“ALBANIA ASSOCIATION OF INDUSTRIAL ENVIRONMETALIST”- AAIE

Tel/Fax. +355 4 253 867 Mobil. 0684068405

Rr. “Muhamet Gjollesha” “Pall 61/1

TIRANA, Albania

http://www.aaeswalbania.org/

“STATISTICAL RESEARCH CENTER & INFORMATION and TECHNOLOGY”

SRC & IT

Rruga “Islam Alla” No.64, TIRANË, Albania.

Tel/Fax. +355 4 253 867

http://www.srcit.org/

TITULLI I AKTIVITETIT:

Trajnim i Profesionistëve Shëndetësor në Menaxhimin

e Integruar të Shëndetit; Menaxhimin e Projekteve dhe

Sitemeve të informacionit në Shëndet Publik

MODULI: Mjedisi dhe Shendeti

Lektori: Dr. Qeramedin Kodra

Korrik 2012

Ne vend te hyrjes

Zhvillimi i Qendrueshem

Matja e zhvillimit te qendrueshem

kerkesat

sociale

zhvillimi i

qendrueshem

kapaciteti

mjedisor

kerkesat

ekonomike

Evolucioni i terminologjise dhe

pozicioni i fushes

• Deri ne vitet ’60-Shendeti ne nje krah dhe Mjedisi ne krahun tjeter

• Ne vitet ’70 nis te futet gjeresisht emertimi ‘Mjedis dhe Shendet’

• Ne vitet e fundit, OBSH po perdor Shendet dhe Mjedis, renditje qe

shpreh me qarte pozicionin e organizates brenda ketij binomi. Besoj se

ne duhet te marrim ne konsiderate ate duke nderhyre qe ne emertimet e

strukturave dhe formuluar pergjegjesite e detyrat

• Takimi i perbashket i Komisioni Europian dhe OBSH njeh se shendeti

perfaqeson argumentin me te fuqishem ne politik-berjen mjedisore.

Komisionerja per Mjedisin Margot Wallstrom theksoi se ‘shendeti mbetet

fusha kryesore e te ardhmes: ‘Ne politik-beresit duhet te kerkojme

me teper rreth lidhjeve ndermjet mjedisit dhe shendetit me qellim

formulimin e politikave qe te shmangim probleme te tjera shendetesore.

Shkurt, ne duhet te jemi me proaktiv se sa te reagojme me shenjestren

kundrejt problemeve serioze’ (Working with the World Health Organisation.

Environment for Europeans, No. 5, 2000).

SHENDETI & MJEDISI -reflekset ne

praktike: kuadri ligjor, institucional dhe

programor i fushes

Cilat jane mardhenjet ndermjet tyre ?

Sa jane te nderthurura dhe trajtuara ne bashkesine

reale te tyre ?

A eshte me mire dy pista me vehte apo nderthurje e

tyre ?

Kuadri ligjor

Ndoshta eshte aspekti qe ka njohur zhvillimet

me te ndjeshme ne keto vitet e fundit, por kjo

vlen per sistemin e mjedisit, nderkohe qe

kuadri ligjor sa i perket mbrojtjes se shendetit

publik nga ndotja ka mbetur mjaft mbrapa te

parit.

Ligji per Vleresimin e Ndikimit ne Mjedis (VNM)

dhe Vleresimi i Ndikimit ne Shendet (VNSH)

Kuadri institucional

Organizimi institucional ne nivele te

ndryshme (Kuvendi-KM-Ministrite-Niveli vendor)

-Piramida institucionale –

A eshte koha per nje strukture nderdikasteriale ?

Kuadri programor

Pakete e dokumenteve me te rendesishem programore te

Fushes / Kuadri programor i fushes

S. Shendetesise S. Mjedisit S. Punes S. Ushqimit UN-WHO-BE

PKV ‘M&SH’, 1999 PKVM 1

PKVM 2

Strategjia

e II, 2006

Projekti

ILO

Projekti Siguria

ushqimore

Komente

PKV ‘M&SH mbetet ende edhe sot programi ne fuqi per fushen

Standardet / Vlerat kufi

Ajri

Cilesia e ajrit te jashtem (outdoor) Vetem per pluhurin dhe gazet

Cilesia e ajrit te brendeshem (indoor):

a) Per ajrin e mjediseve te banimit Mungojne

b) Per ajrin e mjediseve te punes Te vitit 1969

Uji Cilesia e. ujit pijshem Te perferta me

standardet e OBSH

Cilesia e ujrave bregdetare Ne rishikim (shih

referimin perkates)

