УДК 669.4.556388 А.К. Адрышев, Н.Г. Серба, Н.А. Нурбаева

ISSN 1561-4212. ВЕСТНИК ВКГТУ, 2007, № 2 ЭКОЛОГИЯ

121

ЭКОЛОГИЯ

УДК 669.4.556,388 А.К. Адрышев, Н.Г. Серба, Н.А. Нурбаева ВКГТУ, г.Усть-Каменогорск

ИЗУЧЕНИЕ ВОЗМОЖНОСТИ ПРОНИКНОВЕНИЯ ИОНОВ SO4

2- , CL- , F- ЧЕРЕЗ ПРИРОДНЫЕ СОРБЕНТЫ

В работах [1, 2] указано, что природные бентониты хорошо сорбируют многие метал-

лы, однако освободить сорбент от этих металлов практически невозможно. Нами было решено использовать природные сорбенты для предохранения грунтовых вод путем укре-пления дна и откосов хвостохранилищ.

Поскольку сорбция катионов достаточно полно изучена, мы проявили интерес к изу-чению прохождения анионов через слой сорбента.

Была изучена возможность проникновения ионов SO42- , CL- , F- через слой бентонита.

Методика эксперимента нами описана в работах [1, 2]. В качестве исходных материалов использовались растворы кислот (Н2SO4

, НCL , НF ) с концентрацией от 0,1 до 1,0 н и бентонит 14 горизонта Таганского месторождения. В ходе эксперимента менялась высота слоя от 4 см до 12 см, время выдержки до 3 суток. Результаты исследований приведены в таблицах 1-4.

Таблица 1

№ п/п

Виды кислот

Концентрация кислот, н

Высота слоя бентонита, см

Время выдержки, ч

Результат Примечание

1 H2SO4 HCL HF

0,1 0,1 0,1

4 24 отрица-тельный

пропускает

2 H2SO4 HCL HF

0,01 0,01 0,01



3 H2SO4 HCL HF

0,2 0,2 0,2



4 H2SO4 HCL HF

1,0 1,0 1,0



ЭКОЛОГИЯ ISSN 1561-4212. ВЕСТНИК ВКГТУ, 2007, № 2

122

Таблица 2

№ п/п



Высота слоя, см

Время вы-держки, ч


1 H2SO4 HCL HF

0,1 0,1 0,1

8см от 24 до 72 положительный не пропускает

2 H2SO4 HCL HF

0,01 0,01 0,01


3 H2SO4 HCL HF

0,2 0,2 0,2


4 H2SO4 HCL HF

1,0 1,0 1,0


Таблица 3

№ п/п






1 H2SO4 HCL HF

0,1 0,1 0,1

10 от 24 до 72 положи-тельный

не пропускает

2 H2SO4 HCL HF

0,01 0,01 0,01



3 H2SO4 HCL HF

0,2 0,2 0,2



4 H2SO4 HCL HF

1,0 1,0 1,0



Таблица 4

№ п/п






1 H2SO4 HCL HF

0,1 0,1 0,1

12 от 24 до 72 положительный не пропускает

2 H2SO4 HCL HF

0,01 0,01 0,01


3 H2SO4 HCL HF

0,2 0,2 0,2



123

4 H2SO4 HCL HF

1,0 1,0 1,0


Во всех случаях в качестве материала подстилающего слоя взят бентонит 14 горизон-

та. Время проведения опыта принималось более трех суток. Результат – бентонит при толщине слоя более 8 см для данного опыта не пропускает, следовательно, можно приме-нять в качестве предохранительного устройства грунтовых вод от проникновения жидких промышленных отходов.

Исследования показали, что начиная с высоты слоя 8 см проникновения перечислен-ных ионов не происходит. Отчетливо видно, что бентонит заиливается и пропускная спо-собность растворов падает.

Считаем, что причиной такого явления является полимеризация, т.е образуются связки – насыщенные растворы кристаллогидратов. Исходя из общих принципов проявления вяжущих свойств [3], можно предположить, что насыщенный раствор кристаллогидрата может играть роль связки. В нашем случае: соприкасаясь с сорбентом раствора, часть растворителя (воды) будет абсорбирована на поверхности частичек, что приведет к пере-насыщению и далее – к кристаллизации раствора. Учитывая высокие исходные данные т/ж (10/1), можно ожидать, что кристаллизация гидрата приведет к заметному упрочне-нию связки. Это обусловлено тем, что на поверхности твердого тела (сорбента), ввиду асимметрии строения поверхностного слоя кристалла, имеются ненасыщенные поля. Не-насыщенность таких полей достигает 105 – 108 в/м, а радиус их действия 10-6 см, т.е соиз-мерим с размерами молекул. Причем образующийся слой адсорбированной воды струк-турирован, в результате изменяются свойства воды (ρ=1,2-1,9г/см3; ε=2-5)(5).

Если прослойка между частицами уменьшается до пленки структурированной воды, то такая пленка будет связывать соприкасающиеся частицы. Связывание происходит по-средством водородных и запорно-акценторных связей [4, 5].

Методика состояла в следующем: сорбенты предварительно измельчали и просеивали через сито с размером отверстий –2,5 ÷ +1,25 мм. После перемешивания смеси разных соотношений гранулировали их в виде цилиндров диаметром 2 3 мм и длиной 7 8 мм.

Гранулы высушивали при комнатной температуре на воздухе до постоянной массы и в сушильном шкафу в интервале температур 120 150 оС.

Изучалась сорбционная способность комплексного сорбента, приготовленного на ос-нове композиции из бентонитовой глины 14 горизонта и цеолита разных соотношений путем их гранулирования и термической обработки, так как 14 горизонт обладает высо-кими сорбционными способностями.

Через колонку, заполненную сорбентом массой 50 г, постоянно пропускали дистилли-рованную воду объемом 50 мл до разрушения гранул и заиливания. В ходе опытов следи-ли за временем прохождения воды через сорбент.

Восточно-Казахстанская область обладает значительными запасами природных алю-мосиликатов – цеолитов и бентонитовых глин. Цеолиты Тайжузгенского месторождения


124

относятся к клиноптиллолитовым рудам с содержанием клиноптиллолита 55-60 %, пре-имущественно натриевого и калиевого типа. В таблице 1 представлен усредненный хи-мический состав цеолитов этого типа.

Таблица 5 Усредненный химический состав цеолитовых руд Тайжузгенского месторождения

Химический состав, %

SiO2 TiO2 Al2O3 Fe2O3 FeO CaO MgO Na2O K2O SO3 MnO H2O Si/Al 65,5 0,20 14,27 0,87 0,53 3,20 0,80 2,04 2,83 0,07 0,04 10,0 3,90

Список литературы

1. Адрышев А.К. Пути и перспективы использования природных алюмосиликатов Восточного Казахстана / А.К. Адрышев, Н.А. Струнникова, Г.К. Даумова. - Усть-Каменогорск: ВКГТУ. 2. Адрышев А.К. Определение катионообменной емкости и показателя адсорбции комплекс ного сорбента / А.К. Адрышев, Н.А. Струнникова, Г.К. Даумова. - Усть-Каменогорск:

ВКГТУ. 3. Сычев М.М. Твердение цементов. -Л.:ЛТИ, 1981. -С.65. 4. Сычев М.М. Нестроительные вяжущие вещества / М.М. Сычев, Т.Ф Уланова. - Л.: ЛТИ. - С.56-60 5. Гумилевский С.А. Кристаллография и минералогия/ С.А.Гумилевский, В.М. Кирион, Г.П. Лу- говской. - М.: Высш. школа, 1972. -215 с.

Получено 04.06.07

KUТТЫKТАЙМЫЗ! ПОЗДРАВЛЯЕМ!

