D-R BOGOMIL KARLAVARISPETRE NANEVSKI

LIKOVNO OBRAZOVANIE ZA VII ODDELENIE

LIKOVNO OBRAZOVANIE ZA VII ODDELENIE

Skopje, 2009

LIKOVNO OBRAZOVANIE ZA VII ODDELENIE

Recenzenti:

D-R MAJA RAUNIK - KIRKOVILIJA KO^OVSKI

KASIOPEJA NAUMOVSKA

So re{enie na Ministerstvoto za obrazovanie i nauka br. 19-1240/2 od 15.062009 godina se odobruva upotrebata na

u~ebnikot po Likovno obrazovanie za VII oddelenie.

D-R BOGOMIL KARLAVARISPETRE NANEVSKI

Dragi u~eniku,

Za da bide{ zadovolen i sre}en vo `ivotot, me|u drugoto, sigurno vli-jae i uspehot i napreduvaweto vo rabotata. Steknuvaweto novi znaewa prediz-vikuva zadovolstvo, bidej}i otkrivaweto na tajnite na prirodata i nivnoto tolkuvawe ja zadovoluvaat qubopitnosta na ~ovekot. Isto taka i do`ivuvawata na ubavinite na prirodata i na umetni~kite dela pri~inuvaat zadovolstva. Ve}e znaeme deka umetnosta ima komunikaciska uloga, zna~i preku estetski sredstva da prenesuva misli, ~uvstva, soznanija na drug, ili da se primi odredena poraka od drug. No, umetnosta so svoite estetski sodr`ini vlijae na raspolo`enieto i ovozmo`uva u`ivawe vo ubavinite koi{to gi pru`aat umetnostite: likovnata umetnost, muzikata, tancot, poezijata i dr. Imeno, pro{iruvaweto na znaewata od likovnata teorija }e ti pomog-nat vo osoznavawe na eden drug podlabok umetni~ki i poeti~en svet sodr`an vo sloevitosta na likovnoto delo. Umetnosta e eden vid ogledalo i estetski odraz i otslikuvawe na stvarnosta, a taa stvarnost ja menuvame i se menuvame i sebesi. Isto taka, likovnata teorija }e ti pomogne vo tolkuvaweto ne samo na likovnite dela od minatoto i dene{nite, tuku }e ti ja objasni filozofijata na pogledite i razmisluvawata na lu|eto. Razvivaweto na likovnite i tvore~kite sposobnosti }e se postigne preku neposrednoto prakti~no likovno tvorewe. Toa e predizvik kreativno da pristapi{ i da sozdade{ ne{to novo, li~no, edinstveno, odnosno na umetni~ki na~in da ja izrazi{ svojata misla, tvojata individualnost so pomo{ na boi, li-nii, formi i drugo.

Ti po`eluvame uspeh vo likovno - tvore~kata rabota Avtorite

3

VOVEDKolku {to u~enicite se povozrasni, tolku s# pove}e treba da nabquduvaat

umetni~ki dela i od niv da u~at, da ja razvivaat svojata fantazijata i ume{nost za pronao|awe ne{to novo, so cel da go zbogatat svojot likoven izraz. Tie treba da ja razvivaat svojata kriti~nost i sposobnosta da koristat stru~ni izrazi za odredeni likovni dela. Sekoj u~enik treba da gi razviva svoite li~ni stavovi i da gi brani, s# dodeka ne uvidi deka nekoj drug stav izgleda poispraven. Poseb-no vnimanie pri nabquduvaweto na likovnite dela treba da bide naso~eno kon otkrivaweto na likovni vrednosti kako {to e prikazot na prostorot, osvetlu-vaweto, bogatstvoto na boi i linii, vidovi formi i nivnite odnosi - kompo-zicijata i dr. Sekoja tvorba bara odredeni razmisluvawa, iznao|awe na mo`ni idei za sopstvenite neobi~ni re{enija. Samo toa {to sekoj u~enik sam }e go pronajde ima likovna vrednost. Zatoa ne precrtuvaj i ne se ugleduvaj na drugi.

Sl. 1. Nabquduvawe likovni dela na ~asot vo u~ili{te, fotografija

4

Od nastanuvaweto na ~ovekot mo`e da se sledi negovata tendencija za uba-voto. Toj od najstari vremiwa izrabotu-val predmeti i nastojuval tie da bi-dat ubavi, a i samiot se ukrasuval. Mnogu dela nastanati i pred 10.000 godini arheolozite gi pronao|aat i se obiduvaat da gi protolkuvaat. Nekoi od tie dela imale magiska funkcija, a nekoi, isto taka, i upotrebna. U{te vo praistorijata se nastanati skulp-turite Vilendorfska Venera i onie najdeni vo Lepenski Vir, ili slikite vo pe{terite.

Mo`eme da veruvame deka umetni~-kata praktika ja sledelo i teoretsko-to razmisluvawe za umetnosta. U{te starite Egip}ani izrabotile primeri kako treba da se crta ~ove~koto telo. Me|utoa po~etokot na vistinskoto raz-misluvawe za umetnosta nastanuva vo anti~ka Grcija, koga ve}e filozofi-jata se deli na teorijata na soznanieto i logikata (gnoseologija), teorijata na moralot (etika) i teorijata na ubavoto (estetikata).

Estetikata e prva teoriska discip-lina koja se zanimava so pra{awata na umetnosta. Taa i denes e sostaven del na filozofijata.

So istoriskiot razvoj nastanale mnogu umetni~ki dela, pa se razvivaat i drugi nau~ni disciplini za umetnos-ta: istorija na umetnosta, likovnata kritika i teorijata na likovnata umet-nost. I site drugi umetnosti denes ima-at razviena teorija koja tokmu taka e podelena, zna~i na teorija vo potesna smisla, na istorija i na kritika.

Teorijata na likovnata umetnost ja razgleduva su{tinata i op{tite pra{awa na likovnata dejnost.

Istorijata na umetnosta go prou~uva razvojot na likovnata umetnost, posebno zna~ajnite li~nosti i nivnite dela.

Likovnata kritika, vrz osnova na teoriskite i istoriskite soznanija, izrekuva sud za tekovnoto likovno tvore{tvo, odnosno za delata koi u{te ne vlegoa vo podra~jeto na istorijata na umetnosta.

Sl. 2. Majka Bo`ica, s. Maxari kraj Skopje

ZN: Sekoja ~ovekova praktika ima svoe teorisko obrazlo`enie. Teorijata pomaga na praktikata, a praktikata ovozmo`uva steknatite teoriski iskustva da gi voop{tuva i da sozdava pravila i zakonitosti.

LI

KO

VN

A T

EO

RI

JA

5

1. NAUKA ZA LIKOVNATA UMETNOST

1.1. NAU^EN I UMETNI^KI IZRAZ

Vo svoeto opstojuvawe, ~ovekot go za-poznava svetot i gi koristi mo`nostite koi toj mu gi nudi za uspe{no da ra-boti i podobro da `ivee.

Sl. 3. Crte` na osnova na gotska crkva i okolnite zgradi (komleks St. Mi{el)

Ima dve ~ove~ki rabotni aktivnos-ti. Ednata obezbeduva potrebi za `ivot, kako {to se hrana, obleka, iz-gradba na ku}i i drugo. Drugata e od duhovna priroda, preku koja se ispitu-va prirodata, se izrazuva sfa}aweto za svetot, se prenesuvaat mislite i ~uvstvata na drugi lu|e.

So toa nastanuvaat predmeti od razli~na kultura i umetni~ka vred-nost. Zna~i crtaweto ima razni na-meni, zavisno od toa dali slu`i kako podgotovka za proizvodstvo na nekoj predmet, ili se saka samo da se is-taknat odredeni duhovni vrednosti. Poradi toa razlikuvame nau~en i umetni~ki crte`.

Nau~niot crte` prenesuva to~ni podatoci za nekoj predmet, proizvod, zgrada, ili pojava, taka {to site {to go gledaat dobivaat to~ni podatoci za toj predmet ili pojava. Umetni~kiot crte` ne prenesuva samo podatoci za nekoj predmet, tuku pred s# ~uvstva i do`ivuvawa na samiot umetnik, za odreden predmet ili sostojba.

Koga go nabquduvame ovoj crte` (Sl. 3) dobivame podatoci za na~inot na gradba na gotskite katedrali i nejzinite yidovi, zajaknatite stol-bovi, to~nite dimenzii na samata zgrada, no nas zgradata mnogu n# ne voodu{evuva. Me|utoa, prika`aniot plan ovozmo`uva povtorno ako se saka da se soyida ista crkva ili da se utvr-di nejzinata golemina, izgled itn.

Na fotografijata (Sl. 4) se gleda iz-gledot na edna gotska katedrala. Nie so nejziniot izgled se zapoznavame so neposredno nabquduvawe ili preku fotografija, a umetnicite takvata zgrada na umetni~ki na~in mo`at da ja prenesat na gleda~ite. Toga{ se dobi-va porakata na umetnikot za negoviot Sl. 4. Gotska katedrala, fotografija

LI

KO

VN

A T

EO

RI

JA

6

estetski odnos sprema taa zgrada.Koga }e ja pogledame ovaa sli-

ka, gledame deka Klod Mone slikal gotska crkva so malku to~nost i pre-ciznost, no so mnogu ~uvstva i so posebno do`ivuvawe za igrata na svetlost i senki na razgranetiot yid. Taka, crkvata ni izgleda kako tante-la , navezena od razni damki na boi. Boite se harmoni~ni i vpe~atlivi i ja prika`uvaat igrata na trepereweto na svetlinata i senkite. Ova e likov-na vistina, koja ja otkriva ubavinata na retka gletka.

Na tretata slika gledame likovno re{enie na u{te eden umetnik Luj Vivi-en koj naslikal sli~en motiv, gotska katedrala. Negovoto prika`uvawe na crkvata e sosema poinakvo, no sepak mnogu ubavo. Toj ne gi slikal site to~ni podatoci na crkvata, no vpe~atokot na razigranost na formite vo s# e postignat. Namesto svetlina i senki, fasadata na crkvata e cela vo blagorodna siva boja. Toj, isto taka, kako i prethodniot slikar, go izrazi svojot do`ivean odnos kon ovoj motiv.

Umetni~kiot izraz e pobogat ako umetnikot vnesuva ne{to {to nemu mu e svojstveno. Ako porakite na umet-ni~koto delo se od estetska priroda, li~ni i sloeviti, i primatelite na orakite, zavisno od svoeto iskustvo i ~uvstvitelnost, delumno go do`ivuva-at sekoe delo na razli~ni na~ini.

ZN: Postapno kaj sebe treba da razviva{ sposobnost da razlikuva{ objektivna informacija (podatok od naukata), od op{testvenata i umetni~kata informacija, koja ima pove}e subjektivni i emocionalni komponenti.

ZA: Obidi se da ja nacrta{ osnovata na edna zgrada koja dobro ja poznava{ ili na tvojata ku}a. Potoa naslikaj ja taa tvoja ku}a.

Sl. 5. Klod Mone: Ruanska katedrala, maslo

Sl. 6. Luj Vivien: Katedrala vo Rems, maslo

7

1.2. LIKOVNA TEORIJA – SLOEVI NA LIKOVNOTO DELO

Sl. 7. Krsto Hegedu{i}: Nesre}a, tu{ i pero, crte`

Sl. 8. Nedeqko Gvozdenovi}: Atelje, maslo, slika

LI

KO

VN

A T

EO

RI

JA

8

Umetni~koto delo e sostaveno od pove}e momponenti, odnosno toa e sloevito i sekoj sloj prenesuva na gleda~ot odredena poraka.

Prvata grupa na sloevi se nao|aat na samoto umetni~ko delo. Vtorata grupa ja vnesuva umetnikot zavisno od svojot senzibilitet i stav spre-ma `ivotot, a tretata grupa ja vnesu-vaat nabquduva~ite preku toa kako go do`ivuvaat deloto.

Likovnite dela predizvikuvaat prijatni ili ta`ni ~uvstva, radost ili nemir poradi novite soznanija ili od novite razmisluvawa.

Analiza na site sloevi na umetni~koto delo }e izvr{ime na tri umetni~ki dela: na eden crte` od umetnikot Hegedu{i}, na edna slika od Gvozdenovi} i na edna skulptura od Me{trovi}

Sl. 9. Ivan Me{trovi}: Krale Marko, bronza, skulptura

9

Vo prvata grupa likovni sloevi gi vbojuvame.

1. Motiv, tema ili pottik. Toa e ono {to prvo se gleda na umetni~koto delo, nekoja gletka, pojava.

2. Likovna tehnika, medij. So koj materijal e izvedeno likovnoto delo.

3. Likovnite znaci, likoven jazik.Koi likovni elementi gi upotrebil umetnikot za da se izrazi.

4. Likovnata poraka. Koja pora-ka ja prenesuva likovnoto delo na gleda~ot.

Vo drugata grupa na likovni sloevi gi vbrojuvame:

5. Umetni~kata individualnost na umetnikot, a toa se vidlivite oznaki na posebnosta na ident-itetot.

6. Tvore~kata sila na uetnikot. Kolku e odreden umetnik kreativen i ori-ginalen.

7. Posebnata metoda na oblikuvawe. Toa e in-dividualnosta koja se gleda vo posebniot na~in na oblikuvawe

Vo tretata grupa na

likovni sloevi gi vbroju-vame.

8. Vremeto (stilot ili pravecot) na nasta-nuvawe na umetni~koto delo. Dali mo`e na

umetni~koto delo da se prepoznae vremeto koga toa nastanalo?

9. Regionalna i nacionalna pri-padnost. Dali mo`e vo umetni~koto delo da se prepoznae pripadnosta na odreden geografski reon i na odreden narod.

10. Socijalniot status na prika`aniot likoven izraz. Mo`e li na umetni~koto delooto da se utvrdi socijalniot status na prika`anite li~nosti i soodvetniot mentalitet.

1.3. PRIRODATA E INSPIRACIJA I IZVOR NA POUKI VO LIKOVNOTO IZRAZUVAWE

^ovekot e opkru`en od prirodata i toj `ivee vo zaednica so drugite lu|e. Za umetnikot prirodata i op{testvoto se izvori na do`ivuvawa i motivi na negovoto umetni~ko izrazuvawe. No prirodata e i u~itelka na ~ovekot.

Ako saka da zapoznae raznovidni linii ~ovekot mo`e da gi najde i vo prirodata – toa se grankite, trevata, puknatini vo karpite itn.

Sl. 10. U~eni~ka crta po nabquduvawe (fotografija)

Toj, isto taka, vo prirodata nao|a najrazli~ni formi, nekoga{ geomet-riski, a po~esto od organsko i neorgan-sko poteklo. Vo prirodata se nao|aat site boi koi gi koristi i likovniot umetnik. Vo prirodata ima i razni plo{tini rapavi i mazni, svetli i za-temneti. Odnosite me|u ovie elementi isto taka se razli~ni. Poradi toa, site koi u~at likovno izrazuvawe, go koristat nabquduvaweto na priroda-ta kako izvor na soznanija za likovna rabota. Toa se likovni ve`bi ili stu-dii. Takva rabota vo likovnoto vos-pitanie i obrazovanie ja narekuvame rabota po nabquduvawe.

Likovnata rabota po nabquduvawe mora da bide pravilno organizirana: tablata so hartijata mora da bide pod prav agol vo odnos na pogledot na crta~ot, u~enikot ne smee da bide mnogu blisku nitu mnogu daleku od motivot {to go nabquduva, a samata tvore~ka rabota mora da bide naso~ena kon opredelen likoven problem (~ista linija, proporcii, plasti~nost na ob-jektot, svetlina i senka ili drugo).

Rabotata po nabquduvawe mo`e da slu`i za ve`bawe na sposobnosta za uo~uvawe na odredeni likovni vred-nosti ili pojava vo prirodata i pre-nesuvawe na mnogu to~ni podatoci na crte`ot, a toa se narekuva studija. Isto taka, pri crtaweto po nabqudu-vawe umetnikot mo`e, odredeni po-edinosti da otstrani od motivot, a vo svojot crte` da vnese samo ona {to smeta deka likovno e vredno.

Vo nastavata po likovno obra-zovanie, vakvata rabota e u~ewe i povremeno treba da se primenuva.

Vo vremeto koga u{te ne bila pro-

LI

KO

VN

A T

EO

RI

JA

10

Sl. 11. Dominik Engr:Semejstvoto Stamati, moliv

Sl. 13. U~eni~ka tvorba: Son~ogled, crte` so tu{ (sozdaden po nabquduvawe na son~ogled

so posebno vnimanie na teksturata).

najdena fotografijata, rabotata po nabquduvawe bila mnogu koristena i za prika`uvawe na ~ove~ki likovi i nastani so mnogu to~ni podatoci.

Na primer, francuskiot umetnik @an - Ogist - Dominik Engr ima izrabo-teno golem broj portreti na svoi sovre-menici so golema to~nost na prikazot na likovite. Toj e poznat po negovite crte`i na portreti kade {to vnesuva liri~nost i intimnost koja ja postignu-va so ume{noto koristewe na liniite i ne`nite svetlo - temni odnosi vo prikazot na formite.

U~enikot na crte`ot na Son~ogled (Sl. 13), uspea da uo~i razliki me|u teksturata na semkite i na lisjata. Toj razlikata ja izrazi so razli~ni li-nii, kratki i kru`ni vo prikazot na semeto i so dolgnavesti branoviti li-nii za lisjeto. So toa mnogu go zbogati crta~kiot izraz i nau~i deka so struk-turnite razliki mo`e da se zbogati crte`ot i da se napravi pouverliv.

Na drugiot crte` na vazata (Sl. 12), ve}e na prv pogled gledame deka u~enikot ne nastojuval da ja zabele`i sekoja poedinost na motivot, ili da analizira nekoj poedine~en liko-ven problem, tuku bil voodu{even od ubavinata na dvi`eweto na liniite vo razni nasoki.

Toj zna~i go do`iveal motivot i nacrtal rasko{en splet na linii i lisja. So toa toj gi pottikna svoite ~uvstva i gi povrzal so prirodnite po-javi, zna~i so vpe~atokot koi liniite vo prirodata go ostavaat na nas.

Sl. 12. U~eni~ka tvorba: Mrtva priroda so granki, tu{ (slobodno interpretiran motiv)

ZA: Obidi se da nacrta{ eden objekt, na primer vaza so cve}e. Prviot crte` neka bide vo s# to~en, drugiot neka go istaknuva toa {to na motivot e oso-beno zanimlivo, a tretiot pat naslikaj go toj motiv so boja. Ako raboti{ vo u~ili{te ne im pre~i na tvoite drugari vo rabotata. Ne zemaj im go nivniot pribor bez pra{awe i odr`uvaj ja ~ista klupata i u~ilnicata.

11

1.4. OPIS NA TVORE[TVOTO I KREATIVNOSTA (faktor na kreativnosta i kreativnite procesi)

Tvoreweto e ~ovekova sposobnost za otkrivawe na ne{to novo i korisno za ~ovekot. Tvore{tvoto go narekuvame i kreativost. Tvore{tvoto e takov specifi~en trud koj ne povtoruva, ne reproducira nekoj ve}e poznat proces nitu izrabotuva ve}e poznat predmet, tuku ostvaruva ne{to novo, dotoga{ nepoznato re{enie.

Znaeme deka lu|eto izmislile mnogu novi ne{ta vo razni oblasti, taka {to denes ̀ iveeme polesno i podobro, pa smetame deka so toa ostvarivme odreden napredok.

^ovekot ponekoga{ mora da raboti reproduktivno, da povtoruva ve}e poznati i sekoga{ isti operacii, no toj i pokraj toa, mora da bide tvorec koj

sozdava ne{to novo. A toa mo`e da se postigne na site podra~ja na `ivotot.

Tvore{tvoto nastanuva vo toj mo-ment koga se sogleduva potrebata za promeni, koga n# ne zadovoluvaat dosega{nite re{enija. Toga{ vo ~ovekot se sobira dovolno vnatre{na energija koja mo`e da povrze mnogu vnatre{ni sposobnosti potrebni za nekoe novo otkritie. Taka, se doa|a do novi idei i re{enija za aktuelen tehni~ki ili op{testven problem, a ponekoga{ i nekoe re{enie vo sekoj-dnevniot ̀ ivot, vo semejstvoto, igrata i sl. Za sekoe novo re{enie e potrebna sloboda i smelost.

Ako vo likovnata umetnost nema tvore{tvo, nema da ima nitu novo ori-ginalno re{enie. Toa “umetni~ko” delo koe go povtoruva ve}e videnoto likov-no re{enie, koe ne otkriva ni{to novo na gleda~ot – takvoto delo ne mo`e da se smeta za tvore~ko, pa ottuka ne e nitu umetni~ko.

Tvore~koto umetni~ko delo ne go prepoznavame spored ve{tinata, teh-nikata na izveduvaweto, po motivot, na primer, na nekoja ubava `ena ili po sli~nosta so nekoe drugo uspe{no likovno delo, tuku, po dlabo~inata i originalnosta na ~uvstvata na umet-nikot, po originalnosta koja ne zbo-gatuva, koja ne prinuduva da razmislu-vame za svetot, na nov, tvore~ki na~in da gi razbirame ne{tata.

Slikata Predel (Sl. 14) prika`uva voobi~aen predel so visoki sini planini. Vo predniot plan patot vodi kon ku}ata so naglasen crven pokriv. Seto ona {to na lu|eto im se dopa|a, i {to lesno mo`at da go prepoznaaat bez napor, slikarot go upotrebil na Sl. 14. Nepoznat avtor:

Predel so planina, maslo

LI

KO

VN

A T

EO

RI

JA

12

slikata. Toj mo`el da naslika u{te mnogu takvi sliki. Zna~i, slikarot vo slikata ne vnel ni{to svoe, ni{to novo, {to bi baralo izvesen napor vo otkrivaweto na nepoznatoto.

Takvite sliki gi narekuvame banal-ni, niv gi narekuvame ki~ ili {und, bez umetni~ka vrednost.

U~enicite ne treba da se poveduvaat po takov na~in na rabota, tuku slobodno da gi iska`uvaat sopstvenite pogledi preku iskreno tvorewe i barawe sop-stveno i originalno re{enie. Zna~i da se izbegnuva kopiraweto i imiti-raweto na tu|oto likovno rabotewe.

Slikarot Mone prika`al sli~en

motiv no na nego svojstven i neobi~en na~in a pritoa, sepak, da go privle~e

na{eto vnimanie. Gledame kolku mnogu sposobnost vlo`il slikarot da go os-vetli trepereweto na neboto i da go prika`e bogatstvoto na boite na pri-rodata, cve}iwata, figurite koi {to {etaat vo livadata itn.

Vrednosta na slikata ne e samo vo izborot i interpretacijata na motivot, tuku i zaradi posebniot na~in na gradewe na kompozici-jata i vpe~atlivata likovna poraka. Tvore~koto umetni~ko delo, nasta-nuva, kako {to rekovme, so aktivi-raweto na tvore~kite sposobnosti, so elasti~noto mislewe, bogatstvoto na ideite, originalnosta, sposobnosta za preoblikuvawe itn.

Sl. 15. Klod Mone: Predel, maslo

13

1.5. KREATIVNOSTA VO RAZNI VARIJANTI

Na ovie umetni~ki dela vidlivi se razli~ni tvore~ki sposobnosti.