Zhurma Pritet miratimi ne

kuadrin e ligjit

Treguesit biologjike Mungojne

Sistemi i informacionit, bazuar ne

indikatore

Perkufizime

Behet fjale per indikatore / tregues dhe diktues

Hierarkia e indikatoreve Indikatore te Zhvillimit Kombet e Bashkuara (UN)

Indikatore te Mjedisit Agjensia Europiane per Mjedisi (EEA)

Indikatore te Shendetit Org. Boterore e Shendetesise (WHO)

Indikatore te SH&M Org. Boterore e Shendetesise (WHO)

Komente rreth situates

1. A njihen, a disponohen dhe a tentohet te operohet me to ? ose a jemi ne

gjendje te flasim me gjuhen e indikatoreve ?

(rezultatet e vrojtimit NEHAP dhe sherbimeve ne Korce, Puke, Tropoje)

2. Struktura dhe fluksi i informacionit te fushes ne kete periudhe.

3. Sistemi ALERT

Per t’u patur parasyshe ne praktiken e organizimit dhe operimit me

indikatore:

1. Te kuptohen qellimet dhe aresyet e OBSH kur harton linja dhe

dokumente te tille (nuk duhet ecur ne pista te vecanta)

2. Indikatoret e mjedisit dhe te shendetit konvergjojne ne qellimin dhe

synimin e tyre

3. Duhen njohur caqet, apo me sakte afersite dhe largesited (ku bashkohen

dhe ku largohen), pra behet fjale ne se jane ‘kryesisht’ te fushes se mjedisit

apo ‘kryesisht te fushes se shendetit dhe mjedisit, psh:

- indikatoret kryesisht te fushes ‘SH&M’: zhurmave, ndotjes ajrit, ujrave

bregdetare per larje dhe te pishinave

Me e pergjitheshme dhe me e sakte eshte se ne cilin komponent te procesit

apo ciklit P-S-R bejne pjese

Kapacitetet e fushes

Kapacitetet humane

1. Kapacitete vepruese

2. Kapacitete potenciale

Problem qe meriton te vleresohet ne te gjithe

strukturat e sistemit te Shendetesise dhe me tej,

ne nivel kombetar

Formimi profesional

1. Ne nivel kombetar

Shendet publik

Inxhenieri mjedisi prane Universitetit Politeknik, Fakulteti i Inxhenierise

se Ndertimit

Agromjedis prane Universitetit Bujqesor

2. Programet e sistemit te shendetesise

-. Niveli universitar - kalimi nga disiplina e higjienes ne ate te shendetit

publik

-. Niveli pasuniversitar - specializim ne disiplinen e shendetit publik,

SHPU dhe kohen e fundit ne Master

3. Nderhyrje te nevojshme dhe te mundeshme

Kurse intensive te perbashketa per punonjesit e rrjeteve

Kurse intensive per punonjesit e sistemit te shendetesise, te diferencuar

- per mjeket

- per kimistet

- per asistentet shendetesore dhe kimiste

Monitorimi: spektri dhe vellimi i

monitorimeve

Gjeografia e monitorimit mjedisor ne shkalle vendi (ajri,

uji i pijshem, ujrat bregdetare, zhurmat, ..)

Monitorimi mjedisor ne vendin tone, ne zbatim te VKM te

vitit 1995 dhe 2003

Monitorimi mjedisor ne Shqiperi (1) Programi Treguesit Mbulesa

hapsinore

dhe numri

pikematjeve

Periudha Zbatues Raportimi Financimi

Cilesia e

ujrave

nentok

esore

pH,

fortesi,nitrate,

nitrite,kripshmer

i, metale te

rende

5 basene kryesore

(Drin, Mat, Erzen,

Ishem, Shkumbin,

Seman)

32 stacione

(shpime)

