Embed Size (px)
DESCRIPTION
Мал Аж Ахуйн МаркетингийгСайжруулах төслийн
Citation preview
Мал Аж Ахуйн Маркетингийг Сайжруулах төслийн
Байгаль Орчны Менежментийн Төлөвлөгөө
(МААМС)
Дэлхийн Банк 2012 оны 4, 5 дугаар сар
ЗААВАРЧИЛГАА: Энэхүү Байгаль Орчны Менежментийн Төлөвлөгөө нь МААМС төслийн баримт бичгийн салшгүй хэсэг бөгөөд төслийг хэрэгжүүлэх хүрээнд гарч болзошгүй байгаль орчны аливаа бохирдол, эрсдлээс урьдчилан сэргийлэх, байгаль орчны талаар анхаарах асуудлуудыг дэмжих зорилготой. Хэрэв та МААМС төслийн холбогдох бусад бичиг баримтуудыг хүлээн аваагүй бол ХХААХҮЯ-ны дэргэдэх МААМС төслийн Төсөл Хэрэгжүүлэх Нэгжтэй холбоо барьж авна уу.
Хувилбар №: 01 Засаж сайжруулсан: 2012-08-28
Боловсруулсан:Гонгорын Гансүх Албан тушаал: Байгаль Орчны Зөвлөх
Баталсан:.................................... Албан тушаал:
Баталсан хүний гарын үсэг: ……………. Огноо: ……………………..
Монгол улсын ХХААХҮЯ-ны дэргэдэх Мал Аж Ахуйн Маркетинг Сайжруулах төслийг хэрэгжүүлэх нэгж болон түүний хамтран ажиллагч талуудад дэмжлэг үзүүлэх зорилгоор Дэлхийн банкны Монгол дахь салбарын БОҮ-ний зөвлөх энэхүү Байгаль Орчны Менежментийн Төлөвлөгөөг боловсруулав. Энэ төлөвлөгөө нь Монгол улсад Мал Аж Ахуйн Маркетинг Сайжруулах төслийг хэрэгжүүлэхэд дагаж мөрдөх шаардлагатай аюулгүйн зааварчлагуудыг тусгасан бөгөөд Дэлхийн Банкны Үйл Ажиллагааны Бодлого 4.01-ыг даган биелүүлэхтэй холбоотой зааварчлагуудыг МААМС төслийг дэмжигч, хэрэгжүүлэгч, үр ашгийг нь хүртэгч талуудад зөвлөмж болгож байгаа ба төсөлд хамрагдагч талууд энэхүү БОМТ-нд тусгасан шаардлагуудыг өөр өөрсдийн хэрэгжүүлэх аливаа үйл ажиллагаанд дагаж мөрдөх талаар бүхий л арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэх ёстой.
Хуудаса 2
Бүрэлдэхүүн Товчилсон үг, хэллэг ................................................................................................ 4 1.5 Байгаль Орчны Үнэлгээний талаар Монгол улсын бодлого, эрх зүй ......... 6
1.6 Олон нийтийн хэлэлцүүлэг ............................................................................ 8
2. Төслийн тодорхойлолт ба байршил ............................................................. 9
2.1 Төслийн бүрэлдэхүүн хэсгүүд ....................................................................... 9
2.2 Төсөл хэрэгжих газар ................................................................................... 13
3. БОМТ-ний хамрах хүрээ .............................................................................. 14
Бусад асуудал ......................................................................................................... 15
3.1 Төслийн хүрээнд хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаа, байгууламжууд ................ 15
3.2 Төслийн сумуудад хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаануудын нөлөөлөл ........... 20
3.2.1 Сөрөг нөлөөллүүдээс хамгаалах, урьдчилан сэргийлэх, бууруулах арга
хэмжээ .......................................................................................................... 23
3.4 Баталгаажуулалт ба зөвшөөрөл ................................................................. 28
4 Mониторингийн хөтөлбөр ба тогтолцоо .............................................................. 31 5. Сургалтын хөтөлбөр .................................................................................... 36
6. Үүрэг, хариуцлага ......................................................................................... 38
7. БОМТ-г хянан засварлах ............................................................................. 41
8. БОМТ-өөг хэрэгжүүлэхэд шаардагдах төсөв ...................................................... 42
ХАВСРАЛТ 1. ПЕСТ MЕНЕЖМЕНТИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ ..................................... 43
1. Тойм зөвлөмж .............................................................................................. 43
2. Танилцуулга ................................................................................................. 44
2.1 Төслийн зорилго .......................................................................................... 44
2.2 Пестицидтэй холбоотой бэрхшээлүүд ....................................................... 44
2.3 Пестицид менежмент ба пестицидтэй холбоотой асуудал зохицуулах хууль
эрх зүй .......................................................................................................... 45
3. ПМТ-ний бүрэлдэхүүн .................................................................................. 45
3.1 ПМТ-ний зорилго.......................................................................................... 45
3.2 Хүлээгдэж буй үр дүн .................................................................................. 46
3.3 Бохирдлын эрсдэл ба хяналт .............................................................................. 46 3.4 Үйл ажиллагаа ба ажлын төлөвлөгөө ................................................................. 53 4. Байгуулагуудын бэлтгэл ба үүрэг хариуцлагын зохицуулалт ................... 56
5. Мониторинг ................................................................................................... 57
6. ПМТ-өөг хэрэгжүүлэхэд шаардагдах төсөв ................................................ 57
Хуудаса 3
ХАВСРАЛТ 2. Байгаль орчныг хамгаалах талаар барилгын ажилд тавигдах шаардлага ......................................................................................... 59
ХАВСРАЛТ 3. Байгаль орчинтой холбоотой Монгол улсын хуулиуд .................. 66
ХАВСРАЛТ 4. Монгол улсын нэгдэн орсон байгаль орчны конвенциуд ............. 67
ХАВСРАЛТ 5. Усан дахь химийн бодисын зөвшөөрөгдөх хэмжээ, найрлага. MNS
4586:1998 ..................................................................................................... 67
ХАВСРАЛТ 6. Гадаргын усанд нийлүүлэх бохир усны бохирдлын зөвшөөрөгдөх
түвшин MNS 4943:2000 ............................................................................... 68
ХАВСРАЛТ 7. . Газрын хөрсөнд нийлүүлэх бохир усны бохирдлын зөвшөөрөгдөх
түвшин MNS 4943:2000 ............................................................................... 68
ХАВСРАЛТ 9.Арьс ширний үйлдвэрээс гарах бохир усны бохирдлын зөвшөөрөгдөх
түвшин .......................................................................................................... 69
ХАВСРАЛТ 10. Ашигласан материал .................................................................... 70
Хуудаса 4
Товчилсон үг, хэллэг
АХХААЖДҮГ .......... Аймгийн Хүнс Хөдөө Аж Ахуй Жижиг Дунд Үйлдвэрийн Газар
АБОАЖГ .................................. Аймгийн Байгаль Орчин Аялал жуулчлалын Газар
АМХГ ........................................................... Аймгийн Мэргэжлийн Хяналтын Газар
БОАЖЯ ..................................................... Байгаль Орчин Аялал Жуулчлалын Яам
БОНЕҮ ............................................. Байгаль Орчны Нөлөөллийн Ерөнхий Үнэлгээ
БОННҮ ................................. Байгаль Орчны Нөлөөллийн Нарийвчилсан Үнэлгээ БОЭМАБ ......................................... Байгаль Орчин, Эрүүл Мэнд, Аюулгүй Байдал
ЗДТГ ............................................................................ Засаг Даргын Тамгын Газар
БОХУБ .................................................. Байгаль Орчны Хяналтын Улсын Байцаагч
ДЭМБ ........................................................... Дэлхийн Эрүүл Мэндийн Байгууллага
ДБ ................................................................................................... Дэлхийн Банк
ЭМНХЯ ..................................................... Эрүүл Мэнд Нийгмийн Хамгааллын Яам
МААМСТ ............................................ Мал Аж Ахуйн Маркетинг Сайжруулах Төсөл
МЭҮТ .......................................................................... Мал Эмнэлэг Үржлийн Тасаг
ТХН ................................................................................. Төсөл Хэрэгжүүлэх Нэгж
ТХГН .......................................................................... Тусгай Хамгаалалттай Газар
ХОМҮ ......................................................... Хамтын Оролцоот Мониторинг Үнэлгээ
УГТСЭШТ ........ Ургамал Газар Тариалангийн Сургалт Эрдэм Шинжилгээний Төв
M&Ү ..................................................................................... Mониторинг & Үнэлгээ
ИТХ ..................................................................... Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал
Хуудаса 5
1. Төслийн орчин
1.1 Төслийн Хөгжлийн Зорилго (ТХЗ) Төслийн хөгжлийн зорилт нь мал аж ахуйн бүтээгдэхүүний төрөл зүйл, үйлдвэрлэл, бүтээмжийг нэмэгдүүлэх, зах зээлийг сайжруулах замаар сонгосон сумдад хөдөөгийн хүн амын амьжиргаа болон хүнсний аюулгүй байдлыг дээшлүүлэх явдал юм. 1.2 Төслийн үр ашгийг хүртэгсэд Төслийн шууд үр дүнг хүртэгсэд нь Архангай, Баянхонгор, Говь-Алтай, Хөвсгөл, Завхан 5 аймгийн 15 сумын хүнсний эрүүл ахуй, хангамж, үйлдвэрлэл, бүтээмжийн хувьд бэрхшээл хүндрэлтэй байгаа малчин өрхүүд юм. Төслийн үр ашгийг хүртэгч хоёр дахь шатны хүмүүст Улаанбаатар болон бусад хот сууринд оршин суугч үйлдвэрлэгчид болон түншлэлд хамтран ажиллахыг сонирхогч талууд хамаарна. МААМС төслийн хүрээнд хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаа бүрийн онцлогоос хамааран тухайн үйл ажиллагаанаас шууд ашиг хүртэгсэд өөр өөр байна. Төслийн зорилтот стратегид тулгуурлан төсөл нь дараах ашиг хүртэгсэдтэй хамтран ажиллана:
� Хөдөө аж ахуйн бизнес эрхлэгчид, фермерүүдийг зах зээлтэй холбох: төслийн үр шимийг хүртэгчдэд өөрсдийн амьжиргааг дээшлүүлэхийн төлөө сум ба орон нутгийн түвшинд ажиллаж байгаа хөдөө аж ахуй болон мал аж ахуйгаас хараат байдалтай малчид, жимс ногооны аж ахуй эрхлэгчид хамаарна. Энэхүү төслийн хоёрдогч үр шимийг хүртэгчдэд Улаанбаатар хот болон хөдөө орон нутагт түншлэлийн үйл ажиллагаа явуулах сонирхолтой боловсруулагчид хамаарна. Үйлдвэрлэгч болон боловсруулагчийн үйл ажиллагааны орлогыг холбогдох дэд салбаруудад нийлүүлэлтийн хэлхээ, сүлжээг сайжруулах замаар нэмэгдүүлнэ. 20 гаруй хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийн түншлэл, наандаж тавь орчим малчин өрх бүхий хоршоо, жимс ногооны аж ахуй эрхлэгч 50 орчим малчин өрхийн бүлгийн санал, санаачлагийг дэмжин ажиллана. Үндсэндээ орлого багатай иргэд, нэн ялангуяа өрх толгойлсон малчин эмэгтэйчүүдэд чиглэн ажиллана. Наандаж 125 өрхийг хамруулан хөрөнгө оруулалтын төлөвлөгөөгөөр дамжуулан таван бага оврын сүү цагаан идээ боловсруулах үйлдвэрүүдэд дэмжлэг туслалцаа үзүлнэ.
� Мал аж ахуйн бүтээмж, чанарыг нэмэгдүүлэх: Малын эрүүл мэндийн санаачлагуудад улсын ба хувийн мал эмнэлгийн үйлчилгээ, малчин өрхийн малын эрүүл мэндийн бүлэг, аймгийн лаборатори, Малын Өвчлөлгүй Бүс, хилийн хяналтын цэг, хамгаалалтын бүс байгуулах зэрэг асуудлуудыг хамруулна. Малын үржил селекцийн үйл ажиллагаанд уламжлалт мал аж ахуйн арга технологийн дагуу хонь, ямаа маллаж байгаа малчин өрхүүд, бага оврын сүү цагаан идээ боловсруулах үйлдвэр, үхрийн мах нийлүүлэгчдийн үйл ажиллагааг хамруулна. Малын тэжээлийн хөтөлбөрт малчин өрхөөс бүрдсэн дөч хүртэлх бүлэг, сүү цагаан идээ үйлдвэрлэгчид, 420 орчим малчин өрхөөс бүрдсэн үхрийн мах боловсруулах, нийлүүлэх үйлдвэрүүдийг хамруулна.
� Удирдлага зохион байгуулалт ба донорын зохион байгуулалт: Тус төсөл сум, орон нутгийн албаны хүмүүс, сум орон нутгийн тэргүүний хүмүүст удирдлага зохион байгуулалтын сургалт явуулах замаар сумын түвшинд донорын зохион байгуулалтын чадавхийг бий болгоно.
Хуудаса 6
Төслийн шууд үр шимийг хүртэгчдийн тоо 7820 хүрэх бөгөөд тэдгээрийн гуч орчим хувийг эмэгтэйчүүд эзлэнэ. Таван аймгийн түвшинд дунджаар авч үзвэл төслийн шууд бус үр шимийг хүртэгчдийн тоо 39100-д хүрнэ. 1.3 ТХЗ-ийн түвшинд үр дүнг үнэлэх шалгуур үзүүлэлт
Төслийн хөгжлийн зорилтын төлөвлөсөн үр дүнг дараах үзүүлэлтээр дүгнэнэ. Үүнд: 1/ эмэгтэйчүүдийн тодорхой хэмжээний хувийг багтаасан төслийн идэвхтэй ба төлөвлөгөөт шууд үр шимийг хүртэгчид (дэлхийн хөдөө аж ахуй, хүнсний байдлын хөтөлбөрийн үндсэн үзүүлэлт болох) 2/ өрхийн орлогыг нэмэгдүүлэх (дэлхийн хөдөө аж ахуй, хүнсний байдлын хөтөлбөрийн үндсэн үзүүлэлт болох) 3/ хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл, боловсруулах салбараас орлого олж буй өрхийн орлогыг нэмэгдүүлэх 4/ хувийн салбарт үйл ажиллагаа явуулж байгаа компаниудын үйлдвэрлэл, бүтээмжийг нэмэгдүүлэх 5/ хоол тэжээлийн зохистой илчлэгээс доогуур хэмжээнд байгаа, зохистой хооллолтын түвшинг үл хангах хүмүүсийн хувь хэмжээг бууруулах, эмзэг бүлэг болон эмэгтэйчүүд тодорхой эзэлсэн байна. (Дэлхий хөдөө аж ахуй, хүнсний аюулгүй байдлын хөтөлбөрийн үндсэн үзүүлэлт) 1.4 Дэлхийн Банкны байгаль орчны үнэлгээний бодлого
Байгаль Орчны Нөлөөллийн Үнэлгээ нь Дэлхийн Банкны байгаль орчин, нийгэм, хууль эрх зүйн урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээнд мөрддөг 10 бодлогын нэг чухал хэсэг нь юм. Дэлхийн Банкнаас дэмжин хэрэгжүүлэх аливаа төсөл арга хэмжээнээс байгаль орчинд үзүүлж болзошгүй сөрөг үр нөлөөг тодорхойлох, урьдчилан сэргийлэх, бууруулах, хамгаалахын тулд Дэлхийн Банк нь Байгаль Орчны Нөлөөллийн Үнэлгээг ашигладаг. Дэлхийн Банкны үйл ажиллагаанд, Байгаль Орчны Нөлөөллийн Үнэлгээ нь шийдвэр гаргах, тухайн төслийн цаашдын тогтвортой байдлыг хангах, төслийн нөлөөлөлд өртөж болзошгүй хүмүүсийг мэдээлэл, зөвлөгөөгөөр хангах ажиллагааг сайжруулах зорилготой. Дэлхийн Банкны Байгаль Орчны Нөлөөллийн Үнэлгээний бодлого ба зөвлөмжүүд нь Үйл Ажиллагааны Бодлого (ҮАБ) / Банкны үйл ажиллагааны горим (ҮАГ) 4.01: Байгаль Орчны Үнэлгээ гэсэн хэсгээр зохицуулагддаг. Энэхүү бодлого нь Дэлхийн Банкнаас байгаль орчны талаар баримталдаг үндсэн бодлого бөгөөд дотроо Байгалийн Дурсгалт Зүйлсийг Хамгаалах бодлого (OP 4.04), Ойн (OP 4.36), Хортон шавьжтай тэмцэх менежмент (OP 4.09), Соёлын дурсгалт зүйлс хамгаалах бодлого (OP 4.11), Далангийн аюулгүй байдлын журам (OP 4.37)-ыг хамруулсан байдаг ба эдгээр дүрэм, журмууд болон Олон Улсын Санхүүгийн Корпорацийн Байгаль Орчин, Эрүүл Мэнд, Аюулгүй Ажиллагааны Зааварчлагын Агро-Бизнес/Хүнсний Үйлдвэрлэлийн журмыг энэхүү БОМТ-нд мөрдлөг болгоно. Эдгээр бодлого, журмуудын талаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл авахыг хүсвэл Дэлхийн Банкны вэбсайтын холбогдох хуудсуудаар орж авч болно.
1.5 Байгаль Орчны Үнэлгээний талаар Монгол улсын бодлого, эрх зүй Монголын байгаль орчны үнэлгээтэй холбоотой хууль эрх зүй нь дараах үндсэн хууль эрх зүйгээс бүрдэнэ.
1. Монгол улсын Үндсэн хууль;
2. Олон улсын гэрээ конвенцүүд (БТЗХК, НҮБЦТК, CITES, RAMSAR, etc.);
Хуудаса 7
3. Байгаль Орчныг Хамгаалах тухай хууль;
4. Байгаль Орчинд Нөлөөлөх Байдлын Үнэлгээний тухай хууль;
5. Байгалийн нөөцтэй хобогдох хууль тогтоомжууд (Усны, Ойн, Агаарын, Байгалийн Ургамлын, Газарын, Ан агнуур, ТХГН-ийн, ТХГН-ийн Орчны Бүсийн, Ашигт малтмалын тухай гэх мэт);
6. Байгалийн нөөц ашигласны төлбөр хураамжийн тухай хууль тогтоомжууд (Ус, Ойн нөөц, Байгалийн Ургамал ашигласны, Газар ашигласны, Ан агнуурын, Ашигт малтмал ашигласны төлбөр, Байгалийн нөөц ашигласны төлбөр хураамжийн орлогоос байгаль хамгаалах, нөхөн сэргээхэд зарцуулах хувь хэмжээний тухай хууль гэх мэт).
Монгол улсын Үндсэн хуулийн 16 -р зүйлийн 2 дахь заалт “Монгол улсын иргэн ... эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах, орчны бохирдол, байгалийн тэнцэл алдагдахаас хамгаалуулах эрхтэй гэж заасан байдаг. Түүнчлэн Үндсэн Хуулиар төр нь байгаль хамгаалах талаар тодорхой бодлого явуулах ёстойг зааснаас гадна 1996 онд батлагдсан “Үндэсний Аюулгүй Байдлын Бодлого”, 1998 онд батлагдсан Байгаль Орчныг Хамгаалах талаар төрөөс баримтлах бодлого зэрэг урт хугацааны бодлого зорилтууд нь МААМС төслийн хүхээнд дагаж мөрдөх чухал баримт бичгүүд юм.
Монгол улс Даян дэлхийн Мянганы Тунхаг Бичигт нэгдэн орсон бөгөөд Мянганы Хөгжлийн Зорилтыг дэвшүүлж анхны тайлангаа 2004 онд, удаах тайланг 2004 онд тус тус гаргасан билээ. Үүнээс гадна, байгаль хамгаалах талаарх олон улсын хэмжээний ихэнх конвенцуудад нэгдэн орж гарын үсэг зурсан ба 1990 оноос хойш энэ чиглэлээрх олон улсын уулзалт хэлэлцээрүүдэд байнга оролцож хамтран ажиллаж байна. 2007 онд АНУ-ын Нью Йорк хотноо зохион байгуулагдсан НҮБ-ын Тогтвортой Хөгжлийн Бодлого зөвлөгөөн даян дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлт, эрчим хүч- үйлдвэрлэлийн хөгжлийн асуудалд анхаарал хандуулж тэдгээрээс нийгэмд үзүүлж байгаа сөрөг нөлөөлөлийг тодорхойлж, хүндрэлтэй асуудлуудыг хэрхэн даван туулах арга замуудыг хэлэлцсэн билээ.
Энэ зөвлөгөөнөөс гарсан шийдвэрийг хэрэгжүүлэхийн тулд Монгол улсын Их Хурал 2008 оны 12-р тогтоолоороо “Мянганы Хөгжлийн Зорилтод тулгуурласан Үндэсний Тогтвортой Хөгжлийн Стратеги”-ийг баталсан бөгөөд энэ нь МХЗ-ийн 5 дахь зорилтод холбогдох дараах асуудлуудыг хамруулсан байна.
“Нийгэм, эдийн засгийн болон экологийн өв тэгш стратегийг дэмжих зорилгоор байгаль орчныг хамгаалах бодлогыг хэрэгжүүлэх, үүний дотор газар, хөрс, ургамал, ан амьтан, агаар мандлыг хамгаалах, уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох арга замуудыг хөгжүүлж, экосистемийн тэнцвэрт байдлыг хадгалах замаар тогтвортой хөгжлийн орчинг бүрдүүлэх; цөлжилт, хуурайшилтыг бууруулах; хог хаягдлын менежментийг сайжруулж химийн болон цацараг идэвхт хаягдлыг бууруулах.” Түүнчлэн 2007-2021 оны хугацаанд хэрэгжүүлэх стратегийн зорилт болон дараах тодорхой арга хэмжээнүүдийг тодорхойлсон байна:
1. Байгаль орчны бохирдол, доройтлыг хязгаарлан зогсооно;
2. Газар, газрын хэвлийн баялагийг зохистой ашиглах нэгдсэн бодлого хэрэгжүүлнэ;
3. Усны нөөцийг бохирдол, хомсдолоос хамгаалах, зохистой ашиглах, хүн амыг эрүүл ахуйн шаардлагад нийцсэн усаар хангах нөхцөлийг бүрдүүлнэ. “Ус” үндэсний хөтөлбөр хэрэгжүүлнэ;
Хуудаса 8
4. Ойн нөөцийг тогтвортой ашиглаж, ой хамгаалах, нөхөн сэргээх, экологийн тэнцвэрийг хадгалах нөхцөлийг хангана;
5. Амьтан, ургамлын аймгийн нөөцийн хомсдолыг хязгаарлаж, тэдгээрийг байгалийн жамаар нөхөн сэргэх, тогтвортой ашиглах нөхцөлийг бүрдүүлнэ гэсэн байна.
Монгол Улсын Засгийн газрын үйл ажиллагааны тэргүүлэх чиглэлд “Байгаль хамгаалах, түүний баялгийг зохистой ашиглах, нөхөн сэргээх ажлыг эрчимжүүлж, байгаль орчны доройтол, агаарын бохирдлыг багасгах” асуудлыг байгаль орчны салбарын тэргүүлэх чиглэл хэмээн баталгаажуулсан. Өөрөөр хэлбэл байгалийн нөөц баялгийг ашиглах асуудлыг гагцхүү зохистой хэмжээнд нь буюу нөхөн сэргээгдэх хязгаарт нь барихад төрийн зүгээс тавих хяналт, зохицуулалтыг чиглүүлж, байгаль хамгаалах, орчны доройтол хийгээд хүн амын төвлөрөл бүхий хот суурингийн агаарын бохирдлыг бууруулахыг энэ салбарын тэргүүлэх ач холбогдолтой зорилтын түвшинд тодорхойлсон байгаа нь байгаль орчны хууль тогтоомжуудад зохих ёсоор тусгагдсан байна. Гэсэн хэдий ч хүрээлэн буй орчны доройтолоос уридчилан сэргийлэх, нөхөн сэргээхэд “Байгалийн баялгийг ашиглагч нь хамгаалах, бохирдуулагч нь төлөх” зорилтыг хэрэгжүүлэх арга зам, албан тушаалтны хариуцлагыг чангатгах, болон байгаль орчны оновчтой бүтцийг хуулчлан тогтоож, ард иргэдийн оролцоог бүрдүүлэх эрх зүйн орчинг боловсронгуй болгох шаардлагатай болсон байна.
“Аж ахуйн үйл ажиллагааны тусгай зөвшөөрлийн тухай” хуулинд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай” болон “Химийн хорт ба аюултай бодисын тухай хуулинд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай” хуулиудыг УИХ-ын 2008 оны 1 дүгээр сарын 03-ны өдрийн хуралдаанаар хэлэлцүүлэн баталгаажуулснаар химийн бодисын зөвшөөрлийг Байгаль орчны асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага олгох болж, хяналтанд авах нөхцөл бүрдлээ. Түүнчлэн аюултай бодисыг тусгайлан эрх олгосон хөндлөнгийн байгууллагаар импортлуулах, худалдаалуулах эрх зүйн орчин бий болсон байна.
Байгаль орчны доройтлоос хамгаалах, урьдчилан сэргийлэх, нөхөн сэргээх арга хэмжээг Үндэсний хэмжээнд зохицуулах асуудлыг БОАЖЯ хариуцаж байгаа бөгөөд түүнчлэн химийн хорт бодисыг импортлох, худалдаалах, ашиглахад зөвшөөрөл олгох асуудлыг хариуцаж байна.
1.6 Олон нийтийн хэлэлцүүлэг Энэхүү БОМТ-г боловсруулах явцад болон сурталчлах зорилгоор олон нийтийн хэлэлцүүлгийг аймгийн ХХААЖДҮГ, БОАЖГ, МХГ-ын ажилтнууд, сумын захиргааны ажилтнууд, байгаль орчны байуаагчид, байгаль хамгаалагчид болон малчид, ногоочдын төлөөлөгчдийг оролцуулан 4 дүгээр сарын 25-29ний өдрүүдэд Говь-Алтай аймагт, 5 дугаар сарын 5-7 нд Архангай аймагт тус тус зохион байгуулсан билээ. Эдгээр хэлэлцүүлгийн үеэр төлөвлөгөөг боловсруулахад шаардлагатай мэдээ, мэдээллийг орон нутгийн иргэд, малчид болон нөхөрлөл бүлгүүдээс гаргуулж, тэдний санал дүгнэлтийг авч, БОМТ-өөг хэрэгжүүлэхэд талууд хэрхэн, ямар үүрэгтэй оролцох талаар нэгдсэн ойлголт бий болгосон. Хэлэлцүүлэгт оролцогчид төслийн хүрээнд малын тэжээл болон хүнсний ногоо тариалахад шаардлагатай байгаль орчинд ээлтэй арга технологи нэвтрүүлэх, хэрэглэх талаар сургалт чухал хэрэгцээтэй болохыг сануулж байсан. Түүнчлэн төслийн хүрээнд санал болгон хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаанд химийн бордоо, пестицид хэрэглэх тохиолдолд тавих хяналт,
Хуудаса 9
мониторигийн арга хэмжээг чангатгах, энэ зорилгоор аймгийн болон сумын байгаль орчны хяналтын байцаагчид, байгаль хамгаалагчдыг чадавхижуулах шаардлагатайг онцлон тэмдэглэж байсан. БОМТ-өөг 2012 оны 6 дугаар сарын 5-нд ХХААХҮЯ-ны Гадаад Харилцааны хэлтсээр дамжуулан тус Яаманд өргөн барьсан. Тус Яаман дахь МААМС төслийн Төсөл Хэрэгжүүлэх Нэгж МААМС төслийг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны төлөвлөгөөнд энэхүү БОМТ-ийг төслийн оролцогч талуудад танилцуулах, төлөвлөгөөг сайжруулах талаар олон нийтийн хэлэлцүүлгүүдийг зохион байгуулах арга хэмжээг төлөвлөн хэрэгжүүлэх шаардлагатай. Төслийн цаашдын үйл явц дэнд зохион байгуулах олон нийтийн хэлэлцүүлгүүд нь дараах үндсэн асуудлуудад анхаарах ёстой. Үүнд:
• Төслийн аймаг, сумдын шинээр сонгогдох ИТХ, Засаг дарга нарт болон орон нутгийн иргэдэд энэхүү төлөвлөгөөний талаар танилцуулж төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхэд тэдний оролцоо, үүрэг хариуцлагыг ойлгуулах;
• Олон нийтийн уулзалт, зөвлөгөөн, судалгаа зохион байгшуулах замаар орон нутгийн иргэд, малчид, тариачдын оролцоог идэвхжүүлэх;
• Тухайн нутгаас сонгогдсон төр засгийн удирдлага болон орон нутгийхны хоорондын яриа хэлцэл, ойлголтыг зохион байгуулах;
• Талуудын уулзалт зөвлөгөөн, Орон нутгийн зохицуулах хорооны уулзалт гэх мэтээр дамжуулан Үндэсний болон аймгийн түвшингийн засгийн газрын байгууллагуудын хамтын оролцоог бий болгох, сайжруулах;
• БОМТ болон түүнд тусгагдсан зааварчлага, зөвлөмжүүд, Байгаль Орчны Үнэлгээтэй холбогдох хууль, тогтоомжуудыг хэрэгжүүлэх, дагаж мөрдөх талаар МААМС төслийн оролцогч талуудын хандлага, үйл ажиллагааны талаар олон нийтийн санал дүгнэлтийг гаргуулах боломжийг бий болгох.
2. Төслийн тодорхойлолт ба байршил
2.1 Төслийн бүрэлдэхүүн хэсгүүд МААМС төсөл нь гурван үндсэн бүрэлдэхүүн хэсгүүдээс бүрдэнэ. 1/ Мал аж ахуй, хөдөө аж ахуйн үйл ажиллагаа эрхлэгчид, фермерүүдийг зах зээлтэй холбох 2/ мал аж ахуйн үйлдвэрлэл, чанарыг нэмэгдүүлэх 3/ төслийн удирдлага зохион байгуулалт ба донорын удирдлага. Эдгээр зорилтот үр дүн, дээд хэмжээний нөлөөлөлд хүрэхийн тулд өөр хоорондоо харилцан уялдаа холбоо бүхий зах зээлд үйл ажиллагаа явуулах, өрсөлдөх, үнэ – чанарын уялдаа холбоо, мал аж ахуйн үйлдвэрлэл, бүтээмж (мал сүргийн эрүүл мэнд, мал сүргийн үржил селекци, удмын сан, хоол тэжээл) зэрэг өөр хоорондоо нягт уялдаатай асуудлыг авч үзэх хэрэгтэй. Газар зүйн тодорхой жижиг бүс нутагт эдгээр цогц уялдаа бүхий, зах зээлд суурилсан чиг хандлагыг илэрхийлэх нь Монгол улсын засгийн газар үндэсний мал сүргийн хөтөлбөрөөр хэрэгжүүлэх загварыг бий болгоно. Бүрэлдэхүүн хэсэг 1: Мал аж ахуй, хөдөө аж ахуйн үйл ажиллагаа эрхлэгчид,
фермерүүдийг зах зээлтэй холбох Дэд бүрэлдэхүүн хэсэг 1а: Нэмүү өртөгийн сүлжээг хөгжүүлэх Энэхүү бүрэлдэхүүн хэсгийн зорилт нь сонгон авсан үйл ажиллагааны сүлжээнд үр ашигтай түншлэлийг бий болгоход чиглэсэн. Энэ нь алслагдсан бүс нутгуудад хөрөнгө оруулалт хийх, хөдөө аж ахуйн бизнсеийн үйл ажиллгааны эрсдэлийг бууруулах, малчин өрхийн орлогыг нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн. Санал санаачлага, дэд бүтэц, зах
Хуудаса 10
зээлийн нөхцөл байдал, тогтвортой нийлүүлэлтийн хосолсон бүтцэд сайн үйл ажиллагаатай бүтээмжийн түншлэлийг бий болгох, дэмжих дэмжлэг хэрэгтэй байна. Зохион байгуулалттай малчин өрхүүд (төрийн бус байгууллага, хоршоо) өрхүүд худалдан авагчид ялангуяа мах, сүү цагаан идээ боловсруулагчидтай нягт хамтран ажиллах хэрэгтэй. Малчин өрхүүдийн үйл ажиллагаанд хөрөнгө оруулалт хийснээр тэдний цуглуулах, болосвруулах, цэвэрлэх, ангилан ялгах, савлах, хадгалах болон бусад үйл ажиллагааг дэмжинэ. Энэ нь үйл ажиллагааны сүлжээнд байгаа түншлэлд үр ашигтай стратеги хэрэгжүүлэх, үйл ажиллагааг үр дүнтэй зохион байгуулах боломжийг бүрдүүлнэ. Тус бүрэлдэхүүн хэсэг нь гэрээ хэлэлцээрийн орчинг бэхжүүлж, зах зээлийн хөгжлийг хангаж, түншлэлүүдийн хооронд үйл ажиллагааны сүлжээний хүрээнд хамтын ажиллагааг хөгжүүлнэ. Өмнөх үйл ажиллагаанаас эзэмшсэн туршлагаас харахад бүлгийн зохион байгуулалтыг хөгжүүлэх, ур чадвар, үйл ажиллагааны хүчин чадлыг хөгжүүлэх, үйлдвэрлэгч бүлгийн хэрэгцээ шаардлагыг соргогоор тусгах, түншлэлийн үйл ажиллагаанд туслалцаа үзүүлэх шаардлагатай. Тусгай сургалт, техникийн тусламжийн үр дүнд энэхүү зорилтыг хэрэгжүүлэх боломжтой. Мөн одоогийн зах зээлийн хөрөнгө оруулалтын эрэлтийн судалгаа, хөрөнгө оруулалтын бэлтгэл байдлаар СВОТ судалгаа явуулах замаар энэхүү зорилтыг хангах боломжтой. Мөн тэтгэлгийг үр ашигтай зарцуулснаар үр ашигтай түншлэлийг бий болгоход туслалцаа, дэмжлэг үзүүлнэ. Энэхүү арга Вьетнам болон Колумб улсад үйл ажиллагааны түншлэлийг бий болгох, хөгжүүлэхэд маш үр дүнтэй байгаа нь харагдсан. Монгол улсад хөрөнгө оруулалтыг дэмжих зорилгоор тэтгэлэг, тусламжийг үр дүнтэй ашиглаж байна. Туршлагаас харахад хувийн салбарт үйл ажиллагаа явуулахад хөрөнгө оруулалтын 10-12 хувийн тэтгэлэг, тусламжийг эрэлхийлж байна. Тус төсөл нь үр ашигтай түншлэлийн тодорхойлолт, сонголт, үйл ажиллагааг хөгжүүлэх зорилгоор Мэрси Корпус, АДРА болон бусад орон нутгийн байгууллагуудтай үр ашигтай хамтран ажиллах зорилтыг дэвшүүлж байна. Энэхүү дэмжлэг туслалцаанд хэрхэн өргөдөл хүсэлт гаргах, нөөцийг зохион байгуулах, нөөцийг үр ашигтай ашиглах талаар сургалт явуулах зэрэг үйл ажиллагааг багтаасан. Ур чадвартай эмэгтэйчүүдийн бүлгийг (албан ба албан бус хоршоо) тодорхойлоход түлхүү анхаарал хандуулна. Мөн хэрэгцээний үнэлгээ, сургалтын хөтөлбөр нь эмэгтэйчүүдийн бүлэг, хоршоонд шаардлагатай техникийн туслалцаа, сургалтийн тусгай шаардлагыг тодорхойлоно.