ЗДОРОВЬЯ, СЧАСТЬЯ, УСПЕХОВ, ДОРОГОЙ ЮБИЛЯР!

МЕРЕЙТОЙ ИЕСIНЕ МЫKТЫ ДЕНСАУЛЫK, ТАУСЫЛМАС БАKЫТ, ТВОРЧЕСТВОЛЫK ТАБЫС ТIЛЕЙМIЗ!

СОКОЛОВА ВЛАДИМИРА МИХАЙЛОВИЧА,

кандидата технических наук, доцента кафедры безопасности жизнедеятельно-

сти и охраны окружающей среды


125

УДК 669.4.556,388 А.К. Адрышев, Н.Г. Серба, Н.А. Нурбаева ВКГТУ, г. Усть-Каменогорск

ИЗУЧЕНИЕ МИЦЕЛЛООБРАЗОВАНИЯ В СИСТЕМЕ «БЕНТОНИТ – ВОДА » ПО ЭЛЕКТРОПРОВОДНОСТИ

Как показывают эксперименты по электропроводности, в системе «бентонит - вода»

образуются мицеллы. На поверхности бентонита образуются химические концентриро-ванные дисперсии и имеют развитую поверхность. В таких системах жидкая фаза нахо-дится в особом состоянии. Так, в результате воздействия поверхностных диэлектрических полей в твердой фазе проницаемость воды падает до 2-10, и вода теряет способность быть растворителем и ионизировать электролиты [1]. Формирование мелкозерных контактов в вяжущих системах (а мы рассматриваем «бентонит – вода» как такую систему) может быть связано с проявлением координационных и водородных связей, что характерно для соединений с ненасыщенной ионной или смешанной ионно-валентной связями.

Наличие ненасыщенности ковалентной составляющей связи приводит к возникнове-нию полимерного состояния системы. Например, для растворов, содержащих Al3+ , воз-можны следующие пути образования гидрокомплексов:

1) Al (H2 O)63+ Al(OH) 2 (H 2O)8

4+ Аl13O 4 (OH) 24 (H2O) 127+ ,

2) Al(H2O) 6

3+ Al(OH) 2 (H2O)84+ Al 7O 2 (OH) 14 (H 2O)10

3+ предзародышзародыш.

В работах [2, 3] на основании спектроскопии показано, что в алюминатных растворах от 100 до 130 мл преобладает мономер Al(OH)4

-, имеющий тетраэдрическую структуру. При более высоких концентрациях образуются более сложные полимерные образования [(OH)13 AlOH (OH)3 ]3- – димеры, а затем ещё более сложные полимерные образования, в которых сохраняются тетраэдрические группировки AlO4 .

Таким образом, изучение мицеллообразования в системе «бентонит – вода» методом электропроводности показало возможность образования полимерных соединений алюми-ния и более крупных ассоциаций мицелл.

Целью наших исследований является определение удельной электропроводности рас-творов бентонитов, которое сводится к измерению сопротивления с помощью переменно-го тока. Сопротивление растворов определяется с помощью реохордного моста Р-38, ра-ботающего на переменном токе.

Измерению электропроводности растворов предшествует определение константы элек-тролитического сосуда. Для определения постоянной сосуда используется 1/50 н и 1/100 н раствора стандартного электролита KCl. Константа сосуда = 0,2878. Для определения константы:


126

колба =100 мл, (KCl) = 85 мл, t = 25 0С. Константа была рассчитана по уравнению К = Rx ·8 KCl. При всех измерениях элек-

тропроводности объем жидкости в сосуде должен быть одним и тем же. После определе-ния постоянной сосуда приступают к измерению сопротивления растворов. Готовим рас-творы концентрацией 125 г/л, 62 г/л, 31 г/л, 15 г/л, 7 г/л, 3,5 г/л.

При измерении электропроводности раствора проводят не менее семи измерений. На основании полученных данных проводят расчеты электропроводности растворов по сле-дующим формулам: = к/ Rср ; = х · 1000/С.

Таблица 1 Данные горизонта 11

Данные го-ризонта 11

R X = к/ Rср = Х · 1000/ С

1 0,92; 0,93; 0,92; 0,93; 0,92; 0,92;0,91 0,31 2,48 2 1,32; 1,30; 1,30; 1,32; 1,32;1,30;1,30 0,22 3,52 3 1,50; 1,50; 1,49; 1,49; 1,49;1,50; 1,50 0,19 6,08 4 1,90; 1,90; 1,90; 1,90;1,87; 1,85; 1,87 0,15 9,6 5 2,2; 2,3; 2,1; 2,0; 2,2; 2,1; 2,3 0,13 16,6 6 2,6; 2,4; 2,5; 2,7; 2,7; 2,7; 2,6; 2,6 0,11 28,2

Таблица 2

Данные горизонта 12 Данные го-ризонта 12

R X = к/ Rср = Х · 1000/ С

1 0,8; 0,8; 0,79; 0,79; 079; 0,77;0,79 0,36 2,8 2 1,42; 1,41; 1,41; 1,41; 1,41;1,40;1,40 0,20 3,2 3 1,55; 1,57; 1,66; 1,65; 1,55;1,66; 1,66 0,17 5,644 4 1,80; 1,84; 1,84; 1,80;1,84; 1,84; 1,80 0,16 5,644 5 2,24; 2,24; 2,26; 2,26; 2,3; 2,26; 2,26 0,13 16,6 6 2,86; 2,86; 2,84; 2,84; 2,84; 2,84;

2,86; 0,10 25,64

Таблица 3

Данные горизонта 14 Данные го-ризонта 14

R X = к/ Rср = Х · 1000/ С

1 0,5; 0,49; 0,49; 0,49; 050; 0,49; 0,49 0,58 4,64 2 0,67; 0,67; 0,67; 0,68; 0,68;0,68;0,68 0,42 6,72 3 0,60; 0,60; 0,61; 0,90; 0,90;0,91; 0,91 0,32 10,00 4 1,42; 1,41; 1,42; 1,42;1,42; 1,42; 1,42 0,20 12,8 5 2,59; 2,57; 2,56; 2,56; 2,53; 2,56; 2,56 0,11 14,1 6 0,39; 0,39; 0,39; 0,39; 0,39; 0,39;

0,39; 0,07 17,4

Таблица 4


127

Данные Al2O3

Данные го-ризонта 14

R X = к/ Rср = Х · 1000/ С

1 0,65; 0,67; 0,57; 0,57; 0,57; 0,57; 0,57 0,429 3,432 2 1,04; 1,02; 1,04; 1,04; 1,04;1,04;1,04 0,277 4,432 3 2,05; 2,05; 2,05; 2,05; 2,05;2,05; 2,05 0,14 4,48 4 3,0; 3,0; 3,0; 3,0;3,0; 3,0; 3,0 0,09 5,76 5 5,0; 5,0; 5,0; 5,0; 5,0; 5,0; 5,0; 0,05 6,4 6 8,2; 8,2; 8,2; 8,2; 8,2; 8,2; 8,2; 0,04 10,2

По рассчитанным данным строят график зависимости - f (х).

Таблица 5 Средний химический состав бентонитовых глин по карьеру (%)

Литологические горизонты бен-тонитов

SiO2 TiO2 Al2O3 Fe2O3 CaO MgO Na2O K2O SO3 H2O П.п

Горизонт 12 52,54 0,2 21,11 2,6 2,06 2,82 1,431 0,58 0,32 11,34 12,37 Горизонт 13 56,06 0,63 16,11 8 1,96 2,63 1,36 0,45 0,17 7,15 10,97 Горизонт 14 55,48 0,3 19,38 4,4 1,98 2,18 1,24 0,51 0,18 8,49 11,31

Теперь определим тип эмульсий методом электропроводности. Для этого берём сле-

дующие принадлежности: 1) выпрямитель переменного тока типа ВСА-4; 2) миллиам-перметр на 1000 мА; 3) сосуд для измерения электропроводности с притертой пробкой; 4) 2 %-ный и 5 %-ный растворы олеата натрия; 5) 10 %-ный раствор хлористого бария; 6) бензол; 7) краситель судан III.

