ΚΕΙΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ

Κ Α Ρ Λ Μ Α Ρ Ξ - Φ Ρ ΙΝ ΤΡ ΙΧ Ε Ν Γ Κ Ε Λ Σ

ΚΕΙΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ

ΚΡΙΣΗ

Μετάφραση:ΧΡΗΣΤΟΣ ΜΠΑΛΩΜΕΝΟΣ

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ

ΑΘΗΝΑ 2011

ISBN 978-960-451-125-9

© Σύγχρονη Εποχή Εκδοτική ΑΕΒΕΣόλωνος 130,10681 Αθήνα. Τηλ.: 2103320800, fax: 2103813354 http://www.sep.gr, e-mail: info@sep.gr

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η παρούσα έκδοση της Σύγχρονης Εποχής αποτελεί συ­νέχεια της προσπάθειας για τη δημοσίευση ανέκδοτων μέ­χρι σήμερα έργων των Μαρξ και Ένγκελς στην ελληνική γλώσσα. Πρόκειται για μια σημαντική προσπάθεια, αφού το έργο τους αποτελεί τη στέρεη βάση πάνω στην οποία υψώνεται ολόκληρο το υπόλοιπο θεωρητικό οικοδόμημα του μαρξισμού-λενινισμού. Η βαθιά αφομοίωση αυτού του έργου αποτελεί απαραίτητο όρο για την κατανόηση των νο- μοτελειών της πολιτικής δράσης και για την περαιτέρω ανά­πτυξη της επαναστατικής θεωρίας.

Η συγκεκριμένη έκδοση περιλαμβάνει κείμενα των Μαρξ και Ένγκελς για την καπιταλιστική οικονομική κρίση. Η επιλογή των άρθρων έγινε από τη γερμανική έκδοση Marx Engels Werke(MEW) και την αγγλική έκδοση Marx Engels Collected Works (MECW).

Τα κείμενα που περιλαμβάνονται είναι δύο ειδών: α) Αρθρα εφημερίδων τα οποία σχεδόν στο σύνολό τους είναι ανταποκρίσεις του Μαρξ από το Λονδίνο προς τη Νέα Υόρ- κη στο διάστημα που αυτός ήταν απεσταλμένος για την Ευ­ρώπη της αμερικανικής εφημερίδας New York Daily Tribune (1851 -1862). Γι’ αυτόν το λόγο επικεντρώνουν το ενδιαφέ­ρον τους στη βασική οικονομική κρίση αυτής της περιόδου (την κρίση του 1857) ταυτόχρονα με τις αναφορές, τον εντο- πισμό ομοιοτήτων και διαφορών με τις προηγούμενες οι­κονομικές κρίσεις, αλλά και τις προβλέψεις για το μέλλον1.

I. Πολλά από τα σχόλιά του για τις υπόλοιπες κρίσεις ο Μαρξ τα εν- σωμάηοσε στο βασικό οικονομικό του έργο, Το Κεφάλαιο, αφού μετά από το 1861 είχε σταματήσει ουσιαστικά τη δημοσιογραφική του δραστηριό­τητα.

β) Αλληλογραφία ανάμεσα στους Μαρξ-Ένγκελς και άλλα στελέχη του εργατικού κινήματος, η οποία επικεντρώνεται στη μακροχρόνια ύφεση του τελευταίου τετάρτου του 19ου αιώνα.

Η επικέντρωση των κειμένων στις καπιταλιστικές οικο­νομικές κρίσεις του 1857 και της περιόδου 1873-1885 δεν είναι τυχαία, αφού αυτές οι δύο κρίσεις ήταν οι πιο σημα­ντικές για την ανάπτυξη του κεφαλαιοκρατικού τρόπου πα­ραγωγής το 19ο αιώνα.2 Η κρίση του 1857 θεωρείται ως η πρώτη πραγματικά παγκόσμια οικονομική κρίση του κε­φαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής, αφού διακρίνεται από τις προηγούμενες σε έκταση και ένταση, δεδομένου ότι ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής και οι αντιφάσεις του είχαν αναπτυχθεί σε επαρκή βαθμό σε αρκετές ακόμα χώρες πέρα από το Ηνωμένο Βασίλειο. Από την άλλη πλευρά, η οικονομική κρίση του 1873 και η μακροχρόνια ύφεση που ακολούθησε παρουσίαζαν νέα χαρακτηριστικά όσον αφο­ρά την ένταση και τη διάρκειά τους -ως συνέπεια νέων εξε­λίξεων στην καπιταλιστική οικονομία, με σημαντικότερες την εμφάνιση και τη σταδιακή κυριαρχία της μετοχικής εται­ρίας και το σπάσιμο του βιομηχανικού μονοπωλίου της Αγγλίας- τα οποία έθεσαν τους θεμελιωτές του επιστημο­νικού σοσιαλισμού μπροστά στην ανάγκη για περαιτέρω με­λέτη αυτών των φαινομένων και για θεωρητική γενίκευσή τους, ανάγκη που αναδεικνύεται και από τα κείμενα που πε­ριλαμβάνονται στην έκδοση.

Για να εκτιμηθεί η συμβολή κάθε κειμένου στη διαμόρ­φωση της συνολικής θεωρίας του μαρξισμού-λενινισμού, πρέπει να συνυπολογιστεί η περίοδος της συγγραφής του.

2. Οι οικονομικές κρίσεις της περιόδου που έζησαν οι Μαρξ και Ένγκελς ήταν οι εξής: 1825, 1836,1847.1857,1866,1873, 1882 και 1890.

Τα κείμενα που περιλαμβάνονται στην έκδοση καλύπτουν μια μεγάλη χρονική περίοδο, την περίοδο από το 1852 μέ­χρι το 1886. Για να μπορέσουμε λοιπόν να κατανοήσουμε πώς εντάσσονται τα συγκεκριμένα κείμενα στη συνολική προσπάθεια αποκάλυψης των νομοτελειών της κεφαλαιο­κρατικής παραγωγής από τους δύο θεμελιωτές του επιστη­μονικού σοσιαλισμού, αξίζει μια σύντομη αναφορά στην ερευνητική δουλειά κυρίως του Μαρξ, ο οποίος στο μετα­ξύ τους καταμερισμό ήταν περισσότερο επιφορτισμένος με τη μελέτη των ζητημάτων της Πολιτικής Οικονομίας και εί­ναι και ο συντάκτης της πλειοψηφίας των κειμένων της έκ­δοσης.

Ο Μαρξ, σύμφωνα με τα λεγάμενα του ίδιου, αναγκά­στηκε για πρώτη φορά να ασχοληθεί με τα «λεγόμενα υλικά συμφέροντα» με αφορμή τα δημοσιογραφικά του καθήκο­ντα στην Εφημερίδα του Ρήνου την περίοδο 1842-1843. Από τότε ξεκίνησε μια δεκαπεντάχρονη μελέτη των ζητημάτων που άπτονται της Πολιτικής Οικονομίας, η οποία επιτα­χύνθηκε μετά από την εγκατάσταση του Μαρξ στο Λονδίνο το 1849. Μετά από την περαιτέρω επεξεργασία του υλικού που είχε συγκεντρώσει, ο Μαρξ ξεκίνησε την προσπάθεια έκδοσής του με την έκδοση της Κριτικής της Πολιτικής Οι­κονομίας το 1859, που αποτελεί ουσιαστικά το πρώτο ολο­κληρωμένο έργο του στο πεδίο της Πολιτικής Οικονομίας. Το υλικό αυτό αποτέλεσε αντικείμενο βαθύτερης επεξεργα­σίας τη δεκαετία του 1860, με κορύφωση την έκδοση του πρώτου τόμου του έργου Το Κεφάλαιο το 1867, ενώ την ίδια περίοδο ο Μαρξ επεξεργαζόταν και σημαντικό τμήμα του τρίτου τόμου και ένα μικρότερο τμήμα του δεύτερου τόμου Του Κεφαλαίου. Υπενθυμίζουμε ότι ο δεύτερος και ο τρί­τος τόμος Του Κεφαλαίου εκδόθηκαν με ευθύνη και επιμέ­λεια του Ένγκελς μετά από το θάνατο του Καρλ Μαρξ.

Τα κείμενα που δημοσιεύονται στην παρούσα έκδοση δεν αποτελούν την «τελευταία λέξη» του Μαρξ για την καπιτα­λιστική οικονομική κρίση, αφού δε θίγονται κάποια σημα­ντικά ζητήματα που πραγματεύεται ο Μαρξ στο Κεφάλαιο, όπως ο νόμος της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους και η σχέση του με την καπιταλιστική οικονομική κρίση. Σε μεγάλο βαθμό τα κείμενα αυτά έχουν και ιστορικό χαρα­κτήρα.

Ωστόσο η επικαιρότητα των κειμένων αυτών βρίσκεται στο ότι καταπιάνονται με πολλά ζητήματα, η σωστή ερμη­νεία των οποίων οπλίζει πολιτικά την εργατική τάξη στη μάχη που δίνει για την αποκάλυψη των αιτιών της καπιτα­λιστικής οικονομικής κρίσης και της διεξόδου από αυτήν. Από αυτά τα κείμενα μπορούν να αντληθούν σημαντικά ιδε­ολογικά εφόδια για την πάλη ενάντια στις αστικές και οπορ- τουνιστικές θεωρίες για την κρίση. Το κοινό χαρακτηριστι­κό των κειμένων είναι η ανάδειξη του νομοτελειακού χα­ρακτήρα της οικονομικής κρίσης στον καπιταλισμό, ανε­ξάρτητα από την επιτάχυνση ή επιβράδυνσή της εξαιτίας δευτερευόντων ως προς την αιτία της παραγόντων, όπως η κερδοσκοπία, οι πόλεμοι, η νομισματική διαχείριση της κά­θε αστικής κυβέρνησης, το καθεστώς εμπορίου (ελεύθερο εμπόριο ή προστατευτισμός), η καλή ή κακή σοδειά κλπ. Εί­ναι πολύ χαρακτηριστικές οι αναφορές στα κείμενα των Μαρξ και Ένγκελς για τις προσπάθειες της άρχουσας τά­ξης να αποδώσει την κρίση σε κάποια «ανωμαλία», σε κά­ποιον εξωτερικό ως προς τον κεφαλαιοκρατικό τρόπο πα­ραγωγής παράγοντα.

Κάθε άρθρο αποτελεί ουσιαστικά προσπάθεια να απο- δομηθεί, στη βάση συγκεκριμένων στοιχείων της εποχής, η τρέχουσα κάθε φορά αστική επιχειρηματολογία για τις οι­κονομικές κρίσεις. Κάθε άρθρο, ανάλογα και με την ιδεο­

- 1 0 -

λογική αντιπαράθεση της στιγμής, εστιάζει σε κάποια υπαρ­κτή δευτερεύουσα πλευρά της κρίσης, αναδεικνύει το πραγ­ματικά όρια της επίδρασής της στην καπιταλιστική οικο­νομική κρίση υπερπαραγωγής, εστιάζοντας όμως πάντα στη σχέση της με το βασικό, το νομοτελειακό χαρακτήρα δηλα­δή της οικονομικής κρίσης στον καπιταλισμό ως απόρροια των ίδιων των αντιφάσεών του. Έτσι, π.χ., η κερδοσκοπία δεν αντιμετωπίζεται ως αιτία της κρίσης, αλλά ως άμεση συ­νέπεια της υπερσυσσώρευσης κεφαλαίου, ως άμεση συνέ­πεια της «ευημερίας», όπως χαρακτηρίζει ο Μαρξ τη φάση της ραγδαίας οικονομικής ανόδου· ή, το εμπορικό έλλειμ­μα και η αντίστοιχη εκροή μετάλλων από μια χώρα δεν αντι­μετωπίζεται ως αιτία της κρίσης, αλλά ως παράγοντας που απλώς επηρεάζει το χρόνο και πιθανώς την έκταση του ξε­σπάσματος της. Έτσι, το πνεύμα όλων των κειμένων θα μπορούσε να συμπυκνωθεί στην εξής φράση της έκδοσης: «Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε νέας εμπορικής κρίσης1 δεν επιτρέπεται να επισκιάζουν τις πλευρές που είναι κοι­νές για όλες τις κρίσεις» (σελ. 153 στην παρούσα έκδοση).

Τα κείμενα θίγουν (χωρίς όμως τις περισσότερες φορές να εμβαθύνουν) και άλλα ενδιαφέροντα ζητήματα γενικό­τερου θεωρητικού ενδιαφέροντος, όπως τη στήριξη των κε­φαλαιοκρατών από το αστ ικό κράτος κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης, τη σχέση μεταξύ της σφαίρας της πα­ραγωγής και του λεγάμενου νομισματικού τομέα, τις ροές των μετάλλων μεταξύ των διάφορων καπιταλιστικών κρα­τών, τις διαμαρτυρίες των κεφαλαιοκρατών εναντίον της εργατικής νομοθεσίας επικαλούμενοι τις ανάγκες ανταγω­

3. Σημ. Met. : Ο Μαρξ χρησιμοποιεί στα περισσότερα άρθρα του τον όρο εμπορική χρίση(ύζ συνώνυμο της οικονομικής κρίσης και όχι κάποιας ιδι­αίτερης κρίσης στη σφαίρα του εμπορίου.

- 11 -

νιστικότητας των αγγλικών επιχειρήσεων (σε συνθήκες σπασίματος του αγγλικού βιομηχανικού μονοπωλίου και ανάδειξης νέων κρατών-ανταγωνιστών) κλπ.

Τέλος σημειώνουμε ότι, ενώ τα άρθρα παρατίθενται ολό­κληρα, όσον αφορά την αλληλογραφία στις περισσότερες περιπτώσεις παρατίθενται μόνο αποσπάσματα από τα γράμματα. Ο λόγος είναι ότι μεγάλο μέρος των γραμμάτων ασχολούνταν με άσχετα ως προς το θέμα περιστατικά -όπως προσωπικές σχέσεις, γεγονότα της τρέχουσας πολι­τικής περιόδου κλπ.- και η συνολική δημοσίευσή τους θα αποπροσανατόλιζε σε μεγάλο βαθμό από το κεντρικό ζήτη­μα αυτής της θεματικής έκδοσης. Αυτή η τακτική άλλωστε ακολουθείται σε όλες τις αντίστοιχες θεματικές εκδόσεις της αλληλογραφίας τους, αλλά και στα Διαλεχτά Έργα.

Σεπτέμβρης 20II

Οι εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή

- 1 2 -

ΚΑΡΑ ΜΑΡΞ

Ο Π ΑΟ ΥΠ ΕΡΙΣΜ Ο Σ Κ ΑΙ ΤΟ Ε Λ ΕΥ Θ ΕΡ Ο ΕΜΠΟΡΙΟ

Η επικείμενη εμπορική κρίση1

Σε ένα ζυθοποιείο στο Μπάνμπουρι, ο κύριος Henley, ο υπουργός Εμπορίου2, εξήγησε πρόσφατα στους συγκε­ντρωμένους φίλους του γεωργούς ότι ο παουπερισμός εί­χε μειωθεί, αλλά όχι για λόγους που σχετίζονται με το ελεύθερο εμπόριο· πρώτ’ από όλα είχε μειωθεί λόγω του λιμού στην Ιρλανδία1, των υπερπόντιων ανακαλύψεων

1. Το άρθρο αυτό περιλαμβάνεται στη γερμανική συλλογή Απάντων των Μαρξ-Ένγκελς, Marx Engels Werke, τόμ. 8, σελ. 367-373 και στην αντίστοιχη αγγλική συλλογή Marx Engels Collected Works, τόμ. 11, σελ. 357-363. Δημοσιεύτηκε την 1.11.1852 στην εφημερίδα NewYork Daily Tribune, αρ. φύλλου 3601. Αρχικά ο Μαρξ έγραψε αυτό το άρθρο και το άρθρο που έμεινε γνωστό με τον τίτλο «Πολιτικές συνέπειες του εμπορι­κού παροξυσμού» στη Γερμανία ως ένα ενιαίο άρθρο, που απέστειλε στον Ένγκελς στο Μάντσεστερ στις 12 Οκτώβρη, για να μεταφραστεί στα αγ­γλικά. Ο Ένγκελς διαίρεσε το κείμενο σε δύο ανεξάρτητα άρθρα. Ό ταν τα μεταφρασμένα άρθρα στάλθηκαν στη Νέα Υόρκη, ο Μαρξ σημείωσε ως ημερομηνία συγγραφής του πρώτου άρθρου τη 15.10.1852 και του δεύτε­ρου τη 19.10.1852.0 όρος παουπερισμός μεταφράζεται από τη γερμανι­κή λέξη «Pauperismus» και από την αγγλική λέξη «pauperism». Επιλέχθηκε η συγκεκριμένη μετάφραση με δεδομένο ότι και στην ελληνική έκδοση Του Κεφαλαίου έχει επιλεγεί αυτή η μετάφραση με παράθεση σε παρένθεση της γερμανικής λέξης και της εξήγησης: «έσχατη εξαθλίωση» (βλ. Κ . Μαρξ, Το Κεφάλαιο, τόμ. 1, σελ. 666, εκδ. Σύγχρονη Εποχή).

2. Σημ. Μετ.: Στο αγγλικό κείμενο: ο Πρόεδρος της Επιτροπής Εμπο­ρίου.

3. Το 1845 ξέσπασε στην Ιρλανδία λιμός που οφειλόταν κυρίως σε μια

- 1 3 -

χρυσού4, της μεταναστευτικής εξόδου από την Ιρλανδία, της μεγάλης ζήτησης για τη βρετανική ναυτιλία που οφεί- λεται σε αυτήν την έξοδο κλπ. κλπ.5 Πρέπει να παραδε­χτούμε ότι «ο λιμός» αποτελεί εξίσου ριζικό μέσο απένα­ντι στον παουπερισμό, όπως και το αρσενικό απέναντι στους αρουραίους.

«Τουλάχιστον», παρατηρεί το Economist του Λονδίνου, «οι Τόρις6 πρέπει να παραδεχτούν την τωρινή ευημερία και τη φυσική της συνέπεια, τα άδεια φτωχοκομεία\»

To Economist8 προσπαθεί στη συνέχεια να αποδείξει σε αυτόν τον σκεπτικιστή υπουργό Εμπορίου ότι τα φτωχο­κομεία έχουν αδειάσει, ως συνέπεια αποκλειστικά του ελεύ­θερου εμπορίου, και ότι, αν επιτρεπόταν στο ελεύθερο εμπό­ριο να αναπτυχθεί ανεμπόδιστα, θα εξαφανίζονταν τελεί­ως από το βρετανικό έδαφος. Δυστυχώς όμως οι στατιστι­

νέα ασθένεια της πατάτας, του βασικού δηλαδή διατροφικού μέσου του αγροτικού πληθυσμού της Ιρλανδίας. Κατά τη διάρκεια του λιμού, ο οποί­ος διήρκεσε μέχρι το 1852, ο πληθυσμός της Ιρλανδίας μειώθηκε κατά 20- 25%. Περίπου ένα εκατομμύριο Ιρλανδοί πέθαναν από ασιτία, ενώ άλλο ένα εκατομμύριο μετανάστευσαν κυρίως προς την Αυστραλία, τις ΗΠ Α, τον Καναδά.

4. Εδώ ο Μαρξ εννοεί τις ανακαλύψεις μεγάλων κοιτασμάτων χρυσού στην Αυστραλία και την Καλιφόρνια.

5. Βλ. το λόγο του Henley σε μια συνεστίαση των Τόρις στο Μπάν- μπουρι στις 28.9.1852, The Times, αρ. τεύχους 21234,30.9.1852.

6. Πολιτική πτέρυγα στο βρετανικό κοινοβούλιο από τα τέλη του 17ου μέχρι και τα μέσα του 19ου αιώνα. Εξέφραζε κατά πρώτο λόγο τα συμφέ­ροντα των γαιοκτημόνων.

7. «Ο κ. Henley και ο παουπερισμός». The Economist, τεύχ. 475, 2.10.1852.

8. Αγγλικό οικονομικό και πολιτικό εβδομαδιαίο περιοδικό, το οποίο από το 1843 κυκλοφορούσε (ος όργανο της βιομηχανικής μεγαλοαστικής τάξης.

- 1 4 -

κές του Economist δεν αποδεικνύουν αυτό που επιθυμούν να αποδείξουν.

Όπως είναι γνωστό, η σύγχρονη βιομηχανία και το σύγ­χρονο εμπόριο διατρέχουν περιοδικές φάσεις που διαρκούν από 5 έως 7 χρόνια. Κατά τη διάρκεια κάθε φάσης η βιομη­χανία και το εμπόριο περνάνε από διαφορετικά στάδια που το ένα διαδέχεται το άλλο -ηρεμία, αναζωογόνηση, αυξα­νόμενη αυτοπεποίθηση, έντονη επιχειρηματική δραστηριό­τητα, ευημερία, παροξυσμός, υπερεπέκταση, κραχ, περιο­ρισμός, στασιμότητα, κατάσταση ανάγκης και τελικά ξανά ηρεμία.

Θέλαμε να κάνουμε αυτήν τη διαπίστωση πριν στραφού­με ξανά στις στατιστικές του Economist. Από το 1834 όταν το ποσό που δαπανιόταν για την υποστήριξη των φτωχών ανερχόταν σε 6.317.255 στερλίνες, το 1837 είχε φτάσει στο χαμηλότερο του σημείο, στις 4.044.741 στερλίνες. Από τό­τε άρχισε πάλι να αυξάνει κάθε χρόνο μέχρι το 1843, όταν έφτασε τις 5.208.027 στερλίνες. Το 1844, το 1845 και το 1846 έπεσε ξανά στις 4.954.204 στερλίνες και αυξήθηκε ξανά το 1847 και το 1848, όταν έφτασε τις 6.180.764 στερλίνες, δη­λαδή σχεδόν στο ύψος του 1834 πριν την εισαγωγή του νέ­ου νόμου για τους φτωχούς9. Τα έτη 1849, 1850, 1851 και

9. Poor Law. To 1834 ψηφίστηκε ο «Νόμος για την τροποποίηση και τη βελτίωση των νόμων των σχετικών με τους φτωχούς στην Αγγλία και την Ουαλία». Ο νόμος αυτός προέβλεπε μόνο μία μορφή ανακούφισης για τους φτωχούς που ήταν σωματικά ικανοί προς εργασία· τη διαμονή τους σε φτωχοκομεία (workhouses) υπό συνθήκες φυλακής και καθεστώς ανα­γκαστικής εργασίας, όπου οι εργάτες ασκούσαν μη παραγωγική, μονότο­νη και εξουθενωτική εργασία χωρίς πληρωμή έναντι της άθλιας διαμονής και τροφής τους. Ο λαός αποκαλούσε αυτά τα φτωχοκομεία «Βαστίλλη των φτωχών».

- 1 5 -

1852 μειώθηκε ξανά στις 4.724.619 στερλίνες. Όμως η πε­ρίοδος από το 1834 μέχρι το 1837 ήταν περίοδος ευημε­ρίας10, η περίοδος από το 1838 μέχρι το 1842 περίοδος κρί­σης και στασιμότητας, από το 1843 μέχρι το 1846 ξανά πε­ρίοδος ευημερίας, τα έτη 1847 και 1848 ήταν έτη κρίσης και στασιμότητας και η περίοδος από το 1849μέχριτο 1852 ξα­νά περίοδος ευημερίας.

Τι αποδεικνύουν, λοιπόν, αυτές οι στατιστικές; Στην κα­λύτερη περίπτωση μόνο την κοινότυπη ταυτολογία ότι ο βρετανικός παουπερισμός αυξάνεται και μειώνεται σε συ­νάρτηση με τις εναλλασσόμενες περιόδους στασιμότητας και ευημερίας και ανεξάρτητα από το καθεστώς ελεύθερου εμπορίου ή προστατευτισμού. Πράγματι, το έτος ελεύθερου εμπορίου 1852 βρίσκουμε τα χρήματα που δαπανιούνται για την υποστήριξη των φτωχών να είναι κατά 679.878 στερ­λίνες περισσότερα από το έτος προστατευτισμού 1837, πα­ρά τον ιρλανδικό λιμό, το χρυσό της Αυστραλίας και το στα­θερό ρεύμα μετανάστευσης.

Μια άλλη βρετανική εφημερίδα, που είναι οπαδός του ελεύθερου εμπορίου, προσπαθεί να αποδείξει ότι το ελεύ­θερο εμπόριο αυξάνει τις εξαγωγές και αυτές με τη σειρά τους αυξάνουν την ευημερία και, ως συνέπεια της αύξησης της ευημερίας, ο παουπερισμός πρέπει να μειωθεί και τελι­κά να εξαφανιστεί. Τα ακόλουθα νούμερα υποτίθεται ότι αποδεικνύουν αυτόν τον ισχυρισμό. Ο αριθμός των σωμα­τικά ικανών προς εργασία ανθρώπων που είναι καταδικα­σμένοι να ζουν από τις δαπάνες υποστήριξης των φτωχών έφτανε:

10. Σημ. Μετ.: Ο Μαρξ χρησιμοποιεί επανειλημμένα στα κείμενά του αυτήν τη λέξη, με την έννοια της ανοδικής φάσης της οικονομίας και όχι της ευημερίας του λαού.

- 1 6 -

την 1.1.1849 τους 201.644 σε 590 ενώσεις φτωχών", την 1.1.1850 τους 181.159 σε 606 ενώσεις φτωχών, την 1.1.1851 τους 154.525 σε 606 ενώσεις φτωχών.

Αν συγκρίνουμε με αυτά τα στοιχεία τις στατιστικές για τις εξαγωγές, βρίσκουμε τα ακόλουθα νούμερα για τα βρε­τανικά και ιρλανδικά εξαγωγικά εμπορεύματα:

σε στερλίνες1848 48.946.3951849 58.910.8331850 65.756.035

Τι αποδεικνύουν τώρα αυτά τα στοιχεία; Η αύξηση των εξαγωγών κατά 9.964.488 στερλίνες λύτρωσε περισσότε­ρους από 20.000 ανθρώπους από τον παουπερισμό το 1849· μια περαιτέρω αύξηση της τάξης των 6.845.202 στερλινών λύτρωσε το 1850 άλλους 26.634. Τώρα, ακόμα κι αν υποθέ­σουμε ότι το ελεύθερο εμπόριο θα μπορούσε να παραμερί­σει ολοκληρωτικά τους βιομηχανικούς κύκλους με τα σκα- μπανεβάσματά τους, τότε η λύτρωση του συνόλου των ικα­νών για εργασία πάουπερς θα απαιτούσε -κάτω από το ση­μερινό καθεστώς- μια περαιτέρω αύξηση των εξαγωγών κα­τά 50.000.000 στερλίνες ετησίως, δηλαδή περίπου κατά 100%. Και αυτοί οι νηφάλια σκεπτόμενοι αστοί στατιστι- κολόγοι τολμούν να κάνουν λόγο για «ουτοπιστές»! Όντως, δεν υπάρχουν μεγαλύτεροι ουτοπικοί από αυτούς τους αστούς αισιόδοξους.

Στα χέρια μου βρίσκονται τα ντοκουμέντα που μόλις δη­

11. Σύμφωνα με το νόμο του 1834 δημιουργήθηκαν ενώσεις φτωχών (Poor Law Unions), η κάθε μία από τις οποίες έπρεπε να δημιουργήσει ένα φτωχοκομείο.

- 1 7 -

μοσίευσε η ανώτατη Αρχή για τη φτώχεια12. Αυτά αποδει- κνύουν πράγματι ότι έχει σημειωθεί μείωση του αριθμού των φτωχών, έναντι των ετών 1848 και 1851. Αλλά την ίδια στιγμή από αυτά τα ντοκουμέντα προκύπτει ότι από το 1841 μέχρι το 1844 υπήρχαν κατά μέσο όρο 1.431.571 φτωχοί και από το 1845 μέχρι το 1848 1.600.257 φτωχοί. Το 1850 1.809.308 πάουπερς έλαβαν υποστήριξη εντός και εκτός των φτωχοκομείων, το 1851 ήταν 1.600.329, δηλαδή περισσότε­ροι από το μέσο όρο της περιόδου από το 1845 μέχρι το 1848. Αν συγκρίνουμε τώρα αυτούς τους αριθμούς με την εξέλιξη του πληθυσμού, όπως αυτή αποτυπώνεται στην απογραφή, τότε βρίσκουμε ότι την περίοδο από το 1841 μέ­χρι το 1848 σε κάθε χίλιους κατοίκους οι 89 ήταν πάουπερς, ενώ το 1851 σε κάθε χίλιους ανθρώπους οι 90 ήταν πάου­περς. Έτσι, στην πραγματικότητα ο παουπερισμός αυξή­θηκε πάνω από το μέσο όρο των ετών της περιόδου από το1841 μέχρι το 1848, και αυτό, παρά το ελεύθερο εμπόριο, το λιμό, την ευημερία, παρά το χρυσό της Αυστραλίας και το μεταναστευτικό ρεύμα.

Με αυτήν την ευκαιρία μπορώ επίσης να σημειώσω ότι ο αριθμός των εγκληματιών έχει επίσης αυξηθεί, και μια μα­τιά στο The Lancet, ένα ιατρικό περιοδικό, αποδεικνύει ότι η νόθευση και η δηλητηρίαση των τροφίμων συμβαδίζει με το ελεύθερο εμπόριο. Κάθε βδομάδα το περιοδικό The Lancet προκαλεί νέο πανικό στο Λονδίνο με την αποκάλυ­ψη νέων μυστηρίων. Αυτό το περιοδι κό έχει συστήσει μια ολοκληρωμένη επιτροπή έρευνας από γιατρούς, χημικούς κλπ. για να εξετάσει τα τρόφιμα που πωλούνται στο Λον­δίνο. Και η έκθεση λέει ότι τα πάντα είναι νοθευμένα και δη­

12. Σημ. Met.: Στο αγγλικό κείμενο: η Επιτροπή του Νόμον για τους φτωχούς (Poor Law Board).

λητηριασμένα· ο καφές, το τσάι, το ξίδι, το πιπέρι, τα μαρι- ναρισμένα λαχανικά κλπ. Οι μέθοδοι της αστικής πολιτι­κής εμπορίου, τόσο του ελεύθερου εμπορίου όσο και του προστατευτισμού, δεν μπορούν, όπως είναι αυτονόητο, να ξεκαθαρίσουν αυτά τα φαινόμενα που αποτελούν απλώς τις φυσικές και αναγκαστικές συνέπειες της οικονομικής βάσης της αστικής κοινωνίας. Και η ύπαρξη ενός εκατομ­μυρίου πάουπερς στα βρετανικά φτωχοκομεία είναι εξίσου αχώριστα δεμένη με τη βρετανική ευημερία όσο και τα δε­καοχτώ με είκοσι εκατομμύρια χρυσού στην Τράπεζα της Αγγλίας.

Αυτό πρέπει να ξεκαθαριστεί μια κι έξω στους αστούς φαντασιόπληκτους που από τη μία παρουσιάζουν ως απο­τέλεσμα του ελεύθερου εμπορίου αυτό που είναι απλώς ένα αναγκαίο επακόλουθο της περιόδου ευημερίας του εμπορι­κού κύκλου και οι οποίοι από την άλλη περιμένουν πράγ­ματα από την αστική ευημερία που αυτή δεν μπορεί να επι­φέρει. Αφού το ξεκαθαρίσαμε αυτό μια κι έξω, δεν μπορεί να υπάρχει αμφιβολία ότι το έτος 1852 αποτελεί ένα από τα πιο χαρακτηριστικά έτη ευημερίας που απόλαυσε ποτέ η Αγγλία. Το ύψος των δημόσιων εσόδων παρά την κατάργη­ση του λεγάμενου φόρου των παραθύρων15, το τονάζ" που αποτυπώνεται στις καταστάσεις των ναυτιλιακών εται­

13. Window tax: Φόρος που αποτελούνταν από δύο μέρη- ένα αρχικά σταθερό μέρος, σύμφωνα με το οποίο αποδιδόταν στην κυβέρνηση ένα στα­θερό ποσό για το κάθε σπίτι και το οποίο αργότερα μετατράπηκε σε ένα ποσό ανάλογο της αξίας του σπιτιού- και ένα μεταβλητό μέρος που απο­διδόταν από τους ιδιοκτήτες σπιτιών με περισσότερα παράθυρα από αυ­τά που ορίζονταν νομικά, αρχικά 10, στη συνέχεια 7 και μετά 8 .0 φόρος αυτός καταργήθηκε στις 24.7.1851 και αντικαταστάθηκε από ένα φόρο επί των κατοικημένων σπιτιών.

14. Σημ. Μετ.: Η χωρητικότητα ενός πλοίου σε τόνους.

- 19 -

ριών, οι εξαγωγές, οι τιμές που καταγράφονται στην αγορά χρήματος και κυρίως η πρωτόγνωρη δραστηριότητα στις βιομηχανικές περιοχές -όλα αυτά τα στοιχεία αποτελούν αδιάψευστους μάρτυρες αυτού του γεγονότος.

Ακόμα και η πιο επιφανειακή γνώση της ιστορίας του εμπορίου από την αρχή του 19ου αιώνα αρκεί για να πείσει τον οποιονδήποτε ότι δεν είναι μακριά η στιγμή στην οποία ο εμπορικός κύκλος θα περάσει στην περίοδο του παροξυ­σμού για να μεταπηδήσει στη συνέχεια στην περίοδο της υπερκερδοσκοπίας και του κραχ. «Αυτό αποκλείεται ̂ φ ω ­νάζουν οι αστοί οπτιμιστές. «Σε καμία προηγούμενη πε­ρίοδο δεν υπήρχε τόσο λίγη κερδοσκοπία όπως στη σημερι­νή. Η σημερινή μας ευημερία βασίζεται στην παραγωγή προϊόντων άμεσης χρήσης, που καταναλώνονται με την ίδια σχεδόν ταχύτητα που εμφανίζονται στην αγορά και τα οποία αποφέρουν στους εργοστασιάρχες ένα επαρκές κέρ­δος, ενθαρρύνοντας έτσι τη νέα παραγωγή και μάλιστα σε ακόμα μεγαλύτερη έκταση.»

Αυτό σημαίνει με άλλα λόγια ότι αυτό που χαρακτηρίζει τη σημερινή περίοδο ευημερίας είναι το γεγονός ότι το υπάρχον πλεόνασμα κεφαλαίου ριχνόταν και ρίχνεται κα­τευθείαν στη βιομηχανική παραγωγή. Μετά από την τελευ­ταία έκθεση του ανώτατου επιθεωρητή εργοστασίων, του κύριου Leonard Homer, μόνο στα εργοστάσια βαμβακιού η ιπποδύναμη αυξήθηκε κατά 3.717 ίππους. Η καταμέτρηση των εργοστασίων που μόλις τώρα αρχίζουν να κατασκευά­ζονται δεν έχει τέλος. Στη μια περίπτωση ένα κλωστήριο με 150 ίππους ιπποδύναμη, στην άλλη περίπτωση ένα υφα­ντουργείο με 600 αργαλειούς παρασκευής έγχρωμων υφα­σμάτων, στην άλλη ξανά ένα κλωστήριο με 60.000 αδράχτια και 620 ίππους ιπποδύναμη, ένα ακόμα κλωστοϋφαντουρ­γείο με 200, ένα πέμπτο με 300 ίππους ιπποδύναμη κλπ.

- 2 0 -

Ωστόσο η μεγαλύτερη εργοστασιακή μονάδα θα ανεγερθεί στο Μπράντφορντ (Γιορκσάιρ) για την παραγωγή αλπακά και συνθετικών υφασμάτων.

«Το μέγεθος αυτής της εγκατάστασης, που ανεγείρεται από τον κύριο Titus Salt, μπορεί να γίνει αντιληπτό από το γεγονός ότι υπολογίζεται να επεκταθεί σε μια επιφάνεια έξι έικρ". Το βασικό κτήριο θα είναι ένα ογκώδες τούβλινο οι­κοδόμημα αξιόλογων αρχιτεκτονικών αξιώσεων, του οποί­ου η μοναδική αίθουσα θα έχει μήκος540πόδια'6. Μόνο μη­χανές αναγνωρισμένης αξίας και τελευταίας τεχνολογίας θα χρησιμοποιηθούν. Οι ατμομηχανές που θέτουν σε κίνηση μια τέτοια τεράστια μάζα μηχανών θα παραχθούν από την εται­ρία Fairbaim στο Μάντσεστερ και υπολογίζεται ότι θα έχουν ιπποδύναμη 1.200 ίππων. Μόνο οι εγκαταστάσεις παραγω­γής αερίου θα ισούνται σε μέγεθος με μία μικρή πόλη και θα βασίζονται στο σύστημα υδρογονανθράκων του White. Υπο­λογίζεται ότι θα χρειαστούν5.000φώτα, που θα καταναλώ­νουν ημερησίως 100.000 κυβικά πόδια αερίου. Στον άμεσο περίγυρο αυτής της τεράστιας εγκατάστασης ο κύριος Salt κατασκευάζει 700μικρά σπίτια για τους εργάτες.» 11

Τι συνεπάγεται τώρα αυτή η κολοσσιαία επένδυση κεφα­λαίου στην άμεση βιομηχανική παραγωγή; Μήπως ότι δε θα εμφανιστεί η κρίση; Σε καμία περίπτωση. Αντίθετα, θα είναι πολύ πιο επικίνδυνη στο χαρακτήρα της από την κρίση του 1847, καθώς τότε η κρίση είχε περισσότερο το χαρακτήρα της

15. Σημ. Μετ.: 1 έικρ = 4.046,8 τ.μ.16. Σημ. Μετ.: Το πόδι («feet» στα αγγλικά) είναι μονάδα μέτρησης του

μήκους σε διάφορα συστήματα, κυρίως στις ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασί­λειο. Ανάλογα με το σύστημα μέτρησης, ισούται με το 14 ως το Ά του μέ­τρου.

17. The Economist, 2 .10 .1852.

- 2 1 -

χρηματικής και εμπορικής κρίσης και όχι τόσο της βιομη­χανικής κρίσης. Αυτήν τη φορά θα πλήξει με τη μεγαλύτερη σφοδρότητα τις βιομηχανικές περιοχές. Ας ανακαλέσουμε στη μνήμη μας το χωρίς προηγούμενο παράδειγμα της στα­σιμότητας της περιόδου 1838-1842, που επίσης αποτελούσε άμεσο αποτέλεσμα της βιομηχανικής υπερπαραγωγής. Όσο περισσότερο πλεονάζον κεφάλαιο συγκεντρώνεται στη βιο­μηχανική παραγωγή, αντί να διαιρείται στα πολυποίκιλα κανάλια της κερδοσκοπίας, τόσο μεγαλύτερη θα είναι η έκτα­ση της κρίσης, τόσο μεγαλύτερη η διάρκεια και η αμεσότητα με την οποία η κρίση θα πλήξει τη μάζα των εργατών, αλλά και την ελίτ της αστικής τάξης. Και αν τη στιγμή της στρο­φής ολόκληρη η τεράστια ποσότητα εμπορευμάτων που ήδη έχει ριχτεί στην αγορά μετατρέπεται αμέσως σε μια δυσκί­νητη σαβούρα, πόσο περισσότερο θα ισχύει αυτό στην περί­πτωση αυτών των πολυάριθμων επεκτεινόμενων ή νεοανε- γερμένων εργοστασίων, που μόλις επρόκειτο να ξεκινήσουν την παραγωγική διαδικασία και για τα οποία είναι ζήτημα ζωής ή θανάτου να μπορούν να ξεκινήσουν αμέσως τις ερ­γασίες τους; Κάθε φορά που το κεφάλαιο εγκαταλείπει τα συνηθισμένα κανάλια κυκλοφορίας του στον εμπορικό κό­σμο, δημιουργείται ένας πανικός που διεισδύει μέχρι και στα διευθυντικά σαλόνια της Τράπεζας της Αγγλίας· ένα τέτοιο sauve qui peut18 θα επικρατήσει σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό στην περίπτωση που τεράστια ποσά έχουν μετατραπεί σε πά­γιο κεφάλαιο με τη μορφή των εργοστασίων, των μηχανών κλπ., τα οποία άρχισαν να δουλεύουν ακριβώς όταν ξέσπα­σε η κρίση ή τα οποία εν μέρει απαιτούν επιπλέον ποσά κυ- κλοφορούντος κεφαλαίου για να είναι πραγματικά έτοιμα να λειτουργήσουν παραγωγικά.

18. «Ο σ(ί>ζων εαυτόν σωθήτω.»

- 22 -

Από το Friend o f India παίρνω και άλλο ένα γεγονός που είναι ενδεικτικό για το χαρακτήρα της επικείμενης κρίσης. Το περιοδικό περιέχει μια στατιστική για το εμπόριο με την Καλκούτα το 1852, από το οποίο απορρέει ότι η αξία των εμπορευμάτων από βαμβάκι, των νημάτων και των κλω­στών που εισήχθησαν στην Καλκούτα το 1851, ανήλθε σε4.074.000 στερλίνες, ποσό που αντιστοιχεί σχεδόν στα δύο τρίτα του συνολικού εμπορίου. Φέτος, το συνολικό ποσό αυτών των εισαγωγών θα είναι ακόμα μεγαλύτερο. Οι εισα­γωγές στη Βομβάη, το Μαντράς, τη Σιγκαπούρη δεν περι­λαμβάνονται σε αυτά τα νούμερα. Ωστόσο η κρίση του 1847 έδωσε τέτοιες πληροφορίες για το εμπόριο με την Ινδία, ώστε κανείς να μην μπορεί να τρέφει την παραμικρή αμφι­βολία για το ποιες είναι οι συνέπειες της βιομηχανικής ευη­μερίας κατά την οποία οι εισαγωγές της «Ινδικής μας Αυ­τοκρατορίας» ισοδυναμούν με τα δύο τρίτα του συνόλου.

Αυτά όσον αφορά το χαρακτήρα της καταστροφής που πρόκειται να διαδεχτεί τη σημερινή ευημερία. Μερικά συ­μπτώματα, όπως η πληθώρα του χρυσού στην Τράπεζα της Αγγλίας και οι περίεργες περιστάσεις κάτω από τις οποίες λαμβάνει χώρα αυτή η βίαιη εισροή ράβδων χρυσού, οδη­γούν στην πρόβλεψη ότι αυτή η καταστροφή θα ξεσπάσει το 1853.

19. To 1892 ο Ένγκελς έγραφε στον πρόλογο της δεύτερης έκδοσης Της κατάστασης της εργατικής τάξης πτην Αγγλία για τις κυκλικές περιόδους της βιομηχανικής κρίσης στις αρχές του 19ου αιώνα: «Στο κείμενο η κυ­κλική περίοδος των μεγάλων βιομηχανικών κρίσεων καθορίζεται στα πέ­ντε χρόνια. Α υτό ήταν το χρονικό διάστημα που προέκ υπτε από την πο­ρεία των γεγονότων από το 1825μέχρι το 1842. Η ιστορία της βιομηχανίας απότο Ι842μέχριτο 1868 απέδειξε όμως ότι η πραγματική περίοδος είναι δεκάχρονη, ότι οι ενδιάμεσες κρίσεις ήταν δευτερεύουσας σημασίας και από το 1842 και μετά ήταν όλο και λιγότερες.» Το 1883 ο Ένγκελς πρό-

- 2 3 -

Αυτήν τη στιγμή στα θησαυροφυλάκια της Τράπεζας της Αγγλίας υπάρχει αποθηκευμένος χρυσός αξίας 21.353.000 στερλινών. Αυτήν την εισροή χρυσού προσπαθούν να την εξηγήσουν από την υπερπαραγωγή χρυσού στην Αυστραλία και την Καλιφόρνια. Μ ια γρήγορη ματιά στα γεγονότα απο- δεικνύει πόσο λάθος είναι αυτή η άποψη.

Τα αυξημένα αποθέματα ράβδων χρυσού στην Τράπεζα της Αγγλίας σημαίνουν στην πραγματικότητα απλώς ότι έχουν μειωθεί οι εισαγωγές άλλων εμπορευμάτων- με άλλα λόγια, ότι οι εξαγωγές ξεπερνάνε κατά πολύ τις εισαγωγές. Οι τελευταίες εμπορικές εκθέσεις20 δείχνουν πράγματι μια σημαντική μείωση των εισαγωγών κάνναβης, ζάχαρης, τσα­γιού, καπνού, κρασιών, μαλλιού, σπόρων, λαδιών, κακάο, αλευριού, λουλακιού, δερμάτων, πατατών, λαρδιού, χοιρι­νού κρέατος, βουτύρου, τυριών, ζαμπόν, χοιρινού λίπους, ρυζιού, καθώς και όλων σχεδόν των βιομηχανικών προϊό­ντων της ηπειρωτικής Ευρώπης και των βρετανικών Ινδιών.2' Το 1850 και το 1851 ήταν οπωσδήποτε έτη στα οποία είχαν σημειωθεί υπερβολικές εισαγωγές- το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με τις αυξημένες τιμές του αλευριού και

σθεσε: «Οδεκάχρονος κύκλος αναπτύχθηκε κυρίως από το Ι847(εξαιτίας της παραγωγής χρυσού στην Αυστραλία καί την Καλιφόρνια χαι την επα­κόλουθη ολοκληρ<ϋηκή δημιουργία της παγκόσμιας αγοράς).» (Φρ. Ένγκελς, γράμμα στον Μπέμπελ, 10/11 Μάη 1883).

20.0 Μαρξ εννοεί εδώ τις δημόσιες εκθέσεις για το εξωτερικό εμπόριο: «Accounts relating toTrade and Navigation, Customs Duties and Tonnage of Vessels» («Εκθέσεις για το εμπόριο καιτη ναυσιπλοΐα, τους τελωνειακούς δασμούς και το τονάζ των πλοίων»), Αποσπάσματα αυτών των εκθέσεων δημοσιεύονταν τακτικά στο Economist. Έτσι, στο Economist της 9 .10 .1852 δημοσιεύτηκε η έκθεση για τους οχτώ μήνες μέχρι την 5.9.1852.

21. Βλ.« Accounts Relating toTrade and Navigation. For the Eight Months Ended September 5 , 1852», The Economist, αρ. φύλλου 476,9.10.1852.

- 2 4 -

των δημητριακών, ως συνέπεια της κακής σοδειάς, προκα- λούν τώρα την πτωτική τάση στις εισαγωγές. Μόνο η εισα­γωγή του λιναριού και του βαμβακιού σημειώνει αύξηση.

Αυτό το πλεόνασμα των εξαγωγών επί των εισαγωγών εξηγεί γιατί η συναλλαγματική ισοτιμία είναι ευνοϊκή για την Αγγλία. Από την άλλη μεριά, λόγω της ισοσκέλισης αυ­τής της πληθώρας εξαγωγών από το χρυσό, μεγάλα ποσά αγγλικού κεφαλαίου μένουν ανεκμετάλλευτα αυξάνοντας έτσι τα αποθέματα των τραπεζών. Οι τράπεζες και οι ιδιώ­τες αναζητούν μανιωδώς κάποια ευκαιρία για να αξιοποι- ήσουν αυτό το ανενεργό κεφάλαιο. Εκεί οφείλονται και η σημερινή αφθονία του προς δανεισμό κεφαλαίου, καθώς και τα χαμηλά επιτόκια. Το προεξοφλητικό επιτόκιο για τις συναλλαγματικές άριστης ποιότητας και υψηλής φερεγ- γυότητας κυμαίνεται μεταξύ ΡΑ και 2%. Σε κάθε Ιστορία τον Εμπορίου, όπως,π.χ., στη History o f Prices τον Tooke, βλέπουμε όμως ότι η ταυτόχρονη εμφάνιση τέτοιων συ­μπτωμάτων -όπως η ασυνήθιστη συσσώρευση ράβδων χρυ­σού στα υπόγεια της Τράπεζας της Αγγλίας, το πλεόνασμα των εξαγωγών επί των εισαγωγών, η ευνοϊκή συναλλαγμα­τική ισοτιμία, η υπερπληθώρα του προς δανεισμό κεφα­λαίου και τα χαμηλά επιτόκια- κανονικά μας εισάγουν σε αυτήν τη φάση του εμπορικού κύκλου, όπου η ευημερία με- τατρέπεται σε παροξυσμό κατά τον οποίο από τη μια γίνο­νται υπέρμετρες τοποθετήσεις κεφαλαίων στις εισαγωγές και από την άλλη φουντώνει στα σίγουρα η άγρια κερδο­σκοπία σε κάθε είδους δελεαστικά απατηλά σχέδια. Αυτό το στάδιο του παροξυσμού είναι απλώς το τελευταίο πριν το στάδιο της καταστροφής. Ο παροξυσμός αποτελεί το ανώτερο σημείο της ευημερίας- ωστόσο δε δημιουργεί αυ­τός την κρίση, αλλά προκαλεί το ξέσπασμά της.

Γνωρίζω πολύ καλά ότι οι επίσημοι οικονομικοί μάντεις

- 2 5 -

της Αγγλίας θα θεωρήσουν αυτήν την άποψη εξαιρετικά ετερόδοξη. Πότε όμως, από την εποχή του «Prosperity Robinson»22, αυτού του φημισμένου Chancellor of the Exchequer23 που το 1825 ακριβώς πριν το ξέσπασμα της κρίσης άνοιγε τις εργασίες του κοινοβουλίου με την πρό­βλεψη της πρωτόγνωρης και ακλόνητης ευημερίας, πότε προέβλεψαν αυτοί οι αστοί οπτιμιστές κάποια κρίση; Δεν υπήρξε ποτέ περίοδος ευημερίας που να μην την αξιοποιή- σουν για να αποδείξουν ότι αυτήν τη φορά το νόμισμα δεν είχε άλλη πλευρά, ότι αυτήν τη φορά το αμείλικτο πεπρω­μένο ηττήθηκε. Την ημέρα όμως του ξεσπάσματος της κρί­σης καθιστούσαν τους εαυτούς τους αθώους και επέπλητ- ταν το εμπόριο και τη βιομηχανία με κοινότοπα ηθικιστικά κηρύγματα, επειδή δεν επέδειξαν προνοητικότητα και προ­σοχή.

Το επόμενό μου άρθρο θα ασχοληθεί με τις ιδιότυπες πο­λιτικές καταστάσεις που δημιούργησε η σημερινή εμπορική και βιομηχανική ευημερία.

22. Παρατσούκλι για τον Frederick John Robinson ο οποίος από το 1823 κατείχε τη θέοη του Chancellor of the Exchequer και για το σύντομο δ ιά­στημα από τον Αύγουστο του 1827 μέχρι το Γενάρη του 1828 τη θέση του πρωθυπουργού του Ηνωμένου Βασιλείου.

23. Ιστορική ονομασία στη Βρετανία του τίτλου του υπουργού Οικο­νομικών.

- 2 6 -

ΚΑΡΑ ΜΑΡΞ

Η ΚΡΙΣΗ ΣΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ Κ Α Ι ΣΤΗ ΒΙΟ Μ Η Χ Α Ν ΙΑ 1

I. Η κρίση των επιχειρήσεων (Geschafts-Krisis)2

Ενώ οι λέσχες και οι εφημερίδες εδώ είναι πλήρως απα­σχολημένες με καυχησιάρικα κουτσομπολιά περί «υπουρ­γικών κρίσεων», δε βρίσκουν καθόλου χρόνο για να παρα­δεχτούν το ασύγκριτα πιο σημαντικό γεγονός ότι για άλλη μια φορά έχει ξεσπάσει μια από τις μεγαλύτερες κρίσεις της αγγλικής βιομηχανίας και εμπορίου και μάλιστα σε πιο ολέ­θριες διαστάσεις συγκριτικά με το 1847 και το 1836. Αυτή η παραδοχή -που δεν μπόρεσε να γίνει ούτε καν από τις αυ­ξανόμενες χρεοκοπίες που λάμβαναν χώρα περιοδικά εδώ και τρεις μήνες και μάλιστα με αυξημένο ρυθμό και ένταση τον τελευταίο καιρό- έχει καταστεί αναπόφευκτη ως συνέ­

1. Κάτω από αυτόν τον τίτλο η γερμανική και η αγγλική έκδοση των Απάντων των Μαρξ και Ένγκελς έχουν ομαδοποιήσει τέσσερα σχετικά άρθρα του Μαρξ. Γι’ αυτό, πέρα από το γενικό τίτλο των Απάντων, πα ­ρατίθενται και οι τίτλοι των άρθρων που είχε δώσει ο ίδιος ο Μαρξ στο κάθε ένα όταν δημοσιεύτηκε. Τα άρθρα αυτά περιλαμβάνονται στη γερ­μανική συλλογή Απάντων των Μ αρξ-Ένγκελς, Marx Engels Werke, τόμ. 10, σελ. 602-609 και στην αντίστοιχη αγγλική συλλογή Marx Engels Collected Works, τόμ. 13, σελ. 571-578. Γράφτηκαν από τον Μαρξ στο διάστημα από τις 8 μέχρι τις 22 Γενάρη 1855. Δημοσιεύτηκαν σε τέσσερα τεύχη της εφημερίδας Neue OderZeitung από τις 11 μέχρι τις 25 Γενάρη 1855.

2. Το άρθρο αυτό γράφτηκε από τον Μαρξ στις 8 Γ ενάρη και δημοσι­εύτηκε στις 11.1.1855 στην εφημερίδα Neue OderZeitung, αρ. φύλλου 17.

- 2 7 -

πεια της δημοσίευσης των ετήσιων εκθέσεων για το εμπόριο και των πινάκων με τις εισαγωγές και τις εξαγωγές των τε­λευταίων έντεκα μηνών που κοινοποιήθηκαν από την Board of Trade (Επιτροπή Εμπορίου)3. Από τον τελευταίο πίνακα απορρέει ότι οι εξαγωγές μειώθηκαν κατά 1.710.677 στερ­λίνες συγκριτικά με τους αντίστοιχους έντεκα μήνες του 1853 και κατά 1.856.988 στερλίνες αν συγκριθεί μόνο ο τε­λευταίος μήνας -5 Νοέμβρη με 5 Οκτώβρη- και των δύο ετών. Από τον πίνακα των εξαγωγών πήραμε τα ακόλουθα μεγέθη τα οποία δείχνουν μείωση σε κάποιους από τους πιο σημαντικούς κλάδους της βιομηχανίας:

1853 (σε στερλίνες) 1854 (σε στερλίνες)

Βαμβακοβιομηχανία 23.757.155 22.877.050

Βιομηχανία βαμβακερού νήματος 6.322.639 6.055.640

Βιομηχανία λινών 4.379.732 3.735.221

Βιομηχανία λινού νήματος 1.069.812 852.763

Βιομηχανία μαλλιού 9.470.413 8.566.723

Βιομηχανία μεταξιού 1.492.785 1.144.506

Εξαγωγές μηχανημάτων 1.368.027 1.271.503

Στις εκθέσεις για το εμπόριο γίνεται φυσικά προσπάθεια να καταστήσουν τον πόλεμο του 18544 υπεύθυνο για την κρί­

3. Board of Τrade. Ομάδα συμβούλων της βρετανικής κυβέρνησης για ζητήματα εμπορίου που σταδιακά απέκτησε δραστηριότητες παρόμοιες με αυτές ενός υπουργείου Εμπορίου. Γι’ αυτό, στη γερμανική μετάφραση με­ταφράζεται ως υπουργείο Εμπορίου. Η ετήσια έκθεση για το εμπόριο και οι πίνακες του Board of Τ rade δημοσιεύτηκαν στις 6 .1. 1855 στο Economist, τεύχ. 593.