Umetnikot gi istra`uval formite na nekoi `ivotni i na{ol neobi~en spoj na nivnite tela {to e rezultat na elasti~noto mislewe (Sl. 16.)

Poznatiot dizajner Monari na ovie primeri poka`al (a toa se samo pettiot del na negovite idei) kako dizajnerot

mora da ima bogata fantazija i golem broj na idei vo baraweto na izgledot na razni stolovi. Toj go poka`al toa na prikazot i na drugi primeri: na kombinacija na linii, na strelki i drugo. Ovaa osobina na umetnikot mu ovozmo`uva da bara {to pove}e mo`ni idei i da ja odbere taa koja ja smeta za najdobra (Sl. 18 i Sl. 19).

Sl. 16. E{er: Ribi i `abi (primer na fleksi-bilnost – elesti~no mislewe)

Sl. 17. Bruno Monari: Stolovi, crte` (bogatstvo na idei)

Sl.18. Bruno Monari: Kombinacii na linii. crte`

Sl.19. Bruno Monari: Varijanti na streli~ki, crte`

LI

KO

VN

A T

EO

RI

JA

14

Slednite tri primeri poka`uvaat kako istata tema – sredbata na dve lica mo`e da se re{i na tri razli~ni na~ini.

Prikazot na Sredba (Sl. 21.) e neobi~en duri i za pravilata na vi-zantiskoto slikarstvo. Dvete `eni se sretnuvaat i gu{kaat. Ubavinata na ovaa scena e vo istaknuvaweto na dvi`eweto, na~inot kako `enite se pregrnuvaat, smeloto re{enie na branuvaweto na draperiite.

Ovaa sredba e potpolno poinakva. (Sl. 20). Prividno `enite se neza-interesirani, kako ni{to da ne se slu~uva. Ama nekoe neobi~no struewe gi povrzuva ovie dve figuri. Gledame dve razli~ni figuri, dva razli~ni pogleda, no sepak toa se dve povrzani sudbini i dlaboki emocionalni odno-si.

I ova e prikaz na dve figuri. Me|utoa umetnikot Pol Kle postapil razli~no od prethodnite dvajca. Ne samo nego-vata fantazija, tuku i negovata ideja za povrzanosta na dvete li~nosti preku splet na linii i formi, dovede do re{enie koe dejstvuva originalno i malku naivno kako iskren crte` na malo dete.

Trojcata umetnici ostvarija svoi posebni originalni umetni~ki dela.

Sl. 20. Pol Gogen: Tahi}anki, maslo

Sl. 21. Manastir Kurbinovo: Sredba na Marija i Elisaveta, freska

Sl. 22. Pol Kle: Dve figuri – brat i sestra

15

1.6. AVTORI I STILOVIL

IK

OV

NA

TE

OR

IJA

16

Pred nas se sliki na tri avtori. Ve}e na prv pogled mo`e da se vidi deka sekoja od niv ima svoj na~in na izrazuvawe, svoj likoven stil i deka ni prenesuvaat razli~ni likovni po-raki. Toa sigurno zavisi od duhot na vremeto vo koe slikite se naslikani, kako i od nivnata posebna individu-alnost na avtorot.

(1) Sandro Boti~eli e likoven umet-nik od vremeto na Renesansata. Toj e slikar kogo mo`eme da go nare~eme lirski poet vo slikarstvoto, bidej}i figurite mu se milni, elegantni, pol-ni so lirsko ~uvstvo. Tamu drvjata vo pozadinata slu`at samo u{te pove}e

Sl.23. Sandro Boti~eli: Prolet.

da se zajakne lirskiot i poetskiot vpe~atok na figurite.

Kompozicijata na slikata Prolet, e slo`ena i sozdadena so ramnote`a na levata i desnata strana koja ja ostva-ruva asimetri~no postavenata ̀ enska figura vo centralniot del na slika-ta.

Vo celata kompozicija se ~uvstvuva razigranost na figurite so dvi`ewe na nivnite tela, race i noze vo rita-mot na tancot.

Ne`nata modelacija na formite na telata na devojkite i na razdvi`enite svileni obleki, ja potenciraat poeti~nosta na do`ivuvaweto.

17

(2) Francisko Goja e {panski umet-nik od krajot na 18 i po~etokot na 19 vek. Toj dal poseben prilog vo prave-cot nare~en romantizam.

Goja bil golem kriti~ar na ne-pravdite i na lu|eto od svoeto vreme. Te{koto sekojdnevie i surovosta na odredeni sostojbi, go pottiknuvale umetnikot da gi prika`uva vo svoite dela i ostro da gi osuduva.

Takvi se negovite prikazi na voj-nata, strelaweto na neviniot narod od strana francuskiot okupator i al~nosta i nemoralot.

Goja, na alegori~en na~in gi prika`uva lo{ite osobini na ne-koi lu|e kako {to e al~nosta, grabe`livosta i sebi~nosta. Na pri-mer so deloto Saturn, simboli~no e prika`an eden kolos kako nenasitno progoltuva edno ~ove~ko su{testvo. Na slikata e s# temno i sumorno, ta`no i morni~avo {to site ne vodi kon raz-misluvawe za nesre}nite `ivoti na lu|eto.

(3) Salvador Dali e slikar koj `iveel vo 20 vek. Toj e eden od sozdava~ite na pravecot nare~en nad-realizam. Toa e pravec vo koj ne{tyta se prika`uvaat kako vo son, bez ne-koja logi~na povrzanost, no so mnogu fantazija i neobi~nosti. Obi~no, vo nadrealisti~kata umetnost predme-tite se prika~uvaat realno, no vo ne-realni sostojbi i i me|usebni odnosi.

Ova slika se narekuva Son i vo sebe nosi mnogu neobi~nosti i fantazija. Samiot prikaz dejstvuva nestvarno i zbunuva~ki. Tuka e prika`an kontrast na mirnata i ne`na ̀ enska figura i na agresivnite `ivotni koi ja napa|aat. Toa e potencirano i so kontrastot na ne`niot kolorit na `enskoto telo so `ivite boi na `ivotnite itn.

Sl.24. Francisko Goja: Saturn, maslo

Sl.25. Salvador Dali: Son, maslo

1.7. KREATIVNOSTA I FANTAZIJATA

Vo `ivotot, ~esto pati od nedosta-tok na vreme ili druga potreba, sme prinudeni da donesuvame brzi i ed-nostavni re{enija, kako, na primer, kratko so malku zborovi da ja izra-zime na{ata misla, da dademe odreden znak so raka ili so o~ite i drugiot da ne razbere i sl.

^esto i umetnikot, isto taka, ima potreba da ja menuva prirodata so cel poednostavno da se izrazi, no i so toa da postigne poinakov estetski efekt.

Osven toa, ~esto umetnikot mora da ostvari razli~ni obidi vo re{a-vaweto na likovniot problem s# do-deka ne go najde ona re{enie koe ja zadovoluva negovata likovna ideja. Poradi toa umetnikot poseduva i ko-risti likovna fantazija.

Ovde mo`at ubavo da se sledat pro-menite na crte`ot na bikot koi Pika-so go dovele do poednostaven likoven izraz, koj, isto taka, e sugestiven.

Skulptorkata Niki de Sent Fale postignala uspeh so svoite veseli, razigrani i nespretni figuri koi u{te i {areno gi oboila. Taka nekoi osobenosti na likovnata umetnost gi dovela do apsurd i zabava.

Nejzinata rabota proizleze od potrebata za igra i zabava. Toj na~in na izrazuvawe ovozmo`uva olabavuva-we na umetnikot i nekoj vid na zabava za nego i za nabquduva~ite.

Fantazijata ima zna~ajna uloga vo umetni~koto tvore{tvo. Me|utoa, kaj nekoi pravci i oddelni umetnici, fantazijata e dominantna vrska na umetni~koto oblikuvawe i odrazuva~ na samoto umetni~ko delo. Taa e pri-sutna vo pravecot nare~en nadreali-

Sl. 27. Niki de Sent Fale: Grupata Nana, oboena skulptura,

Sl. 26. Pablo Pikaso: Transformacija na figura na bik vo poednostaven crte`

LI

KO

VN

A T

EO

RI

JA

18

Sl. 28. Salvador Dali: Pretska`uvawe na gra|anskata vojna, maslo

Sl. 29. Hans Hartung: Slika 54 –16, maslo

19

zam kade {to realnite predmeti se prika`uvaat vo nerealni sostojbi.

Vo ovaa nadrealisti~ka slika na Salvador Dali ima odredena ideja, bidej}i umetnikot predvidel i gi na-vestuva straotiite na gra|anskata vo-jna koja }e se slu~i vo [panija od 1936 do 1939 godina.

Kako prv pottik za likovno izra-zuvawe ponekoga{ e dovolna i ritmi-kata na racete i nejzinata osetlivost za linija. Tie umetnici pripa|aat na pravecot nare~en umetnost na gestot. Ovde go gledame likovnoto delo na Hans Hartung reducirano samo na im-pulsite na nervot za dvi`ewe na rakata.

1.8. SO TVORE[TVOTO JA MENUVAME OKOLINATA I SEBESI

So tvore{tvoto na umetnicite se zbogatuva sredinata, lu|eto se menu-vaat, kulturata se pro{iruva, bidej}i energijata na umetnikot se prenesuva na okolinata. Me|utoa, tvore{tvoto e fenomen, koe preku kreativnosta i sozdavaweto na estetski vrednosti, ne vlijae na umetnikot – tvorecot naprazno da ja tro{i svojata energija, tuku naprotiv i toj samiot se zbogatuva,

Sl. 30. Ubava sredina: Vlezen hodnik vo u~ili{te, fotografija

Sl. 31. Ubava sredina: ^ovekova okolina, fotografija

se menuva i stanuva po~uvstvitelen i pobogat.

^ovekot tvore~ki se menuva sebesi i go razubavuva prostorot vo koj `ivee.

Tvore{tvoto mo`e da se razviva preku mnogu aktivnosti i razni ve`bi.Toj {to saka da go razviva tvore{tvoto kaj sebe, treba da bide zainteresiran za s# {to e neobi~no i novo. Treba se-koja rabota da ja osmisli i napravi podobra, da bara novi pati{ta vo re{avaweto na problemite i da raz-viva ~uvstvitelnost za uo~uvawe na su{tinata na odredena ideja. Isto taka, tvorecot treba da ima bogati idei, originalnost vo izrazot i dobra organizacija na rabotata.

Edno solidno i bogato ostvareno delo go naveduva poedinecot na novi otkritija. Toa vo ista merka se odne-suva i na u~enicite. Poradi toa neop-hodno e likovno da se oblikuva vo u~ili{tata pri {to kaj u~enicite se razvivaat memorijata, fantazijata, kreativnosta i drugi sposobnosti.

LI

KO

VN

A T

EO

RI

JA

20

1.9. SEKOJ U^ENIK GI OSTVARUVA SVOITE POSEBNI LIKOVNI RE[ENIJA

Koga na krajot na ~asot }e gi nare-dime likovnite tvorbi na u~enicite od edna paralelka, lesno e da se uo~i deka sekoj u~enik ima nekoj svoj pose-ben na~in na izrazuvawe.

Toa e dobro, bidej}i so toa se is-taknuva toa {to e za sekoj u~enik svoj-stveno i negovo li~no. Toa, isto taka, poka`uva deka sekoj u~enik se potpira na svoeto znaewe, iskustvo i svoeto do`ivuvawe, a ne se ugleduva na drug, nitu ja imitira ili precrtuva tu|ata tvorba.

Zatoa sli~ni tvorbi od dvajca u~enici otkrivaat deka edniot se ug-leduva na drugiot ili deka dvajcata u~enici imaat nekoj primer koj go imi-tiraat i kopiraat. A toa vo likovnoto izrazuvawe ne e dobro.

Koga se precrtuva, toga{ se razviva samo edna sposobnost za imitirawe i ume{nosta na povlekuvawe na liniite ili nanesuvawe na boite, a toa za li-kovnoto izrazuvawe ne e dovolno. Vo toj slu~aj vo rabotata ne u~estvuvaat mnogu va`ni sposobnosti, pred s# emociite, pameteweto, fantazijata i tvore~kite sposobnosti koi vlijaat vo sozdavaweto na ne{to novo. Zatoa se-koj u~enik treba da bara svoe re{enie na postavenata likovna zada~a.

Ovie ~etiri tvorbi od isto oddele-nie poka`uvaat deka istata tema sekoj u~enik ja re{il na svoj poseben na~in. Ne e te{ko da se uo~i vo {to se razliku-vaat likovnite tvorbi . Iako tvorbite so ista tema se razli~ni, site tie se dobri i pri~inuvaat odredeno zado-volstvo na nabquduva~ot, a slu`at i kako primer deka sekoj u~enik vo li-kovntata rabota na svoj na~in mo`e da bide originalen. .

Sl. 32. U~eni~ka tvorba: Kros

Sl. 33. U~eni~ka tvorba: Kros

Sl. 34. U~eni~ka tvorba: Kros

Sl. 35. U~eni~ka tvorba: Kros

21

1.10. KAKO LIKOVNO SE OBLIKUVA

Vo procesot na likovnoto oblikuva-we treba da se razlikuvaat povodite za tvorewe, postapkite i celite na ob-likuvaweto. Povodot za oblikuvawe e po~etniot pottik za tvore{tvo.

Umetnicite koi kako povod za ob-likuvawe ja zemaat prirodata, so svo-jata sposobnost za uo~uvawe, koristat boi, formi i drugi poedinosti sli~ni na prirodnite. Nivnata cel e da poka`at deka otkrija ne{to neobi~no vo svojata okolina .

Na slikata Starec i dete od Gir-landajo idejata mo`e da se sfati kako gri`a na dedoto za vnukot.

Umetnicite koi kako povod za ob-likuvawe zemaat nekoja ideja, koris-tat takvi likovni elementi i struk-turi koi odgovaraat na taa cel.

Ideite mo`at da bidat raznovidni. Na slikata Portret na Mimamoto

Jorimoto gledame razli~en priod na umetnikot od onoj na Girlandajo i dru-go likovno re{enie so koristewe na geometriski elementi i kontrasti {to e odraz na tradicionalnata japonska umetnost. Na slikata idejata e prikaz na dostoinstvenosta na taa li~nost.

Tvorcite koi kako povod na obliku-

vaweto go zemaat ~uvstvoto, tie bi-raat boi, formi, motiv i drugo koi vo sebe nosat ~uvstven naboj. So toa mo`e da istaknat sna`en odraz na tempera-mentot, no isto taka i lirski, odnosno poetski ili dramski poraki.

Vo svojata slika Georgievski koris-tej}i kontrast na svetlo - temni odnosi i boi, delumno i deformacii na for-mite i so kompoziciskiot raspored ja potencira tragi~nosta na nastanot.

Umetnicite koi kako povod na tvoreweto ja zemaat harmonijata na likovnite elementi, nastojuvaat ele-mentite me|usebno da bidat usoglase-ni. Tie kaj gleda~ite sakaat da prediz-vikaat zadovolstvo so ostvarenata likovna harmonija.

Sl. 36. Girlandajo: Starec i dete (detaq)

Sl. 37. Nepoznat avtor: Portret na Mimamoto Jorimoto

LI

KO

VN

A T

EO

RI

JA

22

Slikata na Avramovski e delumno plod na fantazijata, a u{te pove}e e odraz na ne{to do`iveano i noseno dlaboko od negovoto minato. Gamata i neobi~niot kolorit potsetuva na misti~nata atmosfera na pravoslav-nite hramovi {to se potvrduva i so zapisot na staroslovenskite bukvi, prisutni na fresko`ivopisot na make-donskite crkvi i manastiri. Na ovoj na~in umetnikot ja iska`uva svojata osobenost i li~ni pogledi.

Umetnicite koi kako povod za ob-likuvawe zemaat ne{to fantasti~no, svoite soni{ta ili potsvesni i ne-realni vizii, koristat neobi~ni boi i formi koi spontano im se javuvaat ponekoga{ bez kontrola na svesta. Takvite likovni dela kako, na pri-mer, na Rene Magrit na gleda~ot vli-jaat iznenaduva~ki so svoeto likovno re{enie.

Ovde umetnikot Magrit koristi neobi~en nadrealisti~ki na~in da izrazi odredena sostojba {to ja pre-okupira li~nosta na eden starec na koj pticite mu se edinstvenoto dru{tvo.

Sl. 40. Rene Magrit: Terapevt, maslo

Sl.39. Vladimir Georgievski: Kraj odarot, maslo

Sl. 38. Stavre Avramovski: Zapisi, maslo

23

Za gleda~ot na umetni~koto delo mnogu e va`no da gi sfati namerite na umetnikot za da mo`e da gi sledi nego-vite idei i postapki.

1.11. INTEGRACIJA NA LIKOVNITE VREDNOSTI VO DRUGI @IVOTNI PODRA^JA

Mnogu ~ove~ki dejnosti imaat neposredna vrska so likovnata umet-nost, taka {to denes gi vbrojuvame i vo umetni~kite granki, iako na~inot na izrazuvawe im e od druga priroda.

Vo takvi podra~ja gi vbrojuvame: pe~atenite raboti koi imaat ubav izgled (grafi~kiot dizajn, posebno ilustracijata, opremata na knigite); prostorot na teatarskite i filmskite

umetnosti, koi vodat smetka za izgle-dot na scenata i kostimite na akteri-te; raznite sve~enosti i karnevali so atraktiven izgled na oblekite i opre-mata; fotografijata, koja nastanala od osnovnite idei na slikarstvoto. Potoa najraznovidnite upotrebni predmeti od razli~en materijal (in-dustriski dizajn); arhitekturata i hortikulturata kako podra~je za ob-likuvawe na prostorot spored funk-cijata no i spored zakonite na ubavoto i na krajot videoto i kompjuterot koi ja koristat fotografijata, a taa mo`e da bide ubava ili pomalku ubava.

Drugo golemo podra~je koe delumno ja koristi likovnata umetnost e naukata, tehnikata i funkcionalnite vizuelni komunikacii, kade umetnosta e pomal-ku prisutna kako estetski fenomen, a pove}e kako sredstvo na prenesuvawe na poraki, zna~i kako crte` koj e nosi-tel na objektivni podatoci.

Ilustracijata vo knigite (Sl. 43) i pe~atot e del od grafi~kiot dizajn. Umetnikot koj ilustrira nekoj tekst ima golema sloboda umetni~ki da go oblikuva crte`ot koj likovno go pret-stavuva tekstot so {to ja dopolnuva umetni~kata poraka na ~etivoto. Vo taa smisla likovnata disciplina – ilustracijata, se povrzuva so litera-turata i so nea ~ini celina.

Teatarot (Sl. 41) vo koj igrata na akterite e su{tinska umetni~ka ka-rakteristika e posebna umetni~ka dej-nost. Vo taa oblast sepak neophodno e da u~estvuvaat tvorcite od oblasta na likovnata umetnost, kako {to se scenografi, kostimografi, stru~waci za osvetluvawe, {minkeri i dr. Sce-nografot, osnovnata ideja na drama-ta (koja ja formuliral re`iserot), ja

Sl. 42. Scena od makedonski film Crveniot kow

Sl.41. Scenata i kostimot, makedonska teatarska pretstava

LI

KO

VN

A T

EO

RI

JA

24

prenesuva na dekorot i na scenata. Ako dramskata igra e vesela – sce-nografijata }e bide vedra, svetla i so fantazija. Ako dramskata igra e tragi~na, scenografijata mora da bide zakanuva~ka, so nasetuvawe na tragedi-jata. Ovde i kostimite igraat posebna uloga. Obi~no, glavnite li~nosti ima-at naglaseni obleki, za da bidat pre-poznatlivi na gleda~ite. Kostimite moraat da odgovaraat na karakterot na ulogite vo pretstavata (lo{, do-bar, vedar, mlad, ~esen i dr.) Svetli-nata denes ima posebna uloga, bidej}i mo`e da ostvari posebna atmosfera, kako i da izdvojuva odredeni li~nosti koi vo taa pretstava i vo toj moment se va`ni. [minkaweto, vsu{nost, e vnesuvawe na boi na liceto, za da se dobie sakaniot karakter na li~nosta, staro lice, umorno, zol, nesre}en itn.

Za odredena sve~enost, na primer, karneval, mo`e vizuelno da se obliku-va nekoj prostor ili postojniot prostor da se oblagorodi. Toa go pravat likov-ni stru~waci, re`iserot i drugi lica anga`irani na karneva-lot. Obi~no se planira dekorirawe na prostorot, a isto taka, i u~esnicite se ukrasu-vaat. Ako se saka veselba so prijatna atmosfera, mora da se izbere sood-vetna muzika, vedri maski i kostimi, pa i pogolema razdvi`enost na lu|eto. Raznite koncepcii na oblikuvawe na praznuvaweto imaat i razli~no dej-stvo na lu|eto nabquduva~i.

Fotografijata mo`e da bide funk-cionalna kako dokument i podatok vo naukata ili vo sudskata praktika. Taa mo`e da bide intimna, kako {to se se-mejnite fotografii od letuvawe ili `ivotot vo domot, mo`e da bide doku-mentarna i reporta`na vo dnevniot pe~at, zna~i prikazi na nekoi va`ni nastani, najposle taa mo`e da bide

Sl. 45. Blagoja Drnkov: Poliwata vo Makedonija, fotografija

Sl. 44. Sve~enost – karneval vo Rieka, fotografija

Sl. 43. Aleksandar Marks i Pavao [talter: Ilustracija za deca

umetni~ka, koja ima za cel da ostvari estetska vrednost na snimkata.

Blagoja Drnkov se zanimaval so funkcionalna, dokumentarna, i umet-ni~ka fotografija. Gledame edna umetni~ka fotografija so pogled na poliwata vo Makedonija. Taa e kako i sekoja umetni~ka slika – sklad na boi i formi, topla atmosfera i na{e se}avawe na sli~ni gletki.

25

26

1.12. ODNOSI NA GOLEMINI-SIMETRIJA, ASIMETRIJA I ZLATEN PRESEK

LI

KO

VN

A T

EO

RI

JA

Odnosite na golemini se eden od najva`nite faktori za sozdavawe harmonija i ramnote`a na umetni~koto delo. Simetrijata obezbeduva jasnost i stabilnost vo likovniot izraz, a zlatniot presek sozdava posebna privle~nost i prijatnost na likovnoto delo.

Ovie odnosi se posebno va`ni vo arhitekturata i vo grafi~kiot dizajn.

Na prika`anite dela - na anti~kata mermerna skulptura i na vizantiska-ta ikona na Bogorodica se gleda simetnri~en odnos na levata i desnata strana. Vo deloto na Roden Adam e za-stapena asimetrijata, a Pit Mondrijan vo svoeto delo go koristi principot na zlaten presek {to zna~i odnosot na goleminite e 1:1,6.

Sl. 46. Anti~ka skulptura, mermer

Sl. 47. Vizantiska ikona: Bogorodica Oranta, ikona

Sl. 48. Ogist Roden: Adam, bronza

Sl. 49. Pit Mondrijan: Kompozicija so crveno, sino i `olto, maslo

1.13. ULOGATA NA DIZAJNOT – POVRZUVAWE NA PRAKTI^NOTO I UBAVOTO

Dizajnot e prisuten vo sekojdnevni-ot `ivot. Taka i ednostavnite pred-meti kako, na primer, kuferite so koi se ovozmo`uva prenos na najnu`nite raboti pri patuvawata, treba da se lesni i cvrsti. Sovremenite kuferi se izrabotuvaat so trkalca, taka {to

mo`at da se vle~at za ra~kata, a tie se i so neobi~na boja i val~esta forma. Na niv se gleda spojuvawe na upotreb-nata uloga i estetskiot izgled.