2000 -

vazhdim

SHGJSH Ne MMPAU

dhe AEM

MMPAU

Shkarkimet

e

lengeta

urbane

ne ujrat

siperfa

qsore

Temp.,

pH,kripezimi,

lendet pezull,

alkaliniteti, O2 i

tretur, NKO,

NBO, tregues te

ndotjes

mikrobike

(koliform dhe

strept. Fekal)

8 qytete (Tirane,

Durres, Elbasan,

Fier,

Vlore,Shkoder,

lezhe, Shengjin,

Sarande)

33 stacione

2000 -

vazhdim

ISHP (deri

2003)

IM (pas

2004)

Ne MMPAU,

pjeserisht

ne AEM

MMPAU

Cilesia

mikrobi

ologji e

ujrave

bregdet

are

(plazhe

)

pH, temperature,

str. fekal,

enterokok

Velipoje (6),

Shengjin (5),

Durres (18),

Kavaje (10). Vlore

(12), Saarande (10),

Himare (7)

67 stacione

2000 -

vazhdim

ISHP MSH,

MMPAU,

MEDPOL

MMPAU

Cilesia e

ajrit urban

LGP, PM 10,

NO2, SO2, O3,

Pb

LGP, PM 10, PM

2.5

7 qytete: Tirana

(5), Elbasani (3),

Durresi (1), Korca

(1), Vlora (1), Fieri

(1), Shkodra (1)

Stacione 13

Nr I diteve eshte

rritur gradualisht

nga 5, 8, 11, 13 deri

16 / muaj – min I

rekomanduar

Tirane, Elbasan

2000 -

vazhdim

ISHP

IFB

MSH,

MMPAU

MMPAU

MMPAU

MMPAU

Zhurmat

urbane

Presioni zanor Tirane, Durres,

Shkoder, Fier,

Vlore, Sarande,

Korce

2001 –

vazhdim

ISHP MSH,

MMPAU

MMPAU

Radoni ne

toke, uje

dhe ajerin e

baneses

Radoni (Rn) Ultesira

perendimore

Tirane, Korce, Fier,

etj dhe sipas

indikacioneve te

hartave

radiometrike

2000 -

vazhdim

SHGJSH MMPAU MMPAU

Mbetjet

urbane te

ngurta

Perberja

merceologjike

Shkoder, Durres,

Fier, Vlore

2000 -

2003

ISHP MSH,

MMPAU

MMPAU

Monitorimi mjedisor ne Shqiperi (2)

Maredheniet mjedis-shendet ne shifra

Vatra te nxehta (Hot-spote)

1. Hot-spote te trasheguar

Porto-Romano, Durres Realizuar projekti i studimit

Ne zbatim (drejt perfundimit) projekti i zbatimit

PVC, Vlore Ende ne studim

As, Fier Ende i pambyllur

Pellgu i naftes ?

2. Hot-spotet ‘e rinj’

- Sharra Per zgjidhje

- segmente te qyteteve Per zgjidhje

- segmente te bregdetit Per zgjidhje

Ndotja e ajrit urban

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

Anka

raAth

ine

Sofie

Buku

resh

tZag

reb

Buda

pest

Vie

ne

Paris

Berli

nLo

nde

rM

adrid

Mek

siko

Siti

Peki

n

Tok

ioN

ju D

elhi

San

Pao

loLo

s Anx

hele

sTira

na

OBSH

rek

oman

dim

e

LGS

PM10

Bloza

SO2

NO2

O3

Efekte te deklaruara dhe te priteshme

Dy pista veprimi jane te mundeshme:

1. Krahasuar me rezultatet e studimeve (epidemiologjike) te

instutucioneve nderkombetare dhe autoreve te vendeve te

perparuara.

Evidenca rreth efekteve te ndotjes se ajrit ne shendetin e

popullates dhe te femijve e mbledhur ne keto dy-tre dhjetvejacaret

e fundit flet per rritje te morbozitetit per shkak te ekspozimit

kundrejt perqendrimeve te rritura te ndotesve atmosferike. Sipas

botimit te Organizates Boterore te Shendetesise dhe Agjensise

Europiane te Mjedisit (WHO - EEA, Children’s health and environment: A

review of evidence. Environmental issue report N0. 29’, Copenhagen

2002), problemi i ndikimit te ndotjes se ajrit ne shendetin e femijve

eshte mjaft shqetesues. Nje evidence e qarte vjen edhe nga

rezultatet e studimit te Dr. F. Priftanjit ne vendin tone rreth

simptomave te astmes ne Shqiperi, nder te paktet studime te llojit

ne vendin tone rreth rritjes se reaktivitetit bronchial.

