49

осы аудан аумағынан өтеді. сасықкөл, сопақсор, са-рыбұлақ, шұбаркөл, шұбар, шерубайнұра, ынтымақ, т.б. көлдер мен бөгендер бар. ауданның шығысы қара қоңыр, батысы ашық қоңыр, сортаң топырақты болып келеді. өсімдіктерден селеу, бетеге, жусан, өзен және тау аңғарларында қызғылт боз, қыраттарда қараған, то-былғы, т.б. өседі. жануарлардан қасқыр, түлкі, қарсақ, суыр, атжалман, ондатр мекендейді. суларында табан, мөңке, оңғақ, нәлім, алабұға, торта, шортан, ақ қайран өседі. а. ш-на пайдаланылатын жер аум. 611,7 мың га. аудан аумағы арқылы қарағанды – шу т. ж., астана – қарағанды – алматы, қарағанды – атасу – жезқазған автомоб. жолдары өтеді. АБАЙ АУДАНЫ – шығыс қазақстан обл-ның оңт.-батысындағы әкімш. бөлініс. 1928 ж. құрылған. а. а. 1993 жылдан қР президентінің жарлығымен абыра-лы ауд. болып, ол 1997 ж. таратылды да, бұрынғы ата-уымен қайта аталды. жер аум. 20,0 мың км2. тұрғыны 15,7 мың адам, орташа тығызд. 1 км2-ге шаққанда 1,2 адамнан келеді (2010). аудан орт. – қарауыл а. а. а-

ның жері ойлы-қырлы болып келеді. оңт.-батысын ханшыңғыс (1152 м) және шыңғыстау (1077 м), шы-ғысын дегелең, ордатас, батысын дос, мыржық тау-лары алып жатыр. кен байлықтарынан мәрмәр, гра-нит, қиыршықтас, құм, т.б. өндіріледі. климаты кон-тиненттік, қысы суық, жазы ыстық, құрғақ. орташа ауа темп-расы қаңтарда – 15,5°с, шілдеде 20,5°с. жа-уын-шашынның орташа жылдық мөлш. 250 – 350 мм. аудан аумағынан шаған, ащысу, бөкенші өзендері ағып өтеді. жазда құрғап қалатын ұсақ өзендер мен жылғалар, ащы және сор көлдер көп. жері қоңыр және сортаң топырақты келеді. өсімдіктерден далалық өңірде селеу, бетеге, жусан, ши, таулы өңірлерде терек, қайың, өзен бойларында тал, қарақат, мойыл өседі. жануарлардан арқар, елік, қасқыр, түлкі, ор қоян, қар-сақ, борсық, күзен, тиін, сарышұнақ; құстардан дуа-дақ, құр, бұлдырық, бөдене, тырна, қаз, үйрек, бүркіт, т.б. мекендейді. а. ш-на пайдаланылатын жер аум. 1,9 млн. га, оның ішінде егістігі 12,8 га, шабындық 42,3 мың га, жайылым 1875,3 мың га (2009). тұрғындары облыс орт. – өскемен қ-мен және көрші аудандармен автомоб. жолдары арқылы қатынайды.

АБАЙ АСУЫ – іле алатауындағы азутас жалы-нан өтетін асу. абс. биікт. 3650 м. кіші алматы шатқалының орт. бөлігін богданович мұздығымен жалғастырады. асу жолы медеу сайынан басталады. «тұйықсу қақпасы» (ені 250 м) метеост-на дейін авто-моб-мен, одан әрі шайтан шатқалы арқылы жаяу көте-рілуге болады. жолы жеңіл асулар қатарына жатады.АБАЙ АУДАНЫ – қарағанды обл-ның орт. бөлігіндегі әкімш. бөлініс. 1973 ж. құрылған. алғашында мичурин ауд. болып аталды. 1997 жылдан а. а. аталады. жер аум. 6,5 мың км2. тұрғыны 54,7 мың адам, орташа тығызд. 1 км2-ге шаққанда 8,4 адамнан келеді (2010). ауданда 10 ауылдық округ, 1 қала, 4 кент бар. аудан орт. – абай қ. аудандағы ірі елді мекендер: топар, южный, изум-рудный, қарабас кенттері. аудан сарыарқаның орта тұсында, қуаң дала белдемінде орналасқан. батыс бө-лігі аласа белесті, жазық. тек ақшоқы (588 м), қоянды (725 м) сияқты аласа шоқылар кездеседі. шығысы ұсақ төбелі (орташа биікт. 600 – 800 м). кен байлықтарынан тас көмір, барит, әктас, т.б. құрылыс материалдары кез-деседі. климаты тым континенттік, қысы суық қары аз, жазы ыстық, құрғақ. қаңтарда ауаның орташа темп-расы –15 – 16°с, шілдеде 20 – 21°с. жауын-шашынның жылдық орташа мөлш. 250 – 350 мм. нұра, шерубай-нұра өзендері мен олардың салалары – есен, соқыр

Абай

аудандағы ұсақ шоқылар

ханшыңғыс баурайы

50

тарихи елді мекендер, қыстаулар, зираттар, көл-сулар мен көгалды алқап, төбе-шоқылар респ. маңызы бар тарихи ескерткіштер ретінде мемл. қорғауға алынды. қорық құрамына абайдың мемориалдық мұражай-үйі, абай – оспан және шәкерім – ахат ескерткіштер ке-шені, зере, ұлжан, құдайберді, ғабитхан молда, шәу-кенбай, еркежан бейіті басындағы белгілер, кеңгірбай бидің бейіті, құнанбай құдығы, оспан көлі, мұсақұл төбесі, махмұд қорасы, орыс қорасы, зұлғарыш қо-расы, ырыздыбай қорасы, тұрағұл қорасы енеді. жоғарыда аталған тарихи-мәдени ескерткіштердің барлығы да ұлы ақынның 150 жылдық мерейтойы қарсаңында (1996) күрделі жөндеуден өткізіліп, жаң-ғыртылды.АБАЙ МҰЗДЫҒЫ – 1) жетісу (жоңғар) алатауының солт. беткейіндегі үлкен басқан өз. алабында орналас-қан мұздық. 1947 ж. абай құнанбаев есімі берілді. ұз. 7,5 км (морена басқан бөлігін қосқанда 8,5 км). аум. 10,2 км2, ашық жерінің аум. 8,9 км2, орташа қалыңд. 100 м. кейінгі 25 жыл ішінде мұздық аум. 3 км-ге (ашық жері 2,3 км2-ге) кішірейген. үстіңгі беті бе-дерлі, жарықшақты болып келеді. фирн межесі 3720 м биіктікте. мұздықтың үстіңгі ұшы 4511 м, төм. шеті 3060 м биіктікте жатыр. мұздықтан еріген су төм. мо-рена бөгелуінен пайда болған көлге құяды. алғаш рет бұл мұздық туралы қысқаша ғыл. сипаттама 1913 ж. м.ф.войшвило кітабында жазылған. 1947 жылдан бері абай мұздығын зерттеумен қазақстан ға-ның геогр. ин-ты айналысады; 2) іле алатауының солт. беткейіндегі абай шыңында орналасқан мұздық. аум. 0,2 км2, ашық жерінің аум. 0,1 км2. ұз. 0,7 км. ұшы 3440 м биіктікке барып бітеді. фирн межесі 3640 м биіктікте, фирннің аум. 0,1 км2. АБАЙ ШЫҢЫ, іле алатауының кіші алматы сілемінде орналасқан. абс. биікт. 4010 м. шың үш найзатастан тұрады. батыс жағы, кіші алматы өз-не қарай, тік құлама жартасты болып келеді. солт. бетке-йінде шағын мұздық бар. а. ш-на алғаш рет (1932 ж. шілдеде) г.и.белоглазов бастаған алматылық альпи-нистер көтерілген. шыңға 1932 ж. а.құнанбаев есімі берілді.

АБОЛИН МҰЗДЫҒЫ – жетісу (жоңғар) алатауы-ның солт. беткейінде орналасқан қазаншұңқырдағы мұздық. орта азияны зерттеуші ғалым Р.и.або- линнің есімімен аталған (1958). бүйен өз-нің жоғары

Абайауыл

абай шыңы

АБАЙАУЫЛ – үлкен жарма көлінің оңт.-шығысын-дағы қоныс. солт. қазақстан обл. м.жұмабаев ауд. полтавка а-ның солт-нде, солт.-батысында облыс орт. петропавл қ. орналасқан. қоныс маңын қарағайлы ор-ман алқабы алып жатыр.АБАЙ ДАЛАСЫ – Ресей федерациясы алтай өңірін-дегі тектоник. ойыс. солт.-шығысында теректі, оңт.-ба-тысында қоржынтау жоталары орналасқан. абс. биікт. 1100 м. ұз. 25 км, ені 6 – 9 км. солт.-батыстан оңт.-шы-ғысқа қарай шағын абай, ақсас өзендері ағып өтеді. түрлі шөп аралас астық тұқымдас өсімдіктер өседі. ойыстың құнарлы бөлігі игерілген.АБАЙДЫҢ ЖИДЕБАЙДАҒЫ қОНЫСЫ, а б а й -д ы ң ж и д е б а й д а ғ ы қ о р ы ғ ы – қара- уыл өз-нің жайылмасында жатқан қалың қорық, шұ-райлы жер. жидебайды 18 ғ-дың 80-жылдары мен 19 ғ-дың 50-жылдары шамасында тобықты руының мамай, жігітек аталары қоныс еткен. ал 19 ғ-дың ортасына таман жидебай (мамай батырдан тараған еламанның бір ұрпағы), борсықбай, барақ деп аталатын шұрайлы қоныстарды ел ағасы, аға сұлтан құнанбай өскенбай-ұлы иемденіп, қыстау салдырған. 1850 ж. құнанбай жидебайдың солт-нде 15 км жердегі күзеуден, ескітам деген қоныстан жиырма балаға арналған медресе сал-дырып, өзінің және туыстарының балаларын оқытқан. абай сегіз жасынан бастап сол медреседен дәріс алып, сауат ашқан. 1880 ж. абай жидебайда өз қаражатымен жаңадан медресе салдырған. 1885 – 92 ж. жидебай қонысы құнанбайдың ұлжаннан туған кенже баласы оспанның еншісіне тиген. 1892 ж. інісі оспан дүние салған соң абай осы қонысты тұрақты қыстау еткен. жидебай 20 ғ-дың соңында тарихи-мемориалдық, экол. қорыққа айналды. 1990 ж. қазақстан үкіметінің қаулысымен жидебай қорығының жалпы аум. 64 км2. мемлекет қарауына алынған қорық құрамына енген

жидебай қыстауы

51

арақатынасы: 4,4:11:1. кентастар минералдық құрамы бойынша күкіртті, мысты, мырышты, мысты-мырыш-ты, полиметалды, қорғасын-мырышты колчедандар болып алты түрге жіктеледі. кентас құрамында алтын мен күміс мөлшері едәуір. алтын барлық минералдық бірлестіктердің құрамына кіреді, саф алтын түрінде де кездеседі. сирек элементтерден селен, теллур, висмут, сүрме, күшәла, қалайы, индий, таллий бар.АБЫЛАЙ ЖОЛЫ – 18 ғ-дың орта шенінде абылай хан белгілеген сауда-керуен жолы. қазіргі шығыс қазақстан обл. абай ауд-ның батысынан басталады. шыңғыс тауын бөктерлеп, ертіс өз-нің сол жағын бой-лай, шығысқа қарай созылып жатқан бұл жолды халық «хан жолы» деп те атайды. ел аузында «шаңды жол» деп те аталады. АБЫЛАЙКИТ – шығыс қазақстан обл. ұлан ауд-ндағы өзен. қалба жотасының бесшоқы, талды таула-рының солт. беткейлерінен басталатын сібе, ұраңқай (ұрыңқай) өзендерінің қосылған тұсынан кейінгі бөлігі осылай аталады. ұзындығы сібе өз-нің баста-уынан 78 км, су жиналатын алабы 1,7 мың км2. өзен толығымен тау аңғары арқылы ағады, ағысы қатты. негізінен еріген қар суымен толығады. ертіс өз-не абылайкит а-ның тұсында қосылады. сағасындағы орташа су ағымы 4,87 м3/с. өзен 1654 ж. қалмақтың абылай тайшысы салдырған сарай-бұтханасының (сібе өз-нің бас жағында) атымен аталған.АБЫЛАЙ қОНЫСЫ, қ ы з ы л ж а р қ ы р а т ы – солт. қазақстан обл. қызылжар ауд. подгорный а-на дейін есіл өз-нің оң жағалауы бойымен созылып жатыр. бұл қызылжар қыратының оңт. бөлігінде 18 ғ-дың ортасында абылай ханның малы бағылған. қоныстың шетінде астық тұқымдас шөптесін өскен бай шоқ орманды дала жатыр. кезінде а. қ-нан айдал-ған мал петропавл жәрмеңкесіне әкелініп отырған. АВСЮК МҰЗДЫҒЫ – жетісу (жоңғар) алатауының солт. беткейіндегі аңғарлық мұздық. сарқан алабын-дағы ақшығанақ өз-нің бастауында орналасқан. 1957 ж. көрнекті ғалым г.а.авсюктің есімімен аталған. ұз. 4,7 км (ашық жері 4,2 км), жалпы аум. 5 км2. 1960 – 90 ж. аралығында мұздықтың ұз. 0,1 км-ге қысқарды. аум. 0,8 км2-ге, ашық жері 1,3 км2-ге кеміді. орташа қа-лыңд. 70 м-ге, көл. 0,3 км3-ге дейін азайды. мұздық басталатын жотаның ең биік жері 4262 м, фирн ала-ңының ауд. 2 км2. мұздық тілін бүйірлік мореналар көмкеріп жатыр. мұздықтың үстіңгі тілі 3180 м биік-тікте орналасқан. оның моренамен көмкерілген бөлігі 3170 м-ге дейін төмендеп, бұрынғыдан 40 – 60 м ше-гінген. мұздық туралы алғашқы ғыл. еңбек 1929 – 32 ж. жазылған. авсюк мұздығын зерттеумен 1957 жыл-дан қазақстан ға-ның геогр. ин-ты айналысады.АДА – каспий т. қазақ шығанағындағы құмдауытты құмқайыр. жағалаудан кендірлі шығанағы арқылы бөлінеді. маңғыстау обл. қарақия ауд. жерінде орна-ласқан құмқайырдың бедері тегіс жазық. онда сексе-уіл, жүзгін, жыңғыл бұталары және шөлге тән сораң шөптер өседі. құрлықпен жалғасқан шығанағының ені 3 км. тайыз жерден аз мөлшерде тұщы су шығады. құмқайыр 1930 ж. зерттелген. көне түркі тілінде а. сөзі «арал» деген мағынаны білдіреді. АДАЙКӨЛ – қостанай обл. қамысты ауд. адай а-нан оңт.-шығысқа қарай 1 км жерде орналасқан көл. теңіз деңгейінен 267 м биіктікте жатыр. аум. 10,3 км2. ұз. 4,2 км, енді жері 2,9 км, жағалау бойының ұз. 17,6 км. негізі-

бөлігінде, орман бүйен өз-нің бастауында орналасқан. мұздық солт-ке қарай созылып жатыр. климаттың бір-тіндеп өзгеруіне байланысты мұздық кішірейе келіп, үш бөлікке бөлінді. ең ірі бөлігінің ұз. 4,7 км, ашық жерінің ұз. 3,3 км. жалпы аум. 4,6 км2. ашық жерінің аум. 4 км2. фирн (мұзқар) алаңы 1,7 км2, фирн сызығы 3540 м биіктіктен өтеді. мұздықтың теңіз деңгейінен ең биік жері – аболин шыңы (4051 м). мұздық бүйірлік биік моренамен көмкерілген. оның астыңғы шеті 3100 м-ге дейін түріліп, бастапқы ұз-нан 40 м-ге шегінді. мұздықтың орташа қалыңд. 90 м, көл. 0,36 км3.АБРАЛЫ (абыРаЛы) ТАУЛАРЫ – cемей қалалық әкімдігіне қарасты аумақтағы тау. шығыс қазақстан обл-нда орналасқан. солт-тен оңт-ке қарай созыла орналасқан екі таудан тұрады. батысындағы жақсы абралы тауының ұз. 20 км, ені 10 км, биікт. 1300 м. шығысындағы жаман абралы тауының ұз. 20 км, ені

6 км, биікт. 1111 м. екі таудың аралығында қарасу өз-нің аңғары жатыр. а. т. негізінен девон мен силур жы-ныстарынан тұрады. климаты тым континенттік. қаң-тар айындағы орташа темп-ра –15°с, шілдеде 19°с. жауын-шашынның жылдық мөлш. 350 мм. беткейле-рінің қиыршықтасты қоңыр топырағында қараған, то-былғы, сұлыбас, қызғылт селеу, боз, бетеге, жусан, т.б. өсімдіктер өседі. беткейлері мал жайылымы ретінде пайдаланылады.АБЫЗ АЛТЫН-МЫС КЕНІ, қарағанды обл. қар-қаралы ауд-нда орналасқан. 20 ғ-дың 60-жылдары ашылған. ол ақбастау антиклинальды белдемінің батысында девонның барлық бөлімдерінің жыныста-рын қамтитын қабаттар тобырын құрайды. кен төм. девонның андезит-базальтты жанартаулық кезеңінде қалыптасқан. кен орны абыз антиклиналының бойын алып жатыр. осы антиклинальдың қатты жарықшақ-танып өзгеріске ұшыраған жоғ. белдеміне негізгі кен денелері шоғырланған. олар негізінен массивті болып келеді, сондай-ақ сеппелі-желілі түрде де кездеседі. а. а.-м. к-нде кездесетін минералдар 9 түрлі параге-нездік бірлестіктер құрайды. негізгі кентасты мине-ралдар – сфалерит, халькопирит, галенит және пирит. кентас құрамындағы мыс, мырыш және қорғасынның

Адайкөл

абралы тауының етегі

52

ға жеткен. осының салдарынан жер астынан жалпы көл. 1,2 млн. м3 9 қуыс пайда болды. 1991 – 92 ж. осы қуыстарды тексеру кезінде ыдырайтын радиоактивті заттардың сақталғаны анықталды («а.» я. п-ндағы 9 жер асты қуысындағы радиоактивтік заттардың қал-дықтары 1996 – 97 ж. көмілді). сондай-ақ бұл жерлер-де таллий, қорғасын, кадмий, күшәла, бром, хлорид, сульфаттардың мөлшері рұқсат етілген шектен бірнеше есе жоғары болған. жер асты сулары ауыр металдар-мен ластанған. Радиоактивті заттармен ластанған то-пырақты, суды, егістік жерлерді, мал жайылымдарын тазартып, залалсыздандыру жұмыстары аяқталмаған. «а.» я. п-ндағы жергілікті тұрғындарды мед. тексе-руден өткізгенде, ауруға шалдыққандары мен қайтыс болғандарының саны (әсіресе балалардың) облыстағы орташа деңгеймен салыстырғанда 2 – 2,5 есе жоғары болған. әсіресе рак (ісік), сүйек тіндерінің аурулары, иммунды жүйелер мен қан құрамының бұзылуы басым (балалардың 95%-ы анемия ауруына шалдыққан). АЗИЯ ЖАЛПАққҰЛАқТЫ ЖАРқАНАТЫ (bar- bastella leucomelas) – қолқанаттылар отрядының жалтыртұмсықты жарқанаттар тұқымдасына жататын сүтқоректі. Республикамызда а. ж. ж. әзірге 3 жерден: іле алатауының шығыс бартоғай мекеніндегі және қорам қыстағының маңындағы үңгірден, жаркент қ-ндағы ескі ғимараттардың шатырларынан ұсталған. өзен бойындағы жартасты жерлерді мекендейді. дене тұрқы 48 – 53 мм, қанат сүйегінің ұз. 42 мм. арқасы ақшыл, бауыры ақ түсті. тұмсығы келтек, түбіне қа-рай бірігіп кеткен құлақ қалқаны жалпақ әрі ұзын келеді, қанат жарғағы қара қоңыр болады. жылдам әрі мәнерлі ұшады. түрлі түн жәндіктерімен қоректе-неді. жылына бір рет көбейіп, 1 – 2 жарқанат туады. а. ж. ж. тіршілігінің көп жағы ғылымға әлі беймәлім. өте сирек кездесетін түр болғандықтан қорғауға алы-нып, қазақстанның «қызыл кітабына» енгізілген.АЗИЯ ОШАҒАНЫ (Agrіmonіa asіatіca) – раушан-гүлділер тұқымдасы, ошаған туысына жататын та-мыр сабақты көп жылдық өсімдік. қазақстанда тау шатқалдарында, өзендердің аңғарлары мен арық жа-ғалауларында, бақтарда, жол бойларында өседі. биікт. 30 – 140 см. тік сабағы мен жапырақ сағақтары қа-лың қабықты, ұзын, қатты, түсіп қалатын түктермен жабылған. жапырақтары үздік-создық, ұз. 3 – 30 см, ені 2,5 – 12 см. тостағанша жапырақшалары жұмыртқа тәрізді, үшкір. күңгірт сары гүл желектері эллипс тә-різді, гүлшоғыры ұзын, жеміс берген кезде оның ұз. 40 см-ге жетеді. маусым – шілдеде гүлдеп, тамыз айында жеміс береді. жемісшелері иілген, ұз. 9 мм-дей. а. о.

нен жауын-шашынмен толысады. көктем, күз айларын-да мал суаруға, жазда шабындыққа пайдаланылады.АДАЙ ҮСТІРТІ, а д а й - ө л к е й е к ү с т і р т і – торғай төрткілді өлкесінің батыс бөлігін алып жа-тыр. қостанай обл-ның ортаңғы бөлігіндегі бірнеше аудандарды қамтиды. солт-нде қостанай жазығымен (қамыс-диевка желісі бойынша), оңт-нде ақтөбе, қа-рағанды облыстары аумағымен шектеседі. жер бедері негізінен жазық келген. тек кейбір жері обаған аңғары және сыпсыңағаш қолатымен (обағанның ежелгі сол салаларымен) тілімденген. абс. биікт. 300 м. үстірттің кейбір жерлерінде төрткілді оқшау таулар (қоңыртау тауы, т.б.) кездеседі. АДАМТАС, а д а м т а с ш а м ш ы р а ғ ы – каспий т-нің шығыс жағалауындағы мүйіс. маңғыстау обл. қарақия ауд-нда, кендірліқиясай үстіртінің теңізге қа-раған оңт.-батысында орналасқан. мүйістің теңізге қа-раған бөлігі тік жарқабақты. су асты тастары шығып тұрған жағалауы кеме тоқтауға қолайсыз. кезінде а. мүйісінде су асты тастарынан теңіз кемелерін сақтауға арналған шамшырақ оты болған.АДЫРАСПАН (Реganum) – түйетабандар тұқымда-сына жататын көп жылдық өсімдіктер туысы. қазақ-станның шөл-шөлейтті, сортаңды жерлерінде, әсі-ресе шу, іле, сырдария, сарысу өзендері бойындағы тақырланған жайылымдарда бір түрі – к ә д і м г і а. (P. harmala) өседі. биікт. 20 – 50 см. сабағы бұтақты, са-лалы тамыры 10 м тереңдікке дейін кетеді. гүлі ақ, сары түсті және ол 1 – 3-тен топталып сабақ басында орна-ласады. мамыр – шілде айларында гүлдейді. жемісі – көп тұқымды қауашақ. тұқымы ұсақ бозғылт не қара түсті болады. а. – бағалы дәрілік өсімдік. оның құра-мында алкалоидтар бар. халық медицинасында а-ды буын ауруын емдеуге пайдаланады, қайнатылған суын безгекпен ауырған адамға ішкізеді. сондай-ақ малдың қотырын да жазады. а-нан жүн мен жіптерді бояу үшін күрең қызыл бояу алынады. тұқымы мен көк шөбінен алынған тұнбаны а. ш. зиянкестеріне қарсы күреске пайдаланады. а. – улы өсімдік (құрамында бірнеше ал-калоидтар бар), дәмі ащы, мал жемейді.АЖЫРЫқ (Aeluropus) – астық тұқымдасына жата-тын көп жылдық өсімдіктер туысы. Республикамыз-дың барлық сортаң және шөлді аймақтарында 2 түрі кездеседі. с о р т а ң д ы қ а-тың (A. lіtoralіs) биікт. 20 – 60 см, сабағы көлбеу не көтеріле өседі. бұтақтары бұдырлы, жапырағы жалпақтау, түкті келеді. көп гүлді масақтары сатылана орналасқан, ұз. 3 – 5 мм. ж а т а -ғ а н а-тың (A. repens) биікт. 7 – 30 см, жапырақтары түкті, гүл сыпыртқысы тығыз, шоғырлана орналасқан, ұз. 2 – 2,5 см. а. – ең маңызды мал азығы. өскен жері-нің құнарлылығына байланысты бір га алқаптан 2 – 40 ц шөп жиналады. оның гүлінің құрамында протеин, белок, май, азотсыз активті заттар көптеп кездеседі. а. тұзға өте төзімді келеді.«АЗҒЫР» ЯДРОЛЫқ ПОЛИГОНЫ (әскери шарт-ты аты «галит») – бұрынғы ксРо қорғаныс мин. мен атом өнеркәсібі мин. және бүкілодақтық экс-перименттік физ. ғыл.-зерт. ин-ты («арзамас-16») мамандарының басқаруымен ядролық жарылыстар сыналған құпия сынақ аймағы. атырау обл. құрман-ғазы ауд-ндағы азғыр а-нан 15 км-дей жерде орналас-қан. ауд. 0,6 млн. га. онда 1966 ж. сәуірден 1977 ж. қазан аралығында 17 ядр. жарылыс (165 – 1500 м те-реңдікте) сынағы жүргізілді. Ядр. қуат күші 10 – 25 кт-

Адай үстірті

«азғыр» полигон өңірі

53

оңт. баурайынан алады. ұз. 81 км, су жиналатын алабы 865 км2. көп жылдық орташа су ағымы 0,3 м3/с. өзен тік беткейлі тар, терең шатқалмен ағып, жазыққа шық-қан соң ағысы баяулайды. жауын-шашын, жер асты суларымен толығады. көктемде тасиды, суы егін және мал суаруға пайдаланылады.АЙҒЫРЖАЛ – шығыс қазақстан обл. аягөз ауд-ндағы тау. абс. биікт. 961 м. сопақ пішінді келген таудың солт. бөлігі көтеріңкі. қарасу өз. аңғарына тірелетін шығысы аласа келген. сай-жыралармен ті-лімденген. батыс және шығыс бөктерлерінен шағын өзендер бастау алады. жусан, көкпек басым астық тұқымдас шөптесін өскен. тауалды жазығы мал жайы-лымына пайдаланылады.АЙҒЫРЖАЛ – өлеңті өз-нің сол жағалауында ор-наласқан тау. ақмола обл. ерейментау қ-нан оңт.-шығысқа қарай 40 км жерде. абс. биікт. 440 м. Эрозиялық-тектоник. ыдырау нәтижесінде түзілген ала- са таулар қатарына жатады. оңт.-батыстан солт.-шы-ғысқа қарай ұз. 9 – 10 км, ені 2 – 3 км доға тәріздес созыла орналасқан. шығысы, батысы мен оңт. жазық, солт. тік жарлы келген. солт. беткейінің баурайында қызылсор тұзды көлі жатыр.АЙҒЫРЖАЛ – қарағанды обл. жаңаарқа ауд-ның солт-ндегі тау массиві. атасу кентінен солт.-батысқа қарай 30 км-ге созылып жатыр, ені 7 км. ең биік жері 803 м. тау массиві тас көмір жүйесі мен протерозой-дың гранитті интрузивтерінен түзілген. беткейлері жайпақ, тегіс болып келеді. солт. беткейінен құланөт-пес өз., оңт-нен сарысу өз-нің салалары бастау алады. қызғылт қоңыр топырағында жусан, боз, бетеге, бұ-талар өседі. беткейлері жайылымдыққа, шабындыққа кеңінен пайдаланылады. АЙҒЫРқИЯқ, е р к е к қ и я қ , қ ұ м қ и я қ (еly- mus gіganteus) – астық тұқымдасына жататын көп жылдық тамыр сабақты шөптесін өсімдік. қазақстан-ның барлық жазық аймақтарында, құмды, құмайт далаларында, сортаң жерлерінде, шабындықтарында өседі. биікт. 50 – 100 см, сабағы тік, қырлы, тықыр, тамыры ұзын, төселмелі келеді. жапырағы таспа тә-різді, үстіңгі беті бұдырлы, сұрғылт жасыл түсті бола-ды. масақгүлі қалың, жасыл күлгін түсті, 3 – 6 гүлден тұрады. өсімді (вегетативті) жолмен және тұқымынан көбейеді. жемісі бір тұқымды. тұқымында 11% белок, 12 – 18% протеин бар. а. – құнарлы мал азығы, сон-дықтан гүлдемес бұрын сүрлем, пішендеме даярлау үшін шабылады. биол. бағалы қасиеттеріне байла-нысты будандастырып, өнімді өсімдіктер алу үшін де пайдаланылады. а. құмды бекіту үшін және жайылым өсімдігі ретінде кейбір аймақтарда қолдан өсіріледі.АЙҒЫРқҰМ – зайсан көлінің шығысындағы қара ертіс өз-нің сол жағалауында орналасқан құмды ал- қап. шығыс қазақстан обл. жерінде. теңіз деңгейінен 560 м биіктікте жатыр. а-ның ұз. 35 – 40 км, ені 12 – 15 км. а. – төрттік дәуірдегі шөгінділерден құралған қы-ратты жазық. өсімдіктерден жүзгін, құм жусаны, қияқ өседі. климаты континенттік, қысы суық –34 – 40°с, ал жазы құрғақ, орташа темп-расы 24°с, ең жоғары темп-расы 40 – 42°с. жауын-шашын аз түседі, көбіне нөсер түрінде болады. оның жылдық мөлш. 200 мм. а. күзгі және қысқы жайылым ретінде пайдаланылады.АЙДАБОЛ – ақмола обл. зеренді ауд. викторовка а-ның шығысын ала орналасқан көл. теңіз деңгейінен 427,0 м биіктікте жатыр. аум. климат жағдайларына

маңғыстау обл-нда батыс қаратауда кездесетін сирек түр болып саналады, сондықтан облыстың «қызыл кі-табына» енгізілген. АЗЫНАБАЙ-ТАЙПАқ ЖАЗЫҒЫ – батыс қазақ-стан обл. ақжайық ауд. жайық өз-нің сол бетінде орналасқан табиғи көлтабанды өңір. өлеңті өз-нің тартылар тұсындағы аяқ бөгенінен азынабай-тайпақ суландыру жүйесі басталады. жүйедегі арнаның жал-пы ұз. 115 км, су ағымы 2,5 м3/с. су ағымын реттегіш 73 қондырғы, мал суаратын 42 тоған бар. көлтабан жүйесіндегі шөбі шүйгін жайылымдық және шабын-дық алқаптар су мол жылдары 45 мың га-ға дейін су-ландырылады. АЙВА, б е ж е (Cydonіa) – раушангүлділер тұқым-дасына жататын өсімдік, жеміс ағашы немесе бұта; өсімдіктер туысы. қазақстанда жамбыл, оңт. қазақ-стан облыстарында 1 түрі – к ә д і м г і (сопақша) а. (с. oblonga) кездеседі. оның биікт. 3 – 4 м, жапырағы сопақша, бүтін жиекті болып келеді. ақ, қызғылт түсті ірі гүлі бір-бірден орналасады. жемісі көп ұялы, қатты, етті, дәмі қышқылтым, салм. 250 – 300 г-дай болады. а. табиғи түрде тұқымы, тамыр атпасы ар-қылы, ал мәдени түрде ұластыру, қалемшелеу, сұлатпа бұтақтары және бүршіктерін телу арқылы көбейтіледі. жемісінің құрамында 7,22 – 15,06% қант, 0,24 – 1,26% алма, лимон қышқылдары, 0,18 – 0,97% пектин заты, с витамині мен эфир майы бар. жемісі консервіленіп, тосап түрінде қайнатылып та сақталады. а. – балды өсімдік, сүрегі ұсақ ағаш бұйымдарын дайындауға пайдаланылады.АЙҒАЙ қҰМ, ә н ш і қ ұ м – іле өз. аңғарын бой-лай орналасқан үлкен қалқан және кіші қалқан тау-лары етегіндегі құмды төбе. биікт. 150 м-дей, ұз. 8 км, ені 3 км. қалқан тауларынан соғатын желдің бағыты үнемі өзгеріп отыруы нәтижесінде құм түйіршіктері електеніп, бірегей құм қоспасынан тұратын төбеге

айналған. құм суынып жел әсерінен қозғалысқа кел-ген кезде, одан кәдімгі сырнайдан шыққан таза ән ырғағына ұқсас үн естуге болады; егер жел күшейсе, реактивті ұшақтың гүрілі сияқты дауысқа ұласады. бұл табиғат құбылысы көбіне түнде шығыстан сал-қын жел соққанда естіледі. жібек жолының бойында орналасқан осы а. қ-ның үнін есту үшін жолаушылар әдейі ат басын бұрған. а. қ. табиғат ескерткіші ретінде мемл. қамқорлығына алынған. ол «алтынемел» ұлт-тық табиғи саябағы (1996 жылдан) құрамына кіреді. АЙҒЫЗ – шығыс қазақстан обл. аягөз ауд-ндағы өзен. бастауын шыңғыстаудағы ақшатау жотасының

Айдабол

айғай құм

54

АЙРАНТАқЫР МҰНАЙ КЕНІ, маңғыстау обл. же- тібай кентінен солт-ке қарай 20 км жерде орналас- қан. 20 ғ-дың 60-жылдары аумақтық геол.-геофиз. зерттеу нәтижесінде барланып, кен орны 1989 ж. ашылған. тектоник. тұрғыдан кен сыйыстырушы құ- рылым амплитудасы 30 м, бұрғыланған жыныстар- дың қалыңд. 2700 м. өнімді қабат орта юраның аален ярусына 2429 – 2449 м тереңдікте, мұнай иірімі қабаттық, мұнай су жапсары 2279 м-лік белгіде жатыр. коллектор құмтастардан құралған ашық, ашық кеуект. 16%, өткізгіштігі 0,021 мкм2, иірім қалыңд. 50 м-дей, сазды жыныстармен бүркелген. коллектордың жалпы қалыңд. 20,4 м, тиімді және мұнайға қаныққан қабаты 7,4 м. темп-расы 99°с, бастапқы қабаттық қысымы 27,48 мпа. мұнайы жеңіл, тығызд. 850 кг/м3, күкірті аз (0,08%), парафинділігі жоғары (18,5%), 1,7% ас-фальтен және 9,8% силикагелді шайыры бар. мұнай құрамындағы еріген газдар ауыр, этанды. кен 1991 жылдан бері игерілуде. АЙТАУ – шу-іле тауларының оңт.-шығыс сілемі. солт.-батыстан оңт.-шығысқа қарай 150 км-ге созы-лып жатыр. енді жері 60 км-ге жетеді. ең биік жері 1052 м (сұңқар тауы). каледон-герциндік тау құралу процесінде қалыптасқан. негізгі дені палеозойдың гнейстерінен, кристалды тақтатастан, каледондық граниттен түзілген. солт. беткейі көлбеу, оңт. қырқалы төбе болып келеді. таудың карбонаты аз саздақты боз-ғылт топырағында жусан өседі. кейбір тұстарында ши шоғырлары кездеседі.

АЙУАНТӨБЕ – қаратау жотасының орт. бөлігінде, жамбыл обл. сарысу ауд. жерінде орналасқан тау. абс. биікт. 1024 м, жер қыртысы, негізінен, протерозойдың тақтатас пен құмтастарынан түзілген. тау үсті тегістеу келген. оңт., оңт.-батысы көлбеуленіп жазыққа ұласып кетеді. солт. беткейлері шамалы тілімденген, жартас-ты. а-нің етегінде шөлді ландшафт түзілген. онда се-леу, боз, кейбір жерлерінде ши, жусан өседі. етегі жыл бойы мал жайылымына пайдаланылады.АЙЫРКӨЛ – ақтөбе обл. ырғыз ауд-нда, нұра а-ның солт-нде, өлкейек және торғай өзендерінің түйіскен же-рінде орналасқан көл. аум. 45,5 км2, ұз.21,4 км, ені 2,7 км. тереңд. 4 м-ден астам. жағалауы жазық. батысынан ұз. 10 км-ге жететін өзен ағып шығады. суы ащы. қазанның аяғы мен қарашаның басында суы қатып, сәуірдің 2-жар-тысында ериді. көлде табан балық өседі. жазда көл жа-ғалауы демалыс орны ретінде пайдаланылады.АЙЫРқЫЗЫЛ – ақтөбе обл. ырғыз ауд. торғай қолатының оңт.-батысындағы құмды алқап. теңіз

байланысты 15,3 км2-ден 35 км2-ге дейін өзгеріп оты-рады. орташа ұз. 5,7 км, енді жері 3,9 км, жағалау бо-йының ұз. 15,2 км, ең терең жері 3 м-ге жетеді. жағала-уында ені 100 – 150 м-ге дейін қоға аралас қамыс өседі. суы тұщы, мал суаруға, т.б. шаруашылық қажетіне пайдаланылады. а. көлінің солт-нде зеренді, оңт-нде сандықтау және жақсы түкті орманды таулар қоршап жатыр. көлге шығысынан аршалы өз., батысынан жабай өз-нің бір тармағы келіп құяды. батыс бойымен көкшетау – атбасар автомоб. жолы өтеді. жол бойын-да айдабол атты кент орналасқан. би атымен аталған көлге жақын жерде қола және темір дәуірінен (б.з.б. 5 – 4 ғ-лар) сақталған зираттар тобы кездеседі.АЙДАРШӨП (Corуdalіs) – көкнәр тұқымдасына жа-татын екі немесе көп жылдық шөптесін өсімдіктер туысы. қазақстанда далалы-орманды, шөлді, көбіне таулы аудандарда тараған 19 түрі өседі. тамыры ірі шар тәрізді немесе ұзынша түйнек түрінде болады. оның әр жерінен жанама тамырлар тарайды. сабағының топырақ астындағы бөлімі ұзын, сыртын түк басқан. жапырақтары үш салалы, бүтін жиекті немесе қауыр-сынды екі рет тілімденген. гүлшоғыры шашақ, кейде бұтақталған. жемісі – қынап тәрізді немесе кеңейген, көп тұқымды қауашақ. бұлар негізінен бал беретін және сәндік өсімдіктер. а-тің тамыр түйнегінде алкалоид болады, одан дәрі алынады. а-тің ішінде ең сирек кез-десетін реликт түрі – с е м е н о в а-і (C. Semenovіі). оның биікт. 35 – 75 см. бұтақталған цилиндр тәрізді тамыры бар. қауырсын тәрізді тілімденген ірі жапы-рақтары сабаққа кезек орналасады. ақшыл сары түсті гүлі тығыз, шашақты гүлшоғырына топталған. тұқы-мынан көбейеді. маусым – шілде айларында гүлдеп, тамызда жеміс береді. жылдан-жылға таралу ареалы азайып бара жатқандықтан қорғауға алынып, қазақ-станның «қызыл кітабына» енгізілген.АЙЖАН – қостанай обл. ұзынкөл ауд-ның солт.-шығысындағы көл. теңіз деңгейінен 156 м биіктікте орналасқан. аум. 14,27 км2, ұз. 5,9 км, ені 3,3 км. суы ащы. жағалауы жайпақ. су деңгейі көктемде көтері-ліп, шілде – тамыз айларында төмендейді. қуаңшы-лық жылдары құрғап қалады. қарашаның ортасында суы қатып, сәуірдің 2-жартысында ериді. суы тек мал суаруға жарамды.АЙКЕНЕ қҰМЫ – жамбыл обл-ның батыс бөлігін-дегі құмды алқап. қаратау жоталарының солт.-шығыс жағындағы талас өз-нің төм. салалары мен мойынқұм құмының аралығында орналасқан. ұз. 80 км-ге жуық, ені 35 км, жалпы аум. 3200 км2. құм алқабының оңт. жатаған жонды, солт. төбелі болып келеді. климаты тым континенттік. қаңтардағы ауаның темп-расы –8 – 10°с, шілдеде 25 – 27°с. жауын-шашынның орташа мөлшері жылына 150 – 200 мм. негізінен сексеуіл, жүзгін, эфедра, жусан, ал сортаң жерлерінде қара сек-сеуіл, күйреуік өседі. а. қ. мал жайылымы үшін пай-даланылады.АЙМАН – қарағанды обл. қарқаралы ауд-ның оңт. шетін ала орналасқан шатқал. шатқалды шоқабай, құсақ өзендері және жазда тартылып қалатын арна-лар кесіп өтеді. солт.-батыстан оңт.-шығысқа қарай 25 – 30 км-ге созылып жатыр, ені 5 – 7 км. теңіз дең-гейінен 770 – 830 м биіктікте. делювийлі-пролювийлі шөгінділер жауып жатқан тас көмір жыныстарынан түзілген. бозғылт қоңыр топырақты өңірінде бетеге, селеу, бітік шалғын өседі.

Айдаршөп

айтау тауы

55

топырақты, орманды жерде күлгін болып келеді. да-лалы жазықта шоққайың, қарағай, шалғын, қыратты жерінде қарағайлы-қайыңды тоғайлар, өзен бойла-рында айрауық, қызыл селеу, қарақат, таңқурай, т.б. аралас шөптесіндер өседі. ашық дала негізінен егіс-тікке, шабындық және жайылым ретінде пайдаланы-лады. аңдардан қасқыр, түлкі, қоян, елік, бұлан, тиін; құстардан қаз, үйрек, аққу, қызғыш, құр, тауқұдірет, жылқышы мекендейді; балықтан табан, шортан, ала-

бұға бар. ірі елді мекендері саумалкөл, антоновка, арықбалық, имантау. аудан тұрғындары негізінен егіншілікпен, мал өсірумен айналысады. а. ш-на пайдаланылатын жер аум. 735,5 мың га, оның ішінде егістік 378,2 мың га, шабындық 25,5 мың га (2011), жайылым 285 мың га. орманды алқап 142 мың га, 29,9 мың га жерді өзен-көл алып жатыр. аудан орт. сау-малкөл а. арқылы қостанай – көкшетау – қарасу т. ж. өтеді. автомоб. жолы саумалкөл а-н ішкі елді мекен-дер арқылы көкшетау, новоишим, тайынша т. ж. бе-кеттерімен, шалғайдағы а-дармен байланыстырады. а. а-нда 26 археология, 15 тарихи ескерткіш тіркелген. мұнда респ. дәрежеге ие батай елді мекені, сонымен қатар айғаным қонысы (уәлиханов қонысы), қарасай батыр мен ағынтай батыр мемориалды кешені бар.АЙЫРТАУ БЕЛГІ ТАСЫ, қарағанды обл. ұлы-тау ауд-ндағы ұлытау а-на жақын, айыртау етегінде орналасқан. 1992 ж. қР жоғ. кеңесінің ұлт және мәдениет мәселелері жөніндегі к-тінің жезқаз-ған – ұлытау өңірінде өткізілген көшпелі мәжілісіне қатысушылар қойған белгі тас. оған «қазақ халқының бірлік тұтастығын паш ететін оқиғалардың ескерткіші ретінде қойылды» деп жазылған. сол белгі тас ба-сында 1993 ж. қР-ның президенті н.ә.назарбаевтың қатысуымен жиын өткізілді. осы жерде 2005 ж. «қа-зақстан мемлекеттігінің тұтастығы мен халықтар бір-лігі» монументі бой көтерді. АқАДЫР – сарыарқаның оңт-нде, балқаш қ-ның солт.-шығысында 40 км жерде орналасқан тау. то- қырауын өз-нің жағасында, батыстан шығысқа қарай 17 км-ге созылып жатыр. ең биік жері 583 м, ені 5 км. беткейлері жайпақ, түпкі жыныстары жалаңаштанып жер бетіне шығып жатыр. ерте ортаңғы тас көмір кезеңінің гранитоид жыныстарынан түзілген. сор-таңды сұр қоңыр топырағында жусан, бұйырғын, баялыш өседі. оңт. беткейінде бұлақтар және тұщы сулы құдықтар бар.

деңгейінен 130 м биіктікте. ұз. 32 км, ені 14 км. жал-пы аум. 284 км2. жүзгін, құмыршық, ақ селеу, еркек шөп, ақ жусан, жиде, т.б. шөптесіндер өседі. а. жыл бойғы мал жайылымы.АЙЫРТАУ – қарағанды обл. жеріндегі тау сілемдері. оның бір бөлігі қарқаралы ауд-ндағы қарасор көлі-нен (солт.-батысында) 10 – 15 км жерде орналасқан. абс. биікт. 814 м (шарықты шоқысы). ұз. 50 км, ені 10 км. девон жыныстарынан тұрады. күңгірт қара қоңыр топырағында тобылғы, қараған, бетеге, сұлы-бас, жусан, т.б. өседі. а-дың екінші бөлігі ақтоғай ауд-ндағы талды өз-нің қызылқой мен бабан бастау-лары аралығында орналасқан. ұз. 7 – 8 км, абс. биікт. 894 м. тас көмір дәуірінің гранитоидтарынан тұрады. қиыршықты күңгірт қара қоңыр топырағында сұлы-бас, қызғылт селеу, бұталар өседі. етегінде бұлақтар жиі кездеседі.АЙЫРТАУ – солт. қазақстан обл. айыртау ауд-ндағы имантау және шалқар көлдері аралығында орналас-қан тау. ең биік жері 555 м. ұз. 25 км. а. көл қазан-шұңқырлары, өзен аңғарлары мен сайлар бөліп жатқан бірнеше шоқылар мен төбелерден тұрады. силур гра-

ниттерінен түзілген, бетін плиоцен шөгінділері жауып жатыр. сұр топырағында қарағай, қайың, қараған, то-былғы және түрлі шөптесіндер өседі. тау ішінде суы тұщы шағын көлдер бар.АЙЫРТАУ АУДАНЫ – солт. қазақстан обл-ның оңт.-батысындағы әкімш. бөлініс. жер аум. 9,6 мың км2. тұрғыны 47,7 мың адам, орташа тығызд. 1 км2-ге шаққанда 5,7 адам шамасында (2010). әкімш. орт. – саумалкөл а. көкшетау қыратының солт.-батыс бөлігін алып жатыр. жер қыртысы батыста есіл өз-нің аққан-бұрлық, иманбұрлық салаларымен, солт-нде қазан-шұңқырлармен тілімденіп, ойлы-қырлы болып келеді. батысында имантау (661 м), жақсы жалғызтау (730 м) және сырымбет сияқты таулы-жоталы әсем аймақ орналасқан. климаты континенттік, қысы суық, жазы ыстық келеді. қаңтардың орташа темп-расы –17 – 18°с, шілдеде 18 – 20°с. жауын-шашынның жылдық орташа мөлш. 300 – 350 мм, орманды-таулы бөліктерде 370 мм. аудан жерінен аққанбұрлық, бабықбұрлық, иманбұрлық (есіл өз-нің оң салалары) ағып өтеді. жақсы, жалғызтау, имантау, шалқар, саумалкөл, үл-кен қоскөл, т.б. тұщы көлдер орналасқан. аудан жері орманды-далалы аймаққа жатады. топырағы – қара

Ақадыр

айыртау тауындағы орман

аудандағы жақсы көлі

56

а. б-тың ұсталғаны туралы мәлімет жоқ. а. б-тың еті өте дәмді, кәсіптік маңызы жоғары. а. б. халықар. табиғат қорғау одағының және қазақстанның «қызыл кітабына» енгізілген.АқБАС – есіл алабындағы тұщы көл. солт. қазақ-стан обл. айыртау ауд-ның сырымбет а-нан солт.-батысқа қарай 2 км жерде, теңіз деңгейінен 220,4 м биіктікте жатыр. аум. 11,08 км2, ұз. 6 км, енді жері 3,1 км, жағалау бойының ұз. 19,0 км, су жиналатын алабы 110 км2. көлдің жағасы жайпақ, түбі лайлы. жағалау бойының кей жерінде қамыс, құрақ өседі. су жинала-тын алабының 20%-ға жуығы жыртылған. қар және жер асты суларымен толысады. АқБАС ЕМЕНШӨП (Teucrіum polіum) – еріндігүл- ділер тұқымдасы, еменшөп туысына жататын шала бұта. қазақстанда тек маңғыстаудың құрғақ төбеле- рінде, сазды және тасты тау баурайларында, шөгінді жерлер мен құм шеттерінде өседі. биікт. 5 – 30 см, кіндік тамырлы өсімдік. сабақтары түп жағынан кө-теріліп өсіп, жоғарылаған сайын сыпыртқы немесе қалқан тәрізді бұтақталып кетеді. жапырақтары тас-па не қандауыр тәрізді, ұз. 0,5 – 3 см, ені 1,8 мм-дей. тостағанша жапырақшалары қысқа түтікті қоңырауға ұқсас, сыртын қалың ақталшықтар жапқан, жолақты. күлтесі тостағаншадан ұзындау, сырты талшықты-жалбырақ. аталықтары гүлден сәл қылтиып шығып тұрады. гүлдері ақшыл не сарғыш түсті, жалған күл-тебас гүлшоғырына топталған. маусым – шілде айла-рында гүлдеп, тамыз – қыркүйекте жеміс береді. а. е-тің таралу аймағы өте аз болғандықтан маңғыстау обл-ның «қызыл кітабына» енгізілген.АқБАС қАЗ (Eulabeіa іndіca) – қазтәрізділер отряды-ның үйректер тұқымдасына жататын қаздың бір түрі. орт. азияның биік таулы аймақтарында (алтай, тянь-шань, памир, алай), көлдер мен өзендердің аңғарын мекендейді. басы мен мойнындағы қауырсыны ақ түсті болғандықтан ақбас қаз деп аталған, кейде биік таулы аймақтарда кездесетіндіктен «тау қазы» деп те атайды. а. қ-дың салм. 2 – 3 кг, аяғы біршама ұзындау келеді, құрлықта жылдам жүріп, тез жүгіре алады. тіршілігі-нің көп уақыты құрлықта өтеді, түлеген кезде ғана суда жүзіп жүреді. су жағалауындағы өсімдіктердің тамы-рымен, жапырағымен, тұқымдарымен, балдырлармен, кейде ұсақ омыртқасыз жәндіктермен қоректенеді. қа-зақстанның оңт.-шығыс аймағындағы (алматы, жар-кент, Райымбек өңірінде), зайсан қазаншұңқырының сулы-батпақты жерінде кей жылдары кездесіп қалады. соңғы жылдары саны азайған, қорғауды қажет етеді.АқБАС қҰМАЙ (Gyps fulvus) – сұңқартәрізділер отряды, қырғилар тұқымдасына жататын жыртқыш құс. қазақстанда негізінен іле, күнгей, теріскей және жетісу (жоңғар) алатауларында кездеседі. бірақ ұясы шолақ тауларынан ғана табылған. денесінің ұз. 1,12 м, қанатының ұз. 68 см, қанатын жайғанда ұз. 2,56 м, құйрығының ұз. 30 см. түсі ақшыл сары, қо-ңыр. отырықшы құс. жұп құрып (2 – 5 кейде 20) тір-шілік етеді. ұясын тік жарлардың қуысына бір-бірінен 30 – 50 м жерде салады. көбеюі жөнінде деректер ша-малы. жұмыртқасын ұябасары мен шәулісі кезектесіп басады. өлекселермен қоректенеді. а. қ-дың таралу аймағы өте аз, саны жылдан-жылға азаюына байла-нысты алматы обл-ның «қызыл кітабына» енгізілген.АқБАСТАУ – қарағанды обл. қарқаралы ауд-ның батысындағы өзен. шет ауд-ның солт-ндегі жақсы

АқАЖАНСАЙ ДАРИЯ – қызылорда обл. қазалы ауд-ндағы сырдария өз-нің тармағы; ескі құрғақ арна. ұз. 72 км. қар ерігенде ғана арнасымен су ағады. осы аймақта болып тұратын күшті желдің әсерінен а. д. арнасы бастапқы көрінісін мүлде өзгерткен. табаны кең әрі тегіс, саяз. арнасының басым көпшілігі үрінді құмға толған. құм төбелер мен шағылдар тікелей арнаға тіреліп жатады. Ақ АМУР (Ctenopharyngodon іdella) – тұқы тұқым- дасына жататын тұщы су балығы. қазақстанда бал-қаш – іле су алабында, сырдария өз-нде жерсіндірілген. дене тұрқы 1 м, салм. 32 кг-нан асады. тұрқы жұмыр- лау, мұртсыз, маңдайы жалпақ, аузы сәл төмен қараған. 3 – 6 жасында жыныстық жағынан жетіледі. мамыр – шілде айларында өзен ағысымен жоғары өрлеп, уылды-рық (2,5 млн-ға дейін) шашады. уылдырық ағыспен ағып су қабатында дамиды. шабақтары балдырлармен, ұсақ су жәндіктерімен, ал ересектері су өсімдіктерімен (қа-мыс, қоға, т.б.) қоректенеді. а. а. – кәсіптік маңызы бар балық. тоғандық балық ш-нда шабағымен өсіріледі.АқБАқАЙ АЛТЫН КЕНІ, жамбыл обл. мойын-құм ауд. мойынқұм а-нан солт.-шығысқа қарай 60 км жерде. 1968 ж. геолог д.дүйсенбеков ашқан. кен орны негізгі 5 тік құлайтын (басты, түкен, т.б.) және 9 көлбеу жатқан желілерден тұрады. желілердің ұз. 250 м-ден 600 м-ге дейін, қалыңд. бірнеше см-ден 1,5 – 2 м-ге жетеді. олар жан-жағынан березит тау жынысы-мен қоршалған кварц-желілі өзек түзейді. кентас 900 – 1300 м тереңдікке дейін таралған. кен түзілу про- цесі габбропорфирит және ашафит дайкалары жы-ныстарды жарып шыққаннан кейін, алтын-сүрмелі минералданумен аяқталған. кен қызылжар интрузивті кешенінің ішінде және девон жанартаутекті шөгінді жыныстарының бойында қалыптасқан. кен орнында алтынның 4 түрі кездеседі: 1) арсенопирит минералы бойындағы ұнтақдисперсті алтын; 2) кварцтағы сеппе, ұя, желі түрінде шоғырланған бос алтын (өлшемдері 0,01 – 0,1 мм-ден бірнеше мм-ге дейін); 3) кварц-кар-бонатты желілердегі түйіршік және қабыршақ түрін-дегі алтын; 4) гипергендік процеспен байланысты қабыршақты және дендритті алтын. алтынның орта-ша мөлшері жер бетіне жақын аралықта аса жоғары – 60 – 109 г/т, ал 500 – 600 м тереңдікте 7 – 10 г/т-ға дейін төмендейді. а. а. к. қазақстандағы ірі кен орны қатарына жатады, оның негізінде ақбақай кен байыту комб. салынған.Ақ БАЛЫқ (Stenodus leucісhthуs) – албырттәрізділер отрядының ақсахалар тұқымдасына жататын балық. қазақстанда а. б-тың тіршілік ету ортасына байла-нысты бұқтырма – зайсан (ертістің орта және жоғ. ағысы) және еділ (каспий т-нің солт. мен жайық өз. бойы) популяциялары бар. а. б-тың дене тұрқы 1 м, салм. 10 – 30 кг-дай. денесі ұзын, басы сүйір, аузы үлкен, жағында өте майда тістері орналасқан. желкесі мен арқасы көкшіл сұр, бүйірі мен бауыры күмістей аппақ болады. 5 – 6 жасында жыныстық жағынан жеті-леді. қазан – қараша айларында, судың темп-расы 0,2 – 6°с-қа жеткенде, ірі уылдырығын (300 мыңға дейін) өзендердің ағысты, ірілі-уақты тасты жеріне, 1,5 – 2 м тереңдікте, әдетте 2 жылда бір шашады. ұрығы 6 айда дамиды. а. б. – жыртқыш балық. оның 2 айлық шабағы басқа балықтардың дернәсілімен, ересектері майда ба-лықтармен және олардың шабақтарымен қоректенеді. саны өте азайып кеткен. 1960 жылдан жайық өз-нен

Ақажансай

57

көбейе бастады. а. т. қорғауға алынып, қазақстанның «қызыл кітабына» енгізілген.АқБАС ҮЙРЕК (Oxyura leucocephala) – қазтәрізді-лер отрядының үйректер тұқымдасына жататын су құсы. қазақстанның атырау, ақтөбе, қостанай, пав-лодар, ақмола, қызылорда, жамбыл облыстарындағы суқоймаларын, қалың шөп өскен айдын көлдер мен өзен жағаларын мекендейді. қанатының ұз. 15 – 17 см, салм. 500 – 900 г. қоразы – қара сұр түсті, басы ақ, мойны мен төбесі қара, тұмсығы көгілдір. мекиенінің басы қоңыр, көзінің жоғары жағында ақ жолағы бар. басқа үйректерден айырмашылығы – жүзіп жүргенде құйрығын тік ұстайды, жақсы сүңгиді, құрғақта жүре алмайды. ұясын су бетіндегі қамыс арасына салады. басқа үйректердің ұяларын да пайдалана береді. ме-киені 6 – 10 ірі (салм. 80 – 100 г) жұмыртқа басады. шілде – тамызда балапандарын ұшырады. су өсім-діктерімен және су жәндіктерімен қоректенеді. а. ү. – жыл құсы. қазан айында жылы жаққа ұшып кетеді. пәкстан, иран, түркия жерлерінде қыстайды. сәуір – мамыр айларында қайта оралады. а. ү. тіршілігі әлі то-лық зерттелмеген. санының жылдан-жылға азаюына байланысты қорғауға алынып, қазақстанның «қызыл кітабына» енгізілген. АқБАСШӨП (Karelіnіa) – күрделігүлділер тұқымда-сына жататын көп жылдық шөптесін өсімдіктер туысы. қазақстанның шөлді аймақтарында кең таралған. оның қазақстанда к а с п и й а. (k.copsіa) түрі ғана бар. ол сор, сортаң топырақты жерлерде, өзен-көл жағалаула-рында, көшпелі, сусымалы құмды аймақтарда өседі. биікт. 1,5 м-дей. тік, қырлы сабағына бұтақтары кезек орналасады. жапырағы қалың, жиегі бұдырлы келеді, гүлшоғырына дейін жапырақтанады. сағақсыз жапы-рақшалары (ұз. 2 – 6 см, ені 0,5 – 2 см) сабақты орай ке-зектесіп орналасады. ұсақ гүлдері себет гүлшоғырына шоғырланады. маусым – шілде айларында гүлдейді. тамызда жеміс береді. а-ті мал сүйсініп жейді.АқБАУЫР БҰЛДЫРЫқ (Pterocles alchata) – кеп- тертәрізділер отрядының бұлдырықтар тұқымдасына жататын құс. ақтөбе, қызылорда, оңт. қазақстан, жамбыл, алматы облыстарының шөл-шөлейтті аудан-дарында мекендейді. қанатының ұз. 19 – 21 см, салм. 225 – 290 г. денесінің үстінде сары түсті сұр теңбілдері бар. қара жолақпен көмкерілген жемсауы мен төсі қызғылт күрең түсті. басқа бұлдырықтардан бауыры-ның ақ болуымен ерекшеленеді. ұшқанда көмекейден дыбыс шығарады. құмды жерлер мен оған іргелес жатқан тақырларды ұялайды. ұясын жерге кішкене шұңқыр жасап салады. мамыр – шілдеде қоразы мен мекиені 2 – 3 жұмыртқаны кезектесіп басады. бала-пандарын да ұядан бірлесіп ұшырады. түрлі өсімдік-тердің тұқымдарымен, жемістерімен, жәндіктермен қоректенеді. тұщы, ащы суды да іше береді. күніне 2 рет су іздеп 20 – 30 км жерге ұшып барады. а. б. – жыл құсы. тамыз айынан бастап үлкен топ құрайды. қыр-күйек – қарашада жылы жаққа ұшып кетеді. көктемде қайта оралады. а. б-тың тіршілігі толық зерттелмеген. таралу аймағы тарылып, санының азаюына байла-нысты қорғауға алынып, қазақстанның «қызыл кіта-бына» енгізілген.АқБАУЫР ЖАРқАНАТ (Otoucterіs hemprісhі), қол-қанаттылар отрядының жалтыртұмсықты жарқанаттар тұқымдасына жатады. қаратаудың батысындағы ақмешіт үңгірінен және үстірттегі қарамая тауынан