Ubavinata ja nao|ame i vo oblekata. Taa ima svoja tekstura koja mo`e da bide prijatna za nosewe. Oblekata ima forma i boja i razli~ni ukrasi na tekstilot, koi mo`at da bidat po na{ vkus. Nivniot kroj isto mo`e da ni se dopadne.

Ku}ite slu`at za za{tita od navo-re{nite vlijani-ja - do`d, sonce ili stud, a vo niv `iveeme i rabotime. Vo ne-koj prostor mo-`e prijatno da se `ivee i da se ~uvstvuva zado-volstvo zaradi uredenosta na ku}ite. Taka i

ku}ite imaat svoja ubavina. Ku}ite vo Ohrid se poznati po svoite stil-ski karakteristiki i pretstavuvaat vistinski umetni~ki dela.

Okolinata niz koja se dvi`ime, isto taka, mo`e da bide likovno uredena so mirni zeleni povr{ini i dobro

Sl.50. Patni~ki kufer za vle~ewe

Sl. 51. Ku}a od Ohrid

Sl. 52. Tekstil, kostim

Sl.53. Uredena gradina, hortikultura

LI

KO

VN

A T

EO

RI

JA

27

odbrani drvja i cvekiwa, taka i ob-likuvaweto na bilkite dejstvuva kako umetni~ko delo. ^ovekot se ~uvstvuva prijatno vo takva okolina.

Videoto e varijanta na filmot, no tehni~ki e poprakti~no. Me|utoa, vo sovremenata likovna umetnost se raz-viva poseben pravec koj se narekuva video – art.

Kompjuterot ovozmo`uva koja bilo fotografija da se prenese vo elek-tronskiot medium i da ovozmo`i taa snimka da ja dobijat site. Na snimka-ta mo`e da se vr{at monta`i i razni promeni, mo`e da se crta i da se kom-biniraat boite i drugo. Zatoa komp-juterot e blizok na likovnata umetnost i do grafi~kiot dizajn i se koristi vo likovnoto obazovanie, a na decata im pru`a zadovolstvo i ~uvstvo na otkrivawe na novo.

Naukata i tehnikata vo mnogu ne{to se sprotivni na umetnosta. No i vo ovie oblasti se koristi crte`ot za prikaz na tie formi i poedinosti koi so fo-tografija ne mo`at da se ostvarat.

Vo biologijata ~esto se koristat crte`i za pojasno da se prika`e grad-bata i tkivata na nekoe rastenie, `iv-otno, pa i na ~ovekot {to so fotograf-ija ne mo`e da se ostvari.

Vo geologijata crte`ot se koristi da se prika`at sloevite na zemjata, vo geografijata – geogrfskite karti itn.

Vo istorijata se koristat crte`i i vizuelni prikazi na nastani, a vo as-tronomijata - dvi`ewe na nebesnite tela i patekite na meteorite itn.

Posebno gole-mo podra~je na upo-treba na crte`ot i likovnite elemen-ti se za{titnite znaci, znacite za informirawe, soo-bra}ajnite znaci i drugi. Site tie imaat svoe potek-lo od srednovekov-nite grbovi.

Toga{ sekoe bla-gorodni~ko semej-stvo imalo svoj grb. Denes svoi grbovi imaat gradovite i dr`avite, no i fud-balskite klubovi i zdru`enija. Seka-ko deka svoi zna-ci, odnosno eden vid grbovi imaat i raznite stopanski organizacii.

Sl. 54. Kompjuterska grafika

Sl. 55. Video-art

Sl. 56. Crte` od astronomijata so legenda

Sl. 57. Logo i za{titen znak na firma

28

LI

KO

VN

A P

RA

KT

IK

A 2. CRTAWE

Ovaa umetni~ka tvorba e izvedena so crta~ka kreda. Motivot na crte`ot e umetnikovata majka. Spletot na liniite gi izrazuva site karakteristiki na crte`ot – meki i ostri linii, debeli i tenki, osen~ani delovi na vratot, me-kost na {amijata ili cvrstite rabovi na ko{ulata. Istovremeno liniite go prika`uvaat karakterot na vozrasna li~nost koja pre`iveala mnogu napori i te{kotii. I pokraj realisti~kiot prikaz na vozrasnata li~nost, se ~uvst-vuva deka umetnikot ima pozitiven odnos kon svojata majka. Crte`ite mo`at da bidat so mal format, no i so golemi dimenzii. Koga za podloga za crte` se zema ve}e gotov izraboten kola` i se crta nad nego, se dobiva kola`iran crte`. Isto taka nekoj gotov crte` izraboten na primer so tu{, mo`eme da go oboime, no so za~uvuvawe na bitnite karakteristiki na crte`ot, toga{ dobi-vame oboen ili kolorisan crte`. Mo`e da se crta na nekoj prostoren objekt, taka da dobivame crte` – objekt. Mo`e da se crta na golem yid pa i na nekoe pano. Site likovni poraki ostvareni so linii se karakteristi~ni za crte`ot kako likovno podra~je. Crte`ot e osnova na site drugi likovni podra~ja. I kaj slikarstvoto, grafikata, skulpturata, umetnikot prvo se koristi so crte`ot. Poradi toa se smeta deka postoi crte` kako podgotovka za rabota na drugite podra~ja, i crte` kako izvorno, unikatno delo.

Sl. 58. Albreht Direr: Majka, kreda

29

LI

KO

VN

A P

RA

KT

IK

A 2.1. CRTE@ SO LIRSKA PRIJATNOST

Ovoj crte` ne pretstavuva nikakvo posebno likovno re{enie, tuku samo primer na meki linii.

Iako umetnikot Matis upotrebil os-tro crta~ko sredstvo - tu{ i pero, ne-govata linija e izviena i kaj gleda~ot predizvikuva ~uvstvo na lirsko raspolo`enie.

Sl. 59. Meki linii, moliv

Sl. 60. Anri Matis: Akt, tu{ i pero

Likovni aktivnostiLikoven problem i negoviot efekt:

Osmisluvaweto na crta~kiot izraz e od spontanoto likovno reagirawe, postepeno da se preminuva na svesno crtawe, taka {to se vr{i izbor na mo-tiv, na crta~ki materijal i na vidovi, karakter i intenzitet na liniite.

Cel na rabotata: Crtawe na pogoden motiv so upotreba na meki linii.

Povrzuvawe so drugite sodr`ini: Nabquduvawe na prirodata i otkriva-we na linearni pojavi.

Tek na aktivnosta: Dali site li-nii okolu nas se so ist karakter i intenzitet? Za iska`uvawe na nekoe smireno i lirsko raspolo`enie mo-rame da odbereme vistinski motiv i pravilna crta~ka postapka. Dali ste raspolo`eni da crtate ne{to smireno ili vozbudlivo? Toa mo`e da se os-tvari so dobro izbran motiv i ma-terijal, taka {to mo`e da crtame po nabquduvawe, no mo`eme da rabotime i po se}avawe na ne{to od na{ata okolina. Sekoj neka odbere motiv koj najmnogu mu odgovara.

ZN: So dobar izbor na linii mo`eme da postigneme razli~no do`iveani vrednosti na crte`ot.

D: Osnovno izrazno sredstvo na crte`ot e linijata.

Sl. 62. U~eni~ka tvorba: Pletena ~anta, moliv

Sl. 61. U~eni~ka tvorba: Dvor na ku}a, kreda

30

2.2. FORMATA MO@E DA SE POPOLNI SO LINII

Sekoj list mo`e da se popolni so razli~ni crti taka {to da se dobie pobogat crta~ki izraz.

Umetnikot Direr prostudiral raz-li~ni pozicii na pernicite i zatoa nastanale razliki vo pojavata na linii i svetlo - temni odnosi na povr{inata na pernicata. Crte`ot e interesen i pou~en.

Likovni aktivnostiLikoven problem i negoviot efekt:

Da se zbogati crta~kiot izraz so linii koi gi sledat i popolnuvaat odredeni formi.

Cel na rabotata: Dobar odnos me|u formite i liniite na pogodno najden motiv.

Povrzuvawe so drugi sodr`ini: Prirodata i ~ovekovata okolina.

Tek na aktivnosta: Crta~kata postap-ka mnogu zavisi od izbraniot motiv. Ako najdeme motiv koj vo sebe sodr`i odreden likoven problem, toga{ nie toj problem }e go analizirame i re{avame. Samite formi bez nivno povrzuvawe so nivnata okolina ili nivnoto sopstveno zbogatuvawe, pone-koga{ mo`at da vlijaat nepotpolno.

Sli~no na pernicite, esenskite lis-je od kostenot pri su{eweto go menu-vaat sopstveniot oblik, se tutkaat i imaat poizrazeni rebra, taka {to ovozmo`uvaat analiza na liniite koi te~at vo vnatre{nosta na listot.

Mo`eme da najdeme i nekoj drug mo-tiv. Vo site slu~ai da probame da analizirame tekovi na linii i niv-nata uloga vo prika`uvaweto na lis-tovite. Site crta~ki materijali se pogodni za toa.

Sl. 63. U~eni~ka tvorba:. Popolneti formi

Sl. 64. Albreht Direr: Pernici, tu{ i pero

Sl. 65. U~eni~ka tvorba: Crte` na lisja od div kosten

Sl. 66. U~eni~ka tvorba: Crte` so popolneti formi

31

LI

KO

VN

A P

RA

KT

IK

A 2.3. LINIJA I BOJA

Ako nekoi linii se povle~eni so oboeno sredstvo, ili ako linearno se crta na oboena podloga, toga{ spored svoite izrazni karakteristiki toa e s# u{te e crte` (Sl.67).

Vnesuvaweto na crta~ki elementi vo crte`ot od drugi avtori, s# u{te na crte`ot mu obezbeduva osobenosti koi se karakteristi~ni za linearnoto izrazuvawe (Sl. 68).

Likovni aktivnosti

Likoven problem i negoviot efekt:Ponatamo{no zbogatuvawe na crta~-

kiot izraz so koristewe na oboeni linii so tehnikata tu{ vo boja. Da se izbegnuva koristeweto na pogolemi oboeni plo{tini na crte`ot.

Da se predizvika zadovolstvo vo rabotata so oboeni crta~ki sredstva. Da se napravi obid za komponirawe na linii vo odnosi na bogati spletovi i pogolemi ~isti povr{ini. Najdobro e da se najdat dobri motivi i da se rabo-ti po nabquduvawe.

Cel na rabotata: Crtawe po nabqu-duvawe na soodveten motiv.

Povrzuvawe so drugite sodr`ini: Priroda, folklor – narodni rako-tvorbi (vezovi i tkaenini).

Tek na aktivnosta: Pred po~etokot na rabotata da se razmisli za povolen motiv.

Da se pronajde i postavi motivot, taka {to lesno da mo`e da se nabqu-duva od strana na site u~enici. Da se analiziraat delovite od motivot koi mo`at da se obrabotat so oboeni

Sl. 67. Kombinacija na linijata i bojata

Sl. 68. Ivan Tabakovi}: Globus, kola` i crte`

32

linii ili mali (oboeni) damki. Da se oslobodi invencijata i kreativnosta. Da se vnimava na sadot so crta~kata te~nost da ne se turne i isturi. Da ne se pre~i na drugite pri rabotata.

Pri crtaweto na mrtvata priroda, neophodno e u~enicite da posvetat soodvetno vnimanie na postavuvawe-to na mrtvata priroda vo prostorot na formatot na podlogata, odnos-no na komponiraweto na motivot na plo{tinata. Potoa da se uo~i karak-terot na formite, nivnata golemina i soodnosot me|u niv, nasokite i vido-vite linii i da se razmisli koi linii }e gi iscrtuvaat so odredena boja.

Ubavinata na crta~koto izrazu-vawe ne gubi ni{to od upotrebata na razli~ni materijali.

Na crte`ot Ko~ani od p~enka u~enikot dobro go komponiral mo-tivot, odnosno p~enkite gi postavil vertikalno soodvetno na nasokata na listot za crtawe. Zrnata na p~enkite se vnimatelno iscrtani taka {to sozdavaat ritam i voedno i odredena tekstura. Lisjata so svojata nasoka i raznovidna tekstura ja smiruva ver-tikalnata postavenost na ko~anite i gi povrzuva vo edna celina. Pokraj prisutnosta na boite ovaa tvorba pretstavuva crte`, bidej}i e izveden so linii.

Na crte`ot Opinok u~enikot uspeal kvalitetno da ja prika`e formata na motivot so koristewe prete`no na krivi linii i so akcenti na mali obo-eni damki koi na crte`ot mu davaat ne samo porealen izgled, tuku i odredena sve`ina i privle~nost.

Vo dvata crte`a, se zabele`uva deka u~enicite ume{no go koristat likovniot materijal i uspevaat da ja koristat linijata vo boja.

ZN: Dodeka linijata e glavno crta~ko sredstvo, likovniot izraz ostanuva crte` nezavisno od vnesuvaweto na boja vo negoviot izraz.

Sl. 69. U~eni~ka tvorba: Ko~ani od p~enka, tenok flomaster

Sl. 70. U~eni~ka tvorba: Opinok, tu{evi vo boja i pero

33

2.4. LINIJA I TEKSTURAL

IK

OV

NA

PR

AK

TI

KA

Igraweto so linii i ostvaruvaweto na razli~ni teksturi e interesno za u~enicite.

Umetnikot Jansen e poznat po ko-risteweto na teksturata vo svoite umetni~ki dela. Bogatstvoto na teks-turi pridonesuva vo potpolnosta i uverlivosta na likovniot izraz.

Sl. 71. U~eni~ka tvorba: Ve`bi so teksturni linii, moliv

Sl.72. U~eni~ka tvorba: Ve`bi so teksturni linii, tu{ i pero

Likovni aktivnosti

Likoven problem i negoviot efekt: Da se soznae deka mo`e da se sozdadat raznovidni linearni teksturi i da se primenat na soodveten na~in vo svojot linearen izraz.

Cel na rabotata: Zbogatuvawe na likovniot izraz so koristewe na raz-ni teksturi.

Povrzuvawe so drugi sodr`ini: Biologija i okolinata.

Tek na aktivnosta: Da se po~ne so na-bquduvawe na prirodata.

Dali vo na{ata okolina ima mazni – mirni i nemirni i rapavi povr{ini?

Dali me|u tie povr{ini ima odrede-ni razliki?

Kako na crte`ot mo`eme da prika-`eme rapav yid, a kako rastureni suvi lisja?

Mora li na celiot crte` da ima ista tekstura?

Dali ima razlika me|u povr{inata na drvoto i kamenot?

Zna~i, sekoj materijal ima sopstve-na tekstura koja ja narekuvame struk-tura na materijalot.

Isto taka, postoi i izrazot faktura koj se odnesuva na na~inot na nane-suvawe boja na podlogata, odnosno go sozdava rakopisot na umetnikot.

Samata tekstura se deli zavisno od materijalot so koj se slu`ime. Taka, mo`eme da zboruvame za crta~ka tek-stura, potoa za tekstura na masleni boi, akvarel ili freska kako i za tekstura na skulptorskiot izraz koja mo`e da bide razli~na, zavisno od materijalot, kamen, drvo, metal itn.

Sl. 73. Horst Jansen: Drvo, bakropis

34

Sl. 74. U~eni~ka tvorba: Lisja, crte` Sl. 75. U~eni~ka tvorba: Lisja, crte`

ZN: Teksturata koja nastanuva poradi osobinite na nekoj materijal ja nareku-vame struktura. Teksturata koja nastanuva poradi osobinite na materijalot i na~inot na rabota (rakopisot na umetnikot) ja narekuvame faktura.

D: So linijata najdobro se postignuva vpe~atok na teksturata. Taa tekstura e likoven element koj ne mora da imitira nekoja tekstura vo prirodata.

Sl. 76. U~eni~ka tvorba: Zamok, tu{ i pero

35

U~enicite, vo svoite crte`i na lis-ja, so koristeweto na razli~ni teks-turi uspeale da go zbogatat likovniot izraz. Na svoite crte`i so primenata na razli~ni teksturi so pogolema ili pomala gustina na liniite, u~enicite uspeale da postignat razni svetlo -temni odnosi koi go zbogatuvaat vi-zuelniot vpe~atok i soznanieto kaj gleda~ot deka lisjata me|usebno se razlikuvaat po toa {to nekoi se suvi, a nekoi u{te zeleni.

Na prikazot na Zamok, u~enikot so koristeweto na raznovidna tekstura uspeal da gi razgrani~i raznite ma-terijali so koi e gradena gradbata.

So gustinata na liniite vo prikazot i raznovidnosta na teksturite uspeal da postigne razli~nost na formite i vpe~atok na vdlabnati i ispup~eni delovi na fasadata na zamokot.

2.5. TONSKI CRTE@L

IK

OV

NA

PR

AK

TI

KA

Umetnikot Rembrant vo svojot crte` vnesuva plo{tini na tonovi so razli~en intenzitet. So toa toj razdvojuva dve povr{ini, sugerira plasti~nost i go zbogatuva crte`ot.

Sl. 77. Gradacija na devet tonovi na sinata boja

Likovni aktivnosti

Likoven problem i negoviot efekt: Zapoznavawe so novi mo`nosti na teh-nikata na lavirawe.

Cel na ~asot: Zbogatuvawe na crte`ot so tehnikata na laviran tu{. Usovr{uvawe na koristeweto na ton-ska gradacija vo prikazot na volumen.

Povrzuvawe so drugi sodr`ini: Fizika i geometrija.

Tek na aktivnosta: Slobodno kom-ponirawe na razni tonovi na laviran tu{ i uo~uvawe na dejstvuvaweto na laviranite plo{tini. Delumno koris-tewe na razli~ni tonovi za prikaz na plasti~nosta na odreden predmet. Do-davawe na razli~ni tonovi na crte`ot za zbogatuvawe na likovniot izraz. Dali poradi toa site umetnici rabotat so laviran tu{? Zo{to nekoi crta~i poveke sakaat da koristat samo ~ista linija? Kakva e ulogata na izbraniot motiv i raspolo`enieto na umetnikot kako pri~ina za izbor na izraznite sredstva vo crte`ot? U~enicite mo`at da odberat motiv koj go sakaat i kon nego da gi prisposobat izraznite sredstva vo crte`ot.

Sl. 78. Rembrant: Mlada `ena koja se ~e{la, laviran tu{

D: Plo{tinite so razni svetlini se sostaven del na crte`ot.

Sl 79. U~eni~ka tvorba: Mrtva priroda so sadovi, laviran tu{

36

2.6. LINIJATA GI ODREDUVA ODNOSITE NA GOLEMINA

Koga }e povle~eme edna linija, ve}e po~navme da ja koristime golemi-nata, bidej}i prvata linija se javuva kako sporedba na vtorata, mo`ebi na pokratka ili podolga linija. Lini-ite imaat svoja dol`ina, tie imaat odreden odnos sprema drugite linii, no liniite mo`at da gi prika`at i go-leminite na plo{tinite kako {to e toa na ovaa detska tvorba.

Likovni aktivnosti

Likoven problem i negoviot efekt: ^ovekot ja razvil ~uvstvitelnosta za odnosot na goleminite. Toa go uva`uva umetnikot i vo sekoe umetni~ko delo gi koristi tie odnosi vo svojot liko-ven izraz.

Cel na rabotata: Koristewe na raz-ni golemini za prika`uvawe na od-nosite vo prostorot.

Povrzuvawe so drugite sodr`ini: Tehni~ko obrazovanie, neposrednata okolina.

Tek na aktivnosta: Goleminite se koristat za da se prika`at odnosite vo prostorot, no i kako ploskat izraz koga goleminite se posledica na podelba na taa povr{ina na koja se sozdava likovnata tvorba.

Obidete se edna povr{ina da ja podelite na pove}e delovi, a vo niv da postavite nekoi ploskati formi koi na nekoi mesta se presekuvaat.

D: Linijata kako crta~ko izrazno sredstvo, na likovnata tvorba mo`e, da ostvari ploskat vpe~atok, no, isto taka, i prostoren - tridimenzi-onalen vpe~atok.

Sl. 80. U~eni~ka tvorba: Golemata porta, crta~ka kreda

Sl. 81. Xorxo Morandi: Mrtva priroda so sadovi, tu{ i pero

Sl. 82. U~eni~ka tvorba: Ritam na sadovi, crte`

37

2.7. HARMONI^NI I KONTRASTNI LINIIL

IK

OV

NA

PR

AK

TI

KA

Likovni aktivnosti

Likoven problem i negoviot efekt: Vo govorot, za da izrazime edno

raspolo`enie morame da odbereme soodvetni zborovi. Dodeka vo crte`ot morame za edno smireno do`ivuvawe da koristime harmoni~ni linii, a za eden sna`en, dramski motiv – kon-trastni linii.

Cel na rabotata: Koristewe na linijata za izrazuvawe na odredeni ~uvstva vo likovnata rabota.

Povrzuvawe so drugite sodr`ini: literatura - poezija, muzika.

Tek na aktivnostite: Kakva poraka mo`e da nosi edno literaturno delo i kakvi ~uvstva mo`e da se prenesat so literaturnata tvorba ili so tonovi i muzi~kiot jazik? Dali mo`e so pri-menata na harmoni~i i kontrastni li-nii da se iska`at odredeni ~uvstva? Da se odlu~ime prvo, koj motiv da go odbereme za na{iot crte`, a potoa koi linii prete`no }e gi koristime. Mirniot tek na vlaknata na kosata na devoj~eto go smiruva i na{iot pogled i na{ite ~uvstva. Toa crta~ko re{enie go narekuvame harmoni~en crte`.

Sl. 83. Skici na harmoniski i skici na kon-trastni linii

Sl. 84. Fehim Huskovi}, Prica O, moliv, crte` so dominacija na harmoni~ni linii

D: Liniite vo me|usebniot odnos mo`at da bidat sli~ni, harmoniski, a mo`at da bidat i sprotivni kon-trastni. Poradi toa i crte`ot mo`e da bide harmoni~en ili kontrasten.

Sl. 86. U~eni~ki tvorbi: Kosa na u~eni~ka, tu{ i pero

38

Sl. 85. @aklina Gligorievska: Duhovno patu-vawe, jaglen, crte` so kontrastni linii

2.8. LINIJATA, PLO[TINATA I PROSTOROT

Poznato e deka so dvi`eweto na to~kata vo prostorot se dobiva linija, a so dvi`eweto i spojuvaweto na lini-jata se dobiva plo{tina. Plo{tinata, isto taka, mo`e da se dvi`i i toga{ se sozdava prostor. Vo prostorot se odvi-va celokupniot na{ ̀ ivot i so o~ite go gledame toj prostor. Prostorot mo`e da se prika`e na umetni~kite dela.

Likovni aktivnosti

Likoven problem i negoviot efekt: Sogleduvawe na prostorot vo stvar-nosta kao otvoren ili zatvoren pros-tor i vo umetni~kite dela.