Для выполнения собираем электрическую цепь, состоящую из выпрямителя перемен-ного тока типа ВСА-4, миллиамперметра и сосуда с впаянными в него платиновыми электродами и притертой пробкой емкостью около 50 мл. Площадь электрода составляет 1 см2, расстояние между электродами — 1 см (рис. 1).

Рисунок 1 - Схема установки для определения электропроводности эмульсий: 1 - сосуд для измере-ния электропроводности; 2 - миллиамперметр

В отдельной колбе с притертой пробкой готовят эмульсию прямого типа, сливая 100

мл 2 %-ного раствора олеата натрия и 20 мл бензола, окрашенного для наглядности суда-


128

ном III, и несколько раз энергично встряхивают колбу. Полученную эмульсию наливают в сосуд для определения электропроводности в таком количестве, чтобы она полностью покрыла электроды. Включают выпрямитель в сеть переменного тока на 127 В и ставят регулятор напряжения на выпрямителе в положении 120 В. Поскольку дисперсионной средой эмульсии является раствор олеата натрия, то эмульсия хорошо проводит ток, что обнаруживается при включении выпрямителя. Сила тока составляет примерно 500-700 мА.

В другой колбе с притертой пробкой готовят эмульсию обратного типа, для чего к 100 мл бензола, окрашенного суданом III в красный цвет, приливают 10 мл 5 %-ного рас-твора олеата натрия и 20 мл 10 %-ного раствора хлористого бария. Смесь энергично встряхивают до получения однородной эмульсии.

Наполняют сосуд для определения электропроводности эмульсией обратного типа и включают выпрямитель. На этот раз дисперсионная среда - бензол - не электропроводна и миллиамперметр показывает отсутствие тока в цепи.

Эмульсия обратного типа малоустойчива, поэтому опыт нужно проводить быстро и перед включением выпрямителя еще несколько раз встряхнуть сосуд, иначе произойдет расслоение эмульсии, выделится водная фаза, содержащая соли и хорошо проводящая ток.

Список литературы

1. Сычев М.М., Неорганические клеи. - Л.: Химия, 1986. 2. Бурков Л.А. Проблемы современных координационных соединений. - Л.: ЛГУ, 1978. Получено 04.06.07

KUТТЫKТАЙМЫЗ! ПОЗДРАВЛЯЕМ!

ЗДОРОВЬЯ, СЧАСТЬЯ, УСПЕХОВ, ДОРОГОЙ ЮБИЛЯР!

МЕРЕЙТОЙ ИЕСIНЕ МЫKТЫ ДЕНСАУЛЫK, ТАУСЫЛМАС БАKЫТ, ТВОРЧЕСТВОЛЫK ТАБЫС ТIЛЕЙМIЗ!

ТУРГАНБАЕВА

МУКСУНА АХМЕТЖАНОВИЧА,

доцента ВКГТУ кафедры высшей матема-тики


129


130

УДК 821.512.122.09.01

Қ.Т. Сапаров С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті

ЕРЕКШЕ ҚОРҒАЛАТЫН ТАБИҒИ АУМАҚТАР ЖҮЙЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРАТЫН

ГЕОГРАФИЯЛЫҚ АТАУЛАР Ландшафтыларды қорғаудың ең жоғарғы формасы қорықтар ұйымдастыру болып

табылады. Бүкіл дүниежүзілік тәжірибелерге сүйенсек, жер шарының жекелеген елдерінде қорық ұйымдастыру XIX ғасырдың басқы кездерінен бастап жүзеге аса бастағанын көрсетеді. Қазіргі уақытта жер шарында қорықтарға қарағанда ұлттық бақтардың саны әлдеқайда көп. Оның себебі шетелдерде қорықтар аймақтары шектелген табиғат қорғау жүйесі болғандықтан, табиғатты қорғау үшін ұлттық парктер (бақтар) ұйымдастыру әлдеқайда ұтымды екенін дер кезінде түсіне білді. Мысалы, Канада, АҚШ, Австралия, Англия т.б өркениетті елдерде мемлекеттің барлық аумағы ұлттық байлық ретінде қорғауға алынған. Мәселен, Англияның кішкене ғана жерінде 189 ұлттық қорықша, 10 ұлттық, 81 корольдік қорықтар болса, ал Германия жерінде 735 қорықша, 400-ден астам ландшафтылық қорықшалар (қорыққор), 9100 табиғат ескерткіштері бар. Бұрынғы Кеңес үкіметі, қазіргі ТМД елдері, бойынша 141 мемлекеттік қорық, 2700 қорыққор, 12 ұлттық парк, бірнеше мың табиғат ескерткіштері болған. Әрине, шетелдермен салыстырғанда бұл өте аз екенін ұмытпауымыз қажет. Біздің елімізде қазіргі таңда 9 мемлекеттік қорық, 66 қорыққор (оның 44 зоологиялық, 20 ботаникалық, 2 палеонтологиялық), 6 ұлттық парк (бақ) және 24-тен астам табиғи ескерткіштер бар [1]. Қорғалатын жерлер барлық жердің 3 пайызын қамтиды. Дегенмен республикамызда қорықтар ұйымдастыру соңғы жылдары қолға алына бастады. Мәселен, еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін Батыс Алтай мен Алакөл қорығының ұйымдастырылуы, сонымен қатар Алтынемел, Ордабасы, Қарқаралы, Іле Алатауы, Қатонқарағай ұлттық парктерінің құрылуы осының айғағы екенін аңғартады. Қазақстан жеріндегі экожүйелердің антропогендік өзгерістері байырғы табиғатты пайдалану үрдістері мен тәжірибесіне ғылыми ізденістер мен арнайы жобаларды кеңінен енгізу ісін жеделдетуді талап етеді. Зерттеу аймағында табиғат қорғау шараларын ұйымдастыру идеяларының қазақ қоғамында ертеден болғандығы жер–су атауларында (Ханқорық, Кеңқорық т.б) сақталған. А.Н Бернштам қола дәуірінің Андронов мәдениеті кезеңінде Орта Азия мен Қазақстанда өмір сүрген көшпелі тайпаларда алғашқы тыйым салынған өңірлер – «қорықтар пайдаланатын жер» деген ұғым пайда болды деп жазады [2] М.Қашқари «қорық» сөзін кез келген қоршалған аумақ, жеке пайдаланушы адамның «тыйым салынған жайылымы» ретінде қарастырады [3]. Орта Азия мен Қазақстан өңірінде арнаулы қорыққа айналдырылған орындар көне дәуірлерден бастап болғандығына дәлел боларлық дәйекті мәліметтерді аңыз-әңгімелерден, жер–су аттарынан және тарихи жазба деректерден кездестіруге болады. Е.М.Массонның зерттеулеріне қарағанда, Х ғасырда Бұхара жерінде Шамсабад қорығы болғандығын, оның айналасы топырақ дуалмен қоршалып, ішінде көптеген жабайы жануарлардың ұсталғандығын ортаазиялық тарихшы Мұхаммед Наршахи баяндайды. [4]. В.В.Бартольд VI-VII ғасырларда Жетісу жерін мекендеген үйсін тайпалары шұрайлы, көк шалғынды, салқын жерлерді қорыққа айналдырып, ретсіз мал жайылмайтындығын, мезгілсіз аң ауламайтындығын жазды.


