ЦУКО - edu.semgu.kzedu.semgu.kz/ebook/umkd/161dcb2d-a320-11e4-bd4b-f… · Web viewқарым-қатынастың негізі болатын реалийлерді сөйлеушінің

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым МинистрлігіСемей қаласының Шәкәрім атындағы Мемлекеттік Университеті

3 деңгейлі СМЖ құжаты ПОӘК

ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014

«Лингвоелтану» пәнінің оқу-әдістемелік кешені

Басылым №1

«Лингвоелтану» пәнінен5В020700 «Аударма ісі» мамандығына арналған

оқу-әдістемелік кешені

Оқу-әдістемелік материалдары

СЕМЕЙ2014

ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014

____________№ 1 басылым 44 беттің 2 - сі

Мазмұны1 Дәрістер

ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014


1-модульЛингвоелтанудың теориялық негіздері. Лингвоелтану пәні, анықтамасы.Лингвоелтанудың лингвистикалық аспектілері. (4)

1. Лингвоелтану пәні.2. Лингвоелтанудың лингвистикалық аспектілері.

Әдебиеттер: 1. Верещагин Е.М. Костомаров В.Г. Лингвострановедческая теория слова. М.: 1980г.2. Томахин Г.Д. Фоновые знания как основной предмет лингвострановедения. Ин.яз в школе 1980г.

1. Лингвоелтану пәні. Шет тілін оқытуда фонетикалық, лексикалық, грамматикалық, стилистикалық білім берумен қатар әлеуметтік, мәдени және эстетикалық тұрғыда білім беру қажеттілігі туындайды. Мұндай қажеттілікті лингвоелтану компоненті іске асыра алады.

Лингвоелтану – бір жағынан тілге үйрету болса, екінші жағынан оқылатын тілдің елі жайында нақты мағлұматтар береді. Лингвоелтанудың басты мақсаты – мәдени аралық қарым-қатынаста тілдесуші адамның тілін адекватты түрде қабылдау, түпнұсқалы мәтіндерді түсіну арқылы коммуникативтілікпен қамтамасыз ету.

Кейбір сөздер мен фразаларды дұрыс қолдану олардың шығу тегін, қолдану аясын білуді талап етумен қатар, оқытылатын тілдің елінің тарихын, әдебиетін, саясатын білуді де талап етеді. Тілді үйренумен қатар сол елдің мәдениетін, тарихын, экономикасын, географиясын, тұрмысын, салт-дәстүрлерін, психологиясын да оқып үйрену қажет.

Лингвистиканың бұл саласының білімділік құндылығы оқылатын тілдің мәдениетімен танысу - алынған біліммен кейінгі алынған білімді үнемі салыстырып, оған баға беріп отыруында.

Лингвоелтанудың негізгі обьектісі В.Г.Томахин айтқандай белгілі бір тілдік және этникалық қоғамның фондық білімдері. Лингвоелтану оқылатын тіл елінің мәдениетінің ұлттық ерекшеліктерін және олардың тіршілік ету ортасын оқып үйренуге ерекше мән береді. Сөздің лингвоелтанулық теориясына сәйкес (В.Г.Костомаров, Е.М.Верещагин) лингвоелтанудың негізі - оқылатын тіл елінің мәдениетін бейнелеу үшін таңдап алынған тілдік материал.

Лингвоелтанудың мәні - оқылатын тіл елінің мәдениетінің ұлттық ерекшеліктерін:

1. реалийлер (белгілі бір мәдениетке тән, басқа мәдениетте кездеспейтін затар мен құбылыстар);

ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014


2. коннотативті лексика (негізгі мғынасы бір, бірақ мәдени және тарихи ассоциация жағынан еркекше сөздер);

3. фондық лексика (салыстырып отырған мәдениеттерде кездесетін, бірақ қызметі, түрі және қолдану мақсаты жағынан ұлттық ерекшеліктерімен ерекшеленетін сөздер).

Мәдениеттілік және елтанымдылық құндылықтары, жалпытанымдылық және қазіргі таңдағы өмірге бейімделу шет тіліне үйретуде ұлттық-мәдени компоненттерді таңдауда басты талап болып табылады.

2. Лингвоелтанудың лингвистикалық аспектілері. Тілді әлеуметтік танудағы лингвистикалық зерттеулерінің негізгі

бағыттарының бірі: лингвоелтанулық бағыт.Тілді әлеуметтік тануды зерттеушілер сөздің мағынасын зерттеуге ерекше

назар салады. Олар сөзді қандай да бір құбылыстың немесе болымның белгісі немесе баламасы деп қарайды, сондықтан оның семантикасында мәдениетті тіл арқылы нақты көрсететін «экстралингвистикалық» мағынаны табуға болады деп тұжырымдайды. Сонымен мағына арқылы лексикалық бірліктің тілден тыс болыммен байланысы іске асады.

Бұл бағытты лингвоелтанулық деп атауға болады, себебі бір жағынан ол тіл мен мәдениеттің арақатынасындағы шешуге болатын мәселелердің әсерінен туындаса, екінші жағынан оқылатын тілге тиісті елдің мәдениетін тығыз байланыстыра отырып, шет тілін қарым-қатынас құралы ретінде оқыту негізінде құрылған.

Сөздің семантикалық мағынасының әлеуметтік қарастыруда және «тіл және мәдениет» мәселелерінің жалпы теоретикалық және методикалық аспектілерін қарастыруда Н.Г.Комилев, О.С.Ахманова, Е.М.Верещагин, В.Г.Костомаров, Т.Д.Томахин сияқты лингвист ғалымдар көп еңбек сіңірді.

Мысалы, Н.Г.Комилев лингвистикаға ең алғашқы болып мағынаның мәдени-тарихи компонентін енгізді. Ол: белгілі бір әлеуметтік ортадағы затты немесе құбылысты белгілейтін сөз оларды тек қана белгілеп қоймайды, сонымен қатар олардың пайда болуына ықпал етеді – деген тұжырымға келеді. Сондықтан оның семантикасында белгілі бір әлеуметтік фонда қолданылатын сөзді нақтылайтын компонент болуы тиіс.

Сөз-белгінің «ішкі» мағынасының бар екендігін, яғни сөз-белгі өз мағынасынан басқа да мағына ашатынын ескере отырып, біз мәдени компоненттің де бар екендігін есте ұстауымыз қажет.

Сөздің мәдени компонентін оқып үйрену - шет тілін үйренудің ең тиімді жолы. Бірақ бұл компонент әлеуметтік болымға сәйкес мәдени-тарихи ұғымның өте кең көлемін қамтиды. Мұның барлығын игеру – тілді қарым-қатынас құралы ретінде қолдана алудың басты шарты. О.С.Ахманованың айтуы бойынша кез келген коммуникативті әрекетті іске асыру үшін «тілдік

ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014


қарым-қатынастың негізі болатын реалийлерді сөйлеушінің де, тыңдаушының да білулері» тиіс. Бұл құбылыс лингвистикада «фондық білім» деген атқа ие болды.

Е.М.Верещагин мен В.Г.Костомаров өз еңбектерінде фондық білімді лингвоелтанудың маңызды объектісі ретінде қарастырады. Лингвоелтанудың өз бетінше ғылым болып танылуы бұл ғалымдардың атымен тығыз байланысты. Әрине қазіргі таңда лингвоелтану шет тілін үйретудің әдістемесінің барлық талаптарына сай деп және өте көп қолданылады деп айтуға келмейді. Бірақ лингвоелтанудың теоретикалық фундаменті құрылғаннан кейін әр түрлі саладағы ғалымдар: лингвистер, психологтар, әлеуметтанушылар Е.М.Верещагин мен В.Г.Костомаровтың көтерген мәселелерімен айналысуда. Мысалы, лингвоелтанушылар «фондық білімді» сөз семантикасының көп зерттелмеген бөлігі деп қарастыруда. Осыған байланысты зерттеулер лингвистикалық бағытты ұстанған.

Фондық білімді негізге алу әдісі ретінде психолингвистикада кеңінен қолданылатын ассоциативті эксперимент қолданылады.

В.Г. Томахинның тұжырымдамасы бойынша лингвоелтанудың негізгі объектісі белгілі бір тілдік және этникалық топтың фондық білімдері болып табылады. Сондықтан, бұл салада көтерілетін мәселелер әлеуметтік лингвистиканың кейбір міндеттерін қамтиды. Фондық білім белгілі бір қоғамда орын алған әлемдік көзқарастарды қамтитын болғандықтан, бұл ғылымды біз қоғамдық, әлеуметтік деп тануымыз қажет. Сонымен, зерттеудің біршама мәселелері лингвоелтанудың аумағын кеңейтіп, ғылымның бұл саласын толықтырады.

Е.М. Верещагин мен В.Г.Костомаров сөздің семантикасының тек бір ғана лексикалық мағынамен шектелмейтінін бірнеше мысалдармен көрсетті. Белгілі бір саладағы эквивалентті сөздер семантиканың келесі бір түрінде бір-біріне ұқсамайды.

Мысалы, «мектеп» және «school» сөздерін алайық. Бұл сөздер эквивалентті-түсінікті сөздерге жатады.

Мектеп - жалпы білім беретін және жасөспірімдерді тәрбиелейтін оқу орны.

School – Institution for educating children. Бірақ, бұл сөз ағылшын және қазақ тілдерінде аталған жағдайға

байланысты білімілікті қажет етеді. МектепОрта, жалпы білім беретін, спорт, музыкалық.SchoolGrammar school - гуманитарлық бағыттағы орта мектеп, day school – пансионы жоқ мектеп, comprehensive school – жалпы орта мектеп (единая средняя школа), junior school – бастауыш мектеп, senior school – екінші сатыдағы мектеп (жоғарғы сыныптар),

ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014


modern school – жаңа мектеп. Лингвоелтану саласын зерттеушілер фондық мағынадағы лексикалық

фонның орнын тауып қана қойған жоқ, сонымен қатар, терең лингвистикалық мағынаны да көрсете білді. Фондық білім сөздің лексикалық жүйедегі орнын және сөйлеуде қолданылуын анықтайды. «Білім беру» және «Ағарту» салаларынан мынандай мысалдар келтіруге болады. Мысалы ағылшын студентіне: «Сіз стипендияңызды қайда жұмсадыңыз?» деген сұрақ қойса, бұл сұрақ біршама қисынсыз болар еді. Себебі, британдық студент үшін стипендия – қолға берілетін ақша емес, ол оқудың төлемақысына кіретін, білім алу үшін берілген ақша. Бұл сөйлем британдық студент үшін мағынасыз болып көрінер еді. Бұл мысал арқылы Ю.Ю.Дешериева лингвоелтанулық құбылысты анық көрсете білді.

Ағылшын студенттеріне орыс тілінде бірнеше фразалар беріліп, оларды аяқтау ұсынылды. Оларға таныс «білім, оқу» тақырыптары таңдап алынды.

Сөйлемнің басы: Сөйлемнің соңы:- Мына оқушы ыстық шілде айында study at school - 5а сыныбының оқушылары 5б сыныбының оқушыларынанөзгеше, they are cleverer and more intellectual- Үзіліс кезінде оқушылар to go home and have a dinnerАлынған нәтиже ағылшын студенттерінің біздің білім жүйесін толық

білмейтінін көрсетті. Олар сөздің аудармасын білгенмен лексикалық фонды білмеді. Ұлыбританияда сабақ 27 июльге дейін болады. Сыныптар «а», «б», «в» болып оқушылардың үлгеріміне байланысты бөлінеді, ал үзіліс 2 сағатқа дейін созылады. Англия мен Ресейдің мектеп жүйесінің лингвоелтанулық интерверенция құбылыстарын зерттей отырып, Ю.Ю.Дешериева бұл жағдайдың лексикалық фондарының әртүрлі болуына байланысты орын алғандығын көрсетті.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:1. Лингвоелтану пәні нені зерттейді?2. Лигвоелтанудың негізін қалаушылар.3..Лингвоелтанудың теориялық негіздері қандай? 4. Фондық білім дегеніміз не?5. Фондық лексика дегеніміз не?


ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014


Лингвоелтанудың методологиялық негіздері. Тілдің әлеуметтік құрылымы. Тіл және мәдениет. Лексика туралы ұғым. (4)

1. Тіл - мәдени-тарихи мәліметтерді сақтау құралы2. Қазіргі кездегі лингвистикадағы ауызша сөйлеудің ұлттық-мәдени ерекшеліктері.3. Ұлттық мәдениет туралы мәліметтердің бастау алуы.