Cel na rabotata: Prika`uvawe na prostornost na plo{tina – sozdavawe iluzija na prostor.

Povrzanost so drugi sodr`ini: Fizika, priroda, geometrija.

Tek na aktivnosta: Nie `iveeme vo prostorot i go ~uvstvuvame. Na uli-ca, na pole, ili vo {uma se nao|ame vo nadvore{en prostor. Vo ku}ata, u~ilnicata, salata, se nao|ame vo vnatre{en prostor. Vo edna kuti-ja, vo {kafot, vo na{iot xeb imame ograni~en prostor.

Vo skulpturata, dizajnot ili arhitekturata prostorot e vidliva kategorija na umetni~koto delo, vo crte`ot, slikarstvoto i grafikata toj mo`e da se prika`e kako iluzija na prostornost. Postojat mnogu na~ini za prikaz na prostorot na dvodimenzio-nalnite umetni~ki dela. Prikazot na prostorot mo`e da bide opisen, koga prostorot se prika`uva vo svoite pot-polni dimenzii, ili e opti~ki, koga se prika`uva taka kako {to go gledame, no zatoa se deformiraat dimenziite: ulicata se stesnuva vo dale~inata,

objektite se s# pomali itn. Pravilata na takviot prikaz na

prostorot gi narekuvame perspektiva. Taa mo`e da bide pretstavena linear-no vo crte`ot.

U~enicite da go re{at prostorot na na~ini koi gi poznavaat i ~uvstvu-vaat.

Sl. 87. Od plo{tina do prostornost

Sl. 88. Perspektiva na ulica vo Minhen, crte`

Sl. 89. U~eni~ka tvorba: Linija i plo{tina, tu{ i pero

39

2.9. PERSPEKTIVAL

IK

OV

NA

PR

AK

TI

KA

Likovni aktivnosti

Likoven problem i negoviot efekt: Prika`uvaweto na prostornost so ko-ristewe na perspektivata ovozmo`uva do`ivuvawe na prostorot kako vo re-alnosta.

Cel na rabotata: Koristewe na line-arnata perspektiva vo prika`uvawe na prostor.

Povrzuvawe so drugi predmeti: Geometrija, fizika.

Tek na aktivnosta: Vo renesansata umetnicite, arhitektite i nau~nicite po~nale da go prou~uvaat problemot na prika`uvawe na prostorot. Os-novnite pravila se sostojat vo utvrdu-vaweto na postapki, so cel, realno da se prika`at stesnuvawata na formite spored oddale~enosta. Soznanijata za zakonitostite na perspektivata se potrebni vo likovnoto izrazuvawe.

Denes vo likovnata umetnost per-spektivata nema taka zna~ajno mesto kako vo renesansata i podocne`nite stilovi, bidej}i denes umetnicite ~esto se izrazuvaat bez konkretni ob-jekti i figuri.

Da se prika`e prostorot spored za-konitostite na perspektivata za da se stekne vpe~atok na iluzija na pros-tor!

Sl. 90. Perspektiven prikaz na biblioteka (vnatre{en prostor)

D: Perspektivata e nauka koja spa|a vo nacrtnata geometrija, a gi izu~uva postapkite za prikaz na prostor i osvetluvaweto vo prostorot.

ZN: Perspektivata i anatomijata, umetnicite i nau~nicite po~nale da ja prou~uvaat vo renesansata so cel, {to porealno da go prika`uvaat prostorot i ~ove~kata figura.

Sl. 92. U~eni~ka tvorba: Perspektiven prikaz na ulica, tu{ i pero

40

Sl. 91. Prikaz na perspektiva so dve sobirni to~ki

Od vremeto na renesansata se prou~uva postapkata na perspekti-ven prikaz na prostorot, kako {to go gledaat na{ite o~i. Ova postapka predviduva vo visina na na{ite o~i da se nacrta horizontalna linija koja se narekuva horizont, a na nea da se postavi o~na to~ka nasproti na{ite o~i i dva nedogleda smesteni levo i desno. Potoa mo`eme da go konstru-irame prostorniot izgled na predme-tot. Na ist na~in se konstruira i zat-voren prostor.

Sl. 93. Varijanti na linearna kompozicija

2.10. KOMPOZICIJA SO LINII

Kompozicija na crta~ki elementi podrazbira usoglasuvawe na site tie elementi vo celina koi sozdavaat do-bar crte`, koj ne{to ni soop{tuva.

Likovni aktivnosti

Likoven problem i negov efekt: Da se povrzat pove}e elementi na crtawe-to – linii, formi, tekstura i valer, potoa, statika i dinamika, nasoka, go-lemina, ritam vo usoglasena celina, odnosno kompozicija. Toa e polesno koga imame odredena ideja i znaeme {to sakame da postigneme so taa ideja, upotrebuvaj}i crta~ki izrazni sred-stva. No koga toa go nemame, mo`eme racionalno da povrzuvame odredeni soznanija od crtaweto i da sozdademe rezultat koj ponatamu }e ni pomogne vo natamo{nata likovna rabota.

Cel na rabotata: Da se oblikuva eden celosen crte`.

Povrzanost so drugi sodr`ini: Pri-roda, muzika.

Tek na aktivnosta: Sekoj u~enik sam mo`e da si postavi modeli koi }e gi crta. Toj, isto taka, mo`e zadadeniot problem da go re{ava na apstrakten na~in. Slobodata vo istra`uvaweto na re{enijata e najdobar pat da se dojde do rezultati i do novi likovni soznanija.

Sl. 94. Ivan Velkov: Kometa, tu{

Sl. 96. U~eni~ka tvorba: Mandolini, moliv

Sl. 95. U~eni~ka tvorba: Star ~asovnik, tu{ i pero

41

42

Sl. 97. Lajonel Fajninger: Gelmeroda IX, maslo

3. SLIKAWE

Slikarstvoto glavno se zasnova na plo{tinata i bojata. Bojata ja nosi glav-nata poraka na slikata. Sekoja slika sodr`i i drugi likovni elementi – li-nii, formi, valer i tekstura i dr. Zna~i, pred nas se nao|a umetni~ko delo koe go narekuvame slika. Boite na ovaa slika sodr`at akordi na tradicio-nalnata ~uvstvitelnost za kolorit na makedonskiot narod. Istovremeno, toa e izraz na sovremenata tendencija vo likovnata umetnost, izraz blizok na en-formelot. Kako apstraktna slika taa ne prika`uva ni{to odredeno, taa e samo koloristi~ka senzacija uredena vo neobi~na struktura. Taka slikata ja prima gleda~ot ili ne. [to vie ~uvstvuvate koga ja nabquduvate ovaa slika? [to naj-mnogu ve vozbuduva na slikata?

LI

KO

VN

A P

RA

KT

IK

A

43

Sl. 98. Ordan Petlevski: Vertikala, maslo na platno

3.1. INTENZITETOT NA BOJATA L

IK

OV

NA

PR

AK

TI

KA Likovni aktivnosti

Likoven problem i negoviot efekt: Intenzivniot kontrast na bojata

zna~i deka se sprotivstaveni razli~ni boi koi vo sebe imaat golem inten-zitet i ne se degradirani so belata i crnata, odnosno boite ne se matni i zgasnati.

Mo`e da se primeni komplemen-taren kontrast kako {to e zelenata i crvenata ili sinata i portokalo-vata, pokraj naglasuvaweto na odno-sot na svetlite i temnite povr{ini, a mo`eme da go spomeneme i kontrastot toplo – studeno ili svetlo – temno. Ovoj likoven problem go prenesuva efektot na {arenilo, razigranost, ve-drina, rasko{nost, imaginativnost.

Cel na rabotata: Slikawe na por-tret vo razli~ni boi i kontrast, vari-rawe na razni golemini so boja.

Povrzuvawe so drugi sodr`ini: Kontrastni pojavi vo prirodata i vo sekojdnevniot `ivot.

Tek na rabotata: Da se naslika por-tret vo temperna tehnika, da se nag-lasi ritam i dinamika na boite koi se razli~ni, da se sozdadat odredeni kontrasti - kako {to e komplemen-tarniot kontrast (crvena i zelena). Da sozdademe portret vo duhot na moder-nata umetnost so razli~ni i dominan-tni boi.

Vo slikaweto na likot da se izbeg-nuva realisti~koto prika`uvawe na volumenot. Ne treba mnogu da se vne-suvaat sli~ni odnosi na harmoni~ni boi. Da se pottiknuva kreativnosta, osetlivoto zabele`uvawe, vizuelnoto pomnewe i ~uvstvoto za problemi.

D: Osnovnite izrazni sredstva vo slikarstvoto se boite i formite.

Sl. 99. Van~o Georgievski: Riba i galeb, maslo

Sl. 100. U~eni~ka tvorba: Portret, tempera

Sl. 101. U~eni~ka tvorba: Apstraktna kompozicija, tempera

44

3.2. GAMA NA SLIKATA

Izrazot gama e sroden na poimot harmoni~en kolorit. Za postignuvawe gama se koristat harmoni~ni boi i tonovi koi dominiraat vo slikata. Na primer, so prisustvoto na sivata i okerot kako, na primer, na Morandi-evata slika, ja do`ivuvame kako sivo - topla gama.

Likovni aktivnosti

Likoven problem i negoviot efekt: Gamata na slikata se javuva koga odredena boja dominira i e zastape-na vo degradiran ton. Likovnoto raspolo`enie e prigu{eno, smireno, vozdr`ano, ponekoga{ otmeno.

Cel na rabotata: Da se nastojuva kon svesno koristewe na boite i so vozdr`anost vo svoeto dejstvuvawe.

Povrzanost so drugi sodr`ini: Muzi~ka harmonija, priroda.

Tek na aktivnosta: Okolu nas sret-nuvame razni vizuelni aktivnosti. Vo potpolno son~evo osvetluvawe cvetna-ta gradina izgleda kako rasko{ na boi, nasproti nea edna zatvorena prosto-rija so mal prozorec i so stari sadovi, predmeti i tekstil izgleda mra~no. Dali i dvete gletki predizvikuvaat ista reakcija na na{ite ~uvstva?

Me|u tie ~uvstva postojat razliki kolku mo`e tie da se sna`ni, no ra-zlikite ne moraat da vlijaat na in-spiracijata i `elbata za likovno ob-likuvawe. Da naslikame eden motiv so sadovi koj vlijae smireno, tivko, a koj ne mora da bide siv.

Da se pottiknuva kreativnosta, vi-zuelnoto pomnewe, emociite.

Kako {to na ovoj primer se gleda, gamata na slikata mo`e da bide vo crveni tonovi.

Sl. 102. Xorxo Morandi: Mrtva priroda, maslo

Sl. 103. U~eni~ka tvorba: Mrtva priroda so sadovi, kreda

Sl. 104. U~eni~ka tvorba: Devoj~e so ma~ka, tempera

45

3.3. TONSKA SKALA VO SLIKARSKIOT IZRAZL

IK

OV

NA

PR

AK

TI

KA Likovni aktivnosti

Likoven problem i negoviot efekt: Tonskata skala opfa}a degradacija na boite so upotrebata na bela i crna so {to nastanuvaat razni nijansi i bogat-stvo na naslikanata plo{tina.

Cel na rabotata: Primena na prefi-neti tonovi vo slikarskiot izraz.

Povrzanost so drugi sodr`ini: Pri-roda, razdenuvawe–zora, stemnuvawe.

Tek na aktivnosta: Slikarot, ~esto na sivite tonovi dodava odredena boja, koja e degradirana i stanuva oblagoro-dena. Taka slikata ne izgleda sivo, tuku oboeno i toa vozdr`ano. Takvi-ot odnos na boite izgleda vistinito, ponekoga{ i odlu~no. Vo taa smisla treba i u~enicite da ja sozdadat svo-jata zada~a. Odnosot na boite treba da e usoglasen {to mo`e da se postigne so koristeweto na sivata. Najdobro e da se izbere motiv so lu|e pri rabota, koloni na lu|e i sl.

Na ovaa zada~a mo`e da se javi kom-binacija me|u crtawe i slikawe {to se postignuva so bogata upotreba na crti i na tonska skala, kreativnost i zanimliva kompozicija.

Tonskata skala e sozdadena so mnogu nijansi na degradirana boja.

Sl. 105. [arden: U~enik u~i, maslo

Sl. 106. U~eni~ka tvorba: Redica, primer na kompozicija so razli~ni ahromatski tonovi

D: Osnovnite boi me|usebno mo`at da se me{aat. Taka, osnovnite i do-bienite boi mo`e da se me{aat so bela i crna, odnosno siva {to se narekuva degradacija na boite. Site boi taka dobieni, mo`at i ponatamu da se me{aat. Vo toa e postapkata na dobivawe na s# pogolem broj nijansi na boi.

ZA: Obidi se da me{a{ {to pove}e boi za da dobie{ novi, nepoznati tonovi na boi.

Sl. 107. U~eni~ka tvorba: Melnica za kafe, gva{

46

3.4. VALERSKI KLU^EVI

Sekoja slika sodr`i odredena niza na svetlina ili valeri. Valer e koli~estvo na svetlina vo nekoja plo{tina. Taka slikite mo`e da bi-dat svetli, ne{to potemni ili sose-ma temni. Se razbira, toa zavisi od svetlinata na pove}eto povr{ini na slikata.

Na edna temna plo{tina mo`e da postojat nekoi pomali povr{ini koi se u{te potemni ili u{te posvetli. Kaj slikite kade {to ima potemni ili posvetli plo{tini od osnovnite, sta-nuva zbor za kontrastna slika.

Ako tie razliki se minimalni, toga{ taa slika e harmoni~na. Prika`anite {est varijanti na valerski odnosi gi narekuvame {est valerski klu~evi. Se pra{uvame - kako na nas vlijaat tie valerski razliki na slikata? Taka, na primer, svetlite povr{ini na slikata vlijaat mirno, blago, lirski, a temnite umorno, te{ko i neizvesno. Golemite razliki vo tonovite dejstvu-vaat dramati~no, voznemiruva~ki.

D: Sekoja slika ima svoja svetlosna vrednost zavisno od upotrebenite svetlosni razliki na plo{tinite. Za razbirawe na mo`ni kombinacii na valerot na slikite, teorijata poka`ala razliki me|u {est vari-janti na modeli, koi gi narekuvame valerski klu~evi.

Slikata na Grunding vlijae dram-ski, napnato, ta`no. Toa odgovara na namerata na samiot umetnik i na tema-ta koja ja obrabotil.

Sl. 110. Grunding: Vo spomen na `rtvite na fa{izmot, maslo

Sl. 109. Blagoja Nikolovski: Kapa~, maslo

Ovaa slika dejstvuva mirno, blago, lirski. Toa odgovara na namerata na umetnikot.

Sl. 108. [ema na valerski klu~evi

47

3.5. STEPENUVAWE NA KOLORISTI^KI TONOVIL

IK

OV

NA

PR

AK

TI

KA Postapnata promena e pojava koja e

mnogu prisutna vo prirodata. Pojavata na zorata i postepenoto razdenuvawe ili stemnuvaweto i doa|aweto na no}ta trae i nekolku ~asa. Isto taka, i rasteweto na rastenijata, na `ivot-nite, a me|u niv i na ~ovekot nastanuva postapno i trae so denovi i godini itn. Zna~i, vo prirodata pove}e se prisut-ni bavnite i postepenite, otkolku br-zite i nagli promeni.

I vo likovnata umetnost e prisuten fenomenot na promena koj se javuva vo postapnata promena na nekoj likoven element: na linijata od mala kon go-lema, od prava kon kriva, na bojata od svetla kon temna itn.

Likovni aktivnosti

Likoven problem i negoviot efekt: Stepenuvaweto na tonovite se os-tvaruva so dodavawe na belata ili na crnata boja na druga boja, pri {to se postignuva gradacija na nijansi na tonovi na bojata. Takvata postapka ja narekuvame degradacija. So toa boite gubat vo svojot intenzitet i sna`nost. Takvi boi mo`e da se najdat na ne-koja slika. Umetnikot Fidanovski poka`uva kako od temnovioletova postepeno osvetluvaj}i ja dobil za-nimliva i predizvikuva~ka plo{tina. Stepenuvaweto mo`e da predizvika vpe~atok na zagado~nost, me~taewe, ponekoga{ usoglasenost i lirsko raspolo`enie.

Cel na rabotata: So gva{ tehnika-ta ili so kompjuterska grafika da se prika`e stepenuvawe na tonovi na mo-tiv cve}e, vino`ito, mrtva priroda ili nekoj drug motiv.

Sl. 111. U~eni~ka tvorba: Stepenuvawe na koloristi~ki tonovi

Sl. 112. Nikola Fidanovski: Inkarnacija, maslo

48

Povrzanost so drugi sodr`ini: Mnogu pojavi vo prirodata i vo op{testvoto se podredeni na prin-cipot na stepenuvawe, pa ovoj princip e re~isi univerzalen.

Tek na aktivnosta: Da se izbere mo-tiv koj sodr`i stepenuvawe na tonovi. Ako u~enicite sakaat da slikaat mrt-va priroda, da se iskoristi prikazot na senkata za da se stepenuvaat potem-nite mesta.

Po skiciraweto na mrtvata priroda (tikva, stara melnica ili dr.), da go odredime sredniot ton na bojata so koja ja potslikuvame slikata, potoa vari-rame i gi barame potemnite tonovi so koi gi slikame sen~anite mesta. Teh-nikata gva{ e pogodna za postignuvawe na razni nijansi, bidej}i e pogusta od akvarelot, a poretka od temperata.

Da se izbegnuvaat nagli premini od svetol kon potemen ton. Tuku tie da se sozdavaat so postapno iznao|awe na posvetli, odnosno potemni tonovi na bojata so {to }e se dobijat ne`ni preodi i lirski vpe~atok.

Da se pottiknuva kreativnosta, vi-zuelnoto pomnewe i senzibilitetot. Smestuvaweto na likovnite elemen-ti vo slikata e mnogu va`no, bidej}i slikata treba da dejstvuva kako celi-na, a ne samo kako primer na stepenu-vawe.

Sl. 113. U~eni~ka tvorba: Portreti, tempera

Sl. 114. U~eni~ka tvorba: Vino`ito, kompjuterska grafika

Stepenuvaweto na razni boi i tonovi na ovie portreti, vlijae da se dobijat razli~ni karakteri na fizionomiiite i na uramnote`uvawe na celinata.

Ovde u~enikot poka`al ume{nost idejata na vino`itoto da ja pretvori vo ritmi~ka usoglasena slika.

49

ZA: Naslikaj dve sliki taka {to prvata da ima boi so pribli`no ist svetlosen ton, a drugata slika da bide izgradena od stepenuvawe na bojata.

3.6. KOLORISTI^KA TEKSTURAL

IK

OV

NA

PR

AK

TI

KA Likovni aktivnosti

Likoven problem i negoviot efekt: Vo razni boi da se re{i koloristi~ka tekstura, zna~i da se sozdade di-namika vo likovniot izraz i da se zbogati vizuelniot vpe~atok na dade-nata plo{tina. Teksturata e karak-ter na povr{inata i taa mo`e da bide vistinita, ili imitirana, odnosno koloristi~ki sozdadena. Teksturata ja prenesuva razigranosta, vedrinata, dinamikata, poletot i `elbata za ak-cija.

Cel na rabotata: Da se sozdade koloristi~ka tekstura vo temperna tehnika.

Povrzuvawe so drugi sodr`ini: Priroda, neposrednata okolina.

Tek na aktivnosta: Da se preobliku-va prirodnata tekstura na izbraniot motiv, vo likovna tekstura, odnosno faktura. Ako sakame da sozdademe ap-straktna kompozicija, kako slikarot Poljakov, koj slikal poliwa od vozduh, mo`eme da zamislime bu{av tepih i da go transformirame vo apstraktna kom-pozicija. Pri toa mo`eme da slu{ame dinami~na muzika kako posredna sti-mulacija i so razni boi da sozdademe koloristi~ka tekstura.

Da se izbegne povtoruvaweto na ne-koi boi. Da se pottiknuva kreativnos-ta, senzibilitetot i fantazijata i sozdavawe na originalnost. Neophod-na e urednost i upornost vo rabotata.

ZA: Eksperimentiraj i pronajdi {to pove}e razli~ni teksturi na boi so upotreba na tempera.

Sl. 115. Poljakov: Kompozicija, maslo

Sl. 116. U~eni~ka tvorba: Na ~asot po likovno obrazovanie, tempera

Sl.117. U~eni~ka tvorba: Hranewe na `ivina, tempera

50

3.7. KOLORISTI^KI TOPLO - STUDEN KONTRAST

Likovni aktivnosti

Likoven problem i negoviot efekt: Da se bara ritam na toplo – stu-

den kontrast, na primer, na crvenata i zelenata boja. Ritamot koj se javuva vo toplite i studenite boi treba da e naizmeni~en ili alternativen. Ovoj ritam treba da prenesuva vozbudu-vawe, dinamika, odlu~nost.

Cel na rabotata: Da se naslika kom-pozicija so toplo – studen kontrast vo naizmeni~en ritam.

Povrzanost so drugi sodr`ini: Kon-trasti vo `ivotot i vo prirodata.

Tek na aktivnosta: Vo svetot okolu nas ni{to ne e monotono nitu ednoboj-no. Mo`eme malku da razmislime koi motivi mo`eme da gi izbereme. Sekako deka mo`e da bide i apstrak-ten izraz. Pri izborot na motivot, so likovnoto re{enie da se vlijae na gleda~ot preku dinami~nata kom-pozicija, iznenaduva~kiot vpe~atok i ubedlivosta. Belata i crnata boja spa|aat vo svetlo – temen kontrast i mo`e da se pojavat na slikata.

D: Sekoja slika mo`e da bide so topol ili studen kolorit. Isto taka, slikata mo`e da bide zasnovana i na toplo – studen kontrast. Boite kako celina i nivnite odnosi vlijaat na nabquduva~ite.

Sl. 118. U~eni~ka tvorba: Ve`bi vo barawe na toplo – studen kontrast.

So kombinacija na bojata vo traki, ovoj umetnik do{ol i do re{enie na to-plo – studen koloristi~ki kontrast.

Sl. 119.Frenk Stela: Такт 1, maslo

Sl. 120. U~eni~ka tvorba: Vo priroda, akvarel

U~enikot ja zamislil likovnata struktura vo koja na studena podloga se nao|aat formi oboeni so topli boi.

Sl. 121. U~eni~ka tvorba: Crveni kocki vo prostorot, tempera

51

3.8. KOLORISTI^KA KOMPOZICIJAL

IK

OV

NA

PR

AK

TI

KA

Zapoznavme mnogubrojni kompo-zicii. Sekoja od niv dejstvuva na svoj na~in na nas. Bojata mo`eme da ja ko-ristime za slikawe na plo{tina ili za prikaz na prostor. Za toa odlu~uva samiot umetnik.

Likovni aktivnostiLikoven problem i negoviot efekt:

Komponiraweto ozna~uva likoven proces na sostavuvawe i povrzuvawe na likovni elementi vo celina spored zakonitostite na likovnata teorija i spored koncepcija na tvorecot. Se-koja kompozicija mo`e da prenesuva smirenost, stati~nost ili dinamika, razigranost, polet akcija.

Cel na rabotata: Da se naslika mrt-va priroda ili drug motiv so izbor na soodvetna kompozicija i primena na gva{ tehnika.