4. Ο Μαρξ αναφέρεται εδώ στον Κριμαϊκό Πόλεμο (γνωστός και ως

- 28 -

ση, όπως είχαν καταστήσει την Επανάσταση του 1848 υπεύ­θυνη για την κρίση που ήδη είχε ξεσπάσει το 1847. Ωστόσο, αυτήν τη φορά ακόμα και το Economist του Λονδίνου -το οποίο από λόγους αρχής φροντίζει να αποδίδει όλες τις κρί­σεις σε τυχαίες περιστάσεις, εξωτερικές ως προς το εμπόριο και τη βιομηχανία- αναγκάστηκε να ομολογήσει ότι οι οι­κονομικές συμφορές του 1854 αποτελούν την αρχή μιας φυ­σικής αντίδρασης έναντι της «σπασμωδικής ευημερίας» του1853. Με άλλα λόγια, ο εμπορικός κύκλος έφτασε πάλι στο σημείο που η υπερπαραγωγή και η υπερκερδοσκοπία μετα- τρέπονται σε κρίση. Η καλύτερη απόδειξη: Οι Ηνωμένες Πο­λιτείες της Αμερικής, που επηρεάστηκαν από τον Ανατολι­κό Πόλεμο μόνο στο βαθμό που αυτός έδωσε μια πρωτό­γνωρη ώθηση στη ναυπηγική και το θαλάσσιο εμπόριο και δημιούργησε αγορές για κάποιες αμερικανικές πρώτες ύλες που στο παρελθόν τις προμήθευε αποκλειστικά η Ρωσία. Στις Ηνωμένες Πολιτείες η κρίση διαρκεί ήδη περισσότερο από τέσσερις μήνες και σημειώνει ακόμα σταθερή αύξηση, παρόλο που ήδη από τις 1.208 τράπεζες έχουν χρεοκοπήσει οι 107, δηλαδή σχεδόν το ένα δωδέκατο5· έχει δημιουργηθεί τέτοιο βάλτωμα στη βιομηχανία, που, σε συνδυασμό με τη μείωση των μισθών στις βιομηχανικές πολιτείες της Ανα­τολής, οδήγησε τον τελευταίο μήνα στην «επαναμετανά- στευση» περισσότερους από 4.000 Ευρωπαίους μετανάστες στην Ευρώπη. Την αγγλική κρίση του 1836 την διαδέχτηκε η

Ανατολικός Πόλεμος) μεταξύ του συναοπισμού της Μεγάλης Βρετανίας, της Γαλλίας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από τη μία και της Ρω­σίας από την άλλη, στο διάστημα 1853-1856.

5. Στο πρωτότυπο αγγλικό δημοσιευμένο κείμενο αναφέςεται: «Πα­ρόλο που ήδη έχουνχρεοκοπήσει 109 από τις 4.208 τράπεζες ή σχεδόν το 2 'Λ τοις εκατό.»

- 29 -

αμερικανική κρίση του 1837. Αυτήν τη φορά η πορεία ήταν αντίστροφη. Η Αμερική είχε την πρωτοβουλία των χρεοκο­πιών. Οι Ηνωμένες Π ολιτείες και η Αυστραλία είναι εξίσου πλημμυρισμένες με τα αγγλικά προϊόντα. Πόση σημασία έχει αυτό για το αγγλικό εμπόριο μπορεί να γίνει αντιληπτό από το γεγονός ότι από τις περίπου 100 εκατομμύρια στερ­λίνες που εξήγαγε σε εμπορεύματα η Μεγάλη Βρετανία το1835, τα 25 εκατομμύρια αναλογούσαν στις Ηνωμένες Πο­λιτείες και τα 15 εκατομμύρια στην Αυστραλία. Οι Ανατο­λικές Ινδίες ήταν η πιο σημαντική αγορά μετά από τις Ηνω­μένες Πολιτείες και την Αυστραλία. Οι Ανατολικές Ινδίες ήταν όμως ήδη από το έτος 1852 τόσο κορεσμένες που, μό­νο με μία εντελώς νέα επέκταση του εμπορίου πέρα από την Παντζάμπ και τη Σιντ ως την Μπουχάρα, το Αφγανιστάν και το Μπαλουτσιστάν και από εκεί από τη μία προς την Κε­ντρική Ασία και από την άλλη προς την Περσία, θα μπο­ρούσαν σι εξαγωγές να διατηρηθούν με το ζόρι στο παλιό επίπεδο των 8 εκατομμυρίων στερλινών. Τώρα ακόμα και σε αυτές τις περιοχές όλες οι διέξοδοι είναι τόσο βουλωμέ­νες, που πριν λίγο καιρό είχαν αποσταλεί εμπορεύματα από το Χιντουστάν6στην Αυστραλία «κομίζοντας έτσι γλαύκας εις Αθήνας». Η μοναδική αγορά η οποία λόγω του Ανατο­λικού Πολέμου δεχόταν για κάποιο καιρό «προσεκτικές» αποστολές εμπορευμάτων ήταν η αγορά του Λεβάντες\ Ωστόσο αποτελεί κοινό μυστικό στο City8 ότι, από τότε που

6. Παλιά περσική έκφραση που σημαίνει «ηχίύρα των Ινδών». Χρησι­μοποιείται ως συνώνυμο της Ινδίας.

7. Η περιοχή της Μέσης Ανατολής που έχει ως δυτικά της όρια τη Με­σόγειο Θάλασσα και περιλαμβάνει τα εδάφη των εξής σημερινών κρατών: Λίβανος, Ισραήλ, Συρία, Ιορδανία, καθώς και τα παλαιστινιακά εδάφη.

8. Πρόκειται για το ιστορικό κέντρο της πόλης του Λονδίνου που απο-

- 3 0 -

η κρίση στις Ηνωμένες Πολιτείες και η στασιμότητα στην Αυστραλία ανάγκασαν τον εμπορικό κόσμο να αναζητήσει εναγωνίως αγορές που δεν είναι κορεσμένες, η Κωνσταντι­νούπολη έγινε η αποθήκη όλων των εμπορευμάτων που ανα­ζητούν αγοραστές και τώρα πρέπει να θεωρείται και αυτή ως «κλειστή». Ομοίως, το τελευταίο κίνημα στην Ισπανία αξιοποιήθηκε για να εισαχθούν μέσω του λαθρεμπορίου όσα αγγλικά εμπορεύματα μπορούσε η χώρα να αντέξει. Η τε­λευταία προσπάθεια αυτού του είδους γίνεται τώρα στις χώ­ρες της Νότιας Αμερικής στις οποίες η πολύ χαμηλή δυνα­τότητα κατανάλωσης δε χρειάζεται καμία απόδειξη.

Λόγω της καθοριστικής σημασίας που έχει η αγγλική κρί­ση για την κοινωνική και πολιτική κατάσταση ολόκληρου του κόσμου, είναι απαραίτητο να επιστρέψουμε πιο ανα­λυτικά στην ιστορία του βρετανικού εμπορίου πριν το 1854.

II. Η αύξηση του αγγλικού εμπορίου και της αγγλικής βιομηχανίας την περίοδο από το 1849 μέχρι το 1853’

Η αύξηση του αγγλικού εμπορίου και της αγγλικής βιο­μηχανίας το διάστημα από το 1849 μέχρι το 1853μπορείνα γίνει αντιληπτή από τα ακόλουθα νούμερα: Το 1846 το το­νάζ των πλοίων που μετέφεραν εμπορεύματα από και προς τα βρετανικά λιμάνια ανερχόταν στους 9.499.000 τόνους, το 1850αυτό το μέγεθος αυξήθηκε στους 12.020.000τόνους και το 1853 δεν έπεσε κάτω από τους 15.381.000 τόνους-

τελούσε και αποτελεί ακόμα χρηματοπιστωτικό κέντρο του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος.

9. Το άρθρο αυτό γράφτηκε από τον Μαρξ στις 9 Γενάρη και δημοσι­εύτηκε στις 12.1.1855 στην εφημερίδα NeueOderZeitung.aQ. φύλλου 19.

- 31 -

ακριβώς το διπλάσιο τονάζ σε σύγκριση με το 1843.Το 1846 η αξία των εξαγωγών των βρετανικών βιομηχανικών προϊ­όντων και των πρώτων υλών ανερχόταν στις 57.786.000 στερλίνες, το 1850 στις 71.367.000 στερλίνες και το 1853ξε- περνούσε τις 98.000.000 στερλίνες, δηλαδή το υπερδιπλά­σιο των συνολικών εξαγωγών του 1842. Τι ρόλο παίζουν οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Αυστραλία σε αυτήν την αύξηση των εξαγωγών; Το 1842 η αξία των βρετανικών εξαγωγών προς την Αυστραλία δεν έφτανε τις 1 εκατομμύριο στερλί­νες, το 1850 έφτασε σχεδόν τα 3 εκατομμύρια και το 1853 ακόμα και τις 14.513.000 στερλίνες. Το 1842 εξάγονταν προς τις Ηνωμένες Πολιτείες εμπορεύματα αξίας 3.582.000 στερλινών, το 1850 σχεδόν 15 εκατομμυρίων και το 1853 εμπορεύματα αξίας όχι λιγότερο από 23.658.000 στερλίνες.

Από αυτούς τους αριθμούς συνεπάγεται πρώτα απ’ όλα ότι το 1854 αποτελεί για τη σύγχρονη ιστορία του εμπορί­ου ένα εντελώς ανάλογο σημείο στροφής με τα έτη 1825, 1836, 1847- δεύτερο, ότι η κρίση στις Ηνωμένες Πολιτείες αποτελεί μόνο μία στιγμή της αγγλικής κρίσης και, τέλος, ότι ο πόλεμος του 1854 -τον οποίο η Pays, Journal de I ’Empire10 χαρακτήρισε πολύ σωστά ως guerre pacifique (ει­ρηνικό πόλεμο)- δεν άσκησε απολύτως καμία επίδραση σε αυτήν την κοινωνική καταστροφή ή, αν άσκησε κάποια επιρ­ροή, αυτή ήταν περιορισμένη και ανασταλτική. Μερικοί κλάδοι, π.χ., οι βιομηχανίες δέρματος, σιδήρου και μαλλιού, καθώς και η ναυπηγική, ενισχύθηκαν άμεσα από τη ζήτηση που δημιούργησε ο πόλεμος. Ο τρόμος που προκάλεσε η κή­

10. Lepays: Ημερήσια εφημερίδα που κυκλοφόρησε το Ι849στοΠαρί- σι. Κατά τη δ ιάρκεια της Δεύτερης Αυτοκρατορίας ( 1852-1870) αποτε- λούσε ημιεπίσημο όργανο της κυβέρνησης του Ναπολέοντα Γ'. Έφερε τον υπότιτλο Journal de I ' Empire.

- 3 2 -

ρυξη πολέμου μετά από σαράντα χρόνια ειρήνης παρέλυσε για λίγο την ανάπτυξη της κερδοσκοπίας. Τα δάνεια που πή­ραν τα διάφορα ευρωπαϊκά κράτη λόγω του πολέμου κρά­τησαν το επιτόκιο σε ένα επίπεδο που απέτρεπε τη γρήγορη ανάληψη βιομηχανικής δραστηριότητας, επιβραδύνοντας έτσι την κρίση. Όμως, λέει η Peace Society", δεν αύξησε ο πόλεμος τις τιμές των σιτηρών; Και η αύξηση των τιμών των σιτηρών δεν ισοδυναμεί με τη μείωση του domestic trade (εσωτερικού εμπορίου), δηλαδή της βρετανικής κατανάλω­σης βιομηχανικών προϊόντων; Και αυτή η συστολή της δ ι­κής μας αγοράς δεν αποτελεί το βασικό στοιχείο της κρί­σης;

Καταρχάς, πρέπει να θυμίσουμε ότι το έτος της μεγαλύ­τερης βρετανικής ευημερίας -το 1853- ήταν ένα έτος υψη­λών τιμών των σιτηρών και ότι οι τ ιμές των σιτηρών το 1854 κυμάνθηκαν κατά μέσο όρο σε επίπεδα χαμηλότερα του 1853· έτσι, ούτε η ευημερία του 1853, ούτε τα συμπτώματα της κρίσης του 1854 δεν μπορούν να εξηγηθούν από το επί­πεδο των τιμών των σιτηρών. Ας αφήσουμε όμως προς το παρόν στην άκρη την επίδραση των τιμών των σιτηρών· τι επίδραση είχε ο πόλεμος στις τιμές των σιτηρών; Με άλλα λόγια: Οι τιμές των σιτηρών αυξήθηκαν επειδή μειώθηκαν οι προμήθειες από τη Ρωσία; Στο σύνολο των σιτηρών και του αλευριού που εισάγει η Μεγάλη Βρετανία, το μερίδιο

11. Peace Society (Εταιρία Ειρήνης): Αστική πασιφιστική οργάνωση που ιδρύθηκε το 1816 στο Λονδίνο από τη θρησκευτική σέχτα των κουά- κερς. Η εταιρία υποστηρίχθηκε ενεργά από τους οπαδούς του ελεύθερου εμπορίου οι οποίοι ήταν της άποψης ότι κάτω από ειρηνικές συνθήκες η Αγγλία θα μπορούσε καλύτερα να εκμεταλλευτεί πλήρως, με τη βοήθεια του ελεύθερου εμπορίου, τη βιομηχανική της ανωτερότητα και να πετύχει την οικονομική και κοινωνική κυριαρχία.

- 3 3 -

της Ρωσίας είναι περίπου 14% και, με δεδομένο ότι οι συ­νολικές εισαγωγές καλύπτουν μόλις το 20% της εθνικής κα­τανάλωσης, τότε η Ρωσία προμηθεύει περίπου το 2 '/2 τοις εκατό της εθνικής κατανάλωσης.

Η τελευταία επίσημη έκθεση για τις συγκριτικές εισα­γωγές σιτηρών και αλευριού από διάφορες ηπείρους και χώρες προς τη Μεγάλη Βρετανία δημοσιεύτηκε στις αρχές Νοέμβρη του 1854'2 και δίνει ένα συγκριτικό πίνακα για τους πρώτους εννέα μήνες του 1853 και του 1854. Σύμφω­να με αυτόν, οι συνολικές εισαγωγές σίτου ανέρχονταν το1853 στα 3.770.921 κουάρτερς, από τα οποία τα 773.507 προέρχονταν από τη Ρωσία και τα 209.000 από τη Μολδα­βία και τη Βλαχία. Οι συνολικές εισαγωγές αλευριού ανέρ­χονταν στα 3.800.746 τσέντνερ13, από τα οποία τα 64 έρχο­νταν από τη Ρωσία και κανένα από τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες. Το έτος του πολέμου 1854 η Μεγάλη Βρετανία εισήγαγε 505.000 κουάρτερς σίτου από τη Ρωσία και118.000 κουάρτερς από τη Μολδαβία και τη Βλαχία. Κα­νείς δε θέλει να ισχυριστεί ότι αυτή η μείωση (η οποία, ωστόσο, αντισταθμίστηκε από μεγαλύτερες εισαγωγές αλευριού από άλλες χώρες) εκσφενδόνισε τις τιμές της εξαιρετικής σοδειάς του 1854 στα επίπεδα περίπου των κα­κών ετών 1852 και 1853. Το αντίθετο. Ακόμα και η παύση όλου του ρωσικού σίτου δε θα προκαλούσε αυτήν τη συνέ­πεια. Αυτό που παραμένει αινιγματικό -παρόλο που δεν

12. «The Supplies of Wheat. Home and Foreign», The Economist, αρ. φύλλου 584,4.11.1854.

13. Παλιά μονάδα μέτρησης τουβάρους. Είναισχεδόνσυνώνυμομετην παλιά αγγλική μονάδα μέτρησης hundredweight. Αν και υπάρχει διαφο­ροποίηση από χώρα σε χώρα, συνήθως χρησιμοποιείται ως έκφραση για βάρος περίπου 50 κιλών.

- 3 4 -

έχει σημασία για τα οικονομικά ζητήματα- είναι η μείωση των προμηθειών από τις Παραδουνάβιες Η γεμονίες14. Το αίνιγμα λύνεται με απλό τρόπο. Ενώ η Συμμαχία τυπικά έχει μπλοκάρει τα ρωσικά λιμάνια στη Μαύρη Θάλασσα, στην πραγματικότητα έχει μπλοκάρει πρώτα το Βόσπορο και στη συνέχεια τις εκβολές του Δούναβη- αντί τη Ρωσία, απέκλεισε την Τουρκία και τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες. Και ποιος δεν ξέρει ότι οι ρωσικές σταυροφορίες ενάντια στην ημισέληνο -το 1812, το 1828, το 1848 (τότε δήθεν ενά­ντια στους επαναστάτες του Ιάσιου και του Βουκουρεστί- ου) και το 1854- επιβάλλονταν εν μέρει από τον εμπορικό ανταγωνισμό των νοτιορωσικών επαρχιών ενάντια στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες και παρεμπιπτόντως ενάντια στο παραδουνάβιο εμπόριο της Βοσνίας, της Σερβίας και της Βουλγαρίας. Πόσο ιδιοφυές ήταν, επομένως, εκ μέρους του αγγλικού υπουργείου να τιμωρήσει τη Ρωσία αφήνο­ντας ελεύθερο το εμπόριό της στην Οδησσό και την Τα- γκαρόνγκ και μπλοκάροντας το εμπόριο των ανταγω νι­στών της Ρωσίας στο Δούναβη, αποκόβοντας έτσι τις δικές της προμήθειες.

III. Για την εμπορική κρίση*

To Economist του Λονδίνου σημειώνει σχετικά με την πα­ρούσα εμπορική και βιομηχανική κρίση:

14.0 Μαρξ εννοεί εδώ τα πριγκιπάτα της Μολδαβίας και της Βλαχίας, τα οποία την περίοδο εκείνη ήταν κάτω από την επικυριαρχία του Τούρ­κου οουλτάνου.

15. Το άρθρο αυτό γράφτηκε από τον Μαρξ στις 16 Γενάρη και δημο­σιεύτηκε στις20.1.1855 στην εφημερίδα Neue OderZeitung, αρ. φύλλου 33.

- 3 5 -

« Οποια κι αν είναι η μείωση στις εξαγωγές άλλων ειδών, δεν υπάρχει τέτοια μείωση στα μηχανήματα. Α ντί να μειώ­νεται, η αξία των εξαγωγών μηχανημάτων αυξήθηκε το1854 συγκριτικά με το 1853. Άλλες χώρες αξιοποιοίη’ λο ι­πόν τα μηχανήματά μας. Α πό αυτήν την άποψη δεν έχουμε πια κανένα πλεονέκτημα έναντι αυτών. Η Γαλλία, η Γερ­μανία, το Βέλγιο, η Ολλανδία, η Ελβετία και οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι όλες τώρα μεγάλες βιομηχανικές χώρες και κάποιες από αυτές έχουν πλεονεκτήματα έναντι ημών. Πρέ­πει να τρέξουμε έναν αγώνα και δεν μπορούμε να το κά­νουμε αυτό αν έχουμε δεμένα τα πόδια μας. Η εμπειρία έπεισε όλο τον κόσμο ότι οι περιορισμοί π ου επιβλήθηκαν προς όφελος του γαιοκτήμονα τον ζημίωσαν- οι περιορι­σμοί που επιβλήθηκαν προς όφελος των μεγάλων εργο- στασιαρχών στράφηκαν εναντίον τους■ και σιγά-σιγά και οι εργάτες των εργοστασίων θα ανακαλύψουν ότι οι νομο­θετικοί περιορισμοί που υπάρχουν προς όφελος τους μό­νο να τους βλάψουν μπορούν. Ωστόσο ελπίζουμε ότι θα το ανακαλύψουν προτού οι χώρες που αναφέρθηκαν πιο πά­νω να έχουν κάνει τέτοια βήματα ώστε να αποκλείσονν την Α γγλία από τις δικές τους, αλλά και από τις τρίτες αγορές, και να ρίξουν τους εργάτες των εργοστασίων στη χειρότε­ρη εξαθλίωση.»

Ο κύριος Wilson, ο εκδότης του Economist και ο άνθρω­πος για όλες τις δουλειές στο υπουργείο Οικονομικών του χρισμένου και γλοιώδη κύριου Gladstone, ένα αμάλγαμα αποστόλου της ελευθερίας και κερδοσκόπου, ένας άντρας που στη μια στήλη της εφημερίδας του αρνείται την ανα­γκαιότητα του κράτους γενικά και στην άλλη αποδεικνύει την αναγκαιότητα της κυβέρνησης συνασπισμού ειδικά-ο κύριος Wilson, λοιπόν, ξεκινάει το κήρυγμά του με ένα εκου- σίως διαστρεβλωμένο γεγονός. Οι πίνακες των εξαγωγών

- 3 6 -

του 185416 περιέχουν δύο στήλες για τις εξαγωγές μηχανη­μάτων. Η πρώτη, σχετική με τις ατμομηχανές για τους σιδη­ροδρόμους, δείχνει ότι οι εξαγωγές ανέρχονταν το 185 3 στις 443.254 στερλίνες, το 1854 όμως εξήχθησαν 525.702 στερλί­νες, που αποτελεί αναμφισβήτητα αύξηση 82.448 στερλινών. Η δεύτερη στήλη, αντίθετα, που περιλαμβάνει όλα τα είδη των μηχανών που χρησιμοποιούνται στα εργοστάσια, δηλα­δή όλα τα είδη των μηχανών εκτός από τις ατμομηχανές των σιδηροδρόμων, δείχνει 1.368.027 στερλίνες για το 1853 ένα­ντι 1.271.503 για το 1854, δηλαδή μείωση 96.524 στερλινών. Και οι δύο στήλες μαζί στοιχειοθετούν λοιπόν μια μείωση της τάξης των 14.076 στερλινών. Αυτή η τακτική είναι χαρα­κτηριστική για τους κυρίους της Σχολής του Μάντσεστερ17. Θεωρούν λοιπόν την τωρινή στιγμή ευνοϊκή για την άρση των υπαρχόντων «περιορισμών» προς όφελος των εργατών των εργοστασίων, δηλαδή το νομοθετικό περιορισμό του ερ­γάσιμου χρόνου για νέους ανθρώπους κάτω των 18 ετών, για γυναίκες και για παιδιά κάτω των 12 ετών. Για την επίτευξη

16. «Accounts Relating to Τ rade and Navigation.. .» The Economist, αρ. φύλλου 593,6.1.1855.

17. Η Σχολή του Μάντσεστερ αποτελούσε ένα ρεύμα στην αστική ο ι­κονομική σκέψη στα μέσα περίπου του 19ου αιώνα, που εξέφραζε τα συμ­φέροντα της βιομηχανικής αστικής τάξης. Ο ι οπαδοί της, γνωστοί και ως Free Traders (οπαδοί του ελεύθερου εμπορίου), τάχθηκαν υπέρ της ελευ­θερίας του εμπορίου, της μη επέμβασης της κυβέρνησης στην οικονομική ζωή, της απεριόριστης εκμετάλλευσης της εργατικής τάξης. Το κέντρο των δραστηριοτήτων των οπαδών του ελεύθερου εμπορίου ήταν το Μάντσε­στερ, όπου το κίνημα είχε επικεφαλής δύο βιομήχανους υφαντουργίας, τον Richard Cobden και τον John Bright, που το 1838 ίδρυσαν την Ένωση ενά­ντια στο Νόμο για τα Σιτηρά (Anti Com Law League). Στις δεκαετίες του 1840 και του 1850 ο ι οπαδοί του ελεύθερου εμπορίου ίδρυσαν μια χωρι­στή πολιτική ομάδα που αργότερα αποτέλεσε την αριστερή πτέρυγα του Φιλελεύθερου Κόμματος.

- 3 7 -

ενός τόσο ανώτερου στόχου σίγουρα μπορεί να επιτραπεί η παραποίηση κάποιων στοιχείων. Ωστόσο, σύμφωνα με τη Manchester Examiner'*, το ειδικό όργανο του κουάκερ Bright, αλλά και σύμφωνα με όλες τις εγκυκλίους των βιομηχανι­κών περιοχών, οι ξένες αγορές στενάζουν κάτω από το βά­ρος της υπερπαραγωγής και της υπερκερόοσκοπίας μας.

Αν έχει επιτευχθεί τέτοιος κορεσμός της παγκόσμιας αγο­ράς παρά την ανακάλυψη δύο νέων αγορών χρυσού -Αυ­στραλία και Καλιφόρνια- παρά τον ηλεκτρικό τηλέγραφο που έχει μετατρέψει ολόκληρη την Ευρώπη σε ένα μεγάλο εμπορικό χρηματιστήριο, παρά τους σιδηροδρόμους που έχουν βελτιώσει σε απίστευτο βαθμό τις συγκοινωνίες και κατ ’ επέκταση το εμπόριο -πόσο χρόνο θα χρειαζόταν η κρί­ση για να έρθει αν οι ιδιοκτήτες εργοστασίων ήταν ελεύθε­ροι να διατάξουν τους εργάτες τους να δουλεύουν 18 ώρες αντί για 11; Το αριθμητικό πρόβλημα είναι πολύ απλό για να απαιτεί λύση. Ωστόσο η σχετική επιτάχυνση της κρίσης δε θα αποτελούσε τη μοναδική διαφορά. Μια ολόκληρη γε­νιά εργατών θα είχαν χάσει το 50% της φυσικής τους δύνα­μης, της διανοητικής τους ανάπτυξης και ζωτικότητας. Η ίδια η Σχολή του Μάντσεστερ -που θα απαντήσει στις σκέ­ψεις μας με τα λόγια:

«[γιατί] θα έπρεπε να μας βασανίζει αυτό το βάσανο αφού αυξάνει τις απολαύσεις μας;»η-

υπερασπίζεται την Αγγλία με συναισθηματικούς θρήνους

18. Manchester Examiner and Time, φιλελεύθερη εφημερίδα που δημι- ουργήθηκε το 1848 από τη συγχώνευση των Manchester Times και του Manchester Examiner. Στις δεκαετίες του 1840 και του 1850 υποστήριζε τους οπαδούς του ελεύθερου εμπορίου. Κυκλοφορούσε μέχρι το 1894 με διάφορους τίτλους.

19. Γκέτε, An Suleika.

- 3 8 -

για την ανθρώπινη θυσία που αποτελεί το τίμημα του πολέ­μου της με τη Ρωσία, το τίμημα κάθε πολέμου! Σε λίγες μέ­ρες θα ακούσουμε τον κύριο Cobden στο Λιντς να διαμαρ­τύρεται ενάντια στην αλληλοσφαγή των χριστιανών. Σε λί­γες βδομάδες θα τον ακούσουμε στο κοινοβούλιο να δια­μαρτύρεται ενάντια στους «περιορισμούς» που εμποδίζουν την πολύ γρήγορη κατανάλωση των ανθρώπινων παιδιών στα εργοστάσια. Μήπως από όλες τις ηρωικές πράξεις η μό­νη την οποία θεωρεί δικαιολογημένη είναι αυτή του Ηρώδη;

Συμφωνούμε με τη Σχολή του Μάντσεστερ στο ότι οι υποχρεωτικοί νομοθετικοί περιορισμοί των εργάσιμων ωρών δε χαρακτηρίζουν ακριβώς ένα υψηλό επίπεδο κοι­νωνικής ανάπτυξης. Όμως εμείς εντοπίζουμε το λάθος όχι στους νόμους, αλλά στις συνθήκες που τους κατέστησαν αναγκαίους.

IV. Για την εμπορική κρίση20

Είναι γνωστό ότι ο υπουργός Οικονομικών Robinson άνοιξε τις εργασίες του κοινοβουλίου το 1825 με ένα διθύ­ραμβο για την πρωτόγνωρη ανάπτυξη του εμπορίου και της βιομηχανίας. Μερικές βδομάδες αργότερα, η Τράπεζα της Αγγλίας είχε φτάσει στο σημείο να αναστείλει τις πληρωμές της σε μεταλλικό χρήμα21. Από τότε ο κύριος Robinson απέ­

20. Το άρθρο αυτό γράφτηκε από τον Μαρξ στις 22 Γενάρη και δημο­σιεύτηκε στις 25.1.1855 στην εφημερίδα Neue OderZeitung, αρ. φύλλου 4 1.

2 1. Ως «πληρωμές σε μεταλλικό χρήμα» αποδίδεται η γερμανική λέξη «Bargeldzahlung» ή σε άλλα σημεία της έκδοσης «Barzahlung» και η αγ­γλική φράση «cash payments». Το περιεχόμενο του όρου μπορεί να κατα- νοηθεί αν ληφθεί υπόψη ότι την εποχή που γράφτηκε το άρθρο στις πιο ανεπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες κυριαρχούσε είτε το νομισματικό σύ-

- 3 9 -

κτησε το παρατσούκλι «Prosperity-Robinson» («ο Robinson της ευημερίας») που του κρέμασε ο Cobbet. Επειδή στην Αγγλία αγαπάνε τα ιστορικά προηγούμενα, ο Prosperity- Robinson θα έβρισκε αναπόφευκτα διαδόχους. Η Βασίλισ­σα, στο λόγο της με τον οποίο άνοιξε την τελευταία έκτακτη σύνοδο του κοινοβουλίου”, συνεχάρη τη χώρα για την εξαι­ρετική κατάσταση ευημερίας στη γεωργία, τη βιομηχανία και το εμπόριο. Και όμως τότε είχε εξαφανιστεί ακόμα και η όψη της ευημερίας που θα μπορούσε πιθανώς να ξεγελά­σει τον κύριο Robinson. Τα υπουργικά συγχαρητήρια (ραί­νεται ότι αποτελούν μέρος των τελετουργικών που αποτε- λούν στην Αγγλία τον κατάλληλο τρόπο προαναγγελίας των κλονισμών της παγκόσμιας αγοράς. Ακόμα πιο παράξενη όμως από τη γλώσσα των υπουργών είναι αυτήν τη στιγμή η σιωπή του Τύπου. Πιστεύει ότι θα μπορούσε να κατα- στείλει” την εμπορική κρίση με τον ίδιο τρόπο που κατα­στέλλουν τα ανεπιθύμητα βιβλία στους λογοτεχνικούς κύ­κλους του Παρισιού -με τη συνωμοσία της σιωπής; Ωστό­σο οι κατάλογοι των τιμών φωνάζουν, οι κατάλογοι των χρεοκοπιών στην Gazette επίσης φωνάζουν και τα γράμ­ματα των «φίλων επιχειρηματιών» φωνάζουν κι αυτά. Σύ­ντομα θα φωνάζουν και οι εφημερίδες. Την τελευταία βδο­μάδα συνέβησαν πολύ σημαντικές στάσεις πληρωμών στο

στημα του Κανόνα του Χρυσού, σύμφωνα με το οποίο οι εκδοτικές τοά- πεζες ήταν υποχρεωμένες να ανταλλάσσουν τα χάρτι νο νομίσματα με χρυ­σά σε συγκεκριμένη αναλογία, είτε το νομισματικό σύστημα του διμεταλ- λισμού, στη βάση του οποίου δε βρισκόταν μόνο ο χρυσός, αλλά και το ασήμι.

22. Queen Victoria’s speech in Parliament on December 12, 1854. The Times,aQ. φύλλου2Ι923,13.12.1854.

23. Σημ. Μετ.: Και στο γερμανικό κείμενο ο Μαρξ χρησιμοποίησε την αγγλική λέξη «burke» δίνοντάς της γερμανική κατάληξη.

- 4 0 -

City, από τις οποίες οι πιο σημαντικές είναι αυτές των κυ­ρίων Lonergan & Co., του ισπανικού και δυτικοϊνδικού εμπορίου· αυτή της εταιρίας Rogers, Lowrey που κάνει δου­λειές με το Μάντσεστερ και τις γύρω βιομηχανικές περιο­χές· αυτή της εταιρίας Kotherington & Co. στο αμερικανι­κό εμπόριο- και αυτή των αδερφών Auberten, μιας παλιάς και αξιοσέβαστης εταιρίας. Οι υποχρεώσεις αυτών των διά­φορων επιχειρήσεων πρέπει να ανέρχονται κατά μέσο όρο μεταξύ 100.000 και 150.000 στερλινών. Για την τρέχουσα βδομάδα αναμένονται νέες στάσεις πληρωμών από τουλά­χιστον εφτά σημαντικές εταιρίες του City.

Από ένα εμπορικό γράμμα της 20ής Γ ενάρη από το Μπέρ- μινγκχαμ, πήραμε το ακόλουθο απόσπασμα για την κατά­σταση στο νότιο Σταφορντσάιρ:

«Με εξαίρεση τις επιχειρήσεις της σιδηροβιομηχανίας που παράγουν πολεμικό υλικό για την κυβέρνηση, ελάχιστες έχουν κάποιες παραγγελίες, και αυτές σε εξαιρετικά χαμη­λές τιμές. 8 στερλίνες και 10 σελίνια αγοράζουν πλέον έναν τόνο ράβδων μετάλλου που στα μέσα του καλοκαιριού τι­μολογούνταν στις 12 στερλίνες· ακόμα όμως και σε αυτές τις μειωμένες τιμές, οι πωλήσεις είναι σχεδόν αδύνατες, έτσι ώστε να απαιτείται περιορισμός της παραγωγής. Η βαριά βιομηχανία έχει πληγεί περισσότερο από όλους σχεδόν τους υπόλοιπους σημαντικούς κλάδους σ τις Ηνωμένες Πολιτεί­ες της Βόρειας Αμερικής, εξαιτίας της εμπορικής κρίσης που κυριαρχεί εκεί. Σχεδόν όλα τα μεγάλα σιδηρουργικά εργο­στάσια των Ηνωμένων Πολιτειών, στα οποία έχουν επεν­δυθεί τεράστια ποσά, πέταξαν τους εργάτες τους στο δρόμο και μάλιστα χωρίς καμία προοπτική σύντομης επαναπρό- σληψης. Η κατανάλωση σιδήρου στην Αμερική πρέπει κατά συνέπεια να θεωρείται σχεδόν ολοκληρωτικά παγωμένη και δεν πρέπει να περιμένουμε περαιτέρω παραγγελ ίες από εκεί.

Το προηγούμενο Σάββατο πολλοί εργάτες από τα εργο­στάσια κασσιτέρου (του Μπέρμινγκχαμ) απολύθηκαν και πολλοί ακόμα θα ακολουθήσουν απόψε. Οι εργάτες στα με­ταλλεία και τον ορείχαλκο δεν είναι σε καλ ύτερη θέση, για­τί εδώ τα περισσότερα μεγάλα έργα είναι μικρής διάρκειας.

Οι διαθέσιμες παραγγελίες για είδη μόδας είναι πολύ σπάνιες και οι πλασιέ που αναζητούν ανοιξιάτικες παραγ­γελίες σε αυτόν τον κλάδο στέλνουν πίσω πολύ απογοη- τευτικές αναφορές.

Η κατάσταση στην αγορά χρήματος συνεχίζει να ασκεί ανασταλτική πίεση σε όλους τους εμπορικούς κλάδους. Οι τράπεζες ανεβάζουν τα επ ιτόκιά τους με τον π ιο κατα­στροφικό τρόπο και αυτήν τη στιγμή μόνο ένας κλάδος πά­ει καλά -αυτός των δανειστών χρήματος. Οι πελάτες συρ­ρέουν μαζικά στα μικρά ενεχυροδανειστήρια και οι επιχει­ρήσεις προεξοφλήσεων δρέπουν πλούσια συγκομιδή.»

- 42 -

ΚΑΡΑ ΜΑΡΞ

Η ΕΜ ΠΟΡΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΣΤΗ Β ΡΕΤΑΝ ΙΑ 1

Η αγγλική εμπορική κρίση, της οποίας τα προειδοποιη­τικά συμπτώματα έχουν καταγραφεί εδώ και καιρό στις στήλες της εφημερίδας μας, αποτελεί πλέον γεγονός το οποίο διακηρύσσεται ανοιχτά από τις μεγαλύτερες αυθε­ντίες του χώρου -τ ις ετήσιες εγκυκλίους των βρετανικών εμπορικών επιμελητηρίων και τις ηγέτιδες εμπορικές εται­ρίες του Βασιλείου. Το ίδιο γεγονός ομολογούν και οι εκτε­ταμένες χρεοκοπίες, η μείωση της δραστηριότητας των ερ­γοστασίων και οι μειωμένες εξαγωγές. Σύμφωνα με τις τε­λευταίες επίσημες «εκθέσεις για το εμπόριο και τη ναυτι­λία»2, η δηλωμένη αξία των απαριθμούμενων εξαγωγικών ειδών για το μήνα που τελειώνει στις 5 Δεκέμβρη ήταν:

1852 (σε στερλίνες)

1853 (σε στερλίνες)

1854 (σε στερλίνες)

6.033.030 7.628.760 5.771.772

Μείωση το 1854 261.258 1.856.988

1. Το ά ςθςο αυτό περιλαμβάνεται στη γερμανική συλλογή Απάντων των Μαρξ-Ένγκελς, Marx Engels Werke, τόμ. 10, σελ. 616-621 και στην αντίστοιχη αγγλική συλλογή Marx Engels Collected Works, τόμ. 13, σελ. 585-589. Γράφτηκε από τον Μαρξ στα αγγλικά στις 11.1.1855. Δημοσιεύ­τηκε στις 26.1.1855 στην εφημερίδα New York Daily Tribune, αρ. φύλλου 4297.

2. Η συγκεκριμένη έκθεση δημοσιεύτηκε στο Economist της 6.1.1855, αρ. φύλλου 593.

- 43 -

Δεν μπορεί να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι οι επαγγελ- ματίες οπαδοί του ελεύθερου εμπορίου της Μεγάλης Βρε­τανίας προσπαθούν να αποδείξουν ότι η παρούσα κρίση δεν αποτελεί τη φυσική συνέπεια του σύγχρονου αγγλικού συ­στήματος και ότι δεν ανήκει στις κρίσεις που ξεσπάνε σε πε­ριοδικά διαστήματα περίπου από το τέλος του 18ου αιώνα, αλλά ότι αντίθετα προκλήθηκε από τυχαίες και εξαιρετικές περιστάσεις. Σύμφωνα με τη διδασκαλία της σχολής τους, οι εμπορικές κρίσεις δεν είναι πλέον δυνατές από τη στιγ­μή που άρθηκαν οι νόμοι για τα σιτηρά3 και υιοθετήθηκαν οι αρχές του ελεύθερου εμπορίου. Τώρα, δεν έχουν μόνο υψηλές τιμές σιτηρών σε συνδυασμό με την άφθονη σοδειά, αλλά και εμπορική κρίση. Στην παγκόσμια αγορά εισήλθαν και η Καλιφόρνια και η Αυστραλία φέρνοντας μαζί τους με­γάλες ροές χρυσού4, ενώ ο ηλεκτρικός τηλέγραφος μετέτρε­ψε ολόκληρη την Ευρώπη σε ένα ενιαίο χρηματιστήριο και οι σιδηρόδρομοι και τα ατμόπλοια εκατονταπλασίασαν τα μέσα συγκοινωνίας και τις δυνατότητες για ανταλλαγές. Αν η πανάκειά τους έπρεπε να δοκιμαστεί στην πράξη, δε θα μπορούσαν να περιμένουν πιο ευνοϊκές συνθήκες στην ιστορία του εμπορίου και της κυκλοφορίας από αυτές που χαρακτηρίζουν την περίοδο από το 1849 μέχρι το 1854.

Απέτυχαν να τηρήσουν τις υποσχέσεις τους- και τώρα ο πόλεμος πρέπει να γίνει ο αποδιοπομπαίος τράγος όπως

3. Οι νόμοι για τα σιτηρά ανακλήθηκαν τον Ιούνη του 1846. Οι νόμοι για τα σιτηρά που εξυπηρετούσαν τα συμφέροντα των γαιοκτημόνων επέ­βαλλαν υψηλούς δασμούς στα εισαγόμενα σιτηρά με στόχο τη διατήρηση των υψηλών τιμών στην εσωτερική αγορά. Η ανάκληση των νόμων αυτών σημάδεψε τη νίκη της βιομηχανικής αστικής τάξης που είχε ως σύνθημα το ελεύθερο εμπόριο.

4. Ο Μαρξ αναφέρεται στην ανακάλυψη μεγάλων κοιτασμάτων χρυ­σού στην Καλιφόρνια και την Αυστραλία.

- 4 4 -

έγινε και η Επανάσταση του 1848. Δεν μπορούν, ωστόσο, να αμφισβητήσουν το γεγονός ότι η ανακατωσούρα στην Ανα­τολή5 καθυστέρησε σε κάποιο βαθμό την απότομη επιδεί­νωση, δρώντας ως ανασταλτικός παράγοντας στο πνεύμα της απερίσκεπτης επιχειρηματικότητας, διοχετεύοντας ένα μέρος του πλεονάζοντος κεφαλαίου σε δάνεια που συνά- φθηκαν από τις περισσότερες ευρωπαϊκές δυνάμεις· επίσης δεν μπορεί να αμφισβητηθεί το γεγονός ότι μερικοί εμπο­ρικοί κλάδοι, όπως ο κλάδος της σιδηρουργίας, οι κλάδοι του δέρματος και του μαλλιού βγήκαν κερδισμένοι από την πολύ αυξημένη, λόγω του πολέμου, ζήτηση για τα προϊόντα τους- και ότι τέλος η τάση του υπερεμπορίου -που ήδη εί­ναι κυρίαρχη και γενική- μόνο μερικώς έχει βρει διέξοδο σε άλλους κλάδους, όπως η ναυτιλία, τα είδη βαφής κλπ., στους οποίους οι υπερβολικές προσδοκίες όσον αφορά τις συνέπειες του πολέμου οδήγησαν σε έξαψη της κερδοσκο­πίας και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού. Το βασικό τους επιχείρημα είναι ότι ο πόλεμος προκάλεσε άνοδο των τιμών σε όλα τα είδη των σιτηρών και ότι αυτές οιχτψηλές τιμές εί­ναι που προκάλεσαν την κρίση.

Σε αυτό το σημείο όμως πρέπει να ανακαλέσουμε στη μνήμη μας ότι ο μέσος όρος των τιμών των σιτηρών το 185 3 ήταν υψηλότερος από τον αντίστοιχο μέσο όρο του 1854. Αν όμως αυτές οι υψηλές τιμές δεν ευθύνονται για την πρω­τόγνωρη ευημερία του 1853, τότε εξίσου λίγο μπορούν να ευθύνονται και για το βάλτωμα του 1854. Το έτος 1836 χα­ρακτηριζόταν, παρά τις χαμηλές του τιμές των σιτηρών, από το βάλτωμα του εμπορίου· τόσο το 1824 όσο και το 185 3 ήταν έτη εξαιρετικής ευημερίας, ανεξάρτητα από τις υψη­λές τιμές που κυριαρχούσαν σε όλα τα είδη διατροφής. Η

5. Βλ. υποσημείωση 4, σελ. 28 της παρούσας έκδοσης.

- 45 -

αλήθεια είναι ότι, παρά το γεγονός ότι οι υψηλές τιμές των σιτηρών μπορούν να παραλύσουν τη βιομηχανική και εμπο­ρική ευημερία περιορίζοντας την εσωτερική αγορά, η εσω­τερική αγορά μιας χώρας όπως η Μεγάλη Βρετανία δεν απο- τελεί τον καθοριστικό παράγοντα, εκτός και αν όλες οι εξω­τερικές αγορές είναι ήδη τραγικά υπερπλήρεις. Γι’ αυτόν το λόγο οι υψηλές τιμές των σιτηρών σε μια τέτοια χώρα επι­δεινώνουν και επιμηκύνουν το βάλτωμα, χωρίς όμως να μπορούν να το προκαλέσουν. Επιπλέον δεν πρέπει να λη- σμονείται ότι, σύμφωνα με τις πραγματικές αρχές της Σχο­λής του Μάντσεστερ6, αν οι υψηλές τιμές των σιτηρών προ- κληθούν από τη φυσική πορεία των πραγμάτων και όχι από τους προστατευτικούς δασμούς, τους απαγορευτικούς νό­μους και τις sliding scales7, χάνουν την αρνητική τους επί­δραση και μπορούν να έχουν ακόμα και θετική επίδραση αφού μπορεί να ωφελήσουν τους αγρότες. Αφού δεν μπο- ρεί να υπάρξει αμφισβήτηση του γεγονότος ότι οι δύο με­γάλες κακές σοδειές των ετών 1852 και 1853 είχαν φυσικά αίτια, οι οπαδοί του ελεύθερου εμπορίου στρέφονται στο έτος 1854 και ισχυρίζονται ότι ο πόλεμος στην Ανατολή -που επέδρασε όπως θα επιδρούσε και η εισαγωγή προστα­τευτικών δασμών-προκάλεσε υψηλές τιμές παρά την πλού­σια σοδειά. Αν βάλουμε στην άκρη, τώρα, τη γενική επίδρα­ση των τιμών των αρτοποιημάτων στη βιομηχανία, εγείρε­ται το ερώτημα τι επίδραση είχε η παρούσα κρίση σε αυτές τις τιμές.

6. Βλ. υποσημείωση 17, σελ. 37 της παρούσας έκδοσης.7. Π ρόκειται για ένα σύστημα καθορισμού των δασμών στα σιτηρά, που

Εφαρμοζόταν στην Αγγλία και άλλες χώρες, σύμφωνα με το οποίο ο δα­σμός μειώνεται με την αύξηση της τιμής των σιτηρών και αυξάνεται με τη μείωσή της.

- 4 6 -

Οι εισαγωγές σίτου και αλευριού από τη Ρωσία αποτε- λούν σχεδόν το 14%8 των συνολικών εισαγωγών του Ηνω­μένου Βασιλείου· επειδή οι συνολικές εισαγωγές αντιστοι­χούν μόνο στο 20% της συνολικής κατανάλωσης, η Ρωσία προμηθεύει το Ηνωμένο Βασίλειο με λίγο περισσότερο από το 2Ά τοις εκατό’ της συνολικής του κατανάλωσης. Σύμ­φωνα με τις τελευταίες επίσημες εκθέσεις που αναφέρονται μόνο στους πρώτους εννέα μήνες του 1853, οι συνολικές ει­σαγωγές σίτου στη Μεγάλη Βρετανία ήταν 3.770.921 κου­άρτερς, από τα οποία τα 773.507 προέρχονταν από τη Ρω­σία και τα 209.000 από τη Βλαχία και τη Μολδαβία. Οι συ­νολικές εισαγωγές αλευριού ανέρχονταν σε 3.800.746 τσέ- ντνερ, από τα οποία τα 64 προέρχονταν από τη Ρωσία και εντελώς κανένα από τα πριγκιπάτα10. Αυτή ήταν η κατά­σταση πριν το ξέσπασμα του πολέμου. Κατά τη διάρκεια των αντίστοιχων μηνών του 1854 οι εισαγωγές σιταριού που έφταναν κατευθείαν από τα ρωσικά λιμάνια ανέρχο­νταν σε 505.000 κουάρτερς έναντι 773.507 κουάρτερς το1853 και από τα πριγκιπάτα του Δούναβη 118.000 έναντι209.000 κουάρτερς, κάτι που σημαίνει μια συνολική μείω­ση της τάξης των 359.507 κουάρτερς. Αν λάβουμε υπόψη μας επίσης ότι η σοδειά του 1854 ήταν εξαιρετικά καλή και η σοδειά του 1853 πολύ κακή, τότε κανείς δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι μια τέτοια μείωση θα μπορούσε να ασκήσει μια αξιοσημείωτη επιρροή στις τιμές. Βλέπουμε, αντίθετα, από τις επίσημες καταστάσεις των εβδομαδιαίων πωλήσε- ων εγχώριου σίτου στην αγγλική αγορά -αυτές οι καταστά­

8. Σημ. Μετ.: Στο αγγλικό κείμενο: 19%.9. Σημ. Μετ.: Ο υπολογισμός του Μαςξ είναι ο εξής: 0,14x0,2=0,028,

δηλαδή 2,8%.10. Βλ. υποσημείωση 14, σελ. 35 της παρούσας έκδοσης.

- 47 -

σεις αντιπροσωπεύουν μόνο ένα μικρό μέρος των συνολι­κών πωλήσεων της χώρας- ότι στους μήνες Οκτώβρη και Νοέμβρη του 1854 πουλήθηκαν 1.109.148 κουάρτερς έναντι 758.061 κουάρτερς τους αντίστοιχους μήνες του 1853· δια­φορά που υπερκαλύπτει τη μείωση που ισχυρίζονται ότι προκλήθηκε από το ρωσικό πόλεμο. Μπορούμε επίσης να παρατηρήσουμε ότι ο πόλεμος με τη Ρωσία δε θα είχε μειώ­σει τις εισαγωγές σιταριού, ούτε καν στον ελάχιστο βαθμό που τις μείωσε στην πραγματικότητα, αντο αγγλικό υπουρ­γικό συμβούλιο δεν είχε προκαλέσει το σάπισμα μεγάλων ποσοτήτων τουρκικού σιταριού στις σιταποθήκες των πρι­γκιπάτων με το χαζό ή προδοτικό μπλοκάρισμα της πόλης του Σουλινά στην εκβολή του Δούναβη, το οποίο απέκοψε τις δικές τους προμήθειες τροφίμων. Με δεδομένο ότι πε­ρίπου τα δύο τρίτα των εισαγωγών του Λονδίνου σε ξένο αλεύρι προέρχονται από τις Ηνωμένες Πολιτείες, πρέπει να παραδεχτούμε ότι η μείωση των αμερικανικών προμη­θειών το τελευταίο τρίμηνο του 1854 ήταν ένα πολύ πιο ση­μαντικό γεγονός για το εμπόριο τροφίμων απ’ ό,τι ο ρωσι­κός πόλεμος".

Αν μας ζητούνταν να εξηγήσουμε πώς μπορούν να συν­δυαστούν οι υψηλές τιμές των σιτηρών της Μεγάλης Βρε­

ι 1. Σε ένα προσχέδιο περιέχεται σε αυτό το σημείο το ακόλουθο κείμε­νο, το οποίο δεν περιελήφθηκε στην τελική έκδοση του άρθρου: «Συμβαί­νει λοιπόν αυτήν τη φορά η μεγαλύτερη φιλολογική αυθεντία του αγγλι­κού ελεύθερου εμπορίου, το Economist του Λονδίνου, κινούμενο σε αντί­θεση με τις παραδόσεις του και σε ανοιχτή αντίθεση με τη Σχολή του Μά- ντσεστερ, όχι μόνο να ομολογεί ότι “ο πόλεμος είχε μικρή ή καμία σχέση με την υψηλή τιμή τωνσιτη&ύν" αλλά επίσης ότι η ευημερία του 1853 ήταν "σπασμωδιχή",ότι "το 1853 υπήρχε πυρετός που έχει αφήσει στο 1854μια εξασθένιση ως επακόλουθο της ασθένειας” ν.α\. ότι "είτε ερχόταν ο πόλε­μος είτε όχι, η εμπορική κρίση ήταν δεδομένη".»

τανίας με την καλή σοδειά, θα λέγαμε ότι κατά τη διάρκεια του 185 3 περισσότερες από μία φορές αναδείχτηκε από την The Tribune το γεγονός ότι οι αυταπάτες για το ελεύθερο εμπόριο προκάλεσαν τις μεγαλύτερες δυνατές ανωμαλίες και λάθη στη λειτουργία του βρετανικού εμπορίου σιτηρών μέσω της μείωσης των τιμών κάτω από το συνηθισμένο επί­πεδό τους κατά τη διάρκεια των καλοκαιρινών μηνών, ενώ η άνοδός τους και μόνο θα είχε εξασφαλίσει τις αναγκαίες προμήθειες και τις επαρκείς παραγγελίες για τις μελλοντι­κές πωλήσεις. Έτσι, οι εισαγωγές του Ιούλη, Αυγούστου, Σεπτέμβρη και Οκτώβρη 1854 ήταν μόνο 750.000κουάρτερς έναντι 2.132.000 κουάρτερς τους αντίστοιχους μήνες του1853. Επιπλέον, δύσκολα μπορεί να αμφισβητηθεί το γεγο­νός ότι, ως συνέπεια της κατάργησης των νόμων για τα σι­τηρά, τόσο μεγάλες εκτάσεις καλλιεργήσιμης γης έχουν με- τατραπεί στη Βρετανία σε βοσκοτόπια, ώστε ακόμα και μια πλούσια σοδειά θα ήταν σχετικά ανεπαρκής κάτω από το νέο σύστημα.

«Κατά συνέπεια» -για να παραθέσουμε μια εγκύκλιο του Εμπορικού Επιμελητηρίου του Χαλ- «το Ηνωμένο Βασί­λειο μπήκε στο έτος 1855 με πολύ μικρά αποθέματα σε ξένο σιτάρι και με τιμές που ήταν σχεδόν στο ύψος της αρχής του1854, ενώ μέχρι την άνοιξη εξαρτιόταν σχεδόν ολοκληρω­τικά από τις προμήθειες των δικών του αγροτών.»

Η αιτία για το αγγλικό βάλτωμα του εμπορίου το 1854, το οποίο δε θα πάρει τις πραγματικές του διαστάσεις πριν την άνοιξη του ίδιου έτους, περιέχεται στα ακόλουθα λίγα αριθμητικά μεγέθη: Οι εξαγωγές βρετανικών προϊόντων και βιομηχανικών εμπορευμάτων, που το 1846 ανέρχονταν συ­νολικά στις 57.786.000 στερλίνες, έφτασαν το 1853 την τε­ράστια αξία των 98.000.000 στερλινών. Από αυτές τις 98.000.000 στερλίνες του έτους 1853, η Αυστραλία, που το

- 49 -

1842 είχε αγοράσει λιγότερο από ένα εκατομμύριο και το 1850 περίπου τρία εκατομμύρια, απορρόφησε σχεδόν δε­καπέντε εκατομμύρια, ενώ οι Ηνωμένες Πολιτείες, που το1842 είχαν καταναλώσει μόνο 3.582.000 στερλίνες και το 1850 λίγο λιγότερες από 15.000.000, χρειάστηκαν τώρα το τεράστιο ποσό των 24.000.000 στερλινών. Ο αναγκαίος αντίκτυπος της αμερικανικής κρίσης στο αγγλικό εμπόριο και η απελπισμένα υπερκορεσμένη αυστραλέζικη αγορά δε χρειάζονται καμία περαιτέρω εξήγηση. Το 1837 η αμερικα­νική κρίση ακολούθησε κατά πόδας την αγγλική κρίση του1836, ενώ τώρα η αγγλική κρίση ακολουθεί τα ίχνη της αμε­ρικανικής· ωστόσο, και στις δύο περιπτώσεις η κρίση μπο­ρεί να αποδοθεί στις ίδιες αιτίες -στην ολέθρια λειτουργία του αγγλικού βιομηχανικού συστήματος, που οδηγεί στην υπερπαραγωγή στη Μεγάλη Βρετανία, και στην υπερκερ- δοσκοπία σε όλες τις άλλες χώρες. Οι αγορές της Αυστρα­λίας και των Ηνωμένων Πολιτειών, και οι δύο σχεδόν στον ίδιο βαθμό εξαρτημένες από την Αγγλία, δεν αποτελούν εξαιρέσεις, αλλά μόνο την ανώτερη έκφραση της γενικής κα­τάστασης της παγκόσμιας αγοράς.