Дэд бүрэлдэхүүн хэсэг 1б:Орлогын төрлийг нэмэгдүүлэх Тус төсөл жижиг түвшинд жимс, ногооны аж ахуй, сумд суурилсан сүү цагаан идээ боловсруулах болон жимс, ногооны боловсруулах үйл ажиллагаагаар дамжуулан орлогын төрөлжүүлэлтийг дэмжинэ. Жимс ногооны үйлдвэрлэл нийт 350 орчим өрхүүдийг хамруулан долоон санаачлагыг хэрэгжүүлнэ. Жижиг түвшний сүү боловсруулах үйлдвэр нь хамгийн багаар 125 өрхийг хамруулан таван үйл ажилагааг хэрэгжүүлнэ. 1/өрхийн болон бүсийн хүнсний аюулгүй байдлыг сайжруулах, 2/ өрхийн орлогыг нэмэгдүүлэх 3/ орон нутгийн ажил эрхлэлтийг нэмэгдүүлэх, 4/ хөдөө аж ахуйн хөгжил, төрөл зүйлийн нэмэгдүүлэх, 5/мал аж ахуйгаас өөр салбарт шилжих стратегийг бий болгох. Тус бүрэлдэхүүн хэсэг нь өрхийн орлого, хөдөө аж ахуй, хөдөө аж ахуйн боловсруулах үйл ажиллагааны орлого, сумын хөдөө аж ахуйн үйл ажиллагааны нийт
Хуудаса 11
чадавх, хүн амын хоол тэжээлийн эрүүл ахуй, чанарыг нэмэгдүүлэхэд зохих хувь нэмрээ өгнө.
Жимс ногооны аж ахуй: Үндсэн хүнсний ногооны тариалалтын талбайг бий болгох зорилгоор цөөн мал бүхий ажилгүй айл өрхүүд, малчин өрхүүдийн бүлэгт тэтгэлэг, тусламж үзүүлнэ. Энэ нь ядуурлыг бууруулахад чиглэсэн хөрөнгө оруулалт юм. Төслийн үр шимийг хүртэгчдийг сумын нийгмийн халамжийн албатай хамтран сонгож, ялангуяа өрх толгойлсон өрхүүдийг хамруулахад гол анхаарлаа хандуулна. Одоо жимс ногооны үйл ажиллагаа явуулж байгаа хүмүүс хүлэмж бий болгох, усжуулалтын системийг хөгжүүлэх, жимс, жимсгэнэ тариалах зэрэг зорилгоор санхүүжилт хүсэх боломжтой. Энэхүү салбарт одоо жимс ногооны үйл ажиллагаа эрхлэгчид томоохон ба бага хэмжээний үйл ажиллагаа явуулж байна. Бүтээмжийг нэмэгдүүлэх, төрөл зүйлийг нэмэгдүүлэх, ургац хураалтын дараах борлуулалтын үйл ажиллагааг дэмжих зорилгоор санхүүжилтийг ашиглана. Үйлдвэрлэл болон удирдлага зохион байгуулалтын хүчин чадлыг бэхжүүлэхэд онцгой анхаарал хандуулна. Бүх өргөдөл хүсэлтүүдэд цаашид хэрэгжих боломжтой бизнесийн төлөвлөгөөг шаардана. Үйлдвэрлэл, удирдлага зохион байгуулалтын хүчин чадлыг бий болгоход шаардлагатай сургалтыг хамруулна. Орон нутгийн жимс ногооны аж ахуй эрхлэгчид өөрийн бүтээгдэхүүний хадгалалтын хугацаа, үр ашгийг нэмэгдүүлэх боломжийг олгоход сумын түвшин дахь жижиг боловсруулах үйлдвэрт санхүүжилтийн туслалцаа үзүүлнэ.
Сүү цагаан идээ боловсруулах үйлдвэр: Мал аж ахуй, хөдөө аж ахуйн зах зээлийн цогц бодлого нь бага оврын сүү цагаан идээ боловсруулах үйлдвэрүүдэд зориулж сүү цагаан идээг орон нутагт боловсруулах, нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, зах зээлийн идэвхтэй үйл ажиллагааны хугацааг сунгахад чиглэсэн сургалт, хөрөнгө оруулалтын туслалцаа үзүүлнэ. Тухайн үйлдвэр нь орон нутгийн сүү үйлдвэрлэгчид байгууллагуудын өмч байна. Хөрөнгө оруулалтын багц нь эрүүл, аюулгүй хүнсний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд шаардлагатай бүх тоног төхөөрөмж, багаж хэрэгсэл, үйлдвэр, цахилгаан, усан хангамж, бохир ус зайлуулах системийг хамруулна. Сургалт, техникийн багц нь ферм болон үйлдвэрт хоол хүнсний эрүүл ахуйн нөхцлийг хангах, боловсруулах техник, зах зээл, санхүүгийн удирдлага зохион байгуулалт, хоршооны удирдлага зохион байгуулалтын үйл ажиллагааг хамруулна. Сургалт, техникийн туслалцаа бүхий боловсруулах үйлдвэрийн хөрөнгө оруулалтийн нийт үнийн дүн 100,000 ам доллар болох бөгөөд хүсэлт гаргагчийн бүлгээс хамааран энэ хэмжээ өөрчлөгдөж болно.
Бүрэлдэхүүн хэсэг 2 – Мал аж ахуйн бүтээмж, чанарыг нэмэгдүүлэх Хагас нүүдлийн үйлдвэрлэлийн системд уламжлалт таван хошуу малын (хонь, ямаа, үхэр, адуу, тэмээ) бүтээмжийг нэмэгдүүлнэ. Суурин, эрчимжсэн мал ахуйн үйлдвэрлэл нь үүсэн гарч ирж байгаа арилжаа үйл ажиллагаа бүхий сүү цагаан идээ боловсруулах болон суурин мал маллагааг хөгжүүлэхийг шаардаж байна. Эдгээр үйл ажиллагаа, хөрөнгө оруулалт нэгдүгээр бүрэлдэхүүн хэсэгт багтсан зах зээлд суурилсан хөрөнгө оруулалттай нягт уялдаа холбоотой. Суурь судалгаа, хэрэгцээ шаардлагын үнэлгээнд хүйсийн асуудлыг тодорхой тусгана. Энэ нь тус хөтөлбөр нь малын насанд суурилсан хөдөлмөр, үйл ажиллагааны бүтэц, мал аж ахуйн үйлдвэрлэлийн янз бүрийн онцлогуудад техникийн хэрэгцээ шаардлагад хандсан сургалт, үйлчилгээг хөгжүүлэх боломжийг бүрдүүлнэ. (тухайлбал эмэгтэйчүүд ихэвчлэн залуу малын арчилгаа, сүү саалийн асуудлыг хариуцах гэх мэт)
Хуудаса 12
Дэд бүрэлдэхүүн хэсэг 2а: Малын эрүүл мэнд Малын эрүүл мэндийн хөтөлбөр экспортын салбарын хөгжлийн асуудлыг төлөвлөгөө гаргах, хоёр талт яриа хэлэлцээр хийх, өвчлөлгүй чөлөөт бүс, мал эмнэлгийн үйлчилгээ, хувийн мал эмнэлгийн салбар, мал эмнэлгийн туслах үйлчилгээг бэхжүүлэх замаар экспортын салбарыг хөгжүүлэхэд дэмжлэг туслалцаа үзүүлнэ. Энэхүү зорилтыг хоёр үндсэн оролцоогоор хэрэгжүүлэх боломжтой. Үүнд: төсөл хэрэгжүүлэх таван үндсэн аймгийн бүх сумдад гар, хөл, амны өвчин, бруцеллёз хяналтын үндэсний хэмжээний хөтөлбөр хэрэгжүүлэх мөн хэрэгжүүлэхэд туслалцаа дэмжлэг үзүүлэх, 2/ хүчин чадлыг сайжруулах, хөрөнгө оруулалт хийх замаар мал эмнэлгийн салбарын салбар нэгжүүд, мал сүргийн эрүүл мэндийн удирдлага зохион байгуулалтыг бэхжүүлнэ. Тусгай үйл ажиллагааны хүрээнд дараах үйл ажиллагаа багтана. 1/ махны экспортын замын зураг боловсруулах, 2/ худалдаааны гэрээ хэлэлцээр байгуулах, дэмжлэг туслалцаа үзүүлэх 3/ малын эмч болон мал эмнэлгийн туслах ажилтнуудын мэдлэг, ур чадварыг сайжруулах, 4/ гар, хөл, амны өвчний чөлөөт бүс, бруцеллёзийн хяналтын кампанит үйл ажиллагаа явуулах, үйл ажиллагааг бэхжүүлэх, 5/ малын эрүүл мэндийн үйлчилгээ, өвчний хяналт, судалгааг сайжруулах. Дараах чиглэлээр төслийн хөрөнгө оруулалт хийнэ. үүнд: 1/сумын мал эмнэлгийн тоног төхөөрөмж, багаж хэрэгсэл, 2/ хилийн хяналтын пост, буффер бүсийн шалган нэвтрүүлэх цэг, 3/ хүйтэн хэлхээний тоног төхөөрөмж, 4/ аймгийн лабораторийн тоног төхөөрөмж. Мал аж ахуйн слбарын экспортын хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх, малын эрүүл мэнд, мал сүргийн бүтээмжийг нэмэгдүүлэх сайжруулсны үр дүнд тус бүрэлдэхүүн хэсэг өрхийн орлого, хөдөө аж ахуйн орлогын эзлэх хувь хэмжээг нэмэгдүүлэх боломжийг бүрдүүлнэ.
Дэд бүрэлдэхүүн хэсэг 2б: Малын үржил селекц, удмын санг сайжруулах Энэхүү бүрэлдэхүүн хэсэг нь эцсийн хэрэглэгчийн эрэлт шаардлагын дагуу эдийн засгийн хуваарилалтыг сайжруулах замаар малын чанарыг сайжруулна. Удмын санг сайжруулах хөтөлбөр, Монголын нөхцөлд тохирсон нутгийн үүлдрийн хонь, ноолуурын ямааны үүлдрийг хадгалахад дэмжлэг туслалцаа үзүүлнэ. Энэхүү зорилт нь өрхийн орлого, мал аж ахуйгаас хүртэх нийт орлогын хувь хэмжээг нэмэгдүүлэх замаар мал аж ахуйн гаралтай бүтээгдэхүүний чанар, малын бүтээмж, үйлдвэрлэлийг сайжруулна. Энэхүү зорилт нь удмын сангийн нөөцийн тухай Монгол улсын хууль тогтоомж, үндэсний мал сүргийн хөтөлбөрт тусгагдсан малын удмын сангийн зорилттой нягт уялдаатай. Ноолуурын ямаа, хонины чиглэлээр зургаан цөм сүрэг байгуулна. Зохиомол хээлтүүлгийн үйл ажиллагааны хүчин чадлыг сайжруулах замаар сүү цагааны чиглэлийн үүлдрийг сайжруулна. Үнийн ялгавартай бодлогыг хэрэгжүүлж, гулууз махны хэмжээг нэмэгдүүлэх, эдийн засгийн үр өгөөжийн нэмэгдүүлэх замаар махны чиглэлийн үхрний үржил селекцийг сайжруулна. Сүү цагаан идээний хөтөлбөрөөс малчдад 275 сайн чанарын сайжруулсан бухын нийлүүлэх замаар энэхүү зорилтыг хэрэгжүүлнэ. Эдгээр санал санаачлагад шаардлагатай удмын сангийн бүртгэлийн хөтөлбөрт Нэгдсэн Үндэсний Байгууллагын Хүнс, Хөдөө Аж Ахуйн Байгууллагаас зохион байгуулсан сүү цагаан идээний үүлдрийн удмын санг сайжруулах хөтөлбөрөөр (СУССХ) дамжуулан шууд ба шууд бус байдлаар туслалцаа үзүүлнэ.
Дэд бүрэлдэхүүн зорилт 2с: Малын өвс тэжээл Өвс тэжээлийн асуудал бол Монгол улсын мал аж ахууйн салбарт тулгарч байгаа томоохон бэрхшээлтэй асуудлын нэг юм. Энэхүү дэд бүрэлдэхүүн зорилт өвч
Хуудаса 13
тэжээлийн бий болгох, мал сүргийн өвс тэжээлийн хөтөлбөрийг зохион байгуулахад малчдад туслалцаа үзүүлнэ. Өвс тэжээлийн сайжруулсан арга хэмжээний үр дүнд малын жин, нөхөн үржихүйн чадварт сайнаар нөлөөлж энэ нь цаашлаад малчин өрхийн орлого, мал аж ахуйгаас олох орлогын хувь хэмжээг нэмэгдүүлнэ.
Өвс тэжээлийн болон хадлангийн талбай, бага оврын боловсруулах үйлдвэрийг сумдын түвшинд байгуулахад санхүүжилт үзүүлнэ. Оролцоот, практик сургалт, мал аж ахуй эрхлэгчдэд суурилсан судалгаагаар тус хөтөлбөрт туслалцаа үзүүлнэ. Зорилтыг хэрэгжүүлэх зорилгоор цөм сүрэг, сүү цагаан идээ боловсруулах үйлдвэрүүдийг байгуулна. Иймээс үйлдвэрлэгч, аж ахуй эрхлэгчид өвс тэжээл, үйлдвэрлэл, үр ашгийн хооронд уялдаа холбоог сайтар ойлгох хэрэгтэй. Хөрөнгө оруулалтын дөрвөн хэлбэр, цар хүрээг тодорхойлсон. Хөрөнгө оруулалтын бодит тоо хэмжээ, тодорхой хэлбэр нь үр ашигтай түншлэл, малчдын хөрөнгө оруулалтыг ашиглах чадвар, зорилго, санхүүгийн ба техникийн ул суурьтай төлөвлөгөөний зөвшөөрлөөс хамаарна. Санхүүжилтийн хөрөнгө оруулалтын төлөвлөж буй хэлбэрүүд 1/ нэг наст өвс (царгас гэх мэт), тариа будаа (арвай, овъёос) тариалж байгаа том хэмжээний хадлан тэжээлийн талбай (50 га хүртэл хэмжээтэй байх, 2/ хонь, ямааны цөм сүрэг болон сүү цагаан идээний фермерт зориулж царгас, амуу, овъёос тариалах дунд хэмжээний тариалангийн талбай (10-20 га талбай хэмжээтэй байх), 3/малын өвс тэжээл, жимс, жимсгэнэ, төмс, хүнсний ногоо хосолсон хэлбэрээр 15 га хүртэл талбайд тариалалт явуулах, 4/Тогтвортой амьжиргаа төслийн хүрээнд МААЭШХ-ийн зааврын дагуу малын өвс тэжээлийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх зорилгоор сумын түвшинд малчдын бүлэг ба боловсруулах бүлгийг (албан ба албан бус бүлэг) түлхүү дэмжих бодлого баримтлана. Мөн эрэлт хэрэгцээг үнэлэх, сургалт хөтөлбөрийн үйл ажиллагааны хүрээнд малын өвс, тэжээлийн шим чанар, тэжээл бэлтгэл, тэжээх аргын талаар шаардлагатай техникийн туслалцаа, сургалтын хэрэгцээг харгалзан үзнэ. Бүрэлдэхүүн хэсэг 3: Удирдлага, зохион байгуулалт ба донорын уялдаа Тус төсөл нь Хөдөө Аж Ахуй, Хөнгөн Үйлдвэрийн Яамны төсөл хэрэгжүүлэх нэгжийн зохион байгуулах үйл ажиллагаа, төслийн үйл ажиллагаануудад туслалцаа үзүүлнэ. Тус төсөл нь төсөл хэрэгжүүлэх нэгжийг эдгээр үйл ажиллагааны зорилгоор зохих мэргэжлийн боловсон хүчин болон тоног төхөөрөмжөөр хангана. Тус төсөл нь урт хугацаанд үйл ажиллагаа явуулах мэргэжилтэй боловсон хүчин, зөвлөх мэргэжилтэн, үйл ажиллагааны өртөг зардал, техникийн туслалцаа, сургалт, хөтөлбөр, хяналт, үнэлгээний үлй ажилагаа, нөлөөллийн үнэлгээ, мэдээллийг түгээх, жилийн аудит, хяналт зэрэг зүйлст санхүүжилт, хөрөнгө оруулалт хийнэ. Аймаг, сжмын төсөл, донорын зохион байгуулатын үйл ажиллагааг банкны санхүүжилтийн замаар санхүүжүүлж, хөрөнгө оруулалт хийнэ.
2.2 Төсөл хэрэгжих газар МААМС төсөл нь Архангай, Баянхонгор, Говь-Алтай, Завхан, Хөвсгөл зэрэг 5 аймгийн тус бүрт 3 сумыг сонгон авч хэрэгжинэ. ХХААХҮЯ эдгээр аймаг бүрээс төсөлд хамруулахаар дараах сумдыг урьдчилсан баййдлаар сонгон авсан байна. Хүснэгт 1. Төсөлд хамруулахаар урьдчилан байдлаар сонгосон сумд
Төслийн аймаг
Сонгогдсон сумд
Экологийн бүс Тухайн газрын онцлог Ой Тал
хээр Их
нуурын хотгор
Говь цөл
Өндөр уулын
Ус хагалбар
Голын сав
Нуурын сав
Хуурайшилтай бүс
Архангай Булган + + + Хайрхан + + + +
Хуудаса 14
Чулуут + + + + Баянхонгор Жаргалант + + +
Галуут + + + Өлзийт + + + +
Говь-Алтай Бигэр + + + + Чандмана + + + + Дэлгэр + + + +
Хөвсгөл Их Уул + + + Төмөрбулаг + + + + Жаргалант + + + +
Завхан Эрдэнэхайрхан + + Яруу + + + Завханмандал + + +
Total: 5 15 6 4 2 4 8 9 11 2 6 Зураг 1. Төслийн аймгуудын байршил
3. БОМТ-ний хамрах хүрээ МААМС төслийн хүрээнд санал болгож байгаа бүрэлдэхүүн хэсгүүд болон талуудын санаачлан хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаануудыг байгаль орчинд сөрөг нөлөөгүйгээр зөв зохистой хэрэгжүүлэхэд туслах зорилгоор энэхүү БОМТ-өөг боловсруулахад нь Дэлхийн Банкны Монгол дахь салбараас дэмжлэг үзүүлсэн юм. Энэхүү БОМТ-ний хамрах хүрээ нь МААМС төслийн хүрээнд дэмжин хэрэгжүүлэх аливаа үйл ажиллагаануудаас үзүүлж болох нөлөөлөл, эрсдлийг тодорхойлж, тэдгээрээс урьдчилан сэргийлэх хамгаалахад шаардлагатай арга хэмжээ, чиглэлүүдийг санал болгох, МААМС төслийг хэрэгжүүлэхэд тавигдах, загаж мөрдөх шаардлагууд болон байгаль орчин, хүний эрүүл мэндэд хор нөлөө үзүүлэх аливаа нөлөөллүүдээс урьдчилан сэргийлэх, хамгаалахтай холбоотой хууль, тогтоомж, стандартуудыг тодорхойлоход оршино. Төслийн хүрээнд хэрэгжүүлэх үндсэн үйл ажиллагаанууд нь хөдөө аж ахуйн салбарт хамаарах ба бэлчээр, усны сав газар, ус цуглуулах сав газарт хэрэгжих ба үйл ажиллагаануудаас ус болон газар хөрсөнд үзүүлэх эрсдлийн түвшинг “дундаж түвшинтэй” гэж үнэлж байна. Энэхүү БОМТ нь дараах асуудлуудыг хамруулна.Үүнд:
1. Малын эрүүл мэндийг сайжруулах, өвчлөлөөс урьдчилан сэргийлэх үйл ажиллагааны хүрээнд
Хөвсгөл
Завхан
Говь-Алтай
Баянхонгор
Архангай
Хуудаса 15
� Мал угаах ажиллагаанаас гарах бохир ус нь хөрс, усны нөөцийг бохирдуулахаас урьдчилан сэргийлэх, хамгаалах
� Мал угаалга ариутгалын уусмалаас хөрс бохирдуулах явдлаас урьдчилан сэргийлэх, хамгаалах
� Аймгийн ХХААЖДҮ-ийн химийн бордоо, пестицид хадгалах агуулах байгууламжийг сайжруулах
2. Амьжиргааны орлогын төрлийг нэмэгдүүлэх үйл ажиллагааны хүрээнд � Газар тариаланд химийн бордоо, пэстицид хэрэглэх тохиолдолд ус, хөрс
бохирдохоос урьдчилан сэргийлэх, хамгаалах � Усалгааны арга техникийг сайжруулах, усыг зүй зохисгүй ашиглахаас
сэргийлэх замаар усны хомсдол бий болохоос урьдчилан сэргийлэх, хамгаалах
3. Малын чанар, ашиг шимийг нэмэгдүүлэх ажлын хүрээнд � Сүүний фермээс гарах үхрийн баас ялгадснаас үүдэн хөрс, ус бохирдохоос
урьдчилан сэргийлэх, хамгаалах � Малын халдварт өвчин дэлгэрэхээс урьдчилан сэргийлэх, хамгаалах
4. Малын түүхий эдийг боловсруулах үйл ажиллагааны хүрээнд � Ноос угаах, боловсруулах жижиг үйлдвэрээс гарах бохир ус, хог хаягдлаас
хөрс, ус бохирдох явдлаас урьдчилан сэргийлэх, хамгаалах � Мал нядлах цэгийн үйл ажиллагааны улмаас малын цус, сэвсээр газар,
хөрч, ус бохирдох явдлаас урьдчилан сэргийлэх, хамгаалах
Бусад асуудал 1. Төслийн бүрэлдэхүүн хэсэг 1, 2 болон бусад хэсгүүдийн хүрээнд санал болгон
хэрэгжүүлэх үйл ажиллагануудаас үүсч болох сөрөг нөлөөллүүдийг бууруулах талаар:
� Төслийн хүрээнд малын тэжээлийн ургамал болон хүнсний ногоо
тариалахад ашиглаж болзошгүй пестицидээс үүсэх нөлөө. � Усны нөөцөд үзүүлж болзошгүй нөлөөлөлүүд, тухайлбал тэжээлийн
ургамал болон хүнсний ногоо тариалахад ашиглах зорилгоор худаг гаргах, газар хагалах гэм мэт;
� Эрчимжсэн мал аж ахуй хөгжүүлэхтэй холбоотойгоор малын ялгадас, хаягдал их хэмжээгээр төвлөрөх, малын баасыг цэвэрлэх, зохицуулах.
� Төслийн хүрээнд байгуулах жижиг барилга байгууламжууд барихтай холбоотой үүсэх нөлөөлөлүүд (малын хашаа саравч, мал угаах банн гэх мэт);
3.1 Төслийн хүрээнд хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаа, байгууламжууд Төлөвлөгөөг боловсруулах явцад орон нутгийн захиргааны ажилтнууд, малчид болон төслийн орон нутаг дахь оролцогч талуудын төлөөлөгчидтэй хийсэн уулзалтуудын үр дүнд дараах үйл ажиллагаануудыг төслийн хүрээнд санал болгох боломжтой ба МААМС төслийн хүрээнд дэмжин хэрэгжүүлэх шаардлагатай гэдэг нь тодорхой байсан юм.
1. Малын эрүүл мэндийг сайжруулах, өвчлөлөөс урьдчилан сэргийлэх үйл ажиллагааны хүрээнд � Мал угаалгын банн болон байгууламжууд барьж байгуулах, ашиглах
Хуудаса 16
� Малын паразит өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх зорилгоор ариутгах бодис, эм бэлдмэлээр мал угаах, шүрших
� Сумын мал эмнэлгүүдээр дамжуулан малчдыг ариутгах бодисоор хангах, түгээх
� Мал угаах, вакцинжуулах зорилгоор хашаа барих
2. Амьжиргааны орлогын төрлийг нэмэгдүүлэх үйл ажиллагааны хүрээнд � Мал тэжээх, бордох, дарш хийх зорилгоор тэжээлийн ургамал, хүнсний
ногоо тарих. 50 га хүртэл талбай бүхий (овьёос, арвай, царгас, олон наст гэх мэт) тэжээлийн ургамал тариалах талбай байгуулахыг дэмжих; Цөм сүрэг тэжээх, сүүний фермийн тэжээлийн хангамжийг нэмэгдүүлэхэд зориулан10-20 га талбай бүхий царгас, арвай, овьёос тарих тариалангийн талбай байгуулахыг дэмжих.
� Малын тэжээл, төмс хүнсний ногоо хослуулан тариалах 15 га хүртлэх талбай бүхий төслүүдийг дэмжин силвопасторализм хөгжүүлэхийг дэмжих
� Химийн бордоо, пестицид ашиглах, түгээх, тээвэрлэх ажиллагааг зөв зохистой гүйцэтгэх, хяналт тавих талаар орон нутгийн байгууллагууд, малчдад зөвлөх, хяналт тавих.
� Үхрийн нүд, гүзээлзгэнэ, чацаргана гэх мэт жимс жимсгэнэ тариалалтыг дэмжих;
� Сумын түвшинд малчдын бүлгүүдийн эрхлэх тэжээл үйлдвэрлэх, ногоо савлах, даршлах зэрэг бага оворын боловсруулах үйлдвэрүүд байгуулах.
� Тариалангийн усалгаанд зорилж бага оворын ус хуримтлуулах далан, суваг байгуулах
� Услалтын системүүдийг сэргээн засварлах
3. Малын чанар, ашиг шимийг нэмэгдүүлэх ажлын хүрээнд � Нолуурын ямаа болон махны чиглэлийн хонины цөм сүргийг байгуулах
зорилгоор 15 суурьт хээлтүүлэгч нийлүүлэх. � Сүүний ферм байгуулах � Сайн чанар, үүлдрийн бух, ноолуурын ухна худалдан авахад нь дэмжлэг
үзүүлж зохиомол хээлтүүлэг явуулах хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх. � Ашиглалтгүй бэлчээрийг ашиглах, сүүний ферм байгуулах зорилгоор гар
худаг гаргах, гүний худаг өрөмдөх, байгуулахыг дэмжих. � Ферм болон бэлчээрийн орчныг хаших хамгаалах
4. Малын түүхий эдийг боловсруулах үйл ажиллагааны хүрээнд
� Ноос, ноолуур угаах, боловсруулах фех байгуулахыг дэмжих � Мал нядлах цэг, махны зоорь байгуулахыг дэмжих � Сүү боловсруулах, хөргөх жижиг үйлдвэр цэг байгуулахыг дэмжих.
Одоогоор, төслийн сумдын тариаланчидын дунд газар тариаланд ургац нэмэгдүүлэх зорилгоор химийн бордоо болон пестицид хэрэглэж байгаа туршлага хараахан мэдэгдээгүй байгаа ба энэхүү төлөвлөгөөг боловсруулахаар судалгаанд хамруулсан сумдад ногоочид хөрс сайжруулах, ургац нэмэгдүүлэх зорилгоор зөвхөн малын бууц ашиглаж байгаа нь илэрхий байсан.
Хуудаса 17
Гэхдээ, чөлөөт зах зээлийн нөхцөлд, МААМС төслийн аймгуудын хөрш зэргэлдээ орших Ховд, Сэлэнгэ, Булган зэрэг аймгуудад үйл ажиллагаа явуулдаг хөдөө аж ахуйн зарим томоохон компаниуд, тухайлбал “Гацуурт” компани гэх мэт компаниуд ОХУ болон Хятад улсаас химийн бордоо болон пестицид импортлон оруулж хэрэглэж байна. Энэ нь хувь тариаланч ногоочид ургац нэмэгдүүлэх зорилгоор химийн бордоо хэрэглэх, худалдан авахад нөлөөлж байна. Иймд МААМС төсөл, малчид ногоочдын химийн бордоо, пестицидийн нөлөө, тэдгээрийг зөв зохистой ашиглах талаарх мэдлэг ойлголтыг дээшлүүлэх, орон нутгийн Байгаль Орчны Хяналтын Улсын Байцаагчид, ХХАА-н түшмэл, Газрын даамлуудын химийн бордоо, пестицидийн ашиглалт, хадгалалт, тээвэрлэлт, түгээлтийн байдалд хяналт мониторинг хийх ур чадвар, арга зүйг сайжруулах, чадваржуулахад чиглэсэн үйл ажиллагаануудыг төлөвлөн хэрэгжүүлэх шаардлагатай.
Хш
снэг
т 2.
МА
АМ
С т
өсли
йн х
үрээ
нд о
рон
нута
гт х
эрэг
жүү
лэх
боло
мж
той
үйл
ажил
лага
ануу
д тэ
дгээ
рийн
онц
лог.
Үйл
аж
илла
гаа
Үйл
аж
илла
гаан
ы о
доог
ийн
арга
члал
Х
эрэг
лэгд
эх
түүх
ий э
д,
байг
уула
мж
Хэр
эглэ
гдэж
бо
лзош
гүй
хим
ийн
зүйл
с
Түүх
ий э
дийн
тө
рөл,
хэм
жээ
Э
цсий
н бү
тээг
дэхү
үн,
хэм
жээ
Гара
х хо
г ха
ягда
л А
гуул
ахы
н хэ
рэгц
ээ
1.1
Мал
уг
аах
байг
уула
мж а
шиг
лах.
У
с бо
лон
керл
ин,
ариу
тгах
бо
дис
холь
ж м
ал у
гаах
бан
нанд
хий
ж у
гаах
У
с К
ерли
н,
ариу
тгал
ын
боди
с
Жил
д нэ
г су
манд
20
00m
3 ус
-
� Бо
хир
ус
� С
ав б
агла
а
Үгү
й
1.2М
ал
ариу
тгах
, ха
лдва
ргүй
жүү
лэх
Мал
ыг
хаш
аад
ариу
тгах
уу
смал
аар
шүр
ших
Х
ашаа
ны
зори
улал
таар
мод
аш
игла
х,
Ари
утга
лын
боди
с
Ари
утга
лын
боди
с Н
эг
сума
нд
80m
3 мо
д бу
юу
төсл
ийн
нийт
су
мдад
12
00m
3 мод
- �
Ари
утга
х бо
дисы
н са
в бо
одол
Үгү
й
1.3
Мал
эм
нэлг
ээр
дамж
уула
н ма
лчид
но
гооч
дыг
ариу
тгах
бо
дисо
ор х
анга
х
АХ
ХА
АЖ
ДҮ
Г за
рим
төрл
ийн
ариу
тгах
бод
ис п
ести
циды
г ха
дгал
ж
сумд
ад т
ээвэ
рлэн
хүр
гүүл
дэг.
Тэн
д ту
сгай
лсан
агу
улах
бай
дагг
үй.
-Тус
гайл
сан
агуу
лах
байг
уула
х
Ари
утга
х бо
дис
- �
Ари
утга
х бо
дисы
н са
в бо
одол
Байг
аль
орчи
н,
Эрү
үл
Мэн
д,
Аю
улгү
й ба
йдлы
н ш
аард
лага
хан
гаса
н аг
уула
х за
йлш
гүй
шаа
рдла
гата
й 1.
4Мал
уг
аах
вакц
инж
уула
х ха
шаа
ба
рих
Мал
ыг
хаш
аад
вакц
инж
уула
х
Хаш
ааны
зо
риул
алта
ар м
од
ашиг
лах
Эм,
вак
цин
Жил
д нэ
г су
манд
60
0m3 м
од
- �
Эм,
ар
иутг
ах
боди
сын
сав
боод
ол
Үгү
й
2.1М
алы
н тэ
жээ
л,
хүнс
ний
ного
о та
рих.