қаражал тауының бұлақтарынан басталып, жуантөбе, егізқызыл тауларының батыс тұсында нұра өз-не құяды. ұз. 83 км, су жиналатын алабы 1570 км2. жыл-дық орташа су ағымының мөлш. 0,18 м3/с. сол жағы-нан айнасу, қамыстыбұлақ, оң жағынан қасқақұдық сияқты ұзынды-қысқалы 8 сала құяды. суы жыл бойы ішуге жарамды. желтоқсанның 1-жартысында суы қатып, сәуірдің 1-жартысында мұзы ериді. аңға-рының шалғындық ақшыл қара қоңыр топырағында бидайықты шалғын, тал бұталар, алабының қыратты жерінде бетеге, қызғылт селеу, т.б. өседі. жайылмасы шүйгін шабындық болғандықтан жайылым ретінде пайдаланылады.АқБАСТЫ – арал т-нің солт.-шығысында, жағалаудан 12 км жерде, солт.-батыстан оңт.-шығысқа қарай созы-лып жатқан бұрынғы арал. жер аум. 8 км2, ұз. 10 км, ені 1,3 км. а-ның жер бедері жазық, құмдақты шөгінді-лерден түзілген. кезінде сан түрлі құстар мекендеген, суы балықтарға бай болған, жағалауында ну қамыс, қоға өскен а. теңіз суының саяздануына байланысты көршілес жатқан қосарал, күшжетпес (құсжетпес), қараарал және орысқамыс ауылдарымен бірігіп, теңіз жағалауына айналған.АқБАС ТЫРНА (Anthropoіdes vіrgo) – тырнатәрізділер отрядына жататын құс. батыс қазақстан, ақтөбе, қос-танай, ақмола, павлодар, қарағанды, шығыс қазақ-стан, алматы, жамбыл, қызылорда облыстарындағы далалы және шөл-шөлейтті аймақтарды мекендейді. басқа тырналар тұқымдасына қарағанда а. т-ның де-несі кіші болып келеді. шекесінде айдар тәрізді ұзын ақ қауырсындары бар. қанатының ұз. 42 – 54 см, салм. 2 – 3 кг-дай. басы, мойнының асты мен омырауы қара, ал басқа қауырсындарының түсі көкшіл сұр болады. құс ойнағы кезінде өздеріне тән қимыл-қозғалыстар жасап, «тырналар биін» билейді. жұптасып, жерді аздап шұңқырлап, оған құрғақ шөп төсеп, ұя салады. мекиені мен қоразы 1 – 2 жұмыртқаны 28 – 30 күндей кезектесіп басады. а. т. – жыл құсы. қыркүйек – қа-занда жылы жаққа ұшып кетеді. солт.-шығыс африка, палестина, ирак, үндістан, пәкстан, бирма жерле-рінде қыстайды. өсімдік дәнімен, бүршігімен және ұсақ жәндіктермен қоректенеді. тың және тыңайған жерлерді игеру жылдары ұялау мекені тарылып, саны күрт төмендеді. бірақ 1970 – 80 ж. саны қайтадан

Ақбауыр

ақбас тырна

58

тұста арнасы кеңейеді. берел (бергіел) а. тұсында бұқ-тырма өз-не құяды. қар, мұздықтармен толығады. суы қараша айының 2-жартысында қатып, мамыр айында мұзы ериді. өзен аңғарында қарағай, самырсын, терек, қайың ормандары өседі. аңғары мал жайылымына пай-даланылады. АқБЕТ ТАУЫ – сарыарқаның солт.-шығысындағы баянаула тауларының ең биік сілемі. павлодар обл. баянауыл ауд-ның жерінде орналасқан. ең биік жері 1026 м. батыстан шығысқа қарай 17 км-ге созылып жатыр, ені 5 – 7 км. беткейлері құзды-қиялы, жартас-ты және жақпартасты болып қатты тілімденген. силур мен девон дәуірінің кристалды гранит, сиенит, порфи-

рит, тақтатас жыныстарынан түзілген. беткейлерінде қарағай, арша және тобылғы, т.б. бұталар, етегінде қайың, терек, тал өседі. торайғыр, жасыбай, сабын-дыкөл көлдері а. т-ның баурайында орналасқан. бұ-лақтар көп. табиғаты сұлу.Ақ БӨКЕН, к и і к (Saіga tatarіca) – жұптұяқтылар отрядының бөкендер туысына жататын, тұлғасы ірі, қойға ұқсас, дөңес тұмсықты, күйіс қайыратын түз жануары. а. б-нің қазба қалдықтары плейсто-цен қабатынан батыс англиядан шығыс аляскаға дейінгі аралықта табылған. а. б-дер моңғолияда, қалмақ даласы мен қазақстанда ғана сақталған. Республикамызда а. б-дердің бір-бірінен жеке-дара бөлінген бетбақдала – арыс, үстірт және еділ – жайық деген топтары мекендейді. текелерінің дене тұрқы 126 – 150 см, салм. 37 – 49 кг, ал ешкілері кішірек, дене тұрқы 109 – 127 см, салм. 22 – 37 кг-

ұсталған. тасты, сазды жарларды мекендейді. денесі ірі, тұрқы 66 – 82 мм, қол сүйегінің ұз. 59 – 66 мм, арқасы құм түстес, бауыры ақшыл болады. құлақ қалқаны жалпақ әрі өте ұзын, үшкір келеді. ұясын жартастарға және тұрғын үйлердің қабырғаларындағы жарықтар мен қуыстарға салады. көктем мен жазда еркектері жеке-жеке, ұрғашылары топталып тіршілік етеді. жемтігін күн бата аулайды. көбіне жемтігін жер бетінен 2 – 3 м биіктікте ұшып жүріп ұстайды. негі-зінен қоңыздармен, инеліктермен және көбелектермен қоректенеді. жылына бір рет көбейеді. маусымның ба-сында көбіне ұрғашысы 2 жарқанат табады. а. ж-тың тіршілігі әлі толық зерттелмеген. сирек кездесетін түр болғандықтан қорғауға алынып, қазақстанның «қы-зыл кітабына» енгізілген.АқБАУЫР ҮҢГІРІ – қола дәуірінің ескерткіші. шығыс қазақстан обл. ұлан ауд. бестерек а-ның солт-нен 3 км жерде ақбауыр тауының етегіне ор-наласқан. жүйелі зерттеу жұмыстарын 1970 – 90 ж. қР ға археол. экспед. (жетек. з.самашев) жүргізді. үңгір қабырғасындағы қызыл күрең охрамен салын-ған суреттер б.з.б. 3-мыңжылдықтың басына жатады. төбесі қуыс, іші конус тәріздес күркеге ұқсайтын үңгір, әсіресе, оның кіре берісіне қарсы суреттер са-лынған негізгі қабырғасы көп адам табынатын, киелі орын болған. үңгір таудың етегінен 5 – 6 м биік ор-наласқан. оның алдындағы алаңда жылдың белгілі бір мерзімінде (жыл басы – наурызда) үлкен діни жиындар, құрбандық шалу, т.б. рәсімдер өткізілген. суреттердің мазмұны өте күрделі. композицияның се-мантик. орталығында қос аяқты арба, өгіз, таутекенің суреттері бейнеленген. олардың айналасында әр түрлі ирек сызықтар, нүктелер, үшбұрыштар, төртбұрыштар және адамдар, үш-төрт күрке бейнеленген. Эне-олит, қола дәуірлерінде салынған бұл суреттер жер-дің құнарлы болуын, мал-жанның өсіп-өрбуін тілеу мағынасын білдіреді. сол кездегі діни ғұрып бойынша өлген адам қабіріне қос аяқты арбаны бірге қойған. ол адамдардың жанын, рухын басқа дүниеге тасымалдай-тын құрал деп саналған.АқБЕЙІТ АЛТЫН КЕНІ, ақмола обл. астрахан ауд-нда жалтыр т. ж. ст-нан шығысқа қарай 12 км жер-де орналасқан. 1933 ж. геолог а.к.комиссаров ашқан. қорының шектеулігінен онда ірі тау-кен өндірісі ұйымдастырылмаған, кенді негізінен жеке артельдер өндірді. кен орны қойнауынан 10 т-дан астам алтын алынған. а. а. к. кварц-желілі кендерге жатады, ол ор-довиктің жанартаутекті-шөгінді жыныстарының және шток пішінді диорит интрузивтерінің ішінде жатыр. кен денелерінің ұзындығы ондаған метрден 300 – 500 м-ге дейін жетеді, қалыңд. 0,3 – 0,5 м болады. жер асты қазбалары кварцты желілерді 120 м тереңдікке бойлайды. алтын негізінен микронмен өлшенетін ұнтақ түрінде ғана таралған. ұсақ түйір, жұқа қабыр-шақ түрінде көзге көрінетін алтын сирек кездеседі. балансты кентастардағы алтынның орташа мөлш. 32,3 г/т. а. а. к-нде алтыннан басқа пирит, халькопирит, ар-сенопирит, сфалерит, галенит, висмут, электрум, таза күміс кездеседі. олардың кендегі жалпы мөлш. 3 – 5%-ға дейін.Ақ БЕРЕЛ (бергіел) – шығыс қазақстан обл. қатонқа-рағай ауд-ндағы өзен. бұқтырма өз-нің оң саласы. ұз. 65 км. бастауын қатын жотасының мұздықтарынан алады. тік тау шатқалдарымен ағып, қара берел өз-не қосылған

Ақбауыр

ақбет тауы

ақ берел өзенінің ортаңғы ағысы

59

зінен іле өз.) және жер (ақдала жазығы) ресурстарын толық пайдалану мақсатында салынған. құрылыс жұмыстары 1965 ж. басталды. ақдала жазығы қап-шағай су бөгенінің пайдалануға берілуіне байла-нысты дәнді дақылдар (негізінен күріш) егілетін ірі өңірге айналды. ондағы суландыру жүйесінің жал-пы ұз. 2570 км, су жинау жүйесінің ұз. 216 км. а. с. ж-не 2 ірі – тасмұрын және бақанас суландыру ал-қаптары енеді. тасмұрын суландыру алқабы 1967 ж., ал бақанас суландыру алқабы 1974 ж. пайдалануға берілді. олар орта есеппен тиісінше 14 мың га-ға және 11 мың га-ға жуық жерді суландырады.Ақ ДЕГЕЛЕК (Cіconіa cіconіa) – дегелектер тұ-қымдасына жататын ірі ақ құс. ол қазақстанда оңт. қазақстан мен жамбыл облыстарында ғана кездеседі. соңғы деректер бойынша қазақстанда 15 – 30 жұптай ғана а. д. бар. кейбір еуропа елде-рінің зоол. бақтарында өсіріледі. тұмсығы түзу, ұшына қарай үшкірлеу келеді. қанатының ұз. 58 – 61 см, салм. 3,5 – 4 кг. қанаты қара, тұмсығы мен сирағы қызыл, мекиенінің дене тұрқы қоразынан гөрі кішілеу әрі тұмсығы жіңішкелеу болып келеді. а. д. тұмсықтарын бір-біріне тиістіріп қана дыбыс шығарады. ұшқан кезде мойынын алға қарай со-зып ұшады. а. д. – жұбын жазбай, бір орынға бір-неше жыл қатарынан келіп, елді мекендерге жақын су айдындарының маңындағы шалғынды, батпақты жазық аңғарларға ұя салады. жыныстық жағынан 2 – 3 жылда жетіледі. жылына 1 рет 2 – 5 жұмыртқа салып, оны 32 – 34 күндей мекиені мен қоразы ке-зектесіп басады. балапандарын ұядан 70 – 72 күнде ұшырады. а. д. ұсақ жәндіктермен, сондай-ақ жылан-мен, көлбақамен, құрбақамен және кемірушілермен қоректенеді. а. д. – жыл құсы. тамыз – қыркүйекте жылы жаққа қоныс аударады. африка, азияның оңт-нде қыстап шығады да, наурызда қайта ұшып келеді. кейбір зерттеушілер а. д-ті «ләйлек» деп жазады, қазақ халқы оны «дегелек» деп атайды. себебі, а. д. құсына байланысты халқымызда мақал-мәтел, аңыз-әңгімелер көптеп кездеседі. (мыс., «жылқының жа- уы – бөгелек, жыланның жауы – дегелек», «дегелек келді жаз болды, бала-шаға мәз болды»). қазақ халқы а. д-ті киелі құс деп есептейді де, оның ұясын бұзуға, жұмыртқасын алуға, атуға мүлде рұқсат етпейді. а. д. санының азаюына байланысты қорғауға алы-нып, қазақстанның «қызыл кітабына» енгізілген.АқДӨҢ – ерейментаудың оңт. сілеміндегі тау. қара-ғанды обл. осакаров ауд-ның солт. шетінде. ең биік жері 899 м. солт-тен оңт-ке қарай 14 км-ге созылып жатыр, ені 3 – 7 км. биік тұсы үлкен шоқы тәріздес. тау протерозой және девон жыныстарынан түзілген. қызғылт қоңыр топырағында қау, бетеге мен көде, түрлі шөптесіндер, тауаралық аңғарларда қайың, көк терек ормандары, шілік өседі.АқДӨҢ (ақдің) қОРЫқШАСЫ – респ. маңызға ие зоол. қорықша. қарағанды обл-ндағы ерейментау тауының орт. бөлігінде 1971 ж. ұйымдастырылған. аум. 3000 га. қорықшаның аты кейбір әдебиеттерде «белодымский» деп те айтылады. қорықша жері ар-қылы батыстан шығысқа қарай тасбұлақ өз. ағады. мұнда далалық селеулі өсімдіктер басым. кей же-рінде итмұрын, ұшқат бұталары, таудың жартасты жерінде ұсақ жапырақты ұшқат, қарақат, зерек (бөрі-қарақат), ырғай, ал өзен аңғарларында мойыл, дола-

дай. үстіңгі ерні салбырап, етті тұмсыққа айналған. текесінің мүйізі қайқылау келеді, ешкісі мүйізсіз. жаз айларында арқа түсі сарғыш тартады, қыста түсі ақшылданады. а. б-дер шөл, шөлейтті және далалық аймақтарда тіршілік етуге бейімделген. олардың қоныс өзгертуі ауа райына, жайылымға байланыс-ты. а. б. қыстың суық, қарлы болатындығын немесе көктемнің кеш шығатындығын алдын ала болжай алады. а. б. өте өсімтал, жылына бір рет көбейеді. жаппай төлдеуі мамырдың 1-жартысында өтеді. бұл кезде күн салқындап, жауын-шашын көп болады да, оны қазақ халқы «құралайдың салқыны» деп атай-ды. көбіне егізден, кейде 3 лақ та туады. а. б-дер өсімдіктердің 80-нен астам түрімен қоректенеді. а.

б-нің негізгі жауы – қасқыр, ал жас төлдеріне бүркіт, дала қыраны мен қарақұстар да шабуыл жасайды. а. б. аусыл, пастереллез ауруларымен ауырады. а. б. – дәмді еті, құнды мүйізі мен тұяғы, әдемі терісі үшін ауланатын кәсіптік маңызы бар жұптұяқты жануар. қазақстанда 1921 ж. а. б-ді аулауға тыйым салды. 1957 – 58 ж. олардың саны 2 млн-нан асқаннан кейін, кәсіптік жолмен аулауға рұқсат берілді. оның мүйізінен пантокрин дәрісі алынады. а. б-нің тұяғын күйдіріп, одан алынған күлді денедегі теміреткіге жағады, сусамыр ауруына шалдыққандарды емдеу үшін пайдаланады. осы қасиеттерін дәріптеп, қазақ киікті «киелі», «қасиетті аң» деп бағалайды.АқБҮЙРЕК (Fіcarіa) – сарғалдақтар тұқымдасына жататын көп жылдық шөптесін өсімдіктер туысы. қазақстанның шалғындық, далалық ойпаңдарда, бұ-талар және бау-бақша арасында өсетін 1 түрі – к ө к -т е м а-і (F. verna) бар. биікт. 15 – 30 см, тамырының бір бөлегі түйнектеліп жуандаған, көбінесе сабағы қысқарып кетеді. жапырақтарының шеті бүтін, көбінесе етті, пішіні бүйрек тәрізді, беті жылтыр. дара гүлдерінің желектері алтын немесе сары түсті. сәуір – мамыр айларында гүлдеп, жемістенеді. же-місі – көп жаңғақша, түкті. дәрілік өсімдік.АқДАЛА – алматы обл. балқаш ауд-ндағы құм- ды алқап. сарыесік атырау құмының оңт-н ала орналасқан. іле өз-нің оң жағалауын бойлап 90 км-ге созылып жатыр, ені 25 км. абс. биікт. 417 м. құмды далаға суғару жүйесі тартылған. күріш, бау-бақша егіледі. шалғынды-сортаңды топырағында жыңғыл, шеңгел, жусан, т.б. өсімдіктер өседі.АқДАЛА СУЛАНДЫРУ ЖҮЙЕСІ, алматы обл. балқаш ауд-нда орналасқан. осы аумақтағы су (негі-

Ақдөң

ақ бөкен

60

атырау, чапаев – жаңақала, чапаев – жалпақтал ав-томоб. жолы өтеді.АқЖАЙЫқ БҰЛАҒЫ – батыс қазақстан обл-ндағы минералды су көзі. жайық өз-нің аңғарында, орал қ-нан 50 км жерде орналасқан. 60 – 185 м те-реңдіктегі суының темп-расы 10 – 11°с, 320 – 350 м тереңдікте 13 – 14°с. суының құрамында хлор, кү-кірт, натрий, магний, бром, т.б. әр түрлі микроэле-менттер, судағы еріген газдың құрамында азот пен метан бар. суы ас қорыту және қозғалыс-тірек орган-дары, жүйке жүйесі сырқаттарын, гинекол. аурулар-ды емдеуге шипалы. суы «ақжайық» санаторийінде ауруларды емдеуде пайдаланылады.«АқЖАЙЫқ» САНАТОРИЙІ – ас қорыту, қан ай-налыс ағзалары, эндокриндік жүйе, аяқ-қол, буын, жүйке жүйесі ауруларын емдейді. санаторий жайық өз-нің сол жағалауында орал қ-нан 48 км жерде орна-ласқан. 1985 ж. ашылған. 160-тан астам емдеу орны бар. жыл бойы жұмыс істейді. орташа ауа темп-расы: қаңтарда –14°с, шілдеде 22,6°с. жауын-шашын мөлш. 305 мм. күн жылына орта есеппен 2359 сағ ашық бо-лады. ем ретінде денсаулыққа қолайлы климатпен қатар хлор, магний, натрий, темір, аммоний аралас минералды су пайдаланылады. сонымен қатар па-рафинмен емдеу, аппаратты физиотерапия әдістері, емдік дене шынықтыру қолданылады. санаторийдің 10 орындық бальнеол. емханасы бар.АқЖАН – қара ертіс өз-нің бұқтырма бөгеніне құяр тұсты алып жатқан құмды алқап. шығыс қазақстан обл. зайсан ауд-нда орналасқан. теңіз деңгейінен ең биік жері 140 м, аум. 800 км2. жер бедері ойлы-қырлы келеді, кей жерлерінде сор кездеседі. құмда шөлге төзімді жусан, боз, т.б. шөптермен бірге бұта-лар да өседі. ыза сулары жер бетіне жақын жатыр. а. алқабы қысқы мал жайылымына пайдаланылады.АқЖАР АУДАНЫ – солт. қазақстан обл-ның оңт.-шығысында, далалық аймақта орналасқан әкімш. бөлініс. бұрынғы көкшетау обл-ның Ленин және Ленинград аудандары негізінде 1997 ж. мамырда құ-рылды. жер аум. 8,04 мың км2. тұрғыны 21,4 мың адам, орташа тығызд. 1 км2-ге 2,5 адамнан келеді (2010). аудан орт. – талшық а. ауданның оңт-н көк-шетау қыратының солт.-шығыс сілемі қамтиды. же-рінің беті негізінен жазық, ал солт-ке қарай еңіс бо-лып келеді. теңіз деңгейінен 150 – 250 м биіктікте ор-наласқан. талшық а-нан оңт-ке қарай биікт. 10 – 12 м ұсақ шоқылар бар. жер қойнауында құрылыстық табиғи материалдар қоры барланған. климаты тым континенттік. қысы суық, жазы ыстық. қаңтардағы орташа ауа темп-расы –18 – 19°с, шілдеде 19 – 20°с. жауын-шашынның жылдық орташа мөлш. 300 – 350 мм. қар жамылғысы тұрақты және оның қалыңд. 16 – 56 см. қыс айларында боран бірнеше сағаттан бірнеше тәулікке дейін соғады. аудан жерінен ащы-су, шет, қарашат, қарасу өзендері ағады. көлдері көп, ірілері: үлкен қараой, кіші қараой, жантайсор, күлкөл, шолақсор. аудандағы жыртылған жер негі-зінен қара топырақты, аздап карбонатты және орта-ша қара топырақты болып келеді. өсімдіктері бете-ге, селеу, жусан, т.б. шөптесіндер. жануарлардан қас-қыр, түлкі, қарсақ, қоян, сарышұнақ, қосаяқ, аламан; құстардан дала бүркіті, жапалақ, қызғыш, жылқышы, бозторғай, бөдене, шымшық, т.б. мекендейді. сула-рында алабұға, табан, тұқы өседі. а. а-ның жері егін-

Ақешкіна, қандыағаш өседі. жануарларға да бай. құстардың 80-нен астам түрі (құр, кекілік, шіл, т.б.), сүтқоректі-лердің 33 түрі (ақ қоян, борсық, түлкі, қарсақ, елік, кірпі, дала суыры немесе байбақ, ақкіс, ақ қалақ, са-сық күзен, т.б.) мекен етеді. қорықшада мекен ететін бүркіт, арқар қорғауға алынып, қазақстанның «қы-зыл кітабына» енгізілген.АқЕШКІ – алматы обл. ақсу ауд. жеріндегі өзен. ұз. 92 км. су жиналатын алабы 847 км2. жетісу алатауындағы ошағанды тауынан басталып, қош-қарбасы құмының оңт-ндегі өзімен аттас бөгенге құяды. қарашаның аяғында суы қатып, сәуірдің ор-тасында ериді. бау-бақша суғаруға пайдаланылады.АқЖАЙқЫН – оңт. қазақстан обл. созақ ауд-ның солт.-батысындағы тұйық көл. созақ а-нан 100 км жерде орналасқан. орташа аум. 48,2 км2, тереңд. 3 м. аумағы жауын-шашынға байланысты өзгеріп оты-рады. жағалауы жазық. суы сортаң. көлден балық ауланады.АқЖАЙЫқ АУДАНЫ – батыс қазақстан обл-ның орт. аймағындағы әкімш. бөлініс. алғаш 1928 ж. құрылған. одан кейінгі жылдары ақжайық (кейіннен чапаев) және тайпақ аудандары таратылып, олардың негізінде 1997 ж. а. а. болып қайта құрылды. жер аум. 25,2 мың км2. тұрғыны 44,3 мың адам, орташа тығызд. 1 км2-ге 1,7 адамнан келеді (2010). аудан орт. – чапаев а. аудандағы 53 елді мекен 18 ауылдық әкімш. округтерге біріктірілген. аудан каспий ойпатының солт. бөлігінде орналасқан. жері жазық. ең биік жері солт. бөлігінде (бударин а. маңында, 20 м), тө-мен жері аралсор және жалтыркөл көлдері (оңт-нде) маңында (теңіз деңгейінен 11 м төмен). климаты кон-тиненттік. қаңтар айының орташа темп-расы – 13 – 14°с, шілдеде 22 – 24°с. жауын-шашынның жылдық орташа мөлш. 200 – 250 мм. а. а. жерін жайық өз. жарып ағады. ірі салалары: қарабас, өлеңті, көшім; көлдері итмұрын, жалтыркөл, бөгендері бітік және дөңгелек. шаруашылықтардың егінін суғаруға және шабындықтарды суландыруға байланысты жайық-көшім суландыру жүйесі (каналы) салынған. а. а-ның жері шөлейтті белдемге жатады. топырағы негізінен қызғылт қоңыр, сортаң болып келеді. өсімдіктерден селеу, бетеге, еркек шөп, көкпек, жусан, т.б. өседі. жа-нуарлардан қасқыр, шиебөрі, түлкі, суыр, бөкен, елік, жабайы шошқа; құстардан қаршыға, құр, үкі, қаз, үй-рек, тырна, т.б. мекендейді. өзен-көлдері кәсіпшілік балыққа бай. а. ш. жерінің аум. 552,8 мың га, оның ішінде егістігі 850 мың га, шабындығы 74,1 мың га, жа-йылымы 446,1 мың га (2009). аудан жері арқылы орал –

ақжайық ауданындағы көшім өзені

61

шілік пен мал ш-н өркендетуге қолайлы. а. ш-на пай-даланылатын жер аум. 316,8 мың га, оның 198,1 мыңы егістік жер, 3,9 мың га-сы шабындық, 114,8 мың га-сы жайылым. аудан арқылы қостанай – көкшетау – қарасу т. ж. және кішкенекөл – көкшетау автомоб. жолдары өтеді.АқЖЕЛКЕК, ж е л к е к (Armoracіa) – орамжапы-рақтар тұқымдасына жататын көп жылдық шөпте-сін өсімдіктер туысы. қазақстанның барлық аудан-дарында егіледі. оның бір түрі – к ә д і м г і а. (а. rustіcana) – жабайы түрінде бақтарда, егістіктерде өседі. қазақстанның көптеген аймақтарында қол-дан өсіріледі. а-тің биікт. 1 м-дей, сабағы тік, жоғ. жағы бұтақты келеді. тамырға жақын өскен жапы-рақтары сопақша, жұмыртқа пішінді, ортаңғы са-бақтан шыққан жапырақтары ұзынша қандауыр, ал сабақ ұшындағы жапырақтары таспа тәрізді, жиектері тегіс, кейде тісшелі болады. гүлі ақ түсті, хош иісті. тұқым салмайды. маусымда гүлдейді, өсімді (вегетативті) жолмен көбейеді. тұқымы – қысыңқы бұршаққынша. суыққа төзімді. оның та-мыры мен жапырақ құрамында тұздар (калий, на-трий, фосфор, темір, хлор, мыс), эфир майы, с вита-мині, фитонцидтер, лизоцим ферменті, т.б. бар. а-тің тәбет ашатын ерекше иісі оның құрамындағы аллил майы мен глюкозид-сингринге байланысты. а. көкө-ніс, дәрілік заттар ретінде қолданылады, тамыры мен жасыл жапырағы қияр, томат, саңырауқұлақтарды тұздап, бұқтырғанда пайдаланылады.АқЖОЛАқ САСЫР (Ferula leucographa) – сасыр туысына жататын көп жылдық шөптесін өсімдік. қа-зақстанда талас алатауының батыс бөлігінде (ма-шаттауда), қаратаудың оңт.-шығысындағы (үлкен- бурыл т.) қиыршықтасты тау бөктерлерінде өседі. биікт. 1 м-дей дара, кейде бірнеше сабақты болады. сабағының жоғ. жағы (ұшы) сыпыртқы пішіндес жапырақсыз келеді. ірілі-ұсақты жапырақтары ті-лімденген. 10 – 12 ұсақ гүлден тұрады. гүлшоғыры шатыр тәріздес. тұқымы – дәнек. тұқымынан көбе-йеді. маусым айында гүлдеп, шілдеде жеміс береді. а. с. өте сирек кездесетін және жойылып бара жатқан түр болғандықтан қорғауға алынып, қазақстанның «қызыл кітабына» енгізілген.Ақ ЖУСАН (Artemіsіa lercheana) – күрделігүлді- лер тұқымдасына жататын жусан туысының бір түрі; көп жылдық шөптесін өсімдік. қазақстанның ақтө- бе, атырау, батыс қазақстан, қостанай, қараған- ды, алматы облыстарындағы шөлді және дала ай- мақтарының құмайт, құмды және сортаң топырақ-

ты жерлерінде, кейде ескі егістік алқаптарда өседі. биікт. 18 – 45 см, сабағы мен жапырақтарын ұйысқан қалың бозғылт сұр түк басқан. тамыры жуан, сүректі келеді. сабағы бұтақты, жоғ. жағындағы жапырағы сағақты, орта шетіндегілері сағақсыз қауырсын тәріз- деніп 2 – 3 рет тілімденген. гүлі қос жынысты, күлтесі сары, не қызғылт түсті. гүл шоғында 2 – 3 гүл болады. тамыз – қазан айларында гүлдеп, жемістенеді. а. ж. – қорегі мол, малды тез семіртетін күздік және қыстық жайылымдық шөп.Ақ ЖҮЗГІН, а қ қ а б ы қ ж ү з г і н (callіgonum leucocladum) – тарандар тұқымдасына, жүзгін туы-сына жататын эндемик өсімдік. қазақстанда каспий, арал т-дері жағалауларында, атырау, қостанай, семей, шығыс қазақстан, алматы обл., қызыл-құмның шөлді аймақтарында, балқаш – алакөл ойысында кездеседі. биікт. 1,5 – 2 м. көп жылдық бұтақтарының қабығы ақ түсті, жас бұтақтары түзу де, қисық та болып бунақтанып өседі. жапырағы жі-ңішке, таспа тәрізді, ұз. 2 – 4 мм. гүлдері өте ұсақ (ұз. 4 мм), олар жапырақ қолтығында орналасқан. сәуір – мамыр айларында гүлдеп, мамыр – маусым-да жеміс береді. тұқымы арқылы көбейеді. жемісі – сопақ, қатты қабықты жаңғақ тәріздес. а. ж-нің пісіп қатпаған жемісіне ашқылтым шырын жиналады. ол шырын аз да болса адамның шөлін басады. сондық-тан а. ж-ді кейде «қандым» деп атайды. піскен жеміс құрамында 8%-ға дейін илік заттар болады. гүлінен аралар бал жинайды. тері илеуге, сондай-ақ бояуыш зат, отын, жемшөп ретінде пайдаланады. қой мен түйе сүйсініп жейді. бұталарынан алынатын фенол препараты медицинада қолданылады. сусымалы құмда, қарға тосқауыл ретінде шөл, шөлейт жерлер-де арнайы өсіріледі.АқКӨЛ, ж а қ с ы а қ к ө л – ұлы жыланшық өз. алабындағы көл. қостанай обл. жангелдин ауд-нда. орташа аум. 62 км2. ұз. 11 км-ден астам, ені 8 км, орташа тереңд. 3,7 м, ең терең жері 5 м-ден асады. солт.-батыс және оңт.-шығыс жағалауы биік жарлы, 1,5 км-ге созылған түбек бар. а-ге ұлы жыланшық өз. құяды. қарашаның ортасында суы қатып, сәуір-дің аяғында ериді. суы ащы, жазда мал суарылады. көлден табан, шортан, алабұға ауланады.АқКӨЛ – жамбыл обл. талас ауд-ндағы көл. аум. 52 км2, ұз. 14 км, енді жері 7,6 км. суының көл. 166 млн. м3. орташа тереңд. 3 м, ең терең жері 5 м. жаға-лауы көлбеу, кей жерлері тік құлама (1 – 5 м) келеді. көл негізінен асы өз. суымен толысады. суы тұщы, кермек. а-де сазан, шармай, жайын өседі. үйрек, қаз, шағала, қызғыш құс, аққұтан мекендейді.АқКӨЛ – арал т-нде, қаратерең түбегі мен тоқпан теліміндегі қолтық. қызылорда обл. арал ауд-нда. аум. 22,0 мың га. теңіз суы толық кезде а. балығы мол, жағалауының шөбі шүйгін әрі малға жайылым болды. сырдария тасығанда ғана жергілікті тұр-ғындар шығанақ суын шаруашылыққа пайдаланды. қазірде суы тартылған.АқКӨЛ АУДАНЫ – ақмола обл-ның солт-ндегі әкімш. бөлініс. 1928 ж. құрылған. 1997 жылға дейін алексеев ауд. аталып келді. жер аум. 6,9 мың км2. тұрғыны 29,4 мың адам, орташа тығызд. 1 км2-ге 4,2 адамнан келеді (2010). ауданда 1 қалалық, 9 ауылдық әкімш. округі бар. аудан орт. – ақкөл қ. а. а-ның жері (абс. биікт. 400 м) ұсақ шоқылы, бе-

Ақкөл

аудандағы солтүстік қазақ жазығы

62

кесіртке, балық, ондатрлармен және сондай-ақ ұсақ жәндіктермен қоректенеді. азығын аулауға көбіне түнде шығады. ақпан – мамырда ұйығып, 9 айдан соң 8 – 9-дан күшіктейді. а. жылына екі рет – көк-тем мен күзде түлейді. терісі бағалы болғандықтан ауланады. зиянды кеміргіштермен қоректенгендік-тен ауыл және орман ш-тарына да едәуір пайдасын тигізеді.АқКІСІ – қарағанды обл. қарқаралы ауд-ндағы тау. байқожа өз-нің оң жағалауында, аудан орт. қарқа-ралы қ-ның оңт.-батысына қарай 50 км жерде орна-ласқан. ол бірнеше шыңдардан тұрады. ең биік жері 1140 м. батыстан шығысқа қарай 6 – 7 км-ге созылып жатыр, ені 1 – 2 км. көп бөлігінің түпкі жыныстары жалаңаштанған, тік беткейі сай-жыралармен тілім-денген. орта және жоғ. тас көмір гранитоидтарынан түзілген. таудың қызғылт қоңыр, сазды және сазда- уыт топырағында жусан, тобылғы, бетеге, түрлі шөптесіндер, қараған бұталары өседі. етегінде көп-теген бұлақтар бар.АққАБА – шығыс қазақстан обл. марқакөл көлінің шығысындағы қаба жотасын бойлай ағып жатқан өзен; қаба өз-нің сол саласы. ұз. 99 км, су жиналатын ала-бы 1570 км2. бастауын оңт. алтай жотасынан алады. қазақстан мен қытай шекарасын бойлай аққан өзен, әуелі қарақоба өз-не, сонан кейін қытайдағы қаба өз-не құяды. арнасының ені 0,5 км, кейбір тұсында жа-ғасының биікт. 10 м-ге дейін жетеді, жазықпен аққан жерлерінің биікт. 2 – 2,5 м. жауын-шашын, жер асты суларымен толығады.Ақ қАЙРАН (Leucіsсus іdus) – тұқы тұқымдасына жататын тұщы су балығы. қазақстанда кең тараған. дене тұрқы 60 – 70 см-ге жуық, салм. 2,5 – 4 кг-ға жетеді. 4 – 6 жасында жыныстық жағынан толысып, наурыз – сәуір айларында тасқа, су өсімдіктеріне уыл-дырық (114 мыңға дейін) шашады. шабақтары 3 – 4 жылда толысады. жәндіктермен, ұлулармен және су өсімдіктерімен қоректенеді. а. қ. – кәсіптік маңызы бар балық. қолға үйретілген сәндік түрі тоғандарда өсіріледі, спорттық мақсатпен де ауланады.АққАЙЫҢ АУДАНЫ – солт. қазақстан обл-ның оңт.-шығысындағы әкімш. бөлініс. жер аум. 4,9 мың км2. тұрғыны 26,9 мың адам, орташа тығызд. 1 км2-ге 5,4 адамнан келеді (2010). аудан 12 ауылдық округке біріктірілген 43 елді мекеннен тұрады. аудан орт. – смирнов кенті. а. а. 1928 ж. бейнетқор ауд. атауы-мен құрылды. 1940 ж. совет ауд. болып өзгертілді. 1999 жылдан қазіргі атымен аталады. аудан батыс сібір ойпатының оңт-н алып жатқан есіл жазығы-ның орт. бөлігінде орналасқан. жерінің беті жазық, кей тұсы белесті болып келеді. аудан жерін ескі қамыстысай өз-нің сайлы аңғары кесіп өтеді. оңт.-батыстан солт.-шығысқа қарай, үлкенді-кішілі, суы ащы көлдер кездеседі. климаты тым континенттік. қысы суық, қаңтардағы ауаның орташа темп-расы –19 – 20°с, жазы қоңыржай ыстық, шілдеде 18 – 19°с. жауын-шашынның жылдық мөлш. 300 – 350 мм ара-лығында. ауданда 83 көл бар. үлкен көлдері оңт-те орналасқан. олар: шағалалытеңіз, тереңкөл, боз-арал, талдыарал, үлкен жарма, т.б. жер қыртысы не-гізінен әр түрлі шөп аралас селеу өскен сортаң қара топырақтан, жусан мен бетеге өскен қара топырақтан тұрады. жазық жерлерде қайыңды ормандар мен шоқ тоғайлар өседі. жануарлардан қасқыр, түлкі, қарсақ,

Ақкөллесті болып келеді. орт. бөлігінде домбыралы тауы (471 м) орналасқан. кен байлықтарынан алтын, гра-нит, қиыршықтас, т.б. құрылыс материалдары өнді-ріледі. климаты континенттік, қысы суық, жазы ыс-тық, құрғақ. қаңтардың орташа темп-расы –17 – 18°с, шілдеде 19 – 20°с. жылдық жауын-шашын мөлш. 350 – 400 мм. басты өзендері – қалқұтан, талқара, ақсуат. көлдері ұсақ, негізінен, сор болып келеді. ірі көлдері: итемген, ақкөл, балықтыкөл, шортанкөл, жарлыкөл. жер асты сулары ауыз сумен қамтамасыз етуде үлкен маңыз атқарады. топырағы карбонатты сортаң, оңт-ке қарай қара топырақ. өсімдіктерден

түрлі шөп, қызғылт және қылқан селеу, сұлыбас, т.б. өседі. орманның аум. 50,5 мың га (қарағай, қайың, терек). жануарлардан бұлан, елік, сілеусін, қасқыр, түлкі, борсық, қарсақ, ақтиін, дала тышқаны; өзен-көлдерінде шортан, алабұға, оңғақ тіршілік етеді және жыл құстары мекендейді. а. а-ның тұрғындары негізінен астық, мал өсірумен шұғылданады. а. ш. жерінің аум. 567,2 мың га, оның 133,4 мың га-сы егіс-тік, 22,4 мың га-сы шабындық, 550,4 мың га-сы жа-йылымдық жер. аудан тұрғындары облыс орт., елді мекендермен т. ж. және автомоб. жолдары арқылы қатынасады.АқКӨЛ ШИПАЛЫ БАЛШЫҒЫ – жамбыл обл. талас ауд. ақкөл көлі жағасындағы емдік қасиеті бар лай шөгінділері. тараз қ-ның оңт.-батысында 30 км жерде орналасқан. а. ш. б. үлкен бурыл тауының етегінде, теңіз деңгейінен 700 м биіктікте. көлдің аум. 2,5 км2, оған бірнеше суы тұщы бұлақ құяды. оның шипалы балшығы 1932 – 34 ж. зерттеліп, қа-лыңд. 0,2 м, жалпы қоры 65000 м3, пайдалы қоры 15000 м3 екені анықталды. буын кеселдері, әйел ау-рулары, т.б. емделеді.АқКІС (Mustela ermіnea) – сусар тұқымдасына жата-тын жыртқыш аң. қазақстанның солт. орманды-да-лалы аймақтарында, оңт. және оңт. шығыстағы та-уларында кездеседі. қоныс таңдамайды. ол өзен-көл бойында, бұталы ағаш арасында, сай-салаларда, тау бөктерлерінде жиі ұшырайды. дене тұрқы 16 – 30 см, құйрығының ұз. 6 – 12 см, салм. 120 – 370 г. жазда ар-қасы мен бүйірі қоңыр, бауыры ақ түсті болса, қыста денесінің жүні аппақ келеді. өзіне ұқсас ақ қалақтан айырмашылығы – құйрығының ұшы қара болады. а. негізінен тоқалтістермен, су тышқандарымен, бақа,

аудандағы талқара өзені

63

ақ тартады, қыста жүні аппақ болады. негізінен ұсақ кеміргіштермен қоректенеді. жылына аналықтары 3 – 12 күшік туады. а. қ. пайдалы аң. олар а. және ор-ман ш-тарының зиянкестерімен қоректенеді.АққАНБҰРЛЫқ – солт. қазақстан обл. есіл және айыртау аудандарының жерімен ағатын өзен. ұз. 176 км. су жиналатын алабы 6720 км2. жақсы жал-ғызтау тауының батысынан бастау алып, есіл өз-не құяды. құланайыр, тайсары, солянка, бабықбұрлық аталатын салалары бар.АққАҢБАқ (Gуpsophіla) – қалампырлар тұқым-дасына жататын бір және көп жылдық шөптесін өсімдіктер. еуразияның қоңыржай белдеулерінде, африкада (египетте), австралия мен жаңа зелан-дия (бір-бір түрден) таралған. қазақстанның барлық аймақтарында 20 түрі өседі. әсіресе ең көп тараған түрі – ш а ш а қ б а с а. (G. panіculata). ол шалғынды, құмды далаларда, өзен бойларында, сортаң жерлер-де өседі. биікт. 20 – 100 см. тамыры жуан. тік бұтақ-талған дара, кейде бірнеше сабағы түзу болып келеді. ұсақ ақ, шоғырланған гүлдері сыпыртқы тәрізденіп бытыраңқы орналасады. маусым – шілде айларында гүлдейді. егістік орнына өскен а-тан 1 га жерінен 40 – 50 ц шөп алынады. а-тың тамырында ветеринария мен медицинада пайдаланылатын сапонин алка-лоиды (30%-ға жуық) бар. тамыр ұнтағы жүн жуу, сабын, шампунь өндіру өнеркәсібінде қолданылады. шөбінің тұнбасы бауыр ауруын емдеуге пайдала-нылады. пішенін түйе мен қой сүйсініп жейді. а-ты әсемдік үшін қолдан да өсіреді.АққАРАҒАЙ, қ. Самырсын.АққАРҒА АЛТЫН КЕНІ, қостанай обл. жітіқара ауд-ның оңт-ндегі тобыл өз. аңғарында орналасқан. аққарға ауылдық округінің аумағында. бірнеше кен орындарынан (аққарға-алтын, аққарға, оңт. аққарға, оңт. Леонидов) тұрады. 1980 – 94 ж. кен орындарында бұрғылау ұңғымалары арқылы 30 м тереңдікке дейін барлау жұмыстары жүргізілді. нәтижесінде аққарға кен торабының алтыны ал-тынды-сульфидті типке жататындығы анықталды. гидротермальды өңдеуден өткізгеннен кейін өнімді қабаттың қуатты қалыңд. 150 – 250 м аралықта және одан да терең қабатта жатқаны белгілі болды. кен дененің пішіні қат, линза және бағана тәрізді, құлау бұрышы 60 – 80°. кен денесінің созылымы 50-ден 1200 – 1500 м-ге дейін, құлауы 15 м-ден 110 – 150 м-ге, қалыңд. 2 – 3 м-ден 40 – 50 м-ге дейін жетеді. алтынның 1 т-дағы мөлш. 0,3-тен 27 г аралығында, орташа мөлш. 3 – 5 г. кен мономинералды және ал-тыны қоспасыз. ашудастың кендегі мөлш. 0,02 – 0,08%. сульфидтік минералдануында пирит 1,0 – 1,8, кейде 5%-ға дейін жетеді. қышқылданған кен-тас 3 – 50, сирек жағдайда 100 м-ге жетеді. мұндай кентас қоры жалпы қордағы мөлшердің 10 – 15%-ын құрайды. а. а. к-ндегі алтынның жалпы қоры 110 – 120 т. кен орны қазақстан және канаданың «голд-Ленд» бірлескен кен орны барлауды жалғастырып, одан әрі игеруде. АққОҢЫР – ақтөбе обл. байғанин ауд-ндағы өзен. шығыс каспий алабында. ұз. 52 км, су жиналатын алабы 704 км2. сағасы нұржан бейітінің оңт.-шығы-сындағы теңізтау қыстауына жетпей құрғап қалады. көктемде еріген қар суымен толығып тасиды. өзен суы шабындық суғаруға пайдаланылады.

қоян, бұлан; құстардан қаз, үйрек, аққу, қасқалдақ, қызғыш, тауқұдірет, бүркіт, кезқұйрық, бозторғай, шымшық мекендейді. ауданда аум. 240 мың га бо-латын смирнов қорықшасы құрылған (1967). а. ш-на пайдаланатын жері 334,6 мың га, оның 207,5 мың га-сы егістік, 10 мың га-сы шабындық, 126,1 мың га-сы жайылым. «АққАЙЫҢ» САНАТОРИЙІ – бальнеол.-климат-тық санаторий. іле алатауының солт. бөктерінде, теңіз деңгейінен 1450 м биіктікте алматы қ-нан 12 км жерде орналасқан. 1974 ж. ашылған. жыл бойы жұмыс істейді. орта есеппен ауа темп-расы қаңтарда –3,8°с, шілдеде 20°с. жауын-шашын мөлшері жылы-на 800 мм-дей. санаторий айналасын бақ, жүзімдік, қайыңды орман қоршаған. ем үшін сырттан екі түрлі минералды су (алматының солт.-батыс шетіндегі йод, бром, азот, кремний, қышқылы көп кальций-на-трий аралас хлорлы суы және «ақсай» бұлағындағы кальций-натрий суы) әкелінеді. «а-да» климатпен (иондалған таза ауа, күн шұғыласына бөленген әсем табиғат), сондай-ақ физиотерапиялық және диета-мен емдеу әдістері қолданылады. санаторий аяқ-қол, буын, жүйке жүйесі және әйел ауруларын, еркектер-дің урол. науқастарын емдеуге арналған.Ақ қАЛАқ (Mustela nіvalіs) – сусар тұқымдасына жататын кішкентай аң. а. қ-ты кейде ақ қия неме-се ақ құлақ деп те атайды. қазақстанның орман-тоғайларында, өзен-көл жағаларында, сай-салала-рында, тау алқаптарында, шөл-шөлейтті жерлерінде кездеседі. дене тұрқы 13,6 – 19,2 см, құйрығының ұз. 2,3 – 3,7 см, салм. 43 – 250 г болады. сыртынан қара-ғанда ақкістен айнымайды. жазда арқасының жүні қызыл қоңыр не қара бурыл, бүйірі қоңыр, бауыры

Аққоңыр

ауданның жазық өңірі

ақ қалақ

64

тереңге кетеді. бұтақталған түкті сабағы тік болады. жабысқақ безді жапырақтары жай, бүтін жиекті, үшқұлақты келеді. ұсақ ақ, қызғылт түсті гүлдері жапырақ қолтығында орналасады. мамыр – мау-сым айларында гүлдейді. тамыз – қыркүйекте жеміс береді. жемісі – көп тұқымды бұршақ. а-дан жақсы сүрлем шөп дайындалады. бұл өсімдікті қой мен түйе қыста сүйсініп жейді. оның 1 га-сынан 10 – 25 ц шөп жиналады. а. құрамында эфир майы болғандықтан, медицинада дәрілік өсімдік ретінде қолданылады. жапырағынан желім, тамырынан илік заттар, сабағы-ның талшығынан арқан есетін жіп алынады. АққҰДЫқ МҰНАЙ КЕНІ, каспий ойпатының оңт.-шығыс бөлігінде. атырау обл. жылыой ауд. құлсары қ-нан 64 км жерде орналасқан. барлау жұ-мыстары 1981 ж. жүргізіліп, кен орны 1982 ж. ашыл-ды. кен қос қанатты тұз күмбезді құрылымнан орын алған. орналасу тереңд. 1737 – 1759 м аралығында. мұнайы аз күкіртті (1,18%), парафинді (1,67 – 1,85%), 12 – 14% асфальтені бар. а. м. к. 1995 ж. пайдалануға берілді.АққҰЙРЫқТЫ СУБҮРКІТ (halіaeetus albіcіlla) – сұңқартәрізділер отрядының қаршыға тұқымдасы- на жататын жыртқыш құс. атырау, батыс қазақстан, жамбыл, алматы, шығыс қазақстан облыстарын-дағы жағалаулары тік жарлы, құзды өзендер бойын-да қалың тоғайларды, қамысты үлкен су қоймаларын мекендейді. ұябасары қанатының ұз. 64 – 72 см, салм. 4,9 – 6,7 кг болса, қоразының денесі кіші, қана-тының ұз. 57 – 63 см, салм. 3,1 – 3,8 кг-ға ғана жетеді. олардың арқасы сұр түсті, басы мен мойны, бауыры ақшылдау келеді. кезқұйрықты субүркіттен ерекше-лігі ересектерінің құйрығы шымқай ақ болады. а. с. – отырықшы құс. ұясын ағаш басына салып, оны бір-неше жыл пайдаланады. жұбы жазылмай наурызда 1 – 3 жұмыртқа салады. оны ұябасары 30 – 40 күндей

шайқайды. балапандары ұядан 2 айдан кейін ұшып шығады. а. с. – үйректермен, қасқалдақтармен, қыр- ғауылдармен, балықтармен, ондатрлармен, ал кас-пий т-нде итбалықтың күшіктерімен қоректенеді. саны аз, сирек кездесетін жыртқыш құс болғандық-тан қорғауға алынып, қазақстанның «қызыл кіта-бына» енгізілген.АққҰМ – орал алды үстіртінің оңт-ндегі құмды алқап. ақтөбе обл. мұғалжар ауд. темір өз-нің сол жағалауында, теңіз деңгейінен 200 – 220 м биік-тікте орналасқан. аум. 85,0 км2. ұз. 23 км, ені 6 км. а-ның жер бедері төбешікті келеді. құм беткейлері

АққОШқАР – ақмола обл. қорғалжын ауд-нда- ғы құланөтпес өз-нің жайылмасындағы тұйық көл. аум. 11,6 км2, су жиналатын алабы 21,6 км2. суы қа-раша айының 1-жартысында қатып, сәуірдің 2-жар-тысында ериді. жағалауында қамыс, шалғын өседі. көлде шортан, алабұға, табан, сазан балықтар бар, көктемде су құстары ұя салады.АққУ (Cugnus) – қазтәрізділер отряды, үйрек тұ-қымдасының жеке туысына жататын өте сымбат-ты құс. қазақстанда а-дың 3 түрі: сұңқылдақ аққу, сыбырлақ аққу, кіші аққу кездеседі. мойны мен денесінің ұзындығы тең әрі иіліп келген. денесі созылыңқы, басы онша үлкен емес, тұмсығы тік әрі жалпақтау келеді. қысқа сирағы денесінің арт жа-ғында орналасқан. қауырсыны тығыз әрі үлпілдек мамықты шымқай ақ түсті (тек австралия мен тас-манияда кездесетін 1 түрі ғана шымқай қара). салм. 5 – 10 кг, ең ірісі 13 кг-ға жетеді. қанатының ұз. 150 – 180 см. тіршілігінің көп уақытын суда өткі-зеді, жақсы жүзеді, бірақ сүңги алмайды, құрлыққа сирек шығады. а. жұп құрып тіршілік етеді. ұясына (су жағалауындағы өсімдіктердің арасындағы) 3 – 7-ге дейін жұмыртқа салады, оны көбіне аналығы басады. 29 – 40 күнде ширақ балапандар шығады, оларға жұптасып қамқорлық жасайды. жылына бір рет түлейді. ересектері су өсімдіктерімен, кейде судағы омыртқасыз жәндіктермен, ал балапандары су жәндіктерімен қоректенеді. а. – жыл құсы. қыс

жылы кезде а-дың біраз тобы каспий т-нің солт.-шығыс жағалауында (ақтау қ-ның маңында) қыс-тап шығады. а-ды қазақ халқы ежелден қастерлеп, бақыттың бастамасы, жақсылықтың жаршысы, пәктіктің, сұлулықтың белгісі деп есептейді әрі киелі құс төресі санап, оған ешуақытта оқ атпайды. а-дың аталығын «сапар», балапанын «көгілдір», мойнын «сұңғақ» деп дәріптейді. аспан әлеміндегі шоқжұлдыздың бірі «аққу жұлдызы» деп аталады. халқымыздың ауыз әдебиетінде а-ға байланысты даналық ұғымдар, аңыз-әңгімелер, мақал-мәтелдер, теңеулер жиі кездеседі: «аққу – құстың төресі, жалғыз жатып оттамас», «сүйріктей аққу мойын», «аққудай ару», т.б. а-дың қауырсыны әсемдік үшін пайдаланылады.АққУРАЙ (Psoralea) – бұршақтар тұқымдасына жататын бұта, көп жылдық шөптесін өсімдіктер. қа-зақстанда с ү й е к т і а. (P. drupacea) түрі кездеседі. ол оңт. қазақстанның тау бөктерлерінде, құмды жер-лерде қаулап өседі. биікт. 100 – 120 (200) см. тамыры

Аққошқар

аққұйрықты субүркіт

аққулар

65

жусан (шағыр), қияқ, қау, көде, бетеге, жүзгін, т.б. шөптермен бекіген грунт суы жақын жатқан ойла-уытты жерлерінде қамыс, тал шоғырлары өседі. мал жайылымына қолайлы.АққҰМ – қостанай обл. жангелдин ауд-ндағы құм- ды алқап. ұлы жыланшық өз-нен солт.-шығысқа қарай бойлай созылып жатыр. шөл белдемінде орналасқан. ұз. 63 км, жалпы аум. 375 км2. теңіз деңгейінен биікт. 160 м. құмдағы төбелер мен жал-дар арасындағы ойысты шұраттарда (ойпаңдарда) ылғалдың мол болуына байланысты өсімдіктер (селеу, беде, жусан, еркек шөп, т.б.) қалың өседі. а. – жыл бойғы мал жайылымы. АққҰМСАҒЫЗ – ақтөбе обл. байғанин ауд-ндағы аққұм құмының солт-ндегі құмды алқап. сағыз өз-нің оң жағалауында орналасқан. абс. биікт. 128 м. ұз. 40 км, ені 15 км. құмның етегінде қызылтаң, қамысқора, ербас, бисек, қарабұйрат қыстаулары бар. шағылда құмсағыз, жусан өседі. АққҰР (Lagopus lagopus) – тауықтәрізділер отря-дының құр тұқымдасына жататын құс. ол қазақ-станның солт., шығыс және орт. аймақтарында кез-деседі. аққайыңдар арасында тіршілік етеді. салм. 400 – 900 г, қыста сирағы мен саусақтары тырнағына дейін қалың қауырсынды, жазда қауырсынсыз бо-лады. басқа тауықтәрізділерден ерекшелігі – бір жылда қоразы 4 рет, мекиені 3 рет түлейді. қыста түстері аппақ болады, ал жазда түсі тіршілік еткен жеріне сәйкес өзгеріп отырады. а-лар топталып тір-шілік етеді де, көбею кезінде екі-екіден жұп құрады. жерді шұңқырлап қазып, ішіне шөп төсеп, ұя жасай-ды. оған 10 – 12 жұмыртқа салып, оны мекиені 20 күндей басады. балапандарын мекиені мен қоразы бірігіп асырайды. олар ағаш бүршігімен, жапыра-ғымен, жемісімен, жаз айларында кейде омыртқасыз жәндіктермен қоректенеді. а. – кәсіптік маңызы бар құс. Ақ қҰТАН (Egretta alba) – сидамсирақтылар отря-дының құтандар тұқымдасына жататын ірі әрі өте сақ құс. қазақстанның оңт. аймағында таралған. жайық бойын, қамыс – самар өзендері, балқаш – алакөл ойысында жатқан көл жағалауларын ме-кендейді. түсі ақ, салм. 1,5 кг, қанатының ұз. 40 – 45 см. қимылы баяу, үн шығармайды. олар топта-лып тіршілік етеді, ұя салар кезінде қамыстың ара-сында шағын топ немесе жеке-жеке жұп құрады. мекиені 3 – 5 ақ, көкшіл тартқан жұмыртқа салады да, оны қоразымен кезектесіп басып шығарады. ба-

лапандарын 45 күн ұяда асырайды. а. қ. балықпен, көлбақалармен, көкқасқа шегірткемен, инеліктер-мен, жәндіктермен және олардың дернәсілдерімен, ұсақ кеміргіштермен, кесірткелермен қоректенеді. а. қ. – жыл құсы. қазақстанға наурыз айында ұшып келеді де, қазан айында жылы жаққа ұшып кетеді. кейбір а. қ-дар қазақстанның оңт-ндегі қатпайтын өзендердің бойында қыстап қалады. бір кездері а. қ-дар қауырсынына бола көп ауланған. а. қ. – сирек кездесетін құс. санының азаюына байланысты қор-ғауға алынып, аулауға тыйым салынған.АқЛАқ ТОСПАСЫ – сырдарияның кіші арал т-не құяр сағасындағы бөгет. қызылорда обл. арал ауд. жерінде. а. т. кіші арал т-н сумен толтыру мақса-тында салына бастады. 2006 ж. іске қосылды. тоспаға баратын жолдың ұз. 19,5 км, ені 12 м, биікт. 5,5 м, ра-диусы 9 м, үш су өткізгіші бар. жобалық су өткізгіш-тігі: жазда 515 м3, қыста 400 м3, қалыпты жағдайдағы су деңгейі 53,5 м, табалдырығының биікт. 48,5 м, құдық түбінің тереңд. 37,2 м, су жүретін жарманың ұз. 100 м. тоспа іске қосылғанда теңіз жағалауын-дағы құрғақ көлдер мен қолтықтар суға толады.АқМАМЫқ (Puccіnella) – астық тұқымдасына жататын көп жылдық шөптесін өсімдіктер туысы. қазақстанда 15 түрі бар. олар сортаңды шалғын-дарда, өзен, арық бойларында, құмды жерлерде, тау бөктерлерінде және оның биік қыраттарында өседі. а-тың негізгі түрлерінің бірі – ұ з ы н с а б а қ а. (P.macropus) эндемик өсімдік болып саналады. бал- қаш – алакөл алабында, шу-іле тауларында ғана кездеседі. биікт. 40 – 60 см, сабағы тік өседі. жі-ңішке жапырағы төм. жағынан топталып, сояуланып шығып тұрады. сыпыртқы масақшалары қысыңқы, сары түсті. мамыр – маусым айларында гүлдеп, жемістенеді. а-тың жиі тараған түрі – үлкен а. (P. gіganthea) негізінен оңт. қазақстан, атырау, қызыл-орда, жамбыл, алматы облыстарының сортаңды шалғындарында көп кездеседі. биікт. 1 м-ге жуық, са-бағы жіңішке болады. сыпыртқы масақшалары 2 – 8 гүлді қоңыр түсті, қатарланып орналасады. маусым – шілде айларында гүлдеп, жемістенеді. жемісі – дәнек. үлкен а. қолдан егуге ыңғайлы шабындық шөптің бірі. оның 1 га-сынан 8 – 15 ц пішен орылады.АқМАРқА (Aspіus aspіus) – тұқы тұқымдасына жа-татын жыртқыш балық. дене тұрқы 70 см, салм. 7 кг-дай. тұрқы ұзын, екі бүйірі сәл қысыңқы. астыңғы жақтарының ұшындағы кішкентай бұдырмақ оның үстіңгі жақтарының қосылған жеріндегі ойыққа дәл келеді. бауырының құрсақ қанаттарынан кейінгі жері қырлы, арқасы боз жасыл, екі бүйірі күміс түс-тес, бауыры ақ болады. қазақстанда а-ның 2 түршесі бар: бір түршесі – каспий су алабында (балқаш – іле су алабында жерсіндірілген); екіншісі – арал т-нде, сырдария мен сарысу, шу өзендерінде тіршілік етеді. соңғысын сыр, шу а қ б а л ы ғ ы деп те атайды. а. 3 – 5 жасында жыныстық жағынан жетіледі. уылды-рығын (300 мыңға дейін) сәуір – мамырда өзендердің ағысты, майда тасты жеріне шашады. шабағы – май-да омыртқасыздармен, ересектері шабақтармен, май-да балықтармен қоректенеді. кәсіптік маңызы бар.АқМЕШІТ ӘУЛИЕ ҮҢГІРІ – оңт. қазақстан обл. бәйдібек ауд-нда орналасқан. әктасты жыныстар қа-батында пайда болған ойық жарқабақ үңгір. ұз. 254, ені 65, биікт. 25 м. жарқабақ саңылауларынан мез-

Ақмешіт

ақ құтан

66

гіл-мезгіл су тамып тұрады. ішінен қарағанда ернеуі киіз үйдің шаңырағы секілді көрінеді. ел арасында бір кездері онда бір әулие әулетімен киіз үй тігіп, са-тымен шығып-түсіп жүрген деген де аңыз айтылады. үңгірге перзент көрмеген кейбір ерлі-зайыптылар, ауру адамдар әлі күнге дейін түнеп, мінәжат етеді. АқМИЯ (Goebelіa, Sophora) – бұршақтар тұқымда-сына жататын ағаш не бұта; көп жылдық өсімдіктер туысы. тропиктік және субтропиктік аймақтарда 50-ден астам түрі белгілі. сабағы тік, оған тақ қа-уырсынды күрделі жапырақтары қарама-қарсы ор-наласады. гүлшоғыры – шашақ. әрбір гүлінің 5-тен тостағанша және күлте жапырағы болады. аталығы 10, жіптері бос боп жетіледі, аналығы біреу, бір жеміс жапырағынан тұрады. жемісі көп тұқымды ұзын бұршаққап, буынданып келген, екі жақтаумен ашылады. тұқымының сырты жылтыр, түсі қоңыр. бұлар негізінен бояу, бал беретін және бағалы дәрі-лік өсімдіктер. а-ның қазақстанда кәдімгі а. және есекмия а. деп аталатын 2 түрі өседі. к ә д і м г і а қ м и я немесе с о ф о р а (G. alopecuroіdes) – қазақстанның барлық жерлерінде кездеседі. биікт. 40 – 100 см. сабағы тік, жоғары жағы бұтақтанған. тақ қауырсынды жапырағының ұз. 10 – 20 см. ақшыл не сарғыш гүлдері шашақ гүлшоғырына топталған. тұқымынан көбейеді. мамыр – маусым айларын-да гүлдеп, тамызда жеміс береді. оның құрамында алкалоид бар. сондықтан тұқымы улы. е с е к м и я (G. pachycarpa) тау бөктері мен қыратта, сары құм топырақты жерлерде өседі. биікт. 30 – 60 см. сабағы бұтақты, қалың жапырақты, тықыр, түкті болады. дара жапырағы қауырсын тәрізді, жапырақшалары 6 – 12 жұптан тұрады. гүлі ақшыл сары түсті. ма-мыр – маусым айларында гүлдеп, шілдеде жеміс бе-реді. тұқымы – қоңыр, сырты біркелкі тегіс.АқМОЛА ОБЛЫСЫ – қазақстан Республикасы- ның орт-нда орналасқан әкімш.-аумақтық бөлініс. 1939 ж. құрылған. 1961 – 92 ж. Целионград обл. болып аталды. жерінің аум. 121,7 мың км2. тұрғыны 738 мың адам, орташа тығызд. 1 км2-ге 5,1 адамнан келеді (2010). солт-нде солт. қазақстан, шығысында павлодар, оңт-нде қарағанды, батысында қостанай облыстарымен шектеседі. 14 ауылдық, 2 қалалық әкімш. ауданға бөлінген. 7 қала, 8 кент, 183 ауылдық әкімшілік округ бар. әкімш. орталығы – астана қ. а. о. сарыарқаның солт.-батыс бөлігінде, есіл өз- нің жоғ. ағысында, дала белдемінде орналасқан. же- рінің басым бөлігі – абс. биікт. 300–400 м-ден ас- пайтын аласа белесті, ұсақ төбелі жазық. солт-нде көкшетау қыратының сілемдері – сандықтау, домбыралы т.б. аласа таулар орналасқан. облыстың батыс, орт., шығыс бөліктерін есіл, атбасар, сілеті жазықтары алып жатыр. оңт.-батысында теңіз-қор- ғалжын ойысы. облыстың батыс жағында есіл өз-не дейін торғай үстіртінің шығыс шеті еніп жатыр. есіл өз-нің оң жағалауы атбасар, сол жағалауы теңіз жазықтарымен шектеседі. облыстың оңт.-шығысында орманды, көркем ерейментау өңірі орналасқан. оның негізгі бөлігі жартасты, қырқалар (100–500 м) тізбегінен тұрады. жерінің геол. құрылымы каледон және герцин қатпарлығы кезеңінде қалыптасқан. палеозой дәуі- рінің соңында континенттік түзілу кезеңі бас- талды. өте ұзақ мерзімге созылған тегістелудің