«Έχουμε μπροστά μας τα χτυπητά γεγονότα των υπερ­πληρών ξένων αγορών και των μη κερδοφόρων πωλ ήσεων -με μερικές εξαιρέσεις» κλαψουρίζει μια εγκύκλιος του Μά­ντσεστερ για το εμπόριο βαμβακιού. «Οι περισσότερες από τις ξένες αγορές», λέει μια άλλη εγκύκλιος για το εμπόριο μεταξιού, «που αποτελούν τις συνηθισμένες διεξόδους των πλεοναζόντων προϊόντων μας, στενάζουν από τις συνέ­πειες του υπερεμπορίου.» «Η παραγωγή αυξήθηκε ρα­γδαία», μας λέει μια έκθεση για το εμπόριο υφάσματος από στριμμένο μαλλί του Μπράντφορντ, «και τα εμπορεύματα βρήκαν, για λίγο, μια διέξοδο στις ξένες αγορές. Ασυνήθι­στη επιχειρηματική δραστηριότητα έλαβε χώρα με τις απε­

- 5 0 -

ρίσκεπτες αποστολές εμπορευμάτων στο εξωτερικό και δε χρειάζεται να παρατηρήσουμε ότι τα αποτελέσματα ήταν γενικά εντελώς μη ικανοποιητικά.»'1

Και έτσι θα μπορούσαμε να παραθέσουμε αποσπάσμα- τα από αναρίθμητες μεγάλες εμπορικές εγκυκλίους που έφτασαν σε μας με το Pacific.

Η Ισπανική Επανάσταση11 και η ακόλουθη έντονη δρα­στηριότητα λαθρεμπορίου σε αυτήν την περιοχή δημιούρ­γησαν μια εξαιρετική αγορά για τα βρετανικά προϊόντα. Η αγορά του Λεβάντες φαίνεται, ως συνέπεια των ανησυχιών που δημιούργησε ο Ανατολικός Πόλεμος, να είναι η μόνη που δεν είναι κορεσμένη· ωστόσο, όπως ακούμε, το Λανκα- σάιρ άρχισε πριν τρεις μήνες περίπου να επανακτά το χα­μένο έδαφος και μόλις τώρα μάθαμε ότι και η Κωνσταντι­νούπολη αναστενάζει κάτω από τις υπερβολικές ποσότητες βαμβακιού και μάλλινων, μεταλλικών και κουζινικών εμπο­ρευμάτων, καθώς και κάθε άλλου είδους βρετανικών εμπο­ρευμάτων. Η Κίνα είναι η μοναδική χώρα για την οποία μπορεί να ειπωθεί ότι τα πολιτικά γεγονότα άσκησαν αι­σθητή επιρροή στην ανάπτυξη του βαλτώματος του εμπο­ρίου.

«Οι ελπίδες μας σχετικά με τη σταδιακή αύξηση τουεξα- γωγικού μας εμπορίου με την Κίνα», σημειώνει μια μεγάλη εμπορική επιχείρηση του Μάντσεστερ, «διαλύθηκανσχεδόν ολοκληρωτικά και η εξέγερση που φλέγεται τώρα σε αυτήν τη χώρα, η οποία αρχικά θεωρούνταν ευνοϊκή για το εμπό­ριο με το εξωτερικό, φαίνεται τώρα να έχει οργανωθεί με

12. «Trade of 1854», The Economist, a ρ. φύλλου 593,6.1.1855.13. To 1854 ξέσπασαν εξεγέρσεις εναντίον της Ισαβέλλας Β , που εί­

χαν ως αποτέλεσμα μια σειρά μεταρρυθμίσεις σε πολιτικό και οικονομι­κό επίπεδο στην κατεύθυνση του αστικού φιλελευθερισμού.

- 5 1 -

στόχο τη λεηλασία της χώρας και την ολοκληρωτική κα­τάρρευση του εμπορίου. Το εξαγωγικό εμπόριο με την Κ ί­να, για το οποίο περιμέναμε κάποτε να έχει μεγάλη ανά­πτυξη, έχει σταματήσει σχεδόν ολοκληρωτικά.»

Ο αναγνώστης μας θα θυμάται ίσως ότι, όταν η κινεζική επανάσταση14 άρχισε να παίρνει σοβαρές διαστάσεις, προ- βλέψαμε τις καταστροφικές συνέπειες για τις οποίες δια­μαρτύρονται τώρα οι αγγλικές εμπορικές επιχειρήσεις.

Παρόλο που αρνούμαστε κάθε σύνδεση μεταξύ του πο­λέμου και της εμπορικής κρίσης της οποίας τα συμπτώμα­τα είχαν εμφανιστεί πριν ακόμα και από τις σκέψεις για τον πόλεμο, ωστόσο είναι φυσικά σε μας καθαρό ότι ο πόλεμος

14. Το 1851 αναπτύχθηκε στην Κίνα ένα αντιφεουδαρχικό απελευθε­ρωτικό κίνημα που πήρε γρήγορα το χαρακτήρα ενός μεγάλου πολέμου των χωρικών. Το κίνημα, το οποίο ξεκίνησε στα νότια, στην περιφέρεια Κουανγκσί, εξαπλώθηκε στις κεντρικές περιφέρειες. Κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων οι εξεγερμένοιδημιούργησαντο «Ουράνιο Βασίλειο της Με­γάλης Ειρήνης» (Taiping tian-guo, Ταϊπίνγκ Τιενκουό), από το οποίο πή­ρε και το όνομά του ολόκληρο το κίνημα των Ταϊπίνγκ, με επίκεντρο την Νανκίγνκ. Οι Ταϊπίνγκ ανέτρεψαν από την εξουσία τους Μαντζουριανούς φεουδάρχες αφέντες, κατάργησαν τους φόρους και κατάργησαν τη μεγά­λη φεουδαρχική ιδιοκτησία. Η εξέγερση στράφηκε και ενάντια στο βουδι- στικό κλήρο και τα μοναστήρια -τα στηρίγματα της Δυναστείας των Μα- ντζού-παίρνοντας τη χαρακτηριστική θρησκευτική μορφή, κάτιπου ήταν σύνηθες στους πολέμους των χωρικών στην Ανατολή. Η επανάσταση των Ταϊπίνγκ, που έθεσε τα θεμέλια για τον αγώνα των ευρύτερων μαζών του κινεζικού λαού ενάντια στη φεουδαρχική τάξη πραγμάτων και ενάντια στους ξένους κατακτητές, δεν ήταν σε θέση να ανατρέψει το φεουδαρχικό τρόπο παραγωγής στην Κίνα. Στο κράτος των Ταϊπίνγκ διαμορφώθηκε στην πορεία ένα φεουδαρχικό ανώτερο στρώμα το οποίο ήρθε σε συμβι­βασμό με τις κυρίαρχες τάξεις. Αυτή ήταν μία από τις αιτίες της ύφεσης του κινήματος. Το βασικό πλήγμα δόθηκε στην επανάσταση από την ανοι­χτή επέμβαση της Αγγλίας, της Αμερικής και της Γαλλίας, των οποίων οι ένοπλες δυνάμεις κατέστειλαν το 1864 την εξέγερση τωνΤαϊπίνγκ.

- 5 2 -

μπορεί να οξύνει επικίνδυνα τις δυσκολίες που έχει να αντ ι- μετωπίσει τώρα η Μεγάλη Βρετανία. Η συνέχιση του πολέ­μου συνεπάγεται αύξηση της φορολογίας -και οι αυξανό­μενοι φόροι σίγουρα δεν αποτελούν γιατρικό για τα μειού- μενα εισοδήματα.

- 5 3 -

ΚΑΡΑ ΜΑΡΞ

Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ'

Αυτό που χαρακτηρίζει τη συγκεκριμένη περίοδο κερδο­σκοπίας στην Ευρώπη είναι η καθολικότητα του παροξυ­σμού. Και σε προηγούμενες περιόδους είχαμε κερδοσκοπι­κό παροξυσμό -στα σιτηρά, στους σιδηροδρόμους, στα ορυ­χεία, στις τράπεζες και στα βαμβακοκλωστήρια- με λίγα λό­για είχαμε κερδοσκοπικό παροξυσμό κάθε δυνατού είδους· ωστόσο στις εποχές των μεγάλων εμπορικών κρίσεων των ετών 1817,1825,1836,1846-1847, παρόλο που πλήττονταν όλοι οι κλάδοι της βιομηχανίας και του εμπορίου, κάθε φο­ρά κυριαρχούσε η κερδοσκοπική μανία σε ένα συγκεκριμέ­νο κλάδο, προσδίδοντας έτσι στην κάθε εποχή το χαρακτή­ρα και τον τόνο της. Παρόλο που όλοι οι κλάδοι της οικο­νομίας κυριαρχούνταν από το πνεύμα της κερδοσκοπίας, κάθε κερδοσκόπος περιοριζόταν στο δικό του κλάδο. Αντί­θετα, η βασική αρχή της Credit Mobilier2, του βασικού δη­

1. Το άρθρο αυτό περιλαμβάνεται στη γερμανική συλλογή Α πάντω ν των Μαρξ-Ένγκελς, Marx Engels Werke, τόμ. 12, σελ. 49-52 και στην αντίστοιχη αγγλική συλλογή Marx Engels Collected Works, τόμ. 15, σελ. 109-112. Γράφτηκε από τον Μαρξ στα αγγλικά στις 26.9.1856. Δημοσι­εύτηκε στις 9.10.1856 στην εφημερίδα NewYork Daily Tribune, αρ. φύλ­λου 4828.

2. Credit Mobilier (Soci&i ginerale du Gredit Mobilier).: Γαλλική μετο­χική τράπεζα η οποία ιδρύθηκε από τους αδελφούς Pereire και αναγνίορί- στηκε νομικά με το διάταγμα της 18.11.1852. Βασικός σκοπός της Credit Mobilier ήταν η πιστωτική διαμεσολάβηση και η σύσταση βιομηχανικών και άλλων εταιριών. Η τράπεζα συμμετείχε σε μεγάλο βαθμό στην κατα-

- 5 5 -

λαδή φορέα της τρέχουσας κερδοσκοπικής μανίας, δεν εί­ναι να κερδοσκοπεί σε ένα συγκεκριμένο τομέα, αλλά η κερ­δοσκοπία για την κερδοσκοπία, καθώς και η γενική εξά- πλωση της απάτης ταυτόχρονα με τη συγκεντροποίησή της στην εταιρία. Πέρα από αυτό, η καταγωγή και η ανάπτυξη της τρέχουσας μανίας έχει άλλη μία διαφορά· δεν ξεκίνησε στην Αγγλία, αλλά στη Γαλλία. Η σημερινή φουρνιά των Γάλλων κερδοσκόπων έχει την ίδια σχέση προς τους Αγγλους κερδοσκόπους των εποχών που αναφέρθηκαν πα­ραπάνω με τη σχέση που είχαν οι Γ άλλοι ντεϊστές του 18ου αιώνα προς τους Αγγλους ντεϊστές του 17ου αιώνα. Οι μεν έδωσαν το υλικό, ενώ οι άλλοι παρήγαγαν τη γενική μορφή με την οποία διευκολυνόταν η διάδοση του ντεϊσμού σε ολό­κληρο τον πολιτισμένο κόσμο του 18ου αιώνα.1

σκευή σιδηροδρόμων στη Γαλλία, την Αυστρία, την Ουγγαρία, την Ελβε­τία, την Ισπανία και τη Ρωσία. Η μεγαλύτερη πηγή εσόδων της ήταν η κερ­δοσκοπία στο χρηματιστήριο με τις μετοχές των εταιριών που είχε ιδρύ­σει η ίδια. Μέσω της έκδοσης των μετοχών της, οι οποίες είχαν ως εγγύη­ση αποκλειστικά τα αξιόγραφα άλλων επιχειρήσεων που είχε στην κατο­χή της, η τράπεζα αποκτούσε τα χρήματα για την αγορά μετοχών των πιο διαφορετικών εταιριών. Με αυτόν τον τρόπο η απόκτηση ενός και μόνο αξιογράφου γινόταν πηγή ενός πλασματικού κεφαλαίου διπλάσιας έκτα­σης: Μία με τη μορφή μετοχών της συγκεκριμένης επιχείρησης και μία με τη μορφή μετοχών της Credit Mobilier η οποία χρηματοδοτούσε αυτήν την επιχείρηση και αγόραζε τις μετοχές της. Η τράπεζα είχε στενούς δεσμούς με την κυβέρνηση του Ναπολέων Γ' και απολάμβανε την προστασία της. Το 1867 έλαβε χώρα η χρεοκοπία της τράπεζας και το 1871 η ρευστοποίη­σή της. Το παράδειγμα της αχαλίνωτης κερδοσκοπίας -εντός και εκτός χρηματιστηρίου- της Credit Mobilier το ακολούθησαν πολλά ακόμα πα­ρόμοια ιδρύματα σε άλλες χώρες της Κεντρικής Ευρώπης.

3. Οι ντεϊστές αναγνωρίζουν την ιδέα του Θεού ως δημιουργού του Σύ- μπαντος, αλλά αρνούνται την παρέμβασή του στη φυσική και κοινωνική ζωή. Το 1624 ο Edward Herbert του Cherbury συνέταξε μια ντεϊστική δια­κήρυξη πίστης.

- 5 6 -

Οι Βρετανοί συνηθίζουν να συγχαίρουν τους εαυτούς τους για τη μετατόπιση του επικέντρου της κερδοσκοπίας από το ελεύθερο και νηφάλιο νησί τους στη χαοτική και κυ­ριαρχούμενη από τους δεσπότες ηπειρωτική Ευρώπη· αλ­λά στη συνέχεια ξεχνάνε με πόση τεράστια αγωνία παρα­κολουθούν τη μηνιαία έκθεση της Τράπεζας της Γαλλίας η οποία επηρεάζει τα αποθέματα των ευγενών μετάλλων που βρίσκονται στα άδυτα της Τράπεζας της Αγγλίας· ξεχνάνε ότι είναι το αγγλικό κεφάλαιο αυτό που σε μεγάλο βαθμό γεμίζει τις αρτηρίες της ευρωπαϊκής Credit Mobilier με το θείο υγρό. Ξεχνάνε ότι το «υγιές» υπερεμπόριο και η «υγιής» υπερπαραγωγή στην Αγγλία, τα οποία τώρα εξυ­μνούνται λόγω του ύψους των εξαγωγών που έχουν φτάσει περίπου τις 110.000.000 στερλίνες, αποτελούν το άμεσο αποτέλεσμα της «νοσηρής» κερδοσκοπίας στην ηπειρωτική Ευρώπη που αποκηρύσσεται, όπως και ότι η φιλελεύθερη πολιτική τους των ετών 1854 και 1856 είναι το αποτέλεσμα του coup d’etat (πραξικοπήματος) του Βοναπάρτη. Δεν μπορεί ωστόσο να αμφισβητηθεί το γεγονός ότι είναι αθώ­οι γι’ αυτό το περίεργο αμάλγαμα αυτοκρατορικού σοσια­λισμού, σενσιμονιστικής χρηματιστηριακής κερδοσκοπίας και φιλοσοφικής απάτης που ονομάζεται Credit Mobilier. Σε ισχυρή αντίθεση με τη φινέτσα της ηπειρωτικής Ευρώ­πης, η αγγλική κερδοσκοπία επιστρέφει στην πιο χοντρο­κομμένη και πρωτόγονη μορφή της απάτης, στη γυμνή, αμα- κιγιάριστη καικαθαρή απάτη. Η απάτη ήταν το μυστικό των Paul, Strahan & Bates, της Tipperary Bank προς ανάμνηση του Sandlier4, της μεγάλης επιχείρησης του City με το όνο­

4. John Sandlier ( 1813-1856), Ιρλανδός τραπεζίτης, διαβόητος για τρα­πεζικά σκάνδαλα. Οι υπεραναλήψεις του της τάξης των 288.000 στερλινών θεωρήθηκαν ως η βασική αιτία της χρεοκοπίας της Tipperary Bank.

- 57 -

μα Cole, Davidson & Gordon- επίσης, η απάτη αποτελεί την άθλια, αλλά απλή ιστορία της Royal British Bank του Λον­δίνου.

Δεν απαιτείται ιδιαίτερη πονηριά για να καταβροχθίσει μια ομάδα διευθυντικών στελεχών το κεφάλαιο μιας εται­ρίας την ίδια στιγμή που δελεάζει από τη μία τους μετόχους της με υψηλά μερίσματα και από την άλλη τους καταθέτες και τους νέους μετόχους με ψευδείς οικονομικές καταστά­σεις. Γι’ αυτόν το σκοπό δεν απαιτείται τίποτε άλλο πέρα από την καλή γνώση της αγγλικής νομοθεσίας. Η περίπτω­ση της Royal British Bank προκάλεσε μια αίσθηση όχι τόσο λόγω του κεφαλαίου, αλλά λόγω του αριθμού των απλών ανθρώπων, τόσο μετόχων όσο και καταθετών, που ήταν αναμεμιγμένοι. Ο καταμερισμός εργασίας σε αυτήν την επι­χείρηση πραγματικά φαίνεται να είναι πολύ απλός. Υπήρ­χαν δύο ομάδες διευθυντικών στελεχών: Οι πρώτοι αρκού- νταν να τσεπώνουν ετησίως το μισθό των 10.000 δολαρίων για να μην ξέρουν τίποτα για τις υποθέσεις της τράπεζας και να κρατούν έτσι ήσυχη τη συνείδησή τους και οι δεύτε­ροι αποσκοπούσαν στην πραγματική διεύθυνση της τράπε­ζας, με μοναδικό στόχο να είναι οι πρώτοι της πελάτες ή, καλύτερα διατυπωμένο, οι πρώτοι που θα την λεηλατούσαν. Επειδή οι τελευταίοι εξαρτιούνταν για τις πιστωτικές δι­ευκολύνσεις από το γενικό διευθυντή, άρχισαν επιτρέπο­ντας σε αυτόν να κάνει πιστωτικές διευκολύνσεις στον εαυ­τό του. Εκτός από το γενικό διευθυντή έπρεπε να βάλουν στο κόλπο και τους ελεγκτές και δικηγόρους της εταιρίας, δωροδοκώντας τους με χορηγήσεις υπό μορφή πιστώσεων. Εκτός από τις πιστώσεις που χορηγούνται σε αυτούς και τους συγγενείς τους στα δικά τους ονόματα, οι διευθυντές και ο γενικός διευθυντής αξιοποιούν επιπλέον έναν αριθ­μό αχυρανθρώπων, στο όνομα των οποίων τσεπώνουν και

- 5 8 -

άλλες πιστώσεις. Σήμερα, το συνολικά καταβεβλημένο κε­φάλαιο ανέρχεται στις 150.000στερλίνες, από τις οποίες τις 121.840 στερλίνες τις έχουν καταβροχθίσει, άμεσα ή έμμε­σα, τα διευθυντικά στελέχη. Ο ιδρυτής της εταιρίας, ο κύ­ριος McGregor, μέλος του κοινοβουλίου από τη Γλασκόβη, φημισμένος συγγραφέας στατιστικών εργασιών5, φόρτωσε στην εταιρία ένα χρέος 7.362 στερλινών· ένα άλλο διευθυ­ντικό στέλεχος, ο κύριος Humphrey Brown από το Τιούκ- σμπερι, επίσης μέλος του κοινοβουλίου, που αξιοποίησε την τράπεζα για τη χρηματοδότηση των εκλογικών του εξόδων, επιβάρυνε με μία μόνο πράξη την τράπεζα με ένα χρέος της τάξης των 70.000 στερλινών, ενώ φαίνεται να της χρωστά­ει και άλλες 50.000 στερλίνες. Ο κύριος Cameron είχε λάβει πιστώσεις της τάξης των 30.000 στερλινών.

Από την αρχή της λειτουργίας της, η τράπεζα έχανε κάθε χρόνο 50.000 στερλίνες και την ίδια στιγμή τα διευθυντικά στελέχη συνέχαιραν κάθε χρόνο τους μετόχους για την ευη­μερία τους. Μερίσματα της τάξης του 6% πληρώνονταν κά­θε τρίμηνο, παρόλο που σύμφωνα με τη δήλωση του επίση­μου λογιστή, του κύριου Coleman, οι μέτοχοι δε θα έπρεπε να πάρουν ούτε ένα μέρισμα. Μόνο το περασμένο καλοκαίρι παρουσιάστηκαν στους μετόχους ψευδείς λογαριασμοί αξίας πάνω από 370.000 στερλίνες, ενώ οι πιστώσεις που χορηγήθηκαν στους McGregor, Humphrey Brown, Cameron & Co. εμφανίζονταν κάτω από το γενικό τίτλο «μετατρέψι­μα χρεόγραφα». Όταν η τράπεζα έφτανε σε σημείο πλήρους αφερεγγυότητας, εκδίδονταν νέες μετοχές εν μέσω εντυπω­σιακών οικονομικών καταστάσεων για την πρόοδό της και

5. Κύςιια έργα του: The Resources and Statistics o f Nations, Λονδίνο 1834 και Commercial Tariffs and Regulations, Resources, andTrade, o f the Several States o f Europe and America, Λονδίνο 1841 - 1850.

- 5 9 -

απόδοσης ψήφου εμπιστοσύνης στους διευθυντές. Αυτή η έκδοση νέων μετοχών με κανέναν τρόπο δεν αντιμετωπιζό­ταν ως απεγνωσμένο μέσο ελάφρυνσης της θέσης της τρά­πεζας, αλλά απλά ως νέα πηγή απάτης για τα διευθυντικά στελέχη. Παρόλο που το καταστατικό απαγόρευε στην τρά­πεζα να εμπορεύεται τις δικές της μετοχές, φαίνεται ότι αποτελούσε πάγια πρακτική να επιβαρύνουν την τράπεζα φορτώνοντάς της, με τη μορφή της εξασφάλισης απαιτήσε­ων, τις δικές της μετοχές όταν αυτές υποτιμούνταν στα χέ­ρια των διευθυντών. Ο τρόπος με τον οποίο το «τίμιο κομ­μάτι» των διευθυντικών στελεχών προσποιείται ότι εξα- πατήθηκε παρουσιάστηκε σε μια συνέλευση μετόχων από έναν από αυτούς, τον κύριο Owen, ως εξής:

«Όταν ολοκληρώθηκαν όλες οι προετοιμασίες για το άνοιγμα αυτής της επιχείρησης, ο κύριος Cameron διορί­στηκε γενικός διευθυντής μας και σύντομα διαπιστώσαμε τι συμφορά που ήταν να έχεις για γενικό διευθυντή κάποιον ο οποίος ποτέ στο παρελθόν δεν είχε διασυνδέσεις με καμία τράπεζα στο Λονδίνο. Λόγω αυτής της περίστασης, προέ- κυψανμια σειρά δυσκολίες. Θέλω να εκθέσω u συνέβη πριν δύο χρόνια και μερικούς μήνες, ότ ανέφυγααπό την τράπε­ζα. Ακόμα και λίγο καιρό πριν από εκείνη τη στιγμή, δεν ήξε­ρα ότι υπήρχε έστω και ένας μέτοχος που να ήταν χρεωμέ­νος στην τράπεζα με το ποσό των 10.000στερλινών είτε για προεξοφλήσεις είτε για πιστώσεις. Κάποια στιγμή έφτασαν στα αυτιά μου φήμες για παράπονα ότι κάποιος από αυτούς χρωστούσε ένα μεγάλο ποσό από προεξοφλήσεις και ρώτη­σα έναν από τους λογιστές για το θέμα. Μου απάντησε ότι, όταν κλείσω πίσω μου την πόρτα του γραφείου, δε θα θεω­ρεί ότι έχω κάποια σχέση με την τράπεζα. Ο κ ύριος Cameron είπε ότι κανένας διευθυντής δεν πρέπει να φέρνει τις δικές του συναλλαγματικές για προεξόφληση στο εποπτικό συμ­

- 6 0 -

βούλιο. Εξήγησε ότι τέτοιες συναλλαγματικές πρέπει να προσκομίζονται στο γενικό διευθυντή, γιατί, αν προσκομί­ζονται στο εποπτικό συμβούλιο, κανένας επιχειρηματίας με κύρος δε θα κάνει δουλειές μαζί μας. Σε αυτήν την άγνοια βρισκόμουν μέχρι τη στιγμή που ο κύριος Cameron αρρώ- στησε τόσο σοβαρά, που κανένας δεν περίμενε ότι θα αναρ- ρώσει. Ως συνέπεια της ασθένειάς του, ο πρόεδρος και κά­ποιοι από τους υπόλοιπους διευθυντές διεξήγαγανκάποιες έρευνες που μας αποκάλ υψαν ότι ο κύριος Cameron είχε ένα βφλίο με ατομικό κλειδί το οποίο εμείς δεν είχαμε δει ποτέ. Όταν ο πρόεδρος άνοιξε αυτό το βιβλίο, όλοι μείναμε άναυ­δοι.»6

Για να είμαστε δίκαιοι απέναντι στον κύριο Cameron, οφείλουμε να ομολογήσουμε ότι εγκατέλειψε με μεγάλη εξυ­πνάδα και σβελτάδα την πατρίδα του, την Αγγλία, χωρίς να περιμένει τις συνέπειες αυτών των ανακαλύψεων.

Μια από τις πιο ασυνήθιστες και χαρακτηριστικές συ­ναλλαγές της Royal British Bank ήταν οι σχέσεις της με κά- ποια Welsh Iron Works. Σε μια εποχή που το καταβεβλημέ­νο κεφάλαιο της τράπεζας ανερχόταν μόνο σε 50.000 στερ­λίνες, οι πιστώσεις μόνο προς αυτήν την επιχείρηση έφτα­ναν τις 70.000-80.000 στερλίνες. Αυτή η σιδηρουργική επι­χείρηση δεν ήταν βιώσιμη όταν την απέκτησε για πρώτη φο­ρά η τράπεζα. Όταν έγινε βιώσιμη μετά από μία επένδυση της τάξης περίπου των 50.000 στερλινών, η ιδιοκτησία βρέ­θηκε στα χέρια ενός κύριου Clarke ο οποίος, αφού την εκ­μεταλλεύτηκε «για ορισμένο καιρό», την πέταξε πάλι πίσω στην τράπεζα- ενώ «εξέφραζε την άποψή του ότι εγκατέλει- πε μια μεγάλη περιουσία», επιβαρύνοντας ωστόσο την τρά­πεζα με ένα επιπλέον χρέος των 20.000 στερλινών αυτής της

6. The Times, αρ. φύλλου 22479,22.9.1856, «The Royal British Bank».

- 6 1 -

«ιδιοκτησίας». Με αυτόν τον τρόπο αυτή η εταιρία συνέχι­ζε κάθε φορά να ξεγλιστράει από τα χέρια της τράπεζας όταν εμφανίζονταν προοπτικές κερδοφορίας, και επέστρε­φε στην τράπεζα όταν απαιτούνταν νέες πιστώσεις. Αυτό το παιχνίδι προσπαθούσαν τα διευθυντικά στελέχη να το συνεχίσουν ακόμα και τους τελευταίους μήνες της ομολο­γίας τους, αναδεικνύοντας τις δυνατότητες κερδοφορίας αυτής της επιχείρησης η οποία μπορούσε, σύμφωνα με τα λόγια τους, να αποφέρει 16.000 στερλίνες ετησίως, ξεχνώ­ντας ότι αυτά κόστισαν στους μετόχους 17.742 στερλίνες για κάθε χρόνο της λειτουργίας της εταιρίας. Οι υποθέσεις της εταιρίας θα ξετυλιχτούν τώρα στο Court of Chancery7. Ωστόσο, πριν μπορέσει να γίνει αυτό, όλες οι κερδοσκοπι­κές περιπέτειες της Royal British Bank θα έχουν χαθεί εν μέ­σω του κατακλυσμού της γενικής ευρωπαϊκής κρίσης.

7. Έ να από τα ανώτερα πολιτικά δικαστήρια της Αγγλίας. Μέχρι το 1873 ήταν υπό την προεδρία του Λόρδου Καγκελάριου (Lord Chancellor)· από τότε κι έπειτα αποτελεί τμήμα του Ανώτατου Δικαστηρίου του Ηνω­μένου Βασιλείου. Στην αρμοδιότητά του ενέπιπταν κληρονομικές υποθέ­σεις, ενοχικές υποχρεακιεις, επίμαχα ζητήματα γύρω από τις μετοχικές εταιρίες και άλλες παρόμοιες υποθέσεις. Σε αντίθεση με τα άλλα δικαστή­ρια, εδώ παίρνονταν συνήθως αποφάσεις που βασίζονταν στο αγγλικό εθι­μικό δίκαιο. Λόγω των περίπλοκων και πολυέξοδων διαδικασιών, ήταν γνωστό για την κωλυσιεργία του στο κλείσιμο των νομικών υποθέσεων.

- 6 2 -

ΚΑΡΑ ΜΑΡΞ

Η ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ'

Η γενική εμπορική κρίση που εμφανίστηκε στην Ευρώπη περίπου το φθινόπωρο του 1847 και διήρκεσε μέχρι την άνοι­ξη του 1848, ξεκίνησε με έναν πανικό στην αγορά χρήματος του Λονδίνου, που άρχισε τις τελευταίες μέρες του Απρίλη και κορυφώθηκε στις 4.5.1847. Αυτές τις τελευταίες μέρες πάγωσαν όλες οι χρηματικές συν αλλαγές· από τις 4 Μάη όμως η πίεση υποχώρησε και οι έμποροι και οι δημοσιογρά­φοι αλληλοσυγχαίρονταν για τον εντελώς τυχαίο και προ­σωρινό χαρακτήρα του πανικού. Λίγους μήνες μετά, ξέσπα­σε η εμπορική και βιομηχανική κρίση της οποίας ο χρηματι­κός πανικός δεν ήταν παρά η ένδειξη και ο προάγγελος.

Τώρα, στις ευρωπαϊκές αγορές χρήματος διαπιστώνεται μια κινητικότητα παρόμοια του πανικού του 1847. Ωστόσο η ομοιότητα δεν είναι απόλυτη. Αντί να κινείται από τη Δύ­ση προς την Ανατολή -από το Λονδίνο μέσω του Παρισιού προς το Βερολίνο και τη Βιέννη- όπως στον πανικό του 1847, ο τωρινός πανικός εξαπλώνεται από την Ανατολή προς τη Δύση· με αφετηρία τη Γερμανία, εξαπλώθηκε στο Παρίσι και από εκεί έφτασε τελικά στο Λονδίνο. Ως συνέ­πεια της αργής του προόδου, ο πανικός είχε εκείνη την επο-

I. Το άρθρο αυτό περιλαμβάνεται στη γερμανική συλλογή Απάντων των Μαρξ-Ένγκελς, Marx Engels Werke, τόμ. 12, σελ. 53-57 και στην αντίστοι­χη αγγλική συλλογή Marx Engels Collected Works, τόμ. 15, σελ. 113-116. Γράφτηκε από τον Μαρξ στα αγγλικά στις 3.10.1856. Δημοσιεύτηκε στις 15.10.1856 στην εφημερίδα New York Daily Tribune, αρ. φύλλου 4833.

- 63 -

χή τοπικό χαρακτήρα· τώρα, ως συνέπεια της ταχύτητας με την οποία εξαπλώνεται, εμφανίζεται άμεσα με το γενικό του χαρακτήρα. Τότε διήρκεσε περίπου μια βδομάδα· τώρα διαρ- κεί ήδη τρεις βδομάδες. Τότε λίγοι πίστευαν ότι ήταν προ- άγγελος μιας γενικής κρίσης- σήμερα αυτό δεν αμφισβητεί­ται από κανέναν, εκτός από εκείνους τους Άγγλους που φα­ντάζονται ότι γράφουν ιστορία διαβάζοντας τους Times2. Τότε, οι διορατικοί πολιτικοί φοβούνταν την επανάληψη των κρίσεων του 1825 και 1836- σήμερα είναι πεπεισμένοι ότι βρίσκονται μπροστά σε μια διευρυμένη εκδοχή όχι μόνο της κρίσης του 1847, αλλά και των επαναστάσεων του 1848.

Η ανησυχία των ανώτερων τάξεων της Ευρώπης είναι τόσο έντονη όσο και η απογοήτευσή τους. Γιατί από τα μέ­σα του 1849 όλα τούς πήγαιναν όπως επιθυμούσαν, με τον πόλεμο3 να αποτελεί το μοναδικό σύννεφο στον κοινωνι­κό τους ορίζοντα. Τώρα που ο πόλεμος τελείωσε ή θεωρεί­ται ως τελειωμένος, κάνουν παντού την ίδια ανακάλυψη που έκαναν οι Αγγλοι μετά από τη μάχη στο Βατερλό και την ειρήνη του 1815, όταν τα δελτία της μάχης αντικατα- στάθηκαν από αναφορές για την κατάσταση εκτάκτου ανά­γκης στην αγροτική οικονομία και τη βιομηχανία. Προκει- μένου να διασώσουν την ιδιοκτησία τους, έκαναν ό,τι περ­νούσε από το χέρι τους για να καταστείλουν την Επανά­σταση και να τσακίσουν τις μάζες. Τώρα συνειδητοποιούν ότι και αυτοί οι ίδιοι, ήταν τα όργανα μιας επανάστασης στις σχέσεις ιδιοκτησίας, μεγαλύτερης από εκείνη που εί­χαν κατά νου οι επαναστάτες του 1848. Βλέπουν κατάμα-

2.0 Μαρξ αναφέρεται στη βρετανική εφημερίδα The Times, που για λό­γους διάκρισης με άλλες εφημερίδες με παραπλήσια ονόματα συχνά απο- καλείται στις ΗΠ Α ως London Times ή The Times o f London.

3 .0 Μαρξ εννοεί εδώ τον Κριμαϊκό Πόλεμο (1853-1856).

- 64 -

τα τη γενική χρεοκοπία, η οποία -όπως ξέρουν- συμπίπτει αναγκαστικά με τη μέρα διακανονισμού των ενεχυροδα­νειστηρίων στο Παρίσι. Κι ενώ οι Αγγλοι μετά από το 1815, όταν ο Castlereagh, ο «άντρας του αυστηρού μονοπατιού του καθήκοντος», έκοψε μόνος του το λαιμό του, διαπί­στωσαν προς έκπληξή τους ότι ήταν τρελός, οι κερδοσκό- ποι στα χρηματιστήρια της Ευρώπης ξεκινούν ήδη να ανα­ρωτιούνται, ακόμα και πριν πέσει το κεφάλι του Βονα- πάρτη, αν αυτός ήταν ποτέ πνευματικά υγιής. Γνωρίζουν ότι όλες οι αγορές είναι υπερκορεσμένες με εισαγωγές, ότι όλα τα στρώματα της τάξης των ιδιοκτητών, ακόμα κι εκεί­να που δεν είχαν προσβληθεί ποτέ πριν, έχουν τραβηχτεί στη δίνη του κερδοσκοπικού πυρετού, ότι απ’ αυτόν δεν έχει γλιτώσει καμία ευρωπαϊκή χώρα και ότι οι απαιτήσεις των κυβερνήσεων από τους φορολογούμενους έχουν τρα­βηχτεί στα άκρα. Το 1848, τα γεγονότα που προκάλεσαν αμέσως την επανάσταση είχαν καθαρά πολιτικό χαρακτή­ρα, όπως τα συμπόσια για τις μεταρρυθμίσεις στη Γαλλία\ ο ελβετικός πόλεμος της Sonderbund5, οι συζητήσεις του Ηνωμένου Κοινοβουλίου στο Βερολίνο6, οι ισπανικοί γά­

4. Τα συμπόσια υπέρ της εκλογικής μεταρρύθμισης έλαβαν χώρα στη Γαλλία τον Ιούλη του 1847 και το Γενάρη του 1848, τιςπαραμονές της Επα­νάστασης του 1848.

5 .0 Ιδιαίτερος Σύνδεσμος (Sonderbund στα γερμανικά) ήταν μια απο- σχιστική ένωση που σχημάτισαν εφτά οικονομικά καθυστερημένα καθο­λικά καντόνια το 1843 για να αντιπαλέψουν τις προοδευτικές αστικές με­ταρρυθμίσεις και να υπερασπιστούν τα προνόμια της Εκκλησίας και των Ιησουιτών. Το διάταγμα της Ελβετικής Δίαιτας του Ιούλη του 1847 για τη διάλυση της Sonderbund οδήγησε στις αρχές Νοέμβρη την τελευταία στην έναρξη εχθροπραξιών εναντίον των άλλων καντονιών. Στις 23 Νοέμβρη ο στρατός της Sonderbund ηττήθηκε από τις ομόσπονδες δυνάμεις.

6. Vereinigter Landtag: Συνέλευση αντιπροσώπων από τις οχτώ Προ­

- 65 -

μου7, η αναστάτωση με το Σλέσβιχ-Χόλσταϊν8 κλπ.· και όταν οι στρατιώτες της Επανάστασης, οι εργάτες του Παρισιού, διακήρυξαν την Επανάσταση του 1848 ως κοινωνική επα­νάσταση, οι στρατηγοί τους σάστισαν όσο και ο υπόλοιπος κόσμος. Τώρα, αντίθετα, η κοινωνική επανάσταση θεωρεί­ται γενικά ως αυτονόητη πριν ακόμα και από την κήρυξη

σωρινές Δίαιτες της Πρωσίας βασιζόμενη στη αρχή της ακίνητης περιου­σίας. Ενέκρινε νέους φόρους και δάνεια, συζήτησε νέους νόμους και είχε το δικαίωμα να καταθέσει υπόμνημα στο βασιλιά.

7. Η αναφορά γίνεται στις αγγλογαλλικές διπλωματικές μάχες γύρω από τους γάμους της βασίλισσας Ισαβέλλας Β ' της Ισπανίας και της αδερ­φής της, Maria Luisa Fernanda. Η μητέρα τους, Maria Christina, έκανε μια συμφωνία με το βασιλιά Λουδοβίκο Φίλιππο της Γαλλίας και ως αποτέ­λεσμα, παρά τις ίντριγκες των Αγγλων διπλωματών, τον Οκτώβρη του 1846 η Ισαβέλλα παντρεύτηκε τον Don Francisco de Asis του ισπανικού Οί­κου των Βουρβόνων και η Maria Luisa Fernanda παντρεύτηκε το Δούκα του Μοντπενσιέρ, το νεότερο γιο του Λουδοβίκου Φίλιππου.

8. Με την απόφαση του Συνεδρίου της Βιέννης ( 18 15) τα Δουκάτα του Σλέσβιχ και του Χόλσταϊν ενσωματώθηκαν στο Βασίλειο της Δανίας, πα ­ρόλο που η πλειοψηφία του πληθυσμού στο Χόλσταϊν και το νότιο Σλέ- σβιχ ήταν Γερμανοί. Υπό την επιρροή της Επανάστασης του Μάρτη του 1848 στην Πρωσία, το εθνικοαπελειΛερωτικό κίνημα δυνάμωσε στους γερ­μανικούς πληθυσμούς των δύο δουκάτων, αποτελώντας ταυτόχρονα μέ­ρος του γενικότερου αγώνα για την ένωση της Γερμανίας. Το Μάρτη του 1848 ξεκίνησε ο απελευθερωτικός πόλεμος του Σλέσβιχ-Χόλσταϊν ενα­ντίον της Δανίας. Η προσωρινή κυβέρνηση του Σλέσβιχ-Χόλσταϊν που δη- μιουργήθηκε κατά τη διάρκεια του αγώνα στράφηκε για βοήθεια στη Βου­λή της Γερμανικής Ομοσπονδίας. Η ΙΙρωσία και αλλα κράτη της Γερμα­νικής Ομοσπονδίας έστειλαν στρατεύματα στα Δουκάτα. Ωστόσο η Π ρω- σία φοβόταν την όξυνση του λαϊκού ξεσπάσματος και της επανάστασης· στις 26.8.1848 σύναψε στο Μάλμε της Σουηδίας μια προδοτική εκεχειρία για εφτά μήνες με τη Δανία. Μετά από το τέλος της εκεχειρίας παραμερί­στηκαν ουσιαστικά όλες οι δημοκρατικές κατακτήσεις του πληθυσμού του Σλέσβιχ-Χόλσταϊν. Ο πόλεμος, που ξεκίνησε ξανά στα τέλη του Μάρτη του 1849, τελείωσε το 1850 με τη νίκη της Δανίας.

- 66 -

της πολιτικής επανάστασης· και μάλιστα, μια κοινωνική επανάσταση που δεν προκαλείται από υπόγειες συνωμο­σίες των μυστικών εταιριών των εργατών, αλλά από ολο­φάνερες μηχανορραφίες των Credits Mobiliers των κυ­ρίαρχων τάξεων. Γι’ αυτό και η ανησυχία των ανώτερων τάξεων της Ευρώπης ενισχύθηκε από την πεποίθηση ότι αυ­τές ακριβώς οι νίκες τους επί των επαναστάσεων συντέλε- σαν μόνο στο να δημιουργηθούν οι υλικές προϋποθέσεις για την εμφάνιση στα 185 7 των τάσεων των ιδεών του 1848. Κατά συνέπεια, το διάστημα από τα μέσα του 1849 έως σή­μερα αποδεικνύεται μόνο ως μια αναβολή που έδωσε η ιστο­ρία της παλιάς ευρωπαϊκής κοινωνίας, προκειμένου να κα­ταστήσει δυνατή μια τελευταία συγκεντρωτική ανάπτυξη όλων των τάσεών της. Στην πολιτική η λατρεία του ξίφους, στην ηθική η γενική διαφθορά και η υποκριτική επιστροφή στις αναβιωμένες δεισιδαιμονίες, στην πολιτική οικονομία η μανία να γίνεσαι πλουσιότερος χωρίς να ξοδεύεις εργα­σία -αυτές ήταν οι τάσεις που εμφάνιζε αυτή η κοινωνία κατά τη διάρκεια των αντεπαναστατικών τους οργίων από το 1849 μέχρι το 1856.

Αν, από την άλλη πλευρά, συγκρίνουμε τις συνέπειες αυ­τού του σύντομου νομισματικού πανικού με την επίδραση των διακηρύξεων του Mazzini’ και άλλων, ολόκληρη η ιστο­

9. Ο Μαρξ αναφέςεται στα πολυάριθμα μανιφέστα του Mazzini, του ηγέτη του εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος της Ιταλίας. Αυτά τα μανι­φέστα γράφτηκαν από τον Mazzini μετά από τη συντριβή της Επανάστα­σης του 1848/9 με σκοπό να ξεσηκώσει τον ιταλικό λαό σε εξέγερση ενα­ντίον των Αυστριακών και των υπόλοιπων καταπιεστών με στόχο την επί­τευξη της ένωσης της Ιταλίας. Τα «κοσμοπολίτικα-νεοκαθολικά-ιδεολο- γικά» μανιφέστα του Mazzini, όπως τα χαρακτήριζε ο Μαρξ, δεν είχαν κα­μία αποφασιστική σημασία γιατί ο Mazzini ήταν πολύ απομακρυσμένος από τις λαϊκές μάζες, ως συνέπεια της ασάφειας, της αντιφατικότητας και

- 67 -

ρία των αυταπατών των πασίγνωστων επαναστατών από το 1849 απογυμνώνεται αμέσως από όλο το μυστήριό της. Δεν ξέρουν τίποτε από την οικονομική ζωή των λαών, δεν ξέρουν τίποτα για τις πραγματικές συνθήκες της ιστορικής εξέλιξης και, όταν ξεσπάσει η νέα επανάσταση, θα έχουν με­γαλύτερο δικαίωμα από τον Πιλάτο να νίψουν τας χείρας τους στην αθωότητα και να επιμείνουν στην αθωότητά τους για το χαμένο αίμα.

Είπαμε ότι ο τωρινός νομισματικός πανικός στην Ευρώ­πη εμφανίστηκε πρώτα στη Γερμανία και σε αυτές τις συν­θήκες οι εφημερίδες του Βοναπάρτη έσπευσαν να απαλλά­ξουν την κυβέρνηση από την υποψία ότι είχε συμβάλει -έστω και στο ελάχιστο- στο απότομο ξέσπασμα του πανικού.

«Η κυβέρνηση», γράφει η παριζιάνικη Constitotionnelι0, «προσπάθησε ακριβώς μετά από τη σύναψη ειρήνης να χα­λιναγωγήσει το επιχειρηματικό πνεύμα, αναβάλλοντας νέ­ες παραχωρήσεις και απαγορεύοντας την εισαγωγή νέων

των αστικών ορίων των θεωρητικών του απόψεων που δεν του επέτρεπαν να δει την πραγματική επαναστατική δύναμη της Ιταλίας στην οποία έπρε- πε να βασιστεί. Δε συνειδητοποιούσε ότι αυτή η δύναμη ήταν η καταπιε­σμένη ιταλική αγροτιά και με τα μανιφέστα του απευθυνόταν γενικά στο λαό ως μια αφηρημένη κατηγορία χωρίς να λαμβάνει υπόψη του τις πραγ­ματικές διεκδικήσεις και τα συμφέροντα των τάξεων από τις οποίες απο- τελείται ο λαός. Όλες οι συνωμοτικές κινήσεις που οργανώθηκαν υπό την ηγεσία του Mazzini στις δεκαετίες του ’30, του ’40 και του ’50 δε βρήκαν καμία ανταπόκριση στις μάζες και απέτυχαν.

10. Le Constitucionnel: Αστική ημερήσια εφημερίδα. Κυκλοφορούσε από το 1815 μέχρι το 1870στο Παρίσι. Τη δεκαετία του 1840αποτελούσε το όργανο της μετριοπαθούς πτέρυγας των ορλεανιστών. Στην περίοδο της Επανάστασης του 1848/9 υποστήριζε τις απόψεις της αντεπαναστατι- κής φιλοβασιλικής αστικής τάξης που συσπειρώθηκε γύρω από τον Thiers. Μετά από το πραξικόπημα του Λουδοβίκου Βοναπάρτη το Δεκέμβρη του 1851 ήταν βοναπαρτιστική εφημερίδα.

- 6 8 -

επιχειρηματικών σχεδίων στο χρηματιστήριο. Δυστυχώς δεν μπορούσε να κάνει κάτι παραπάνω, δεν μπορούσε να αποτρέψει όλες τις υπερβολές. Από πού προέκυψαν όμως αυτές οι υπερβολές; Α ν ένα μέρος τους γεννήθηκε στη γαλ­λική αγορά, τότε αυτό σίγουρα ήταν το μικρότερο. Μέσα στο πνεύμα της αντιπαλότητας, οι σιδηροδρομικές μας εται­ρίες βιάστηκαν πιθανώς στην έκδοση ομολόγων, τα έσοδα των οποίων προορίζονταν για την κατασκευή δευτερευου- σών σιδηροδρομικών γραμμών. Αυτό όμως δε θα δημιουρ­γούσε δυσκολίες παρά μόνο στη μάζα των ξένων επιχειρή­σεων που ρίχτηκαν ορμητικά στην αγορά. Η Γερμανία κυ­ρίως, η οποία δεν είχε πάρει μέρος στον πόλεμο, έπεσε με τα μούτρα σε όλα τα δυνατά σχέδια χωρίς την απαραίτητη προ­σοχή. Μη διαθέτοντας από μόνη της αρκετούς πόρους, στράφηκε στους πόρους της Γαλλίας και, με δεδομένο ότι η επίσημη αγορά ήταν κλειστή γι ’ αυτήν, οι κερδοσκόποι μας της άνοιξαν τις ημιεπίσημες αγορές". Γι ’ αυτόν το λόγο, η Γαλλία μετατράπηκε στο επίκεντρο των κοσμοπολίτικων σχεδίων που προσέφεραν στις ξένες χώρες τη δυνατότητα του πλουτισμού σε βάρος των εθνικών της συμφερόντων. Ως συνέπεια, το κεφάλαιο στην αγορά μας συρρικνώθηκε και τα αξιόγραφά μας, τα οποία έβρισκαν λιγότερους αγο­ραστές, υπέστησαν μια υποτίμηση που προκαλεί έκπληξη στο κοινό εν μέσω τόσων πολλών ενδείξεων πλούτου και ευημερίας.»

11. Αυτές οι «ημιεπίσημες αγορές» αποτελούν απόδοση του γερμανι­κού όρου « Winkelborse» που σημαίνει κατά κάποιο τρόπο τις παράνομες στην πλειοψηφία τους χρηματιστηριακές συναλλαγές. Στο αγγλικό κείμε­νο υπάρχει ο όρος «Coulisee» που ήταν το τμήμα εκείνο του παρισινού χρηματιστηρίου στο οποίο γίνονταν αγοραπωλησίες μη επίσημων αξιο- γράφων.

- 6 9 -

Μετά από αυτό το παράδειγμα επίσημης αυτοκρατορι- κής βλακείας για τις αιτίες του ευρωπαϊκού πανικού που παραθέσαμε, δεν μπορούμε να μη δώσουμε και ένα παρά­δειγμα για το είδος της αντιπολίτευσης που γίνεται ανεκτό από τον Βοναπάρτη.

«Μπορούμε να αρνηθούμε», λέει η Assemble Nationale12, «την ύπαρξη της κρίσης, αλλά δεν μπορούμε να αποφύγου­με την αποδοχή ότι η ευημερία είναι σε κάμψη, αν λάβουμε υπόψη μας την πρόσφατη πτώση των εσόδων των σιδηρο­δρόμων μας, την υποχώρηση της χορήγησης τραπεζικών δα­νείων στη βάση εμπορικών συναλλαγματικών και τη μείω­ση των εξαγωγικών δασμών κατά 25% τους πρώτους εφτά μήνες αυτού του έτους.»

Έτσι, όλα τα δραστήρια στοιχεία της αστικής τάξης της Γερμανίας από την αντεπανάσταση του 1849 έστρεψαν την ενεργητικότητά τους στις εμπορικές και βιομηχανικές επι­χειρήσεις ακριβώς όπως το σκεπτόμενο τμήμα του έθνους εγκατέλειψε τη φιλοσοφία προς όφελος των θετικών επι­στημών. Οι Γερμανοί, που παρέμειναν ουδέτεροι στον πό­λεμο, συσσώρευαν τόσο περισσότερο κεφάλαιο όσο οι Γάλ­λοι γείτονες ρίχνονταν στον πόλεμο. Η γαλλική Credit Mobilier, η οποία διαπίστωσε αυτήν τη θέση των Γερμανών, με τη ραγδαία αναπτυσσόμενη βιομηχανία τους και τη συσ­σώρευση κεφαλαίου, καταδέχτηκε να τους αναγνωρίσει ως κατάλληλο πεδίο για τις δραστηριότητές της· αφότου ήδη η παθητική συμμαχία ανάμεσα στον Βοναπάρτη και την Αυ­στρία είχε στρέψει την προσοχή της στις ανεξερεύνητες πε­ριοχές της Αυστρίας, της Ο υ γ γ α ρ ία ς και της Ιταλίας. Ωστό­

12. L ' Assemble Nationale. Ημερήσια εφημερίδα μοναρχιστικής κατεύ­θυνσης που κυκλοφορούσε στο Παρίσι από το 1848 μέχρι το 1857.

- 7 0 -

σο, έχοντας γίνει το παράδειγμα για την κερδοσκοπία και έχοντας αναλάβει την κερδοσκοπική πρωτοβουλία στη Γερ- μανία, ακόμα και η ίδια η Credit Mobilier τρόμαξε με το μη αναμενόμενο όγκο των κερδοσκοπικών επιχειρήσεων και των πιστωτικών ιδρυμάτων που δημιουργήθηκαν με την ώθηση που αυτή η ίδια είχε δώσει. Οι Γερμανοί του 1855- 1856 αποδέχτηκαν τα αμαρτωλά καταστατικά της Credit Mobilier ως κάτι δεδομένο, ακριβώς όπως οι Γερμανοί του 1831 είχαν αποδεχτεί τους πολιτικούς θεσμούς της Γαλ­λίας13. Έτσι, ένας Γάλλος του 17ου αιώνα θα έβλεπε με κα­τάπληξη την αυλή του Λουδοβίκου ΙΔ' να αναπαράγεται με εκατό φορές μεγαλύτερη μεγαλοπρέπεια στην άλλη πλευρά του Ρήνου· και έτσι, οι Γ άλλοι της τελευταίας δεκαετίας έμε­ναν έκπληκτοι καθώς έβλεπαν στη Γερμανία 62 Εθνοσυνε­λεύσεις, όταν αυτοί είχαν δημιουργήσει μόλις μία και αυτή μεπολύκόπο. Παρόλα αυτά,η Γερμανία δεν είναι χώρα της αποκέντρωσης· απλώς αποκεντρώθηκε ο ίδιος ο συγκε­ντρωτισμός, έτσι ώστε αντί ενός, υπήρχαν πάρα πολλά κέ­ντρα. Μια τέτοια χώρα ήταν πολύ κατάλληλη να αναπτύξει στο συντομότερο διάστημα και προς κάθε κατεύθυνση τις μηχανορραφίες που της δίδαξε η Credit Mobilier, ακριβώς όπως η μόδα του Παρισιού εξαπλώνεται πρώτα στη Γερ­μανία και στη συνέχεια στο Παρίσι. Αυτή είναι η άμεση αι­

13. Η επανάσταση του Ιούλη του 1830 στη Γαλλία επηρέασε σε σημα­ντικό βαθμό την κοινωνική και πολιτική ζωή της Γερμανίας. Συντάγματα διακηρύχτηκαν στο Μπρούνσγουικ, στη Σαξονία, στην Έση, στο Κάσελ και σε άλλα γερμανικά κράτη. Ό πως η «Χάρτα του 1830» στη Γαλλία, που αποτέλεσε συμβιβασμό μεταξύ της μεγάλης αστικής τάξης -της χρηματι- στικής αριστοκρατίας- και της αριστοκρατίας της γαιοκτησίας, έτσι και αυτά τα συντάγματα αποτελούσαν συμβιβασμό μεταξύ της αστικής τάξης από τη μία πλευρά και του βασιλιά και των ευγενών από την άλλη πλευρά.

