбайх учиртай. Мөн тахилга тайлгын болон түүхэнсурвалжийн судар шастир нэлээд сайн уламжилсан байхёстой.

Өөр?

• Ялангуяа Ордосын Гончигжавын 1835 ондбичсэн "Сувд эрих" хэмээх түүхийн сурвалжбичигт, “Есүхэй баатрын их хатан үзэсгэлэнтӨгэлэн III жарны хар морин жилийн өвлийнтэргүүн сарын шинийн нэгнээ, гайхамшигтбэлгэ төгссөн гоо жавхлант нэгэн хөвгүүнгартаан гэрэлт улаан эрдэнэ атгаснаармэндлэв. Мөн өдөр огторгуйд солонго татахтэргүүтэн сайн бэлгэс олон болов” гэж бичсэн.Мөн “Хөх түүх”, Жамбадоржийн "Болор толь"дотор өвлийн тэргүүн сарын шинийн нэгэндмэндэлсэн гэж тов тодорхой бичсэн байгаа.

Бусад эх бичиг сурвалжид

• “Арван буянт номын цагаан түүх” гэдэг түүхэнсурвалжийг Хубилай хаан өөрөө зохиосон гэдэг. Ямар чгэсэн Хутагтай сэцэн хун тайжийн засан найруулсан эхбидний үед уламжилсан. “Арван буянт номын цагаантүүх”-д Чингис хаан өвлийн тэргүүн сарын шинийннэгэнд мэндэлж, шинийн гурванд угаалгын ёслол хийж,угаалга үйлдэж, тасмаар боож, мялаагуудын хуримхийсэн тухай мэдээлсэн байдаг. Тасам гэдэг нь хүүхэдтөрөөд гурав хономогц угаалга хийж, өлгийг нь ороожуядаг тусгай бэлдсэн нарийн сур. Өвлийн тэргүүн сарыншинийн 3-нд хийдэг энэхүү тасмын тайлгыг басмялаагуудын хурим гэдэг нь одоо ч буриад зон дотортэмдэглэж байдаг угаалгын хурим баяр хийсэн өдөр юм.

Зуны тэргүүн сарын 16 –ны учир

• “Зуны тэргүүн сарын арван зургааны улаан тэргэлөдөр” гэдэг ямар учир утгатай, яагаад тэр өдрийгихэд хүндэтгэн бэлгэшээж баяр хурим хийдэгбайсныг сайн анхаарах нь зүйтэй. Ямар боловч энэхэллэг “Монголын нууц товчоо”-нд гурван удаатохиолдох бөгөөд их бэлгэтэй сайн өдөр байсан ньилт байдаг. Тухайлбал, Тайчууд аймгийнханбүгдээрээ Ононы хөвөөнд цуглаж, зуны тэргүүнсарын арван зургааны улаан тэргэл өдөр их баярхурим хийсэн тухай өгүүлсэн бол нөгөө нь Тэмүжин,Жамуха хоёрын сонгож нүүсэн өдөр, гурав дахь ньЧингис хаан Найманыг дайлахын өмнө туг сүлдээтахиж тайсан өдөр байх юм.

Бэлгэдлийн учир байна

• Энэхүү гурван эшлэл хэсгээс үзэхэд, тухайн цаг үедхамаг монголчуудын эрхэмлэн бэлгэшээдэг эрхэмсайн өдөр нь зуны тэргүүн сарын арван зургааныулаан тэргэл өдөр байжээ. Чухам хэдий үеэс “зунытэргүүн сарын арван зургааны улаан тэргэл өдөр”-ийг онцлон хүндэлж, баяр хурим хийж бэлгэшээдэгболсон, ямар учир шалтгаанаас тийм уламжлалтогтсон тухайд өнөө хэр тайлбар үгүй байна. Ямарболовч Есүхэй баатрын хөвгүүн Тэмүжинмэндлэхээс өнө эртийн ёc заншил болох ньтодорхой байна. Өөрөөр хэлбэл, Чингис хаанмэндлэхээс аль эрт, зуны тэргүүн сарын тэргэлөдрийг ихэд дээдлэдэг уламжлалтай байжээ.

ЕРӨНХИЙЛӨГЧИЙН ЗАРЛИГ

• Чингис хаан – Тэмүжиний мэндэлсэн огноог албан ёсны болгож, ёсчлох тухай

• Монгол Улсын Үндсэн хуулийн гучин дөрөвдүгээр зүйлийн 1 дэх заалт, Ерөнхийлөгчийн тухай хуулийн 9 дүгээр зүйлийн 1 дэх хэсгийг тус тус баримтлан ЗАРЛИГ БОЛГОХ нь:

• 1. Эзэн богд Чингис хаан – Тэмүжиний мэндэлсэн огноог албан ёсны болгож,ёсчлох санал дүгнэлт гаргах ажлын хэсгийн дүгнэлт болон Монгол Улсын Шинжлэх ухааны Академиас өргөн барьсан саналыг үндэслэн Чингис хаан – Тэмүжиний мэндэлсэн огноог билгийн тооллын гуравдугаар жарны усан морин жил буюу 1162 оны өвлийн тэргүүн сарын шинийн нэгний өдөр хэмээн үзсүгэй.