Қазіргі кезде ұлттық-мәдени ерекшеліктерді зерттеудің бағыттары айқындалған. Олар: физиологиялық, нейрофизиологиялық, психикалық, мәдени (философиялық, тарихи, лингвистикалық).

Ұлттық-мәдени зерттеулер Ю.Е.Прохоровтың айтуы бойынша мына сұрақтарға жауап беруі тиіс: 1. Бір ұлттық-мәдени ортаның келесі бір ұлттық-мәдени ортадан қарым-қатынас жасаудағы айырмашылық өлшемдері қандай? 2. Осы айырмашылықтардың сол ортаның бірінің тілінде қарым-қатынас жасауда алатын орны және қарым-қатынас жасайтын тілді таңдау маңыздылығы қандай? 3. Бұл айырмашылықтарды айқындау және бейнелеу қалай іске асады?

Лингвистика және психолингвистика салаларында соңғы он жылда ұлттық-мәдени ерекшеліктерді тілде және ауызекі сөйлеу барысында оқып-үйрену қалыптасқан.

Н.Л.Шамне тілдік бірліктің семантикасының ұлттық ерекшелігін оқытуды екі аспектіге бөледі: біріншісі - сөздің семантикалық құрылымындағы ұлттық ерекшелік семемасын оқумен байланысты. Бұл семемалар аудармада біраз ұқсастықтармеы болғанымен эквивалентсіз болады; екіншісі – лексикалық мағынада ұлттық ерекшелік компоненттерінің сәйкестіктері бар болуы зерттеледі.

А. Гудавичюс лексика семантикасында мәдениетті үстірт және терең деңгейлі деп екіге бөледі. Мәдениеттің үстірт деңгейіне ол лексиканың стилистикалық айырмашылықтарын, эквивалентсіз лексиканы жатқызса, мәдениеттің терең деңгейіне реалилердің ұлттық-мәдени ерекшеліктерін жатқызады.

Тілдік қүұбылыстардың ұлттық-мәдени ерекшеліктерін Д.О. Добровольский екі түрлі көзқарасқа бөледі. Бірінші көзқарас – ұлттық-мәдени компонент реали-сөздердің ғана мағынасында , ал екінші көзқарасы В.фон Гумбольдтың идеясына тілдің ішкі түріне және ана тілінің әсеріне пайда болатын тілдегі «халықтың рухына» сәйкес келеді.

Сонымен, әр түрлі тілдік қоғамдар, көптеген мүмкүндіктерді пайдалана отырып, ұлттық мәдениеттің негізі болатын әлемнің әртүрлі бейнелерін қалыптастырады. Бірінші көзқарасты зерттеуші салыстырмалы деп атаса,

ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014


екіншісін интроспективті, яғни тілдік ерекшеліктер басқа тілдермен салыстырылмай жеке зерттеледі.

Тілдің коммуникативті қызметімен қатар жинақтау мен мәлімет беруі тілдік белгіге тән қасиеттер. Бұл қызмет кумулятивті қызмет деп аталады. Мұндай қызмет ұрпақтар арасын байланыстыратын, тілден тыс жиналған тәжірибені беруші, «сақтаушы» ретінде қолданылады.

Кумулятивті қызмет лексика саласында ерекше байқалады. Себебі, ол қоршаған ортаның құбылыстарымен және заттарымен тығыз байланысты. Лексикалық жүйе материалды әлеммен, әлеуметтік факторлармен сабақтасқан.

«Сөз» - нақты бір заттың, құбылыстың аты. Ол тек қана затты немесе құбылысты белгілеп қоймайды, сонымен бірге уақыт туралы, орта туралы мәлімет бере алады. Лексика арқыл белгілі бір халықтың жинақтаған әлеуметтік тәжірибесінен фрагменттер айтылады. Қандай да бір лексика бірліктерінің бар болуы өмірдегі қажеттіліктен туындайды.

Мысалы Чукоткада қардың әр түрлі қалыпына берілген тоғыз атауы бар болса, аабтар аттардың тегіне байланысты көптеген атауларды қолданады. Либерияда күріштің әр түрлі сортына байланысты өз атаулары бар.

Әрбір халықтың түсті (цвет) айтуында да ерекшеліктер бар. Мысалы навахо тілінде қара түсті қараңғылықтың қара түсі және көмірдің қара түсідеп бөледі. Сонымен қатар әр тілде түсті ажыратуда тілдің символикалық мағынасында да ерекшеліктер бар. Мысалы, орыс тілінде сұр түс күнделікті өмірді, мінездегі салмақтылықты білдірсе, басқа бір тілде сұр түс көңілсіздікті немесе адамдардың таяздығын білдіреді. Ал Англияда сұр түс парасаттылықтың, тектіліктің, жоғары талғамның нышаны. Сонымен бір ғана заттың әр тілде әр түрлі семантикалық бейнелеуі бар екендігін байқадық. Осыған байланысты А.А. Леонтьеваның «ұлттық мағына» бар деген тұжырымдамасын дұрыс деуге болады. Әртүрлі екі тілдегі бір затты атайтын сөз аудармалары эквивалентті болғанымен сол екі елдің мәдениетінде мағыналары бір-біріне ұқсай бермейтіндігін теріске шығаруға болмайды. Бұл жағдай тіл белгілерінің «ұлттық мағынасы» туралы айтуға негіз болады.

Мысалы «ит» деген сөзді алсақ, ол сөздің эквиваленті көптеген елде бар, ал лексикалық мағынасы әр түрлі.

Орыстарда ит – адамның досы;Эскимостарда ит – шанаға жегетін жануар; Парсылықтарда ит – киелі жануар (священный)Қазақтарда ит – жеті қазынаның бірі.Кейбір тілдерде бірқатар сөздердің пайда болуына әлеуметтік жағдайлар

себеп болған. Өткен ғасырда Англияда «кеуде», «аяқ» деген сөздерді айтуға болмаған. Тіпті тауық туралы айтса да бұл сөздерді айтуға болмаған. Осыған байланысты «white meat», «black meat» деген сөз тіркестері пайда болған. «To go to bed» деген сөздің орнына «to retire to bed» деген сөз тіркесі қолданылған. Басқа тілдарде мұндай шектеулер тіркелмеген.

ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014


Адам аттары да белгілі бір ұлттық коннотациға ие. Оның нақты мағынасы осы атқа ие адам арқылы анықталады. Бірақ ол тек адамды атап қана қоймайды, сонымен бірге мінезін, қасиетін, сипатын, ерекшелігін анықтайды. Ал мұндай ерекшеліктерді білу үшін сол елдің әдебиетін, тарихын, әдет-ғұрпын білу қажет.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:1. Лингвоелтанудың басқа ғылымдармен байланысы.2. Тілдің әлеуметтік құрылымы.3. Ұлттық мәдениет туралы мәліметтердің бастау алуы.


Тілдің номинативті бірліктері мен ұлттық-мәдениет туралы мәліметтердің бастау алуы. Тілдік афоризмдердің ұлттық-мәдени семантикасы. (3) 1. Тілдің номинативті бірліктері. 2. Тілдік афоризмдердің ұлттық-мәдени семантикасы.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:1. Тілдің номинативті бірліктері.2. Тіл және мәдениет. Лексикалық ұғым.3. Тілдің әлеуметтік құрылымы.4. Тілдік афоризмдердің ұлттық-мәдени семантикасы.

Әдебиеттер: 1. Верещагин Е.М. Костомаров В.Г. Лингвострановедческая теория слова. М.: 1980г.2. Томахин Г.Д. Фоновые знания как основной предмет лингвострановедения. Ин.яз в школе 1980г.3. Қайдаров Ә.Т. Қазақ тілінің өзекті мәселелері – Актуальные проблемы казахского языка. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 304 б. – Б. 114. Маслова В.А. Лингвокультурология. –М., 2001. – С. 208

ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014


Лексика, фразеология, афористика - лингвоелтанудың бастамасы ретінде. Фразеология мен афористиканың лингвоелтанулық сөздіктері. Фондарды семантизациялау тәсілдері. (4)

1. Фразеология – елтанудың бастамасы ретінде.2. Афористика - лингвоелтанудың бастамасы ретінде.

Тілді, тілдік бірліктерді адами факторлармен, адами құндылықтармен бірлікте қарастыру қазіргі тіл білімінің алға тартып отырған басты бағыттарының бірі. Бүгінгі күні адами факторларға ерекше мән беріп, тіл иесінің тілдік бірліктерді дұрыс, ұтымды қолдану, мән-мағыналарын терең түсіну мәселесі деректерге көп көңіл бөлініп, тіл тек тұлғалық (формалық) жағынан ғана емес, сонымен қатар ол мағыналық, ұғымдық, мәдени-концептілік тұрғыдан жиі қарастырылып, талданатын болды. Тілді ұлттың тарихымен, мәдениетімен, рухани қазынасымен, яғни дүниетанымымен тығыз қарым-қатынаста, бірлікте алып қарастырылған жағдайда ғана ұлттық тілдің табиғатын шынайы танып білуге жол ашылады.

Ұлт мәдениетінің қай түрінде болмасын, онда сол ұлттың бүкіл таным болмысы мен тұрмыс-тіршілік суреті сақталған. Белгілі бір ұлттың тарихынан, мәдениетінен, таным болмысынан, тұрмыс-тіршілігінен хабардар ететін тілдік бірліктерге ең алдымен тілдегі фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, нақыл сөздер жатады, себебі бұл тілдік бірліктер белгілі бір ұлттың өзге ұлттардан менталдық айырмашылығын көрсететін, салт-дәстүр ерекшеліктерін білдіретін ұлттық өмір көріністерінің айнасы болып табылады.

Қандай да бір тіл болмасын оның фразеологиялық қоры ұлт мәдениетін, менталитетін, ұлттың психологиясын барынша қамтиды.

• Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық теңеулердің пайда болу көздері әр халықтың тарихымен, заттық және рухани мәдениетімен, өмір-тіршілігімен тығыз байланысты болғандықтан, олардың мағынасының лингвомәдени және когнитивтік тұрғыдан талдау арқылы тарихи-этимологиялық көздерін ашуға болады. Тіл мен мәдениет өзара тығыз байланыстағы бірін-бірі толықтырар біртұтас жүйе.

• Фразеологиялық теңеулерде әлемнің тілдік бейнесі антропоцентристік ұстаным негізінде құралады. Адам қоршаған ортаны өзі арқылы, өзіне таныс заттар мен құбылыстар арқылы ғана бағалап, танып біледі. Фразеологиялық теңеулер әр тілде өзіндік ұлттық нақышпен бейнеленіп, ұлттық дүниетаным ерекшеліктерін көрсетеді.

• Фразеологиялық теңеулердегі жеке көріністер тек сол тілге ғана тән ерекшеліктермен сипатталып, ұлттық нақышпен бейнеленеді. Олардың

ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014


лингвомәдени сипатын ашу ұлттық дүниетанымның сыры мен ерекшеліктерін танып білуге септігін тигізеді. Құрамындағы ұлттық-мәдени компоненттер фразеологиялық теңеулердің ұлттық-мәдени сипатын ашады.

• Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық теңеулер уәжділігі әр түрлі деңгейде көрініс табады. Фразеологиялық теңеулер екі тілдің де лексика-фразеологиялық қорының мәнді, мағыналы және жүйелі қабатын құрай отырып, ұлт болмысының құндылықтары мен ерекшеліктерін жан-жақты сипаттайды.

Тілді этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеудің өкшесін баса өз бастауын алған жаңа бағыттардың бірі – тіл арқылы ел тану. Фразеология саласында бұл бағыттың алар орны ерекше, өйткені әр тілдің фразеологизмінде үлкен мазмұн – халық өмірі, мәдениеті бар. Фразеологизм мағынасындағы елтану потенциясының пайда болу принциптері тіл арқылы елтану бағытының еншісі болып табылады. Тіл арқылы елтану теориясының пайда болып дамуы фразеология саласын жаңа қырынан, яғни фразеологизмдерді кез келген халықтың ұлттық мәдени дамуының айнасы ретінде қарастыруға мол мүмкіндік береді.

Тіл мен мәдениет арақатынасын зерттейтін тіл білімінің жаңа бағыттарының бірі – лингвомәдениеттану. Лингвомәдениеттану – қазіргі тіл білімінде кеңінен қолданыс тауып келе жатқан антропоцентристік бағытпен, яғни сол тілдің иесі болып табылатын адаммен, тілдің функционалды қолданыс табатын әлеуметтік орта, тарих, мәдениет пен танымдық процестермен байланыстыра зерттеу үрдісінің нәтижесі болып табылатын тіл мен мәдениеттің өзара байланыс тетіктері мен жалпы ұлттық дүниетаным, ұлттық мәдениеттің тілдегі көрінісін зерттейді.