-7 1 -

τία που ο πανικός ξέσπασε πρώτα και με τη μεγαλύτερη έκταση στη Γερμανία. Σε κάποιο μελλοντικό άρθρο θα πα­ρουσιάσουμε την ίδια την ιστορία του πανικού, καθώς και τις άμεσες αιτίες του.

- 7 2 -

ΚΑΡΑ ΜΑΡΞ

Η ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ. ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ

ΤΗΣ ΧΡΗΜΑΤΙΚΗΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑΣ1

Από την τελευταία έκθεση της Τράπεζας της Γαλλίας2 συ­μπεραίνουμε ότι τα μεταλλικά της αποθέματα3 έχουν φτά- σει στο χαμηλό επίπεδο των τριάντα εκατομμυρίων δολα­ρίων περίπου, έχοντας μειωθεί μόνο τον προηγούμενο μή­να κατά 25%. Αν αυτή η εκροή συνεχιζόταν, τα αποθέματα της Τ ράπεζας θα εξαντλούνταν μέχρι το τέλος του έτους και η πληρωμή μεταλλικού χρήματος4 θα σταματούσε. Για την αποτροπή αυτού του κινδύνου λήφθηκαν δύο μέτρα. Από τη μία η αστυνομία διατάχθηκε να μην επιτρέπει την τήξη του ασημιού προς εξαγωγή και από την άλλη η Τράπεζα της Γαλλίας αποφάσισε να διπλασιάσει με τεράστιο κόστος τα

1. Το άρθρο αυτό περιλαμβάνεται στη γερμανική συλλογή Απάντων των Μαρξ-Ένγκελς, Marx Engels Werke, τόμ. 12, σελ. 64-70και στην αντίστοι­χη αγγλική συλλογή Marx Engels Collected Works, τόμ. 15, σελ. 123-129. Γράφτηκε στα αγγλικά γύρω στις 17.10.1856. Δημοσιεύτηκε την 1.11.1856 ως βασικό άρθρο στην εφημερίδα New York DailyTribune, αρ. φύλλου4848. Αναδημοσιεύτηκε στην εφημερίδα New York Weekly Tribune, αρ. φύλλου 793 στις 22.11.1856 με τον τίτλο «Η κρίση στην Ευρώπη».

2. «Situation de la Banque de France et des ses succursales au jeudi 9 oktobre 1856», Le moniteur universel, αρ. φύλλου 284,10.10.1856.

3. Στη Γαλλία ίσχυε εκείνη την εποχή ακόμα το λεγόμενο νομισματικό σύστημα του διμεταλλισμού, σύμφωνα με το οποίο τη βάση του νομισμα­τικού συστήματος αποτελούσαν τόσο ο χρυσός όσο και το ασήμι με στα­θερή τη σχέση ανταλλαγής μεταξύ τους. Η Γαλλία υιοθέτησε το λεγόμενο νομισματικό Κανόνα του Χρυσού λίγα χρόνια αργότερα, το 1873.

4. Βλ. υποσημείωση 2 1, σελ. 39 της παρούσας έκδοσης.

- 7 3 -

μεταλλικά της αποθέματα, συνάπτοντας με τον κύριο R oths- child ένα συμβόλαιο για την παράδοση έξι εκατομμυρίων στερλινών5. Αυτό σημαίνει ότι, για να αναπληρώσει τις ελ­λείψεις της σε χρυσό, η Τράπεζα αυξάνει περαιτέρω τη δυ- σαναλογία μεταξύ των τιμών στις οποίες αγοράζει χρυσό από τη μία και των τιμών στις οποίες πουλάει χρυσό από την άλλη. Στη βάση της εφαρμογής αυτού του συμβολαίου, χρυσός αξίας 50.000 στερλινών έφυγε από την Τράπεζα της Αγγλίας στις 11 Οκτώβρη και αξίας 40.000 στερλινών στις 13 Οκτώβρη, και η Asia, που έφτασε εδώ χτες, μας ενημε­ρώνει για το τράβηγμα άλλου ενός ποσού, μεγαλύτερου του μισού εκατομμυρίου. Ως συνέπεια αυτού του γεγονότος, στο Λονδίνο επικρατούσε γενικά η ανησυχία ότι η Τράπεζα της Αγγλίας θα έσφιγγε πάλι τη στρόφιγγα μέσω της αύξησης του προεξοφλητικού της επιτοκίου με στόχο να αποτρέψει τη μετανάστευση των δικών της κεφαλαίων στη Γαλλία. Ως προκαταρκτικό μέτρο σε αυτήν την κατεύθυνση, η Τ ράπεζα απέρριψε τώρα την αποδοχή όλων των κρατικών χρεογρά­φων ως ενέχυρο για τη χορήγηση πιστώσεων, εκτός από τα γραμμάτια του Δημοσίου (Exchequer bills).

Ομως, όσο χρυσό κι αν μπορέσει να τραβήξει στα θησαυ­ροφυλάκιά της η Τράπεζα της Γαλλίας, αυτός θα δραπετεύ­σει από αυτή με την ίδια ταχύτητα που εισέρρευσε σε αυτήν -εν μέρει ως πληρωμή των εξωτερικών χρεών για την εξι- σορρόπηση του εμπορικού ισοζυγίου, εν μέρει στο εσωτερι­κό της Γαλλίας προς αντικατάσταση του εξαφανισμένου από την κυκλοφορία ασημιού του οποίου η συσσώρευση συμβα­δίζει με την αυξανόμενη οξύτητα της κρίσης και, τέλος, προς εξυπηρέτηση της ζήτησης εκ μέρους των τεράστιων βιομη­χανικών επιχειρήσεων που δημιουργήθηκαν τα τελευταία

5. Σημ. Μετ.: Εννοεί χρυσού αξίας έξι εκατομμυρίων στερλινών.

- 7 4 -

τρία με τέσσερα χρόνια. Οι μεγάλες σιδηροδρομικές εταιρίες, για παράδειγμα, οι οποίες στήριζαν τη συνέχιση των εργα­σιών τους και την καταβολή των μερισμάτων και των μπό- νους τους στην έκδοση νέων δανείων -που τώρα καθίστα­νται ανέφικτα-καταβάλλουν απέλπιδες προσπάθειες για να γεμίσουν τις τρύπες στα ταμεία τους. Έτσι, οι Δυτικοί Σιδη­ρόδρομοι της Γαλλίας χρειάζονται εξήντα εκατομμύρια φρά­γκα, οι Ανατολικοί Σιδηρόδρομοι είκοσι τέσσερα, οι Βόρει­οι Σιδηρόδρομοι τριάντα, οι Μεσογειακοί Σιδηρόδρομοι εί­κοσι, οι Σιδηρόδρομοι της Ορλεάνης σαράντα κλπ. Υπολο­γίζεται ότι το συνολικό άθροισμα που χρειάζονται όλες οι σι­δηροδρομικές εταιρίες μαζί ανέρχεται στα τριακόσια εκα­τομμύρια. Ο Βοναπάρτης, που κοκορευόταν ότι είχε περι­θωριοποιήσει την πολιτική καθιερώνοντας την κερδοσκοπία, προσπαθεί τώρα με ζήλο να αποτρέψει την προσοχή από την αγορά χρήματος αξιοποιώντας οποιοδήποτε πολιτικό ζήτη­μα, όπως τα ζητήματα της Νάπολης6, του Δούναβη7, της Βε-

6. Το ζήτημα της Νάπολης τέθηκε στο Συνέδριο του Παρισιού το 1856 από τους πληρεξούσιους της περιοχής του Piedmont στην προσπάθειά τους να στρέψουν την προσοχή των συνέδρων στην τρομοκρατία που επικρα­τούσε στο βασίλειο της Νάπολης (βασίλειο των δύο Σικελιών). Η Γαλλία και η Αγγλία καταδίκασαν στο συνέδριο την τρομοκρατία της κυβέρνησης της Νάπολης, επειδή φοβούνταν ότι η αιματηρή Αντίδραση που κυριαρ­χούσε εκεί θα οδηγούσε σε επαναστατικά κινήματα. Στις διακοινώσεις που αποδόθηκαν στην κυβέρνηση της Νάπολης το Μάη του 1856, η Γαλλία και η Αγγλία απαιτούσαν αλλαγή της εσωτερικής πολιτικής στη Νάπολη, αλλά έλαβαν αρνητική απάντηση. Τον Οκτώβρη του 1856 οι δύο δυνάμεις ανα­κάλεσαν τους πρεσβευτές τους από τη Νάπολη και έθεσαν τους στόλους τους σε κατάσταση πολεμικής ετοιμότητας -το γαλλικό στόλο στην Τουλόν και τον αγγλικό στη Μάλτα. Λόγω όμως των διαφορών μεταξύ της Αγγλίας και του Ναπολέοντα Γ\ ο οποίος ήθελε να αποκαταστήσει τη Δυναστεία του Βοναπάρτη στη Νάπολη, η εκστρατεία δεν πραγματοποιήθηκε.

7. Ως ζήτημα του Δούναβη ο Μαρξ εννοεί τη διπλωματική διαμάχη που

- 7 5 -

σαραβίας8, και το ζήτημα του νέου Παρισινού Συνεδρίου9· αλλά μάταια. Όχι μόνο η Γαλλία, αλλά και ολόκληρη η Ευ-

έλαβε χώρα κατά τη διάρκεια αλλά και μετά από το συνέδριο του Παρισιού το 1856 για τη συνένωση των ηγεμονιών της Μολδαβίας και της Βλαχίας που βρίσκονταν υπό τουρκική επικυριαρχία. Η Γαλλία ήλπιζε να ορίσει έναν εκπρόσωπο της Δυναστείας του Βοναπάρτη στην ηγεσία των ηγεμο­νιών. Πρότεινε τη συνένωσή τους σε ένα κράτος το οποίο θα τελούσε υπό την κυριαρχία ενός ξένου πρίγκιπα, προερχόμενου από μία από τις κυ­ρίαρχες ευρωπαϊκές δυναστείες. Η Γαλλία υποστηρίχτηκε από τη Ρωσία, την Πρωσία και τη Σαρδηνία. Από φόβο επιδίωξης δημιουργίας ενός ρου­μανικού κράτους που θα αποτίναζε το ζυγό της Οθωμανικής Αυτοκρατο­ρίας, ηΤουρκία στράφηκε ενάντια στη συνένωση. ΗΤουρκία υποστηρίχτηκε από την Αυστρία και την Αγγλία. Το συνέδριο αναγνώρισε μόνο την ανα­γκαιότητα να μάθει τη θέση του ρουμανικού πληθυσμού για το ζήτημα της ένωσης. Οι εκλογές έλαβαν χώρα και τη διακυβέρνηση της Μολδαβίας κέρ­δισαν οι αντίπαλοι της ένωσης. Ωστόσο οι εκλογές σημαδεύτηκαν από εκτε­ταμένη νοθεία, προκαλώντας τη διαμαρτυρία της Γαλλίας, της Ρωσίας, της Π ρωσίας και της Σαρδηνίας που απαίτησαν την ακύρωση των εκλογών. Με­τά από την άρνηση της Τουρκίας να απαντήσει, αυτές οι χώρες διέκοψαν τις διπλωματικές τους σχέσεις με την Τουρκία τον Αύγουστο του 1857. Η διαμάχη διευθετήθηκε με τη μεσολάβηση του Ναπολέοντα Γ ', ο οποίος έπει­σε την αγγλική κυβέρνηση να μην αντκπαθεί στα σχέδια της Γαλλίας που συνέφεραν και την Αγγλία. Οι εκλογές στις ηγεμονίες ακυρώθηκαν, αλλά η διεξαγωγή νέων εκλογών δεν έλυσε το ζήτημα της ένωσης των ηγεμονιών. Το ζήτημα αυτό λύθηκε μόλις το 1859 από τους ίδιους τους Ρουμάνους.

8. Ως ζήτημα της Βεσαραβίας ο Μαρξ εννοούσε τη διπλωματική δια­μάχη που ακολούθησε το Συνέδριο του Παρισιού του 1856 για τα ρωσο- τουρκικά σύνορα στη Βεσαραβία (ένα μέρος της οποίας η Ρωσία έπρεπε να παραχωρήσει στην Τουρκία) τα οποία δεν είχαν καθοριστεί με σαφή­νεια, καθώς καιγια το ιδιοκτησιακό καθεστώς στο Δέλτα του Δούναβη και σε ένα από τα νησιά στην εκβολή του Δούναβη. Με την επίκληση των δυ­σκολιών που δήθεν δημιουργούνταν με τη νέα οριοθέτηση των συνόρων στη Βεσαραβία, η Αυστρία ανέβαλε την αποχώρηση των στρατευμάτων της από τη Μολδαβία και τη Βλαχία, γεγονός που εμπόδιζε την επίλυση του ζητήματος της ένωσης αυτών των ηγεμονιών.

9 .0 Μαρξ χαρακτηρίζει ειρωνικά ως 2ο Παρισινό Συνέδριο το σχέδιο

- 7 6 -

ρώπη είναι βαθιά πεπεισμένη ότι η τύχη αυτού που ονομά­ζεται δυναστεία του Βοναπάρτη καθώς και η τρέχουσα κα­τάσταση της ευρωπαϊκής κοινωνίας εξαρτώνται από την έκβαση της εμπορικής κρίσης της οποίας τα πρώτα συ­μπτώματα φαίνεται ότι βιώνει τώρα το Παρίσι.

Όπως ήδη έχουμε σημειώσει10, η ξαφνική αύξηση της τι­μής του ασημιού σε σύγκριση με το χρυσό έδωσε την πρώτη αφορμή για το ξέσπασμα της κρίσης. Αυτή η αύξηση μπορεί -παρά τις τεράστιες ποσότητες εξόρυξης χρυσού στην Κα- λιφόρνια και την Αυστραλία- να εξηγηθεί μόνο με τη διαρ-

μιας Διάσκεψης των ευρωπαϊκών χωρών για την ειρηνική ρύθμιση της αποκαλούμενης σύγκρουσης του Νοσατέλ, η οποία ξέσπασε το φθινόπω­ρο του 1856 μεταξύ της Πρωσίας και της Ελβετίας. Το πριγκιπάτο του Νο­σατέλ, συμπεριλαμβανομένης της κομητείας του Βαλανγκίν, ανήκε από το 1707 μέχρι το 1806 στην Πρωσία και, κατά τη διάρκεια των Ναπολεόντει­ων Πολέμων (1806-1814), στη Γαλλία. To 18 14 το Νοσατέλ πςοσαρτήθη- κε ως το 2 Ιο Καντόνι στην Ελβετική Ομοσπονδία παραμένοντας ταυτό­χρονα υποτελές στην Π ρωσία- αυτή η διπλή κατάσταση πιστοποιήθηκε και στο Συνέδριο της Βιέννης. Στις 29.2.1848 ξέσπασε στο Νοσατέλ αστική επανάσταση. Η πρωσική κυριαρχία ανατράπηκε και ανακηρύχθηκε η δη­μοκρατία (Republik). Με το Πρωτόκολλο του Λονδίνουτης 24.5.1852, που υπογράφηκε από την Αγγλία, τη Γ αλλία και τη Ρωσία, αναγνωρίστηκαν εκ νέου τα δικαιώματα του Π ρώσου βασιλιά στο Νοσατέλ. Το Σεπτέμβρη του 1856 οι οπαδοί του βασιλιά έκαναν πραξικόπημα. Συνελήφθησαν από την ελβετική κυβέρνηση. Ο Π ρώσος βασιλιάς απαίτησε την απελευθέρωση των συλληφθέντων. Στη συνέχεια η Ελβετία απαίτησε από το βασιλιά να πα­ραιτηθεί από τα δικαιώματά του στο Νοσατέλ. Η Διάσκεψη των ευρω­παϊκών χωρών για το Νοσατέλ ξεκίνησε στις 5.3.1857 στο Παρίσι. Στις 26.5.1857 η Πρωσία έπρεπε να παραιτηθεί από τη διεκδίκηση οποιουδή- ποτε δικαιώματος στο Νοσατέλ.

10. Βλ. άρθρο Μαρξ με τίτλο «Οι αιτίες της νομισματικής κρίσης στην Ευρώπη», στη γερμανική συλλογή Απάντων των Μαρξ-Ένγκελς, Marx Engels Werke, τόμ. 12, σελ. 60-63 και στην αντίστοιχη αγγλική συλλογή Mane Engels Collected Works, τόμ. 15, σελ. 119-122.

- 7 7 -

κώς αυξανόμενη εκροή ασημιού από το δυτικό κόσμο προς την Ασία και ιδιαίτερα προς την Ινδία και την Κίνα. Από την αρχή του 17ου αιώνα η Ασία και ιδιαίτερα η Κίνα και η Ινδία δε σταμάτησαν ούτε στιγμή να ασκούν σημαντική επιρροή στις αγορές των ευγενών μετάλλων της Ευρώπης και της Αμερικής. Τ ο ασήμι αποτελεί το μοναδικό μέσο ανταλλαγής σε αυτές τις χώρες της Ανατολής και γι’ αυτό ο θησαυρός με τον οποίο η ισπανική Αμερική πλημμύρισε την Ευρώπη διο­χετεύτηκε σε κάποιο βαθμό στο εμπόριο με την Ανατολή και έτσι η εισαγωγή ασημιού από την Αμερική στην Ευρώπη ισο­σκελίστηκε από την εξαγωγή ασημιού από την Ευρώπη προς την Ασία. Φυσικά, ταυτόχρονα λάμβανε χώρα και η εξαγω­γή χρυσού από την Ασία προς την Ευρώπη, αλλά -αν εξαι­ρέσουμε τις παραδόσεις που έγιναν από τα Ουράλια την πε­ρίοδο από το 1840 μέχρι το 1850-σε πολύ μικρή κλίμακα για να δημιουργήσει σημαντικά αποτελέσματα.

Η κυκλοφορία του ασημιού μεταξύ της Ασίας και της Δύ­σης είχε φυσικά τις διαδοχικές περιόδους άμπωτης και πλημμυρίδας, οι οποίες εξαρτιόνταν από τις διακυμάνσεις του εμπορικού ισοζυγίου. Σε γενικές γραμμές όμως μπο­ρούμε να διακρίνουμε τρεις χαρακτηριστικές εποχές στην ιστορία αυτών των παγκόσμιων κινήσεων -η πρώτη εποχή ξεκινά το 17ο αιώνα και τελειώνει περίπου το 1830, η δεύ­τερη εκτείνεται από το 1831 μέχρι το 1848 και η τελευταία από το 1849 μέχρι τις μέρες μας. Στην πρώτη εποχή αυξή­θηκε γενικά η εξαγωγή ασημιού προς την Ασία· στη δεύτερη εποχή το ρεύμα αυτό υποχώρησε μέχρι στο τέλος να ξεκι­νήσει ένα αντίθετο ρεύμα και να αρχίσει η Ασία να επι­στρέφει στην Ευρώπη ένα μέρος των θησαυρών που απορ­ροφούσε για σχεδόν δυόμισι αιώνες· στην τρίτη περίοδο, που βρίσκεται ακόμα στην ανοδική της φάση, το φύλλο ξα- ναγύρισε και η απορρόφηση ασημιού από την Ασία γίνεται

- 7 8 -

σε μια κλίμακα που δεν έχει γνωρίσει προηγούμενο.Σε παλαιότερες εποχές, μετά από την ανακάλυψη του

ασημιού της Αμερικής", ακόμα και μετά από την εγκαθί­δρυση της πορτογαλικής κυριαρχίας στις Ινδίες, η εξαγωγή ασημιού από την Ευρώπη προς την Ασία σχεδόν δε γινόταν αισθητή. Μεγαλύτερες ποσότητες αυτού του μετάλλου χρη­σιμοποιούνταν όταν στις αρχές του 17ου αιώνα οι Ολλαν­δοί και αργότερα και οι Βρετανοί διεύρυναν το εμπόριό τους με την Ανατολική Ασία, ιδιαίτερα όμως από την επο­χή της ραγδαίας αύξησης της κατανάλωσης τσαγιού στην Αγγλία κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα, αφού οι βρετανι­κές πληρωμές για το κινεζικό τσάι γίνονταν σχεδόν κατ’ αποκλειστικότητα σε ασήμι. Στο τέλος του 18ου αιώνα η εκροή του ασημιού από την Ευρώπη προς την Ανατολική Ασία είχε φτάσει σε τέτοια έκταση, που απορροφούσε ένα σημαντικό μέρος του ασημιού που εισαγόταν από την Αμε­ρική. Πέρα από αυτό, είχε ξεκινήσει ήδη και μια άμεση εξα­γωγή από την Αμερική προς την Ασία, έστω κι αν γενικά πε­ριοριζόταν στις ποσότητες που μεταφέρονταν από το μεξι- κανικό στόλο στο Ακαπούλκο προς τις Φιλιππίνες. Αυτή η απορρόφηση ασημιού από την Ασία έγινε πολύ αισθητή στην Ευρώπη τα πρώτα τριάντα χρόνια του 19ου αιώνα όταν, λόγω των επαναστάσεων που ξέσπασαν στις ισπανι­κές αποικίες12, οι αμερικανικές παραδόσεις μειώθηκαν από

11. Η εισροή ασημιού από το Περού και το Μεξικό ξεκίνησε το 16ο αι­ώνα.

12.0 Μαρξ αναφέρεται εδώ στον πόλεμο της ανεξαρτησίας των ισπα­νικών αποικιών στην Κεντρική και Νότια Αμερική που διήρκεσε από το 1810 μέχρι το 1826 και τελείωσε με την ήττα της Ισπανίας. Ως αποτέλεσμα αυτού του πολέμου, η Ισπανία έχασε το Μεξικό και τις αποικίες της Νό­τιας Αμερικής που, με εξαίρεση την Κούβα και το Πουέρτο Ρίκο, έγιναν ανεξάρτητες Δημοκρατίες.

- 7 9 -

έναν όγκο μεγαλύτερο των σαράντα εκατομμυρίων δολα­ρίων το 1800 σε λιγότερο από είκοσι εκατομμύρια το 1829. Από την άλλη πλευρά, το ασήμι που αποστελλόταν από τις Ηνωμένες Πολιτείες προς την Ασία τετραπλασιάστηκε από το 1796 μέχρι το 1825, ενώ μετά από το 1809 όχι μόνο το Με­ξικό, αλλά και η Βραζιλία, η Χιλή και το Περού ξεκίνησαν -αν και σε μικρότερη κλίμακα- να εξάγουν άμεσα ασήμι προς την Ανατολική Ασία. Το πλεόνασμα του ασημιού που εισαγόταν στην Ινδία και την Κίνα από την Ευρώπη επί του χρυσού που εξαγόταν από αυτές τις χώρες ανερχόταν από το 1811 μέχρι το 1822 σε περισσότερο από τριάντα εκατομ­μύρια στερλίνες.

Μια μεγάλη αλλαγή έλαβε χώρα κατά τη διάρκεια της επο­χής που ξεκίνησε το 1831. Η Εταιρία Ανατολικών Ινδιών εί­χε εξαναγκαστεί όχι μόνο να παραιτηθεί από το μονοπώλιό της στο εμπόριο μεταξύ της Ευρώπης και των ανατολικών δεσποτάτων της, αλλά και διαλύθηκε τελείως ως εμπορική επιχείρηση13, με εξαίρεση το ινδο-σινικό της μονοπώλιο.

13. Η Βρετανική Εταιρία Ανατολικώ ν Ινδιών (British East India Company) ιδρύθηκε το 1600. Αποτελούσε δημιούργημα της αγγλικής αποι- κιοκρατικής πολιτικής στις Ινδίες. Η κατάκτηση των Ινδιών, που ολοκλη­ρώθηκε στα μέσα του 19ου αιώνα, διεξάχθηκε από τους Αγγλους καπιτα­λιστές στο όνομα της εταιρίας που από την αρχή κατείχε το μονοπώλιο του εμπορίου με την Ινδία και την Κίνα. Η εταιρία είχε επίσης τα δικαιώματα της διοίκησης των ινδικών περιοχών που κατείχε, της ανακήρυξης υπαλ­λήλων για τη δημόσια διοίκηση και της επιβολής φόρων. Τα εμπορικά και διοικητικά της προνόμια καθιερώθηκαν με συνεχείς κοινοβουλευτικούς νόμους. To 19ο αιώνα η εμπορική δραστηριότητα της εταιρίας υποχωρούσε σταδιακά. Με τον κοινοβουλευτικό νόμο του 1813η εταιρία έχασε το μο­νοπώλιο του ινδικού εμπορίου, ενώ διατήρησε το εμπορικό μονοπώλιο του τσαγιού και το μονοπώλιο του κινεζικού εμπορίου. Με το επίσημο έγγρα­φο του 1833 η εταιρία έχασε όλα τα εμπορικά της προνόμια, μεταξύ των

- 8 0 -

Αφού το εμπόριο με τις Ανατολικές Ινδίες αφέθηκε με αυ­τόν τον τρόπο στο πνεύμα της ιδιωτικής επιχειρηματικότη­τας, η εξαγωγή βρετανικών βιομηχανικών προϊόντων προς την Ινδία άρχισε να υπερκερνά κατά πολύ τις εισαγωγές πρώτων υλών στη Μεγάλη Βρετανία. Γι’ αυτόν το λόγο το εμπορικό ισοζύγιο μεταβαλλόταν όλο και περισσότερο προς όφελος της Ευρώπης και κατά συνέπεια η εξαγωγή ασημιού προς την Ασία μειωνόταν ραγδαία. Κάθε εμπόδιο που αντι­μετώπιζε το βρετανικό εμπόριο στις υπόλοιπες αγορές του κόσμου άρχιζε τώρα να αντισταθμίζεται από τη νέα του επέ­κταση στην Ασία. Αν ο κλονισμός του εμπορίου που έγινε το 1825 είχε ήδη οδηγήσει σε άνοδο των βρετανικών εξαγωγών προς τις Ινδίες, μια πολύ πιο μεγάλη ώθηση δόθηκε με την αγγλοαμερικανική κρίση του 1836, ενώ το υπερεμπόριο προς τις Ινδίες και τα υπόλοιπα μέρη της Ασίας προσέδωσε στη βρετανική κρίση του 1847 τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της.

Οι εξαγωγές προς την Ασία, που το 1697 μετά βίας έφτα­ναν το 1/52 των συνολικών βρετανικών εξαγωγών, έφτασαν το 1822 περίπου το 1/14, το 1830περίπουτο 1/9καιτο 1842 περισσότερο από το 1/5. Όσο αυτές οι οικονομικές αλλαγές επηρέαζαν μόνο τις Ινδίες και το δυτικό τμήμα της Ασίας, η εκροή ασημιού από την Ευρώπη προς την Ασία υποχω­ρούσε, χωρίς όμως να σταματήσει ή ακόμα λιγότερο να αντι- στραφεί δίνοντας τη θέση της στην επιστροφή ασημιού από την Ασία προς την Ευρώπη. Μια τέτοια αποφασιστική στροφή δε γνώρισε η κυκλοφορία των μετάλλων παρά μό­νο όταν η αγγλική φιλανθρωπία επέβαλε στην Κίνα την κα­νονική διεξαγωγή του εμπορίου του οπίου, ρίχνοντας με τη

οποίων και το μονοπώλιο του κινεζικού εμπορίου. Διατήρησε το δικαίω­μα διοίκησης των αγγλικών εδαφικών κτήσεων, το οποίο με τη διάλυση της εταιρίας το 1858 πέρασε άμεσα στο Στέμμα.

φωτιά των κανονιών το Σινικό Τείχος και επιβάλλοντας βί­αια στο Ουράνιο Βασίλειο τη συναναστροφή με το βέβηλο κόσμο. Με αυτόν τον τρόπο η εξάντληση του ασημιού της Κίνας στα ινδικά της σύνορα οδήγησε στον κατακλυσμό των κινεζικών ακτών στον Ειρηνικό Ωκεανό από τα βιομη­χανικά προϊόντα της Αγγλίας και της Αμερικής. Έτσι, το 1842 φτάσαμε στο σημείο να έχουμε μεγάλες αποστολές ασημιού από την Ασία προς την Ευρώπη για πρώτη φορά στην ιστορία του σύγχρονου εμπορίου.

Αυτή η ριζική στροφή στην κυκλοφορία μεταξύ της Ασίας και της Δύσης αποδείχτηκε, ωστόσο, μικρής διάρκειας. Το 1849 επικράτησε μια ισχυρή και αυξανόμενη αντίρροπη κί­νηση. Όπως στην πρώτη και τη δεύτερη περίοδο, έτσι και τώρα η Κίνα προκάλεσε τη μεταβολή και στην τρίτη περίο­δο. Η κινεζική εξέγερση14 δεν αναχαίτισε μόνο το εμπόριο οπίου με τις Ινδίες, αλλά και την αγορά ξένων βιομηχανι­κών προϊόντων, με τους Κινέζους να επιμένουν στην πλη­ρωμή σε ασήμι και να καταφεύγουν στο αγαπημένο μέσο των οικονομολόγων της Ανατολής στις εποχές που επικρατεί πολιτική και κοινωνική ταραχή -στη συσσώρευση. Το πλε­όνασμα των κινεζικών εξαγωγών επί των εισαγωγών αυξή­θηκε σημαντικά μετά από τις τελευταίες κακές σοδειές με­ταξιού στην Ευρώπη. Σύμφωνα με τις εκθέσεις του κυρίου Robertson'\ του Βρετανού προξένου στη Σαγκάη, η εξαγω­γή τσαγιού από την Κίνα αυξήθηκε τα τελευταία δέκα χρό­νια κατά 63% περίπου και η εξαγωγή μεταξιού κατά 218%, ενώ οι εισαγωγές βιομηχανικών προϊόντων μειώθηκαν κα­τά 66%. Ο κύριος Robertson εκτιμά το μέσο ετήσιο ισοζύ­

14. Βλ. υποσημείωση 14, σελ. 52 της παρούσας έκδοσης.15. Βλ. «Exports from China», The Economist, oq. φύλλου 683,27.9.1856.

γιο εισαγόμενου ασημιού από όλα τα μέρη του κόσμου στις 5.580.000 στερλίνες περισσότερο απ ’ ό,τι πριν δέκα χρόνια. Ακολουθούν τα ακριβή νούμερα που αποτυπώνουν την εξέ­λιξη των κινεζικών εξαγωγών και εισαγωγών της περιόδου από το 1849 μέχρι το 1856, με την 30ή Ιούνη να υπολογίζε­ται ως τέλος κάθε έτους.

Εξαγωγές Τσαγιού

Προς τη Μεγάλη Βρετανία και την Ιρλανδία (σε λίβρες)

Προς τις Ηνωμένες Πολιτείες (σε δεμάτια)

1849 47.242.000 18.072.000

1855 86.509.000 31.515.000

1856 91.035.000 40.246.000

Μ ετάξι

Προς τη Μεγάλη Βρετανία και την Ιρλανδία (σε λίβρες)

Προς τη Γαλλία(σε δεμάτια)

1849 17.228 -

1855 51.486 -

1856 50.489 6.458

1855 (σε στερλίνες)

Πραγματική αξία των εξαγωγών της Κίνας στη Μεγάλη Βρετανία

8.746.000

Πραγματική αξία των εξαγωγών της Κίνας στις Ηνωμένες Πολιτείες

2.500.000

Σύνολο 11.246.000

Μείον 20% για ναύλους και χρεώσεις 2.249.200

Συνολικά υπέρ της Κίνας 8.996.800

- 8 3 -

Εισαγωγές

Βιομηχανικά προϊόντα από την Αγγλία το 1852 2.503.000 στερλίνες

Βιομηχανικά προϊόντα από την Αγγλία το 1855 1.000.000 στερλίνες

Βιομηχανικά προϊόντα από την Αγγλία το 1856 1.277.000 στερλίνες

Όπιο και βαμβάκι από τις Ινδίες το 1853 3.830.000 στερλίνες

Όπιο χαι βαμβάκι από τις Ινδίες το 1855 3.306.000 στερλίνες

Όπιο και βαμβάκι από τις Ινδίες το 1856 3.284.000 στερλίνες

Συνολική αξία εισαγωγών το 1855 4.306.000 στερλίνες

Ισοζύγιο υπέρ της Κίνας το 1855 περίπου 4.690.000 στερλίνες16

Αξία των κινεζικών εξαγωγών προς τις Ινδίες το 1855

1.000.000 στερλίνες

Συνολικό ισοζύγιο υπέρ της Κίνας από όλα τα μέρη του κόσμου (1855)

5.690.000 στερλίνες

Αυτή η εκροή ασημιού από την Ευρώπη προς την Ασία προς όφελος της Κ ίνας ενισχύεται από την εκροή ασημιού από την Ευ­ρώπη προς την Ινδία που τα τελευταία χρόνια οφείλεται στο γε­γονός ότι το εμπορικό ισοζύγιο έχει αντιστραφεί εναντίον της Ευ­ρώπης, όπως μπορεί να συναχθεί και από τον ακόλουθο πίνακα:

Βρετανικές εισαγωγές από την Ινδία το 1856 14.578.000 στερλίνες

Μείον 3.000.000 στερλίνες εμβάσματα της Εταιρίας Ανατολικών Ινδιών 3.000.000 στερλίνες

Συνολικές εισαγωγές 11.578.000 στερλίνες

Εισαγωγές της Ινδίας από τη Βρετανία 8.927.000 στερλίνες

Ισοζύγιο υπέρ της Ινδίας 2.651.000 στερλίνες

16. Εξαγωγές-Εισαγωγές = 8.996.800 - 4.306.000 = 4.690.800

- 8 4 -

Μέχρι το 1825, όταν και εκδόθηκε το διάταγμα που κα­θιέρωνε το ασήμι ως αποκλειστικό νόμισμα, ο χρυσός απο- τελούσε κι αυτός νόμιμο χρήμα. Όταν μερικά χρόνια αργό­τερα ο χρυσός αξιολογούνταν υψηλότερα στις εμπορικές αγορές από το ασήμι, η Εταιρία Ανατολικών Ινδιών δήλω­σε την προθυμία της να το αποδέχεται σε πληρωμές προς την κυβέρνηση. Ωστόσο μετά από τις ανακαλύψεις του χρυ­σού στην Αυστραλία η εταιρία, που φοβόταν στον ίδιο βαθ­μό με την ολλανδική κυβέρνηση μια διολίσθηση του χρυσού και δεν έβρισκε την παραμικρή ευχαρίστηση στην προοπτι­κή να διατηρεί το χρυσό και να πληρώνει σε ασήμι, επέ­στρεψε ξαφνικά στον αποκλειστικό Κανόνα του Ασημιού του 1825. Έτσι, η αναγκαιότητα να πληρώνονται τα χρέη του ισοζυγίου προς την Ινδία σε ασήμι απέκτησε υπέρτατη σημασία και στην Ινδία δημιουργήθηκε τεράστια ζήτηση γι’ αυτό το μέταλλο. Επειδή η τιμή του ασημιού αυξανόταν σε σχέση με την τιμή του χρυσού πιο γρήγορα στην Ινδία παρά στην Ευρώπη, οι Βρετανοί έμποροι θεώρησαν συμφέρον να εξάγουν ασήμι στην Ινδία για κερδοσκοπικούς λόγους παίρ­νοντας σε αντάλλαγμα ινδικές πρώτες ύλες και δίνοντας με αυτόν τον τρόπο στις ινδικές εξαγωγές νέα ώθηση. Συνολι­κά, μόνο από το Σαουθάμπτον εξήχθη από το 1848 μέχρι το 1855 ασήμι αξίας είκοσι ενός εκατομμυρίων στερλινών, χω­ρίς να υπολογίζεται μια πολύ μεγάλη ποσότητα που έφυγε από τα λιμάνια της Μεσογείου. Υπολογίζεται ότι τα επό­μενα χρόνια δέκα εκατομμύρια θα φύγουν από το Σαουθά­μπτον προς την Ανατολή.

Αν κρίνουμε από αυτές τις αλλαγές στο ινδικό εμπόριο και από το χαρακτήρα της κινεζικής επανάστασης, δεν μπο­ρούμε να περιμένουμε ότι η εκροή ασημιού προς την Ασία θα τερματιστεί σύντομα. Δεν μπορεί λοιπόν να θεωρείται βιαστική η εκτίμηση ότι αυτή η κινεζική επανάσταση προο­

- 8 5 -

ρίζεται να ασκήσει πολύ μεγαλύτερη επιρροή στην Ευρώπη απ’ όλους τους ρωσικούς πολέμους, τα ιταλικά μανιφέστα17 και τις μυστικές υπηρεσίες αυτής της ηπείρου.

17. Βλ. υποσημείωση 9, σελ. 67 της παρούσας έκδοσης.

ΚΑΡΑ ΜΑΡΞ

Ο ΤΡΑΠΕΖΙΚΟΣ ΝΟΜΟΣ ΤΟΥ 1844 ΚΑΙ Η ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΗ ΚΡΙΣΗ

ΣΤΗΝ ΑΓΓΛΙΑ1

Στις 5 αυτού του μήνα, η Τράπεζα της Αγγλίας αύξησε το ελάχιστο προεξοφλητικό της επιτόκιο από το 8%, στο οποίο είχε καθοριστεί στις 19 Οκτώβρη, στο 9%. Υποθέτουμε ότι αυτή η αύξηση, που δεν έχει προηγούμενο από τότε που η Τράπεζα υιοθέτησε ξανά την πληρωμή σε μεταλλικό χρήμα2, δεν έχει φτάσει ακόμα στο υψηλότερο σημείο της. Αυτή η αύ­ξηση προκλήθηκε από την εκροή ευγενών μετάλλων και τη μείωση του αποκαλούμενου αποθέματος των χαρτονομι­σμάτων. Η εκροή των ευγενών μετάλλων ακολουθεί αντίθε­τες κατευθύνσεις -ο χρυσός εισέρχεται στη χώρα μας3 ως συ­νέπεια της χρεοκοπίας μας και το ασήμι ρέει προς την Ανα­τολή ως συνέπεια της υποχώρησης του εξαγωγικού εμπορί­ου με την Κ ίνα και την Ινδία και της άμεσης αποστολής χρη­μάτων από την κυβέρνηση για λογαριασμό της Εταιρίας Ανατολικών Ινδιών. Ως αντάλλαγμα για το ασήμι που ζη­τείται, πρέπει λοιπόν να αποσταλεί χρυσός στην ευρωπαϊ­κή ήπειρο.

1. Το άρθρο αυτό περιλαμβάνεται στη γερμανική ουλλογή Α πάντω ν των Μαρξ-Ένγκελς, Marx Engels Werke, τόμ. 12, σελ. 314-319 και στην αντίστοιχη αγγλική συλλογή Marx Engels Collected Works, τόμ. 15, σελ. 379-384. Γράφτηκε από τον Μαρξ στα αγγλικά στις 6.11.1857. Δημοσιεύ­τηκε στις21.11.1857στην εφημερίδα New York Daily Tribune, αρ. φύλλου 5176.

2. Βλ. υποσημείωση 21, σελ. 39 της παρούσας έκδοσης.3. Τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής.

- 8 7 -

Όσον αφορά το απόθεμα των χαρτονομισμάτων και το σημαντικό ρόλο που παίζει στην αγορά χρήματος του Λον­δίνου, είναι απαραίτητο να κάνουμε μια σύντομη αναφορά στον Τραπεζικό Νόμο του Sir Robert Peel του 1844 ο οποίος δεν επηρεάζει μόνο την Αγγλία, αλλά και τις Ηνωμένες Πο­λιτείες και ολόκληρη την παγκόσμια αγορά. Έχοντας πλέον την υποστήριξη του τραπεζίτη Lloyd -λόρδου Overstone4- και ενός ακόμα αριθμού επιφανών ανθρώπων, ο Sir Robert Peel σκόπευε με το νόμο του να εισάγει μια αρχή για την κυ­κλοφορία του χάρτινου χρήματος που θα ενεργοποιείται αυ­τόματα. Σύμφωνα με την αρχή αυτή, η κυκλοφορία του χάρ­τινου χρήματος θα έπρεπε να διαστέλλεται και να συστέλ­λεται με τρόπο που να προσιδιάζει επακριβώς στην καθα­ρή κυκλοφορία του μεταλλικού χρήματος. Με αυτόν τον τρόπο θα αποτρέπονταν, όπως ισχυριζόταν ο Sir Robert Peel και οι οπαδοί του, όλες οι νομισματικές κρίσεις στο μέλλον. Η Τράπεζα της Αγγλίας διαιρέθηκε σε δύο τμήμα­τα, το εκδοτικό τμήμα (issuing department) και το τραπεζι­κό τμήμα (banking department)· το πρώτο αποτελούσε ένα απλό εργοστάσιο παραγωγής χαρτονομισμάτων και το δεύ­τερο αποτελούσε την πραγματική τράπεζα. Το εκδοτικό τμή­μα εξουσιοδοτήθηκε από το νόμο να εκδίδει χαρτονομί­σματα αξίας δεκατεσσάρων εκατομμυρίων στερλινών, ένα ποσό που υποτίθεται ότι υποδήλωνε το χαμηλότερο σημείο κάτω από το οποίο δε θα μπορούσε ποτέ να πέσει η πραγ­ματική κυκλοφορία και του οποίου η εγγύηση έγκειται στο χρέος της κυβέρνησης προς την Τράπεζα. Πάνω από αυτά τα δεκατέσσερα εκατομμύρια δεν επιτρεπόταν η έκδοση κα- νενός χαρτονομίσματος που δεν είχε την κάλυψη ίσης αξίας

4. Εκείνη την εποχή, μέλος του υπουργικού συμβουλίου της κυβέρνη­σης του Sir Robert Peel.

ευγενών μετάλλων στα θησαυροφυλάκια του εκδοτικού τμήματος. Η συνολική μάζα τραπεζογραμματίων, η οποία περιοριζόταν με αυτόν τον τρόπο μέσα σε συγκεκριμένο πλαίσιο, παραδίδεται στο τραπεζικό τμήμα που το ρίχνει στην κυκλοφορία. Κατά συνέπεια, στην περίπτωση που τα αποθέματα του εκδοτικού τμήματος σε ευγενή μέταλλα ανέρχονται σε δέκα εκατομμύρια, το εκδοτικό τμήμα μπο­ρεί να εκδώσει χαρτονομίσματα αξίας είκοσι τεσσάρων εκα­τομμυρίων τα οποία στη συνέχεια θα παραδώσει στο τρα­πεζικό τμήμα. Αν η πραγματική κυκλοφορία ανέρχεται σε είκοσι μόνο εκατομμύρια, τα τέσσερα εκατομμύρια που απομένουν στα ταμεία του τραπεζικού τμήματος αποτελούν το απόθεμα της Τράπεζας σε χαρτονομίσματα, το οποίο στην ουσία αποτελεί και τη μοναδική εγγύηση για τις κατα­θέσεις που εμπιστεύονται οι ιδιώτες και το κράτος στο εκ­δοτικό τμήμα.

Ας υποθέσουμε τώρα ότι γίνεται εκροή ευγενών μετάλ­λων αφαιρώντας σταδιακά από το εκδοτικό τμήμα διάφο­ρες ποσότητες ευγενών μετάλλων, έστω χρυσού αξίας τεσ­σάρων εκατομμυρίων. Σε αυτήν την περίπτωση θα κατα­στήσουν άκυρα χαρτονομίσματα αξίας τεσσάρων εκατομ­μυρίων- έτσι, το άθροισμα των χαρτονομισμάτων που εκ- δίδονται από το εκδοτικό τμήμα θα αντιστοιχηθεί πάλι πλή­ρως με το άθροισμα των χαρτονομισμάτων που βρίσκονται στην κυκλοφορία και το απόθεμα των διαθέσιμων χαρτο­νομισμάτων στα ταμεία του τραπεζικού τμήματος θα έχει εξαφανιστεί στο σύνολο του. Επομένως στο τραπεζικό τμή­μα δε θα έχει απομείνει ούτε ένα φαρδίνι5 για να ικανοποι­

5. Παλιό ασημένιο νόμισμα πολύ μικρής αξίας, που χρησιμοποιούνταν στη Μεγάλη Βρετανία μέχρι το 1960. Έ να φαρδίνι είχε αξία ίση με το 1/4 της πένας και το 1/960 της στερλίνας.

ήσει τις απαιτήσεις των καταθετών του και έτσι θα είναι αναγκασμένο να κηρύξει τον εαυτό του σε κατάσταση αδυ­ναμίας πληρωμών· μια κίνηση που θα επηρεάσει τόσο τους δημόσιους όσο και τους ιδιώτες καταθέτες της και θα έχει ως συνέπεια την αναστολή των πληρωμών των τριμηνιαί­ων μερισμάτων που οφείλονται στους κατόχους των κρα­τικών χρεογράφων. Έτσι το τραπεζικό τμήμα θα μπορούσε να πτωχεύσει τη στιγμή που ευγενή μέταλλα αξίας έξι εκα­τομμυρίων στερλινών θα βρίσκονταν στα θησαυροφυλάκια του εκδοτικού τμήματος. Δεν πρόκειται απλώς για μια υπό­θεση. Στις 30.10.1847 τα αποθέματα του τραπεζικού τμή­ματος είχαν μειωθεί στις 1.600.000 στερλίνες, ενώ οι κατα­θέσεις ανέρχονταν στις 13.000.000 στερλίνες. Αν ο συνα­γερμός που κυριαρχούσε -που κατευνάστηκε μόνο με το χρηματοπιστωτικό coup d’ etat (πραξικόπημα) από την πλευρά της κυβέρνησης-διαρκούσε λίγες ακόμα μέρες, τό­τε θα εξαντλούνταν τα αποθέματα της Τ ράπεζας και το τρα­πεζικό τμήμα θα ήταν αναγκασμένο να σταματήσει τις πλη­ρωμές του τη στιγμή που ευγενή μέταλλα αξίας μεγαλύτε­ρης των έξι εκατομμυρίων βρίσκονταν ακόμα στο θησαυ­ροφυλάκιο του εκδοτικού τμήματος.

Είναι προφανές λοιπόν ότι η εκροή ευγενών μετάλλων και η μείωση του αποθέματος των χαρτονομισμάτων αλλη- λεπιδρούν η μία στην άλλη. Ενώ η αφαίρεση ευγενών με­τάλλων από τα θησαυροφυλάκια του εκδοτικού τμήματος επιφέρει άμεσα μια μείωση των αποθεματικών του τραπε­ζικού τμήματος, οι διευθυντές της Τράπεζας σφίγγουν τη στρόφιγγα αυξάνοντας το προεξοφλητικό επιτόκιο, θορυ­βημένοι μην τυχόν και εξαναγκαστεί το τραπεζικό τμήμα σε χρεοκοπία. Αλλά η αύξηση του προεξοφλητικού επιτοκίου παρακινεί ένα μέρος των καταθετών να αποσύρουν τις κα­ταθέσεις τους από το τραπεζικό τμήμα και να δανείσουν τα

- 9 0 -

χρήματά τους με το τρέχον υψηλό επιτόκιο, ενώ η συνεχής μείωση των αποθεμάτων θορυβεί τους υπόλοιπους κατα­θέτες και τους ωθεί κι αυτούς να τραβήξουν τα χαρτονομί- σματά τους από το ίδιο τμήμα. Έτσι, τα ίδια μέτρα που υι- οθετήθηκαν για να συγκροτήσουν τα αποθεματικά οδηγούν στην εξάντλησή τους. Από αυτήν την εξήγηση ο αναγνώστης θα αντιληφθεί την αγωνία με την οποία παρακολουθείται στην Αγγλία η μείωση των αποθεμάτων της Τράπεζας και η μεγάλη πλάνη που διατυπώνεται στο οικονομικό άρθρο ενός πρόσφατου φύλλου της The London Times. Εκεί ση­μειώνεται:

«Οι παλιοί αντίπαλοι του Bank Charter Act αρχίζουν να δημιουργούν πανικό μέσα στον αναβρασμό, με συνέπεια να είναι αδύνατο να νιώσεις κάπου ασφάλεια. Ένας από τους αγαπημένους τους τρόπους να δημιουργούν πανικό είναι να αναδεικννουν τη χαμηλή στάθμη των αποθεμάτων των αχρησιμοποίητωνχαρτονομισμάτων, λες και η Τράπεζα θα ήταν υποχρεωμένη, αν εξαντλούνταν αυτά τα αποθέματα, να διακόψει κάθε προεξόφληση.»

Στην πραγματικότητα, ως χρεοκοπημένη, αυτό ακριβώς θα ήταν αναγκασμένη να κάνει σύμφωνα με τον ισχύοντα νόμο.

«Αλλά η αλήθεια είναι ότι η Τράπεζα θα μπορούσε κάτω από αυτές τις συνθήκες να συνεχίσει στον ίδιο βαθμό με πριν τις προεξοφλήσεις της, αφού κατά μέσο όρο οι ει­σπρακτέες συναλλαγματικές ισούνται ημερησίους με τα πο­σά που συνήθως απαιτούνται από την Τράπεζα. Η Τράπε­ζα δε θα μπορούσε να αυξήσει την κλίμακα6, αλλά κανένας δεν μπορεί να υποθέσει ότι στην περίπτωση μιας συστολής των επιχειρηματικών δραστηριοτήτων σε όλες τις περιοχές

6. Σημ. Μετ.: Εννοεί την κλίμακα έκδοσης των χαρτονομισμάτων.

- 9 1 -

θα απαιτούνταν κάποια αύξηση. Δεν υπάρχει, κατά συνέ­πεια, ούτε ίχνος προσχήματος για καταπραϋντικά μέτρα από την πλευρά της κυβέρνησης.»

Η ταχυδακτυλουργία πάνω στην οποία στηρίζεται αυτό το επιχείρημα έγκειται στο εξής: Οι καταθέτες μένουν σκό­πιμα εκτός του παραπάνω πλαισίου εξέτασης. Δεν απαι- τείται καμία ιδιαίτερη οξυδέρκεια για να γίνει αντιληπτό ότι, αν το τραπεζικό τμήμα κήρυττε αδυναμία πληρωμής έναντι των πιστωτών του, δε θα μπορούσε να συνεχίζει να χορηγεί στους οφειλέτες του πιστώσεις με τη μορφή είτε των προεξοφλήσεων είτε των δανείων. Αν δούμε το ζήτημα απ’ όλες τις πλευρές του, ο περίφημος τραπεζικός νόμος του Sir Robert Peel δεν έχει καμία επίδραση σε κανονικές περιό­δους. Σε δύσκολους καιρούς όμως δημιουργείται με νόμο ένας επιπλέον νομισματικός πανικός που προστίθεται στο νομισματικό πανικό που έτσι κι αλλιώς δημιουργείται από την εμπορική κρίση· και ακριβώς την κρίσιμη στιγμή στην οποία θα έπρεπε, σύμφωνα με τις αρχές λειτουργίας του, να επιφέρει τις ευνοϊκές του επιδράσεις, πρέπει να ανακληθεί με την παρέμβαση της κυβέρνησης. Σε κανονικούς καιρούς, το ανώτατο όριο των χαρτονομισμάτων που επιτρέπεται να εκδοθεί από την Τράπεζα δεν απορροφάται ποτέ από την πραγματική κυκλοφορία -ένα γεγονός, το οποίο αποδει- κνύεται επαρκώς από τη συνεχή ύπαρξη αποθέματος χαρ­τονομισμάτων στα ταμεία του τραπεζικού τμήματος κατά τη διάρκεια αυτών των περιόδων. Αυτή η αλήθεια μπορεί να επιβεβαιωθεί και από τη σύγκριση των εκθέσεων της Τρά- πεζας της Αγγλίας από το 1847 μέχρι το 1857 ή ακόμα με τη σύγκριση της ποσότητας των χαρτονομισμάτων που κυ­κλοφόρησαν πραγματικά από το 1819μέχριτο 1847,και της ποσότητας των χαρτονομισμάτων που θα μπορούσαν να κυκλοφορήσουν σύμφωνα με το νομικά καθορισμένο ανώ­

- 9 2 -

τατο όριο. Σε δύσκολους καιρούς, όπως το 1847 και σήμε­ρα, οι συνέπειες της εκροής ευγενών μετάλλων οξύνονται τεχνητά από τον αυθαίρετο και απόλυτο χωρισμό ανάμεσα στα δύο τμήματα της ίδιας επιχείρησης· η άνοδος των επι­τοκίων επιταχύνεται τεχνητά και η προοπτική της αδυνα­μίας πληρωμών γίνεται απειλητική όχι ως συνέπεια της πραγματικής αδυναμίας πληρωμών της Τ ράπεζας, αλλά της πλασματικής αδυναμίας πληρωμής ενός εκ των τμημάτων της.

Όταν λοιπόν η πραγματική νομισματική διαταραχή οξυνθεί μέσω του τεχνητού πανικού και, ως συνέπειά του, θυσιαστεί ένας μεγάλος αριθμός θυμάτων, τότε η πίεση της κοινής γνώμης στην κυβέρνηση γίνεται πολύ μεγάλη και ο νόμος αναστέλλεται ακριβώς την περίοδο για την υπέρβα­ση της οποίας δημιουργήθηκε και κατά τη διάρκεια της οποί- ας μπορεί μόνο να επιφέρει κάποιο αποτέλεσμα. Έτσι, στις 23.10.1847 συγκεντρώθηκαν στην Downing Street7 οι βασι­κοί τραπεζίτες του Λονδίνου για να ζητήσουν βοήθεια απαι­τώντας την αναστολή του νόμου του Peel. Ο λόρδος John Rusell και ο Sir Charles Wood απηύθυναν ένα γράμμα στο διοικητή και τον αναπληρωτή διοικητή της Τράπεζας της Αγγλίας8 με το οποίο τους συνιστούσαν να αυξήσουν την έκδοση των χαρτονομισμάτων και να υπερβούν έτσι το νό­μιμο ανώτατο όριο κυκλοφορίας, ενώ αποδέχτηκαν την ευ­θύνη για την παραβίαση του νόμου του 1844 και δήλωσαν έτοιμοι να προτείνουν στη σύνοδο του κοινοβουλίου ένα

7 .0 δρόμος στον οποίο βρίσκεται η επίσημη κατοικία του Βρετανού πρωθυπουργού και του Βρετανού υπουργού Οικονομικών.

8. J. Russell’s and Ch. Wood’s letter to James Moms and H. J. Prescott, 25.10 .1847, στο βιβλίο του Th. Tooke, A History o f Prices, and o f the State o f Circulation..., σελ. 449.

- 9 3 -

σχετικό νόμο περί εξαίρεσης. Η ίδια φαρσοκωμωδία θα δια­δραματιστεί και αυτήν τη φορά, όταν η κατάσταση φτάσει στο ίδιο σημείο στο οποίο βρισκόταν τη βδομάδα που τε­λείωνε στις 23.10.1847, όταν η πλήρης παύση όλης της επι­χειρηματικής δραστηριότητας και όλων των πληρωμών φαινόταν να πλησιάζει γρήγορα. Το μοναδικό πλεονέκτη­μα που απέρρεε από το νόμο του Peel είναι ότι κατέστησε ολόκληρη την κοινωνία εντελώς εξαρτημένη από μια αρι­στοκρατική κυβέρνηση -από τις διαθέσεις ενός απερίσκε­πτου ατόμου όπως είναι, για παράδειγμα, ο Palmerston. Από εκεί προέρχεται η εύνοια του υπουργείου απέναντι στο νόμο του 1844, προσδίδοντάς του μια επίδραση στις ιδιω­τικές περιουσίες που δεν είχε ποτέ στο παρελθόν.