Га
зар
ашиг
лах,
та
риал
алт
хийх
. О
доог
оор,
пес
тици
д бо
лон
хими
йн
борд
оо х
эрэг
лэдэ
ггүй
-Хаш
ааны
ма
тери
ал
-Ус
Пес
тици
д,
фосф
орий
н ба
аз
оты
н бо
рдоо
Н
огоо
, тэж
ээл
� Эм,
ва
кцин
ы
сав
боод
ол
Ног
ооны
зоор
ь
2.2Ж
имс
жим
сгэн
ий а
ж
ахуй
бай
гуул
ах
Газа
р аш
игла
х, т
ариа
лалт
хий
х.
-Хаш
ааны
ма
тери
ал
-Ус
Пес
тици
д,
фосф
орий
н ба
аз
оты
н бо
рдоо
Ча
царг
ана
(hip
popa
e),
үхри
йн н
үд
� Эм,
ва
кцин
ы
сав
боод
ол
Үгү
й
2.3
Хим
ийн
борд
оо,
пест
ицид
аш
игла
х,
тээв
эрлэ
х аж
илла
гааг
зө
в зо
хист
ой г
үйцэ
тгэх
, хя
налт
та
вих
тала
ар
байг
уулл
агуу
д, м
алчд
ад
зөвл
өх, х
янал
т та
вих.
АХ
ХА
АЖ
ДҮ
Г за
рим
төрл
ийн
ариу
тгах
бод
ис п
ести
циды
г ха
дгал
ж
сумд
ад т
ээвэ
рлэн
хүр
гүүл
дэг.
Тэн
д ту
сгай
лсан
агу
улах
бай
дагг
үй.
-Тус
гай
агуу
лах
бари
х П
ести
цид,
фо
сфор
ийн
ба
азот
ын
борд
оо
-
� А
риут
гах
боди
сын
сав
боод
ол
Байг
аль
орчи
н,
Эрү
үл
Мэн
д,
Аю
улгү
й ба
йдлы
н ш
аард
лага
хан
гаса
н аг
уула
х за
йлш
гүй
шаа
рдла
гата
й
2.4
Тэж
ээл
үйлд
вэрл
эх,
ного
о са
влах
, да
ршла
х зэ
рэг
бага
ов
рын
үйлд
вэрү
үд б
айгу
улах
.
Хол
имог
тэж
ээл
үйлд
вэрл
эх ж
ижиг
ду
нд
үйлд
вэр
байг
уула
х.
Ног
оо
савл
ах д
арш
лах
ерди
йн а
рга.
-Жиж
иг
цех
бари
х -Ш
ил с
ав
-Ус
Шил
ар
иутг
ах
цэвэ
рлэх
бод
ис
-С
авла
сан
ного
о -Х
олим
ог
тэж
ээл
� Х
ог
� Бо
хир
ус
Агу
улах
ын
шаа
рдла
га
дунд
зэ
рэг
2.5У
слал
тын
сист
ем,
байг
уула
мжуу
дыг
сэрг
ээн
засв
арла
х
-Хуу
чин
усла
лты
н си
стем
ийг
засв
арла
х -У
салг
ааны
төх
өөрө
мж у
гсра
х
-Хув
анца
р хо
олой
-У
сны
нас
ос
-Цем
ент/
бето
н
-
Ног
оо,
тэж
ээли
йн
урга
мал
• Хог
Ү
гүй
3.1Ц
өм с
үрэг
бай
гуул
ах
-Сай
жру
улса
н үү
лдэр
ш
илж
үүлэ
н ав
чирэ
х -Х
ашаа
, сар
авч
-Бэл
чээр
, худ
аг у
с аш
игла
х
-Мод
-У
с Э
м,
вакц
ин,
ариу
тгах
бод
ис
• Эм,
ар
иутг
ах
боди
сын
сав
боод
ол
Үгү
й
3.2Х
агас
эр
чимж
сэн
сүүн
ий ф
ерм
-Фер
мийн
бар
илга
-Б
арил
гын
мате
риал
-М
од
-Шил
эн х
өвөн
-Б
удаг
Ж
илд
нэг
сума
нд
1000
m3 мо
д -С
үү
• Х
ог
• М
алы
н ба
ас
Үгү
й
3.3С
айж
руул
сан
үүлд
рийн
, са
йн
чана
рын
бух
нийл
үүлэ
х
-Сай
жру
улса
н үү
лдэр
шил
жүү
лэн
авчи
рэх-
Хаш
аа, с
арав
ч -Б
элчэ
эр, х
удаг
ус
ашиг
лах
-Мод
-У
с Э
м,
вакц
ин,
ариу
тгах
бод
ис
• Эм,
ар
иутг
ах
боди
сын
сав
боод
ол
Үгү
й
3.4Ш
инээ
р ху
даг
гарг
ах
-Худ
аг г
арга
х -Г
ар х
удаг
уха
х -Ц
ахил
гаан
мот
ор
-Бар
илгы
н ма
тери
ал
-Шат
ахуу
н -х
уван
цар
хоол
ой
• Х
ог
Үгү
й
3.5Б
элчэ
эр
боло
н но
гоон
ы т
алба
й ха
ших
-М
одон
шон
, төм
өр т
ор
-Мод
-Т
өмөр
ута
с -
Жил
д нэ
г су
манд
15
00m
3 мод
-С
айж
ирса
н бэ
лчээ
р •
Хог
Ү
гүй
4.1Н
оос,
но
олуу
р,
сарл
агий
н са
ваг
угаа
х бо
ловс
руул
ах
жиж
иг
үйлд
вэр
байг
уула
х
-Тех
ники
йн
сава
н бо
лон
угаа
лгы
н ну
нтаг
аар
ноос
ноо
луур
уга
ах
-Ноо
с цэ
вэрл
эх,
самн
ах,
зула
х,
эсги
йрүү
лэх
-Ус
- -
-Уга
асан
но
ос
ноол
уур
-Эсг
ий э
длэл
-Т
эмээ
, са
рлаг
ийн
ноос
он э
длэл
• Х
ог
Ноо
сны
агу
улах
4.2С
үү
боло
всру
улах
ж
ижиг
үй
лдвэ
р ба
йгуу
лах,
аж
иллу
улах
-Сүү
бол
овср
уула
х өр
өө
-Сүү
бол
овср
уула
х те
хнол
оги
-Сүү
бол
овср
уула
х ул
амж
лалт
арг
а
-Ус
-Бар
илгы
н ма
тери
ал
-Гял
гар
уут
-Хөр
өнгө
-
Жил
д нэ
г су
манд
75
0m3 у
с
-Сүү
-Ц
агаа
н ид
ээ
-Цөц
гийн
тос
-Б
ясла
г
• Ш
ар с
үү
• Бо
хир
ус
Сүү
, сү
үн
бүтэ
эгдэ
хүүн
хө
ргөх
, ха
дгал
ах
агуу
лах
4.3М
ал
нядл
ах
цэг
байг
уула
х, а
жил
луул
ах
-Мал
ыг
малч
даас
цуг
луул
ж,
хаш
их,
нядл
ах
-Няд
алга
аны
цэг
бай
гуул
ах
-Мод
-Б
арил
гын
мате
риал
-Гял
гар
уут
-Дав
с
Жил
д нэ
г су
манд
20
0 m
3 мо
д -М
ах
• М
алы
н ял
гада
с •
Цус
•
Бохи
р ус
Мах
ха
дгал
ах
агуу
лах
Хуудас 20
3.2 Төслийн сумуудад хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаануудын нөлөөлөл Төлөвлөгөө боловсруулах явцад, МААМС төслийн орон нутгийн оролцогч талуудын болон АХХААЖДҮГ, АБОАЖГ, АМХГ-ын төлөөлөл, сумын захиргаа, МЭҮТ, малчид, жижиг бизнес эрхлэгчид, ногоочдын оролцоотойгоор төслийн үйл ажиллагаануудаас үүдэлтэй нөлөөлөл, эрсдлийн дүн шинжилгээ хийсэн билээ. МААМС төслийн хүрээнд хэрэгжүүлэх болзошгүй үйл ажиллагаануудаас дараах нөлөөллүүд гарах боломжтой.
1. Малын тэжээл болон хүнсний ногоо тариалалтыг сайжруулахтай холбоотой үйл ажиллагааны нөлөөлөл
• Пестицид, бордоо болон ариутгах бодис хадгалах тусгай зориулалтын агуулах байхгүй бөгөөд хадгалах түгээх газар нь задгай талбай байгаа ба газраас тусгаарлагдаагүй. Үүнээс улбаалаад, хөрс, усны бохирдол үүсгэж байгаль орчинд сөргөөр нөлөөлж байна.
• Газар тариалангийн зөв зохистой технологи хэрэглэхгүй байгаагаас хөрсний элэгдэл, эвдрэл бий болох, ургамлын нөмрөг, хөрсний микрофаун буюу нэг эстэн, хорхойн зүйлүүд болон бичил организмууд устаж үгүй болох.
• Хадлан бэлчээрийн талбай багасах, байгалийн унаган төрх өөрчлөгдөх, • Орчны хог хаягдал бий болох • Химийн бодис, бордоо хөрсөөр дамжин хүн, амьтанд хортой нөлөө
үзүүлэх, • Хөрсний болон гүний усны бохирдол
• Газар тариаланд усыг зохисгүй хэрэглэвэл тухайн орчны бичил уур амьсгал өөрчлөгдөх
• Газар тариалан эрхлэх зориулалтаар шинээр атар газар хагалсан тохиолдолд бэлчээрт сөргөөр нөлөөлөх, газрын эвдрэл нэмэгдэх
2. Төслийн хүрээнд пестицид болон химийн бордоог зайлшгүй хэрэглэх тохиолдолд үүсэх нөлөөлөл
Одоогоор, төслийн сумдын тариаланчид газар тариаланд ургац нэмэгдүүлэх зорилгоор химийн бордоо болон пестицид хараахан хэрэглэдэггүй ба ургац нэмэгдүүлэхийн тулд эдгээрийг хэрэглэх зайлшгүй тохиолдол гарсан үед дараах нөлөөллүүд үүсч болох юм.
• Пестицид хадгалах тусгай агуулах, сав байхгүйгээс агаар болон усны нөлөөгөөр орчны бохирдол үүсгэх
• Төсөлд хамрагдах малчид, орон нутгийхны дунд химийн хорт бодис, пестицидыг зөв зохистой ашиглах, хадгалах, тээвэрлэх, хэрэглэх туршлага муу, мэдлэг мэдээлэл, ойлголт муу байгаагаас түүнийг буруу хэрэглэх магадлал өндөр
• Хүнсний ногоо, ургамалд байвал зохих пестицидийн үлдэгдлийн доод хэмжээг хэмжэх багаж материал дутмаг байгаагаас хүний биед хортой үйлчлэл үзүүлэх
• Пестицидыг хэрэглэх стандарт нормыг мэдэхгүйгээс буруу хэрэглэх
• Хөрс, усны бохирдол үүсэх, хүний амь нас, эрүүл мэндэд муугаар нөлөөлөх
Хуудас 21
3. Ус хангамжийг нэмэгдүүлснээр усны нөөцөд үзүүлэх нөлөөлөл (хөрсний болон гүний усны худаг гаргах);
• Гаргасан худгуудыг зохион байгуулалтгүйгээр ашиглах тохиолдолд худгийн орчны бэлчээрийн талхагдал үүсэх
• Худгийн орчны болон хөрсний бохирдол, доройтол
• Худаг ашиглагчид болон бусад малчдын хооронд зөрчилдөөн үүсэх
• Ноос ноолуур угаах жижиг үйлдвэрүүдэд усыг үр ашиггүй ашиглах
4. Эрчимжсэн мал аж ахуй хөгжүүлэхтэй уялдан үүсэх нөлөөлөл. • Сүүний эрчимжсэн фермүүдийн орчинд үхрийн баас, ялгадас
хуримдлагдах, үүнээс үүдэн метаны хийн ялгарал нэмэгдэх. • Хөрс, хөрсний усны бохирдол үүсэх • Малын өвчин тархах • Ариутгалын бодис их хэмжээгээр хэрэглэснээр ус, хөрсний бохирдол
үүсэх • Ноос болон сүү боловсруулах жижиг үйлдвэрүүдээс гарах бохир ус нь их
хэмжээний хүчил агуулах, усанд ууссан химийн бодисууд нь усан дахь хүчилтөрөгчийн хэмжээнд нөлөөлөх, усны pH-ийн түвшинг багасгах эсвэл бууруулах үйлчлэлтэй хатуу хог хаягдлууд, фосфор болон азот зэрэг шим тэжээлт зүйлс, кадмий, хар тугалга, хром, меркурий, никель, цинк зэрэг хүнд метал, циан, хортой органич химийн нэгдлүүд, тос тосон материал, дэгдэмхий хий гэх мэт хортой зүйлсийг агуулах.
• Агаар, хөрс, хөрсний ус зэрэгт бохирдлыг дамжуулах.
5. Жижиг барилга байгууламж (малын хашаа саравч, сүүний цех, ноос угаах цех, мал угаах байгууламж, бэлчээр ногооны талбайг хаших гэх мэт) барихтай холбоотой нөлөөлөл;
• Ой модыг хууль буаар ашиглах явдлыг нэмэгдүүлэх • Хатуу хог хаягдлыг нэмэгдүүлэх • Бэлчээр хаших асуудлыг зөв зохион байгуулахгүй бол төсөлд хамрагдсаг
малчид болон төсөлд хамрагдаагүй малчдын хооронд маргаан зөрчилдөөн үүсгэх
• Мал угаах байгууламжтай холбоотойгоор хөрс, усны бохирдол үүсэх • Хуурай хог хаягдал ихсэх
Төслийн сумдын байгаль, байгалийн нөөц, нийгэм эдийн засагт сөргөөр нөлөөлж болзошгүй нөлөөллүүдийг дараах байдлаар ангилж болно. Хүснэгт 3. Төслийн үйл ажиллагааны болзошгүй нөлөөллүүдийн ангилал Төрөл Байгаль орчин ба хандлагын өөрчлөлт
Нөлөөллийн төрөл Давтамж Нөлөөллийн түвшин
Шуу
д
Шуу
д бу
с
Өөо
өө
даса
н зо
хицо
х
Боги
но
хуга
цаан
ы
Урт
ху
гаца
аны
Их
Дун
п
Бага
1.Байгалийн бүрэлдэхүүнд үзүүлэх өөрчлөлт ба нөлөө Ургамлын бүрэлдэхүүнийг өөрчлөхөд + + + Хөрсний элэгдэл, эвдрэл үүсгэх + + Зэрлэг ан амьтны байршил, тоо толгойд нөлөөлөх + + + Бичил уур амьсгалыг өөрчлөх + + + 2.Байгалийн нөөцөд үзүүлэх өөрчлөлт ба нөлөө
Хуудас 22
Газарт + + + Бэлчээрт + + + Эрдэс баялагт + + + Эрчим хүсний эх үүсвэрт + + + 3.Байгаль орчны чанарт үзүүлэх өөрчлөлт ба нөлөө Хөрсний усны чанар ба нөөццөд + + + Хөрсний усыг өөрчлөх + + + Гүний усны чанар ба нөөцөд + + + Агаар бохирдуулах + + + Газар/хөрс бохирдуулах + + + Бичил орчинг өөрчлөх, хөрсний амьтад-шавьж хорхойд нөлөөлөх болон хөрс давсжуулах гэх мэт + + +
Ус бохирдуулах + + + 4.Байгаль, түүх соёлын зүйлст үзүүлэх өөрчлөлт ба нөлөө Байгалийн үзэсгэлэнт байдлыг алдагдуулах + + + Ландшафтыг өөрчлөх + + + Түүхийн дурсгалт зүйлсэд сөрөг нөлөөлөх + + + Архелогийн ба палентологийн зүйлсэд сөрөг нөлөөлөх + + + 5.Нийгэм эдийн засагт үзүүлэх өөрчлөлт ба нөлөө Хувийн өмч, татварын орлогод нөлөөлөх + + + Орон нутгийн чадавхийг бэхжүүлэх + + + Орон нутгийн орлогыг нэмэгдүүлэх + + + Ядуурлыг бууруулахад нөлөөлөх + + + Ажлын байр нэмэгдүүлэх + + + Хүний эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлөх + + + Малын өвчлөлийг нэмэгдүүлэх + + + 6.Бусад нөлөөлөл Бэлчээр дээр илүү олон салаа зам гаргах + + + Орон нутгийн уламжлал, ёс заншил, нүүдэлчин хэв маягийг өөрчлөх. + + +
Тайлбар: Болзошгүй эерэг ба сөрөг нөлөөллүүдийг хамруулав. Хүснэгт 4. Төслийн үйл ажиллагаанаас байгаль орчинд үзүүлж болзошгүй
нөлөөллүүдийн үнэлгээ.
#
Нөлөөлөлд өртөх
боломжтой байгалийн зүйлс
Төслийн хүрээнд дэмжигдэх үйл ажиллагаануудын нөлөөллийн үнэлгээ (1-10 оноогоор)
Ний
т он
оо
Хим
ийн
борд
оо б
а пе
стиц
ид х
эрэг
лэх
Мал
аж
аху
йн
бүтэ
эгдэ
хүүн
үй
лдвэ
рлэл
ийг
эрчи
мжүү
лэх
Ус
ханг
амж
ийг
нэмэ
гдүү
лэх
Тэж
ээли
йн
урга
мал,
хүн
сний
но
гоо
тари
алал
тыг
нэмэ
гдүү
лэх
Жиж
иг б
арил
га
байг
уула
мж
(мал
ын
хаш
аа,
сүүн
ий б
а но
ос
угаа
х це
х, м
ал
угаа
х ба
нн,
бэлч
ээр
хаш
их г
эх
мэт)
бар
их
Мал
ын
чана
р,
үүлд
рийг
са
йжру
улах
Мал
эрү
үлж
үүлэ
х
1 Агаар 4 2 1 3 5 2 5 22 2 Хөрс 10 7 1 9 6 1 5 41 3 Газар/бэлчээр 8 7 5 5 3 4 3 35 4 Ургамал 6 4 1 3 3 2 5 24 5 Газрын доорх ус 1 1 3 3 5 2 2 17 6 Хөрсний ус 10 7 1 8 7 5 8 46 7 Ан амьтан 10 2 10 9 1 1 1 34 8 Мал 7 1 1 1 3 1 1 15 9 Хүний эрүүл мэнд 10 2 1 1 4 3 2 23 10 Байгалийн үзэсгэлэн 2 5 2 8 8 5 3 33 TOTAL 68 38 26 50 45 26 35 288 Хүснэгтээс үзэхэд хамгийн их сөрөг нөлөөлөл үзүүлэх үйл ажиллагаанд хор, химийн бордоо хэрэглэх (68 оноо), тэжээлийн ургамал ба хүнсний ногоо тариалалтыг нэмэгдүүлэх (50 оноо) үйл ажиллагаанууд орохоор байна. Эдгээр үйл ажиллагааны улмаас сөрөг нөлөөлөлд өртөх байгаль орчны бүрэлдэхүүн хэсгийг авч үзвэл хөрс, гадаргын ус, газар ба бэлчээр орж байна. Матрицын дагуу гарч буй сөрөг нөлөөллүүд, эдгээрийн эрчмийн талаарх оноо, хувь хэмжээнд дүгнэлт хийвэл; химийн хор, бордоо
Хуудас 23
хэрэглэх, хадгалах үйл ажиллагаанаас сөрөг нөлөөлөл гарах боловч үйл ажиллагааны дараах үеүдэд эдгээр нөлөөлөл бага, харин тэдгээрийг тээвэрлэх, хадгалах явцад үүсэх сөрөг нөлөөлөл давамгайлахаар байна. Хөвсгөл, Архангай аймгуудаас төсөлд хамрагдах сумдын тухайд усалгаатай болон усалгаагүй тариалангийн талбайн орчимд усны амьтан загас бүхий гол мөрөн, нуур цөөрөм элбэг байх учир усны орчин, усны амьтдад үзүүлэх нөлөө, эрсдэл ихтэй бай магадлалтай. Мөн гербицидыг технологийн дагуу найруулан шингэрүүлэн цацах учир хээрийн шувуудад үзүүлэх нөлөө нь нөлөөллийн тунгаас маш бага, эрсдэл багатай. Монгол орны тухайд газар тариаланд энэ төрлийн гербицидыг социализмын үеэс хэрэглэж байсан бөгөөд энэ хугацаанд орон нутгийн иргэд, зэрлэг амьтад, шувуудад учирсан сөрөг нөлөө одоогоор ажиглагдаагүй. Эдгээр сөрөг нөлөөллүүд болон өөр өөрсдийн сум, аймаг болон тухайн газруудад гарч болох аливаа бохирол, эрсдлийг бууруулах, арилгах талаар төслийг хэрэгжүүлэгчид тусгайлсан төлөвлөгөө гарган тодорхой арга хэмжээг авч байх ёстой. Ялангуяа, сүү боловсруулах, ноос угаах жижиг үйлдвэрүүд, мал нядлах цэг, мал угаах байгууламжууд болон МААМС төсөлд хамрагдагсдын санал болгож дэмжлэг авах аливаа үйл ажиллагаанууд дээрх эрсдлүүдийг дагуулах боломжтой гэдгийг анхаарах хэрэгтэй. Иймээс төсөл хэрэгжүүлэх явцад эдгээр сөрөг нөлөөллүүдийг урьдчилан сэргийлэх, бууруулах, арилгах чиглэлээр авах арга хэмжээг дараах зөвлөмжинд тусгасан ба төслийг хэрэгжүүлэх явцад дагаж мөрдөх Пестицит Менежементийн Төлөвлөгөөг энэхүү БОМТ-нд хавсаргав.
3.2.1 Сөрөг нөлөөллүүдээс хамгаалах, урьдчилан сэргийлэх, бууруулах арга хэмжээ
3.2.2 Тариалангийн талбайн эвдрэл, доройтлоос хамгаалах арга хэмжээ: Монгол орны тухайд нийт тариалангийн зориулалтаар ашиглагдаж буй талбайнууд нь хөрсийг салхи, усны нөлөөнөөс хамгаалах ойн зурвасгүй, хөрс хамгаалалтын үндсэн арга хэмжээг онцнүйлон хийдэггүй байдал өнөөг хүртэл байсаар байгаа билээ. Одоогоор газар тариалангийн үйлдвэрлэлд ашиглагдаж байгаа талбайнууд нь олон жилийн туршид хөрс боловсруулалтын хуучин механик арга ажиллагааны /хөрсийг байнга эргүүлэн хагалах, шүдэт борнойгоор борнойдох, булдах зэрэг/ нөлөөнд өртөж ирсний улмаас хөрсний үржил шимт нунтаг хэсэг салхи, усны нөлөөгөөр зөөгдөн алдагдаж, үржил шимээр доройтох боломжтой байдгийг Монголын хөдөө аж ахуйн салбарын эрдэмтдийн судалгаа, туршилтын үр дүнгээр тогтоосон байдаг. Тухайлбал, Дарханы УГТСЭШТ-ийн Хөрс-агрохимийн лабораторийн судалгаагаар тариаланд ашиглаж байгаа ихэнх газрын хөрс эвдрэлд дунд зэрэг болон хүчтэй өртсөн, шим тэжээлийн бодисын хангамж бага буюу дутмаг байгаа тул азотын бордоо (34-35%-ийн азот агуулсан КН41чЮ3-Шивтрийн шүү-Аммиачная селитра), фосфорын бордоо (42-45%-ийн фосфор агуулсан Двойной суперфосфат-Давхар суперфосфат- Са(Н2Р04)2), калийн бордоо (60%-ийн кали агуулсан Хлористый калий-Хлорт кали-КС1)-ыг тус тус зохиох нормоор хэрэглэх нь ашигтай гэж тухай зөвлөсөн байна.
Хуудас 24
Ялангуа төсөлд хамрагдах сумд нь говь хээрийн бүсэд байрладаг тул тариалангийн талбайн хөрс үржил шимийн түвшингээр доогуур зэрэглэл орох магадлал өндөр байна. Иймд хөрсний нарийвчилсан шинжилгээ хийлгэх, талбайн элэгдлийн зэрэглэл, хөрсний ялзмаг, азот, фосфор, калийн хангамжийн зэргийг тодорхойлуулах, хөрсийг нөхөн сэргээх, элэгдэл эвдрэлээс хамгаалах арга хэмжээнүүдийг шат дараалан авч хэрэгжүүлэх шаардлагатай юм. Ихэнх талбайн өнгөн хэсэг нь элсэнцэр хөнгөн механик бүрэлдэхүүнтэй учраас хөрс хялбар элэгдэл эвдрэлд орох магадлалтай. Иймээс талбайн захаар ойн зурвас байгуулах, сүрлэн хучлага, хөрс хамгаалах ээлжлэн тариалалтын систем хэрэглэх, сэлгээнд олон наст, буурцагт ургамал оруулж, бууц болон органик бордоог системтэйгээр хэрэглэх хэрэгтэй. Хуурай халуун салхинаас тариалангийн талбайг хамгаалах, хөдөө аж ахуйн таримал ургамал ургах нөхцлийг сайжруулах, хөрсний элэгдэл эвдрэлийг бууруулах зорилгоор талбай услалтын системд ойн зурвас байгуулах хэрэгтэй. Ойн зурвас байгуулах тухай зөвлөмжийг тайлангийн 6 дугаар бүлэгт тусгав. Пестицидийг олон удаа хэрэглэснээс хөрсөнд хуримтлал үүсдэг учир хэрэглэхдээ заавар, хэмжээг нарийн баримтлах хэрэгтэй. Хөрсөнд жилд 3 удаа нэг бодис хэрэглэнэ. Хорыг ан амьтан бүхий усны ундарганы ойр хадгалах, устгахыг хориглоно. Мөн хөрсний үржил шимийн үзүүлэлтүүдийг 3-4 жилд нэг удаа мэргэжлийн байгуулагаар хийлгэж зөвлөгөө авч байх шаардлагатай. 3.2.3 Хатуу хог хаягдлын тархалт, бохирдолыг бууруулах, пестицид ба химийн
бордооноос үүдэлтэй эрсдлээс хамгаалах арга хэмжээ. Төсөл хэрэгжих сумдын төв буюу суурьшлийн бүсээс их хэмжээний хатуу хог хаягдал, химийн бодисын сав, баглаа боодол, барилгын материалын хаягдал ихээр гарах магадлалтай ба тэдгээр нь орчны газрын гадарга, хөрсөн бүрхэвчийг ихээр бохирдуулах тул тэдгээрийг тусгай бэлтгэсэн нүх ухаж дарж булах, нэгдсэн хогийн цэгийг зайлшгүй байгуулах хэрэгтэй. Учир нь одоогоор сумын түвшинд ахуйн болон үйлдвэрлэлийн зориулалтаас гарсан хог хаягдлыг голын салаалсан тохой, мөн гуу жалга судаг бүхий усны сав газарт ойр хаяж байгаа нь бүх төрлийн хог хаягдлын задралын явцад хөрс болон усанд элдэв төрлийн химийн бодисын үлдэгдлийг бий болгох, нэмэгдүүлэх зэрэг сөрөг үр дагавруудыг бий болгох тул хог хаягдлын нэгдсэн цэгийг байгуулахдаа гүний усны түвшин дээр биш, уулын хажуугийн хэт налуу хазгай биш харин бага зэрэг гүдгэрдүү газрыг сонгож 2-3 метрийн гүнтэйгээр ухаж, хог хаягдлын нэгдсэн цэгийг байгуулах хэрэгтэй. Монгол улсын хэмжээнд пестицидийн менежментийн туршлага харьцангуй бага байгаа учраас, МААМС төслийн хүрээнд хортон шавьжтай тэмцэх, ургац нэмэгдүүлэх арга хэмжээнд аль болох биологийн арга хэрэглэхийг сурталчлах, энэ чиглэлээр сургалт зөвлөгөө өгөх, химийн болон синтетик пестицид хэрэглэхээс татгалзах, ийм төрлийн пестицидийг импортлох, хэрэглэхийг дэмжихгүй байх нь зүйтэй. Хэрэв төслийн орон нутгийн оролцогч талууд төслийн сумдад пестицидийг зайлшгүй хэрэглэх тохиолдолд, Дэлхийн Банкны Үйл Ажиллагааны дүрмийн Пест Mенежмент (OP4.09) –ийг дагаж мөрдөх ёстой: тухайлбал (а) пестицидийг сонгох, хэрэглэх шалгуур; (б) Дэлхийн Банкны дэмжлэгтэйгээр хэрэгжих аливаа төслийн хүрээнд хэрэглэгдэх ямарваа нэг пестицидийг үйлдвэрлэх, савлах, дамжуулах, хадгалах, хэрэглэх, устгах үйл явцууд нь Дэлхийн Банкны хүлээн зөвшөөрсөн шаардлага стандартын дагуу хийгдэх ёстойг анхаарах. Дэлхийн Банк нь ДЭМБ-ын тогтоосон IA ба IB ангилалын болон II ангилалын шаардлага хангаагүй аливаа бүтээгдэхүүнийг санхүүжүүлдэггүй, түүнчлэн
Хуудас 25
хэрэв (a) тухайн улс орон ийм төрлийн бодис бүтээгдэхүүнийг түгээх, хангах, хэрэглэхэд хязгаарлалт хяналт тогтоодоггүй бол; эсвэл (б) тэдгээрийг хэрэглэгч тариаланчид, хувь хүмүүс зөв хэрэглэх талаар ямар нэг сургалтанд хамрагдаагүй буюу хамгаалах хувцас хэрэглэл хэрэглэдэггүй, зөв зохистой хадгалах, дамжуулах, хэрэглэх багаж хэрэгслэл, байгууламжгүй бол дэмжлэг үзүүлдэггүй болохыг анхаарах. Химийн бодис, бордоог хадгалах агуулахад тавигдах шаарддлага Төслийн аймгууд дахь ХХААЖДҮГ нь тухайн аймгуудад бэлчээрийн хортон шавьж устгах, хөдөө аж ахуйд хэрэглэх зориулалттай химийн бордоо, пестицид, ариутгалын бодисыг хүлээн авч хадгалах, сумдад хуваарилан хүргүүлэх, хэрэглээнд хяналт тавих үүрэгтэй бөгөөд одоогоор эдгээр аймгуудын ХХААЖДҮГ нь дээрх бодис, бордоог хадгалах зориулалтын тохиромжтой агуулах байхгүй байна. Иймээс энэ зорилгоор машины гараж, энгийн амбаар сав ашиглах, байгууллагынхаа хашаанд хураах зэргээр хадгалж байгаад сумдруу ачуулж билээ. Эдгээр агуулах, гараж, хашаа нь зориулалтын бус, агааржуулалт байхгүй, температур болон чийгшил хэмжих багаж тоноглолгүй, химийн бодисуудыг тусгаарласан ханагүй, бодисуудын нэр шошго, тэмдэг тэмдэглэгээ байхгүй зэрэг аюулгүйн ажиллагааны дүрэм журамд нийцэхгүй байдлаар задгай шалан дээр хадгалж байгаа билээ. Иймд бордоо болон, аливаа химийн бодисын агуулахад хадгалж байгаа химийн бодисуудыг агуулахын шалнаас тусгаарласан тавцан хийж тус тусад нь нэр хаягийг нь бичиж тавих шаардлагатай. Агуулахын бүх цонхоор нар тусахааргүй битүүлнэ. Агуулахуудад агааржуулагч болон бусад хяналт, дохиоллын хэрэгслүүд байрлуулна. Галын хор, элс, хөөс, цохиж унтраах зүйлс бэлэн байх хэрэгтэй. Бие, гар, гутал угаах шүршүүр нь цэвэр, бохир усны системтэй холбогдсон байх ба хувцас солих тасалгаа хийх шаардлагатай. Мөн янз бүрийн аваар осол гарсан үед анхны тусламж үзүүлэх яаралтай тусламжийн эм, спиртийн уусмал, хөвөн, марль бүхий эмийн сантай байна. Химийн бодисууд нь халаалтын системээс хол, тавиурт тавигдсан байх ба тавиур нь урдуураа хаалт, тусгаарлагчтай байна. Химийн бодисын агуулах сууринд хэт ойр учир эргэн тойронд нь мод, бут тарих эсвэл агуулахыг суурин газараас 200 м-ээс ойргүй шилжүүлэн байрлуулах хэрэгтэй. Эрдэс бордоо хадгалах. Эрдэс бордоог зөв хадгалж хэрэглэх нь таримал ургамын ургацыг нэмэгдүүлэх, хүрээлэн буй орчны бохирдлыг хязгаарлах, бууруулахад чухал нөлөөтэй. Иймээс тусгай агуулахын байрыг хүн амын суурыплийн бүсээс зайдуу, гол, булаг шанд, ой бүхий газраас хол зайтай газарт тухайн аж ахуйн нэгжийн бордооны хэрэглээнээс хамаарч 0.5-3.5 мянган тн-ын багтаамжтайгаар байгуулах шаардлагатай. Үйлдвэрийн савлагаатай бордоог ус, чийгэнд өртөхөөс хамгаалж тусгай модон суурь /поддон/ дээр 2 м хүртэл өндөртэйгээр хураана. Манай орны нөхцөлд өргөн хэрэглэгдэж ирсэн азотын /аммиачная c^HTpa-NH4N03/ бордоог 2 м, форсфорын бордоо /двойной суперфосфат-Са(Н2Р04)2)-г 1.75 м, калийн бордоо /хлорт калий- KCI/-г мөн 1.75 метрийн өндөртэй хурааж хадгалах ёстой. 3.2.4 Химийн бордоо хэрэглэхтэй уялдан үүсэх сөрөг нөлөөг бууруулах арга
хэмжээ Химийн бодисын ашиглалт, зарцуулалт ба аюултай хог хаягдлын хадгалалт, устгалт бүртгэл хөтлөх, мэдээ гаргах журам
Хуудас 26
“Химийн хорт болон аюултай бодисын тухай хуулийн 13.7 зүйл (2006 он), “Химийн хорт, аюултай бодисыг экспортлох, импортлох, хил дамжуулан тээвэрлэх, үйлдвэрлэх, худалдаалах журам” (Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайд, Гадаад харилцааны сайдын 2008 оны 12 дугаар сарын 29-ны өдрийн 92/90 дугаар хамтарсан тушаалын хавсралт 3.1.1.5-р зүйл), “Химийн бодисын ашиглалт, зарцуулалтын бүртгэл хөтлөх аргачилсан заавар” (Байгаль орчны сайдын 2000 оны 45 дугаар тушаалын нэгдүгээр хавсралт)-уудад заасан шаардлагын дагуу химийн бодисын ашиглалт, зарцуулалт, аюултай хог хаягдлын хадгалалт, устгалын бүртгэл хөтлөх, мэдээ гаргах ажлыг зохион байгуулна. Химийн хорт болон аюултай бодисыг хадгалах, устгах үед “Аюултай хаягдлын хадгалалт, устгалын бүртгэл хөтлөх, мэдээ гаргах заавар” (Байгаль орчны сайдын 2003 оны 7 сарын 1-ний өдрийн 127-р тушаалаар батлагдсан) -ыг мөрдөн ажиллана. Эдгээр эрхзүйн баримт бичигт зааснаар аливаа аж ахуйн нэгж нь импортлосон химийн хорт болон аюултай бодис бүрээр нийлүүлэлт, зарцуулалтын тухайн жилийн тайлан гаргаж, дараа жилийн 1 дүгээр сарын 25-ны дотор Байгаль Орчны асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагад хүргүүлэх ба Аюултай хаягдлын хадгалалт, устгалын талаарх мэдээ, тайланг жил бүрийн 11 сарын 25-ны дотор орон нутгийн ЗДТГ-т хүргүүлнэ. 3.2.5 Усны бохирдлоос сэргийлэх, нөөцийг зөв зохистой ашиглах хамгаалах талаар
Нөлөөллийн код: Газрын доорх ус • Хог хаягдлын цэг • Үерийн усны хамгаалалтын суваг шуудуу, далан • Машин техникийн шатах тослох материал • Унд ахуйн усны хэрэглээнээс гарах бохир ус
Нөлөөлөлд өртөх объект:
• Газар доорхи ус • Гадаргын ус (Чулуутын гол, Тамирын гол, Улаагчны гол, Бигэр нуур,
Мянгайн гол, Бургасны гол, Жаргалантын гол, Сэлэнгэ мөрөн,) • Малын бэлчээр, шимт хөрс бүхий газар • Зэрлэг амьтан, ургамал • Иргэд малчид
Дагаж мөрдөх Стандарт норм ба зөвшөөрөгдөх хэмжээ:
• БОХ. Усан мандал. Газар доорхи усыг бохирдлоос хамгаалах ерөнхий шаардлага MNS 3342-82
• Усны нөөцийг бохирдлоос хамгаалах дүрэм (БОЯ, ЭМНХЯ-ын сайдын 1997 оны 143/A/352 тоот хамтарсан тушаалын 1-р хавсралт)
• Ундны усны Эрүүл ахуйн шаардлага, түүнд тавих хяналт MNS 900-2005 • Унд ахуйн ус ашиглалтын зориулалттай усны объектод байх хорт бодисын
зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээ (БО-ны сайд, ЭМНХ-ын сайдын 1997 оны 143/а/352 тоот тушаалын 5-р хавсралт)
• Усан орчны чанарын үзүүлэлт MNS 4586-98 • Хүн амын унд ахуйн усны эх үүсвэрийн хамгаалалтын болон эрүүл ахуйн
бүсийн дэглэм (БО, ДБХ, ЭМ-ийн сайдын 1995 оны 167/335/а/171 тоот хамтарсан тушаалын 1-р хавсралт)
• Усны нөөцийн бохирдолт, хомсдолт, нөхөн сэргээлтийг бүртгэх журам (БО
Хуудас 27
сайдын 1995 оны 167/335/а/171 тоот хамтарсан тушаалын 2-р хавсралт) • Ус хэрэглээний норм “Төлбөрийн хувь, хэмжээг тогтоох тухай” Засгийн
газрын 7-р тогтоол, 2005 он Усны нөөцөд үзүүлэх нөлөөллийг бууруулах, арилгах, хянах чиглэлээр авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээ
Хэрэгжүүлэх арга хэмжээ Зардал Хугацаа Хариуцах Тариалангийн газрууд болон төвийн ойр орчим, хатуу ба шингэн хог хаягдал, нефтийн бүтээгдэхүүн хаяхгүй байх /урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ/
Төсвийг жил бүр төсөвлөх
Төслийн хугацаанд Сумын ЗДТГ
Ус ашиглалтын гэрээг сумын тамгын газартай хийж баталгаажуулах
Төслийн хугацаанд Төсөл хэрэгжүү-лэгчид Ус ашиглалтын төлбөрийг сумын төсвийн дансанд
оруулах Төслийн хугацаанд
Аюултай нөхцөл байдал үүссэн үед мөрдөх үйл ажиллагааны төлөвлөгөөг боловсруулан хэрэгжүүлэх, тухайн обьектод байгаа байгаль орчинд аюултай бодисуудыг жагсаалт гарган болзошгүй аюулын үед авах арга хэмжээг тодорхойлох.