• 2. Их хааны мэндэлсэн өдрийг “Монгол бахархлын өдөр” гэж нэрийдэж бүх нийтээр ёслон тэмдэглэж байсугай.

• МОНГОЛ УЛСЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧ ЦАХИАГИЙН ЭЛБЭГДОРЖ

Ардчилсан Намын санал

• Олонхийн саналаар энэ өдрийг Билгийн тооллын Өвлийнтэргүүн сарын шинийн нэгний өдөр тэмдэглэх нь зүйтэй гэж

үзжээ.

• Учир нь Чингис хаан 1162 онд өвлийн тэргүүн сарын шинийннэгэнд буюу арваннэгдүгээр сарын 8-нд төрсөн болохыг түүхсудраас судлан гаргасан байна. Харин энэ жилийн хувьд өвлийнтэргүүн сарын шинийн нэгний өдөр арваннэгдүгээр сарын 14-нд тохиож байгаа аж. Өөрөөр хэлбэл жил бүр билгийнтооллоор тооцож, өвлийн тэргүүн сарын 1-нд аргын тооллоорарваннэгдүгээр сарын аль ч өдөр тохиож магадгүй тухайнөдрийг “Чингисийн төрсөн өдөр” хэмээн Монголчууд нийтээртэмдэглэх баяр болгож байгаа аж.

Монгол Улсын Их Хурлын хууль

• Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн С.Баярцогт, Н.Батцэрэг, Ц.Даваасүрэн,С.Оюун, Л.Цог, Д.Эрдэнэбат нараас 2012 оны 10 дугаар сарын 18-ны өдөрНийтээр тэмдэглэх баярын болон тэмдэглэлт өдрүүдийн тухай хуульд нэмэлт,өөрчлөлт оруулах тухай, Хөдөлмөрийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахтухай хуулийн төслүүдийг Улсын Их Хуралд өргөн мэдүүлсэнийг Улсын ИхХурал 2012 оны 11 дүгээр сарын 08-ны өдрийн чуулганы нэгдсэнхуралдаанаараа хэлэлцэн баталлаа.

• Энэ хууль батлагдсанаар “Монгол бахархлын өдөр” гэснийг “Их Эзэн Чингисхааны өдөр” гэж гэж нэрлэн жил бүр нийтээрээ амарч тэмдэглэх баярынөдөр болгон хуульчилсан бөгөөд “Их Эзэн Чингис хааны өдөр” гэдэг нь ИхЭзэн Чингис хааны мэндэлсэн билгийн тооллын өвлийн тэргүүн сарыншинийн нэгний өдөр байхаар тогтсон.

• Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн дэргэд Чингис хаан судлалын олон эрдэмтэн,судлаачдыг хамарсан ажлын хэсэг байгуулсан бөгөөд тэдгээр нь түүхэн нэлээдолон ном сударт судалгаа, шинжилгээ хийсний үр дүнд Их Эзэн Чингис хааныг1162 оны билгийн тооллын өвлийн тэргүүн сарын шинийн нэгэнд мэндэлсэнтухай тэмдэглэн бичиж үлдээсэн байгаа дээр санал нэгдсэн байна.

ТӨРСӨН ӨДРИЙН МАРГААН

• “Чингис хаан судлалын холбоо”-ны гүйцэтгэх захирал, професор Д.Гарам-Очир, Их засаг их сургуулийн түүх, гүн ухааны багш, докторант Б.Энх-Өлзий, түүхч, зохиолч Н.Нагаанбуу

Тэд төрийн зарилгаар Их эзэн Чингис хаан төрсөн өдөргүй болох нь ээ гэсэн эмзэглэлээр уг хэвлэлийн бага хурлыг зарлан хуралдуулж байгаагаа дуулгасан юм. Учир нь зарлиг бүх зүйлээ билгийн тооллоор гэж гаргасан учраас

Өвлийн тэргүүн сарын шинийн 1-нд Их эзэн Чингис хааныг мэндэлсэн хэмээн түүхэнд бичсэн байдаг ба үүнийг олон ном сударт бичж үлдээсэн, эрдэмтэн судлаачид үүнд ч нэг саналтай байдаг.