Ақмиянәтижесінде пайда болған таулы өлке мезозой дә- уірінде бірте-бірте қыраттарға айналды. облыс же- рі негізінен палеозойдың метаморфтанған тақта- тастарынан, кварциттерінен, құмтастарынан, альби- тофириттерінен, әктастарынан, конгломераттарынан түзілген. солармен бірге интрузивтік (гранит, дио- рит, габбро, т.б.) және эффузивтік жыныстар кең та- ралған. байырғы жыныстарды неоген мен төрттік дәуірлердің сарғылтым шөгінділерінің қалың қабат- тары жауып жатыр. кен байлықтарынан алтын, уран, боксит, сүрме, мыс, молибден, кобальт, көмір, каолин сазы, кварц құмы, құрылыс материалдары, т.б. өн- діріледі. климаты тым континенттік, қысы ұзақ

(5,5 айға созылады) суық, жазы қоңыржай ыстық. каңтардың орташа темп-расы – 16–18ºс, шілдеде 19–21ºс. тұрақты қар жамылғысы қарашаның ор- тасында қалыптасып, оңт-нде 130–140 күн, солт-нде 150–155 күн жатады. қардың орташа қалыңд. 20–22 см. жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері солт-нде 400 мм, оңт-нде 250 мм. ірі өзендері: есіл, оның салалары – қалқұтан, жабай, терісаққан, нұра, сілеті, өлеңті, құланөтпес, т.б. облыста көл көп, олардың 94-і тұщы. ірі тұщы көлдері: қорғалжын, қожакөл, шолақшалқар, балықтыкөл, ұялышалқар т.б. ірі тұзды көлдері: теңіз, керей, итемген, қып- шақ, мамай, үлкен сарыоба және вячеславка (есіл- де), сілеті бөгені бар. олардан басқа жер суғаруға арналып 37 бөген салынған. олардың жалпы су көл. 180,6 млн. м3. қорғалжын көл жүйесін сумен толыстыру және астананың өнеркәсібін сумен қам- тамасыз етуді жақсарту үшін нұра өз. арқылы 70–74 млн. м3 ертіс суы беріледі. облыста солт-тен оңт-ке қарай қара қоңыр, қо- ңыр, ашық қоңыр топырақ белдемдері бірін-бірі ал- мастырады. олардың көпшілігі жыртылған. өсім- діктің 73 тұқымдасы, 800-ден астам түрі кездеседі. негізінен қылқан, селеу, бетеге, далалық жоңышқа, таспашөп, жебіршөп, қазтабан, сәбізшөп, жусан, т.б., өзен жайылмалары мен көл жағалауында астық тұ- қымдас және әр түрлі шөп аралас шалғын, ұсақ шо- қыларда шоқ қарағай, қайың, көк терек, түрлі бұта- лар өседі. облыс табиғатына сәйкес мұнда сүтқо- ректілердің 55, құстың 80, бауырымен жорғалау- шылардың 8, қосмекенділердің 3, балықтың 30 түрі мекендейді. облыстың солт-ндегі ормандарда бұ- лан, сібір елігі, сілеусін, ақ кіс, ақ қоян, тиін, еуропа кірпісі, орман құстары (құр, аққұр, тоқылдақ, т.б.),

көкшетау тауы

67

Аққурай

68

АқСАЙ – сарысу алабындағы өзен. қарағанды обл. жаңаарқа ауд. жерімен ағады. ұз. 87 км, су жинала-тын алабы 674 км2. ұлытаудың солт.-батыс беткейінен бастау алып, бозшакөл көліне 2 км жетпей құрғап қа-лады. қар суымен толығады. суы көктемде ғана ішуге жарамды. негізінен мал суаруға пайдаланылады.АқСАЙ – алматы обл. қарасай ауд-ндағы өзен. қаскелең өз-нің оң саласы. ұз. 70 км, су жиналатын алабы 566 км2. бастауын іле алатауының мұздық-тарынан алып, әр түрлі ландшафт белдемдерінен өтеді. ақжар а. тұсындағы аңғары 8 м, орташа те-реңд. 0,2 – 0,7 м, ең терең жері 1,2 м. жылдық орташа су ағымы 2,63 м3/с. а. және оның салаларынан сел жүріп тұрады. осындай ірі селдің бірі 1921 ж. а. өз. бойымен өткен. сел жүргендегі су шығымы 307,0 м3/с-қа жеткен. басты салалары: ақсай, тастыбұлақ, ойжайлау, қырғауылды. суын елді мекендер егін суғаруға пайдаланады.АқСАЙ МИНЕРАЛДЫ СУЫ – алматы қ-нан ба-тысқа қарай 13 км жерде, төм. каменка а. маңында орналасқан шипалы жер асты суы. ол 1900 – 2600 м тереңдіктегі палеоген және неоген сулы қабатта-рында таралған. а. м. с-ның хим. құрамы хлорлы натрийлі-кальцийлі келеді. суы арынды. нөмірі 5-т ұңғымасынан атқылап шығатын судың секунд-тық мөлш. 11 л, темп-расы 55,5°с, минералд. 6,1 г/л. суының құрамында бром (12,5 мг/л), фтор (2,9 мг/л), йод (1,34 мг/л) және кремний қышқылы (52 мг/л) бар. суында еріген газ негізінен азоттан (80,5 – 84,0%) тұрады. а. м. с. алматы қ-ның төңірегінде орналас-қан санаторийлер мен профилакторийлерде, ауруха-наларда қол-аяқ буындарын, асқазан-ішек, жүйке, гинекология ауруларын емдеуде қолданылады.АқСАЙ МҰЗДЫҒЫ – іле алатауындағы аңғарлық мұздық. алматы обл. қарасай ауд. ақсай өз-нің бас-тауында орналасқан. жалпы аум. 1,3 км2, ұз. 2 км, жерінің аум. 1,1 км2, оның ішінде абляция аум. 0,9 км2. фирн (мұзқар) сызығы 3860 м биіктіктен өтеді. а. мұздығының батысында шнитников мұздығы жатыр.АқСАЙ ФОСФОРИТ КЕНІ, жамбыл обл. талас ауд-нда қаратау қ-нан батысқа қарай 40 км жерде орналасқан. қаратау фосфорит алабына енеді. кен орнының ұз. 8 км, ені 100 м. барлау жұмыстары 1951 – 56 ж. жүргізілген. кен орны 1959 – 87 ж. ашық кеніш әдісімен игерілді. ал 1987 жылдан бастап кентас жер астындағы кеніштен өндіріледі. а. ф. к. төм. кемб-рийге жататын шолақтау шоғырларынан тұрады. бұл шоғырдың төм. кентассыз бөлігі шақпақтасты доломиттер мен доломитті әктастардан (қалыңд. 3 – 15 м) және фосфоритті шақпақтастардан (қалыңд. 3 – 10 м) құралған. бұлардан жоғары әрқайсысының қалыңд. 1,5 – 12 м, фосфор ангидритінің (Р2о5) орта мөлш. 20 – 27% 4 кентас қабаты бар, олардың литол. құрамы негізінен фосфатты, шақпақтасты, карбо-натты болып келеді. алынған фосфорит кентасы қа-ратау кен-химия комб-нда өңделеді.АқСАРЫ ЖОҢЫШқА (Medіcago ochroleuca) – бұр-шақтар тұқымдасына жататын жоңышқа туысының бір түрі, көп жылдық өсімдік. қазақстанда талас алатауының батысындағы ақсу-жабағылы тауының солт. тасты беткейлерінде, биік тау белдеулерінде, ар-шалы бұта, орман арасында өседі. биікт. 75 – 80 см, сабағы тік, жапырақтары үш құлақты, жапырақша-лары ұзынша, түкті, кейде жалаң болады. гүлі сары

жыртқыш құстар (қарақұс, шаңқылдақ қыран, кез- құйрық, жамансары, күйкентай, жағалтай), сауыс- қан, алақарға, жауқара, т.б. кездеседі. су құста- рынан қоқиқаз, қаз, үйрек, т.б.; бауырымен жор- ғалаушылардан сарыбас, өрнекті қарашұбар жы- лан, сұр жылан, секіргіш кесіртке мекендейді. суларында мөңке, оңғақ, лаха, алабұға, торта, шортан, аққайран өседі. қорғалжын, ерейментау, атбасар мемл. қорықтары бар. облыс өнеркәсібі өндіру және өңдеу салаларынан тұрады. а.ш. машиналарын жасауға, астық өндіруге, сүтті, етті мал өсіруге мамандандырылған. а. обл-нда қарағанды мен екібастұз көмірімен жұмыс істейтін батыс сібір мен қазақстан энергия жүйесі бойынша ірі 2 жЭс жұмыс істейді. қара металлургия, тау-кен, химия, микробиол. өнеркәсібі, машина жасау мен металл өңдеу, құрылыс материалдарын шығару, ағаш дайындау мен өңдеу, тамақ, жеңіл, фарфор-фаянс, керамика өнеркәсіптері дамыған. ірі өнеркәсіп орындары: астана, степногор, ат- басар, макин, ақкөл қ-ларында, шортанды, аршалы кенттерінде орналасқан. облыстың жалпы ішкі өнімі 2010 ж. 577,2 млрд. теңгені құрады, оның ішінде өнеркәсіптік өнім көл. 179,9 млрд. теңгені, а.ш. өнімдері 108,9 млрд. теңгені құрады. аумақтың жалпы ішкі өнімінде а.ш. өнімдерінің үлесі 33%-ды құраса, өнеркәсіп өнімдері 19%-ды құрады. облыстағы жалпы ішкі өнім 2006 жылмен салыстырғанда 2 есеге өсіп, 577,2 млрд. теңгеге жетті. машина, құрал-жабдықтар жасаудан облыстың респ-дағы үлесі 20%-дан астам. а. ш-ның барлық санаттарында шаруа (фермер) қожалықтарының жалпы саны 3621-ден (2006 ж.) 4535-ке дейін ұлғайды. сондай-ақ құрылыс ұйымдары да өсіп, 187-ден 305-ке дейін жетті. 2006–2010 ж. аралығында жұмысшылар мен қыз- меткерлердің жылдық орташа жалақысы 2 есеге өсіп, 54,6 мың теңгеге жетті. а. ш-на жарамды жер аум. 9484 мың га, оның 5053 мың га-сы егістік, 3545 мың га-сы шабындық, 723,6 мың га-сы жайылым (2009). орман-тоғай 224,3 мың га жерді алып жатыр. а.о-нда 321 мектепке дейінгі балалар мекемесі, 648 жалпы білім беретін мектеп, 41 техникум және кәсіптік-тех. оқу орны, 6 жоғары оқу орны, 50 аурухана, 174 емхана, 6 ғыл.-зерт. мекемесі (қазақ. астық ш. ғыл.-зерт. ин-ты, топырақ зерттеу ин-ты- ның бөлімшесі, т.б.), қазақ, орыс драма театры, филармония, 6 мұражай бар. облыс аумағындағы т.ж-дың ұз. 1531 км. облыс жері арқылы петропавл – астана – қарағанды, қарағанды –астана – павлодар, тоқтыболат – егіндікөл, ерейментау – айсары т.ж., көкшетау – астана – қарағанды, қостанай – астана – павлодар автомоб. жолдары өтеді. АқОРПА – бозащы түбегінің солт. бөлігіндегі құ-дық. маңғыстау обл. маңғыстау ауд. жерінде ор-наласқан. тереңд. 4 м, су шығымы 1400 л/сағ. солт. тақыр жазықты, батысы сортаңды болып келеді. ба-тысында үлкенсор қонысы мен мұнай кен орындары орналасқан. маңында кіндікті, т.б. қыстаулар бар.АқСАЙ – жайық алабындағы өзен. атырау обл. индер, махамбет аудандарында орналасқан. ұз. 110 км. өзен оң жағалауынан бағырдай каналын сулан-дырады. төм. ағысы жаз айларында құрғап қалады. жағалауында ұсақ көлдер кездеседі.

Ақорпа

69

Ақсутұзды жерлерде, теңіздер және тұзды тоғандардың жағалауларында өсетін 100-ге жуық түрі белгілі. қазақстанның шөл даласындағы гипсті, борпылдақ сортаң топырақты жерлерде, сор мен тақырларда қаулап өседі не ірі бұта күйінде жеке-жеке кездесетін 16 түрі бар. жиі тарағаны – ұ с а қ ж а п ы р а қ т ы а., кейде оны а қ с о р а (S. mіcrophylla) деп атайды. биікт. 30 – 75 см. сабағы көп бұтақты, бір жылдық өркендері күлгін түсті. жапырағы етті, көкшіл, оның ұз. 3 – 10 см. гүлшоғыры жапырақ қолтығынан сәл төмен орналасқан. маусым – тамыз айларында гүлдеп, жемістенеді. түйнектеген кезде өсімдік құ-рамында клетчатка, протеин, май, азотсыз экстрак-тивтік заттар болады. күлінен алынған сақар сабын қайнату үшін пайдаланылады. құнарлы мал азығы.АқСОРАҢ – қызыларай тау массивінің оңт. бөлі-гіндегі тау, сарыарқаның биік жері. қарағанды обл. ақтоғай ауд. жерінде, шылым а-нан шығысқа қа-рай 12 км-ге созылып жатыр. биікт. 1565 м, ені 7 км. солт-ке қарай еңістеу келген аласа таудан тұрады. пермьнің граниттерінен, төм. пермь, орта тас көмір дәуірі жыныстарынан түзілген. қаратал, жіңішке, сарыөлең өзендері басталады. тау беткейлерінде қарағай орманы, тауаралық аңғарлардағы қызғылт қоңыр топырағында қайың, көк терек, тал, арша, қа-раған; ойпаң жерінде тобылғы, астық тұқымдас әр түрлі шөптесіндер өседі. АқСУ – алматы обл. ақсу, алакөл аудандарындағы өзен. жетісу алатауының 4000 м биіктікте орналасқан мұздықтарынан бастау алып, балқаш көліне құяды. ұзынды-қысқалы 132 саласы бар. а-дың ұз. 316 км, су жиналатын алабы 5040 км2. көп жылдық орташа

су шығымы жансүгіров кенті тұсында 11,2 м3/с. өзен жоғ. ағысында тауаралық қапал аңғарын кесіп өтіп, жазыққа шыққан соң көптеген саяз тармақтар мен арналарға бөлініп кетеді. төм. ағысында тарамдар, өзектер, көлдер мен батпақтар құрай отырып, бал-қаш маңы жазығын кесіп өтеді. өзен алабының мұз құрсану аум. 139 км2, көл. 0,77 км3 болатын 162 мұз-дық бар. негізгі салалары сарқан, қожамберді өзен-дері. а. ш-на пайдалануға байланысты суы балқаш көліне жетпей құмға сіңеді. суы көктем мен жаз ай-ларында тасиды, осы кезеңде жылдық ағындысының 80%-ы өтеді. суы тұщы, минералд. 0,2 – 1,5 г/л ара-лығында ауытқиды. суы егін, мал суаруға және тех. қажеттіліктерге пайдаланылады. АқСУ – шу өз-нің сол саласы. қырғыз алатауының солт. беткейлерінен бастау алып тасөткел бөгеніне

түсті, бұршағы имек, бозқоңыр түсті келеді. мау- сым – шілде айларында гүлдейді. тамыз – қыркүйекте жеміс береді. тұқымынан және өсімді жолмен көбе-йеді. а. ж. – құнарлы мал азығы. сирек кездесетін-діктен ақсу-жабағылы қорығында қорғауға алынып, қазақстанның «қызыл кітабына» енгізілген.АқСАРЫ ЖУАНТАМЫР (rіndera ochroleuca) – жу-антамыр туысына жататын көп жылдық өсімдік. қа-зақстанда балқаш – алакөл ойысында ақсу, Лепсі, шілікті өзендерінің төм. ағыстарындағы құмдарда өседі. бұтақтала өскен сабағының биікт. 60 – 65 см келеді. тамыр жапырақтары ірі, ұз.20 см, ал сабақ жапырақтары ұсақ бүтін жиекті 2 – 4 см-дей болады. ақсары түсті гүлдері қалқан тәрізді сыпыртқы гүл-шоғырына топталған. тұқымынан көбейеді. мамыр – маусым айларында гүлдеп, шілдеде жеміс береді. та-биғи жайылымдарды ретсіз пайдаланудың салдары-нан бұл сирек кездесетін өсімдік түрінің жойылып кету қаупі бар. сондықтан а. ж. қорғауға алынып, қазақстанның «қызыл кітабына» енгізілген.Ақ СЕКСЕУІЛ (Haloxylon persіcum) – алабұталар тұқымдасы, сексеуіл туысына жататын көп жылдық өсімдік. қазақстанда шөл және шөлейтті аймақтарда өседі. биікт. 5 м-дей, кіндік тамыры топырақта ыл-ғал аз болса, жер астына тереңдеп (11 м-ге дейін) кете береді. діңінің жуанд. 20 – 60 см, дің қабығы ақшыл сұрғылт түсті, жылдан-жылға қарая береді. гүлі төрт-төрттен қабыршақты гүл жапырағы қол-тығынан жетіледі. сәуір – мамыр айларында гүлдеп, қыркүйек – қазанда жеміс береді. жемісі – қанатты жаңғақша. а. с-дің сүрегі тығыз, қатты, арамен ке- сілмейді. ағаштың жылдық сақинасы болмайды. шөлге төзімді, жас өркендерін қыста қой, түйе жақ- сы жейді. а. с. маңғыстау обл-ның «қызыл кітабы- на» енгізілген.Ақ СЕЛЕУ (Arіstіda pennata) – селеу туысына жа-татын көп жылдық шөптесін өсімдік. қазақстанның барлық обл-нда, әсіресе, оңт. аймақтарда жиі кезде-седі. а. с. көбінесе құмды және құмдауыт жерлерде, орманды алқаптардағы қара топырақты аудандарда жақсы өседі. биікт. 30 – 40 (60) см, сабағы түбінен шоғырланған, жалаң тықыр. тамыр сабағының ұз. 10 м-ге дейін жетеді. жапырағы жіңішке (3 мм). мамыр – маусым айларында гүлдейді. дәнегі пі- сісімен жер бетіндегі бөлегі қурап қалады. а. с. ма- сақтанғанға дейін жақсы мал азығы. шөбінің сапа-сы орташа, өнімділігі 3 – 5 (10) ц/га. жайылмалы құмды жақсы бекітеді. тамыры сапалы щетка жа-сауға пайдаланылады.АқСЕҢГІР – ұлытау тау жүйесінің оңт.-шығыс бө-лігіндегі тау. қарағанды обл. ұлытау ауд. борсеңгір а-ның оңт.-шығысында 5 км жерде. оңт.-батыстан солт.-шығысқа қарай 20 км-ге созылып жатыр, ені 5 км. ең биік жері 431 м (үңгірлісай). ұсақ шоқылы 2 тау массивінен тұрады. тас көмір жүйесінің төм. тау жыныстарынан түзілген. сортаңдау қоңыр то-пырақ жамылғысында жусан, бетеге, сұлыбас, бұта-лар өседі. оңт. беткейінен сарысу өз-не оң жағынан құятын 5 өзен бастау алады. жазғы жайылым және қыстау ретінде пайдаланылады. АқСОРА (Suaeda) – алабұталар тұқымдасына жата-тын бір немесе көп жылдық шөптесін өсімдіктер туы-сы, кейде жартылай бұталар. жер шарында кең тара-ған (тек арктик. белдемдерде кездеспейді), а-лардың

ақсу өзені

70

Ақсуаяғында суы қатып, сәуірде ериді. көлде алабұға, мөңке, сазан өседі.АқСУАТ – ақсуат ойысында орналасқан тұйық көл. солт. қазақстан обл. тимирязев ауд. жерінде орна-ласқан. орташа аум. 14 км2. ауа райы құрғақ кезде тартылып, жауын-шашын мол жылдары аум. 24 км2-ге дейін ұлғайып, өзгеріп отырады. тереңд. 1,0 – 1,5 м. суы кермек. табаны тегіс. көлде қалың қамыс, қоға, т.б. өсімдіктер өседі.АқСУАТ – талас алатауының солт-ндегі тау. оңт. қазақстан обл. төле би ауд-нда орналасқан. абс. биікт. 4027 м. а. тауынан ақсу өз. бастау алады. оңт.-батысында ақсу-жабағылы қорығы бар. тау беткейі күрделі тілімденген, тік жарқабақты. топырағы таулы шалғынды-далалы, субальпілік және альпілік. ең жоғ. беткейінде мұздықтар қалыптасқан.АқСУ АУДАНЫ – алматы обл-ның солт.-шығыс бөлігінде орналасқан әкімш. бөлініс. жер аум. 12,6 мың км2. тұрғыны 36,6 мың адам, орташа тығызд. 1 км2-ге 2,9 адамнан келеді (2010). аудан орт. – жансү-гіров кенті. аудан жеріндегі 54 елді мекен 3 кенттік және 15 ауылдық округтерге біріктірілген. а. а. бал-қаш – алакөл ойысы мен жетісу алатауы аралығын алып жатыр. шығысы қытай мемлекетімен, қалған бөлігі облыстың сарқант, алакөл, қаратал аудан-дарымен шектеседі. жерінің оңт.-шығысын жетісу алатауының қоңыртау, қайрақкөл, желдіқарағай, ешкіөлмес таулары, солт., солт.-шығыс және батыс бөлігінде тораңғықұм, кемерқұм, сымбатқұм, кү-шікжал және жалқұм құмды алқаптары алып жатыр. ақсу өз-нің салалары мен тармақтары ауданның бір-шама жерін кесіп өтеді. ірі өзендері: бүйен, бұрған, сарқан, қарасу, қапал, қызылағаш. а. а-ның клима-ты қатаң континенттік. қысы суық. қаңтар айының

орташа темп-расы –10 – 15°с, шілдеде 20 – 23°с. жыл-дық жауын-шашынның орташа мөлшері жазық жер-лерде 150 – 250 мм, таулы аймақтарда 400 – 600 мм. топырағының басым бөлігі шөлейттік сұр топырақ. тау етектері мен тау аңғарларында қоңыр топы-рақ қалыптасқан. өзен аңғарлары мен жайылма-ларда шалғынды-далалы топырақ басым. құмды алқаптарда сор, сортаң кездеседі. даласында жусан, ебелек, изен, қияқ, т.б. өсімдіктер өседі. аудан аума-ғында «Лепсі» қорықшасы (33,0 мың га) орналасқан. жануарлардан қасқыр, түлкі, қоян, борсық, қабан, ондатр; құстардан үйрек, қаз, тырна, т.б. мекендейді.

(жамбыл обл.) құяды. ұз. 155 км, су жиналатын алабы 483 км2. алабында жалпы ұз. 70 км болатын кішігі-рім 5 саласы және жалпы ауд. 4,2 км2-ден астам бір-неше ұсақ көлдер бар. мұздықтар және қар суымен толығады. жылдық ағынның 70%-ы мамыр – шілде айларына келеді. көп жылдық орташа су шығымы 4,74 м3/с. суы тұщы, орташа минералд. 130 – 140 мг/л. а. өз-нің суы негізінен егін суғаруға пайдаланылады. өзен бойында ақсу бөгені салынған.АқСУ – оңт. қазақстан обл. төле би және сайрам аудандары аум-ндағы өзен, арыс өз-нің сол саласы. ұз. 133 км, су жиналатын алабы 766 км2. талас ала-тауының солт. беткейіндегі 4042 м биіктіктегі мұз-дықтан басталады. жоғ. ағысында тар шатқалмен ағып, орта тұсында аңғарының ені 150 – 200 м-ге, жайылмасы 40 – 50 м-ге жетеді. негізгі толысу көзі – мұздық пен қар суы. көп жылдық орташа су шығымы сарқырама а. тұсында 9,68 м3/с, кей жылдары төм. ағысында сарқылып қалады. суы тұщы, минералд. 200 – 400 мг/л. а. өз-нің алабында ақсу-жабағылы қорығы орналасқан. а. өз-нің суы негізінен егістікті және бау-бақшаны суғаруға пайдаланылады. АқСУ – қарағанды обл. нұра алабындағы өзен. ұз. 82 км, су жиналатын алабы 1220 км2. жарлы- көлден басталып, алтынсор көліне құяды. арна-сының ені 200 – 400 м, жағасының биікт. 1 – 1,8 м. ағысы баяу, су деңгейі көктемде 10 – 11 күндей кө- теріледі. суы егіс, мал суаруға пайдаланылады.АқСУ – ақтөбе обл. мұғалжар ауд. жеріндегі өзен. жайық алабындағы ор өз-нің саласы. ұз. 72 км, су жиналатын алабы 1070 км2. а. кристалды жыныс-тардың жарықшақтарынан шыққан тұщы сулардан басталып, алға қ-ның оңт-нде ор өз-не құяды. көк-темде қар ерігенде тасиды. ені 6 – 8 км-ге жететін жайылмасы шабындыққа пайдаланылады.АқСУ АЛТЫН КЕНІ, ақмола обл. ақкөл ауд. степногорск қ-нан солт.-шығысқа қарай 17 км жерде орналасқан. кен орны 1929 ж. көне кен қазбалардың ізімен ашылған. 1930 ж. бұл жерде кеніш ашылып, 1931 ж. алғашқы 147 кг алтын алынды. кен орны-нан 1931 – 97 ж. аралығында 25 т алтын өндірілген. мұндағы кварц желілері мен кварциттерден тұратын кентастар кембрий-ордовик жыныстары аумағында жатыр. а. а. к. өз алдына бөлек 5 кен орнынан тұ-рады. оларда өндірістік маңызы бар 192 желі кезде-седі. желілердің қалыңд. 0,12 – 0,31 м, ұз. 107 – 154 м аралығында. желілер кварцты габброидтерден, ди-ориттерден, тонолиттерден және гранодиориттерден тұратын ордовик интрузивтерінің бойында қалып-тасқан. алтынның орташа мөлш. 23,6 – 45,9 г/т. көл-беу жатқан желілер қалың келеді (1,1 – 2,3 м), бірақ олардағы алтынның орташа мөлшері төмен (6,4 – 23,8 г/т). кен орнында алтынға бай кварц желілері-мен қатар алтын-мыс-скарнды кентастар және әлі то-лық зерттелмеген березит сығылмалары бар. а. а. к. кентастары ақсу алтын байыту ф-касының шикізат базасы болып табылады.АқСУАТ – қостанай обл. наурызым ауд. жеріндегі тұщы көл. құсмұрын, сарықопа көлдерінің арасы-на орналасқан. аум. 20,3 км2. ұз. 18,1 км, енді жері 4,2 км, жағалау бойының ұз. 57 км-ге жуық. ең те-рең жері – 3 м. жауын-шашын көп жауған жылда-ры көлдің аумағы ұлғайып тұрады. жаздың құрғақ мезгілінде көл екіге бөлініп қалады. қарашаның

Лепсі қорықшасы

71

Ақ сұңқарөсімдіктер мен бұталар өседі. аласа тау белдеуі (1500 м-ден төмен) қорықтың басым бөлігін алып жатыр, мұнда бұталылар мен далалық шалғынды өсімдік-тер өседі. қорық өсімдіктер дүниесіне бай, мұнда 12 типті құрайтын 60 өсімдік формациясы (жоғары сатыдағы өсімдіктердің 1300, саңырауқұлақтардың 250, мүк, қына, балдырлардың 60-тан астам түрлері) бар. қазақстанның «қызыл кітабына» енген 39 түр, мыс., талас бекіресі, талас қайыңы, грейг және кауф-ман қызғалдақтары, т.б. қорғалады. қорық жануарлар әлеміне бай. сүтқоректілердің 50-ден астам, құстар-дың 268, бауырымен жорғалаушылардың 11, қосме-кенділердің 3, балықтардың 7 түрі кездеседі. соның ішінде қорғауға алынып, «қызыл кітапқа» енгендер: түркістан сілеусіні, шұбар күзен, жайра және тас сусары, бүркіт, сақалтай, жұртшы, бақалтақ қыран, ителгі, қызылжолақ қарашұбар жылан, сарыбауыр жылан, даната құрбақасы, т.б. қорықтың омыртқа-сыздар әлемі де алуан түрлі. ең жақсы зерттелгені жәндіктер (2 мыңнан астам түрі), қоңыздардың 920 түрі, күндізгі көбелектердің 120 түрі анықталған. мұнда жәндіктердің қорғауға алынған 25 түрі және жауын құртының сирек кездесетін түрі (жыланже-гіш аллолобофора) мекендейді, олар қазақстанның «қызыл кітабына» енгізілген. а.-ж. қ. табиғаттың на-ғыз ғыл. лабораториясы, онда ғыл.-зерт. жұмыстары үзбей жүргізіліп келеді, 4 ғыл.-көпшілік кинофильм түсірілді.Ақ СҰҢқАР (Falco rustіcolus) – сұңқар тұқымдасына жататын жыртқыш құс. қазақстанда тұрақты мекен-демейді. көкшетау, өскемен, алматы маңайын 12 жыл (1976 – 88) ішінде 2 рет қана қыстаған. қазір ал-маты қ-ндағы хайуанаттар паркінде үш а. с. бар. өзен бойлары мен тау етектерін мекендейді. ұябасарының қанатының ұз. 38 – 42 см, салм. 2 кг, аталығы кішілеу келеді, оның қанатының ұз. 34 – 37 см, салм. 1 кг-дай болады. арқасы көкшіл сұр, шұбар, бауыры – ақшыл, сондай-ақ іштерінде шымқай ақ түстілері де кезде-седі. басқа сұңқар тұқымдасына жататын жыртқыш-тардан айырмашылығы – денесі ірі болады. ұясын жартастың ернеуіне, ағаш басына салады. а. с. – жыл құсы. жұптасып тіршілік етеді. қыс айларында сұр шіл, кіші дүркептермен қоректенеді. қазақстанда тіршілігі зерттелмеген. құсбегілер саятшылық жа-сайтын аңшы құс ретінде қолда ұстайды. а. с. өте сирек кездесетін құс болғандықтан қорғауға алынып, қазақстанның «қызыл кітабына» енгізілген.

кен байлықтарынан ілдерсай барит кені, арасан гранит және мәрмәр кен орындары бар. ауданның а. ш-на пайдаланатын жерінің аум. 1,3 млн. га, оның ішінде жыртылған жері 60 мың га, жайылымы 1,03 млн. га, шабындық 55,2 мың га (2008). а. а. аума-ғында матай, молалы, алажиде т. ж. ст-лары орна-ласқан. аудан жері арқылы алматы – өскемен мемл. маңызы бар автомоб. жолы өтеді. АқСУ-ЖАБАҒЫЛЫ қОРЫҒЫ – қазақстанда тұң-ғыш ашылған ежелгі қорық. 1926 ж. ашылған, талас алатауының солт.-батыс бөлігін және өгем жотасын алып жатыр. соңғы 10 жылда қР үкіметінің шешімі-не орай қорыққа ақсай, көксай өзендерінің жоғ. жағы және майдантал өз. аңғарының бір бөлігі қосылды.

аум. 128118 га (2007). а.-ж. қ. қазақстан, өзбекстан мен қырғызстан шекарасы тоғысқан жерінде оңт. қа-зақстан мен жамбыл облыстарында орналасқан. құ-рамында қаратаудағы «қарабастау» (126 га), «әулие» (100 га) телімдері бар. қорықтың негізгі аумағындағы тау жыныстарының басым бөлігін төм. тас көмір мен жоғ. девон әктастары құрайды. әктас сілемдерінде трилобиттер, маржандар, бауыраяқтылар, губкалар қатып қалған күйінде сақталған. шығыстан батысқа бойлай созылған тау жоталарының бедерлері бір-бірі-не ұқсас болады. солт. баурайлары негізінен жазық, кең, тау адырлары қар және мұздықтармен көмкеріл-ген. орт. бөлігіндегі бұғылытөр мұзды жота анық көрініп тұрады, ең ірі мұздықтардың аум. 1 км2-ден аспайды. а.-ж. қ. табиғи нысандары мен керемет ландшафтыларымен ерекшеленеді. мыс., қасқабұлақ сайында атақты тас галереясы бар, ондағы суреттер-дегі жазулардың орындалу мәнері мен алуан түрлі көріністері қайран қалдырады. негізінен тастарда арқар, марал, т.б. жануарлардың суреттері бейне-ленген. қорықтың ауа райы континенттік, қаңтарда жылдық орташа темп-расы –5,4°с, ал шілдеде 17,2°с, жылдық жауын-шашын мөлш. 950 мм. қорық аум. 5 белдеуге бөлінеді. ең жоғ. нивальды белдеуде (теңіз деңгейінен 3800 м биіктікте) топырақ және өсімдік жамылғысы жоқтың қасы. биік таулы альпі белдеуі (2800 – 3000 м) көбінесе биік емес шөптесінді өсім-діктермен ерекшеленеді. биік таулы субальпі белдеуі (2200 – 2800 м) тығыз өсімдік жамылғысымен сипат-талады. орта тау белдеуінде (1500 – 2200 м) шалғын ақ сұңқар

қорықтағы қасқабұлақ тасты галереясы

72

АқсүйекАқ ТАСПА (Astragalus brahуpus) – бұршақтар тұқым-дасы, таспа туысына жататын бұта. қазақстанда кас-пий, арал маңында, қызылорда, бетпақдала, мойын-құм өңірлерінде балқаш – алакөл ойысында іле ала-тауындағы (пұшықнұра) құмды және құмды-сазды жерлерде, бұталар арасында өседі. биікт. 60 – 100 см, жуан сабағын шашақталған қарабурыл қабық басқан. жапырағы ұзынша келген 1 – 2 жұптан тұрады, ұз. 2 – 5 см. гүлі қызғылт түсті, дәні қоңыр. сәуір – мау-сым айларында гүлдеп, шілдеде жеміс береді. а. т. – өте пайдалы өсімдік. сәуір айында оның құрамында 26,1% протеин, 5% май, 12% күл, 18% клетчатка бо-лады. а. т. – құнарлы мал азығы, 1 га алқаптан 3,3 ц. шөп жинауға болады. а. т-ны жазғытұрым және жаз-дың басында мал сүйсініп жейді. өзен жағалауларын бекітіп, құмтоқтату үшін де өсіріледі.АқТАСТЫ – қарағанды обл. нұра ауд-ның оңт-нде, құланөтпес өз-нің сол жағалауындағы шоқы. шош- қакөл көлінен шығысқа қарай 40 км жерде. ең биік жері 573 м. беткейлері жайпақ, батысы мен оңт-нде құрғақ арналар және өзектермен тілімденген. негізгі жыныстардың жер бетіне шығуы байқалады. солт.-батыстан оңт.-шығысқа қарай 4 – 5 км-ге созылған, ені 2 – 3 км. жер қыртысы элювийлі-делювийлі шө-гінділермен жабылған силур жыныстарынан түзілген. топырағы дамымаған қызғылт қоңыр. селеу, жусан, бетеге өседі, тобылғы шоғырлары кездеседі. АқТАСТЫ – ақтөбе обл. әйтеке би ауд-ның солт.-шы-ғысындағы көл. аум. 15,4 км2, жауын-шашынға бай- ланысты аумағы өзгеріп тұрады. қуаң жылдары тарты-лып, құрғап қалады. суы ащы. жағалауы жазық. қара-шаның аяғында суы қатып, сәуірдің аяғында ериді.АқТАС ХРУСТАЛЬДЫ КЕНІ, қарағанды обл. ұлы-тау ауд-ның оңт-нде. кені кіршіксіз мөлдір хрусталі-мен ерекше бағаланады. өнім сапасының құндылығы 1995 ж. шілде айында жезқазғанда өткен шетелдік биз-несмендер мен кәсіпкерлерге арналған тұсаукесерде жоғары жетістікке ие болды. кен өнімдерін сарап- тауда швейцарияда ақтаудың тау хрусталі мен квар-цы дүние жүзіндегі ең сапалы кварц деген баға алып, «алтын глобус» жүлдесі берілді. жүргізілген зерттеу-лердің нәтижесінде осы кен орнының кварцы халық тұтынатын тауар ретінде жоғары сапалы оптик. шыны жасау мен хрусталь алуға және фарфор өндірісіне, оп-тик. талшықты байланысқа пайдалануға жарамдылы- ғы дәлелденді. АқТАУ – сарыарқаның оңт-ндегі тау. қарағанды обл. жаңаарқа ауд. жерінде орналасқан. оңт.-батыстан солт.-шығысқа қарай 20 км-ге созылып жатыр. ең биік жері 1133 м, ені 10 км. бірнеше қырқадан тұрады. орт. және шығыс қырқалары жоғ. протерозойдың ақ кварцитінен, батыс қырқасы қызыл кварциттен құралған. аласа тау-лық ашық қоңыр топырағында тобылғы, қараған, селеу, бетеге, боз қылқан, жусан, қара жусан, аңғарларында көк терек, тал, т.б. ағаштар мен бұталар өседі. тауда бұ-лақ көп. а. жайылым ретінде пайдаланылады.АқТАУ-БОЗАЩЫ қОРЫқШАСЫ – респ. мәні бар зоол. қорықша. 1982 ж. маңғыстау обл-нда ұйымдас-тырылған. жер көл. 170 мың га. оған бозащы түбегінің оңт.-батыс, ақтаудың солт.-батыс бөліктері және кас-пий т-нің соған шекаралас жазық жағалауы енеді. жер бедері құмды төбелі, бұйратты, сортаңды, шағылды, сорлы болып келеді. қайраңды тегіс алқаптар да кез-деседі. табиғаты шөлейтті, шөлді аймаққа тән. онда

АқСҮЙЕК – жамбыл обл. мойынқұм ауд-ндағы өзен. ұз. 70 км, су жиналатын алабы 621 км2. шу-іле суай-рығындағы айтау жотасынан басталып, қошқарбай сорына жетпей жерге сіңеді. көктемде (наурыз айын-да) тасиды. жазда қарасуларға бөлініп қалады. суы кермек, тек мал суаруға жарамды.АқТАЙЛАқ – солт. балқаш алабындағы өзен. қа-рағанды обл. қарқаралы және ақтоғай аудандары жерінде. ұз. 89 км, су жиналатын алабы 1370 км2. қарқаралы ауд-ндағы кешубай тауынан бастау алады. құсақ өз-не жетпей, қошқар а-ның маңында сарқылып қалады. өзен бастауы қазанғап (кісі есімі) болып, ал төм. сағасы а. (белгілі қазақ биінің есімі) аталады. а-қа сарықұрақ, құрөзек салаларынан басқа, ұз. 10 км-ден аспайтын 26 жылға құяды. өзен, қар, жер асты су-ларымен толығады. мал жайылымдарын суландыруға пайдаланылады.АқТАЛ, ә у л и е а ғ а ш (Salіx alba) – тал тұқымда-сына жататын ағаш. қазақстанның барлық жазық да-лалы аудандарында, шөлейт-далалық аймақтардағы өзен аңғарларында өседі. биікт. 15 – 20 м. қандауыр тәрізді жапырағының ұшы түкті болып келеді. сырға сияқты шоғырланған гүлдері сәуір – мамыр айларын-да гүлдеп, тұқым береді. табиғи жағдайда тұқымымен және өсімді жолмен де көбейеді. а-ды құм тоқтату,

елді мекенді көгалдандыру үшін өсіреді. қабығы тері илеу үшін, бояуыш зат ретінде пайдаланылады. жапырағы мен бұтағын мал сүйсініп жейді.АқТАС (батыс ақтас) ГАЗКОНДЕНСАТ КЕНІ, маңғыстау обл. қарақия ауд-нда, ақтау қ-нан оңт.-шы-ғысқа қарай 85 км жерде орналасқан. кен орны 1962 – 63 ж. барланып, 1987 ж. ашылды. 1320 м-лік изогипс тұйықтаушы бойынша оның өлшемдері 8,6×3,4 км, амплитудасы 20 м. төмендеген сайын оның ампли-тудасы 90 м-ге, ал орт. мезозойдың бат ярусында 130 м-ге жетеді. коллекторы аралас құрамды, кеуект. 14 – 20%. жабынды қалыңд. 144 м-ден астам аргиллит-терден құралған. өнімді деп саналатын 7 қабаты төм. және орт. юра шөгінділерінде шоғырланған. газ-сулық қабаты 2975 м. газ құрамы этанды (15,1%), метан 81,4%. тұрақты конденсаттың газдағы мөлш. 21,1 г/м3, конденсатта 1,2% парафин, 67,7% метан, 30% нафтен, 2,3% хош иісті көмірсутектер бар. газ дебиті 41 – 187 мың м3 тәулік. хлоркальций типті қабат суларының минералдылығы жоғары. кенде 1989 жылдан газ өн-діріледі.

ақтал

73

Ақтоғайдары, арша тоғайлары өскен. етектегі беткейлер мен тауаралық аңғарларда қайың, ақтерек, көктерек, қарағай ормандары мен шілік аралас дәнді, түрлі шөпті-бұталы өсімдік басым. АқТОҒАЙ АУДАНЫ – қарағанды обл-ның оңт.-шығысындағы әкімш. бөлініс. 1931 ж. құрылған. 1963 жылға дейін қоңырат ауд. деп аталып келген. жер аум. 52 мың км2. тұрғыны 17,2 мың адам, орташа ты-ғызд. 1 км2-ге 0,4 адамнан келеді (2010). а. а-ндағы 46 елді мекен 15 ауылдық және 2 кенттік округке бірік-тірілген. аудан орт. – ақтоғай а. аудан сарыарқаның оңт.-шығысында, шөлейтті және шөлді аймақта орна-ласқан. солт-н аласа таулар тізбегі алып жатыр. олар-дың аралығында балқаш пен қарасор алаптарының суайрығы болып саналатын қызыларай (1565 м), қы-зылтас (1238 м) және т.б. таулар мен олардың сілем-дері орналасқан. ауданның орт. өңірі – балқаш көліне қарай еңістеп аласара беретін ұсақ шоқылы, қырқалы

жазық. оңт. өңірінде белесті солт. балқаш маңы жа-зығы орналасқан. ауданның оңт. шетін балқаш көлі көмкереді. кен байлықтарынан мыс, молибден, воль-фрам, қорғасын, мырыш, темір, тальк, кварцит, табиғи құрылыс материалдары, т.б. өндіріледі. климаты тым континенттік, қысы суық қары аз, жазы ыстық, құр-ғақ. қаңтарда орташа темп-ра солт-нде –16°с, оңт-нде –14°с, шілдеде солт-нде 16°с, оңт-нде 24°с. жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері солт-нде 350 мм, оңт-нде 150 мм. а. а-нда тоқырауын, қусақ, қа-ратал, еспемейірман, ақтайлақ, ащыөзек, еспе өзен-дері бар. олар ауданның солт-ндегі таулардан бастау алып, оңт-ндегі балқаш көліне қарай ағады, бірақ оған жетпей жерге сіңіп кетеді. орта және оңт. өңірлерінде құба, баялыш, көкпек, боз және қара жусан, сазан, со-раң, бұйырғын, т.б., тау аңғарларында қарағай, қайың, терек, көк терек өседі. жануарлардан арқар, елік, ақ бөкен, доңыз, қасқыр, түлкі, ақ қоян, ақкіс, қарсақ, борсық, күзен, сұрсуыр, аққұлақ, ондатр; құстардан шіл, бұлдырық, сажы, т.б. су құстары мекендейді. а. ш-на пайдаланылатын жері 3990,7 мың га, оның 10 мың га егістік, 3910,2 мың га жайылым, 7,3 мың га ша-бындық (2011). аудан арқылы қарағанды – ақтоғай – балқаш – қарқаралы автомоб. жолы өтеді.АқТОҒАЙ АУДАНЫ – павлодар обл-ның солт.-батысындағы әкімш. бөлініс. жер аум. 9,7 мың км2. тұрғыны 16,6 мың адам, орташа тығызд. 1 км2-ге 1,7 адамнан келеді (2010). аудан орт. – ақтоғай а. аудан батыс сібір ойпатындағы ертіс өз-нің батыс жаға-лауын алып жатқан солт. қазақ жазығындағы дала белдемінде орналасқан. кен байлықтарынан ас тұзы,

қысқа мерзімді шөл өсімдіктерімен қатар адыраспан, жантақ, көк кекіре, көкпек, сүттіген, жусан, күйреуік, изен, мортық, киікоты, бұйырғын, сораң, балықкөз, шағыр, қияқ, ақселеу, құртқашаш, тобылғы, бозжиде, ақ тұт, т.б. өседі. қорықшада қосмекенділердің – 1 (дала тасбақасы), бауырымен жорғалаушылардың – 15 (кәдімгі сұржылан, оқжылан, қалқантұмсық, т.б.), құс-тардың – 300-дей (жылқышы, жабайы кептер, үкі, бөк-тергі, жағалтай, жамансары, қарақұс, т.б.), сүтқорек-тілердің – 34 (каспий итбалығы, құм қояны, қарсақ, дала күзені, қара кірпі, борсық, ақ бөкен, дала мысығы, т.б.) түрі мекен етеді. а.-б. қ-ндағы бірқатар аң-құстар (жорға дуадақ, безгелдек, қарабауыр бұлдырық, ителгі, бүркіт, жұртшы, шұбар күзен, қарақұйрық, қарақұлақ, сабаншы, шағыл мысығы, арқар, үстірт жабайы қо- йы – муфлон, т.б.) қорғауға алынып, қазақстанның «қызыл кітабына» енгізілген.АқТАУ БҰЙРАТЫ – маңғыстау түбегіндегі екі ірі қия беткейлі жоталардан құралған бұйратты тау. ақшыл түсті мергельдер, жоғ. бор және неогеннің әк-тастарынан түзілген. ең биік жері 322 м. ұз. 70 км, ені 12 км. қаратауға қараған солт. беткейлері тік құ-лама келген. оңт. беткейлері көлбеуленіп (8 – 12°), солт. ақтау жотасында жазылып, бозащы даласына ұласады. солт. ақтау оңт. ақтауға қарағанда аумақты. жотаның бұл тұсы сайлы-жыралы келеді. көктемде уақытша су көздеріне айналады. жер бедерін ірі түйір-шікті, құнарлығы төмен сұр топырақ жапқан. шөлді даласында боз жусан, баялыш, бұйырғын өседі. солт. ақтаудың баурайында минералдығы төмен тұщы бұ-лақтар бар. а. б. жыл бойы мал жайылымы ретінде пайдаланылады. АқТАУ-ЖЕТІБАЙ СУ қҰБЫРЫ, маңғыстау обл. ақтау қ-нан жетібай кенті арқылы жаңаөзен қ-на де-йін тартылған. елді мекендерді ауыз сумен және мұ-най кәсіпшіліктерін тех. сумен қамтамасыз ету үшін 1966 – 78 ж. салынған. ауыз су құбырының ұз. 166 км, жылына 186 млн. м3 су береді, тех. су құбырының ұз. 152 км, құбырдан жылына 6,7 млн. м3 су өтеді. АқТАУ ЖОТАСЫ – қаратау жотасының оңт.-батыс беткейі. оңт. қазақстан обл. бәйдібек ауд. жерінде. ең биік жері – көктау тауы (1287 м). тас көмір ке-зеңінің әктас, құмтас, конгломерат жыныстарынан түзілген. а. ж-ның қойнауында байжансай қорғасын кені шоғырланған. беткейінде бетеге, боз, жусан, өзен аңғарларында әр түрлі бұталы өсімдіктер өседі. аңғары – жайылым. жота етегін шаян, бөген өзен-дерінің аңғарлары алып жатыр.АқТЕРЕК – қарқаралы тауының оңт.-шығыс сі- лемі. қарағанды обл. қарқаралы ауд-ның шығысын алып жатыр. қарқаралы, жиренсақал таула-рынан а. қаратоқа тауаралық аңғарымен бөлінген. қарағай, көк терек, қайың ормандары бар. солт-ке ұштасатын 2 қыраттан тұратын тілімденген жартасты тау мас-сиві солт.-шығыстан оңт.-батысқа қарай 16 км-ге, батыс қырат оңт.-батыстан солт.-шығысқа қарай созылып жатыр, енді жері 6 км. абс. биікт. 1185 м, солт-тен оңт-ке қарай созылған шығыс қыраттың абс. биікт. 1230 м. а. девон жыныстарының орта және жоғ. тас көмір гранитоидтарынан және пролювийлік шөгінділерден түзілген. тауаралық аңғарларда тау-лық қара, беткейлерде қызыл қоңыр және таудың қызыл қоңыр топырағы, беткейлерден жоғары жа-лаңаштанған түпкі жыныстарында қарағай орман-

балқаш жағалауы

74құм, саз балшық барланған. климаты тым континент-тік, қысы суық, жазы қоңыржай ыстық. қаңтардағы орт. ауа темп-расы –17 – 19°с, шілдеде 20 – 21°с. жыл-дық жауын-шашынның орташа мөлш. 250 – 300 мм, ертіс өз. бойында 200 – 250 мм. ауданның шы-ғыс жақ шекарасы бойымен ертіс өз. ағады, батыс жағымен шідерті, өлеңті өзендерінің төм. ағыстары өтеді. аудан аумағында жалаулы, шолақсор, бестұз, тайқоңыр көлдері орналасқан. аудан жері негізінен қызғылт қоңыр топырақты, көлдер төңірегі сортаң топырақты болып келеді. өсімдігі батыста бетеге, селеу, шығыста селеу аралас әр түрлі шөптерден тұ-рады. ертіс бойында балқарағай, терек, үйеңкі, тал, тобылғы өседі. жануарлардан қасқыр, түлкі, қарсақ, қоян, борсық, сарышұнақ, аламан, күзен, суыр, кір-пішешен, қосаяқ, ондатр; құстардан кезқұйрық, қар-шыға, үкі, бөктері, қаз, үйрек, аққу, тырна, шағала, қызғыш, тауқұдірет, қараторғай, бозторғай мекен-дейді. а. ш-на жарамды жері 976,2 мың га шамасын-да, оның 40,4 мыңы (га) егістік (2011), 3,5 мыңы ша-бындық, 528,3 мыңы (га) жайылым. ауданның орт. бөлігімен батыстан шығысқа қарай макинск – ақ- су – ақтоғай автомоб. жолы, шығыс жағынан ертіс өз-нің батыс жағасын бойлай омбы – павлодар – се-мей автомоб. жолы өтеді.АқТОЛАҒАЙ қЫРқАСЫ – орал алды үстіртінің оңт.-батысындағы қырқалы тау сілемі. ақтөбе обл.

Ақтолағай

ақтолағай қырқасы

байғанин ауд. жерінде орналасқан. сағыз бен жем өзендері аралығында солт.-шығыстан оңт-ке қарай 90 км-ге созылып жатыр, ені 5 – 10 км, ең биік жері – қияқты тауы (217 м). каспий маңы ойпатымен жап-сарласып, жем өз-нің оң жағалауында жатыр. батыс бөлігі жарқабақты сай-жыралармен тілімденген. а. қ-нан терісаққан өз. бастау алады. батысында тола-ғайсор көлі жатыр. бор, бор-мергельді жыныстардан түзілген. боз және сортаңды топырағында жусан, бұйырғын, тасбұйырғын, боз жусан, баялыш өседі. моңғолша тологой – шың, тау басы деген мағынаны білдіреді.АқТӨБЕ – алматы обл. көксу ауд. жеріндегі жазғы мал жайлауы. ол батысында текелі, оңт-нде күйелі мен суықтөбе, шығысында аламан тауымен шек-теседі. теңіз деңгейінен 2 мың м биіктікте. жері тастақ, шөбі тықыр. қазтабан, сарыбас жоңышқа, рауғаш, аюжүн, у қорғасын, ермен, қарақат, арша тә-різді шөптер мен бұталар өседі. а. – суаты мол, шөбі құнарлы, малға жайлы қоныс.АқТӨБЕ – атырау обл. индер ауд. индербор кен-тінен шығысқа қарай 46 км жердегі көл. каспий ой-патында. теңіз деңгейінен 5 м төменде орналасқан. аум. 5,5 км2. ұз. 5,1 км, енді жері 2,8 км, жағалау бо-йының ұз. 17,4 км. көлге маусымдық ағынсу құяды. су деңгейі көктемде көтеріліп, жазға қарай тартыла-ды. а-нің сор батпақты жағалауында қамыс, құрақ өседі.АқТӨБЕ – оңт. қазақстан обл. түркістан қала-лық әкімдігі аумағы жеріндегі өзен, сырдарияның оң саласы. ұз. 82 км, су жиналатын алабы 866 км2. қаратаудың оңт.-батыс беткейінен басталады да, сырдарияға жетпей сарқылып қалады. ағыны (төм. ағысында) тұрақсыз, тек қар ерігенде ағады. аңғары кең, жағалауы жазық, тегіс келеді. жоғ. ағысында бөгесіндер жасау жолымен егін суғаруға пайдала-нылады.АқТӨБЕ МҰНАЙ КЕНІ, каспий ойпатының оңт.-шығыс бөлігінде. атырау обл. жылыой ауд. құлсары қ-нан оңт.-батысқа қарай 125 км жерде орналасқан. барлау жұмыстары 1961 – 62 ж. жүргізіліп, кен 1965 ж. ашылды. шөгіндінің юралық бөлігінде мұ-найлы қабаттардың бесеуі, ортаңғы юра қабатында екеуі жатыр. қабат беттерінің орналасу тереңд. 2215 – 2348 м аралығында. мұнай құрамында кү- кірт 0,4 – 0,5%, парафин 1,48 – 2,48%, асфальтендер 1,33, шайыры 2,1%-ды құрайды. кен 1979 ж. пайда-лануға берілді.АқТӨБЕ ОБЛЫСЫ – қазақстанның батысын-дағы әкімш.-аумақтық бөлініс. жер аум. 300,6 мың км2 (қазақстан жерінің 11%-ы). тұрғыны 718,8 мың адам, орташа тығызд. 1 км2-ге 2,4 адамнан ке-леді (2010). орт. – ақтөбе қ. солт-те орынбор обл-мен (Ресей), оңт-те қарақалпақ Республикасымен (өзбекстан), солт.-шығыста қостанай, шығыста қызылорда, оңт.-батыста маңғыстау, батыста батыс қазақстан облыстарымен шектеседі. а. о-нда 12 әкімш. аудан (алға, әйтеке би, байғанин, ырғыз, қарғалы, мортық (мартөк), мұғалжар, темір, ойыл, қобда, хромтау, шалқар), 7 қала (ақтөбе, алға, қандыағаш, хромтау, шалқар, темір, ембі), 3 кент (шұбаршы, бадамшы, шұбарқұдық) бар. облыс жері негізінен үстіртті жазық болып келеді. орт. бөлігін оралдың оңт. сілемі – мұғалжар т. ме-

бозшасор көлі

75

Ақтөбе

фор, титан, алтын, боксит, күкірт колчеданы, мұнай мен табиғи газ (жаңажол, шұбарқұдық, кеңқияқ кен орындары), тас көмір, калий тұздары өндірі-леді. климаты тым континенттік. қысы суық, жазы ыстық, құрғақ, қара дауылды келеді. қаңтардың орташа темп-расы шығысында – 17°с, солт.-ба-тысында – 14–15°с, оңт.-батысында – 12–13°с, оңт-нде –10°с. шілдеде солт-нде 21–23°с, оңт-нде 24–26°с. жылдық жауын-шашынның орташа мөл-шері солт-нде 350 мм, орталықта 250 мм, оңт-нде 200 мм. а. о-ның жері шөлді, шөлейтті, далалы та-биғи белдемге жатады.өзендері мұғалжар тауынан, жайық және жем үс- тірттерінен басталады. елек, қобда, ор, ойыл, жем, ырғыз, торғай, өлкейек өзендерінің суы қар еріген кезде молайып, бір ай шамасында тасиды. ал күзге қарай өзендердің көбі бөлек-бөлек қара суларға ай-

ридиан бағытта алып жатыр. ол облыс жерін екіге – батыс пен шығысқа қақ бөледі де, оңтүстікке қа-рай біртіндеп аласарып кетеді. облыс аумағында мұғалжардың ең биік шоқысы – үлкен боқтыбай (абс. биікт. 657 м), батысында жайық үстірті (250–400 м), ал оның оңтүстігінде біршама тегіс келген жем үстірті (150–200 м) орналасқан. жем үстіртінің оңт.-батыс жағын көкжиде, құмжарған, аққұм, қызылқұм шөлді алаптары алып жатыр. облыстың шығысында бұйратты торғай үстірті (100–350 м), оның оңтүстігінде арал маңындағы қарақұм мен үлкен және кіші борсық төбешік құмдары бар. а. о-ның жеріне үстірттің (150– 200 м) көп ойпаңды-ойыс бөлігі, сондай-ақ абс. биікт. 100 м-ден аспайтын каспий маңы ойпа-тының шеткі жағы енеді. облыста хромит (оңт. кемпірсай хромит бассейні), никель, кобальт, фос-

76

налады, мүлдем тартылып қалады. облыста көл аз, олардың көбі көктемде ғана толып, жазда құрғап қалады, күзге қарай сорға айналады. тұщы көлдер облыстың шығыс бөлігінде орналасқан. ең үлкені – шалқар т. ойыл өз. аңғарларында тереңд. 5–10 м тұщы сулар кездеседі. а о. жері солт-ке қарай бірнеше табиғи аймаққа бөлінеді. солт-тегі қара топырақты далалық аймақ егіншілікке пайдаланылады. шоқ қайың, көк терек, тобылғы өседі. оңт. – біршама қуаң, қара қоңыр то-пырақты далалық аймақ. оның бетеге, селеу, жусан өскен бөлігіндегі жарамды жерлері түгел егістікке жыртылған. жусан мен бетеге өсетін орт. өңірді топырағы ашық қоңыр жайылымдық шөлейт алып жатыр. облыстың оңт. құба топырақты шөл ай-маққа жатады. құмда еркек шөп, теріскен, жусан, ал құм арасындағы ойпаңдарда ши, жүзген, шеңгел, оңт.-батысындағы құба топырақты шөлде негізінен жусан, сораң және аздап эфемер, өзен жайылмала-ры мен көл маңында, жер астының суы таяу жатқан ойпаңдарында шалғын, ал сортаң жерлерде жусан тектес және сораң өсімдіктер өседі. а.о-нда жабайы аңдардан қасқыр, түлкі, қарсақ, борсық, күзен, бө-кен, қарақұйрық, жабайы шошқа; құстардан дуа-дақ, безгелдек, дала бүркіті, тырна үйрек, қаз, т.б. мекендейді.а о. аумағында газдың (144,9 млрд. м3), мұнай-дың (243,6 млн. т) және мұнай-газ конденсатының (32,7 млн. т) елеулі көп қоры бар. облыста «ақтө- бемұнайгаз», «ақтөбе мұнай құбыры» кәсіпорын-дары, «ақтөберентген» з-ты, ақтөбе а. ш. машина-лары з-ты, ақтөбе ферроқорытпалары з-ты, ақтөбе фосфорхимия з-ты, ақтөбе хром қосындылары з-ты, «ақтөбе мұнай» з-ты, ақтөбе хим. комб., ақтөбе–шилісай өндірістік бірлестігі, кен байы-ту ф-касы, ақтөбе құрылыс материалдары комб., жиһаз ф-касы, «ақтөбе тәттілері» ф-касы, ақтөбе авиажөндеу з-ты, жаңажол газ өңдеу з-ты, ақтөбе – дөң кен байыту комб., ақтөбе сүт өнеркәсібі өнді-рістік бірлестігі, т.б. жұмыс істейді. облыстың жал-пы ішкі өнімі 2010 ж. 1 трлн. 151,4 млрд. теңгені құрады, оның ішінде өнеркәсіп өнімдерінің көл. 962 млрд. теңгені, а.ш. өнімдері 82,3 млрд. теңгені құрады. аумақтың жалпы ішкі өнімінде өнеркәсіп өнімдерінің үлесі 83%-ды, а.ш. өнімдері 7,1%-ды құрады. облыстың негізгі капиталына 364 млрд. теңгенің инвестициясы тартылды. аумақтың жал-пы ішкі өнімі 2006 жылмен салыстырғанда 2,2 есеге өсті. облыстағы жалпы ішкі өнімнің респ-

дағы үлесі 5,3%-ды құрайды. негізгі а. ш. саласы егін және мал ш. болып саналады. ірі қара, қой, жылқы, түйе өсіріледі. а.ш. өнімдері 5 жыл ішінде (2006–10) 2,7 есеге өскен. сондай-ақ а.ш-ның барлық санаттары бойынша а.ш. құрылымында шаруа (фермер) қожалықтарының саны 3840-тан 4483-ке дейін жеткен. облыстағы қызметкерлер мен жұмысшылардың орташа жалақысы осы жылдар аралығында 1,7 есеге өсті. денсаулық сақтау саласы бойынша облыс аумағында 54 ауру-хана мен 194 әр түрлі бағыттағы емханалар бар. онда барлық мамандықтар бойынша 3586 жоғары білімді дәрігерлер ел денсаулығына қызмет етеді. мектепке дейінгі мекемелер саны 2006 жылмен салыстырғанда 2 еседен астам өсті (2006 ж. – 103, 2010 ж. – 219). жалпы білім беретін мектептер саны 463, колледж және кәсіптік-тех. білім беретін мекемелер 39, жоғары оқу орны 8. а. о-ндағы т. ж. ұз. 1162 км-дей. облыс жерінен орынбор – ташкент, атырау – омбы бағытындағы т.ж. өтеді. автомоб. жолдарының ұз. 13,9 мың км. басты жолдары: орал – ақтөбе – қарабұтақ – ырғыз – арал. сондай-ақ облыс жері арқылы атырау – орск мұнай құбыры және бұхара – орал, орта азия – орталық газ құ- бырлары өтеді. облыста үш жоғары білім беру оша- ғы (ақтөбе мемл. медицина академиясы, ақтөбе мемл. ун-ті, ақтөбе жоғары әскери авиац. уч-щесі), сонымен қатар орта, спорт, музыка мектептері, балабақшалар бар, облыстық қазақ және орыс дра-ма театрлары, облыстық мемл. архиві, облыстық филармония, өлкетану мұражайы жұмыс істейді. облыстық, аудандық газеттер шығады, радио және телевизия хабарлары таратылады.АқТӨБЕ ФОСФОРИТ КЕНДІ АУДАНЫ, ақтөбе обл-нда орналасқан, құрамына богданов, қанды- ағаш, көктөбе, шилісай сияқты ірі кен орындары енеді. аум. 600 км2-ден асады. қалыңд. 1 м-ден ас-пайтын 2 кен қабаттары глауконит құмдармен (қа-лыңд. 3,2 м-ге дейін) бөлінген, ал үстінің қалыңд. 2 – 2,5 м шөгінді жыныстармен көмкерілген. фосфор кендері мен олар орналасқан жыныстар юра және бор кезеңдерінде пайда болған. кентас құрамын-дағы фосфор ангидридінің (Р2о5) мөлш. 18%. а. ф. к. а-ның жалпы болжанған қоры 1 млрд. т-дан ас-там. ондағы фосфор кентастары карьерлерден ашық әдіспен өндіріледі. фосфорит кентасы мен глауконит құмдарын қоса өңдеуден кешенді калийлі-фосфорлы тыңайтқыш алынады. ақтөбе фосфорит кендерінің негізінде ақтөбе химия комб. жұмыс істейді.АқТӨРТКІЛ – шошқакөл бұйратындағы тау. ақтөбе обл. шалқар ауд-нда орналасқан. абс. биікт. 313 м. таудан дауыл өз. бастау алады. маңайында алты-құдық, қызылеспе құдықтары бар. беткейі көлбеу келген.Ақ ТҰҢҒИЫқ (nymphaea albe) – тұңғиықтар тұ- қымдасына жататын көп жылдық шөптесін су өсім- дігі. қазақстанда сирек өседі. негізінен батыс аймақ-тарында (батыс қазақстан обл.) таралған. су астын-дағы бөлігі жүрек тәрізді, сопақша, тамыр сабағы то-пыраққа төселіп, кейде дөңгелек жапырақтары су бе-тіне жайылып өседі. жұмыртқа тәрізді гүлі сопақтау, күлтелері көп желекті, ақ түсті болады. тұқымынан және өсімді (вегетативті) жолмен көбейеді. мау-сым – тамызда гүлдейді, қыркүйекте жеміс береді.