Төслийн үйл ажиллагаа эхлээс өмнө
Аливаа бохирдол агаар, хөрс, хөрсний усанд дамжихаас хамгаалах, тусгайлсан хяналт тавих арга хэмжээг авах.
Төсвийг жил бүр төсөвлөх
Төслийн хугацаанд АМХГ
Санхүүгийн эх үүсвэр Төслийн хүрээнд дэмжлэг авч боловсруулах жижиг үйлдвэр, цех байгуулах аливаа иргэн байгууллага бизнесийн төлөвлөгөөндөө байгаль орчныг хамгаалах талаар нарийвчилсан төлөвлөгөө хийж оруулах ёстой ба жил бүрийн төсөвтөө байгаль орчныг хамгаалах, эрсдэл, бохирдлыг бууруулах, хянах арга хэмжээний зардлыг тусгайлан төлөвлөж аймгийн БОАЖГ, МХГ, ХХААЖДҮГ болон сумын захиргаа, БОХУБ, Газрын даамлын хяналт дор зарцуулах хэрэгжүүлэх ёстой. Мониторинг болон хяналт хийхэд тавигдах шаардлага
• Ус ашиглалтын тайлан бүртгэлийг сумын тамгын газарт жил бүр гаргаж өгөх,
усны найрлага, чанар, бохирдлын шинжилгээ хийлгэх
• Ахуйн болон үйлдвэрлэлийн бохир ус гаргах, эсвэл үерийн усны нөлөөлөл бий болгох жижиг үйлдвэрүүд байгаль орчин, хүний эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлөх аливаа эрсдэл, нөлөөллөөс сэрэмлүүлэх аюулгүйн ажиллагааны санамж, нөлөөллийг бууруулах, арилгах талаар авах арга хэмжээг заавал төлөвлөх, бичсэн байх шаардлагатай.
3.3.5 Биологийн төрөл зүйлийг хамгаалах Нөлөөллийн код - Ургамал, амьтан
Химийн бодис тэр дундаа пестицидийн нөлөөгөөр шувуу болон зарим ашигтай шавьж тухайлбал зөгий, хэдгэнэ хордож үхдэг учир амьтан хамгаалах арга хэмжээний талаар зөвлөгөө авах шаардлагатай. Пестицид цацсан талбайгаас зөгий хордож тэр хордсон зөгийнөөс тоос хүртсэн ургамалд хортой бодис дамжиж улмаар хүн малыг хордуулахаас сэргийлэх.
Хуудас 28
Пестицидэд хордсон зөгийн бал бас хортой бодис дамжуулах нөхцөл болдог учраас пестицид цацах хугацааг нарийн тооцох. Нөлөөлөлд өртөх объект
• Хадлан, бэлчээрийн ургамал бүхий талбай • Мал сүрэг • Ургамал, амьтны аймаг
Хэрэгжүүлэх арга хэмжээ Зардал /төг/ Хугацаа Үүрэг
хариуцлага Хор, бордоо хэрэглэх тун хэмжээ зааврыг нарийн чанд мөрдөх, хаягдал, бохирдолтыг багасгах арга хэмжээ (сургалт, суртачилгаа)
Дотоод зардлаас Төсөл хэрэгжих хугацаанд, жилээр
ЗДТГ, төсөл хэрэгжүүлэгчид
Хэрэглэсэн хор, бордооны сав боодлыг химийн хортой хог хаягдал устгах журмын дагуу устгах
Төсөл хэрэгжих хугацаанд, жилээр
Техник технологиос гарч буй хаягдлыг багасгах арга хэмжээ
Төсөл хэрэгжих хугацаанд, жилээр
3.3.6 Ойн зурвас байгуулах Төсөлд хамрагдах 15 сумын 53.3 % нь буюу 8 сум нь говь цөлийн болон тал хээрийн бүсэд байрладаг бөгөөд энэ бүс нутагт хавар, намрын улиралд салхи, шуурга ихтэй байдгийн улмаас тариалангийн талбайд гарах хөрсний элэгдэл эвдрэлийг бууруулах, орчны бичил уур амьсгалыг сайжруулж, биологийн төрөл зүйлийн амьдрах орчныг сэргээхэд зориулан ойн зурвас байгуулах асуудлыг төсөл хэрэгжүүлэгчид анхаарах ёстой. Ойн зурвас байгуулах нь хуурай халуун салхинд хөрс чийгээ алдахаас хамгаалах, өвлийн турш талбайд цас жигд хуримтлагдан тогтох, цасны усыг жигд тараах, үржил шимийг нь алдахаас хамгаалахад чухал ач холбогдолтой. Иймд төслийн хүрээнд дэмжлэг авч тэжээл, ногоо тарих аливаа үйл ажиллагааг дэмжихдээ талбайн эргэн тойронд мод тарих, ойн зурвас байгуулах шаардлага тавихыг зөвлөмж болгож байна. Ойн зурвасыг байгуулахдаа голчлон шинэс, нарс, хус, улиас зэрэг модыг тарих бөгөөд чацаргана, шар хуайс, буйлс зэрэг бут сөөгийг тарих нь эдгээр бутны тарьц суулгацыг бэлтгэж борлуулан оролого олох боломж бүрдүүлнэ. Ойн зурвас байгуулах аргачлалыг тухайн үед тусгайлсан зөвлөх ажиллуулан иргэд малчдад зааж сургах шаардлагатай. Түүнчлэн www.forest.mn вебсайтаас мэдээлэл авч болно.
3.4 Баталгаажуулалт ба зөвшөөрөл МААМС төсөл нь төсөлд хамрагдах сумдын иргэд, малчид, малчдын бүлгийг өөрсдийн санал санаачлагыг хэрэгжүүлэхэд нь зориулж санхүүгийн дэмжлэг үзүүлнэ. Дэмжлэг авах санал ирүүлж буй хүмүүс нь тухайн үйл ажиллагааг явуулахад үүсч болох аливаа бохирдлын эрсдлийг бууруулах, арилгах асуудлыг зохион байгуулахад шаардлагатай дараах зөвшөөрөл авч баталгаажуулалт хийсэн байх ёстой. МААМС төслийн ТХН-д туслах зорилгоор төслийн хүрээнд хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаануудад шаардлагатай баталгаажуулалт, зөвшөөрлүүдийг дараах хүснэгтэд нэгтгэн харуулав.
Хүс
нэгт
5:
Шаа
рдла
гата
й ба
талг
ааж
уула
лт, з
өвш
өөрл
үүди
йн н
эгтг
эл
Х
эрэг
жүү
лэх
үйл
ажил
лага
а Т
усга
йлса
н үй
л аж
илла
гаан
ы
төрө
л Зө
вшөө
рөл
ба
бата
лгаа
жуу
лалт
ын
төрө
л Э
рх б
үхий
бай
гуул
лага
М
онит
орин
г хи
йхэд
тав
игда
х үн
дсэн
ш
аард
алаг
а
Хим
ийн
борд
оо, п
ести
цид
хэрэ
глэх
Хор
тон
шав
ьж, м
эрэг
чтэй
тэм
цэх
БО
НБЕ
Ү
Айм
гийн
БО
АЖ
Г Х
адга
лах,
тээ
вэрл
эх ж
урмы
г мө
рдөх
Тэ
жээ
лийн
ург
амал
/хүн
сний
ног
оо
борд
ох
БОН
БЕҮ
-ний
даг
уу
Сум
ын
БОХ
УБ
Сум
ын
Газр
ын
даам
ал, Б
ОХ
УБ
ба Х
ХА
А
түш
мэди
йн х
янал
т до
р хэ
рэгл
эх
Пес
тици
д, х
имий
н бо
рдоо
им
порт
лох
БОН
БНҮ
БО
АЖ
Г ба
БО
НБҮ
хий
дэг
комп
ани
БОН
БНҮ
-ний
дүг
нэлт
ийг
үндэ
слэх
Мал
аж
аху
йг э
рчим
жүү
лэх
Фер
м ба
йгуу
лах
Газа
р аш
игла
х зө
вшөө
рөл,
БО
НБЕ
Ү, Б
охир
ус
хаях
зө
вшөө
рөл
БОН
БНҮ
хий
лгэх
ш
аард
лага
тай
Сум
ын
ИТХ
ба
ЗД
Ус
цэвэ
ршүү
лэх.
Боло
всру
улах
үйл
двэр
ээс
боло
н ус
цэв
эрш
үүлэ
х ба
йгуу
ламж
аас
гара
х ус
анд
байн
гын
мони
тори
нг х
ийх
ба у
сан
дахь
pH
үзү
үлэл
тийн
дээ
д хэ
мжээ
8 б
айх
тохи
олдо
лд ө
дөр
тутм
ын
мони
тори
нг х
ийх
Сүү
бол
овср
уула
х це
х ба
йгуу
лах
БО
АЖ
Г ба
хэр
эв Б
ҮН
БЕҮ
БО
НБН
Ү х
ийх
шаа
рдла
га
тавь
сан
бол
БОН
БҮ х
ийдэ
г ко
мпан
и ор
олцо
но
Ноо
с уг
аах
цех
байг
уула
х
Ус
ханг
амж
ийг
нэмэ
гдүү
лэх
(шин
ээр
худа
г га
ргах
)
Худ
гийн
цоо
ног
өрөм
дөх
Худ
аг г
арга
х зө
вшөө
рөл
Сум
ын
ЗДТГ
С
умы
н БО
ХУ
Б У
с аш
игла
гчды
н бү
лэг
байг
уула
х ба
бүл
гийн
бэ
лчээ
рийн
мен
ежме
нтий
н тө
лөвл
өгөө
г бо
ловс
руул
ахы
г ш
аард
ах.
Ус
ашиг
лах
гэрэ
э ба
йгуу
лах
Тэж
ээли
йн у
ргам
ал/х
үнсн
ий
ного
о та
риал
алты
г эр
чимж
үүлэ
х
Газа
р аш
игла
лт
Газа
р аш
игла
х зө
вшөө
рөл
Сум
ын
ЗДТГ
С
умы
н БО
ХУ
Б Бэ
лчээ
рийн
газ
рыг
газа
р та
риал
анд
шин
ээр
ашиг
лахы
г хо
ригл
ох. Т
өсли
йн с
умда
д ху
учин
га
зар
тари
алан
д аш
игла
ж б
айга
ад о
рхиг
дсон
га
зар
байг
аа б
а тэ
дгээ
рийг
сэр
гээн
аш
игла
х.
Газа
р аш
игла
х гэ
рээ
Бага
хэм
жээ
ний
бари
лгы
н аж
ил
Жиж
иг ү
йлдв
эрий
н ба
рилг
а ба
рих
Шаз
ар а
шиг
лах
зөвш
өөрө
л,
БОН
БЕҮ
, бох
ир у
с ха
ях
зөвш
өөрө
л, ш
аард
лага
тай
бол
БОН
БНҮ
хий
лгэх
БОА
ЖГ
ба х
эрэв
БҮ
НБЕ
Ү
БОН
БНҮ
хий
х ш
аард
лага
та
вьса
н бо
л БО
НБҮ
хий
дэг
комп
ани
орол
цоно
Сум
ын
БОХ
УБ-
ийн
хяна
лт д
ор
Мал
няд
лах
цэг
байг
уула
х Га
зар
ашиг
лах
Газа
р, б
айрш
лыг
сумы
н И
ТХ-ы
н ш
ийдв
эрээ
р то
гтоо
но.
Мал
ын
чана
р үү
лдри
йг
сайж
руул
ах
Мал
ын
хаш
аа с
арав
ч ба
рих
Га
зар
ба о
й мо
д аш
игла
х зө
вшөө
рөл
БОН
БЕҮ
С
умы
н М
ЭҮ
Т, Б
ОХ
УБ
Ой
мод
ашиг
лах
зөвш
өөрө
л ав
ч ой
гоос
мод
бэ
лгэж
аш
игла
сны
төл
бөр
төлн
ө Бэ
лчээ
р ха
ших
хам
гаал
ах
Impr
ove
lives
tock
hea
lth
Мал
уга
ах б
анн
байг
уула
х БО
НБЕ
Ү
Сум
ын
МЭ
ҮТ,
газ
рын
даам
ал
Сум
ын
МЭ
ҮТ-
ийн
хяна
лт д
ор
Мал
вак
цинж
уула
х ха
шаа
бар
их
БОН
БЕҮ
Хуудас 30
Түүнчлэн, аливаа төсөлд БОНБЕҮ хийх байгууллагуудын эрх үүргийг Байгаль Орчинд Нөлөөлөх Байдлын Үнэлгээний тухай хуулинд заасан байдаг бөгөөд дараах хүснэгтэд энэхүү үүрэг хариуцлагыг нэгтгэн харуулав. Энэ нь МААМС төслийг хэрэгжүүлэх явцад хэрэг болох юм: Хүснэгт 6: Байгаль Орчинд Нөлөөлөх Байдлын Ерөнхий үнэлгээ хийгдэх
төслүүдийн ангилал
# Төслийн төрөл Гүйцэтгэгч
Байгаль Орчны төрийн захиргааны төв байгууллага
Аймаг ба нийслэлийн БОАЖГ
1 Уул уурхай Бүх төрлийн эрдэс баялаг олборлох үйл ажиллагаа
Орон нутаг дахв элбэг тархацтай эрдэс баялаг
2 Хүнд үйлдвэр Бүх төрлийн 3 Хөнгөн ба хүнсний
үйлдвэр Засгийн газрын өмчлөлийн хүнд үйлдвэрүүд
Орон нутгий ЖДҮ
4 Хөдөө Аж ахуй -Усан сан -услалтын систем -атар газар хагалах
Бусад үйлдвэрлэл, үйлчилгээ
5 Дэд бүтэц - 1MW –аас дээш хүчин чадалтай эрчим хүчний үйлдвэр - З5 KV-аас дээш чадлын цахилгаан дамжуулах шугам -Дулаан дамжуулах хоолой -Усан цахилгаан станц -Төмөр зам -Нисэх буудал -Олон улсын болон хот хоорондын зам -Улс хоорондын болон хот хоорондын холбооны шугам
- 1MW хүртлэх хүчин чадалтай эрчим хүчний үйлдвэр - З5 KV хүртэлх чадалтай цахилгааны шугам - Орон нутгийн чанартай дулаан дамжуулах шугам - Орон нутгийн чанартай зам, холбоо
6 Үйлчилгээ -50 ор хоногоос дээш хүчин чадалтай үйлчилгээний байгууллага, зочид буудал, амралт сувилалын газар -аялал жуулчлал
-50 ор хоног хүртэл хүчин чадалтай үйлчилгээний байгууллага, зочид буудал, амралт сувилалын газар
7 Бусад төсөл: - Хот төлөвлөлт -Цэрэг, батлан хамгаалахын -Ус хангамжийн систем -Ус цэвэрлэх байгууламаж -Хуурай хог хаягдал
- 10000-аас дээш хүн амтай хотын ус хангамж, ус цэвэрлэх байгууламж ба хатуу хог хаягдал зайлуулах систем -Улсын өмчийн цэрэг иргэний хамгаалалтын байгууламж
10000 хүртэл хүн амтай хотын ус хангамж, ус цэвэрлэх байгууламж ба хатуу хог хаягдал зайлуулах систем -Орон нутгийн өмчийн цэрэг иргэний хамгаалалтын байгууламж
8 Биологийн төрөл зйүлийн
-Их хэмжээний загас агнуурын үйл ажиллагаа -Амьтан ургамал ашиглахтай холбоотой үйл ажиллагаа
- Ойн аж ахуй, ан агнуур - Орон нутгийн чанартай загас агнуур
9 Химийн, радио идэвхт бодис ба аюултай хог хаягдал
Химийн, радио идэвхт бодис ба аюултай хог хаягдлыг цэвэрлэх, ашиглах, тээвэрлэх, хадгалах, устгах, үйл ажиллагаа
10 Улсын ТХГН-т явагдах аливаа үйл ажиллагаа
Улсын ТХГН-т явуулах үйл ажиллагаанууд
Орон нутгийн ТХГ-т явуулах үйл ажиллагаа.
Хуудас 31
4 Mониторингийн хөтөлбөр ба тогтолцоо МААМС төслийг хэрэгжүүлэх явцад ус, хөрс, агаарт үүсэх бохирдол, байгаль орчинд гарах аливаа өөрчлөлт, эрсдлийг хянах арга аргачлал, хяналт-шинжилгээ хийх хугацаа, сорьц дээж авах болон хэмжилт хийх цэгийн байршил, шинжилгээгээр тодорхойлох үзүүлэлтүүд, шинжилгээний үр дүнг нэгтгэх, тайлагнах байгаль орчинд сөрөг нөлөөлөл учирсан тохиолдолд түүнийг арилгах, бууруулах арга хэмжээнүүдийг боловсруулан гаргах шаардлагатай. 4.1 Агаарын бохирдлын хяналт шинжилгээ
- Хяналт-шинжилгээ явуулах үзүүлэлт: Агаар дахь СО, N02, S02 -ийн агууламж. Агаарын шинжилгээний төрөл, хэлбэр: Агаарын сорьц авч шинжилгээ хийлгэх Агаарын шинжилгээ зардал: 5000 төгрөг, тоосны шинжилгээ-20000 төгрөг Хяналт-шинжилгээ явуулах хугацаа:
• Тухайн үйлдвэр, обьектийн орчмоос жил бүрийн 4, 8 дугаар сард агаарын сорьц авч шинжлүүлж байх.
Хяналт шинжилгээ явуулах аргачлал: • Хот суурин газрын агаарын чанарыг хянах журам MNS 17.2.3.16-88 • Агаар мандал. Сорьц авахад тавих үндсэн шаардлага MNS 3384-82 • Хөдөлмөрийн нөхцөл хүчин зүйлийн ангилал, тодорхойлолт, үнэлэх шалгуур
нөхцөл тогтоох аргачлал MNS 12.100-91 • Ажлын бүсийн агаар, эрүүл ахуйн шаардлга MNS 12.013-91 • Ажлын байрны бичил цаг уурын хэмжилт хийх арга MNS 12.054-91 • Ажлын байрны агаар дахь тоосны хэмжээг тодорхойлох MNS 12.055-91 • Агаар орчны чанарын үзүүлэлт. Ерөнхий шаардлага MNS 4585-98
Тоног төхөөрөмж: • Мэргэжлийн байгууллагын тоног төхөөрөмжөөр
Үр дүнг бүртгэх, тайлагнах хүснэгт: • Мэргэжлийн байгууллагаар шинжилгээ хийлгэж, тухайн байгууллагаас гаргасан
маягтаар тайланг гаргах Шинжилгээ хийх байгууллага:
• Аймгийн БОАЖГ • Аймгийн Мэргэжлийн Хяналтын Газар • Аймгийн Ус Цаг Уур, Орчны Шинжилгээний Газар • Байгаль орчны төв лаборатори: утас-341816, хаяг: Улаанбаатар-Хан-Уул дүүрэг
Чингисийн өргөн чөлөө Мэдээлэл цуглуулах, боловсруулах, тайлагнах
Хяналт-шинжилгээний бүртгэл, тайланг эрх бүхий байгууллагаас баталгаажуулсан маягтаар гаргах ба жил бүрийн 11 дүгээр сарын 15-нд багтаан БОАЖЯ, орон нутгийн ЗДТГ-т хүргүүлэх
4.2 Хөрсний элэгдэл, эвдрэл, бохирдолын байдалд хийх хянан-шинжилгээ
Хяналт шинжилгээ явуулах шаардлага, үзүүлэлт: • Тариалан эрхлэлтийн үйл ажиллагаанаас хөрсний элэгдэл, эвдрэл, бохирдол
үүсч буй байдлыг хянаж шинжлэх шаардлагатай. Мөн хөрсний үржил шим хэрхэн өөрчлөгдөж байгааг хянан шинжилж байх шаардлагатай. Үүнд:
- Хөрсний үржил шимт давхаргын механик бүтэц, элсжилт, тоосжилт - Хөрсний агрохимийн үзүүлэлт
Хуудас 32
- Нефтийн бүтээгдэхүүний бохирдол - Эдэлбэр газрын ашиглалтын гэрээ,
Хяналт шинжилгээний төрөл, хэлбэр: • Ашиглалтын хугацаанд хөрсний агрохимийн үзүүлэлтийг дээж авч шинжилгээ
хийж харьцуулан дүгнэлт гаргаж байх Байршил:
• Төслийн хүрээнд үйл ажиллагаа явуулах тариалангийн талбай бүрт хөрсний зүсэлт хийх, дээж авах тулгуур цэгүүдийг тогтоон зурагт зааж өгөх.
Хяналт шинжилгээ явуулах хугацаа:
• Хаврын тариалалт эхлэхийн өмнө, намрын ажил зогсохоос өмнө Дагаж мөрдөх аргачлал, стандарт:
• БОХ. Хот суурин газрын хөрсний үнэлгээний үзүүлэлтийн норм MNS 3297-91 • Шинжилгээнд дээж авахад тавигдах ерөнхий шаардлагууд MNS 3298- 91 • Хөрс. Дээж авах, савлах, тээвэрлэх, хадгалах журам MNS 2305-94 • Хөрс. Хөрсний агрохимийн үзүүлэлтийг тодорхойлох MNS 3310-91 • БОХ. Хөрс. Ариун цэврийн байдлын үзүүлэлтийн нэр төрөл MNS 3985-87
Тоног төхөөрөмж: • Кьельдалийн аппарат, pH метр, дөлийн фотометр, ФЭК,
атомноспектрофотометр, кальциметрбусад лабораторийн багаж хэрэгсэл, шил савууд
Үр дүнгийн бүртгэл: • Хяналт шинжилгээний бүртгэл тайланг эрх бүхий байгууллагын гаргасан
маягтын дагуу хөтөлнө. Мэдээлэл цуглуулах,боловсруулах, тайлагнах:
• Хяналт шинжилгээ, ашиглалтын үр дүнг боловсруулан тухайн жилийн 11 дүгээр сарын 15-нд багтаан аймгийн БОАЖГ, орон нутгийн ЗДТГ-т хүргүүлэх
4.3 Усны бохирдлын хяналт шинжилгээ A wastewater and water quality monitoring program with adequate resources and management oversight should be developed and implemented to meet the objective(s) of the monitoring program. The wastewater and water quality monitoring program should consider the following elements: Хяналт шинжилгээ явуулах шаардлага, үзүүлэлт:
• Тариалангийн үйл ажиллагаанаас газар доорхи, болон гадаргын ус бохирдож болзошгүй тул дараахи үзүүлэлтүүдээр хяналт шинжилгээ явуулна. Үүнд:
- Мэдрэмжлэгдэхүй чанар, физик үзүүлэлтүүд - Хүчилтөрөгчийн үзүүлэлтүүд - Эрдсийн бүрэлдэхүүн Пестицид, химийн бодис
Дээж авах цэг: Мониторинг хийх байршлыг сонгохдоо тухайн газрыг бүрэн төлөөлөх, шаардлагатай бүх мэдээллийг авах боломжтой газрыг сонгоно. Усны дээжийг авахдаа хаягдал усны урсгалын төгсгөл, хаягдал ус болон бусад урсгал нийлж байгаа анхаарал татаж буй хэсэг зэрэг онцлог газруудаас авна. Үйлдвэрлэлийн хаягдал усыг цэвэрлэх явцад буюу цэвэрлэсний дараа шингэрүүлж болохгүй ба хаягдал ус гадаргын усны чанарын
Хуудас 33
стандарт шаардлагыг хангаж байх өстой. Дээж авах цэгүүд нь худаг, тухайн байгууламжид хамгийн ойр орших гор, булаг шанд байна. Хяналт шинжилгээ явуулах хугацаа/давтамж: Хаягдал усны шинж чанарт хийх мониторинг нь технологийн үйл явц тутамд хийгдэж байх ёстой. Мониторингийг үйлдвэрлэлийн ээлж тутамд, тухайн үйлдвэрлэлийн технологийн горимын онцлог, хаягдал бохир ус гаргах тодорхой цаг хугацаанд нийцүүлэн тасралтгүй байдлаар иж бүрэн зохион байгуулна. Байнга хувьсч өөрчлөгдөж байдаг технологитой үйл ажиллагаанаас гарах бохир усны дээжийг аль болох хосолмол аргаар ойр ойрхон авч шинжлэх ёстой. Хэрэв дээжинд шинжилгээ хийх автомат багажтай бол өдрийн турш буюу 24 цагийн турш гэнэтийн шалгалт хийх, хосолмол аргуудыг ашиглан тасралтгүй мониторинг хийх шаардлагатай. Усны чанарт хийх мониторигийг эхний жил 3, 7, 10 сард хийж шаардлага хангаж байгаа бол цаашид жилд 1 удаа хийж болно. Мониторинг хийхдээ дэрээх журам аргачлалуудыг хэрэглэнэ. Хяналт шинжилгээ буюу мониторинг явуулах аргачлал:
• Гадаргын усны чанарыг хянах журам MNS 4047-88 • Усны шинжилгээнд дээж авах арга, химийн шинжилгээний стандартчилсан
болон нийцүүлсэн аргууд MNS 3534-83 • Усны шинжилгээнд зориулж дээж авах MNS 3534-83 • Усан орчны чанарын үзүүлэлт MNS 4586-98 • Гадаргын усны чанарыг хянах журам MNS 4047-88 • Усны анхан шатны тоо бүртгэл хөтлөх журам • Усны тоо бүртгэлийн тайлан гаргах журам
Тоног төхөөрөмж: • Мэргэжлийн байгууллагын тоног төхөөрөмжөөр
Үр дүнгийн бүртгэл, тайлангийн хүснэгт • Мэргэжлийн байгууллагаар шинжилгээ хийлгэж, тухайн байгууллагаас гаргасан
маягтаар тайланг гаргах Мэдээлэл цуглуулах, боловсруулах, тайлагнах:
• Хяналт шинжилгээ, ашиглалтын үр дүнг боловсруулан тухайн жилийн 11 дүгээр сарын 15-нд багтаан БОАЖЯ, орон нутгийн ЗДТГ-т хүргүүлэх
Түүнчлэн аливаа төрлийн хаягдал болон бохир ус ялгаруулалтыг бууруулахын тулд дараах зохицуулалтуудыг хийх хэрэгтэй:
• Хаягдал усыг багасгахын тулд усыг үр ашигтай хэрэглэх • Технологийг өөрчлөн сайжруулах, хаягдал, бохирдлыг бууруулах цэвэрлэх
ажлын ачааллыг багасгахын тулд үйлдвэрлэлд аюултай, хортой материал ашиглахаас татгалзах
• Шаардлатай бол, бохир ус ялгарах явцад халдвар тархахаас хамгаалах зорилгоор шууд цэвэрлэдэг техник тоног төхөөрмж суурилуулах, бохир ус цэвэрлэх явцад бусад эх үүсвэрт халдвар дамжих болозшгүй нөлөөллүүдийг арилгахад анхаарах (ж: уснаас агаарт, уснаас хөрсөнд гэх мэт)
Бохир ус ялгаруулах явцад шууд цэвэрлэх шаардлага тавигдаж байгаа тохиолдолд цэвэрлэгээний чанарт тавигдах шаардлага нь дараах нөхцлүүдээс хамаарна:
• Ялгарч буй бохир ус нь ариутгах татуургын сүлжээнд эсвэл хөрсний усанд хаягдаж байгаа эсэх
• Ус ашиглах зөвшөөрөлд Үндэсний болон орон нутгийн стандартууд тусгагдсан байдал ба бохир ус нь ариутгах татуургын сүлжээнд нийлүүлэгдэж байгаа бол цэвэрлэх байгууламжийн хүчин чадал
Хуудас 34
• Хаягдал бохир усыг гадаргын ба хөрсний усанд нийлүүлж байгаа тохиолдолд тухайн хүлээн авч буй урсгал усны урсацын хэмжээ нь бохирдуулагчийн ачааллаас хэр их байгаа байдал
• Бохир усыг нийлүүлж байгаа усыг хэрэглэх буюу ашиглах төлөв хандлага (ж: ундны усанд болон усалгаа, амралт сувилал, усан зам болон бусад зорилгоор ашигладаг, ашиглах эсэх)
• Бохир усыг хүлээн авч буй урсгалын дагуу эмзэг, мэдрэмтгий зүйлс байгаа эсэх (ховор амьтан ургамал, ан амьтны байршил гэх мэт)
• Тухайн үйлдвэрлэлд Олон Улсын Үйлдвэрлэлийн Сайн Туршлагыг (GIIP) нэвтрүүлэх
Үйлдвэрлэлээс ялгарч буй хаягдал бохир ус, ахуйн бохир ус нь гадаргын усанд нийлүүлэгдэж байгаа тохиолдолд орон нутгийн гадаргын усны бохирдлын концентрац болон чанарын шалгуурын шаардлагыг хангасан байх ёстой. Хэрэв орон нутгийн гадаргын усны чанарын шалгуур байхгүй тохиолдолд гадаргын усны чанарын ерөнхий шаардлагыг дагаж мөрдөнө. МААМС төслийн хүрээнд дэмжлэг авах аливаа жижиг төслүүдийн хувьд хаягдал усны менежменттэй холбоотойгоор дараах асуудлуудыг тусгайлан анхаарах ёстой:
• Тухайн үйлдэврлэлээс гарах хаягдал бохир усыг цэвэрлэх стандарт нь тухайн үйлдвэрлэлийн салбарт мөрдөх БОЭМАБ-ын тусгай зааварчлагын шаардлагыг хангасан байх. Тусгайлсан зааварчлагагүй үйлдвэрлэл үйлчилгээ рэхлэх тохиолдолд ижил төстэй үйлдвэрлэлд бохир усыг цэвэрлэх талаар тавьдаг шаардлагыг дагаж мөрдөх;
• Үндэсний болон орон нутгийн түвшинд ахуйн болон үйлдвэрлэлийн бохир усанд тавигдах стандарт шаардлагуудыг дагаж мөрдөхөд баримтлах үзүүлэлтүүдийг 7-р хүснэгтнд үзүүлэв;
• Ялгаруулах бохир усны температур нь гадаргын ус бохир усны холилдох тогтоосон бүс дотор гадаргын усны температурыг 3°C-ээс илүүгээр нэмэгдүүлэхгүйгээр байх ёстой ба хүлээн авч буй гадаргын усны чанарын үзүүлэлтийг өөрчлөх ёсгүй.