131

Бинюй VII ғасырда Талас өңірінде болып, Мыңбұлақ деген жердің табиғат әсемдігі мен Ханқорығындағы мүйізді бұғыларды көргендігін жазып кетті. Осы өңірде «Құлан қамалған», «Құланқорық» деген жерлер бар [5]. Жерұйық іздеген Асанқайғы (ХV ғ.) жол үстінде келе жатып «Ханқорығы» деп аталатын көлемді жайылымды кездестіріп, оны күзететін жендеттерді көргенін жазады [6]. Археолог В.Каллаур 1897 жылы «Құланқорық» деген жерде болып, қорықтан қалған дуал іздерін, төңірегіндегі қоныс орындарын аңғарған. Атап айтсақ, Арқарлы, Арыстанды, Бөріойнақ, Құлантау, Құлансу, Құланасу, Бала Құлан, Құланды, Қасқа Құлан т.б. топонимдер қорықтар жөнінде мол ақпарат береді. Сонымен көшпенді және отырықшы халықтың екінші шаруашылығы аң аулау болды. Мұндай жерлерді әсіресе құсбегілікпен айналысатын, қақпан құрушы аңшылар ерекше бақылауға алып жүрді [5]. Мұндай аңшыларды осы күндері Алтай, Сауыр, Тарбағатай, Баянауыл, Шыңғыстау, Қалба жотасында, Семейдің таспалы қарағай ормандарында (реликт) кездестіруге болады. Бұл өңірде жабайы аңдардан бұлан, марал, бұғы, қарақұйрық, құлан, арқар, аю, қасқыр, сілеусін, ілбіс, терісі бағалы құндыз, бұлғын, орман сусары, түлкі, қоян, дуадақ, ұлар, қырғауыл, құр т.б. кездеседі. Кезінде байлар, хандар, сұлтандар қыран бүркіт, ителгі салып аңшылық құрған және олар сол жерлерге аңшылық құруға басқаларға рұқсат бермеген. Ертеде қорғалатын аймақтардың болғандығын қазіргі кездесетін топонимдерден байқауға болады. Қорық - қоныс (6), тау атауы (ҚХР – мен шекарада, Тарбағатай ауд.), елді мекен, өзен атауы (Аягөз ауданының Қалыбай және Ақтомар өзендерінің қиылысқан жерінде орналасқан және Сандықтас тауының оңтүстік-батыс бөлігіне жетпей құрғап қалады). Қорықшар - атауын Шар өзенінің (Жарма ауд.) маңында қорғауға алынған аумақ деп топшылауға болады. Шыңғыстауда Қорықбол жайлауы атауын кездестірсек, Қорымжайлау өзені өзінің жайылым ерекшелігі жөнінде мол экологиялық ақпар береді. [7]. Сондықтан табиғат қорғаудың халықтық түрі қазақ жерінде әлдеқайда ертеде қалыптасқанын аңғаруға болады. Аңшылық құру кезеңдері, уақыты, орманда аң аулау ережелері болған [8]. Қазақ халқында табиғат пен оның нысандарын қорғау идеялары ертеден қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып беріліп, экологиялық мәдениеттің қалыптасуына біршама ықпал етті.

Көшпенді елдің өмірінде, шаруашылығында табиғаттың тепе-теңдігін сақтауға маңызды кеңес беретін салт-дәстүрлер де қалыптасқан. Олар қыстаудан жайлауға көшу барысында, төрт түлік малды өріске жайып бағуда ерекше бір жүйеге келтірілген тәртіп, реттілік сақтап отырған. Соның өзі қоршаған ортаға, оның ішінде өсімдіктің көп түрлерін сақтау, топырақ эрозиясын болдырмау әрекетін қалыптастырады. [9].

Қазақтың жер шаруашылығын зерттеу, анықтау, мәлімет жинау жұмыстарын жүргізген Ф.А.Шербинаның басқаруымен жинақталған 13 томнан тұратын ғылыми зерттеу еңбегінің маңыздылығын атап кету орынды [10]. Экспедиция жұмысы барысында Ә.Бөкейхановтың қазақ қоғамындағы жүріп жатқан әр алуан өзгерістерді жетік білетіндігі айқындала түсті. Қазақтардың талай ғасырлық жинақталған тәжірибелерінің құпия сырларын зерделеп, ауылшаруашылығының қазақи ұғымдарын тұңғыш рет ғылыми түсінікке енгізіп, «қыстау», «жайлау», «күзеу», «шаңырақ меншігі», «қой бөлік», «ата бөлік» тағы басқа қазақша төл ұғымдарымызды экономикалық категорияларға жіктеді. [11]. Қыстау маңындағы шөбі шүйгін жерлерді ауыл болып қорғаған, сондықтан мұндай жерлер «қорық» деп аталып, әлсіз малдар үшін пайдаланылған. Ф.А. Шербина: «Әрбір рудың өздеріне тән жылдың әрбір мезгілдерінде қоныстанатын жеке жайылымдары (мысалы, қой жаятын «қой түлік» немесе «ата түлік»)


132

қор (ресурс) ретінде саналып, мұндағы шөп қоры әртүрлі жағдайда қажеттілік үшін сақталатын», - деп жазады [12]. Бұл жерден қорық сөзінің шығу тегі қоршалған жайылымды, шабындықтар мен аң аулайтын жерлерді қорғау әрекетінен туындаған деп топшылаймыз.

Сонымен, жергілікті жердің ландшафт сипатын анықтайтын қорық сөзі, биогеноцездің қасиеті мен құрылысы жайында мол ақпарат береді деуге болады. Бір сөзбен айтқанда, қорық ұйымдастырылатын жердің табиғаты сол аймақтың ландшафтылы географиялық белдеуінің үлгісі ретінде қорғалуы қажет. Қорықтарда тек саны азайып, жойылып кетуге жақын тұрған жануарлар мен сирек кездесетін өсімдіктер ғана қамқорлыққа алынып қоймай, сонымен қатар өлкеміздің көрікті табиғат ландшафтылары, жалпы табиғат кешендері сол қалпында сақталады [1].

Геоэкология ғылымы адамзат қоғамы мен табиғат арасындағы қарым-қатынас туындайтын заңдылықтарды зерттейді десек, осы әрекеттердің нәтижесі табиғи ортаның антропогендік әрекеттерге жауабы (экологиялық дағдарыс, апат т.б.) болып табылады. Осы тұрғыдан алып қарағанда, Шығыс Қазақстан облысы, Қазақстанның солтүстік-шығыс өңірлерінде ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жүйесін құрудың маңызын геоэкологиялық тұрғыдан қарастыру қажеттілігі туындайды. Бүгінде ШҚО аумағында 2 қорық, 1 ұлттық табиғи парк, 1 табиғат ескерткіші және 1 табиғи резерват, 8 қорықша (қорыққор) бар, атап айтсақ: Құлыджы, Тарбағатай-Қаратал құмы, Төменгі Тұрғысын, Рахман бұлағы, Әділет, Әскер сайы, Ұржар (Ұрыжар) т.б. орналасқан (1 - кесте) [1].