Лингвомәдениеттану ғылымының алғышарттары В.фон. Гумбольдтың тіл мен мәдениеттің өзара байланысы идеясы және Э.Сепир мен Б.Уорфтың «тілдік ықтималдылық болжамымен» ұштасып жатыр. Бұл ғылымның мақсаты тілдік бірліктің шығу тегін айқындау емес, әр түрлі тілдік бірліктерге (фразеологизмдерге) түсініктеме бере отырып, оның пайда болу шарттары мен жағдаяттарын анықтау болып табылады. Лингвомәдениеттану тіл мен мәдениеттің өзара байланысын, қатынасын қазіргі заманның ұлттық-мәдени сана сезімі тұрғысынан қарастырады және оның тілдегі көрінісін сипаттайды.

Теңеу - танымдық қызметі зор, ең көне, әрі қарапайым, тілде жиі қолданылатын логикалық теңестіру тәсілі. Шындық әлемді танудың қисынды құралы бола отырып, теңеу мейлінше көп қырлы, мазмұнды тілдік құбылысты білдіреді. Ойлау өрісі ретінде теңеудің дүниені эмоционалды түрде қабылдауы және ондағы қайсы бір құбылысты салыстыра бағалау тұрғысынан қандай да бір нысанға мән берудегі салмағы ерекше. Философиялық жақтан қарастырғанда, теңеу адамның абстрактілі ойлауын

ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014


дамытудың көрінісі болса, лингвистикалық тұрғыдан осы ойдың тілдік қолданыста бейнеленуі. Сонымен бірге теңеу – сипатталушы нысанның бейнелілік, көркемдік, эмоционалды-экспрессивтік сапасын күшейтетін көркемдік әдіс. Теңеу – ұқсас, ортақ белгілердің негізінде бір затты екінші затпен салыстыру арқылы сипатталушы нәрсенің бейнелілік, көркемдік, эмоционалды-экспрессивтік сапасын күшейтетін, сол нәрсені жаңа қырынан, поэтикалық қырынан таныстыратын әрі стильдік тәсіл, әрі таным құралы. Басқа тілдік бірліктер секілді тұрақты теңеулер де адамның танымдық мүмкіндігін тілдік қабілетімен сабақтастырудан бастау алатындықтан, басты назар олардың когнитивтік негіздеріне аударылады.

Фразеологиялық теңеулер фразеологизмдердің басқа түрлерінен өзінің логикалық құрылымы, компаративті мағынасы мен стильдік қызметі арқылы ерекшеленеді. Фразеологиялық теңеулер табиғатын зерттеуде фразеологиялық теңеу мен метафораның өзара байланысы, ұқсастығы мен айырмашылықтарына тоқталу қажет. Осы мәселеге арналған ғылыми еңбектерде фразеологиялық теңеулер мен метафоралар тілде қатар қолданылады, себебі олар өзара тығыз байланысты деген пікір бар. Теңеу мен метафораның ортақтығы – олардың заттар мен құбылыстар негізінде фразеологиялық ассоциация жасауынан көрінеді. Алайда, оларды мазмұн жағынан ажыратып қарастырған жөн. Теңеуде салыстырушы теңеу заты және оған қажетті негіз бар. Ал метафораға ондай негіз қажет емес. Фразеологиялық теңеулер екі затты салыстырудың нәтижесі болса, метафоралар – олардың ұқсастығының нәтижесі She is a fox – ол түлкі; She is as sly as a fox – ол түлкідей қу, айлакер.

Фразеологиялық теңеулер кез келген тілдің фразеологиялық қорының елеулі бөлігін құрайды. Теңеу – көркем ойлаудың ұлттық ерекшеліктері жинақталған, дүниетанымның ұлттық өзгешеліктері бас қосқан логика-философиялық және лингвистикалық категориялардың санатына жатады.

Теңеу лингвистикалық категория ретінде қазіргі тіл білімінің жаңа бағыттарының бәрінің де зерттеу нысаны бола алады. Бұл бағыттардың ішінде құрылымы әр түрлі тілдердегі фразеологиялық теңеулерді лингвомәдениеттану және когнитивтік лингвистиканың негізгі ұстанымдарына сүйене отырып салыстырмалы-салғастырмалы зерттеу жүргізудің мәні ерекше. Себебі халықтың дүниетанымы, өмірге және қоршаған ортаға деген көзқарасы, салт-дәстүрі, көңіл-күйі әр халықтың жалпы фразеологиясынан, оның ішінде әсіресе, фразеологиялық теңеулерден көрініс табады. Фразеологиялық теңеулер жекелеген өмір құбылысына нақты баға беретін, ғасырлар бойы атадан балаға мұра ретінде беріліп отыратын, әр халықтың өмірінен қызықты деректерді өз бойына жинақтаған халық мұрасы. Сондықтан, туыстас, не туыстығы жоқ тілдердегі фразеологиялық теңеулерді лингвомәдени және лингвокогнитивтік тұрғыдан зерттеу әр тілдің

ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014


өрнек бояуын, ұлттық ерекшелігін, менталитетін, қайталанбас қасиетін танып білуге, олардың мағына қалыптасуындағы және тілдік қолданыстағы қасиеттерін ашуға мүмкіндік береді. Осы тұрғыда туыстығы жоқ қазақ және ағылшын тілдерінің фразеологиялық теңеулерінің мағына қалыптасуының негізін ашу ерекше мәнге ие. Теңеулердің ішкі мазмұнын анықтауда уәжтану теориясына жүгінген жөн. Уәждеме теориясына сүйене отырып, бастапқы еркін тіркестер негізінде жасалған фразеологизмдердің түп төркініне зер салып, уәжін айқындау, сол арқылы тіркестің қалыптасу түп көзін тауып, өзіндік ерекшеліктерін ажырату арқылы олардың мәні мен мазмұнын ашуға болады. Фразеологизмдердің фразеологиялық мағынасы олардың ішкі мағыналық құрылымында жатқан бейне арқылы уәжделеді. Мысалы, қазақ тіліндегі құмырсқадай құжынаған, құмға сіңген судай, сүліктей жабысты, ағылшын тіліндегі dumb as a fish (балықтай тілсіз), as brave as a lion (арыстандай айбатты), dance like an elephant (пілше билеу) сияқты тіркестердің фразеологиялық мағыналарының ішкі формасы айқын, яғни олардың мағыналары ішкі формалары арқылы уәжделіп қалыптасқан.

Фразеологизмдердің ішкі формаларының тасалануынан олардың мағыналарының күңгірттенуі шығады. Ондай фразеологизмдердің сырын, жасалу төркінін тілдің ішкі заңдылықтарынан гөрі экстралингвистикалық факторлар мен этимологиядан іздеу қажет. Мысалы, кәрі қойдың жасындай жасы қалды фразеологизмі қой түлігінің тіршілік ету мерзімін (10 шақты жылдай) бақылаудан туған. Осы жайт ауыс мәнде жасы ұлғайған адамға қатысты айтылатын бейнелі тіркестің тууына негіз болған. Ағылшын тіліндегі to fight like Kilkenny cats (Килкени мысықтарындай айқасу) - өлімге бас тігіп қырқысу деген мағынада қолданылатын фразеологизмнің қалыптасуына ХVII ғ. Kilkenny мен Irishtawn қалалары арасындағы қантөгістің аяғы екі қаланың да қирап бітуіне әкелген тарихи уақиға негіз болды.

Қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологиялық теңеулердің басым көпшілігі «Адам» атты мағыналық макротопқа жатады, олардың мағынасы адам мен оны қоршаған әлемнің өзара әрекетін бейнелейді. Фразеологиялық теңеулердің негізінде адам өмірі мен қызметінің тұстарын бейнелейтініне байланысты екі тілде олардың төмендегідей мағыналық-тақырыптық топтары анықталды:

1. Адам мінезі мен ақыл-ой қабілетін сипаттаушы ФТ-лер: Қаз.: Қарабайдай қатыгез, дала бүркітіндей қырағы; Ағыл.: a memory like an elephant (сөзбе-сөз: есі пілдей), яғни еске сақтау қабілеті жоғары, тамаша, as blunt as a hammer (сөзбе-сөз: балғадай ақымақ) яғни топас, т.б. 2. Адамның жағдай-күйіне байланысты ФТ-лер: Қаз.: сең соққан балықтай, жарасын жалаған иттей, жаралы арыстандай аласұрды; Ағыл.: as miserable as a bandicoot – (қалталы қөртышқандай) – бақытсыз, аянышты, as still as a mouse

ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014


– тышқандай жасырынып тұру т.б. 3. Адамның сыртқы келбетін сипаттаушы ФТ-лер: Қаз.: қырмызыдай ажарлы, ақ маралдай әдемі; Ағыл.: as fair as a lily – лилия гүліндей сұлу, pale as death - өліктей бозарған т.б. 4. Адамның өмірі мен қызметін сипаттаушы ФТ-лер: Қаз.: түлкі қуған тазыдай соңына түсу, ит пен мысықтай өмір сүру; Ағыл.: as thick as thieves (бір-біріне ұрылардай жақын болу) – жан дос, айырылмас дос, to live like cat and dog – мысық пен иттей өмір сүру. 5. Адамның эмоциялық жағдайын сипаттаушы ФТ-лер: Қаз.: найза үстінде отырғандай, тышқан алған мысықтай;Ағыл.: to shake /quake/ tremble like an aspen leaf – көк теректің жапырағындай қалтырау, to sit on a powder keg – оқ-дәріге толы бөшкенің (күбінің) үстінде отырғандай. 6. Адамның басқа бір адамға немесе затқа қатынасын сипаттаушы ФТ-лер: Қаз.: жыландай жек көру, құлындай шыңғырту, қойдай бауыздау; Ағыл.: hate smb like poison – біреуді удай жек көру, flieng smb aside like an old boot – біреуді қажеті жоқ ескі аяқ киімдей лақтырып тастау, яғни пайдаланып алғаннан кейін өзінен алыстату, қуу. 7. Құбылыстар мен заттардың сапасын сипаттаушы ФТ-лер: Қаз.: көздің жасындай таза (мөлдір), жаман түйенің жабуындай (келіссіз). Ағыл.: fresh as a daisy – маргаритка гүліндей жас, жаңа, cold as a frog – құрбақадай суық. 8. Түсті сипаттаушы ФТ-лер: Қаз.: ақ бөкеннің таңындай, орман түлкісіндей қызыл, сүттей ақ; Ағыл.: as white as driven snow/as milk – қардай/сүттей ақ, as red as a turkey-cock – күрке тауықтың айдарындай қызыл. 9. Адамның тамақтану процесін сипаттаушы ФТ-лер: Қаз.: бурадай қарш-қарш шайнау, егінге түскен сиырдай жайпау; Ағыл.: eat like a pig – шошқадай ішіп-жеу, drink like a fish – балықша ішу. 10. Заттар мен құбылыстардың көлемін сипаттаушы ФТ-лер: Қаз.: қойдың құмалағындай, ешкінің асығындай, иненің жасуындай; Ағыл.: as light as a drum – барабандай жеңіл, thin as a lath/rake – ескектей жіңішке.11. Арақашықтықты сипаттайтын ФТ-лер: Қаз.: есік пен төрдей, ат шаптырымдай жер, қозы/қой өрісіндей жер. Ағылшын тілінің фразеологиялық теңеулерінің біз жинаған материал ішінде бұл топқа жататындары кездеспеді. 12. Уақытты сипаттаушы ФТ-лер: Қаз.: бие сауымдай уақыт, сүт қайнатымдай уақыт, қас қаққандай. Аталмыш топқа да ағылшын тілінің фразеологиялық теңеулері біз қарастырған материал арасынан кездеспеді.