Ақтөбе

облыстағы жонды-белесті жазықтар

77

а. т. – сәндік өсімдік. ол бау-бақшаны, саябақтарды көгалдандыру үшін өсіріледі. өте сирек кездесетін түр болғандықтан қорғауға алынып, қазақстанның «қызыл кітабына» енгізілген.Ақ ТҰТ (Morus alba) – тұттар тұқымдасы, өзімен ат-тас туысқа жататын ағаш. қазақстанның оңт. аймақ-тарында кездеседі, кейде жабайыланып кетеді. биікт. 15 – 20 м, бұтақтары сұрғылт қоңыр, жас бұтақтары үлпілдек болады. бүршіктерінің пішіні жұмыртқа тәрізді (ұз. 6 мм-дей). жапырақтары 2 – 5 қалақшалы, қауырсынды тарамдалған, жиектері тісті тілімденген (ұз. 6 – 15 см, ені 4 – 10 см). тозаңқаптық сырғалары цилиндр тәрізді (ұз. 3 см), аналық сырғалары сопақша келген. гүлсерігінің сырты жалаңаш, шет-тері тісті болып келеді. аналық аузын ұсақ бүртіктер жапқан. ақшыл жасыл, қызғылт, қара қошқыл түсті жемісшоғыры гүлтабанында жетіледі. сәуір – ма-мыр айларында гүлдеп, маусымда жеміс береді. же-місі – шырыны аз, жалған сүйекше. а. т-ты негізінен жібек көбелегінің қорегі ретінде өсіреді. жемісінің құрамында қант көп болғандықтан, тағамға, спирт алуға пайдаланылады. ағаш тінінен (луб) жіп, арқан, картон, қағаз, жапырақтарынан сары және қара бояу алынады. тұқымында 30%-ға дейін май болады. жалпы ағаштың құрамы илік заттарға бай, сүрегі қатты, одан әр түрлі ағаш бұйымдары жасалынады. әсемдік өсімдік, кейде оларды көшені көгалдандыру үшін отырғызады. а. т. маңғыстау обл-нда солт. үстірттен және маңғышлақтан табылып, облыстың «қызыл кітабына» енгізілген.АқТҮКТІ ТАСПА, а қ т ү к т і а с т р а г а л (Astra- galus candіdіssіmus) – бұршақтар тұқымдасына жата-тын таспа туысының бір түрі, көп жылдық бұта, энде-мик өсімдік. қазақстанда зайсан қазаншұңқырында, балқаш – алакөл ойысында кездеседі. құмды жерлер-де өседі. биікт. 30 см-ге жуық. сабағы түзу, тік, түкті, ұз. 12 – 20 см. жапырақтары қысқа сағақты, ұз. 10 см-дей, эллипс тәрізді болады не дөңгелек үшкірлеу келеді, 7 – 12 жұп жапырақшалардан тұрады. гүл тұғыры берік, қысқа, үстіңгі беті ақ, кейде қара түкті, ал гүлшоғыры 9 – 15 гүлді, ұз. 2 – 3 см, дөңгелек, гүл- дері жоғ. жапырақ қолтығында орналасқан. тостаған- шасы да ақ киіздей түкті, қызғылт, күлгін түсті бола-ды. а. т. тұқымынан көбейеді. маусым – шілде айла-рында гүлдеп, шілде – тамызда жеміс береді. жемісі жұмыртқа пішіндес бұршаққап. жылдан-жылға аза-юына байланысты а. т. қорғауға алынып, қазақстан-ның «қызыл кітабына» енгізілген.АқТЫқТЫ – доңызтау бөктерінің оңт-нде 20 км жердегі құдық. ақтөбе обл. байғанин ауд-нда ор-наласқан. тереңд. 24 м, су шығымы 3000 л/сағ. ма-ңында жаңақұдық, тассай, т.б. құдықтар бар. тө-ңірегіндегі құмдақты қоңыр топырағында жусан, құмдақшөп, т.б. өседі. АқШААДЫР – солт. балқаш маңындағы ұсақ шо- қылы тау массиві. қарағанды обл. шет ауд-нда. солт.-батыстан оңт.-шығысқа қарай 15 км-ге созы-лып жатыр, ені 4 км. ең биік жері 586 м. шатқал, сайлармен тілімденген бірнеше ұсақ шоқылар мен жеке тау массивтерінен тұрады. силур жүйесінің жыныстарынан түзілген. сортаңды сұр және қоңыр топырақ жамылғысында жусан, баялыш, көкпек өседі. орт. бөлігінде тұщы сулы сорбақ құдығы бар. баурайы күзгі-көктемгі жайылым.

АқшәуліАқШАТАУ – қызылорда обл. арал ауд-ндағы бек-бауыл т. ж. ст-нан батысқа қарай 24 км жерде орна-ласқан көл. аум. 25,5 км2. ұз. 7,7 км, ені 5 – 7 км. ең терең жері 2,5 м-ге жуық. суы ащылау. а. сырдария- мен арна арқылы жалғасады. батыс жағалауында қа-лың қамыс өскен. көлден сазан, көкбас, алабұға ау-ланады. желтоқсанның аяғында суы қатып, сәуірдің бас кезінде ериді.АқШАТАУ ЖОТАСЫ – сарыарқаның оңт.-шығы-сындағы жота. шығыс қазақстан обл. абай, аягөз ау-дандары жерінде, шыңғыстау жотасының оңт-нде ор-наласқан. солт.-батыстан оңт.-шығысқа қарай жалғаса созылып жатқан қарақшы (биікт. 1151 м), жалтұмсық (биікт. 1169 м), қособа (биікт. 1304 м) сияқты бірнеше жеке таулар мен шоқылар тізбегінен тұрады. оларды

арсалаң, ақшатау өзендерінің аңғарлары бөліп жа-тыр. жотаның оңт.-батыс беткейі тіктеу, жартасты, биікт. 1300 м-ден 1000 м-ге дейін күрт төмендейді. солт.-шығыс беткейі еңістеу, бірте-бірте көлбеуленіп жазыққа айналады. а. палеозойдың кварцит, құмтас, әктас, конгломерат, эффузивті жыныстарынан құрал-ған. оңт-нен балқыбек, көксала, қалғұтты, шығы-сынан сарыбұлақ, солт-нен шетембай, терісайрық өзендері бастау алады. жотаның жалпақ төбелері мен беткейлерінің қоңыр топырағында далалық өсімдік-тер (қараған, тобылғы, тасжарған, т.б. бұталар) өседі. сайларында шоқ қайың, көк терек, тал өседі. мал жайылымына қолайлы.АқШАТЫР, к о з о п о л я н с к и я (Kosopoljanskіa) – шатыршагүлділер тұқымдасына жататын көп жыл-дық шөптесін өсімдіктер туысы. қазақстанда қара-тау жотасының, талас және қырғыз алатаулары-ның тау беткейлерінде өсетін 1 түрі – т ү р к і с т а н а-ы (к. turkestanіca) бар. биікт. 40 – 60 см, тамыры жуан, тамыр мойнын кепкен жапырақ қалдықтар ба-сып жатады. сабақтары жеке, кейде 2 – 3 бұтақты, тықыр, ұз. 40 – 60 см. жапырақтары көбіне тамыр мойнына шоғырлана өседі. шатыршалары 10 – 18 сәулелі, 15 гүлді. ортаңғы шатырша гүлдері жемісті, шеттеріндегілері – жеміссіз не аралас. желектері ақ түсті. тұқымынан көбейеді. маусым айында гүлдеп, шілде – тамызда жемістенеді. жемісі піскен кезде 2 жарты жемістікке бөлінеді, тықыр. тұқымы іш жа-ғынан имектеу. түркістан а-ы өте сирек кездесетін түр болғандықтан қорғауға алынып, қазақстанның «қызыл кітабына» енгізілген.АқШӘУЛІ – шығыс қазақстан обл. үржар ауд. тар-бағатай жотасының солт.-батысындағы тау. абс. биікт. 1618 м. тау батыстан шығысқа қарай ендік бағытта

ақшатау жотасы

78

АқШЫЛ СЕПКІЛГҮЛ (Frіtіllarіa pallіdіflora) – ла-лагүлділер тұқымдасы, сепкілгүл туысына жататын көп жылдық жуашықты өсімдік. қазақстанда тарба-ғатай жотасы және жетісу (жоңғар) алатауындағы субальпілік шалғындар мен жартастарда өседі. биікт. 40 см-дей, жуашығы ұсақ, домалақ. бұтақсыз сабағына жапырақтары кезектесіп немесе қарама-қарсы орналасады. төм. жапырақтары қандауыр тәрізді, ал жоғ. жапырақтары шоғырланып келеді. ірі гүлі қоңырау тәрізді, дара немесе 2 – 5 гүлі бар иілген шашақ гүлшоғырына бірігеді. гүл күлтесі сарғыш не ақшыл жасыл, ал оның ішкі жағында қо-ңыр қызыл түсті дақтары бар. өсімдіктің аты осыған байланысты аталған. а. с-дің жағымсыз иісі болады. тұқымынан көбейеді. мамыр – маусым айларында гүлдеп, шілдеде жеміс береді. жемісі – көп тұқымды қауашақ. а. с. – сирек кездесетін өсімдік. жылдан-жылға таралу аясына байланысты қорғауға алынып, қазақстанның «қызыл кітабына» енгізілген.АқЫШ, а қ ұ ш – солт. қазақстан обл. қызылжар ауд-ндағы көл. дубровный а-нан солт.-шығысқа қа-рай 3 км жерде орналасқан. теңіз деңгейінен 121,5 м биіктікте, аум. 25,8 км2, ұз. 3,6 км, ең жалпақ жері 3,8 км, жағалау бойының ұз. 20,9 км. су айдынының 1/3-і солт. қазақстан обл-на тиесілі. су жиналатын алабындағы егістік 70%-ды құрайды. тереңд. 3 – 4 м-ге жетеді. жағалау бойы жолағы құмды-сазды ені 5 – 10 м, біртіндеп шабындыққа, далалық немесе сор шөп басқан телімдерге ұласады. суында дафния, гаммарус, т.б. моллюскілер тіршілік етеді.АқІНГЕН ГАЗ-МҰНАЙ КЕНІ, каспий ойпа-тының оңт.-шығыс бөлігінде. атырау обл. жы-лыой ауд. құлсары қ-нан оңт.-шығысқа қарай 40 км жерде орналасқан. барлау жұмыстары 1979 ж. басталып, 1983 ж. аяқталды. кен қос қанатты, тұз күмбезді құрылымнан орын алған. төм. бор жы-ныстарын өнімді бес қабат құрайды: екі альб қабаты мұнайлы, апт-неоком және неоком қабаттары газды және неоком қабаты мұнайлы-газды. өнімді қабат-тардың орналасу тереңдіктері: альбтікі 660 – 682 м, апт-неокомдікі 927 м, неокомдікі 1028 – 1111 м. кен 1992 ж. пайдалануға берілді.АЛААЙҒЫР – алматы обл. Райымбек ауд. хантәңірі шыңының солт.-шығысындағы асу. абс. биікт. 3870 м. асудан мамыр – қыркүйек айларында салт атты адам өте алады. а-дың солт. баурайынан нарынқол өз. бастау алады. тіктеу солт.-батыс бөлігі тауаралық аңғарға ұласады. шығысында қытаймен шектеседі. тау беткейлерін альпілік және субаль-пілік шалғындары көмкеріп жатыр. одан төменде қарағай, қайың ормандары өскен.АЛАБОТА – есіл алабындағы көл. қостанай обл. қарасу ауд. жерінде. ұз. 8,4 км, енді жері 5,1 км. ең терең жері 8,5 м. жауынға байланысты көлдің аумағы өзгеріп тұрады. су бетінің орташа аум. 36 км2. солт.-шығыс жағалауы жарлауытты (1,5 – 2 м биіктікте), жиегінің қалған жері жайпақ. көл жағалауында қа-мыс, алабында сораң өсімдіктер өседі. суы ащы. қа-раша айында суы қатып, сәуірдің басында ериді. көл алабы жазда мал жайылымына пайдаланылады.АЛАБОТА – ертіс алабындағы тұйық тұзды көл. солт. қазақстан обл. тайынша ауд-ның шығысында орналасқан. аум. 22,4 км2. су жиналатын алабы 2270 км2. а-ға оңт-нен жарық, жаңасу өзендері

созылып жатыр. солт-тен шақырты өз. бастау алады, батыс беткейі тіктеу келген. таудың қара және қызғылт топырағында бұта аралас боз, селеу, сұлыбас, бетеге өседі. баурайы мал жайылымына пайдаланылады.АқШЕШЕК (Arabіs) – орамжапырақтар тұқым-дасына жататын бір немесе екі жылдық шөптесін өсімдіктер туысы. қазақстанда далалық және таулы аймақтарда, тастақты тау беткейлерінде, өзен бойла-рында өсетін 11 түрі бар. биікт. 10 – 100 (200) см, са-бағы тік немесе бұтақты, сыртын қатты түк басқан. жапырақтары тұтас, пішіні көбінесе ұзынша келген. гүлдері көп жағдайда ақ, қызғылт немесе күлгін түсті. сәуір – маусым айларында гүлдеп, шілдеде же-містенеді. жемісі – ашылмалы бұршаққын. тұқымы жалпақ болады. кейбір түрі балды өсімдіктер. а-ті әдемі гүлі үшін әсемдік өсімдік ретінде де өсіреді. попов а-і (а. popovіі) өте сирек кездесетін эндемик түр болғандықтан қорғауға алынып, қазақстанның «қызыл кітабына» енгізілген.АқШОқЫ – шығыс қазақстан обл. абай ауд-ның солт-нде орналасқан тау. солт.-шығыстан оңт.-ба-тысқа қарай 40 км-ге созылып жатыр, енді жері 10 км. ең биік жері – майлықара шоқысы (571 м). а. девон граниттері мен гранодиориттерінен және жоғ. протерозойдың негізгі эффузивтерінен түзілген. тау беткейлері сайлармен тілімденген. етектерінде бұлақ көп. а-ның қара қоңыр топырағында бетеге, селеу, жусан, сайларында шалғындық өсімдіктер, тал, бұ-талар өседі. жазғы мал жайылымы ретінде пайдала-нылады.АқШОқЫ ОПТИКАЛЫқ КВАРц КЕН ОРНЫ, ақтөбе обл. мұғалжар ауд. тамды өз-нің сағасында, қопа а-ның оңт-нде 40 км жерде. кен орны кварц талшықтарымен бейнеленеді. талшықтар таза мета-морфты кварц пен кокс шпатынан құралған. кварц түрлі әйнек өндіруге және микроэлектроника сала-сында қолданылады.

Ақшешек

ақшыл сепкілгүл

79

аяғында, орта тұсы ақпанның басында қатады. а. суында фтор мен бром көп. зоопланктондардың 80 түрі кездеседі. су өсімдіктерінен қамыс, қияқ, қоға, шалаң, су қарақұмығы, жебежапырақ, мүйізжапы-рақ, т.б. өседі. көлден сазан, көксерке, алабұға және шармай ауланады. көл маңы құсқа (жылқышы, аққу, шағала, көкқұтан, т.б.) бай. жағалауында демалыс және емдеу мекемелері орналасқан.АЛАКӨЛ – ақмола обл. астрахан ауд-ндағы тұзды көл. көл теңіз деңгейінен 311 м биіктікте жатыр. аум. 40 км2, ұз. 12 км. енді жері 4,5 км, ең терең жері 3 м-ге жетеді. жағалау бойының ұз. 35,8 км. су жи-налатын алабы 1240 км2. суының көл. 12,3 млн. м3. қазаншұңқырда орналасқан көл жағалауының биікт. 4 – 5 м-ге жетеді. жағалауында қамыс құрағы өседі. қар және жер асты суларымен толысады, кей жылда-ры кеуіп қалады.АЛАКӨЛ – қостанай обл. меңдіқара ауд-ндағы ақ-суат кентінің оңт-ндегі көл. аум. 17,6 км2. ұз. 8,2 км, енді жері 4,1 км. жағалауы жазық, алабы жайылым ретінде пайдаланылады. қарашаның басында суы қатып, сәуірдің басында ериді.АЛАКӨЛ – нұра алабындағы тұзды тұйық көл. ақмола обл. қорғалжын ауд-ның солт.-шығысында орналасқан. аум. 15,4 км2. су жиналатын алабы 145 км2. батыс және солт. жағалауы батпақты. қарашада суы қатып, сәуір айында ериді.АЛАКӨЛ – қостанай обл. меңдіқара ауд. боровс-кой а-ның солт.-батысында 4 км жердегі көл. тобыл өз. алабында. аум. 11,7 км2, теңіз деңгейінен биікт. 168 м. ұз. 4,5, енді жері 3 км, жағалау бойының ұз. 13 км. көл суы жаз айларында тартылып, сортаңды, батпақты болады. жағалауында қамыс, құрақ өс-кен. оңт.-шығысын (қарағай, қайың) аралас орман алқабы алып жатыр.АЛАКӨЛ – тобыл алабындағы көл. қостанай обл. қамысты ауд. қуыссор көлінің батысында орна-ласқан. аум. 10,8 км2, теңіз деңгейінен биікт. 225 м. ұз. 6,5 км, енді жері 3 м, жағалау бойының ұз. 20,5 км. көл сыпсыңағаш қолатындағы теңіз, қуыссор, ұзынсор, жаркөл, қайыңдысор көлдерінің жанында орналасқан. жазық келген жағалауында қамыс, құ-рақ, қоға, т.б. шөптесіндер өседі. негізінен қар және жер асты суларымен толысады. қарашада суы қатып, сәуірдің аяғында ериді.АЛАКӨЛ АРТЕЗИАН АЛАБЫ, алматы және шы- ғыс қазақстан облыстарының аралығындағы ала-көл ойысында орналасқан. аум. 26 мың км2-ден ас-там. су тұтқыш қабат төрттік кезеңнің борпылдақ

құяды. батыс, солт. және шығыс жағалауы жарлы, оңт. батпақты, қамысты келеді. көлден алабұға, шор-тан, табан балық ауланады. қарашада суы қатып, сә-уірдің 2-онкүндігінде ериді.АЛАБҰҒАТӘРІЗДІЛЕР (Percіformes) – сүйекті балықтардың бір отряды. а-дің қазба қалдықтары жоғ. бор кезеңінен сақталған, көптеген түрі эоцен дәуірінде тіршілік еткен. олар дүние жүзі суларында таралған, өзендерде, теңіздерде тіршілік етеді, сон-дай-ақ өзендерден теңіздерге өрістеп шығатын жар-тылай өткінші түрлері кездеседі. а-дің ғылымда 149 тұқымдасы, шамамен 1200-дей туысы және 6500-дей түрі белгілі. денелерінің ұз. бірнеше см-ден 4 – 5 м-ге дейін жетеді де, ал салм. 10 – 12 кг-нан асады. арқа қанаты үшкір тікен тәрізді және жұмсақ екі бөліктен тұрады. бұл мүшелері кейбір түрлерінде қосылып кетеді, ал кейбіреулерінде жеке болады. торсыл-дағы ішегімен жалғаспайды. қазақстанда кәсіптік маңызы бар көксерке, берш, кәдімгі алабұға, балқаш алабұғасы сияқты түрлері тараған.АЛАЕШКІ, с а з д ы – өгіз-өреулінің шығысын-дағы өзен-самара мұнай құбырына жақын жатқан жайпауытты төрткіл. маңғыстау обл. бейнеу ауд-нда орналасқан. абс. биікт. 214 м. жер қыртысы не-гізінен бор аралас тау жыныстарынан түзілген. та-биғи су көздері жоқ. қаратаудан келіп, қызыладыр, бөрібас арқылы үстіртке шығатын керуен жолдары жанынан өтеді. АЛАКӨЗ СҮҢГУІР (Aythya nуroca) – қазтәрізділер отрядының үйрек тұқымдасына жататын су құсы. қазақстанда сырдария, шу, іле, торғай өзендері-нің төм. сағасын және алакөл, зайсан, қорғалжын көлдерін мекендейді. қанатының ұз. 17 – 19 см, салм. 480 – 600 г-дай. мекиені біркелкі қоңыр, ал қоразының басы, мойны, кеудесі күрең қоңыр сар-ғыш, бауыры ақ, арқасы қара қоңыр болады. басқа сүңгуір құстардан ерекшелігі судан жеңіл көтеріліп, жылдам ұшады. ұясын судың терең жерінде өс-кен қамыс пен құраққа салады. мекиені 7 – 11 жұ-мыртқаны 28 күндей басады. шілдеде балапандары ұядан ұшады. негізгі қорегі – су өсімдіктері мен су жәндіктері. а. с. – жыл құсы. қыркүйек – қазан ай-ларында жылы жаққа ұшып кетеді. жерорта, қара, каспий т-дерінің жағалауларында және африканың солт.-шығысында, аз бөлігі алматы қ. маңындағы сорбұлақ көлінде қыстайды. наурыз – сәуірде жазғы мекендеріне қайта оралады. 1960 – 80 ж. республи-камыздың оңт. және оңт.-шығыс бөлігінде саны көп болған. санының күрт азайып кетуіне байланысты а. с. қорғауға алынып, қазақстанның «қызыл кіта-бына» енгізілген.АЛАКӨЛ – алматы және шығыс қазақстан облыс-тарының аумағында орналасқан тұйық көл. батыс-тан шығысқа қарай созылып жатыр. теңіз деңгейінен 247,3 м биіктікте орналасқан. аум. 2696 км2. ұз. 104 км, енді жері 52 км, жағалауының ұз. 384 км, орташа тереңд. 22,1 м, ең терең жері 54 м. суының көл. 58,56 км3. су жиналатын алабы 47859 км2. а-ге 15-тен астам үлкенді-кішілі өзендер құяды. олардың бастылары: үржар, қатынсу, емелқұйса, жаманөткел, ырғайты және жаманты. а. жағалауы негізінен төрттік дә- уірдің түрлі тау жыныстарынан (саз балшық, құмды топырақ, қиыршықтас, ұсақ құм) тұрады. көл суы-ның қатуы да әрқалай. тайыз бөлігі қараша айының

Алакөл

алакөл көлі

80

алқаптарда сор, сортаң топырақ түрлері кездеседі. даласында жусан, ебелек, баялыш, күйреуік, изен, қияқ, т.б. шөптесін өсімдіктер өседі. биік тау бет-кейлері мен аңғарларын шыршалы-қарағайлы орман қамтыған. жануарлардан қасқыр, түлкі, қоңыр аю, қабан, борсық, таутеке, арқар, марал; құстардан үй-рек, қаз, аққу, реликті шағала, қырғауыл мекендейді; суларында сазан, алабұға, маринка, ақ амур, көксерке кездеседі. а. а-на аум. 12,5 мың га жерді алып жат-қан алакөл мемл. сулы-сазды қорығы, жалпы аум. 27 мың га болатын тоқты және алма ағаштарынан тұратын ауд. 32 мың га Лепсі қорықшалары кіреді. кен байлықтарынан андреев және ілдерсай бенто-нитті кендері бар. а. а-нда суғармалы және тәлімі егін ш. дамыған. онда негізінен астық тұқымдастар, тех. дақылдар (қызылша) және картоп өсіріледі. а.ш-на пайдаланылатын жерінің аум. 2,3 млн. га, оның ішінде жыртылған жері 78,6 мың га, шабындығы 87,9 мың га, жайылымы 1,4 млн. га (2008). аудан жерінен ақтоғай – достық т. ж. және алматы – өскемен авто-моб. жолдары өтеді. АЛАКӨЛ-БАЛқАШ АРТЕЗИАН АЛАБЫ, оңт.-шығыс қазақстандағы өте ауқымды алап. ол оңт-нде жетісу (жоңғар) жотасымен, солт-нде балқаш көлі жағалауымен және орт. қазақстан адырларының оңт.-шығыс жиектерімен, оңт.-батысында шу-іле, ал солт.-шығысында тарбағатай тауымен шектелетін ойпат аумағына сәйкес келеді. ойпат негізінен мезо-зой-кайнозой түзілімдерінен тұратын біршама саяз синклинорий құрайды, ол альпілік тектогенез нәти-жесінде бірнеше мульдаларға дараланған. жер асты сулары көбінесе неогендік және төрттік кезеңдері түзілімдеріне шоғырланған. иондық құрамы жағы-нан жер асты сулары сульфатты-хлоридті натрийлі-кальцийлі және сулфатты-хлоридті натрийлі-маг-нийлі болып бөлінеді. олар өнімділігі, минералдану дәрежесі және хим. құрамы жағынан әр түрлі болып келеді. ақсу-Лепсі, іле-қаратал және алакөл муль-даларында ұшырасатын сульфатты-хлоридті нат-рийлі сулардың орташа дебиті 10 – 200 м3/тәулік, кейде 550-ге дейін жетеді, минералдану дәрежесі 2,5 – 4,5 г/л, сирегірек 10 г/л-ден астам; гастрит, панк-реатит және бүйрек ауруларын емдеуге қолданы-лады. солт.-балқаш мульдасындағы (іле өз-нің сол жағалауы) сульфатты-хлоридті натрий-кальцийлі сулардың орташа дебиті 50 – 250 м3/тәулік, 30-дан 100 м3/тәулік мөлшерге дейін өзгереді; минералдану дәрежесі 2,5 – 3,5 г/л аралығында. сульфатты-хло-ридті натрий-магнийлі сулар оңт. балқаш (балқаш көлінің оңт. жағалауы) және іле-қаратал мульдала-рында ұшырасады; дебит мөлш. 120 – 225 м3/тәулік аралығында өзгереді, минералдану дәрежесі 2,5 г/л-ден 57 г/л-ге дейін. АЛАКӨЛ МЕМЛЕКЕТТІК ТАБИҒИ қОРЫҒЫ, тентек өз. сағасының табиғатын және алакөл арал- дарындағы сирек кездесетін жануарларды сақтап қалу мақсатында ұйымдастырылған. алматы обл-ның алакөл және шығыс қазақстан обл-ның үр-жар аудандарында орналасқан. аум. 20743 га. қо-рықтың аум. 7 телімге бөлінген. қорықта өте сирек кездесетін реликті шағаланың ұя салып, балапан өрбітетінін қазақ орнитологы е.әуезов 1968 – 69 ж. жүргізген ғыл. жұмыстары кезінде анықтады. қо-рық аумағындағы аралдар құстардың топталып ұя

шөгінділерінен тұрады. қалыңд. 3 – 15 м-ден 200 – 300 м-ге дейін жетеді. шөгінділердің төм. қабатта-рында (100 – 300 м тереңдікте) арыны күшті шапшы-малы артезиан сулары жиналады. ұңғымадан шық-қан су жер бетінен 18 м-ге дейін көтеріледі, өнімд. 20 – 50 л/с-қа жетеді, минералд. 0,4 – 0,8 г/л. көл жа-ғалауларындағы арынсыз ыза суының минералд. 10 – 30 г/л. алакөл ойысындағы бұрғылау кезінде жоғ. плиоцен шөгінділерінің қиыршық және малтатасты сулы қабатынан 539 м тереңдіктен зор арынды арте-зиан суы алынған. арынының күші жер бетінен 12,5 м-ге дейін шапшиды, минералд. 1,0 г/л-ден аспайды. а. а. а-ндағы арынды және арынсыз жер асты сула-рының жалпы табиғи қоры 80 млрд. м3-ден астам, жылдық ресурсы 72 м3/с. а. а. а-ның елді мекендерді сумен қамтамасыз етуде, егістік пен жайылымдарды суландыруда маңызы зор.АЛАКӨЛ АУДАНЫ – алматы обл-ның солт.-шы-ғыс бөлігінде орналасқан әкімш. бөлініс. жер аум. 23,7 мың км2. тұрғыны 76,6 мың адам, орташа ты-ғызд. 1 км2-ге 3,2 адамнан келеді (2010). аудан орт. – үшарал қ. аудандағы 56 елді мекен 1 қалалық, 1 кенттік және 22 ауылдық әкімш. округке бөлінген. а. а. балқаш – алакөл ойысы мен жетісу алатауы аралығында жатыр. ол шығысында жетісу қақпасы арқылы қытаймен, оңт. мен батысында алматы обл-ның сарқант, ақсу аудандарымен, солт. мен солт.-шығысында шығыс қазақстан обл-ның үржар, ая-гөз аудандарымен шектеседі. жерінің оңт.-шығысын

жетісу алатауының шыбынды, қайқаң, жабық, күнгей тастау, т.б. жоталары алып жатыр. ауданның қалған бөлігі салыстырмалы түрде жазық келеді. бұл жерлерде аласа таулар (арғанаты, арқарлы, т.б.) мен құмды алқаптар (қарақұс, сарықұм, тасқарақұм) алып жатыр. солт-нде алакөл топ көлдері (алакөл, ұялы, сасықкөл, жалаңашкөл) орналасқан. жетісу алатауынан бастау алатын Лепсі, тентек, шынжы-лы, көксуат өзендері аудан аумағын кесіп өтіп, солт-тегі алакөл, сасықкөл көлдеріне құяды. а. а-ның климаты тым континенттік, қысы суық. қаңтардың орташа темп-расы –12 – 16°с, шілдеде 18 – 23°с. жылдық жауын-шашын мөлшері жазық аймақтарда 150 – 260 мм, тау бөктерлері мен аңғарларында 350 – 550 мм. жерінің басым бөлігін шөлейт белдемнің сұр топырағы, ал тау бөктері мен аңғарларында қара қоңыр, бозғылт қоңыр топырақ құрайды. құмды

Алакөл

таудағы өзен

81

ған. қазақстанда а-ның 2 түрі: дала а. (L. lagurus) және сары а. (L. luteus) мекендейді. дала а-ның дене тұрқы 96 – 125 мм, салм. 18 – 46 г болады. арқасында төбесінен құйрығына дейін созылып жатқан қара жолағы бар. Республикамыздың солт. жартысындағы орманды-дала, шөлейтті-далалы аймақтарда (батыс қазақстан, ақтөбе, қостанай, солт. қазақстан, пав-лодар, ақмола, қарағанды облыстары), оңт.-шығыс таулы аудандарда (алматы, шығыс қазақстан об-лыстары) кездеседі. дала а-ының бірнеше іні болады. қысқы ұйқыға жатпайды. жылына 6 рет (1 – 14-тен) балалайды. астық, бағалы жемшөп өсімдіктерімен қоректенгендіктен а. ш-на зиян келтіреді.АЛАМАН – шу-іле суайрығында орналасқан жота. жамбыл обл. шу ауд-нда. абс. биікт. 1223 м. баурайындағы сұрғылт қоңыр топырағында сұр жусан, баялыш, күйреуік, бұйырғын аралас эфемер өсімдіктері өседі. АЛАСОР – қостанай обл. әулиекөл ауд. москалевка а-ның солт.-батысында 18 км жерде орналасқан көл. торғай алабында. теңіз деңгейінен 185,7 м биіктікте жатыр. аум. 10,0 км2, ұз. 7,9 км, енді жері 2,4, жаға-лау бойының ұз. 40 км. жағасы жайпақ, батпақты. деңгейі көктемде көтеріліп, жазға қарай тартылады. алабы мал жайылымы, шабындық ретінде пайдала-нылады.АЛАТАУ – талас алатауының солт.-батыс сілемі. оңт. қазақстан обл. түлкібас ауд. жерінде, ақсу-жабағылы қорығы аумағында орналасқан. орташа биікт. 2000 – 3000 м, ұз. 20 – 25 км. ең биік нүктесі 3137 м. тас көмір жүйесінің әктас, гранитті жыныс-тарынан түзілген. оңт.-шығысы тік жарлы. бет-кейіндегі бұлақтардан жабағылы өз-нің салалары сарқырама, жетімсай, кішіқоянды өзендері бастау алады. солт. беткейінде қызөлген, айнакөл көлдері бар. солт-нен жабағылы өз., оңт-нен жосалы өз. ағып өтеді. қоңыр, сұр қоңыр топырақты етегінде бидайық, жусан өседі, биіктеген сайын өсімдік түр-лері көбейе түседі, шайқурай, иманжапырақ, жо-ңышқа шөптесіндері мен жабайы жеміс ағаштары аралас өседі. жануарлардан таутеке, елік, аю, түлкі, қасқыр; құстардан ұлар, кекілік, бүркіт мекендейді. а-дың шығысында ақсуат (4027 м), ақсутау (3809 м) атты таулар жалғасқан.АЛАТАУ – ақтөбе обл. байғанин ауд. ақтолағай жонының оңт-ндегі тау. абс. биікт. 232 м. тау солт.-батыстан шығысқа қарай 40 км-ге, енді жері 18 км-ге созылып жатыр. таудың оңт. беткейі тік, солт. бөлігі жайпақ келген. девон, тас көмір жыныстарынан тү-зілген. сортаңдау қоңыр топырақ жамылғысында жусан, бетеге, айғыр қияқ, ақ сексеуіл өседі. бау-райындағы бұлақтар мен құдықтардың маңайы мал жайылымына қолайлы. АЛАТАУ БӨДЕНЕШӨБІ (Veronіca alatavіca) – са- бынкөктер тұқымдасы, бөденешөп туысына жата-тын көп жылдық шөптесін өсімдік. қазақстанда іле алатауы мен шілік өз-нің жоғ. сағасында кезде-седі. а. б-нің биікт. 30 – 50 см. бұтақталған тамыр сабағы бар. тік сабағының түсі сұр келеді, себебі, сыртын бұйраланған түк басқан. қандауыр тәрізді үшкірленген, жай жапырағы қарама-қарсы орнала-сады. ақшыл, қоңырау тәрізді гүлдері масақ, кейде сыпырғыш гүлшоғырына топталады. тұқымынан көбейеді. шілде айында гүлдейді. тамызда жеміс

салуына өте қолайлы. сондықтан да қорықты нағыз «құс базары» деп атауға болады. қорық жануарлар дүниесіне өте бай. мұнда балықтардың 15, қосме-кенділердің 2, бауырымен жорғалаушылардың 14, құстардың 330 және сүтқоректілердің 21 түрі кезде-седі. омыртқасыздардан инеліктердің 34 түрі бар. құстардың 15 түрі (бұйра бірқазан, қалбағай, қара дегелек, безгелдек, дуадақ, үкі, т.б.) және балқаш алабұғасы қазақстанның «қызыл кітабына» ен-гізілген. өсімдік жамылғысына да бай (өсімдіктің 270-ке жуық түрі өседі). қорықта жеті тақырыптық жоба бойынша ғыл.-зерт. жұмыстары жүйелі түрде жүргізіліп келеді. сондай-ақ «табиғат жылнамасы» жазылады. «табиғат мұражайы» жұмыс істейді, ша-ғын дендрарий ұйымдастырылған. қорық шекара-сында ұз. 2 км болатын қорғаныш белдем салынған. 2004 жылдан қР үкіметі мен бұұ-ның қазақстан-дағы өкілдігінің біріккен ұзақ мерзімге арналған жобасы қолға алынды. алакөл қорығының туризмді дамытудағы маңызы зор.АЛАКҮЛТЕЛІ қЫЗҒАЛДАқ (Tulіpa heteropetala) – лалагүлділер тұқымдасына жататын қызғалдақ туы-сының бір түрі, көп жылдық баданалы өсімдік. қа-зақстанда тек оңт. алтайда ғана өседі. ол қиыршық-тасты, жалаңаш тастақты жерлерде кездеседі. биікт. 20 см-ге жуық, сабағы мен тамырының жалғасқан буынында жұмыртқа пішінді баданасы бар, жуанд. 1,5 см-дей болады. сабағы жұмыр, тік, жалаңаш, 2 – 3 таспа тәрізді жіңішке жапырақты келеді. гүлі біреу, сабақ ұшында орналасады. гүл қоршауы сары, сыр-тынан күңгірт күлгін түсті. тұқымынан көбейеді. сәуір – мамыр айларында гүлдеп, маусымда жеміс береді. баданасын күзде гүлі түскеннен кейін жинай-ды. оны құрғақ, салқын жерге сақтап, көктемде егеді. а. қ. – өте сәнді әсем гүлдейтін хош иісті, өте сирек кездесетін өсімдік. сондықтан ол қорғауға алынып, қазақстанның «қызыл кітабына» енгізілген.АЛАқАЗ, қ. Сарыала қаз.АЛАқАЙДЫҢ АқТАқЫРЫ – қызылқұмның солт-ндегі тақырлы жазық. қызылорда обл. қар-мақшы ауд. қызылқұм мен ескідария арнасының аралығында орналасқан. ұз. 35 км, ең биік жері 108 м. төрттік дәуірдің аллювийлі, құмдақты шөгінділе-рінен түзілген. жазықта сексеуіл аралас жусанды сораңды шөптесін өсімдіктер өседі. а. а. аумағында ежелгі қалалар орны көп.АЛАқОРЖЫН (Lagurus) – кеміргіштер отрядының аламантәрізділер тұқымдасына жататын тышқан. қазба қалдықтары төм. плиоцен дәуірінен сақтал-

Алатау

алакөл мемлекеттік табиғи қорығы

82

береді. жемісі жұмыртқа тәрізді қауашақ, ұз. 3 мм-дей, түкті, қара түсті болады. өте сирек кездесетін түр болғандықтан қорғауға алынып, қазақстанның «қызыл кітабына» енгізілген.«АЛАТАУ» САНАТОРИЙІ – климаттық-бальнеол. жолмен емдейді. іле алатауының солт. бөктерінде, теңіз деңгейінен 800 м биіктікте орналасқан, алма-ты қ-нан 10 км. ауа темп-расы (орта есеппен): қаң-тарда – 3,8°с, шілдеде 21°с. жауын-шашын мөлш. 900 мм. санаторий өзінің алғашқы демалушыла-рын 1986 ж. қабылдады. 371 адамға арналған (2007). санаторийде буын және омыртқа, жүрек және қан тамырлары, асқазан-ішек жолдары, тыныс алу ор-гандары, гинекология, урология, тері ауруларын ем-дейді. қосымша стоматолог, психотерапевт, косме-толог мамандарының қызметтері көрсетіледі. негізгі емдеу факторлары: климат, емдік балшық, физиоте-рапия (электр жарығы, ингаляция, парафин, массаж, сауна), инемен емдеу, ем-дом терапиясы, мануальді және лазерлік терапия, сүлікпен қан сору, оттекпен демалу, аутотренинг, қажет болса дәрі-дәрмекпен емдеу. демалушыларды ақсай минералды суымен емдеу (ванна түрінде, ішуге, ингаляция, микро-клизма) кеңінен қолданылады. минералды су көзі санаторий аумағында орналасқан. сонымен қатар санаторийде құйынды, ауыспалы, гидрогальваник. ванналар, әр түрлі душтар (шарко, циркулярлы, т.б.) бар. санаторийде қолданылатын шипалы балшық жоғары минералданған майлы сульфитті балшық тобына жатады, ол алматы обл. Райымбек ауд-ндағы тұзкөл көлінде өндіріледі. балшықты тірек-қимыл аппаратын, жүйке жүйесін, асқазанды, т.б. емдеуге пайдаланылады. балшықпен емдеу аппликац. әдіс түрінде, балшық ерітіндісімен компресс, балшық ерітіндісі электрфорезі, гальвано-балшық, қынап-тық және ректальдік балшық тампондары түрінде қолданылады. санаторийде фитобар жұмыс істей-ді. санаторий аумағында 1996 ж. гольф алаңы және 2001 ж. жабық аквапарк ашылды.АЛАТАУ СИЫРЖОҢЫШқАСЫ (Onobrуchіs ala- tavіca) – бұршақтар тұқымдасы, сиыржоңышқа туы-сына жататын көп жылдық шөптесін өсімдік. іле алатауындағы түрген өз-нің шатқалды тау бөктері-нің балшықты, тақтатасты жерлерінде өседі. биікт. 50 см. шамалы түк басқан сабақтарының бұтақтары жұмсақ болады. жапырақтары жалпақ, 4 – 7 жұптан тұрады, ұз. 15 см-дей, сары қызғылт түсті гүлдері көпгүлді гүлшоғырына топталған. маусым айында гүлдейді, шілдеде жеміс береді. тұқымы ұзынша келген бұршақ. а. с. – өте сирек кездесетін өсімдік. сондықтан қорғауға алынып, қазақстанның «қызыл кітабына» енгізілген.АЛАШ ҮСТІРТІ – Ресей федерациясы тыва Рес-публикасы батыс саян жотасындағы үстірт. ең биік жері 3129 м (бай-тайга тауы). жер қыртысы негізі-нен метаморфтанған алевролиттер, тақтатастар және құмдақтар мен конгломераттардан түзілген. беткей-лері тік жартасты. өзен аңғарларымен тілімденген, аралықтарында тасты далалар кездеседі. а. ү-нің беткейлерін жапырақты орман көмкерген. ең ірі өзені – сут-холь (сүткөл). климаты қатаң, қыста жиі бұрқасынды желдер болып тұрады. қаңтар айында темп-ра –50°с-қа жетеді. жазы қоңыр салқын. шілде айындағы орташа темп-расы 16°с.

АЛБЫРТТАР (Salmonіdae) – нағыз сүйекті ба-лықтар тобына жататын албырттар отрядының бір тұқымдасы. дүние жүзінде тұщы суларда тірші-лік ететін 6 туысы белгілі. қазақстанның каспий, арал т-дерінде, зайсан көлінде, бұқтырма бөге- нінде, ертіс, жайық өзендерінде 4 туысы, 9 түрі кездеседі. а-дың дене тұрқы 130 см, салм. 2 – 3 кг. денесі тығыз қабыршақты келеді, бүйір сызығы жақсы дамыған. а. – қазіргі кезде тіршілік ететін сүйекті балықтардың ішіндегі өте қарапайым түрі. оның басқа балықтарға қарағанда бас сүйегі нашар сүйектенген және жүзу торсылдағы өңешпен бірігіп кеткен. қанат қауырсындары жұмсақ және бунақты, ал арқасындағы жүзгіш қанаты қысқа. сонымен қа-тар арқасында жұмсақ тері қатпары бар, оны майлы қанат деп атайды. а. – өткінші балықтар. олардың өсіп-жетілуі көбінесе теңізде өтеді де, ал уылдыры-ғын өзендерге шашады. уылдырық шашу кезіндегі өрістеуі бірнеше мың км-ге дейін жетеді. уылдырық-тарын өздері қазған су түбіндегі арнаулы шұңқырға шашып, оның бетін ұсақ тастармен немесе ірі құмдармен жауып тастайды. шабақтары өзенде қыс-тап шығады да, көктемде теңізге өтеді. а. – кәсіптік маңызы зор, өте бағалы балықтар. олар өте дәмді еті әрі қызыл уылдырығы үшін ауланады. қазақстанда а-дың 3 түрі: каспий албырты, арал албырты және ақбалық қорғауға алынып, қазақстанның «қызыл кітабына» енгізілген.АЛҒА АУДАНЫ – ақтөбе обл-ның солт-ндегі әкімш. бөлініс. жер аум. 7,1 мың км2. тұрғыны 44,3 мың адам, орташа тығызд. 1 км2-ге 6,2 адамнан ке-леді (2010). аудан орт. – алға қ. аудандағы 34 елді мекен 1 қалалық, 12 ауылдық округке біріктірілген. а. а-ның жері негізінен қыратты жазық (биікт. 200 – 400 м). солт.-батысында тасқоралы тауы (биікт. 386,7 м), оңт.-батысында бесоба тауы орналасқан (биікт. 324 м). олардан басқа аққұдық, қарамең, керуентау, ақшоқы, қайқы, есет, бесоба, қаратөбе, нартау, тасшоқы таулары бар. кен қазбаларынан тас көмір, мұнай, фосфорит, құрылыс материалдары, т.б. кездеседі. климаты тым континенттік, қысы суық, жазы ыстық, қуаң. қаңтардың орташа темп-расы –15 – 16°с, шілдеде 22 – 23°с. жауын-шашынның жыл-дық мөлш. 200 – 250 мм шамасында. аудан жерінен оңт-ке қарай елек, сарықобда, қарақобда және олар-дың салалары тәңірберген, талдысай, батпақты, сазды, т.б. өзендері ағып өтеді. топырағы негізінен қызғылт қоңыр, сортаң қызғылт қоңыр болып ке-леді. өсімдіктерден жусан, бетеге, боз шөптері өседі.

«Алатау»

жазық дала

83

леді. төрттік дәуірдің жыныстарынан түзілген. а-ның шалғынды сұр және кәдімгі құмдақты сұр то-пырағында жүзгін, қоянсүйек, жусан, еркек шөп, ал сортаң жерінде алабота өседі.АЛқАМЕРГЕН – ертіс алабындағы тұзды көл. пав-лодар обл. май ауд-ның батысында, жамантұз кенті-нен 18 км жерде орналасқан. теңіз деңгейінен 179,6 м биіктікте жатыр. аум. 20,3 км2, енді жері 5,1 км, жа-ғалау бойының ұз. 26,6 км. су жиналатын алабы 1475 км2. жағалауы негізінен жазық. көлге батысынан ащысу өз. құяды. алабұға, шортан, табан балықтар өседі. қарашаның алғашқы жартысында суы қатып, сәуірдің аяғында ериді.АЛМА (Malus) – раушангүлділер тұқымдасына жа-татын бұта және ағаш. табиғи а-ның жер шарында 25 – 30 түрі белгілі. 10 мыңнан аса сорты бар. қазақ-станда а-ның 6 түрі бар. әсіресе кәдімгі а-ның (M. domestіca) маңызы зор. олардың биікт. 3 – 10 м. бұтақ шоғыры қалың шайқала өседі. жапырағының ұз. 5 – 10 см, гүлі ақ не қызғылт, қос жынысты. жемісі алма, салм. 15 – 400 г, етті, шырынды, тәтті, кейде сәл қышқылтым болады. 3 – 12 жылда жеміс береді. әр-бір га-дан 20 – 25, кейде 40 – 60 т алма түседі. 40 – 50,

көбінесе 25 – 30 жыл бойы жеміс береді. қазақстан-ның оңт. қазақстан, жамбыл, алматы облыстарын-да а-дан мол өнім алынады. қазақстанда а-ның 40-тан астам сорттары аудандастырылған, оның 20-сын қазақстандық селекционерлер (салтанат, іле, алатау шапағы, алматы, т.б.) өсіріп шығарған. а. жемісі тасымалдауға, сақтауға жарамды, тағамдық заттарға бай, дәмді келеді әрі жақсы өңделеді. а-ның құра-мында 83 – 88% су, 7,5 – 16% қант, 0,2 – 0,8% қышқыл, 9,5 – 18,5% құрғақ қалдық, 0,28 – 1,0% илік заттар, а, в1, в2, в6, с, РР витаминдері, көптеген минералды заттар бар. шырынынан шарап, сусын дайындалады, жемісін емдік дәрі ретінде де, адам ағзасын ауыр ме-талл заттарынан тазалауға, қан бұзылу және жүрек ауруларын емдеуге қолданады. а-ның зиянкестері: а. жегіші, а. биті, шие бізтұмсығы, гүл жегіш. а. ау-рулары: а. қотыры, ақ ұнтақ, жеміс шірігі, т.б.«АЛМА-АРАСАН» – бальнеол. санаторий. іле ала- тауының шырша жамылған солт. баурайында (өт- пелі шатқалы), теңіз деңгейінен 1780 м биіктікте ор- наласқан. алматы қ-нан оңт-ке қарай 19 км. жыл бойы жұмыс істейді. ауа темп-расы (орта есеппен): қаңтарда –4°с, шілдеде 15°с. санаторийде жауын-шашын мөлш. 900 мм, жылына 1600 сағ күн ашық

аңдардан қасқыр, түлкі, қарсақ, күзен, борсық; тұяқтылардан бөкен, елік; құстардан дуадақ, тырна, бүркіт, қаз, үйрек мекендейді. а.ш-на пайдаланыла-тын жер аум. 496,7 мың га, оның ішінде егістік 117,3 мың га, шабындық 1,7 мың га, жайылым 316 мың га (2009). аудан арқылы орынбор – ташкент т. ж., респ. маңызы бар ақтөбе – атырау автомоб. жолы өтеді. АЛҒАЗЫ АРАЛЫ, балқаш көлінің орта тұсында, ұзынарал түбегіне жақын, солт.-батыстан оңт.-шы-ғысқа қарай созыла орналасқан. алматы обл. қара-тал ауд. жерінде. ұз. 7 км, ені 1 – 3 км, ауд. 13 км2 шамасында. а. а-н солт-нен ені 1,5 км, оңт-нен 4 км шамасында бұғаз бөледі. жағалауы негізінен жазық, солт.-батысы ғана тік (абс. биікт. 366 м) келеді. де-вонның туф қабаттары аралас құмдақ жыныстардан түзілген. өсімдікке кедей. тек ұсақ қиыршықтасты, топырақты жерлерде ғана жусан, сораң, т.б. өсімдік-тер өседі. 1931 – 59 ж. мұнда өзімен аттас алғазы ба-лық з-ты жұмыс істеген. АЛДАТӨМПЕК – бозащы мен солт. үстіртте кез-десетін қызыл құмырсқаның илеуі. жазық жер бе-тінен томпиып, кейде биікт. 1 м-ге дейін барады. оңт. беті – тік, солт. беті – жатаған, түйетайлы бо-лып келеді. құмырсқалар топырақты сілекейлерімен қатырып жасайды. бұл жұмыспен жазда, әсіресе, жа-уыннан кейін айналысады, ал қыста төмпек астын-дағы жердің терең қатпарына кетеді. а-ті Э.а. Эверс-манн 1825 – 26 ж. экспед. кезінде беткі бөлігін қазып зерттеп, қызыл құмырсқаны термит тұқымдасына қосып, ғылыми айналымға алғаш енгізген. АЛЕШИН ТЕМІР КЕНІ, қостанай обл. меңдіқара ауд-нда орналасқан. кен орны 1957 – 64, 1969 – 79 ж барланған. кен денесі брахисинклинальды қатпарлықта жатыр. изометриялық тұрғысынан (аум. 10 – 15 км2 кен денесі екі қабатты төм. тас көмір тау жыныстарынан түзілген. жабынды шөгіндінің қалыңд. 100 – 170 м. кен орны 1000 – 1200 м терең-дікке дейін барланған. алаңның оңт-ндегі скарн-ды-кентасты белдемі палеозой іргетасының үстінде жатыр, солт-нде ол 1500 м-ге тереңге батқан. кен орны айрылымдық бұзылыстармен күрделеніп, оны батыс, орт., шығыс, солт.-шығыс және солт.-батыс телімдерге бөлген. олар біртұтас магнетитті (бүкіл қордың 55%-ын құрайды), сеппелік магнетит-ті және пирит-пиротинді сульфидті болып бөлінеді. кен денесінің қалыңд. 100 – 140 м. баланс қорының мөлш. 432 млн. т және ондағы темірдің мөлш. 43,56 – 44,85%-ды, күкірт 3,06%-ды, фосфор 0,04%-ды құ-райды. баланстан тыс кентас мөлш. 110 млн. т деп бағаланды. ондағы темір құрамы 29%-ға жуық.АЛқАБЕК – шығыс қазақстан обл. күршім ауд-ндағы өзен. қара ертіс өз-нің оң саласы. ұз. 82 км, су жиналатын алабы 1420 км2. азутау жотасының оңт. беткейінен бастау алады. қар, жаңбыр, жер асты су-ларымен толығады. жоғ. тау шатқалында сарқырай ақса, жазыққа шығысымен ағысы баяулайды. алқа-бек елді мекенінің тұсында көп жылдық орташа су ағымы 0,57 м3/с. суы егін суғаруға, мал жайылымы-на пайдаланылады. басты салалары: ортатеректі, шеттеректі, ашалы.АЛқАКӨЛқҰМ – сырдария өз-нің оң жағын алып жатқан құмды алқап. оңт. қазақстан обл. арыс ауд. жерінде. теңіз деңгейінен 220 – 280 м биіктікте. ұз. 65 км, ені 8 – 18 км. жер бедері қырқалы-төбелі ке-

Алма-Арасан

алма ағашының жеміс салған бұтағы

84

Алмаарасанболады. емдеу үшін кремний қышқылы радон аралас сульфат-гидрокарбонатты азот, кальций-натрийлі минералды жылы су (37,8°с) қолданылады, сондай-ақ климат факторлары (таза су, әсем табиғат), физио-терапия, массаж, емдік физкультура пайдаланыла-ды. санаторийдің минералды суы 14 ғ-дан белгілі, 1930 жылдан зерттеле бастады. санаторий жүйке жүйесі, гинекология ауруларын, аяқ-қол, буын, тері ауруларын емдеуге арналған. қазір санаторий 2010 жылға дейін қайта жөндеуге жабылған.АЛМААРАСАН МИНЕРАЛДЫ СУЫ – алматы обл. қарасай ауд. аумағындағы жер асты суы. ал-маты қ-нан оңт-ке қарай 26 км жерде орналасқан. құрамы мен емдік қасиеті бойынша кремнийлі-тер-мальды суларға жатады. диорит жыныстарындағы жарықшалардан шығатын су көздерінің тәуліктік шығымы 48 м3. суда күкіртті сутек иісі бар, бұлақ-тарының ернеуі сульфат-бактериялардың қардай ақ түсті колонияларымен көмкерілген. бұл төңіректе 1951–53 ж. 5 ұңғыма бұрғыланған, олардан тәулігіне 520–525 м3 су өздігінен атқылап шығады. судың темп-расы 33–38°с, минералд. 0,3 г/л, хим. құрамы сульфатты-гидрокарбонатты натрийлі, оның крем-ний диоксиді (40–75 мг/л), фтор (3,6–6 мг/л), күкіртті сутек (0,58 мг/л), радон (9–13 эман) тәрізді биол. ак-тивті құраушылары бар. а. м. с. негізінде 1932 жыл-дан «алмаарасан» санаторийі жұмыс істейді.АЛМАТЫ – респ. мәртебесі бар қала. қазақстанның оңт.-шығысында, іле алатауының солт. баурайын- да орналасқан. аум. 190 км2, тұрғыны 1,4 млн. адам, орташа тығызд. 1 км2-ге 7400 адамнан келеді (2010). 1929 жылдан 1997 ж. қазан айына дейін қа- зақстанның астанасы болды. 7 қалалық әкімш. ау-данға бөлінген. жергілікті басқару органы – а. қа-лалық әкімдігі.а. іле алатауынан бастау алатын қарғалы, үлкен және кіші алматы, есентай, т.б. өзендер атыра-бында орналасқан. қаланың айналасы негізінен таулы, сайлы-жыралы келеді. қала маңындағы биік таулы еңіс (3000–5000 м) бедері тік жартас-ты, терең құзды, құлама беткейлі. тау бастарының біраз бөлігін мұз басқан. тау етегіне ұштасып жа-татын жазық өңір негізінен борпылдақ жыныстар-дан және малтатасты-дөңбектасты шөгінділерден түзілген. оның беті лёсті (сары, борпылдақ то-пырақ), құмды-сазды қабаттардан тұрады. таудан келген жер асты және жер беті ағындарының сү-зілуі нәтижесінде жер асты суының мол қоры жиналған. мұнда апатты жер сілкінулері болған (28.5.1887; 22.12.1910). сондай-ақ лайлы тасқын-дар мен сел қатері жиі байқалады. таудан бастау алатын өзендерге сел тасқындарынан қорғайтын бөгеттер салынған (медеу бөгеті, т.б.). қала және қала төңірегінде континенттік климат қа-лыптасқан. ауаның көп жылдық орташа темп-расы 9ºс, ең жоғ. темп-расы 43,4ºс (тамыз, 1983), ең төм. –38ºс (1968 – 69). а-да қаңтар айының орташа темп-расы –7,8ºс, шілдеде 23,3ºс. жауын-шашынның жылдық орташа мөлш. 575 мм, таулық бөлігінде 1000 мм-ге жетеді. а-да орташа атм. қысым 926,3 гпа. қала арқылы үлкен алматы мен кіші алматы және олардың салалары – қарғалы, Ремизовка, казачка, қарасу өзендері ағады. а-ның топырағы мен өсімдігі биіктік белдеулер мен белдемдерде

әр түрлі. ең төм. белдем (600 м) қаланың солт-нде. одан жоғары 900–1300 м биіктіктегі қара шіріндісі (гумус) орташа қара топырақта әр түрлі шөп өседі. келесі белдемнің (1300–1800 м) қара топырағын ылғалды-шалғын және шыршалы орман басқан. а-ның төңірегінде алманың бірнеше түрі, оның ішінде дүние жүзіне әйгілі алматы апорты, алмұрт, шие, қара өрік, жүзім, т.б. жеміс және көкөністер өседі. жануарлар дүниесінен құстың 141 түрі, сүтқоректі-лердің 50-ге тарта түрі кездеседі.