Σταθήκαμε τόσο αναλυτικά στο νόμο του Peel γιατί ασκεί σήμερα σημαντική επιρροή σε αυτήν τη χώρα9, αλλά και επειδή κατά πάσα πιθανότητα θα τεθεί εκτός ισχύος στην Αγγλία. Αν όμως η βρετανική κυβέρνηση έχει τη δύναμη να αφαιρέσει από τους ώμους του βρετανικού κοινού το βάρος των δυσκολιών που η ίδια τους δημιούργησε, τότε δε θα μπορούσε τίποτα να είναι πιο εσφαλμένο από την υπόθεση ότι τα φαινόμενα που θα βιώσουμε στην αγορά χρήματος του Λονδίνου -η άνοδος και η υποχώρηση του νομισματι­κού πανικού- θα αποτελέσουν ένα πραγματικό θερμόμετρο για την ένταση της κρίσης με την οποία θα έρθει αντιμέτω­πος ο βρετανικός επιχειρηματικός κόσμος. Αυτή η κρίση εί­ναι πέρα από κάθε κυβερνητικό έλεγχο.

Όταν τα πρώτα νέα από την αμερικανική κρίση έφτασαν στις ακτές της Αγγλίας, οι Αγγλοι οικονομολόγοι συνέτα­ξαν μια θεωρία που μπορεί να αξιώσει αν όχι μεγαλοφυΐα, τουλάχιστον πρωτοτυπία. Διατύπωσαν την άποψη ότι το

9. Τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής.

- 9 4 -

βρετανικό εμπόριο ήταν υγιές, αλλά ότι -αλίμονο!- οι πε­λάτες της και ιδιαίτερα οι γιάνκις νοσούσαν. Η υγιής κατά­σταση ενός εμπορίου του οποίου η υγεία εξαρτάται μόνο από τη μια πλευρά -αυτή είναι μια σκέψη που είναι αντάξια ενός Βρετανού οικονομολόγου. Αν έριχνε κανείς μια ματιά στις τελευταίες εξαμηνιαίες εκθέσεις του αγγλικού υπουρ­γείου Εξωτερικών, θα έβλεπε ότι από τις συνολικές εξαγω­γές βρετανικών προϊόντων και βιομηχανικών εμπορευμά­των το 30% κατευθύνθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες, το 11 % στις Ανατολικές Ινδίες και το 10% στην Αυστραλία10. Ενώ τώρα η αμερικανική αγορά έχει κλείσει για αρκετό καιρό, η ινδική αγορά, που ήταν υπερπλήρης τα προηγούμενα δύο χρόνια, έχει αποκλειστεί σε μεγάλο βαθμό λόγω των ταρα­χών της εξέγερσης" και η αυστραλιανή αγορά είναι τόσο πλημμυρισμένη, που τα βρετανικά εμπορεύματα κάθε είδους πωλούνται τώρα πιο φτηνά στην Αδελαΐδα, το Σίδνεϊ και τη Μελβούρνη απ’ ό,τι στο Λονδίνο και το Μάντσεστερ. Η γενική σταθερότητα των Βρετανών βιομηχάνων, που κήρυ­ξαν πτώχευση ως συνέπεια της ξαφνικής χρεοκοπίας των πελατών τους, μπορεί να συναχθεί από δύο παραδείγματα: Σε μια συνέλευση των πιστωτών ενός εργοστασίου τσιτιού στη Γλασκόβη εμφανίστηκε μια λίστα χρεών συνολικής αξίας 116.000 στερλινών, ενώ τα περιουσιακά της στοιχεία δεν έφταναν ούτε το ταπεινό ποσό των 7.000 στερλινών. Εξίσου, μια μεταφορική εταιρία από τη Γλασκόβη μπορού­σε να αντιπαραβάλει στις υποχρεώσεις ύψους 11.800 στερ­

10. «An Account of the Declared Value of British and Irish Produce...», The Economist, αρ. φύλλου 732,5.9.1857.

1 1 .0 Μαρξ αναφέρεται εδώ στις εξεγέρσεις των Ινδών εναντίον της βρετανικής Εταιρίας Ανατολικών Ινδιών. Οι εξεγέρσεις αυτές έμειναν γνωστές ως ο Πρώτος Πόλεμος για την Ανεξαρτησία της Ινδίας.

- 9 5 -

λινών περιουσιακά στοιχεία της τάξης των 789 στερλινών μόνο. Αυτές όμως είναι μόνο μεμονωμένες περιπτώσεις· το σημαντικό σημείο είναι ότι η βρετανική παραγωγή αναπτύ­χθηκε σε ένα βαθμό που, όταν στενεύουν οι ξένες αγορές, κα­ταλήγει αναγκαστικά σε γενικό κραχ το οποίο ακολουθεί­ται από επιδείνωση στο επίπεδο της κοινωνικής και της πο­λιτικής ζωής της Μεγάλης Βρετανίας. Η αμερικανική κρί­ση της περιόδου 1837-1839 οδήγησε σε μια κάμψη των βρε­τανικών εξαγωγών από 12.425.601 στερλίνες το 1836 σε 4.695.225 στερλίνες το 1837,σε7.585.760στερλίνεςτο 1838 και σε 3.562.000 στερλίνες το 1842. Μια παρόμοια παράλυ­ση αρχίζει να διαφαίνεται και στην Αγγλία. Θα προκαλέσει σίγουρα τις πιο σημαντικές συνέπειες πριν τελειώσει.

- 9 6 -

ΚΑΡΑ ΜΑΡΞ

Η ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΣΤΗΝ ΑΓΓΛΙΑ'

Ενώ σε αυτήν την πλευρά του ωκεανού2 απολαμβάναμε το μικρό μας πρελούδιο αυτής της μεγάλης συμφωνικής κρί­σης χρεοκοπιών που στο μεταξύ είχε διαδοθεί στον κόσμο, η εκκεντρική εφημερίδα των ημερών μας, οι λονδρέζικοι Times, έπαιζε συμφωνικές ρητορικές παραλλαγές με θέμα την «υγεία» του βρετανικού εμπορίου. Τώρα, ωστόσο, αλ­λάζει τροπάρι παίζοντας ένα πιο λυπημένο. Σε μια από τις τελευταίες της εκδόσεις, αυτή της 26ης Νοέμβρη, που έφτα­σε σε αυτές τις ευτυχισμένες ακτές χτες από την Ευρώπη, η εφημερίδα δηλώνει ότι «οι εμπορικοί κύκλοι της Αγγλίας νοσούν μέχρι το κόκαλο». Συνεχίζοντας και προκαλώντας την ηθική αγανάκτηση διακηρύσσει:

«Αυτό που προκαλεί τη μεγαλύτερη καταστροφή είναι η εξαχρείωση που προκαλεί η επιδίωξη της καριέρας για τα οχτώ ή δέκα χρόνια που διαρκεί η ευημερία πριν έρθει το τέ­λος. Το δηλητήριο ενσταλάζεται μέσω της εκτροφής συμ­μοριών αδίστακτων κερδοσκόπων και πλαστογράφων και της αναγωγής τους σε πρότυπο του πετυχημένου βρετανι­κού επιχειρηματικού πνεύματος, με συνέπεια να κλονίζεται η εμπιστοσύνη στον αργό πλουτισμό της τίμιας βιομηχα­

1. Το άρθρο αυτό περιλαμβάνεται στη γερμανική συλλογή Α πάντω ν των Μαρξ-Ένγκελς, Marx Engels Werke, τόμ. 12, σελ. 335-338 και στην αντίστοιχη αγγλική συλλογή Marx Engels Collected Works, τόμ. 15, σελ. 400-403. Γ ράφτηκε από τον Μαρξ στα αγγλικά στις 27.11.1857. Δημοσι­εύτηκε στις 15.12.185 7 στην εφημερίδα New York Daily Tribune, αρ. φύλ­λου 5 196.

2. Εδώ ο Μαρξ εννοεί τις ΗΠ Α.

- 9 7 -

νίας. [...] Κάθε εστία διαφθοράς που δημιουργείται με αυ­τόν τον τρόπο σχηματίζει ένα συνεχώς διευρυνόμενο κύ­κλο.3»

Δε θα ρωτήσουμε τώρα αν οι Αγγλοι δημοσιογράφοι -που για μια δεκαετία διέδιδαν το δόγμα ότι η εποχή των εμπορικών συσπάσεων πέρασε ανεπιστρεπτί με την εισα­γωγή του ελεύθερου εμπορίου- έχουν το δικαίωμα να με­ταμορφώνονται εντελώς ξαφνικά από δουλικούς υμνητές σε ρωμαϊκούς κριτές των σύγχρονων τρόπων απόκτησης του χρήματος. Οι καταστάσεις που ακολουθούν, που πρό­σφατα υποβλήθηκαν σε συνελεύσεις πιστωτών στη Σκοτία, θα μπορούσαν ωστόσο να χρησιμεύσουν ως αντικειμενικές ενδείξεις της «υγείας» του βρετανικού εμπορίου.

John Monteith & Co., πλεόνασμα του παθητικού επί του ενεργητικού £430.000

D. &Τ. Mcdonald 334.000

Godfrey, Pattison & Co. 240.000

William Smith & Co. 104.000

T. Trehes, Robinson & Co. 75.000

Συνολικά £1.183.000

«Από αυτήν την κατάσταση είναι φανερό», όπως σημει­ώνει η North British Mail, «ότι, σύμφωνα με τις δηλώσεις των ίδιων των χρεοκόπων, £1.183.000έχουν χαθεί για τους πιστωτές πέντε επιχειρηματικών οίκων».

Ακόμα, αυτή η επανεμφάνιση των κρίσεων σε τακτά χρο­νικά διαστήματα παρά τις προειδοποιήσεις του παρελθό­ντος καθιστά απαγορευτική την ιδέα της αναζήτησης των

3. The Times, αρ. φύλλου 22848,26.11. 1857, «Money-Market and City Intelligence».

τελικών αιτιών της κρίσης στην απερισκεψία των ξεχωρι­στών ατόμων. Αν η κερδοσκοπία κατά το τέλος μιας συ­γκεκριμένης εμπορικής περιόδου εμφανίζεται ως ο άμεσος πρόδρομος της κατάρρευσης, δεν πρέπει να λησμονείται ότ ι η ίδια η κερδοσκοπία γεννήθηκε σε προηγούμενες φάσεις της περιόδου και επομένως αποτελεί από μόνη της συνέπεια και φαινόμενο και όχι τελική αιτία και ουσία. Οι οικονο­μολόγοι που προφασίζονται ότι εξηγούν τους τακτικούς σπασμούς της βιομηχανίας και του εμπορίου με την κερδο­σκοπία μοιάζουν με την εξαφανισμένη πια σχολή των φυ­σικών φιλοσόφων που θεωρούσαν τον πυρετό ως την πραγ­ματική αιτία όλων των ασθενειών.

Το επίκεντρο της ευρωπαϊκής κρίσης έχει διατηρηθεί μέ­χρι τώρα στην Αγγλία και, όπως αναμενόταν, στην ίδια την Αγγλία έχει αλλάξει η φυσιογνωμία της. Αν η πρώτη επί­δραση της αμερικανικής μας κατάρρευσης στη Μεγάλη Βρε­τανία εκδηλώθηκε με έναν πανικό στην αγορά χρήματος -που συνοδευόταν από μια γενική ύφεση στην αγορά εμπο­ρευμάτων την οποία ακολούθησε λίγο αργότερα η επιδεί­νωση της κατάστασης στη βιομηχανία- τώρα η βιομηχανι­κή κρίση έχει περάσει στην πρώτη θέση και οι δυσκολίες στην αγορά χρήματος στην τελευταία θέση. Αν για κάποια στιγμή η εστία της πυρκαγιάς ήταν στο Λονδίνο, σήμερα εί­ναι στο Μάντσεστερ. Ο πιο σοβαρός κλονισμός που γνώρι­σε ποτέ η αγγλική βιομηχανία και ο μόνος που επέφερε με­γάλες κοινωνικές αλλαγές, δηλαδή η βιομηχανική κρίση από το 1838 μέχρι το 1843, συνοδεύτηκε για μια σύντομη περίο­δο το 1839 από μια συστολή της αγοράς χρήματος, ενώ κα­τά το μεγαλύτερο μέρος αυτής της περιόδου το επιτόκιο πα- ρέμεινε σε χαμηλά επίπεδα, μάλιστα μειώθηκε κιόλας στο 2,5 και το 2%. Κάνουμε αυτήν την παρατήρηση όχι επειδή θεωρούμε τη σχετική βελτίωση της κατάστασης στην αγορά

- 9 9 -

χρήματος του Λονδίνου ως σύμπτωμα μιας οριστικής ανά­καμψης, αλλά για να αναδείξουμε μόνο το γεγονός ότι σε μια βιομηχανική χώρα όπως η Αγγλία οι διακυμάνσεις της αγοράς χρήματος απέχουν πολύ από το να υποδηλώνουν την ένταση ή την έκταση μιας εμπορικής κρίσης. Συγκρίνε­τε, για παράδειγμα, τις εφημερίδες της ίδιας ημερομηνίας του Λονδίνου και του Μάντσεστερ. Οι πρώτες, που βλέπουν μόνο την εκροή και την εισροή ευγενών μετάλλων, είναι γε­μάτες ευθυμία όταν η Τράπεζα της Αγγλίας «ενισχύει τη θέ­ση της» με μια νέα αγορά χρυσού. Οι εφημερίδες του Μά­ντσεστερ είναι μέσα στην κατήφεια διαισθανόμενες ότι αυ­τή η ισχύς αποκτήθηκε σε βάρος τους μέσω της αύξησης του επιτοκίου και της μείωσης των τιμών των εμπορευμάτων. Έτσι, ακόμα και ο κύριος Tooke, ο συγγραφέας του βιβλί­ου History of Prices, όταν πραγματεύεται τα φαινόμενα της αγοράς χρήματος του Λονδίνου και των αποικιακών αγο­ρών, δεν μπόρεσε ούτε καν να σκιαγραφήσει τις συστολές στην καρδιά της αγγλικής βιομηχανίας, ούτε φυσικά να τις κατανοήσει.

Όσον αφορά την αγγλική αγορά χρήματος, η ιστορία της κατά τη διάρκεια της εβδομάδας που τελείωσε στις 27 Νο­έμβρη δείχνει από τη μια πλευρά τη συνεχή εναλλαγή μετα­ξύ των ημερών με χρεοκοπίες και των ημερών χωρίς χρεο­κοπίες, ενώ από την άλλη πλευρά δείχνει τη βελτίωση της θέσης της Τράπεζας της Αγγλίας και την κατάρρευση της Northumberland και της Durham District Bank. Αυτή η τρά­πεζα, που ιδρύθηκε πριν 21 χρόνια, μετράει 408 μετόχους και διαθέτει ένα καταβεβλημένο κεφάλαιο της τάξης των 562.891 στερλινών, είχε τα κεντρικά της γραφεία στο Νιου- κάστλ και υποκαταστήματα στο Αλνγουικ, στο Μπέρβικ, στο Χέξαμ, στο Μόρπεθ, στο Νορθ και Σάουθ Σλιντς, στο Σάντερλαντ και το Ντάρχαμ. Οι υποχρεώσεις της φαίνο­

- 1 0 0 -

νται να ανέρχονται στα τρία εκατομμύρια στερλίνες, ενώ μόνο οι εβδομαδιαίοι μισθοί που καταβάλλονται από αυτό το κεφάλαιο ανέρχονται στις 35.000 στερλίνες. Οι πρώτες συνέπειες της κατάρρευσής της θα είναι το κλείσιμο των αν­θρακωρυχείων και των σιδηρουργείων που λειτουργούν με δάνεια από αυτήν την τράπεζα. Πολλές χιλιάδες εργάτες θα μείνουν άνεργοι.

Η Τράπεζα της Αγγλίας φαίνεται από τις καταστάσεις της ότι αύξησε τα αποθέματά της σε ευγενή μέταλλα κατά περίπου 700.000 στερλίνες, μια αύξηση που αποδίδεται εν μέρει στην παύση των διαρροών προς τη Σκοτία, εν μέρει στις αποστολές από αυτήν τη χώρα4 και από τη Ρωσία και, τέλος, στην άφιξη του χρυσού από την Αυστραλία. Δεν υπάρχει τίποτα το αξιοσημείωτο σε αυτήν την εξέλιξη, αφού κατανοείται πλήρως ότι η αύξηση του επιτοκίου από την Τράπεζα της Αγγλίας θα μειώσει τις εισαγωγές, θα αυξήσει τις εξαγωγές, θα προκαλέσει την επιστροφή ενός μέρους του βρετανικού κεφαλαίου που έχει επενδυθεί στο εξωτερικό και, κατά συνέπεια, θα αντιστρέφει το εμπορικό ισοζύγιο επιφέροντας μια εισροή ευγενών μετάλλων ενός συγκεκρι­μένου βαθμού. Εξίσου βέβαιο είναι ότι με την πιο ανεπαί­σθητη χαλάρωση των όρων προεξόφλησης ο χρυσός θα αρ­χίσει και πάλι να ρέει προς το εξωτερικό. Η μόνη ερώτηση είναι για πόσο διάστημα θα μπορεί η Τράπεζα να διατηρεί αυτούς τους όρους.

Η επίσημη έκθεση του Board of Τ rade5 για το μήνα Οκτώ- βρη6, το μήνα στον οποίο το προεξοφλητικό επιτόκιο αυξή­

4. Σημ. Μετ.: Ο Μαρξ εννοεί εδώ τις ΗΠ Α.5. Βλ. υποσημείωση 3, σελ. 28 της παρούσας έκδοσης.6. Εδώ και πιο κάτω ο Μαρξ αξιοποίησε τα στοιχεία από το περιοδικό

The Economist, τεύχ. 7 18,722,727,731,736,740,744 στις 30 Μάη, 27 Ιού-

- 101 -

θηκε σταδιακά από 6 σε 7 και από 7 σε 8%, αποδεικνύει κα­θαρά ότι η πρώτη συνέπεια αυτής της ανόδου δεν είναι το σταμάτημα της παραγωγής, αλλά η προώθηση των προϊό­ντων της στις ξένες αγορές και η περιστολή της εισαγωγής προϊόντων από το εξωτερικό.

Παρά την αμερικανική κρίση, οι εξαγωγές του Οκτώβρη του 185 7 παρουσιάζουν μια αύξηση των 318.838 στερλινών συγκριτικά με τον Οκτώβρη του 1856, ενώ η σημαντική μεί­ωση της κατανάλωσης όλων των μέσων διατροφής και των προϊόντων πολυτελείας που αποτυπώνεται στην ίδια έκθε­ση αποδεικνύει ότι αυτή η αύξηση σε καμία περίπτωση δεν ήταν επικερδής ή φυσική συνέπεια μιας ανθούσας βιομηχα­νίας. Η υποχώρηση της κρίσης στην αγγλική βιομηχανία θα φανεί στις επόμενες εκθέσεις του Board of Trade. Η σύ­γκριση των εκθέσεων για τους μήνες από το Γενάρη του 1857 ως τον Οκτώβρη του 1857 δείχνει ότι η αγγλική παραγωγή πέτυχε το υψηλότερο της σημείο απόδοσης το μήνα Μάη, όταν η αύξηση των εξαγωγών συγκριτικά με το Μάη του 1856 ανήλθε σε 2.648.904 στερλίνες. Τ ον Ιούνη, μετά από τα πρώτα νέα για την εξέγερση στην Ινδία, η συνολική παρα­γωγή έπεσε κάτω από το επίπεδο του αντίστοιχου μήνα το 1856 και επέδειξε μια σχετική υποχώρηση των εξαγωγών του ύψους των 30.247 στερλινών. Παρά τη συρρίκνωση της ινδικής αγοράς, η παραγωγή τον Ιούλη δεν είχε απλώς φτά- σει ξανά στο επίπεδο του αντίστοιχου μήνα του 1856, αλλά και το ξεπέρασε κατά 2.233.306 στερλίνες. Είναι λοιπόν κα­θαρό ότι αυτόν το μήνα οι υπόλοιπες αγορές πρέπει να απορρόφησαν πέρα από την κανονική τους κατανάλωση όχι μόνο το μερίδιο που συνήθως αποστέλλεται στην Ινδία, αλ­

νη, I Αύγουστου, 29 Αύγουστου, 3 Οκτώβρη, 3 1 Οκτώβρη, 28 Νοέμβρη 1857 αντίστοιχα.

- 102-

λά και ένα μεγάλο πλεόνασμα της αγγλικής παραγωγής, πά­νω από τα συνηθισμένα επίπεδά της. Σε αυτόν το μήνα, επο­μένως, οι ξένες αγορές φαίνεται ότι ήταν τόσο υπερπλήρεις, που η αύξηση των εξαγωγών μειώθηκε διαδοχικά από πε­ρίπου 2.300.000 σε 885.513 στερλίνες τον Αύγουστο, 852.203 στερλίνες το Σεπτέμβρη και 318.838 στερλίνες τον Οκτώβρη. Η μελέτη των αγγλικών εμπορικών εκθέσεων προσφέρει το μοναδικό αξιόπιστο κλειδί εξιχνίασης του μυ­στικού του παρόντος κλονισμού σε αυτήν τη χώρα.

- 1 0 3 -

ΚΑΡΑ ΜΑΡΞ

Η ΧΡΗΜΑΤΟΠΙΣΤΩΤΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ'

Με την άφιξη χτες το πρωί2 μέσω του ταχυδρομείου της Canada και της Adriatic, έχουμε στα χέρια μας ένα εβδομα­διαίο χρονικό της ευρωπαϊκής χρηματοπιστωτικής κρίσης. Αυτή η ιστορία μπορεί να συνοψιστεί με λίγες λέξεις. Το Αμβούργο αποτελεί ακόμα το επίκεντρο της κρίσης που με μεγαλύτερη ή μικρότερη σφοδρότητα εξαπλώθηκε στην Πρωσία3 και έριξε σταδιακά την αγγλική αγορά χρήματος πίσω στην άστατη κατάσταση από την οποία φαινόταν ότι ανάρρωνε. Ένας μακρινός απόηχος της θύελλας έφτασε επίσης από την Ισπανία και την Ιταλία. Η παράλυση της βιο­μηχανικής δραστηριότητας και η επακόλουθη εξαθλίωση

1. Το άρθρο αυτό περιλαμβάνεται στη γερμανική συλλογή Απάντω ν των Μαςιξ-Ένγκελς, Marx Engels Werke, τόμ. 12, σελ. 339-343 και στην αντίστοιχη αγγλική συλλογή Marx Engels Collected Works, τόμ. 15, σελ. 404-409. Γράφτηκε από τον Μαρξ στα αγγλικά στις 4.12.1857. Δημοσιεύ­τηκε στις 22.12.1857 στην εφημερίδα New York Daily Tribune, αρ. φύλλου 5202. Ο τίτλος του άρθρου στα γερμανικά είναι «Die Finanzkrise in Europa» και στα αγγλικά «The financial crisis in Europe». Και τα δύο θα μπορούσαν να μεταφραστούν ω ς «Η οικονομική κρίση στην Ευρώπη». Επειδή όμως και στις δύο γλώσσες υπάρχει άλλο επίθετο που αποδίδει ακριβέστερα την «οικονομική» κρίση, αλλά και λόγω του περιεχομένου του άρθρου, επιλέχτηκε να μεταφραστεί ως χρηματοπιστωτική κρίση.

2.3.12.1857.3. To 1857 που γράφτηκε το άρθρο, το βασίλειο του Αμβούργου δεν ανή­

κε στην Π ρωσία. Τ ο Αμβούργο προσαρτήθηκε στην Π ρωσία το 1866, οπό­τε και έπαψε να υπάρχει ως ανεξάρτητο βασίλειο.

- 105-

της εργατικής τάξης εξαπλώθηκε γρήγορα σε ολόκληρη την Ευρώπη. Από την άλλη μεριά, η σχετική αντίσταση που πρό­βαλε μέχρι τώρα η Γ αλλία στη μετάδοσή της αποτέλεσε για τους οικονομολόγους γρίφο πιο δυσεπίλυτο και από το γρί­φο της ίδιας της γενικής κρίσης.

Στις 21 Νοέμβρη, τη μέρα δηλαδή που ιδρύθηκε η Ένωση Εγγυημένων Προεξοφλήσεων4, με συνολικές εισφορές που ανέρχονταν στα 12.000.000 μάρκα banco* και με στόχο τη διασφάλιση της κυκλοφορίας εκείνων των συναλλαγματι­κών και των γραμματίων που θα έφεραν τη σφραγίδα της Ένωσης, η κρίση του Αμβούργου θεωρούνταν ότι είχε πε- ράσει το πιο δύσκολο της σημείο. Παρόλα αυτά, μερικές μέ­ρες αργότερα, η επανεμφάνιση μερικών χρεοκοπιών, αλλά και γεγονότα όπως η αυτοκτονία του μεσίτη αξιογράφων Gowa προμήνυαν νέες καταστροφές. Στις 26 Νοέμβρη ο πα­νικός ήταν ξανά σε πλήρη έξαψη και, όπως αρχικά η Ένω­ση Προεξοφλήσεων, έτσι τώρα η ίδια η κυβέρνηση ανέλαβε το καθήκον της αναχαίτισης της εξάπλωσης του πανικού. Στις 27 Νοέμβρη, η Γερουσία πρότεινε και πήρε από το κοι­νοβούλιο της πόλης (Erbgesessenen Biirgerschaft)6 τη συ­

4. Σημ. Μετ.: Στα γερμανικά «Garantie Disconto Verein» και στα αγ­γλικά «Guaranteed Discount Association».

5. Το μάρκο banco (Mark Banko στα γερμανικά) αποτελούσε τη μο­νάδα μέτρησης του χρήματος που είχε θεσπίσει η Τράπεζα του Αμβούρ­γου.

6. Ertgesessenen BUrgerschaft: Από το 13ο αιώνα μέχρι το τέλος του 1859 η συνέλευση των πολιτών του Αμβούργου με ιδιοκτησία (erbgesessenen BUrger). Για να χαρακτηριστεί ένας πολίτης του Αμβούργου ως πολίτης με ιδιοκτησία έπρεπε να είναι κάτοχος γης, 3.000 μάρκων σε μετρητά και κα­τοικίας εντός των τειχών της πόλης. Η συνέλευση των πολιτών με ιδιο­κτησία (το κοινοβούλιο) διηύθυνε μαζί με τη Γερουσία («Hochedlen und Hochweisen Rat») τις τύχες της πόλης προς όφελος των πλούσιων εμπό­

- 1 0 6 -

γκατάθεση να εκδώσει έντοκα χρεόγραφα (κυβερνητικά γραμμάτια) μέχρι του ποσού των 15.000.000 μάρκων banco, για το σκοπό της παροχής δανείων έναντι προϊόντων διαρ- κείας ή κρατικών χρεογράφων -δάνεια αξίας ίσης με το 50 μέχρι και το 662Λ τοις εκατό της αντίστοιχης αξίας των ενέ­χυρων εμπορευμάτων. Αυτή η δεύτερη προσπάθεια αποκα­τάστασης της πορείας του εμπορίου απέτυχε όπως και η πρώτη -και οι δύο έμοιαζαν με τις μάταιες κραυγές βοήθει­ας που προηγούνται της βύθισης ενός πλοίου. Οι ίδιες οι εγ­γυήσεις της Ένωσης Προεξοφλήσεων απαιτούσαν, όπως αποδείχτηκε, με τη σειρά τους και άλλες εγγυήσεις· ούτως ή άλλως, οι προκαταβολές του κράτους, περιορισμένες τόσο ως προς το ποσό τους όσο και ως προς τα είδη των εμπο­ρευμάτων έναντι των οποίων χορηγούνταν, ήταν -λόγω των ίδιων των συνθηκών κάτω από τις οποίες χορηγούνταν- σχετικά άχρηστες, και μάλιστα τόσο πιο άχρηστες όσο πε­ρισσότερο έπεφταν οι τιμές. Για να συγκροτήσει τις τιμές και με αυτόν τον τρόπο να αποτρέψει τις πραγματικές αι­τίες της αναστάτωσης, το κράτος έπρεπε να πληρώνει τις τιμές που ίσχυαν πριν το ξέσπασμα του εμπορικού πανικού και να πραγματοποιήσει τις αξίες των συναλλαγματικών που είχαν πάψει να εκπροσωπούν κάτι άλλο από ξένες χρε­οκοπίες. Με άλλα λόγια, η περιουσία ολόκληρης της κοι­νωνίας, που εκπροσωπείται από την κυβέρνηση, έπρεπε να καλύψει τις απώλειες των ατομικών καπιταλιστών. Αυτό το είδος κομμουνισμού, σύμφωνα με το οποίο η αμοιβαιό­τητα είναι ολόκληρη συγκεντρωμένη στη μία πλευρά, φαί­νεται ιδιαίτερα ελκυστικό στους Ευρωπαίους καπιταλι­στές.

ρων και των τραπεζιτών. Με την ψήφιση του Συντάγματος του 1860 μετο­νομάστηκε σε Hamburger Stadtparlament BUrgerschaft.

- 1 0 7 -

Στις 29 Νοέμβρη, είκοσι μεγάλες εμπορικές επιχειρήσεις του Αμβούργου -πέρα από τις πολυάριθμες επιχειρήσεις της Αλτούνα-κατέρρευσαν, η προεξόφληση συναλλαγματικών σταμάτησε, οι τιμές των εμπορευμάτων και των χρεογρά­φων έπεσαν σε συμβολικά επίπεδα και όλες οι δουλειές έφτασαν σε αδιέξοδο.8 Από τη λίστα των χρεοκοπιών βλέ­πουμε ότι πέντε από αυτές συνέβησαν σε τραπεζικές συ­ναλλαγές με τη Σουηδία και τη Νορβηγία -τα χρέη της εται­ρίας Ullberg & Cramer ανέρχονταν σε 12.000.000 μάρκα banco- πέντε χρεοκοπίες έγιναν στο εμπόριο εμπορευμά­των με τις αποικίες’, τέσσερις στο εμπόριο με περιοχές της Βαλτικής Θάλασσας, δύο στις εξαγωγές βιομηχανικών προϊόντων, δύο στις ασφαλιστικές εταιρίες, μία στο Χρη­ματιστήριο, μία στον κλάδο της ναυπηγικής. Η Σουηδία εξαρτάται σε τόσο μεγάλο βαθμό από το Αμβούργο ως εξα- γωγέας της, μεσίτης χρεογράφων της και τραπεζίτης της, που η ιστορία της αγοράς του Αμβούργου είναι η ιστορία της αγοράς της Στοκχόλμης. Κατά συνέπεια, δύο μέρες με­τά από την κατάρρευση ένα τηλεγράφημα ανακοίνωσε ότι οι χρεοκοπίες στο Αμβούργο είχαν ως συνέπεια τις χρεο­κοπίες στη Στοκχόλμη και ότι και εκεί η παρέμβαση της κυ­βέρνησης αποδείχτηκε αναποτελεσματική. Από την ίδια

7. Η Αλτούνααποτελεί σήμερα το πιοδυτικό δήμο του Αμβούργου. Βρί­σκεται στη δυτική όχθη του ποταμού Έλβα. Από το 1640 μέχρι το 1864 (υπενθυμίζεται ότι το συγκεκριμένο άρθρο του Μαρξ γράφτηκε το 1857) η Αλτούνα ήταν υπό δανική διοίκηση.

8. Σε αυτό και σε επόμενα σημεία ο Μαρξ χρησιμοποιεί τις εκθέσεις από το Αμβούργο της 30ής Νοέμβρη και της ΙηςΔεκέμβρη 1857. Βλ. TheTimes, αρ. φύλλου 22854,22855, στις 3 και 4 Δεκέμβρη 1857.

9. Σημ. Μετ.: «KolonialwarenhandeUota γερμανικά και «Colonial pro­duce trade» στα αγγλικά. Αυτός ο όρος αναφέρεται στο εμπόριο των πιο ανεπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών με τις αποικιακές χώρες.

- 1 0 8 -

άποψη, ό,τι ισχύει για τη Σουηδία ισχύει ακόμα περισσότε­ρο για τη Δανία, της οποίας το εμπορικό επίκεντρο, η Αλτούνα, δεν είναι παρά ένα προάστιο του Αμβούργου. Την 1η Δεκέμβρη συνέβησαν εκτεταμένες στάσεις πληρωμών, συμπεριλαμβανομένων δύο πολύ παλιών επιχειρήσεων: Της επιχείρησης Conrad Wameke στο αποικιακό εμπόριο, ιδιαίτερα στη ζάχαρη, με κεφάλαιο 2.000.000 μάρκα banco και με ισχυρούς δεσμούς με τη Γερμανία, τη Δανία και τη Σουηδία- και της Lorent am Ende & Co., που έκανε εμπόριο με τη Σουηδία και τη Νορβηγία. Επίσης, ένας πλοιοκτήτης και γενικός έμπορος αυτοκτόνησε λόγω των οικονομικών δυσχερειών του.

Αυτήν τη γενικευμένη έκταση του εμπορίου του Αμβούρ­γου μπορούμε να την συνάγουμε και από το γεγονός ότι αυ­τήν τη στιγμή προϊόντα κάθε είδους, συνολικής αξίας περί­που 500.000.000 μάρκων banco, κρατούνται σε αποθήκες και στο λιμάνι για λογαριασμό των εμπόρων του. Η κυβέρ­νηση καταφεύγει τώρα στο μοναδικό γιατρικό κατά της κρί­σης, αυτό της απαλλαγής των πολιτών της από την υπο­χρέωση αποπληρωμής των χρεών τους. Είναι πολύ πιθανό να περάσει ένας νόμος που θα δίνει το δικαίωμα αναβολής της υποχρέωσης πληρωμής για ένα μήνα σε όλες τις συναλ­λαγματικές που είναι πληρωτέες στη λήξη τους. Όσον αφο­ρά την Πρωσία, η διαταραχή των βιομηχανικών περιοχών του Ρήνου και της Βεστφαλίας σχεδόν δεν έγινε αντιληπτή από τις εφημερίδες, αφού ακόμα δεν έχει οδηγήσει σε εκτε­ταμένες χρεοκοπίες- οι χρεοκοπίες έχουν περιοριστεί στους εξαγωγείς σιτηρών στο Στσέτσιν και το Γκντανσκ, καθώς και σε περίπου 40 εργοστασιάρχες του Βερολίνου. Η πρω­σική κυβέρνηση παρενέβη εξουσιοδοτώντας την Τράπεζα του Βερολίνου να χορηγήσει δάνεια έναντι κατατεθειμένων αγαθών και αναστέλλοντας την ισχύ των νόμων για την το­

- 109-

κογλυφία.10 Το πρώτο μέτρο θα αποδειχτεί εξίσου μάταιο τόσο στο Βερολίνο όσο και στη Στοκχόλμη και το Αμβούρ­γο, ενώ το δεύτερο μέτρο το μόνο που θα καταφέρει θα εί­ναι να θέσει την Πρωσία στο ίδιο επίπεδο με άλλες εμπορι­κές χώρες.

Η κατάρρευση του Αμβούργου αποτελεί μια οριστική απάντηση σε αυτά τα φαντασμένα μυαλά που θεωρούν ότι η παρούσα κρίση έχει τις ρίζες της στην τεχνητή άνοδο των τιμών ως συνέπεια της έκδοσης χάρτινου χρήματος. Στο ζή­τημα της χρηματικής κυκλοφορίας, στο Αμβούργο ισχύει το αντίθετο από αυτό που ισχύει στην Πρωσία. Στο Αμβούρ­γο δεν υπάρχει άλλο χρήμα εκτός από το ασημένιο. Δεν υπάρχει καθόλου κυκλοφορία χάρτινου χρήματος· το αντί­θετο, καμαρώνουν για το γεγονός ότι υπάρχει ένα απο­κλειστικά μεταλλικό μέσο ανταλλαγών. Παρόλα αυτά, ο τρέχων πανικός όχι απλώς μαίνεται εκεί με μεγαλύτερη σφοδρότητα, αλλά από την εμφάνιση των γενικών εμπορι­κών κρίσεων -η ανακάλυψη των οποίων δεν είναι τόσο πα­λιά όσο η ανακάλυψη των κομητών- το Αμβούργο αποτε- λούσε το αγαπημένο πεδίο δράσης τους. Δύο φορές κατά τη διάρκεια του τελευταίου τρίτου του 18ου αιώνα προσέφε- ρε την ίδια παράσταση που προσφέρει και τώρα· και αν υπάρχει ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα με βάση το οποίο ξε­χωρίζει από άλλες μεγάλες εμπορικές κρίσεις στον κόσμο, αυτό είναι η συχνότητα και η βιαιότητα των διακυμάνσεων του επιτοκίου.

Αν στραφούμε από το Αμβούργο στην Αγγλία, βρίσκου­με ότι η κατάσταση στην αγορά χρήματος του Λονδίνου βελ­

ίο. Βλ. τις εκθέσεις από το Βερολίνο της 28ης και της 29ης Νοέμβρη στους The Times, oq. φύλλου 22853 της 2 .12 .1857.

- 110-

τιωνόταν προοδευτικά από τις 27 Νοέμβρη μέχρι την 1 η Δε­κέμβρη, όταν τέθηκε και πάλι σε ισχύ η αντίστροφη τάση. Στις 28 Νοέμβρη η τιμή του ασημιού είχε πράγματι μειωθεί, αλλά μετά από την 1η Δεκέμβρη ανέκαμψε και πάλι και πι­θανώς θα συνεχίσει να αυξάνεται, αφού απαιτούνται μεγά­λες ποσότητες ασημιού για το Αμβούργο. Με άλλα λόγια, ο χρυσός θα τραβηχτεί και πάλι από το Λονδίνο για να αγο­ράσει ασήμι από την ηπειρωτική Ευρώπη· και αυτή η νέα εκροή χρυσού θα απαιτήσει εκ νέου ανάληψη δράσης από την πλευρά της Τράπεζας της Αγγλίας. Εκτός από την ξαφ­νική ζήτηση στο Αμβούργο, καραδοκεί στο όχι μακρινό μέλ­λον και το δάνειο στις Ινδίες, στο οποίο πρέπει αναγκαστι­κά να καταφύγει η κυβέρνηση, όσο κι αν προσπαθεί να ανα­βάλει την τρομακτική αυτή μέρα. Τ ο γεγονός των νέων χρε­οκοπιών συνεισέφερε επίσης μετά από την 1 η αυτού του μή­να στη διάλυση των ψευδαισθήσεων ότι η αγορά χρήματος είχε δει τις χειρότερες μέρες της. Ο λόρδος Overstone (ο τρα­πεζίτης Lloyd) παρατήρησε στην εναρκτήρια συνεδρίαση της Βουλής των Λόρδων:

«Μάλλον θα αοκηθούν και νέες πιέσεις στην Τράπεζα της Α γγλίας μέχρι να διορθωθούν οι ανταλλακτικές ισοτιμίες- και τότε η κρίση θα είναι μεγαλύτερη από αυτήν που βιώ- σαμε στην παρούσα περίσταση. Πάνω από αυτήν τη χώρα επικρεμώνται σοβαρές και επικίνδυνες δυσκολίες.»

Η καταστροφή στο Αμβούργο δεν έχει γίνει ακόμα αι­σθητή στο Λονδίνο. Η βελτίωση της κατάστασης στην αγο­ρά δανείων είχε επηρεάσει θετικά την αγορά εμπορευμάτων· ωστόσο, ανεξάρτητα από την ενδεχόμενη νέα συστολή του χρήματος, είναι φανερό ότι η μεγάλη πτώση των τιμών των εμπορευμάτων στο Σετίν, το Γκντανσκ και το Αμβούργο δεν μπορούν παρά να μειώσουν τις τιμές και στο Λονδίνο. Το γαλλικό διάταγμα ανάκλησης της απαγόρευσης εξαγωγής

- 1 1 1 -

σιτηρών και αλευριού" εξανάγκασε αμέσως τους Γάλλους μυλωνάδες να μειώσουν τις τιμές τους κατά τρία σελίνια κάθε 280 στερλίνες με στόχο την αναχαίτιση της εισροής αλευριού από τη Γαλλία. Πολλές χρεοκοπίες αναφέρθηκαν στο εμπόριο σιτηρών, αλλά αυτές περιορίστηκαν σε μικρό­τερες επιχειρήσεις και σε χρηματιστές σιτηρών με μακρο­πρόθεσμες παραδόσεις.

Οι αγγλικές βιομηχανικές περιοχές δεν επιδεικνύουν κα­μία καινοτομία πέρα από το γεγονός ότι τα βαμβακερά εμπορεύματα που είναι προσαρμοσμένα στη ζήτηση από τις Ινδίες, όπως τα καφέ υφάσματα για πουκάμισα, τα υφά­σματα που χρησιμοποιούνται στις Ινδίες (jaconet και madapolam), καθώς και κλωστές κατάλληλες για την ίδια αγορά, πέτυχαν για πρώτη φορά από το 1847 ευνοϊκές τι­μές στην Ινδία. Από το 1847 τα κέρδη των βιομηχάνων του Μάντσεστερ σε αυτό το εμπόριο προέκυπταν όχι από την τιμή που έπαιρναν κατά την πώληση των εμπορευμάτων τους στις Ανατολικές Ινδίες, αλλά μόνο από την πώληση των εμπορευμάτων τους που επιστρέφονταν από τις Ανα­τολικές Ινδίες στην Αγγλία. Η σχεδόν καθολική συρρίκνω­ση των εξαγωγών στις Ινδίες από τον Ιούνη του 1857 που προκλήθηκε από την εξέγερση12 επέτρεψε στην ινδική αγο­ρά να απορροφήσει τα συσσωρευμένα αγγλικά εμπορεύμα­τα και την κατέστησαν ικανή να απορροφήσει ακόμα και νέ­ες παραδόσεις σε αυξημένες τιμές. Κάτω από κανονικές

11. Σύμφωνα με το διάταγμα του Ναπολέοντα Γ ' της 10.11.1857 ανα­καλούνταν η ισχύς των νόμων της 8.9.1856 και της 22.9.1857 που απαγό­ρευαν την εξαγωγή σιτηρών, αλευριού και άλλων διατροφικών προϊόντων.

12.0 Μαρξ αναφέρεται εδώ στις εξεγέρσεις των Ινδών εναντίον της βρετανικής Εταιρίας Ανατολικών Ινδιών που έμειναν γνωστές ως Πρώ­τος Πόλεμος για την Ανεξαρτησία της Ινδίας.

- 112-

συνθήκες ένα τέτοιο γεγονός θα είχε προσδώσει εξαιρετική ζωντάνια στο εμπόριο του Μάντσεστερ. Σήμερα, όπως πλη­ροφορούμαστε από ατομικά γράμματα, μόλις που έχει αυ­ξήσει τις τιμές των ειδών με τη μεγαλύτερη ζήτηση, ενώ από την άλλη έστρεψε στη βιομηχανία αυτών των συγκεκριμέ­νων ειδών μια τέτοια ποσότητα ανεκμετάλλευτης μέχρι τώ­ρα παραγωγικής ισχύος, που θα επαρκούσε για την υπερ- κάλυψη τριών Ινδιών στο πιο σύντομο χρονικό διάστημα. Τόσο μεγάλη ήταν η γενική διεύρυνση της παραγωγικής ισχύος των βρετανικών βιομηχανικών περιφερειών κατά τη διάρκεια των τελευταίων δέκα χρόνων, που ακόμα και η μεί­ωση της εργασίας σε επίπεδα μικρότερα των 2/3 της προη­γούμενης απασχόλησης μπορεί να διατηρηθεί σε αυτά τα επίπεδα μόνο αν οι εργοστασιάρχες συσσωρεύουν στις απο­θήκες τους ένα μεγάλο πλεόνασμα εμπορευμάτων. Η εται­ρία Du Fay & Co. σημειώνει στη μηνιαία της έκθεση για το εμπόριο του Μάντσεστερ ότι

«υπήρχε ένα σταμάτημα του εμπορίου αυτό το μήνα ■ πο­λύ λίγες συναλλαγές έλαβαν χώρα και οι τιμές ήταν γενικά πολύ χαμηλές. Ποτέ στο παρελθόν δεν ήταν το άθροισμα των μηνιαίων συναλλαγών τόσο μικρό όσο το Νοέμβρη.»

Ίσως πρέπει σε αυτό το σημείο να στρέψουμε την προ­σοχή μας στο γεγονός ότι στο έτος 1858 η ανάκληση του βρε­τανικού νόμου για τα σιτηρά'5 θα τεθεί για πρώτη φορά σε

13. Με τους Νόμους για τα Σιτηρά (Com Laws, 1815, 1822 και 1828) επιβλήθηκαν στη Μεγάλη Βρετανία εισαγωγικοί δασμοί στα σιτηρά. Οι δα­σμοί αυτοί είχαν σκοπό τον περιορισμό ή την απαγόρευση της εισαγωγής σιτηρών από το εξωτερικό προς όφελος των μεγάλων Βρετανών γαιοκτη­μόνων. Απαγόρευαν την εισαγωγή σιταριού όταν η τιμή τους στο εσωτε­ρικό έπεφτε κάτω από 80 σελίνια το κουάρτερ. Ο αγώνας μεταξύ της βιο­μηχανικής αστικής τάξης και των μεγάλων γαιοκτημόνων τελείωσε το 1846 με την κατάργηση των Νόμων για τα Σιτηρά. Αυτά τα μέτρα και η μείωση

- 1 1 3 -

σοβαρή δοκιμασία. Τόσο λόγω της επίδρασης της εισροής του χρυσού από την Αυστραλία και της βιομηχανικής ευη­μερίας όσο και λόγω των φυσικών συνεπειών των κακών σοδειών, η μέση τιμή του σιταριού κατά τη διάρκεια της πε­ριόδου από το 1847 μέχρι το 185 7 ήταν υψηλότερη από την περίοδο από το 1826 μέχρι το 1836. Η αγγλική γεωργία θα πρέπει τώρα να αντέξει σε συνθήκες οξυμένου ανταγωνι­σμού με τα προϊόντα της γεωργίας του εξωτερικού, αλλά και μείωσης της εγχώριας ζήτησης· και μια αγροτική δια­ταραχή σαν αυτές που φαίνονταν θαμμένες στα κιτάπια της βρετανικής ιστορίας από το 1815 μέχρι το 1832 είναι πιθα­νό να εμφανιστεί ξανά. Είναι αλήθεια ότι η αύξηση της τι­μής του γαλλικού σίτου και αλευριού που ακολούθησε τα αυτοκρατορικά διατάγματα αποδείχτηκε μόνο πρόσκαιρη και μάλιστα εξαφανίστηκε πριν λάβουν χώρα εκτεταμένες εξαγωγές προς την Αγγλία. Αλλά αν συνεχιστεί η πίεση στην αγορά χρήματος της Γαλλίας, η Γαλλία θα είναι αναγκα­σμένη να ρίξει τα σιτηρά της και το αλεύρι της στην Αγγλία, η οποία την ίδια στιγμή θα βομβαρδίζεται από εκτεταμένες πωλήσεις γερμανικών προϊόντων. Στη συνέχεια, την άνοι­ξη θα καταφτάσουν τα πλοία από τις Ηνωμένες Πολιτείες

του κόστους ζωής, ως συνέπεια της μείωσης της τιμής των σιτηρών, είχαν ως τελικό αποτέλεσμα τη μείωση των εργατικών μισθών και την αύξηση των κερδών της αστικής τάξης. Η κατάργηση των Νόμων για τα Σιτηρά ήταν ισχυρό πλήγμα για τους μεγάλους γαιοκτήμονες και συνέβαλε στην επιτάχυνση της ανάπτυξης του καπιταλισμού στην Αγγλία. Με τους νό­μους που ψηφίστηκαν από το βρετανικό κοινοβούλιο στις 26.6.1846 -«Νό­μος για την τροποποίηση των νόμων σχετικά με την εισαγωγή των σιτη­ρών» και «Νόμος για τη μεταβολή συγκεκριμένων δασμών»- καταργήθη- καν όλοι οι περιορισμοί στην εισαγωγή σιτηρών στη Μεγάλη Βρετανία, γε­γονός που αποτελούσε μεγάλη νίκη της βιομηχανικής αστικής τάξης επί της αριστοκρατίας της γαιοκτησίας.

- 1 1 4 -

δίνοντας στη βρετανική αγορά σιτηρών το τελειωτικό χτύ­πημα. Αν, όπως μας επιτρέπει να υποθέσουμε ολόκληρη η ιστορία των τιμών, πολλές καλές σοδειές ακολουθήσουν τώρα η μία την άλλη, θα δούμε σε όλη τους την έκταση τις πραγματικές συνέπειες της ανάκλησης των νόμων για τα σι­τηρά και μάλιστα κατά κύριο λόγο για τους εργάτες γης, κα­τά δεύτερο λόγο για τους αγρότες και τελικά για ολόκληρο το σύστημα της βρετανικής γαιοκτησίας.

- 1 1 5 -

ΦΡΙΝΤΡΙΧ ΕΝΓΚΕΛΣ

Ο ΕΝΓΚΕΛΣ ΣΤΟΝ ΜΑΡΞστο Λονδίνο'

Μάντσεστερ, 11.12.1857

Αγαπητέ Mohr.Ακόμα είμαι πολύ απασχολημένος με τα βαριά χρέη και

με τις μειώσεις τιμών.Σε αυτήν την κρίση η υπερπαραγωγή είναι τόσο γενική

όσο ποτέ- αυτό ισχύει αναμφισβήτητα, και στα αποικιακά εμπορεύματα και στα σιτηρά. Αυτό είναι το περίφημο και αυτό θα έχει αναγκαστικά κολοσσιαίες συνέπειες. Για όσο διάστημα η υπερπαραγωγή περιοριζόταν μόνο στη βιομη­χανία, η ιστορία παρέμενε ακόμα μόνο μισή· όταν όμως άγ­γιξε και τη γεωργία και μάλιστα στον ίδιο βαθμό την τροπι­κή και την εύκρατη ζώνη, τότε το πράγμα έγινε μεγαλειώδες.

Η μορφή με την οποία κρύβεται η υπερπαραγωγή είναι πάντα, περισσότερο ή λιγότερο, η επέκταση της Πίστης. Όμως, η συγκεκριμένη μορφή της Πίστης που κυριάρχησε αυτήν τη φορά ήταν η αμοιβαία έκδοση συναλλαγματικών ευκολίας (Wechselreiterei)2: Η μέθοδος να βρίσκεις λεφτά μέσω των τραβηχτικών από κάποιον τραπεζίτη ή από κά- ποια επιχείρηση που κάνει «συναλλαγές με συναλλαγματι­

1. Το γράμμα αυτό περιλαμβάνεται στη γερμανική συλλογή Α πάντω ν των Μαρξ-Ένγκελς, Marx Engels Werke, τόμ. 29, σελ. 227-229.

2. Αξιόγραφο που δεν περικλείει, δεν ενσωματώνει υποχρέωση πλη­ρωμής του αποδέκτη έναντι του λήπτη. Εκδίδεται με αποκλειστικό σκοπό τη χρηματική διευκόλυνση του λήπτη κατά την αναζήτηση ρευστότητας (π.χ., μέσω της προεξόφλησής του στην τράπεζα).

- 1 1 7 -

κές» (Wechselgeschaft) και η κάλυψή τους πριν τη λήξη τους ή ακόμα και όχι, ανάλογα με το πώς έχει συμφωνηθεί, απο- τελεί τον κανόνα στην ηπειρωτική Ευρώπη και στις επιχει­ρήσεις της. Εδώ, οι εταιρίες μεσαζόντων κάνουν θαύματα. Αυτή η μέθοδος τραβήχτηκε στα άκρα στο Αμβούργο, όπου τρέχουν συναλλαγματικές αξίας μεγαλύτερης από 100 εκα­τομμύρια μάρκα Banko’. Αλλά και παλαιότερα εκδίδονταν σε μεγάλο βαθμό αμοιβαίες συναλλαγματικές και οι Sieveking, Sillam, Karr, Josling & Co., Draper, Pietrioni & Co. και άλλες εταιρίες του Λονδίνου καταστράφηκαν από αυτήν τη μέθοδο. Πρόκειται κυρίως για αποδέκτες4 αυτών των συναλλαγματικών. Εδώ, στις αγγλικές δοσοληψίες με­ταξύ των εργοστασίων και στο εγχώριο εμπόριο το πράγμα έχει φτάσει στο σημείο όπου αντί οι άνθρωποι να πληρώ­νουν μετρητά σε ένα μήνα, να σέρνουν τη συναλλαγματική για 3 μήνες μετά από τη λήξη της και να πληρώνουν τους τό­κους. Αυτό το διάστημα αποπληρωμής αυξανόταν στις επι­χειρήσεις μεταξουργίας στο βαθμό που ανέβαιναν οι τιμές του μεταξιού. Με λίγα λόγια, όλοι δούλευαν πάνω από τις δυνάμεις τους, όλοι συμμετείχαν στο εμπόριο σε βαθμό με­γαλύτερο των πραγματικών τους δυνατοτήτων (overtraded). Αυτό το υπερεμπόριο (overtrading) είναι στην ουσία ταυ­τόσημο με την υπερπαραγωγή, παρόλο που δεν πρόκειται για συνώνυμες έννοιες. Μια επιχείρηση που διαθέτει κεφά­λαιο 20.000.000 στερλινών έχει στη βάση αυτού του κεφα­λαίου μια συγκεκριμένη δυνατότητα παραγωγής, διακίνη­σης και κατανάλωσης. Αν με αυτό το κεφάλαιο προχωρή­σει μέσω της αξιοποίησης της μεθόδου της έκδοσης αμοι­βαίων συναλλαγματικών σε εργασίες που προϋποθέτουν κε­

3. Βλ. υποσημείωση 5, σελ. 106 της παρούσας έκδοσης.4. Σημ. Μετ.: Ή πληρωτές.