Хүснэгт 7. Цэвэрлэгдсэн ахуйн бохир усны чанар шалгахад баримтлах үзүүлэлт
Бохирдуулагч Нэгж Зөвшөөрөгдөх хэмжээ pH pH 6-9 BOD mg/l 30 COD mg/l 125 Нийт азот mg/l 2 Өөх, тос mg/l 10 Хуурай хольц mg/l 50 Гэдэсний савханцар бактерийн нийт тоо
ББДХб / 100ml
400a
a. БОЭМАБ-ын УС ба Ариун цэвэрийн зааварчилгаанд хамрагдсан төвлөрсөн хот суурин, нийслэлийн бохир ус цэвэрлэх системд хамаарахгүй.
б. ББДХ = Байж болох дээд хэмжээ 4.4 Биологийн төрөл зүйлийн хяналт Амътан, ургамлын аймгийн хяналт шинжилгээг тариалан, ногооны болон жимсний талбай, хашиж хамгаалсан бэлчээр болон хадлангийн талбай орчим хээрийн болон өндөрлөг газруудад хийх шаардлагатай.
Хуудас 35
Хяналт шинжилгээ явуулах шаардлага, үзүүлэлт • Төслийн хүрээнд газар тариалан, хүнсний ногоо, жимс жимсгэнэ тариалах
болон түүний эргэн тойронд газар ашиглалтын үйл ажиллагаанаас гарч болзошгүй сөрөг нөлөөг арилгах үүднээс ашиглалт, хамгаалалтын мониторингийг зэрэг хийх шаардлагатай. Үүнд:
- Малын тархац, бэлчээр ашиглалтын байдал - Түлхүүр зүйл амьтдын байршил - Мэрэгч амьтдын байршил, нягтшил, амьдралын нөхцөл байдал - Шувуудын байршил, нүүдэл, ирэх, буцах амьдралын нөхцөл байдал - Хээрийн ургамлын бүрэлдэхүүн
Хяналтын цэг • Тариалангийн талбай, түүний эргэн тойронд 2 км-ийн дотор
Хяналт шинжилгээ явуулах аргачлал • Зэрлэг амьтдын хээрийн судалгааны аргачлал. Биологийн хүрээлэн,
2000-2006 Үр дүнгийн бүртгэл, тайлангийн хүснэгт
• Мэргэжлийн байгууллагаар хяналт хийлгэж, тухайн байгууллагаас гаргасан маягтаар тайланг гаргах
Мэдээлэл цуглуулах, боловсруулах, тайлагнах • Хяналт шинжилгээ, ашиглалтын үр дүнг боловсруулан тухайн
жилийн 11-р сарын 15-ны дотор БОАЖЯ, орон нутгийн ЗДТГ-т хүргүүлэх
4.5 Бусад
• Үйл ажиллагаа явуулахтай холбогдуулж орон нутгийн төр захиргааны байгууллагуудаас тавигдах нэмэлт шаардлагыг цаг тухайд нь ханган биелүүлж байх
• Байгаль орчныг хамгаалахтай холбогдсон хууль тогтоомжийг биелүүлэх талаар байгаль орчин, мэргэжлийн хяналтын байгууллагуудтай байнга хамтран ажиллаж байх
• Төслийн үйл ажиллагааны чиглэлд өөрчлөлт орох тохиололд БОАЖГ-т мэдэгдэж, байгаль орчны төлөвлөгөө, орчны хяналт шинжилгээний хөтөлбөртөө зохих нэмэлт, тодотголыг хийж батлуулах.
Дүн шинжилгээ, тайлан
• Байгаль орчны асуудал хариуцсан ажилтан ажиглалт хяналт шинжилгээний дүнг тусгай дэвтэрт тодорхой бичиж дүгнэлт өгч байх хэрэгтэй.
Хяналт шинжилгээний дүнгээр байгаль орчинд сөрөг нөлөө үзүүлж байгаа тохиодолд нарийвчилсан үнэлгээний компани болон холбогдох мэргэжлийн байгууллагад яаралтай мэдэгдэн судалгаа хийлгэх арга хэмжээ авна. Энэхүү төлөвлөгөөний дээрх бүлгүүдэд заасан тухайн үйлдвэрлэл, обьектын үйл ажиллагааны Байгаль хамгаалах төлөвлөгөөнд шаардагдах нийт зардал, орчны хяналт шинжилгээ явуулахад шаардагдах зардлыг төлөвлөж зарцуулж байх ёстой. Түүнчлэн тухайн үйл ажиллагааны бизнес төлөвлөгөөнд Байгаль орчныг хамгаалах арга хэмжээний зардлыг тусгасан байх шаардлагатай.
Хуудас 36
5. Сургалтын хөтөлбөр МААМС төслийг хэрэгжүүлэх явцад төслийн орон нутгийн ажилтнууд, оролцогч талуудын төлөөллийг холбогдох чиглэлээо сургах шаардлагатай. Төслийн Үндэсний Менежер болон Мониторинг Үнэлгээ хариуцсан ажилтан бусад ажилтнуудтай гэрээ байгуулах явцад энэхүү БОМТ-г хэрэгжүүлэх, дагаж мөрдөх талаар тэдний хүлээх үүрэг хариуцлагатай холбоотой ур чадварыг үнэлэх ба тухайн ажилтан төслийн сумдад БОМТ-г хэрэгжүүлэх талаар өөрт шаардлагатай сургалтын хэрэгцээг тодорхойлж гаргах хэрэгтэй.
Төсөл аймгийн БОХУБ-чид, ХХААЖДҮГ болон сумд дахь МЭҮТ-ийн ажилтнууд, МХГ-ын холбогдох байцаагчид, орон нутгийн малчид, тариаланчдыг чадваржуулах сургалтанд хамруулж МААМС төслийг хэрэгжүүлэхэд тэдний оролцох оролцоог сайжруулах хэрэгтэй.
БОМТ-өөг хэрэгжүүлэх талаар МААМС төслийн M&Ү хариуцсан ажилтан дараах чиглэлүүдээр бусад ажилтнуудад зөвлөгөө өгч ажиллах ёстой:
� МААМС төслийн танилцуулга ба тухайн үеийн явц байдлын талаарх мэдээлэл. � Төслийн сумдын нийгэм эдийн засгийн талаар, � МААМС төслийн ТХЗ ба төлөвлөсөн үйл ажиллагаанууд, дэмжлэг авах,
хэрэгжих/байгуулагдах боломжтой үйл ажиллагаа/боловсруулах цех, үйлдвэрүүд, төлөвлөж буй хөрөнгө оруулолт, шаардлагатай зохицуулалт, хяналт, туслалцаа.
� Ажилтнууд ба зөвлөхүүдийн үүрэг, хариуцлага. � Төслийн хамрагдагч, оролцогч, ашиг хүртэгсдэд мэдээлэлөгөх, танилцуулга
хийх � Чухал шаардлагатай стандартууд ба тэдгээрийг хэрэглэх, хяналт тавих зарчим. � Тусгайлсан ажил үүргийн хуваарь. � Хяналт, мониторингийн арга зүй. � Байгууламж, багаж, төхөөрөмж, хангамжийн талаарх мэдээлэл. � БОМТ-г эргэн хянаж засварласан ажлын дүн. � Төслийн оролцогч талууд, дэмжлэг хүсэгчидтэй харилцах, мэдээлэл цуглуулах,
төслийн үйл ажиллагааны талбаруудад мониторинг хийх зарчмууд. � Мониторинг, үнэлгээний хуваарь төлөвлөгөө болон бусад мэдээлэл.
Сургалт бүр наандаж 1-2 өдөр үргэлжлэх ба тус бүр тусгай хөтөлбөр, төлөвлөгөөний дагуу чвагдаж асуудлыг шийдвэрлэхэд чиглэсэн бүтээлч туршлага санаануудыг өгч байх ёстой. Сургалтын хөтөлбөрийг ТХН-тэй гэрээ байгуулан ажиллах сургагч багш, зөвлөхүүд боловсруулж төслийн явцад хэрэглэнэ. Хүснэгт 8: Сургалтын хэрэгцээ ба сургалтын хөтөлбөрийн тойм
Сургалтын сэдэв: Сургалтын зорилго ба бүрэлдэхүүний тойм
Оролцогч/ хүлээн авагчид
Давтамж буюу зорилтот хугацаа
БОМТ-өөг танилцуулах
БОМТ тухай, төслийн сумд ба газар орны нөхцөл байдал, блхирдлын эрсдэл ба хяналт, хөтөлбөрүүд.
МААМС төсөл ажилтнууд / гэрээлэгчид
Ажилд орохын ба гэрээ хийхийн өмнө
БОМТ-ний талаар давтан сургалт
БОМТ-нд оруулсан нэмэлт өөрчлөлт, шинэчлэлийн талаар
МААМС төсөл ажилтнууд / гэрээлэгчид
Ажилд орсноос 1 жилийн дараа эсвэл гэрээт ажил эхэлсэний дараа, байнга
Онцгой бохирдлын эрсдэл ба хяналтын талаарх сургалт (хорто, аюултай бодис ашиглах, хадгалах г.м)
Хуудас 37
Химийн аюултай бодис хэрэгслэлийн ангилал
Химийн аюултай бодис хэрэгслэлийн ангилалыг ашиглах арга .
БОХУБ, Газрын даамал, МЭҮТ-н ажилтнууд, гэрээлэгчид
Төслийн эхлэхийн өмнө ба гэрээний өмнө Химийн аюултай бодис
хэрэгслэлийн ашиглалт ба хяналт.
Тодорхойлолт, тогтолцоо ба ПMТ, химийн аюултай бодис хэрэгслэлийг үйлдвэрлэх, экспортлох, импортлох, тээвэрлэхэд авах зөвшөөрөл
Химийн аюултай бодис хэрэгслэлийн ашиглалттай холбоотой хууль, дүрэм журам.
Пестицид ашиглах, түгээхэд мөрдөх олон улсын ПМТ. Химийн аюултай бодис хэрэгслэлийг хадгалах, хуваарилах, устгахтай холбоотой журмууд. Пестицид, химийн бордоо ашиглах, туршихтай холбоотой журамууд.
МААМС төслийн ТХН-ийн ажилтнууд БОХУБ, Газрын даамал, МЭҮТ-н ажилтнууд, гэрээлэгчид
Төслийн эхлэхийн өмнө ба гэрээний өмнө
Хортой, аюултай хог хаягдал
Хадгалах, бүртгэх, тайлагнах журам. Төслийн явцад /гэрээний өмнө
Пестицид ба химийн бордооноос үүдэлтэй нөлөөлөл эрсдлийн хяналт мониторинг.
ХОМҮ-ний арга зүй, зарчим, Хамтын Оролцооны арга, хэрэгслэлүүдийг танилцуулах, сургах
МААМС төслийн ТХН-ийн ажилтнууд БОХУБ, Газрын даамал, МЭҮТ-н ажилтнууд
Төслийн эхлэхийн өмнө ба гэрээний өмнө
Онцгой байдлын төлөвлөлт
Байгаль орчинд аюултай нөхцлийг тодорхойлох, болзошгүй аюулаас хамгаалах, бууруулах арга хэмжээний төлөвлөлт.
Төслийн гэрээлэгчид
Санал боловсруулахын өмнө
Байгаль Орчин, эрүүл Мэнд ба Аюулгүй Байдлын (БОЭМАБ) зааварчилга. БОЭСАБ-ын Ерөнхий зааварчилга: Байгаль Орчин Агаарын чанарын млниторинг
Хүрээлэн буй орчны агаарын чанар, Ерөнхий аргачлал, Экологийн эмзэг болон доройтсон бүс нутагт хэрэгжих төслүүд, Эх үүсвэрүүд, Төвлөрлийн түвшин, Бага оворын шатаах байгууламжийн хий ялгаруулалтын зааварчилга, Дам эх үүсвэрүүд, Дэгдэмхий организ нэгдлүүд (VOCs), Particulate Matter (PM), Oзон задалдаг бодисууд (ODS) Хөдөлгөөнт эх үүсвэр – Хүлэмжийн хий (GHGs), Бага оворын шатаах байгууламжийн хий ялгаруулалтанд мониторинг хийх
Аймгийн БОАЖГ, МХГ, Сумын ЗДТГ-ын ажилтнууд, БОХУБ, байгаль хамгаалагчид
Төслийн хүрээнд ойр ойрхон давтамжтайгаар
Ус, усны нөөц хамгаалал
Усны менежмент ба мониторингид хэрэглэх арга зүй, Технологийн усыг дахин ашиглах, дахин боловсруулах, Байгууламжийн хөргөлт, халаалтын системийг байгуулах
БОАЖГ, МХГ, Сумын ЗДТГ-ын ажилтнууд, БОХУБ, байгаль хамгаалагчид
Төслийн хүрээнд ойр ойрхон давтамжтайгаар
Хаягдал ус ба байгалийн усны чанар
Хэрэглэгдэх арга зүй, Цэвэр ба бохир усны чанарын шаардлага,хөрсний усанд нийлүүлэх, ариутгах татуурганд нийлүүлэх, цэвэрлэсэн усыг хийх далан, Нянгийн үржих тогтолцоо, Хаягдал усны менежмент, үйлдвэрийн бохир ус, Ахуйн бохир ус, Бохир ус цэвэрлэх ажиллагаа, түүнээс ялгарах зүйлс, Бохир ус цэвэрлэх үеийн сэргэжлийн эрүүл мэнд ба аюулгүйн асуудлууд, мониторинг.
БОАЖГ, МХГ, Сумын ЗДТГ-ын ажилтнууд, БОХУБ, байгаль хамгаалагчид
Хуудас 38
Аюултай, хортой материалын менежмент
Хэрэглэгдэх арга зүй, Аюултай хортой материалын менежмент, Аюулын үнэлгээ, Менежментийн ажиллагаа, Алдагдахаас сэргийлэх ба хяналтыг төлөвлөх, Мэргэжлийн эрүүл мэнд ба Аюулгүй байдал, Технологийн мэдлэг ба баримтжуулалт, Урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ, Аюултай материал зөөвөрлөх, Хамгаалал, хариу үйлдэл, гал түймэр ба тэсрэлтээс урьдчилан сэргийлэх, хянах арга хэмжээ, Хоёрдогч тархалт (шингэн), Агуулах сав ба асгаралт гоожилтыг илрүүлэх, газар дор хадгалах сав (USTs), Аюулын менежмент, үйл ажиллагаа, урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ, Онцгүй байдлын бэлтгэл ба хариу арга хэмжээ. Олон нийтийн оролцоо ба сурталчилгаа.
БОАЖГ, МХГ, Сумын ЗДТГ-ын ажилтнууд, БОХУБ, байгаль хамгаалагчид, МЭҮТ-ийн ажилтнууд
Төслийн хүрээнд ойр ойрхон давтамжтайгаар
Хог хаягдлын менежмент
Хог хаягдлын ерөнхий менежмент, Хог хаягдлын менежмент төлөвлөгөө, Хог хаягдлыг эргүүлэн ашиглах, дахин боловсруулах, Цэвэрлэх ба устгах. Аюултай хог хаягдлын менежмент, Хог хадгалах, тээвэрлэх, цэвэрлэх ба устгах, Бага хэмжээтэй аюултай хог хаягдлын мониторинг.
Бүх талуудад
Төслийн хугацаанд
Бохирдсон газрын менежмент
Эрсдлийг тодорхойлох, Түр зуурын эрсдлийн менежмент, Эрсдлийн нарийвчилсан үнэлгээ, Байнгын эрсдэл, Бууруулах арга хэмжээ, Мэргэжлийн эрүүл мэнд ба аюулгүй ажиллагааны анхаарах зүйлс
Бүх талууд Төслийн хугацаанд
Малчдад зориулсан тусгай сургалтууд Нөлөөлөлд Хамтын Оролцоот M&Ү хийх.
Байгаль орчинд үзүүлж буй сөрөг нөлөөллийг тодорхойлох энгийн аргууд, Хөрс, усны чанарт мониторинг хийх арга зүй
Орон нутгийн иргэд малчид
Төслийн хугацаанд
Төслийн менежмент, хэрэгжүүлэлт
Төсөл гэж юу вэ? Төслийн санал боловсруулах, төлөвлөлт ба хэрэгжүүлэлт, хяналт ба мониторинг, үнэлгээ. Орон нутгийн иргэд малчдыг дэмжих зарчим.
Төслийн зорилтот бүлгүүд/малчид
Төслийн эхэнд
6. Үүрэг, хариуцлага Аливаа хэлбэрийн төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлэх иргэн, байгууллага болон төрийн захиргааны байгууллагуудын тухайн төслийн хүрээнд байгалийн нөөц ашиглах явцад байгаль орчинд үзүүлж болзшгүй нөлөөлөл, эрсдэлийн байгал орчны үнэлгээг хийлгэх үүрэг, хариуцлагын талаар Байгаль Орчинд Нөлөөлөх Байдлын Үнэлгээний тухай Монгол улсын хуулинд тодорхой заасан байдаг. Энэ хуулийн 7-р бүлэгт байгаль орчны нөлөөллийн үнэлгээний талаар, 13-р бүлэгт төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлэгч байгууллага, албан тушаалтан, хувь хүмүүсийн эрхийн талаар, 14-р бүлэгт төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлэгчийн үүргийн талаар дараах байдлаар тодорхой тусгасан байна: 7.1.Нөлөөллийн үнэлгээ нь дараах үнэлгээнээс бүрдэнэ:
7.1.1.байгаль орчны нөлөөллийн ерөнхий үнэлгээ;
7.1.2.байгаль орчны нөлөөллийн нарийвчилсан үнэлгээ.
Хуудас 39
7.2.Байгаль орчны нөлөөллийн ерөнхий үнэлгээг байгалийн нөөцийг ашиглах, газрын тос болон ашигт малтмал хайх, ашиглах, аж ахуйн зориулалтаар газар эзэмших, ашиглах эрх авах болон төсөл хэрэгжүүлэхээс өмнө хийнэ.
7.3.Төсөл хэрэгжүүлэгч нь холбогдох эрх бүхий байгууллагаар баталгаажсан техник-эдийн засгийн үндэслэл, зураг төсөл, төсөл хэрэгжих нутаг дэвсгэрийн байгаль орчны өнөөгийн төлөв байдлын тодорхойлолт, тухайн сум, дүүргийн Засаг даргын санал болон холбогдох бусад баримт бичгийг бүрдүүлэн энэ хуулийн хавсралтад заасан ангиллын дагуу байгаль орчны асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага, эсхүл байгаль орчны албанд байгаль орчны нөлөөллийн ерөнхий үнэлгээ хийлгэнэ.
7.4.Шинээр байгуулах болон одоо ажиллаж байгаа үйлдвэр, үйлчилгээ, барилга байгууламж, тэдгээрийг шинэчлэх, өргөтгөх, байгалийн нөөц ашиглах төсөлд байгаль орчны нөлөөллийн ерөнхий үнэлгээг үнэлгээний шинжээч ажлын 14 хоногт багтаан хийж дараах дүгнэлт гаргана:
7.4.1.техник, технологи, үйл ажиллагаа нь байгаль орчинд халтай, газар зохион байгуулалтын төлөвлөгөөнд тусгагдаагүй, стратегийн үнэлгээний дүгнэлт болон холбогдох хууль тогтоомжид нийцээгүй төслийг хэрэгжүүлэхээс татгалзах, эсхүл буцаах;
7.4.2.төслийг байгаль орчны нөлөөллийн нарийвчилсан үнэлгээ хийлгэлгүйгээр тодорхой нөхцөл, болзолтойгоор хэрэгжүүлэх боломжтой гэж үзэх;
7.4.3.байгаль орчны нөлөөллийн нарийвчилсан үнэлгээ хийлгэх шаардлагатай гэж үзэх.
7.5.Шаардлагатай тохиолдолд энэ хуулийн 7.4-т заасан хугацааг энэ хуулийн 7.6-д заасан ерөнхий шинжээчийн шийдвэрээр 14 хоногийн хугацаагаар нэг удаа сунгаж болно.
7.6.Үнэлгээний шинжээч болон тэдгээрийн үйл ажиллагааг удирдан зохицуулах ерөнхий шинжээчийг байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээ хийх мэргэжлийн чадвар, ажлын дадлага туршлагыг харгалзан байгаль орчны асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагын шийдвэрээр томилно.
7.7.Нөлөөллийн үнэлгээний журам, аргачлалыг Засгийн газар батлах бөгөөд уг журам, аргачлалд байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээтэй холбоотой асуудал, үнэлгээний шинжилгээ, хянан магадлагаа болон мэргэжлийн зөвлөлийн үйл ажиллагаа, нийгэм, эрүүл мэндийн нөлөөллийн үнэлгээний талаарх зохицуулалтыг тусгана.
13 дугаар зүйл.Төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлэгчийн эрх
13.1.Төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлэгч дараах эрх эдэлнэ:
13.1.1.стратегийн болон нөлөөллийн үнэлгээ хийлгэх хүсэлтээ эрх бүхий байгууллага, аж ахуйн нэгжид тавих;
13.1.2.төлөв байдлын, стратегийн болон нөлөөллийн нарийвчилсан үнэлгээг хийлгэх аж ахуйн нэгжийг сонгох;
13.1.3.тухайн бодлого, хөтөлбөр, төлөвлөгөө, төслийн техник, технологи, бизнесийн холбоотой зарим шаардлагатай мэдээллийг нууцлахыг стратегийн болон нөлөөллийн үнэлгээг гүйцэтгэх аж ахуйн нэгжээс шаардах.
14 дүгээр зүйл.Төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлэгчийн үүрэг
14.1.Стратегийн үнэлгээнд хамрагдах хөтөлбөр, төлөвлөгөөг боловсруулсан байгууллага болон төсөл хэрэгжүүлэгч дараах үүрэг хүлээнэ:
Хуудас 40
14.1.1.бодлого, хөтөлбөр, төлөвлөгөөнд хийх стратегийн болон төслийн нөлөөллийн үнэлгээтэй холбогдол бүхий баримт бичгийг эрх бүхий байгууллага, албан тушаалтанд гаргаж өгөх;
14.1.2.байгаль орчны менежментийн төлөвлөгөөний биелэлтийг нутгийн оршин суугчид, орон нутгийн захиргаа, төслийн нөлөөлөлд өртөгч талууд холбогдох төрийн захиргааны төв байгууллагад тогтоосон хугацаанд мэдээлж, тайлагнах;
14.1.3.газрын тос болон уул уурхайн төслүүд нь нөхөн сэргээлт, хаалтын менежментийн төлөвлөгөөг тухайн үйл ажиллагаа эхэлж, хаалт хийхээс гурван жилээс доошгүй хугацааны өмнө боловсруулж, тухайн салбарын асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагын саналыг авч, байгаль орчны асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагад ирүүлэх.
Хуулийн дагуу, төслийн бүх аймгуудад МХГ ажиллаж байгаа ба тэдгээрт байгаль орчны үнэлгээ, хяналт, хүнсний аюулгүй байдал хариуцсан БОХУБ, Хүнс Хөдөө Аж Ахуйн байцаагчид, мөн аймгийн БОАЖГ-т ус, ой, ангийн асуудал хариуцсан байцаагчид ажиллаж байна.
Төслийн сумдад БОХУБ, Газрын даамал, МЭҮТ ажилладаг ба сумын МЭҮТ нь Хүнс, Хөдөө Аж Ахуй, Мал Аж Ахуйн асуудал, ЖДҮ, Газар тариалан хариуцсан мэргэжилтнүүдтэй. Эдгээр байцаагчид, ажилтнууд нь байгаль орчин, хүнс, хөдөө аж ахуйн аюулгүй байдалд байнгын хяналт тавих мониторинг хийх үүрэгтэй ба үндсэн үүрэг нь бохирдол, эрсдэл, сөрөг нөлөөллийг хянах, шалгах явдал юм.
БОМТ-г хэрэгжүүлэх шаардлагын дагуу, МААМС төслийн ТХН-ийн ажилтнуудад дараах үүрэг хариуцлагыг хүлээлгэн ажиллуулах шаардлагатай.
МААМС төслийн Үндэсний Менежер болон Байгаль Орчны Үнэлгээний асуудал хариуцсан ажилтан төслийг байгаль орчны үнэлгээтэй холбоотой зөвлөмжөөр хангах ба төслийг хэрэгжүүлэхэд Дэлхийн Банкны ҮАБ/ББ болон Монгол улсын байгаль орчны тухай хууль тогтоомжуудыг мөрдүүлэх үүргийг хүлээнэ.
Төслийн Үндэсний Менежер нь БОМТ-ний шаардлагуудыг хэрэгжүүлэх ажлыг төлөвлөх, чиглүүлэх, хэрэгжилтэд хяналт тавих, санхүүжүүлэх болон мониторинг хийх ажлыг хариуцана. Түүнчлэн ТҮМ нь БОМТ-г хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай нөөцүүдийг удирдан зохицуулах, ТХН болон ХХААЖДҮЯ, БОАЖЯ ба МХЕГ хоорондын уялдаа холбоог сайжруулах, аймгийн түвшинд БОАЖГ, ХХЖДҮГ, аймаг, сумын захиргаанаас шаардлагатай шийдвэр гаргуулах, БОМТ-тэй холбоотой асуудлуудыг зохицуулах зэрэг үүргийг хариуцана.
МААМС төслийн ТХН нь төслийн аймгуудад өөрийн салар нэгжүүдийг байгуулах, сумдад төслийн зохицуулагчид авч ажиллуулах замаар өөрийн дотоод менежментийн бүтэц зохион байгуулалтыг бүрдүүлэх бөгөөд ингэснээр аймаг дахь ТХНба сум дахь төслийн зохицуулагчид нь дээрх байцаагч, ажилтнуудтай өдөр тутмын ойр дотно харилцаатайгаар бохирдлын эрсдэл, нөлөөллийг хянах, бууруулах ажлыг сайжруулах боломжтой.
МААМС төслийн ТХН-д Мониторинг Үнэлгээний асуудал хариуцсан мэргэжилтний орон тоог бий болгон ажиллуулах шаардлагатай ба энэ мэргэжилтэн нь дараах асуудлуудыг хариуцана:
• Аймаг сум дахь төслийн зохицуулагчдыг хяналт мониторингийн зааварчилгаар хангах
Хуудас 41
• Төслийн орон нутаг дахь нэгжүүд болон оролцогч талуудыг байгаль орчны үнэлгээ, хяналт, шалгалт, мониторингтой холбоотой хууль, тогтоомж, эрх зүйн акт, стандартаар хангах.
• Төслийн орон нутгийн зохицуулагчид болон төслийн гэрээлэгчдэд сумын БОХУБ, Газрын даамлуудтай хамтран ажиллахад нь туслах.
• Нөлөөлөл, эрсдлийг бууруулах, урьдчилан сэргийлэх талаар авч хэрэгжүүлж буй үйл ажиллагаануудын үр нөлөөнд мониторинг, үнэлгээ хийх ажлыг зохион байгуулах.
• Орон нутаг дахь байгаль орчны болон хөдөө аж ахуйн байцаагчид, иргэдэд M&Ү хийх, цаашид авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээг төлөвлөх арга зүйн сургалтууд зохион байгуулах.
• Үндэсний болон аймгийн түвшин дэх байгаль орчны байгууллагуудтай холбоо тогтоох хамтран ажиллах
• Эрсдлийн менежментийг сайжруулах, нөлөөлийг бууруулах талаар зөвлөх үйлчилгээг зохион байгуулах, зөвлөхүүдтэй гэрээ хэлцэл байгуулан хамтран ажиллах.
МААМС төслийн ТХН энэхүү БОМТ үр ашигтай хэрэгжиж байгаа эсэхийг хяналт тавьж баталгаажуулан тэмдэглэл хөтлөж ажиллана.
ТХН нь БОМТ-г (түүнчлэн ПMТ-г) төслийн хэрэгжилтийн тухайн нөхцөл байдалтай уялдуулан эргэн хянаж сайжруулах, нэмэлт өөрчлөлт оруулах ажлыг зохион байгуулах ба БОМТ-ний хэрэгжилтийн талаар Дэлхийн Банкинд хагас жил тутамд тайлагнана.