а-ның 2,5 мың жылдық тарихы бар. қала тұрған жерді ежелден қазақ ұлтын құраған тайпалар ме-кен еткен. іле алатауының етегіндегі алмату қ. туралы алғашқы жазба деректер Рашид әд-диннің шығармаларында кездеседі. бабыр шыңғысхан шапқыншылығынан қираған алмалық, алмату қ-лары туралы жазады. археол. зерттеулер қазіргі а-ның орнында ертеректе сақтар, кейінірек үйсін, орта ғ-да дулат тайпалары өмір кешкен елді мекен-дер мен қалашықтар, алмалық пен алмату қ-лары (екеуі екі басқа қала) болғандығын дәлелдеп отыр. бұл қалалардың қираған құрылыстарын 1251 – 59 ж. француз королі іх Людовиктің елшісі және қытай саяхатшысы чжан дэ өз көздерімен көргендіктерін жазған. алмату қ-ның аты жазылған күміс ақшалар, сақтардың 25 барыс бейнесімен безендірілген «же- тісу құрбандық табағы», ғажайып «қарғалы диа- демасы» бұл жердің мыңдаған жылдық тарихы бар өркениетті өлкенің орт. болғандығын көрсетеді. өңірдің Ресейге қосылуына байланысты қаланың ежелгі орнына 1854 ж. заилийск (кейін верный қ.) бекінісі салынғанға дейін бұл жерде отырықшы және жартылай отырықшы қазақтар тұрған. а. 1867 ж. құрылған жетісу обл-ның әкімш. орт-на айналып, қала атанды. мұнда 1918 ж. 2 наурызда кеңес үкіметі орнады. 1921 ж. оған өзінің ежелгі а. атауы қайтарылды. 1927 ж. 3-сәуірде кеңестердің бүкілқазақстандық 6-сьезінде а. қазақстанның ас-танасы болып жарияланды. Респ. астанасының а-ға көшуі (1929) қаланы аса ірі саяси-әкімш., ғыл.-мәдени және экон. орт-қа айналдырды. қаланың жедел қарқынмен дамуына түрксіб т.ж-ның са-

самал ықшамауданы

85

лынуы үлкен әсер етті. 30-жылдары а-да ондаған ірі өнеркәсіп орындары іске қосылды. тұңғыш ав-тобус маршруты (1927), трамвай (1937), троллей-бус желісі (1944) пайда болды. 2-дүниежүз. соғыс жылдары (1941 – 45) а-ға ксРо-ның батысынан 30-дан астам кәсіпорын, 8 госпиталь көшірілді. қа- ла тұрғындары майданға жан-жақты көмек көр- сетті. соғыстан кейін а. бірте-бірте азиядағы ірі саяси, мәдени және экон. орт-қа айналды. 1986 ж. желтоқсанда әкімшіл-әміршіл билікке қарсы қазақ жастарының желтоқсан көтерілісі болды. 1991 ж. 16 желтоқсанда а-да қазақстанның тәуелсіздігі жа-рияланды. сол жылғы 21 желтоқсанда а-да тәуелсіз мемлекеттер достастығы (тмд) дүниеге келді. 1992 ж. а-да дүние жүзі қазақтарының құрылтайы болып өтті.қала құрылысы арнайы ойластырылған жоба бо- йынша салынған. 1908 жылғы жоспар бойынша а. батыс және оңт.-батыс бағытқа кеңейіп, оңт. шекара басарық (қазіргі абай даңғылы), ал батыста қастек (қазіргі қожамқұлов) көшесіне жетті. 1930 – 35 ж. темір-құйматастан, күйген кірпіштен құралған, жер сілкінісіне төзімді материалдардан салынған байланыс үйі, ішкі істер министрлігінің клубы, түрксіб т.ж. басқармасы, «алатау» кинотеатры, т.б. алғашқы ірі ғимараттар бой көтерді. соғыс жыл-дары опера және балет театры (1941), ал 1950 ж. қазақстан ға-ның бас ғимараты мен үкімет үйін салу қолға алынды. а. – республикадағы ең сәулет- ті қалалардың бірі. қала архитектурасында ұлт-тық ерекшеліктің элементтері, қала аумағының та- биғат сұлулығы және құрылыс саласындағы ғылым мен техниканың жетістіктері жүйелі түрде, жо- ғары талғамдықпен үндестік тапты. а-да әр ғима- рат өзіндік ерекшеліктерімен, ұтымды инж.-архи- тектуралық шешіммен көзге түседі. қаладағы Рес- публикалық алаң кешені, президент резиденция- сы, даңқ монументі, Республика сарайы, ға

Алматыжәне ұлттық кітапхана ғимараттары, м.әуезов атынд. драма театры, «қазақстан», «отырар», «Рахат-палас», «анкара», «достық» қонақ үйлері, студенттер сарайы, балуан шолақ атынд. спорт сарайы, медеу спорт кешені, Респ. орт. мұражай, т.б. көптеген мәдени, ғыл. және қала тұрғындары- на арналып салынған ғимараттар бой көтерді. а. – ірі ғылым, мәдениет және білім орталығы. верный қ-нда 1914 ж. 20 мектепте 3 мыңнан астам оқушы болса, 2010 оқу жылында қаладағы мектеп саны 241-ге, ондағы оқушылар саны 173,7 мыңға жетті. 1913 ж. ұйымдастырылған мұғалімдер се-минариясы қаладағы арнаулы орта білім беретін алғашқы оқу орны болды. қазір а-да колледж және кәсіптік-тех. оқу орнының саны 68-ге жетіп, он-дағы оқушылар 72,7 мың болды. алғашқы жоғары оқу орны а-да 1928 ж. ашылған қазақ мемл. пед. ин-ты болды. 1929 ж. зоотех.-малдәрігерлік ин-ты, 1930 ж. ауыл шаруашылық ин-ты, 1931 ж. мемл. мед. ин-ты, ал 1934 ж. қазақ мемл. ун-ті ашылды. бұл алғашқы ашылған жоғары оқу орындары қазақ интеллигенциясының жетілуіне зор ықпал жасады. одан кейінгі жылдары а-да әр саладағы, әр бағыт-тағы ондаған жоғары оқу орындары ашылды. қазір (2010) қаладағы 52 жоғары оқу орындарында 186,5 мыңнан астам студенттер оқып, білімдерін жетіл-діруде. верныйда орт. азияны зерттеуші көптеген ғалымдар мен саяхатшылар тұрған (п.п.семенов-тянь-шанский, и.а.мушкетов, н.м.пржеваль- ский, г.н.потанин, в.в.бартольд). 1856 – 64 ж. ара- лығында ш.уәлиханов верныйға жиі келіп тұра-тын. алғашқы ғыл. мекемелер ең алдымен а.ш-на байланысты құрылды. 1930 ж. қазақ мемл. жос-парлау комиссиясы жанынан экон. зерттеу ин-ты ашылды. а-да бас геол. к-тінің және мемл. түсті металлургия ин-тының бөлімшелері жұмыс іс-тей бастады. сол жылдары есімі әлемге әйгілі ға-лымдар а.а.гапеев пен д.к.бурцев, м.п.Русаков, қ.и.сәтбаев, Р.а.борукаев, и.п.бардин, Л.с.берг, а.е.фаворский, в.г.фесенков, в.и.вернадский т.б. ғалымдар еңбек етті. 2-дүниежүз. соғыс жылдары-нан кейін қазақстан ға-сы құрылды (1946). оның тұңғыш президенті болып акад. қ.и.сәтбаев сайлан-ды. ұлттық академияның құрылуы қазақстанның табиғи ресурстарын неғұрлым толық зерттеуге және пайдалануға, оның экономикасының, ғылым мен мәдениетінің гүлденуіне кең жол ашты. 1931 ж. қалада дәрігерлер дайындайтын республика- дағы алғашқы мемл. мед. ин-ты ашылды. оның негізінде а-да бірнеше ғыл.-зерт. (1995 ж. 13 ғыл.-зерт. ин-ты) құрылды. қазір қалада 62 аурухана мен 347 амбулаторлық емхана бар. оларда 11,3 мың дәрігер қызмет істейді (2010).а. спорт жағынан республикада жетекші орын алып келді. 1932 ж. алғашқы маманданған қазақ респ. спорт техникумы, 1945 ж. қазақ дене тәрбиесі ин-ты ашылды. 1929 ж. «Локомотив», 1931 ж. «динамо», 1936 ж. «спартак» (қазір велотрек) стадиондары, ал 1958 ж. орт. стадион іске қосылды. одан кейінгі жылдары «динамо», «спартак», «Локомотив», «буревестник», «еңбек резервтері», ал 1957 ж. «еңбек» ерікті спорт қоғамдары ұйымдастырылды. қазақстан спортшылары ішінде алматылықтар алғаш рет еуропа, азия, әлем чемпионаттары-бутаковка шатқалындағы сарқырама

86

на және олимпия ойындарына қатысып, олардың жүлдегерлері немесе жеңімпазы болды, ал 2011 ж. қысқы азия ойындары өтті. а-да м.о.әуезов атынд. академиялық драма теат-ры, м.ю.Лермонтов атынд. респ. орыс академиялық драма театры, ғ.м. мүсірепов атынд. академиялық балалар мен жасөспірімдер театры, абай атынд. академиялық опера және балет театры, ұйғыр және корей музыкалы театрлары, жамбыл атынд. қазақ мемл. филармониясы, орталық концерт залы сияқты танымал мәдени орталықтары бар. көп жылдар бойы жазушылар, журналистер, композиторлар, кинематографистер, сәулетшілер, суретшілер одақтары басқармаларының орналасуы, жетекші ғылым, өнер, әдебиет қайраткерлерінің қызмет етуі а-ны респ-ның рухани орт-на айналдырылды. а. – қазақстанның ірі өнеркәсіп және қаржы орт. қаланың жалпы аумақтық өнімі 2006–10 жылдар аралығында жалпы өнім 1,7 есеге ұлғайып, 3 трлн. 947,4 млрд. теңгеге жетті. бұл респ-ның жалпы өнімінің 18,7%-ын құрайды. оның ішінде өнер-кәсіп өнімдерінің көл. 429,5 млрд. теңге, а.ш-ның өнім көл. 1,4 млрд. теңге болды. 2010 ж. қаланың негізгі капиталына 398 млрд. теңгенің инвестиция-сы тартылды. оның ішінде осы жылдарда өнеркәсіп өнімдерінің өнімі де ұлғайып, 306,5 млрд. теңгеден 429,5 млрд. теңгеге (1,4 есеге) жеткен. а-да әр ба-ғыттағы және құрамдағы 1600 құрылыс ұйымдары тіркелген. соңғы 5 жыл ішінде пошталық және курьерлік қызметтен түскен табыс та ұлғайып (1,6 есеге) 8,6 млрд. теңгені құрады.соңғы жылдары а. қ-ның негізгі әлеум.-экон. көр- сеткіштері қарқынды өсуде. біріншіден, қала эконо-микасына тартылған инвестиция деңгейінің өсуімен сипатталды. әсіресе, экономиканың басты сала-ларына бағытталған инвестиция көлемі қомақты болды. сондықтан 2010 ж. қаланың индустриялық өсімі алдыңғы жылмен салыстырғанда 27%-ға ұлғайды. мұнда басты рөлді «самұрық-қазына» қоры атқарды. нәтижесінде әр түрлі бағыттағы 58 өндірістік кәсіпорын іске қосылды. қала бюджеті-не салықтың 60%-дан астамын шағын және орта бизнес береді. 2010 ж. а. қ-ның бюджеті 267 млрд. теңгені құрады. мемл. бюджетке 757 млрд. теңгенің салығы (2009 жылмен салыстырғанда 19%-ға көп) жиналды. соңғы жылдары елбасының тапсыр-масымен экономиканы жетілдіру саласында жаңа индустр.-инновац. бағдарлама қабылданып, нәти-жесінде қала аумағында қысқы азия ойындарын өткізуге байланысты қосалқы электр ст. салынды. медеу шатқалы мен шымбұлақ арасын байланыс-тыратын гондолдық трасса іске қосылды. сондай-ақ орт. азияда бұрындары болмаған аса ірі азық-түліктік «GEGA» логистик. орт. салынуда. қалада муниципалдық автобус паркі пайдалануға берілді. қаланы айналып өтетін шығыс айналма жолы іске қосылды. жалпы жол инфрақұрылымы қарқынды дамуда. қаланы жылумен қамтуды одан әрі жетіл-діруде жЭо-1 және жЭо-2 аралығын жылу ма-гистралімен байланыстыру құрылысы жүргізілуде. келешекте «қазтрансгаз» қаланы толығымен газ-дандыруды қолға алды.қала кәсіпорындарының ақш, италия, түркия, германия, қытай, Ресей, т.б. елдердің бірлескен

фирмаларымен және кәсіпорындарымен іскерлік қа- тынастары дамуда. а. – еліміздің ең ірі көлік және байланыс торабы. 1992 ж. маусымда алматы – үрімші т.ж. көлігі тұрақты қатынай бастады. а. әуежайы жер шарының кез келген мемлекетімен байланысуға мүмкіндік береді. қала қаржы мен сау- даның халықар. орталығы саналады. АЛМАТЫ – іле алатауындағы шың. абс. биікт. 3681 м. шың үлкен алматы көлінің батысында, про-ходная (өтпелі) өз-нің шығысын ала орналасқан. жала-ңаш жартасты, тік құлама беткейлі. а. шыңы плиоцен және төрттік кезеңнің басындағы тау түзілу процесінде пайда болған. гранит, конгломерат, әктас, тақтатастан түзілген. 3000 м-лік биіктігінде жылдың 9–10 айында қар жатады. төм. бөлігін шыршалы орман, альпілік шалғын көмкерген. батысындағы проходная өз. бойы-мен алматы асуына туристік жол барады.«АЛМАТЫ» – таза ауа, әсем табиғат, шипалы су және балшықпен емдейтін климаттық-бальнеол. са-наторий. 1967 ж. ашылған. 1999 жылға дейін мемл. мекеме, 1999 – 2003 ж. қР президенті іс басқармасы мед. орт-ның «алматы» клиник. санаторийі, 2003 жылдан «алматы» санаторийі ақ болып қайта құ-рылды. санаторий іле алатауының солт. бөктерінде, теңіз деңгейінен 1000 м биіктікте, алматы қ-ның оңт-нде орналасқан. 155-тен астам орны бар. жыл бойы қызмет көрсетеді. ауа темп-расы: қаңтарда –3,8°с, шілдеде 23°с. жауын-шашын мөлш. 700 мм-дей. негізгі емі: хлорлы-натрийлі-кальцийлі орташа минералданған ақсай минералды суы және тұзкөл көлінің (алматыдан 330 км, Райымбек ауд-нда) шипа-лы балшығы. минералды су әр түрлі ванналар (мине-ралды, жартылай минералды, камералық, гидрогаль-ваник., т.б.), ал шипалы балшық былау жасау үшін пайдаланылады. сондай-ақ физиотерапия, массаж жасалады, жаяу жүретін бағдарлар (1000 м, 1500 м, 2200 м) белгіленген. санаторий асқазан-ішек жол- дарының, жүрек-қан тамыр, жүйке, эндокринді, зәр шығару, тыныс алу жүйелері, тері, уролог., гинеколог. ауруларды емдейді. функционалдық диагностика, стоматология, инемен емдейтін, т.б. кабинеттер бар.АЛМАТЫ АқЖАПЫРАҒЫ (Jurіnea almaatensіs) – күрделігүлділер тұқымдасы, ақжапырақ туысына жататын көп жылдық шөптесін өсімдік. қазақстан-ның іле және күнгей алатауларында тау беткейлері мен шатқалдарда, шалғынды-далалы жерлерінде, бұталы қопа арасында өседі. биікт. 25 – 40 см. жай

Алматы

алматыдағы трамплин

87

тоник. жыныстардан пайда болған есік және ақкөл көлдері бар. қорық құрамына теңіз деңгейінен 1400 – 4978 м биіктікте орналасқан талғар тау жоталары енеді. қорықтағы барлық ірі өзендер мен көлдер негізгі су қорын көптеген мұздықтардың (саны 113) еруінен алады. ең ірі мұздықтардың қатарына – шо-кальский мұздығы (ұз. 5 км), корженевский мұздығы (ұз. 12 км) және богатырь мұздығы (ұз. 8 км) жатады. мұндағы табиғи жағдайлардың алуан түрлілігі 4 биіктік белдеулерге байланысты. аласа орманды-дала белдеуінде (1200 – 1800 м) жалпақ жапырақты ормандар мен астық тұқымдас өсімдіктер өседі, қа-лың бұталы тоғайлар да кездеседі. орта таулық (2800 м-ге дейін) орманды-шалғынды белдеуінде қайың, тал, терек пен шыршалар өседі. субальпі белдеуін (2700 – 3100) қалың өскен аршалы ормандар мен әр түрлі шалғынды шөптесін өсімдіктер алып жатыр. альпі белдеуінің (3400 м) төм. бөлігінде саркүйікті шалғындар мен ойпаң жерлерінде астық тұқымдас шөптесін өсімдіктер басым. ауа райы қоңыржай, жа-уын-шашынның ең көп түсетін жері – таудың орта бөлігі. қар жамылғысының ұзақтығы 3 – 7 айға дейін созылады. қорық өсімдіктер әлеміне бай, жоғары са-тыдағы өсімдіктердің 1000-нан аса түрі, оның 26-сы қазақстанның «қызыл кітабына» енгізілген (мыс., не-дзвецкий алмасы, шренк шыршасы, алматы кекіресі, семенов еменжапырағы, т.б.). сондай-ақ мал азықтық (жатаған бидайық, түркістан арпасы, кәдімгі тарғақ-шөп, т.б.), тағамдық (алма, өрік, бөріқарақат, бүлдір-ген, таңқурай, т.б.) маңызы бар өсімдіктер де көптеп өседі. жануарлар дүниесі сан алуан. омыртқасыздар-дың түр саны әлі толық белгісіз болғанымен, олар-дың 8 класына жататын 2000-дай түрі анықталған. жәндіктердің 6000-нан астам түрі кездеседі, олардың 12 түрі қазақстанның «қызыл кітабына» енгізілген (мыс., қоснүктелі қанқызы, үлкен тамыржегіш қоңыз, әдемі қызинелік, т.б.). бұдан басқа бауыраяқты мол-люскілердің 4 түрі қорғауға алынған. омыртқалылар фаунасына 225 түр жатады, олардың ішінде балықтар-дың 3 түрі (штраух талма балығы, қабыршақсыз және қабыршақты көкбас балықтар), қосмекенділердің – 2 (жасыл құрбақа, көлбақа), бауырымен жорғалаушы-лардың – 6 (алай жалаңкөзі, қалқантұмсық жылан, т.б.), құстардың – 172 (орақтұмсық, тоқылдақ, тағанақ, сақалтай, ақбас құмай, үкі, т.б.), сүтқоректілердің – 42 (тас сусары, елік, қоян, суыр, т.б.) түрі бар. қорықта 70 жылдан астам ғыл.-зерт. жұмыстары жүргізіледі. ғалымдар орманның қалыптасу заңдылықтарын, өсімдіктер мен жануарлар экологиясын және олар-дың биол. ерекшеліктерін зерттейді. көп жылдан бері «табиғат шежіресі» атты күнделік жүргізіліп, онда жинақталған ғыл. мәліметтер а. қ. туралы бірнеше томдық кітапта жарияланған.АЛМАТЫ қОРЫқШАСЫ – сирек кездесетін әрі жойылып бара жатқан жануарларды қорғау мақса-тында алматы обл-ның қарасай, талғар, еңбекші-қазақ және Райымбек аудандары аумағында 1978 ж. құрылған мемл. қорықша. теңіз деңгейінен 1000 – 3400 м биіктікте орналасқан. аум. 724 мың га. қо-рықшада өсімдіктің 590-нан астам түрі (мүк, қына, саңырауқұлақ, жабайы алма, өрік, долана, сарыағаш, ұшқат, т.б.); аң мен құстың 180 түрі (марал, арқар, таутеке, елік, барыс, жабайы шошқа, аю, сілеусін, ұлар, кекілік, бұлдырық, жетісу қырғауылы, т.б.)

немесе бұтақталған сабағы бар. қасаңдаған жапы-рағының жоғ. жағы жасыл, түксіз, жіңішке, ал төм. жағы тілімденген бозғылт. дара гүлшоғырының орамжапырақтары сыртқа қарай қайрылып келеді. гүл күлтесі ашық қызыл түсті болады. тұқымынан көбейеді. маусым – шілдеде гүлдеп, тамызда жеміс береді. а. а. – өте сирек кездесетін өсімдік. сондық-тан қорғауға алынып, қазақстанның «қызыл кіта-бына» енгізілген.АЛМАТЫ АСУЫ – іле алатауындағы асу. те-ңіз деңгейінен 3599 м биіктікте орналасқан. ол іле алатауының солт-ндегі үлкен алматы өз-нің сала-сы – проходнаяның бастауы мен оңт-нде шоң-кемін (қырғызстан) өз-нің оң саласы – алматы өз-нің бас-тау аралығын қосып жатыр. жол 1850 м биіктіктен өтеді. асу орманды белдеммен, ал ең жоғары шегін-де альпілік шалғынды жазықпен ұласады. а. а-ның оңт-нде шыңдарын қар мен мұз басқан күнгей ала-тауы орналасқан.АЛМАТЫ КЕКІРЕСІ (Oxуtropіs almaаtensіs) – бұр- шақтар тұқымдасы, кекіре туысына жататын көп жылдық шөптесін өсімдік. ол іле алатауы мен сө- геті тауының шатқалдарындағы, сондай-ақ қарғалы, талғар және шілік өзендерінің жағаларындағы тас- тақ топырақты, шалғынды, бұталы, далалы орман алқаптарында өседі. биікт. 30 см. түктенген боз-ғылт түсті, сабағы көрінбейді. жапырақтары ұзын 20 см-ге жетеді, дөңгелек қатар орналасқан қос жа-пырақшалары болады. гүлдері қызғылт күрең түсті, шашақты гүлшоғырына топталған. мамыр – маусым айларында гүлдейді, шілде – тамызда жеміс береді. а. к. – дәрілік өсімдік. таралу аймағының біраз жері алматы қорығына қарайды. өте сирек кездесетін түр болғандықтан қорғауға алынып, қазақстанның «қызыл кітабына» енгізілген.АЛМАТЫ қОРЫҒЫ – іле алатауының орт. бөлігін-дегі табиғат байлығын қорғап, бірлестіктердің табиғи даму заңдылықтарын зерттеу үшін ұйымдастырыл-ған мемл. қорық. 1931 ж. құрылды, аум. 71,70 мың га (2006). орт. алматы қ-нан 25 км жердегі талғар қ-нда орналасқан. қорық жерінде ауд. 46,3 мың м2, тереңд. 25,5 м болатын мұзкөл көлі орналасқан. құлама-тек-

Алматы

қорықтағы альпі шалғыны

88

мекендейді. а. қ-нда тіршілік ететін тянь-шань қо-ңыр аюы, шұбар күзен, орта азия тас сусары, түр-кістан сілеусіні, арқар, барыс, орақтұмсық, сақалтай, жұртшы, бүркіт, көкқұс қазақстанның «қызыл кіта-бына» енгізілген. сондай-ақ онда тоғай бұғысы, бұл-ғын, қоян, сарышымшық пен ақ тиін жерсіндірілген.АЛМАТЫ ОБЛЫСЫ – қазақстан Республика- сының оңт.-шығысындағы әкімш. бөлініс. жерінің аум. 224,0 мың км2. облыс аумағында 16 аудан бар. тұрғыны 1,7 млн. адам, орташа тығызд. 1 км2-ге 7557 адамнан келеді (2010). әкімш. орт. – талдықор- ған қ. а. о. батысында жамбыл, солт-нде балқаш көлі арқылы қарағанды, солт.-шығысында шығыс қазақстан облыстарымен, шығысында қытай ха- лық Республикасымен, оңт-нде қырғызстан Рес- публикасымен шектеседі. қ-лары: алматы, тал- дықорған, қапшағай, текелі, талғар, жаркент, үш- төбе, үшарал, қаскелең, есік, сарқант. облыстың табиғаты мен жер бедері ала-құла. бал- қаш және алакөлге ұласатын солт. көлбеуленген құмды жазық алқап. бұл өңір негізінен антропо- геннің аллювийлі және эолдық шөгінділерінен тү- зілген. оның басым бөлігін сарыесік атыраудың, тауқұмның, Лөкқұмның, қарақұмның, қорғанқұм- ның қырқалы және төбешікті құмды алқаптары алып жатыр. балқаш маңы жазығының іле аңғары өтетін атыраулық бөлігі көне құрғақ арналармен тілімденген. солт. шығыста жетісу алатауы мен барлық тауының аралығында жетісу (жоңғар) қақпасы орналасқан. облыстың шығысын жетісу алатауының сілемдері толығымен қамтыған. олар тауаралық ойпаңдар мен қазаншұңқырлар арқылы бөлінген. осы тұста жетісу алатауының ең биік тауы — бесбасқан (4442 м) орналасқан. тау сілем-дерінде 1300-ден астам мұздық бар, олардың жалпы аум. 1 мың км2-ге жуық. жетісу алатауының кей-бір сілемдері (қолдытау, алтынемел, малайсары, тышқантау, текелі, сайқан, т.б.) өз. маңындағы жа- зық өңірлерге сұғына еніп жатыр. облыстың оңт. және оңт.-шығысы іле, күнгей, теріскей ала- таулары, кетпен (ұзынқара) жотасы және солт. тянь-шань сілемдерінің, т.б. жоталарынан құрал-ған. жетісу алатауы мен іле, күнгей алатаулары және кетпен таулары аралығында іле ойысы (аң-ғары) жатыр. а. о-ның оңт.-батысын және батысын шу, іле таулы үстірттері мен далалары қамтыған (жусандала, бозой, қараой үстірттері). облыстағы таулар тянь-шань тау жүйесінен бой түзеген және кембрийге дейінгі кристалды тақтатасты тау жыныстары қабаттарынан түзіл-ген. сондай-ақ мұнда конгломераттар, туфтар, әктастар, граниттер, т.б. палеозой жыныстары ке-ңінен тараған. тау етегі және облыстың биіктігі орташа өңірлері плейстоцен мен антропогендік шөгінділерден түзілген. облыстағы таулардың алғашқы қалыптаса бастау кезеңі герцин қат-парлығымен тығыз байланысты. одан кейінгі кезеңдерде бұл таулар бірте-бірте мүжіліп, адыр-лы жазық (пенеплен) қалыптасқан. плейстоцен кезеңінің басында, альпілік орогенез кезінде пе-непленге айналған өңір тектоник. процестер нәти-жесінде кәдімгі тауларды түзген. мұнда осы кез-ге дейін тектоник. процестер жалғасуда. оқтын-оқтын болатын жер сілкінулер – соның айқын

дәлелі. кен байлықтарынан облыс қойнауында полиметалл (текелі), вольфрам (бұғыты), мо-либден кентасының едәуір қоры, фарфор тастары (қапшағай), барит, бентонит сазы (ақсу, алакөл ау-дандары), отқа төзімді балшық, кварц құмы, гипс, тас және қоңыр көмір (ойқарағай, тышқанбай), шымтезек, тұз кен орындары және минералды жер- асты сулары бар. а. о-ның климаты негізінен континенттік. қысы қо-ңыржай салқын. қаңтар айындағы орташа темп-ра солт. жазық бөлігінде –10–16°с, оңт-те –4–9°с. жазы ыстық және қуаң. шілде айының орташа темп-расы солт-нде 25°с, оңт-нде 27°с. бұл жазық өңірлерде жа-уын-шашынның орташа жылдық мөлш. 110–250 мм. тау бөктерінің климаттық жағдайы жұмсақ. қаңтар айының орташа темп-расы –5–9°с, жылымық жиі болып тұрады. шілде айының орташа темп-расы тау бөктерінде 21–23°с, тау аңғарларында 19–22°с. жауын-шашын тау бөктерінде 400–600 мм, тау аңғар-

ларында 700–1000 мм. облыс жерінде жауын-шашын негізінен көктем мен жаз айының басында жауады. солт. өңірдің жазығы мен тау бөктерлерінде қар жа-мылғысының орташа қалыңд. 10–30 см, тау беткей-лерінде 40–100 см. балқаш және алакөл жағалаула-рында бриз желі соғады. өзендері балқаш — алакөл тұйық алабында жатыр және жер беті ағын суына тапшы келеді. олар қар, мұздық суларымен толыса-ды. ірі өзендері: іле, қаратал, ақсу, шелек, шарын, Лепсі, тентек, ырғайты, шілікті, түрген, есік, т.б. ірі көлдері: балқаш, алакөл, жалаңашкөл, сасықкөл, ұялы, қошқаркөл. іле өз. бойында қапшағай бөгені және сЭс-і салынған. тау бөктерлерінде минералды бұлақ сулары көптеп кездеседі. облыстың топырақ және өсімдік жамылғылары вертикаль белдемдікке байланысты қалыптасқан. жазық бөлігінде шөлдің де, даланың да қоңыр то-пырағы тараған. онда жусан, өлеңшөп, жүзгін, со-раң, сексеуіл, көктемде эфемер өсімдіктер басым тараған. балқаш, алакөл көлдерінің батпақты жаға-лауында, іле өз-нің аңғары мен атырауында қамыс, құрақ өседі. тау етегінде сұр және боз, қызғылт қоңыр, тау беткейлері мен таулы үстірттерде таулы даланың қызғылт қоңыр және қара топырақтары қалыптасқан. мұндай жерлерде (биікт. 600–1300 м) астық тұқымдас өсімдіктері басым жусанды, бе-тегелі-боз далаға ауысады. таулы бөлігінің бұдан жоғары жағында көк терек, қайың, алма ағашы, ал одан да жоғарырақта тянь-шань шыршасы, кейде

Алматы

үлкен алматы шатқалы

89

90

Алматыбиік таудың шалғыны өседі. биік таудың альпілік шалғынында өлеңшөп, алтай, қоғажайы, тастесер, т.б. өсімдіктер басым. бұл өңір – облыс малшыла-рының жазғы жайлауы. жазық жерінде қарақұйрық, бөкен, елік, қасқыр, жабайы шошқа, түлкі, борсық, жабайы мысық; кеміргіштерден ондатр т.б. кездеседі. таулы бөлі-гінде барыс, сілеусін, қоңыр аю, ақкіс, арқар, тау ешкі, марал, аққұлақ, бұлғын; құстардан дуадақ,

үйрек, қаз, қырғауыл, кекілік, аққу, тырна, тау құры, бұлбұл, ұлар, альпілік қарға т.б. мекендейді. бауырымен жорғалаушылардан жылан, тасбақа, ке-сіртке, зиянды жәндіктерден қарақұрт, бүйі т.б. кез-деседі. өзен-көлдері мен су айдындарында сазан, маринка, алабұға, ақ қайран, т.б. балықтар бар. алматы обл-ның экон. әлеуеті (потенциал) көп са-лалы өнеркәсіп, а.ш., көлік пен байланыс және сау- да құрылымдарынан тұрады. өнеркәсіпте электр энергетикасы, машина жасау және металл өңдеу, құрылыс материалдары, тамақ өнеркәсібі, ұн, жар-ма және құрама жем салалары жақсы дамыған. облыста жеңіл өнеркәсіп, ағаш өңдеу, фарфор-фа-янс өндірістері қалыптасқан. 1991 — 97 ж. өнеркә-сіп өнімі 2,6 есе артты. сонымен қатар қызылша, картоп, көкөніс, бақша жеміс-жидек және жүзім шаруашылықтары айрықша дамыған. одан тыс мал ш., құс ш., бал, сүт және қымыз өндірістік шаруа-шылықтары бар. балқаш, алакөл көлдерінен са-зан, көксерке, табан балық, алабұға ауланады. а. о. еуропа, азия және америка құрлықтарының 60-тан астам елімен сауда қатынасын жасайды. Экспортқа шығарылған өнімдерге тері шикізаттары, жүн, ак-кумулятор, түсті металдар жатады. сырттан электр аппараттары, есептеу техникасы, т.б. құрал-жаб-дықтар алынады. қазақстанның ішкі жиынтық өніміндегі облыстың үлесі 4,5% шамасында (2010). облыстың жалпы ішкі өнімі 2010 ж. 977,9 млрд. теңгені құрады, оның ішінде өнеркәсіп өнімінің үлесі 37,5%, а.ш. өнімінің үлесі 22,3% болды. жалпы ішкі өнімнің қалған бөлігі құрылыс және әлеум. инфрақұрылым саласына тиесілі. 2006–10 ж. аралығында облыстың жалпы ішкі аумақтық өнімі 2,4 есеге өсті, яғни 977,9 млрд. теңгеге жетті. бұл респ-дағы жалпы ішкі өнімнің 4,5%-ын құрайды. өнеркәсіп өнімдерінің көлемі осы жылдар аралы- ғында 1,6 есеге, а.ш-ның өнімдері 1,8 есеге өсті. құ- рылыс ұйымдары 292-ден 489-ға дейін жетті. а.ш-ның барлық санаттары бойынша шаруа (фер-

мер) қожалықтарының саны 45580-нен 49484-ке ұлғайды. облыстың негізгі капиталына тартылған инвестиция мөлш. 2,7 есеге өсіп, 2010 ж. 306,6 млн. теңгені құрады. а. ш-на жарамды жері 22,3 млн. га, оның 1 млн. га-сы жыртылған, шабындық 47, мың га, жайылым 14,7 млн. га. облыста қызылша, картоп, көкөніс, бақша жеміс-жидек және жүзім ш-тары ай-рықша дамыған. одан тыс мал ш., құс ш., бал, сүт және қымыз өндірістік ш-тары бар.денсаулық сақтау саласы бойынша облыста 90 аурухана, 328 амбулаторлық емдеу мекемелері бар. онда 3,9 мың жоғары дәрежелі дәрігер қызмет істейді. мектепке дейінгі мекемелер саны 102-ге жетті, яғни 2006 жылмен салыстырғанда 2,2 есеге өскен. 757 жалпы білім беретін мектеп, 2 жоғары оқу орны, 66 колледж және кәсіптік-тех. оқу орындары бар. а. о. аумағынан түрксіб т. ж. басып өтеді. мемл. маңызы бар алматы – шымкент, алматы – өскемен, алматы – қорғас автомоб. магистральдары өтеді.АЛМАТЫ ШИқЫЛДАҒЫ (Juno almaatensіs) – құртқашаштар тұқымдасы, шиқылдақ туысына жа-татын көп жылдық жуашықты өсімдік. іле алатауы-ның жамбыл, қарасай ауд. маңындағы тау етегінде кездеседі. биікт. 10 – 15 см, жуашығы жұмыртқа тәрізді. қысқа сабағын 4 – 8 орақ сияқты қайрылып келген ұзын жапырақтары жауып тұрады. сары жа-сыл түсті 1 – 3 гүлі бар. наурыз – сәуір айларында гүлдеп, мамыр – маусымда жеміс береді. тұқымы-нан, жуашықтарынан көбейеді. а. ш. – сәндік әрі өте сирек кездесетін өсімдік. сондықтан қорғауға алы-нып, қазақстанның «қызыл кітабына» енгізілген.АЛМҰРТ, н ә к (Pyrus) – раушангүлділер тұқым-дасына жататын ағаш немесе бұта. дүние жүзінде 60-қа жуық түрі белгілі. олар ауа райы қоңыржай және субтропиктік аймақтарда өседі. қазақстанда 3 түрі: кәдімгі орман а-ы (Р. communіs), Регель а-ы (Р. regelіі), құлжа не кеш пісетін а. (P. serotіna) бар. а. көп күтімді қажет етпейді, жылу сүйгіш, суыққа төзімсіз ағаш. биікт. 10 – 12 м болады. бұтақ шоғырының аумағы жалпақ, пирамида тә-різді. жапырағы жұмыртқа пішінді, түксіз, жыл-тыр. гүлі ақ, қызғылт, сарғыш, кейде қызыл түсті, гүлтабақшасына шоғырланған. жемісі – сары, жа-сыл не қызғылт түсті сопақша келеді. салм. 20 – 300 г-дай. а. отырғызылғаннан кейін 4 – 5 жылда жеміс бере бастайды, 40 – 50 жылдай өседі. мәдени сортта-рын ұластыру арқылы өсіреді. қазақстанда 14 сорты аудандастырылған, оның орман аруы, талғар аруы, хош иісті а. деген сорттары кең тараған. алматы, жамбыл, оңт. қазақстан, қызылорда облыстарын-

қапшағай

піскен алмұрт жемісі

91

Алтайда өсіріледі. өсімдік зиянкестеріне төзімді, көбіне ауруға шалдықпайды. а. – бағалы ағаш, гүлінен ара-лар бал жинайды. жемісінің құрамында 80 – 84,3% су, 10 – 13% қант, глюкоза, фруктоза, сахароза, 0,1 – 0,6% қышқыл, илік және 0,4% азотты заттар, в, с ви-таминдері, каротин болады. одан тосап, шарап, т.б. сусындар дайындалады. АЛТАЙ, а л т а й т а у ж ү й е с і – азия құрлығы- ның орта тұсындағы таулы өлке. батыстан шығысқа қарай ұз. 2000 км-ге созылып жатыр. а. солт.-ба-тыстан оңт.-шығысқа қарай батыс сібір ойпатынан гоби жазығына дейін жан-жаққа таралған. оңт-тегі табиғи шекарасы қара ертіс өз. мен зайсан көлі, ал батыс бөлігі сарыарқадан қалба жотасы арқылы бөлінеді. солт.-шығыста шығыс а-дың шапшалы жотасы батыс саянмен жалғасады. а-дың өзіне тән орографиялық ерекшеліктері бар. оның жотала-ры мен қыраттарының биіктігі, сондай-ақ олардың бағыттары жер бедеріне ерекше сипат береді. а-дың ең биік және қатты тілімденген жоталары – қатын, оңт. және солт. шуй, оңт. алтай, сарымсақты, сайлүгім, чихачев, т.б. олардың орташа биікт. 3000 м-ден асады. мұнда альпі типтес жер бедері басым. тау беткейлері өте тік, құзды, шыңды, шатқалды, жартасты келеді. тау жүйесінің ең биік шыңы – мұзтау (4056 м). осы тұстан бастап таулар жан-жаққа қарай біртіндеп аласарады. орташа биікт. 1500 – 2000 м таулардың үсті жадағай, тегіс, тек кей жерлері ғана дөңес, ал беткейлері тік келеді [мыс., шабанбай таулары, қоржынтау (холзун), тегерек (тікирек), үлбі, ануй жоталары, т.б.]. орт. және оңт. а-дың басты жоталары мен тау тізбектері негізінен ендік бағытта, ал батыс және солт. тау жоталары оңт.-шығыстан солт.-батысқа қарай, кейбірі бойлық

бағытта созылған. алтай тауларына ұзын, кейде кең дала деп аталатын тектоник. тауаралық ойыстар (шуй, құрай, ойман, абай даласы, нарын даласы) мен үстіртті жазықтар тән (үкөк, ұлаған, чулышман, жайдақ, т.б.). олар ел қоныстанып, мал жаюға өте қолайлы. а. тауларының қазақстандық бөлігі геол. тұрғыдан 4 ауданға бөлінеді: кенді алтай, таулы алтай, оңт. алтай және қалба жотасы. олар орал – моңғол геосинклинальдық белдеміндегі қайта кө-терілген тауларға жатады. оның оңт. бөлігін сібір платформасы құрайды. таулы өлкенің іргетасы не-гізінен палеозой дәуірінде пайда болған терригенді, карбонатты және жанартаутекті метаморфтанған тау жыныстардан түзілген. кейбір тұсында интру-зивті жыныстар жер бетіне шығып жатыр. а-дан палеозой құрылымының іргетасы болып саналатын

жоғ. протерозойдың тақтатастары, кварциттері кей-бір антиклинорийлер мен горсттер (қатын, терек-ті жоталары) құрамынан табылды. жоғ. палеозой, юра, палеоген, неоген, антропоген кезеңдерінде пайда болған, құрамында қазба көмірі бар конти-ненттік жыныстар бірен-саран тауаралық ойыстар мен грабендер де (шыңғыстай, голубовка ауылда-ры маңында, құрай даласы, көкпекті, кіші бөкен, үлбі өзендерінің бойы) кездеседі. ең көне, ерте каледондық құрылымдар а-дың шығысын алып жа-тыр. бұл құрылымдық процесс орт. а-да ордовик пен силурде, ал оңт.-батыс а-да төм. тас көмір кезеңінде аяқталды. осы кезде (негізінен блоктық өте қуатты тектоник. қозғалыстар нәтижесінде) интрузивті жы-ныстар пайда болған. онда қорғасын, мырыш, мыс, темір, алтын, күміс, вольфрам, молибден, қалайы, тантал, ниобий, сынап, т.б. металдық кентастар, тас көмір, қоңыр көмір, жанғыш тақтатастар, асыл және әшекей тастар, құрылыс материалдары мол. бұлар-дың ішінде аса маңыздысы – шығыс қазақстанның түсті металлургия базасын құрайтын полиметалл кентастары. а-дың климаты тым континенттік. қысы суық әрі ұзақ. қаңтар айының орташа темп-расы тауаралық ойыстарда –27 – 30°с, тау етектері мен жазық жерлерінде –13 – 16°с. ең суық орташа темп-ра марқакөл көлінің маңында (–27,6°с). шілде айының орташа темп-расы 18 – 20°с, ал 1000 – 1500 м биіктікте ол 14 –16°с-тан аспайды. ең жоғары темп-ра зайсан қазаншұңқырында (40°с-қа дейін). жер биіктігі артқан сайын темп-ра инверсиясының нә-тижесінде қысқы темп-ра төмендеп отырады. сон-дықтан тауда қыста жылы, жазда салқын, далалар мен жазықтарда қыста суық, жазда ыстық болып келеді. ылғалды, желге ашық жатқан батыс және солт.-шығыс а-да жауын-шашын мөлш. 1200 мм-ге жетеді (кей жерлерде 2000 мм). а-дың шығысы мен оңт-нде жауын-шашын мөлш. 200 – 300 мм (шуй даласында 100 мм), ал зайсан қазаншұңқырында 150 мм шамасында. жауын-шашын көбінесе көктем мен күз айларында жауады. өзен бойы мен тауаралық ойыстарды қуалай соғатын тұрақты жел жазда сирек байқалады. қыста батыстан суық әрі қарлы-боранды «құбыла желі», оңт-тен жылы «алтай желі» соғады. ауа райы а-да «құбыла желінен» кейін ашық, аязды болып келсе, «алтай желінен» кейін онда бұлтты әрі жылы болып, қар жауады. а. тауларының өзендері тығыз орналасқан. таулардың өте қатты тілімденген жоталары об, енисей, ертіс өзендерінің суайрығы болып табылады. басты өзендері – ертіс салалары:

таудағы өзен

алтай тауы

92

Алтай570-тен астам түрі, қылқанжапырақтылардың 47, раушангүлділердің 90, зеректің 17, ал жеміс-жидек өсімдіктерінің 10-ға жуық, гүлді және дәрі-дәрмек өсімдіктерінің 1000-нан астам түрлері өседі. а. б. б. осы уақыт ішінде өндірістік орталықтарды көгалдан-дыру үшін ағаш-бұталардың 100-ден артық түрін, жеміс-жидек өсімдіктерінің ондаған сорттарын, малға жемшөптік өсімдіктің 25 түрін, бал-шырынды өсімдіктің 34 түрін халық ш-на пайдалануға енгізді. сондай-ақ а. б. б. табиғатты қорғау бағытында шы-ғыс қазақстанда сирек кездесетін өсімдік түрлерін зерттеу жұмысын жүргізеді. қазақстанның «қызыл кітабын» құрастыруда үлкен үлес қосып келеді.АЛТАЙ ГИМНОСПЕРМИУМЫ (Gymnospermіum altaіcum) – бөріқарақаттар тұқымдасына жататын көп жылдық өсімдік. алтайдан солт. тянь-шаньға дейінгі аралықта шалғындық, далалық тау бет-кейлерінде, далалық алқаптарда, сирек орман, бұ-талар арасында өседі. биікт. 15 – 20 см, түйнек та-мырлы. гүлшоғыр сабағы үш тармақты, отырыңқы жапырақтан тұрады. жапырақ бөліктері саусақ тілік-ті. гүл жапырағы дөңгелекше, төмен қарай иілген, гүлдері сары түсті. тостағанша жапырақшасы сары, сырт жағы көкшілдеу, желегінен 2,5 еседей ұзындау. гүлшоғыры – жоғары шашақ. тұқымынан көбейеді. наурыз – сәуір айларында гүлдеп, сәуір – мамырда жемістенеді. жемісі – домалақ, жарғақ қауашақ. а. г. өте сирек кездесетін өсімдік, жылдан-жылға таралу аймағы тарылуда. алматы қорығында қорғауға алы-нып, қазақстанның «қызыл кітабына» енгізілген. АЛТАЙ қАСқЫРЖИДЕГІ (Daphne altaіca) – кө- кендер тұқымдасы, қасқыржидек туысына жата-тын бұта. алтай, сауыр, маңырақ, тарбағатай, са-рыарқа өңірлерінің тау бөктерлерінде, жапырақты ормандарында, бұталар арасында өседі. биікт. 40 – 80 см, жапырақтары ұзынша эллипс тәрізді, ұз. 2 – 6 см болады. ақ жұпар иісті. 3 – 7 гүлдері қысқа бұтақтарының ұшында орналасқан. тұқымынан кө-бейеді. мамыр – маусым айларында гүлдеп, шілдеде жеміс береді. жемісі – қара түсті сүйекше. а. қ-не өзінің өсетін табиғи ортада жиі болатын өрт үлкен зиян келтіреді. а. қ. – сәндік өсімдік әрі өте сирек кездесетін реликт түр. сондықтан қорғауға алынып, қазақстанның «қызыл кітабына» енгізілген.АЛТАЙ қҰМЫ – қызылорда обл. қазалы ауд-нда- ғы құмды алқап. қазалы т. ж. ст-нан шығысқа қарай 3 км жерде орналасқан. ұз. 22 км, енді жері 15 км-ге жетеді. құм алқабы төбешікті келген. мұнда №96 т. ж. айырмасы, көбек елді мекені орналасқан. осы жердегі құм төбелердің бірінде кенесары хан басқар-ған ұлт-азаттық көтерілісте (1837 – 47) қаза тапқан батырлардың бірі – алтайдың бейіті бар.АЛТАЙ РАУҒАШЫ (Rheum altaіcum) – тарандар тұқымдасы, рауғаш туысына жататын көп жылдық шөптесін өсімдік. алтай, тарбағатай, сауыр таулары-ның қиыршықтасты жағаларында, бұталар арасында, шалғынды жерлерде өседі. биікт. 1 м-дей, тамыры жуан, сабағы тік тілімденіп келген. жапырақтары үшбұрышты, бүтін жиекті, тамыр маңындағы жапы-рақтары өте ірі болады. ұсақ сары түсті гүлдері тығыз жіңішке келген гүлшоғырына топталған. тұқымынан көбейеді. маусым – тамыз айларында гүлдеп, қыр-күйекте жеміс береді. жемісі – домалақ, қара түсті жаңғақ. а. р. – тағамдық, дәрілік өсімдік. таралу ай-

қаба, қалжыр, күршім, нарын, бұқтырма, үлбі, үбі; об салалары: ануй, песчанка, қатын, бия; енисей салалары: абакан мен моңғолиядағы қобда өзен-дері де а. тауларынан басталады. а. өзендері суы мол, ағыны қатты және түгелдей дерлік су энерги-ясы қорына бай болып келеді. өзендер негізінен ма-мыр – маусым айларында тасиды және қар, жаңбыр, еріген мұздық суларымен толығады. а. тауларының өзендерінде 70-тен астам сарқырамалар мен 3500-дей үлкенді-кішілі көлдер бар. олардың ең ірілері тектоник. ойыстардағы алтынкөл, марқакөл, қара-жал, қамысжал, ал қалғандары негізінен мұздықтар еруіне байланысты моренаның бөгенінен пайда болған ұсақ көлдер. а. тауларында 1000-нан астам мұздықтар бар. олардың жалпы ауд. 89,3 км2-ге жуық. негізгі мұздықтар орт. болып шуй жоталары мен тобын – богдо – ола тау торабы саналады. а-дың ең биік шыңы – мұзтаудың төңірегінде 6 ірі мұздық бар, олардың ең ірісі ақбұлақ өз-нің бастауындағы бергіел (берел) мұздығы.АЛТАЙ – шығыс қазақстан обл. күршім ауд-ндағы тау. абс. биікт. 1792 м. өзімен аттас асудан ма- мыр – қазан айларында салт атты адам өте алады. та-удан бастау алатын өзен салалары оңт.-батысындағы марқакөл көліне келіп құяды. батысында ақсубас тауымен, солт.-батысында сарымсақты жотасымен, солт.-шығыс, шығыс және оңт. бөліктері тауаралық аңғарлармен ұласады. таулы орманның сұр топыра-ғында майқарағай, қарағай, самырсын өседі.АЛТАЙ АРқАРЫ (Ovіs ammon ammon) – жұптұяқ-тылар отряды, қуысмүйізділер тұқымдасының бір түрі. 19 ғ-дың басында батыс және оңт. алтай тау-ларында кең таралған. 19 ғ-дың 70-жылдарында бұл тауларда ол жойылып кетті. қазақстанда қазіргі кез-де а. а. күршім жотасында, қалмашық өз-нің жоғ. ағынындағы биік тау беткейлерінде және бұқтырма суқоймасының солт.-шығыс жағындағы тауларда тіршілік етеді. негізінен теңіз деңгейінен 800 – 3000 м биіктіктегі тау шалғындарында мекендейді. жазда таудың альпі және субальпі белдеулерін мекен-десе, күз түсе тау етектеріне қарай қоныс аударады. қошқарының шоқтығының биікт. 125 см-ге, мүйізінің ұз. 129 см-ге дейін жетеді. а. а. дәнді дақылдармен, шөптесін өсімдіктермен қоректенеді. 3 жаста жыныс-тық жағынан жетіледі. қазан – қарашада күйлеп, сә- уір – мамыр айларында төлдейді. әдетте жалқы қозы- қа туады. а. а. – өте бағалы аң. саны азайып, таралу аймағы қысқарып бара жатқандықтан қорғауға алы-нып, қазақстанның «қызыл кітабына» енгізілген.АЛТАЙ БОТАНИКА БАҒЫ – ғыл.-зерт. мекемесі, еншілес мемл. кәсіпорын. биол. зерттеулер орт-на қарайды. 1935 ж. шығыс қазақстан обл-ның Ленино-гор (қазіргі Риддер) қ-нда құрылған. аум. 176 га, теңіз деңгейінен 760 – 860 м биіктікте тау етегінде орналас-қан. оның 50 га-дан астам жері табиғи қорық ретінде сақталған. а. б. б-ның негізгі ғыл.-зерт. жұмыстары: алтайдағы өсімдіктер дүниесін қорғау және олардың маусымдық өзгеру заңдылықтарына фенолог. бақы-лаулар жүргізу; пайдалы өсімдіктер түрлерін өсіріп, халық ш-на пайдалану; басқа жерлерден әкелініп отырғызылған өсімдіктерді жерсіндіру; өлкедегі өн-діріс орталықтарын көгалдандыру. ондағы жоғ. саты-дағы өсімдіктердің 4000-дай түрінің 200-і жергілікті флораға жатады. соның ішінде ағаш және бұталардың

93

«Алтынемел»тығыз байланысты. ол өмірінің соңғы жылдарын (1855 – 65) а-де өткізіп, сонда жерленді. ғалымның а-дегі зираты басына 1985 ж. ескерткіш-белгі орна-тылып, тарихи-мемориалдық мұражай ашылды. АЛТЫНЕМЕЛ АСУЫ – жетісу алатауының оңт.-батыс сілемдері – алтынемел жотасы (2928 м) мен матай тауының (2880 м) арасында, теңіз деңгейінен 1711 м биіктікте орналасқан асу. а. а. өтетін орт. қырқа палеозой және пермь дәуірлерінің гранитті, эффузивтік, базальтты, андезитті, туфты шөгінділе-рінен құралған. асудың қызғылт қоңыр және қара то-пырағында бұталар араласқан бозды-бетегелі, шал-ғынды өсімдіктер өседі. қыс айларында 4 – 5 ай ауа темп-расы –10 – 15°с болады. бірақ соған қарамастан ол қолайлы өткел саналады. ш.уәлиханов 1858 ж. қашқарияға сапарында осы асу арқылы құрамында 43 адам, 101 түйе, 65 салт және жүк тиеген аты бар керуенмен өткен. асудың солт.-батыстағы қоғалы тауаралық ойысынан оңт.-шығыстағы қоңырөлең тауаралық ойысына қарай алматы – сарыөзек – жар-кент автомоб. жолы өтеді.АЛТЫНЕМЕЛ ЖОТАСЫ – жетісу алатауының оңт.-батыс сілемдерінің бірі, іле мен қаратал өзен-дері аралығындағы суайрық жота. ол шығыстағы қояндытау жотасын бөліп тұратын үйгентас асуы-нан іле аңғарындағы шолақ тауына дейін (алтын- емел асуы) доғаша иіліп жатыр. ұз. 65 км, ені 6 – 15

км, ең биік жері 2931 м. жота палеозойдың қатпарлы шөгінділерінен түзілген. жотаның солт. беткейі тік, оңт. көлбеу келген. топырақ пен өсімдік жамылғысы биіктік белдеу бойынша орналасқан. етегінде әр түрлі астық тұқымдас шөптесіндер өседі. «АЛТЫНЕМЕЛ» ҰЛТТЫқ ТАБИҒИ САЯБАҒЫ, қапшағай мемл. аңшылық шаруашылығы негізінде 1996 ж. құрылды. ол алматы обл. кербұлақ және панфилов аудандарында орналасқан. аум. 469620 га. бақтың құрамына қапшағай бөгенінің солт. бө-лігі мен іле өз-нің оң жағалауы, жетісу (жоңғар) сілемдері: кіші және үлкен қалқан, ақтау, қатутау, дегерес, матай, шолақ, қояндытау таулары және өте сирек кездесетін табиғат ескерткішінің бірі – «айғай құм» («әнші құм») кіреді. қапшағай бөге-нінің оң жағалауындағы тау етегі жазықтығында көптеген қорғандар (мыс., сақ хандарының қабірі – тигрхауда, 7 – 4 ғ-лар), тау сайларында әр түрлі жа-нуарлардың суреті салынған жартас көрмесі бар. бақтың климаты қатаң континенттік, қысы суық, жазы ыстық. жылдық жауын-шашын мөлш. 330

мағының азаюына байланысты қорғауға алынып, қа-зақстанның «қызыл кітабына» енгізілген.АЛТАЙ ТАУТОБЫЛҒЫСЫ (Sіbіracеa altaіensіs) – раушангүлділер тұқымдасы, таутобылғы туысына жататын бұта. алтайдың үбі, нарын, иванов қыр-қаларындағы шалғындық беткейлерде, орман шет-тері мен алаңдарында сирек немесе жеке түп болып өседі. биікт. 1 м-дей, жуан бұтақтарының қызғылт қоңыр қабығы бар. сағақсыз жапырақтары түксіз келеді, 5 – 8 см болады. ақ түсті шашақталған гүл-дері сыпыртқы гүлшоғырына топталған. мамыр – маусым айларында гүлдеп, шілдеде жеміс береді. жемісі қынап түсті. а. т. – сәндік өсімдік. алтай ботаника бағында өсіріледі, таралу аймағы сиреп бара жатқандықтан қорғауға алынып, қазақстанның «қызыл кітабына» енгізілген.АЛТАЙ ҰЛАРЫ (Tetraogallus altaіcus) – тауық-тәрізділер отряды, қырғауыл тұқымдасының өте сирек кездесетін түрі. қазақстанда тек қана оңт. алтай тауларында ғана мекендейді (марқакөл ма-ңында). таудың альпі және субальпі белдеулерінде қоныстанады. денесі ықшам, мойны қысқа, басы кішілеу, қауырсынының түсі сұр болады. тамағы мен мойнының бүйір жағында қызыл қоңырмен көм-керілген ақ дағы бар. тұмсығы қызғылт түсті. салм. 2,5 – 3,5 кг-дай. а. ұ. – отырықшы, сақ құс. қоректе-нуге таңертеңгілік және кешкілік шығады. шөптесін және бұталы өсімдіктермен қоректенеді. өніп-өсуі мамыр – маусымда өтеді. жұптасқан құстар көбейер алдында ғана бірін-бірі қуып, ерекше «ойын» өткізіп, шағылысады. ұяларына 7 – 10 жұмыртқа салып, 28 – 30 күнде балапандарын өргізеді. а. ұ. – пайдалы құс, өте сирек кездесетіндіктен қорғауға алынып, қазақ-станның «қызыл кітабына» енгізілген.АЛТЫБАЙСОР – павлодар обл. ақсу қалалық әкімдігіне қарасты аумақта орналасқан көл. аум. 13,6 км2. ертіс алабында. ұз. 6,2 км, енді жері 3,2 км. жағалауы тегіс, шығысы сор батпақты, батысы мен оңт-нде кіші және үлкен қалқаман көлдері жатыр. өңір мал жайылымына пайдаланылады.АЛТЫКӨЛ МҰНАЙ КЕНІ, каспий ойпатының шығысында. атырау обл. мақат ауд. құлсары қ-нан солт.-батысқа қарай 35 км жерде орналасқан. кен ор-нына 1940 ж. сейсмобарлау жұмыстары жүргізілген. төм. бор мен ортаңғы юра шөгінділері мұнайлы кел-ген. мұнда 13 мұнайлы қабат анықталған. олар негі-зінен апт, неоком және юра жыныстарында. иірімдер қабатты-күмбезді, қабатты-тектоник. және литол. қал- қаланған. мұнайға қаныққан қалыңдық апт-неоком қабаттарында 1,8 – 3,7 м, юра қабаты 1,7 – 8,1 м. кол-лекторларының ашық кеуектілігі 26 – 28%, өткізгіш-тігі 0,008 – 0,805 м. мұнайдың бастапқы шығымд. 0,24 – 67,2 м3/тәулік болды. бастапқы қабат қысымы 0,9 – 6,77 мпа, темп-расы 13 – 38°с-қа жетті. мұнай-дың тығызд. 810 – 830 кг/м3. мұнайында 0,16 – 0,8% күкірт, 0,5 – 2,0% парафин бар. кен орны 1977 жылдан жан-жақты игерілуде. АЛТЫНЕМЕЛ, к ө ш е н т о ғ а н – алматы обл. кербұлақ ауд. жеріндегі тарихи мекен. жетісу ала-тауының оңт.-батыс сілемінде, алтынемел және ма-тай тауларынан басталатын байғазы және дос өзен-дерінің бастауында орналасқан. оңт.-батысында жүзасу (1474 м), оңт.-шығысында алтынемел асуы-мен шектеледі. а. мекені ш.уәлихановтың өмірімен

алтынемел жотасы

94

шап жатыр. маңында ақ сексеуіл, жүзгін, жыңғыл, ала тораңғы өседі.АЛТЫНСАНДЫқ – қарағанды обл. шет ауд. қы-зылтас тауларының оңт.-батысындағы тау. абс. биікт. 839 м. тау солт.-шығыстан оңт.-батысқа қарай созы-лып жатыр. солт. беткейі көлбеу, оңт. тіктеу келген оқшаулау тау массиві. тас көмір граниті және грано-диориті қиып өткен пермь, тас көмір, силур және де-вонның эффузивті-тұнбалы шоғырларынан түзілген. таудың ашық қызғылт қоңыр топырақ жамылғы-сында ойдым-ойдым қайыңды-көктеректі шоқ талды орман, әр түрлі астық тұқымдас шөптесіндер өседі.АЛТЫНСАРИН АУДАНЫ – қостанай обл-ндағы әкімш. бөлініс. жер аум. 5,4 мың км2. тұрғыны 15,1 мың адам, орташа тығызд. 1 км2-ге 2,7 адамнан ке-леді (2010). аудан орт. – обаған а. а. а. жері қостанай обл-ның солт. және орт. бөлігінде, батыс сібір ойпа-тындағы тобыл, обаған өзендерінің суайрығында орналасқан. жері жазық, теңіз деңгейінен 150 – 200 м биіктікте. кен байлықтарынан саз, боксит, қоңыр көмір барланған. климаты тым континенттік. қысы суық, жазы қоңыржай жылы. қаңтардағы орташа темп-ра 17 – 18°с, кей жылдары 40°с-тан төмен, шіл-деде 21 – 22°с, кей жылдары 37°с-қа дейін жоғары-

лайды. жауын-шашынның жылдық орташа мөлш. 250 – 300 мм шамасында. су қоры шығысында обаған өз-нің орта ағысын, оңт.-шығысында құсмұрын кө-лінің солт. бөлігінен және көптеген ірілі-ұсақты көл-дерден тұрады. ірілері: талы, байжарық, ұзынкөл, т.б. топырағы тұтастай қара қоңыр және сортаң қара қоңыр. бетеге, селеу аралас әр түрлі шөптер өседі. ауданның солт.-батысын арақарағай орманы, солт.-шығысын сарыкөл орман ш-на қарасты қайыңды тоғайлар алып жатыр. жануарлардан қасқыр, түлкі, қоян, орманда аздап бұлан мен тиін; құстардан бүркіт, кезқұйрық, қарақұр, жазда көл мен өзен бойларында қаз, үйрек, қызғыш, тауқұдірет, жылқышы, аққу, т.б. мекендейді. а. а. негізінен а. ш-мен айналысады. а. ш-на пайдаланылатын жер аум. 544,7 мың га, оның 232,9 мың га-сы егістік, шабындық 5,7 мың га, жайы-лым 208,7 мың га (2008). аудан арқылы қостанай –