Теңеу бейнесі қызметін орындаушы семалар негізінде қазақ және ағылшын тілдерінде фразеологиялық теңелеурдің мынадай топтары анықталды:

1. Күнделікті тұтыну заттар атауларынан жасалған ФТ-лер: Қаз.: сабынша бұзылу, тозған бөздей ыдырау; Ағыл.: to fit like a glove - қолғаптай дәл), as fat as butter - сары майдай толық. 2. Үй жануарлары атауларынан жасалған ФТ-лер: Қаз.: тағасыз аттай тайғанау, егінге түскен сиырдай жайпау; Ағыл.: stubborn as a mule – есектей қиқар, squeal like a stuck pig – шала бауыздалған шошқадай шыңғыру. 3. Табиғат және қоршаған орта

ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014


құбылыстарының атауларынан жасалған ФТ-лер: Қаз.: бұлттай сұрлану, жауар күндей түнеру, желдей есу; Ағыл.: look like thunder – күннің күркіреуіндей көріну, яғни ашулы, ызалы, like greased lightning – найзағайдай шапшаң, жылдам. 4. Аң атауларынан жасалған ФТ-лер: Қаз.: қойға тиген қасқырдай, ақ маралдай керілу, жолбарыстай білекті; Ағыл.: as agile as a monkey - маймылдай икемді, as cross as a bear – аюдай ашулы, as cunning as a fox – түлкідей айлалы. 5. Құс атауларынан жасалған ФТ-лер: Қаз.: торға түскен қырандай, бұлбұлдай сайрау, жүнін жұлған тырнадай; Ағыл.: as drunk as (a boiled) an owl – жапалақтай мас, as gay as a lark – бозторғайдай көңілді, as a mild as a dove – көгершіндей жұмсақ. 6. Жәндік атауларынан жасалған ФТ-лер: Қаз.: қара құрттай қаптау, шыбындай қырылу, аш кенедей жабысу; Ағыл.: as merry as a grig – көк шегірткедей көңілді, ants in one’s pants – шалбар киген құмырсқадай, яғни ыңғайсыз, мазасыз сезіну. 7. Өсімдік атауларынан жасалған ФТ-лер: Қаз.: тікендей қадалау, қызыл гүлдей құлпыру, жел соққан қамыстай жапырылу; Ағыл.: grow up like mushrooms – саңырауқұлақтай өсу, көбею, shake as a leaf – жапырақтай дірілдеу, stick to smb like a bur – біреуге ошағандай жабысу. 8. Діни атауларға байланысты жасалған ФТ-лер: Қаз.: жын ұрғандай жұлқыну, көктен түскен періштедей, иманындай сақтады. Ағыл.: a certain as preachig – діни уағыздай шын, айқын, as safe as a church – шіркеудей сенімді, берік, as ugly as sin – күнәдай үрейлі, қорқынышты. 9. Азық-түлік атауларынан жасалған ФТ-лер: Қаз.: айрандай ұйып отыру, бал қаймақтай, балға ашытқан қымыздай. Ағыл.: as brown as a berry – жидектей қоңыр, яғни күнге күйген, as full as an egg is of meat – етке толы жұмыртқадай толық, толы, толтырылған. 10. Ауру атауларына байланысты жасалған ФТ-лер: Қаз.: сүзектен тұрғандай. Ағыл.: avoid like the leper – алапес ауруынан қашқандай, to avoid someone or smth like the plague – чума ауруынан қашқандай. 11. Балық атауларына байланысты жасалған ФТ-лер: Қаз.: ақ сазандай бұлқынды, тұмсығы тасқа тиген бекіредей, шабақтай шүпірлету; Ағыл.: as flat as a flounder – камбала балықтай теп-тегіс, жазық, close/dumb as an oyster – устрицадай үндемеу, мылқау, аузын ашпау, swim like a fish – балықтай жүзу. 12. Тарихи оқиғалар мен тарихи тұлғаларға байланысты жасалған ФТ-лер: Қаз.: Абылай аспас асудай, Атымтайдай жомарт, Наушаруандай әділ; Ағыл.: as game as Ned Kelly – Нед Келлидей күшті. Нед Келли атақты қарақшы, as old as Methuselah – Мафусаилдай (библия кейіпкері) кәрі, ескі, as pleased as Punch – Панчодай (көше кезіп жүретін қуыршақ театрының кейіпкері) разы, риза.

Қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологиялық теңеулердің жалпы мағынасы мен фразеологиялық мағынаны жасаудағы теңеу бейнесінде қолданылатын ұйытқы сөздерді зерделей келе төмендегідей тұжырым жасауға болады:

1. Мағыналық жіктелу тұрғысынан қазақ тілінде ФТ-дің 12 негізгі мағыналық тобы, ал ағылшын тілінде 10 мағыналық тобы анықталды.

ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014


Ағылшын тілінде арақашықтық пен уақытты сипаттайтын ФТ-лер біз жинаған материалда кездеспеді.

2. Теңеу бейнесі қызметін атқаратын ұйытқы сөздер екі тілде де 12 тақырыптық топтың атауларынан жасалады. Дегенмен, бір тақырыптық топқа жататын ФТ-лер саны екі тілде бірдей емес. Мысалы, ағылшын тілінде өсімдік атаулары, діни атаулар, құс және жәндік атаулары көбірек кездессе, қазақ тілінде үй жануарлары, күнделікті тұтыну заттар атаулары саны жағынан ФТ-лер жасауда басымырақ қолданылады. Екі тілде де фразеологиялық теңеулер негізінде адамның өмірі мен қызметін, сипаты мен әртүрлі қасиеттерін, мінез-құлқын т.б. қасиеттерін бейнелі сипаттау үшін қолданылатыны байқалады.

3. Тілде көрініс табатын ұлттық ерекшеліктер фразеологизмнің құрамындағы ұлттық мәдени компонентімен байланысты. Мәселен, үй жануарларының тақырып тобын қарасақ, қазақ тілінің фразеологиялық теңеулерінде көбіне жылқы, қой, түйе компоненттері, ал ағылшын тілінде шошқа, тауық, қаз компоненттері жиі қолданылады, яғни кей атаулардың фразажасамдық белсенділігі қазақ тілінде жоғары, ағылшын тілінде төмен болса, ал кейбір атаулардың осы қасиеті керісінше ағылшын тілінде жоғары, қазақ тілінде төмен болып келеді.

Дүниетаным, ойлау қабілетінде салғастырылушы тіл иелері халықтарда ортақ болғанымен, өмір сүру жағдайы, табиғи орталығындағы айырмашылыққа қатысты бейнелеу, суреттеу, әсерлеу нысандары мен эмоционалдық жағынан алғанда әр халықтың өзіндік ұлттық ерекшелігі бар. Мысалы, қазақ тіліндегі қыздың жиған жүгіндей деген фразеологиялық теңеудің ағылшын тілінде баламасын табу өте қиын. Бұл – қазақ халқының көшпелі тұрмыс-тіршілігі, өмір салтымен байланысты әсемдікті танытудың көрінісі. Сол сияқты, ағылшын тіліндегі (as) dumb as a woolden Indian (сөзбе-сөз: дүкен алдында тұрған индеецтей), жалпы топас, ақымақ деген мағынада қолданылады. Жарнама ретінде Америкада темекі сататын дүкендердің алдында индеецтің ағаш мүсіндерін қою осы елдің дәстүріне жатады. Ал американдықтар түсінігінде ертеде индеецтер ақымақ, топас деп бағаланған.

Келтірілген мысалдардан теңеу бейнесінің негізі ретінде екі тілде әр түрлі мағыналық топтардың құрамына кіретін атаулар қолданылатыны көрінеді. Олардың қолдану аясында әр тілге тән ерекшеліктермен қатар, екі тілге де ортақ белгілері де кездеседі. Бұл айтылған ой фразеологиялық теңеулердің концептілік құрылымы мен коннотативтік мағынасына талдау жүргізу арқылы дәйектеледі.

Тіл білімінде «концепт» термині алғаш рет ХХ ғасырдың алғашқы жартысында қоршаған орта құбылыстарын тіл әлемінде бейнелеу мәселелерін зерттеуге байланысты пайда болды. Соңғы жылдары тіл білімінде «концепт» теориясы лингвистикалық сипатта нақты, жан-жақты бір тілдің ішіндегі материалдар негізінде де, туыс немесе туыстығы жоқ әр түрлі тілдер материалдары негізінде де салыстыра-салғастыра зерттеле бастады.

ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014


Ғылыми еңбектерде «концепт» ұғымына берілген әр түрлі анықтамалар кездеседі. Егер В.В.Колесов «концепт – сөздің мағыналық дамуының ең соңғы шегі, мәдениеттегі мазмұндық қатары молайған ұғым» десе, В.С.Кубрякова «концепт» - адамның санасында, психикалық жүйесінде қалыптасқан әлем бейнесінің мазмұндық бірлігі» деп түсінсе, В.Н.Телия концептіге белгілі бір объект туралы барлық мағлұмат жиынтығы деген анықтама береді. Ал А.П.Бабушкин «концепт – ұжымдық санадағы менталды бейненің дара белгілері» деген түсінікті қалыптастыра отырып, әрбір концептілік бірліктің ұлттық концептілік өрісте өзіндік орны болатындығын, белгілі бір зат не құбылыс жөнінде білім деңгейіне орай жеке тұлғаның санасында концепт түрлерінің қалыптасуы әрқилы болып келетіндігін дәйектейді [10].

Концепт сөзбен де, сөз тіркесімен де, фразеологиялық бірліктер арқылы да беріле алады. Сөздің концептісі оның мағыналық және ассоциативтік өрісі арқылы анықталады. Осы өрісте сақталған ақпарат когнитивті және прагматикалық мәні бар элементтерден тұрады. Концептілік зерттеу этностың лексикасы мен фразеологиясында сақталған әлемнің мәдени-ұлттық бейнесін ашуға мүмкіндік береді. Әрбір этнос қоршаған әлемді өзінше таниды, яғни өзіндік «әлемнің тілдік бейнесін» жасайды. Этнос мәдениетін өз ішінде ұғынуда мәдениетті түсінудің кілті болып табылатын тірек концептілер ерекше орын алады. Сондықтан тірек концептілерді талдау арқылы ұлттық мәдениеттің даму қалпын, қазіргі өмірдегі жай-күйін біле аламыз. Концепт этностың рухани өмірінің ұжымдық қазынасы және ол әрқашан мәдени реңкте болады, сондықтан да ол ұлттық ерекше дүниетанымды түсінуде басты компонент болып саналады. «Концепт дегеніміз – этномәдени санада сақталған, белгілі бір ұлттың ұрпақтан-ұрпаққа берілетін ықшам, әрі терең мағыналы шындық болмыс, ұлттық мәдени құндылықтары жөніндегі сан ғасырлық түсінігін білдіретін құрылым» [6, 15]. Зерттеу жұмысымызда концепт ұғымы адамның әлем туралы мәдени түсініктерінің жиынтығы болып табылатын әлемнің тілдік бейнесі ретінде тани отырып, дүниетанымымыздағы әлем туралы ақиқат болмысты бейнелейтін когнитивтік бірлік ретінде қарастырылады.

Когнитивтік парадигмадағы басты принцип – антропоцентристік көзқарас, себебі тілдің функционалды-коммуникативтік жүйесінде адам басты орынға ие. Тілдің когнитивтік кеңістігінде «Адам» концептісі әр түрлі тілдік бірліктер арқылы беріледі. Солардың ішінде осы концептіні көріністеуде фразеологиялық теңеулердің алатын орны ерекше, себебі олар адамның әр түрлі қыры мен сырын сипаттауда қолданылады. Адамның әр қилы қасиеттерін негізге ала отырып, қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологиялық теңеулерді лингвокогнитивтік тұрғыдан концептілерге бөлініп талданды. Талдау негізінде екі тілдегі концепт түрлері анықталды:

«Ойсурет» концептісі

ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014


«Ойсурет» концептісі белгілі бір ұлттың дүниетанымында қалыптасатын санадағы бейнелердің қарабайыр суреті. Мысалы, қазақ тіліндегі мұрнын тескен тайлақтай теңеуі тайлақты тұрмыста пайдалануға үйрету үшін екі жасында мұрнын тесетін әдет-ғұрыпқа байланысты пайда болған. Абстрактілену нәтижесінде адамға қатысты қолданғанда, осы сурет ойсурет болып көз алдымызға келеді. Бұл бейнелі теңеу айтқаннан шықпайтын адамдарға қатысты қолданылады.

Ағылшын тіліндегі Grin like a Cheshire cat (сөзбе-сөз: Чешир мысығы секілді күлу) фразеологизмі бір кездерде Англияның графтық ауданы Чеширде жасалатын ірімшіктің түрін жымия күліп тұрған мысықтың түріне келтіріп дайындаған. Осы оқиғаға байланысты пайда болған бұл тіркес тілде әр кез күлімсіреп жүретін жайдары адамға қатысты қолданылады, кейде мысқыл ретінде де айтылады.

«Фрейм» концептісіФрейм – белгілі бір концепт төңірегінде жинақталған тілдік бірліктер.