7. БОМТ-г хянан засварлах Энэхүү Байгаль Орчны Менежментийн Төлөвлөгөө нь МААМС төслийн баримт бичгийн салшгүй хэсэг бөгөөд төслийг хэрэгжүүлэх хүрээнд гарч болзошгүй байгаль орчны аливаа бохирдол, эрсдлээс урьдчилан сэргийлэх, байгаль орчны талаар анхаарах асуудлуудыг дэмжих зорилготой. БОМТ нь МААМС төслийг амжилттай, тогтвортой хэрэгжүүлэхийн тулд ХХААХҮЯ-ны дэргэдэх МААМС төслийн Төсөл Хэрэгжүүлэх Нэгж бусад баримт бичгүүдийг гаргах бөгөөд эдгээр нь хоорондоо харилцан уялдаа холбоотой байх ёстой. Энэхүү БОМТ-ний баталгааг хангахын тулд оролцогч талуудын төлөөллүүдийн хамтран төлөвлөх төслийн хүрээнд хэрэгжих аливаа үйл ажиллагааны төлөвлөлттэй уялдуулан хянан засварлах нь чухал юм. Ингэснээр хамгийн сүүлчийн засаж сайжруулсан БОМТ-г МААМС төслийн ТХН болон оролцогч талууд ашиглах ба хянан засварлах, түгээх асуудалд хяналт тавих шаардлагатай. ТХН-ийн Мониторинг Үнэлгээ хариуцсан ажилтан дараах асуудлуудыг хариуцана:
• БОМТ-ний эх хувь болон цахим хувийг хадгалах • БОМТ-нд шинэчлэлт хийсэн хувилбар, өдөрийг нарийн тодорхойлж хадгалах,
түүнийг холбогдох талуудад хүргээлэх • БОМТ-ний хүчин төгөлдөр хувилбарыг бүх талуудад түгээж хүргүүлж байгаа
байдлыг хянах • БОМТ-ний хуучин хувилбаруудыг сольж, ашиглалтаас гаргасан эсэхийг
баталгаажуулах
Хуудас 42
8. БОМТ-өөг хэрэгжүүлэхэд шаардагдах төсөв БОМТ-өөг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай зардлыг ойролцоогоор тооцоход нийт USD$ 780’000.00 (Долоон зуун мянган ам.доллар USD) шаардлагатай ба дараах зардлууд шаардагдана:
# Зардлын төрөл Ойролцоо төсөв
USD$
1 БОМТ-г сурталчлан таниулах 50’000.00
2 Нөлөөлөл эрслээс урьдчилан сэргийлэх, бууруулах арга хэмжээг хэрэгжүүлэхийг дэмжих
200’000.00
3 БОМТ-г хянан сайжруулах 80’000.00
4 Сургалт, зөвлөгөө 270’000.00
5 Мониторингийн зардал 150’000
6 Олон нийтийн хэлэлцүүлэг, санал асуулга 30’000.00
Нийт 780’000.00
Хуудас 43
ХАВСРАЛТ 1. ПЕСТ MЕНЕЖМЕНТИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ 1. Тойм зөвлөмж ПМТ нь төслийн хүрээнд хэрэгжүүлэх бэлчээр хамгаалах, газар тариалан хөгжүүлэх аливаа үйл ажиллагаанд хэрэглэх пестицидийг байгаль орчин хүний эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөгүйгээр ашиглаж үр дүнд хүрэх талаар МААМС төслийн оролцогч талуудын хамтран ажиллах, хүлээх үүрэг хариуцлагыг тодорхойлно. Энэхүү ПМТ-нд тусгагдсан заавар зөвлөгөөнүүдийг МААМС төслийн аймаг, сумдын захиргаадууд төслийн хэрэгжилтэд адил тэгш ашиглаж хэрэгжүүлэх болно. ПМТ нь төр засгийн байгууллага, пестицид хэрэглэгч тариаланчид, түүнийг худалдан борлуулагч хувийн хэвшлийхэн, аж ахуйн нэгж, иргэдийн пестиципийг үр ашигтай, байгаль орчин хүний эрүүл мэндэд хор нөлөөгүй байдлаар ашиглах талаарх туршлагыг дэлгэрүүлэх чиглэлээрх хамтын хүчин чармайлт, ажиллагааг чухалчилан үзсэн болно. МААМС төслийн хамтран ажиллагч, оролцогч талууд, үндэсний ба орон нутгийн төр засгийн болон гадаадын олон улсын байгууллагууд, тариачид болон пестицид, түүнийг цацах төхөөрөмж борлуулагч худалдаачид ба ХХААЖДҮГ, БОАЖГ болон МХГ зэрэг захиргааны байгууллагууд, байгаль орчны байцаагчид, хөдөө аж ахуйн мэргэжилтнүүдэд зориулж байна. ПМТ-ний хүрээнд бүх түвшинд зохион байгуулах сургалтууд нь энэхүү төлөвлөгөө түүний заалтуудыг хэрэгжүүлэхэд зайлшгүй чухал гэдгийг онцолж байна. Ийм учраас, Орон нутгийн захиргаа, МААМС төслийн хамтран ажиллагч, оролцогч талууд, пестицид ашилагчид, олон улсын байгууллага, төрийн бус байгууллагууд (ТББ) ба бусад талууд ПМТ-ний бүлэг тус бүртэй холбогдох сургалтуудад өндөр ач холбогдол өгөх ёстой. Энэхүү ПМТ-нд хэрэглэгдэх стандартууд нь:
• Хариуцлагатай, олонхоор хүлээн зөвшөөрөгдсөн худалдааны арга туршлагуудыг дэмжих;
• Тухайн сумдын нөхцөлд тохирсон, пестицидийн чанар, тавигдах шаардлагад хяналт тавих дүрэм журам хараахан тогтоогоогүй байгаа сумдад пестицидийг зөв зохистой, үр ашигтай ашиглах асуудлыг сурталчлах, пестицид ашиглахтай холбоотой үүсч болзошгүй эрсдлээс хамгаалахад нь төслийн аймаг, сумдад туслах;
• Пестицидийн сөрөг нөлөөлөл, эрсдлийг бууруулах, байгаль орчин хүний эрүүл мэндэд харш нөлөөллөөс урьдчилан сэргийлэх талаарх туршлагыг дэлгэрүүлэх;
• Пестицидийн ашиглалт, үр ашгийг сайжруулах замаар хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх, хүний эрүүл мэнд байгаль орчинд үр ашиг өгөх боломжийг нэмэгдүүлэх;
• Бүх төрлийн пестицидийн үйлдвэрлэл, савлалт, хаягжуулалт, тээвэрлэлт, түгээлт, ашиглах ба хяналт тавих, зохицуулах, журамууд ба пестицид болон сав баглааг устгах менежементтэй холбоотой асуудлуудыг анхаарах;
• Пестицидийн Нэгдсэн Менежментийг хөгжүүлэх; • Химийн хортой ба аюултай бодис, пестицидтэй холбогдох Монгол улсын хууль,
тогтоомжууд, мэдээлэл солилцоо, олон улсын гэрээ хэлцэлийг тухайлбал “Зарим төрлийн химийн хорт аюултай бодис болон пестицидийг олон улсын хэмээнд худалдаалах журам”-ын тухай Ротердамын Конвенцийг сурталчлах. Rotterdam Convention on the Prior Informed Consent Procedure for Certain Hazardous Chemicals and Pesticides in International Trade.
Хуудас 44
МААМС төслийн бүх хамтрагч болон оролцогч талууд, тариаланчид ба малчдын бүлгүүд, Пест Менежментийн судлаачид, зөьлөх үйлчилгээ үзүүлэгчид, хүнс үйлдвэрлэгчид, биологийн болон химийн пезстицид, тоног төхөөрөмж худалдаалагчид, байгаль орчны байцаагчид ба үйлчлүүлэгчдийн төлөөлөл энэхүү ПМТ-өөг сурталчлах, тайлбарлан таниулах, сургах, хэрэгжүүлэхэд чухал үүрэгтэй.
2. Танилцуулга
2.1 Төслийн зорилго МААМС төслийн зорилго нь Архангай, Баянхонгор, Говь-Алтай, Завхан, Хөвсгөл аймгуудын сонгогдсон сумдад зах зээлд хүрэх боломжийг сайжруулах, мал аж ахуйн бүтээгдэхүүний төрөл зүйл, үйлдвэрлэл, бүтээмжийг нэмэгдүүлэх замаар хөдөөгийн хүн амын амьжиргаа болон хүнсний аюулгүй байдлыг дээшлүүлэх явдал юм. МААМС төсөл нь гурван үндсэн бүрэлдэхүүн хэсгүүдээс бүрдэнэ. 1/ Мал аж ахуй, хөдөө аж ахуйн үйл ажиллагаа эрхлэгчид, фермерүүдийг зах зээлтэй холбох 2/ мал аж ахуйн үйлдвэрлэл, чанарыг нэмэгдүүлэх 3/ төслийн удирдлага зохион байгуулалт ба донорын удирдлага. Эдгээр зорилтот үр дүн, дээд хэмжээний нөлөөлөлд хүрэхийн тулд өөр хоорондоо харилцан уялдаа холбоо бүхий зах зээлд үйл ажиллагаа явуулах, өрсөлдөх, үнэ – чанарын уялдаа холбоо, мал аж ахуйн үйлдвэрлэл, бүтээмж (мал сүргийн эрүүл мэнд, мал сүргийн үржил селекци, удмын сан, хоол тэжээл) зэрэг өөр хоорондоо нягт уялдаатай асуудлыг хэрэгжүүлнэ.
2.2 Пестицидтэй холбоотой бэрхшээлүүд
Төслийн аймаг, сумдад төслийн хамтрагч талууд болон малчид ногоочдод дараах бэрхшээл нүүрэлж байна:
1) Говь-Алтай, Баянхонгор зэрэг төсөлд хамрагдлаж байгаа зарим аймагт царцаа, үлийн цагаан оготно зэрэг хортон, мэрэгчид өссөнөөс шалтгаалан бэлчээрийн талхагдал бий болж байгаа ба төслийн зарим сумд дахь ногоочид ургамлын хортон шавьж ихсэж байгаагаас газар тариаланд хүндрэл учирч байна.
2) Төслийн сумдын ногоочдын пестицид ашиглах мэдлэг туршлага дутмаг, гэхдээ МААМС төслийн аймгуудын хөрш зэргэлдээ орших Ховд, Сэлэнгэ, Булган зэрэг аймгуудад үйл ажиллагаа явуулдаг хөдөө аж ахуйн зарим томоохон компаниуд, тухайлбал “Гацуурт” компани гэх мэт компаниуд ОХУ болон Хятад улсаас химийн бордоо болон пестицид импортлон оруулж хэрэглэж байна. Энэ нь хувь тариаланч, ногоочид ургац нэмэгдүүлэх зорилгоор химийн бордоо хэрэглэх, худалдан авахад нөлөөлж зарим тариаланчид химийн бордоог зохицуулалтгүйгээр хэрэглэж эхлээд байна.
3) Орон нутгийн иргэд, малчид ногоочид пестицид ашиглахын давуу сул талуудыг ойлгодоггүй, мэдээлэл хомс, туршлага дутмаг, пестицидийг ашилах, хадгалах, зөөвөрлөхтэй холбоотой хууль, тогтоомж, дүрэм журмын талаар мэдээлэл муутай байна.
4) Аймгийн ХХААЖДҮГ зарим төрлийн ариутгах бодис пестицидыг хадгалж сумдад тээвэрлэн хүргүүлдэг боловч тэнд тусгайлсан агуулах байдаггүй,
Хуудас 45
пестицид болон химийн бордоо, мал ариутгах бодис уусмалыг зөв хадгалах, ашиглах мэдлэг, туршлага думтаг байна.
5) Аймаг, орон нутаг дахь Байгаль Орчны Хяналтын Улсын Байцаагчид, ХХАА-н түшмэл, Газрын даамлуудын химийн бордоо, пестицидийн ашиглалт, хадгалалт, тээвэрлэлт, түгээлтийн байдалд хяналт млниторинг хийх ур чадвар, арга зүй дутмаг, сайжруулах шаардлагатай.
Иймд МААМС төсөл, малчид ногоочдын химийн бордоо, пестицидийн нөлөө, тэдгээрийг зөв зохистой ашиглах талаарх мэдлэг ойлголтыг дээшлүүлэх, орон нутгийн Байгаль Орчны Хяналтын Улсын Байцаагчид, ХХАА-н түшмэл, Газрын даамлуудын химийн бордоо, пестицидийн ашиглалт, хадгалалт, тээвэрлэлт, түгээлтийн байдалд хяналт млниторинг хийх ур чадвар, арга зүйг сайжруулах, чадваржуулахад чиглэсэн үйл ажиллагаануудыг төлөвлөн хэрэгжүүлэх шаардлагатай. 2.3 Пестицид менежмент ба пестицидтэй холбоотой асуудал зохицуулах
хууль эрх зүй МААМС төсөл нь Монгол Улсын Их Хурал, Засгийн Газраас баталсан дараах хууль тогтоомжуудыг дагаж мөрдөх болно:
� Химийн хорт болон аюултай бодисын тухай Монгол улсын хууль, 2006 � “Химийн хорт болон аюултай бодисын жагсаалт батлах тухай” Монгол улсын
Засгийн Газрын 2007 оны 4 дүгээр сарын тогтоол � “Химийн хорт болон аюултай бодисыг ашиглах, хадгалах, тээвэрлэх журам”,
БОАЖЯ, ЭМЯ болон Онцгой Байдлын Газрын 2009 оны 28/40/29 тоот хамтарсан тушаал.
� “Химийн хорт болон аюултай бодисын ангилал тогтоох тухай” БОАЖЯ, ЭМЯ-ны 2009 оны 04/04 тоот тушаал.
� БОАЖЯ, ГХЯ-ны 2008 оны 12 дугаар сарын хамтарсан 92/90 тоот тушаалаар батласан “Химийн хорт болон аюултай бодисыг үйлдвэрлэх, худалдах, экспортлох, имдортлох ба улсын хилээр нэвтрүүлэх журам”.
� БОАЖЯ, ХХААЖДҮЯ ба ЭМЯ-ны 2009 оны 3 дугаар сарын хамтарсан 63/67/87 тоот тушаалаар батласан “Хортон шавьж мэрэгчтэй тэмцэх зорилгоор химийн бордоо, пестицид болон ариутгах бодис хэрэглэх, турших журам”.
� “Монгол улсад ургамал, тариалан хамгаалах зорилгоор ашиглаж болох пестицидийн жагсаалт” батлах тухай БОАЖЯ, ХХААЖДҮЯ ба ГХЯ-ны 2009 оны 62/66/86 тоот тушаал.
Хэрэв төслийн аймгуудын ИТХ, Засаг дарга тухайн аймгийн хэмжээнд пестицид, химийн бордоо ашиглахтахй холбоотой журам дүрэм, захирамж гаргасан тохиолдолд МААМС төслийн оролцогч талууд, төсөл хэрэгжүүлэгчид тэдгээрийг дагаж мөрдөх болно.
3. ПМТ-ний бүрэлдэхүүн
3.1 ПМТ-ний зорилго Энэхүү ПМТ-ний зорилго нь төслийн зорилтот бүлгүүдийн пестицид ашиглах, зөөвөрлөх, түгээхтэй холбоотой үүсэх аливаа эрсдэл, сөрөг нөлөөллийг бууруулах,
Хуудас 46
урьдчилан сэргийлэхэд шаардлагатай үйл ажиллагаануудыг тодорхойлох ба МААМС төсөлд хамрагдагч бүх талуудыг заавар журмаар хангах явдал юм. Энэхүү ПМТ нь ТХН, төр засгийн байгууллагууд, төслийн хамрагдагч талууд, пестицид ашиглагч түүнтэй харьцдаг иргэд малчид, тариаланчдыг пестицидтэй зөв зохистой, Монгол улсын хууль тогтоомж, бусад дүрэм журам, олон улсын дэвшилтэд туршлагад нийцсэн хүлээн зөвшөөрөгдөх хэм хэмжээнд ашиглуулахыг зорьж байна. 3.2 Хүлээгдэж буй үр дүн МААМС төслийн хүрээнд энэхүү ПМТ-өөг хэрэгжүүлснээр дараах үр дүн гарна гэж үзэж байна:
• Аймгийн БОАЖГ, МХГ-ын пестицид ашилах, түгээх, тээвэрлэх, хадгалах үйл явцад хяналт, мониторинг хийх чадавхи дээшилсэн байна.
• Төслийн аймгуудын ХХААЖДҮГ-ын пестицид хадгалах, хуваарилах, дүгээх чадавхи сайжирсан байна.
• Орон нутгийн байцаагчид, тариаланчдын дестицидыг зөв зохистой ашиглах, мэдлэг, ур чадвар дээшилсэн байна.
• Сумын түвшинд пестицид ашилахтай холбоотой үүсч болох эрсдлээс урьдчилан сэргийлэх, бууруулах хамгаалах, хүчин чадал сайжирсан байна.
3.3 Бохирдлын эрсдэл ба хяналт
Төсөл хэрэгжүүлэгч талууд өөр өөрсдийн үйл ажиллагаа явуулдаг газарт үүсч болзошгүй бохирдлыг бууруулах, сэрэмжлэх талаар тусгайлсан төлөвлөгөө гарган ажиллах ёстой. Төслийн хүрээнд хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаануудын дүнд үүсч болзүшгүй эрсдлүүд нь ихэвчлэн сүү боловсруулах, ноос угаах жижг үйлдвэр цех болон мал нядалгааны цэг, мал угаах банн зэрэг байгууламжуудаас, төслийн дэмжлэг хүртэгчдийн хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаануудаас үүсэх боломжтой. Иймд, төсөл хэрэгжүүлэгчид өөр өөрсдийн обьектод үүсч болох бохирдол, эрсдлийг хариуцан зохицуулж, нөхцөл байдлыг өөрчлөн сайжруулах боломжтой. Төслийн хамтрагч талууд төслийн хүрээнд пестицидийн хэрэглээг нэмэгдүүлэхээс аль болох урьдчилан сэргийлэх ёстой. Төслийн хүрээнд тариалангийн үйлдвэрлэлийн зорилгоор дараах нэр төрлийн пестицид болон бордоог ОХУ, Хятад улсуудаас авч хэрэглэх магадлалтай байна. Эдгээр бодисууд нь газар тариаланд хэрэглэх зөвшөөрөлтэй бодисууд юм. Үүнд: Пумасупер 7.5% гербицид Техникийн тодорхойлолт: Феноксапроп-П -этил усанд сайн уусдаг, цагаан өнгийн
эмульс. Томъёо: C16H12CIN05 Хэрэглэх заавар: Үр тарианы талбайн үет нэг наст хог ургамлын эсрэг зааврын
дагуу хэрэглэнэ Хоруу чанар: Пумасупер нь халуун цуст амьтанд хор багатай, чийгийн улаан өт,
хөрсний жижиг амьтан, зөгийнд хор нөлөө үзүүлдэггүй. 3-р ангилалд багтдаг. Дунд зэргийн аюултай.
Хуудас 47
Монголд орж ирсэн он: Монгол улсад 2008 онд хөдөө аж ахуйд ургамал хамгааллын зориулалтаар ашиглаж болох пестицидийн жагсаалтанд орсон. Энэхүү бодисыг хэрэглэхэд анхаарах зүйл болон аюулгүй ажиллагааны зааварчилгааг төлөвлөгөөнд оруулсан байгаа.
Өртөлтийн үнэлгээ, Өртөх нөхцөл: • ууттай гербицидийн битүүмжлэл алдагдсанаас тээвэрлэх, ачих буулгах,
агуулахад хадгалах үед газарт асгарч, салхиар эсвэл хүн амьтны хөлөөр тарах, урсгал усанд орох
• Гербицидийг талбайд шүршихийн өмнө уутнаас гарган найруулан бэлтгэх, хор шүрших саванд юүлэх, талбайд шүрших явцад өртөх
Нэрвэгдэгч:
• хор аюулын лавлахад заасан зааварчилгааг баримтлалгүй гербицидтэй буруу харьцсанаас үүдэн гарах нөлөөлөлд өртөгч-нэрвэгдэгч нь ихэвчлэн газар тариаланд ажиллаж буй шууд гербицидтэй харьцагч ажилчин эсвэл бүлэг ажилчид байна.
• Орон нутгийн иргэд, оршин суугчдад сөрөг нөлөөгүй. Аюул, эрсдэлд хүргэх нөхцлүүд:
• Буруу харьцсанаас эсвэл ослын улмаас агаарт үүссэн шингэний уур, эсвэл тоосонцор амьсгалын замаар нэвтрэнэ
• Хамгаалалтгүйн улмаас биеийн ил гарсан арьсанд урт хугацааны турш хүрэх • Тохиолдлоор эсвэл ослын улмаас гербицидийг залгих • Бохирдсон хүнснээр дамжин хүний биед нэвтрэнэ
Аюулын үнэлгээ
Пумасупер гербицид нь арьс, нүд, амьсгалын замд орвол загатнаа үүсгэх ба аллергитай болох магадлалтай. Залгих болон амьсгалахад хортой. Өндөр агууламжтай тоосонцорт өртвөл толгой өвдөх, эргэх, мэдээ алдах, дотор муухайрах, хөдөлгөөний тэнцвэрийг алдах болон мэдрэлийн төв системд нөлөө үзүүлдэг.
Тун хариу үйлчлэл, тун нөлөөлөл Залгих үхлийн тун LD50 (mg/kg) туршилтийн амьтан харх 3150-4000 оготно > 5000. Арьсаар дамжих үхлийн тун LD50 (mg/kg) > 2000 харх Амьсгалах үхлийн тун LC50 (mg/L) > 1.224 (4 h) харх Нүд загатнах: хөнгөн загатнана: туулай Арьс загатнах: хөнгөн загатнана: туулай Мэдрэмж ихэсгэх: бага
Өртөлтийн үнэлгээ: Усан орчин усны а мьтдад аюултай . Зөгий, чийгийн улаан хорхойд ү зүүлэх с өрөг нөлөө бага. Загасанд үзүүлэх хоруу чанар тун (үхлийн агууламж): LC50 (96 цаг) хулд загас 0.57 mg/L. Усны амьтдад үзүүлэх хоруу чанар (нөлөө): ЕС50 (48 цаг) усны хорхой -magna 0.56 mg/L. Шувуунд үзүүлэх хоруу чанар (үхлийн тун): LD50 ятуу шувуунд > 2000 mg/kg Замганд үзүүлэх хоруу чанар (үхлийн тун): LC50 (72 цаг) замгийн төрөл: Scenedesmus subspicatus 0.51 mg/L
Дүгнэлт:
Феноксапроп-П - этил бодисын хор аюулын лавлах болон өртөлтийн улмаас хүний биед хөрс, хүнс, ус, агаараар дамжин хуримтлагдаж болох бодисын эрсдэлийн босго утгыг бодсон тооцооноос үзэхэд Пумасупер гербицид нь хүний
Хуудас 48
биед хор багатай бодис бөгөөд хүний эрүүл мэнд болон байгаль орчны тэнцвэрт байдлыг хамгаалах үүднээс тээвэрлэх, хадгалах, ачих буулгах, хэрэглэх явцад технологийн заавар болон хор аюулын лавлахад заасан аюулгүйн зааварчилгааг сайн дагаж мөрдөх шаардлагатай. Хэрэв HQ аюулын зэрэглэл 0.2 -с их гарвал тухайн бодисоос хордох эрсдэл өндөр байна. (эх үүсвэр: Дэлхийн банк, Канад улсын Байгаль хамгаалах агентлагийн мэдээ, http://www.popstoolkit.com/tools/HHRA/NonCarcinogen.aspx). Үлдэгдэл хаягдлыг зайлуулах, хаягдлыг хоргүйжүүлэн устгах арга зам: Гербицидыг хадгалж байсан савны дотор талыг даралттай усаар 3 удаа угааж цэвэрлэсний дараа дахин боловсруулах байгууллагад тушаана. Хэрэв дахин боловсруулах бүтэц байхгүй бол савыг жижиглэн тасдаж булахаар ландфилл бүхий хаягдлын цэгт тушаана. Гербицидыг шингэлэхгүйгээр савтай нь хаяхыг хориглоно. Хоосон савыг шатааж болохгүй. Алмазис (Метсульфурон метил) гербицидын химийн эрсдэлийн үнэлгээ Техникийн тодорхойлолт: үйлчлэх бодис нь Метсульфурон метил усанд муу уусдаг, цагаан шаргал өнгийн үрлэн нунтаг. Томъёо: C14H15N506S Хэрэглэх заавар: Үр тарианы талбайн хос үрийн талт хог ургамлын эсрэг зааврын дагуу хэрэглэнэ, цацах үед тамхи татах ба хоол идэхийг хориглоно. Цацах үеийн цаг агаарын байдал салхигүй тогтуун, цацсанаас хойш 6 цагийн дотор бороогүй, 5 м/сек- ээс илүүгүй салхитай өглөө, оройн сэрүүнд цацна. Хоруу чанар: Халуун цуст амьтанд хор багатай, чийгийн улаан өт, хөрсний жижиг амьтан, шувуу зэрэгт хор нөлөөгүй, зөгийнд аюул бага зэрэг учруулдаг. Химийн бодисын аюулын 3-р ангилалд багтдаг, дунд зэргийн аюултай. Хүн амын эрсдэлийн ба аюулын үнэлгээ Алмазис (Метсульфурон метил) гербицид нь арьс, нүдэнд орвол загатнаа үүсгэж магадгүй. Тун хариу үйлчлэл, тун нөлөөлөл
• Залгих тун LD50 (mg/kg) туршилтийн амьтан харх > 5000 хоруу чанар сул • Арьсаар дамжих тун LD50 (mg/kg) > 2000 туулай • Амьсгалаар дамжих тун LC50 (mg/L) > 5 (4 цаг) харх
Амьтанд хийсэн туршилтаас үзэхэд Алмазис гербицид нь хорт хавдар үүсгэхгүй бөгөөд нөхөн үржихүйд сөрөг нөлөөгүй. Удаан хугацааны хэрэглээний дараа биеийн жин алдагдах явдал туршилтийн хугацаанд ажиглагдсан. Өртөлтийн үнэлгээ, өртөх нөхцөл:
• Ууттай гербицидийн битүүмжлэл алдагдсанаас тээвэрлэх, ачих буулгах, агуулахад хадгалах үед газар асгарч, салхиар эсвэл хүн амьтны хөлөөр тарах, урсгал усанд орох
• Гербицидийг талбайд шүршихийн өмнө уутнаас гарган найруулан бэлтгэх, хор шүрших саванд юүлэх, талбайд шүрших явцад өртөх
• Нэрвэгдэгч:
Хуудас 49
• Газар тариаланд ажиллаж буй буюу гербицидтэй шууд харьцагч ажилчин, ажилчид хор аюулын лавлахад заасан зааварчилгааг баримтлалгүй гербицидтэй буруу харьцсанаас үүдэн гарах нөлөөлөлд өртөгч-нэрвэгдэх магадлал өндөр.
• Хадгалалт хамгаалал муугаас үүдэн орон нутгийн иргэд, оршин суугчдад сөрөг нөлөөлж болно.
Аюул учруулах, эрсдэлд хүргэх нөхцлүүд:
• Гербицидтэй харьцахдаа хамгаалалтгүйн улмаас биеийн ил гарсан арьсанд урт хугацааны турш хүрэх
• Хамгаалалтын шил зүүгээгүйгээс нүдэнд орох Байгалъ орчны эрсдэлийн үнэлгээ Өртөлтийн унэлгээ:
• Усны ургамал замганд сөрөг нөлөөтэй. ЕС50 (72 цаг) = 0.66 mg/L • Зөгий, чийгийн улаан хорхойд үзүүлэх сөрөг нөлөө бага. LD50 = >25 mg/
kg • Загас, усны амьтдад үзүүлэх нөлөө бага: LC50 (96 цаг) хулд загас, усны
хорхой - magna 1000 mg/L. • Шувуунд үзүүлэх нөлөө бага: LD50 ятуу шувуунд (8 өдөр) > 5620 mg/kg
LD50 галуунд (8 өдөр) >2510 mg/kg . Байгальд удаан хадгалагдах болон задрах чадавхи: Метсульфурон метил нь химийн гидролизийн урвал болон бактерийн нөлөөгөөр задрана. Задрах явц нь 1-5 долоо хоног бөгөөд хөрсний pH бага, өндөр температур, хөрсний чийг их байх үед илүү хурдацтай задардаг. Биоаккумуляци явагдах магадлал бага. Нөлөөллийн үнэлгээ: Говь хээрийн бүсэд болон усалгаагүй тариалангийн талбайн орчимд гол мөрөн, нуур цөөрөм байхгүй тохиолдолд усны ургамал, замагт үзүүлэх нөлөө, эрсдэл байхгүй. Мөн гербицидыг технологийн дагуу найруулан шингэрүүлэн цацах учир хээрийн шувуудад үзүүлэх нөлөө нь нөлөөллийн тунгаас маш бага учир, эрсдэл багатай. Энэ төрлийн гербицидыг социализмын үеэс хэрэглэж байсан бөгөөд энэ хугацаанд орон нутгийн иргэд, зэрлэг амьтад, шувуудад учирсан сөрөг нөлөө одоогоор ажиглагдаагүй юм. Үлдэгдэл хаягдлыг зайлуулах: Гербицидыг хадгалж байсан савны дотор талыг даралттай усаар 3 удаа угааж цэвэрлэсний дараа дахин боловсруулах байгууллагад тушаана. Хэрэв дахин боловсруулах бүтэц байхгүй бол савыг жижиглэн тасдаж булахаар ландфилл бүхий хаягдлын цэгт тушаана. Гербицидыг шингэлэхгүйгээр савтай нь хаяхыг хориглоно. Хоосон савыг шатааж болохгүй. Дүгнэлт: Алмазис (Метсульфурон метил) гербицидийн хүн ам, ажиллагсад, байгаль орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөө бага. Усны замгийг хамгаалах үүднээс урсгал усанд гербицидыг асгахаас сэргийлэх үйл ажиллагааг төлөвлөж хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Алмазис (Метсульфурон метил) гербицидийн хүн ам, ажиллагсад, байгаль орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөөлөл нь Пумасупер гербицид (феноксапроп-П - этил) бодисоос бага учир өртөгдөл, эрсдэлийн үнэлгээний тооцоог хийгээгүй болно.
Хуудас 50
Булат үйлчлэх бодис: Имазалил 41.6г/л+тебуконазол 25 г/л Томъёо: С16 Н22 CLN3 О Хэрэглэх заавар: Буудай арвайн хатуу ба тоосон харуу, үндэсний илжрэл, үрийн хөгцүүдийн эсрэг үр ариутгалд зааврын дагуу хэрэглэнэ. Аюулын зэрэг 2. Загас болон усны амьд организмд аюултай. Ус, хөрс, агаарт тархахаас сэргийлэхийн тулд хэрэглэх зааврыг нарийн чанд мөрдөх хэрэгтэй. Хүн амын эрсдэлийн үнэлгээ Аюулын үнэлгээ Булат фунгицид нь арьс, нүд, амьсгалын замд орвол загатнаа үүсгэх магадлалтай. Тун хариу үйлчлэл, тун нөлөөлөл Залгих үхлийн тун LD50 (mg/kg) туршилтийн амьтан: эр харх 1700, эм-4000 оготно > 5000. Арьсаар дамжих үхлийн тун харх дээр туршихад LD50 (mg/kg) > 5000. Хорт хавдар, нөхөн үржихүйд үзүүлэх нөлөөний талаар мэдээлэлгүй. Өртөлтийн үнэлгээ, өртөх нөхцөл:
• Фунгицидын битүүмжлэл алдагдсанаас тээвэрлэх, ачих буулгах, агуулахад хадгалах ү ед газар а сгарч, салхиар э свэл хүн амь тны х өлөөр т арах, урсгал усанд орох
• Фунгицидыг талбайд шүршихийн өмнө уутнаас гарган найруулан бэлтгэх, хор шүрших саванд юүлэх, талбайд шүрших явцад өртөх о фунгицидыг цацсаны дараа ургамлын гадаргуу дахь тоос амьсгалын замаар орох
Нэрвэгдэгч: • Хор аюулын лавлахад заасан зааварчилгааг баримтлалгүй фунгицидтэй
буруу харьцсанаас үүдэн гарах нөлөөлөлд өртөгч-нэрвэгдэгч нь ихэвчлэн газар тариаланд ажиллаж буй шууд гербицидтэй харьцагч ажилчин эсвэл бүлэг ажилчид байна. о Орон нутгийн иргэд, оршин суугчдад сөрөг нөлөөгүй.
Аюул учруулах боломжит замууд: • Буруу харьцсанаас эсвэл ослын улмаас агаарт үүссэн шингэний уур, эсвэл
тоосонцор амьсгалын замаар нэвтрэнэ о Хамгаалалтгүйн улмаас биеийн ил гарсан арьсанд урт хугацааны турш хүрэх о Тохиолдлоор эсвэл ослын улмаас фунгицидийг залгих о Бохирдсон хүнснээр дамжин хүний биед нэвтрэнэ
Байгаль орчны эрсдэлийн үнэлгээ Өртөлтийн үнэлгээ: • Усан орчин усны амьтдад аюултай. Зөгий, чийгийн улаан өтөнд үзүүлэх
сөрөг нөлөөгүй. Гэхдээ бусад шавьж хорхойнд хортой. • Шувуунд үзүүлэх хоруу чанар (үхлийн тун): LD50 ятуу шувуунд > 4438
mg/kg Нөлөөллийн үнэлгээ: Говь хээрийн бүсэд усалгаатай болон усалгаагүй тариалангийн талбайн орчимд усны амьтан загас бүхий гол мөрөн, нуур цөөрөм байхгүй учир усны орчин, усны амьтдад үзүүлэх нөлөө, эрсдэл байхгүй. Мөн фунгицидыг технологийн дагуу найруулан шингэрүүлэн цацах учир хээрийн шувуудад үзүүлэх нөлөө нь нөлөөллийн тунгаас маш бага учир, эрсдэл багатай. Энэ төрлийн гербицидыг социализмын үеэс хэрэглэж байсан бөгөөд энэ хугацаанд орон нутгийн иргэд, зэрлэг амьтад, шувуудад учирсан сөрөг нөлөө одоогоор ажиглагдаагүй байна.