Алтынжал

мм-ден аспайды. қаңтардың орт. темп-расы – 8,6°с, шілденің орт. темп-расы 26°с. қар аз түседі, ол жаба-йы жануарлардың қыстап шығуына қолайлы жағдай туғызады. бақ флораға бай, онда жоғары сатыдағы өсімдіктердің 1500 түрі, «қызыл кітапқа» енген 22 түрі (мыс., мүсілім сылдыршөбі, қопал таспашөбі, іле бөріқарақаты, т.б.) бар. бақ жануарлар әлеміне де бай. омыртқасыздардың ішінде ең көп кездесе-тіні – өрмекшітәрізділер мен жәндіктер. жәндіктер-дің 5000-нан аса түрі белгілі, оның 25 түрі қазақ-станның «қызыл кітабына» енгізілген. мыс., галузо отынкескіш қоңызы, сольский барылдауық қоңызы, дала сколиясы, жолақты тораңғы көбелегі, т.б. омыртқалы жануарлар фаунасы да бай. балықтың 20 түрі, оның ішінде 3 түр эндемиктер (балқаш ала-бұғасы, балқаш шармайы, бір түсті салпыерін) бо-лып саналады. қосмекенділерден жасыл құрбақа, қызылаяқ бақа және көлбақа бар. бауырымен жорға-лаушылардың 25 түрі кездеседі. мыс., қалқантұмсық жылан, дала тасбақасы, жалтырауық жармасқы, оқжылан, т.б. құстардың 200 түрінің 174 түрі сая-бақта ұялайды. 18 түрі «қызыл кітапқа» енгізілген, мыс., қара дегелек, балықшы тұйғын, жұртшы, үкі, т.б. сүтқоректілердің 70-тен астам түрі мекендейді, олардың ішінде ортаазия тас сусары, шұбар күзен, ортаазия өзен құндызы, тянь-шань арқары және бозтүсті ергежейлі қосаяқ қорғауға алынған. сая-бақта 1976 – 77 жылдардан бері ақ бөкендер, 400-ден аса құлан мекендейді. табиғатта сирек кездесетін бір түр – пржевальский жылқысы дүние жүзінде бірнеше зообақта ғана сақталған. 2003 ж. саябаққа германиядан бірнеше жылқы әкелініп, жерсіндіріл-ді. саябақта табиғат шежіресі жүргізіліп, жан-жақты жабдықталған бірнеше туристік маршруттар жұмыс істейді.АЛТЫНЖАЛ – қарағанды обл. қарқаралы ауд-ның солт.-шығыс шетінде, айрық а-нан шығысқа қарай 50 – 55 км жерде орналасқан тау. ең биік жері 452 м. солт.-батыстан оңт.-шығысқа қарай 10 км-ге созылып жатыр, енді жері 3 км. Элювийлі-делювийлі шөгінділер жапқан девон жыныстарынан түзілген. қиыршықтасты қызғылт қоңыр топырағында жусан, көде, бетеге, қараған бұталары өседі. АЛТЫНКӨЛ – қарақұм және мойынқұм құмдары-ның аралығындағы көл. алматы обл. панфилов ауд. ават а-ның оңт.-шығысында 13 км жерде орналасқан. теңіз деңгейінен 657 м биіктікте жатыр. шығысынан қорғас өз. ағып өтеді. қорғас – іле өзендері алып кел-ген аллювийлі жыныстарында орналасқан. көлдің айналасын биікт. 20 – 25 м-дей құм шағылдары қор-

“алтынемел” ұлттық табиғи саябағы

аудандағы аралас орман

95

Альбертболады. ересек аңның арқа жағы ақшыл, бас жағы күмістей жарқыраған сары түсті. балаларының тері жамылғысы бір түсті, ересектерімен салыстырған- да қоңырқай келеді. а. к-ның денесінің ұз. 27 см, құйрығы 0,6 см, салм. 553 г-дай болады. кәдімгі соқыртышқаннан ерекшелігі – денесі ірі, жер бе-тіне шығаратын топырақ үйінділерінің көлемі үлкен (диам. – 32 – 120 см, биікт. 10 – 50 см). індері 2 – 3 қа- батты, 90 – 300 см тереңдікке жетеді, ұз. 145 – 540 м-ге барады. негізінен өсімдіктердің (анықталған мәлі-мет бойынша 38 түрімен) тамыры, түйнегімен қорек-тенеді, жақсы жейтін қорегі – қияқ. а. к-ның тара-луы қияқтың аз-көптігіне байланысты. қысқа азық (2 – 3 кг) жинайды. жер астында тіршілік еткеннен кейін тәулік бойына белсенді. жылына 1 рет көк- тем – жаз айларында (сирек екінші рет күз айларын-да) балалайды (2 – 6-ға дейін). а. к-ның тіршілігі әлі толық зерттелмеген. таралу аймағы шағын, каспий өңірінде өте сирек кездесетін аң болғандықтан қор-ғауға алынып, қазақстанның «қызыл кітабына» ен-гізілген.АЛЫПқАШ – солт. қазақстан обл. тимирязев ауд-ндағы тұйық көл. комсомол а-нан солт.-шығысқа қа-рай 1,5 км жерде орналасқан. аум. 21 км2, ұз. 8,4 км, енді жері 3,1 км, жағалауының ұз. 22,8 км, ең терең жері 2,76 м. су жиналатын алабы 332 км2. оның 90%-ы жыртылған, жағалау бойындағы жалды телімдері 3%, су алабындағы қайыңды тоғайлар мен бұталар 6%-ды қамтиды. көл жағалауы көбіне құлама жарлы, биікт. 4 – 5 м, шыммен бекіген. жаға-лау маңы шалғынды, кей жері сор, сортаңды. қамыс құрағы бүкіл су айдынының 71%-ын алып жатыр. шөгінді тұнбаның қалыңд. 0,3 – 0,4 м. атмосф. жа-уын-шашынмен толығады. судың минералд. 1,2-ден 8,0 г/л-ге дейін ауытқиды, жыл бойғы кермектілігі 15 – 35 мг/экв суы тым хлоридті. көктемде суы мал суа-руға пайдаланылады. жағалау алабы шабындық.АЛЬБЕРТ қҰРТқАШАШЫ (іrіs albertіі) – құрт- қашаштар тұқымдасына жататын көп жылдық, жуан тамыр сабақты өсімдік. қазақстанда іле алатауы-ның орт. бөлігі мен қастек жотасында кездеседі. биікт. 40 см, көгілдір, күлгін, кейде ақ түсті гүлі са-бақ ұшында орналасады. сабағының түп жағында ені 2,5 см-ге жуық, тік өсетін жапырақтары болады. тұқымынан көбейеді. сәуір айында гүлдеп, шілдеде жеміс береді. жемісі – қауашақ. а. қ. өте сирек кез-десетін, жойылып бара жатқан өсімдік түрі болған-дықтан қорғауға алынып, қазақстанның «қызыл кітабына» енгізілген.АЛЬБЕРТ қЫЗҒАЛДАҒЫ (Tulіpa albertі) – лала-гүлділер тұқымдасы, қызғалдақ туысына жататын жуашықты көп жылдық шөптесін өсімдік. қазақ-станда балқаш – алакөл ойысында, қаратауда, ба-тыс тянь-шаньда, шу-іле тауларында өседі. биікт. 12 – 20 см, қара қоңыр түсті жуашығы жұмыртқа тәрізді. тік сабағына көкшіл сұр түсті, сыртына қарай қайрылған 3 – 4 жапырақтары кезектесіп орналасады. дара гүлі сары, қызғылт немесе қан қызыл түсті болып келеді де, ал ішкі жағында қара дақтары болады. тұқымынан және өсімді жолмен (вегетативті) көбейеді. сәуір – мамыр айларында гүлдеп, маусымда жеміс береді. жемісі – үш ұялы, көп тұқымды қауашақ. а. қ. өте сирек кездесетін өсімдік. қазақстанның «қызыл кітабына» енгізіл-

көкшетау – қарасу т. ж. және қостанай – көкшетау – қарасу автомоб. жолдары өтеді. АЛТЫНСАРИН МҰЗДЫҒЫ – жетісу (жоңғар) алатауының орта тұсындағы қора өз-нің баста-уында орналасқан тау аңғарлық мұздық. негізгі бөлігі алтынсарин шыңының беткейінде жатыр. ұз. 1,8 км, ашық бөлігі 1,3 км, аум. 1,0 км2. мұздық-тың ең биік нүктесі 3810 м, ең төм. нүктесі 3250 м, фирн сызығы 3450 м биіктікте. мұзының жалпы көл. 0,064 км3, пішіні жарты ай тәрізді. аумағы жыл-дан-жылға кішіреюде. 1950 – 52 ж. мұздықты қазақ-стан ға география секторының экспед. зерттеген. мұздыққа ы.алтынсарин есімі берілген (1952).АЛТЫНСАРИН ШЫҢЫ – жетісу алатауының орт. бөлігіндегі шың. биікт. 3918 м. шың безсонов пен тро-нов мұздықтарын бөліп тұрады. а. ш-на 1950 ж. б.и. зимин бастаған альпинистер көтерілген.АЛША – раушангүлділер тұқымдасына жататын ағаш не бұта тектес өсімдік. биікт. 1,5 – 10 м-ге де-йін болады. жабайы а. қазақстанның оңт.-шығыс

таулы аймақтарында кездеседі. кәдімгі а-ның бүр-шігі жалаңаш, майда, ағашқа жеке немесе топталып орналасады. жемісінің пішіні – дөңгелек, сопақша келген, сары қызғылт немесе қара түсті, жұмсағы шырынды, жемісі сүйекті. а. жемісінің құрамында қант 4 – 9%, органик. қышқыл (1 – 4%), сондай-ақ витаминдер, пектиндер болады. 3 – 4 жылда жеміс салады, өнімділігі жоғары, әр га-дан орта есеппен 120 – 200 ц өнім алынады. а-ның тіршілік ету ұзақт. 15 – 60 жыл, өнімді 5 – 20 жыл береді. құрғақшы-лыққа, суыққа төзімді, топырақ талғамайды. ол тұ-қымынан, қалемшеден, тамыр атпасынан көбейеді. оңт. қазақстанда аудандастырылған екі сорты өседі (фиолетовая десертная және малиновая). а-дан көбі-несе сусын және мармелад жасалады.АЛЫП КӨРТЫШқАН (Spalax gіganteus) – кемір-гіштер отрядының соқыртышқан тұқымдасына жа- татын аң. қазақстанның батыс аймақтарындағы ыл- ғалды құмдарында, терең сайлы беткейлері мен құр-ғап қалған өзен арналарында, жер астында тіршілік етеді. дене пішіні ұршық тәрізді, мойны қысқа, басы жалпақ, ал көзі және құлақ қалқаны болмайды. кө-зінің орнында қалың қылшықты тері қатпарлар ор-наласқан. күрек тістері өте жақсы жетілген, жерді сол тістерімен қазады. құйрығы өте қысқа, олар терісінің астынан көрінбейді. қысқа аяқтарында жақсы жетілген, мөлшері аса үлкен емес тырнақтары

алша

96

Аманбөктерген. ақсу-жабағылы қорығы мен андасай қорық-шасында қорғауға алынған.АМАНБӨКТЕР – алматы обл. ақсу және шың- жаң-ұйғыр автономиялы (қхР) аудандарының шек-арасындағы асу. жетісу жотасының орт. бөлігінде ор-наласқан. абс. биікт. 3754 м. а. асуынан мамыр – қыр-күйек айларында жаяу адам өте алады. асудың солт. беткейінен кіші басқан өз. бастау алады. биік таудың бөктерінде жер бедерінің альпілік пішіндері мен мұз-дық белдемдер басып жатыр. таудың биік көтеріңкі жерлерінде палеозой граниттері бар.АМАНГЕЛДІ АУДАНЫ – қостанай обл-ның оңт.-шығысындағы әкімш. бөлініс. аум. 27,8 мың км2. тұрғыны 16,8 мың адам, орташа тығызд. 1 км2-ге 0,6 адамнан келеді (2010). алғаш батпаққара ауд. деген атпен 1928 ж. құрылды. 1936 ж. оған халық батыры амангелді есімі берілді. аудандағы 39 елді мекен 13 ауылдық округке біріктірілген. аудан орт. – аман-гелді а. а. а. торғай үстіртінің оңт.-шығыс бөлігінде орналасқан. оңт.-шығысын жыланшықтүрме (абс.

биікт. 250 – 300 м) қыраты, айғыржал (300 – 350 м) және қырғыш тауларының солт. сілемдері (500 м) алып жатыр. батыс жағының едәуір бөлігін «торғай қолаты» деп аталатын ескі аңғардың шығыс беткейі қамтиды. оған шығысынан сарыөзен, торғай, жы-ланшық өзендерінің аңғарлары келіп түйіседі. жер бедері ойлы-қырлы, таулы-ойысты болып келеді. кен байлықтары: қоңыр көмір, темір кентасы, боксит және құрылыс материалдары. климаты тым конти-ненттік, қысы суық, жазы ыстық және қуаң. қаңтар-дың орташа темп-расы 16 – 22°с, шілдеде 22 – 24°с. жауын-шашынның жылдық мөлш. 250 – 350 мм. аудан торғай, ұлы жыланшық өзендерінің бас жағы мен салалары – сарыөзен, жалдама және қаратор-ғайдың орта және төм. ағыстары алабын қамтиды. сарыөзеннің салалары – үлкен дәмді, мойылды және жалдама өзендері және амангелді бөгені жер суғаруға кеңінен пайдаланылады. а. а-нда балықты, топалаң, қоғалыкөл, шақпақ, т.б. көлдер бар. топы-рағы солт. пен солт.-шығыста қоңыр, оңт. мен оңт.-шығысында ашық қоңыр. сортаң топырақ та кезде-седі. ауданның торғай және оның саласы жалдама өзендеріне дейінгі солт. бөлігін жусан аралас бете-гелі, селеулі, жусанды, көкпекті шөп өскен құрғақ дала алып жатыр. оңт-ндегі шөлейт аймақта ақ жу-

сан, көде, еркек шөп, қара жусан, көкпек және бұйыр-ғын өседі. өзен жағалауында, ойпаңдарда галофит өсімдіктері аралас бидайықты, өлеңшөпті шалғын өседі. а. ш. жерінің аум. 2251 мың га. оның ішінде егістік 148,9 мың га, шабындық 96,5 мың га, жайы-лым 1846,7 мың га (2008). аудан аумағын қостанай – амангелді, амангелді – арқалық, арқалық – есіл автомоб. жолдары, арқалық – есіл т. ж-ның оңт. бө-лігі басып өтеді. АМАНГЕЛДІ БОКСИТТІ КЕН ОРНЫ, қостанай обл. арқалық қалалық әкімдігі аумағында орна-ласқан. 1932 ж. ашылған. кенді аймақта 5 кен орны орналасқан. олар негізінен торғай ойысының (қо-латының) шығысында, терісаққан және қаратор-ғай өзендері суайрығында жатыр. кен денелері тез бұзылатын палеозой тау жыныстарындағы негізі мезозойдың борпылдақ шөгінділері мен палеоген-неоген шөгінділерінде шоғырланған. кентасты қа-баттар сазбалшықтан, оолиттен және бокситтерден тұрады (қалыңд. 20 м). тез бұзылатын қабыршақтар астында жоғары девонның фран ярусының терриген-ді шөгінділері мен фабен ярусының карбонатты қа-баты жатыр. кен қабаттарын синклинальды жазық-тықтағы төбешік қабаттар жапқан эрозиялық-карс-ты депрессиясы алып жатыр. олар көрші белдемдегі ярустармен (арқалық, ашұт, терісаққан) жалғасқан. беткейлік кентасты қабаттың қалыңдығы әр түрлі пішінді келеді. олардың мөлш. 125 м-ден 3547 м ара-лығында. өндіруге болатын кен қабатының литол. құрамы тастан, борпылдақтан, сынып-уатылатын сазбалшықтан тұрады. олардың қалыңд. 1 – 6 м-дей. негізгі минералдары: гиббсит, каолинит, гематит. кендердегі алюминий оксидінің (Al2O3) мөлш. 41,1 – 50,3%, кремний диоксиді зиянды қосылысының (SіO2) мөлш. 8,22 – 16,2%. кен денелері бір-біріне жа-қын жатыр. мұнда еліміздегі ең сапалы деген алю-миний кентастары шоғырланған. кентастар карьер-лік әдіспен өндіріледі. өнімі павлодар алюминий з-тының шикізаты болып табылады. АМАНГЕЛДІ БӨГЕНІ, қостанай обл. қостанай ауд. тобыл өз-нің сол жағалауында орналасқан. теңіз деңгейінен 131,5 м биіктікте жатқан бөгеннің аум. 4,2 км2, көл. 8,1 млн. м3, ең терең жері 13 м. бөген суын а. ш-нда, т.б. салаларда пайдаланады. балықтардан шортан, алабұға, тыран, шабақ, т.б. кездеседі. АМАНГЕЛДІ ГАЗКОНДЕНСАТ КЕНІ, жамбыл обл-нда, жамбыл қ-нан солт-ке қарай 165 км жер-де орналасқан. газконденсатты құрылым сейсмик. зерттеулер арқылы 1974 ж. анықталып, 1975 ж. ал-ғашқы газ алынды. төм. пермь өнімді қабатындағы құрылымның өлшемі 13,5×7 км; қалыңд. 400 м шама-сында. өндірістік маңызы бар газ горизонттары төм. пермь – тас көмір шөгінділері қабатында жатыр. газ кені қабаттанған құрылымның биік төбешіктерінде шоғырланған, коллекторлары құмтастан, алевролит-тен, әктастан тұрады. олардың кеуектілігі 10 – 22% аралығында өзгереді. бастапқы қабаттық қысым 21,3 – 24,8 мпа, ұңғыманың тәуліктік өнімд. 213,4 мың м3-ге жетеді. қазақстанның оңт. өңірін газбен жабдықтауда бұл кен орнының маңызы ерекше. АМАНГЕЛДІ ШЫҢЫ – іле алатауының кіші алматы сілеміндегі тұйықсу мен богданович мұз- дықтары алабын бөліп тұрған шың. биікт. 4000 м. алматы қ-на таяу жердегі абай шыңымен қатарлас.

аудандағы жазық өңір

97

Аңдысайа. ш. – әсем гранит жартас. шыңды 1939 ж. в.и.зимин бастаған алматы альпинистері ашты.АМАНЖОЛ АСУЫ – іле алатауындағы асу. теңіз деңгейінен 3115 м биіктікте орналасқан. іле ала-тауының солт-ндегі кіші түрген өз-нің жоғ. ағысы аманжол өз. аңғарымен асы жайлауын басып өтіп, альпілік шалғын арқылы асуға көтеріледі. іле ала-тауының оңт-нен – асу маңынан шілік өз-нің сол са-лалары – аманжол, жіңішке өзендері ағып өтеді. АМАНқАРАҒАЙ – қостанай обл. әулиекөл ауд-ндағы шоқ қарағай. аум. 320 км2-дей. батыстан шы-ғысқа қарай 45 км-дей жерге созылып жатыр, ені 15 км-ге жуық. ағаш қоры 250 – 350 м3/га. тоғай өс-кен жер бедерінің басым бөлігі бор және неоген шө-гінділерінен құралған. оңт.-батыс бөлігінде тасты шағылдар мен құм төбелер кездеседі. ойпаң жерлер-де қарағай, қайың, көк терек өседі. жазда жартылай тартылып қалатын ұсақ көлдер бар. олардың жағала-уында сораң өсімдіктер, қарағай, бетеге, қоңырбас, атқонақ, көде өседі. а-дан аманқарағай кентіндегі орман ш. кәсіпорны маңайдағы елді мекендер үшін тұрғындарға ағаш дайындайды.АМАНТАУ – қарағанды обл. нұра ауд-ндағы шош- қакөл көлінің солт-нде 10 – 15 км жерде орналасқан тау. олар бірнеше (жартас, сақар, найза) таулардан тұрады. солт.-батыстан оңт.-шығысқа қарай 30 км-ге созылған, енді жері 7 – 8 км. беткейлері тауаралық өзен аңғарларымен тілімденген. солт. беткейінен ақтасты өз., оңт. беткейінен соналы өз. және оның көптеген салалары бастау алады. тас көмір жыныс-тарынан және девон гранитоидтарынан түзілген. қызғылт қоңыр топырағында шілік аралас дала өсімдіктері өседі. АНАР (Punіca) – анар тұқымдасына жататын ағаш немесе бұта. 2 түрі бар. к ә д і м г і а. (P. granatum) орта азия жемістерінің ішінде көп өсірілетін да-қыл. биікт. 3 – 5 м, бұтақтары тікенекті, ашық қы-зыл түсті. а. жарық сүйгіш өсімдік, құрғақшылыққа төзімді, суыққа төзімсіз. бақта қатар аралығы 4×2 м немесе 4×3 м етіп отырғызылады. отырғызылғаннан кейін 3 – 4 жылда жеміс сала бастайды. а. тұқымы-нан және өсімді (вегетативтік) тәсілмен, ал қолдан өсірілетін сорттары көбінесе сүректелген қалемше немесе ұластыру арқылы көбейеді. орта есеппен әр ағаштан 25 – 30 кг өнім алынады. ағаштары жемісті 30 – 50 жылға дейін береді. кейбір а. 300 жылға де-йін өcеді. жемісінің салм. 200-ден 1000 г, дөңгелек (диам. 8 – 10 см) шырынды, көп тұқымды, сыртында қатты қабығы бар. жемісінің шырынында 80 – 90% су, 8 – 12% қант, 0,5 – 5% түрлі қышқылдар, 3 – 4% көмірсу, с, в витаминдері болады. а-дан сироп, шы-рын алынады. шарапқа және тағамға тұздық ретінде қосылады. а-дың қабығынан таспа құрт түсіретін дәрілік препарат дайындалады, тамырынан бояулық зат алынады, сондай-ақ тұмау, күйік, іш құрылысы ауруларына пайдаланады. оңт. қазақстанда а-дың қызғылт гюлоща, бала-мюрсаль, қазаке анар, қы-зыл анар, т.б. сорттары өсіріледі.АНГРЕН қАЛПАқБАСЫ (Ugamіa angrenіca) – күр- делігүлділер тұқымдасы, қалпақбас туысына жата-тын шала бұта. қазақстанда талас алатауы мен қа-ратау, өгем жоталарында кездеседі. қиыршықтасты беткейлерде, жартасты қырқаларда, 3000 м-ден жо-ғары тау қияларында өседі. биікт. 2 – 8 см, қалың

түк басқан түбінен бұтақталған. сабағы әбден сү-ректеніп кеткен. жапырақтары ұсақ, қысқа сағақты. ақшыл сары түсті, қос жынысты гүлдері себет гүл-шоғырына топталған. шілде – тамыз айларында гүлдеп, жеміс береді. тұқымынан көбейеді. жемісі – қатпарлы, қалың түк басқан тұқымша. а. қ. ақсу-жабағылы қорығында қорғауға алынған. өте сирек кездесетін өсімдік түр болғандықтан, қазақстанның «қызыл кітабына» енгізілген.АНДАҒҰЛ – бетпақдаланың оңт-ндегі тау. жам-был обл. сарысу ауд. жерінде орналасқан. абс. биікт. 330 м. тау батыстан шығысқа қарай 20 – 22 км-ге созылып жатыр, енді жері 4 км. жер қыр-тысы жоғ. ордовик жыныстарынан түзілген. аласа келген таудың салыстырмалы биікт. 90 – 95 м. бет-кейлері жайпақ келген. онда боз жусан, ақселеу, теріскен, т.б. шөлдің сораң шөптесіндері өскен. ба-урайы жыл бойғы мал жайылымы.АНДЫЗ (іnula) – күрделігүлділер тұқымдасына жататын көп жылдық, кейде бір жылдық шөптесін өсімдіктер. қазақстандағы шалғынды алқаптарда, өзен, көл жағасында, жазық және таулы жерлердегі ормандарда 12 түрі өседі. олардың ішінде ең көп та-рағандары – б и і к а. (I. helenіum) және ү л к е н а. (I. grandіs). бұлардың биікт. 10 – 70 см-ден 2,5 м-ге де-йін жетеді. тік сабағына бүтін жиекті жапырағы ке-зектесе орналасады. ашық сары түсті гүлі қалқанша тәрізденіп, бір-бірден не топталып біткен себет гүл-шоғырына жиналады. маусым – шілде айларында гүлдеп, тамызда жеміс береді. жемісі – цилиндр тәрізді тұқымша. өсімдіктің тамырында жүрекке әсер ететін, қабыну процесін басатын, құрттар мен микробтарды өлтіретін қантты зат – эфир майы, ину-лин бар. сондықтан а-ды бағалы дәрі-дәрмек алатын өсімдік ретінде пайдаланылады, сондай-ақ тағам өндірісінде қолданылады. тамырынан көк бояу алы-нады. жайылым мен шабындықтарда қой және түйе үшін бағалы жемшөптік өсімдік болып саналады.АҢДЫСАЙ қОРЫқШАСЫ – зоол. қорықша. жам- был обл. мойынқұм ауд-ның солт. бөлігі мен бет-пақдаланың оңт-нде орналасқан. мойынқұм, бет-пақдала шөлдеріндегі, шу-іле тауларындағы арқар, құлан, таутеке, елік, жабайы шошқа, ақ бөкен, қара-құйрық, дуадақ, безгелдек, қырғауыл, т.б. пайдалы аңдар мен құстарды және ойпаң дала көлдеріндегі балықтарды қорғау, көбейту мақсаттарымен 1966 ж.

қорықшадағы бөкендер

98

Аңырақай

кен ұя болып тіршілік етеді. бір ұяда бір ұрғашы а. (аналық а.), бірнеше жүз еркек а. және ондаған мың (100 мыңға дейін) «жұмысшы» а. болады. ұрғашы а. ұяда ұрпақ өсіреді. ол а-лардың ішіндегі ең ірісі, жыл маусымына қарай денесінің ұз. 20 – 25 мм, ал салм. 150 – 300 мг-ге жетеді. тәулігіне 2 – 3 мың, маусымына 200 мың ұрықтандырылған жұмыртқаға дейін (кейде ұрықтандырылмаған жұмыртқа да) са-лады. ұрықтанған жұмыртқадан ұрғашы, жұмысшы және аналық а-лар, ал ұрықтандырылмаған жұ-мыртқадан тек еркек а-лар ғана шығады. аналық а. ұяның анасы болып есептеледі, ол 3 – 5 жыл, кейде 10 жылға дейін өмір сүреді. күзде салқын түсісімен жұмыртқа салуды тоқтатып, оны қайтадан ақпанның 2-жартысынан бастайды. еркек а. денесінің ұз. 15 – 17 мм, салм. 250 мг болады. ол негізінен ұрғашы а-ны ұрықтандырады да, одан кейін өліп қалады. омартаның негізін қалайтын жұмысшы а-лардың денесінің ұз. 12 – 15 мм, салм. 90 мг болады. жұ-мысшы а-лар көбею мүшелері жетілмеген ұрғашы а-лар. олар жұмыртқадан жаңа шыққан ұрпақты қоректендіреді, балауыз ұяшықтардың тазалығын, ауа алмасуын қадағалайды, тәтті шырын мен гүл тозаңдарын жинайды. жұмысшы а-лар 7 – 8 ай тір-шілік етеді. ұяда тұратын әрбір а. өзінің қызметі мен міндеттерін жақсы біледі және оны мүлтіксіз орындайды. а-лардың ішінде дербес тіршілік ететін түрлері де бар. қазақстанда іле алатауының етегінде а-ның антофора деген түрі дара тіршілік етеді. а. ұясынан емдік, тағамдық қасиеті бар бал алынады. а-дан алынатын ара балы, араның уы, перга, аналық сүтше, балауыз және ара желімі (прополис) медици-нада және техникада кеңінен қолданылады.АРАқАРАҒАЙ – қостанай обл. алтынсарин ауд-ның солт.-батысында, қоңыр қызғылт топырақты ор-манды дала белдемінде орналасқан шоқ қарағайлы орман. солт-тен оңт-ке қарай 40 км-ге созылып жа-тыр. ені 20 км-ге жуық. жалпы аум. 616 км2, оның ішінде ағаш өскен аум. 271 км2. 1 га-дан 250 – 350 м3 ағаш алынады. орналасқан жері жазық құмтасты және сазды келеді. орманның алаңқай жерлерінде ұсақ көлдердің қазаншұңқырлары, аласа жалдар, белестер бар. а-дың солт.-батыс бөлігінде қарағай, қайың, көк терек өседі, итмұрын, қарағай, тобылғы бұталары жиі кездеседі.

құрылған. аум. 1 млн. га. жер бедері ақ сексеуіл өс- кен тоғайлы төбешік пен құмды қырқалар, беті тегіс аумақты тақырлар болғандықтан жануарлар үшін өте қолайлы келеді. қорықшада балық пен бауы-рымен жорғалаушылардың 10-нан, құстардың 200-ден, сүтқоректілердің 40-тан астам түрлері (кірпік-шешен, қоян, сарышұнақ, борсық, қасқыр, қарсақ, түлкі, елік т.б.) тіршілік етеді. а. қ. оңт. қазақстан-дағы ақ бөкендердің қыстап шығатын қонысы болып есептеледі. ондағы бірқатар аң-құстар (қарақұйрық, шұбар күзен, қалбағай, жалман, арқар, аққу, т.б.) мен өсімдіктер (альберт қызғалдағы, бетпақдала сылдыршөбі) қазақстанның «қызыл кітабына» ен-гізілген. қорықша аумағында аң-құстарды аулауға тыйым салынған.АҢЫРАқАЙ – жамбыл обл. шу ауд. жеріндегі тау сілемі. шу-іле тауларының оңт.-шығыс бөлігіндегі тарихи жер аты. абс. биікт. 1295 м. ұз. 75 км, ені 5 км. архей гнейстері мен кристалды тақтатастардан түзілген. беткейлерінің оңт.-батысы жазық, солт.-шығысы құлама жар, қорымтасты, шыңды келеді. қиыршықтас араласқан қоңыр топырағында жусан, бетеге, селеу, қараған, тобылғы, ал тау аңғарларында бұта аралас қау өседі. АПОРТ – алманың сорты. шығу тегі белгісіз. 1865 ж. қазақстанға воронеж губерниясынан жер аударыл- ған е.в.Редько а-тың екпе көшетін жетісу өңіріне алып келіп еккен. олар тез арада бой көтеріп, жеміс

салған. қазіргі кезде алматы, оңт. қазақстан және жамбыл облыстарында а-тың: а л е к с а н д р а - ы және қ а н - қ ы з ы л а. сорттары кездеседі. халық александр а-ын алматы а-ы деп атап кеткен. қа-зақстанның оңт. облыстарының таулы аймақтарында 750 – 1450 м-ге дейінгі биіктікте өседі, суыққа төзімді келеді. керісінше жазық және тау етегіндегі аудан-дарда суыққа төзімсіз. ағаш бөркі сирек, дөңгелек, аумақты болады. жемісін көбінесе шет жақ бұтақша-ларына салады. екпе көшетті отырғызғаннан кейін 6 – 7 жылда жеміс салады. танаптың 1 га жерінен 180 – 250 ц-ден жоғары өнім алынады. алматы а-ының же-місі өте ірі (250 – 400 г), дөңгелек, түсі шымқай қы-зыл, нәзік, шырынды, қышқылтым тәтті дәмді келеді, өзіне ғана тән хош иісі бар, наурыз – сәуір айларына дейін сақталады, тасымалдауға төзімді.АРА, ү й а р а с ы , б а л а р а с ы (Apіs mellіfera) – жарғаққанаттылар отрядының өкілі. қазақстанның барлық облыстарында кездеседі. а. топталып, үл-

апорт

бал арасы

99

Аралсозылған «тұзды бұлт» өсімдік пен жануарлардың түрлерін азайтты. бұрын теңіз маңында мекендеген су құстары түгелге жуық, қазақстанның «қызыл кі-табына» енген жануарлардың кейбір түрлері (итала қаз, бұлдырық, жидек, арал шағаласы, ондатр, т.б.) құрып кетті. а. а. сол аймақтағы 60 мыңға жуық тұрғынның денсаулығына зиянды әсерін тигізді. «қоршаған орта және балалар» деген тақырыпта 1998 ж. амстердамда өткен балалар дәрігерлерінің дүниежүз. 22 халықар. конгресінде арал аймағын-дағы балалар денсаулығының мәселелері қаралды.АРАЛ АУДАНЫ – қызылорда обл-ндағы әкімш. бө- лініс. 1938 ж. ұйымдастырылған. аудандағы 58 елді мекен, 1 қалалық, 2 кенттік, 14 ауылдық округке бі- ріктірілген. аудан орт. – арал қ. жер аум. 55,1 мың км2. тұрғыны 74,3 мың адам, орташа тығызд. 1 км2-ге 1,2 адамнан келеді (2010). а. а. облыстың солт.-батыс бөлігінде, шөлейт белдемде орналасқан. оңт. бөлігін түгелдей арал т. алып жатыр. аудан батысы мен солт-нде ақтөбе обл-ның шалқар және ырғыз аудандарымен, солт.-шығысында қарағанды обл-ның ұлытау ауд-мен, оңт.-шығысында қызылорда обл-ның қазалы ауд-мен, оңт-нде қарақалпақстан-мен шектеседі. тұран ойпатында орналасқан аудан батыста үлкен және кіші борсық құмдары, солт.-шығысын баршақұм, шығысын арал қарақұмы алып жатыр. арал т. жағалауында көкарал, көк- тырнақ, барсакелмес, шұбартарауыз, құланды тү- бектері, чернышев, тұщыбас, шевченко, бутаков шығанақтары және берг мойнағы орналасқан. қара- шоқы (283 м), алтыншоқы су (209 – 247 м аралы-ғында), т.б. таулар кездеседі. кен байлықтарынан темір кентасы, тұздар (миробилит, астраханит, ас тұзы), борат, мұнай, және кварц құмдары мен құры-лыстық тастар бар. а. а-ның климаты тым конти-ненттік. орташа ауа темп-расы қаңтарда – 13 – 15°с, шілдеде 24 – 35°с. жауын-шашынның мөлш. 100 мм-ге жуық. аудан жерінде өсімдіктерден жусан, селеу, жыңғыл, сексеуіл, жиде, жыңғыл, қамыс, т.б. өседі.

жануарлар дүниесінен құм қояны, сарышұнақ, қос-аяқ, түлкі, қасқыр, қарақұйрық мекендейді. ірі елді мекендері: арал қ., абай, сексеуілді, жақсықылыш кенттері және шижаға, т.б. аудан негізінен қаракөл қойын, ірі қара жылқы және түйе өсіруге мамандан-ған. қазір бұрынғы кеңшарлар негізінде ұжымдық шаруашылықтар мен шаруа қожалықтары ұйымдас-тырылған. аудан арқылы орынбор – ташкент т. ж., қызылорда – ақтөбе автомоб. жолдары өтеді.

АРАЛ АЛБЫРТЫ (Salmo trutta aralensіs) – албырт тұқымдасына жататын жыртқыш балық. арал т-нде тіршілік еткен. соңғы 30 – 40 жылда ол туралы еш-қандай дерек кездеспейді, жойылып кетуі де мүмкін. дене тұрқы 100 см, салм. 13 – 14 кг. денесі жұмыр, арқасы қара қоңыр, күмістей аппақ бүйірінде х тә-різді қара дақтары бар, май қанаты бауырында орна-ласқан. жақтары мен ауыз қуысында майда тістері болады. осы белгілері а. а-н арал суындағы басқа түрлерден ерекшелендіреді. а. а. – өткінші балық. уылдырығын қараша – желтоқсан айларында әмуда-рияға шашады. майшабақтары теңізге шыққанша 2 жылдай өзендерде тіршілік етеді. а. а. майда балық-тармен және ірі шаянтәрізділермен қоректенеді. ол – өте дәмді балық, бірақ кәсіптік маңызы жоқ. саны аз, қазақстанның «қызыл кітабына» енгізілген.АРАЛ АПАТЫ – арал т-нің тартылуына байланыс-ты орта азия мен қазақстанның үлкен аймағындағы адамдарға, табиғатқа, өсімдіктер мен жан-жануарлар дүниесіне келген экол., әлеум.-экон. үлкен апат. соң- ғы 40 жылда сол аймақтағы суғармалы жер аумағы- ның ұлғаюы, суды қажет ететін кәсіпорындардың көбеюі, арнасай, шардара, сарықамыс сияқты көп-

теген жасанды суқоймаларының пайда болуы – арал айдынының аумағын, көлемін, тереңдігін азайтты (қ. арал экологиясы). ауаның ылғалдылығы (жаз, күз айларында 9%-ға дейін) азайып, жазы құрғақ та ыс-тық (шілдеде 52°с-қа дейін, 2005), қысы суық (47°с-қа дейін, 2006) болатын жылдар мен күндер көбейді. өзен жағалауындағы суғармалы егістерде (негізінен мақта мен күріш) және өнеркәсіп орындарында пай-даланылған сулар арал т-не құйылып теңіз түбіне 1 млрд. т-дан астам улы шөгінділерді әкелді. сөйтіп, су тұздылығының артуы нәтижесінде су түбіне шөккен тұз шөгінділері пайда болды. көл. 4 млн. га-ға жуық жалаңаштанған теңіз түбінен көтерілген (жыл сайын теңіз түбінен көтерілетін 70 млн. т) улы шөгінділер тұзды шаңға айналып, жайылымдар мен егістіктерді улап, үлкен апат әкелді. бағалы балық-тардың түрлері (бекіре, сазан, шоқыр, қаяз, ақмарқа, алабұға, т.б.) құрып кетті. осыған орай, теңіз жағала-уындағы балық з-ттары, кеме көлігі кәсіпорындары, барсакелмес аралындағы хайуанаттар қорығы, воз-рождение аралындағы кәсіпорындар жабылды. а. а. аймағынан жүздеген мың адам өскен жерін тастап, өзге өлкелерге қоныс аударуға мәжбүр болды. ға-рыштан қарағанда, теңіздің жиегінен 400 км-ге дейін

арал қасіреті

сырдария алабындағы қамыстыбас көлі

100

АралАРАЛ БЕКІРЕСІ, п і л м а й (Acіpenser nudіventrіs) – бекіретәрізділер отряды, бекірелер тұқымдасына жа-татын балық. каспий және арал т-дерінде, сондай-ақ сырдария өз-нің су алаптарында өте сирек кездеседі; балқашта жерсіндірілген. дене тұрқы 210 см, салм. 60 кг-дай. олардың аталығы 9 – 13, аналығы 13 – 16 жаста жыныстық жағынан жетіледі. уылдырығын шашу үшін сәуір – қараша айларында өзендерге өрлейді. ерте бастағандары 650 – 850 км, кейінгілері 150 – 300 км-ге көтеріледі. олар өзендерде қыстап шығып, наурыз – мамыр айларында су темп-расы 10°с-тан асқанда уылдырығын (1 млн-ға дейін) ағы- сы қатты қайраңдарда, тасты, қиыршық топырақты жерлеріне шашады. 4 – 6 күнде уылдырықтан май-да шабақтары пайда болады. олардың кейбіреуі сол жылы ағыспен теңізге жетеді де, ал қалғандары өзендерде бірнеше жыл тұрақтап қалады. шабақ-тары шаянтәрізділермен, әр түрлі құрттармен, ере-сектері ұлулармен, бентостік организмдермен және майда балықтармен қоректенеді. тіршілік ортасына сәйкес а. б-нің қорек құрамы өзгеріп отырады. еті өте дәмді, уылдырығы бағалы келеді, кәсіптік түр болғандықтан кезінде көп ауланған. қазір а. б-нің санының азаюына байланысты қорғауға алынып, қазақстанның «қызыл кітабына» енгізілген.АРАЛ қАРАқҰМЫ – арал т-нің солт.-шығысында жатқан құмды шөл. арал т. мен торғай үстіртінің аралығын, ақтөбе, қарағанды және қызылорда об-лыстары аумағының бір бөлігін алып жатыр. аум. 35 мың км2 шамасында. құм алқабы бор және па-леоген жыныстарының үгілуінің нәтижесінде тү-зілген. қазіргі кезде оған жел айдап әкелген арал т-нің құм шөгінділері қосылуда. алқап беті солт-тен оңт-ке қарай бірте-бірте аласарып, арал т. ма-ңында жағалық құм белдеуіне ұласады. біртұтас құм алқабы солт.-батыстан оңт.-шығысқа қарай ойысты жеке бөліктерге бөлшектенген. одан жоғары көлқұдыққұм, жіңішкеқұм, алайғырқұм, үлкенқұм орналасқан. а. қ. жер асты суына бай. тұщы суы жер бетінен 2 – 3 м тереңдікте, артезиан суы бор және палеоген жыныстарының қабаттарында, яғни 100 – 200 м тереңдікте жатыр. олардың минералдану дә-режесі әр түрлі (тұщы, кермек, ащы). а. қ-ның кли-маты тым континенттік, құрғақ. қаңтардың орташа темп-расы –12 – 14°с, шілдеде 25 – 26°с. жылдық жауын-шашын мөлш. 100– 150. булануы 1400 – 1600 мм. қыста қар жұқа түседі (қалыңд. 5 – 6 см-ден аспайды). сусыма құмды алқаптар мен ойпаңдарда қоңырқай топырақ арасынан сорлар ұшырасады. бе-

лесті құмды жазықтарда еркек шөп, жусан, жүзгін, құм сұлысы, қияқ, ойпаңдарда ши, айрауық, қамыс, сор жерлерде сарсазан, көкпек, бұйырғын өседі. ұсақ кемірушілерден сарышұнақ, қосаяқ; бауырымен жорғалаушылардан кесіртке, жылан, тасбақа; жырт-қыштардан қасқыр, қарсақ, сондай-ақ қыста ақ бөкен мекендейді. а. қ-нда жыл бойы мал жайылады. АРАЛ қАЯЗЫ (Barbus brachycephalus) – тұқы тұ-қымдасына жататын балық. қазақстанда а. қ-ның тіршілік ету ортасына байланысты каспий және арал тұқымдары бар. дене тұрқы 111 см, салм. 22 – 23 кг. пішіні жұмырлау, ұзынша. түсі күмістей аппақ, ар-қасы қара сұр, бүйірі мен қанаттары ақшыл. екі жұп мұртшалары бар. қазақстанда каспий қаязы және а. қ. (B.b.brachycephalus) сияқты 2 түр тармағы бар. а. қ. арал және балқаш су алаптарында кездеседі. ол 1930 – 31 ж. балқашта жерсіндірілген. жыныстық жа-ғынан 5 – 12 жасында жетіледі. уылдырығын шашу үшін өзендерге сәуір – қараша айларында өрлейді. судың темп-расы 17 – 18°с-қа жеткенде уылдырығын (540 мыңға дейін) лайсыз қатты жерге шашады. а. қ. ұлулармен, сушаяндарымен, ұсақ жәндіктермен қо-ректенеді. а. қ-ның еті өте дәмді, кәсіптік маңызы зор. 1980 жылдан бері оны ұстағаны туралы дерек жоқ, қа-зақстанда жойылып кету қаупі болғандықтан қорғауға алынып, қазақстанның «қызыл кітабына» енгізілген.АРАЛқҰМ – балқаш көлінің оңт-ндегі Лепсі және басқан өзендері аралығында орналасқан қырқалы төбешікті құм. алматы обл. ақсу ауд. жерінде. солт.-батыстан оңт.-шығысқа қарай 45 км-ге созылып жа-тыр. енді жері 18 км. төбешікті құмдардың биікт. 15 – 20 м-ге жетеді. өзен аңғарымен ұласқан жерле-рінде жыңғыл, баялыш, бұйырғын, құрақ, жүзгін, қоянсүйек, жусан, селеу, т.б. өседі.АРАЛ-САРЫБҰЛАқ СУ қҰБЫРЫ, қызылорда обл. қазалы, арал аудандары халқын ауыз сумен қамтамасыз етуге арналған. алғашқы желісі (бер-дікөл су тартқысы) 1985 ж., қосаман су тартқысы 1993 ж. іске қосылды. су құбырының ұз. 345 км. екі су тартқыда 12 су көтергіш сорғы ст., хлорлау қон-дырғылары, 38 ұңғыма жұмыс істейді. сорғы ст-ларының қуаты тәулігіне 275 мың м3.АРАЛСОР – ойыл алабындағы тұзды көл. батыс қазақстан обл. ақжайық ауд-ның оңт.-шығысында, ойыл сағасында орналасқан. теңіз деңгейінен 11 м төмен жатыр. аум. 200 км2, тереңд. 30 – 50 см. жа-ғалауы жазық, тегіс келген. су құрамында ас тұзы, калий, йод, бром, т.б. элементтер бар. жауын-ша-шын және ойыл өз. суымен толысады. қарашаның аяғында суы қатып, сәуірдің аяғында ериді. көл бал- шығы түрлі ауруларға шипа.АРАЛСОР – батыс қазақстан обл. бөкей ордасы ауд. бисен а-ның шығысында 35 км жердегі ащы көл. аум. 124,1 км2. көл теңіз деңгейінен 1,6 м биіктікте жатыр. ұз. 34,3 км, енді жері 13,0 км, жағалау бойы-ның ұз. 117,4 км. орта тұсында ұз. 7 км, ені 4 км-ге жуық сор басқан арал орналасқан. жаз айларында көл суы тартылғанда арал жағалауымен (солт-нде) жалғасып жатады. шығыс жағалауынан басқа бөлігі жарқабақты келеді. солт-нен ащыөзек өз. құяды. жағалауының шығысындағы ашық бөлігін қамыс, құрақ басқан.АРАЛСОР, ү з г е н с о р – батыс қазақстан обл-ндағы ақжайық ауд-ның оңт.-шығыс бөлігіндегі көл. арал қарақұмы

101

Аралаум. 57,8 км2, ұз. 23 км, енді жері 6,2 км, жағалау бо-йының ұз. 134,5 км. түбекті, аралды және шығанақты келеді. түбі – тұнба лайлы. жағасы тік жарлы (2 – 5 м). солт. жағы шағын сор батпаққа ұласады. атырабы те-ңіз деңгейінен төмен жатқан құмды жазық. суы ащы, тұзды. ылғал мол жылдары деңгейі көтеріліп, ойыл өз-мен жалғасады.АРАЛ ТЕҢІЗІ – өзбекстан мен қазақстан (қызыл-орда және ақтөбе обл.) шекарасында, тұран ойпа-тының шөлді белдемінде, үстірттің шығыс шетінде орналасқан тұйық көл. алабындағы қарқынды ан-тропогендік әрекеттерге дейін (1960 – 70 ж.) дүние-жүз. теңіз деңгейінен 53 м биіктікте болған. осы деңгейдегі айдынының аум. 66,1 мың км2 (аралдары-мен қоса), су көл. 1064 км3, орташа тереңд. 16,1 м (ең терең жері 67 м), ұз. 428 км, ені 235 км, су жинала-тын алабы 69000 км2 болған. алабындағы шаруашы-лық мақсаттарға үздіксіз су алу барысында 1998 ж. теңіз деңгейі 18 м-ге төмендеді (1997). нәтижесінде теңіз 2 суқоймаға – үлкен арал және кіші аралға бөлініп қалды. а. т. көне замандардан белгілі. ежел-гі гректер мен римдіктер теңізді каспийдің «сақ шығанағы» деп есептесе, а.македонский кезінде окс т. (окс – сырдарияның грекше аты) деп атаған. кейін птолемей оның геогр. орнын анықтаған. а. т-нің хорезм, женд, кердері теңіздері сияқты ат-тары да бар. теңіз табиғатын жан-жақты зерттеу Ресей империясының шығысты отарлау саясатын жүргізу кезінде іске асырыла бастады. 1848 – 49 ж. әскери теңізші әрі зерттеуші а.и.бутаковтың экспед. а. т-нің су айдынын алғаш рет толық зерттеді, нә-тижесінде 1850 ж. аралдың алғашқы толық картасы жасалды. теңіздің морфометр. сипаттамаларын тұң-ғыш рет (1874, 1889) и.а.стрельбицкий анықтады. 1874 ж. геодезист а.а.тилло теңіз деңгейін өлшеп, солт.-батыс жағасына қада орнатты. теңіз суының хим. құрамы туралы зерттеулердің нәтижесі 1870 – 73 ж. жарық көрді. 1900 – 03 ж. теңіздегі және оның маңайындағы кешенді геогр. және гидрол. зерттеу-лер Л.с.бергтің басшылығымен жүргізілді. одан ке-йінгі жылдары теңізді зерттеумен көптеген ғыл.-зерт. және жобалау ин-ттары шұғылданды. қазақстанның, сонымен бірге бірқатар шетелдік ғыл.-зерт. мекеме-лері а. т-н зерттеу мәселесімен айналысты. бірнеше халықар. қоғамдар, ұйымдар құрылған. арал ойысы жоғ. плиоценде жер қыртысының төменге майысуы нәтижесінде қалыптасқан. табанының бедері жота, жоталы жазық болып келеді. деңгейі күрт төменде-генге дейінгі тереңд. 20 – 25 м, а. т-нде жалпы ау-мағы шамамен 2235 км2 (айдынның 3,5%-ы) болатын 1100 аралдар тобы болған, кейін олардың бірқатары түбектерге айналып, құрлыққа қосылған. кезіндегі ең ірі аралдары: көкарал, барсакелмес, возрождение. солт-нде биік және жайпақ жағалаулар кезектесіп отырады. олар терең шығанақтармен тілімденген; шығыс жағасы жазық және құмды, шағын шығанақ-тар мен жаға маңы аралдары көптеп кездеседі, оңт. жағасы әмударияның атырауынан тұрады; батыс жағасының тілімденуі шамалы, бұл тұстағы биікт. 250 м-ге жететін үстірттің жарлауыт қабақтарынан тұрады. а. т-не орт. азияның 2 аса ірі өз. (әмудария, сырдария) құяды. климаты континенттік, құрғақ, ауаның орташа темп-расы жазда 24 – 26°с, қыста 7,0 – 13,5°с. жылдық жауын-шашынның орташа мөлш. 100

мм. табиғи жағдайдағы теңіздің су теңдестігінің құ-рамы: көл бетіне жауатын жауын-шашынның мөлш. 5,9 км3, өзен ағындысы 54,8 км3, көл бетінен булан-ған ылғал 60,7 км3. 1970 жылдан бастап көлге құятын өзен ағындысы жоққа тән болғандықтан, булануға кеткен шығынды толтыруға шамасы жетпейді, сон-дықтан теңіз суы жылдан-жылға тартылып келеді. су деңгейінің маусымдық тербелісінің орташа мәні 25 см, көп жылдық ауытқуы 3 м-ге дейін жеткен. соңғы кезде маусымдық құбылмалылық болмаса су деңге-йінің көп жылдық ауытқу көрсеткіші тек төменге ба-ғытталған. судың беткі қабатының темп-расы жазда 26 – 30°с, қыста 0°с-тан төмен. қыс бойы теңіз ай-дынын толығымен мұз басады. суының тұздылығы табиғи жағдайда 9 – 14 болатын, соңғы он жыл ішінде (1988 – 98) 25 – 30‰-ге дейін өсті. суы мөлдір, 25 м-ге дейінгі тереңдікті көруге болатын еді. теңіздегі ағыстар сағат тілінің бағытымен айналым жасайды. а. т-нде балықтан арал шоқыры, сазан, қаяз, торта, т.б. бар. соңғы кезде камбала жерсіндірілген. кеме байланысы шамамен 7 айға созылатын, қазіргі кезде тек иірімдерде ғана қатынайды. маңызды айлақтары мен негізгі экон. қалалары бұрын арал (кіші аралда) және құрлықта қалған мойнақ (үлкен аралда) қала-лары болған. а. т-нің жағалауында халық аз тұрады, жергілікті халық балық аулау, мал ш-мен және көкө-ніс-бақша өсірумен айналысады. арал балық аулау ауданына а. т-не құятын өзендердің атырау аумағы кіреді. балық өңдеу (тұздау) з-ттары бұрын әмуда-рияның атырауында, аван кентінде (көкаралда), бөген а-нда (шығыс жағалау), бұрынғы ұялы және ұзынқайыр аралдарында орналасқан. алғаш әмуда-рияның атырау тұсы а. т. аталып, кейін теңіз түгелі-мен арал аталған.АРАЛТӨБЕ – шығыс қазақстан обл. үржар ауд. са- сықкөл көліндегі арал. аум. 11,2 км2, ұз. 5 км, ені 3 км- ге жуық. аралды төрттік кезеңнің шөгінділері жап-қан. батысы мен оңт.-батыс бөлігі тік, тастақты кел-ген. солт.-шығыс жағалауында қамыс араласқан ну тоғай өседі.АРАЛ ТҰЗ КЕНДЕРІ – арал т. алабындағы түбіне тұз шөккен көлдер. тұз кені негізінен болғасынтұз, қорғантұз, жақсықылыш, кішкенетұз, бұғажайлы (арыс көлі), қаратұз ойпаңдарындағы көлдерде орналасқан. олардан галит (NaCі), тенардит (Na2SO4), мирабилит (Na2SO4·10H2O), эпсомит (MgSO4·7H2O), астраханит (Na2SO4·MgSO4·4H2O) тұздары өндіріледі. аталған тұздардың ішінде те-нардит барлық көлдерден алынып біткен. оның 20 ғ-дың соңғы жылдарындағы жаңадан шөгуі бір-неше мм-ден аспайды. жақсықылыш көлдеріндегі аралас тұздар – мирабилит пен эпсолиттің қоры 10 млн. т шамасында, галиттің қоры 29 млн. т. көлдердегі тұз шөгінділері тақта немесе линза пішінде түзілген. галит минералының кристалдары мен түйіршіктері көлдер түбіндегі қара түсті лаймен араласқандықтан қара сұр, кейде қара болып келеді. ас тұзының барлық кендерінде бром, бор, магний, ал йод аз мөлшерде кездеседі. тұз өндіру жұмыстары механикаландырылған және жоғары өнімді агрегат-тар (тұз сорғылары, фрезалы кескіш кешендер, экс-каватор, т.б.) арқылы жүргізіледі. ал а. т. к-н игеру көп қаржы, материал және еңбекті талап етпейді. олардағы әр түрлі пішінді және өлшемді кен шоғыр-

102

Арал

лары тұздардың бірнеше түрінен тұрады. сондықтан мұндай көп құрамды шикізатты кешенді игеру өте тиімді.АРАЛ ЭКОЛОГИЯСЫ – шөлейт аудандарда суды көп қажет ететін өндірістерді орналастырудағы стра- тегиялық қателіктердің нәтижесінде пайда болған экол. жағдай. 1961 жылға дейін арал т-нің көп жыл-дық орташа деңгейі 53 абс. м, орташа аум. 66,1 км2, көл. 1062 км3 болған. өзендердің теңізге құйылу мөлшерінің кемуі, теңіздің су деңгейінің азаюына,

оның 2-ге бөлінуіне әкеп соқтырды. енді ол үлкен арал және кіші арал болып аталады (1992 ж.). бұл 2 көлдің арасын бөліп тұрған құрғақ жердің ауданы жылдан-жылға ұлғаюда. арал т-нің тартылуы және оңт. ендікте суғармалы егіндік жерлердің көбеюі қуат, жылу, ылғал алмасуының тапшылығы сол өңірдің экологиясын және ландшафты мен ауа райын өзгертті. 1970 ж. арал т-не құйылатын өзен суының көл. 7 – 11 км3-ге дейін азайса, ал 1980 ж. теңізге құя-тын өзен сулары мүлдем сарқылды. су тазартудың

арал теңізінің әуеден түсірілген суреті

103

тұрғындар пестицидтерден, т.б. химикаттардан, түрлі улы тыңайтқыштар мен тұздан тазартылмаған сапасы төмен суды пайдалануда. соның нәтижесінде бұл аймақта рак ауруы, баланың өлі тууы, генетик. ауытқулар, сүзк, сары ауру және жүрек қан тамыр-лары аурулары көбеюде. арал т. мен әмудария және сырдария өзендерінде 1963 жылға дейін жылына 25 – 45 мың т балық ауланса, 1970 ж. бұл көрсеткіш 15 мың т, ал 1982 ж. су тұздылығының 12%-дан 40%-ға дейін өсуіне байланысты балық мүлдем ауланбады. 1994 ж. орта азия мемлекеттері «аралды құтқару» қорын ұйымдастырды. қазақстанның «байқоңыр» аэроғарыштық экол. орталығының басшылығымен алғаш рет «арал өңірінің экологиялық картасы» жа-салды (1992).АРАСАН – алматы обл. кербұлақ және ескелді би аудандары аралығында орналасқан тау. батыстан шығысқа қарай ендік бағытта созылып жатыр. ең биік жері 3800 м-ге жуық. ал 3500 м-ден жоғарыдағы тау жоталарында жер бедерінің альпілік пішіндері кең дамыған. мұнда тауаралық кең жазықтар бар. мұздықтардың көпшілігі дерлік таудың солт. бетке-йінде орналасқан. төм. палеозой қабаттары кристал-дық тақтатас, кварцит, гнейс, әктас, мәрмәр жыныс-тарынан құралған.АРАСАНТАУ – шығыс қазақстан обл. үржар ауд. алакөл ойысындағы тау. а. тауының солт.-батысын-да қосайшағыл қонысы мен бармаққұм құмы, солт-нде арқарлы тауы орналасқан. абс. биікт. 1114 м. а. тауы батыстан солт.-шығысқа қарай созылған. тау-дың беткейі жайпақ келген. солт-нен шағантоғай, оңт-нен тасты өзендері ағып өтеді. баурайындағы сұр қоңыр және шалғынды қоңыр топырағында эфе-мерлі сұр жусан, баялыш, күйреуік, бұталы шөпте-сіндер өседі.АРҒАНАТЫ – балқаш – алакөл ойысындағы Леп-сі мен аягөз өзендерінің төм. ағысы аралығындағы тау. алматы обл. алакөл ауд. аумағында орналасқан. шығысында арқарлы тауы жатыр. абс. биікт. 712 м. доғаша иілген таудың ұз. 25 км, ені 10 км-ден ас-там. солт. және батыс беткейлері тіктеу, оңт. жазық келген. палеозойдың құмдақты тақтасынан және әктастардан түзілген. қиыршықтасты топырағында жусан, бұйырғын, қараған, кей жерлерінде ши өседі.АРҒАНАТЫ ТАУЛАРЫ – қарағанды обл. ұлытау ауд-ның солт-ндегі тау сілемдері. ұлытау тауының солт-нде орналасқан. ол солт-тен оңт-ке қарай 80 км-ге созыла жалғасқан шоқылар тізбегінен тұрады. ені 20 – 25 км. ең биік жері – дондығұл (757 м). таулар-дың беткейлері көлбеуленіп бірте-бірте аласарып, төңірегіндегі жазыққа ұласады. солт. бөлігі протеро-

және бірнеше рет пайдаланған сулардың шығыны шөлді жерлерді жарамсыз батпақ шалшыққа айнал-дырды. ғарыштан түсірілген суреттерді талдағанда 1985 ж. табиғи көлдің саны 28 (аум. 287,48 км2), антропогендік көлдің саны 195 (аум. 6421,71 км2), ал қолдан жасалған сарықамыс және арнасай көлдерінің су қорының көл. 55 км3 болды. жылдық түсетін ылғал мөлшері де өзгерді. мыс., 1950 – 59 ж. ақпан – наурыз айлары ылғал көп түсетін, ал қыркү-йек ең аз жауатын кезі болса, 1970 – 79 ж. жауынның көп жауатын кезі сәуір айына, аз түсетін айы шілде-ге сәйкес келді. тұздың атмосфераға таралуы 6 – 7 есе өсті. арал өңіріндегі жаз айларындағы ең жоғ. темп-ра орта есеппен 1,8 – 2,5°с-қа жоғарылады. бұл жалпы дүние жүзіндегі жылудың көтерілу тенден-циясына байланысты болуы да мүмкін. сырдария атырауы мен қазалыда жылдық орташа салыстыр-малы ауаның ылғалд. 15 – 20%-ға, ал 1960 жылдан арал қ-нда 25 – 30%-ға азайды. бұл жағдай арал құмды аймағындағы конденсаттық ылғалды азайт-ты. соның нәтижесінде жер қыртысының сулануы және шөл өсімдіктерінің ылғалдануы едәуір қыс-қарды. теңіз жағасындағы аймақта көктем және күз кезінде теңізден келетін бриздер мүлдем жойылды. өйткені көктемгі соңғы суықтар ұзаққа созылып, ал алғашқы күз суықтары керісінше, 10 – 12 күн ерте-рек түсетін болды. егістік жерлерді суландырудың ұлғаюынан, шалшықтанған аумақтың көбеюінен судың булануы өсті, ал каналдар (жасанды арналар) мен сүзгілік (фильтрлік) көлдерден шыққан су була-ры микроклиматты өзгертуге әсер етті теңіз деңге-йінің төмендеуі ауа райының өзгеруіне, сол өңірдің сусыздануына әкелді. бұл жерлерде 1950 – 90 ж. ара-лығында шаңды дауыл жиілігі 60 есе көбейіп, кеуіп кеткен теңіз түбінен көтерілген тұзды шаң жылына 15 – 75 млн. т-ға жетті. жыл сайын суғармалы жер-дің 1 га-сынан 15 т-дан 90 т-ға дейін тұз жиналды. бірнеше рет пайдаланған сумен суғарылғандықтан, әмудария және сырдария өзендерінің төм. құйылы-сында орналасқан аудандардағы жер қыртысы сор-таңға (мыс., қызылорда обл-ның 52%-ы) айналды. тұзды шаңның көтерілуі атмосфераның бір тәуліктік радиац. балансын 2 есе азайтты. өсімдіктерге қонған тұзды шаң, оның биол. өнімділігін төмендетті (мыс., сортаң жерге егілген мақтаның 1 га-сынан 7 – 8 ц-ден өнім алынды, ал бұл сортаң емес топыраққа егілген мақта өнімділігінен 4 есе аз). Экол. жағдайдың аэро-түсіру арқылы алынған суретін талдау нәтижесінде жыл сайын 40 км3 су тиімсіз шығынданатыны бел-гілі болды. «арал-2006» бағдарламасы бойынша жүргізілген зерттеу жұмыстарының мәліметтері бойынша өсімдіктердің өсіп-өнуі кезінде пайдала-нылған судың мөлшері (брутто) суғарылу мөлше-рімен (нетто) салыстырғанда 1,5 – 2 есе көп екені анықталды. жыл сайын әмудария су алқабында суғарылатын егістік жерден 11 – 15 км3 су, ал сыр-дария су алқабынан 8 – 11 км3 су буланып, жылдан-жылға қоршаған ортаға зиянын тигізуде. өсімдік-тердің бағалы түрлерін арамшөптер басуда. «қызыл кітапқа» енгізілген 70-тен астам жергілікті өсімдік-тер сирек кездесетін өсімдіктердің қатарына жата-ды және олардың болашақта мүлдем жойылып кету қаупі бар. табиғи ортаның азып-тозуы жергілікті халықтың денсаулығына да зардабын тигізіп отыр. арғанаты таулары