Бұл бірліктер нақты бір концептіге ассоциацияланған негізгі, қарапайым, мүмкін болатын ақпаратты береді. Сонымен қатар фреймдер сол қоғамға тән ерекшеліктерді анықтап суреттей алады. Фрейм концептісі ойсурет концептісіне ұқсас, дегенмен, ойсурет концептісінде статикалық күй басым болса, фреймде динамикалық күй басым. Мысалы: Қаз.: ала тайдай бүлдірді, құтырған бурадай зіркілдеді, құмырсқадай қаптады. Осы қатардағы ала тайдай бүлдірді фразеологизмінің пайда болуы халық өмірінің тарихи кезеңдеріне байланысты. Халық жырында қалмақтар тұтқиылдан, дамылсыз шабуыл жасап ноғайлы қазақтарын абыржыта бергені айтылады. Бір күні байлаудан босанып кеткен ала тай ауылды айнала дүрілдете шауып, малды үркітеді. Жау келіп қалды екен деп ойлаған қазақтар қоныстарын тастай қашады. Кейін байқаса, шапқан жау жоқ, елді бүлдіріп, малды үркітіп жүрген ала тай екен. Содан былай халық «елді ала тайдай бүлдірген», деп жұртты дүрліктіріп, абыр-сабырға душар ететін адамға байланысты қолданады.

Ағыл.: (as) cross as a bear (with a sore head) – сөзбе-сөз: басы ауырған аюдай ашулы болу. Осы фразеологизмнің шығу төркіні ертеректе ақсүйек аңшылар аюларға иттерін айтақтап салатын болғандығында жатыр. Итке таланған аюдың көзі қызарып, қаһарланып ызаланатыны белгілі. Аюдың сол кейпі, түп негізі күңгірттенгенімен, бейнелеу құралы ретінде аурудан мең-зең күй кешкен, ашуға мінген адамға қатысты қолданылады.

«Схема» концептісіБұл концепт жазықтық, кеңістік, биіктік, өлшем, уақыт семаларының

объективтенуі арқылы жасалады. Қазақ тіліндегі бие сауымдай уақыт тіркесі халықтың өзіндік уақытты өлшеу ерекшелігінен туындаса, қозы көшіндей жер тіркесі қозылардың қоныс аударғанда жүріп өтетін арақашықтығын, яғни «онша алыс емес» деген ұғымды білдіреді. Ағылшын тіліндегі as big as a barn (сөзбе-сөз: қоймадай, қамбадай кең, үлкен) тіркесінде теңеу бейнесі көлем өлшемі ретінде қолданылып тұр.

ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014


«Сценарий» концептісіБұл концептіде әрекет етуші біреу болмай, бірнешеу болуы шарт және

олар бір-біріне қарсы әрекет етеді. Бұл концептіге қазақ тілінде абыройын айрандай төкті; қанын сүліктей сорды; жылқыдай жусатып, қойдай өргізді; ұршықтай үйірді т.б. фразеологизмдер жатады. Ағылшын тіліндегі dance like an elephant (сөзбе-сөз: піл сияқты билеу); sting like a wasp (сөзбе-сөз: ара сияқты шағып алу); eat like a pig (сөзбе-сөз: шошқа сияқты жеу) т.б. фразеологиялық теңеулер осы концептіге жатады. Сценарийде әрдайым сюжеттік қасиет, сюжеттік түр орын алады. Басқа концептілерге қарағанда бұл концепт ерекше түрге ие, оның бойында қозғалысты, даму идеясын білдіретін семалардың болуы шарт.

«Логикалы-ұғымдық» концептісіАдамның ішкі дүниесін, сезімін, көңіл-күйін білдіретін фразеологиялық

теңеулер осы концептіге жатқызылады. Бұл концептінің көлемі кең. Ол махаббат, қуаныш, реніш, қайғы, қатыгездік, бақыт т.б. жеке-жеке концептілерді қамтиды. Мысалы, қазақ тілінде: балаша мәз болу, ботасы өлген түйедей зарлау, жауатын бұлттай түнеру, жүрегі аттай тулады, су сепкендей басылды т.б. көптеген фразеологиялық теңеулерді, ағылшын тілінде: as merry as a cricket (сөзбе-сөз: шегірткедей мәз-мейрам), as agile as a monkey (сөзбе-сөз: маймылдай епті, шапшаң), as gay as a lark (сөзбе-сөз: бозторғайдай көңілді), as miserable as a bandicoot (сөзбе-сөз: қалталы егеуқұйрықтай аянышты), as happy as а king (сөзбе-сөз: корольдей бақытты) т.б. фразеологиялық теңеулерді осы концептіге жатқызуға болады.

Сонымен, қазақ тілінде де, ағылшын тілінде де жоғарыда сөз болған бес концептің бесеуі де орын алған. Бірақ әр концептке байланысты екі тілде ұқсастықтар мен ерекшеліктер бар. Ол ерекшеліктер ең алдымен фразеологиялық теңеулерге негіз болған атауларға байланысты. Егер қазақ тілінде барлық концептілерде теңеудің бейнесі негізінде көбіне үй жануарларының, адамның күнделікті өмір сүруде қолданатын заттардың, халықтың дүниетанымының ерекшелігін білдіретін табиғи құбылыстардың атаулары қолданылса, ағылшын тілінде жабайы аңдар және құс атаулары, ағылшындардың кәсібі мен шаруашылығына байланысты аң аулау, теңізде жүзу, балық аулауға қатысты заттар мен құбылыстардың атаулары алынады. Адам ұлтына, жағрапиялық орналасуына, кәсібі мен шаруашылығының ұқсас болмауына қарамастан қоршаған ортаны негізінен бірдей қабылдайды, бірақ әр тілде ол сол халықтың тұрған ортасына, табиғатына т.б. байланысты әр түрлі тілдік белгілер арқылы көрініс табады.

Мысалы, ашулы деген ұғым екі тілде де фразеологиялық теңеулер арқылы беріле алады. Дегенмен, қазақтар бұл ұғымды арыстанға, құтырған бураға, жын буған бақсыға теңесе, ағылшындар күйеуі тастап кеткен әйелге, аюға, бұрқылдап қайнаған суға теңейді.

Яғни, қандай да бір зат, құбылыс, іс-әрекетті бейнелей жеткізу үшін халық өзінің дүниетанымына орай жете таныс, көңілге қонымды, бөгде емес,

ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014


белгілі бір сәйкес нышандары, адекваттық белгілері бар нәрселермен салыстырып сабақтастырады.

Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық теңеулердің негізгі айырмашылығы теңеу эталонынан көрінеді. Мысалы, жануарлар атауларына байланысты, егер бір халық теңеу эталоны ретінде жануардың бір қасиетін алса, екінші халық оның басқа қасиетін негіз қылып алады. Егер жылан атауы ағылшын тілінде даналықтың симолы ретінде қолданылса, қазақ тілінде ол қауіп-қатер мен қастықтың эталоны. Сол сияқты, құрамында қой, ит т.б. жануарлар атаулары қолданылған фразеологизмдердің де мағыналары екі тілде сәйкес келе бермейді. Дегенмен, екі тілде теңеу эталонының ұқсас жақтары да кездеседі: fox – түлкі қулықтың, lamb – қозы жуастықтың, bull – бұқа ашу-ызалықтың, hare – қоян қорқақтықтың эталоны ретінде екі тілде де қолданылатынын көреміз. Мысалы: as cunning as a fox = түлкідей қу, as timid as a hare = қояндай қорқақ, as mild as a lamb = қозыдай жуас.

Қазақ тіліндегі фразеологиялық теңеулердің «жағымды» және «жағымсыз» мазмұндағы концептілері.

Фразеологиялық теңеулердің қалыптасуына адам санасында қандай да бір ұғым тудыратын бейне себепкер болады. Белгілі бір фразеологиялық теңеуді жасауда сөз-дескриптор қолданылады. Мәселен, сөз-дескриптор үй жануары атауының бірі болса, сол жануардың сыртқы бейнесі, мінез-құлқы, іс-әрекеті т.б. жайлы мәліметтер жинақталып, этнос мәдениетіне сай тұрақты теңеу туындайды. Теңеу құрамында жануар туралы жиналған бұл мәлімет астарлы мазмұнға ие болады.

Адам дүниені танып білуде өзіне белгілі бір құндылықтары бар нысананы таңдайды. Қоршаған ортадағы барлық заттар мен құбылыстар «жаман», «жақсы» принципі бойынша бағаланады, олардың жалпы нормаға, ережеге сайлығына қарай қарастырылады. Осы тұрғыдан алғанда қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологиялық теңеулерді мағыналарына қарай «жағымды» және «жағымсыз» мазмұндағы концептілер деп бөліп талдауға болады. Қазақ тіліндегі фразеологиялық теңеулердің «жағымды» мазмұнда төмендегідей концептілері бар:

1. «Сұлулық» концептісі: қырдың қызыл түлкісіндей, еліктің лағындай, кер маралдай керілу, қордың қызындай т.б.

2. «Қуаныш» концептісі: аты бәйгеден келгендей, жерден жеті қоян тапқандай, ақ түйенің қарны жарылғандай, әкесі базардан келгендей, әйелі ұл тапқандай, наурыз күнінедей т.б.

3. «Жуастық» концептісі: тойған қозыдай, қой аузынан шөп алмас, қойдай жуас, көгендеген қойдай т.б.

4. «Күштілік», «батырлық» концептісі: арыстандай айбатты, нар атандай, жолбарыстай қайратты, жараған бурадай қалшылдау т.б.

5. «Жақындық», «достық» концептісі: егіз қозыдай, бірінің аузына бірі түкіріп қойғандай, тонның ішкі бауындай, біреуді бауырындай көру т.б.

ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014


6. «Жылдамдық» концептісі: шапқан аттай зымырау, үкідей ұшу, сайтандай жылт ету, ағын судай екпіндеді, жай оғындай атылды, жау қуғандай қашу.

7. «Мінез-құлық» концептісі: Атымтайдай жомарт – сері, қолы ашық кісі туралы айтылады.

8. «Түр-кескін» концептісі: ботаның көзіндей мөлдіреу, балқып туған толған айдай, домаланған қозыдай сүйкімді, жаңа туған құлындай т.б.

9. «Ақылдылық» концептісі: дана боп туғандай, Атымтайдай ақылды, арқардай тәсіл алу, Аплатондай ақылды т.б.

Өмірдегі жағымсыз қасиеттерді халқымыз жан-жануарлардың, хайуандардың, сондай-ақ кейбір заттар мен құбылыстардың ұнамсыз, нашар қасиеттерін адамның жағымсыз, ұнамсыз жақтарын бейнелі түрде салыстырып көрсетуге өте шеберлікпен қолдана білген. Қазақ тіліндегі фразеологиялық теңеулердің «жағымсыз» мазмұндағы концептілері:

1. «Ызалану, ашулану» концептісі: ақ сайтаны ұстады, арыстандай құтырды, асауға құрық салғандай құтырды, жын буған бақсыдай бүлінді т.б.

2. «Қыңырлық» концептісі: сіркедей қан шықпас, ала тайдай бүліну, аузына құм құйылғандай, аузына тас салғандай, кекіреге тойған текедей бақылдады, кірпідей жиырылды т.б.

3. «Кедейлік», «аштық» концептісі: бордай тозды, жетім қыздың тойындай, жылан жалағандай, күйедей жалады, тоқал ешкідей болды, темір етіктен теңгедей, темір таяқтан тебендей қалды, тұттай жалаңаш.

4. «Жанжалдасу» концептісі: итше ырылдасу, ит пен мысықтай, оқ жыландай көру, абыройын айрандай төгу, ара талағандай қылды, аузын бақадай ашырды, аюдай ақырды, бидайша қуырды, боздаған бордай етті, күшік иттей үрді т.б. көптеген теңеулер осы концептіге жатады.

5. «Қайғыру» концептісі: аш күзендей бүгілді, ботасы өлген түйедей зарлады, ботадай боздады, боз інгендей боздады/зарлады, иттей ұлып қалды, қоздаған қойдай маңырады, қойдай шулады, өгіздей өкірді, ұлардай шулады.

6. «Сүйкімсіздік» концептісі: жаман түйенің жабуындай, бетінің кіріне бес ит тойғандай, жүнін жұлған тырнадай, мойны ырғайдай, биті торғайдай, инеліктей бұралған т.б.