Tek na aktivnosta: Kompozicijata mo`e da bide dvodimenzionalna, a mo`e da bide i prostorna.

Su{tinata e da se najde harmoni~no re{enie koe }e vlijae na gleda~ot ne samo {to }e gi prenesuva koloris-ti~kite odnosi na kompozicijata, tuku i }e ja prenesuva idejata na avtorot na likovnoto delo.

Sl. 122. U~eni~ka tvorba: Raznobojni formi vo prostorot

Sl. 123. Gligor ^emerski: Gradina na qubovta, maslo

Sl. 124. U~eni~ka tvorba: Mrtva priroda so sadovi, tempera

Sl. 125. U~eni~ka tvorba: Kompozicija so temni boi, tempera

52

3.9. KOLORISTI^KI PRIKAZ NA PROSTOROT

Likovni aktivnosti

Likoven problem i negoviot efekt: Rasporeduvaj}i gi likovnite elementi na plo{tina, umetnikot mora da odlu~i dali }e go iskoristi prostorot, bidej}i i toj }e bide sostaven del na kompo-zicijata. Dvi`eweto kon dlabo~inata, isto taka, mora da se komponira. Za toa odlu~uva samiot avtor.

Cel na rabotata: Imaj}i ja vo vid mo`nosta na komponirawe vo prostorot, u~enicite mo`at da prika-`at prostoren motiv vo edna kompo-zicija, a potoa vo druga dvodimenzi-onalno, duri i apstraktno. Za toa e potrebno elasti~no mislewe i smelost na idei.

Povrzanost so drugi sodr`ini: Muzika, fizika

Tek na aktivnosta: So zapoznavawe-to na su{tinata na zada~ata, mo`e da se pristapi i na baraweto na soodve-ten motiv za ostvaruvaweto naj likov-niot problem, odnosno prika`uvawe na prostornost. Edna u~eni~ka izbra-la neobi~en motiv: podrum so buriwa vino koj ima svoj prostor, a potoa od toj motiv, sozdade kompozicija na plo{tina .

Od ovie primeri gledame deka kompozicijata mo`e da se sozdade so plo{tini, no i vo prostoren koncept so modelacija. Kompozicijata na Falon e niza na zgradi vo gradot i vlijae na-glaseno prostorno.

D: Bojata ima osobina da prika`e vpe~atok na prostor vo slikata.

Sl.127. Falon: Crveniot grad, maslo

Sl. 128. U~eni~ka tvorba: Podrum, prostorna koloristi~ka kompozicija.

Sl. 129. U~eni~ka tvorba: Podrum, koloristi~ka kompozicija.so plo{tini

53

Sl. 126.. Skici na kompozicii za koloristi~ki prostor

Sl. 130. @an Baptist Karpo: Tanc, kamen

54

4. SKULPTURAL

IK

OV

NA

PR

AK

TI

KA

Skulptorskoto delo zazema odreden prostor i so svoite formi prodira vo prostorot. Skulptorot mo`e, zavisno od idejata, celokupnata plasti~na forma da ja gradi so jasni geometriski volumeni, a mo`e da gi gradi so dinami~ni branoviti formi. Skulpturata mo`e da bide monumentalna zna~i golema, pa zatoa se narekuva monument. Taa mo`e da ima stati~na i dinami~na kompozic-ija. No skulpturata mo`e da bide i so mal format, koga govorime za galeriski format (skulpturi koi mo`e da se izlo`at vo prostorot na galerii) ili mini-jaturna plastika. Isto taka i reljefite mo`e da bidat golemi, kako {to mo`e da bidat i so mal format s# do plaketa ili metalnite pari. Vo ponovo vreme se oblikuvaat i mobilni skulpturi, koi imaat vgraden mehanizam za dvi`ewe na nekoi delovi na skulpturata. Ili tie delovi se pridvi`uvaat so pomo{ na veterot.

Spomenikot na edna va`na li~nost obi~no se pravi dostoinsven i monumen-talen. Kako {to se gleda na prikazot na ovoj spomenik, toj e izveden so ubava kombinacija na ~isti i geometrizirani formi, koi na spomenikot mu davaat dostoinstvenost i vozvi{enost, a razveanata obleka sugerira polet, dinami-ka i o~ekuvani promeni. Interesno e re{enieto na oreolot koj e postignat so kru`na {uplina me|u desnata raka i oblekata. Spored toa, skulpturata gi pre-nesuva umetni~kite poraki koi proizleguvaat od kompozicijata na plasti~nite formi. Dali ve}e go imate videno ovoj spomenik? Opi{ete go spomenikot koj go imate videno? [to na vas posebno vlijae{e?

Sl. 131. Petar Haxibo{kov: Spomenik na Kliment Ohridski

55

4.1. VOLUMENOT E OSNOVNO IZRAZNO SREDSTVO VO SKULPTURATA

LI

KO

VN

A P

RA

KT

IK

A

Ve}e znaeme deka linijata e os-novno sredstvo vo crtaweto, boite vo slikaweto, a volumenot vo skulp-turata. Volumenot – tridimenzional-nata forma zafa}a odreden prostor i opstojuva vo prostorot kako i dru-gite umetni~ki dela sozdadeni na plo{tina.

Likovni aktivnosti

Likoven problem i negoviot efekt: Kako vizuelen govor skulpturata gi izrazuva ideite so volumenot. Volu-menot e vo sostojba kaj gleda~ot da predizvika odredeno raspolo`enie. Spored toa izrazuvaweto vo skulp-turata pretpostavuva ne samo da se slu`ime so razni odnosi na volumeni, tuku da iznajdeme takvi odnosi koi imaat odredena izrazna sna`nost.

Cel na rabotata: Da se oblikuva od glina glava ili figura so istaknuvawe na osobinite na volumenot.

Povrzanost so drugi sodr`ini: Fizika, geometrija

Tek na aktivnosta: Kako dejstvuva skulptorskoto delo na nas? Dali vi pre~i {to takvo delo nema boi? Dali skulptorskoto delo mo`e da bide izrabotena so val~esti formi?

Za da se postigne toa, vo tekot na rabotata potrebno e da se nabqudu-va skulpturata od site strani. Taka mo`eme da utvrdime dali skulpturata navistina e oblikuvana kako volu-men. Toa najdobro mo`e da se postigne so modelirawe na motiv glava ili na cela ~ove~ka figura ili `ivotno. Da se obideme da go ostvarime toa.

Sl. 132. Istra`uvawe so komponirawe na razli~ni volumeni, crte`

Sl. 133. Anri Matis: Aktovi, bronza

Sl. 134. U~eni~ka tvorba: Figura, glina

D: Osnovno izrazno sredstvo vo skulpturata e tridimenzionalnata forma.

56

D: Vo skulpturata razlikuvame stati~no i dinami~no re{enie. No i vo edniot i vo drugiot slu~aj skulptorskoto delo mora da bide vo ramnote`a. Simetri~nata ramnote`a e stati~na, a asimetri~nata e dimami~na.

4.2. RAMNOTE@A VO SKULPTURATA

Likovni aktivnosti

Likoven problem i negoviot efekt: Osnovniot problem na skulp-turata e nejzinata statika, odnosno ramnote`ata. Site motivi vo skulptu-rata se dobri, no tie mora da vlijaat stabilno i uverlivo.

Cel na rabotata: Da se oblikuva sta-bilna skulptura vo glina ili vo tenok karton.

Povrzanost so drugi sodr`ini: Sta-bilnosta kako op{t princip vo site tehni~ki dejnosti.

Tek na aktivnosta: Vo ramkite na ovie aktivnosti treba da se vnimava na sozdavaweto na poln volumen, isto taka, i na stabilnosta i ramnote`ata na skulptorskoto re{enie. Sekoj u~enik mo`e da odbere materijal koj go saka.

Sl. 135. Jordan Grabuloski: Paradoks, metal

Sl. 138. Ramnote`a, hartija i otpaden materijal

Sl. 137. U~eni~ka tvorba: Uramnote`ena konstrukcija, drvo i otpaden materijal.

57

Sl. 136. [ema na ramnote`a: a) simetrija b) asimetrija

4.3. DINAMIKATA I DVI@EWETO VO SKULPTURATA

LI

KO

VN

A P

RA

KT

IK

A

Likovni aktivnosti

Likoven problem i negoviot efekt: Iako stabilnosta e bitna oznaka na skulpturata, dvi`eweto i dinamikata, koi se prisutni vo ̀ ivotot, ~esto pret-stavuvaat sodr`ina na nekoja skulp-tura. Da zamislime, na primer, sport-ski temi, potoa `ivotni vo dvi`ewe, odnosno ptici vo let, te{ka rabota na lu|eto i sl. Site tie motivi se bliski na skulptorite koi gi obrabotuvaat. Vo toa nastojuvawe pak treba da se naj-dat takvi odnosi, skulpturata da bide cvrsta i vo ramnote`a.

Cel na rabotata: Da se modelira so glina ~ovek vo dvi`ewe .

Povrzuvawe so srodni sodr`ini: Rabota i sport.

Tek na aktivnosta: Dali s# {to e `ivo se dvi`i i se menuva ? Dali ras-tenijata se menuvaat vo svoeto opsto-juvawe ? Dali gradbite mora da bidat stabilni ?

Sl. 139. Lojze Dolinar: Akt, bronza

ZN: Vo skulpturata se oblikuvaat motivi so razli~no dvi`ewe na ~ove~koto telo. Ovie motivi vlijaat na dinami~nite re{enija vo skulptu-rata. Dinami~kite re{enija mo`at da bidat i apstraktni.

Ovaa skulptura vo koja dominira ver-tikalata e dinami~na i izrazuva odredeno dvi`ewe. Dvi`eweto i karakterot na moti-vot go inspiriral umet-nikot so komponirawe-to na izdol`enite formi i drugite li-kovni sredstva da soz-dade neobi~en ritam i elegancija na figu-rata.

Sl. 140. Umberto Bo~ioni: ^ovek koj odi

Dodeka skulpturata na Lojze Dolinar e dinami~na vo samata vertikala, vo ovaa skulptura na Bo~ioni se izrazeni dvi`ewata na figurata naglasuvaj}i ja dinamikata na dvi`eweto so dodatoci kako {to se pravi na stripot. Avtorot sakal dvi`eweto da bide negovo domi-nantno likovno opredeluvawe.

Sl. 141. U~eni~ka tvorba: Bora~i, glina

58

4.4. PROPORCII VO SKULPTURATA

Likovni aktivnosti

Likoven problem i negoviot efekt: Za vpe~atok na harmonija i za likov-na uramnote`enost, golema uloga ima proporcionalnosta na delovite spre-ma celinata. Poradi toa, sekoj koj likovno tvori mora da znae ne{to za proporciite, a dopolnitelno mo`e da se potpira i na svoeto ~uvstvo za usoglasenost. Dobri se tie zada~i koi ovozmo`uvaat da se zajaknuva svesta i iskustvoto za va`nosta na proporci-ite. Zatoa mo`e da se rabotat zada~i so koi vo skulpturta }e se izrazi sila i napnatost, milnost, ne`nost i sl.

Cel na ~asot : Koristewe na pro-porcii vo skulptorskiot izraz.

D: Proporciite se najva`en uslov za obezbeduvawe na harmonija vo skulp-torskiot izraz.

Sl. 142. Skici na razni odnosi na proporcii vo skulpturata so procenka na nivnoto dej-

stvuvawe.

Kako {to se gleda na ovie skici, razli~nite proporcii i odnosi vlijaat razli~no na nas: stabilno, nestabil-no, zdepasto, elegantno, stati~no ili dinami~no, uramnote`eno ili nesta-bilno, pove}e ili pomalku harmoni~no i sl.

Odnosot na proporciite na ovaa skulp-tura poka`uva vnatre{na sna`nost, no istovremeno i spre~enost na ~ovekot.

Sl. 143. Mikelanxelo: Rob, kamen

Sl.145. U~eni~ka tvorba: Odredena harmonija na odnosi na golemini

Sl.144. U~eni~ka tvorba: Odredena harmonija na

odnosi na golemini

59

4.5. SKULPTORSKI PROSTORL

IK

OV

NA

PR

AK

TI

KA

Likovni aktivnosti

Likoven problem i negoviot efekt: Dali e ista zada~ata, da se oblikuva edna figura ili da se oblikuva grupa od pove}e figuri?

Koi odnosi mo`at da postojat me|u oddelni figuri vo edna figurativna grupa?

Imate nekoja nova, neobi~na ideja? So tekot na izborot na motiv da se razmisluva za odnosite na formite me|u grupata. Niv mo`e da gi povrzuva klupata na koja sedat, mo`e da igraat ne luti se ~ove~e, mo`e da bidat ~len-ovi na orkestar, mo`e da pretstavu-vaat religiozna scena na pr. Begstvo vo Egipet, Tajnata ve~era itn.

Tek na aktivnosta: U~enicite treba da re{at dve zada~i. Prvata e da odbe-rat pogodna grupna tema, vtorata e da se razmisluva za izgledot i dvi`ewata na figurite koi u~estvuvaat vo grupa-ta . Sekako deka treba da se razmislu-va na odnosot na golemina me|u figu-rite i na proporciite na volumenite vo samata figura. Uspehot na rabotata zavisi od dobro zamislenite odnosi na figurite.

Bidej}i izrabotkata na pove}e fi-guri vo edna kompozicija e poslo`ena zada~a, potrebna e pogolema `elba, strplivost i upornost.

ZN: Pra{aj go nastavnikot za motivot na Rodenovata skulptura: Gra|anite na Kale.

ZA: Najdi vo istorijata na umetnosta skulpturi so pove}e figuri i ana-liziraj gi.

Sl. 146. Ogist Roden: Gra|anite na Kale, bronza

Na ovie primeri ja gledame skulptu-rata kako celina koja ja gradat pove}e figuri koi se vo me|usebni odnosi, sozdadeni ne samo so formite i volu-menite, tuku i so vozduhot me|u niv.

Sl. 148. U~eni~ka tvorba: Lu|e na klupa, glina

Sl. 147. U~eni~ka tvorba: Gradinari, glina

60

4.6. LINIJATA MO@E DA SUGERIRA PLASTI^NOST

Linijata sekoga{ e prisutna vo siluetata na nekoja skulptura i ni zboruva za proporcijata i ritamot na toa delo. Isto taka, poznato e deka odredeni skulpturi imaat vdlabnati formi i tie vdlabnatini ponekoga{ ja probivaat masata i sozdavaat otvori na skulpturata. Nekoi umetnici ja ko-ristat `icata vo niza, taka {to taa niza sozdava odredena plasti~nost. Spored toa, ̀ icata, mo`e da ja obliku-va plo{tinata, a so plo{tinata mo`e da se oblikuva plasti~nosta. Taka se dobiva zanimliva plasti~na gradba na skulptorskiot izraz.

Likovni aktivnosti

Likoven problem i negoviot efekt: Da se sozdade plasti~na forma od `ici koi se prepletuvaat gusto. Da se vodi smetka za tehni~kite postapki na spojuvawe na kraevite na `icata.

Motivot mo`e da bide apstraktna kompozicija, bidej}i }e bide dosta te{ko sozdavaweto nekoj lik ili kon-kreten objekt so `ica. Maksimalno da se koristi fantazijata i kreativnos-ta, isto taka, i uramnote`uvaweto na zavr{noto skulptorsko ostvaruvawe.

Sl. 151. U~eni~ka tvorba: Forma od izvitkana `ica

Sl. 152. Naum Gabo: Vertikalna konstrukcija, skulptura od `ica

Sl. 149. @icata kako skulptorski materijal, kombinirawe so `ica

Sl. 150. Aleksandar Kalder: M.S., skulptura

61

4.7. KOMPOZICIJAL

IK

OV

NA

PR

AK

TI

KA

Sl. 153. Skica na skulptorska kompozicija

Sl. 154. Vasil Vasilev: Ra|awe na forma, drvo

Za da se obezbedi uspeh vo skulp-torskoto izrazuvawe po`elno e kako i vo drugite likovni podra~ja i dis-ciplini da se izrabotat skici za pronao|awe na najpovolnata mo`nost za iska`uvawe na likovnata ideja.

Skicite mo`e da bidat izraboteni vo crte` ili vo glina ili vo drug liko-ven materijal. Dobro e da se izrabotat pove}e varijanti na skici pred da se pristapi na kone~noto oblikuvawe na zamislata vo materijal. Bidej}i mate-rijalot (kamen - mermer, granit, drvo, bronza i drugo), ima svoja prirodna ubavina, taa }e gi istakne plasti~nite vrednosti na skulptorskoto delo.

Skulptorskoto delo (Sl. 154), e ob-likuvano od pove}e oddelni volumeni koi vo logi~en splet ~inat skulptor-ska kompozicija. Skulptorot Vasil Vasilev poka`al kako se ra|a takva slo`ena skulptorska kompozicija.

Henri Mur, svojata skulptura ja zamislil kako kompozicija na pove}e formi odvoeni edna od druga koi se oblikuvani pooddelno no so namera da sozdadat edna estetska celina.

62

Sl. 155. Henri Mur: Figura na odmor, bronza

Ako se nabquduvaat poodelno form-ite na skulpturata (Sl.155), vo niv ne mo`e da se otkrijat sli~nosti so ~ove-kovata figura, me|utoa so osmislenata postavenost tie sugeriraat le`e~ka figura koja se odmora.

No i prostorot vo koj e smestena figurata e dobro odbran.

Likovni aktivnosti

Likoven problem i negoviot efekt: Vo oblikuvaweto na skulptorskoto delo sekoga{ prvo se po~nuva so ide-jata koja mo`e uspe{no da se sozdade so plasti~ni formi. Potoa se razrabotu-vaat poedinostite so postapkata na oblikuvawe so izbraniot materi-jal. Drugite dejstva proizleguvaat od samiot proces na oblikuvawe.

Cel na rabotata : Komponirawe na formi vo estetska celina.

Povrzuvawe so drugite sodr`ini: Priroda, geometrija, TO ,

Tek na aktivnosta: Sakame da soz-dademe edno celo i harmoni~no skulp-torsko delo. [to ~uvstvuvame koga vo svojata pretstava zamisluvame odredeni plasti~ni formi?

Koja ideja ni e najbliska, a koja nudi najdobri oblikovni re{enija?

Podobro e temelno da se razmis-li, da se skicira i da se sporeduva, otkolku prebrzo da se usvoi nekoja ideja, koja ne e dobro obmislena.

Vo procesot na podgotovkata za skulptorskata rabota doa|a i razmis-luvaweto za izbraniot materijal. Na krajot na rabotata polesno e da se pro-cenuva i rezultatot koga znaeme {to sme sakale da postigneme.

Sl. 156. @an Tingeli: Baluba 3, skulptura

Sl. 157. U~eni~ka tvorba: Skulptorska kompozicija

63

ZA: Od skulptori poznati za tebe izberi dvajca avtori i prou~i go nivnoto tvore{tvo i umetni~ki dela, pa napi{i za toa nekoj tekst ili referat.

Stati~nite skulpturi stanuvaat mo-bilni koga vo skulptorskata gletka se vklu~uva vremeto koe e potrebno za da se sledat promenite vo dvi`eweto na skulpturata.

64

Sl. 158.Zoran Jakimovski: Dolgo patuvawe, akvatinta

5. GRAFIKAL

IK

OV

NA

PR

AK

TI

KA

Sl. 159. Francisko Goja: Zaspan umetnik, akvatinta

Umetnikot dojde na ideja da gi prika`e negativnite ~ove~ki strasti koi vladeele vo toga{noto {pansko op{testvo. Odlu~il tie negativni osobini da gi prika`e na grafikite. Poznato e deka grafikata se umno`uva preku pe~ateweto. Taka mo`e da se dobijat mnogu isti primeroci. Ovaa grafika e izrabotena vo tehnikata dlabok pe~at. Kako prva grafika vo taa serija umetnikot go prika`al svojot lik kako spie i sonuva zlokobni gavrani koi simboliziraat crni misli. Vo u~ili{tata ne mo`eme lesno da ja koristime tehnikata dlabok pe~at, no mo`eme da izrabotuvame grafiki so visok pe~at. Principot glavno e ist. Toa e otpe~atuvawe na pove}e primeroci na edno grafi~ko re{enie.

65

5.1. UBAVINATA NA GRAFI^KIOT OTPE^ATOK – DRVOREZ

LI

KO

VN

A P

RA

KT

IK

A

Likovni aktivnosti

Likoven problem i negoviot efekt: Ubavinata na grafi~kiot list zavisi od kreativnosta na umetnikot, no i od dobriot otpe~atok, od obrabotkata na grafi~kata plo~a, prete`no od odme-reno upotrebenata tekstura. Likov-nite teksturi se odraz na upotrebata na crti vo plo{tinata koi mo`e da naglasuvaat nekoi osnovni svojstva, karakter i razliki me|u povr{inite. Ubavo obrabotenite plo{tini izrazu-vaat razigranost, harmonija, ne`nost, vistinitost i sl.

Cel na rabotata: Da se sozdadat razli~ni teksturi i bogatstvo na li-nii vo grafi~kata kompozicija.

Povrzanost so drugi sodr`ini: Pri-roda, tehni~ko obrazovanie.

Tek na aktivnosta: Koncentracija pri samata rabota i korektno izvr{uvawe na sekoja faza na rabotata. Skicata so moliv se prenesuva so indigo obratno na podlogata-matricata, na drvenata plo~a ili na linoleumot. Vnimatel-no se izbiraat plo{tinite koi treba da se dlabat taka {to na otpe~atokot da ostanat beli. Pokraj gri`ata pri dlabeweto na dobro izbraniot motiv, vnimanieto se posvetuva na sekoja povr{ina da bide dobro obrabotena, a potoa i solidno nanesena bojata za otpe~atuvawe.

Linoleumot kako materijal e mnogu podatliv i lesno se dlabi i se do-bivaat i takvi formi koi sakame da os-tanat beli. Poradi navedenite karak-teristiki na rabota, toa se narekuva visok pe~at, bidej}i na delovite koi se visoki, se nanesuva bojata na koja se postavuva grafi~kiot list i pod pri-tisok se otpe~atuva grafikata.

Sl. 161. Karl [mit Rotluf: Dve sestri, drvorez

D: Umetni~koto delo, koe se narekuva grafi~ki otpe~atok, se dobiva preku otpe~atuvawe od grafi~ka matrica. Spored obrabotkata na grafi~kata matrica (naziv na podlogata od koja se otpe~atuva grafi~kiot list), ra-zlikuvame visok, dlabok i ramen pe~at.

Sl. 162. U~eni~ka tvorba: Klavir, linorez

66

Сл. 160. Прибор за дрворез ( висок пе~ат )

5.2. CRNATA LINIJA VO GRAFIKATA

Linijata koja e najva`en likoven element vo crtaweto, isto taka, ima golemo zna~ewe i vo drugite likovni podra~ja, a osobeno vo grafikata. Vo grafi~kiot izraz taa se javuva kako crna linija na bela zadnina ili obrat-no bela linija na crna zadnina i kako teksturni linii.

Likovni aktivnosti

Likoven problem i negoviot efekt: Sozdavawe na crni linii koi so svojot tek go zbogatuvaat grafi~kiot izraz i prenesuvaat odredeno vozbuduvawe, ritam, polet.