Арғанаты

104

қылқан селеу, бетеге өседі. таудан көптеген бұлақ-тар бастау алады. тау етегі қыста мал жайылымы ретінде пайдаланылады.АРқАЛЫқ – шығыс қазақстан обл-ндағы семей-тау тауының оңт.-шығысында, суықбұлақ көлінен 30 км жерде орналасқан ұсақ шоқылар тізбегінен тұратын тау. солт.-батыстан оңт.-шығысқа қарай 60 – 65 км-ге созылып жатыр. енді жері 10 – 15 км, абс. биікт. 519 м. ұсақ шоқыларының беткейлері көлбеу-леніп, қырқалы жазыққа ұласады. а. төм. тас көмір кезеңінің жыныстарынан түзілген. солт-нен мұқыр, қоғанбай, оңт-нен ақтас, сарыбұлақ, т.б. өзендер-дің салалары бастау алады. таудың ашық қоңыр то-пырақты беткейлерінде тобылғы, қараған, қылқан селеу, жусан, етегінде ши, ажырық, т.б. өсімдіктер өседі. тау етегі қысқы мал жайылымы ретінде пай-даланылады.АРқАЛЫқ БОКСИТ КЕНІ, қостанай обл. ар-қалық қ-ның оңт-ндегі боксит пен отқа төзімді саз өндірілетін кенді өңір. оның құрылымдық таба-ны – жоғ. девон мен төм. тас көмір шөгінділерінен тұратын арқалық атты брахисинклиналь. кенді қабаттар бор-палеоген жүйелеріне жатады. боксит қабаттары іргетастағы терригендік жыныстар мен әктастар жапсарын бойлай біткен эрозиялық-карст шұқырларында (депрессия) орналасқан. олар сенон (жоғ. бор) саздары мен палеозой жыныстарының үгілу қыртысының үстінде шалыс жатады да, өздері эоцен және төм. олигоценнің терригендік шөгінді-лерімен, кейде шұбар саздармен бүркеледі. кенді өңірдің 9 иірімінде бокситтік 37, отқа төзімді саздың 15 қабаты бар. олардың ұз. 50 м-ден 1680 м-ге, ені 50 м-ден 450 м-ге, орташа қалыңд. 2 м-ден 12 м-ге (карст шұқырларында 20 – 40 м), жер бетінен тереңд. 1 – 2 м-ден 120 – 180 м-ге дейін жетеді. боксит құраушы негізгі минералдары – гиббсит, каолинит, гематит. кейде 28 – 53% Al2O3, 1,8 – 20% SіO2 бар. оның орта-ша құрамы бокситтің б-8 маркасына жатады. боксит байер тәсілмен өңделеді, одан алюминий тотығы, кальцийі аз ғана концентраттан электрокорунд, те-мір, азынан муллит өндіріледі. кен ашық әдіспен өндіруге қолайлы. а. б. к. павлодардағы алюминий з-тын шикізатпен қамтамасыз етуде маңызы зор.АРқАР (Ovіs ammon) – жұптұяқтылар отрядының қуысмүйізділер тұқымдасына жататын ірі аң. қа-зақстанның таулы жерлерінде (жоңғар алатауын, тарбағатайды, алтайды, сарыарқаны, қаратауды, қызылқұм шөлін) мекендейді. Республикада а-дың 6 түрі: алтай а-ы, қызылқұм а-ы, қазақстан а-ы, тянь-шань а-ы, қаратау а-ы, үстірт а-ы кездеседі. дене тұрқы 160 – 168 см, шоқтығының биікт. 105 – 112 см, салм. 200 кг-ға жетеді. құлжасының мүйізі ірі, бұралып иілген, айшықты, аналығынікі нәзік, өте қысқа, бозғылт қоңыр түсті болады. мүйізіндегі сақинаға қарап, жасын анықтайды. көбіне көгалды шоқылардың арасындағы далалы аймақта жайыла-ды. қыста, салқын түсе, таудың етегіне, көктем мен жазда таудың субальпілік белдеуіне қарай қоныс аударады. бұл мезгілде олар 10 – 15-тен топталып жүреді. негізінен көде, бидайық, қоңырбас, бетеге, қияқ, күйреуік, жусанмен қоректенеді. жайылуға жазда таңертеңгілік пен кешкілікте, қыста күндіз шығады. а. 2,5 жаста жыныстық жағынан жеті-леді. қазан – қараша айларында күйлеп, 6 айдан соң

зой, оңт. девон мен тас көмір жыныстарынан түзілген. а. т-нан қаратоғай, сарытоғай, қаракеңгір, теріс-аққан өзендерінің көптеген салалары бастау алады. батысын қоскөл, қамыстыкөл, шығысын барақкөл, құркөл, басбайтал көлдері алып жатыр. тауда бұлақ көп. беткейлерінің қоңыр, ашық қоңыр топырағында селеу, бетеге, қылқан селеу, жусан, тобылғы, т.б. өсім-діктер мен бұталар өседі. жануарлардан арқар, киік, жабайы шошқа, байбақ, суыр, балпақ зорман; құстар-дан дуадақ, сажы, құр мекендейді. а. т. көптеген та-рихи оқиғалардың куәсі. мық, домбауыл, айыршоқы тауаралық аңғарларында ертедегі арғанаты тау мү-сіндері сақталған. аңыз кейіпкері асан қайғы да осы өңірге жерленген деген аңыз бар. осы маңда ешкіөл-мес жерінде көгілдір асбест қоры мол.АРқА, қ. Сарыарқа.АРқАЛЫқ – алматы обл. кербұлақ және көксу аудандары аралығындағы тау. шаған тауының ба-тысында орналасқан. абс. биікт. 1411 м. тау солт.-батыстан оңт.-шығысқа қарай созылған. беткейлері

көлбеу, сай-жыра, өзен аңғарларымен тілімденген. солт. және шығыс бөктерінен быжы, оңт.-батысынан қылқамыс өзендері ағып өтеді. барлық беткейінде көне тау жыныстары жер бетіне шығып жатыр. тау-дың баурайындағы карбонатты қызғылт сұр топыра-ғында жусан, боз, селеу, қылқұрт, қозықұлақ өседі.АРқАЛЫқ – қарағанды обл. қарқаралы ауд-ның солт.-шығысында, қу тауының оңт.-шығысында 30 км жерде орналасқан тау. ең биік жері 1064 м. ащы-шиөзек өз-н бойлай солт.-батыстан оңт.-шығысқа қарай 25 км-ге созылып жатыр. енді жері 2 – 2,5 км-ге жетеді. тауаралық аңғарлармен және жыра-сайлармен бөлінген жеке шоқылардан тұрады. делювийлі-пролювийлі шөгінділер жапқан девон жыныстарынан түзілген. аласатаулық қоңыр топы-рағында тобылғы, қараған, сұлыбас, бөрте жусан,

Арқа

арқалық тауы

арқалық тауының бөктері

105

Арпа

аналығы көбіне жалқы қозықа табады. а. табиғи жағдайда 12 – 14 жыл жасайды. а. – биік тауларда тіршілік етуге бейім, аязға өте төзімді жануар. осы ерекшелігі ескеріліп, қазақстанда а. мен меринос қойды будандастыру арқылы қойдың ет пен жүнді мол беретін жаңа тұқымы – қазақы арқар-меринос қойы өсіріліп шығарылды. а. бағалы кәсіптік аң бол-ғандықтан оны аулауға тыйым салынған.АРқАРЛЫ – алматы обл. кербұлақ ауд. айгүл та-уының солт.-батысындағы асу. ең биік жері 758 м. а. солт.-батысында малайсары жотасымен, оңт-нде итжон үстіртімен шектеседі. беткейіндегі сұр топы-рағында жусан, бетеге, селеу, т.б. шөптесіндер өседі. батысынан түрксіб т. ж. және асу арқылы алматы – өскемен мемл. автомоб. жолдары өтеді.АРқАРЛЫ – қарағанды обл. ақтоғай ауд. жерінде, тоқырауын өз-нің оң жағасындағы тау. солт.-ба-тыстан оңт.-шығысқа қарай 30 км-ге созылып жа-тыр, ені 8 – 10 км, ең биік жері 1184 м. сай, шатқал, қырқааралық аңғарларға бөлінген, беткейлері бір-неше ұсақ шоқылардан тұрады. таудың солт. және батыс етегінде көп мөлшерде қорымтас жиналған. тас көмір жүйесінің орта және жоғ. бөліміндегі тау жыныстарынан түзілген. қоңыр топырақ жамылғы-сында жусан, бетеге, селеу, аңғарларда бидайықты шалғын өседі. жазғы, қысқы мал жайылымы.АРқАРЛЫ ЖОТАСЫ – балқаш – алакөл ойысын-дағы ұсақ шоқылы таулар, алматы обл. алакөл ауд. аумағында орналасқан. ең биік жері 758 м, ені 20 км, оңт.-батыстан солт.-шығысқа қарай доғаша иіліп, сарықұмға дейін 60 – 65 км-ге созылып жатыр. солт. беткейі көлбеу, оңт. тіктеу сай-жыралармен ті-лімденген. жота тас көмір шөгінділерінен түзілген. өте қуаң өңірде орналасқандықтан жотасы әбден мүжілген, беткейлері жазық тау. етегі мен төңірегі құмды, негізінен, сұр топырақты. құмдауыт сұр то-пырағында бұйырғын, жусан, баялыш, т.б. шөптесін өсімдіктер аралас өседі.АРқАТ ТАУЫ – шығыс қазақстан обл. жарма ауд. жеріндегі тау. оңт.-батысында қарағайлы тауымен шектеседі. абс. биікт. 914 м. батыстан шығысқа қарай 15 км-ге созылып жатыр, ені 5 – 7 км. солт. беткейлері сай-жыралармен тілімденген, оңт. тіктеу келген. тау тас көмір кезеңінің жыныстарынан тү-зілген, етегін төрттік кезеңнің шөгінділері жауып жатыр. шалғынды қызғылт қоңыр топырағында негізінен ши, ажырық, жусан, т.б. өсімдіктер өседі.

кейде адам мүсініне, кейде аң-құсқа ұқсайтын түрлі жақпартастардан құралған таудың сұлу көрінісі осы жерде болған жиһанкездерді (п.п.семенов тян-шанский, н.м.пржевальский, ш.уәлиханов, а.Янушкевич) ерекше таңырқатқан. а.құнанбаев, ш.құдайбердіұлы, м.әуезов, т.б. қазақтың көрнекті тұлғалары а. т-ның көлдерінде (қопа, аймақкөл) су- ға шомылған, жағасында аң-құс атқан.АРМАН МҰНАЙ-ГАЗ КЕНІ, маңғыстау обл. бей-неу ауд-нда, ақтау қ-нан солт-ке қарай 200 км жерде орналасқан. 1979 ж. ашылған. оған 1979 – 88 ж. бар-лау, бұрғылау жұмыстары жүргізілген. кен қаламқас дөңінің батысында жатқан және одан жыра арқылы бөлінген енсіз антиклинальдық иілімді алып жатыр. кен орны мұнай-газ шоғырларымен қабаттаса орна-ласып, жарылымдармен және бітеу жыныстармен оқ-шауланған. өнімді қабаттары шөгінді жыныстардан тұрады. коллекторлардың кеуектілігі 23 – 30%, өткіз-гіштігі 0,013 – 0,138 мкм2, мұнай сіңіргіштік коэфф. 0,45 – 0,78. ұңғымаларда мұнайдың тәуліктік өнімд. 4,2 – 109,2 м3, ал газдың өнімд. 10,8 – 64,4 мың м3 ара-лығында өзгереді. газдық фактор 25 – 48,5 м3/т. қабат қысымы 9,81 – 14,25 мпа, темп-расы 37 – 51°с. мұ-найдың тығызд. 0,881 – 0,912 г/см3. оның құрамында күкірт (0,53 – 2,4%), парафин (0,5 – 4,7%), шайырлар (5,86 – 12,7%), ванадий мен никель (7 – 16 г/т) кезде-седі. кен орнындағы бос және еріген газдардың құ-рамында метан (74,4 – 95,4%), этан (9,6 – 15,7%), про-пан (0,8 – 8,1%), бутан (0,1 – 1,9%), азот (2,4 – 2,5%) және көмір қышқыл газы (0,2 – 0,7%) бар. мұнайлы-газды шоғырлардың режимі негізінен сулы, арын-ды келеді. судың минералд. 151,3 – 164,7 г/л. кен 1995 ж. игерілуге берілген.АРПА – астық тұқымдасына жататын бір және көп жылдық дақыл. шыққан жері – иран, түркия, арме-ния. адамдар неолит дәуірінде-ақ (б.з.б. 12 – 10 мың жыл) қолдан өсіре бастаған. а-ның тамыр жүйесі шашақты. сабағы – қуыс, биікт. 30 – 135 см, жапырағы таспа пішіндес. жемісі – дәнек. а. морфол., биол. ерекшеліктеріне сәйкес дақылдық а., эфиоптық а. және аласа бойлы а. деп аталатын 3 түрге бөлінеді.

арқар

арпа

106

ағаш. солт. жарты шарда өсетін 60-тан астам түрі белгілі. тау беткейінде, альпі белдеуінде, құмды жерлерде өседі. қазақстанда оның жабайы 10 түрі бар. табиғи жағдайда көбірек кездесетін түрлеріне түркістан а-сы (і. turkestanіca), талас а-сы (і. talas-sіca), сібір а-сы (і. sіbіrіca), кәдімгі а. (і. communіs), зеравшан а-сы жатады. олардың биікт. 2 м-дей. бұ-тағы тік немесе жерге жайыла өседі. қылқаны қа-быршақты, тікенекті келеді, үш-үштен шоқтанып не екі-екіден қарама-қарсы орналасады. жеміс бүрі жи-дек пішіндес не шар тәрізді, түсі көкшілдеу болады. а-лар тұқымынан және өсімді жолмен көбейтіледі. сәуір – мамыр айларында гүлдейді, тұқымы жаздың аяғында, кейде күзде піседі. тұқымынан шыққан жас өскіндер бір жылдан кейін тез өсіп, жақсы жетілген соң топырақты қатайтады. а. 300 жылдай өседі. сон-дықтан қазақ халқының ұғымында қасиетті, киелі ағаш саналады. бұтақтарынан эфир майы, қант, шайыр, балауыз және органик. қышқылдар алынады. а-ны орман ш-нда, таулы аймақтарда топырақтың опырылып кетуін болдырмау үшін отырғызады. қа-зақстанда а. алматы, алтай, қарағанды қ-ларының ботаника бақтарында қолдан да өсіріледі.АРШАЛЫ – есіл алабындағы өзен. ақмола обл. зе-ренді ауд. жеріндегі айдабол көлі маңынан бастау алып, қалқұтан өз-не құяды. ұз. 174 км, су жинала-тын алабы 4160 км2. басты салалары – түкті, кеңащы және қоңыр. жоғ. ағысы көкшетау қыратымен өтіп, төм. ағысы төбелі жазықпен ағады. салаларының жалпы ұз. 514 км. орта ағысында аңғарының ені 1 – 2 км-ге жетеді. еріген қар және жер асты сула-рымен толығады. сағасындағы жылдық орташа су ағымы 2,44 м3/с. суы көктемгі тасқын кезінде тұщы (200 – 300 мг/л), жазда тартылғанда ащы (450 – 500 мг/л) болады. алабы толық игерілген, көпшілік бө-лігі жыртылған. шабындыққа, мал жайылымына пайдаланылады. жаңа қалқұтан а. тұсында өзен ар-насы бөгелген. бөгеннің көл. 650 мың м3.АРШАЛЫ АУДАНЫ – ақмола обл-ның оңт.-шы-ғысындағы әкімш. бөлініс. жер аум. 5,8 мың км2. тұрғыны 24,3 мың адам, орташа тығызд. 1 км2-ге 4,2 адамнан келеді (2010). аудандағы 34 елді ме- кен 12 ауылдық, 1 кенттік округке біріктірілген. аудан орт. – аршалы кенті. аудан 1928 ж. құрылған. 1939 жылдың қазан айына дейін қарағанды обл-ның құрамында болды. 1928 ж. коммунист, 1935 ж. виш-невка ауд. болып аталды. 1997 жылдан а. а. аталады. аудан сарыарқаның орта тұсында, құрғақ дала бел-демінде орналасқан. жер бедері абс. биікт. 600 м-ден аспайтын төбелі-белесті жазық болып келеді. шығыс жағын ерейментаудың ұсақ шоқылы оңт. сілемдері алып жатыр. жуантөбе (498 м), тастөбе (432 м), түйе-төбе (464 м) сияқты төбелер бар. климаты тым кон-тиненттік, қысы суық, ұзақ. жазы қоңыржай ыстық. орташа темп-расы қаңтарда –17°с, шілдеде 20°с. жауын-шашынның жылдық орташа мөлш. 300 – 350 мм. аудан жерінен есіл өз. және оның салалары мойылды, шортанды, ақтасты, беріктал, жылан-ды, сүгір және қызылмола, өлеңті өзендері ағады. бірақ олардың біразы жазда құрғап, қарасуға айна-лып бөлініп қалады. ірілі-ұсақты тұщы әрі тұзды көлдер көп. үлкендері: үлкен және кіші сарыоба, балықтыкөл, танакөл, байдалы, шалқар, қызылкөл, т.б. аудан жерінде негізінен сортаң қара қоңыр то-

а. дәнінде 45 – 67% крахмал, 7 – 26% белок, 7 – 11% пентозан, 1,7 – 2% сахароза, 3,5 – 7,0% клет-чатка, 2 – 3% май, 2 – 3% күл болады. қазақстанда дақылдық а-ның дәні қос қатарлы және көп қатарлы екі түрі өсіріледі. д ә н і қ о с қ а т а р л ы а-ның дәні масағының ортасында ғана болады. ол сыра қайнатуға пайдаланылады. д ә н і к ө п қ а т а р л ы а. спирт өндірісінде (6 қырлысы), азық-түлік және мал жемі (4 қырлысы) түрінде пайдаланылады. а-ның бұлардан басқа жаздық және күздік түрі бар. ж а з д ы қ а. қазақстанның барлық облыстарында егіледі. к ү з д і к а. қазақстанның оңт., оңт.-шығыс аудандарында өсіріледі. жаздық бидай мен сұлыға қарағанда оның түсімі жоғары әрі 10 – 15 күн ерте пі-седі. а-ның қазақстанда «нутанс-970», «бәйшешек», «сәуле», «қарағанды-4», «күздік», «оңтүстік қазақ-стан-43», т.б. сорттары өсіріледі. АРПАБАС (Bromus) – астық тұқымдасына жата-тын бір, екі және көп жылдық шөптесін өсімдіктер туысы. қазақстанда 20 түрі бар. жиі кездесетіні орманды дала, қуаң дала мен таулы алқапта өсе- тін – қ ы л т а н с ы з а. (в. іnermіs). биікт. 80 – 160 см, сабақтары тік, тықыр, кейде жапырақты. жапырағы-ның пішіні таспа тәрізді, түкті. гүлшоғыры – шашақ. тұқымы ірі (6 – 8 мм), қос бүйірінен қысыңқы. мау-сым айында гүлдеп, тұқымы шілде – тамызда піседі. қазақстанда а-тың 2 сорты аудандастырылған. жы-лына 2 рет оруға, орта есеппен га-нан 17 – 45 ц пі-шен жинауға болады. көк шөп құрамында: 2,9 – 4,4% протеин, 0,4 – 2,3% май, 5,9 – 10,5% клетчатка, 7,6 – 18,3% азотсыз экстрактивтік заттар, 1,7 – 2,6% күл бар. құнарлы мал азығы. АРУАНА – сыңар өркеш түйе. африка мен азия- да, орт. азия республикаларында, әсіресе, түрік- менстанда көп өсіріледі. айыр түйеге қарағанда ыс-тыққа төзімді, сүті де одан 2 – 3 есе көп, бірақ жүн түсімі аз келеді. қазақстанда а. қазақ түйесімен будандасты-рылып өсіріледі. атырау обл. шаруашылықтарында а-ны сауын үшін өсіреді. бұл жерде көбіне айыр інгенге үлек шөгереді, өйткені одан туған буданның сүті а-дан да көп әрі жергілікті жағдайға төзімді.АРША (Junіperus) – кипаристер тұқымдасына жа-татын мәңгі жасыл қылқан жапырақты бұта немесе

Арпабас

арша

107

Арыс

пырақ тараған. тың және тыңайған жерлерді игеру жылдары олардың көбі жыртылған. құрғақ дала бел-деміне тән селеу, бетеге, сұлыбас, кермек, жусан, т.б. өсімдіктер, өзен жайылмаларында, көл жағаларында әр түрлі шөпті шалғындар, шоқы беткейлерінде қайың, көк терек, итмұрын, тобылғы, ұшқат және басқа бұталар өседі. жануарлар дүниесінен қасқыр, түлкі, борсық, ақ қоян, суыр, ақ тышқан, сарышұнақ, қосаяқ; сулы жерлерде ондатр; қамысты жерінде жа-байы шошқа; құстардан шіл, құр, тырна, қаз, үйрек, балықшы, шағала, т.б. мекендейді. көлдерде ала-бұға, мөңке, оңғақ, торта, шортан, ақ қайран өседі. а. ш-на пайдаланылатын жері 538,9 мың га, оның 181,9 мың га-сы егістік (2011), 6,5 мың га-сы шабын-дық, 300 мың га-сы жайылымдық жерлер. аудан жері арқылы астана – қарағанды, астана – павлодар т. ж., астана – қарағанды автомоб. жолдары өтеді.АРЫС – қызылорда обл. сырдария ауд. бетпақда- ла шөлінің батысындағы тұзды көл. теңіз деңгейінен 59 м. биіктікте жатыр. аум. 124,5 км2. ұз. 21,2 км, ені 9,5 км. су жиналатын алабы 15900 км2. көл табаны-ның қалыңд. 15 см-ден 50 см-ге дейін тұз басып жатыр. суының минералд. 325 г/л, хлорид класына, натрий тобына жатады. су құрамында йод, фтор, бром, бор, мырыш, марганец және темір қосындылары кездеседі. көл негізінен көктемгі жауын-шашынмен толысып, жаз айларында құрғап қалады.АРЫС – оңт. қазақстан обл-ндағы өзен, сырда-рияның оң саласы. ұз. 378 км, су жиналатын алабы 14900 км2. ақсу-жабағылы қорығына жақын шақпақ бұлағынан (қаратау мен талас алатауының аралы-ғында) бастау алып, оңт. қазақстан обл. отырар ауд. талапты а. маңында сырдария өз-не құяды. басты

салалары ақсу, бадам, қабылсай, жабағылысу, бо-ралдай. жоғ. ағысы терең таулы аңғармен, орта және төм. ағыстарында жазықпен ағады. төм. ағысының жайылмасы 1,5 – 2,0 км шамасында, өзен арнасы-ның ені 40 – 50 м-дей болады. алабында 11 шағын бөген және 3 сЭс салынған. негізінен көктемгі ері-ген қар және жаңбыр суларымен толығады. жылдық орташа су ағымының мөлш. 40,2 м3/с-қа жетеді. суы егістік, бау-бақша, шабындық суғаруға пайдаланы-лады. тікелей а. өз-нен 37 канал бастау алады. ең ірісі – арыс-түркістан каналы (су ағымының мөлш. 13,4 м3/с). өзен суы тұщы, минералд. 200 – 400 мг/л-ден 400 – 500 мг/л-ге дейін өзгереді.АРЫС АУДАНЫ – оңт. қазақстан обл-ның орт. бө-лігінде орналасқан әкімш. бөлініс. жер аум. 6,3 мың км2. тұрғыны 67,1 мың адам, орташа тығызд. 1 км2-ге 10,6 адамнан келеді (2010). а. а. 30 елді мекен 1 қала-лық, 6 ауылдық округке біріктірілген. аудан орт. – арыс қ. сырдария өз-нің батыс жағалауын шардара

даласы, қарақтау тауы, қызылқұм құмды шөлі алып жатыр. қызылқұм өңірінде малға жайлы көптеген қыстаулар (жиделі, жосалы, т.б.), суы тұщы құдық-тар (талды, ошақбай, есенгелді, кепелі, т.б.), сырда-рия жайылмасында шағын көлдер (көккөл, ащыкөл, жыңғылшығанақ, байырқұм, т.б.) көптеп кездеседі. климаты континенттік. қаңтар айындағы жылдық орташа темп-ра –3 – 4°с, шілдеде 27 – 28°с. жауын-шашынның мөлш. 250 – 300 мм. аудан жерінен сыр-дария, арыс өзендері, арыс каналы ағып өтеді. орт-нда суы тұзды тұздықдүме көлі бар. қамыс, құрақ және шілікті тоғайында аңдар, құстар мекендейді. байырқұм – арыс ойпаң жерлерінен минералды су көзі барланған. жері сұр топырақты. Эфемерлі өсімдіктер жусан, боз жусан, баялыш, күйреуік, мия, сырдарияның жағалауында сирек тоғай, бұта-лар, құрақ өседі. жануарлардан қасқыр, түлкі, құм қояны, кірпі, сарышұнақ, қосаяқ, бауырымен жор- ғалаушылар кездеседі. ірі елді мекендері: арыс қ., задария, ақдала, монтайтас, байырқұм, дәрмене, арыс өзені

өлеңті өзенінің жағалауы

жонды белестер

108

жиделі. а. ш. өндірісінің негізгі бағыты ет өндіру, сүт өндіру, мақта, көкөніс, бақша дақылдары. аудан жері арқылы орынбор – ташкент, арыс – шым-кент – алматы т. ж., арыс – шардара автомоб. жол-дары өтеді.АРЫС ЖЕЛІ – оңт. қазақстан обл. арыс ауд. же- ріндегі, арыс өз. аңғарымен соғатын құрғақ, ұйт- қымалы ауа ағысы. жел талас алатауының батыс сілемдерінен шығатын суық ауа мен жазық жердің жылы ауасының араласуынан пайда болады. жыл бойы соғады. жаз кездерінде а. ж. шаңды дауыл тү-рінде байқалады.АРЫСқҰМ – тұран ойпатының солт-ндегі құмды алқап. бетпақдала шөлінің оңт.-шығысындағы арыс көлінің қазаншұңқырында орналасқан. абс. биікт. 170 м. солт.-батыстан оңт.-шығысқа қарай ұз. 80 км-ге созылып жатыр, енді жері 55 км. негізінен бұта-лар, ал жер асты суы таяу жатқан жерлерде селдір шалғын өседі.АРЫСқҰМ МҰНАЙ-ГАЗКОНДЕНСАТ КЕНІ, қызылорда обл-ның жосалы т. ж. ст-нан солт-ке қарай 120 км жерде. 1985 ж. ашылған. кен шоғы- ры төм. бор жыныстарында түзілген. өнімді қабат 928 м тереңдікте, тектоник. тұрғыдан оқшау орна-ласқан. жалпы қалыңд. 20 м шамасында, тиімді қа-лыңд. 12 – 15 м, мұнай сіңірілген қалыңд. 3,2 – 12,6 м. кен әлсіз цементтелген гравилиттен, құмнан, құмтастан, алевролиттен тұрады. бастапқы қабат қысымы 10,49 мпа, темп-расы 44°с болған. газдық фактор 39,7 м3/т. ұңғыманың тәуліктік өнімділігі: мұнай бойынша 60,9 м3, газ 69,62 мың м3. кеннің мұ-найы жеңіл (0,854 г/см3), құрамында күкірт (0,46%), парафин (9,7 – 27,2%), шайыр (16,65%) бар. газ негі-зінен метаннан (93,86%) тұрады. газдағы конденсат мөлш. 9,4 – 15,2 г/м3, оның тығызд. 0,738 – 788 г/м3.АРЫСТАНДЫ – оңт. қазақстан обл. бәйдібек ауд-ндағы өзен. сырдария алабындағы шаян өз-нің оң саласы. ұз. 108 км, су жиналатын алабы 423 км2. қаратаудың солт.-батыс беткейінен басталады. бас жағында арнасы тар әрі тік жарлы болып келеді. таудан шыға берістегі орташа су ағымының мөлш. 0,64 м3/с-қа жетеді. қар, жаңбыр және жер асты су-ларымен толығады. суы желтоқсанның аяғында қатып, наурыздың басында ериді. суы егін суғаруға пайдаланылады. а. өз-нің аңғарын бойлай, батысқа қарай арыстанды – қарабас желі соғады.АРЫСТАНДЫ – қАРАБАС ЖЕЛІ – оңт. қазақстан обл. бәйдібек, ордабасы аудандары және түркістан қалалық әкімдігі аумағында байқалатын табиғат құ-былысы. қаратаудан бастау алатын арыстанды өз-нің аңғарын бойлай соғады. қаратаудың батыс және шы-ғыс биік жоталары аралығындағы тар асудың әсерінен үдеп, атмосфераның өзімен бағыттас ауа ағынымен қосылған кезде күшейе түседі. жылдамдығы 25 м/с-қа жетеді. жел солтүстіктегі құмды өңірден соққан кезде қара құйынды болып басталады. «қарабас желі» деп аталуы да сол құбылысқа байланысты. жел арыстан-ды өзені алабының климатына әсерін тигізеді: қыста ауа райы күрт суиды, жазда аңызақты қуаңшылық қалыптасып, апталап соғады.АРЫС-ТҮРКІСТАН КАНАЛЫ, оңт. қазақстан обл. ордабасы ауд-ндағы канал. 1967 ж. пайдалануға берілген. жалпы ұз. 200 км. канал екі – арыс және түркістан тармағынан тұрады. арыс тармағы арыс

өз-ндегі қарааспан су бөгетінен басталып, бөген бөгеніне құяды. ұз. 60 км. секундына 15 м3-ге жуық су өткізеді. түркістан тармағы бөген бөгенінен бас-талады. ұз. 140 км-ге жуық. түркістан қ-ның, оты-рар, ордабасы аудандарының 57 мың га-дан астам жерін суландырады.АРЫСТЫСАЙ – ақтөбе обл. байғанин және шалқар аудандарының аралығындағы өзен. шалқар алабында орналасқан. ұз. 45 км. шағырай үстіртінен бастау алады. өзен сәл ирелең, аңғары кеңдеу кел-ген. өзен суы сұлтанқазған көліне құяды. көктемгі еріген қар және жер асты суларымен толығады. суы жазда тартылып қалады. төм. аңғары тегіс жазық, тақыр келген.АСА – жамбыл обл. талас, сарысу, жамбыл ау- дандарының жерімен өтетін өзен, таластың сол сала-сы. ұз. 253 км, су жиналатын алабы 6670 км2. а. қа-ратаудың оңт.-шығыс беткейінен басталатын теріс және күркіреу өзендерінің қосылуынан құралады. арнасы жоғ. ағысында тар, тік жарлы, орта ағысында билікөл, ақкөл көлдері арқылы ағып өтеді. кей жыл-дары талас өз-не құяр жерінде құмға сіңіп кетеді. жылдық орташа су ағымы 10,4 м3/с. желтоқсанның басында суы қатып, ақпанның аяғында ериді. а. өз-нің қызылша плантациялары мен бау-бақша, егінді суғаруда маңызы зор.АСАР ГАЗ-МҰНАЙ КЕНІ – маңғыстау обл. ақтау қ-нан оңт.-шығысқа қарай 55 км жерде орналасқан. кен орны 1969 ж. ашылды. ол солт.-батыс бағытта созылған, тектоник. бұзылыс арқылы оқшауланған асимметриялық брахиантиклинальдық иілімді алып жатыр. көлбеу жазықтықтағы өлшемдері 7×2,5 км. юра шөгінділерінде орналасқан өнімді қабаттары құмтас пен алевролиттен тұрады. орта юра жүйесі-нің қимасында 9 өнімді қабат бар, оларда 16 кен шо-ғыры анықталған. олар жарылымдармен, сұйықтық және газ өткізбейтін қабаттармен оқшауланған. кол-лекторлардың кеуект. 18 – 21%, өткізгіштігі 0,009 – 0,046 мкм2, тиімді қалыңд. 2,5 – 36 м. бастапқы қабат қысымы 15,99 – 22,9 мпа, темп-расы 70 – 90°с, ұң-ғыманың тәуліктік мұнай өнімд. 4 – 104 м3. мұнай-дың менш. салм. 0,857 – 0,905 г/см3, шайыры 12,6 – 23,9%, парафині 18,8 – 22,6%, күкірті аз. газдың құ-рамындағы метан 75 – 80%, ауыр көмірсутектер 11 – 20%, азот 4,24 – 8,08%, көмірқышқыл газы 0,17%. кен орнынан 1973 жылдан мұнай мен газ өндіріледі.АСА – ТАЛАС АРТЕЗИАН АЛАБЫ – жамбыл обл-ның оңт-ндегі аса мен талас өзендерінің ара-лығындағы жер асты суы бар өңір. жалпы аум. 6,5 мың км2. арыны күшті артезиан сулары палео-ген-неоген жыныстарында 100 – 200 м тереңдікте кездеседі. өзеннің жоғ. саласында бұл жыныстар-дың суы тұщы (минералд. 0,5 – 1 г/л), төменде ащы (минералд. 3 – 5 г/л) болады. қалыңд. 10 – 98 м антропоген жүйесінің сулы қабаттарындағы грунт сулары негізінен тұщы (0,5 – 1 г/л), өзеннің төм. са-лаларында олардың минералд. 7 – 12, ал кей жерле-рінде 20 – 30 г/л. палеоген-неоген қабаттарынан өте-тін ұңғыма тәулігіне 40 – 1500 м3, антропоген қабат-тарынан – 300 – 7000 м3 су береді. бұл арада бұлақтар көп, тәуліктік өнімі 1000 – 50000 м3. бұл алаптағы жер асты суының жалпы қоры 19 млрд. м3.АСАУБАЛЫқ – ақмола обл. қорғалжын ауд-ндағы тұщы көл. теңіз көлінің шығысында 5 – 7 км жерде,

Арыс

109

Астанатеңіз деңгейінен 305 м биіктікте орналасқан. аум. 13,3 км2. ұз. 4,7 км, енді жері 3,7 км. көлден нұра өз. ағып өтеді. сондықтан көлдің деңгейі өзен суы-ның мөлшеріне байланысты. суы қарашаның 1-жартысында қатып, сәуірдің 2-онкүндігінде ериді. батыс жағалауы қамысты, шалғынды болып келеді. көлде мөңке, оңғақ, лақа, торта, алабұға, шортан, ақ қайран, т.б. өседі. қоқиқаз, қаз, үйрек, т.б. су құстары мекендейді.АСБҰРШАқ – бұршақтар тұқымдасына жататын бір жылдық немесе көп жылдық өсімдіктер. а. кө-көніс дақыл ретінде 18 ғ-дан кеңінен белгілі. қазір дүние жүзінде 6 – 7 түрі бар. қазақстанда егістік және далалық а. өсіріледі. а. суыққа төзімді, са-бағы шөптесін, төрт қырлы, жайылмалы немесе тік бұтақты болып келеді, биікт. 15 – 250 см. жапырағы күрделі, қос тілімді. тамыр жүйесі – тік шашақты. өздігінен тозаңданады, гүлдері ақ немесе күлгін түсті, жапырақ қолтықшасында орналасады. тұ-қымы ірі, өнгіштігін 5 – 6 жылға дейін сақтайды. жемісі – бұршақ. жемісінің құрамында 20% құрғақ зат (белок, клетчатка, көмір қышқылы, күл, т.б.) бар. сондай-ақ в1, в2, Р, с, витаминдері, фоли қыш-қылы, биотин және токоферол да кездеседі. жемісі көктей, өңделген (консервіленген, мұздатылған) түрде пайдаланылады. АСқАРА – қарағанды обл. қарқаралы ауд. бай- қожа өз-нің оң жағалауында, жаңадауыл а-ның солт.-шығыс жағында 18 км жерде орналасқан тау. ең биік жері 851 км. солт.-шығыстан оңт.-батысқа қарай 40 км-ге созылып жатыр, ені 2 – 3 км. шығыс беткейі тік, батысы жайпақ, жыртылған. Элювийлі-делювийлі шөгінділермен жабылған тас көмір гра-нитоидтарынан түзілген. таудың қызғылт қоңыр то-пырағында тобылғы, бетеге, қара сұлы тәрізді дала шөптері өседі, қараған қопалары кездеседі. АСМАНТАЙ-МАТАЙ – үстірттің солт. шетіндегі сор. ақтөбе обл. байғанин ауд. жерінде орналасқан. аум. 650 км2. батыстан шығысқа қарай 52 км-ге со-зылып жатыр. ені 17 км, сордың сазды-әктасты то-пырағында жусан, сораң, т.б. өсімдіктер өседі.АСПАРА – жамбыл обл. шу алабындағы қорағаты өз-нің оң саласы. қырғыз алатауының солт. бет-кейіндегі мұздықтан (3940 м) бастау алады. негізгі салалары: мақанды, игермен, аршалы. ұз. 109 км, су жиналатын алабы 1210 км2. а. жоғ. ағысында бірде кеңіп, бірде тарылып отыратын тау шатқалдарымен ағады. төм. ағысындағы аңғары кеңейіп жазыққа ай-налады. алабында шағын 5 көл бар. жылдық орташа су ағымының көл. 103,14 млн. м3 (3,27 м3/с). суы егін суғаруға пайдаланылады.АСПАРА (Chesneуa) – бұршақтар тұқымдасына жататын шөптесін өсімдіктер. батыс тянь-шаньда қиыршықтасты, саз балшықты тау беткейлерінде кездеседі. қазақстанда 3 түрі: ү ш қ ұ л а қ а-сы (C. ternata), б о р и с о в а а-сы (C. borіsovae), ж о ң ғ а р а-сы (C. dchungarіca) бар. олар жетісу (жоңғар) ала-тауының оңт.-батысындағы моншасай шатқалында, қызылауыз маңайы мен шолақ тауының шөлді жер-лерінде, жартасты беткейлерінде, жыралар бойында өседі. биікт. 8 – 15 см, ақжібек түсті, сабағы қысқа болады. домалақша келген ұзынсағақты, түкті 3 – 4 жұптан тұрады. жапырақтарының жоғ. шеті ойма немесе дөңгелек келеді. мамыр айында гүлдеп, шіл-

деде жеміс береді. сопақша жеміс бұршағының ұз. 6 – 9 см. а. өте сирек кездесетін өсімдік түрі бол-ғандықтан қорғауға алынып, қазақстанның «қызыл кітабына» енгізілген.АССЕКЕ-АУДАН ОЙЫСЫ – үстірттің оңт-ндегі ойыс. қазақстан жеріне тек қиыр батыс шеті ғана енеді. неоген жүйесінің миоцен дәуіріндегі мергель-ді жыныстардан түзілген. табаны теңіз деңгейінен 29 м биіктікте орналасқан. ойыстың құнарлылығы

нашар сұрғылт топырағында бұйырғын, жусан, т.б. өсімдіктер өседі.АССҮТТІГЕН ( Lactuca) – күрделігүлділер тұқым-дасына жататын бір, екі және көп жылдық өсім- діктер туысы; сирек жартылай бұта түрінде де кез-деседі. қазақстанның барлық аймақтарында өсетін 8 түрі (алтай а-і, бұйра а., егістік а-і, жабайы а., құ-лақты а., сібір а-і, тамаша а. және татар а-і) бар. а. – биікт. 30 – 120 см болатын өсімдік. сабағы дара, жапырағы кезектесіп орналасқан. сары, көк не қызғылт түсті гүлдері шашақты гүлшоғырына топтасқан. тұқымы ұзынша болып келеді. мамыр – шілдеде гүлдеп, маусым – қыркүйекте жемісі піседі. жапырағының құрамында көптеген витаминдер болғандықтан а. тамаққа пайдаланылады.АСТАНА – қазақстан Республикасының астанасы. тұрғыны 684 мың адам (2010). қала есіл өз-нің оң жағасында жазық жерде орналасқан. қаңтар айы-ның орташа темп-расы 17–19ºс, шілдеде 19–20ºс, абс. төм. темп-ра 52ºс, ал абс. жоғары темп-ра 42ºс.

аспара өзені

ассеке-аудан ойысы

110

жауын-шашынның жылдық мөлш. 280–300 мм. оның басым бөлігі жылдың жылы мезгілінде түседі (наурыз – қыркүйек). жылына орта есеппен 50–55 күндей қуаңшылық байқалады. қыс айларының 30–40 күні бұрқасын болып тұрады, 140–160 күн бойы қалыңд. 20–30 см қар жатады. сарыарқа қазақтары есіл өз-нің қазіргі а. қ. орналасқан, көшкен ел ат-тылы-жаяу өте беретін тайыздау тұсын ежелден қараөткел деп атаған. ақмола атауы 13–14 ғ-ларда тұрғызылған ақ күмбезді бейітке байланысты ту-ған (қ. ақмола). а. қ-ның негізі 1830 ж. қаланды. алғашында ақмола әскери бекінісі атанған елді мекенге 1862 ж. қала мәртебесі берілді. 1863 ж. ақмола округ, 1868 ж. уезд орталығына айналды. орта азия, сібір, орал өңірлерін жалғастыратын керуен жолында орналасқан ақмола жедел дамып, қазақ даласындағы ірі әкімшілік, сауда, шаруашы-лық, мәдени орталыққа айналды. 1914 ж. қалада 3 кірпіш, 4 май өңдеу, 2 тері илеу, 2 сабын қайнату, 2 тон тігу, 1 сыра қайнату зауыттары, қасапхана, 20 шеберхана жұмыс істеді. мәдени-ағарту орындары-нан 1 реалдық, 3 жалпы білім беретін уч-ще, а.ш. мектебі, медресе, 2 кітапхана болды. қала тұрғын-дарының саны 15 мыңға жетті (1914).кеңес дәуірінде ақмоланың халқы тез қарқынмен өсті (1930 ж. – 36,1; 1939 ж. – 33,2; 1945 ж. – 80,5; 1959 ж. – 99,0; 1970 ж. – 180,0; 1979 ж. – 232,0; 1989 ж. – 277,0 мың), оның орт. қазақстанның қоғамдық-саяси, экон. және мәдени өміріндегі алатын орны артты. 1928 – 30 ж. округтің, 1930 – 39 ж. ауданның, ал 1939 ж. 14 қазанда ақмола обл- ның әкімш. орт. болды. 1929 жылдың қара- шасында қалаға алғашқы поезд келді. бурабай – ақмола (1929), ақмола – қарталы (1940), ақмола – павлодар (1952) т.ж-ның іске қосылуы а-ны еліміздің солт. және орт. өңіріндегі ірі көлік тора-бына айналдырды. қалада а.ш. өнімдерін өңдеудің дәстүрлі тәсілдері жетілдіріліп, жеңіл өнеркәсіп орындарының саны ұлғайды. соғыс жылдарында Ресейден көшіріп әкелінген мелитополь станок жасау з-тының негізінде респ-дағы а.ш. маши- наларын жасау өнеркәсібінің тұңғышы – «қа- зақауылмаш» кәсіпорны іске қосылды. өнеркәсіптің басқа да жаңа салалары пайда болды. қалада сәу-летті құрылыстар салына бастады (қ. жастар са-райы, салтанатты рәсім үйі). 2-дүниежүз. соғыс жылдарында (1941 – 45) а. қ. мен ақмола обл-ның өндірген өнімінің көлемі республика бойынша өндірілген өнімнің орташа көрсеткішінен 2 есе-ге жуық артық болды. соғыстан кейінгі алғашқы жылдары шаруашылықтың жаңа түрлері игеріліп, «қазақауылмаштың» қуаты арттырылды, вагон жа- сау з-ты пайдалануға берілді. 1950 ж. қалада 58 өнеркәсіп кәсіпорны жұмыс істеді.қазақстандағы тың және тыңайған жерлерді иге-ру кезінде ақмола обл-мен бірге а. қ. да елеулі өзгерістерге ұшырады. 1954 ж. 5 наурызында а-ға тың игерушілер тиелген алғашқы эшелон ке-ліп тоқтады. а. кәсіпорындары а.ш. тех-сын, құ-рылыс материалдарын шығаруды кеңейте түсті. 1960 ж. 26 желтоқсанда тың өлкесі құрылып, а. о-ның орталығы болды. қала Целиноград болып өзгертілді (1961 ж. 20 наурыз). 1958 ж. қаладағы алғашқы жоғары оқу орны – а.ш. ин-ты (қазіргі

с.сейфуллин атынд. агр. ун-т) ашылды. 1962 ж. пед. (Л.н.гумилев атынд. еуразия ун-ті), мед. (1964), инж.-құрылыс (1964) ин-ттары студенттер қабылдады. 1960 – 80 ж. қалада 30 жобалау және ғыл.-зерт. ин-ттары ашылды. 1965 ж. тың өлкесі таратылып, қала қайта құрылған Целиноград обл-ның орт. болды. 1960 – 90 ж. қалада машина жа-сау, металл өңдеу, энергетика, жеңіл және тамақ өнеркәсібі, сауда, құрылыс салалары өркен жайды. топырақты қорғау және эрозияға қарсы қолданыла-тын тех. мен машиналар шығару жедел қарқынмен өсті. 1992 ж. қала мен облыста өндірілген өнімдер 29 шет елдерге шығарылды. 1994 ж. 6 маусымда қалаға ежелгі ақмола аты қайтарылды. қР-ның жоғ. кеңесі (1994 ж. 6 шілде, 106-қаулысы) және министрлер кабинеті (1996 ж. 6 шілде) қР-ның астанасын алматыдан ақмолаға көшіру тура-лы қаулылар қабылдады. оған себеп ақмоланың респ-ның кіндігінде геосаяси тұрғыдан тиімді ор- наласуы, қаланың елеулі өнеркәсіптік әлуеті, құ-рылыс индустриясын одан әрі дамытуға қажетті базаның болуы, ірі тасымал торабына орнала- суы әрі қажетті көлік және телекоммуник. инфра- құрылымның болуы, жоғары білікті мамандар әл- уеті, жеке меншік секторды және кәсіпкерлікті да-мыту үшін мүмкіндіктердің молдығы, аймақтағы саяси және әлеум. тұрақтылық, қаланы дамытуға қажетті бос жерлердің жеткіліктігі сияқты фак-торлар еді. қР президентінің жарлығымен арнайы ақмола экон. аймағы (ааЭа) құрылды (1996 ж. 9 қазан). а. аЭа-ның жұмыс істеуіне байланысты ішкі-сыртқы экон. қызмет жүйесі дами түсті. 1997 ж. 20 қазанда н.ә.назарбаев «ақмола қаласын қа- зақстан Республикасының астанасы деп жариялау туралы» жарлыққа қол қойды. 1998 ж. 6 мамырда

астана қаласы

Астана

111

Астанаелбасының жарлығымен қР-ның астанасы – ас- тана қ. болып аталды, ал 20 мамырда «қазақстан Республикасы астанасының мәртебесі туралы» қР-ның заңы қабылданды. осы жылғы 10 маусымда тәуелсіз қазақстанның жаңа астанасының салта-натты ашылу рәсімі болып өтті. юнеско-ның шешімі бойынша қазақстан ас-танасына медаль тапсырылып, «бейбітшілік қаласы» деген жоғары атақ берілді. қазақстанның жаңа астанасының халықар. тұсаукесер тойы 1998 жылдың 10 маусымында болды. бұл кезде а. қ-ның тұрғыны 319 мың адам, ал қаланың аум. 258 км2 болған.екі жылға жетер-жетпес уақыт ішінде әкімш. ғимараттарына қайта жөндеу жұмыстары жүргі-зілді. мемл. қызметкерлерге арнап жедел түрде 3200 жаңа пәтер салынды. қалаға мемл. аппараттың қызметкерлері, архитекторлар (сәулетшілер), құры- лысшылар, еліміздің барлық аймақтарынан қажетті салалардың мамандары көшіп келді. 1995 ж. «жаңа астана» атты арнайы қор құрылды. ол жаңа ел ордасының құрылысын қаржыландыру және тұрғын үйлер мен мемл. ғимараттарды салумен айналыс-ты. 1996 ж. мемлекеттің жетекшілігімен қосымша қаржыны ұйымдастыру мақсатында қалада арнайы экон. аймақ құрылды. жиналған қаражаттың басым бөлігі қаладағы құрылысқа жіберілді. шетелдік ин-весторлардан пайызсыз несие алынды. мемл. бас-шысы н.ә.назарбаевтың көмегімен 200 млн. дол-лар қайтарымсыз инвестиция тартылды. жаңа ел ордасының құрылысына сауд арабиясы, біріккен араб әмірлігі, кувейт, катар және ақш мемлекет-тері көмек берді.ел ордасы а. қ-на көшірілген алғашқы жылы ел президентінің бастамасымен қаланың халықар. эскиз-идея байқауы жарияланды. елбасының үн- деуін дүние жүзінің әйгілі сәулетшілері қолдады. байқаудың жеңімпазы болып жапон архитекторы кисе курокава атанды. архитектордың ұсынысы

негізінде қаланың 2030 жылға арналған басты даму жобасы жасалды. жапония мен қазақстан сәулетшілерінен басқа астананың келешек келбетін тұрғызуда германия, англия, болгария, швейцария, шығыс елдері, т.б.мемлекеттердің мамандары тар-тылды. алғашқы аса ірі архитек.-көркемдік компо-зиция болып «астана-бәйтерек» монумент-обелис-кі салынды. оның биікт. 97 м болды. астананың панорамалық көрінісін тамашалайтын алаңы бар бұл бірегей монумент терең ойдан шыққан құрылғы

болды. есіл өз-нің сол жағалауында қазақстан Республикасы президентінің резиденциясы – ақ- орда, парламенттің сенат және мәжіліс, үкімет, «қазмұнайгаз» ұлттық компаниясының, т.б. ми-нистрліктер мен ведомстволардың ғимараттары бой көтерді. қалада көптеген фонтандар мен кең аллеялар салынып, қаланы қоршай жасыл бел- дем жүргізілді. көліктік инфрақұрылымды қалып- тастыруға көп көңіл бөлінді. есіл өз. арқылы бір-неше көпір салынды. сауда және бизнес тез да-мыды. алматыдан а-ға шет елдердің елшіліктері көшіп келді. ел ордасы а-ға көшіп келгеннен бері жалпы білім беретін көптеген мектептер мен кә-сіптік-тех. уч-щелер және колледждер салынды. мемл. емес мектептер саны өсті. қазіргі кезде а. қ-нда жалпы білім беретін 85 мектеп, оның ішінде қазақ-түрік лицейі жұмыс істейді. сондай-ақ кол-ледждер мен кәсіптік-тех. мектептер 27-ден 33-ке дейін ұлғайды. мектепке дейінгі мекемелер саны 2010 ж. 178-ге дейін жетіп, оларда 19 мыңға жуық балалар тәрбиеленді. а. қ-нда осы оқу жылының басында 13 жоғары оқу орны тіркелген. онда 41 мыңға жуық студент оқиды. Республикаға жоғары дәрежелі мамандар дайындайтын Л.н.гумилев атынд. еуразия ұлттық ун-ті жетекші орт. болып саналады. ун-т елбасы н.ә.назарбаевтың баста- масымен ашылды. тарих музейі, бұқаралық кітап- хана және органдық музыка аспаптарымен жаб- дықталған концерт залы бір шаңырақ астына бі-ріктірілген президенттік мәдени орт-тың орны ерекше. а. қ-ның көрікті жерлерінің бірі болып бүкіл қазақстанды қамтитын экспонаттық макеттер-мен көрініс тапқан этномемориалдық «атамекен» саябағын атауға болады. 2003 ж. а-да дүниежүз. және дәстүрлі діндер жетекшілерінің 1-съезі болып өтті. онда кең ауқымды конфессияаралық диалог (сұхбат) өткізілді. 2006 ж. бейбітшілік және келісім сарайы пайдалануға берілді. осы жылы сарайда дүниежүз. және дәстүрлі діндер жетекшілерінің 2-съезі өтті.денсаулық сақтау жүйесі бойынша 117 шағын амбулаторлық емхана ірілендірілді, соңғы 3 жыл ішінде қалада 10 емдеу мекемесі салынды. 2001 жылдан бері бұрынғы кеңес одағы аумағында жабдықталуы жөнінен өзіне теңдесі жоқ клиник. аурухана жұмыс істеп келеді. барлық мамандықтар бойынша дәрігерлердің саны 2010 жылдың со-ңында 5,5 мыңға жетті. бұл 2006 жылмен са-

астана қаласының көрінісі

астанадағы цирк ғимараты

112

Астаналыстырғанда 1,5 есеге өскені байқалады. күніне қаладағы «нейрохирургия» ғыл.-зерт. орт-нда өте күрделі 10-нан астам, ұлттық ғыд.-мед. орт-нда 20, «травматология» ғыл.-зерт. орт-нда 20-дан астам операциялар жасалынады. ел ордасы болғаннан бері а-да халықар. стандартқа сай «халықаралық әуежай» салынды. ол тәулігіне 50-ден астам ұшақ қабылдап, сапарға шығарып салып отырады. 2010 ж. желтоқсан айында қалада обсе саммитті өтті. қонақтарға а. қ-ндағы 150 қонақ үйдің 68-і қызмет көрсетті. өңдеу өнер- кәсібінің өнімі 2009 жылмен салыстырғанда 18,4%-ға өсті. 2009 жылмен салыстырғанда жалпы жүк тасымалдау және бөлшек саудадағы тауар айна-лымы 13,9%-ға өсті. ал негізгі капиталға жұмсал- ған инвестиция 23 млрд. теңгеге жетті. жас қа-ланың құрылыс секторы да дамуда. тек соңғы 3 жылда (2008–10) қалада аум. 4 млн. шаршы м бола-тын тұрғын үйлер салынды. а-ның 12 жылдығына орай қалада «шабыт» шығарм. сарайы, назарбаев ун-ті, сондай-ақ қысқы азия ойындарына арналып «алау» атты жабық коньки тебу стадионы, респ. ве-лотрек, «барыс» спорт кешені, т.б. салынды. 2010 ж. қаланың әлеум. саласына қала бюджетінің 40%-ы бөлінді (31 млрд. теңге). теміржолшылар сарайы қайтадан жөнделіп қана қойған жоқ, сонымен бірге тех. қызмет көрсету бөлмелері салынды. нәтижесінде онда к.бәйсейі- това атынд. опера және балет театры орналас-ты. сонымен қатар ел ордасының басқа екі теат-ры – м.горький атынд. орыс драма театры және қ.қуанышбаев атынд. қазақ муз. драма театры қайта жөндеуден өтті. жаңа «атамекен. қазақстан карта-сы», «бәйтерек» және «думан» ойын-сауық кешен-дері, ислам мәдени орт., т.б. ғимараттар бой көтерді. астана қ-ның 2010 ж. жалпы аймақтық өнім көл. 1 трлн. 797 млрд. теңгені құрады. бұл респ. көрсеткіштің 8,3%-ы. оның ішінде өнеркәсіп өнімінің көл. 111,3 млрд. теңге болса, а.ш. өнімі 1,3 млрд. теңге болды. 2006–10 ж. аралығында қаланың өнеркәсіп өнімінің көл. 1,4 есеге өскен. қаланың негізгі капиталына 2010 ж. 397 теңге инвестиция жұмсалып, бөлшек сауда айналымының көлемі 277,7 млрд. теңгеге жетті. АСТАНА БӨГЕНІ, в я ч е с л а в б ө г е н і , есіл өз-нің жоғ. ағысында. ақмола обл. аршалы ауд-нда 1968 ж. салынған. аум. 61 км2, ұз. 11 км, ені 5,4 км, орташа тереңд. 6,8 м (ең терең жері 25 м), суының мөлш. 419 млн. м3. солт. жағасы тік жарлы, су ке-мері түпкі жыныстарға тіреледі, оңт. жағасы жа-зық, саз балшықты. қарашада суы қатып, сәуірдің ортасында ериді. бөген есіл, мойылды өзендері-нің, қар және жауын-шашын суларымен толығады. деңгейінің жылдық ауытқуы 4 м. суы тұщы, мине-ралд. 0,22 – 1,02 г/л аралығында өзгереді. а. б-нде сібір тортасы, тарақ балық, шортан, алабұға, табан балық, сазан, т.б. түрлері бар. бөген суы ақмола обл-ның өндіріс орындары мен шаруашылықтарын сумен қамтамасыз етеді. АСТРА, қ а ш қ а р г ү л (Aster) – күрделігүлділер тұ- қымдасына жататын бір және көп жылдық шөптесін өсімдіктер. негізінен солт. америкада өсетін 250 (кейбір мәліметтерде 500-дей) түрі белгілі. а-лар бау-бақшаларда, гүлзарларда, саябақтарда өсіріледі.