Н.НАГААНБУУ НАРЫН САНАЛ

• Гэтэл ерөнхийлөгчийн зарилгаар арваннэгдүгээр сарын 14-нд гэж муйхарлаж тогтоох юм бол 2014 онд намрын адаг сарын 23 болж, зарлиг түүх хоёр зөрчигдөж эхэлнэ. Тиймээс аргын тооллыг билгийн тоолол руу хүчээр буулган ой тэмдэглэж болохгүй хэмээн бодож байгаагаа дуулгасан юм. Мөн тэд 2050 он хүртэл билгийн тоолллыг шалгаж үзэхэд 2023, 2024 онд л энэ арваннэгдүгээр сарын 14-н гэдэг өдөр өвлийн тэргүүн сарын шинийн 1 хоёр л удаа таарах ба бусад өдөр билгийн тоололтой үл нийцэн түүх, зарлиг хоёр төөрөлдөнө. Тиймээс энэ бол зурхайн асуудал биш түүхийн асуудал учраас тэд эсэргүүцэж байгаагаа онцлон хэллээ. Тэд уг асуудлыг гарган тавихдаа түүхийн маш олон ул мөрийг шалгасан аж.

Д.Гарам-Очир, Н.Нагаанбуу, Б.Энх-Өлзий

Д.Энхтайван, Н.Нагаанбуу нар

Тэдний санал

• Түүхч, зохиолч, профессор Н.Нагаанбуу“Чингис хааны төрсөн өдрийг тогтоохасуудал дэлхий дахинд хурц бөгөөд чухалсэдэв байсаар ирсэн. Эрдэмтэд Чингисхааныг морь жилд төрсөн гэдэгтэй саналнэгддэг. Гэтэл Чингис хааны төрсөн өдрийгбилгийн тооллоор тогтоосон нь буруу.Монголд манжийн тооллыг 1911 ондБогдын зарлигаар халаад Төгсбуянтынзурхайг 100 жил хэрэглэж байна.

Санал

• Бид Чингис хааныг өвлийн тэргүүн сарын шинийн1-нд төрсөн гэдгийг хүлээн зөвшөөрсөн. Харинманжийн үеийн тооллоор тооцож байгааг ноцтойалдаа гэж үзэж байна. Монголчууд намар шинэлж,шинэ он эхэлдэг байсан. Үүнийг бүх эрдэмтэдхүлээн зөвшөөрсөн. Намрын гурван сар гэдэг ньхяруу унаж, өдөр шөнө тэнцэхээс эхэлнэ гэжМонголын угсаатны зүй болон ёс заншлын бүхномонд бичсэн байгаа. Бидний яриад байгааөвлийн тэргүүн сарын шинийн 1 боларванхоёрдугаар сарын 22 юм. Эндээс ес эхэлж,өвөл эхэлдэг гэдгийг монгол хүн бүр мэднэ. Чингисхааны төрсөн өдрийг Монголын улирлын тооллоортооцож тогтоох ёстой”

САНАЛ

• “Монголын нууц товчоо”-ны төгсгөлд “...хулгана жилийн гур сардбичиж өндөрлөв” гэж бичсэн байгаа. Бид гур сарыг нэхэж байна.“Алтан товч” гэж хоёр дахь агуу эх сурвалж бий. Түүнийг монголтооллоор бичээд төгсгөлд нь Монголын арваннэгдүгээр сарын 26 гэжбичсэн байгаа. Түвдийн Төгсбуянтын зурхайг зохиосон Сүнбэ хамбоИшбалжир ч намтартаа “Монголын улирлын тооллын” гэж бичсэнбайгаа. Энэ байдлаас харвал манжийн 1911 онд хаасан хуанли эсвэл100 жилийн өмнө орж ирсэн Төгсбуянтын сүм хийдийн явцуу хүрээндбайсан юмыг гаргаж ирвэл 800 жилийн өмнө болсон бүх зүйл худлааболно. Чингис хааны төрсөн өдрийг тэмдэглэхээс илүү Монголындундад зууны их түүхийг будлиантуулна. Улирлын тоолол гэх агуу ихөв соёлыг булшилна”

• Түүний үзэж буйгаар Чингис хааны төрсөн өдрийг билгийг тооллоор1162 оны арваннэгдүгээр сарын 14 гэж тооцвол хонин жилийн хужирсар гэх ямар ч эх сурвалжид байхгүй тоолол гарч байгаа аж. ХаринМонголын улирлын тооллоор 1161 оны арванхоёрдугаар сарын 22-ндтөрсөн хэмээн үзэж байгаа аж.