Cel na rabotata: Da se usovr{i postapkata na dlabewe i dobivawe na crna linija vo grafikata, da se isko-risti iskustvoto za oblikuvawe na grafi~ki izraz.

Povrzuvawe so drugite sodr`ini: Tehni~ko obrazovanie, biologija.

Tek na aktivnosta: Dosega{nite iskustva vo grafikata na visok pe~at mo`e da se zbogatat so pobogat splet na linii vo grafikata, so {to grafi~kiot izraz se zbogatuva.

Verojatno, najdobro e da se izbere motiv so arhitektura, bidej}i tuka ima golemi mo`nosti za upotreba na crni linii.

Pri rabotata posebno treba da se posveti vnimanie na postapkata na dlabeweto na povr{inite koi treba da ostanat beli, isto taka, i na postapka-ta za dobivawe na crni linii zavisno od motivot.

D: Linorezot e grafi~ka tehni-ka od visokiot pe~at, zatoa {to grafi~kiot list se otpe~atuva od izdignatite delovi od plo~ata. Sl. 165. U~eni~ka tvorba: Zgradi, linorez

Sl. 164. U~eni~ka tvorba: Prozorci, linorez

Sl. 163. Savo Vujovi}: Devojka so kafez, linorez

Na linorezot se gleda deka avtorot koristel razni vidovi na linii.

67

5.3. SVETLO – TEMNO VO GRAFIKATAL

IK

OV

NA

PR

AK

TI

KA Vo grafikata, potrebata za koris-

tewe na postapnite preodi od bela preku siva do crna povr{ina, dovede do otkrivawe na tehnikata ramen pe~at koj{to se izveduva na soodvetna kame-na plo~a. Takvi preodi ne mo`e da se postignat so tehnikata na visok pe~at. Principot na litografijata se sostoi vo toa {to, najprvo ramnata plo~a od kamen se ~isti so posebno stru`ewe, a potoa so masna kreda ili masna te~nost se crta, so {to tie povr{ini se zamas-tuvaat i potoa na celata povr{ina na plo~ata se nanesuva gumarabika. Koga na taka podgotvenata povr{ina so val-jak }e se nanese boja za otpe~atuvawe, taa se zadr`uva samo na zamastenite povr{ini, pa taka sakanite likovi so gradacija na tonovi, se otpe~atuvaat otkako }e se postavi list hartija i pod pritisok se dobiva grafi~ka tvorba nare~ena litografija. Onore Domie so zadovolstvo ja koristel litografijata. So negovite poraki toj kritikuval odredeni nepravdi vo toa vreme koga toj `iveel. Toa se gleda i vo prilo`enata litografija, koja prika`uva ru~ek na siroma{no semej-stvo.

Likovni aktivnosti

Likoven problem i negoviot efekt: Poradi tehni~ki pri~ini, vo u~ili{tata ne se upotrebuva lito- grafijata, no mo`e da se upotrebuvaat tehniki so sli~ni efekti, kako {to se suvata igla i kompjuterskata grafika. So niv delumno mo`e da se postigne sozdavawe na postapni preodi na svet-lo – temno ili kontrasti. Kontrastot nastanuva koga se sprotivstavuvaat sprotivni elementi, odnosno maksi-

Sl. 167. Podgotvena matrica - litografska kamena plo~a za pe~atewe

Sl. 168. Onore Domie: Ru~ek, litografija

Sl. 166. Postapka na izrabotka na litografija

68

malni razliki me|u liniite, formi-te, goleminite, valerite ili nasoki-te. Suvata igla pripa|a na tehnikite nare~eni dlabok pe~at, a kompjuter-skata grafika na ramen ppe~at. Kon-trastniot odnos kaj gleda~ot prediz-vikuva jasnost, stabilnost, cvrstina.

Cel na rabotata: Da se nastojuva so tehnikata suva igla ili kompjuterska grafika da se sozdade kontrast na svetlo – temno.

Povrzuvawe so drugi sodr`ini: In-formatika, tehni~ko obrazovanie.

Tek na aktivnosta: Da se izbere pogoden motiv i da se obraboti taka {to vo svojot izraz da vklu~uva odnos na svetlo – temno i drugi kontrasti. Na toj princip da se zapoznaat novi postapki vo grafikata. Da se izbegnu-vaat krivulesti linii. Da se pottiknu-va kreativnosta, ume{nosta za rabota so materijali i tvore~koto mislewe.

U~enicite vo svoite tvorbi ~esto go koristat svetlo - temniot kontrast. Takvite svetlo - temni odnosi go zbo-gatuvaat likovniot izraz i osobeno se prisutni vo grafikata, bidej}i svetlo - temniot kontrast e eden od najva`nite likovni elementi vo grafikata.

Na ovie u~eni~ki tvorbi svetlo - temnite odnosi se postignati so razni postapki i likovni tehniki: suvata igla (Sl. 189) i kolotipija (SL.190). Sl. 170. U~eni~ka tvorba: Crkva, kolotipija

Sl. 169. U~eni~ka tvorba: Зграда, сува игла

D: Grafikata e podra~je vo likovnata umetnost. Umetni~koto delo, koe se narekuva grafi~ki otpe~atok, se dobiva preku otpe~atuvawe od grafi~ka mat-rica. Spored obrabotkata na grafi~kata matrica (naziv na podlogata od koja se otpe~atuva grafi~kiot list), razlikuvame visok, dlabok i ramen pe~at.

ZN: Grafikata koja e sozdadena so pomo{ na kompjuter se narekuva kompjuter-ska grafika i se smeta za tehnika na ramen pe~at.

69

5.4. U^ILI[NI GRAFI^KI TEHNIKIL

IK

OV

NA

PR

AK

TI

KA Vo u~ili{teto mo`e da se koristat

poednostavni grafi~ki tehniki. Takva e tehnikata narae~ena suva igla. Taa e tehnika na dlabok pe~at i se raboti na sledniot na~in. So za{ilen predmet se grebe matricata (podlogata) i taka se sozdava crte`ot. Vo vdlabnatinite se vnesuva pe~atarska boja, a od ramni-nata na plo~ata bojata se otstranuva.

Potoa na plo~ata se postavuva grafi~ka hartija i nad nea silno se pri-tiska. Kako podloga mo`e da poslu`i cvrst karton, plasti~a folija, mek lim, a kako igla mo`e da poslu`i se-koj {ilest metalen predmet.

Druga relativno lesna grafi~ka tehnika se narekuva kolografija. Toa e tehnika na visok pe~at. Ispap~enijata se dobivaat so lepewe na hartija (mo`e da bide i zgu`vana) ili plat-neni par~iwa na podloga . Hartijata,, platnoto ili drug materijal mo`e da bide so razli~na struktura i so nivna upotreba mo`e da se dobijat razli~ni teksturi na ispasp~enite povr{ini. Na ovie ispap~eni povr{ini so valjak se nanesuva pe~atarska boja, nad nea se postavuva hartija i so pritisok se otpe~atuva grafi~kiot list.

Sl. 173. Rembrant van Rijn: Faust, suva igla

Sl. 174. U~eni~ka tvorba: Muzi~ari, suva igla

Sl.172. U~eni~ka tvorba: Portret, kolografija

Sl. 171. Ketrin Filips, No.33, kolografija

70

5.5. KOMPJUTERSKA GRAFIKA

Kompjuterskata grafika e nova teh-nika koja ja ovozo`uva kompjuterot. Programot na kompjuterot ovozmo`uva da se crtaat razli~ni linii i oformu-vaat razni formi.

So kompjuterot mo`e da se sozda-dat razni formi vo razli~ni boi i da se ostvari odredena likovna zamisla i na toj na~in so otpe~atuvawe dobi-vame grafika vo boja. Kompjuterot ovozmo`uva takvite grafiki da se otpe~atuvaat vo golem broj prime-roci. Pradi ova mo`nost za lesno umno`uvawe kompjuterskata grafika nema golema vrednost. Vo podra~jeto na kompjuterskata grafika u{te ne se razvile posebni likovni koncepti i postapki, zna~i nema nitu stilski ka-rakteristiki. Kompjuterskata tehnika ovozmo`uva brzo da se raboti, osobeno vo oblasta na grafi~kiot dizajn.

Sl. 175. Karin Kuhlman: Gu{ter, kompjuterska grafika

Sl. 176. U~eni~ka tvorba:Dama, kompjuterska grafika

Sl. 177. U~eni~ka tvorba:Muzi~ar,kompjuterska grafika

71

5.6. BOJATA VO GRAFIKATAL

IK

OV

NA

PR

AK

TI

KA Sito – pe~atot (serigrafijata)

e tehnika na ramen pe~at, a bojata se otpe~atuva na grafi~ki list niz svileno sito na koe so poseben le-pak se pokrieni nekoi plo{tini, niz koi bojata ne mo`e da prodre. Ako sakame izrabotka na grafika vo boja, za sekoja boja podgotvuvame posebno sito i grafi~kiot list go prepu{tame posebno niz sekoe sito (boja) taka {to dobivame pove}e boi na otpe~atokot. Grafikata vo boja ne pripa|a na slikarstvoto, bidej}i grafi~kite lis-tovi se pe~atat.

Likovni aktivnosti

Likoven problem i negoviot efekt: Odnosite na svetlo -temno vo grafika-ta vo boja se dopolneti so odnosite na boi, pa umetnikot vodi posebno gri`a za toa.

Se razbira samata boja dejstvuva

Sl. 178. a ) Postapka na sitope~at

Sl. 178. b ) Postapka na sito - pe~at

Sl. 178. v ) Postapka na sito - pe~at Sl. 179. Bo{ko Karanovi}: Kro{na na drvo, litografija

72

poinaku na nabquduva~ot od crno – be-lite odnosi. Vizuelniot vpe~atok na grafikata vo boja e ist kako kaj slika-ta, pa vo strukturata na izrazot {to ja ima umetnikot, gleda~ot gi do`ivuva istite likovni problemi.

Povrzuvawe so drugi sodr`ini: Kako {to se razvivala grafi~kata

umetnost, taka se razvivala i grafi~-kata industrija za pe~atewe, pa sovre-menite vesnici izleguvaat vo boja. Denes se koristi digitalna fotogra-fija za reporta`i, taka {to snimkite preku internet se prenesuvaat na go-lemi dale~ini i brzo se pe~atat.

Tek na aktivnosta: Za da se izvede grafika vo boja, mora da se izdlabat dve ili tri grafi~ki plo~i i za se-koja boja posebno. Treba vnimatelno da se prenese crte`ot na linoleum, i da se izberat boite. Pokraj toa, tak-vata rabota bara golema preciznost i odr`uvawe na ~istota.

Tuka treba da dojde do izraz kre-ativnosta na u~enicite, no i nivnata tehni~ka ume{nost za rabota so lino-leumot kako materijal i so alatite.

Sl.181. U~eni~ka tvorba: Dvorot na mojata ku}a, grafika vo boja, linorez

Sl.180. U~eni~ka tvorba: Urban pejza`,grafika vo boja, линорез

Sl.182. U~eni~ka tvorba: Ptici,grafika vo boja, linorez

73

5.7. KOMPOZICIJAL

IK

OV

NA

PR

AK

TI

KA Ovaa kompozicija na Cvetan Di-

movski e slo`ena osobeno spored podelbata na vertikalnite zoni, no e stabilna so podelbata na plo{tinite, isto taka, i so rasporedot na boite.

Likovni aktivnosti

Likoven problem i negoviot efekt: Poznato e deka poimot kompozicija ozna~uva raspored na likovnite struk-turi spored nekoj princip i ideja, odnosno od ~uvstvitelnosta na umet-nikot.

Da se nastojuva da se oblikuva li-kovno re{enie koe }e prenesuva lir-sko ~uvstvo, stabilnost i mir. Da se koristi mirna, lirska muzika kako pottik na raspolo`enieto.

Cel na rabotata: Da se osmisli i komponira nekoj nastan koj e blizok na u~enicite vo grafi~ki izraz na visok pe~at.

Povrzanost so drugi podra~ja: Mu-zika. sekojdnevniot `ivot.

Tek na aktivnosta: Da se vodi raz-govor za nastanite od sekojdnevniot `ivot. [to videle u~enicite posled-nite denovi i so {to se razveselile i se voodu{evile?

Motivot mo`e da bide od zatvoren prostor so figuri, a mo`e da bide nas-tan na ulica. Taka nekoj videl sredba na prijateli, nekoj videl odewe na pazar i ~ovek koj kupil petel, ili devoj~e so velosiped.

Od mnogute idei, sekoj u~enik ja od-bira taa {to mu e najbliska i najdraga. Drug ~ekor e razmisluvawe za raspore-dot na odredeni formi na grafikata. Sl. 184. Cvetan Dimovski:

Fotograf, grafika vo boja

Sl. 183. [ema na kompozicija vo grafikata i elementite koi se koristeni

Sekoja kompozicija se sostoi od harmoni~no upotrebeni linii, for-mi, golemini, teksturi i dr. Na ovoj primer na ve`ba (Sl.183), na levata strana gi gledame tie elementi, a na desnata strana nivnata upotreba vo kompozicijata. Taka nastanuva skicata kako podgotovka .

74

Pokraj muzika, neophoden e tivok i blag razgovor za izgledot na mirna grafi~ka kompozicija.

Se izvr{uvaat podgotovkite za izrabotka na linorezot: izrabotka na skicata i prenesuvawe - kopirawe na linoleumot. Potoa se re`at liniite koi sakame da ostanat beli i crni, i plo{tinite (koi mo`e da bidat crni i beli ili so teksturi).

Belite linii polesno se dobivaat, bidej}i treba da se dlabi na samata linija, dodeka za dobivawe crna lini-ja treba da se dlabi povr{inata od levata i od desnata strana na lini-jata. Za dobivawe na bela plo{tina se dlabi povr{inata na matricata - li-noleumot ili drvenata plo~a.

Koga matricata }e bide gotova se pristapuva kon pe~ateweto.

Na svojata grafika (Sl. 185) u~e-nikot prete`no koristel crni i svet-li plo{tini, i so teksturite dobieni od tragite pri re`eweto so dletoto postignal dosta sna`en kontrast koj delumno e smiren so upotrebata na odredeni linii.

Dodeka na Sl.186 u~enikot prete`no koristel linii vo grafi~kiot izraz i postignal pogolema ne`nost i harmoni~nost taka {to likovnata tvorba e pobliska do vizuelnite ka-rakteristiki na crte`ot.

Vo kompozicijata na grafikata mo`e da se koristi i bojata (Sl.187), koja go zbogatuva grafi~kiot izraz, vlijae raznovidno i opi{uva poinakvi vred-nosti od svetot {to go gledame ili od na{ite razmisluvawa ili ~uvstva.

D: Kompozicija e raspored na likovnite elementi i nivniot odnos soglasno so celinata koja ja izmislil umetnikot.

Sl. 185. U~eni~ka tvorba: Muzi~ari, linorez

Sl. 186. U~eni~ka tvorba: Devoj~e vozi velosiped, linorez

Sl.187. U~eni~ka tvorba: Петел, linorez

75

76

Sl. 188. Oto Lindig: Bokal, keramika

6. DIZAJN I VIZUELNI KOMUNIKACIIL

IK

OV

NA

PR

AK

TI

KA

^ovekot gi izmislil stolot i krevetot za odmor, za koncentrirana rabota i sl. Stolovite odgovaraat na prose~nite dimenzii na dol`inata na potkoleni-cata i {irinata na karlicata (sedaloto), {to e anatomski uslov za izrabotka na stolovi (so ovie pra{awa se zanimava ergonomijata). Isto taka, ima raz-ni stolovi zavisno od odredeni ~ovekovi potrebi, zna~i od namenata na sto-lot. Stolovite za ru~awe glavno se vertikalni, bidej}i se ru~a vo ispravena polo`ba na teloto. Stolovite za odmor (foteljite) se meki i ovozmo`uvaat polule`e~ka polo`ba. Stolovite za koncentrirana rabota ili za u~ewe se tvrdi i ovozmo`uvaat koncentrirawe na vnimanieto. Stolovite za sostanoci i razgovori se meki, no naslonot im e vertikalen. Stolovite za leto se lesni i niz niv dozvoluvaat struewe na vozduhot taka {to se namaluva temperaturata. Potoa ima stolovi za klubovi, teatri, pla`i, sportski aktivnosti, za visoki dostoinstvenici, prestoli za kralevi itn. Zna~i, stolovite moraat da gi zado-volat potrebite za koi se nameneti. Na fotografijata gledame stol za odmor i razgovori (klubski stol). Tie se meki i malku iskoseni za da mo`e teloto da se olabavi. No pokraj ovie barawa za upotreba, denes za ista funkcija postojat golem broj na raznovidni stolovi, koi se razlikuvaat po uspe{nosta na estet-skoto oblikuvawe. Taka i ovoj stol ima mnogu harmoni~ni linii na nogarkite i naslonot, koi ne se simetri~ni, tuku imaat mal akcent na kontrast. Pritoa i bojata na materijalot e estetski soobrazena i prijatna.

Ovoj stol, kako i sekoj dizajn na nekoj predmet zadovoluva tri barawa – toj e ubav, funkcionalen i pravilno e iskoristen materijalot od koj e napraven za da bide traen.

Sl. 189. Ludvig Mis van der Roe: Stol, 1929

77

6.1. ULOGATA NA LINIJATA VO DIZAJNOTL

IK

OV

NA

PR

AK

TI

KA

Sl. 190. Liniite vo dizajnot, crte`

Sl. 191. Vaza so linii

D: Dizajn e izrabotka na upotrebni predmeti vo golemi serii. Formata na predmetot go odreduva tim me|u niv i dizajner koj na upotrebnata vrednost na predmetot mu dodava estetski kvalitet.

Linijata gi bele`i prvite idei na nekoj dizajn kako konturi na predme-tot. Linijata e neophodna vo prika-zot na definitivniot nacrt za dizajn. Linijata e dekorativen element na predmetot – {ari na ornamentot i sl.

Na ovaa vaza liniite se ukras, de-korativen element.

Likovni aktivnosti

Likoven problem i negoviot efekt: Linijata e osnoven likoven element i se nao|a na sekoe umetni~ko delo. ^ovekot se naviknal da misli vo linii, bidej}i s# {to }e smisli go iska`uva so linijata (vo crtaweto, pi{vaweto i dr). Isto taka linijata mo`e da bide dekorativen element vo dizajnot, pa toj problem }e go razgledame ovde.

Cel na rabotata: Da se pronajde mo-tiv od linii i da se iskoristi za ukras (ornament) na tekstil.

Tek na aktivnosta: Postojat razli~ni ornamenti na tekstilot. Tie mo`at da bidat posledica na tkaeweto so konci od razni boi, a mo`at da bidat so pe~ateni {abloni. Retko se sret-nuva ornament samo od linii. Liniite koi ne gi zatvoraat formite, na raz-ni na~ini mo`at da se kombiniraat i taka da se dobie motiv (raport) koj ritmi~ki mo`e da se povtoruva. Takov motiv odgovara na lesna tkaenina, na primer, za zavesa ili za letna oble-ka. U~enikot koj go oblikuva motivot treba da se odlu~i koja namena }e ja ima tekstilot.

Sl. 192. U~eni~ka tvorba: Tekstil so ritam na crti~ki

78

D: Dizajnerot koj izrabotuva nacrti za ornamenti na tekstil, mora da znae za koe godi{no doba se predviduva upotrebata na toj tekstil, potoa za koi priliki (vo ku}a, za izlet, za rabotni procesi, za sve~enost itn.), kako i koja li~nost toa }e go nosi – dete, mlada devojka ili postaro lice itn.D: Nacrtite za tekstil, isto taka, se dizajn, a {arata se narekuva dezen. [ara-ta nastanuva so tkaeweto na raznobojni konci ili so pe~atewe na ornament.

6.2. BOJATA VO DIZAJNOT

Likovni aktivnosti Likoven problem i negoviot efekt:

Spored li~nosta koja }e ja nosi oble-kata – tekstilot, za prigodata na koja }e ja nosi oblekata, kako i za sezonata koga }e ja nosi (lesna ili topla oble-ka), so primena na ritam da se napra-vat nacrti za ornament na tekstil.

Cel na rabotata: Izrabotka na ornament za tekstil.

Tek na aktivnosta: U~enikot se opredelil za `enski fustan za sve~ena prilika. Poradi toa orna-mentot treba da bide vozdr`an, boite ne smeat da bidat prejaki, a motivot treba da e dosta ednostaven. Po`elno e da se skiciraat nekolku re{enija.

Dezenot za tekstil zavisi od name-nata na tekstilot. Toa zna~i, deka dezenot na odreden na~in ispra}a po-raka za li~nosta koja ja nosi oblekata, a go ozna~uva i vkusot na lu|eto od toa vreme.

Sl. 193. U~eni~ka tvorba: Barawe i kom-binirawe na boi za dezen na tekstil.

Ponekoga{ so improvizacijata se doa|a do novi idei i novi koloristi~ki odnosi.

Sl. 194. Primeroci na dezen za tekstil

Sl. 195. U~eni~ki tvorbi: Dezen za `enska sve~ena obleka

79

6.3. ZAVISNOST NA FORMITE OD FUNKCIJATAL

IK

OV

NA

PR

AK

TI

KA

Likovni aktivnosti

Likoven problem i negoviot efekt: Bidej}i funkcijata na nekoj predmet e mnogu va`na, taa se usoglasuva so site drugi barawa na dizajnot, vklu~uvaj}i go i negoviot estetski izgled.

Korisnikot na predmetot po for-mata mora da ja prepoznae i negovata uloga za da se odlu~i dali proizvo-dot mu odgovara. Proizvodot vizuelno treba da dejstvuva, jasno, harmoni~no i prakti~no.

Vo slu~aj na pogolema ma{ina, nejzi-nata forma mora da bide usoglasena so teloto i dvi`ewata na ~ovekoviot organizam, bidej}i rakovodeweto so ma{inata treba da bide {to poednos-tavno i ugodno za ~ovekot.

Vo tekot na pronao|aweto na neko-ja ma{ina, proektantite prvenstve-no bile naso~eni na re{avaweto na tehni~kite problemi, a pomalku se gri`ele za funkcionalnosta i estet-skiot izgled. No denes se razmisluva i za estetskiot izgled - dizajnot na proizvodite.

Sl. 196. a) Model na star avtomobil, fotografija

Sl. 197. a) Model na star avion, fotografija

Sl. 196. b) Nov model na avtomobil, fotografija

Sl. 197. b) Model na sovremen avion, fotografija

So tekot na vremeto sekoj proizvod se usovr{uva, se zemaat predvid i dru-gi zakonitosti (aerodinamikata), no se posvetuva vnimanie i na ubavinata na ma{inata.

80

D: Ergonomija e nauka koja se zanimava so prisposobuvaweto na ma{inite ili na upotrebniot predmet na ~ovekoviot organizam i na negovite dvi`ewa i rabotni procesi so cel rabotata da se odviva polesno.

So tie pra{awa se zanimava nauka-ta nare~ena ergonomija.

Cel na rabotata: Da se sozdade nacrt za nekoja ednostavna ma{ina ili na del od mebel, zemaj}i gi pred-vid site barawa koi{to vlijaat na proektiraweto na dizajnot.

Povrzanosta so drugi sodr`ini: Kultura na sekojdnevnoto `iveewe.