Хуудас 51
Хүн ам болон ажилчдад үзүүлэх нөлөө нь Булат болон Пумасупер гербицидын хувьд ижил байна. Үлдэгдэл хаягдлыг зайлуулах, хаягдлыг хоргүйжүйлэн устгах арга зам: Фунгицидыг хадгалах хуванцар савны дотор талыг даралттай усаар 3 удаа угааж цэвэрлэсний дараа дахин боловсруулах байгууллагад тушаана. Хэрэв дахин боловсруулах бүтэц байхгүй бол савыг жижиглэн тасдаж булахаар ландфилл бүхий хаягдлын цэгт тушаана. Фунгицидыг шингэлэхгүйгээр савтай нь хаяхыг хориглоно. Хоосон савыг шатааж болохгүй. Дүгнэлт: Имазалил, Тебуконазол бодисын хор аюулын лавлах болон өртөлтийн улмаас хүний биед хөрс, хүнс, ус, агаараар дамжин хуримтлагдаж болох бодисын эрсдэлийн босго утгыг бодсон тооцооноос үзэхэд Булат фунгицид нь хүний биед хор багатай бодис бөгөөд хүний эрүүл мэнд болон байгаль орчны тэнцвэрт байдлыг хамгаалах үүднээс тээвэрлэх, хадгалах, ачих буулгах, хэрэглэх явцад технологийн заавар болон хор аюулын лавлахад заасан аюулгүйн зааварчилгааг сайн дагаж мөрдөх шаардлагатай. Азотын бордоо Томъёо: NH4N03 Физик, химийн шинж чанар: Шүвтрийн шүү. Шүвтрийн шүү нь аммони ба нитратийг агуулсан байдаг. Шүвтрийн шүү 34.6 %-ийн нитрат ба аммоний азотыг (1-р сорт) агуулна. Хийн аммиакаар 56-60 %-ийн азотын хүчлийг саармагжуулж гаргаж авдаг. HN03 + МНз(хий) = NH4N03 Түүний усыг ууршуулж 95-98 % 1чГН41чЮ3-ийн агуулалттай болтол хатаана. Нитрат аммони их чийг шингээмтгий. Үүнийг багасгах зорилгоор дүүргэгч бодис (фосфоритын гурил, гөлтгөнө, каолинит г.м.) хольсноос болж шаргал туяа орно. Одоо үрлэн байдлаар үйлдвэрлэж байна. Үрэл нь гулсах, цацагдах физик шинж чанараар талстаас илүү юм. Шүвтрийн шүү нь чанараар 34.6 %-ийн азотын агуулалттай 0.4 %-иас илүүгүй чийгшилтэй урвалд саармаг, сул шүлтлэг шинжийг үзүүлнэ. Таван давхар чийг үл нэвтрэх бөгөөд тослогоор уугдсан цаасан эсвэл нийлэг гялгар уут, саванд савлагдсан байна. Хуурай, харанхуй нөхцөлд хадгална. Азот фосфорын нийлмэл бордоо Томъёо: NH4 Н2Р04 Энэхүү бодис нь фосфот аммоноос тогтоно. Энэ давсны агууламж нь ион аммони ба фосфатаас бүрдэх ба бүх төрлийн хөрсөнд хурдан задардаг. Аммофос 1 1-12 % N, 46- 60% Р205 агууламжтай аммофос гарган авах технологи энгийн аммонийг фосфорын хүчлээр саармагжуулна. Химийн хор, бордоо хэрэглэх явцад анхаарах зүйлс: 1.Пума супер - Хор цацах уед анхаарах зуйл Цацах үеийн цаг агаарын байдал салхигүй тогтоон, цацсанаас хойш 6 цагийн дотор бороо орохгүй өдрийг сонгох , 5 м/с-ээс илүүгүй салхитай өглөө, оройны сэрүүнд цацна. Зөгийн нислэгийн 6-12 цагаас цааш зөгий нисэхээр байх, 1-2 км багагүй зайд зөгийн хамгаалалтын зурвастай байх. 2.Алмазис- Хор цацах уед анхаарах зуйл
Хуудас 52
Цацах үеийн цаг агаарын байдал салхигүй тогтуун, цацсанаас хойш 6 цагийн дотор бороо орохгүй өдрийг сонгох, 5 м/с-ээс илүүгүй салхитай өглөө, оройн сэрүүнд цацна. Зөгийн нислэгийн 6-12 цагаас цааш зөгий нисэхээр байх, 1-2 км багагүй зайд зөгийн хамгаалалтын зурвастай байх Булат- 3.Ажиллахад анхаарах зуйлс: Тариалалтад хэрэглэгдэх үрийг ариутган нийлэг уутанд хийж хор аюулын талаар тэмдэглэгээ хийнж хадгална. Ариутгасан үрийг задгай тээвэрлэх, хүнс тэжээлд хэрэглэхийг хатуу хориглоно Ариутгалыг орон сууц, гол ус, малын байрнаас 200 м-ээс багагүй зайд тусгай талбайд хийнэ. Ариутгалын ажил хийх, ариутгасан үртэй ажиллах хүмүүс хамгаалах хувцас, амны хаалт, нүдний шил, резинэн бээлийг заавал хэрэглэх бөгөөд ариутгалд хэрэглэсэн хувцас, багаж хэрэгслийг сайн угаана. Химийн бодисын ашиглалт, зарцуулалтын бүртгэл хөтлөх
• Аймгийн ХХААЖДҮГ нь нийлүүлэгчээс авсан химийн бодис тус бүрт тусгай маягтын дагуу (Байгаль орчны сайдын 2000 оны 45 дугаар тушаалын нэгдүгээр хавсралт: Маягт ХБ 1-10) бүртгэл хөтөлнө. (Хавсралт 11,12 Ургамал хамгаалах химийн бодисуудын бүртгэл, Бага хортой химийн бодисуудын бүртгэл)
• Бүртгэгдсэн химийн хорт, аюултай бодисын хор, аюулын тухай лавлах мэдээг бодис нэг бүрээр бүрдүүлж, байнга ашиглах бөгөөд түүний хэрэгжилтэнд карт нээж хяналт тавина.
• Тухайн бодис шошгогүй, үйлдвэрлэсэн он саргүй, хор, аюулын тухай лавлах мэдээгүй бол үйлдвэрлэсэн, нийлүүлсэн байгууллагаас мэдээлэл иртэл бүртгэхгүй бөгөөд бүртгэл ороогүй бодисыг хэрэглэж үл болно.
• Бүртгэл хөтлөх, бодисын хор, аюулын тухай лавлах мэдээлэл бүрдүүлэх, тэдгээрийн оролт, гаралтын хөдөлгөөнийг болон устгалт, алдагдлын тухай мэдээллийг бүртгэх ажлыг агуулахын нярав болон байгаль орчны асуудал хариуцсан ажилтан хариуцаж хийх хэрэгтэй.
Химийн хорт болон аюултай бодисыг хадгалах, устгахад бүртгэл хөтлөх
• Химийн хорт болон аюултай бодисыг хадгалах, устгахад (13 хавсралт: Байгаль орчны сайдын тушаал № 127, 2003.7.1.) мөн бүртгэл хөтөлж, мэдээ гаргаж байх ёстой бөгөөд Аюултай хаягдлын хадгалалт, устгалтын бүртгэл хөтлөх, мэдээ гаргах зааврыг баримтална.
• Зааврын дагуу аюултай, хог хаягдал тус бүрт бүртгэл тэмдэглэл хөтөлнө. • Аюултай хаягдлын хоргүйжүүлсэн, хоргүйжүүлээгүй эсэхийг тайлангийн
бүртгэлд заавал тэмдэглэнэ. Бүртгэл хөтлөх, мэдээллийг бүрдүүлэх ажлыг тухайн хаягдлыг үүсгэгч нэгж, салбар хариуцна.
Бусад зүйл
• Химийн бодисын сав баглаа боодлыг ахуйн зориулалтаар ашиглахыг хориглоно.
• Иргэн, ААН байгууллага химийн хорт бодисын ашиглалт зарцуулалтын дэлгэрэнгүй бүртгэл (нэр төрлөөр) хөтөлж, устгалт үлдэгдлийн тухай тайланг орон нутгийн ЗДТГ-т хүлээлгэн өгч хянуулж, байх ёстой хэмжээнээсээ хэт ихэссэн тохиололд бууруулах арга хэмжээг авч хэрэгжүүлнэ.
Хуудас 53
• Хөрсний шинж чанараас ургацын чанар, ургацаар дамжин хүн, малын эрүүл мэндэд нөлөө үзүүлэх учир хөрсний хяналт, шинжилгээг байнга хийж байх ёстой.
• Тариа ногоо тариалагч иргэн байгууллага нь мэргэжлийн байгууллагын итгэмжлэгдсэн лабораториор 3-4 жилд нэг удаа хөрсний чанарын шинжилгээг хийлгэх ба зардлыг жил бүрийнхээ үйлдвэрлэл, санхүүгийн төлөвлөгөөнд тусгаж ажиллах ёстой.
Бүтцийн болон горимын хяналт: Төслийн төлөвлөлтийн үе шат явагдаж байгаатай холбоотойгоор, одоогоор төслийн хүрээнд ямар нэг үйл ажиллагаа, барилга байгууламжийн ажил явагдаж эхлээгүй байна. Иймд, төслийн эхний үед барилга байгууламжтай холбоотой ямар нэг хяналт зохицуулалтын үйл ажиллагаа хийгдэхгүй. Гэхдээ, цаашид төсөл хэрэжиж эхлэхээр байгууламжтай холбоотой дараах төрлийн арга хэмжээнүүд авагдах ба дараах шаардлагууд тавигдах ёстой:
• Пестицид болон химийн бордоо хадгалах агуулахуудад үерээс хамгаалах суваг байгуулах, тухайн агуулахын орших газрын газар зүйн нөхцлөөс хамааран шороон далан ба ус зайлуулах шуудуу байгуулах.
• Ноос угаах, сүү боловсруулах үйлдвэр цехүүд тухайн онцлогоос хамааран бага оврын ус цэвэрлэх байгууламж төхөөрөмжтэй эсвэл хөрсөнд шүүрүүлэх байгууламжтай байх.
• Төслийн хүрээнд дэмжигдэх жижиг барилга байгууламж барих ажлын нөлөөгөөр үүсэх хатуу хуурай хог хаягдлыг хянах бүтэцтэй байх.
• Төслийн хүрээнд төлөвлөгдөн хэрэгжих үнээний фермүүд нь малын ялгадас баасыг цэвэрлэх, үхрийн баасыг боловсруулан шахмал түлш үйлдвэрлэх эсвэл шаттдаг хий болгон ашиглах технологийг хослуулсан байх.
• Төслийн сум тус бүрт пестицид, химийн бордоо ба ариутгах бодисын сав баглаа боодлыг устгах хяналт тавих тусгай комисс байгуулан ажиллуулах.
• Пестицид ашиглах, цацах зөвшөөрлийг олгож хяналт тавьж байх ёстой ба түүнд ашиглах хувийн хамгаалах хувцас хэрэгслэл нь чанарын стандарт шаардлага хангасан байх;
3.4 Үйл ажиллагаа ба ажлын төлөвлөгөө 3.4.1 Бууруулах, сэргийлэх арга хэмжээ
• Төслийн сумд дахь хортон шавьжийн төрөл зйүлийг судлан тогтоох, тэдэнтэй тэмцэх орон нутгийн онцлогт тохиромжтой, хоргүй арга зам, хэрэгслэлийг тодорхойлох.
• Төслийн сумд дахь пестицид ашиглах, түгээх талаарх өнөөгийн байдал, хүчин чадалыг тодпорхойлох.
• Төслийн аймаг, сумдад импортлон оруулж ирж түгээж байгаа пестицидийн чанарт үнэлгээ хийх;
• Пестицид ашиглахын давуу болон сул талуудыг сурталчлах, пестицид ашиглахад тавих шаардлага, горим журам, олон улсын хэмжээнд хүлээн зөвшөөрөгдсөн аргазүй, зааварчлага болон стандартыг ойлгуулах;
• Биологийн ба ургамлын гаралтай пестицид хэрэглэхийг урамшуулах, сурталчлах ба эрсдлийг бууруулах өөр боломж бололцоог судлан үзэж,
Хуудас 54
биологийн арга хэрэгслэлийг нэвтрүүлэхийг дэмжих, химийн бус пестицид болон байгаль орчин хүний эрүүл мэндэд эрсдэл багатай пестицид хэрэглэхийг дэмжих.
• Пестицид цацах илүү үр ашигтай, үнэ багатай, байгаль орчин хүний эрүүл мэндэд эрсдэл багатай аргуудыг дэлгэрүүлэх.
• Төслийн аймаг сумдад Хортон Шавьжтай Тэмцэх Нэгдсэн Менежментийн Төлөвлөгөө түүнд холбогдох хууль, тогтоомж, зааварчлагуудыг холбогдох талууд, зорилтот бүлгийхэнд сурталчлан таниулах.
• Пестицидийн чанар, түүнийг цацах, хэрэглэх явцад болон хувийн хамгаалах багаж, хэрэгслэлийн хангалтад үзлэг шалгалт хийх;
• Орон нутгийн иргэд, тариаланчдыг арга зүйн зөвлөгөө, зөвлөмжөөр хангаж пестицид ашиглагч тариаланчид, малчдын бүлгийн гшшүүд, бусад мсонирхогчдод сургалтын материал гарын авлага тараах.
• Төслийн сумдад пестицид менежмент, хэрэгжүүлэлтийн талаарх дэвшилтэт туршлага, дагаж мөрдөх хууль, тогтоол, журам, зааварчлагуудыг илрүүлж ашиглах:
• Ашигтай пестицидийн үйлчлэх хугацааг уртасгах, пестицидийг эсэргүүцэх чадварыг зохицуулах стратегийг хөгжүүлэх, дэмжих ба хортон шавьжийн пестицидийг эсэргүүцэх чадвар хөгжиж байгааг бууруулах.
• Аймгийн ХХААЖДҮГ дээр байдаг агуулахуудыг сайжруулах ба сумын түвшинд чанар сайтай шаардлага хангасан агуулах барьж байгуулах.
3.4.2 Байгуулага, эрх зүйг бэхжүүлэх үйл ажиллагаа
• Аймгийн түвшинд ХХААЖДҮГ, БОАЖГ, МХГ, аймаг сумын ЗДТГ болон иргэдийн төлөөллийг оролцуулсан Пест Менежментийн Зохицуулах Хороо байгуулж БОМТ болон энэ ПМТ-ний заалтууд, пестицид хадгалах, ьүгээх, хэрэглэх талаар тусгагдсан стандарт, журам, сэрэмжлүүлгийг төслийн оролцогч бүх талуудад ялангуяа энэ талын мэдлэг мэдээлэл дутагдаж байгаа тариаланчдад сурталчлах, сургах ажлыг зохион байгуулах, хяналт тавих, зохицуулах, шаардлагатай зөвлөх үйлчилгээг өгүүлэх ажлыг хариуцуулах хэрэгтэй.
• Пестицидийг эцсийн хэрэглэгч хүртэл тээвэрлэх ажилд байнгын хяналт тавих механизм бүрдүүлж, тэдгээрийг хэрэглэж байгаа байдлын талаар байнгын хяналт тэмдэглэл хөтлөх, пестицид ашиглаж байыйыгаатай холбоотойгоор үүсч буй осол, хүндрэлтэй асуудлуудыг цаг тухай бүр мэдээлж арга хэмжээ авах.
• Орон нутагт мөрдөх журам дүрмүүдийг боловсруулах, пестицид хэрэглэж байгаа байдал, пест менежментийн төлөвлөгөөний хэрэгжилт, холбогдох хууль, тогтоомж ба дүрэм журмыг мөрдөж байгаа байдалд хяналт мониторинг хийх хуваарь гаргах, мөрдөх.
• Пестицид хэрэглэгчид, худалдаалагчдыг орон нутагт бүртгэх дүрэм гаргаж, төслийн сум бүрт пестицид болон химийн бордоо, ариутгах бодис тэдгээрийн сав баглаа боодлыг устгах, ариутгах комисс байгуулж ажиллуулах.
• Орон нутгийн хэрэгцээнд ашиглагдах пестицидийн төрлийн бүтээгдэхүүнийг бүртгэх тогтолцоо, дэд бүтцийыг пестицидийн төрөл тус бүрт тохирох хэлбэрээр бий болгож, аливаа пестицидийг хэрэглэхээс өмнө бүртгэгдсэн эсэхэд хяналт тавих;
Хуудас 55
3.4.3 Зохион байгуулах сургалт • Байгаль орчны байцаагчид, ХАА-н түшмэл, сумын ЗДТГ-ын ажилтнуудад
Пестицидийн Нэгдсэн Менежмент, Пестицид Менежментийн Төлөвлөгөө, хууль тогтоомж, холбогдох дүрэм, журам, зааварчлагуудын талаар сургалт хийх.
• Пестицид ашиглахтай холбоотой, шаардлагатай хууль, тогтоол, шийдвэрийг сурталчилж тэдгээрийг үр дүнтэй хэрэгжүүлэхэд шаардагдах шийдвэрийг орон нутгийн түвшинд гаргах ба Олон Улсын Санхүүгийн Корпорацийн мөрдөхийг шаарддаг БОЭХАБ-ын зааварчилгааг үндэслэн орон нутгийн онцогт тохирсон сургалт, боловсрол олгох, зөвлөгөө өгөх, шинэ арга ажиллагаа нэвтрүүлэх, эрүүл мэндийг хамгаалах тогтолцоо бий болгон ашиглах.
• Орон нутгийн байцаагчид, малчид, тариаланчид пестицид ашиглах, хадгалах, түгээх аргазүйн талаар сургалт явуулах. Сургалтууд нь орон нутгийн нийгэм эдийн засгийн нөхцөл, оролцогчдын мэдлэг боловсролын түвшин, хэрэгцээ шаардлагад нийцсэн байх шаардлагатай.
• Пестицидийг байгаль орчин, хүний эрүүл мэндэд аль болох эрсдэлгүй байдлаар, илүү үр ашигтай, үр дүнтэй хэрэглэж байгаа арга туршлага, хямд төсөр багаж, төхөөрмжийн талаар сургалт явуулах, туршлага солилцуулах.
• Хамтын Оролцоот Мониторинг Үнэлгээний сургалтыг төслийн бүх оролцогч талуудын төлөөлөлийг хамруулан явуулах.
• Орон нутгийн захиргаа, байгууллагууд, албан тушаалтнуудад арга зүйн дэмжлэг үзүүлэх, ялангуяа пестицип ашиглах, хадгалах, тээдэрлэхтэй холбоотой үйл ажиллагааг хянах, зөвлөх, мэдээлэл цуглуулах талаар арга зүй дутагдалтай байгаа хэсгүүдэд нэн тэргүүнд анхаарах.
3.4.5 Мониторингийн талаар хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаа • Сумдад Мониторингийн Хороонуудыг байгуулж тэдний ажиллах журам,
дүрмийг батлаж мөрдүүлэх. • ПМТ-ний хэрэгжилт, пестицид ашиглахтай холбоотой үүсч болозошгүй
эрсдэл, нөлөөлөлд Хамтын Оролцоот Мониторинг Үнэлгээ хийхэд шаардлагатай шалгуур үзүүлэлтүүдийг тодорхойлох.
• Мониторинг, үнэлгээ, нөхцөл байдлын дүн шинжилгээг тогтмол зохион байгуулах.
• Аймаг сумын хэмжээнд имдортлон оруулж ирж, ашиглаж байгаа пестицидийн тоо хэмжээ, чанарын талаар байнгын мэдээлэл цуглуулж бүртгэн төслийн бүх талуудад тогтмол мэдээлэх.
• Пестицидэд тавих хяналтыг байнга тогтмол хийх зорилгоор төслийн сумдад ашиглагдсан пестицидүүдийг дахин бүртгэж, хэрэглээг зөв зохистой явуулж байгаа эсэхийг баталгаажуулж, эрсдэл гарсан, гарах магадлал бий болсон тохиодолд авах арга хэмжээг шуурхай зохион байгуулах нөхцлитйг бүрдүүлэх.
• ПМТ-ний хэрэгжилтийн явц, үр дүнгийн талаар төслийн оролцогч талуудын уулзалт зөвлөгөөнүүдийг зохион байгуулах, тайлан, мэдээллийг хамтран дүгнэх.
Хуудас 56
4. Байгуулагуудын бэлтгэл ба үүрэг хариуцлагын зохицуулалт Төслийн аймгуудын захиргаад өөр өөрсдийн аймагт орж ирсэн, хадгалагдаж, ашиглагдаж байгаа пестицидийг бүртгэх, зохицуулах асуудлыг ерөнхийд нь хариуцах ба энэ асуудлыг хариуцах хүн хүчийг МХГ-т бий болгох, төсөлд хамрагдах сумдад энэ чиглэлээр үүрэг эрх ноогдуулан хяналт тавьж ажиллах шаардлагатай. Аймгийн МХГ, БОАЖГ төслийн сумдад пестицидийн менежментийг хэрэгжүүлж байгаа байдал, түүнтэй холбоотой хууль, тогтоомж, дүрэм журам, зааварчилгааг хэрхэн дагаж мөрдөж байгааг ажглаж хяналт тавина. Эдгээр байгууллагууд БОМТ болон энэхүү ПМT-ний заалтууд, пестицид ашиглах, хадгалах, тээдэрлэхэд мөрдөх стандартуудын талаар бүх талуудад, ялангуяа тариаланчдад сурталчлан ойлгуулах, сургах, шаардлагатай зөвлөгөө өгөх үйлчилгээг зохион байгуулах ажлыг хариуцана. МХГ, БОАЖГ нь дараах асуудлуудад анхаар ажиллах ёстой:
• Тухайн зах зээлд нийлүүлж байгаа пестицидүүд нь чанарын шаардлага хангаж байгаа эсэх, зохиулалтын саванд савлагдсан, үйлдвэрийн шошготой эсэх;
• Пестицидийг нийлүүлэгч, зуучлагч байгууллага иргэнийг тендерээр шалгаруулахдаа НҮБХХААБ-ын заавар журмын дагуу шалгаруулсан эсэх;
• Пестицидийн төрлүүдийг сонгохдоо түүний найрлага, савлагаа, хаягжуулалт нь байгаль орчин болон хэрэглэгчдэд учирч болох аюул эрсдлийг аль болох бууруулахад чиглэсэн эсэхэд илүү анхаарах;
• Пестицидийг аюулгүй, үр ашиглтай ашиглах нөхцлийг бүрдүүлэх зорилгоор савлагаан дахь хаягжуулалтыг Монгол хэл дээр бичсэн байхад анхаарах;
• Шаардлагатай аргазүйн туслалцаа үзүүлэхэд бэлэн байх, ялангуяа, пестицидийн бүтээгдэхүүнүүдийг ашиглах, хадгалах, устгах, аюулгүй болгох талаар газар дээр нь зөвлөгөө өгөх туслах нөхцлийг бүрдүүлсэн байх;
• Пестицидийг эцсийн хэрэглэгчид хүртэл тээвэрлэх үйл явцад хяналт тавьж, үндсэн хэрэглээ, гарсан хүндрэлтэй асуудлын талаар тэмдэглэл хөтөлж холбогдох талуудад мэдээлэх.
МААС төслийн ТХН өөрийн боломжийн хэмжээгээр дараах асуудлуудыг хариуцаж ажиллана:
• Орон нутгйин захиргаа, байгууллагуудад пестицидийн талаар мэдээлэл цуглуулах, үнэлгээ хийхэд нь аргазүйн туслалцаа үзүүлэх;
• Тээвэрийн боломж болоцоо муутай сумдад пестицидийг имдортлох тээвэрлэн хүргэх асуудал нь пестицидийг худалдан борлуулах жишигт нийцэж байгааг баталгаажуулах.
Үндсэний болон олон улсын байгууллагууд, орон нутгийн захиргаад, ба байцаагчид бүх төрлийн пестицид ашиглагчид, тариаланчид, малчдын бүлгүүд, ХХАА-н түшмэдүүд болон бусад сонирхсон талуудыг сургалт, сурталчилгааны материалаар хангах талаар нэгдмэл зохион байгуулалттай үйл ажиллагаа явуулна. Түүнчлэн пестицид ашиглагчид үйл ажиллагаандаа пестицид хэрэглэхийн өмнө мэдээлэл авч, сургалтанд хамрагдаж, мэдээлэл олж авсан ойлгосон байх ба шаардлагатай бүх зааварчилгааг мөрдөх ёстой.
Хуудас 57
Цаашид төр засгийн байгууллагуудаас Пестицидийн Нэгдсэн Менежментийн үзэл баримтлалыг нэвтрүүлэх, хөгжүүлэх талаар тодорхой санаачлага үйл ажиллагаа явуулах шаардлагатай. Мөн, төслийн донор байгууллагууд ба ХХААХҮЯ нь Үндэсний Пестицидийн Нэгдсэн Менежментийн бодлого боловсруулах, Пестицидийн Нэгдсэн Менежментийн үзэл баримтлал, арга туршлагыг нэвтрүүлэхийг дэмжих нь зүйтэй. Эдгээр арга хэмжээнд малчид, тариаланчид, шинжлэх ухааны ололтыг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэгчид, үйлдвэрлэлийн судалгаа явуулагч эрдэмтэн мэргэжилтнүүдийн хамтын оролцоог нэмэгдүүлэх, хөгжүүлэх шаардлагатай. Үндсэний болон олон улсын байгууллагууд нь ашигтай пестицидүүдийн үр нөлөөтэй байх хугацааг уртасгах, хортон шавьжийн пестицидэд дасан зохицох чадвар нэмэгдэхээс хамгаалах менежметийн чадавхийг хөгжүүлэх, хортон шавьж пестицидэд дасан зохицсоноос бий болох аливаа сөрөг нөлөөллийг бууруулах талаар хамтран ажиллах, дэмлэг үзүүлэх шаардлагатай. 5. Мониторинг
Энэхүү ПМТ-н хэрэгжилтэнд МААМС төслийн бүх оролцогч талууд, сонирхосон ТББ-ууд, пестицид ашиглагчид, тариаланчид, малчдын бүлгүүд хамтран буюу хувь хувиараа мониторинг хийх боломжтой. Пестицид ашиглах, хадгалах, тээдэрлэхэд шаардлагатай стандарт, дүрэм журмуудыг дагаж мөрдөх үүрэгтэй, хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийн амжилттай туршлага бий болгоход нөлөө бүхий бүх талууд, орон нутгийн захиргаа, пестицид ашиглагчид, тариаланчид, малчдын бүлгүүд, хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүн, хүнс үйлдвэрлэгчдийн нэгдэл, хоршоод энэхүү ПМТ-ний зорилго, ач холбогдлыг ойлгож, түүнийг амжилттай хэрэгжүүлэх талаар тус бүр үүрэг хариуцлага хүлээж хамтран ажиллах ёстой. Тэд төр засгийн байгууллагуудын зохион байгуулалт, шаардлагаас үл хамааран ПМТ-өөг хэрэгжүүлэхэд оролцож хамтран ажиллах үүрэгтэй. Дэлхийн Банд болон МААМС төслийг хэрэгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх аливаа байгууллагууд энэхүү төлөвлөгөөний хэрэгжилтэнд мониторинг хийхэд шаардлагатай тусламж дэмжлэг үзүүлж ажиллана. Аймгуудын захиргаа, ХХААЖДҮГ, БОАЖГ нь МААМС төслийн ТХН-тэй хамтран ажиллаж ПМТ-ний хэрэгжилтэд мониторинг хийж, шаардлагатай хэлэлцүүлэг, дүнэлтүүдийг зохион байгуулж, түүний үр ашгийг дээшлүүлэн, явц үр дүнгийн талаар Дэлхийн Банк болон ХХААХҮЯ-нд тайлагнаж байна. Сумын түвшин дэх пестицид ашиглагчид, тариаланчид, малчдын бүлгүүд өөр өөрсдийн аж ахуйд пестицид ашиглаж байгаа талаар болон ПМТ-ний хэрэгжилтэд мониторинг хийж байгаа талаараа БОХУБ-чид тайлагнах шаардлага хүлээнэ. Орон нутаг дахь ТББ-ууд болон бусад сонирхогч талууд ПМТ-ний хэрэгжилтийн байдалд мониторинг хийхэд оролцох боломжтой ба мониторингийн тайлангаа ТХН-д хүлээлгэн өгнө. 6. ПМТ-өөг хэрэгжүүлэхэд шаардагдах төсөв
БОМТ-өөг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай зардлыг ойролцоогоор тооцоход нийт USD$ 1’180’000.00 (Нэг сая нэг зуун наян мянган ам.доллар USD) шаардлагатай ба дараах зардлууд шаардагдана:
Хуудас 58
# Зардлын төрөл Зардал USD$ 1 ПМТ-г сурталчлан таниулах 70’000.00 2 Нөлөөлөл эрслээс урьдчилан сэргийлэх, бууруулах арга
хэмжээг хэрэгжүүлэхийг дэмжих 390’000.00
3 Байгууллага, хууль эрх зүйг сайжруулах бэхжүүлэх талаар хэрэгжүүлэх арга хэмжээг дэмжих
240’000.00
4 Сургалт, зөвлөгөө гөх үйлчилгээг длэмжих 160’000.00 5 Мониторингийн үйл ажиллагааны зардалд 250’000 6 Олон нийтийн хэлэлцүүлэг, санал асуулга 70’000.00 Нийт 1’180’000.00
Хуудас 59
Environmental Management Plan for implementing ILBLIP in Mongolia
59
ХАВСРАЛТ 2. Төслийн хүрээнд хийгдэх барилгын ажилд байгаль орчныг хамгаалах талаар тавигдах шаардлага
Ерөнхий шаардлага
1. Төслийн гэрээлэгч болон түүний ажилчид тухайн барилга байгууламж барих
явцад орон нутаг болон байгаль орчинд үзүүлж болох харш, сөрөг нөлөөг буруулах, урьдчилан сэргийлэх талаар энэхүү шаардлагад нийцсэн арга хэмжээш авч хэрэгжүүлэх ёстой.
2. Барилгын ажлыг дуусгах хүлээлгэн өгөхөөс өмнө орчныг нөхөн сэргээхтэй холбоотой аливаа ажлыг дуусган хүлээлгэн өгөх ёстой. Үүнд: � Барилгын ажлын үед өртсөн буюу хөндөгдсөн газар, хөрс ургамлыг
сэргээн ругамалжуулж, ойжуулан тохижуулж, шаардлагатай нөөхөн сэргээлтийн ажлуудыг хойшлуулалгүйгээр хийж дуусган хүлээлгэн өгөх;
� Барилгын ажилд нөлөөлөгдсөн усны эх үүсвэр, гол горхи, булаг шанд гэх мэтийг хог хаягдлаас цэвэрлэх, урсацыг чөлөөтэй хэвийн болгох;
� Илүүдэл материал, хог хаягдлыг цэвэрлэн ариутгасан байх; � Түр байгууламжуудыг нурааж, орчныг цэвэрлэн тохижуулсан байх.
Барилгын гүйцэтгэгч байгууллага байгаль орчин, барилгын гйүцэтгэлийн талаар мөрдөх дүрэм Үндэсний болон орон нутгийн дүрэм журмуудад нийцүүлэх зорилгоор дараах асуудлуудыг зааварчилга болгоно. Гэрээт байгууллага нь барилгын ажил эхлэхээс өмнө, барилгын төлөвлөлтийн талаар болон холбогдох шаардлагуудын талаар төслийн инженерт танилцуулж ойлгуулсан байх. Төслийн инженер, эдгээр төлөвлөгөө болон шаардлагуудыг хүлээн зөвшөөрсний дараа барилгын ажлыг эхлэж болно. Хориглох зүйлс Барилгын талбай болон түүний орчимд дараах зүйл хориотой:
1. Барилга барихыг зөвшөөрснөөс гаднах талбайн модыг огтлох; 2. Ан агнах, барих, загасчлах, ургамал түүх; 3. Зөвшөөрөгдөөгүй хортой материал ашиглах, ялангуая хар тугалага
агуулсан будаг, асбест гэх мэтийг ашиглах; 4. Архитекторын болон түүхийн ховор, үнэ цэнэтэй зүйлийг нураах, сүйтгэх; 5. Гал гаргах; 6. Галт зэвсэг хэрэглэх (зөвшөөрөгдсөн харуул хамгаалалтаас бусад); 7. Архи согтууруулах ундаа хэрэглэх.
Тээвэр Гэрээт байгууллага нь барилгын талбарт болон түүнд хүрэхэд зориулан барилгын талбайн инженертэй тохиролцон тусгайлан тогтоосон замыг ашиглах ба тухайн замын ангилалд тохирсон тээврийн хэрэгслэлийг ашиглана, түүнчоэн орон нутгийн зам, гүүрийг гэмтээхээс сэргээлж тэдгээрийн ачаалалын тогтоосон, зөвшөөрөгдөх хэмжээг дагаж мөрдөнө. Гэрээт байгууллага нь тээвэрлэлтийн болон өөрийн буруу үйлдэл, ачаалал хэтрүүлснээс болж орон нутгийн зам, гүүр
Хуудас 60
Environmental Management Plan for implementing ILBLIP in Mongolia
60
бусад байгууламжид учруулсан аливаа хохирлыг хариуцах ба тэдгээрийг засах, төлж өгөх үүрэгтэй.
Гэрээт байгууллага нь тогтоосон хэмээнээс хэтэрсэн даацын болон илүү их дуу чимээ гаргадаг, утаа ялгаруулдаг тээврийн хэрэгслэлийг ашиглах ёсгүй. Барилга байшин ихтэй, оршин суугчид төвлөрсөн газарт хүнд менанизм, тээврийн хэрэгсэл ашиглахдаа дуу намжаагчийг зохих ёсоор хэрэглэх шаардлагатай. Барилгын гүйцэтгэгч байгууллага нь гэрээт хугацаанд авто замын хяналтыг төслийн инженерийн зөвшөөрч батласны дагуу зохих ёсоор зохион байгуулж ажиллах ёстой. Ажиллагсад ба тэдний амьдрах байр орчин Барилгын гэрээт гүйцэтгэгч байгууллага нь ажиллагсдын дийлэнх олонхийг орон нутгийн иргэдээс бүрдүүлэх ба тэдгээрийг шаардлагатай сургалтад хамруулан чадваржуулсан байна. Барилгын гэрээт гүйцэтгэгч байгууллага нь барилгын талбай дээр ажиллах хүмүүсийн тоонд тохирсон бие засах газар, ариун цэвэрийн байгууламжийг байгуулж барилгын хугацаанд ашиглана.. Бие засах газар нь халуун хүйтэн ус, саван болон гар хатаах төхөөрөмж зэрэг тоноглолоор бүрэн хангагдсан байх ёстой. Гэрээт гүйцэтгэгч нь бие засах газраас гарах бохироор ойролцоох усны эх үүсвэрийг бохирдуулахгүйн тулд бохир хадгалан ариутгагч түр зуурын нөөцлөгчийг суурилуулж ашиглах ба ажилчдын байр болон бие засах газраас гарах хатуу хог хаягдлыг хадгалан, зайлуулж устгах арга, системийг бий болгож ашиглана. Гэрээт гүйцэтгэгч нь ажилчдын гал тогоонд болон халаалт, материал боловсруулахдаа модыг түлшинд зориулан ашиглахгүй бөгөөд шатдаг хий зэрэг түлшний өөр төрлийг ашиглах ёстой. Гэрээт гүйцэтгэгч нь төслийн инженерийн зөвшөөрөлтэйгээр барилгын талбайд албан контор, агуулах, засварын газрыг байгуулах бөгөөд эдгээр нь хүммү соршин суудаг суурин газраас 500м-ээс багагүй зайд байрших ёстой ба шатахуун, дизель түлш, асфальт, битум хадгалах агуулахыг гол, усны эх үүсвэрээс 500 метрээс хол байрлуулах ба бороо үерийн ус болон шүүрэлтээр дамжин усны эх үүсвэрлүү аливаа бохирдол оруулахааргүй нөхцлийг хангаж ажиллах ёстой.