2. Llogaritja e efekteve te priteshme mbi bazen

e te dhenave per ekspozimin.

Procedura ne fjale (ndonese ne permiresim e siper) po aplikohet

per te siguruar te dhena rreth skenarit te efekteve shendetesore te

lidhura me veprimet afat - gjata te ndotesve ne vitet e ardheshme.

Per ilustrim sjellim rezultatet e nje studimi te OBSH rreth

vleresimit te rrezikut te efekteve shendetesore respiratore per

shkak te ekspozimit afat - gjate kundrejt PM2.5, te bere ne nje

kontigjent prej 200 000 femijesh (ne nje popullate prej 1 000 000).

Shifra jane teper domethenese: dyfishim i rasteve me simptome

bronkiti (prej 3 350 ne 6 700) dhe po dyfishim te numurit te rasteve

me renje te kapacitetit vital te sforcuar / per sekond (prej 4 000 ne

8 000), per nje rritje me 10 mikrogram te permbajtjes se PM2.5 ne

ajer. Te dhena te peraferta dhe me te zgjeruara nga Schwarts,

Schwartz dhe Dockery, Pope etj. jepen rreth ndryshimeve

perqindore te mortalitetit ditor per rritjet respective me 10

mikrogram / m3 te LGP, PM10 dhe PM2.5.

0

5

10

15

20

0 50 100 150 200

Përqëndrimi i PM10 [mg m-3

]

Nd

rysh

imi

[%]

Mortaliteti ditor

Pranimet spitalore

Perdorim i bronkodilatoreve

Provokim simptomash

Ekspirim maksimal

Lidhja Lidhja e PM 10 me e PM 10 me indikatorindikatorë të ë të ndryshëmndryshëm të të efekteveefekteve shëndetsoreshëndetsore

Burimi: Dockery dhe Pope (1994) Burimi: Dockery dhe Pope (1994) Burimi: Dockery dhe Pope (1994) Burimi: Dockery dhe Pope (1994) Burimi: Dockery dhe Pope (1994) Burimi: Dockery dhe Pope (1994)

Burimi: Dockery dhe Pope (1994)

Lidhja e permbajtjes se PM 10 ne ajer me indikatore te ndryshem te efekteve shendetsore

A ekziston dhe a perben nje problem ‘patologjia

ambientale ne Shqiperi’ ?

- a mund te flitet me gjuhen e shifrave ?

- nuk dijme, nuk kemi kapacitete, apo nuk i mobilizojme

ato ?

- cila eshte ’jehona’ dhe vendi i saj ne

programet/projektet mesimdhenese dhe studimore ?

- a jane studjuar dhe efektett e hot-spoteve (Porto-

Romano, PVC, Marinza, segmente te Tiranes, .….) ne

shendet ?

- c’far informacioni kerkohet, regjistrohet dhe deklarohet

nga institucionet shendetesore te nivelit te pare, dyte dhe

te trete ?

- C’tregon referenca me te dhenat e OBSH, per treguesit e

mortalietetit e te morbozitetit ne skenare me nivele apo

perqendrime te tilla te ndotjes se ajrit, zhurmave urbane

etj. ?

Perceptimet / Reagimet e publikut Rubrika - Vleresime

Ceshtja 1. Vleresime per gjendjen e mjedisit

Pergjigjur I paster Pak i

ndotur

I ndotur Vleresimi

%

Durres

Durres qytet

Shijak

Maminas

Gjithesej

Tirane

Tirane qytet

Kamez

Babru

Gjithesej

Elbasan

Elbasan qyt.

Cerrik qyt.