Tek na aktivnosta: Bidej}i funkci-jata na predmetot e najva`na (na pri-mer na eden stol), va`nite karakte-ristiki mora da bidat vidlivi.

Formata treba da e ednostavna, kon-strukcijata i stabilnosta obezbedena, a i bojata mo`e da ima zna~ajno vli-janie, zavisno vo koj prostor treba da bide stolot. Debelinata na nozete na stolot zavisi od materijalot – drvoto bara pogolema debelina od metalot.

U~enicite mo`at da izrabotat i nacrt na nekoja ma{ina za domakin-stvoto, avtomobil ili ne{to drugo.

Pred da se pristapi na samata rabo-ta, treba da se imaat predvid mnogu faktori, kako tehni~kite, isto taka, i estetskite.

U~enicite se svesni deka modata na izgledot na avtomobilite se menuva poradi vkusot na lu|eto i od vlijani-eto na novite izumi na tehnikata.

Poradi toa tie so pomo{ na niv-nata fantazija se obidele da izrabo-tat nacrt za dizajn na avtomobil i za neobi~na ma{ina na idninata. Vo svoite obidi u~enicite go koristele boi, formi, linii i dr.

Sl. 200. U~eni~ka tvorba: Nacrt za neobi~na ma{ina

Sl. 199. U~eni~ka tvorba: Nacrt za avtomobil

Sl. 198. U~eni~ka tvorba: Nacrt za motor

81

6.4. STAKLENATA AMBALA@A KAKO PROIZVOD NA DIZAJNOT

LI

KO

VN

A P

RA

KT

IK

A

Ambala`ata za parfem treba da gi zadovoli slednite barawa: {i{eto da bide relativno malo, da e sta-bilno i lesno da se rakuva so nego, da ima tesen otvor, i dobar zatvora~ (parfemot da ne ispari), lesno da se naso~uva parfemot kon odredeno mesto na korisnikot, {i{eto da bide relativno providno, i sekako da e ubavo, privle~no kako i parfemot vo nego. Dizajnerot treba da gi zadovoli kupuva~ite so izgledot na {i{enceto.

Likovni aktivnosti

Likoven problem i negoviot efekt: Da se napravi nacrt za {i{ence za parfem imaj}i gi predvid site barawa koi se postavuvaat pred dizajnerot. [i{enceto treba da e neobi~no, no i privle~no za idniot kupuva~.

Cel na rabotata: Izrabotka na nacrt za {i{ence za parfem.

Povrzuvawe so drugi sodr`ini: Ubavoto vo sekojdnevniot `ivot.

Tek na aktivnosta: Su{tinata na proizvodstvoto e zadovoluvawe na potrebite na lu|eto, a ne samo obi~na zarabotuva~ka i profit. Ako sakame da gi zadovolime potrebite na ~ove-kot za nego }e proizveduvame proiz-vodi so soliden kvalitet, zna~i i es-tetski izgled na ambala`ata vo koja se prodava proizvodot. Ako sakame da dademe predlog kakov izgled treba da ima {i{enceto za parfem, toga{ mo`eme da izrabotime pove}e vari-janti na nacrti. U{te poubavo }e bide ako od glina izrabotime modeli za staklena ambala`a za parfem.

D: Ambala`ata ja oblikuva dizajnerot, taa e za{titen omot za nekoj proizvod. Mo`e da bide od hartija, karton, staklo, lim, drvo, platno, plastika i dr.

Sl. 201. Skici za staklena ambala`a, tu{

Sl. 202. Ambala`a za parfem, fotografija

Sl. 203. U~eni~ka tvorba: Modeli za stak-leni {i{enca za parfem, glina

82

6.5. VIZUELNITE KOMUNIKACII – ZNAK (LOGO) I CRTE@I NA OBJASNENIJA

Likovni aktivnosti

Likoven problem i negoviot efekt: Da se bara poednostaven crte` za znak so cel toj da bide jasen i ~itliv. Mo`e da se napravi i re{enie za logo.

Cel na rabotata: Oblikuvawe na znak za nekoja firma.

Tek na aktivnosta: Kaj oblikuvawe-to na nekoj znak treba da se odlu~ite za forma koja e najsoodvetna za taa firma i nejzinite proizvodi, potoa za simbolot, bukvite i na krajot za boite. Za{titniot znak e nekoj vid na legiti-macija na nekoja firma. Vo sredniot vek sekoe zna~ajno semejstvo imalo svoj znak, svoj grb. Denes za{titen znak ima sekoj grad, sekoj klub, ponekoga{ i u~ili{te, pa taka i sekoja firma. Logoto (znakot) e informacija, no is-tovremeno i reklama za odredena firma. Toj e vizuelen identitet na taa firma. Toj mora da bide, ednos-taven, jasen i prepoznatliv, lesno da se pomni.

Sl. 204. Crte`i na objasnenija vo avion: Zadol`itelno vrzuvawe; Ne pu{i; Ne koristi

elektronski aparati; Stavi maska za kis-lorod; Vrzi go pojasot za spasuvawe.

Sl. 205. Kostadin Tan~ev - Dinka: Znakot na Makedonskiot olimpiski komitet

ZN: Logo ili logotip e znak sostaven od stilizirani bukvi, vizuelni sim-boli ili ime na odredena firma. Toj mora da bide ednostaven, pre-poznatliv, lesno uo~liv, ~itliv i sekako estetski oblikuvan.

Sl. 207. U~eni~ka tvorba: Znaci za kabineti vo u~ili{te: dva znaka za likoven kabinet,

potoa za biologija, ruski jazik.

Sl. 206. U~eni~ka tvorba: Crte` na objasnenija za {iewe na kop~e

83

84

6.6. LIKOVNATA UMETNOST I TEATAROT

Dramskata umetnost ja do`ivuvame preku gledaweto na teatarskata pret-stava Vo dramskata umetnost ima mnogu likovni elementi. Samata scena i osvetluvaweto vlijaat na gleda~ot so vizuelniot i likovniot kvalitet.

Nacrtot za ureduvawe na scena-ta koja se narekuva scenografija ja izrabotuva likoven umetnik nare~en scenograf. Samoto oblikuvawe na sce-nata go sproveduvaat dekorateri. Site akteri vo dramskata igra imaat svoj izgled koj{to pisatelot gi odredi. Toa se gleda i po nivnite obleki nare~eni kostimi, a umetnikot koj gi crta tie obleki se narekuva kostimograf. Ko-stimografite moraat da vodat smetka za vremeto koga dramskoto dejstvie se odviva kako i za karakterite na odredeni li~nosti vo deloto.

Kostimite koj{to gi nosat akte-rite ~esto se istoriski kostimi. I kostiografijata pripa|a vo likovnata umetnost, odnnostno vo primenetata umetnost, dizajnot. Akterite vo edno dramsko delo treba da imaat lica spored zamislata na pisatelot. Ne-koga{ vo starite vremiwa, vo Grcija akterite nosele maska koja od ednata strana bila vesela a od drugata bila ozbilna i ta`na. Denes se oblikuva li-ceto na akterot so dodavawe na brada i mustaki, dolga kosa ili se upotrebuva {minka. Stru~wacite koi rabotat na menuvawe i prilagoduvawe na liceto na akterot se narekuvaat {minkeri.

Zborovite kostimograf, moden krea-tor i dizajner na obleka, vsu{nost ima-at isto zna~ewe, tie se zanimavaat so estetskiot izgled na oblekata i nejzi-nata prakti~nost za nosewe, rabota i drugo.

Sl. 208.Maketa za scena na teatarska pretstava

Sl. 209. Scena za teatarska prestava

Sl. 210. Kostimi za teatarska pretstava

6.7. FOTOGRAFIJATA VO GRAFI^KIOT DIZAJN I VO FILMOT

Fotografijata e samostojna disci-plina, taa mo`e da bide reporta`na, dokumentarna i umetni~ka koga e so estetski karakter. Vo posledno vreme fotografijata s# pove}e stanuva sostaven del na grafi~kiot dizajn, a toa zna~i se koristi vo plakatot, prospektite, katalozite, spisanijata, i dr. Dizajnerite smetaat deka fo-tografijata e poubedliva na plaka-tot otkolku crte`ot i deka pove}e go privlekuva vnimanieto na gleda~ot. Fotografijata vo dizajnot pretsta-vuva eden nejzin sostaven del, bidej}i se koristat bukvi i drugi likovni ele-menti.

I filmot se sostoi od 300 do 500 snimki ili kadri vo minuta. Tie go definiraat prostorot vo koj se odviva dejstvieto, pa ottuka imaat odredena kompozicija i gi ispolnu-vaat zamislenite estetski barawa na re`iserot. Snimatelot na filmot koj e posebno stru~no lice go bira ago-lot na snimawe, prostorot koj }e se opfati, ja~inata na osvetluvaweto i drugi osobenosti so cel da pridonese na estetskata vrednost na filmot. Sekvencite se vremenski intervali vo eden film i pretstavuvaat osnova edinica za monta`a na filmot. Pokraj drugite likovni elementi filmot mo`e da se smeta kako eden podvid na likovnata umetnost., iako poradi fabulata i dijalozite spa|a kako literatura (scenario) vo dramskata umetnost ( glumeweto) odnosno vo mu-zikata (poradi muzi~kata podr{ka na snimkite). Specifi~nost na filmot e i dvi`eweto na kamerata i monti-raweto na sekvencite so {to nekoe dejstvie maksimalno se koncetrira i se pravi sugestivno.

Sl. 211. Plakat za teatarska pretstava

Sl. 212. Fotografija so estetski vrednosti

Sl. 213. Scena od “Pred do`dot”, film na Mil~o Man~evski

85

Sl. 214. Viljam Tarner: Temerar e dovle~en vo pristani{te, maslo

86

7. ESTETSKO PROCENUVAWE I ISTORIJA NA UMETNOSTA

Za estetskoto procenuvawe na umetni~kite dela vo princip se koristi ista-ta postapka. Estetska vrednost e sodr`ana vo sekoj objekt ili umetni~ko delo i vo prirodata. Vidovme deka sekoe umetni~ko delo e slo`eno (ima deset sloevi na estetski vrednosti), pa i procenkata na deloto potpolno mo`e da se ostari, dokolku se zemat predvid site sloevi i se procenuvaat. Bidej}i toa e slo`en proces, poednostavno e da barame tri bitni obele`ja na sekoe likovno delo.

Prvoto e specifi~nosta na likovniot jazik. Zna~i, utvrduvame so koi likov-ni elementi vo umetni~koto delo e izrazena porakata. Vtoro obele`je e indi-vidualnosta i tvore~kata sna`nost na umetnikot. Toa zna~i, vo deloto da se prepoznava li~nosta na umetnikot i negovata originalnost. I na krajot, treto obele`je e povrzanost na deloto so vremeto i prostorot vo koe nastanalo.

Za potpolno estetsko procenuvawe na industriskite predmeti (dizajnot) mora da se proceni kvalitetot na materijalot i kolku efikasno mo`e da se upotrebuva toj predmet, za {to }e slu`i, koja e negovata namena i dr. Mo`na e procenka na dva na~ina. Prviot na~in e analiza na desette likovni sloevi, potoa procenuvawe na likovnite vrednosti postignati so likovni elementi, tvore~kata sila na umetnikot, potoa sogleduvaweto na predmetot vo koj pros-tor i vreme e izraboten, dali toj e moderen ili tradicionalen.

ZN: Estetskoto procenuvawe na umetni~ki dela e proces na usvojuvawe na likovni poraki, a so toa i ispolnuvawe na ulogata na umetni~kite dela vo `ivotot na lu|eto.ZN: ^ovekot ja oblikuva svojata okolina, a taa vlijae na nego i na negoviot na~in na `iveewe. Poradi toa prirodata i okolinata se va`ni za prijaten `ivot i uspe{nost vo rabotata.

Sl. 215. Dimitar Pandilov: Vagoni, maslo

LI

KO

VN

A T

EO

RI

JA

87

7.1 ESTETSKO PROCENUVAWE NA UMETNI^KITE DELA

Sl. 216. Blagoja Nikolovski: Ru~ek, maslo

Sl.217. Kole Manev: Slika I, maslo

LI

KO

VN

A T

EO

RI

JA

88

Prviot vpe~atok od ovaa slika e re~isi nezanimliv. No procenuvaj}i gi likovnite vrednosti, }e vidime deka na ova slika s# e obmisleno i pred-videno da prenese odredena poraka. ^ar{afot na masata e temen, {to e nevoobi~aeno, na malata bela salfe-ta ima malku leb, hrana i ~a{a vino. Toa e mnogu skromno. Yidot e bel i prazen, a vo ni{ata kako da e postaven ~asovnikot koj go poka`uva vremeto za ru~ek. ^ovekot e skromno oble~en vo bela ko{ula i temno palto.

^ovekot ne jade so priborot za jadewe, tuku so prstite na levata raka go prinesuva zal~eto na otvorenata usta. Taka se dobiva poraka za golemata skromnost, ako ne i za siroma{tvoto, pa i ta`niot osamen `ivot.

Toa e sovremena slika, no od taa grupa koja ja akcentira osamenosta ka-ko socijalen problem na dene{nicata. Taka slikata go zadovoluva gleda~ot so svoite idei i ubavinata na ednos-tavniot raspored na elementite.

Na prv pogled okernata gama na slikata na Kole Manev i blagite preo-di dejstvuvaat mirno, blago i bez nap-natost. Me|utoa, dvete mali grupi lu|e, ednite sednati, a drugite stoej}i, so nieden gest ne komuniciraat me|usebe, tuku sekoj e preokupiran so svoite mis-li i taga koja izvira od nivnite o~i i lica. Nivnite goli tela i igrata na svetlo – senkata, simboliziraat deka im se ostanati samo golite du{i, a site radosti i sre}a im gi odzede voj-nata i straotiite na terorot.

Slikarot na umetni~ki na~in govo-ri za del od negovoto do`ivuvawe i viduvawe za ne mnogu damne{nata sudbina na makedonskiot ~ovek obe-spraven i progonet od rodnata grutka.

Sl. 218. Aneta Svetieva: Eros i Tanatos, oboena hartoplastika

Skulpturata na Svetieva vlijae nevoobi~aeno so prisutniot kontrast koj e o~igleden i istovremeno pret-staven na tri na~ini.

Sprotivstavenite tela na ne`nata `enska figura i na stra{niot krokodil, nivnata razli~na oboenost i nasokata na dvi`ewe uka`uvaat na sprotivnosta na qubovta - `ivotot i smrtta. Na `enskata figura koja ja pretstavuva qubovta se izvr{eni temni koloristi~ki intervencii na nozete, racete i so vnesuvawe na opa{ka so cel ne samo da se postigne vizuelna povrzanost i ramnote`a so drugata figura, tuku mislata se dopol-nuva so neminovnosta deka `ivotot i qubovta ne se ve~ni tuku imaat kraj so zavr{etokot na `ivotot.

Idejata e jasna, avtorot na skulp-turata pora~uva da se neguva ubavina-ta na qubovta vo `ivotot. Likovnoto re{enie e originalno, avtenti~no i kreativno. Na krajot toa e delo od sovremeneta umetnost i pripa|a na ova vreme i na dene{nite razmisluvawa za `ivotot i qubovta kon ~ovekot.

89

Sl. 218. Onore Domie: Колекционери на графики, акварел

Onore Domie bil umetnik koj preku svojata umetnost gi kritikuval nega-tivnite pojavi vo op{testvoto i sla-bostite na lu|eto vo vremeto vo koe `iveel. Toj toa go ostvaruval so svoite crte`i, sliki, grafiki i karikaturi. Duri za edna svoja karikatura le`el vo zatvor celi {est meseci.

Na ovaa slika, prika`ani se dvaj-ca kolekcioneri na grafiki vo edna bogata umetni~ka galerija. Tie so zado-volstvo gi razgleduvaat grafikite i tro{at pari za kupuvawe i sozdavawe kolekcii na grafiki, a ne se intere-siraat za gladnite i siroma{nite.

Slikata e dijagonalno podelena na gorna temna i dolna svetla strana na koja se prika`ani kolekcionerite.

So trite svetli akcenti - kolekcio-nerot koj{to sedi, glavata na toj {to stoi i grafikite koi gi gledaat, tie so temnata zadnina sozdavaat kontrast-ni odnosi i vrednost na slikata, no i asociraat na sostojbite na zadovolni i nezadovolni lu|e.

O~igledno deka ovoj servis e harmoni~en i ednostaven. Dizajnerot ostvaril ednostavni formi so de-lumno naglasuvawe na delovite za pridr`uvawe. Od taa ednostavnost delumno se otstapuva so razli~nite {irini na {oljata, ~ajnikot i sadot za mleko, kako i so razli~nite otvori na dr`a~ite za sadovi. Avtorot uspeal vo edna celina da gi povrze funkcio-nalnosta, prakti~nosta i ubavinata.

Likovnata struktura na ovoj dizajn zboruva deka proporciite na sadovite se mnogu harmoni~ni.

Gledame deka dimenziite na sado-vite se soodvetni za potrebite na javnite restorani i deka sadovite lesno se sklopuvaat i pri redeweto ne zazemaat mnogu mesto.

Plakatot ima uloga da gi izvestuva gra|anite za odr`uvaweto na odredeni teatarski pretstvi. Dokolku e origi-nalen i likovno zanimliv, toj pove}e privlekuva vnimanie na minuva~ite i }e gi navede da go pro~itaat nazivot na pretstavata. Ovoj plakat na Igor Nastevski dejstvuva provokativno so likovnite simboli i so naslovot.

Site nie imame odredeni potrebi vo `ivotot, koi se vospostavuvaat kako naviki. Spored tie potrebi se-koj ~ovek i sekoe semejstvo treba da go ureduva prostorot vo koj `ivee. Taka sekoj prostor ispolnuva odredena na-mena, no, isto taka, treba da e ubav i ugoden. Koga go gledame ovoj pros-tor gledame deka e prostran, svetol, ukrasen so sliki i cve}e i deka ima mesta pogodni za sedewe, odmor ili razgovor. Toj odgovara na lu|eto koi `iveat tuka. Sl. 222. Enterier, fotografija

Sl. 221. Igor Nastevski: Plakat za teatarska pretstava

Sl. 220. Servis za kafe za restorani, porcelan

7.2. ESTETSKO PROCENUVAWE NA DIZAJNOTL

IK

OV

NA

TE

OR

IJA

90

7.3. LIKOVNATA UMETNOST VO MAKEDONIJA -KULTURNO ISTORISKO NASLEDSTVO

Na teritorijata na Makedonija od IX do XVII vek vladeela Vizantija. Vo ovoj period likovnata umetnost se raz-vila mo{ne intenzivno i so odredeni karakteristiki. Ova umetnost e poz-nata kako vizantiska umetnost.

Crkvite se gradeni po osnova na vpi{an krst so edna, tri ili pet kupo-li. Tie se gradeni so kamen i tuli, koi naizmeni~no se menuvaat i sozdavaat dekorativen vpe~atok. Yidovite se ukraseni so freski ili so mozaici so sceni od `ivotot na Isus Hristos, Bo-gorodica ili na odreden svetitel. Vo crkvata pred oltarot se nao|a ikonos-tas so golem broj na ikoni i rezba.

Isto taka, vnatre{nosta na crkvata e dekorirana i so ornamenti so geo-

metriski formi ili motivi od rastitelni-ot svet.

Vo vizantiskata umetnost nema mnogu skulpturi. Edna od tie retki skulpturi e najdena vo Ohrid i go pretstavuva sv. Kli-ment. Ovaa skulptura e ednostavna kako i vi-zantiskoto slikarstvo. Naglasenite vertikali na oblekata na skulp-turata i ja davaat potrebnata dostoins-venost i vozvi{enost. Bazilikata Sv. So-fija se dograduvala nekolku vekovi. Taa e pro{irena vo XIV vek so egzonarteksot (trem) so otvorena galerija pri {to taa stanala edin-stvena. Vo XVI vek Tur-

Sl. 225. Manastirska crkva Sv. \or|i,Staro Nagori~ani, XI vek, pokraj Kumanovo

Sl. 223. Sv.Kliment Ohridski, skulptura

Sl. 224. Bazilika Sv. Sofija, Ohrid, XI vek

cite ja pretvorile vo xamija. Crkvata bila naslikana so fresko`ivopis, i del od niv se za~uvani do denes. Fre-skite spa|aat me|u najubavite ostvar-uvawa vo Makedonija. Po svojata go-lemina i zna~ewe crkvata Sv. Sofija spa|a me|u najvrednite spomenici vo Makedonija i na Balkanot vo ramkite na vizantiskata umetnost.

Trobrodnata crkva Sv. \or|i vo Staro Nagori~ani e vo forma na bazi-lika so vpi{an krst, so edna centralna i ~etiri pomali kupoli. Crkvata e iz-gradena od delkan kamen i tuli. Pogo-lemiot del od freskite se so~uvani i pretstavuvaat zna~ajno umetni~ko ost-varuvawe na poznatite slikari od toj period Mihail i Evtihije.

91

Sl. 228. Ikona od Ohrid: Blagovestie. XIV vek

Sl. 227. Manastirot Sv. \or|i, Staro Nagori~ani: Tajna ve~era, freska, XIV vek,

Sl. 226. Manastirot Sv. Pantelejmon, Nerezi: Oplakuvawe na Hristos, freska, XII vek,

Kompozicijata od Nerezi go prika`uva oplakuvaweto na Hris-tos po simnuvaweto od krstot. Pokraj blagorodniot kolorit, umetnikot us-peal da ostvari bogatstvo na izrazu-vawe na ~uvstvata vo neobi~nata i ori- ginalna kompozicija. Se gleda tagata na majkata so izrazot na liceto, a tuka se i drugite u`aleni. Kompozicijata e organizirana vo tri laka: prviot, naj-maliot glavata na Bogorodica, drugiot sredniot – polo`bata na centralnata figura i tretiot naj{irokiot – liko-vite na dve figuri koi kle~at.

Freskata Tajna ve~era e interesna

kako po rasporedot na figurite, taka i po prikazot na prostorot. Slikarite ve}e nastojuvale da prika`at dinami-ka i `ivost na figurite so dvi`ewa i gestikulacii na apostolite. Hristos e prika`an dostoinstveno vo centa-rot na slikata. Na~inot na prikazot na prostorot e takanare~en opisen prostor, a ne opti~ki. Plo{tinata na masata e podignata da se gleda s# {to ima na masata. Sekoj apostol ima svoja posebna fizionomija. Ova e potpoln prikaz na ve~era kako {to ja pravele toga{nite lu|e.

Litijskata ikona (Sl. 228)

prika`uva scena na doa|aweto na arhangelot Gavril kaj Bogorodica za da i ja soop{ti blagata vest deka }e rodi sin. Kompozicijata e mnogu dobro postavena: na ednata strana e mirni-ot stav na Bogorodica, a na drugiot dinami~noto dvi`ewe na angelot, koj doletuva. Lesno izvedeniot crte`, go-lemata ~uvstvitelnost za boja, blagos-ta na likovite – toa e kompozicija za-snovana na kontrastot na stati~noto i dinami~noto. Posebna vrednost imaat akcentite na crvena boja.

LI

KO

VN

A T

EO

RI

JA

92

Prikazot na apostolot Matej so knigata, e iz-veden majstorski so povlekuvawe-to na liniite, naborite na oble-kata, a osobeno so modelacijata na formite i so zla-testiot kolorit.