Хог хаягдал болон газрын эвдрэлээс сэргийлэх ажил: Эрүүл ахуйн, хатуу болон аюултай хог хаягдлыг хатуу хяналт дор дараах арга хэмжээг авч зайлуулах арга хэмжээ авах ёстой. Үүнд:
Хог хаягдлын менежмент: 1. Хог хаягдал гаргахгүй байх арга хэмээ авах.
2. Гарч байгаа хог хаягдлыг ялган ангилах. Хэрэв ямар нэг аюултай хог хаягдал гарч байгаа бол, тэдгээрийг цуглуулах, хадгалах, тээюэрлэх, устгах ажлыг нягт нямбай зохион байгуулах хэрэгтэй.
3. Хог хаягдлыг устгах газрыг тусгайлан тогтоож, тэмдэгжүүлж, устгах материалыг тодорхой тэмдэглэж нэг бүрчлэн булж устгана.
Хуудас 61
Environmental Management Plan for implementing ILBLIP in Mongolia
61
4. Барилгын явцад гарах бүх төрлийн хог, метал, ашиглагдсан тос, илүүдэл материалыг тодорхой батлагдсан газарт булах бөгөөд хог хаягдлыг булах батлагдсан газар нь гол, нуурын эрэг, намгархаг газраас 300 метрээс их зайд байрлах ёстой. Түүнчлэн хог хаягдлыг дахин ашиглах, боловсруулах арга техникийг аль болох ашиглахыг дэмжих хэрэгтэй.
Газрын элэгдэл эвдрэлээс сэргийлэх: Аль болох бага хэмжээтэй газрыг хөндөх хэрэгтэй бөгөөд, тухайн газрыг аль болох хурдан сэргээх шаардлагатай ба үерийн хамгаалалтын дренаж, хагшаас тундас барих далан сувгийг байгуулах шаардлагатай. Барилгын бүх талбайд, үерийн усыг зайлуулах, сааруулах байгууламж барих, үерээр зөөгдөж ирэх шавар, шороо, чулууг тогтоох хамгаалах суваг шуудууг барина. Барилгад ашиглагдах газрын өнгөн хөрсийг өвс, навчны хаягдал болон органик материалуудтай нь авч орон нутгийн эвдэрсэн газрыг нөхөн сэргээхэд ашиглана. Барилгын орчин тойрны эвдэрсэн, элэгдсэн газрын нөхөн сэргээхэд орон нутгийн унаган төрөл зйүлийн ургамал, үрийг ашиглаж хөрсний эвдрэлээс хамгаалах арга хэжээг барилга барих ажил дуусахад хэрэгжүүлж дуусгах шаардлагатай. Ургамалан давхарга ургаж сэргэх хүртлэх хугацаанд элэгдлээс хамгаалах арга хэмээг тогтмол хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Газар шорооны ажлын үед анхаарах асуудлууд Барилга байгууламж барихтай холбоотой бүх төрлийн газар шорооны ажлуудад нарийн хяналт тавьж ажиллах ёстой. Гэрээт гүйцэтгэгч нь газар ухах тэгшлэх ажлыг тухайн орчны унаган төрхийг алдагдуулахааргүйгээр хийхийг хичээх ёстой бөгөөд барилгын зөвшөөрөгдсөн талбайгаас гаднах талбайн газрыг хөндөх ёсгүй. Гэрээт гүйцэтгэгч нь газар ухах аливаа ажлыг хур бороо орохоос өмнө амжуулж дуусгахаар төлөвлөж хэрэгжүүлэх хэрэгтэй ба үүнтэй холбоотойгоор үүсч болох газрын элэгдэл эвдрэлээс урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэх ёстой. Үүний тулд ухаж хөндсөн газрын гадаргууг тэгшилж ургамалжуулах ажлыг заавал хийж гүйцэтгэнэ. Барилгын талбайгаас ухаж авсан илүүдэл шшороог төслийн инженерийн тогтоож өгсөн газарт хийж булан тэгшилээд нөхөн сэргээлт хийнэ. Хаягдал шороог булах газар нь усны урсгалд автахааргүй, газар тариалан, хөдөө аж ахуйн болон бусад эдэлбэрт нөлөөлөхөөргүй байх ба булж тэгшилсэн газар нь цаашид элэгдэл эвдрэлд орохооргүйгээр нягтруулагдсан байх ёстой.
Барилгын ажилд хөрс шороо өөр газраас шинээр авч ашиглах тохиолдолд төслийн инженерийн зөвшөөрлийг авч түүний зааварчилгааны дагуу ашиглана. Шороо чулуу авч ашиглах газар нь голын гольдрол, усны горимыг өөрчлөхөд нөлөөлөхөөргүй байх ёстой. Гэрээт гүйцэтгэгч нь шороо чулуу авсан газрыг цэвэрлэж, хэвийн байдалд оруулсан байх ба уг газар нь тэгшлэгдсэн ус намаг тогтохооргүй болсон байх ёстой.
Хуудас 62
Environmental Management Plan for implementing ILBLIP in Mongolia
62
Голын сав газраас чулуу хайрга авсан тохиолдолд ухсан нүхний гон нь голын өргөнийн 10-ны 1-ээс бага хэмжээтэй байх ёстой ба голын урсгалыг өөрчлөх, сав газарт ямар нөг сөрөг нөлөө үзүүлээгүй байх шаардлагатай. Хайрга чулуу бутлах төхөөрөмж ашиглах тохиолдолд төслийн инженерийн зөвшөөрөл, зааварчилгааг заавал авах ба бутлах төхөөрөмж нь хүн ам суурьшдаг газраас хол зайтай, тоос шороо, дуу чимээний нөлөө үзүүлэхээргүйгээр байрласан байвал зохино.
Чулуу шороо авах газар дараах зааваруудыг мөрдөнө:
1. Тухайн газрыг урьдчилан тогтоож тэмдэгжүүлсэн байх, энэ газар нь эгц налуу, элэгдэлд өртөмхий газар, усны эх үүсвэрээс нандаж 15 метрээс их зайтай байх.
2. Тухайн газраас авах материалын хэмжээнд хязгаар тогтоосон байх.
3. Тухайн газраас авсан өнгөн хөрсийг тусд нь нөөцлөн хадгалаж чулуу шороо авч хэрэглэсний дараа нөхөн сэргээлтэнд буцаан ашиглаж уг газрыг тэгшилж зассан байх. Налуу, зам дагуу байрлалтай газарт элэгдэл эвдрэлээс хамгаалах тусгайлсан арга хэмжээг авч хэрэгжүүлнэ.
4. Тухайн газрын байгалийн даацийг хэтрүүлэлгүйгээр авч ашиглах ба дараа нь ухсан газарт органик гаралтай хаягдал хийж газрыг тэгшилж, ургамалжуулна. Ургамалжуулалтанд аль болох байгалийн ургамалын үр суулгац ашиглах шаардлагатай.
5. Хэрэв тухайн газарт ус зайлуулах, уснаас хамгаалах зорилготой судаг шуудуу байсан бол тэдгээрийг хэвийн байдалд оруулж үлдээх ёстой.
6. Барилгын ажил дуусахад талбайд байгаа хог хаягдал, үлдэгдлийг бүрмөсөн цэвэрлэж орчныг тохижуулна.
Барилгын болон тээврийн хэрэгслэлээс гарсан хог хаягдлыг зайлуулах, устгах Гэрээт гүйцэтгэгч нь барилгын талбайг цэвэрлэхэд өдөр тутам мөрдөх дүрэс гаргаж мөрдүүлэх ба үүнд барилгын ажлаас гарах хог хаягдал тэдгээрийг зайлуулах устгах байгууламж, аргачлалыг тусгасан байна. Хуучин байсан барилгыг буулгах тохиолдолд түүнээс гарах материалуудыг шинэ барилгын ажилд боломжийн хэмжээгээр эргүүлэн ашиглах (тухайлбал: далан, ухсан газрыг дүүргэх гэм мэт). Үлдсэн хаягдлыг төслийн инженерийн зөвшөөрсөн, тодорхой газарт булж зайлуулна. Гэрээт гүйцэтгэгч нь хог хаягдал булж зайлуулах газрыг сонгохдоо (a) ойгоос хол; (б) байгалийн судаг жалгыг таглахааргүй; and (в) ховор болон нэн ховор ургамалд сөрөг нөлөөлөхөөргүй газрыг сонгоно. Гэрээт гүйцэтгэгч нь барилгын материалын хог хаягдлыг ямар ч нөхцөлд байгалийн эмзэг бүс, орчинд хаяж булж болохгүй.
Барилгын материалын хог хаягдал барилгын орчн газарт хаягдсан тохиолдолд гэрээт гүйцэтгэгч эдгээр хог хаягдлыг яаралтай цэвэрлэж, газрыг Төслийн инженерийн тавьж буй шаардлагад нийцүүлэн нөхөн сэргээж хэвийн байдалд оруулж өгнө.
Барилгын явцад хийгдэх тээврийн ажлын нарийн хуваарь төлөлөгөөг гарган Төслийн Инженерээр батлуулан хэрэгжүүлэх ба үүнд тээврийн хэрэгслэлийн хангамж хэрэгцээ, засвар үйлчилгээ, хийх, тэдгээрээс гарагх хог хаягдлыг зайлуулах зэрэг бүхий л ажил асуудлыг тусгасан байна.
Хуудас 63
Environmental Management Plan for implementing ILBLIP in Mongolia
63
Барилгын ажлын үед мөрдөх аюулгүй ажиллагаа Гэрээт гүйцэтгэгчийн үүрэг хариуцлагад барилгын талбайд ажиллах хүмүүсийн аюулгүй байдал болон ойролцоох өмч хөрөнгийг аливаа ослоос хамгаалах үүргийг тусгаж өгнө. Гэрээт гүйцэтгэгч нь үндэсний болон орон нутгийн түвшинд мөрдөгдөх ёстой аюулгүйн ажиллагааны дүрмийн шаардлагыг биелүүлэн, аливаа осол аваараас сэргийлэх, арга хэмжээг авах ба дараах зүйлсийг анхаарч ажиллана:
1. Явган хүний замыг аль болох аюулгүй байдлаар тогтоож нягт нямбай тэмдэгжүүлсэн байх ёстой;
2. Хэрэв барилгын ойр орчимд сургууль байгаад, сургуулийн хүүхдүүд аюулд өртөж болзошгүй байвал замын хяналт хариуцсан ажилтныг ажиллуулж сургуулийн цагаар замын зохицуулалт хийлгэх ёстой;
3. Замын хөдөлгөөний тэмдэг тэмдэгжүүлэлтийг тодорхой хийж, явган хүмүүсийн аюулгүй байдлыг хангах эргүүл хяналтыг барилгыг барьж дуусах хүртэлх хугацаанд тогтмол ажиллуулах ёстой;
4. Барилгын ажил эхлэхээс өмнө ажмллагсдыг аюулгүйн ажиллагааны сургалтуудад хамруулах ёстой;
5. Ажиллагсдыг хувийн хамгаалах хэрэгслэл, ажлын хувцсаар хангаж хэрэглээнд байнгын хяналт тавьж ажиллана;
6. Химийн материал хэрэгслэл, бодис тус бүрээр аюулгүйн мэдээллийн жагсаалт гарган бүтгэж ажиллана;
7. Бүх ажиллагсад дээрх аюулгүйн мэдээллийн жагсаалтыг уншиж танилцах ёстой ба тэдэнд болон хамтран ажиллагсдад нь тухайн бодис, хэрэгслэлээс үүдэн гарах нөлөөлөл, эрсдлийн талаар тодорхой танилцуулсан байх ёстой;
8. Асбестийн найрлагатай материал болон бусад хортой бодисуудыг тусгай сургагдсан ажилчаар устгуулах буюу ариутгуулах ба гүйцэтгэлд нь байнгын хяналт тавьж ажиллана;
9. Их хэмжээний бороотой үед буюу аюултай нөхцөл байдал тохиолдсон үед барилгын ажлыг түр зогсоох.
10. Барилгын ажлын үед газар хөдлөлтийн чичэрхийллийн үед бүх цахилгаан болон механик тоног төхөөрөмжүүдийг яаралтай унтраах, зогсоох.
Дуу чимээ болон тоос шороог бууруулах арга хэмжээ Гэрээт байгууллага нь:
1. Барилгын ажилтай холбоотой тээврийн хөдөлгөөний хурдыг барилгын талбайн орчимд буюу 200 метрийн тойрог дотор 20км/цаг байхаар, талбайн дотор 15 км/цаг байхаар тогтоож мөрдөнө;
2. Барилгын ажилд ажиллаж байгаа тээврийн хэрэгслэл, машин механизмууд, тоног төхөөрөмжөөс гарах дуу чимээг 90 дицбалл буюу түүнээс доош байхаар зохицуулж ажиллана.
3. Эмзэг, өртөмхий газруудад (гэр хороолол, эмнэлэг, амралтын газар, гэх мэт.) илүү хатуу дэг журам тогтоох ба тогтоосноос илүү хэмжээний дуу чимээ гаргахыг хатуу хориглоно.
Хуудас 64
Environmental Management Plan for implementing ILBLIP in Mongolia
64
4. Тоос шороо, тоосонцор үүсгэх аливаа үйлдвэрлэлийг багасгах, ойролцоох айл өрхүүд болон албан газруудад нөлөө үзүүлэхээс зайлсхийх, ба ялангуяа хүүхэд хөгшид бүхий орчинд илүү анхаарч ажиллах.
5. Хөрс хуулах ажиллагааг тодорхой үе шаттайгаар, бага багаар гүйцэтгэх ба салхинд шороо босох, тоосонцор үүсэхээс сэргийлнэ.
6. Барилгын талбайн эргэн тойронд тоос барих хаалт босгох, гэр хороолол, худалдааны төв, амралт сувилалын орчимд илүү анхаарал тавьж ажиллана.
7. Шороон зам, газар ухлага, овоолго, яулуу шороо авч буй газруудад ус цацаж тоос шороог дарах, тоосонцор үүсэхээс хамгаална.
8. Барилгын ажлаас үүдэлтэй чичэрхийлэл, дуу чимээ гаргахыг бууруулах зохистой арга хэмжээг байнга авя хэрэгжүүлэх.
Ашиглагдахгүй барилга, дэд бүтцийг буулгах үед баримтлах журам Гүйцэтгэгч нь аливаа ашиглагдахгүй барилга байгууламжийг нурааж буулгахдаа ажиллагсад болон олон нийтийг дээрээс унах хог хаягдал, эмтэрхий хэлтэрхийд цохиулахаас хамгаалах сэргийлэх шаардлагатай арга хэмжээг авсан байх ёстой. Эдгээр арга хэмжээнд:
� Хог хаягдал унаж болзошгүй бүсийг тогтоож, барилгын дээд давхараас хог хаягдлыг аюулгүйгээр буулгах хоолой байгуулах
� Буулгах ажиллагааг бага багаар хэсэгчлэн гүйцэтгэх /хөрөөдөх, таслах, цүүцдэх гэх мэт/
� Барилгын эмтэрсэн хэсгүүд унахаас хамгаалах тор, түр зуурын хамгаалалтын арга хэмжээг тавцан булан бүрт байгуулах, хамгаалалтын хаалтуудыг байгуулах.
� Ажилчдыг хамгаалах хувцас хэрэгслэл, малгай, гутал, нүдний шил гэх мэтээр хангах.
Олон нийттэй харилцах Ажлыг гүйцэтгэх үед олон нийттэй харилацх ажиллагааг дараах байдлаар зохион байгшуулна:
1. Iтухайн сум орон нутгийн иргэд олон нийтэд барилгын ажлын хуваарь, олон нийтийн үйлчилгээ, замын хөдөлгөөнийг түр хугацаагаар саатуулах хуваарь, шалтгаан, газар ухах, хуучин барилга нураах гэх мэтийн талаар тохиромжтой байдлаар урьдчилан мэдээлэх.
2. Шөнийн цагаар барилгын ажил гүйцэтгэхийг хязгаарлах. Хэрэв шөнийн цагаар ажил гүйцэтгэх шаардлага гарвал нарийн хуваарь гарган олон нийтэд мэдээлэх шаардлагатай.
3. Барилгын ажилтай холбоотойгоор аливаа үйлчилгээг /ус хангамж, цахилгаан, телефон холбоо, таслах, автобусны хөдөлгөөн маршрут өөрчлөх гэх мэт/ саатуулах тохиодолд наандаж 5 хоногийн өмнөөс олон нийтэд мэдээлж тэднийг ажил амьдралаа зохицуулах боломж олгоно.
Байгаль, Түүх, Соёлын Дурсгал илрүүлэх тохиолдолд анхаарах асуудлууд: Гүйцэтгэгч нь газар шорооны ажил хийх явцдаа ямар нэг архелогийн олдвор, түүхийн дурсгал, шарил бүхий газар, илрүүлсэн тохиолдолд:
Хуудас 65
Environmental Management Plan for implementing ILBLIP in Mongolia
65
1. Тухайн илэрц бүхий газарт барилгын ажил явуулахыг тодорхой хугацаагаар зогсоох;
2. Илэрц бүхий газрыг зааглан тусгаарлах;
3. Тухайн зүйлсийг зохих журмын дагуу зөөх хүртэл хугацаанд түүний бүрэн бүтэн байдлыг хамгаалах. Эртний болон ховор эд зүйл олдсон тохиолдолд түнийг хариуцах түүх соёлын байгууллага, эсвэл орон нутгийн захиргааны байгууллагад мэдээлж хүлээлгэн өгөх хүртэл харуул хамгаалалтыг хариуцан гүйцэтгэнэ.
4. Орон нутгийн захиргаа болон түүх соёлын асуудал хариуцсан байгууллагад мэдэгдэх үүргийг барилгын талбайн хяналтын инженер хариуцах ба тэрээр дээрх байгууллагуудад энэ тухай 24 цагийн дотор мэдээлэх үүрэгтэй байна;
5. Тцхайн асуудлаар үүрэг хариуцлага хүлээсэн байгууллага, орон нутгийн захиргаа нь тухайн түүх, соёлын дурсгалт зүйлийг хэрхэх тухай зохих шийдвэр гарах хүртлэх хугацаанд тэдгээрийн хамгаалалт, хадгалалтын асуудлыг хариуцана. Тухайн асуудал хариуцсан мэргэжлийн байгууллага олдсон эд зүйлд урьдчилсан үнэлгээ өгнө. Олдсон эд зйүлийн ач холбогдол, үнэ цэнийг түүх, соёл, шинжлэх ухаан, нийгэм эдийн засгийн ач холбогдлоор нь үнэлэнэ;
6. Олдворыг хэрхэх тухай шийдвэрийг тухайн асуудал хариуцсан байгуулага гаргана. Энэ шийдвэрт тухайн газрыг хамгаалах, тухайн зйүлийг шилжүүлэх, эсвэл барилгын талбайн зураглалд өөрчлөлт оруулах зэрэг асуудлыг тусгана;
7. Олдворыг хэрхэх талаар эрх бүхий байгууллагын гаргасан шийдвэрийг хэрэгжүүлэх асуудлыг орон нутгийн захиргааны албан бичгээр баталгаажуулна;
8. Тухайн олдворыг аюулгүй баталгаатай байдлаар зохицуулах тухай шийдвэр гарч түүнийг хэрэгжүүлсний дараа тухайн эрх бүхий байгууллагын өгсөн шйидвэрээр барилгын ажлыг сэргээн үргэлжлүүлнэ.
Аюултай материал Хэрэв барилгын талбайд ямар нэг хортой, аюултай материал (асбест агуулсан хаягдал материал гэх мэт) байгаа нь ажиглагдсан тохиолдолд гэрээт гүйцэтгэгчээс Аюултай Хог Хаягдлын Менежментийн Төлөвлөгөө боловсруулан хэрэгжүүлэхийг шаардах ба энэхүү төлөвлөгөөг Төслийн инженер батлан мөрдүүлнэ. Энэ төлөвлөгөө нь барилгын болон тээврийн бүх ажилд оролцож байгаа ажилчдад мэдээлэгдэж танилцуулагдсан байх ёстой. Аюултай хог хаягдлыг зайлуулах, устгах ажлыг зөвхөн тусгайлан сургагдсан ажилчид үндэсний болон олон улсын хэмжээнд тавигддаг шаардлагын дагуу гүйцэтгэнэ. Эрүүл мэндийн хамгаалал, үйлчилгээ Гэрээт гүйцэтгэгч нь ажиллагсдынхаа анхны тусламж үзүүлэх, барилгын ажилтай холбоотой үүсч болох осол аваарын үед хэрэглэх хувийн хэрэгцээний эм, эмнэлэгийн зүйлсээр хангах ёстой.
Хуудас 66
Environmental Management Plan for implementing ILBLIP in Mongolia
66
Гэрээт байгууллага нь ажилтнуудаа эрүүл мэндийн урьдчилан сэргийлэх үзлэгт хамруулах, төрөл бүрийн халдварт өмчнөөс сэргийлэх арга хэмжээ хөтөлбөр хэрэгжүүлэх үүрэгтэй. Гэрээт гүйцэтгэгч нь барилгын ажил гүйцэтгэх техникийн саналдаа Ажилчдынхаа эрүүл мэндийг хамгаалах төлөвлөгөөний талаар тусгасан байх ёстой. Барилгын ажлын явц дахь байгаль орчны хяналт удирдлага Төслийн инжеенер байгаль орчинтой холбоотой аливаа асуудлын гүйцэтгэлд хяналт таьж ажиллана. Хэрэв аливаа нэг шаардлагыг хэрэгжүүлэхгүй биелүүлэхгүй байгаа тохиолдолд, Төслийн Инженер нь торгох, тухайн шаардлага хангаагүй ажлыг засаж сайжруулах хүртэл ажлыг түр ба тодорхой хугацаагаар зогсоох арга хэмжээ авна. Гэрээт байгууллага нь үндэсний болон тухайн аймаг сумын захиргаанаас байгаль орчин эрүүл мэнд аюулгүй байдлын талаар гаргасан аливаа зааварчилга шаардлагыг биелүүлэх шаардлагатай.
ХАВСРАЛТ 3. Байгаль орчинтой холбоотой Монгол улсын хуулиуд No Хуулийн нэр Батлагдсан он Холбогдох тогтоол 1 Байгаль Орчныг Хамгаалах тухай 1995, шинэчилсэн 2006 4 2 Газрын тухай 2002 он 6 сар 3 Газрын кадастр ба зураг зүйн тухай 1999 он 12 сар 4 Газрын төлбөрийн тухай 1997 он 4 сар 5 Газар өмчлөх тухай 2002 он 6 сар 6 Шазар өмчлөх тухай хуулийн журмыг хэрэгжүүлэх
тухай 2002 он 6 сар
7 Геодези, зураг зүйн тухай 1997 он 10 сар 8 Улсын Тусгай Хамгаалалттай Газрын тухай 1994 он 11 сар 16 9 УТХГН-ийн Орчны бүсийн тухай 1997 он 10 сар 10 Усны тухай 2004 он 5 сар 11 Ус, рашаан ус ашигласны төлбөрийн тухай 1995 он 5 сар 21 12 Ойн тухай 1995 он 3 сар 38 13 Ойгоос хэрэглээний мод түлээ ашигласны төлбөрийн
тухай 1995 он 5 сар
14 Ой хээрийн туйрээс урьдчилан сэргийлэх хамгаалах тухай
1996 он 5 сар
15 Байгалийн нөөц ашигласны төлбөрөөс байгаль хамгаалах, нөхөн сэргээхэд зарцуулах хувь хэмжээний тухай
2000 он 4 сар
16 Байгалийн ургамлын тухай 1995 он 4 сар 3 17 Байгалийн ургамал ашигласны төлбөрийн тухай 1995 он 5 сар 18 Ургамал хамгаалах тухай 1996 он 3 сар 19 Ан агнуурын тухай 2000, 2003 6 20 Ан амьтны тухай 2000 21 Нэн ховор ургамал амьтан экспортлох импортлох тухай 2002 он 11 сар 22 Ан амьтан агнах, барихад зөвшөөрөл олгох тухай 1995 он 5 сар 23 Газрын хэвлийн тухай 1994 он 12 сар 18 24 Ашигт малтмалын тухай 1997, шинэчилсэн 2006 25 Газрын тосны тухай 1991 26 Агаарын тухай 1995 он 5 сар n.a. 27 Ус цаг уурын тухай 1997 он 11 сар n.a. 28 Химийн хорт бодисоос хамгаалах тухай 1995 он 4 сар 18 29 Байгаль орчны нөлөөллийн үнэлгээний тухай 1998, шинэчилсэн 2002 30 Аялал жуулчлалын тухай 1998 n.a 31 Хатуу хог хаягдлын тухай 2003 он 11 сар 32 Аюултай хог хаягдлыг экспортлох, импортлохыг 2000 он 11 сар
Хуудас 67
Environmental Management Plan for implementing ILBLIP in Mongolia
67
хориглох тухай
ХАВСРАЛТ 4. Монгол улсын нэгдэн орсон байгаль орчны конвенциуд Year Signed Монгол улсын гарын үсэг зурсан олон улсын конвенци
1992 1992 1994 1996
1996 1996 1997 1999 1999 2001
2002 2003 2003 2004
Биологийн Төрөл зүйлийн конвенци Уур амьсгалын өөрчлөлтийн конвенци Цөлжилттэй Тэмцэх конвенци Ховордсон амьтан ургамлыг худалдаалах тухай олон улсын конвенци Озоны давхаргыг хамгаалах тухай Венийн конвенци Озоны давхаргыг цоолдог бодисын тухай Монералын конвенци Аюултай хог хаягдлыг хил давуулан зөөх ба булахад хяналт тавих тухай Базелийн конвенци Ус намгархаг газрыг хамгаалах тухай конвенци Нүүдлийн шувуудыг хамгаалах тухай конвенци Зарим төрлийн химийн хорт аюултай бодис ба пестицидыг Олон улсад худалдаалах зөвшөөрлө олгох тухай Ротердамын конвенци Киотогийн Протокол Мио авулгүй байдлын тухай Картагенийн Протокол Халим агнуурын тухай Олон улсын конвенци Органик бохирдуулагчийн тухай конвенци
Хавсралт 5. Усан дахь химийн бодисын зөвшөөрөгдөх хэмжээ, найрлага.
MNS 4586:1998 № Бодис Хэмжих нэгж Зөвшөөрөх түвшин 1 pH 6,5-8,5 2 Ууссан хүчилтөрөгч* mgО/l 6 ба 4-өөс багагүй 3 BOD5 mgО/l 3 4 COD- Mn mgО/l 10 5 NH4-N mgN/l 0,5 6 NO2-N mgN/l 0,02 7 NO3-N mgN/l 9.0 8 PO4-P mgP/l 0,1 9 Cl mg/l 300 10 F mg/l 1.5 11 SO4 mg/l 100 12 Mn mg/l 0.1 13 Ni mg/l 0.01 14 Cu mg/l 0.01 15 Mo mg/l 0.25 16 Cd mg/l 0.005 17 Co mg/l 0.01 18 Pb mg/l 0.01 19 As mg/l 0.01 20 Cr total mg/l 0.05 21 Cr6+ mg/l 0.01 22 Zn mg/l 0.01 23 Hg мkg/л 0.1 24 Эрдэс тос mg/l 0.05 25 Пенол mg/l 0.001 26 Гадаргын идэвхт бодис mg/l 0.1 27 Бензо (a) Пирен mkg/l 0.005
* Дулааны улиралд 6 mgО/l –ээс бага байх ба халуун үед 4 mgО/l-өөс бага.
Хуудас 68
Environmental Management Plan for implementing ILBLIP in Mongolia
68
ХАВСРАЛТ 6. Гадаргын усанд нийлүүлэх бохир усны бохирдлын зөвшөөрөгдөх түвшин MNS 4943:2000
№ Бохирдуулагч Хэмжих нэгж Зөвшөөрөх түвшин 1 Усны температур 0С 20 2 Устөрөгчийн илтгэгч 6-9 3 BOD mgО/l 20 4 COD mgО/l 50 5 Перманганит исэлдэлт mgО/l 20 6 Хатуу биет mg/l 35 7 Ууссан давс mg/l 800 8 Цианит mg/l 0.05 9 Фенол mg/l 0.05 10 Эрдэс тос mg/l 1 11 Өөх мг/л 5 12 Сульфид мг/л 0.2 13 Зэс мг/л 0.3 14 Кадмий, Cd мг/л 0.03 15 Манган мг/л 0.5 16 Mеркурий мг/л 0.001 17 Sb мг/л 0.05 18 Никель, Ni мг/л 0.2 19 Селен мг/л 0.02 20 Ferrum мг/л 1 21 Хар тугалга мг/л 0.1 22 Нийт хром мг/л 0.3 23 Хром 6 мг/л 0.05 24 Цинк мг/л 1 25 Aмон мг/л 8 26 Нийт азот мг/л 20
2.5’ 21
27 Нийт фосфор мг/л 1.5 0.3’ 28 Хлор мг/л 1.5 29 Трихлорэтилен мг/л 0.2 30 Тетрахлорэтилен мг/л 0.1 31 Нийлмэл органик фосфор мг/л 0.2
Хавсралт 7. Газрын хөрсөнд нийлүүлэх бохир усны бохирдлын зөвшөөрөгдөх түвшин MNS 4943:2000
№ Бохирдуулагч Хэмжих нэгж Зөвшөөрөх түвшин 1 Усэы температур 0С 20 2 Үнэр Үнэр ханхлахгүй 3 Устөрөгчийн илтгэгч 6-9 4 BOD мгО/л 50 5 COD мгО/л 100 6 Перманганит исэлдэлт мгО/л 30 7 Хатуу биет мг/л 150 8 Ууссан давс мг/л 1000 9 Цианит мг/л 0.2 10 Эрдэс тос мг/л 3 11 Өөх мг/л 10 12 Сульфид мг/л 0.5 13 Зэс мг/л 0.5
Хуудас 69
Environmental Management Plan for implementing ILBLIP in Mongolia
69
14 Кадмий мг/л 0.05 15 Манган мг/л 1 16 Mеркурий мг/л 0.001 17 Sb мг/л 0.1 18 Никель, Ni мг/л 0.5 19 Селен мг/л 0.02 20 Төмөр, Fe мг/л 2 21 Pb мг/л 0.5 22 Нийт хрлм мг/л 0.5 23 Хром 6 мг/л 0.1 24 Цинк Zn мг/л 2 25 Амон мг/л 15 26 Нийт азот мг/л 30 27 Нийт фосфор мг/л 5
ХАВСРАЛТ 8. Арьс боловсруулах технологийн явцад гарах бохирдлын шөвшөөрөгдөх хэмжээ
A. Ямааны давсалсан арьс боловсруулах 1 тонн түүхий
эдэд Ус m3/t COD kg/t
BOD kg/t
SS kg/t Cr3 kg/t S kg/t Нийт N2
Kg/t Хлор, kg/t SO4, kg/t
Савандах, шохойдох
25 160 60 120 - 9 14 150 20
Шар махыг хусах
3 20 7 10 5 - 1 60 50
Дарах 8 40 15 20 2 - 2 10 40 Үс хусах 1 10 4 5 - - - - - Нийт 37 230 86 155 7 9 17 220 110
B. Хонины давсалсан нойтон арьсыг боловсруулах
1 тонн түүхий эдэд Ус, m3/t COD, kg/t BOD, kg/t SS, kg/t Cr3,
kg/t S, kg/t Нийт
N2, Kg/t
Хлор, kg/t
SO4, kg/t
Савандах, шохойдох
150 600 260 300 - 20 30 300 5
Шар махыг хусах
70 300 100 30 12 - 10 200 70
Дарах 35 100 35 20 3 - 4 40 40 Үс хусах 10 5 2 2 - - - - - Нийт 265 1005 397 352 15 20 44 540 125
ХАВСРАЛТ 9. Арьс ширний үйлдвэрээс гарах бохир усны бохирдлын зөвшөөрөгдөх түвшин
No Бохирдуулагч Зөвшөөрөгдөх түвшин Measuring unit 1 SS 5500 mg/l 2 COD 6200 mg/l 3 BOD 6000 mg/l 4 Cr3 100 mg/l 5 Сульфат 150 mg/l 6 Хлор 5400 mg/l 7 pH 9.0 -
Хуудас 70
Environmental Management Plan for implementing ILBLIP in Mongolia
70
ХАВСРАЛТ 10. Ашигласан материал 7. ОУСК. Дэлхийн Банкны Груп 2007. Байгаль Орчин, Эрүүл Мэнд, Аюулгүй Байдлын
(EHS) зааварчилга.
8. БОАЖЯ, 2009. Байгаль орчны хууль тогтоомжийн гарын авлага.
9. ХХААХҮЯ, 2006. ХАА-н секторын технологийн гарын авлага.
10. БОАЖЯ, 2000. Аюултай бодистой холбогдох хууль тогтоомжийн эмхтгэл.
11. ЮНЭП. 1997. Үйлдвэрлэлийн салбар дах байгаль орчны менежмент. Үйлдвэрлэл ба Байгаль орчин, НҮБХХ.
12. Долгормаа. Л, 2011. Аюултай хог хаягдал.
13. Дэлхийн Банк, 2012. МААМС төслийн баримт бичиг.
14. Дэлхийн Банк, 2012. МААМС төслийн тухай танилцуулга 15. БОАЖЯ, 2009. Химийн аюултай бодисын үнэлгээ хийх зааварчилга