- 1 1 8 -

φάλαιο 30.000.000 στερλινών, τότε αυξάνει την παραγωγή κατά 50%. Με αυτόν τον τρόπο αυξάνεται και η κατανά­λωση λόγω της ευημερίας, αλλά όχι στον ίδιο βαθμό, disons (ας πούμε) 25 %. Στο τέλος μιας οποιοσδήποτε περιόδου δη- μιουργείται αναγκαστικά μια συσσώρευση εμπορευμάτων που είναι κατά 25 % πάνω από το bona fide, id est (πάνω από την πραγματική, δηλαδή) πάνω από τη μέση ζήτηση ακόμα και της περιόδου της ευημερίας. Αυτό και μόνο θα έπρεπε να οδηγήσει στο ξέσπασμα της κρίσης, ακόμα κι αν η αγορά χρήματος, το βαρόμετρο του εμπορίου, δεν έδειχνε κάτι τέ­τοιο από πριν. Όταν έρθει λοιπόν το κραχ, εκτός από αυτό το 25%, τουλάχιστον άλλο ένα 25% του αποθέματος όλων των αναγκαίων για τη ζωή πραγμάτων θα μείνει απούλητο. Αυτή η δημιουργία της υπερπαραγωγής μέσω της επέκτα­σης της πίστης και του υπερεμπορίου μπορεί να μελετηθεί στην τρέχουσα κρίση με όλες της τις λεπτομέρειες. Όσον αφορά την ίδια την ουσία του πράγματος, δεν υπάρχει τί­ποτα το νέο· το νέο βρίσκεται στην αξιοπρόσεκτα καθαρή μορφή με την οποία ξετυλίγεται τώρα αυτή η ίδια η ουσία του πράγματος. Το 1847 και το 1837-1842 αυτό δεν ήταν ακόμα τόσο καθαρό.

Αυτή είναι η κατάσταση στην οποία βρίσκονται τώρα το Μάντσεστερ και η βαμβακοβιομηχανία: Οι τιμές είναι αρ­κετά χαμηλές ώστε να επιτρέπουν να υπάρχει αυτό που ο Φιλισταίος ονομάζει υγιείς δουλειές. Μόλις όμως επέλθει η παραμικρή αύξηση της παραγωγής, το βαμβάκι θα πάει στα ύψη, γιατί τώρα δεν υπάρχει καθόλου στο Λίβερπουλ. Πρέπει λοιπόν κανείς να συνεχίσει να δουλεύει με μειωμέ­νο ρυθμό, ακόμα κι αν υπάρχουν παραγγελίες. Τ ώρα υπάρ­χουν μεν παραγγελίες, αλλά από μέρη που δεν έχουν αι­σθανθεί ακόμα την ένταση της κρίσηςκαι αυτό το ξέρουν οι παραγγελιοδόχοι που δεν αγοράζουν γι’ αυτόν το λόγο· [αν

- 1 1 9 -

αγόραζαν,] θα είχαν ατελείωτες δυσκολίες και βαριά χρέη στις αγοραπωλησίες.

Η αγορά σήμερα είναι πάλι πεσμένη. Οι κλωστές, που εί­χαν αξία 14με \4'Α πένες, προσφέρονταν στις 1114 πένες και όποιος έδινε 103Λ τις έπαιρνε. Οι Ινδοί είναι εκτός αγοράς.5 Οι Έλληνες έχουν κολλήσει στο σιτάρι με το οποίο κάνουν σχεδόν τα πάντα- είναι το βασικό τους εμπόρευμα και αυτό τους επιστρέφεται από εκεί που αποστέλλεται (από το Γκα- λάτσι και την Οδησσό). Οι Γερμανοί δεν μπορούν να αγο­ράσουν για τους λόγους που αναφέρθηκαν πιο πάνω. Οι επιχειρήσεις που συμμετέχουν στο εγχώριο εμπόριο έχουν απαγορεύσει στους αγοραστές τους6 να αγοράσουν και το παραμικρό. Για την Αμερική δεν τίθεται καν θέμα. Η Ιταλία πλήττεται από τη μείωση της τιμής όλων των ακατέργαστων προϊόντων της. Ακόμα 4 βδομάδες και το σκίρτημα θα γί­νει εδώ πολύ σφοδρό. Μικροί νηματουργοί και εργοστα­σιάρχες χρεοκοπούν καθημερινά.

Οι Mercks7 στο Αμβούργο άντεξαν μόνο και μόνο λόγω των κυβερνητικών πιστώσεων αξίας 15 εκατομμυρίων, ενώ έδιωξαν, σε μια μέρα τουλάχιστον, τους νηματουργούς εκεί­νους των οποίων οι υποχρεώσεις είχαν λήξει. Ο λοχαγός των Mercks στο Αμβούργο είναι ο πρώην υπουργός της Αυ­τοκρατορίας, Dr. Ernst Merck", νομικός, αλλά και Associd (μέτοχος).

5. Ο Ένγκελς αναφέρεται εδώ στο λεγόμενο Πρώτο Πόλεμο της Ανε­ξαρτησίας.

6. Σημ. Μετ.: Εννοεί τους εμπορικούς τους πράκτορες.7. Οικογένεια που δραστηριοποιόταν επιχειρηματικά στον τομέα του

εμπορίου στο Αμβούργο.8.0 Ernst Merck ( 18 11 - 1863), εκτός από επιχειρηματίας, διετέλεσε και

υπουργός Οικονομικών της λεγόμενης Π ροσωρινής Κεντρικής Εξουσίας (Provizorische Zentralgewalt) από το Μάη μέχρι το Δεκέμβρη του 1849.

- 1 2 0 -

Τους πω εγκάρδιους χαιρετισμούς στη γυναίκα σου και τα παιδιά. Στο γράμμα σου για τη Γαλλία κλπ. δεν έχω χρό­νο να αναφερθώ σήμερα, il faudrait trop reflechir (θα απαι­τούσε πολλή σκέψη).

Δικός σου.Φρ.Ε.

- 121 -

ΦΡΙΝΤΡΙΧ ΕΝΓΚΕΛΣ

Ο ΕΝΓΚΕΛΣ ΣΤΟΝ ΜΑΡΞστο Λονδίνο'

Μάντσεστερ, 17.12.1857

Αγαπητέ Μαρξ.Η κρίση με κρατάει σε φοβερή αγωνία. Κάθε μέρα και χα­

μηλότερες τιμές. Επιπλέον, αυτή μετατρέπεται σε όλο και μεγαλύτερο βραχνά για μας. Ο γέρος μου γονάτισε αυτές τις μέρες, έπρεπε να του δανείσουμε χρήματα. Δε νομίζω ωστό­σο ότι θα σοβαρέψει η κατάσταση, αυτό όμως τώρα είναι αδιάφορο.

Το Μάντσεστερ βυθίζεται όλο και πιο βαθιά. Η σταθερή πίεση στην αγορά παίρνει τώρα γιγάντιες διαστάσεις. Κα­νένας δεν μπορεί να πουλήσει. Κάθε μέρα ακούμε χαμηλό­τερες προσφορές· σε όποιον έχει μείνει λίγη αξιοπρέπεια δεν προσφέρει καν τα εμπορεύματά του. Στους νηματουργούς και τους εργοστασιάρχες υφαντές τα πράγματα δείχνουν φρικτά. Κανένας πωλητής νήματος δεν πουλάει πια νήμα στους υφαντές για να υφάνουν, παρά μόνο αν πληρώνουν με μετρητά ή έναντι εγγύησης. Κάποιοι μικροί έχουν ήδη κα­τρακυλήσει, αλλά αυτό δεν είναι ακόμα τίποτα.

Οι Mercks2 είναι εντελώς γονατισμένοι τόσο εδώ όσο και στο Αμβούργο, παρά τις πολύ γερές επιδοτήσεις που πήραν δύο φορές. Αναμένεται να πέσουν αυτές τις μέρες. Μόνο υπό εξαιρετικές συνθήκες θα μπορούσαν να σωθούν. Η επι­

1. Το γράμμα αυτό περιλαμβάνεται στη γερμανική συλλογή Α πάντω ν των Μαρξ-Ένγκελς, Marx Engels Werke, τόμ. 29, σελ. 230-231.

2. Βλ. υποσημείωση 7, σελ. 120 της παρούσας έκδοσης.

- 1 2 3 -

χείρηση στο Αμβούργο πρέπει να έχει κεφάλαιο 4 με 5 εκα­τομμύρια μάρκα Banko’ για την κάλυψη υποχρεώσεων αξίας 22 εκατομμυρίων (13 μάρκα= 1 £). Σύμφωνα με άλλες αναφορές, η κρίση πρέπει να έχει ρίξει το κεφάλαιό της στα600.000 μάρκα.

Θα έχουμε άλλες 4 διακριτές κρίσεις: α) στα αποικιακά εμπορεύματα, β) στα σιτηρά, γ) στους νηματουργούς και τους εργοστασιάρχες υφαντές, δ) στο εγχώριο εμπόριο -αυ­τές το νωρίτερο την άνοιξη. Στις βαμβακοπεριοχές η κρίση ξεκίνησε ήδη και μάλιστα με σφοδρότητα.

Μην ξεχάσεις να κοιτάξεις τους ισολογισμούς των χρε­οκοπημένων εταιριών -Bennoch Twentyman, Reed in Derby, Mendes da Costa, Hoare Buxton κλπ. Όλοιπολύχρή- σιμοι για την εξαγωγή συμπερασμάτων.

Από τότε που την διατύπωσες, η άποψή σου για τη Γαλ­λία έχει επιβεβαιωθεί σχεδόν κατά γράμμα από τις εφημε­ρίδες. Το κραχ εκεί είναι βέβαιο και θα το εισάγουν αρχικά οι απατεώνες της Κεντρικής και Βόρειας Γερμανίας.

Έχεις προσέξει τις συζητήσεις για τη Mcdonald, τη Monteith, τη Stevens (London and Exchange Bank); H London and Exchange Bank με τα δανειακά αξιόγραφα που εμφανί­ζονται στις καταστάσεις της ως εγγυήσεις αποτελεί την πιο καταπληκτική περίπτωση για την οποία έχω διαβάσει ποτέ.

Η Βόρεια Γερμανία δεν έχει τραβηχτεί ακόμα, με εξαίρε­ση το Αμβούργο, στην κρίση. Τώρα όλα αρχίζουν και εδώ. Στο Έλμπερφελντ φαλίρισε η Heimendah (νηματουργία με­ταξιού και έμπορος), στο Μπάρμενη Linde &Trappenberg (βιομηχανία ειδών ραπτικής). Σοβαρές επιχειρήσεις και οι δύο. Οι Βορειογερμανοί είχαν μέχρι τώρα μόνο λίγες απώ­λειες- σε αυτούς, όπως και εδώ, η πεσμένη αγορά χρήματος

3. Βλ. υποσημείωση 5, σελ. 106 της παρούσας έκδοσης.

- 1 2 4 -

των τελευταίων ημερών δεν επιδρά με τόση σφοδρότητα όσο η επί μακρόν μη πώληση των εμπορευμάτων.

Έρχεται και η σειρά της Βιέννης.Ο Lupus4 κάνει τώρα πίσω· είχαμε δίκιο.Ξεκινά η συμφορά και για το προλεταριάτο. Προς το πα­

ρόν δεν υπάρχουν ακόμα πολλοί επαναστάτες· η μακρό­χρονη ευημερία έχει οδηγήσει σε φοβερή φθορά συνειδήσε­ων. Οι άνεργοι ζητιανεύουν στους δρόμους και περιφέρο­νται παντού. Οι ληστείες αυξάνονται, αν και όχι ραγδαία.

Τώρα πρέπει να περιπλανηθώ ανάμεσα στους ανθρώ­πους για να εκδιώξω την κρίση που μου έχει αφήσει φοβε­ρά λίγο χρόνο για εργασία για τον Dana5. Πρέπει εν τω με­ταξύ να το φροντίσουμε και αυτό. Τι γράφει; Και πώς πάει η πληρωμή;

Δώσε τους εγκάρδιους χαιρετισμούς μου στη γυναίκα σου και τα παιδιά σου.

Δικός σου.Φρ.Ε.

Υ.Γ.: Οι εκθέσεις για την αγορά από το Μάντσεστερ βρί­σκονται πάντα στον Guardian του Σαββάτου και της Τετάρ­της. Σήμερα αναχωρεί μια ολόκληρη στοίβα προς εσένα. Το

4. Παρατσούκλι του Wilhelm Friedrich Wolff (1809-1864), στενού φί­λου και συνεργάτη των Μαρξ και Ένγκελς.

5. Charles Anderson Dana ( 18 19-1897), προοδευτικός Αμερικανός δη­μοσιογράφος και συγγραφέας. Στις δεκαετίες του 1840 και 1850, συντά­κτης της New York Daily Tribune και της New American Cyclopedia. O Μαρξ και ο Ένγκελς είχαν αναλάβει να γράψουν κάποια λήμματα για την εγκυκλοπαίδεια New American Cyclopedia.

- 1 2 5 -

σημερινό φύλλο περιέχει άλλη μια στατιστική για τους ερ­γάτες.

Συγχαρητήρια για την πρόβλεψή σου για την αναστολή του Τραπεζικού Νόμου.

- 1 2 6 -

ΚΑΡΑ ΜΑΡΞ

Ο ΜΑΡΞ ΣΤΟΝ ΕΝΓΚΕΛΣστο Μάντσεστερ'

(Λονδίνο), 25.12.1857

Αγαπητέ Φρέντερικ.Επειδή το πρώτο μας καθήκον τώρα είναι να καταλά­

βουμε την κατάσταση στη Γ αλλία, ξανακοίταξα όλα τα απο- σπάσματά μου για το γαλλικό εμπόριο, τη γαλλική βιομη­χανία και τις γαλλικές κρίσεις και κατέληξα σε κάποια συ­μπεράσματα τα οποία θέλω να σου γνωστοποιήσω εν συ­ντομία:

1. Οι αγγλικές, σκανδιναβικές και αμερικανικές κρίσεις δεν επέφεραν ποτέ άμεσα μια «γαλλική κρίση», παρά μόνο παθητικές αννέπζιες -χρόνιο βάλτωμα, περιορισμό της πα­ραγωγής και γενική ανησυχία. Αιτία: Η Γ αλλία έχει θετικό εμπορικό ισοζύγιο έναντι των Ηνωμένων Πολιτειών, των Χανσεατικών Πόλεων2, της Αγγλίας, της Δανίας. Αρνητι­κό εμπορικό ισοζύγιο έχει έναντι της Σουηδίας και της Νορ­βηγίας, αλλά αυτό αντισταθμίζεται και με το παραπάνω από το Αμβούργο. Κατά συνέπεια αυτές οι κρίσεις δεν μπορούν να παράγουν εκροή ευγενών μετάλλων, δεν μπορούν δηλα­δή να παράγουν κανένα νομισματικό πανικό, όπως σωστά αποκαλείται, στη Γαλλία. Όταν όμως η Τράπεζα αυξάνει

1. Το γράμμα αυτό περιλαμβάνεται στη γερμανική συλλογή Απάντω ν των Μαρξ-Ένγκελς, Marx Engels Werke, τόμ. 29, σελ. 236-240.

2. Η Χανσεατιχή Ένωση αποτελούσε μια εμπορική ένωση γερμανικών πό­λεων της Βαλτικής και Βόρειας Θάλασσας από το 14ο μέχρι το 17ο αιώνα. Ένα από τα μεγαλύτερα εμπορικά κέντρα της Ένωσης ήταν το Αμβούργο.

- 1 2 7 -

-όπως έκανε αυτήν τη φορά- το επιτόκιο, αυτό το κάνει με μοναδικό σκοπό να αποτρέψει τους καπιταλιστές από το να τοποθετήσουν τα χρήματά τους με πιο ευνοϊκούς όρους σε άλλες χώρες. Στο βαθμό όμως που η εξαγωγή ευγενών με­τάλλων δεν προκύπτει ως αναγκαστική συνέπεια του εμπο­ρικού ισοζυγίου, αλλά μόνο ως συνέπεια της επιδίωξης του κέρδους, μπορεί να εμποδιστεί με επιτυχία με την αξιοποί­ηση της χωροφυλακής, όπως απέδειξε για άλλη μια φορά ο Βοναπάρτης. Αν η χώρα με το ευνοϊκό εμπορικό ισοζύγιο δεν έχει χορηγήσει μακροπρόθεσμες πιστώσεις, ούτε έχει συσσωρευμένα προϊόντα προς εξαγωγή στα κέντρα των κρί­σεων -και στα δύο αντιστέκεται η πλανόδια φύση του Γ άλ­λου εργοστασιάρχη και έμπορου- τότε θα αντιμετωπίσει απώλειες κλπ., αλλά όχι μια οξεία κρίση. Η λάμψη της ευ­νοϊκής τύχης με την οποία η Γαλλία γλίτωσε σε πρώτη φά­ση από τη γενική κρίση, παραπλάνησε ακόμα και τον Λου­δοβίκο Φίλιππο. Στον εναρκτήριο λόγο του στο κοινοβού­λιο πριν την Επανάσταση του Φλεβάρη συνεχάρη την «la belle France» (όμορφη Γαλλία) γι’ αυτό της το προνόμιο.

2. Αν λάβουμε υπόψη τα παραπάνω, η πρώτη φάση της κρίσης επέδρασε πιο σφόδρα στη γαλλική βιομηχανία και το γαλλικό εμπόριο συγκριτικά με οποιαδήποτε αντίστοι­χη περίπτωση στο παρελθόν.

3. Η πρώτη συνέπεια της κρίσης στη Γαλλία -σε αντι­στοιχία με τη φύση των Crapauds3- ήταν ο πιο φοβητσιάρι­κος περιορισμός δαπανών και εργασιών. Επομένως, συ­

3. Ειρωνικός χαρακτηρισμός για τα μέλη της Γαλλικής Συνέλευσης που είχαν τις θέσεις τους στο χαμηλότερο σημείο της αίθουσας συνεδριάσεων και συνήθως ψήφιζαν υπέρ της κυβέρνησης. Ο Μαρξ και ο Ένγκελς χρη­σιμοποιούσαν αυτήν την έκφραση στην αλληλογραφία τους με την έννοια του «Φιλισταίου», έχοντας στο μυαλό τους το Γάλλο μικροαστό. Με αυ­τόν τον τρόπο χαρακτήριζαν όμως και τους εκπροσώπους των Γ άλλων μι­

- 1 2 8 -

γκέντρωση χρημάτων στην Τράπεζα της Γαλλίας ταυτό­χρονα με την τεράστια μείωση της κυκλοφορίας των τρα­πεζικών προεξοφλήσεων. Επομένως -συνδεδεμένο με το γε­γονός ότι οι κρίσεις έρχονται πάντα το φθινόπωρο και ότι όλες οι γαλλικές κυβερνήσεις φοβούνται στο τέλος του έτους τη δημιουργία πολιτικής ανησυχίας στην περίπτωση που το επιτόκιο παραμένει ψηλά κατά την εκκαθάριση των λογαριασμών- μείωση του επιτοκίου το μήνα Δεκέμβρη. Το Δεκέμβρη του 1847 ο Λουδοβίκος Φίλιππος μείωσε το επι­τόκιο της Τράπεζας της Γαλλίας στο 4%.

4. Η αποδέσμευση κεφαλαίου από το εμπόριο και τη βιο­μηχανία προκαλεί την ίδια στιγμή μεγάλη άνοδο στο χρη­ματιστήριο. Αυτό ίσχυσε ακόμα περισσότερο υπό τον Boustrapa4 παρά υπό τον Λουδοβίκο Φίλιππο, γιατί με το διάταγμα του 1852 ανάγκασε την Τράπεζα να προχωρήσει σε προκαταβολές με ενέχυρο σιδηροδρομικά και κρατικά αξιόγραφα, καθώς και αξιόγραφα της Credit Fonder5, και

κροαστών εμιγκρέδων που μετά από την ήττα της Επανάστασης του 1848 και το πραξικόπημα του 1851 στη Γαλλία (με το οποίο ο Λουδοβίκος Βο- ναπάρτης δημιούργησε τη Δεύτερη Γαλλική Αυτοκρατορία) είχαν εγκα­τασταθεί στη νήσο Τζέρσει (μεταξύ των βόρειων ακτών της Γαλλίας και των νότιων ακτών της Βρετανίας) και στο Λονδίνο.

4. Παρατσούκλι του Λουδοβίκου Ναπολέοντα Βοναπάρτη το οποίο συ­ντέθηκε από τις πρώτες συλλαβές των ονομασιών των πόλεων Βουλόνη, Στρασβούργο και Παρίσι (Boulogne, Strassburg και Paris). Αυτό το παρα­τσούκλι υπαινίσσεται τις απόπειρες του Βοναπάρτη να κάνει βοναπαρτι- στικά πραξικοπήματα στις 30.10 .1836 στο Στρασβούργο και στις 6.8.1840 στη Βουλόνη, καθώς και στο πραξικόπημα της 2.12.1851 στο Παρίσι το οποίο οδήγησε στην εγκαθίδρυση της βοναπαρτιατικής δικτατορίας στη Γαλλία.

5. Η Credit Foncier ήταν γαλλική μετοχική τράπεζα που ιδρύθηκε το 1852 στη βάση της πρώην Παρισινής Κτηματικής Τράπεζας. Η Credit Foncier χορηγούσε έντοκα βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα δάνεια με

- 1 2 9 -

να προεξοφλήσει ξανά τις ήδη προεξοφλημένες από την Comptoir National d’ escompte6 αμαρτωλές συναλλαγματι­κές, πράγμα που είναι το ίδιο με το να χορηγούνται προκα­ταβολές στη βάση αξιογράφων τα οποία ήδη έχουν χρησι­μοποιηθεί ως εγγύηση για τη χορήγηση άλλων προκαταβο­λών. Εκεί οφείλονται, π.χ., οι υψηλές τιμές των μετοχών και των ομολόγων των γαλλικών σιδηροδρόμων, παρά το γε­γονός ότι από την εποχή του ξεσπάσματος των αγγλικών κρίσεων τα έσοδα των γαλλικών σιδηροδρόμων έχουν μει­ωθεί πολύ περισσότερο απ’ όσο έχουν μειωθεί τα έσοδα των αγγλικών σιδηροδρόμων. Π .χ., τα έσοδα των σιδηροδρόμων της Ορλεάνης μειώθηκαν κατά 24% από τις 29 Οκτώβρη μέ­χρι τις 26 Νοέμβρη και στη συνέχεια μειώθηκαν ακόμα πε­ρισσότερο. Παρόλα αυτά, στις 22 Δεκέμβρη η Ορλεάνη ση­μείωνε χρηματιστηριακή τιμή 1.355, ενώ στις 29 Οκτώβρη 2.985. Τα ίδια συμπεράσματα απορρέουν και από τη μηνι­αία έκθεση της Τ ράπεζας της Γ αλλίας για το μήνα Δεκέμβρη, σύμφωνα με την οποία ενώ οι προεξοφλήσεις το Δεκέμβρη είχαν μειωθεί κατά 94.236.520 φράγκα έναντι του Οκτώβρη και κατά 49.955.500 έναντι του Νοέμβρη, οι προκαταβολές με ενέχυρο σιδηροδρομικά αξιόγραφα είχαν αυξηθεί.

5. Η πραγματική γαλλική κρίση θα ξεσπάσει μόνο όταν η γενική κρίση αναπτυχθεί ως έναν ορισμένο βαθμό στην

διάρκεια μέχρι 50 ετών και λάμβανε σημαντικές επιδοτήσεις από την κυ­βέρνηση.

6. Η Comptoir National d’ escompte de Paris (Παρισινό Εθνικό Γ ραφείο Προεξοφλήσεων) ιδρύθηκε το 1848. Αρχικά αναλάμβανε συμψηφισμούς συναλλαγματικών με δύο υπογραφές και χορηγούσε πίστωση με ενέχυρο εμπορεύματα που φυλάσσονταν σε δημόσιες αποθήκες. Υπό τον Ναπολέ- οντα Γ ' πήρε τη μορφή της μετοχικής εταιρίας (από το 185 3) και κέρδισε το προνόμιο να χορηγεί δάνεια μέσω της αγοράς ομολόγων, μετοχών και ομολογιών βιομηχανικών και πιστωτικών μετοχικών εταιριών.

- 1 3 0 -

Ολλανδία, το Βέλγιο, την Τελωνειακή Ένωση7, την Ιταλία (συμπεριλαμβανομένης της Τεργέστης), το Λεβάντες και τη Ρωσία (Οδησσό)· γιατί σε αυτές τις χώρες το εμπορικό ισο­ζύγιο είναι σε σημαντικό βαθμό σε βάρος της Γαλλίας και γ ι’ αυτό η πίεση θα επιφέρει άμεσα νομισματικό πανικό. Μόλις αυτός μεταδοθεί στη Γαλλία, θα έχει πραγματικά αξιοθαύμαστες επιδράσεις. Οι σχέσεις της Γαλλίας με την Ελβετία βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο με τις σχέσεις των Ηνωμένων Πολιτειών με την Αγγλία. Το προσωρινό εμπο­ρικό ισοζύγιο είναι πάντα θετικό υπέρ της Γαλλίας. Επειδή όμως η Γαλλία είναι εξαιρετικά χρεωμένη στην Ελβετία, η τελευταία είναι πάντα σε θέση να βγάλει αρκετά από τη Γαλ­λία σε καιρούς κρίσεων.

6. Όταν ξεσπάσει η πραγματική γαλλική κρίση τότε θα γί­νει χαμός στην αγορά των αξιογράφων και στον εγγυητή αυ­τής της αγοράς, στο κράτος. (Αυτό θα έχει επίδραση και στην Αγγλία που κάνει τώρα για άλλη μια φορά παιχνίδια με τα ξένα αξιόγραφα.) Την απάτη που έκαναν στο Αμβούργο, την Αγγλία, τις Ηνωμένες Π ολιτείες οι ιδιώτες καπιταλιστές, στη Γ αλλία την έκανε το ίδιο το κράτος, ενώ οι Γ άλλοι πλανόδι­οι του εμπορίου ήταν όλοι τζογαδόροι στο χρηματιστήριο. Ωστόσο η επιδείνωση της αγγλο-αμερικανικής κρίσης οδή­

7. Η Τελωνειακή Ένωση (Zollverein) των γερμανικών κρατών ιδρύθη­κε το 1834 υπό την ηγεσία της Πρωσίας και αρχικά περιελάμβανε 18 κρά­τη. Η συμφωνία εξάλειψε τους τελωνειακούς φραγμούς ανάμεσα στα γερ­μανικά κράτη και καθιέρωσε κοινά τελωνειακά σύνορα. Στη δεκαετία του 1840 η Ένωση αγκάλιασε τα περισσότερα από τα γερμανικά κράτη, με την εξαίρεση της Αυστρίας, των Χανσεατικών Πόλεων (Βρέμη, Λούμπεκ, Αμβούργο) και κάποιων ακόμα μικρών κρατών. Η Τελωνειακή Ένωση ήταν αποτέλεσμα της ανάγκης για μια παν-γερμανική αγορά, ενώ προώ­θησε με τη σειρά της την πολιτική ενοποίηση της Γερμανίας που πήρε σάρ­κα και οστά το 1871.

- 131 -

γησε τους σιδηροδρόμους σε αδιέξοδο. Τι έκανε ο κύριος Βο- ναπάρτης; Εξανάγκασε την Τράπεζα να γίνει στην ουσία ανάδοχος των σιδηροδρόμων και να προκαταβάλει στους τύπους χρήματα με ενέχυρο τα ομόλογα που έχουν εξουσιο­δοτηθεί να εκδώσουν με τη συμφωνία της 30.11.1856. Αυτά τα ομόλογα ανέρχονταν για το έτος 1858 στις 9 εκατομμύρια στερλίνες περίπου. Η Credit Mobilier8, η οποία στις 3 Δε­κέμβρη ήταν ήδη βουτηγμένη μέχρι το λαιμό στο βούρκο, σκε­φτόταν μέχρι και να συγχωνευτεί με την Credit Foncier και την Comptoir National d’ escompte. Γιατί; Επειδή οι τελευ­ταίες είχαν διά νόμου το δικαίωμα να λαμβάνουν από την Τ ράπεζα προκαταβολές χρημάτων με ενέχυρο τα αξιόγραφά τους, καθώς και να προσκομίζουν στην Τράπεζα για προε­ξόφληση τις συναλλαγματικές που ήδη έχουν προεξοφληθεί από αυτούς. Το σχέδιο λοιπόν του Boustrapa ήταν προφα­νώς να μετατρέψει την Τράπεζα της Γαλλίας σε γενικό επι­χειρηματία όλων των απατών του· και αυτό όχι με κεφάλαιο που κατείχε η ίδια, αλλά με το κεφάλαιο που ήταν κατατε­θειμένο σε αυτήν και το οποίο θα εξαφανιζόταν με το πρώ­το σινιάλο που θα δινόταν από τις γειτονικές χώρες. Αυτό στην πραγματικότητα ήταν ένας πολύ καλός τρόπος για την εξολόθρευση της Τράπεζας. Π αρεμπιπτόντως, αυτό που δεν μπορεί να περάσει από το μυαλό του ίδιου του κύριου Bona’ είναι να πληρώσει μέσω της Τράπεζας της Γαλλίας τις δό­σεις των μετόχων (για τις μετοχές που δεν έχουν αποπλη­ρωθεί πλήρως). Αυτές οι δόσεις ανέρχονται το 1858, μόνο για τους γαλλικούς σιδηροδρόμους μετά από τη ρύθμιση της 30.11.1856, σε πάνω από 10 εκατομμύρια στερλίνες. Ανέρ­χονται σε τουλάχιστον 30 εκατομμύρια στερλίνες για όλες

8. Βλ. υποσημείωση 2, σελ. 55 της παρούσας έκδοσης.9 .0 Μαρξ εννοεί εδώ τον Ναπολέοντα Γ ' Λουδοβίκο Βοναπάρτη.

- 1 3 2 -

τις αμαρτωλές επιχειρήσεις, όπως: Mercantile and Industrial Co. of Madrid (Rothschilds), η γαλλο-αμερικανική ναυτιλια­κή εταιρία, οι σιδηρόδρομοι Viktor-Emanuel, η Saragossa Comp, οι γαλλο-ελβετικοί σιδηρόδρομοι, η Lausanne- Fribourg railway, η Nassau-Company, η Societe Generale des Tranneries, η Compagnie de la Carbonisation des Houilles, η Chimay to Marienbourg railway, η Lombardisch-Venetianische railway, η νοτιοαμερικανική Steam Navigation Co. κλπ. Οι Γ άλλοι θα υποχρεωθούν μέχρι και στο Διάβολο για να πλη­ρώσουν αυτές τις δόσεις. Επιπλέον, οι Γερμανοί, οι Ολλαν­δοί, οι Ελβετοί, οι μεγάλοι κάτοχοι γαλλικών αξιογράφων, θα τα ξεφορτωθούν στο χρηματιστήριο του Παρισιού σε οποιαδήποτε τιμή με την πρώτη σοβαρή προειδοποίηση κιν­δύνου, είτε αυτή προέρχεται από τη Γαλλία είτε από την πα­τρίδα τους. Έτσι, ο Boustrapa φαίνεται ότι δύσκολα θα μπο­ρέσει να την γλιτώσει το 1858, εκτός αν αντέξει για μεγάλο διάστημα μέσω της κατάστασης πολιορκίας και των ασινάτ'°. Τα ζόρια βρίσκονται ακριβώς μπροστά μας και αυτή η ανε­παίσθητη μέχρι τώρα ορμή που συνεπήρε την αγορά αξιο- γράφων στην Αγγλία κλπ. θα έχει τρομακτικό τέλος.

Salut.Δικός σου.

Κ. Μ.

Υ.Γ.: Συνάντησα εδώ σήμερα σε επίσκεψη τον Pieper".Όσον αφορά την Comptoir National d’ escompte de Paris,

πρέπει να γνωρίζεις επίσης ότι αυτό το ίδρυμα, που ιδρύ-

10. Σημ. Μετ.: Εννοεί τα χαρτονομίσματα.11. Pieper Wilhelm, φιλόλογος και δημοσιογράφος, μέλος της Ένωσης

των Κομμουνιστών, μετανάστης στο Λονδίνο. Τη δεκαετία του 1850 συ­νεργάστηκε με τον Μαρξ και τον Ένγκελς.

- 1 3 3 -

θηκε από την προσωρινή κυβέρνηση το 1851 μόλις μερικές μέρες μετά από το πραξικόπημα για να καταστήσει προε­ξοφλήσιμες τις συναλλαγματικές με δύο μόνο υπογραφές και μάλιστα χαμηλής ποιότητας, εξουσιοδοτήθηκε από τον Boustrapa να χορηγεί προκαταβολές χρημάτων με ενέχυρο τα Rente Francaises (κρατικά ομόλογα της Γαλλίας), τις με­τοχές και τις ομολογίες των βιομηχανικών και πιστωτικών μετοχικών εταιριών. Το 1854-1855 οι προκαταβολές με ενέ­χυρο αυτά τα αξιόγραφα ανέρχονταν στις 940.000 στερλί­νες, το 1855-1856 στις 1.500.000 στερλίνες. Εκτός από αυ­τό, το 1851 έλαβε το δικαίωμα να ιδρύσει ένα «Γραφείο των Σιδηροδρόμων», που θα είχε ως μοναδική δουλειά τις προ­καταβολές με ενέχυρο τις σιδηροδρομικές μετοχές και τις ομολογίες. Στα τέλη του Ιούνη του 1852 οι προκαταβολές που χορήγησε ήταν 520.000 στερλίνες, στα τέλη του 18521.240.000 στερλίνες, 1852-1853 3.600.000 στερλίνες, τέλος 1854 4.560.000, δηλαδή σχεδόν τις εννεαπλάσιες προκατα­βολές συγκριτικά με το 1851. Πρόκειται για την ίδια όμορ­φη δουλειά με την οποία έσπασαν τα μούτρα τους οι Scotch Exchange Banks το 1846-1847.

Ο Dr. Borchard'2 δεν ανέστειλε ακόμα τις πληρωμές του;Ελπίζω να μην πιεις πολύ και να δώσεις την πρέπουσα

προσοχή στην υγεία σου κατά τη διάρκεια των γιορτών και των εορταστικών εκδηλώσεων του Μάντσεστερ. Τους πιο εγκάρδιους χαιρετισμούς στον Lupus13.

Τι κάνει ο φίλος μας ο Charley"; Και ο γερο-ΗΐΙΓ5;

12. Borchard Louis, γιατρός, γνωστός του Ένγκελς στο Μάντσεστερ.13. Βλ. υποσημεί(ι)ση 4, σελ. 125 της παρούσας έκδοσης.14. Roesgen Charles, υπάλληλος της εταιρίας Ermen & Engels στο Μά­

ντσεστερ.15. Hill, υπάλληλος της εταιρίας Ermen & Engels στο Μάντσεστερ.

- 1 3 4 -

ΚΑΡΑ ΜΑΡΞ

ΤΟ ΕΠΙΚΕΙΜΕΝΟ ΔΑΝΕΙΟ ΣΤΙΣ ΙΝΔΙΕΣ1

Η ανοδική τάση στην αγορά χρήματος του Αονδίνου, που οφείλεται στην απόσυρση μιας τεράστιας μάζας κε­φαλαίου από τις συνηθισμένες επενδυτικές σφαίρες της πα­ραγωγής και την ακόλουθη μεταφορά του στις αγορές αξιο- γράφων, έχει εξασθενίσει κάπως το τελευταίο δεκαπενθή­μερο λόγω της προοπτικής του επικείμενου δανείου σης Ινδίες ύψους οχτώ ή δέκα εκατομμυρίων στερλινών. Αυτό το δάνειο, που θα συναφθεί στην Αγγλία και θα εγκριθεί από το κοινοβούλιο αμέσως όταν αυτό συγκληθεί το Φλε­βάρη, θα αξιοποιηθεί για την κάλυψη των αξιώσεων των Αγγλων πιστωτών επί της Εταιρίας Ανατολικών Ινδιών, καθώς και των επιπλέον δαπανών για πολεμικό υλικό, προμήθειες, μεταφορές στρατευμάτων κλπ. που απαιτού- νται λόγω της ινδικής εξέγερσης2. Τον Αύγουστο του 1857, πριν την επ’ αόριστον διακοπή των λειτουργιών του κοι­νοβουλίου, η βρετανική κυβέρνηση είχε διακηρύξει διθυ­ραμβικά στη Βουλή των Κοινοτήτων ότι δεν υπάρχει πρό­θεση για κανένα τέτοιο δάνειο, αφού οι οικονομικοί πόροι της Εταιρίας είναι περισσότερο από επαρκείς για την αντι­

1. Το άρθρο αυτό περιλαμβάνεται στη γερμανική συλλογή Απάντω ν των Μαρξ-Ένγκελς, Marx Engels Werke, τόμ. 12, σελ. 378-381 και στην αντίστοιχη αγγλική συλλογή Marx Engels Collected Works, τόμ. 15, σελ. 443-446. Γ ράφτηκε από τον Μαρξ στα αγγλικά στις 22.1.1858. Δημοσιεύ­τηκε στις 9.2.1858 στην εφημερίδα New York Daily Tribune, αρ. φύλλου 5243.

2. Βλ. υποσημείο>ση 11, σελ. 95 της παρούσας έκδοσης.

- 1 3 5 -

μετώπιση της κρίσης. Ωστόσο η ευχάριστη αυταπάτη στην οποία ρίχτηκε με αυτόν τον τρόπο ο John Bull5 σύντομα δια­λύθηκε όταν διέρρευσε ότι η Εταιρία Ανατολικών Ινδιών είχε αποκτήσει με πολύ ύποπτες διαδικασίες περίπου το πο­σό των 3.500.000 στερλινών, το οποίο της εμπιστεύτηκαν διάφορες εταιρίες για την κατασκευή των ινδικών σιδηρο­δρόμων, και ότι επίσης είχε δανειστεί μυστικά 1.000.000 στερλίνες από την Τράπεζα της Αγγλίας και άλλο μισό εκα­τομμύριο από μετοχικές τράπεζες του Λονδίνου. Εφόσον λοιπόν το κοινό ήταν προετοιμασμένο για τα χειρότερα, η κυβέρνηση δε δίστασε να βγάλει τη μάσκα και να ομολογή­σει μέσω ημιεπίσημων άρθρων στους Times, στο Globe και σε άλλα κυβερνητικά όργανα την αναγκαιότητα του δανεί­ου.

Θα μπορούσε κάποιος να ρωτήσει: Γιατί είναι αναγκαί­ος ένας ειδικός νόμος από την πλευρά της νομοθετικής εξουσίας για την έκδοση ενός τέτοιου δανείου και επίσης γιατί ένα τέτοιο γεγονός προκαλεί την παραμικρή ανησυ­χία, αφού το αντίθετο θα έπρεπε να συμβαίνει, δηλαδή κά­θε διέξοδος για το βρετανικό κεφάλαιο -που μάταια ψάχνει αυτήν την περίοδο για επικερδείς επενδύσεις- θα έπρεπε κά­τω από τις δεδομένες συνθήκες να θεωρείται απροσδόκητο ευτύχημα και στον ανώτατο βαθμό ευεργετικό μέσο ενάντια στη γρήγορη απαξίωση του κεφαλαίου;

Είναι γενικά γνωστό ότι η εμπορική δραστηριότητα της Εταιρίας Ανατολικών Ινδιών τερματίστηκε το 1834, όταν της στερήθηκε η βασική εναπομείνασα πηγή εμπορικών κερ­

3. Ο John Bull είναι μια ανθρώπινη φιγούρα, δημιούργημα των σκι-τσογράφων, που εκφράζει την προσωποποίηση της Μεγάλης Βρετανίας.Πρόκειται για έναν εύσωμο μεσήλικα άντρα που φοράει ένα γιλέκο με τη σημαία της Μεγάλης Βρετανίας.

- 1 3 6 -

δών, το μονοπώλιο του κινεζικού εμπορίου4. Κατά συνέ­πεια, αφού οι κάτοχοι μετοχών της εταιρίας είχαν εισπρά- ξει τα μερίσματά τους, ονομαστικά τουλάχιστον, από τα εμπορικά κέρδη της εταιρίας, απαιτούνταν μια νέα ρύθμι­ση σχετικά με αυτά τα μερίσματα. Η καταβολή των μερι­σμάτων, η οποία μέχρι τότε χρεωνόταν στα εμπορικά έσο­δα της εταιρίας, έπρεπε τώρα να γίνει με χρέωση των πολι­τικών της εσόδων. Οι κάτοχοι των μετοχών της εταιρίας θα πληρώνονταν από εκείνα τα έσοδα της Εταιρίας Ανατολι­κών Ινδιών που απορρέουν από τις κυβερνητικές της αρμο­διότητες. Με αυτόν τον τρόπο το κεφάλαιο της εταιρίας, το οποίο ανερχόταν στις 6.000.000 στερλίνες και έφερε τόκο 10%5, μετατράπηκε με κοινοβουλευτικό νόμο σε κεφάλαιο που μπορούσε να ρευστοποιηθεί μόνο στην τιμή των 200 στερλινών για κάθε 100 στερλίνες μετοχικού κεφαλαίου. Με άλλα λόγια, το αρχικό μετοχικό κεφάλαιο των 6.000.000 στερλινών μετατράπηκε σε κεφάλαιο των 12.000.000 στερ­λινών με τόκο 5%. Επίσης, αυτό το κεφάλαιο επιβαρύνει πλέον τα έσοδα που προκύπτουν από τη φορολόγηση του ιν­δικού λαού. Το χρέος της Εταιρίας Ανατολικών Ινδιών με­τατράπηκε έτσι με μια κοινοβουλευτική ταχυδακτυλουργία σε χρέος του ινδικού λαού. Επιπλέον, υπάρχει ένα χρέος με­γαλύτερο των 50.000.000στερλινών που συνάφθηκε από την

4 .0 νόμος του κοινοβουλίου του 1833 αφαίρεσε από την Εταιρία Ανα­τολικών Ινδιών το μονοπώλιο του κινεζικού εμπορίου και την διέλυσε ως εμπορική εταιρία. Το κοινοβούλιο άφησε στην εταιρία τις διοικητικές λει­τουργίες στα εδάφη της στην Ινδία για άλλα είκοσι χρόνια και την έθεσε κάτω από πιο αυστηρό κυβερνητικό έλεγχο μέσω ενός διορισμένου από τοΣτέμμα αξιωματούχου στο Συμβούλιο της Βεγγάλης.

5. Σε αυτό το σημείο, αλλά και παρακάτω, ο Μαρξ αντλεί τα στοιχεία του από το άρθρο του Economist, τεύχ. 749,2.1.1858, με τίτλο «The financial obligations of the East Indian Company».

- 1 3 7 -

Εταιρία Ανατολικών Ινδιών στην Ινδία και επιβαρύνει απο­κλειστικά τα κρατικά έσοδα αυτής της χώρας· τέτοια δάνεια που συνήφθησαν από την Εταιρία στην ίδια την Ινδία θεω­ρούνται πάντα ότι βρίσκονται πέρα από τον τομέα της κοι­νοβουλευτικής νομοθεσίας και την αφορούν εξίσου λίγο με τα χρέη, π.χ., των αποικιακών κυβερνήσεων του Καναδά ή της Αυστραλίας.

Από την άλλη μεριά, απαγορεύτηκε στην Εταιρία Ανα­τολικών Ινδιών να συνάπτει τοκοφόρα δάνεια στην ίδια τη Μεγάλη Βρετανία χωρίς την ειδική έγκριση του κοινοβου­λίου. Όταν πριν μερικά χρόνια η Εταιρία άρχισε να κατα­σκευάζει σιδηροδρόμους και ηλεκτρικούς τηλεγράφους στην Ινδία, υπέβαλε αίτηση για εισαγωγή ινδικών ομολό­γων στην αγορά του Λονδίνου, μια αίτηση που έγινε δεκτή για το ποσό των 7.000.000 στερλινών. Τα ομόλογα αυτά έπρεπε να αποδίδουν τόκο 4% και να καλύπτονται μόνο από τα έσοδα του ινδικού κράτους. Στην αρχή του ξεσπά­σματος στην Ινδία, αυτό το ομολογιακό χρέος ανερχόταν στις 3.894.400 στερλίνες6 και η ίδια η αναγκαιότητα να απευ­θυνθεί πάλι στο κοινοβούλιο δείχνει ότι η Εταιρία Ανατο­λικών Ινδιών εξάντλησε, κατά τη διάρκεια της ινδικής εξέ­γερσης, τις νομικές της δυνατότητες δανεισμού στην πα­τρίδα7.

Τώρα, δεν αποτελεί μυστικό ότι, πριν αποφασίσει να προχωρήσει σε αυτό το βήμα, η Εταιρία Ανατολικών Ινδιών είχε συνάψει ένα δάνειο στην Καλκούτα που όμως κατέλη­ξε σε ολοκληρωτική αποτυχία. Αυτό αποδεικνύει, από τη μια πλευρά, ότι οι Ινδοί καπιταλιστές απέχουν πολύ από το να προσεγγίζουν την προοπτική της βρετανικής κυριαρχίας

6. «Indian loans». The Economist, aρ. φύλλου 750,9.1.1858.7. Σημ. Μετ.: Εδώ ως πατρίδα της εταιρίας ο Μαρξ εννοεί την Ινδία.

- 1 3 8 -

στην Ινδία με την ίδια αισιοδοξία που την προσεγγίζει ο λον- δρέζικος Τύπος- και, από την άλλη μεριά, ερεθίζει τα συ­ναισθήματα του John Bull σε ασυνήθιστο βαθμό, αφού αυ­τός είναι ενήμερος για την τεράστια συσσώρευση κεφαλαί­ου που έχει συντελεστεί τα τελευταία εφτά χρόνια στην Ινδία, προς την οποία, σύμφωνα με μια δήλωση που δημο­σιεύτηκε πρόσφατα από την εταιρία Haggard & Paxley, μό­νο από το λιμάνι του Λονδίνου απεστάλησαν το 1856 και το 1857 ευγενή μέταλλα αξίας 21.000.000 στερλινών. Οι Times του Λονδίνου με πολύ πειστικό τρόπο διδάσκουν τους αναγνώστες τους ότι«απ ’ όλα τα μέσα για την επίτευξη της νομιμοφροσύνης των ιθαγενών, το λιγότερο αμφίβολο είναι να τους κάνουμε π ι­στωτές μας· ενώ, από την άλλη πλευρά, σε έναν τόσο πα­ρορμητικό, απόμακρο και άπληστο λαό κανένας πειρασμός για δυσαρέσκεια ή προδοσία δε θα μπορούσε να είναι ισχυ­ρότερος από αυτόν που απορρέει από την ιδέα ότι πρέπει κάθε χρόνο να πληρώνει φόρους για να στέλνονται μερί­σματα σε πλούσιους δικαιούχους σε άλλες χώρες.»

Οι Ινδοί όμως φαίνεται ότι δεν καταλαβαίνουν την ομορ­φιά ενός σχεδίου που δε θα αποκαθιστούσε απλώς την αγ­γλική κυριαρχία σε βάρος του ινδικού κεφαλαίου, αλλά την ίδια στιγμή με πλάγιο τρόπο θα άνοιγε τους εγχώριους θη­σαυρούς στο βρετανικό εμπόριο. Αν οι Ινδοί καπιταλιστές ήταν πράγματι τόσο ενθουσιασμένοι με τη βρετανική κυ­ριαρχία, μια άποψη που έχει για κάθε πραγματικό Αγγλο την ισχύ θρησκευτικού δόγματος, δε θα μπορούσε να προ- κύψει καλύτερη ευκαιρία για να αποδείξουν τη νομιμοφρο­σύνη τους και να ξεφορτωθούν το ασήμι τους. Επειδή οι Ινδοί καπιταλιστές κλείνουν τα σεντούκια τους, ο John Bull πρέπει να ανοίξει την καρδιά του στην πικρή αλήθεια ότι οφείλει ο ίδιος, τουλάχιστον τον πρώτο καιρό, να σηκώσει

- 1 3 9 -

τα βάρη της ινδικής εξέγερσης, χωρίς καμία υποστήριξη από την πλευρά των ιθαγενών. Επιπλέον, το επικείμενο δάνειο αποτελεί μόνο το πρώτο βήμα και μοιάζει με το πρώτο φύλ­λο σε ένα βιβλίο που φέρει τον τίτλο Το αγγλο-ινδικό εσω­τερικό χρέος. Δεν αποτελεί μυστικό ότι οι αξιώσεις της Εται­ρίας Ανατολικών Ινδιών δεν είναι οχτώ ή δέκα εκατομμύ­ρια, αλλά είκοσι πέντε με τριάντα εκατομμύρια και αυτά ως πρώτη δόση μόνο, χωρίς να υπολογίζουν σε αυτά τα χρή­ματα για τις μελλοντικές δαπάνες ούτε τα χρήματα που απαιτούνται για τη διευθέτηση εκκρεμών χρεών. Τ ο έλλειμ­μα στα έσοδα για τα τελευταία τρία χρόνια ανήλθε στις 5.000.000 στερλίνες· ο θησαυρός που λεηλατήθηκε από τους εξεγερμένους μέχρι τις 15 Οκτώβρη του προηγούμενου χρό­νου ανήλθε σύμφωνα με τα στοιχεία της Phoenix8, μιας ιν­δικής κυβερνητικής εφημερίδας, σε 10.000.000 στερλίνες. Οι απώλειες στα έσοδα ως συνέπεια της εξέγερσης ανήλθαν στις βορειοανατολικές επαρχίες στις 5.000.000 στερλίνες και τα έξοδα του πολέμου τουλάχιστον σε 10.000.000 στερλίνες.

Είναι αλήθεια ότι τα διαδοχικά δάνεια από την Ινδική Εταιρία στην αγορά χρήματος του Λονδίνου θα αύξαναν την αξία του χρήματος και θα απέτρεπαν την αυξανόμενη απαξίωση του κεφαλαίου, δηλαδή την περαιτέρω μείωση του επιτοκίου· ωστόσο αυτή η μείωση είναι αναγκαία για την αναζωογόνηση της βρετανικής βιομηχανίας και του βρε­τανικού εμπορίου. Κάθε τεχνητή τροχοπέδη σε αυτήν τη μεί­ωση του προεξοφλητικού επιτοκίου ισοδυναμεί με αύξηση του κόστους παραγωγής και των επιτοκίων δανεισμού, φαι­νόμενα που στην τωρινή του κατάσταση αδυναμίας το αγ­γλικό εμπόριο δεν αισθάνεται ικανό να αντέξει. Εκεί οφεί-

8. Αγγλική κυβερνητική εφημερίδα στις Ινδίες. Κυκλοφορούσε στην Καλκούτα από το 1856 μέχρι το 1861.

- 1 4 0 -

λεται η γενική κραυγή απελπισίας στο άκουσμα της ανα­κοίνωσης του ινδικού δανείου. Παρόλο που η έγκριση του κοινοβουλίου δεν προσδίδει καμία αυτοκρατορική εγγύη­ση, πρέπει κι αυτή η εγγύηση να χορηγηθεί αν τα χρήματα δεν μπορούν να εισπραχθούν με άλλο τρόπο- και παρά τις λεπτές διαφορές, το χρέος της Εταιρίας Ανατολικών Ινδιών θα συγχωνευτεί αμέσως μόλις η βρετανική κυβέρνηση πά­ρει τη θέση της Εταιρίας, με το βρετανικό χρέος. Γι’ αυτόν το λόγο, η περαιτέρω αύξηση του μεγάλου εθνικού χρέους φαίνεται να αποτελεί μία από τις πρώτες οικονομικές συ­νέπειες της ινδικής εξέγερσης.

- 141 -

ΚΑΡΑ ΜΑΡΞ

ΟΙ ΕΜΠΟΡΙΚΕΣ ΚΡΙΣΕΙΣ ΚΑΙ Η ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑ ΤΟΥ ΧΡΗΜΑΤΟΣ

ΣΤΗΝ ΑΓΓΛΙΑ'

Μάλλον δεν υπάρχει κανένα σημείο στην πολιτική οικο­νομία στο οποίο να υπάρχει περισσότερο διαδεδομένη πα­ρανόηση από το ζήτημα της επίδρασης που μπορεί να έχει η διαστολή ή η συστολή του όγκου των μέσων κυκλοφορίας πάνω στο γενικό επίπεδο των τιμών· μια επίδραση που γε­νικά θεωρείται ότι ασκείται από τις εκδοτικές τράπεζες. Η άποψη ότι οι τράπεζες διόγκωσαν υπερβολικά την κυκλο­φορία του χρήματος προκαλώντας έτσι πληθωριστ ική άνο­δο των τιμών, που αναιρέθηκε τελικά βίαια μέσω ενός κραχ, αποτελεί μια πολύ απλουστευτική μέθοδο για την εξήγηση κάθε κρίσης και γι’ αυτό υιοθετείται με λαιμαργία. Μάλι­στα, το ερώτημα δεν είναι αν οι τράπεζες θα μπορούσαν να συμβάλουν στην ανάπτυξη ενός συστήματος πλασματικού πιστωτικού κεφαλαίου, αλλά αν έχουν την εξουσία να κα­θορίζουν την ποσότητα των μέσων κυκλοφορίας που βρί­σκονται στα χέρια του πληθυσμού.

Αυτό που δεν μπορεί να αμφισβητηθεί είναι η θέση ότι το συμφέρον κάθε εκδοτικής τράπεζας είναι να διατηρεί στην κυκλοφορία μια όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ποσότητα των

1. Το άρθρο αυτό περιλαμβάνεται στη γερμανική συλλογή Απάντω ν των Μαρξ-Ένγκελς, Marx Engels Werke, τόμ. 12, σελ. 544-548 και στην αντίστοιχη αγγλική συλλογή Marx Engels Collected Works, τόμ. 16, σελ. 8-12. Γράφτηκε στα αγγλικά στις 10.8.1858. Δημοσιεύτηκε στις 28.8.1858 στην εφημερίδα New York Daily Tribune, αρ. φύλλου 5414.

- 1 4 3 -

δικών της χαρτονομισμάτων.2 Αν μπορεί να ειπωθεί για κά- ποια τράπεζα ότι, πέρα από τη θέληση, έχει και τη δύναμη για κάτι τέτοιο, αυτή είναι σίγουρα η Τράπεζα της Αγγλίας. Αν τώρα δούμε την περίοδο από το 1844 μέχρι το 1857, θα διαπιστώσουμε ότι, εκτός από τις εποχές του πανικού, η Τράπεζα δεν ήταν ποτέ σε θέση να επεκτείνει την κυκλοφο­ρία των χαρτονομισμάτων της μέχρι το νομικά καθορισμέ­νο όριο1, παρά το προνόμιο που έχει να ρίχνει τα χαρτονο- μίσματά της στην αγορά μέσω της εξαγοράς δημόσιου χρέ­ους και παρά τις διαδοχικές μειώσεις του επιτοκίου. Αλλά υπάρχει άλλο ένα φαινόμενο, ακόμα πιο χτυπητό. Κατά τη διάρκεια της περιόδου από το 1844 μέχρι το 1857 το γενικό εμπόριο του Ηνωμένου Βασιλείου έχει σχεδόν τριπλασια­στεί. Το βρετανικό εμπόριο, όπως ξέρουμε, έχει διπλασια­

2. Σημειώνεται στο σημείο αυτό ότι στο παρελθόν, όπως σε όλες σχε­δόν τις χώρες, το δικαίωμα έκδοσης χαρτονομισμάτων δεν ανήκε σε μία κεντρική τράπεζα, όπως συνηθίζεται σήμερα, αλλά σε οποιαδήποτε εμπο­ρική τράπεζα επιθυμούσε. Στην Αγγλία το δικαίωμα έκδοσης χαρτονομι­σμάτων έναντι ευγενών μετάλλων συγκεντρώθηκε σε μεγάλο βαθμό στα χέρια της Τράπεζας της Αγγλίας με τον Τραπεζικό Νόμο του Sir Robert Peel to 1844 με τον οποίο και καθιερώθηκε πλήρως ο λεγόμενος νομισμα­τικός Κανόνας του Χρυσού. Σύμφωνα με το νόμο αυτό, οι εμπορικές τρά­πεζες διατηρούσαν το δικαίωμα έκδοσης χαρτονομισμάτων υπό συγκε­κριμένους όρους, οι οποίοι ουσιαστικά τις απέτρεπαν από την άσκηση αυ­τού του δικαιώματος. Έτσι, ελάχιστες τράπεζες συνέχισαν να εκδίδουν χαρτονομίσματα μέχρι τη δεκαετία του 1930 όπου η Τράπεζα της Αγγλίας συγκέντρωσε το αποκλειστικό προνόμιο της έκδοσης χαρτονομισμάτων για την Αγγλία και την Ουαλία το οποίο διατηρεί μέχρι και τις μέρες μας. Το προνόμιο έκδοσης χαρτονομισμάτων έχει διατηρηθεί για τις Τράπεζες της Σκοτίας και της Βόρειας Ιρλανδίας.