Evangelieto (Sl. 230.) e ra~no pi{ana kniga i iluminirana (nas-likana) vo vizan-tiski stil i pro-najdena vo seloto ^alnik – Ohrid-sko. Iluminaci-jata e rasko{na,

so zlatni delovi i intenzivni boi. Prete`no se koristeni cvetni motivi

Crte`ot e ~ist i jasen (Sl. 231). Ob-lekata e dosta specifi~na, a osobeno kapata so bilka na glavata. Minejot (ilustrirana kniga koja gi opi{uva mesecite vo godinata), go napi{al i crte`ot go izrabotil sve{tenikot Stefan od seloto Vratilo, Ohrid.

Evropskata umetnost ve}e ja pomi-nala renesansata i vlegla vo barokot, no likovnata umetnost na Balkanot u{te odr`ala del od tradicijata na vizantiskata umetnost. @efarovi} poteknuval od Dojran, se {koluval vo Viena i rabotel za pravoslavnata crkva i gi po~ituval starite kanoni (pravila) na ovaa umetnost. Vlijani-eto na baroknata umetnost se gleda na draperiite koi se razveani, pa i na polo`bata na svetecot kako i na sce-nite koi go opkru`uvaat centralniot prikaz ( Sl. 232).

Sl. 229. Ikona od Ohrid: Sv. Matej, XIII vek

Sl.230. ^alni~ko evangelie, XI-XII vek, Ohrid

Sl. 231. Minej za april, minijatura so prikaz na mladinec, rakopis, 1348 g.

Sl. 232. Hristofor @efarovi}: Sv. \orgi, bakrorez

93

7.4. SOVREMENA LIKOVNA UMETNOST

Poradi pogolemata komunikacija, no i izedna~uvaweto na uslovite za `iveewe vo pove}eto zemji, celiot svet stanal edna celina so sli~ni likovni tendencii. Taka lesno se nao|aat isti umetni~ki tendencii vo svetskite likovni centri i vo pomali-te zemji, kako {to e Makedonija.

Vo slednite primeri, so analiza na sovremeni umetni~ki dela od svetot i od Makedonija }e se vidi deka likov-nite re{enija se mnogu sli~ni.

Slikata na Kiriko e prividno ne-zanimliva. No vo slikata e vgrade-no nekoe ~udno neobjasnivo ~uvstvo. Arhitekturata e neobi~na, vremeto zapreno, malata i bezna~ajna ~ove~ka figura ja poka`uva celata napna-tost na gletkata, bidej}i se o~ekuva ne{to da se slu~i. Toa ~uvstvo e karakteristi~no za nadrealizmot, koj e poln so fantazija i iznenaduvawa, kako nekoj nestvaren son.

Spase Kunovski e od Debar. Toj se opredelil za nadrealisti~koto slikarstvo. Slikata prika`uva praz-nina na neboto i vo prostorot. Na slikata kako prividenija se postaveni figuri so maski. Kako vremeto da zas-tana i kako s# da e izgubeno. ^uvstvo-toto e sli~no kako na prethodnata sli-ka na De Kiriko. Ovaa slika po duhot e nadrealisti~ka, no nosi i ubava nota na poeti~nost.

Za~etnikot na kubizmot, Pikaso

bil mnogustran i raznoviden vo li-kovnoto tvore{tvo. Ja sakal i temata bik i jarec. Ovaa slika e od taa ne-gova faza. Sna`nosta i ubavinata na bikot e izrazena so deformacii i so

Sl. 235. Pablo Pikaso: Bik, jaglen

Sl. 234. Spase Kunovski: Maski, maslo

Sl. 233. Xorxo de Kiriko: Magija na ~asovnikot, maslo

LI

KO

VN

A T

EO

RI

JA

94

naglasuvaweto na glavata i gradite. Crte`ot ne e ilustracija na nekoj bik, tuku simbol na sna`nosta i `ivosta.

Vo Makedonija dejstvuvaat mnogu umetnici ekspresionisti. Na slikarot Manev motivot Bik go privlekol kako i na Pikaso. I Manev ja izrazil silata i `ivosta na bikot na svoj na~in. Nego-vata poraka ima estetski karakter, bez asocijacija na nekoj nastan.

Vo sovremenata umetnost do-miniraat likovnite re{enija koi dej-stvuvaat so svojata apstraktna forma. I ova delo na Maks Bil e so takva zamisla. Ubavinata na ovaa rabota e vo duhovnata ideja, harmoni~nite od-nosi i elegancijata na izrazot.

Stefan Manevski trgnal od ednos-tavnata ideja deka televizijata so pomo{ na svetlite i temnite impulsi, bojata, odnosno fotografijata, zvukot i tekstot pretstavuva najgolem in-formator denes. Taa ideja ja pretvoril vo likoven izraz na ritam na razig-ranost na svetlo - temni branoviti traki i kontrast so ~istiot oboen del na skulpturata. Toa e tipi~no evrop-ski likoven na~in na mislewe.

Sl. 237. Maks Bil: Beskrajna traka, metal

Sl. 236. Dimitar Manev: Bik, maslo

Sl. 238. Stefan Manevski: Svetlosen informator 2, metal

95

Vo svojot izraz Kastrati e zanimliv poradi povrzuvaweto na iskrenosta i `elbata za iluzii. Toj kako renesansen avtor okolu sebe saka da gi sobere muzite, pretstavni~kite na umetnosta, a istovremeno sebe se prika`uva ce-losno realno bez iluzii. Taka imame moderen avtor, koj se somneva ili e ironi~en kon nekoi veruvawa.

^esto plakatot se koristi za film. Ova re{enie na [ukri Nimani e mnogu uspe{no bidej}i celata zadnina e pokriena so broevi, a glavniot junak na filmot e daden kako simbol na ce-liot film, taka {to gleda~ot vedna{ sfa}a za kakov film se raboti. Takvo-to re{enie e vo soobraznost so sovre-menoto sfa}awe na plakatot.

Turskiot umetnik Feridun I{iman, kako ~esto i drugi umetnici, prika`uva enterier na atelje i umetnikot vo pro-ces na tvorewe. So koristewe na kon-trasten kolorit pri {to se prisutni osnovnite boi, sozdava svetlo - temni koloristi~ki odnosi so {to uspe{no prika`uva prostornost i odredena dramati~nost vo svojot likoven izraz.

Sl. 239. Adem Kastrati: Umetnikot i muzite, maslo

Sl. 240. [ukri Nimani: Filmski plakat 117 Sl. 241. Feridun I{iman: Atelje, maslo

96

Slikarot Gazamfer Bajram poka`uva qubov kon mozaikot kako slikarska tehnika. Poradi toa toj prete`no svo-jot likoven izraz go ostvaruva preku mozaikot koj so svoite karakteristiki mu ovozmo`uva da sozdade dekorativ-ni, no i likovni vrednosti.

Vo svojata kompozicija umetnikot asocijativno prika`uva kowanik na kow vo polno dvi`ewe {to vlijae da ne bidat zabele`livi detali na java~ot i kowot, tuku samo da se dobie odreden vpe~atok. Kowanikot i kowot sozdavaat kontrast so formite, no i so toplite i studenite boi.

Skulptorot Ibrahim Bedi vo svojot likoven izraz prete`no koristi pri-rodni materijali so topol kolorit {to na odreden na~in se povrzuva so tradi-cijata koga ~ovekot sam gi izrabotuval predmetite koi gi upotrebuval.

Vo ovaa skulptura sozdadena so dve golemi kru`ni formi, avtorot na simboli~en na~in prika`uva mes-to kade {to pticite se sobiraat za mno`ewe. Ritamot na otvorite - krugo-vite na gornata drvena kru`na plo~a koi se reflektiraat na ogledaloto sozdavaat razigranost i estetsko do`ivuvawe i vpe~atok na ostrov opkru`en so sjajot na vodata.

Likovniot umetnik Milo{ Vasi} `ivee od likovnata umetnost, bidej}i crta, slika i svoite dela gi proda-va. Podolgo vreme bil ilustrator na spisanie za romski deca i prika`uval situacii od romskiot `ivot.

Ilustracijata za detskiot romski vesnik so bliskiot i razbirliv crte` go zadovoluva interesot na romskite deca . Vasi} e i avtor na sovremeni stripovi. Ovaa ilustracija ja vr{i svojata estetska funkcija.

Sl. 244. Milo{ Vasi}: Ilustracija

Sl. 242. Gazamfer Bajram: Kompozicija, mozaik

Sl. 243. Ibrahim Bedi: Pti~ji ostrov,koristewe na razli~ni materijali.

97

RE^NIKALTERNACIJA– ramnomerno povtoru-

vawe na razli~ni likovni elementi.AMBALA@A – za{tita, pakuvawe na

proizvodite. Ambala`ata mo`e da bide od karton, drvo, lim, plastika i dr. Po-radi podatocite koi se vnesuvaat na ambala`ata, taa e i reklama, a pripa|a na grafi~kiot dizajn.

ASAMBLA@ - postapka na oblikuvawe vo likovnata umetnost so koristewe na razli~ni materijali i otpadoci koi ja izgubija prvobitnata funkcija.

BAKROPIS – grafi~ka tehnika na dlabok pe~at.

VIZANTISKI STIL – umetni~ki stil od sredniot vek na jugoistok i istok na Ev-ropa, so `iteli prete`no so pravoslavna veroispovest.

VIZUELNI KOMUNIKACII – komu-nikacija me|u lu|eto preku vidliv crte`, vizuelni znaci.

VITRA@ (VITRAJ) – slika komponira-na od delovi na oboeni stakla koi se spo-juvaat so olovni ramki. Se upotrebuvala vo periodot na gotikata na golemite pro-zorci vo gotskite katedrali.

VOLUMEN – trodimenzionalnost, plasti~nost vo skulpturata.

GOTSKI STIL – umetni~ki stil od sre-den vek vo Zapadna Evropa, po~etok na XII vek. Osobina na stilot e {to se naglaseni vertikalata i {ilestite formi.

DINAMI^NO - ~uvstvo na dvi`ewe koe kaj gleda~ot go predizvikuva raspore-dot na likovnite elementi.

DIZAJN – izraz so koj go ozna~uvame estetski oblikuvaniot predmet od se-kojdnevna upotreba; predmetot obi~no e proizveden industriski vo golemi serii.

DOMINANTA – preovladuvawe vo umetni~koto delo na nekoi likovni ele-meni ili na nivni odnosi koi poradi toa na likovnoto delo davaat odredeno obele`je.

ENTERIER – zatvoren prostor ureden spored namenata; se narekuva i vnatre{na arhitektura.

ENFORMEL – moderen pravec vo likov-nata umetnost; slikata nema jasni formi, tuku dominiraat razli~ni teksturi.

ERGONOMIJA – nauka koja go prou~uva prisposobuvaweto na ma{inite kon ~ove~-kiot organizam i na rabotnite procesi na ma{inite so koi se slu`i ~ovekot.

ZNAK – lik koj ima odredeno zna~ewe. Znacite se prenesuvaat preku mediumite, a tie mo`e da bidat izgovoreni i napi{a-

ni zborovi, likovi ili crte`i, izraz na liceto, dvi`ewe na teloto, oblekata, kako i so novite tehni~ki mediumi – te-lefonot, radioto, televizijata, videoto, kompjuterot itn. Znacite se delat na nau~ni, op{testveni i estetski znaci.

IKONOLOGIJA – nauka koja go prou~uva izborot na motivite i na~inot na nivnata obrabotka vo likovnata umetnost.

ILUMINACIJA – izraz koj ozna~uva upotreba na crte`i i ornamenti za ukra-suvawe na srednovekovnite rakopisi - knigi.

INICIJAL – golema po~etna bukva na nekoj tekst koja e ukrasena so figuralni, geometriski ili bilni ornamenti.

INTARZIJA - likovno delo izraboteno od furnir na razni boi od drvo i dr.

ISTORIJA NA UMETNOSTA – teoret-ska disciplina na likovnata umetnost koja se zanimava so prou~uvaweto na raz-vojot na likovnata umetnost.

KALIGRAFIJA – ukrasno pi{uvano pismo, krasnopis.

KI^ - termin za ozna~uvawe na tvorba koja nema umetni~ka vrednost.

KOMPJUTERSKA GRAFIKA - grafika izrabotena so posredstvo na kompjuterot kako medium

KREATIVNOST – nov naziv za tvore{tvo.

KTITOR – lice koe izgradilo (ja fi-nansiral izgradbata) crkva, manastir ili drugo. Obi~no likot na ktitorot e nas-likan vo crkvata.

LAZUREN – terminot zna~i nanos na retka, prete`no proyirna boja na slika-ta.

LIKOVNA KRITIKA - teoretsko podra~je na likovnata umetnost kade {to se procenuvaat likovnite vrednosti na umetni~kite dela.

LIKOVNA PORAKA – poraka so estet-sko zna~ewe koja ja prenesuvaat likovnite znaci (likovniot jazik).

LIKOVNI ELEMENTI – elementi na likovnoto delo koi ponatamu ne mo`at da se delat na pomali delovi. Likovnite elementi s#: linijata, formata, bojata, valerot, teksturata itn.

LITIJSKA IKONA - ikona naslikana od dvete strani na daskata, i od prednata i od zadnata strana.

LITOGRAFIJA – grafi~ka tehnika na ramen pe~at, koja se sozdava na plo~a od kamen.

LOGO – termin koj ozna~uva tekstualen i vizuelen za{titen znak.

MAKETA – model na nekoj predmet ili

98

zgrada vo namaleni dimenzii. MEDIJ – materija, sredstvo so koe se

prenesuvaat znaci, zna~i, porakata.METOD NA OBLIKUVAWE - na~in

na koj umetnikot go sozdava umetni~koto delo.

MITOLOGIJA – zbirka na u~ewa za sozdavaweto na svetot, bogovite i drugite natprirodni pojavi i veruvawa (mitovi); sekoj narod ima svoja mitologija.

MOBIL, MOBILNA SKULPTURA – skulptorsko delo koe mo`e da se dvi`i od strueweto na vozduhot ili od nekoja druga sila (voda, elektromotor).

MULTIMEDIJA – likoven izraz koj is-tovremeno koristi pove}e mediumi.

NADREALIZAM – moderen umetni~ki pravec kaj kogo povodot za likovno tvorewe e potsvesta, fantazijata i nere-alnosta na pojavite.

ORNAMENT – {ara, ukras, naj~esto so dekorativen karakter; se izrabotuva vo site materijali (tekstil, kamen, drvo, keramika, metal, yid itn.).

PERSPEKTIVA - nauka vo sostav na nacrtnata geometrija so koja se prika`uvaat predmetite vo prostorot.

POP ART – moderen likoven pravec. Zborot doa|a od skratuvaweto na zboro-vite popularna umetnost. Vsu{nost toa e umetnost inspirirana od urbanata sre-dina – reklamata, vizuelnite znaci vo gradovite, od pe~atot, otpadocite vo gradskata sredina itn.

PORAKA – vo semiotikata, naukata za znacite, sodr`ina koja ja prenesuva zna-kot.

PRAVEC - naziv za ponovite umetni~ki dvi`ewa koi imaat svoj na~in na izrazu-vawe; se upotrebuva i izrazot poetika.

PROPORCIJA – odnos na golemini na nekoj objekt ili na ~ove~kata figura; odnosite na golemina na umetni~koto delo, podelba na plo{tinata na pomali delovi.

PROSTOR – ima pove}e zna~ewa. Pros-tor vo koj egzistira likovnoto delo. Pros-tor na skulpturata i dizajnot. Prikaz na prostorot na plo{nite likovni dela (crte`, slika, i grafika).

RAMNOTE@A – harmoniziran odnos na razni golemini; harmoniziran odnos na razli~ni likovni elementi na umetni~koto delo.

RASTER – tekstura nastanata vrz osno-va na pe~atarskata postapka i dobivawe na razni svetlo - temni tonovi.

REPETICIJA - povtoruvawe na ne-koj likoven element na odredena

razdale~enost.RITAM - ~uvstvo koe kaj gleda~ot go

predizvikuva ednakvoto povtoruvawe na istiot element.

SEMIOLOGIJA - nauka za znacite koi imaat odredeno zna~ewe.

SERIGRAFIJA – vidi sitope~at.SIMBOL – nekoj lik (znak) koj ozna~uva

objekt, sprema koj mo`eme da imame odreden emocionalen odnos.

SITO PE^AT – grafi~ka tehnika na ra-men pe~at.

STATI^NO - ~uvstvo koe vo nas prediz-vikuva uramnote`en odnos na likovnite elementi.

STIL – zbir na odliki na nekoe umetni~ko delo, po koj deloto se redi vo srodni ili se izdvojuva od drugite umetni~ki dela; na~in na izrazuvawe.

STRUKTURA – tekstura koja zavisi od karakterot na materijalot vo koj se iz-veduva umetni~koto delo.

SUVA IGLA – grafi~ka tehnika na dlabok pe~at vo koja liniite se vdlab-nuvaat na metalna plo~a (bakar i sl.) so {ilest alat.

TAKTILEN – koj {to mo`e da se oseti so dopir.

TAPISERIJA – likoven izraz ostvaren so koristewe na oboeno predivo od volna, pamuk, svila i dr.

TEKSTURA – likoven element koj ja definira rapavosta ili maznoto na pred-metot, odnosno vo likovnoto delo.

TEMA – vidlivata sodr`ina na umetni~koto delo.

TEORIJA NA OBLIKUVAWETO – teor-etska granka na likovnata umetnost koja ja prou~uva strukturata na umetni~koto delo vo koja vleguvaat likovnite elemen-ti i nivnite odnosi.

TEORIJA NA UMETNOSTA – op{ta te-oretska disciplina na likovnata umet-nost. Go prou~uva fenomenot na likovnata umetnost.

TERAKOTA – likovna rabota reali-zirana od glina koja potoa se pe~e.

URBANIZAM – nauka koja se zanimava so planiraweto i ureduvaweto na gradot – naselbata.

FAKTURA - likoven element na tek-sturata; tekstura koja nastanuva so rako-pisot na umetnikot, so negoviot na~in na nanesuvawe na boite na podlogata.

FIGURATIVNOST – likovna postapka koja go uva`uva realniot izgled na pred-metite i lu|eto.

HORTIKULTURA - umetni~ko obliku-vawe na rastitelniot svet – gradini, parkovi i ~ovekovata okolina.

99

100

VOVED.............................................................................................................................4

LIKOVNA TEORIJA

1. NAUKA ZA LIKOVNATA UMETNOST................................................................51.1. Nau~en i umetni~ki izraz...................................................................................61.2. Likovna teorija – sloevi na likovnoto delo .......................................................81.3. Prirodata e inspiracija i izvor na pouki vo likovnoto izrazuvawe........101.4. Opis na tvore{tvoto i kreativnosta (faktor na kreativnosta и

kreativnite procesi).........................................................................................121.5. Kreativnosta vo razni varijanti.....................................................................141.6. Fazi na tvore~kiot proces...............................................................................161.7. Kreativnosta i fantazijata.............................................................................181.8. So tvore{tvoto ja menuvame okolinata i sebesi..........................................201.9. Sekoj u~enik gi ostvaruva svoite posebni likovni re{enija......................211.10. Kako likovno se oblikuva...............................................................................221.11. Integracija na likovnite vrednosti vo drugi `ivotni podra~ja............241.12 . Odnosi na golemini-simetrija, asimetrija i zlaten presek............................261.13. Ulogata na dizajnot – povrzuvawe na prakti~noto i ubavoto....................27

LIKOVNA PRAKTIKA2. CRTAWE...............................................................................................................292.1. Crte` so lirska prijatnost..............................................................................302.2. Formata mo`e da se popolni so linii ...........................................................312.3. Linija i boja........................................................................................................322.4. Linija i tekstura................................................................................................342.5. Tonski crte`......................................................................................................362.6. Linijata gi odreduva odnosite na golemina...................................................372.7. Harmoni~ni i kontrastni linii.......................................................................382.8. Linijata, plo{tinata i prostorot...................................................................392.9. Perspektiva........................................................................................................402.10. Kompozicija so linii.......................................................................................41

3. SLIKAWE...........................................................................................................433.1. Intenzitetot na bojata .....................................................................................443.2. Gama na slikata..................................................................................................453.3. Tonska skala vo slikarskiot izraz.................................................................463.4. Valerski klu~evi...............................................................................................473.5. Stepenuvawe na koloristi~ki tonovi.............................................................483.6. Koloristi~ka tekstura......................................................................................503.7. Koloristi~ki toplo - studen kontrast...........................................................513.8. Koloristi~ka kompozicija...............................................................................523.9. Koloristi~ki prikaz na prostorot..................................................................53

SODR@INA :SODR@INA :

101

4. SKULPTURA........................................................................................................554.1. Volumenot e osnovno izrazno sredstvo vo skulpturata..............................564.2. Ramnote`a vo skulpturata................................................................................574.3. Dinamikata i dvi`eweto vo skulpturata........................................................584.4. Proporcii vo skulpturata.................................................................................594.5. Skulptorski prostor..........................................................................................604.6. Linijata mo`e da sugerira plasti~nost..........................................................614.7. Kompozicija.........................................................................................................62

5. GRAFIKA...........................................................................................................655.1. Ubavinata na grafi~kiot otpe~atok – drvorez.............................................665.2. Crnata linija vo grafikata..............................................................................775.3. Svetlo – temno vo grafikata...........................................................................785.4. U~ili{ni grafi~ki tehniki...............................................................................705.5. Kompjuterska grafika.........................................................................................715.6. Bojata vo grafikata.........................................................................................725.7. Kompozicija.........................................................................................................74

6. DIZAJN I VIZUELNI KOMUNIKACII.........................................................776.1. Ulogata na linijata vo dizajnot.......................................................................786.2. Bojata vo dizajnot...............................................................................................796.3. Zavisnost na formite od funkcijata..............................................................806.4. Staklenata ambala`a kako proizvod na dizajnot.........................................826.5. Vizuelnite komunikacii – znak (logo ) crte`i na objasnenija.......................836.6. Likovnata umetnost i teatarot.........................................................................846.7. Fotografijata vo grafi~kiot dizajn i vo filmot.........................................85

7. ESTETSKO PROCENUVAWE i ISTORIJA NA UMETNOSTA.....................877.1 Estetsko procenuvawe na umetni~kite dela.................................................887.2. Estetsko procenuvawe na dizajnot....................................................................907.3. Likovnata umetnost vo Makedonija - kulturno istorisko nasledstvo..........917.4. Sovremena likovna umetnost..........................................................................94 RE^NIK......................................................................................................................98

102

CIP - Katalogizacija vo publikacija Narodna i univerzitetska biblioteka “ Sv. Kliment Ohridski”, Skopje

LIKOVNO obrazovanie: za VII oddelenie/ d-r Bogomil Karlavaris, Petre Nanevski, - Skopje- 102 str. ilustr. (prete`no vo boi); 26 cm

ISBN

LIKOVNO OBRAZOVANIE ZA VII ODDELENIE

Glaven i odgovoren urednik:

Za izdava~ot:

Urednici:

Lektura i korektura:Elena To{eva

Nadica Kostadinova

Fotoliti:

*

Pe~at:

*

Tira`:

D-R BOGOMIL KARLAVARISPETRE NANEVSKI