Шығыс Қазақстан облысында ең алғаш ашылған Марқакөл қорығына биыл 30 жыл толып отыр. 1976 жылы 4 тамызда ұйымдастырылған Марқакөл мемлекеттік қорығы Күршім мен Азу (Азутас) жоталарының аралығында жатыр. Осы екі қыратпен көмкеріліп, айдыны күн бетіне шағылысқан Алтайдың ару көлі – Марқа адам қамқорлығына алынды. Қорықтың аумағы 75 мың га. Шалқып жатқан Марқаның жағасы жасыл желек жамылған ну орманға тұнып тұр. Ақ қайың, тал, көктерек, үйеңкі, долана, мойыл тау етегінде өссе, оның баурайында көкке тік шаншылған балқарағай бой түзейді [1]. Қорықта өсімдіктің 721 түрі, дәрілік өсімдіктерден аралий мен алтын тамыр кездеседі. Көлде балықтың бірнеше түрі бар, атап айтқанда: жергілікті тұрғындар «қызыл қашаған» деп атап кеткен майқан, мөңке немесе қаяз балығы, хариус, талма, теңге балық (пескарь) ойнақ салады. Қорықтың хайуанаттар дүниесі де сан алуан: сүтқоректілердің 58 түрі мекендейді, оның ішінде аю, сілеусін, бұғы, архар, қасқыр; құстың 260-қа жуық түрі бар, оның ішінде қарақұтан, аққу, суқұзғындары кездеседі. Сондықтан қорықтың құстары облыстағы құс фаунасының 66 пайызын құрайды [13]. Биологиялық өнімділігі жағынан біздегі тау көлдерінің бірде-бірі Марқакөлге тең келе алмайды. Өсімдіктер мен хайуанаттар дүниесінің ерекшелігімен қатар ол жергілікті ауа райын реттеп (микроклимат) отырады деуге болады. Сондықтан Алтайдың таулы тайгалық зонасының ландшафтысын қорғау үшін құрылған қорықтың келешегіне мол үміт артуға болады. Батыс Алтай қорығы Риддер және Зырян аудандарының аймақтарын қамтиды. Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін алғаш ашылған қорықтың (1992 ж.) жер көлемі 56,7 мың га, қазақстандық Алтайдың Линей, Қалзың (Холзун), Көксу тау сілемдерін алып жатыр. Қорық аймағында Ақ және Қара Уба (Үбі) өзендері мен Кедрово және Щербакова көлдері т.б. кішігірім су жүйелері бар. Қорық негізінен табиғат белдемдерінің тау етегінен бастап орманды дала, субальпі, альпі биіктігіндегі табиғаттың сан алуан тайгалы аралас ландшафтыларын қорғауға бағытталған. Қорықта дәрілік (маралоты, алтын тамыр)


133

өсімдіктермен қатар қылқанжапырақты ағаштардың көп түрі шоғырланған, әсіресе бағалы самырсын, майқарағайдың орны ерекше. Қорықта жоғары сатыдағы өсімдіктердің 799, құстардың 153, сүткоректілердің 51, балықтың 5 түрі бар. Сүтқоректілерден алтай бұғысы, елік, құндыз, қоңыр аю, бұлан, қабырға (құдыр), бұлғын т.б кездеседі. Батыс Алтай фаунасы да ерекше болғанымен ғылыми-зерттеу жұмыстары жаңадан қолға алынуда. Осы аумақтың фаунасын зерттеуші Б.В.Щербаковтың мәліметі бойынша, бүркіт, қаршыға, ителгі, аққұр, саңырауқұр т.б. көптеген құстар тіршілік етеді [1]. Сонымен, зерттеу нысанына айналған Батыс Алтай қорығының ғылыми, экскурсиялық, танымдық мәні зор. Қорық болашақта экологиялық мониторингтік және ғылыми-зерттеу жұмыстарының ошағына айналатынына мол сенім артуға болады.

Ұлттық саябақтардың мемлекеттік қорықтардан елеулі айырмашылықтары бар. Қорықтарда табиғат байлықтары, сол аймақтың ландшафты, шаруашылық үрдістер табиғат заңдылықтарына сәйкес өз бетінше дамиды. Ал ұлттық саябақтарда табиғат кешендерін адамдардың тынығып демалуымен ұштастыра отырып, табиғат қорғаудың ғылыми негіздегі әдістерін пайдаланып жүзеге асырады. 2001 жылы Қатонқарағай ұлттық саябағы құрылды. Онда бүкіл Шығыс Қазақстан жерінде кездесетін 55 түрлі өсімдіктер дүниесінің 50 түрі, 20 түрлі емдік шөп, 250 түрлі құс (оның 30-ға жуығы «Қызыл кітапқа» енген) бар, аумағы 643,7 мың га болатын ұлттық саябақта сүтқоректі-лердің 66 түрі, олардың ішінде, қоңыр аю, марал, бұлғын, тоқал бұғы, таутеке, сілеусін, елік, құну, қар ілбісі т.б мекендейді. Ұлттық парк орманының жер көлемі 219,9 мың га, оның 60 пайызын самырсын ағашы алып жатыр [14]. Туристерді ерекше қызықтыратын таза ауа, таулы ландшафт, көл, бұлақ, сарқырамалар, орман ландшафтылары Қатонқарағай ұлттық саябағының келбетін қалыптастырады. Аумақта Бұқтырма, Ақ және Қара Берел өзендері, Язовое көлі, Рахман бұлағы, Көккөл құламасы, Өрел, Берел, Ақмарал (саябақ) елді мекен атауларымен бірге көптеген микротопонимдер жүйесі бар. Туристерді қызықтыратын ең көрнекті жер, емдік қасиеті мол ыстық су шығып жатқан табиғат сыйы - Рахман бұлағы. Антропомикрогидроним атауының өзіндік тарихы бар. Осыдан 215 жылдай бұрын Рахманов атты аңшы биік тауда маралды атып жаралайды. Ол екі күн жаралы аңның ізімен жүріп, оның осы бұлақ басында екінші жұбымен аман-сау тұрғанын көріп таң қалады. Маралды атып өлтіріп, оның бірінші атқан оғы тиген аяғының жараланған терісі жіңішкеріп, жұқа қабықша болып жазылып келе жатқанының куәсі болады. Бұлақ суының емдік қасиеті бар екенін жобалап, оны сынап, зерттеп көргісі келеді. Бұлақ суына күніне үш рет шомылып, бір жұмада бірнеше жыл зардап шеккен құяң ауруынан құлантаза жазылады. Кейінірек бұлақ суы зерттеліп, оның басына емдік орындар салынып, рекреациялық аймақтарға айналады. Су құрамында радон, күкірт, күкіртті сутегі, сульфат, сульфит, карбонат, нитрат тұзбасы бар екені анықталды [14]. Бұлақ суы - жүйке ауруларын емдеуге таптырмайтын емдік қасиеті бар киелі су. 2002 жылы Қатонқарағай ұлттық саябағына АҚШ, Батыс Еуропа, Ресей елдерінен 569 турист келді. Қаракөл көлі маңынан туристік база құрылысы салына бастады. Сондықтан табиғи ландшафтысын қорғау, ғылыми тәжірибелер және экологиялық мониторинг жүргізуде мол мүмкіндіктер бар деуге болады. Болашақта мәдени-ағарту жұмыстарын ұйымдастыратын қорыққа айналатыны сөзсіз.

Қорықша (қорыққор) – табиғатты және оның өсімдіктер мен жануарлар дүниесін немесе табиғат кешенінің белгілі бөлігін қамқорлыққа алудың бір формасы ретінде қорғауға алынған аумақ және қорықтан айырмашылығы, мұнда шаруашылық әрекеттер


134

мен қорғау ісі бірге ұйымдастырыла береді [15]. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы Қазақстан Республикасының заңында (ХІІ тарау, 49-бап) «Мемлекеттік табиғи қорықшалар қорғалатын табиғат құрамбөліктеріне қарай зоологиялық, ботаникалық, гидрологиялық, геологиялық, топырақты, ландшафты және кешенді болуы мүмкін. Мемлекеттік табиғат ескерткіштері зоологиялық, ботаникалық, орман, дендрологиялық, гидрологиялық, геологиялық (палеонтологиялық), геоморфологиялық, топырақты, ландшафты және кешенді болуы мүмкін» делінген. Облыста қорық, ұлттық парктерден басқа, табиғи кешен компоненттеріндегі өзгерістерді болдырмайтын арнайы қорғалатын аумақтар жұмыс істейді (1 - кесте).