қазақстанда а-ның 8 түрі: (алтай а-сы, альпі а-сы, америка а-сы, кермекжапырақты а., попов а-сы, шөлдала а-сы, бурыл а., талорман а-сы) бар. ең көп кездесетіні – а л т а й а-сы (A. altaіcus). оның биікт. 10 – 60 см-дей. тік бұтақты сабағының сыртын түк басқан. отырмалы жапырағы ұзынша келеді. гүлі ақ-шыл көк түсті, ол көп гүлді себет гүлшоғырына топ-талған. а-лардың бір жылдық түрлері тұқымынан, ал көп жылдық түрлері өсімді (вегетативтік) жол- мен көбейеді. шілде – тамыз айларында гүлдеп, та-мыз – қыркүйекте жеміс береді. тұқымының ұз. 2 – 3 мм, сырты түкті болады. а-ның бір ерекшелігі – қара күзге дейін гүлдей береді, суыққа төзімді. а-лардың гүлдері түрлі түсті әсем болғандықтан, олар қолдан көптеп өсіріледі.АСТРАХАН АУДАНЫ – ақмола обл-ның орт. бө-лігінде орналасқан әкімш. бөлініс. 1936 ж. құрылған. аум. 7,1 мың км2. тұрғыны 27,1 мың адам, орташа тығызд. 1 км2-ге 3,8 адамнан келеді (2010). аудан 16 ауылдық округке біріктірілген. аудан орт. – астра-ханка а. аудан сарыарқаның солт.-батысында орна-ласқан. жер бедері теңіз деңгейінен 100 – 300 м-ден аспайтын ұсақ төбелі-белесті жазық келеді. кен бай-лықтарынан алтын, табиғи құрылыс материалдары кездеседі. климаты тым континенттік, қысы ұзақ суық, жазы қоңыржай ыстық. орташа темп-расы қаңтарда – 18°с, шілдеде 20°с. жылдық жауын-ша-шынның орташа мөлш. 300 – 350 мм, көбіне жазда жауады. аудан жерін есіл, қалқұтан, т.б. өзендер суландырады. тұщы және ащы көлдері: ұзынкөл,

баршын, жалтыркөл, ортакөл, берсен, үштаған, шұңқыркөл, нарынбай, т.б. жер асты сулары 2 – 8 м тереңдікте кездеседі. есіл өз-нің оң жағалауы карбонатты, кей жері сортаңды қара топырақ, сол жағалауы карбонатты қара қоңыр топырақ болып келеді. тың игеру жылдары аудан жерінің көбі жыртылды. аудан жері селеу, қылқан селеу, бетеге, жусан, кермек, өлең, т.б. түрлі шөп өскен дала бел-деміне жатады. өзен жайылмаларында бидайық, арпабас, жауқияқ, айрауық, қамыс, түрлі шөп аралас шалғын өседі. жануарлардан қарсақ, дала суыры, ор қоян, ақ қоян, үлкен сарышұнақ, дала шақылдағы мен тышқаны, аламан, эверсманн атжалманы, сасық күзен, дала және кәдімгі тоқалтіс, жабайы шошқа, ондатр; су құстарынан қаз, үйрек, т.б. мекендейді. суларында мөңке, оңғақ, алабұға, торта, шортан, аққайран кездеседі. аудан жері арқылы астана – ат-

оңтүстік сібір темір жол магистралі

113

Атасу

ағады. а. ж. көшіп-қонуға ыңғайлы мал жайылымы болып табылады.АТАМЕКЕН – туған жер, өңір, өлке. түркі қауымына ортақ «ата» сөзімен қосылып, әуелде «ата қоныс» ұғымында қолданылған. кейін келе мәні кеңейіп, «ата-бабалар ғұмыр кешкен, олардың өз ұрпақтарына мәңгілікке қалдырған иелігі, ең қымбат мұрасы» деген ұғымды білдіреді. отан ұғымдарының бала-масына айналған а. еліміздің, мемлекеттілігіміздің негізі.АТАНСОР – ертіс алабындағы тұзды көл. солт. қазақстан обл. уәлиханов ауд-нда, атансор а-нан шығысқа қарай 3 км жерде, теңіз деңгейінен 221,2 м биіктікте орналасқан. аум. 26,7 км2, ұз. 7,7 км, ені 6,1 км жағалауының ұз. 27,2 км, су жинала-тын алабы 1160 км2. түбі кедір-бұдыр, шөгінділі. жа-ғалауы ашық, кей жерлері жарлауытты, құламалы. көлге батысынан атан өз. құяды. су жиналатын алабының 30%-ы жыртылған, қалған бөлігінде жу-сан, боз, бетеге өседі. алабы мал жайылымына пай-даланылады. АТАСУ – сарысу өз-нің сол саласы. қарағанды обл. жаңаарқа ауд. аумағымен ағады. ұз. 177 км, су жина-латын алабы 5920 км2. қызылту, ұзынжал (өзенжал) тауларындағы бұлақтардан бастау алып, сарысуға (ақтүбек а-нан төменіректе) құяды. негізгі сала-лары: былқылдақ, қарақоға, қарқымбай, исабек қарасуы, боранбай. қар суымен толысады. жазда ағыны тоқтап, қарасуларға бөлініп қалады. орташа жылдық су ағымы 0,66 м3/с. қаражал қ-ның тұсында а-ға қылыш бөгені салынған.АТАСУ КЕНДІ АУДАНЫ – қарағанды обл. жаңа-арқа ауд-ндағы темір-марганец, барит-полиметалл кендері орналасқан алқап. 60-қа жуық ірілі-ұсақты кендері бар. ірілері қаражал, қтай, жәйрем, үшқа-тын, жомарт, қамыс, керегетас, бестөбе, қылыш, аққұдық. олар девон және тас көмір кезеңдерінің жанартаутекті және терригенді-карбонатты жыныс-тарынан тұратын жайылма синклинорийінің бойын-да орналасқан. жалпы ұз. 140 км, ені 10 – 30 км. жеке кен орындары бойынша марганецті және темірлі кен қабаттарының саны 4 – 5-тен 10 – 13-ке дейін, қа-лыңд. 0,3 – 0,5 м-ден ондаған м-ге дейін жетеді. кен денелерінің қимасында минералдар концентраты орналасқан: ортасында негізінен пирит және халь-

басар – қарталы т. ж., астана – атбасар, астрахан- ка – макинск автомоб. жолдары өтеді.АСУТАУ, а з у т а у – марқакөл көлінің оңт-н бойлай орналасқан оңт. алтайдағы жота. шығыс қазақстан обл. күршім ауд. жерінде. ұз. 44 км, ені 22 км, ең биік жері 2384 м. төм. және орта девонның қышқыл шө-гінділерінен, жоғ. девонның габродиориті мен пермь граниттерінен түзілген. а. күмбез тәрізді, төбесінен суайрығы айқын байқалатын жота. климаты конти-ненттік, қысы қатаң да қарлы (қаңтар айының орташа темп-расы –26°с), жазы қоңыржай ылғалды (шілде айының орташа темп-расы 16°с). жылдық жауын-ша-шын мөлш. 600 – 700 мм. тік құлама болып келген солт. беткейі марқакөл көліне тіреліп жатыр. жота марқакөл қорығының құрамына енеді. солт. беткейі-нің шалғынды дала белдеуінде (1450 – 1600 м) әр түрлі

астық тұқымдас шалғындар, оңт. беткейінде далалық бетегелі-шалғынды шөптер өседі. таулы-тайгалы бел-деуде (1450 – 1900 м) балқарағайлы тоғайлар басым. белдеудің солт. беткейінің жоғ. бөлігін самырсынды және теректі тоғай қамтып жатыр. өзен аңғарларында шыршалы тоғайлар кездеседі. субальпілік белдеу (1900 – 2000 м) биік шалғынды шөптермен және аль-пілік шалғындармен көмкерілген. а-да дәрілік өсім-діктер (алтын тамыр, марал тамыры) көп өседі.АСУТӨР – күнгей алатауы жотасының орт. бөлі- гінде, қыземшек тауының оңт.-батысындағы асу. алматы обл. Райымбек ауд-нда орналасқан. абс. биікт. 3933 м. асудан салт атты адам өте алады. бау- райында шырша, арша, қарағай, т.б. бұталы өсім-діктер өседі. жануарлар дүниесінен сібір тауеш- кісі, тау арқары, т.б. мекендейді. АСЫ – алматы обл. еңбекшіқазақ ауд-ндағы өзен. шілік өз. алабында. ұз. 64 км, су жиналатын алабы 487 км2. бастауын қараш тауының баурайынан алып, қайрат а. тұсында шілік өз-не құяды. бақай және жамбас таулары аралығында, жағалауы тік шатқалды, жартасты келген. өзен суын асысаға, қайрат ауылда-рының шаруашылықтары пайдаланады.АСЫ ЖАЙЛАУЫ – іле алатауының шығыс сілемін-дегі биік таулы жайлау. алматы обл. еңбекшіқазақ ауд-ның жерінде орналасқан. солт-нде қараш және бақай тауларымен, оңт-нде сарытаумен шектелген. ұз. 15 – 17 км, ені 8 км. теңіз деңгейінен 2380 – 2410 м биіктікте. жайлаудың топырағы шұрайлы, шөбі шүйгін. мөлдір сулы асы өз. жайлаудың өн бойымен

асутау тауы

асы жайлауы

114

копирит шоғырланса, шет жағы галенит-сфалерит-баритпен қоршалған. темір-марганец және барит-по-лиметалл кентастарының бұлай орналасуы оларды кешенді игеруге мүмкіндік береді. ең ірі темір-мар-ганец кендері (батыс қаражал, үлкен қтай, шығыс қаражал, үшқатын-3) ашық әдіспен игеріледі. кен-тастарды байытудан алынған шикізат қазақстанның қара және түсті металлургия кәсіпорындарында өңделеді.АТАСУ МИНЕРАЛДЫ СУЫ – қарағанды обл. ата-су т. ж. ст-нан солт-ке қарай 50 км жерде орналасқан шипалы жер асты су көзі. сулы қабат 80 м-ден төмен тереңдіктегі девон кезеңінің жарықшақтанған құм-тастарынан түзілген. ұңғымадан шығатын судың тәуліктік мөлш. 200 м3-ден астам. судың минералд. 3,7 г/л, ол хлоридті-сульфатты натрийлі түрге жата-ды. құрамында стронций, бром, фтор, т.б. элемент-тер болғандықтан, бұл минералды су асқазан, ішек, бауыр ауруларын емдеуге шипалы. а. м. с. жергі-лікті тау-кен кәсіпорындарының емдеу-сауықтыру мекемелерінде пайдаланылады.АТБАСАР АРТЕЗИАН АЛАБЫ – ақмола обл-ның солт.-батысындағы (теңіз ойысында) арынды жер асты суы бар аймақ. тың және тыңайған жерлерді игеруге байланысты зерттелген (1954 – 60). арте-зиан алабы аум. 4 мың км2 болатын мульда тәрізді құрылымды алып жатыр. 50 – 150 м тереңдікте орналасқан сулы қабат девон, тас көмір кезеңінің құмтастары мен әктастарынан тұрады. кей жерлер-де су ұңғымадан фонтанша атқылайды. әр ұңғыма тәулігіне 100 – 1300 м3 су бере алады. су негізінен гидрокарбонат және хлорид құрамды, минералд. 1 г/л-ге, ал алаптың оңт-нде 3 г/л-ге дейін жетеді. а. а. а-ндағы жер асты суының жалпы қоры 10 – 12 млрд. м3 шамасында.АТБАСАР АУДАНЫ – ақмола обл-ның батысын-дағы әкімш. бөлініс. 1928 ж. құрылған. жер аум. 11,8 мың км2. тұрғыны 52,1 мың адам, орташа тығызд. 1 км2-ге 4,4 адамнан келеді (2010). аудан 15 ауылдық округке бөлінген. аудан орт. – атбасар қ. аудан же-рін көкшетау қыратының оңт. ұсақ шоқылы сілемі (абс. биікт. 450 м), төбелі-белесті атбасар жазығы мен теңіз жазығының солт. бөлігі алып жатыр. кли-маты тым континенттік, қысы ұзақ суық, жазы қо-ңыржай ыстық. орташа темп-расы қаңтарда 18°с, шілдеде 20°с. жауын-шашынның жылдық мөлшері солт-нде 300 – 400 мм, оңт-нде 250 – 300 мм. ауданда есіл, жабай, жыланды, терісаққан, қайрақты, шор-танбай өзендері және 12 тұщы көл бар. ауданның солт. бөлігі қара топырақты, оңт. бөлігі қара қоңыр

Атасутопырақты болып келеді. жерінің басым бөлігі жыр-тылған. өсімдіктерден дала белдеміне тән қызыл се-леу, қылқан селеу, бетеге, қоңырбас, бидайық, қияқ, айрауық, еркек шөп, кермек, түлкіқұйрық, арпабас, сұлыбас, жусан, бөрте жусан, иманжапырақ, қына, тобылғы өседі. өзен жайылмалары мен көл жаға-лауы түрлі шөп аралас шалғынды, қамысты болып келеді. жануарлардан қасқыр, түлкі, қарсақ, елік, ақ бөкен, суыр, қоян, сарышұнақ, шақылдақ, тышқан, атжалман, күзен, тоқалтіс, жабайы шошқа, ондатр кездеседі. көлдерінде су құстары – қаз, үйрек, т.б. мекендейді. суында мөңке, оңғақ, алабұға, торта, шортан, аққайран, т.б. балықтар өседі. аудан жері арқылы қарталы – арқалық – астана т. ж., астана – алматы автомоб. жолдары өтеді.АТБАСАР ЖАЗЫҒЫ – ақмола обл-ның солт.-ба- тысындағы эрозиялық-тектоник. жазық. атбасар ауд-нда орналасқан жазық солт-нде көкшетау қыра- тымен, оңт-нде теңіз жазығымен шектеседі. ендік

бағытта 320 км-ге, меридиандық бағытта 100 км-ге созылған. жазықтың кейбір тұстары таяз келген көл қазаншұңқырларымен, төбелер және сай-жыралар-мен тілімденген. климаты тым континенттік. қаңтар айының орташа темп-расы –18°с, шілдеде 19 – 21°с. жауын-шашынның жылдық орташа мөлш. 250 – 300 мм. жазық арқылы есіл өз. және оның салала-ры – қайрақты, жаман қайрақты, жыланды, жабай, аршалы, боқсық, қалқұтан, т.б. ұсақ өзендер ағады. сонымен қатар бірнеше таяз келген тұзды көлдер (қалмақкөл, салқынкөл, жаркөл, баршын, ұзынкөл, балықтыкөл, т.б.) кездеседі. жазықтың басым бөлі-гінде бетеге, боз, айрауық өседі. АТБАСАР ЗООЛОГИЯЛЫқ қОРЫқШАСЫ – ша-руашылыққа пайдалануға болатын табиғи аумақ. а. з. қ. 10 жылға арналып, 1976 ж. ақмола обл. атбасар ауд-нда құрылған. ауд. 75 мың га. қорықшада оны мекендеген аңшылық-кәсіптік жануарларға, ұя сала-тын құстарға түлеу, қыстауы кезінде, балықтардың уылдырық шашуына қамқорлық жасалған. негізгі жер бедері – жусан мен бетеге аралас бозды дала, қырат бөктерінің таулы-тасты бөлігі, сулы және сай-сала шалғындары. онда өсімдіктерден: қау, итсигек, теріскен, сондай-ақ қалың қараған мен тобылғы, т.б. өседі. қорықшаның жер бедері жануарлар үшін де

атбасар жазығы

аудандағы есіл өзені

115

Атырау

дың ішіндегі ең маңыздысы және жиі кездесетін тү- рі – ш а л ғ ы н д ы қ а. (Ph. pratensіs). оның биікт. 60 – 100 см. сабағы көп жапырақты болады. жапы-рағы түп жағында көп болғандықтан, шоғырлана өседі. гүлшоғыры – жалған масақ. масағы ұсақ, бір гүлді келеді. тұқымы – ұсақ ақшыл түсті, сопақша дән. маусым – шілде айларында гүлдейді. а. – қол-дан өсірілетін жоғ. өнімді, бағалы мал азығы. оның әр га-сынан 30 – 40 ц өнім алынады. ылғал жеткілік-ті болса, жылына екі рет оруға болады. а-тың топы-рақ тыңайту үшін де маңызы зор.АТЫЖЕК – қатутау жотасының шығысындағы тау. алматы обл. панфилов ауд-нда. абс. биікт. 1725 м (сарытөбе тауы). оңт.-батыстан солт.-шығысқа қа-рай 23 км-ге созылып жатыр, енді жері 15 км-дей. солт., солт.-шығыс беткейлері тіктеу келген, оңт. көлбеуленіп жазыққа ұласып кетеді. тау мезо-кай-нозойдың құмтас, мергель, әктас шөгінділерінен түзілген. далалық сипатты тауалды жазығында бұ-йырғын, жусан, күйреуік, тау беткейлерінде бұта, ши аралас астық тұқымдас шөптесіндер өседі. батыс бөктерінен көктерек өз. ағып өтеді.АТЫМТАЙШАҒЫЛ – ақсу өз. жағасындағы құм- ды алқап. алматы обл. ақсу ауд-нда. абс. биікт. 473 м. батыстан оңт.-шығысқа қарай 30 км-ге, оңт-тен солт-ке қарай 18 км-ге созылып жатыр. қырқалы төбешіктердің биікт. 2 – 20 м. жер асты сулары 1 – 3 м тереңдікте. құмында жусан, еркек шөп, теріскен, т.б. өсімдіктер бар. өзен жайылмасында қамыс, құ-рақ, сораң өсімдік өседі. көктемде, қыста мал жайы-лымдық. АТЫРАУ ОБЛЫСЫ – қазақстан Республикасының батысындағы әкімш.-аумақтық бөлініс. а. о. 1925 жылға дейін орал обл-ның, 1925 – 29 ж. бөкей губ-ның құрамында болып келді. 1929 ж. гурьев округі құрылды. 1930 ж. 17 желтоқсандағы қазоак мен халком кеңесінің қазақстанды аудандастыру жө- ніндегі қаулысына сәйкес бұрынғы есбол, жаман- қала, новобогат аудандары, теңіз ауданының бір бөлігі және гурьев қаласының негізінде гурьев ауд. құрылды. 1932 жылдың басында доссор ауд-

қолайлы. онда суыр, ор қоян, түлкі, қарсақ, қоныс аудару кезінде ақ бөкен де тіршілік етеді. құстардан қара және ақ қанатты бозторғай, дала құладыны, дуадақ, ақбас тырна, т.б. кездеседі. дуадақ, ақбас тырна, қалбағай, тарғақ, т.б. сирек кездесетін құстар қорғауға алынып, қазақстанның «қызыл кітабына» енгізілген. қорықша аумағында аң аулауға тыйым салынған.АТЖАЙЛАУ – жетіжол жотасының солт.-батысын-дағы кіндіктас сілемінде орналасқан таулы массив. жамбыл обл. қордай ауд. жерінде орналасқан. солт. бөлігі алматы обл-ның жамбыл ауд-нда. абс. биікт. 2405 м. тау солт.-батыстан оңт.-шығысқа және шы-ғысқа қарай 35 км-ге созылып жатыр, енді жері 15 – 17 км. негізінен тас көмір кезеңінің кристалдық тақтатасынан, гнейстен және гранитоидтардан тү-зілген. жер бедері орта таулық, оңт., оңт.-батыс бет-кейлері тіктеу жартасты келген. таудың бұл тұсы-нан ырғайты және батыс ырғайты өзендері бастау алады. солт. беткейлері көлбеуленіп қопа жазығына (аңғарына) ұласып жетеді. таудың шығыс баурайы-нан шығыс ырғайты өз. басталады. а. тауының оңт. беткейлерінде бидайық, тарғақ шөп, бозшағыл, етегінде жусан, көкпек, баялыш, теріскен, күйреуік өскен. жоғ. белдемінде бұта шоқтары аралас орман кездеседі. а-дың баурайы мал жайылымына пайда-ланылады. батыс бөлігінде сұлутөр, үлкен сұлутөр елді мекендері орналасқан.АТЖАқСЫ – жем өз-нің сол саласы. ақтөбе обл. мұғалжар ауд-нда орналасқан. ұз. 105 км, су жи-налатын алабы 4680 км2. мұғалжар тауының солт.-батысындағы намазтау тауының етегінен бастау алады. арнасы кең, ағысы баяу. жемге құяр жердегі орташа су ағымы 2 м3/с. қараша – сәуір аралығында суы қатады. жаз айларында кейде суы тартылып, жем өз-не жетпей қалады.АТЖАЛМАН (Crіcetіnae) – кеміргіштер отрядының аламантәрізділер тұқымдасына жататын сүтқоректі жануарлар. а. республикамыздың барлық аймақ-тарында кездеседі. оның қазақстанда дауыр а-ы (C.barabensіs), сұр а. (C. mіgratorіus), Эверсманн а-ы (Allocrіcetulus eversmannі), жоңғар а-ы (Phodopus sungorus), кәдімгі а. (C.crіcetus) және Роборовский а-ы (Phodopus roborovskii) мекендейді. дене тұрқы 7 – 28 см-дей, салм. 17 – 540 г-дай. құйрықтары қысқа, ұрт қалталары жақсы жетілген. жүні ала күреңдеу, екі бүйірі қызғылт, аузының айналасы, алқымы ақ болады. шөптесін өсімдіктер мен бұта арасында, бау-бақша маңында тіршілік етеді. күндіз інінде жатады және онда оның азық сақтайтын бірнеше қоймалары болады. өсімдіктердің тұқымдарымен, жапырақтарымен және ұсақ жәндіктермен қорек-тенеді. ініне азықтық қор жинайды. қысқы ұйқыға жатады. ауық-ауық ұйқысынан оянып, жинаған азығымен қоректеніп алады. а-дар жылына 3 – 4 рет, 3 – 13-тен балалайды. бір рет түлейді. а-дар а. ш-на көп зиян келтіреді. оба және туляремия ауруларын таратады. кейбір түрлері лабор. жануарлар ретінде қолда өсіріледі.АТқОНАқ (Phleum) – астық тұқымдасына жататын бір немесе көп жылдық өсімдіктер. 20-ға жуық түрі белгілі. қазақстанның оңт-шығыс, оңт., орт., шығыс аудандарында өседі. а-тың далалық а., альпілік а., шашақты а., рожевиц а. сияқты түрлері бар. олар-

атқонақ

116

ның сағыз өз-нің оң жағасындағы жерлері гурьев ауд-на енді. 1938 ж. 15 қаңтарда гурьев (қазіргі атырау) облысы болып қайта құрылды. жерінің аум. 112 мың км2. тұрғыны 513,3 мың адам, орта-ша тығызд. 1 км2-ге 4,3 адамнан келеді (2010). а.о. құрамында 1 қала, 7 аудан, 15 кент бар. орталығы – атырау қ. а. о. еуропаның қиыр шығысы мен азияның қиыр батысының түйіскен тұсында орналасқан. баты- сында Ресей федерациясының астрахан обл-мен, солт-нде батыс қазақстан, шығысында ақтөбе, оңт-нде маңғыстау облыстарымен шектеседі. облыс аумағы теңіз деңгейінен төмен жатқан каспий

ойпатының солт.-шығыс бөлігін, жем қыраты мен үстірттің батыс шетін, каспий т-нің солт. бөлігін алып жатыр. жері негізінен жазық болып келеді. облыс аумағының батысын нарынқұм жалдары, оңт-н ботпайсағыр, қосдәулет, бозанай, мең- теке құмдары, солт.-шығыс бөлігін тайсойған, бүй- рек, шығысын қарақұм алқаптары, солт-н индер тауы қамтиды. облыс жерінің шығысы ойыл, са- ғыз, жем өзендері салаларымен тілімденген әрі теңіз деңгейінен едәуір жоғары орналасқан. бұл аумақты жем қыраты мен үстірттің батыс сілемдері, доңызтаудың бөліктері – желтау (221 м), тамды (175 м) т.б. жоталар алып жатыр. а. обл-ның каспий ойпаты алып жатқан бөлігін төрттік кезеңнің аллювийлік және теңіздік шө- гінділері құрайды. облыс жерінің қыратты бөлігі тектоник. процестер негізінде пайда болған. бұл процестер әсіресе ойпат табанындағы тұзды қа- баттарға көп әсер етті. соған байланысты тұз шө- гінділерінен тұз күмбездері түзілген. а. о-ның жер қойнауында мұнай мен газдың ірі кен орындары шоғырланған (теңіз, құлсары, байшонас, қараарна, кенбай, т.б.). индер көлінде бораттың, калий тұзының мол қоры бар. а. о-ның климаты тым континенттік. қысы бір-шама суық, қаңтардың орташа темп-расы –3,4 – 5°с. жазы ыстық әрі құрғақ. шілденің орташа темп-расы 24 – 25°с. жыл бойы дерлік жел соғып тұрады. оның орташа жылд. 6 – 7 м/с. жылд. 15 м/с-тан асатын қатты жел жыл бойы 50-дей күнге созылады. жауын-шашын өте аз түседі, оның жыл-дық орташа мөлш. 150 – 200 мм. өсімдіктердің өсіп-өну кезеңі 200 – 210 күн шамасында. жылы

Атырау

жайық жағасындағы атырау қаласы

мерзімнің ұзақтығы жайылымдық мал ш-н өркен-детуге қолайлы. облыстағы жер беті сулары еділ өз-нің сол тар- мақтарынан, жайық, ойыл, сағыз және жем өзен-дерінің төм. ағыстарынан және үлкенді-кішілі көл- дерден тұрады. өзендерден жайық пен жем ғана каспий т-не құяды, ал ойыл мен сағыз оған жет-пей, құмға сіңіп кетеді. жайық өз. мен еділдің тармақтары – а. о-ндағы тұщы судың негізгі көзі. олардан балық ауланады. шағын өзен-көлдер жаз-да тартылып, қара суларға бөлініп, сортаңданады. көлдер негізінен каспий т. жағалауында, өзен аң-ғарларында орналасқан. олардың көпшілігі тұзды. ірі көлдері – индер, жамансор, айғыркөл, т.б. облыстың оңт.-батысын алып жатқан каспий т-нен көкбұқа, бекіре, шоқыр, майшабақ, қаракөз, сазан, табан, жайын, итбалық, т.б. ауланады. а. обл-ның жері шөлейтті және шөлді белдемдерде орналас-қан. солт-ндегі қоңыр қызғылт топырақты бел-демде жусан аралас астық тұқымдас шөп, құмда еркек шөп, жусан, т.б. өсімдіктер басым. өзен аң-ғарларында астық тұқымдастар араласып келетін түрлі шөптесіндер өседі. ағаш аз, негізінен, терек пен тал ғана кездеседі. олар өзен бойларында ғана өседі. жануарлар дүниесінен қасқыр, түлкі, жабайы мысық, қоян, елік, бөкен, т.б. мекендейді. өзен мен көлдерде шағала, үйрек, жабайы қаз т.б. бар. облыс өнеркәсібі жергілікті табиғи және а.ш. ши- кізаттарын өндіру мен өндеуге бағытталған. а. о-нда мұнай өндіру, балық аулау және оны өң-деу, химия, машина жасау, металл өңдеу, құры- лыс материалдарын өндіру, сондай-ақ тамақ жә- не жеңіл өнеркәсіп салалары дамыған. мұнай ма- қат, доссор, қосшағыл, байшонас, комсомол, құл- сары, қаражон, теңіз, биікжал, мұнайлы, прорва, сарықамыс кәсіпшіліктерінде өндіріледі. шикі мұ- най атырау мұнай өңдеу з-тында өңделеді, Ресей- дегі, т.б. шет елдердегі мұнай өңдеу з-ттарына жі-беріледі. балық аулау мен өңдеу өнеркәсібі негізін каспий т-ндегі 200-ден астам балық аулау кеме-лері мен 9 з-т, балықшы кентіндегі балық консер-вілеу комб. мен шортанбай балық з-ты құрайды. облыста бірнеше тігін ф-касы, нан, сүт з-ттары, ет комб., тұрмыс қажетін өтеу кәсіпорындары т.б. ме-кемелер жұмыс істейді.а. о-ның а.ш. қой, ірі қара, жылқы және түйе өсіруге маманданған. мал ш-мен бұрынғы кеңшар-лар мен ұжымшарлар негізінде ұйымдастырылған шаруа қожалықтары айналысады. егіншілік нашар дамыған. еділ тармақтары мен жайық бойындағы шаруашылықтар жемшөп, картоп, көкөніс, жүгері өсіруге маманданған. а. ш. жерінің аум. 11863,1 мың га (2010), оның 6,5 мың га-сы егістік, 52,1 мың га-сы шабындық, 1693,4 мың га-сы жайылым.облыстың жалпы ішкі өнімі 2 трлн. 792 млрд. теңгені құрады, яғни респ-дағы үлесі 12,9% (2010). оның ішінде өнеркәсіп өнімдерінің көл. 3 трлн. 119,5 млрд. теңгеге жетсе, а.ш-ның өнімдері 19,5 млрд. теңге болды. жалпы ішкі өнім 2006–10 жыл-дар аралығында 2,5 есеге, оның ішінде өнеркәсіп өнімдері 2,5 есеге, а.ш. өнімдері 1,8 есеге өсті. облыстың негізгі кәсіпорындары мен мекемелеріне 1 трлн. 105,4 млрд. теңгенің инвестициясы тартыл-ды. облыстағы қызметкерлер мен жұмысшылардың

117

118

жылдық орташа жалақысы 5 жыл ішінде (2006–10) 2 есеге ұлғайып, 148,3 мың теңгені құрады.2010 ж. облыстың денсаулық сақтау мекемелерінің саны 43-ке, халыққа қызмет көрсететін дәрігерлік-амбулаторлық емханалардың саны 120-ға жетті. жоғары дәрігерлік білімі бар мамандар саны 1622 болды. мектепке дейінгі мекемелер саны 2006 жылмен салыстырғанда 22-ге ұлғайды. 203 жал-пы білім беретін мектеп, 22 колледж бен кәсіптік-тех. уч-ще, 3 жоғары оқу орны бар. а.ш-ның бар-лық санаттары бойынша облыста шаруа (фермер) қожалықтарының саны 1855-ке жетті (2010). облыста көліктің барлық түрі дамыған. темір жол облыс орт-н шығысында доссор, мақат, құлсары арқылы ақтау қ-мен, қандыағаш арқылы орск қ-мен, аққыстау арқылы – волгоград қ-мен, автомоб. жолы орал және астрахан қ-ларымен, теңіз жолы астрахан, махачкала, ақтау, баку, түрікменба- шы, т.б. қ-лармен, әуе жолы астанамен, алматы- мен, республиканың басқа да облыс орталықтары- мен, шет ел астаналарымен байланыстырады.АУҒАН ЖЕЛІ – әмудария өз-нің жоғ. ағысында, оңт.-батыстан соғатын мұнарлы әрі құрғақ ыстық жел. ол тұран ойпатына оңт.-батыстан келетін ыс-тық ауа массасы мен гиссар жотасының солт.-баты-сынан келетін суық ауа шебінің қосылуы нәтиже-сінде пайда болатын аэродинамик. үдеудің әсерінен қалыптасады. желдің жылд. 17 – 25 м/с-қа жетеді. жел топырақтың беткі құнарлы қабатын суырып әкетеді де ауадағы шаң-тозаңды көбейтеді. соның салдарынан егістік алқаптары бүлінеді және ауаның ылғалдылығы төмендеп, өсімдіктерді қуратып жі-береді. а. ж. қазақстанның оңт. облыстарында жиі байқалады.АУРУКЕТКЕН – мұзбел қыратының оңт-нде құ-ланөтпес өз-нің аңғарындағы шоқы. қарағанды обл. нұра ауд-нда орналасқан. абс. биікт. 457 м. шоқының маңынан су құбырлары жүргізілген. көлді-аллювий-лі жазықтағы қоңыр топырағында жусан басым ас-тық тұқымдас шөптесіндер өседі. АУЫЛ – ежелден қалыптасқан қауымдастық. қазақ халқындағы «ауыл түбі – бірлік, қауым түбі – тір-лік» деген мақал а-дың этник., экон. және рухани маңыздылығын білдіреді. иен даланы қоныс еткен көшпелілер үшін табиғатпен үйлесімді тіршілік ету жеткіліксіз еді. олардың әлеум. ортасы да адамға қолайлы болуы қажет. бұл қажеттілік жеті аталық үрдіс деп аталатын қоғамдық құрылымды тудырды. қазақ а-ында үйлер алқа-қотан тігіледі, мал қоралау, өргізу үшін а-дың бір жақ шеті ашық қалдыры-лады. а. көрінісіне тән нәрсе: шұрқыраған жылқы, маңыраған қой, боздаған бота, желіде тізілген құлын, көгенделген қозы-лақ, асыр салған құлын-тай болып келеді. а. маңында міндетті түрде бұлақ немесе құдық, оның басында қауға, үлкен ағаш науа болады. а-дың көшіп-қонудағы басты мақсаты – мал тойындыру. қоныс неғұрлым жиі ауыстырылып, өріс жаңғырып отырса, мал соғұрлым күйлі, семіз, сүтті болады. қазақ жылдың төрт маусымын өрісінің сонылығына, судың молдығына қарай: өре жимас, майқұйрық, ақ бастау, егінді бұлақ, қопалы, мия-лы, т.б. жіктеген. табиғи апаттар (қуаңшылық, жұт, індеттер), әлеум. және саяси аласапыран оқиғалар (сыртқы жаугершілік, ру-тайпааралық тартыс, ел-

дік бірліктің әлсіреуі, т.б.) адамдық топтасудың бұл түрін күрт өзгерген ортада дәрменсіз етті. отырық-шылану кезінде тарихи қалыптасқан көшпелі а-дар жүйесі біржола бұзылып, оның отырықшы жаңа елді мекендер бойынша топтаса қоныстануы пайда бол-ды. осы шағын елді мекендер (олардың ішінде а. ш-мен айналыспайтындары да) а. атала бастады. соц. жоспарлы экономиканың күйреуі, оның орнына жаңа нарықтық экономиканың ірге тебуіне байланысты тұрғын жұрттың қалаға көші-қонының күшеюі сал-дарынан а-дар саны азаюда. АУЫСПАЛЫ қАУ (Stіpa anomala) – астық тұқым-дасы, қау туысына жататын көп жылдық өсімдік. батыс қазақстан аймағындағы далалық жерлерде кездеседі. биікт. 50 – 60 см, сабағы тықыр, буын ай-налысы қауырсын түкті келеді. түбі шымдана шо-ғырланып өседі. сабағының ұзына бойына иіле ор-наласқан жіңішке тықыр, кейде бұдырлау жапырақ-тарының диам. 2 мм, ал қылтанының ұз. 20 – 25 см. гүлшоғыры – қысыңқы, көп масақты. маусым – шілде айларында гүлдеп, жемістенеді. а. қ. – құ-нарлы мал азығы. таралу аймағының жылдан-жылға азаюына байланысты қорғауға алынып, қазақстан-ның «қызыл кітабына» енгізілген.АШЫЛҒАН – оңт. қазақстан обл. түркістан қала-лық әкімдігі аумағындағы өзен, сырдарияның оң саласы. ұз. 84 км, су жиналатын алабы 721 км2. қа-ратаудың солт.-батыс беткейіндегі бұлақтардан бас-талады. жоғ. ағысында арнасы тар, тік жарлы келеді, орта ағысында ақарық а-нан бастап арнасы кеңейеді. ұз. 10 км-ден аспайтын 33 саласы бар. жауын, қар, жер асты суларымен толығады. жазда сырдарияға жетпей тартылып қалады. а-ның жоғ. бөлігінде бөгеме жасау арқылы егін суғарылады.АЩЫ – қостанай обл. әулиекөл ауд-ндағы өзен. обаған өз-нің сол саласы. ұз. 81 км, су жиналатын алабы 30 мың км2, жылдық су ағымы 60 млн. м3. көктемгі су тасу кезіндегі судың минералд. 0,2 – 0,8 г/дм3, сабасына түскен кезінде 15,0 г/дм3-ді құ-райды. өзен аңғары шабындық және мал жайылы-мына пайдаланылады.АЩЫ – батыс қазақстан обл. шыңғырлау ауд-ндағы өзен, жайық алабындағы елек өз-нің саласы. ұз. 70 км, су жиналатын алабы 1960 км2. ақтаудың солт.-шығыс беткейінен басталып, елек өз-не шоқтыбай а. тұсында құяды. а-ға ұз. 10 км-ден аспайтын оншақты сала қосылады. қарашаның басында суы қатып, сә-уірдің басында ериді. өзенге бөгеттер салынған. бө-гет суы бақша суғаруға, ал өзен суы жайылымдарды суландыруға пайдаланылады.АЩЫКӨЛ – 1) сарысудың төм. бөлігі боқтықарын өз-нің құйылысындағы көл. солт. бетпақдала, оңт. мойынқұмға жалғасады. аум. 74,2 км2. жағасы жайпақ, құмды келген. жалпы ойысында телікөл, ақжайқын және а. шаралары қалыптасқан. ойыс-тың шығысын тоғызкентау, оңт-н қатыншоқай құм массиві алып жатыр. атырабы – мал жайылымы; 2) қарағанды обл. ұлытау ауд-ның солт-ндегі тұйық, тұзды көл. қаракеңгір және сарыкеңгір өзендері бастауларының аралығында, оңт-тен солт-ке қарай созылып жатыр. аум. 16 км2. ұз. 6,6 км, енді жері 4 км. тереңд. 0,8 м, су көл. 12 млн. м3. су жиналатын алабы 117 км2. оңт. мен шығыс жағалары жарлауыт-ты, қалған жағалары жайпақ келген. көктемде, жазда

Ауған

119

Ащыөзекжайылмасы бар, арнасы жарқабақты. көбіне қар ері-ген кезде суы молаяды. көп жылдық орташа су шы-ғымы сағасында 0,30 м3/с. жылдық ағымының мөлш. 9,5 млн. м3. мал суаруға пайдаланылады.АЩЫНЫҢ САЙЫ, б ұ р а л қ ы с о р – қызылорда обл. қазалы ауд-ндағы құрғақ арна. сырдарияның ертедегі арал т-не құятын тарамы. ұз. 198 км, ар-насы кең, табаны тегіс, «U» пішінді. көпшілік жері үрме құммен толған. а. с-нда тұрақты ағын жоқ. арна жағалауында жүзгін, қоянсүйек, шеңгел өседі.АЩЫОЙЫЛ – ақтөбе обл. байғанин, ойыл аудандарының жеріндегі өзен, ойылдың сол саласы. ұз. 114 км, су жиналатын алабы 5210 км2. шилісай, шұбаржылан өзендерінің тоғысқан жерінен бастап а. деп аталады. құрман а-ның тұсында ойыл өз-не құяды. көктемде құятын негізгі салалары – ащыөзек, қандыағаш, жарлы, қаңбақтысай, қуырдақты. а. аңғарының ені 0,3 – 1,5 км-ге, ал жардың биікт. 1,5 – 2,5 м-ге жетеді. қар суымен толығады. суы қара-шаның басында қатып, наурыздың аяғында ериді. көп жылдық орта су ағымы 2,0 – 2,5 м3/с. суында шортан, табан балық бар. төм. ағысында жайылым-дарды суғаруға пайдаланады. АЩЫӨЗЕК – еділ мен жайық аралығындағы өзен. батыс қазақстан обл. жәнібек және казталов аудан-дары жерінде орналасқан. ұз. 258 км, су жиналатын алабы 7150 км2. жалпы ұз. 169 км болатын 7 сала-сы бар. басты салалары шерімбетсай, берішарал. бастауын жәнібек ауд-ндағы байдуков а-ның оңт.-шығысына қарай 3,5 км жерден алып, казталов ауд-ндағы аралсор а-ның маңындағы жалпақсор көліне құяды. сағасындағы жылдық орташа су ағымы 2,04 м3/с. аңғары айқын емес, жайпақ беткейлі. өзен қайраңдармен кезектесіп отыратын иірім (қарасу) тізбегінен тұрады. қар суымен толығады. қараша – сәуір айлары аралығында қатып жатады. алабында жалпы су көл. 0,67 млн./м3 болатын шағын тоғандар салынған. суы жайылмадағы шабындықты көлдетіп суғаруға пайдаланылады. АЩЫӨЗЕК – шығыс қазақстан обл. аягөз және қа-рағанды обл. ақтоғай аудандары жеріндегі өзен. бал-қаш көлі алабында. ұз. 108 км, су жиналатын алабы 8600 км2. балқаш көлінің солт-ндегі қалмақемел, түл-кілі тауларындағы бұлақ, қайнарлардан (110-нан ас-там) басталып, тұрламбек бейітінің солт.-батысында 8 км жетпей тартылып қалады. арнасы тар, көктемгі қар суы кезінде ағысы байқалады. жаздың ыстық ай-ларында арнасы құрғап қалады. жауын-шашын, жер асты суларымен толығады. өзен мал суаруға, жайыл-масы қысқы мал жайылымына пайдаланылады.АЩЫӨЗЕК – 1) түндік өз-нің оң саласы. қарағанды обл. қарқаралы ауд. жерімен ағып өтеді. қайнар а-ның батысында 30 км жердегі үлкен сарымбет тауының оңт.-батыс беткейіндегі бұлақтан баста-лады. ұз. 80 км. бастапқыда тоқтысу орта ағысы шабасшиөзек, төм. ағысы а. деп аталды. таулы-тас-ты жерді жарып өтеді. қарашада суы қатып, сәуірде ериді. а. жайылмасы шөбі шүйгін шабындықтар; 2) балқаш көлі алабындағы өзен. ұз. 91 км, қалмақемел және түлкілі тауларының беткейлеріндегі бұлақ су-ларының қосылуынан түзіледі, жауын-шашын мол жылдары балқаш көліне құяды. жағасы жайпақ, құмдауытты. жоғ. ағысында ұз. 10 және 15 км-лік екі саласы бар. көктемде еріген қар және жер асты сула-

мал суаруға пайдаланылады, күзге қарай суы кермек татып кетеді. жағалай қамыс өскен. АЩЫКӨЛ – жамбыл обл. талас, сарысу аудан- дарының аумағында, ақкөл а-ның солт.-батысында 12 км жерде орналасқан көл. ұз. 10 км, ені 8 км, жылдық жауын-шашын мөлшеріне байланысты аум. 31 – 67 км2 аралығында өзгереді. тереңд. 5 м-ге жуық. көлдің солт. жағалауы тік жарқабақты (биікт. 6 – 8 м), шы-ғысы жазық, құмдауытты, оңт. сазды, жағалауында қамыс, қоға өседі. көлге оңт.-батыстан көктал, шығы-сынан аса өз-нің бір тармағы құяды. желтоқсанның аяғында суы қатып, наурыздың аяғында ериді. көлде қаз, үйрек, т.б. су құстары мекендейді.АЩЫКӨЛ ОЙЫСЫ – қызылорда және оңт. қазақ-стан облыстары аумағында, сарысу, шу өзендері-нің төм. ағысында жатқан ойыс. ол бетпақдаланың жазықты оңт.-батыс бөлігінде ендік бағытта 80 км-ге созылып жатыр. енді жері 25 км-дей. өзендердің құмтасты-сазды және құмды аллювийлі шөгінділе-рінен түзілген. ойыстың орта тұсында ақжайқын және ащыкөл көлдері орналасқан. климаты конти-ненттік. қаңтардың орташа темп-расы –11°с, шіл-деде 27°с, жауын-шашынның жылдық орташа мөлш. 150 мм. сор, сортаң және шалғынды сортаң топыра-ғында қамыс, айрауық, ажырық, боз жусан, теріскен және баялыш өседі.АЩЫқҰДЫқ – ақтөбе обл. шалқар ауд-ндағы тұ-йық, ащы көл. тоғыз т. ж. ст-ның солт.-шығысында 39 км жерде. ұз. 8 км, ені 2 км-ден астам, аум. 15,1 км2. жауын-шашынға байланысты аумағы өзгеріп отыра-ды. жағасы жазық. қарашаның аяғында суы қатып, сәуірдің аяғында ериді. а. құрғақ жылдары өте ащы болып, тұнба тұзға айналады. көл жағаларында сораң өсімдіктер өседі. АЩЫЛЫ – қарағанды обл. ұлытау ауд-ндағы өзен. шалқар алабындағы дулығалы жыланшық өз-нің оң саласы. ұз. 72 км, су жиналатын алабы 885 км2 ұлытаудың солт.-батыс беткейіндегі бұлақтардан басталады. жағасы жарқабақты. а-ға ұз. 10 км-ден аспайтын 14 сала құяды. сәуір айының ортасында су деңгейі көтеріліп тасиды. жаздың ыстық айлар-ында өзеннің суы қарасуларға бөлініп, кей жері құр-ғап қалады. көктемде суы тұщы, жазда суы ішуге жарамсыз. көбінесе мал суаруға, т.б. шаруашылық қажеттеріне пайдаланылады. АЩЫЛЫАЙРЫқ – ақмола обл. шортанды, ақ-көл аудандарының жері арқылы өтетін өзен. ертіс алабындағы семей өз-нің сол саласы. ұз. 58 км, са-ласы сарқамыспен қосқанда 96 км. су деңгейі көк-темде көтеріледі, ағысы баяу, жазда құрғамайды. жағасы жоғ. ағысында тік жарлы, төм. ағысында жазық. жауын-шашын, қар, жер асты суларымен толығады. суы қарашаның басында қатып, сәуірдің аяғында мұзы ериді. егін, мал жайылымдарын су-ландырады.АЩЫМИІР – шалқар көлі алабындағы өзен. қара-ғанды обл. ұлытау ауд. жерімен ағады. ұз. 118 км, су жиналатын алабы 2150 км2. ұлытаудың оңт.-батыс беткейінен басталады. а. батысқа қарай байқоңыр, қалмаққырылған өзендерімен қатар ағып, құмды өңірде ақмола а-ның оңт.-батысында 18 км жерде қарасуларға бөлініп қалады. алабында жалпы ұз. 97 км шағын 29 саласы бар. аңғарының ені 1,0 – 1,2 км, сағасында аңғары байқалмайды. екі жағында

120

Ащысайрымен толығады. сәуірде тасып, жазда қарасуларға бөлініп, төм. ағысы тартылып қалады. алабында жайылымдық және шабындық жерлер бар. суы мал суаруға пайдаланылады. АЩЫСАЙ – ақтөбе обл. ырғыз ауд-ндағы өзен. шалқар алабындағы ырғыз өз-нің оң саласы. ұз. 93 км, су жиналатын алабы 1150 км2. мұғалжар тауы-ның шығыс беткейінен басталып, көкжар а-ның оңт-нде 137 км жерде ырғыз өз-не құяды. арнасы тар, жиегі тік жарлы. қар, жауын-шашын, жер асты сула-рымен толығады. жаздың ыстық айларында құрғап қалады. қарашаның басында суы қатып, наурыздың аяғында ериді. көктем, күз айларында өзен аңғарына мал жайылады. АЩЫСАЙ – оңт. қазақстан обл. шардара, сарыағаш аудандарының жеріндегі өзен. сырдария алабындағы құркелес өз-нің оң саласы. ұз. 84 км, су жиналатын алабы 1060 км2. бастауын белтау тауының оңт.-шы-ғыс беткейінен алып, ақмола а-нан оңт-ке 20 км жер-де құркелеске құяды. арнасы жоғ. ағысында тік жар-лы, төм. ағысында жайпақ болып келеді, өзен табанын батпақ сор басып жатыр. басты саласы – ақсай. қар еріген кезде а. өз-нің деңгейі көтеріледі. жазда ұсақ қарасуларға бөлініп қалады. желтоқсанның аяғында суы қатып, ақпанның аяғында ериді. суы егін суға-руға пайдаланылады.АЩЫСАЙ – ақтөбе обл. байғанин ауд-ндағы өзен. сағыз өз-нің сол саласы. ұз. 60 км, су жиналатын ала-бы 619 км2. шұқыркөл қыстауы маңынан басталады. ұз. 10 км шамасында 40-тан астам уақытша ағатын саласы бар. арнасы кең, жағасы жазық. жауын, қар суларымен толығады. көктемде ғана ағын болады, жаз айларында құрғап қалады. желтоқсанның ба-сында суы қатып, сәуірдің басында ериді. суы ащы, көктемде мал суаруға жарамды. АЩЫСАЙ қОРҒАСЫН-МЫРЫШ КЕНІ, оңт. қазақстан обл. кентау қ-нан солт.-шығысқа қарай 24 км жерде орналасқан. полиметалл кендеріне жатады. кен орны ежелгі заманнан белгілі. 1866 ж. орыс табиғат зерттеушісі н.а.северцов сипаттаған. 1868 ж. орыс көпесі и.первушин қаратау аймағын-дағы басқа кендермен бірге ащысай кенін де қазақ-тардан 1200 сом ақшаға сатып алған. ал орыстың басқа бір көпесі иванов 9 жыл аралығында (1883 – 86 және 1895 – 99 ж.) ащысай кенінен 357 т таза қорғасын өндірген. бұл кен орны 1934 ж. шымкент қорғасын з-тын салуға негіз болды. 1936 жылдан қорғасын кентасы өндіріледі. а. қ.-м. к. бірнеше тек-тоник. жарылымдар бойынша қыртысталған белма-зар синклиналының шығысындағы девон, тас көмір кезеңдерінің әктас, доломит және саздан тұратын аралас тау жыныстарынан құралған. кен орнының ұз. 500 м, ені 100, тереңд. 450 м-ге дейін. ол діңгек, талшыбық, желі, тамыр сияқты тармақталған кен денелерінен тұрады. олардың қалыңд. 2 – 5 м ара-лығында. кен сульфид және оксид кентастарынан құралған. негізгі минералдары – пирит, сфалерит, галенит, кальцит, доломит, барит, церруссит, гидро-гетит, гетит, смитсонит, липсонит, халцедон. шикі-зат шымкент қорғасын з-тына жіберіледі.АЩЫСАЙ ҮҢГІРІ – оңт. қазақстан обл. созақ ауд-нда, ащысай кенті маңында орналасқан. үңгір карст типіне жатады. қаратау беткейінің әктасты қаба-тында жер асты суының жебір әрекетінен пайда бол-

ған. ұз. 30 м, ені мен биікт. 3 м-дей. қабырғаларында әктастың еруі нәтижесінде әр түрлі ою-өрнекті бей-нелер қалыптасып қатып қалған. табанында түрлі пішінді карбонат үйінділері кездеседі.АЩЫСОР – нұра алабындағы тұйық, тұзды көл. қарағанды обл. нұра ауд-ның орт. киевка кентінен батысқа қарай 27 км жерде, мұзбел тауының оңт-нде орналасқан. аум. 24 км2. ұз. 6 км, ені 4 км, тереңд. 0,6 м. су жиналатын алабы 177 км2. жауын-шашын аз жылдары аумағы кішірейіп қалады. суы кермек, тым тұтқыр, әлсіз сілтілі келеді. минералд. 5,6 г/л. қарашада суы қатып, сәуір айында ериді. жағалауы ұсақ шығанақ түбектермен тілімденген. көл жағала-уында құрақ, қамыс, әр түрлі шөпті шалғын мен бұта өседі. суы көктемде мал суаруға, алабы мал жаюға пайдаланылады.АЩЫСОР – маңғыстау обл. түпқараған ауд-ндағы ойыс. каспий т. жағалауына жақын орналасқан (те- ңізден 5 км жерде) ойыстың пішіні дөңгелек кел- ген. ұзындығы мен ені орта есеппен 10 – 12 км, аум. 105 км2. ойыс теңіз деңгейінен 38 м төмен жа-тыр. сор басып жатқан ойысты құм төбешіктер қор-шаған. батыс жағалауындағы құм қырқасында апа-ша құдығы бар. жағалау бойында шөлге тән сораң шөптер өседі. қарақия ауд-ның орт. құрық кенті а. ойысының оңт.-шығысында 14 км жерде орналасқан. ойыстың солт-нде мұнай кен орындары бар.АЩЫСУ – ертіс алабындағы өзен. шығыс қазақстан обл. жарма, аягөз, абай аудандары жерімен ағады. ұз. 349 км, су жиналатын алабы 18100 км2. бастауын жақсы қойтас, жаман қойтас, сарытау баурайын-дағы бұлақтардан алып, шаған өз-не құяды. өзен жағасы жарлауытты (биікт. 2 м-ге жетеді) келген. негізінен қар суымен толығады. жылдық орташа су ағымы 0,34 м3/с (үшбиік т. ж. ст. тұсында). суы мал суаруға пайдаланылады.АЩЫСУ – қарағанды обл-ның бұқар жырау, пав-лодар обл-ның баянауыл аудандары арқылы ағатын өзен. ұз. 276 км. бастауын айыртау мен желтау тау-ларындағы бұлақтардан алып, жаркөл көліне құяды. ірі салалары: жыландыбұлақ, қорған, айрық, қарасу және күртіөзек. аңғарының ені 7,5 км. қар, жер асты суларымен толығады. жазда тартылып қарасу тізбектеріне айналады. теңдік а. тұсында жыл- дық су ағымы 0,44 м3/с. қараша – сәуір айларында суы қатады. суы мол кезде тұщы, сабасына түскенде ащы келеді. мал суаруға пайдаланылады.АЩЫСУ – алматы обл-ның жамбыл, қарасай аудандары арқылы ағатын өзен. ұз. 93 км, су жинала-тын алабы 1070 км2. іле алатауының солт. баурайын-дағы 2000 – 2500 м биіктіктегі текшелерден бастау алып, көлбұлақ а-ның солт-нде суы сарқылып қа-лады. жоғары ағысында өзен тік беткейлі тар арна-мен ағады, ал төм. ағысындағы арнасы жазық келеді. жауын-шашын және жер асты суларымен толығады. аңғары мал жайылымына пайдаланылады.АЩЫСУ БӨГЕНІ – ащысу өз-нің бойындағы бө-ген. қарағанды – қарқаралы автомоб. жолынан 4 км жерде бұқар жырау ауд-нда. 1984 ж. салынған. су ай-дынының ауд. 670 га, толған кездегі көл. 20 млн. м3, ұз. 9 км, ені 2 км-ге дейін, ең терең жері 15 м, жа-ғалауының ұз. 23 км. суының минералдығы су тасу аяқталған кезде 300 мг/л-ден күзгі және қысқы төм. деңгей кезінде 1 г/л-ге дейін ауытқып отырады. қа-

121

Аюшатрашада суы қатып, сәуірде ериді. а. б-нде мөңке, оңғақ, шортан, алабұға, шабақ тіршілік етеді. а. б. суы бұқар жырау ауд-ндағы шаруашылықтардың жерлерін суландыру үшін пайдаланылады. АЩЫТАЙПАқ – маңсуалмас (мыңсуалмас) қо-нысы мен бағатай-беніке ойысының оңт-нде жатқан сор. маңғыстау обл. бейнеу ауд-нда орналасқан.

доғаша созылған сордың ұз. 45 км, енді жері 6 км. сордың шығысы мен оңт. жарқабақты келген. салыс-тырмалы биікт. 43 м, абс. биікт. 126 м. АЩЫТАМЫР (Selіnum) – шатыршагүлділер тұ-қымдасына жататын көп жылдық шөптесін өсім-діктер туысы. қазақстанда қаратау өңірінде, батыс тянь-шань жотасында өседі. биікт. 20 – 100 см-дей, сабағы тік бұтақты, жапырақтары күрделі қауыр-сынды келеді. гүлшоғыры – күрделі шатырша. гүлдері майда, 5 тостағанша жапырағының кей-де қысқа тістері болады. 5 күлте жапырақшалары ішке қайырылған, түсі ақ, жасылдау. пішіндері жұмыртқа тәрізді. аталығы 5, аналығы біреу. екі ұялы, әр ұясында екі тұқымбүршігі жетіледі, оның тек біреуі ғана тұқымға айналады. тұқымынан кө-бейеді. тамыз айында гүлдеп, қыркүйекте жеміс береді. жемісі – бүйірінен қысыңқы екі тұқымша. а-дың қазақстанда 3 түрі: к у л ь т и а с о в , т я н ь -ш а н ь , п о п о в а-ы бар. соның ішінде попов а-ы (S.popovіі) тек қана өгем жотасында сирек кез-десетін эндемик түр. оның жылдан-жылға таралу ареалы азайып бара жатқандықтан қорғауға алынып, қазақстанның «қызыл кітабына» енгізілген.АЩЫТАСТЫ – қостанай обл. арқалық қалалық әкімдігі аумағындағы өзен, шалқар алабындағы жалдама өз-нің оң саласы. ұз. 130 км, су жиналатын алабы 5240 км2. арқалық тауының оңт.-шығыс бет-кейінен басталады. аңғарының ені жоғ. ағысында 400 м, төм. ағысында 2 км-ге, сағасында 5 км-ге дейін жетеді. басты салалары: байқожа, ақжар, түлкісай, жосалысай. жауын-шашын, қар, жер асты сулары-мен толығады. жылдық орташа су ағымы 2,76 м/с. а. жайылымдарды суландыруға және малға суат есе- бінде пайдаланылады.АЩЫТАСТЫСОР – қостанай обл. жангелдин ауд-ндағы тұйық, ащы көл. торғай және жыланшық өзен-дерінің аралығында теңіз деңгейінен 140 м биіктікте жатыр. аум. 48,9 км2. ұз. 13,3 км, ені 5,8 км. жауын-шашын мол жылы толысып отырады. жағалауы жазық. қарашаның аяғында суы қатып, наурыздың аяғында ериді.

АЮ (Ursіdae) – жыртқыштар отрядының тұқымда- сы. олардың денесі шомбал, басы үлкен, құлағы кіш-кентай, құйрығы қысқа (қалың жүнінен көрінбейді). жүні бір түсті қоңыр, қара не ақ, аяғы бес саусақты, тырнақты болады. иіс сезу қабілеті жақсы жетіл-ген. қазір а-лардың 4 туысы, 7 түрі кездеседі. ал қазақстанда тянь-шань, жетісу (жоңғар) алатауы, тарбағатай, сауыр және алтай тауларында а-дың 2 түр тармағы (қоңыр аю, тянь-шань аюы) мекендейді. а-лар 30 – 40 жылдай тіршілік етеді. буаз а. жеке жүреді, қыста үңгірінде жалғыз жатады. күзге таман бойына 50 кг-ға жуық май жинап, қатты семіреді де, қысқа қарай ұйқыға кетеді. егер қажетті май қорын жинай алмаса, ұйқыға жатпайды. а-лардың қысқы ұйқысы эвол. даму барысында табиғаттың қолайсыз жағдайларына бейімделу қабілеті болып саналады.

а. – бағалы аң. ол майы және шипалық қасиеті бар өті үшін ауланады. семіз а-дан 120 кг ет, 50 кг-дай витамині мол май алуға болады. а. жабайы тұяқты аңдарға, үй малдарына, сондай-ақ адамға да шабуыл жасайды. бал омартасына түсуді жақсы көреді. 20 ғ-да а-лардың саны күрт азайып кетті. сондықтан олардың 5 түрі және 5 түр тармағы қорғауға алынып, халықар. табиғат қорғау одағының «қызыл кіта-бына» енгізілген.АЮЛЫ – қарағанды обл. осакаров ауд-ның солт.-шығысында, нияз тауының батысында, осакаровка кентінің оңт.-шығысында 35 км жерде орналасқан тау. ең биік жері 796 м. солт-тен оңт-ке қарай 13 км-ге созылып жатыр, ені 5 км. протерозой жыныс-тарынан түзілген. оңт-тің карбонатты қара топыра-ғында бетеге, селеу өседі. аңғарларында көк терек, қайың шоқ тоғайлары кездеседі, тау ішінде бұлақ көп. есілдің қарғалы, шортанды салалары осы та-удан басталады. АЮТАС қЫРАТЫ, а ю т а с – ендік бағытта созы-лып жатқан көтеріңкі келген қыратты жерлер. cолт. қазақстан обл. шал ақын ауд-нда. аудан орт. серге-евка қ-на таяу жерде орналасқан. жер бетіне байырғы кристалл жыныстары шығып жатыр. есіл өз. аңғары осы жерде тарылған. сол жерде сергеев бөгені салын-ған. қырат үстінде қиыршықтас өндіретін карьер бар. а. қ. жайлы ел ішінде әр түрлі аңыз айтылады. АЮШАТ ҮҢГІРІ, қарағанды обл. жаңаарқа ауд. қызылтау тауындағы табиғи үңгір. теңіз деңгейінен 1091 м биіктікте орналасқан. порфирит жыныстары-

ащытайпақ соры

тянь-шань аюы

122

ның үгілуінен пайда болған. үңгірдің ұз. 25 м, ені 2,5 м, биікт. 3 м. күндіз іші жарық болады. үңгір толық зерттелмеген.АЯГӨЗ – алматы, шығыс қазақстан облыстары аумағындағы өзен. тарбағатай жотасының солт. сілемдерінен (1661 м) бастау алады. балқаш көлінің солт.-шығыс бөлігіне құяды. үлкен аягөз және кіші аягөз өзендерінің қосылуынан кейін аягөз атала-ды. ұз. 450 км, алабының аум. 15,4 мың км2. жыл-дық орташа су ағымы 5 м3/с. жылдың 2-жартысында және құрғақшылық жылдары суы балқаш көліне жетпейді. жоғ. ағысының жағалары тік шатқалды, ал орта және төм. ағыстары кең жайылымды болып келеді. балқашқа құяр жері сортаң және батпақты. ұзынды-қысқалы 312 саласы бар. ірі салалары: на-

рын, балықты, батпақты, айғыз, қурайлы, таңсық. негізінен қар және жер асты суларымен толығады. сәуір – мамыр айларындағы су ағымы 80 – 170 м3/с-қа дейін жетеді, ал тамыз – қыркүйек айларында 0,6 – 2,0 м3/с-қа дейін төмендейді. қарашаның 1-жарты-сында суы қатып, сәуірдің басында ериді. суы тұщы, минералд. 0,3 – 8,1 г/л. хим. құрамы – сульфатты натрийлі. суы ауыз суға, жайылымды суландыруға және өндірістік-тех. мақсаттарға пайдаланылады.АЯГӨЗ АУДАНЫ – шығыс қазақстан обл-ның оңт.-батысында орналасқан әкімш. бөлініс. 1928 ж. құрылған. жер аум. 49,5 мың км2. тұрғыны 37,8 мың адам, орташа тығызд. 1 км2 жерге 0,7 адамнан келеді (2010). аудан орт. – аягөз қ. аудандағы 61 елді мекен 1 қалалық, 1 кенттік және 23 ауылдық округке бірік-тірілген. а. а-ның солт. сайлы-жыралы, өзенді, көлді, оңт. балқаш – алакөл ойысымен астасқан жазық бо-лып келеді. солт-ндегі ақшатау жотасында ауданның ең биік жері – қособа тауы (1304 м) орналасқан. қиыр батысында аласа келген таулар (арқарлы, қараүңгір, түлкілі) мен қоныстар (ақөзек, ақынбай, тайсойған, т.б.), оңт-нде қарауылтөбе тауы жатыр. климаты тым континенттік, жазы ыстық, қысы суық. қаңтардағы орташа ауа темп-расы –17°с, шілдеде 19°с. жауын-шашынның жылдық орташа мөлш. 250 – 400 мм. қар қазанның соңы қарашаның басында түсіп, сәуірге де-йін жатады. аудан аумағынан аягөз, қарасу, бақанас, т.б. кішігірім өзендер ағып өтеді. топырағы сортаң, кей жерде қоңыр және сұрғылт. табиғи өсімдіктерден боз, бетеге, т.б. өсімдіктер өседі. жабайы аңдардан арқар, қасқыр, аю, түлкі, борсық, қоян, сарышұнақ, құстардан қаз, үйрек, шағала, т.б. мекендейді. а. ш-на пайдаланылатын жер аум. 4 млн. 479 мың га, оның ішінде егістік 10,5 мың га, шабындық 146,3 мың га,

жайылым 4,2 млн. га (2008). аудан жерін түркі- стан – сібір т. ж. басып өтеді. АЯқБАС АқЖАПЫРАқ (Jurіnea cephalopoda) – күрделігүлділер тұқымдасының ақжапырақ туысы-на жататын бұта. қазақстанның қаратау, қызылорда, түркістан жерлерінде кездеседі. биікт. 70 см. бұтақ-талған сабағы тік өседі. жапырақтары жіңішке, шеті сыртына қарай қайрылып келеді, ұз. 10 – 20 см, ені 2 – 5 мм-дей болады. күлте жапырақшалары қошқыл қызыл түсті. ақ түсті гүлдері дара себет гүшоғырына топталған. тұқымынан көбейеді. мамыр айында гүлдеп, маусымда жеміс береді. тұқымы – төбесі тө-мен қараған пирамида тәрізді, 4 қырлы. а. а. өте си-рек кездесетін түр болғандықтан қорғауға алынып, қазақстанның «қызыл кітабына» енгізілген.АЯқБҰЛДЫРЫқ – сарысу өз-нің төм. бойындағы тау. қарағанды обл. ұлытау ауд-ның оңт-нде, батыс-тан шығысқа қарай 25 км-ге созылып жатыр, ені 10 – 12 км. 2 шоқыдан (аяқбұлдырық, басбұлдырық) тұ- рады. шөл өсімдіктері (сарысояу, баялыш) өседі. оңт. беткейінен бұлдырық бұлағы басталады. мал қыстатуға пайдаланылады. АЯққАЛқАН МИНЕРАЛДЫ СУЫ – іле өз-нің сол жағалауындағы палеоген, неоген құмды қабат-тарындағы тектоник. жарылымдардан бұрғыланған ұңғымалар арқылы шығып жатқан, арыны мол ши-палы су. ол алматы обл. еңбекшіқазақ ауд. шелек а-нан солт.-батысқа қарай 45 км жерде, іле өз-нің сол жағалауында орналасқан. 1956 ж. бұл жерде аудандық санаторий ашылды. 1960 – 70 ж. суы ши-палы сусын ретінде «алматы минералды суы» деген атпен сатуға шығарылды. суының темп-расы 29°с, құрамы хлорлы-сульфатты натрийлі, минералд. 4,5 г/л. асқазан, ішек, қол-аяқ, бел сырқаттарын және әйел ауруларын емдеуге пайдаланылды. 1970 жыл-дан кейін минералды су шығып тұрған ұңғымалар, бұлақтар қапшағай бөгенінің астында қалып, аяқ-қалқан курорты жабылды. кейін 1989 – 91 ж. қапша-ғай бөгенінің шығыс жағалауында жүргізілген гид-рогеол. барлаудың нәтижесінде антропоген құмды қабаттарынан, бұл минералды судың жаңа көздері табылды. ұңғымалардан атқылаған судың мөлш. тәулігіне 8 – 20 мың м3-ге жетеді. АЯққАМЫС, а қ қ а м ы с – қостанай обл. жан- гелдин ауд-ндағы шолаққарасу а-ның оңт.-баты-сында 24 км жердегі тұйық көл. ұз. 6,7 км, ені 2,5 км, аум. 12 км2 (жауын-шашынға байланысты өз-геріп отырады). жағасы жазық. қарашаның ая-ғында суы қатып, сәуірдің аяғында ериді. суы ащы. жағалауы мал жайылымы, алабының 30 – 40%-ы егістік.

Аягөз

аудандағы аласа таулар

аягөз өзені