Bradashesh

Gjithesej

65

20

19

104

82*

18

16

116

65

20

20

105

6

-

16

22

4

-

1

5

1

-

-

1

32

13

3

48

24

12

12

48

28

18

1

47

27

7

-

34

54

6

3

63

36

2

19

57

Gjithesej 325 28 143 154

Ne qytetet e medha (me mbi 50 000 banore) pothuaj te gjithe te anketuarit

ankojne per nje ndotje te klasifikuar si ‘pak i ndotur’ ose shume te ndotur

Rubrika - Ndotja e brendeshme Ceshtja 1. - Vleresimi i gjendjes se mjediseve te brendeshme

Paster Disi paster Jo paster Gjithesej

Durres

Tirane

Elbasan

54

33

22

39

27

59

11

9

20

104

69

101

Gjithesej 109 125 40 274

Ceshtja 2. - Shkaqet apo origjina e ndotjes brendeshme

Te jashtme Te brendeshme Te dyja Gjithesej

Durresi

Tirana

Elbasani

105

108

89

-

3

1

-

7

-

105

118

90

Gjithesej 302 4 7 313

Rubrika - Shqetesime te tjera Opinionet e dhena konsiderojne si me shqetesuese zhurmen e shkaktuar nga burime te jashtme

Ne menyre te permbledhur,rezultatet e anketimit jane si vijon:

Shqetesime nga zhurma

Po Jo Gjithesej

Durresi

Tirana

Elbasani

56 ose 53 %

66 ose 56 %

64 ose 62.1 %

49

52

39

105

118

103

Gjithesej 186 ose 57 % 140 326

PERFUNDIME

Leksionet qe kemi marre gjate kesaj periudhe tranzicioni:

• Zhvillime jo te balancuara brenda atij qe quhet

‘Zhvillim i Qendrueshem’

• Vemendje e e paket (larg asaj qe meriton) per fushen

• Largesia legjislacion-zbatim praktik

• Harmonizim-koordinim dhe bashkepunim pa efektivitetin e

duhur

• Monitorim mjedisor i pamjaftueshem dhe monitorim biologjik

thuajse i munguar

Gjendja dhe Prognoza sipas modelit P-S-R

(Presioni-Gjendja-Pergjigjet)

Deri ‘90/’91 1992-2005 Pas

Popullsia

- Levizja

- Dendesia

Transporti

Ndertimet

Industria dhe

teknologjite

E kontrolluar

Ritje e ngadate

Shtim i ngadalte

Rritem i ngadalte

Rritje e shpejte

dhe teknologji e

vjteruar

E pa kontrolluar

Rritje shume e

shpejte

Shtim shume i

shpejte

Rritem shume i

shpejte

Kolaps i ind.

madhe

Me e kufizuar

Rritje e shpejte

Rritje e shpejte

Rritem i shpejte

Pritet gjallerim i

disa ptofileve;

teknologji te

perparuara

Ekspozimi

Vleresim cilesues i situates Vleresim cilesues per disa vite te

tjere

LGP dhe PM10 rritje si nivele dhe nr.

Ekspozuarish

CO “

PAHs dhe VOCs “

Zhurma “

Ndotje mikrobike e ujrave per larje (plazhet) ?

PROPOZIME

Pakete prej 9 nderhyrjesh

(Kalimi nga gjuha e konstatimit ne ate te veprimit)

Mund te grupohen si:

- nderhyrje te karakterit ligjor-institucional-programor

- nderhyrje te karakterit studimor

- nderhyrje qe kane te bejne me efektivitetin e rrjetit

Synime

1. Kerkimi i racionales ne organizim dhe programim

2. Rritja e kontributit ne te gjitha menyrat e rruget e mundeshme

3. Kerkimi i pozicionit dhe gjallerimi i rrjetit te sanitarise

4. Ballafqimi me problemet ‘e reja’ (indoor, Rn, FEM, …….)

5. Targetet e HfA-2000 apo Axhendes ?

6. Parandalimi me perparesi/perqendrim ne VNSH

1.Hartimi nje raportit - Analize mbi gjendjen ne

fushen ‘Shendeti dhe Mjedisi’

2. Pergaditja e programit afat - mesem

‘Zhvillime te fushes ne periudhen 2007 -

2010’ Program qe mban (ka te detyruar te mbaje) parasyshe:

1. Pozicionin e fushes ‘SH&M’

2. Harmonizimin- koordinimin-bashkepunimin

3. Mbrojtjen e kontigjenteve vulnerabel

4. Vemendjen ne Ultesiren Perendimore, me perparesi ne

katerkendeshin Tirane-Kavaje-Durres-Fush-Kruje

Krijimi i nje strukture te nivelit qendror

Zgjidhja e propozuar do te kishte refleksione

pozitive/racionalitet ne terma programore,

efektiviteti,/produkti, financiare

Ne kerkim te nje formule qe reflekton zhvillimet ne

vendet e perparuara dhe ne linje me rekomandimet e

organizmave nderkombetare, pra merr ne konsiderate

faktin qe:

- problemi eshte i nje natyre ndersektoriale

- problemi eshte multidisiplinor

Statusi i vecante i DSHP Tirane

Vrojtime dhe Studime

Studim segmentar si shtrirje dhe kohe, pra nje studim cross-

section

Synime

* realizohet nje perpjekje qe konvergjon kapacitetet e

disponueshme

* fitohet pervoje, e cila mund te luaje rolin e ne ‘shkolle’

apo model per vrojtime me te gjera, perfshire ato qe jane

ne qender te projektit/programit ‘qytete te shendeteshem’

* vleresim i problemeve qe lidhen me shendetin e femijve,

rinise, moshes trete, kushtet ne shkolla e objekte punes,

riskun e aksidentimit, menyren e jeteses, informacionin

ne institucionet feminore para- dhe shkollore, ……

* bilance te gjendjes dhe kapaciteteve dhe perjekje per

vleresim te mardhenjeve kosto-perfitim

Disa prej avantazheve * trajtim ne bashkesi i aspektit mjedisor dhe shendetesor dhe ne gjithe

elementet e procesit qe ndjek modeli P-S-R apo varienteve te tij)

* perqendrim i kapaciteteve te disponueshme dhe vjelja e informacionit/te

dhenave te mundeshme, c’ka detyron pune ne ekipe (me sakte ekipe)

* verfikim ne terren te arsyeve perse krijohen distancat ndermjet

kerkesave dhe zbatimit te ligjit

* sigurim i dhenave qe do te mbeshtesin krijimin e database dhe operimin

me indikatore duke kontribuar keshtu ne krijimin e Sistemit Gjeografik te

Informacionit per fushen Shendeti dhe Mjedisi (HEGIS)

* komunikim me te gjere dhe me konkret me publikun

* mobilizimi i nje numuri mjaft te madh profesionistesh, te shendetit publik

(efektive ne te gjitha nivelet e tij), te pushtetit/qeverisjes vendore, te

sistemit te arsimit,

* vleresim i integruar i problemeve ne ciklin e tyre te plote, duke nisur nga

burimet (presionet) per te vijuar me ekspozimet (ate qe me siper e kemi

quajtur ‘diagnoze e riskut’) dhe efektet (gjendja) e perfunduar me

menaxhimin (pergjigjet)

* identifikimi dhe vleresimi i problemeve, permasave te tyre, shkaqeve,

dhe shndrim i rezultateve te studimit ne aksione konkrete (ne kete rast do

te perfbente nje PLV per segmentin urban ne studim)

Gjallerimi dhe rritja e kontributit te rrjetit,

c’ka me pare do te kerkonte gjetjen dhe aktivizimin e

formave per gjallerimin e tij (pasuria me e madhe qe

kemi ne fushen e profilaksise)

- tekst pasuniversitar

- pakete dokumentesh (metoda, procedura, teknika, …)

- aftesimi per te operuar me indikatore

- mbeshtetje dhe angazhim ne monitorim, vjelje

informacioni,..

OBJEKTIVA qe mund te konsiderohen te

realizueshem

1. Dokumentimi i gjendjes (Analiza) dhe i perspektives (Programi)

2. Gjallerimi i rrjetit sipas nje programi qe mban parasyshe gjendjen,

mundesite dhe nevojat.

Rritja e kontributit

3. Krijimi i sistemit te informacionit (database dhe indikatoret)-operimi

me indikatoret e fushes

4. Adoptimi i standarteve te rekomanduara nga WHO dhe kerkuara

nga BE

Realizimi i nje pakete te tille, natyrisht e permiresuar dhe e pasuruar

do te perbente nje hap serioz per shendetin e popullates ne

pergjithesi dhe per ministrine e shendetesise ne vecanti.

Ne vend te mbylljes

Ne se te gjithe jane nje here pergjegjes per

mjedisin, mjeket jane dy here

Thirrje per mobilizimin e armates se mjekeve /

punonjesve te shendetesise