3. Για το ποιο ήταν αυτό το όριο βλ. αναλυτικά στο άρθρο του Μαρξ με τίτλο «Ο τραπεζικός νόμος του 1844 και η νομισματική κρίση στην Αγγλία» στην παρούσα έκδοση.

- 1 4 4 -

στεί κατά τη διάρκεια των τελευταίων δέκα ετών. Ωστόσο, ταυτόχρονα με αυτήν τη ραγδαία αύξηση του εμπορίου, η κυκλοφορία χαρτονομισμάτων της Τράπεζας της Αγγλίας έχει ουσιαστικά μειωθεί και συνεχίζει ακόμα να μειώνεται. Προσέξτε τα ακόλουθα νούμερα:

Εξαγωγές (οε στερλίνες)

Κυκλοφορία Χαρτονομισμάτων (σε στερλίνες)

1845 60.110.000 20.722.000

1854 97.184.000 20.709.000

1856 115.826.000 19.648.000

1857 122.155.000 19.467.000

Έτσι, ταυτόχρονα με την αύξηση των εξαγωγών κατά62.045.000 στερλίνες είχαμε μείωση της κυκλοφορίας του χρήματος κατά 1.255.000 στερλίνες, παρά το γεγονός ότι κα­τά τη διάρκεια της ίδιας περιόδου αυξήθηκε ο αριθμός των υποκαταστημάτων της Τράπεζας της Αγγλίας ως συνέπεια του Τραπεζικού Νόμου του 1844, μειώθηκε ο αριθμός των ανταγωνιστριών της περιφερειακών εκδοτικών τραπεζών και τα χαρτονομίσματα της Τ ράπεζας της Αγγλίας απέκτη­σαν την ισχύ νόμιμου χρήματος για τις περιφερειακές τρά­πεζες. Θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι τα χρυσά νομί­σματα που προέρχονται από νέες και εύφορες πηγές συνέ­βαλαν στην εκτόπιση ενός μέρους των χαρτονομισμάτων της Τ ράπεζας της Αγγλίας παίρνοντας τη θέση τους στα κα­νάλια της χρηματικής κυκλοφορίας που παλιότερα καλύ­πτονταν από αυτά τα χαρτονομίσματα. Στην πραγματικό­τητα, ο κύριος Weguelin4, διοικητής της Τράπεζας της Αγγλίας το 1857, σημείωνε στην Επιτροπή της Κάτω Βου­

4. Report from the Select Committee on the Bank Acts..., 1857, σελ. 3.

- 1 4 5 -

λής ότι οι πιο ικανοί άνθρωποι υπολόγισαν την αύξηση της κυκλοφορίας των χρυσών νομισμάτων κατά τη διάρκεια των προηγούμενων έξι ετών στο 30%. Σύμφωνα με τις εκτι­μήσεις του Weguelin, η συνολική κυκλοφορία των χρυσών νομισμάτων ανερχόταν τώρα στις 50.000.000 στερλίνες. Αυ­τή η αύξηση των χρυσών νομισμάτων είχε ωστόσο τόσο μι­κρή σχέση με τη μείωση της κυκλοφορίας των χαρτονομι­σμάτων, που, αντίθετα, ο αριθμός των τραπεζογραμματίων της πιο μικρής αξίας, των τραπεζογραμματίων δηλαδή αξίας 5 και 10 στερλινών -των μοναδικών που θα μπορού­σαν να υποκατασταθούν από νομίσματα στο λιανικό εμπό­ριο και την κυκλοφορία των εμπορευμάτων μεταξύ των εμπόρων και των καταναλωτών- στην πραγματικότητα αυ­ξήθηκε ταυτόχρονα με την αύξηση των μεταλλικών νομι­σμάτων. Οι αναλογίες μιας τέτοιας αύξησης αποδίδονται στον ακόλουθο πίνακα:

Χαρτονομίσματα των 5 και των 10 στερλινών

Ποσοστό της συνολικής κυκλοφορίας χαρτονομισμάτων

1845 9.698.000 46,9%

1854 10.565.000 51,0%

1855 10.628.000 53,6%

1856 10.680.000 54,4%

1857 10.659.000 54,7%5

Έτσι, η μείωση έχει περιοριστεί στα τραπεζογραμμάτια μεγαλύτερης αξίας, στα χαρτονομίσματα αξίας 200 μέχρι1.000 στερλινών, τα οποία επιτελούν τέτοιες λειτουργίες της εγχώριας κυκλοφορίας, από τις οποίες σχεδόν απο­

5. Report from the Select Committee on the Bank Acts..., 1858, σελ. XXVI.

- 1 4 6 -

κλείονται εξ ορισμού τα νομίσματα. Ήταν τόσο μεγάλη η εξοικονόμηση αυτών των χαρτονομισμάτων που επιτεύ­χθηκε, που, παρά την επέκταση του εμπορίου, τη γενική άνο­δο των τιμών και την αύξηση των χαρτονομισμάτων μικρής αξίας, η συνολική κυκλοφορία των χαρτονομισμάτων συ­νέχισε σταδιακά να μειώνεται. Η ποσότητα των τραπεζο­γραμματίων αξίας από 200 μέχρι 1.000 στερλίνες, από5.856.000 στερλίνες το 1852 μειώθηκε σε 3.241.000 στερλί­νες το 1857. Ενώ το 1844 αποτελούσαν ακόμα το 26 %, το 1854 ανέρχονταν μόνο στο 20,5 %, το 1855 μόνο στο 17,5 %, το 1856 μόνο στο 16,9 % και το 185 7 μόνο στο 16,7 % της συ­νολικής κυκλοφορίας6.

Αυτό το νέο φαινόμενο στην κυκλοφορία του χάρτινου χρήματος της Μεγάλης Βρετανίας προέκυψε από τον αυ­ξανόμενο ανταγωνισμό των μετοχικών τραπεζών του Λον­δίνου με τις ιδιωτικές τράπεζες και από τη συσσώρευση τε­ράστιων ποσών στα χέρια τους, ως συνέπεια της πρακτικής της χορήγησης τόκων στις καταθέσεις. Στις 8.6.1854, ύστε­ρα από μακριά αλλά μάταιη αντίσταση, οι ατομικοί τραπε­ζίτες του Λονδίνου αισθάνθηκαν υποχρεωμένοι να αποδε­χτούν τη συμμετοχή των μετοχικών τραπεζών στο γραφείο συμψηφισμού (Clearingverkehr)7 και αμέσως μετά ο τελικός

6. Report from the Select Committee on the Bank Acts..., 1858, σελ. XXVI.

7. Clearing: Τραπεζική έκφραση για τον κεντρικό συμψηφισμό των αμοιβαίων υποχρεώσεων των ξεχωριστών τραπεζών όπου τα υπόλοιπα τακτοποιούνταν κατά κανόνα με μετρητά. Πριν εισαχθεί η διαδικασία του Clearing, η ρύθμιση των υποχρεώσεων γινόταν ανάμεσα στις ξεχωριστές τράπεζες καθημερινά.

Γραφείο Συμψηφισμού (Clearing House): Ίδρυμα που δημιουργήθηκε από μια σειρά ιδιωτικών τραπεζών του Λονδίνου για να διεκπεραιώνει τέτοιες διαδικασίες.

- 1 4 7 -

συμψηφισμός (Schlussclearing) διεκπεροαωνόταν στο τμή­μα της Τράπεζας της Αγγλίας. Επειδή οι καθημερινοί συμ­ψηφισμοί διεκπεραιώνονταν τώρα με μεταφορές στους λο­γαριασμούς που διατηρούσαν οι ξεχωριστές τράπεζες σε αυτό το ίδρυμα, τα χαρτονομίσματα μεγάλης αξίας, που προηγούμενα χρησιμοποιούνταν από τους τραπεζίτες για την εξισορρόπηση των αμοιβαίων λογαριασμών τους, έχα­σαν ένα μεγάλο πεδίο χρησιμοποίησής τους και πετάχτηκαν κατά συνέπεια σε μεγάλο βαθμό εκτός κυκλοφορίας. Εν τω μεταξύ οι εννέα μετοχικές τράπεζες του Λονδίνου πολλα­πλασίασαν τις καταθέσεις τους από 8.850.774 στερλίνες το 1847 σε 43.100.724 στερλίνες το 1857, όπως φ>αίνεται από τις δημοσιευμένες καταστάσεις τους8. Όποια επιρροή, λοι­πόν, κι αν ασκούν οι τράπεζες στη γενική τάση του εμπορί­ου και στις τιμές, αυτή συμβαίνει μέσω της διαχείρισης των καταθέσεών τους, δηλαδή μέσω των πιστωτικών λειτουρ­γιών τους, και όχι μέσω της πλεονάζουσας έκδοσης χαρτο­νομισμάτων τα οποία δεν μπόρεσαν ποτέ να διατηρηθούν στην κυκλοφορία, ούτε καν μέχρι τα παλιά όρια της κυκλο­φορίας.

Το πόσο λίγο πραγματικό χρήμα, όπως χαρτονομίσμα­τα της Τράπεζας της Αγγλίας και χρυσός, εισέρχεται στις μεγάλες εμπορικές συναλλαγές του βρετανικού εμπορίου μπορεί να συναχθεί με πειστικότητα από την ανάλυση μιας σχετικής σειράς εμπορικών λειτουργιών μεγέθους πολλών εκατομμυρίων στερλινών ετησίως, τα οποία έδωσε στην Επιτροπή της Κάτω Βουλής ο κύριος Slater, εταίρος μίας από τις μεγαλύτερες εταιρίες του Λονδίνου. Το μέγεθος των εσόδων και των εξόδων του έτους 1856 μειώθηκε στο μέγε­θος των 1.000.000 στερλινών μόνο και έχει ως εξής:

8. Report from the Select Committee on the Bank Acts..., 1858, σελ. V.

- 148 -

Εισπράξεις Στερλίνες

Σε τραπεζικές τραβηχτικές’ και εμπορικές συναλλαγμα­τικές πληρωτέες μετά από την ημερομηνία έκδοσής τους

533.596

Σε τραπεζικές επιταγές πληρωτέες στον κομιστή 357.715

Σε τραπεζογραμμάτια περιφερειακών τραπεζών 9.627

Αθροισμα 900.938

Σε χαρτονομίσματα της Τράπεζας της Αγγλίας 68.554

Σε χρυσό 28.089

Σε ασήμικαι χαλκό 1.486

Σε ταχυδρομικές επιταγές 933

Αθροισμα 99.062

Συνολικό Αθροισμα 1.000.00

Πληρωμές Στερλίνες

Με συναλλαγματικές πληρωτέες μετά από την ημερομηνία έκδοσής τους

302.674

Με τραπεζικές επιταγές 663.672

Αθροισμα 966.346

Με χαρτονομίσματα της Τράπεζας της Αγγλίας 22.743

Με χρυσό 9.427

Με ασήμι και χαλκό 1.484

Αθροισμα 33.654

Συνολικό Αθροισμα 1.000.000'°

9. Συναλλαγματική που συνοδεύει φορτωτικά έγγραφα. Εκδίδεται (σύ­ρεται) από τον πωλητή εξαγωγέα σε βάρος του αγοραστή (οφειλέτη) και αποστέλλεται σε αυτόν για αποδοχή. Όταν υπάρξει αποδοχή της τραβη­χτικής, αυτή μετατρέπεται σε πραγματική συναλλαγματική.

10. Report from the Select Committee on the Bank Acts..., 1858, σελ. LXXI.

- 1 4 9 -

Αυτά τα νούμερα μπορούν να αποτυπώσουν την εικόνα του βρετανικού χονδρικού εμπορίου, με επίκεντρο το Λον­δίνο. Εδώ φαίνεται ότι από τα χρήματα που εισπράττονται τα χαρτονομίσματα της Τ ράπεζας της Αγγλίας αντιπροσω­πεύουν μόλις το 10% και ο χρυσός και το ασήμι μόλις το 3% των μέσων κυκλοφορίας. Από τις πληρωμές που έγιναν μό­νο το 2% έγινε με χαρτονομίσματα της Τράπεζας της Αγγλίας και μόλις το 1 % έγινε με χρυσό και ασήμι. Από την άλλη πλευρά, οι εισπράξεις και οι πληρωμές έγιναν σε πο­σοστά 90 και 97% αντίστοιχα με μέσα κυκλοφορίας που δη- μιουργούνται από την πίστωση και το κεφάλαιο των ίδιων των εμπόρων.

Από την ανάλυση των καταστάσεων των τραπεζών της Νέας Υόρκης -ας πούμε των τελευταίων έξι ετών- καταλή­γουμε αναγκαστικά στο ίδιο συμπέρασμα, ότι δηλαδή το πο­σό των χαρτονομισμάτων που βρίσκεται στην κυκλοφορία δεν είναι δυνατό να ελεγχτεί από τις ίδιες τις τράπεζες και στην πραγματικότητα συστελλόταν ακριβώς τον καιρό που το εμπόριο διαστελλόταν και το γενικό επίπεδο των τιμών υπόκειτο στη διαδικασία του πληθωρισμού, η οποία οδή­γησε στο κραχ. Η χυδαία αντίληψη ότι η τελευταία κρίση, αλλά και οι κρίσεις γενικά οφείλονται στην πλεονάζουσα έκδοση τραπεζογραμματίων πρέπει επομένως να απορρι- φθεί ως εντελώς εσφαλμένη.

- 1 5 0 -

ΚΑΡΑ ΜΑΡΞ

ΒΡΕΤΑΝΙΚΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΚΑΙ ΠΙΣΤΗ1

Σχολιάζοντας την Έκθεση της Επιτροπής που είχε συ­γκροτήσει η Βουλή των Κοινοτήτων για την Κρίση του 1857-1859 δείξαμε, πρώτον, τις καταστροφικές συνέπειες του νόμου του Sir Robert Peel2 στην Τράπεζα της Αγγλίας, και, δεύτερο, ξεκαθαρίσαμε τους λογαριασμούς μας με τη λανθασμένη άποψη που προσδίδει στις εκδοτικές τράπεζες τη δυνατότητα να επηρεάζουν το γενικό επίπεδο των τιμών με την αυθαίρετη διεύρυνση ή τον αυθαίρετο περιορισμό της κυκλοφορίας του χάρτινου χρήματος. Φτάνουμε έτσι στο εξής ερώτημα: Ποιες ήταν οι πραγματικές αιτίες της κρίσης; Η Επιτροπή ισχυρίζεται ότι «με ικανοποίηση διαπίστωσε ότι η πρόσφατη οικονομική κρίση σε αυτήν τη χώρα, καθώς και στην Αμερική και τη Βόρεια Ευρώπη, οφειλόταν κυρίως στην υπερβολική κερδοσκοπία και την κατάχρηση της πί­στωσης»'. Η αξία αυτής της διαπίστωσης δε μειώνεται στο

1. Το άρθρο αυτό περιλαμβάνεται στη γερμανική συλλογή Απάντω ν των Μαοξ-Ένγκελς, Marx Engels Werke, τόμ. 12, σελ. 570-573 και στην αντίστοιχη αγγλική συλλογή Marx Engels Collected Works, τόμ. 16, σελ.33-36. Γράφτηκε από τον Μαρξ στα αγγλικά στις 14.9.1858. Δημοσιεύτη­κε στις 4.10.1858 στην εφημερίδα New York Daily Tribune, αρ. φύλλου 5445.

2. Αναλυτικά για τον Τραπεζικό Νόμο του Sir Robert Peel βλ. στο άρ­θρο του Μαρξ με τίτλο «Ο τραπεζικός νόμος του 1844 και η νομισματική κρίση στην Αγγλία» στην παρούσα έκδοση.

3. «Report from the Select Committee on the Bank Acts» (μαζί με τα πρα­κτικά της Επιτροπής, και τα στοιχεία, το παράρτημα και τα περιεχόμενα), Λονδίνο, 1858.

- 151 -

ελάχιστο από το γεγονός ότι ο κόσμος δε χρειαζόταν την Επιτροπή του Κοινοβουλίου για να το ανακαλύψει αυτό και ότι όλο το κέρδος που θα μπορούσε πιθανά να αντληθεί από αυτήν τη διαπίστωση έχει χάσει τώρα όλη τη σημασία του. Αν αποδεχτούμε αυτήν τη διαπίστωση -και απέχουμε πολύ από το να την αμφισβητήσουμε- λύνεται το συγκεκριμένο κοινωνικό πρόβλημα ή μήπως αλλάζει απλώς η διατύπωσή του; Για τη δημιουργία ενός συστήματος πλασματικού κε­φαλαίου απαιτούνται μόνο δύο μέρη -οι δανειζόμενοι και οι δανειστές. Τ ο γεγονός ότι το πρώτο από αυτά τα μέρη έχει πάντα την τάση να εμπορεύεται το κεφάλαιο άλλων αν­θρώπων και να προσπαθεί να πλουτίσει θέτοντας σε κίν­δυνο την τύχη άλλων ανθρώπων φαίνεται τόσο εξαιρετικά απλό, που το αντίθετο θα μας εξέπληττε. Το ερώτημα είναι πώς προκύπτει σε όλα τα σύγχρονα βιομηχανικά έθνη το φαινόμενο να διακατέχονται οι άνθρωποι, υπό την επήρεια ολοφάνερων αυταπατών, από έναν περιοδικό παροξυσμό αποχωρισμού των περιουσιών τους και μάλιστα παρόλες τις επίμονες προειδοποιήσεις που επαναλαμβάνονται κά­θε δέκα χρόνια. Ποιες είναι οι κοινωνικές συνθήκες που αναπαράγουν κάθε λίγο και λιγάκι αυτές τις περιόδους γε­νικής αυτοεξαπάτησης, υπερκερδοσκοπίας και πλασματι­κού κεφαλαίου; Αν εντοπιζόταν κάποια στιγμή το δίλημμα που θα έπρεπε να απαντήσουμε, θα ήταν το εξής απλό: Ή αυτές οι συνθήκες θα μπορούσαν να ελεγχθούν από την κοι­νωνία ή είναι εγγενείς στο σημερινό σύστημα παραγωγής. Στην πρώτη περίπτωση, η κοινωνία μπορεί να αποτρέψει τις κρίσεις· στη δεύτερη περίπτωση, πρέπει να τις ανεχτού­με, όπως ανεχόμαστε και τη φυσική εναλλαγή των εποχών, για όσο καιρό συνεχίζει να υπάρχει αυτό το σύστημα.

Αυτό θεωρούμε ότι είναι το βασικό μειονέκτημα όχι μό­νο αυτής της Κοινοβουλευτικής Έκθεσης, αλλά και της

- 152 -

«Έκθεσης για τη διαταραχή του εμπορίου το 1847»·· και όλων των αντίστοιχων εκθέσεων που προηγήθηκαν αυτών -ότι δηλαδή προσεγγίζουν κάθε νέα κρίση ως μεμονωμένο φαινόμενο που εμφανίζεται για πρώτη φορά στον ορίζοντα της κοινωνίας και, κατά συνέπεια, αποδίδουν την εμφάνι­σή της σε γεγονότα, κινήματα και παράγοντες που είναι χα­ρακτηριστικοί ή φαίνονται να είναι χαρακτηριστικοί για την περίοδο που μόλις ολοκληρώθηκε μεταξύ του προτελευταί­ου και του τελευταίου κλονισμού. Αν οι φυσικοί φιλόσοφοι ακολουθούσαν την ίδια παιδαριώδη μέθοδο, ο κόσμος μας θα ξαφνιαζόταν ακόμα και με την επανεμφάνιση κάποιου κομήτη. Αν κάποιος προσπαθεί να ανακαλύψει τους νόμους που διέπουν τις κρίσεις της παγκόσμιας αγοράς, πρέπει να εξηγήσει όχι μόνο τον περιοδικό τους χαρακτήρα, αλλά και τις ακριβείς ημερομηνίες αυτής της περιοδικότητας. Επι­πλέον, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε νέας εμπορικής κρίσης δεν επιτρέπεται να επισκιάζουν τις πλευρές που εί­ναι κοινές για όλες τις κρίσεις. Θα βγαίναμε έξω από τα όρια και το σκοπό του παρόντος καθήκοντος, αν προσπαθούσα­με να σκιαγραφήσουμε ακόμα και το πιο αχνό περίγραμμα μιας τέτοιας έρευνας. Αυτό, ωστόσο, που φαίνεται αδιαμ­φισβήτητο είναι το γεγονός ότι η Επιτροπή των Κοινοτήτων απέχει πολύ από την επίλυση του προβλήματος, αφού δεν έχει καν θέσει το ζήτημα με το σωστό τρόπο.

Τα γεγονότα στα οποία εστιάζει η Επιτροπή για να φω­τίσει το σύστημα του πλασματικού κεφαλαίου στερούνται, φυσικά, τη γοητεία του νεωτερισμού. Το σύστημα λειτούρ­γησε στην Αγγλία σύμφωνα με μια πολύ απλή αρχή. Το πλα­

4. «Report on the Commercial Distress of 1847», «Report from the Select Committee on the Bank Acts...», Λονδίνο, 1858 και «First Report from the Secret Committee on Commercial Distress», Λονδίνο, 1848.

- 153 -

σματικό κεφάλαιο δημιουργήθηκε με τη βοήθεια των συ­ναλλαγματικών ευκολίας.5 Αυτές προεξοφλούνταν κυρίως από περιφερειακές μετοχικές τράπεζες, που στη συνέχεια τις προεξοφλούσαν με τη σειρά τους στους μεσίτες συναλ­λαγματικών του Αονδίνου. Οι τελευταίοι, που ενδιαφέρο- νταν μόνο για την οπισθογράφηση της Τ ράπεζας και όχι για τις ίδιες τις συναλλαγματικές, δε βασίζονταν με τη σειρά τους στα δικά τους αποθέματα, αλλά στις πιστώσεις που τους χορηγούνταν από την πλευρά της Τράπεζας της Αγγλίας. Οι αρχές στις οποίες στηρίζονταν οι μεσίτες συ­ναλλαγματικών του Λονδίνου μπορούν να κατανοηθούν καλύτερα από την ακόλουθη ιστορία που αφηγήθηκε ο κύ­ριος Dixon, ο πρώην διευθύνων σύμβουλος της Liverpool Borough Bank:

«Σε μια τυχαία συζήτηση πάνω στο θέμα, ένας από τους μεσίτες συναλλαγματικών έκανε την παρατήρηση ότι η Borough Bank δε θα χρειαζόταν να αναστείλει τις πληρω­μές της, αν δεν υπήρχε ο νόμος του Sir Robert Peel. Εγώ απο- κρίθηκα ότι, ανεξάρτητα από το ποια μπορεί να είναι τα πλεονεκτήματα του νόμου του Sir Robert Peel, όσον αφορά εμένα δε θα ήμουν πρόθυμος να κουνήσω ούτε το μικρό μου δαχτυλάκι για να βοηθήσω την Borough Bank μπροστά στις δυσκολίες που αντιμετωπίζει, αναυτόσήμαινε τη συνέχιση ενός τέτοιου άθλιου συστήματος επιχειρηματικής δραστη­ριότητας σαν αυτό που υπήρχε. Επίσης πρόσθεσα ότι, αν εγώ ήξερα, πριν γίνω διευθύνων σύμβουλος της Borough Bank, ακόμα και τις μισές επιχειρηματικές πρακτικές της Borough Bank -όπιος εσείς θα πρέπει να ξέρατε αφού βλέ­πατε να προεξοφλούνται πολλές από τις συναλλαγματικές της Borough Bank- κανείς δε θα μπορούσε να με πείσει να

5. Βλ. υποσημείωση 2, σελ. 117 της παρούσας έκδοσης.

- 1 5 4 -

γίνω μέτοχος.» Η ανταπάντηση του μεσίτη ήταν η εξής: «Ού­τε εμένα δε θα μπορούσαν να με πείσουν να γίνω μέτοχος. Ήταν πολύ καλό για ’μένα να προεξοφλώ τις συναλλαγμα­τικές, αλλά μέτοχος ούτε εγώ θα γινόμουν.»

Η Borough Bank στο Λίβερπουλ, η Western Bank of Scotland στη Γλασκόβη και η Northumberland and Durham District Bank, στις δραστηριότητες των οποίων η Επιτρο­πή διεξήγαγε την πιο αυστηρή έρευνα, φαίνεται ότι οδη­γούσαν την κούρσα της κακής διαχείρισης. Η Western Bank of Glasgow, που είχε 101 υποκαταστήματα στη Σκοτία, κα­θώς και διασυνδέσεις στην Αμερική, επέτρεψε την αποδοχή τραβηχτικών μόνο και μόνο προς χάριν της προμήθειας και αύξησε το μέρισμά της από 7 σε 8% το 1854, από 8 σε 9% το 1856, ενώ ακόμα και τον Ιούνη του 185 7, όταν το μεγαλύτε­ρο τμήμα του κεφαλαίου της δεν υπήρχε πια, κατέβαλε μέ­ρισμα της τάξης του 9%. Οι προεξοφλήσεις της, που έφτα­ναν τις 14.987.000 στερλίνες το 1853, αυξήθηκαν στις20.691.000 στερλίνες το 1857. Οι αναπροεξοφλήσεις6 της τράπεζας στο Λονδίνο, οι οποίες το 1852 ήταν407.000 στερ­λίνες, ανήλθαν το 1856 σε 5.407.000 στερλίνες. Ενώ ολό­κληρο το κεφάλαιο της τράπεζας ήταν μόνο 1.500.000 στερ­λίνες, όταν χρεοκόπησε το Νοέμβρη του 1857 οφειλόταν σε αυτήν το ποσό των 1.603.000 στερλινών μόνο από τέσσερις επιχειρήσεις του κλάδου του εμπορίου συναλλαγματικών (installment houses): Τη Mcdonald, τη Monteith, τη Wallace και την Pattison. Μια από τις βασικές λειτουργίες της τρά­πεζας ήταν να χορηγεί έντοκες προκαταβολές, δηλαδή οι ερ­γοστασιάρχες προμηθεύονταν από την τράπεζα κεφάλαιο

6. Μια τράπεζα που έχει προεξοφλήσει μια συναλλαγματική μπορεί στη συνέχεια να την προεξοφλήσει κι αυτή είτε σε μια άλλη εμπορική είτε στην εκδοτική τράπεζα. Αυτή η διαδικασία ονομάζεται ανωτοοεξόφληοη.

- 155 -

του οποίου η εγγύηση συνίστατο στην τελική πώληση των εμπορευμάτων που παράχθηκαν με το δάνειο που είχε προ- καταβληθεί. Η επιπολαιότητα με την οποία γινόταν η δια­χείριση των προεξοφλήσεων φαίνεται από το γεγονός ότι οι συναλλαγματικές της Mcdonald γίνονταν αποδεκτές από 127 διαφορετικές εταιρίες. Από αυτές ελέγχθηκαν μόνο οι 37· από αυτές, οι 21 κρίθηκαν μη ικανοποιητικές ή εντελώς κακές σύμφωνα με την έκθεση. Παρόλα αυτά, οι πιστώσεις της Mcdonald συνεχίζονταν με αμείωτο ρυθμό. Από το 1848 έγιναν στα βιβλία της τράπεζας παρεμβάσεις με τις οποίες τα χρέη μετατράπηκαν σε πιστώσεις και οι ζημιές σε στοι­χεία του ενεργητικού.

«Τα μέσα», λέει η έκθεση, «με τα οποία μπορεί να γίνει αυτό το είδος της μεταμφίεσης, θα γίνουν μάλλον καλύτε­ρα κατανοητά αν γίνει αναφορά στον τρόπο με τον οποίο πραγματοποιήθηκε η απαλλαγή από ένα χρέος με την ονο­μασία χρέος του Scarth μέσω της μετατροπής του σε διάφο­ρα στοιχεία του ενεργητικού. Αυτό το χρέος ανερχόταν σε120.000 στερλίνες και θα έπρεπε να εμφανίζεται στις δια- μαρτυρημένες συναλλαγματικές. Παρόλα αυτά, αυτό το χρέος κατανεμήθηκε σε τέσσερις ή πέντε ανοιχτούς πιστω­τικούς λογαριασμούς που έφεραν το όνομα του αποδέκτη των συναλλαγματικών του Scarth. Αυτοί οι λογαριασμοί χρεώνονταν με το ποσό των αντίστοιχων αποδοχών τους και συνάπτονταν ασφάλειες του ύψους των 75.000 στερλι­νών για τη ζωή των χρεωστών. Σε αυτές τις ασφάλειες, 33.000στερλίνες πληρώθηκαν ως ασφάλιστρα από την ίδια την τράπεζα. Τώρα όλα αυτά εμφανίζονται στα βιβλία ως στοιχεία του ενεργητικού.»

Τελικά, μετά από την έρευνα αποδείχτηκε ότι οι ίδιοι οι μέτοχοι της τράπεζας χρωστούσαν στην τράπεζα 988.000 στερλίνες.

- 156-

Ενώ το συνολικό κεφάλαιο της Northumberland and Durham District Bank μόλις που έφτανε τις 600.000 στερλί­νες, σχεδόν 1.000.000 στερλίνες δανείζονταν από αυτήν στην αφερέγγυα Derwent Iron Company. Παρόλο που ο κύ­ριος Jonathan Richarson, ο οποίος κινούσε τα νήματα στην τράπεζα και πρακτικά αποτελούσε το άτομο που διηύθυνε τα πάντα, δεν ήταν εταίρος της Derwent Iron Company, εν- διαφερόταν πολύ έντονα γι’ αυτήν την όχι πολλά υποσχό­μενη επιχείρηση, γιατί έπαιρνε ποσοστά στα κέρδη των με­ταλλευμάτων. Αυτή η περίπτωση αποτελεί ενδιαφέρον πα­ράδειγμα για τον τρόπο με τον οποίο καταβροχθίζεται ολό­κληρο το κεφάλαιο μιας μετοχικής τράπεζας με αποκλει­στικό σκοπό τη βελτίωση της ατομικής κερδοσκοπίας ενός εκ των διευθυνόντων συμβούλων της.

Αυτά τα δύο παραδείγματα από την έκθεση της Επιτρο­πής αποκαλύπτουν τη θλιβερή κατάσταση που επικρατεί στην ηθική και τη γενική συμπεριφορά των μετοχικών εμπο­ρικών επιχειρήσεων. Είναι φανερό ότι αυτά τα ιδρύματα, των οποίων η ραγδαία αναπτυσσόμενη επιρροή στην εθνι­κή οικονομία δεν μπορεί καθόλου να υποτιμηθεί, απέχουν πολύ ακόμα από το να έχουν επεξεργαστεί την κατάλληλη μορφή οργάνωσης. Παρά το γεγονός ότι αποτελούν ισχυ­ρούς μοχλούς ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων της σύγχρονης κοινωνίας, δεν έχουν δημιουργήσει ακόμα, όπως και οι επιχειρήσεις του Μεσαίωνα, μια συλλογική επιχει­ρηματική συνείδηση στη θέση της ατομικής ευθύνης την οποία έχουν συμφωνήσει να ξεφορτωθούν προς χάριν της ίδιας της μετοχικής οργάνωσης.

- 1 5 7 -

ΚΑΡΑ ΜΑΡΞ

ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΚΑΙ ΕΜΠΟΡΙΟ1

Αφού μελετήσαμε σε ένα προηγούμενο άρθρο τις μετα­βολές του πληθυσμού του Βασιλείου, στρεφόμαστε τώρα στις μεταβολές της παραγωγής. Στις στατιστικές που ακο­λουθούν απεικονίζονται οι εξαγωγές κάθε χρόνου από το 1844, ενώ οι αριθμοί που αναφέρονται στις εισαγωγές ξε­κινάνε από το 1854, μια ανωμαλία που οφείλεται στο γεγο­νός ότι η υπολογισμένη πραγματική αξία των εισαγωγών δεν εξακριβωνόταν επίσημα πριν το 1854.

Α. Εξαγωγές Συνολική δηλωμένη πραγματική αξία

των βρετανικών και ιρλανδικών προϊόντων που εξάγονται από το Ηνωμένο Βασίλειο

Έτος Στερλίνες Έτος Στερλίνες Έτος Στερλίνες

1844 58.534.705 1849 63.596.025 1854 97.184.726

1845 60.111.082 1850 71.367.885 1855 95.688.085

1846 57.786.876 1851 74.448.722 1856 115.826.948

1847 58.842.377 1852 78.076.854 1857 122.066.107

1848 52.849.445 1853 98.933.781 1858 116.608.911

I. Το άρθρο αυτό περιλαμβάνεται στη γερμανική συλλογή Α πάντω ν των Μαρξ-Ένγκελς, Marx Engels Werke, τόμ. 13, σελ. 496-499 και στην αντίστοιχη αγγλική συλλογή Marx Engels Collected Works, τόμ. 16, σελ. 492-496. Γράφτηκε από τον Μαρξ στα αγγλικά στις 5.9.1859. Δημοσιεύ­τηκε στις 23.9.1859 στην εφημερίδα New York Daily Tribune, αρ. φύλλου 5747.

- 159 -

Β. ΕισαγωγέςΣυνολική υπολογισμένη πραγματική αξία των εμπορευμάτων

πουεισήχθησανστο Ηνωμένο Βασίλειο

Έτος Στερλίνες Έτος Στερλίνες Έτος Στερλίνες

1854 152.389.053 1856 172.544.154 1858 163.795.803

1855 143.542.850 1857 187.844.441

Από τον πρώτο πίνακα (ραίνεται ότι οι εξαγωγές και κα­τά συνέπεια η παραγωγή υπερδιπλασιάστηκε την περίοδο από το 1844 μέχρι το 1857, ενώ ο πληθυσμός, όπως επιβε­βαιώνεται από τους αριθμούς που παρατίθενται σε προη­γούμενό μου άρθρο, μόλις που αυξήθηκε κατά 18%. Αυτό αποτελεί μια ιδιότυπη απάντηση στο δόγμα του αργόμισθου κληρικού Malthus. Ο πίνακας Α' απεικονίζει επιπλέον ένα νόμο της παραγωγής που μπορεί να αποδειχτεί με μαθημα­τική ακρίβεια από τη σύγκριση των εκθέσεων για τις βρετα­νικές εξαγωγές από το 1797. Ο νόμος είναι ο εξής: Όταν επέρχεται μια κρίση μέσω της υπερπαραγωγής και της υπερ- κερδοσκοπίας, οι παραγωγικές δυνάμεις του έθνους και η δυνατότητα απορρόφησης της παγκόσμιας αγοράς έχουν εν τω μεταξύ επεκταθεί τόσο πολύ, που μόνο προσωρινά μπο­ρούν να υποχωρήσουν από το ανώτατο σημείο που έχουν φτάσει και που, μετά από κάποιες ταλαντεύσεις που εκτεί­νονται στο διάστημα μερικών ετών, το επίπεδο της παρα­γωγής που χαρακτήριζε το ανώτατο σημείο της ευημερίας μιας περιόδου του βιομηχανικού κύκλου μετατρέπεται σε αφετηριακό σημείο της επόμενης περιόδου. Έτσι το έτος 1845 σημειώνει το υψηλότερο σημείο των παραγωγικών δυ­νάμεων κατά τη διάρκεια του βιομηχανικού κύκλου της πε­ριόδου από το 1837 μέχρι το 1847. Το 1846 ξεκινάει η αντί­στροφη κίνηση, το 1847 επέρχεται η καταστροφή της οποί-

- 160 -

ας οι συνέπειες εκδηλώνονται σε όλη τους την έκταση μόλις το 1848, όταν και ο όγκος των εξαγωγών πέφτει ακόμα και κάτω από τα επίπεδα του 1844. Το 1849, ωστόσο, ακολου­θεί όχι μόνο η ανάκαμψη, αλλά και το ξεπέρασμα κατά 3 εκατομμύρια των μεγεθών του 1845, του έτους της ανώτε­ρης ευημερίας του τελευταίου κύκλου, και αυτό το έτος απο­τελεί πλέον το επίπεδο στο οποίο δε θα ξαναπέσουν ποτέ ξανά οι εξαγωγές κατά τη διάρκεια του νέου κύκλου. Το μέ­γιστο σημείο θα επιτευχθεί πάλι το 1857, τη χρονιά της κρί­σης της οποίας το μαρτύριο καταγράφεται στις μειωμένες εξαγωγές του 1858. Αλλά ήδη το 1859, το μέγιστο σημείο της περιόδου από το 1847 μέχρι το 1857 γίνεται αφετηριακό ση­μείο ενός νέου οικονομικού κύκλου -σημείο, στο οποίο οι παραγωγικές δυνάμεις κατά πάσα πιθανότητα δε θα υπο­χωρήσουν ποτέ ξανά.

Αν συγκρίνουμε τους πίνακες Α' και Β', θα παρατηρή­σουμε ότι οι βρετανικές εξαγωγές υπολείπονται σημαντικά των βρετανικών εισαγωγών και ότι αυτή η δυσαναλογία αυ­ξάνεται παράλληλα με τον όγκο των εξαγωγών. Αυτό το φαινόμενο τώρα ερμηνεύτηκε από μερικούς Αγγλους συγ­γραφείς σα να περιήλθαν οι δυστυχείς Βρετανοί σε χρέη ένα­ντι των άλλων εθνών ή σα να πουλούσαν φτηνά και να αγο- ράζαν ακριβά και, γι’ αυτό, ένα μέρος του κόπου τους να χαριζόταν στο εξωτερικό. Το απλό γεγονός είναι ότι η Με­γάλη Βρετανία εισπράττει με τη μορφή των εισαγωγών από τα άλλα έθνη κάτι, έναντι του οποίου δε δίνει κανένα ισο­δύναμο. Αυτό συμβαίνει με τους ινδικούς φόρους υποτε- λείας που υφίστανται με διάφορες μορφές και με άλλες με­ταβιβάσεις για τόκους κεφαλαίων που έχουν δοθεί από την Αγγλία ως δάνειο σε προηγούμενες περιόδους. Η αυξανό­μενη δυσαναλογία ανάμεσα στις βρετανικές εισαγωγές και εξαγωγές αποδεικνύει επομένως μόνο το γεγονός ότι η

- 161 -

Αγγλία έχει αναπτύξει στην παγκόσμια αγορά τη λειτουρ­γία της ως δανειστή χρήματος ακόμα πιο γρήγορα από τη λειτουργία της ως εργοστασιάρχη και εμπόρου.

Από τα εισαγόμενα είδη, τέσσερα απαιτούν ιδιαίτερη προσοχή. Συγκεκριμένα: Ευγενή μέταλλα, σιτηρά, βαμβάκι και μαλλί. Οι μεταβολές των βρετανικών εισαγωγών και εξαγωγών ευγενών μετάλλων εξηγήθηκαν από τη New York Daily Tribune σε προηγούμενες ευκαιρίες.2 Εκεί αποδείχτη­κε, στη βάση επίσημων στοιχείων, ότι κατά τη διάρκεια της προηγούμενης εμπορικής κρίσης ο όγκος των χαρτονομι­σμάτων της Τράπεζας της Αγγλίας που ήταν σε κυκλοφο­ρία μάλλον μειώθηκε παρά αυξήθηκε από τότε που τα νέα χρυσωρυχεία άρχισαν να παίζουν ένα ρόλο. Δε θα υπεισέλ- θουμε, επομένως, σε αυτό το θέμα, αλλά θα περιοριστούμε να παρουσιάσουμε ένα γεγονός το οποίο, κατά τη γνώμη μας, δεν έχει σημειωθεί από τους Αγγλους συγγραφείς: Η ποσότητα του μεταλλικού χρήματος που κυκλοφορεί σε ένα έθνος μπορεί κατά προσέγγιση να εξαχθεί από τις λειτουρ­γίες του κρατικού νομισματοκοπείου. Για να εξακριβώ­σουμε, λοιπόν, τις μεταβολές της ποσότητας του μεταλλι­κού χρήματος στη Μεγάλη Βρετανία κατά τη διάρκεια της επίδρασης των καλιφορνέζικων και αυστραλιανών χρυσω­ρυχείων, παραθέτουμε τον ακόλουθο πίνακα που απεικο­νίζει την ποσότητα του μετάλλου που νομισματοποιήθηκε στο βασιλικό νομισματοκοπείο.

2. Βλ. το άρθρο του Κ. Μαρξ με τίτλο «Οι εμπορικές κρίσεις και η κυ­κλοφορία του χρήματος στην Αγγλία» στην παρούσα έκδοση.

- 162 -

Νομισματοποιημένος χρυσός, ασήμι και χαλκός στο βασιλικό νομισματοκοπείο ( τα νούμερα είναι σε στερλίνες)

Έτος Χρυσός Ασήμι Χαλκός Συνολικά

1844 3.563.949 626.670 7.246 4.197.865

1845 4.244.608 647.658 6.944 4.899.210

1846 4.334.911 559.548 6.496 4.900.955

1847 5.158.440 125.730 8.960 5.293.130

1848 2.451.999 35.442 2.688 2.490.129

1849 2.177.955 119.592 1.792 2.299.339

1850 1.491.836 129.096 448 1.621.380

1851 4.400.411 87.868 3.584 4.491.863

1852 8.742.270 189.596 4.312 8.936.178

1853 11.952.591 701.544 10.190 12.664.325

1854 4.152.183 140.480 61.538 4.354.201

1855 9.008.663 195.510 41.091 9.245.264

1856 6.002.114 462.528 11.418 6.476.060

1857 4.859.860 373.230 6.720 5.239.810

1858 1.231.023 445.896 13.440 1.690.359

Θα συγκρίνουμε τα συνολικά μεγέθη, αφού τα ασημένια και χάλκινα νομίσματα δεν μπορούν παρά να θεωρηθούν ως νομίσματα που αντικαθιστούν τα χρυσά νομίσματα· έτσι, για την εξέταση των συνολικών μεταβολών του με­ταλλικού χρήματος είναι αδιάφορο αν τα χρυσά νομίσμα­τα κυκλοφορούν τα ίδια ή αν οι υποδιαιρέσεις τους εκπρο­σωπούνται από υποκατάστατα νομίσματα.

Τα δεκαπέντε χρόνια στα οποία εκτείνεται ο παραπάνω πίνακας μπορούν να διαιρεθούν σε δύο σχεδόν ίσες περιό­δους, από τις οποίες η μία προηγείται των επιδράσεων των

- 163-

νέων χρυσοφόρων χωρών στη Μεγάλη Βρετανία, ενώ η άλ­λη χαρακτηρίζεται από τη ραγδαία εισροή χρυσού από τις νέες πηγές. Η πρώτη περίοδος χρονολογείται από το 1844 μέχρι το 1850 και η δεύτερη από το 1851 μέχρι το 1858, ενώ το έτος 1851 ξεχωρίζει λόγω της έναρξης της επίδρασης των μεταλλείων της Νέας Νότιας Ουαλίας και της Βικτόρια, κα­θώς και της τεράστιας αύξησης της προσφοράς καλιφορνέ- ζικου χρυσού, ο οποίος από 11.700 στερλίνες το 1848 αυ­ξήθηκε σε 1.600.000 στερλίνες το 1849, σε 5.000.000στερλί­νες το 1850 και σε 8.250.300 στερλίνες το 1851. Αν υπολο­γίσουμε τη συνολική ποσότητα του νομισματοποιημένου μετάλλου την περίοδο από το 1844 μέχρι το 1850 από τη μία, και την περίοδο από το 1851 μέχρι το 1858 από την άλλη, και στη συνέχεια υπολογίσουμε τον ετήσιο μέσο όρο κάθε περιόδου, θα δούμε ότι ο ετήσιος μέσος όρος των πρώτων εφτά ετών ανέρχεται στις 3.643.144 στερλίνες, ενώ των τε­λευταίων οχτώ ετών φτάνει το ποσό των 7.137.782 στερλι­νών. Κατά συνέπεια, το μεταλλικό χρήμα στη Μεγάλη Βρε­τανία αυξήθηκε στη διάρκεια της περιόδου κατά την οποία επέδρασαν οι νέες εισαγωγές χρυσού, κατά περίπου 100%. Αυτό σίγουρα αποδεικνύει την επίδραση που άσκησαν η Καλιφόρνια και η Αυστραλία στην ανάπτυξη του βρετανι­κού εσωτερικού εμπορίου, αλλά θα ήταν εντελώς λανθα­σμένο να εξάγουμε το συμπέρασμα ότι η κυκλοφορία του μεταλλικού χρήματος αυξήθηκε άμεσα από την εισροή του νέου χρυσού. Μια σύγκριση των μεμονωμένων ετών των δύο περιόδων πριν και μετά από τις ανακαλύψεις του χρυ­σού δείχνει το αντίθετο. Το 1854, για παράδειγμα, το με­ταλλικό χρήμα πέφτει κάτω από τα επίπεδα του 1845 και του 1846, και το 1858 μειώνεται πολύ κάτω από τα επίπεδα του 1844. Η ποσότητα του χρυσού που εισέρχεται στην κυ­κλοφορία με τη μορφή των νομισμάτων δεν καθορίζεται

- 164-

επομένως από την εισαγωγή των ράβδων χρυσού. Αντίθε­τα, η αιτία λόγω της οποίας απορροφήθηκε από την εσωτε­ρική κυκλοφορία ένα μεγαλύτερο μέρος από τον εισαγόμε- νο χρυσό κατά τη διάρκεια της δεύτερης περιόδου είναι η ανάπτυξη του εμπορίου και της βιομηχανίας. Αυτή η επέ­κταση μπορεί ωστόσο να αποδοθεί σε μεγάλο βαθμό στην επίδραση των νέων χρυσοφόρων χωρών.

- 165 -

Φ ΡΙΝ ΤΡΙΧ ΕΝ ΓΚ ΕΛ Σ

ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΑΤΗ ΤΗΣ ΣΥΣΤΑΣΗΣ ΜΕΤΟΧΙΚΩΝ ΕΤΑΙΡΙΩΝ ΣΤΗΝ ΑΓΓΛΙΑ1

Βρισκόμαστε τώρα στη φάση της πλήρους ανάπτυξης της ευημερίας και των ακμαζουσών δουλειών -και όταν λέμε βρισκόμαστε, εννοούμε ότι η επίσημη Αγγλία βρίσκεται σε αυτήν τη φάση, οι μεγάλοι καπιταλιστές. Το κεφάλαιο βρί­σκεται σε υπερπληθώρα στην αγορά και ψάχνει παντού για κερδοφόρα διέξοδο· κάλπικες επιχειρήσεις που ιδρύονται για την ευτυχία της ανθρωπότητας και τον πλουτισμό των επιχειρηματιών ξεφυτρώνουν από το έδαφος σαν τα μανι­τάρια. Τα ορυχεία, τα λατομεία ασφάλτου, οι ιππήλατοι σι­δηρόδρομοι για τις μεγάλες πόλεις, τα σιδηρουργεία φαί­νεται ότι είναι περισσότερο στη μόδα. Ορυχεία προσφέρο- νται για πώληση στο Βόλγα και στο Νέο Μεξικό· λατομεία ασφάλτου αγοράζονται στη Σαβοΐα, στο όρος Γιούρα, στο Αννόβερο· η Λισαβόνα και το Μπουένος Αιρες θα αποκτή­σουν ιππήλατους σιδηροδρόμους κλπ. Όλες αυτές οι μετο­χικές εταιρίες έχουν φυσικά ως αποκλειστικό σκοπό να ωθήσουν σε μικρό χρονικό διάστημα τις τιμές των μετοχών στα ύψη, έτσι ώστε οι επιχειρηματίες να μπορούν να ξε­φορτωθούν το μερίδιό τους πραγματοποιώντας κέρδος· δεν

1. Το άρθρο αυτό περιλαμβάνεται στη γερμανική συλλογή Α πάντω ν των Μαρξ-Ένγκελς, Marx Engels Werke, τόμ. 17, σελ. 458-460 και στην αντίστοιχη αγγλική συλλογή Marx Engels Collected Works, τόμ. 23, σελ.34-36. Γ ράφτηκε από τον Ένγκελς στα γερμανικά στις 4 .11.1871. Δημοσι­εύτηκε στις 11.11. 1871 στην εφημερίδα Der Volksstaat (όργανο του Σο­σιαλδημοκρατικού Εργατικού Κόμματος Γερμανίας από το 1869 μέχρι το 1876), αρ. φύλλου 91.

- 167 -

τους απασχολεί τι θα γίνει στη συνέχεια με τους μετόχους: «Μετά από εμάς το χάος!» Σε τρία-τέσσερα χρόνια τα 5/6 αυτών των εταιριών θα έχουν εξαφανιστεί και μαζί τους θα τραβήξουν και τα χρήματα των εγκλωβισμένων μετόχων. Αυτοί θα είναι, όπως πάντα, κυρίως άνθρωποι με λίγες οι­κονομίες, που τοποθέτησαν τις αποταμιεύσεις τους σε αυ- τέςτις «εξαιρετικά υγιείς και κερδοφόρες» επιχειρήσεις και μάλιστα τις τοποθέτησαν όταν ήδη οι μετοχές είχαν εκτινα­χθεί από την απάτη στα ύψη -και τους αξίζει μια τέτοια εξέ­λιξη. Η απάτη με τις μετοχές αποτελεί έναν από τους πιο αποτελεσματικούς τρόπους για τη μεταφορά των περιου­σιών των ανθρώπων με λίγες οικονομίες -που υποτίθεται, και εν μέρει τουλάχιστον ισχύει, ότι τις κέρδισαν μόνοι τους- προς τις τσέπες των μεγάλων καπιταλιστών με τρό­πο που κάνει φανερό ακόμα και στον πιο ηλίθιο ότι στο ση­μερινό κοινωνικό καθεστώς δεν μπορεί να υπάρξει «κεφά­λαιο που αποκτήθηκε με την εργασία του ιδίου», ότι, αντί­θετα, όλο το υπάρχον κεφάλαιο δεν είναι τίποτε άλλο, πα­ρά η ιδιοποίηση ξένης εργασίας χωρίς την καταβολή αντί­στοιχης πληρωμής. Και αν αυτή η απάτη με τις μετοχές που συνηθίζεται τελευταία έρθει με μεγάλη ορμή στη Γερμανία και την Αυστρία, αν οι πρίγκιπες και οι Εβραίοι, οι καγκε­λάριοι της αυτοκρατορίας2 και ο χαμηλόβαθμος κλήρος από κοινού βάλουν στο μάτι τις αποταμιεύσεις των ανθρώπων με λίγες οικονομίες, κάτι τέτοιο δεν μπορεί παρά να είναι ευπρόσδεκτο από εμάς.

Ωστόσο αυτή η πληθώρα κεφαλαίων, που κατευθύνεται στην αγορά χρήματος, αποτελεί μόνο την αντανάκλαση της άνθησης της μεγάλης βιομηχανίας. Σε όλους σχεδόν τους

2. Εδώο Ένγκελς εννοεί τη Γερμανική Αυτοκρατορία (Kaiserreich) που συγκροτήθηκε το 1871 και έμεινε γνωστή και ως Δεύτερο Ράιχ.

- 1 68 -

κλάδους της παραγωγής οι εργασίες προχωράνε με ρυθμούς πρωτόγνωρους εδώ και χρόνια. Αυτό συμβαίνει κυρίως στους δύο βασικούς βιομηχανικούς κλάδους της Αγγλίας, στους οποίους ο σίδηρος και το βαμβάκι αποτελούν τις πρώτες ύλες.

Τελικά, οι ιδιοκτήτες των κλωστηρίων του Λανκασάιρ έχουν και πάλι αρκετό βαμβάκι για να μπορούν να επεκτεί­νουν μαζικά τις εργασίες τους· και δε θα αφήσουν την ευ­καιρία ανεκμετάλλευτη. Μόνο στη μικρή πόλη του Όλντ- χαμ, δεκαπέντε νέα κλωστήρια είναι υπό κατασκευή, με πε­νήντα χιλιάδες αδράχτια κατά μέσο όρο το καθένα -ένα σύ­νολο 750.00 ροκών, σχεδόν όσες υπάρχουν σε ολόκληρη την Τελωνειακή Ένωση3 (χωρίς την Αλσατία)! Αντίστοιχου με­γέθους είναι και ο αριθμός αργαλειών, ενώ η ίδια εικόνα πα- ρατηρείται και στις άλλες πόλεις του Λανκασάιρ4. Τα ερ­γοστάσια που παρασκευάζουν τις μηχανές δουλεύουν για μήνες μετά, μερικά και για ένα χρόνο μετά, και καθορίζουν όποια τιμή θέλουν, αρκεί να μπορούν να παραδώσουν τις μηχανές. Εν συντομία, η κατάσταση φαίνεται να διαμορ­φώνεται πάλι όπως το 1844, μετά από το άνοιγμα της κινε­ζικής αγοράς5, όταν η μόνη αγωνία που είχαν οι εργοστα­

3. Βλ. υποσημείωση 7, σελ. 131 της παρούσας έκδοσης.4. Σημ. Μετ.: Εδώ ο Ένγκελς εννοεί την κομητεία και όχι την πόλη του

Λανκασάιρ-5. Η Συνθήκη του Νανκίνγκ το 1842, οι συμφωνίες μεταξύ Κίνας και

ΗΠΑ και μεταξύ Κίνας και Γαλλίας του 1844 παραμέρισαν τους περιορι­σμούς της εμπορικής επέκτασης της Αγγλίας και της Γαλλίας στην Κίνα. Η Κίνα εξαναγκάστηκε από τους Αγγλους αποικιοκράτες σε αυτήν τη λη­στρική Συνθήκη μετά από τη λήξη του πρώτου Πολέμου του Οπίου (1839- 1842). Σύμφωνα με αυτήν τη Συνθήκη, η Αγγλία πήρε το Χονγκ Κονγκ και πέντε από τα σημαντικότερα κινεζικά λιμάνια (Καντόνα, Αμόι, Φουτσόου, Νίγκμπο και Σαγκάη) άνοιξαν για το αγγλικό εμπόριο. Ακόμα προβλεπό-

- 169 -

σιάρχες ήταν αν θα μπορούν να ικανοποιήσουν την τερά­στια ζήτηση· όπως έλεγαν, έπρεπε να κατασκευάζουν ρού­χα για 300 εκατομμύρια ανθρώπους! Τότε ήρθε η αντι­στροφή της κατάστασης, όταν τα έτη 1845 και 1847 ξαφνι­κά αποδείχτηκε ότι οι 300 εκατομμύρια Κινέζοι κατασκεύα­ζαν μέχρι τώρα μόνοι τους τα ρούχα τους -αν είναι ποτέ δυ- νατόν- και έτσι τα τεράστια πλεονάζοντα αγγλικά εμπο­ρεύματα παρέμεναν συσσωρευμένα και απούλητα σε όλες τις αγορές, ενώ οι εργοστασιάρχες και οι κερδοσκόποι χρε­οκοπούσαν κατά εκατοντάδες. Το ίδιο θα συμβεί και αυτήν τη φορά· αυτοί οι άνθρωποι δε μαθαίνουν τίποτε, αλλά ακό­μα και αν μάθαιναν, θα εξαναγκάζονταν από τον εσωτερι­κό νόμο της καπιταλιστικής παραγωγής να επαναλαμβά­νουν συνεχώς σε όλο και μεγαλύτερη έκταση το γνωστό από παλιά κύκλο της οικονομικής άνθησης, της υπερπαραγω­γής και της κρίσης, μέχρις ότου τελικά η εξέγερση των προ­λετάριων θα απελευθέρωνε την κοινωνία από την αναγκαι­ότητα αυτού του ανούσιου κύκλου.