1 - кесте Шығыс Қазақстан облысындағы қорғалатын табиғи аумақтардың (ҚТА) табиғат

зоналары (ландшафт) бойынша орналасуы Түрі

Атауы Әкімшілік аудан

Ландшафтылық зона

Ауданы, га/есебімен Қорғалатын нысандар Дала

зонасы 1 2 3 4 5 6

Мемлекет-тік табиғи қорықша

Әділет (ботаникалық)

Жарма ауд. Шөлейт 112, «Семей орманы» МТР-на жатады

Сиверс алмасы, мойыл, маралоты, шәнгіш, аюдәрі, аңдыз, жалбызтікен қылша т.б.

Әскер сайы (ботаникалық)

Ұржар ауд. Шөлейт 156, «Семей орманы» МТР-на жатады

Сиверс алмасы, мойыл, итмұрын, Ледебур миндалі, долана; жануарлардан: қоңыр аю, марал, елік, сұр суыр, сілеусін т.б.

Ұржар (ботаникалық)

Ұржар ауд. Шөлейт 120, «Семей орманы» МТР-на жатады

Мойыл, шәңгіш, долана, итмұрын, Сиверс алмасы, Ледебур миндалі; жануарлардан: Жидков тышқаны, бүркіт, қабан, ақтөс сусар.

Қаратал құмы (ботаникалық)

Зайсан ауд. Шөлді тауаралық аңғар

1300 Шырғанақ өсімдіктері (реликт)

Тарбағатай (зоологиялық)

Зайсан ауд. Сауыр-Тарбағатай белдеулілік типі

240000 Алтай арқары, ілбіс, қалқанқұлақ, ителгі, бүркіт, қарақұс, лашын, дала бүркіті, құр, үкі, дуадақ, жор-ға дуадақ, ақбас тырна, қарабауыр бұлдырық; өсімдіктерден: қайыңды–теректі шоқтар

Құлыджы (зоологиялық)

Көкпекті ауд.

Алтай тауы белдеулілік типі

46000 Марал, елік, бұлғын, бұлан, Роборский атжалманы, бүркіт (үшбақайлы) ергежейлі қосаяқ; өсімдіктерден: жүзген, қазақ арша-сы, ақтерек, қаратерек, Құлыджы өзені аңғарындағы қалдық қарағай орманы

Рахман бұлағы (ботаникалық-геологиялық)

Қатонқа рағай ауд.

Алтай тауы белдеулілік типі

109100, Қатонқарағай МҰТП аумағына қарайды

Рахман минералды суы, геологиялық құрылым, Сібір балқарағайы, қарабүлдірген, маралоты, қызғылт семізоты, Алтай көртышқаны, марал т.б.

Төменгі Тұрғысын (ботаникалық

Зырян ауд. Алтай таулы белдеулілік

2200 Сібір шыршасы, балқарағай, Сібір самырсыны, итмұрын, долана; жануарлардан: елік, тиін, борша


135

) типі тышқан, түйеқұлақ Мемлекет-тік табиғат ескерткіш-тері

Синегор самырсын бауы (ботаникалық)

Ұлан ауд. Алтай тауы белдеулілік типі

197 Сібір самырсыны (реликт)

Мемлекет-тік табиғи резерват

Ертіс орманы Бесқарағай ауд. Бородулиха ауд.

Құрғақ дала

658882 Ертіс өзені бойындағы реликті таспалы қарағай ормандары

Резерваттарды ұйымдастырудың мақсаты мен ережелері қорықшаларға ұқсас. Табиғи

ресурстардың қорғалуына байланысты және жүргізілген жұмыстың сипатына қарай бірнеше топқа бөлінеді. Өсімдіктер мен жануарлардың жойылу қаупіндегі және сиреп кеткен түрлерін қорғау мақсатында құрылады. Ондай резерваттар Батыс Еуропа, Оңтүстік Азия, Африканың кейбір елдері мен АҚШ-та көптеп саналады. Сонымен қатар көптеген елдерде өсімдіктерге ғылыми жұмыстар жүргізу үшін т.б. резерваттар ұйымдастырылуда. Ертіс өзенінің оң жағалауында реликті таспалы қарағай ормандары - Ертіс орманы (Павлодар обл.), Семей орманы (ШҚО) орналасқан. Ертіс өңірінің жасыл белдеуіндегі созылған мұндай қарағайларды Қазақстанның басқа жерлерінен кездестіре алмаймыз. Бұл ормандардың топырақ пен су қорғағыштық маңызы бар. Сондықтан резерваттарда орманды дала фаунасымен қоса онда өсетін ағаш қоры қорғауға алынған. Қарағай ормандары бұл өңірлерде орынсыз кесу, өртеу әрекетінен жойылып барады. Қазіргі таңда (2000-2005 жж) Семей өңірі мен Павлодар облысындағы болған өрттер салдарынан Ертіс жағасындағы қарағайлы ормандардың 300 мыңға жуық гектары жанып кетті деуге болады. Ғарыштық және жер беті зерттеулерінің нәтижелеріне жүгінсек, бұл ормандардың 50 пайызы өрттен, орман зиянкестері мен аурудан және заңсыз ағаш кесу салдарынан зиян шекті.

Семей өңірінде қарағайлы ормандардың көлемі 30-40 пайызға азайып, мүлдем ойсырып қалды. Қалба тауларының ландшафтылы келбетін қалыптастыратын гранитті тастарға бейімделе өскен қарағайлы алқаптардың аумағы біршама азайған. Ғалымдардың пікірінше, су маңындағы орманды алқаптар ашылып қалғандықтан Кенді Алтайдың Үбі, Үлбі, Бұқтырма сынды өзендері шамамен жылына 1,5 миллиард текше метр көлемінде су қорларын жоғалтады екен. Сондықтан қатаң бақылауға алып, орман алқаптарын пайдалану жүйесін реттеп, ағаш отырғызу шараларын жүргізу арқылы қалыптасқан геоэкологиялық мәселелерді шешуге болады. Табиғат ескерткіштері – бұл сирек, құрып бара жатқан, желдің, судың әрекетінен бұзылып жатқан және сонымен бірге ғылыми, эстетикалық, тарихи және мәдени жағынан құнды табиғат нысандары. Бұл сөздің мағынасы - құрып бара жатқан өсімдіктер мен жануарлардың жеке бір түрлерін (мысалы, арқар, ілбіс, самырсын, сібір балқарағайы т.б.) қорғау. Сонымен қатар табиғаттың қорғауға алынған жекелеген нысандарына сирек кездесетін геологиялық құрылымдардың, қима, үгілуден пайда болған тау жыныстарының ерекше формалары, сирек кездесетін ағаштар мен өсімдіктер, бұлақтар мен сарқырамалар жатады. Мысалы, Қазақстанның солтүстік-батысындағы Ертіс өзенінің оң жағалауында орналасқан, республикалық маңызы бар «Құс жолы» (1971) табиғат ескерткіші палеогеографиялық, палеоландшафтылық зерттеулерде арнайы бағдар беруші нысан бола алады. Бұл жерден неоген дәуірінің, осыдан 6-7 млн жыл бұрын тіршілік еткен керік, қарақұйрық, мүйізтұмсық, қылыш тісті жолбарыс, гиппарион, піл т.б. жануарлардың қаңқа сүйектері


136

табылды. Желдің, судың әрекетінен бұзылып, құрып бара жатқан, ғылыми-эстетикалық, мәдени құндылығы бар өте сирек кездесетін табиғи нысандардың бірі болғандықтан оның экологиясын сақтап, келешек ұрпаққа жеткізу мақсатында мемлекет тарапынан қаржы бөлініп, паркті және павильонды құрастыру, қалпына келтіру шарасы жасалуда. Табиғи–мәдени мұраларды сақтау Қазақстанның солтүстік–шығыс өңіріндегі тұрақты экологиялық жағдайды қамтамасыз ететін негізгі алғышарттар болып табылады. Осы аумақтың эстетикалық, ғылыми–мәдени құндылығы бар, көз тартатын әмбебап табиғи нысандарына: Баянауыл мемлекеттік табиғи ұлттық паркі, «Құс жолы» табиғат ескерткіші (палеонтологиялық), Қызылтау мемлекеттік қорықшасы (зоологиялық), Ертіс өзені жайылмасы мемлекеттік қорықшасын жатқызуға болады [16].