Чингис хааны эш хөрөг

• Чингисийн эш хөрөг Тайваньд хадгалагдаж байна.• Хөргийг Хэбэй мужийн Анду газрын Чен Хуан гэгчийн үр сад

Бээжингийн музейд хүлээлгэж өгсөн байна.• Мэргэжилтнүүд уг зургийн цаас, будаг, хүний дүр, нэрлэсэн

бичээс, зураглалын арга зэргээр нь Юань улсын үеийнх гэж тогтоожээ.

• Юань улсын сударын тайлга тахилгын тэмдэглэлд Хи Юаны 15-р он буюу 1278 оны 2 дугаар сард Тайзцу буюу Чингисийн дүрийг зурах зарлигийг Хорихосунд тушаав хэмээн бичжээ.

• Юань улсын сүүлчээр монголын язгууртан Дайду хотоос ухраг гарах үед умарш авч яваад нэгэн язгууртныхан үе улиран хадгалсан байж мэднэ. С.Чулуун

• Өвөр Монголын Мянган хошууны Сартагуд Баянбуу Сайшаал Чингис хааны товчоон хэмээх номдоо нийтэлж, анх олсон намтар түүхийг бичсэн.

Chinggis Kagan (1162-1227)

Чингисийн төрсний 800 жилийн ой

• 1962 оны 2-р сарын 8 ны өдрийн МАХН-ын Улс төрийн товчооны хуралдаанаар Д.Төмөр-Очир танилцуулж, тогтоолын төсөл, төлөвлөгөөг баталжээ.

• Монгол аймгуудыг нэгтгэж тулгар төрийг үндэслэн байгуулсанаар Монголын түүхэнд дэвшилттэй роль гүйцэтгэсэн Чингисийн төрсний 800 жилийн ойг 1962 оны 6-р сарын 10 нд тэмдэглэсүгэй.

• Чингисийн төрсөн нутаг Дэлүүн болдогт дурсгалын гэрэлт хөшөө босгохыг Майдарт даалгасугай.

• БНМАУ-ын түүх ба утга зохиолыг сургуулиудад зааж байгаа байдлын тухай гаргасан МАХН-ын Төв Хорооны Улс төрийн товчооны 1949 оны 10 сарын 27 ны өдрийн 56/104 дүгээр тогтоолын зарим заалтыг дахин хянаж үзэх саналаа Улс төрийн товчоонд оруулахыг Намы Төв Хорооны суртал ухуулгын хэлтэст даалгасугай.

Чингис богдын зохиосон Алтан товч

• Монгол Улсын Үндэсний номын сангийнолон зүйлийн сургаалын зохиолын гарбичмэл эхэд буй.

• Халхын их хүрээний гэвш, МУ-ын засгийнгазрын төлөөний түшмэл Лувсан гэдэг хүнгараар бичсэн товхимолд бий.

• Сэдвийн хүрээ өргөн, үг хэл уран, баялаг тул монгол бичиг суралцагч нарт уншуулдаг.

Чингис хааны хөшөө

• Чингис хааны мэндэлсний 800 жилийнойгоор Хэнтий аймгийн Дадал сумынтөвөөс 2 км зайтай орших Гурван нуурындунд нуурын дотор буй Чингисийн галголомт гэж домогтой товгор газар босгожээ.

• Барималч Л.Махбал ур ухаан, хичээлзүтгэлээрээ хийж түүхч Гонгор зөвлөжээ.

• Хөшөөг 1962 оны 8-р сарын 23 ны өдөр нээжээ.

Чингис хааны хөшөө, (1962/8/23)

Чингис хааны оршоосон газар

• Чингис хаан гуравдахь удаагаа Тангудыг дайлж яваад 1227 оны 8 сарын 25 нд Тангудын Түрэмгий балгас-наа нас баржээ.

• Шарилыг хөвгүүд, хатад, түшмэд нь Монголд авчирсан гэдэг.

• Сурвалжид янз бүр бий. Алтан ханы ар, Хэнтий ханы өлгийд Их өтөг нэрт газар онголвой гэж бий. Зарим хятад сурвалжид Чи ниян гу-д оршуулсан гэж буй. Үүнийг Хүрлэхү, Хэрлэн, сэлэнгэ, чонын гуу, чонын гол хэмээн тайлдаг.

• Персийн түүхч Раш Ид Ад дин Бурхан халдун гээд нэгэн домог өгүүлсэн тэр нь “өл буга бэлчээрлэлтэй, өвөөлж шувуу өндөглөлтэй, өвгөн хүмүн нутаглалтай сайхан газар, хэмээн өгүүлсэнтэй таарч байгаа ажээ.

Анхааран сонссон та бүхэнд баярлалаа

E-mail: [email protected],

[email protected]

Tel: 99105206

mailto:[email protected]




Documents

Монголын нууц товчоон ба Чингис хаан