Κάποιος κύριος Schwitzguebel απαιτεί στην Volksstaat, στο όνομα κάποιων άγνωστων σε ’μένα ομοσπονδιακών επι­τροπών της ρομανσικής Ελβετίας6, να εξηγήσω καλύτερα αυ­

ταν η θέσπιση ευνοϊκών ζωνών εμπορίου για την Αγγλία. Στις 8.10.1843 η Κίνα εξαναγκάστηκε σε μία πρόσθετη συνθήκη με την οποία η Αγγλία απο- σπούσε νέες παραχωρήσεις από την Κ ίνα: Το δικαίωμα της δημιουργίας ει­δικών οικισμών στα ανοιχτά λιμάνια (Settlements), το δικαίωμα της ετε­ροδικίας (οι ξένοι υπήκοοι δεν υπόκειντο στην κινεζική νομοθεσία), καθώς και την υιοθέτηση της αρχής της μείζονος εύνοιας (προνόμια που απολάμ­βαναν τα άλλα κράτη στην Κίνα ίσχυαν αυτόματα και για την Αγγλία). Το 1844 η Κ ίνα εξαναγκάστηκε υπό την απειλή πολέμου να υπογράψει με τις ΗΠΑ και με τη Γαλλία παρόμοιες συμβάσεις. Έτσι ξεκίνησε η μετατροπή της Κίνας σε ημι-αποικία των καπιταλιστικών μεγάλων δυνάμεων.

6. Του τμήματος της Ελβετίας στο οποίο επίσημη γλώσσα είναι η λεγά­μενη ρομανσική.

- 170 -

τό που δημοσίευσα στην Volksstaat για τον κύριο Elpidin7. Δεν έχω καμία σχέση με τον κύριο Schwitzguebel και έτσι δεν μπορώ να πω γι’ αυτό το ζήτημα τίποτα σε οποιονδήποτε τρίτο. Αν, ωστόσο, ο ίδιος ο κύριος Elpidin επικοινωνούσε με τη Σύνταξη, θα θέσω τον εαυτό μου στη διάθεσή του και σε αυτήν την περίπτωση θα ζητήσω από τον εκδότη της Volksstaat να δώσει στον κύριο Elpidin τη διεύθυνσή μου, έτσι ώστε να επικοινωνήσει άμεσα μαζί μου.

7. Βλ. το άρθρο του Φρ. Ένγκελς με τίτλο «Die Adresse “Der Blirgerkrieg in Frankreich" und die englische Presse», Der Volksstaat, αρ. φύλλου 54, 5.6.1871 (στη γερμανική συλλογή Α πάντω ν των Μαρξ-Ένγκελς, Marx Engels Werke, τόμ. 17, σελ. 381 -382 και στην αντίστοιχη αγγλική έκδοση Marx Engels Collected Works, τόμ. 23, σελ. 375-377). Στην τελευταία πα­ράγραφο του άρθρου ο Elpidin κατηγορήθηκε ως κατάσκοπος.

- 171 -

ΚΑΡΑ ΜΑΡΞ

Ο ΜΑΡΞ ΣΤΟΝ ΕΝΓΚΕΛΣστο Λονδίνο'

[Μάντσεστερ] 25, Dover Street 31.5.1873

Αγαπητέ Fred.Μόλις έλαβα το γράμμα σου που πολύ με χαροποίησε.

Ωστόσο δε θέλω να τολμήσω καμία κρίση πριν βρω το χρό­νο να σκεφτώ το ζήτημα και ταυτόχρονα να συμβουλευτώ τις «αυθεντίες»2.

Εδώ, ενημέρωσα τον Moore για μια ιστορία που με βα­σανίζει προσωπικά εδώ και καιρό. Εκείνος πιστεύει όμως ότι το ζήτημα δεν μπορεί να λυθεί ή, τουλάχιστον, δεν μπο­ρεί να λυθεί pro tempore (προς το παρόν), λόγω των πολ­λών και στο μεγαλύτερο βαθμό μη εντοπισμένων ακόμα πα­ραγόντων οι οποίοι υπεισέρχονται. Το θέμα είναι το εξής: Γνωρίζεις τους πίνακες στους οποίους παρουσιάζονται οι τιμές, τα προεξοφλητικά επιτόκια κλπ. κλπ. στην κίνησή τους κατά τη διάρκεια του χρόνου στα ανοδικά και καθοδι­κά ζιγκ-ζαγκ τους. Έχω προσπαθήσει πολλές φορές -στην ανάλυση των κρίσεων- να υπολογίσω αυτά τα ups (πάνω) και downs (κάτω) ως ανώμαλη καμπύλη και πίστευα (ακό-

1. Το γράμμα αυτό περιλαμβάνεται στη γερμανική συλλογή Απάντω ν των Μαρξ-Ένγκελς, Marx Engels Werke, τόμ. 33, σελ. 82-84.

2. Εδώ ο Μαρξ εννοεί τον Carl Schorlemmer (Γερμανός χημικός, φίλος των Μαρξ και Ένγκελς, τον οποίο συμβουλεύονταν σε ζητήματα φυσικών επιστημών) και τον Samuel Moore (φίλος των Μαρξ και Ένγκελς και με­ταφραστής έργων του Μαρξ στα αγγλικά).

- 173 -

μα πιστεύω ότι είναι εφικτό με τη μελέτη επαρκούς υλικού) να προσδιορίσω μαθηματικά το βασικό νόμο των κρίσεων από αυτά τα στοιχεία. Ο Moore, όπως ήδη είπα, θεωρεί το πράγμα προς το παρόν ακατόρθωτο και εγώ αποφάσισα να το αφήσω προς το παρόν.

- 174 -

ΚΑΡΑ ΜΑΡΞ

Ο ΜΑΡΞ ΣΤΟΝ PJOTR LAWROWITSCH LAWROW

στο Λονδίνο'

(Λονδίνο), 18.6.1875

Αγαπητέ μου φίλε.Η εμπορική κρίση προχωράει. Τώρα, όλα εξαρτώνται

από τα νέα που θα φτάσουν από τις ασιατικές αγορές, ιδι­αίτερα από την αγορά των Ανατολικών Ινδιών, οι οποίες εδώ και χρόνια καθίσταντο σε όλο και μεγαλύτερο βαθμό κορεσμένες. Κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες, ωστόσο, το ξέσπασμά της δεν είναι πολύ πιθανό· το οριστικό κραχ θα μπορούσε να αναβληθεί ακόμα μέχρι το φθινόπωρο.

Το πραγματικά αξιοσημείωτο φαινόμενο είναι η μείωση της περιοδικής διάρκειας του γενικού κύκλου των κρίσεων. Ποτέ δε θεωρούσα αυτήν τη διάρκεια ως σταθερό, αλλά πά­ντα ως μειούμενο μέγεθος· το ευχάριστο, όμως, είναι ότι εμ­φανίζει τόσο χειροπιαστές ενδείξεις της μείωσής της. Πρό­κειται για έναν κακό οιωνό για τη διάρκεια του αστικού κό­σμου.

Τους χαιρετισμούς μου στον κύριο και την κυρία Noel2.

Ολοκληρωτικά δικός Σας.Κ. Μ.

1. Το γράμμα αυτό περιλαμβάνεται στη γερμανική συλλογή Απάντω ν των Μαρξ-Ένγκελς, Marx Engels Werke, τόμ. 34, σελ. 145.

2. Ψευδώνυμο του Walerian Nikolajewitsch Smimow και της συζύγου του Rosalia Idelson.

- 175 -

Κ ΑΡΑ ΜΑΡΞ

Ο ΜΑΡΞ ΣΤΟΝ NIKOLAI FRANZEWITSCH DANIELSON1

στην Πετρούπολη

Λονδίνο, 10.4.1879

Αξιότιμε κύριε.Όταν έλαβα το γράμμα σας του Φλεβάρη (και ταυτόχρο­

να έφτασαν στα χέρια μου το τυπωμένο κείμενο, καθώς και τα άλλα πράγματα που αναφέρετε)2, η γυναίκα μου ήταν τό­σο άρρωστη, που οι γιατροί αμφέβαλλαν αν θα μπορούσε να ξεπεράσει την κρίση, ενώ την ίδια περίοδο πέρασα κι εγώ κάμποσα σε ζητήματα υγείας. (Από τότε που δεν μπόρεσα να κάνω το ταξίδι που κάνω κάθε χρόνο στο Κάρλσμπαντ, λόγω της κατάστασης στη Γερμανία και την Αυστρία, δεν ήμουν στην ουσίαποτέ ιδιαίτερα καλά στην υγεία μου.) Κά­τω από αυτές τις συνθήκες, οι οποίες βελτιώθηκαν μόλις πριν λίγο καιρό, δεν μπόρεσα να μελετήσω το υλικό που μου στείλατε. Εν τω μεταξύ σας έστειλα με ένα Γερμανό, που πή­γαινε για την Αγία Πετρούπολη, ένα γράμμα στο οποίο πε­ριοριζόμουν στην επιβεβαίωση της παραλαβής του γράμ-

I. Το γράμμα αυτό περιλαμβάνεται στη γερμανική συλλογή Απάντω ν των Μαρξ-Ένγκελς, Marx Engels Werke, τόμ. 34, σελ. 370-375.

2 .0 Μαρξ εννοεί εδώ πιθανώς το γράμμα και το δέμα της 5.2.1879 το οποίο ο Nikolai Franzewitsch Danielson αναφέρει στο γράμμα του στον Μαρξ στις 5.3.1879. Στις 5.2.1879 ο Danielson έστειλε στον Μαρξ μια επι­σκόπηση της οικονομικής κατάστασης και της οικονομικής πολιτικής της Ρωσίας «των τελευταίων 15 ετών» και ένα μεγάλο αριθμό βιβλίων στα οποία βασίστηκε αυτή η επισκόπηση, κάποια από τα οποία ήταν σπάνια.

- 177 -

ματός σας και στη σύσταση του κομιστή. Προς μεγάλη μου έκπληξη ωστόσο, αυτός εμφανίστηκε χτες πάλι εδώ και μου εξήγησε ότι δεν μπόρεσε να φτάσει πιο μακριά από το Βε­ρολίνο και ότι είχε εγκαταλείψει πλήρως την ιδέα του για το ταξίδι στην Πετρούπολη.

Και τώρα πρέπει καταρχάς να σας ενημερώσω (cela est tout-a-fait confidentiel3) ότι έλαβα από τη Γερμανία την πλη­ροφορία ότι ο δεύτερός μου τόμος4 δε θα μπορούσε να δη­μοσιευτεί για όσο καιρό το σημερινό καθεστώς διατηρεί την τωρινή του αυστηρότητα. Αυτό το νέο δεν αποτέλεσε για ’μένα καμία έκπληξη με δεδομένο το status quo (ισχύουσα κατάσταση πραγμάτων) και πρέπει να παραδεχτώ ότι για τους ακόλουθους λόγους ούτε καν με εκνεύρισε:

Πρώτο: Δε θα δημοσίευα σε καμία περίπτωση το δεύτε­ρο τόμο πριν φτάσει στην κορύφωσή της η τρέχουσα βιο­μηχανική κρίση στην Αγγλία. Τα φαινόμενα είναι αυτήν τη φορά εντελώς ιδιαίτερα, διαχωρίζονται σε πολλά σημεία από τα προηγούμενα και αυτό -πέρα από τις άλλες περι­στάσεις που τροποποιούνται- εξηγείται εύκολα από το γε­

3. Και αυτό εντελώς εμπιστευτικά.4 .0 Μαρξ είχε την πρόθεση να δημοσιεύσει το βασικό οικονομικό του

έργο σε τρεις τόμους. Το 1867 κυκλοφόρησε ο πρώτος τόμος Του Κ εφα­λαίου, στον πρόλογο του οποίου ο Μαρξ γνωστοποιούσε την ακόλουθη σειρά: «Ο δεύτερος τόμος αυτού του συγγράμματος», έγραφε, «θα πραγ­ματεύεται το προτσές της κυκλοφορίας του κεφαλαίου (βιβλίο II) και τις μορφές του συνολικού προτσές (βφλίο III) και ο ΐιλευταίος, ο τρίτος τό­μος (βιβλίο IV), την ιστορία της θεωρία?.» Ωστόσο ο ίδιος ο Μαρξ δεν μπό­ρεσε να πραγματοποιήσει αυτό το σχέδιο. Μετά από το θάνατό του, ο Ένγκελς απέκτησε τα χειρόγραφα και εξέδωσε το 1885 το βιβλίο 11 ως δεύ­τερο τόμο και το 1894 το βιβλίο III ως τρίτο τόμο Του Κεφαλαίου. Ο Ένγκελς δεν έφτασε στην επεξεργασία και τη δημοσίευση του τέταρτου τό­μου Του Κεφαλαίου, που δημοσιεύτηκε αργότερα ως Θεωρίες για την Υπε­ραξία (σε τρεις τόμους).

- 178 -

γονός ότι ποτέ στο παρελθόν δεν προηγήθηκαν της αγγλι­κής κρίσης τεράστιες και με πεντάχρονη ήδη διάρκεια κρί­σεις στις Ηνωμένες Πολιτείες, τη Νότια Αμερική, τη Γερ­μανία, την Αυστρία κλπ.

Π ρέπει να παρατηρήσουμε αυτές τις τρέχουσες εξελίξεις μέχρι το πράγμα να ωριμάσει· μόνο τότε μπορούμε να τις «καταναλώσουμε παραγωγικά», δηλαδή «θεωρητικά».

Μια από τις ιδιαιτερότητες της τρέχουσας κατάστασης είναι αυτή: Όπως ξέρετε, τραπεζικά κραχ έλαβαν χώρα στη Σκοτία και σε μερικές αγγλικές κομητείες, κυρίως στα δυ­τικά (Κορνουάλη και Ουαλία). Ωστόσο το πραγματικό κέ­ντρο της αγοράς χρήματος-όχι μόνο του Ηνωμένου Βασι­λείου, αλλά και του κόσμου- το Λονδίνο, μόνο λίγο έχει επηρεαστεί μέχρι στιγμής. Αντίθετα, πέρα από λίγες εξαι­ρέσεις, οι μεγάλες μετοχικές τράπεζες όπως η Τράπεζα της Αγγλίας μόνο όφελος έχουν από τη γενική στασιμότητα (Flaute). Όσο για το τι σημαίνει αυτή η στασιμότητα, μπο- ρείτε να το συμπεράνετε από την πλήρη απουσία ελπίδας των Αγγλων Φιλισταίων της βιομηχανίας και του εμπορί­ου ότι θα ξαναδούν κάποια στιγμή καλύτερες μέρες. Δεν έχω βιώσει ποτέ κάτι τέτοιο, δεν υπήρξα ποτέ μέχρι τώρα μάρ­τυρας παρόμοιου πανικού, παρόλο που ήμουν στο Λονδί­νο το 1857 και το 1866!

Χωρίς αμφιβολία, η κατάσταση της Τράπεζας της Γαλ­λίας -η οποία μετά από τις τελευταίες εξελίξεις στην κυ­κλοφορία μεταξύ των δύο χωρών έχει μετατραπεί σε πα­ράρτημα της Τράπεζας της Αγγλίας- ευνοεί μεταξύ άλλων την αγορά χρήματος του Λονδίνου. Η Τράπεζα της Γαλλίας διατηρεί τεράστια αποθέματα ευγενών μετάλλων, αφού η με- τατρεψιμότητα των τραπεζογραμματίων της δεν έχει απο- κατασταθεί ακόμα, και με την παραμικρή ένδειξη διαταρα­χής ρέει γαλλικό χρήμα στο χρηματιστήριο του Λονδίνου για

- 179 -

να αγοράσει αμέσως απαξιωμένα χαρτιά. Αν το περασμένο φθινόπωρο το γαλλικό χρήμα αποσυρόταν ξαφνικά, τότε η Τράπεζα της Αγγλίας θα έπρεπε να καταφύγει στο τελευταίο της όπλο in extremis, στην αναστολή του Τραπεζικού Νό­μου5, και τότε θα είχαμε το κραχ στην αγορά χρήματος.

Από την άλλη μεριά, ο ομαλός τρόπος με τον οποίο έγι- νε κατορθωτή η επάνοδος της μετατρεψιμότητας στις Ηνω­μένες Πολιτείες παραμέρισε κάθε ένταση στα αποθέματα της Τράπεζας της Αγγλίας, στο βαθμό που προέρχονταν από εκεί. Ο βασικός παράγοντας όμως που συνέβαλε μέχρι τώρα στην αποφυγή μιας έκρηξης στην αγορά χρήματος του Λονδίνου είναι η ολοφάνερα ομαλή κατάσταση των τρα­πεζών του Λάνκασαϊρ και των υπόλοιπων βιομηχανικών περιοχών (εκτός από τις περιοχές με τα μεταλλεία στα δυ­τικά)· παρόλα αυτά, είναι εντελώς βέβαιο ότι αυτές οι τρά­πεζες όχι μόνο έχουν ένα μεγάλο μέρος των κεφαλαίων τους σε προεξοφλημένες συναλλαγματικές και σε προκαταβολές για τη χρηματοδότηση μη επικερδών δραστηριοτήτων των εργοστασιαρχών, αλλά και έχουν τοποθετήσει, π.χ., στο Όλντχαμ μεγάλα κεφάλαια στην ίδρυση νέων εργοστασίων. Την ίδια στιγμή αυξάνονται καθημερινά τα αποθέματα, ιδι­αίτερα στα εμπορεύματα βάμβακος, όχι μόνο στην Ασία (κυρίως στις Ινδίες), όπου στέλνονται με παρακαταθήκη6, αλλά και στο Μάντσεστερ κλπ. κλπ. Είναι δύσκολο να φα­νταστούμε πώς μπορεί να τελειώσει όλο αυιό χωρίς γενι­

5. Αναλυτικά για τον Τραπεζικό Νόμο του Sir Robert Peel βλ. στο άρ­θρο του Μαρξ με τίτλο «Ο τραπεζικός νόμος του 1844 και η νομισματική κρίση στην Αγγλία» στην παρούσα έκδοση.

6. Σύμβαση μεταξύ δύο προσώπων, του καταθέτη και του θεματοφύ- λακα, για την αποστολή εμπορευμάτων από τον πρώτο στο δεύτερο με σκο­πό τη φύλαξη μέχρι την προώθησή τους στην αγορά.

κό κραχ, το οποίο αρχικά θα παρασύρει τους εργοστα­σιάρχες και στη συνέχεια τις τοπικές τράπεζες και μετά θα επιδράσει άμεσα στην αγορά χρήματος του Λονδίνου.

Εν τω μεταξύ οι απεργίες και οι ταραχές γενικεύονται.Παρατηρώ en passant ότι κατά τη διάρκεια του προη­

γούμενου χρόνου, που ήταν πολύ δυσοίωνος για όλη την υπόλοιπη επιχειρηματική ζωή, οι σιδηρόδρομοι άνθισαν γε­νικά μόνο στη βάση εξαιρετικών περιστάσεων, όπως η Έκθεση του Παρισιού7 κλπ. Στην πραγματικότητα διατη­ρούν ακόμα μόνο την επίφαση της ευημερίας μέσω της συσ­σώρευσης χρεών με τα οποία αυξάνουν καθημερινά τον κε­φαλαιακό τους λογαριασμό.

Όπως κι αν εξελιχτεί τώρα αυτή η κρίση -της οποίας η αναλυτική παρατήρηση είναι φυσικά ύψιστης σημασίας για το μελετητή της καπιταλιστικής παραγωγής και για τον επαγγελματία θεωρητικό- θα ξεπεραστεί όπως και οι προη­γούμενες κρίσεις και θα ξεκινήσει ένας νέος «βιομηχανικός κύκλος» με όλες του τις ιδιαίτερες φάσεις της ευημερίας κλπ.

Ωστόσο κάτω από τη σκέπη αυτής της «ολοφάνερα» πο­λύ υγιούς αγγλικής κοινωνίας παραμονεύει μια άλλη κρί­ση -αυτή στη γεωργία- που θα προκαλέσει μεγάλες και βα­θιές αλλαγές στην κοινωνική της δομή. Θα επανέλθω σε αυ­τό το θέμα κάποια άλλη στιγμή. Αυτήν τη στιγμή θα με οδη­γούσε πολύ μακριά.

Δεύτερο: Ο όγκος του υλικού το οποίο έχω συγκεντρώ­σει όχι μόνο από τη Ρωσία, αλλά και από τις Ηνωμένες Πο­λιτείες, μου δίνει ευτυχώς το «πρόσχημα» να συνεχίσω τις έρευνές μου «αντί να τις περατώσω οριστικά για δημοσί­ευση».

Τρίτο: Ο γιατρός μου με νουθέτησε να μειώσω σημαντι­

7. To 1878 έγινε στο Παρίσι η παγκόσμια έκθεση εμπορευμάτων.

- 181 -

κά την «εργάσιμη μέρα» μου αν δε θέλω να πέσω ξανά στην κατάσταση που ήμουν πριν το 1874 και τα επόμενα χρόνια, οπότε και το μεγαλύτερο διάστημα υπέφερα από πονοκε­φάλους, με συνέπεια μετά από λίγες μόνο ώρες εργασίας να αναγκάζομαι να διακόπτω.

Σχετικά με το πολύ αξιοσημείωτο γράμμα σας θα αρκε- στώ σε λίγες παρατηρήσεις:

Οι σιδηρόδρομοι δημιουργήθηκαν αρχικά ως «couron- nement de 1’ oeuvre» (επιστέγασμα του έργου) σε κάθε χώ­ρα που η σύγχρονη βιομηχανία είχε αναπτυχθεί στο μέγιστο βαθμό, στην Αγγλία, στις Ηνωμένες Πολιτείες, στο Βέλγιο, στη Γαλλία κλπ. Τους ονομάζω «couronnement de I ’ oeuvre» όχι μόνο με την έννοια ότι δημιουργήθηκε επιτέλους το μέ­σο συγκοινωνίας (μαζί με τα υπερωκεάνια ατμόπλοια και τον τηλέγραφο) που χρειάζονταν τα σύγχρονα μέσα παρα­γωγής, αλλά και επειδή αποτέλεσαν τη βάση για τεράστιες μετοχικές εταιρίες, δημιουργώντας έτσι ένα νέο σημείο αφε­τηρίας για όλα τα άλλα είδη μετοχικών εταιριών, με πρώτες τις τραπεζικές εταιρίες. Με λίγα λόγια, έδωσαν μια πρωτό­γνωρη ώθηση στη συγκέντρωση (Konzentration) του κεφα­λαίου, ενώ συνέβαλαν επίσης στην επιτάχυνση και την ενί­σχυση της κοσμοπολίτικης δραστηριότητας του δανειακού κεφαλαίου, το οποίο τώρα περιβάλλει τον κόσμο με ένα δί­κτυο χρηματιστικής απάτης και αμοιβαίων χρεών πρόκει­ται για την καπιταλιστική μορφή «διεθνούς» αδελφότητας.

Από την άλλη μεριά, ο ερχομός του συστήματος των σι­δηροδρόμων στις ηγετικές χώρες του καπιταλισμού επέ­τρεψε, ακόμα και εξανάγκασε τα κράτη στα οποία ο καπι­ταλισμός περιοριζόταν ακόμα σε λίγα σημεία της κοινω­νίας, να δημιουργήσουν τώρα σε σύντομο διάστημα το κα­πιταλιστικό τους εποικοδόμημα και να το επεκτείνουν σε διαστάσεις που βρίσκονται σε ολοκληρωτική δυσαναλογία

- 182-

με το μεγαλύτερο μέρος της κοινωνικής παραγωγής που λει­τουργεί κυρίως με τις παραδοσιακές μορφές. Δεν υπάρχει λοιπόν η παραμικρή αμφιβολία ότι η κατασκευή σιδηρο­δρόμων σε αυτά τα κράτη προώθησε την κοινωνική και πο­λιτική αποσύνθεση, ενώ στα πιο προοδευτικά κράτη επιτά­χυνε την οριστική ανάπτυξη της καπιταλιστικής παραγω­γής και με αυτόν τον τρόπο τον οριστικό τους μετασχημα­τισμό. Σε όλα τα κράτη, με την εξαίρεση της Αγγλίας, οι σι­δηροδρομικές εταιρίες πλούτισαν και γιγαντώθηκαν από τη στήριξη των κυβερνήσεων σε βάρος των κρατικών τα­μείων. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, εκτός από τα κέρδη τους, πήραν ως δώρο και ένα μεγάλο μέρος της κρατικής γης και μάλιστα όχι μόνο αυτής που απαιτούνταν για την κατα­σκευή των σιδηροδρομικών γραμμών, αλλά και πολλά επι­πλέον μίλια γης και από τις δύο πλευρές των γραμμών, με δάση κλπ. Έτσι έγιναν οι μεγαλύτεροι γαιοκτήμονες, αφού φυσικά οι μικροί μετακινούμενοι farmers προτιμούσαν αυ­τού του είδους τη γη για να εξασφαλίσουν ευνοϊκές δυνα­τότητες μεταφοράς των προϊόντων τους.8

Το σύστημα που δημιουργήθηκε στη Γαλλία από τον Λουδοβίκο Φίλιππο και το οποίο παρέδιδε τους σιδηρο­δρόμους σε μια μικρή σπείρα αριστοκρατών του χρηματι- στικού κεφαλαίου, τους χορηγούσε μακροπρόθεσμους τίτ­λους ιδιοκτησίας, εγγυόταν γι’ αυτούς τους τόκους από τον κρατικό κορβανά κλπ. κλπ., ωθήθηκε στα άκρα από τον Λουδοβίκο Βοναπάρτη, του οποίου το καθεστώς ιδρύθηκε ουσιαστικά στο έδαφος των σιδηροδρομικών παραχωρή­σεων, απέναντι στις οποίες ήταν τόσο συγκαταβατικός,

8. Σημ. Μετ.: Εδώ ο Μαρξ υπονοεί ότι ο ι μεγάλες σιδηροδρομικές εται­ρίες, στις οποίες ανήκε η γη, νοίκιαζαν αυτήν τη γη στους farmers, τους κα­πιταλιστές της αγροτικής παραγωγής.

- 1 83 -

ώστε να δωρίζει σε διάφορους αναδόχους διώρυγες κλπ.Αλλά στην Αυστρία και κυρίως στην Ιταλία οι σιδηρό­

δρομοι αποτέλεσαν μια νέα πηγή αφόρητης χρέωσης του κράτους και επιβάρυνσης των μαζών.

Φυσικά σε γενικές γραμμές οι σιδηρόδρομοι έδωσαν μια ισχυρή ώθηση στην ανάπτυξη του εξωτερικού εμπορίου, ωστόσο αυτό το εμπόριο αύξησε την εξαθλίωση των μαζών στις χώρες που εξήγαγαν κατά κύριο λόγο πρώτες ύλες. Όχι μόνο επειδή τα νέα χρέη που συνάφθηκαν από τις κυβερνή­σεις προς όφελος των σιδηροδρόμων αύξησαν τη φορολο­γική επιβάρυνση που βάραινε τις μάζες, αλλά και λόγω του γεγονότος ότι από τη στιγμή που ολόκληρη η τοπική παρα­γωγή μπορούσε να μετατραπεί σε κοσμοπολίτικο χρυσό, πολλά εμπορεύματα που πριν ήταν φθηνά, επειδή στο με­γαλύτερο μέρος τους έμεναν απούλητα, όπως φρούτα, κρα­σί, ψάρι, θηράματα κλπ., ακρίβυναν και αφαιρέθηκαν από την κατανάλωση του λαού. Από την άλλη μεριά, η ίδια η πα­ραγωγή, εννοώ το συγκεκριμένο είδος της παραγωγής, με­ταβλήθηκε ανάλογα με το αν ήταν περισσότερο ή λιγότερο κατάλληλη για εξαγωγή, ενώ προηγούμενα ήταν προσαρ­μοσμένη κυρίως στην κατανάλωση in loco (στην τοπική κα­τανάλωση). Έτσι, π.χ., στο Σλέσβιχ-Χόλσταϊν, η καλλιερ­γήσιμη γη μετατράπηκε σε βοσκοτόπια επειδή η εξαγωγή ζώ­ων ήταν πιο επικερδής- ταυτόχρονα, όμως, εκδιώχτηκε και ο πληθυσμός. Όλες αυτές οι αλλαγές ήταν στην πραγματι­κότητα πολύ επικερδείς για τους μεγάλους γαιοκτήμονες, τους τοκογλύφους, τους εμπόρους, τους τραπεζίτες κλπ., αλλά πολύ λυπηρές για τους πραγματικούς παραγωγούς!

Είναι αδύνατο, για να κλείσω έτσι αυτό το γράμμα (πλη­σιάζει όλο και πιο πολύ η ώρα που πρέπει να το πάω στο τα­χυδρομείο), να βρω πραγματικές αναλογίες ανάμεσα στις Ηνωμένες Πολιτείες και τη Ρωσία. Εκεί μειώνονται καθη­

- 184 -

μερινά τα έξοδα της κυβέρνησης και το κρατικό χρέος μει­ώνεται γρήγορα και κάθε χρόνο· εδώ, η χρεοκοπία του κρά­τους εμφανίζεται όλο και περισσότερο ως η αναπόφευκτη κατάληξη. Εκεί το κράτος ξέφυγε από το χάρτινο χρήμα (ακόμα κι αν αυτό έγινε με άτιμο τρόπο προς όφελος των πι­στωτών και σε βάρος των menu peuple’)· εδώ κανένα εργο­στάσιο δεν πάει τόσο καλά όσο το εργοστάσιο κατασκευής χάρτινου χρήματος. Εκεί η συγκέντρωση του κεφαλαίου και η σταδιακή απαλλοτρίωση των μαζών δεν αποτελεί απλώς προϋπόθεση, αλλά και φυσικό αποτέλεσμα μιας ραγδαίας βιομηχανικής ανάπτυξης χωρίς προηγούμενο (αποτέλεσμα το οποίο γενικά επιταχύνθηκε τεχνητά από τον εμφύλιο πό­λεμο), μιας προόδου στη γεωργία κλπ. Η Ρωσία θυμίζει πε­ρισσότερο τα χρόνια του Λουδοβίκου ΙΔ' και του Λουδοβί­κου ΙΕ', στα οποία το χρηματιστικό, εμπορικό και βιομη­χανικό εποικοδόμημα ή καλύτερα η πρόσοψη του κοινωνι­κού οικοδομήματος φαινόταν ως ειρωνεία μπροστά στη βαλτωμένη κατάσταση του βασικού τμήματος της παραγω­γής (γεωργία) και στη μιζέρια των παραγωγών (παρόλο που τότε υπήρχε εκεί πολύ πιο στέρεα βάση από αυτήν που υπάρ­χει σήμερα στη Ρωσία). Οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν υπερ­κεράσει κατά πολύ την Αγγλία στο ρυθμό της προόδου της οικονομίας, αν και ακόμα βρίσκονται πίσω της όσον αφο­ρά τον όγκο του ιδιοποιούμενου προϊόντος· αλλά ταυτό­χρονα γίνονται και οι μάζες πιο κινητικές, ενώ διαθέτουν στα χέρια τους και ισχυρό πολιτικό οπλοστάσιο για να απορρίψουν τη μορφή της ανάπτυξης που γίνεται σε βάρος τους. Δε χρειάζεται να αναπτύξω τις αντιθέσεις.

Παρεμπιπτόντως, ποιο είναι κατά τη γνώμη σας το κα­λύτερο ρωσικό έργο για την Π ίστη και τις τράπεζες;

9. Των απλών ανθρώπων.

- 185 -

Ο κύριος Kaufmann ήταν τόσο ευγενικός που μου έστει­λε το βιβλίο του για τη Θεωρία και την Πράξη της Τραπεζι­κής, αλλά εγώ εξεπλάγην κάπως που ο πρώην έξυπνος κρι­τικός μου από το Messenger d e l’ Europe'0 της Πετρούπο­λης μεταμορφώθηκε σε ένα είδος Π ινδάρου'1 της σύγχρονης χρηματιστηριακής απάτης. Εκτός από αυτό, το βιβλίο προ­σεγγίζεται αποκλειστικά από την οπτική γωνία του ειδικού -και γενικά δεν περιμένω περισσότερα από βιβλία αυτού του είδους- ενώ στις λεπτομέρειές του δεν περιέχει τίποτα πρωτότυπο. Το καλύτερο μέρος του είναι η πολεμική ενά­ντια στο χάρτινο χρήμα.

Ισχυρίζεται ότι ορισμένοι τραπεζίτες του εξωτερικού, στους οποίους κάποια κυβέρνηση ήθελε να δώσει νέα δά­νεια, απαίτησαν ως εγγύηση την ψήφιση Συντάγματος. Αυ­τό δεν το πιστεύω καθόλου, αφού οι σύγχρονες μέθοδοι που αξιοποιούν για τις δουλειές τους βρίσκουν μέχρι τώρα εξί­σου εύφορο έδαφος σε όλες τις μορφές της διακυβέρνησης, κάτι που θα μπορούσε να ισχύει και γι’ αυτήν την περίπτω­ση.

Δικός σας.A. Williams'2

10.0 Ρώσος αστός οικονομολόγος Illarion Ignatjewitsch Kaufman δη­μοσίευσε στο περιοδικό Westnik Jewropy της Πετρούπολης (τόμ. Γ \ 1872) ένα άρθρο για τον πρώτο τόμο Τον Κ εφαλαίου του Μαρξ με τον τίτλο «Totschkasrenijapolitico-ekonomitscheskoikritikiuKarlaM arxa».Tc^- ριοδικό Westnik Jewropy (Αγγελιοφόρος της Ευρώπης) κυκλοφορούσε από το 1866 μέχρι το 1918- υπερασπιζόταν τα συμφέροντα της φιλελεύθε­ρης αστικής τάξης και ασκούσε σφοδρή πολεμική απέναντι στο μαρξισμό.

I Ι.ΟΠίνδαρος (522-443 π.Χ.) ήταν λυρικός ποιητής της αρχαίας Ελλά­δας και ζούσε από τη συγγραφή διθυράμβων και εγκωμίων για σημαίνου- σες προσωπικότητες της εποχής.

12. Ψευδώνυμο του Μαρξ.

Φ ΡΙΝ ΤΡΙΧ ΕΝ ΓΚ ΕΛ Σ

Ο ΕΝΓΚΕΛΣ ΣΤΟΝ AUGUST BEBELστη Λειψία'

Λονδίνο, 22.12.1882

Αγαπητέ Bebel.

Η κρίση στην Αμερική, όπως και η εγχώρια, όπως και η πίεση στη γερμανική βιομηχανία που ακόμα δεν έχει εξα­πλωθεί παντού, δε μου (ραίνεται ως μια κανονική κρίση, αλ­λά μάλλον ως επακόλουθο της υπερπαραγωγής της προη­γούμενης κρίσης. Το κραχ στη Γερμανία επισπεύστηκε την προηγούμενη φορά λόγω της απάτης των εκατομμυρίων, ενώ εδώ και στην Αμερική ήρθε στην ώρα του, το 1877. Πο­τέ όμως δεν αναπτύχθηκαν οι παραγωγικές δυνάμεις κατά τη διάρκεια μιας περιόδου ευημερίας όσο την περίοδο 1871- 1877· γ ι’ αυτό δημιουργήθηκε, παρόμοια με την περίοδο 1837-1842, μια χρόνια πίεση εδώ και στη Γ ερμανία στους βασικούς βιομηχανικούς κλάδους, ιδιαίτερα στο βαμβάκι και το σίδηρο· οι αγορές δεν μπορούν ακόμα να χωνέψουν όλα τα προϊόντα. Η αμερικανική βιομηχανία δουλεύει ακό­μα κυρίως για την προστατευμένη εγχώρια αγορά και γι’ αυτό πολύ εύκολα μπορεί να προκύψει εκεί μια τοπική εν­διάμεση κρίση ως συνέπεια της ταχείας ανάπτυξης της πα­ραγωγής· σε τελική ανάλυση όμως αυτή θα υπηρετεί μόνο

I. Το γράμμα αυτό περιλαμβάνεται στη γερμανική συλλογή Απάντων των Μαρξ-Ένγκελς, Marx Engels Werke, τόμ. 35, σελ. 415-417.

- 187 -

τη συντόμευση του χρόνου στον οποίο η Αμερική θα είναι ικανή για εξαγωγές και θα εμφανιστεί στην παγκόσμια αγο­ρά ως ο πιο επικίνδυνος ανταγωνιστής της Αγγλίας. Δεν πι­στεύω επομένως -και ο Μαρξ είναι της ίδιας άποψης- ότι η πραγματική κρίση θα έρθει πολύ πριν την ώρα της.

Δικός σου. Φρ.Ε.

Φ ΡΙΝ ΤΡΙΧ ΕΝ ΓΚ ΕΛ Σ

Ο ΕΝΓΚΕΛΣ ΣΤΟΝ AUGUST BEBELστο Πλάουεν της Δρέσδης'

Λονδίνο, 28.10.1885

Αγαπητέ Bebel.

Η χρόνια πίεση σε όλους τους βιομηχανικούς κλάδους αποφασιστικής σημασίας συνεχίζει να κυριαρχεί αδιάκοπα και εδώ και στη Γαλλία και στην Αμερική. Ιδιαίτερα στο σί­δηρο και το βαμβάκι. Πρόκειται για μια ανήκουστη κατά­σταση, όσο κι αν πρόκειται για αναπόφευκτη συνέπεια του καπιταλιστικού συστήματος: Μια τόσο κολοσσιαία υπερ­παραγωγή που ούτε καν μπορεί να οδηγήσει στην κρίση! Υπάρχει τόσο μεγάλη υπερπαραγωγή διαθέσιμου κεφαλαί­ου που αναζητάει πεδία τοποθέτησης, που το προεξοφλη­τικό επιτόκιο εδώ κυμαίνεται γύρω στο 1 -1,5 % για διάρκεια ενός έτους, ενώ μπορείς να βρεις χρήματα για βραχυπρόθε­σμες προεξοφλήσεις και με τους δύο τρόπους, είτε με ημε­ρήσια αποπληρωμή είτε με δάνειο πληρωτέο σε πρώτη ζή­τηση (money at call) μόλις με 1/2% ετησίως. Αλλά με το να προτιμάει ο καπιταλιστής να τοποθετεί έτσι τα χρήματά του, αντί να τα ρίχνει σε νέες βιομηχανικές επιχειρήσεις, ομολογεί ευθέως πόσο σάπια φαίνεται στα μάτια του ολό­κληρη η οικονομία. Και σε αυτήν τη συστολή για νέες το-

I. Το γράμμα αυτό περιλαμβάνεται στη γερμανική συλλογή Απάντων των Μαρξ-Ένγκελς, Marx Engels Werke, τόμ. 36, σελ. 376-379.

- 189 -

ποθετήσεις, η οποία εκδηλώθηκε και στην κρίση του 1867, βρίσκεται η βασική αιτία του γεγονότος ότι δε φτάνουμε σε μια οξεία κρίση. Τελικά όμως αυτή θα έρθει για τα καλά και ελπίζω τότε να βάλει ένα τέλος στα παλιά συνδικάτα.

Δικός σου.Φρ. Ένγκελς

- 190 -

Φ ΡΙΝ ΤΡΙΧ ΕΝ ΓΚ ΕΛ Σ

Ο ΕΝΓΚΕΛΣ ΣΤΟΝ NIKOLAI FRANZEWITSCH DANIELSON

στην Πετρούπολη'

Λονδίνο, 13.11.1885

Αξιότιμε κύριε.

Η κρίση, για την οποία κάνει λόγο στο γράμμα του ο συγ­γραφέας2, ήταν πραγματικά ιδιαίτερη5. Είναι γεγονός ότι ακόμα κρατάει, ολόκληρη η Ευρώπη και η Αμερική υποφέ­ρουν μέχρι τις μέρες μας από αυτήν. Μια από τις αιτίες εί­ναι η απουσία ενός χρηματιστηριακού κραχ. Αλλά η βασι­κή αιτία είναι αναμφισβήτητα η ριζική αλλαγή της θέσης της4 στην παγκόσμια αγορά. Από το 1870 η Γ ερμανία και ιδιαίτερα η Αμερική έχουν εξελιχθεί σε ανταγωνιστές της Αγγλίας στη σύγχρονη βιομηχανία, ενώ οι περισσότερες από τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες έχουν αναπτύξει τη

1. Το γράμμα αυτό περιλαμβάνεται στη γερμανική συλλογή Απάντω ν των Μαρξ-Ένγκελς, Marx Engels Werke, τόμ. 36, σελ. 384-386.

2 .0 Ένγκελς εννοεί εδώ το συγγραφέα Του Κεφαλαίου, δηλαδή τον Καρλ Μαρξ. Στο γράμμα του προς τον Ένγκελς στις 25.8.1885, ο Nikolai Franzewitsch Danielson του επισύναψε αποσπάσματα από γράμματα του Μαρξ προς αυτόν. Πρόκειται για τα γράμματα της 12.12.1872, της Ι5και της 28.11.1878, της 10.4.1879, της 12.9.1880, της 19 Φλεβάρη και της 13.12.1881.

3. Βλ. το γράμμα του Μαρξ στον Nikolai Franzewitsch Danielson (στην Πετρούπολη) της 10.4.1879 στην παρούσα έκδοση.

4. Σημ. Μετ.: Ο Ένγκελς εννοεί εδώ τη θέση της Αγγλίας.

- 191 -

δική τους βιομηχανία σε τέτοιο βαθμό, που έχουν σταματή­σει να εξαρτώνται από την Αγγλία. Η συνέπεια ήταν ότι η διαδικασία της υπερπαραγωγής απλώνεται σε μια πολύ με­γαλύτερη περιοχή συγκριτικά με την εποχή που περιοριζό­ταν ουσιαστικά στην Αγγλία και ότι αυτή -τουλάχιστον μέ­χρι τώρα- έχει ένα χρόνιο αντί για οξύ χαρακτήρα. Λόγω αυτής της καθυστέρησης του ξεσπάσματος της καταιγίδας, που παλιότερα καθάριζε κάθε δέκα χρόνια την ατμόσφαι­ρα, αυτή η χρόνια ύφεση που κρατάει για καιρό προετοιμά­ζει αναγκαστικά-ένα κραχ πρωτόγνωρης μέχρι τώρα βίας και έκτασης. Αυτό ισχύει ακόμα περισσότερο και λόγω του γεγονότος ότι η αγροτική κρίση, για την οποία μιλάει ο συγ­γραφέας, κρατάει μέχρι τώρα και έχει αγκαλιάσει σχεδόν όλες τις ευρωπαϊκές χώρες· και θα συνεχιστεί μέχρι να εξα­ντληθεί η παρθένος εύφορη γη των Μεγάλων Π εδιάδων της Δυτικής Αμερικής.

Ειλικρινά δικός σας.P .W .R o sch e r5

5. Στα γράμματά του προς τον Nikolai Franzewitsch Danielson ο Ένγκελς χρησιμοποιούσε για συνωμοτικούς λόγους το όνομα του Percy Roscher.

- 192 -

ΦΡΙΝ ΤΡΙΧ ΕΝ ΓΚ ΕΛ Σ

Ο ΕΝΓΚΕΛΣ ΣΤΗΝ FLORENCE KELLEY WISCNEWETZKY

στη Ζυρίχη'

Λονδίνο, 3.2.1886

Πολύ αξιότιμη κυρία Wiscnewetzky.

Αν δεν κάνω συχνές διακοπές το βράδυ, ελπίζω να είμαι σε θέση να σας αποστείλω το υπόλοιπο του Ms.2 και ενδε­χομένως και την εισαγωγή σε δύο βδομάδες. Αυτή η τελευ­ταία μπορεί να τυπωθεί είτε ως πρόλογος είτε ως παράρτη­μα. Για το μέγεθός της δεν μπορώ να σας πω τίποτα. Θα φροντίσω να την κάνω όσο πιο σύντομη γίνεται, κυρίως επειδή θα ήταν για ’μένα άσκοπο να θέλω να πολεμήσω τα επιχειρήματα του αμερικανικού Τύπου τα οποία δε γνωρί­ζω ούτε καν επιφανειακά. Αν φυσικά οι Αμερικανοί εργά­τες δε διαβάζουν τις εκθέσεις των Γ ραφείων Εργασίας1 των δικών τους Πολιτειών και βασίζονται στις διαρροές των πολιτικών, τότε δεν μπορεί κανείς να τους βοηθήσει. Αλλά έχω την εντύπωση ότι η τωρινή χρόνια ύφεση, που μέχρι τώ-

I. Το γράμμα αυτό περιλαμβάνεται στη γερμανική συλλογή Απάντω ν των Μαρξ-Ένγκελς, Marx Engels Werke, τόμ. 36, σελ. 432-433.

2 .0 Ένγκελς εννοεί την αγγλική μετάφραση Της κατάστασης της ερ­γατικής τάξης στην Α γγλία.

3. Εδώ ο Ένγκελς εννοεί τα Bureaus of Labor Statistics που δήμιουργή- θηκαν το 1869 κάτω από την πίεση των εργατικών οργανώσεων σε πολλές Πολιτείες των ΗΠΑ.

- 1 9 3 -

ρα φαίνεται να μην έχει τέλος, θα επιδράσει τόσο στην Αμε­ρική όσο και στην Αγγλία. Η Αμερική θα σπάσει το βιομη­χανικό μονοπώλιο της Αγγλίας -ό,τι έχει απομείνει ακόμα από αυτό- αλλά μόνη της η Αμερική δεν μπορεί να κερδίσει την κληρονομιά αυτού του μονοπωλίου. Και όταν μια χώ­ρα δεν μπορεί μόνη της να κατέχει το μονοπώλιο στην πα­γκόσμια αγορά, τουλάχιστον στους αποφασιστικούς εμπο­ρικούς κλάδους, δεν μπορούν πουθενά να αναπαραχθούν οι ευνοϊκές συνθήκες που υπήρχαν στην Αγγλία από το 1848 μέχρι το 1870, και ακόμα και στην Αμερική η κατάσταση της εργατικής τάξης θα γίνεται σιγά-σιγά όλο και χειρότερη. Γιατί όταν τρεις χώρες (ας πούμε η Αγγλία, η Αμερική και η Γερμανία) ανταγωνίζονται με σχετικά ίσους όρους για την κατάκτηση της παγκόσμιας αγοράς, τότε δεν υπάρχει καμία άλλη διέξοδος παρά μόνο η χρόνια υπερπαραγωγή, αφού καθεμία από τις τρεις χώρες είναι σε θέση να καλύψει τη ζή­τηση. Γι’ αυτόν το λόγο παρακολουθώ την εξέλιξη της πα­ρούσας κρίσης με μεγαλύτερο ενδιαφέρον από ποτέ και γι’ αυτόν το λόγο πιστεύω ότι θα είναι χαρακτηριστική για μια ολόκληρη εποχή της πνευματικής και πολιτικής ιστορίας της αμερικανικής και της αγγλικής εργατικής τάξης -αυτών των δύο τάξεων των οποίων η υποστήριξη είναι απολύτως αναγκαία και επιθυμητή.

Πολύ δικός σας.Φρ. Ένγκελς

- 194 -

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ............................................................................................. 7

Καρλ Μαρξ. Ο ΠΑΟΥΠΕΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙΤΟ ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΕΜΠΟΡΙΟ................................................................ 13

Καρλ Μαρξ. Η ΚΡΙΣΗ ΣΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΚΑΙΣΤΗ ΒΙΟΜ ΗΧΑΝΙΑ............................................................................. 27

I. Η κρίση των επιχειρήσεων (Geschal'ts-Ki isis)........................... 27

II. Η αύξηση του αγγλικού εμπορίου και της αγγλικής

βιομηχανίας την περίοδο από το 1849 μέχρι το 185 3 ............ 31III. Για την εμπορική κρίση............................................................... 35IV. Για την εμπορική κρίση............................................................... 39

Καρλ Μαρξ. Η ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΣΤΗ ΒΡΕΤΑΝΙΑ................ 43

Καρλ Μαρξ. Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ......... 55

Καρλ Μαρξ. Η ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ....... 63

Καρλ Μαρξ. Η ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ.ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΧΡΗΜΑΤΙΚΗΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑΣ...... 73

Καρλ Μαρξ. Ο ΤΡΑΠ ΕΖΙΚΟΣ ΝΟΜΟΣ ΤΟΥ 1844ΚΑΙ Η ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΣΤΗΝ ΑΓΓΛΙΑ........................ 87

Καρλ Μαρξ. Η ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΣΤΗΝ ΑΓΓΛΙΑ.................. 97

Καρλ Μαρξ. Η ΧΡΗΜΑΤΟΠΙΣΤΩΤΙΚΗ ΚΡΙΣΗ

ΣΤΗΝ Ε Υ ΡΩ Π Η .................................................................................... 105

Φρίντριχ Ένγκελς. Ο ΕΝΓΚΕΛΣ ΣΤΟΝ ΜΑΡΞ στο Λονδίνο.....117

Φρίντριχ Ένγκελς. Ο ΕΝΓΚΕΛΣ ΣΤΟΝ ΜΑΡΞ στο Λονδίνο.....123

- 195 -

Καρλ Μαρξ. Ο ΜΑΡΞ ΣΤΟΝ ΕΝΓΚΕΛΣ στο Μάντσεστερ.........127

Καρλ Μαρξ. ΤΟ ΕΠΙΚΕΙΜΕΝΟ ΔΑΝΕΙΟ ΣΤΙΣ ΙΝΔΙΕΣ...........135

Καρλ Μαρξ. ΟΙ ΕΜΠΟΡΙΚΕΣ ΚΡΙΣΕΙΣ ΚΑΙ

Η ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑ ΤΟΥ ΧΡΗΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ Α ΓΓΛΙΑ ............. 143

Καρλ Μαρξ. ΒΡΕΤΑΝΙΚΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΚΑΙ ΠΙΣΤΗ....................151

Καρλ Μαρξ. ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΚΑΙ ΕΜΠΟΡΙΟ...............................159

Φρίντριχ Ένγκελς. ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠ ΑΤΗ ΤΗΣ ΣΥΣΤΑΣΗΣ

ΜΕΤΟΧΙΚΩΝ ΕΤΑΙΡΙΩΝ ΣΤΗΝ ΑΓΓΛΙΑ.................................... 167

Καρλ Μαρξ. Ο ΜΑΡΞ ΣΤΟΝ ΕΝΓΚΕΛΣ στο Λονδίνο ............... 173

Καρλ Μαρξ. Ο ΜΑΡΞ ΣΤΟΝ PJOTR LAWROWITSCH

LA WROWστο Λονδίνο ........................................................................ 175

Καρλ Μαρξ. Ο ΜΑΡΞ ΣΤΟΝ NIKOLAI FRANZEWITSCH

DANIELSON στην Πετρούπολη......................................................... 177

Φρίντριχ Ένγκελς. Ο ΕΝΓΚΕΛΣ ΣΤΟΝ AUGUSTBE BEL an ι Λειψία ................................................................................. 187

Φρίντριχ Ένγκελς. Ο ΕΝΓΚΕΛΣ ΣΤΟΝ AUGUSTBEBEL στο Πλάονεν της Δρέσδης.....................................................189

Φρίντριχ Ένγκελς. Ο ΕΝΓΚΕΛΣ ΣΤΟΝ NIKOLAI

FRANZEWITSCH DANIELSON στην Πετρούπολη..................... 191

Φρίντριχ Ένγκελς. Ο ΕΝΓΚΕΛΣ ΣΤΗΝ FLORENCE

KELLEY WISCNEWETZKY στη Ζυρίχη ........................................193

- 1 96 -

ΚΑΡΛ ΜΑΡΞ - ΦΡΙΝΤΡΙΧ ΕΝΓΚΕΛΣ

ΚΕΙΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ

Τυπογραφική διόρθωση: Παρασκευή Λίτσιου Φωτοστοιχειοθεσία: Σύγχρονη Εποχή

Εκτύπωση: Τυποεκδοτική ΑΕ Βιβλιοδεσία: Κ. Δελής

Σεπτέμβρης 2011 ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΕΒΕ

Η παρούσα έκδοση περιλαμβάνει κείμενα των Μαρξ κάι Ένγκελς για την καπιταλι­στική οικονομική κρίσή.

Τα κείμενα αυτά είναι ιδιαίτερα επίκαι­ρα, γιατί καταπιάνονται με πολλά ζητήμα­τα που η σωστή τους ερμηνεία οπλίζει πολι­τικά την εργατική τάξη στη μάχη που δίνει για την αποκάλυψη των αιτιών της καπιτα­λιστικής οικονομικής κρίσης και της διεξό­δου από αυτήν. Επιπλέον, από αυτά μπο­ρούν να αντληθούν σημαντικά ιδεολογικά εφόδια για την πάλη ενάντια στις αστικές και οπορτουνιστικές θεωρίες για την κρίση. Το κοινό χαρακτηριστικό των κειμένων εί­ναι η ανάδειξη του νομοτελειακού χαρα­κτήρα της οικονομικής κρίσης στον καπιτα­λισμό, ανεξάρτητα από την επιτάχυνση ή επιβράδυνσή τής εξαιτίας δευτερευόντων ως προς την αιτία της παραγόντων.