Ерекше жаратылысқа ие болған Баянауыл таулы өлкесінің флорасы бай, өсімдік әлемінің түрі мен түстері де өзгеше. Мұнда сүтқоректілердің 54, құстардың 54, балықтың 8, өсімдіктердің 438 түрі кездеседі. Оның ішінде 9 түрі «Қызыл кітапқа» енген. Олар: Павлов итмұрыны, көктемгі адонис, Коржинский миясы, қауырсынды селеу, қызғылт семізот, көк қияқ, қазақ аршасы, папортник және қандықарағаш. Соңғы екеуін сонау зіл (мамонт) заманының ескерткіші ретінде қарастыруға болады.

Қандықарағаш – (реликт) (50 га) орманы тек осы Баянауылда ғана сақталған, ол тауда бұ-лақ бойында өсетін су сүйгіш ағаш түрі болып саналады. Ұлттық парктің аумағы 50,6 мың га, соның ішінде орманды алқап 18,2 мың га. Ұлттық парктің аумағы үш филиалға бөлінген: Баянауыл (19,1 мың га), Жасыбай (22,9 мың га) және Далба (8,5 мың га). 1994 жылы ұлттық паркке Қызылтау мемлекеттік табиғи қорықшасы (60,0 мың га) қосылды. Онда арқардың санын көбейту және қорғау қолға алынған. Рекреациялық қорғауға алынған Жасыбай, Сабындыкөл, Торайғыр, Біржанкөл көлдерінің жағалары туристік және экскурсиялық саяхат маршруттарын ұйымдастыруға қолайлы (6,1 мың га). Парктің аумағында ұзақ уақыт үгілу әрекетінен пайда болған қайталанбас жартастар, шоқылар кездеседі. Сыртқы пішініне байланысты «Кемпіртас», «Найзатас», «Үңгіртас», «Драверт қуысы», «Ат басы» т.б. деп аталады.

Ертіс – Баянауыл өңіріндегі келешегі бар қорықшалар (қорыққор) мен республикалық маңызды гидрографиялық нысандар тізімі мен (Ертіс өзені жайылмасы) олардың орналасқан орны Қ.Т.Сапаровтың «Павлодар облысындағы табиғи–рекреациялық ресурстар» атты картасында бейнеленген [16].

Қорғалатын табиғи аумақтар (ҚТА) жүйелерін құру қажеттілігі алғаш рет Н.Ф.Реймерс Ф.Р.Штильмарк (1978), Ю.Б.Родоман (1981) және Ю.А.Исаковтардың (1983), Еуропа мен Балтық елдерінің ғалымдарының еңбектерінде, мысалы, Латвия тәжірибесінде А.Ж.Меллуманы (1982), П.П.Каваляускас (Литва), ал Қазақстанда қорғалатын аумақтар жүйесі қандай ұстанымдарға сай келу қажеттілігі О.Т.Айдаровтың еңбектерінде алғаш рет (2006) қарастырылды [17]. Сондықтан бұл жұмыстардың шешімін табу үшін арнайы далалық кешенді зерттеу жүргізу қажеттілігі туындайды. ҚТА жүйесін құру үшін жерлерді алдын ала таңдау, негізінен, әртүрлі тақырыптағы, әсіресе ландшафт картасын пайдаланып талдау арқылы жүзеге асады. ШҚО аумағында болашағы бар табиғат ескерткіштері көптеп кездеседі. Оларды болашақ ұрпақ үшін сақтау мен қорғау - бүгінгі күннің басты талабы. Оларды сақтау мен қорғау ҚТА жүйесінің қарамағына енгізу арқылы ғана іске асырылады. Геоақпараттық жүйе (ГАЖ) арқылы модельдеу табиғи (ландшафтылық), геоэкологиялық аудандау, әлеуметтік-экономикалық т.б. карталарды салыстыра талдау, аумақққа жан-жақты сапалы баға беру және ҚТА-ға


137

қажетті аумақтарды таңдаудағы оның ғылыми, мәдени-тарихи негіз болуы болашақтағы қорғалатын аумақтар жүйесін құрудың мәліметтік базасы бола алады. Олардың қатарына Зайсан, Сауыр қорықтары, Сібе ұлттық саябағы және басқа да табиғат ескерткіштері мен ландшафтылық қорықшалар жатады [13].

Зайсан шөлді қорығы – Зайсан ауданында орналасқан (Қара Ертіс өзені аңғарының сол жақ жағалауы, Майқапшағай, Боран және Қаратал елді мекендері аралығындағы аймақ) «Бөкенқұмдары» филиалы (Көкпекті ауд.) болады. Аумағы 120 мың гектар болатын бұл қорықта Зайсан қазаншұңқырының шөлді аймағының өсімдіктер мен жануарлар дүниесі қорғауға алынады. Бұл қорықты ұйымдастыру 2000-2030 жылдары аралығында жоспарланып отыр. Ұржар ауданымен шекарада жатқан Алакөл қорығы (1998 ж, 12520 га) мемлекеттік қорық мәртебесін алды [1]. Қазіргі кезде сақталып қалған табиғат көріністері бұрынғы табиғат жағдайларынан мол геоэкологиялық ақпарлар береді. Олардың көпшілігі адамдардың шаруашылық әрекетінен жойылып барады. Болашақта табиғат ескерткіштері қатарына жаңадан «Сауыр шыршалы орманы», «Тархан геологиялық кешені», Павлодар облысындағы «Маралды көлі», «Мойылды» сияқты қайталанбас нысандар қосылады деген үміттеміз (2 - кесте).

2 - кесте

Шығыс Қазақстан облысының келешегі мол табиғи нысандарын табиғат зоналары бойынша орналастыру

Табиғи

нысан түрі Атауы Әкімшілік аудан Ландшафтылық зона Ауданы

га/есебімен Жалпы саны

Мемлекет-тік қорық

«Зайсан» Зайсан ауд. Шөлейт 120 мың га 1 «Сауыр» Тарбағатай ауд. Сауыр – Тарбағатай

таулы белдеулілік типі - 1

Ұлттық табиғи парк

Сібе Ұлан ауд. Құрғақ дала және Алтай таулы белдеулілік типі

- 1

Мемлекет-тік қорық-ша

«Асубұлақ» (геологиялық-минерологиялық)

Ұлан ауд. Алтай таулы белдеулілік типі

- 1

Мемлекет-тік табиғат ескерткіші

«Тархан геологиялық қимасы»

Глубокое ауд. Алтай таулы белдеулілік типі

2 1

«Ашутас» (геологиялық – палеоботаникалық)

Күршім ауд. Алтай таулы белдеулілік типі

- 1

«Қиын – Керіш» (геологиялық палео-ботаникалық)

Күршім ауд. Алтай таулы белдеулілік типі

- 1

«Пылающие Адыры» (палеонтологиялық)

Тарбағатай ауд. Сауыр-Тарбағатай таулы белдеулілік типі

- 1

«Голубой залив» (геологиялық- петрологиялық)

Көкпекті ауд. Алтай таулы белдеулілік типі

1

Асубұлақ геологиялық-минералды қорықшасы – жер бетіне шығып жатқан сирек


138

кездесетін металдардың кен орындарымен қызықты екені мәлім. Мұнда 100- ден аса минералдар, оның ішінде бағалы асыл тастар - турмалин апатит, аквамарин, тау хрусталі, лепидолит және басқа да минералдар металдар құрамында кездеседі.

Тархан геологиялық қимасы (2 га) девон кезеңінің табиғи жағдайын сипаттайды. Бұл кезеңнің теңіздік түзілімдері қазбалы фауна қалдықтарына – маржан, молюска, брахиапод, мшанка т.б. бай, сондықтан Тархан қимасы Кенді Алтайдың стратиграфиялық құрылымын зерттеуде үлкен ғылыми маңызға ие.

«Ашутас» геологиялық (палеоботаникалық) табиғат ескерткіші үштік кезеңінің жалпақ жапырақты флорасының түзілімдерін қорғау үшін құрылған. Түзілімдер ежелгі өсімдіктердің 79 түрінен тұрады және олардың 45 түрі басқа жерде кездеспейді.

«Қиын - Керіш» табиғат ескерткіші саздық, эрозиялық шұңқырлар мен жыралардан тұратын тақырлар мен бөлінген жер бедері пішіндерімен ерекшеленеді. Әртүрлі түстегі саздар субтропикалық фауна қалдықтарынан, үштік кезеңнің жануарлары - бронтотерия, энтелодонттардың қаңқа сүйек қалдықтарынан тұрады.

«Пылающие Адыры» табиғат ескерткіші ежелгі жабық және жалаңаш тұқымды өсімдіктердің қалдықтарынан, сүйек қалдықтары мен динозавр жұмыртқасының қабығынан, ТМД-да алғаш рет табылған әртүрлі түсті саздар - алевралит, құмдардың түзілімдерінен тұрады.

«Голубой залив» геологиялық, петрологиялық табиғат ескерткіші бұдан 280 млн жыл бұрын жер бетінде балқыған магманың жолақты түзілімі бар граниттерімен ажыратылады [13].

Аталған табиғи нысандар мемлекеттік мәртебеге ие бола алмай келеді. Аумағы 283,3 мың шаршы км болатын ШҚО аумағына шаққанда мұндай табиғи нысандардың саны өте аз деуге болады. Аумақта қорғалатын табиғи аумақтар жүйесін ұйымдастыру, қорғауды қамтамасыз ету, нашарлап, тозған экожүйелерді қалпына келтіру мәселелерін ғылыми тұрғыдан негіздеу қажет. Қорықшалар геологиялық құрылымы, жер бедері, сирек өсімдіктер, қазба байлықтары мен жануарлар әлемі бай жерлерде ұйымдастырылатынын ескерсек, тиімділігі еселене түспек. Соған орай келешекте осы аумақта қорықтар мен табиғат саябақтарын ұйымдастыруға толық мүмкіндік бар.

Сондықтан табиғат қорғау жөніндегі шаралар барған сайын айқын әлеуметтік–саяси мәнге ие болып отыр. Табиғатты қорғау жөніндегі шаралар көбінесе тек экономикалық және экологиялық ғана емес, сондай-ақ саяси міндеттерді шешу үшін пайдаланылады. Табиғатты қорғау проблемалары сан қырлы. Оларды шешуде бірін-бірі толықтырып отыратын экологиялық және географиялық (кешенді-далалық), геоақпараттық жүйе (ГАЖ) т.б. зерттеу әдістері маңызды рөл атқарады. Келтірілген осы мысалдар ШҚО өңірінде табиғат қорғау шараларын және туризмді дамыта түсуге дәлел бола алады және осы ғылыми жұмыстардың келешекте маңызы зор екендігін көрсетеді. ҚТА жүйесінің табиғатын сипаттай келе, олардың ландшафтымен ажырамас бірлікте екені анықталып, оларды сақтап қалу тек ландшафты табиғи қалпында қорғағанда ғана жүзеге асырылатыны анықталды.

Әдебиеттер тізімі

1. Бейсенова Ә.С. Экология және табиғатты тиімді пайдалану: Оқулық /Ә.С. Бейсенова, А.Б. Самақова, Т.И. Есполов,

Ж.Б. Шілдебаев. – Алматы: Ғылым, 2004. -328 б. 2. Бернштам А.Н. Историческая география Тянь-Шаня и Памир-Алтай ИЗВ. ВГО. -Т. 87: Вып1, 1955. – С. 42-53. 3. Кашгарий М. Девони лугат ат-турк-Ташкент. -Т. 1. -1960. – С. 365.


139

4. Массон Е.М. О былых охотничьих парках Средней Азии. – Тр. АН ТаджССР. - Т. 17. - С. 145. 5. Сатимбеков Р. Древние заповедники Ср. Азии и Казахстана // Изв. ВКО. -Т 113. -1981. – С. 242-247. 6. Арғынбаев Х.А. Қазақтың мал шаруашылығы жайында этнографиялық очерк. – Алматы, 1969 .– 172 б. 7. Государственный каталог географических названий Республики Казахстан. -Т. 5. Ч. 1,2. Восточно-Казахстанская

область. -Алматы, 2004. 8. Лаптев Н.П. Научные основы охраны природы. – М: Наука, 1970. 9. О.Айдаров. Шығыс Арал өңірінде қорықтар ұйымдастырудың кейбір мәселелері //География және табиғат. –

Алматы, 2004. -№6. – 17-20 б. 10. Материалы по Киргизскому землепользованию, собранные и разработанные экспедицией. По исследованию

степных областей. -Т. І-ХІІІ. СПб., 1901-1903 11. Букейханов А. Киргизы // Формы национального движения в современных государствах. -СПб., 1910. – С. 578-582. 12. Материалы по Киргизскому землепользованию, собранные и разработанные экспедицией по исследованию

степных областей. Семипалатинская область. Павлодарский уезд. -Т.ІV. – Воронеж, 1903. – 386с. 13. Егорина А.В. Физическая география Восточного Казахстана. -Ч. 1. - Восточный субрегион: Учебное пособие /А.В.

Егорина, Ю.К. Зинченко, Е.С. Зинченко. – Усть-Каменогорск: ВГИ, 2000. –124с: ил. 14. Р.Байқонақова. Қатонқарағайдың ғажап табиғаты //Атамекен, 2003. -№22. 15. Ландшафтное и биологическое разнообразие Республики Казахстан информационно-аналитический обзор

Программы Развития ООН / Под ред. к. биолог. наук И.Миршахимова. – Алматы: ОО «OST – XXI век», 2005. – 242 с.

16. Сапаров Қ.Т. Павлодар облысы топонимдерінің қалыптасуының геоэкологиялық астарлары: географ. ғыл. канд. дисс. автореф. – Алматы, 2004. – 26 б.

17. Айдаров О.Т. Шығыс Арал өңірінде ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жүйесін қалыптастырудың геоэкологиялық негіздері (Қызылорда облысы негізінде): географ. ғыл. канд. дисс. автореф. – Алматы, 2006. – 16 б.

Қабылданды 12.06.07

Documents

УДК 669.4.556388 А.К. Адрышев, Н.Г. Серба, Н.А. Нурбаева