7. «Ебедейсіздік» концептісі: тайлақ түйедей тарпаңдау, сиырша тұру, сөзі түйеден түскендей, аюдай қорбаңдау, даңды судай тасқызды т.б.

8. «Қорқыныш» концептісі: інге кірген тышқандай, қылышпен тілгендей, таяқпен салып өткендей, таспен ұрғандай, кеудені басқандай, қамшы ұрғандай, жай соққандай т.б.

9. «Ашкөздік» конецптісі: аш қасқырдай, жемтікке қонған күшігендей, қарғаша үймелеу, жаналғыштай жұтыну, итше сұғыну, әкесі аштан өлген кісідей т.б.

ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014


10. «Әлсіздік» концептісі: көлігі болдырған жолаушыдай, көтерем малша дәрменсіз, көгендеген қойдай, сең соққан балықтай, әлсіз қурайдай, болдырған түйедей бұралаңдау, иттей боп шаршау, бордай босау т.б.

Ағылшын тіліндегі фразеологялық теңеулердің «жағымды» және «жағымсыз» мазмұндағы концептілері.

1. «Ақылдылық» концептісі. A mind like a steel trap (сөзбе-сөз: ақылы құрыштан жасалған қақпандай берік), as sharp as an owl (сөзбе-сөз: үкідей дана, ақылды), as smart as paint (сөзбе-сөз: суреттей икемді, ақылды), as solemn as an owl (сөзбе-сөз: үкідей дана), wise as Solomon (сөзбе-сөз: Соломондай дана, ақылды), (as) wise as a serpent (абжыландай ақылгөй, ақылды) т.б.

2. «Күштілік» концептісі. Бұл концептіге as bold as a lion (арыстандай күшті), as strong as a bull (өгіздей күшті), as strong as a horse (аттай күшті), like a Trojan (Трояндықтай, яғни трояндықтай күшті, батыл), to fight like a lion (арыстандай айқасу) сияқты фразеологиялық теңеулер жатады.

3. «Жылдамдық» концептісі. As fleet as a deer (сөзбе-сөз: ұшқыр, жүйрік бұғыдай), as swift as an arrow (сөзбе-сөз: оқтай жылдам), go out like a candle in a snuff (сөзбе-сөз: шам білтесінің күйесіндей жоқ болу), in two shakes of lamb’s tail (сөзбе-сөз: қозының құйрығымен екі сермеуіндей тез), like greased lightning (найзағайдай жылдам), run like the wind (желдей есу) т.б. фразеологиялық теңеулер адамның жылдам, тез жасайтын іс-қимылын бейнелі түрде көрсету үшін қолданылады.

4. «Қуаныш»/«бақыт» концептісі. As chirpy as a cricket (сөзбе-сөз: крокеттей көңілді, қуанышты), as happy as kings ( король сияқты бақытты), as merry as a marriage – bell (сөзбе-сөз: үйлену тойы кезіндегі қоңыраудай қуанышты), as merry as a grin (сөзбе-сөз: шегірткедей көңілді), as pleased as Punsh (Панч секілді риза, көңілді) т.б. фразеологиялық теңеулер осы конептіге жатқызылады.

5. «Байлық» концептісі. As full as an egg is of meat (сөзбе-сөз: етпен толтырылған жұмыртқадай толы), as rich as Croesus (сөзбе-сөз: Крездей бай), flow like water (судай ағуда), like a dog’s dinner (сөзбе-сөз: иттің түскі асындай, яғни тамаша мол), live like a fighting cock (сөзбе-сөз: күреске шығатын әтештей өмір сүру, яғни молшылықта қызық дәурен сүру), like pigs in clover (сөзбе-сөз: жоңышқа арасындағы шошқалардай) т.б. фразеологиялық теңеулер осы концептіге жатады.

6. «Сұлулық» концептісі. As fair as a lily (лилия гүліндей сұлу), as graceful as a swan (аққудай әдемі/нәзік), pretty as a picture (суреттей әдемі), (as) beautiful as a Greek (сөзбе-сөз: Гректердің құдайындай әдемі/сұлу) т.б. фразеологизмдер осы концептіден орын алады.

7. «Мінез-құлық» концептісі. Адамның мінез-құлқын суреттейтін ағылшын тіліндегі фразеологиялық теңеулерге as tame as a chicken (балапандай көнімді), regular as clockwork (сағаттай дәл), right as rain

ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014


(жаңбырдай берілген), as innocent as the baby unborn (кішкентай баладай аңқау), quiet as a mous (тышқандай тыныш) т.б. жатады.

8. «Түр-кескін» концептісі. Адамның сыртқы түр-кескіні ағылшын халқының дүниетаным және мәдени ерекшеліктеріне сай бейнеленеді. Фразеологиялық теңеудің бейнелі негізі ретінде көбіне күнделікті өмірде пайдаланатын заттар, табиғатта байқалатын құбылыстар атаулары қолданылады: as fat as butter (майдай толықша), as brittle as glass (шыныдай нәзік), fresh as a daisy (маргаритка гүліндей жас, жаңа), like the cat who eat the cream (қаймақ жеген мысықтай) яғни разы болу т.б.

«Жағымсыз» мазмұндағы концептілерге жататын фразеологиялық теңеулер адамның ақымақтық, қорқақтық, ашкөздік т.б. сол сияқты жағымсыз жақтарын суреттейді.

1. «Ақымақтық» концептісі. Бұл концептіге as blunt as a hammer (сөзбе-сөз: балғадай топас), as silly as a goose (сөзбе-сөз: қаздай ақымақ), been in one’s bonnet (сөзбе-сөз: бас киімнің астындағы арадай, яғни есінен адасқан деген мағынада), ful like a Charley (сөзбе-сөз: өзін Чарлидей сезіну – ақымақ), mad as a hatter (сөзбе-сөз: шляпа, қалпақ тігетін шебердей ессіз), mad as a March hare (сөзбе-сөз: Март айындағы қояндай жын соққан, ессіз), т.б. ағылшын тілінің фразеологиялық теңеулерін жатқызамыз.

2. «Қорқыныш» концептісі. Ағылшын тіліндегі fear somebody as the devil fears holy water (сөзбе-сөз: қасиетті судан қорыққандай), like a rat in a trap (сөзбе-сөз: қақпанға түскен егеуқұйрықтай), look as if one had seen a ghost (сөзбе-сөз: елес көргендей), to shake/tremble like an aspen leaf (сөзбе-сөз: көк теректің жапырағындай дірілдеу/қалшылдау), to sit on a powder keg (сөзбе-сөз: оққа толы күбіде отырғандай) т.б. фразеологиялық теңеулер осы концептіге жатады.

3. «Кедейлік» концептісі. Ағылшын тіліндегі as bare as the palm of one’s hand (алақандай тап-тақыр), as bare as a bone (сүйектей тап-тақыр, жалаңаш), butterflies in the stomach (сөзбе-сөз: іштегі көбелектей, аш мағынасында), hungry as a hawk (қаршығадай аш), Mexican breakfast (сөзбе-сөз: мексиканецтің таңғы асындай/аш паек – сигарета + стақан су), poor as a church mouse (сөзбе-сөз: шіркеу тышқанындай кедей) т.б. фразеологиялық теңеулер осы концептіге жатады.

4. «Мінез-құлық» концептісі. A tongue as long as a stock-whip (сөзбе-сөз: тілі шыбықтың ұзындығындай), as a hen with one chick (сөзбе-сөз: жалғыз балапанды тауықтай, яғни тыныш таппайтын, беймаза), as bold as a thief (ұрыдай арсыз), as changeable as a weathercock (сөзбе-сөз: желбаққыш секілді), as crooked as a dog’s hind leg (сөзбе-сөз: иттің артқы аяғындай қисық, ұятсыз адамға байланысты), like a bull at a gate (сөзбе-сөз: қақпа алдында тұрған бұқадай ашулы) т.б. фразеологиялық теңеулер адамның әр түрлі мінез-құлқын сипаттау үшін қолданылады.

5. «Көңіл-күй» концептісі. Бұл концептіге ants in one’s pants (сөзбе-сөз: шалбар киген құмырсқадай), as sick as mud (сөзбе-сөз: балшықтай әлсіз,

ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014


яғни мұңайған, қайғы басқан), feel like nothing on earth (сөзбе-сөз: өзін түкке тұрғысыздай сезіну), like a bear with a sore head (сөзбе-сөз: басы ауырған аюдай сезіну), to be on pins and needles (иненің үстінде отырғандай), to get into hot water (қайнап жатқан суға түскендей), like a cat on hot bricks (шоқтың үстінде отырған мысықтай) сияқты адамның әр түрлі жағдайдағы көңіл-күйін бейнелейтін фразеологиялық теңеулер жатады.

6. «Түр-кескін» концептісі. As dry as a mummy (қурап қалған, саудыраған мумиядай арық), as fat as a pig (шошқадай семіз), as limp as a glove (сөзбе-сөз: қолғаптай еріксіз қалжыраған), bandy as a bandicoot (сөзбе-сөз: қалталы егеуқұйрықтай қисық аяқ), done up like a dog’s dinner, or dressed up like a dog’s dinner (сөзбе-сөз: иттің кешкі асындай киінген) яғни тұрпайы, дөрекі киінген деген мағынада т.б. адамның түр-пішінін, сыртқы көрінісін сипаттау үшін қолданылатын фразеологиялық теңеулер осы концептіге жатады.

7. «Ашкөздік» концептісі. As greedy as a wolf (қасқырдай тойымсыз), as mean cat’s meat (сөзбе-сөз: мысықтың етіндей сараң), jump at something like a cock at a grocer (сөзбе-сөз: ашкөздікпен бас салу), eat like a pig (шошқа сияқты жеу), jump at something like a cock at a groser (сөзбе-сөз: тарыға бас салған әтештей) т.б. фразеологиялық теңеулер осы концепт құрамына кіреді.

Қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологиялық теңеулердің жағымды және жағымсыз коннотациясы жалпы алғанда екі тілде де бірдей, бірақ әр тілде теңеу образы ретінде әр түрлі заттар мен құбылыстардың атаулары пайдаланатыны байқалады. Егер ағылшын тілінде теңеу образы рөлінде құстардың ішінде тауыс, түйеқұс, жапалақ, қаз лексемалары қолданылса, қазақ тілінде аққу, бұлбұл, бүркіт лексемалары қолданылған. Ағылшын тілі теңеулерінде қазақ тіліне қарағанда тарихи адамдар, тарихи оқиғалар, жер атаулары сияқты жалқы есімдер теңеу образы ретінде көбірек қолданыс тапқан.

Екі тілдің фразеологиялық теңеулерін лингвомәдени және лингвокогнитивтік тұрғысынан талдау барысында олардан ұлттық дүниетаным ерекшеліктері мен ұқсастықтары бар екені анықталды. Ішкі мәдени танымдық коннотацияның ұқсас не сәйкес келуі, ұлттық дүниетаным деген түсінікпен ұштасып, оның екі халықтың дүниетанымына ортақ болуына байланысты. Ал ұлттық дүниетанымның ерекшелігі, оның тілдегі көрінісі тіл иелерінің өз даму тарихы, әр түрлі табиғи ортасы, салт-дәстүрі, тұрмыс-тіршілік, шаруашылық түрлері т.б. жағдайларына байланысты деп білеміз.

Құрылымы әр түрлі ағылшын және қазақ тілдерінің сөздік қорындағы сан алуан атаулардың ішінде өте жиі қолданылатын, мағынаға бай, қолданыс ауқымы кең тілдік бірліктердің бірі - фразеологиялық теңеулер.

Фразеологиялық теңеулердің басым көпшілігі ұлттық негізді арқау ете отырып пайда болған. Олар – ұлт өмірінің айнасы, сондықтан да бойында

ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014


сақталған ұлттық мәдени негіздерге сүйенеді, себебі өркениеттің өрісі қаншалықты екені де тілден бөлек дүние емес. Ендеше ұлт мәдениеті ұлт тілінен бөлінбейді. Тіл мен мәдениет - өркениет дамуының ең алғашқы кезеңдерінен бастап үйлесімділік пен сәйкестікте өмір сүріп келе жатқан құбылыс.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:4. Фразеологияның тарихпен және мәдениетпен байланысы.


2-модуль Жеке адам мен қоғамның ара қатынасы.Тілдің реляционды бірліктері ұлттық-мәдени мағлұматтардың бастамасы ретінде. Фонетика мен интонация ұлттық мәдениет феномені ретінде. Сөзжасамның, морфологияның және синтаксистің лингвоелтануда қарастырылуы. (3)

1. Тілдің реляционды бірліктері.2. Фонетика мен интонация ұлттық мәдениет феномені ретінде.3. Сөзжасамның, морфологияның және синтаксистің лингвоелтануда қарастырылуы.

ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014


Жазу мен айтылымныњ алшаќтыѓынан аѓылшындар мен американдар, сондай-аќ барлыќ аѓылшын тілділер µз тілінде кµріп т±рѓан (бейтаныс) сµзді оќи алмайды, естіп т±рѓан сµзін жаза алмайды. Б±л т±жырым к‰нделікті т±рмыс-тіршілікте жиі кездесетін сµздерден µзге єсіресе терминдер мен ономастиконға келгенде к‰шіне енеді. Өзге тілдің онимдерін айтпай-аќ ќойѓанда, адамға µз тілінде к‰нделікті т±рмыс-тіршілік лексикасынан басќа ќаншама жања термин, ќаншама ономастикалыќ атау кездеседі. Ағылшын тілділер м±ндай сµздерді жазу мен оќудыњ ќиындыѓынан spell (єріптеп айт (-ыњыз)), spelling (жазылуы), transcription (оќылуы), pronunciation (айтылуы) деген терминдерді ќолдану арќылы шыѓады. АҚШ-тағы айтылуы [SaI'xn] деген, не болмаса Ұлыбританиядағы айтылуы ['kezIk] деген қалалардың атын көлік жүргізуші «Could you please spell» деп, олардың жазылуы Cheyenne, Keswick екендігін әріптеп жазып алмаса, айтылуы бойынша неше күн іздесе де таба алмауы мүмкін. Ал мұндай жалқы есімдерді естілуі бойынша өз бетінше қағазға түсіріп аламын деген кісі міндетті түрде (деуге болады) қателеседі. М. Шахановтың «Заблуждение цивилизации» деген еңбегін ағылшын тіліне аударған американдық аудармашы Уолтер Мей (Walter May) маман ретінде біліктілігіне қарамастан Майк Тайсонның фамилиясын өз бетінше Taison деп жазып [32, p. 94], қателесіп кеткен. «Атыңызды әріптеп айтасыз ба?» деп өтінудің мүмкіндігі жоқ, ал қажетті әдебиет көздерінен іздестіргенде дұрысы Tyson деп жазылған болар еді. Ш. Айтматов пен М. Шахановтың «Құз басындағы аңшының зары» (Aitmatov Chingiz, Shakhanov Mukhtar. The Plaint of the Hunter above the Abyss [33]) деп аталатын белгілі диалогын аударғанда да (осы) аудармашы осындай бірқатар келеңсіздіктерге жол беріп алады. Сондыќтан spelling, transcription, pronunciation сияқты терминдер к‰нделікті т±рмыста жиі ќолданылатын болѓандыќтан, б±л лексемалардың маѓыналары да ағылшын тілділерге кењінен танымал. Ал ќазаќ кісі жер-су атын қағазға жазып алса, ол бірден сөздің айтылуын да, жазылуын да жазып алады және ол жер-су атын жаңылмай табу үшін емес, бір ғана мақсатта, ұмытып қалмас үшін жазып алады. Сондықтан қазақ тіліндегі єріптер мен дыбыстардыњ толықтай сєйкестігі салдарынан оќу үдерісі жєне тіл біліміндегі ќолданысы аясынан тыс

ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014


жаѓдайда кез келген ќазаќ кісініњ аса ќарапайым єріп пен дыбыс ±ѓымдарын айыра алмауы ѓажап емес. Ал жазу мен оқуға қатысты жоғарыда аталѓан терминдер кµптеген ДЖ-лы тілдерге ортаќ ќ±былыс (О.В. Афанасьева и др.: элементарные универсалии [34, c. 40]) болѓанымен, олардыњ єр тілдегі ќолданыс аясы єр т‰рлі деңгейде қалыптасатындықтан, б±лай болуы – зањдылыќ. Осының салдарынан кейбір «Қазақ тілі» әдебиет көздерінде де әріп пен дыбысқа ЖТ-дегі және АТ-дегі бір-бірінің нақпа-нақ баламасы тәрізді түсінік беру кездеседі. Мәселен, «Қазақ тілі» деп аталатын бүгінгі ЖОО-дарына түсушілерге арналып шығып жатқан бір оқулық-тесте: «Сөйлеу тілінде дыбыстау мүшелері арқылы айтылып, естілетін тілдік құбылысты дыбыс дейді. Дыбыс – сөздің ең кішкене бөлігі. Дыбысты айтады және естиді», «Дыбысты таңбалау үшін алынған белгіні әріп дейді. Яғни әріп – дыбыстың жазбаша таңбасы. Әріпті жазады және көреді» деп түсіндіреді [35]. Мұның жалпы ДЖ-ға негізделген тілдердің әрпі мен дыбысы (фонемасы) үшін тіл білімінде берілетін әдеттегі дефинициядан алшақ жатқаны көрінеді: «ЗВУК – членораздельный элемент произносимой речи, образуемый с помощью речевых органов. Различают а) фонетические разновидности звуков… б) фономорфологические разновидности звуков…[36, с. 156]. БУКВА – графический знак, который сам по себе или в сочетании с другими знаками (как линейными, так и диакритическими) традиционно используется для обозначения на писме фонем, их основных вариантов или их типичных последовательностей [36, с. 60]. Дегенмен, аталған оқулық-тестегі (аудиториясының жас ерекшелігінің ескерілмегендігі болмаса) әріп пен дыбысқа берілген анықтаманы қазақ тілі үшін қате деп бағалай алмаймыз, себебі осындай қарабайыр анықтаманың өзі (арнайы зерттеу нысанына алынбаған жағдайда) тілдің қажетін өтеп тұр деген сөз. Бұдан мынадай қорытынды шығаруға болады: ДЖ-ға негізделген тілдердің өзінде абсолютті универсалия саналатын әріп, дыбыс тәрізді ұғымдар жөніндегі түсініктердің әркелкі қалыптасуы тіл-тілде бұл екі ұғымның бір-біріне қаншалықты алыс-жақын арақатынасына байланысты түзіледі. Бұл ұғымдардың арақатынасы олардың тіл-тілде қолданылу аясын да айқындайды. Осыған орай, тәжірибемізден белгілі, қазақ (және орыс) аудиториясында ағылшын тілін оқыту үдерісін, ең алдымен, үйренушілерге аса қарапайым екі ұғымның – дыбыс пен әріптің аражігін ашып беруден бастауға тура келеді. Осы

ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014


тұста фонетикалық транскрипция терминіне соқпай өту мүмкін емес. Қазіргі ќазаќ тіл білімінде фонема теориясы екі баѓытта зерттеліп келеді. Бірі – дєст‰рлі, акцентті-фонологиялық бағыт (µкілдері Қ. Жұбанов, І. Кењесбаев, Ж. Аралбаев, Т. Талипов, т.б.), екіншісі – сингормониялық бағыт (µкілдері Є. Ж‰нісбеков, Ж. Єбуов, М. Жүсіпов, т.б.). Ал шын мәнінде, қазақ тілі ағылшын тілімен және көптеген өзге тілдермен, оның ішінде өзі тектес (орыс тілі сияқты) жазуы негізінен фонематикалық принципке негізделген тілдермен де салыстыра қарағанда әріпке дыбысы толығымен сәйкес келетін тіл болып есептеледі. Оған бірден бір дәлел, бүгінгі қолданыстағы жазумен өзге тілдердіњ сөздерін транскрипциялау мүмкіндігінің жоѓары екендігі, әріпке-әріп бере алу мүмкіндігіне ие деуге болады. Ал 26 әріптен тұратын ағылшын әліпбиімен графикалауда бұл мүмкін болмайтын нәрсе. ¤йткені ағылшын әліпбиі µзге тілдердіњ атаулары тұрмақ µз тілініњ онимдерін жазуда икемсіз. Тілдегі єріп, фонема, графема арасындағы к‰рделі орфографиялыќ ж‰йе оныњ онимдеріне келгенде мєселені ушыќтыра т‰седі (Жоғарыда қандай да бір атауды әріптеп айтпайынша дұрыс жазудың мүмкін емес екендігін айтқан болатынбыз). Аѓылшын тіліндегі кµптеген географиялыќ атауларды (фонетикалыќ) транскрипцияныњ кµмегінсіз дұрыс оќу да м‰мкін емес. Фонема термині қазақ фонологиясындағы дәстүрлі акцентті-фонологиялық бағыттың ұстаным принциптеріне лайық саналады. Ал үндесім бағытын ұстанатын ғалымдар өкілі Ә. Жүнісбек орал-алтай тілдері ұясын құрайтын түркі-монғол тілдерін сингармониялық тілдерге жатқызып, бұл тілдерге сегментті фонетикада сингема терминін, одан әрі аллосегментті белгілеріне аллосингема терминін ұсынады [67, 7 б.]. Ғалымның зерттеулерінде қазақ тілінің дыбыс құрамы мен жүйесі төрт үндесім топқа жіктеледі. „Әр топтың құрамындағы дыбыстардың жасалым, айтылым және естілім сапасы әр түрлі. Қазақ тілінің нақты дыбыстар саны әліпби-дыбыстар санынан төрт есе көп. Қазақ тілінің дыбыс құрамы – үндесім дыбыстар құрамы. Қазақ тілінің дауыссыз дыбыс құрамы тек жуан-жіңішке үндесім негізінде анықталатын болса, онда 9 дауысты, 34 дауыссыз, барлығы 43 дыбыс болады (А. Байтұрсынұлы қисыны). Егер жуан-жіңішке және еріндік-езулік үндесім әуез негізінде анықталатын болса, онда

ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014


9 дауысты + 66 дауыссыз, барлығы 75 дыбыс болады. Қазақ тілінде У (W) дыбысының езулік варианты жоқ“ [68, 30 б].Дегенмен, көптеген әдебиет көздерінде ағылшын тілінің фонологиялыќ ж‰йесі төмендегіше 44 (45, 46) фонемадан ќ±ралады: дауыстылар – 12: [J], [I], [e], [x], [R], [P] = [O], [L], [V] = [u], [H], [A], [W] = [E:], [q];дифтонгтар – 8: [eI], [qV] = [qu], [aI], [aV] = [au], [OI], [Iq], [eq] = [Fq], [Vq] = [uq];дауыссыздар – 24: [p], [b], [t], [d], [k], [g], [C], [g], [f], [v], [t], [d], [s], [z], [S], [Z], [h], [m], [n], [N], [l], [r], [j], [w]. Қазақ және ағылшын тілдерінде мына дауыссыздар баламалы: [p], [t], [k], [b], [d], [g], [s], [S], [z], [m], [n], [r], [l], [j], [N], [w] [Z]. Ағылшын тіліндегі дауыссыздар жүйесінде қазақ тілінде баламасы жоқ 7 фонема емес, небары 3 фонема қалады: [G], [T], [D]. Ал [f], [v], [C], [h] фонемалары баламасы барға саналады. Дегенмен, бұл олардың кірме дыбыстар екендігін жоққа шығармайды. Екі тілдегі баламасыз дауыстыларды бағамдай қарасақ, баламасыз фонемалар негізінен ағылшын тіліндегі дауыстылардың созылыңқылығы есебінен екенін көруге болады. Бұл қазақ және ағылшын вокализмін салыстырғандағы басты ерекшеліктердің бірінен саналады. Ағылшын тілінде қысқа және созылыңқы дауыстылар бар, дауыстылардың қысқалық-созылыњќылыѓы маѓына µзгертеді:

ship – sheep fill – feel fit – feet sid – seed slip – sleep sin – seen

Ал қазақ тілінде дауыстылардың қысқалық/созылыңқылық ұғымы айтарлықтай маңызға ие емес, мұндай құбылысты жоқ деуге болады. М.А. Раимбекованың «Длительность гласных в казахском языке» деп аталатын кандидаттық диссертациясының авторефератында «длительность гласных зависит от качества и количества последующих согласных» деп [72], «гласные казахского языка (а, ә, е, о, ө, ы, ү, ұ) имеют неодинаковую длительность; гласные нижнего подъема, широкие (а, ә, е, о, ө), более длительны, чем гласные верхнего подъема, узкие (ы, і, ү, ұ)» деп көрсетеді. Бірақ

ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014


олардың мағына тудыратыны, не болмаса мағынаға әсері жөнінде ешнәрсе айтылмайды. Cөйлеу тіліндегі дауыстының сөйлемнің ырғағына қарай, логикалық екпінге қатысты созылыңқылығы туралы толығырақ «Тілдегі интонацияның ролі» деген мақаламызда айтқан болатынбыз. Дауыстының онда көрсетілген фунциясының мағынаға өзіндік әсері бар. Еске сала кететін болсақ, бұл алыс пен алы-ы-ы-ы-ыс, келе жатсам мен келе-е-е-е жатсам деген сияқты сөз қолданыс жөнінде болатын. «Алыс»-тан «алы-ы-ы-ы-ыс» алысырақ болса, «келе-е-е-е жатсам»-нан «келе жатсам» жылдамырық [73]. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі фонемалардың басты ерекшеліктерінің бірі: ағылшын тілінде дыбыстардың екпінді, екпінсіз буында келуіне қарай күшті және әлсіз позициясы олардың аллофондарын жасауда маңызды роль атқарады. Қазақ тілінде инварианттың варианттары фонеманың екпінді-екпінсіз позицияда тұрғандығына байланысты туындамайды және буынның екпінді-екпінсіз позициясына қарай дауыстылар редукцияға түспейді, ағылшын тілінде барлық дауыстылар екпінсіз позицияда әлсіреп, [I] және [q] (sсhwa) дыбыстарына айналады. Екпін туралы айту үшін буын жөнінен хабардар болуымыз керек. Қазақ тілінде буынның ашық, тұйық, бітеу деген үш түрі бар. Мыс, Ақ-жү-ніс (Ақ – тұйық, жү – ашық, ніс – жабық), Қазақ сөзінде қанша дауысты болса, сонша буын болады. Екпін туралы қазақ тілінде біржақты пікір жоқ, мәселен, Н. Сауранбаевта 2 түрлі болады: басым екпін, бәсең екпін. Басым екпін демнің күшімен айтылады да, көбінесе соңғы буынға түседі. Ал бәсең екпін демнің күші соңғы буынға көшкендіктен, бәсең айтылады. Бұл көбіне бас буында болады. Мәселен, тамызық деген сөзді айтқанда, соңғы зық буыны басқалардан басым естіледі, ал та буыны онан гөрі бәсең естіледі де, ортадағы мыз буыны күңгірт естіледі. Басқа славян, герман тілдерімен салыстырғанда қазақ тіліндегі сол сияқты жалпы түрік тілдеріндегі екпін музыкалы емес, демдік (экспираторлық) екпін, яғни дауыстың не жоғары, я төмен құбылуы арқылы емес, демнің (экспирация) күші арқылы айтылады. Сөйлемдегі, я сөз тіркесіндегі жеке сөздерде де екпін болады. Қай сөзге көңіл аударылса, сол сөз ерекше басым айтылады. Бір сөзге көңіл аудару үшін сөйлемдегі бір сөздің басқа сөздерден әдейі

ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014


басым айтылуын логикалық (мағына) екпін деп атайды» [41, 48 б.]. Ә. Жүнісбек зерттеулерінде фонетикалық тұрғыда сөз екпіні тегеурінді екпін, әуезді екпін, мөлшерлі екпін деп аталатын 3 түрге бөлінеді [68, 99 б.] және екпіннің фонетикалық типтерінен тыс оның сөздің қай буынына орналасу ыңғайына қарай бөлінетін құрылымдылық типтері бар, олар фонологиялық және морфологиялық болып бөлінеді. Фонологиялық түрі тұрақты екпін, еркін екпін болып екіге бөлінеді. Тұрақты екпін деп сөздің нақтылы бір буынында ғана келетін екпінді айтады. Еркін екпін деп сөздің кез келген буынына түсе беретін екпінді айтады делінеді [68, 102 б.]. Айта кетерлік бір жәйт, Ә. Жүнісбек «Есть ли словесное ударение в казахском языке?» деген мақаласында өзінің сұрағына жауапты «говорить о словесном ударении в казахском языке, как о самостоятельно существующем явлении не следует» [76] деп береді. Ағылшын тілінде екпіннің орыс тіліндегідей мағына өзгертетін функциясы бар екенін айтамыз. Екпін, ең алдымен, бірқатар сөздердің зат есім және етістік формаларын жасауға қатысады. Мәселен, төмендегі сөздерде екпіннің алмасуына зер салайық:

increase ['InkrJs] [In'krJs] insult ['InsAlt] [In'sAlt]impress ['Impres] [Im'pres]inlay ['InleI] [In'leI]present ['prez(q)nt] [prI'zent]

Бірінші буынға түскен екпін зат есімді білдіреді де, екпіннің екінші буынға ауысуы сөздің етістік екенін білдіреді. Оқығанда екпіннің дұрыс қойылуы сөздің сөйлемдегі орналасу тәртібіне қарай, яғни оның зат есім, не болмаса етістік тұлғасында тұрғанына қарай анықталады. Сонымен, әліпби – әріп – фонема арақатынасы төңірегінде екі тілдің бірқатар линвонимдері сипаттамасына қол жеткіздік. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі баламалы/баламасыз фонемалар айқындалды.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:1. Қазақ және ағылшын тілдерінің дыбыстық және жазу жүйелері.2. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі екпін.3. Қазақ және ағылшын тілдерінің фонетикалық жүйесі.

ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014


4. Сөзжасамның, морфологияның және синтаксистің лингвоелтануда қарастырылуы.


Тіл мен мәдениеттегі реалиялар. Реалия туралы ұғым. Реалия-зат және реалия-сөз. Лингвоелтанудағы реалиялар. Реалиялардың мағыналық құрылымы. Реалия және термин. (4)

Лингвоелтанудың басты зерттеу объектілерінің бірі болып реалиялар табылады. Реалиялар дегеніміз тек белгілі бір ұлт пен халыққа тән мәдениет заттарының, тарихи деректердің, ұлттык фольклор немесе мифологиялық кейіпкерлердің аттары, т. б. Салғастырмалы линвоелтануда реалиялар әдетте зерттеліп жатқан тіл елінің тұрмысымен, экономикасымен, және тарихымен байланысты заттар мен құбылыстарды жэне оқушылардың ана тіліндегі сәйкес сөздері жағынан мүлдем немесе жартылай ерекшеленетін сөздерді тіл мен мәдениеттің арасындагы жақындық, айқын материалдық, және рухани өмірінде жаңа реалиялардыц пайда болуы тілде реалиялардың туындауына әкеледі, сонымен қоса, жаңа реалиялардың пайда болу уақытын дәл анықтауга болады, себебі лексика қоғамдық өмірдің әрбір өзгерістеріне әрекет жасайды.

Тілдің басқа сөздерімен салыстырғанда, реалиялардың айырыма белгісі болып заттық, мазмұнының сипаты, яғни реалиямен белгіленген заттың, құбылыстың бір жағынан халық пен, екінші жағынан тарихи уақыт тығыз байланысы табылады. Осыдан реалияларға ұлттық (кей кезде жергілікті) және тарихи колорит тән екенін айтуға болады. Зерттелініп жатқан тіл елінің мәэдениетімен тығыз байланысты құбылыс ретінде реалиялар қоғам дамуы өзгерістерінің барлығына әрекет жасайды: бұлардың арасында неологизм-реалияларды, тарихи сөздерді, архаизмдерді бөліпп айтуға болады. Мысалы, 50-60 жылдардағы АҚШ және басқа елдердегі жас ұрпақтың «бүлігі» beat generation –шаршаған, түңілген ұрпақ; сияқты сөздердің пайда болуынан көрінді. Осы реалия 50-шы жылдарда пайда болып, алғашында неологизм ретінде тусінілген, кейін басқа ұғымғаа - hippie - «к,азіргі заманғы қоғамның шарттылығы мен имандылығын жоққ,а шығаратын және әдеттегіден тыс

ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014


киім мен мінез-құлығы аркылы өзінің қарсылығын білдіретін жастар; хиппи» орнын берді.

Тіл мен мәдениетті салғастыру кезінде келесі жайттарды бөліп айтуга болады:1) Реалия тек бір тілдік ұжымға тән, ол басқа тілде болмайды: амер. Drugstore (кішкене асхана-дәріхана / орыс т. аналогі жоқ;2) Реалия екі тілдік ұйымда болады, бірақ екеуінің бірінде оның мағынасы бар: амер. clover leaf - жоңышқа жапырағы; жоңышқа тәріздес бастауы бар көлікжол қиылысы / орыс т. Жоңышқа жапырағы .3) Әр түрлі қоғамда сәйкес қызметті атқаратын әр түрлі реалиялар: амер. sponge - губка / орыс т. жөке (мочалка).4) Әр түрлі қоғамға сәйкес реалиялар өзінің мағынасының реңкі жағынан ерекшеленеді: cuckoo’s call - көкектің көкектеуі ырымында бойжеткеннің күйеуге шығуға қанша уақыт қалғанын болжайды, ал орыстардың ырымында өмір сүруге қанша уақыт қалғанын болжайды.Лингвоелтанудыц нысаны ретінде топонимдер. Топонимдер (географиялық атаулар) территорияны игеру мен оған қоныстану тарихын көрсетеді Сондықтан лексиканың нақ осы бөлігі ертеден филологтарды ғана емес, сонымен қоса тарихшыларды да, этнографтарды да және т. б. мамандарды да қызықтырды. Географиялык; атаулардың арасынан маңызды географиялық нысандарды білдіретін жалпыға мәлім топонимдерді және белгілі бір тілде сөйлеуші халықтың өміріндегі қандай да бір оқиғаларымен байланысты географиялық атаулар тобын бөліп айтуға болады. Географиялық атаулар, өздерімен белгіленген нысандар сиякты, берілген елден тыс жерде белгілі болуы және әлемнің барлық тілдерінде тұрақты сәйкестіктерге ие болуы мүмкін, алайда осы нысандармен байланысты ассоциациялар ұлттық мәдениет бөлігі болып табылады және берілген мәдениеттен тыс жерде белгісіз болуы мүмкін. Реалия-топонимдердің келесі түрлерін атап айтуға болады:а) физикалық география нысандарының атаулары: Snowdown-a mountain in Wales. It is the highest point in England and Wales;б) мемлекеттердің атаулары: Scotland-a country in the United Kingdom, north of England;в) мемлекетт1ң ішіндені жеке аймақтардың атаулары: East Anglia -an area East England formed by the counties of Norfolk and Suffolk, and parts of other counties next to them. A historic Anglo-Saxon kingdom that existed in the 6th-8 th centuries;г) Улыбритания графтык;тардыц атаулары: Suffolk-a county of Eastern England. It is mainly agricultural, and Suffolk Punch farm horses areд) АКД1 штаттарыньщ атаулары: Alaska -the largest state in the USA, north and west of Canada;

ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014


е) Ұлыбритания мен АҚШ қалаларының аттары: Brighton-a town in the south of England, a popular place for people to go to for a holiday;Memphis- the largest city in the state of Tennessee, USA, on the Mississippi river. Many people connect Memphis with music, especially that of Elvis Presley;ж) к,ала аймақтарының аттары: Chelsea-an area of London known for its expensive housing and fashionable shops; Kensington-a fashionable district of central London, famous for its high class shops and stores, its luxury homes and foreign embassies;з) көшелер мен алаңдардың аттары: Carnaby Street-a street in London, world-famous in the 1960s for its shops selling fashionable clothes for young people; Trafalgar Square-a square in central London, where Nelson's Column stands. It is known for the large numbers of pigeons which come there and are fed by tourists;и) ғимаратттардың атаулары: BuckinghamPalace-the official London home of the British Royal family; Empire StateBuilding-a building in New York City which has 102 floors and was for many years the tallest in the world;к) парктер мен зоопарктердің атаулары: Alton Tower Park-a large park in Staffordshire in England.Антропонимдер лингвоелтанудың нысаны ретінде.Лингвоелтанудың нысаны ретінде антропонимдер де болыпкеледі. Ең алдымен, тарихи тұлгалардың, мемлекетпк және қайраткерлердің аттары. Реалия-антропонимдерге мыналаржатады: F a w k e s, G u y - (1570-1606) an English Roman Catholic killed for his part in a secret plan to burn the Houses of Parliament in 1605. Guy Fawkes Night is celebrated each year on November 5 when the figure of a man called " a Guy" is burned; Baden-Powell, Lord Robert - (1857-1941) a famous British general who started the Scouts Association; Audubon, John James- (1785-1851) an American naturalist and painter of North American birds; » және т. б.

Басқа реалияларды келесі түрде топтастыруға болады: 1) Этнографиялық реалиялар. Тұрмысқа байланысты реалиялар: а) киім, аяқ киім: a skirt with many pressed folds at the back and sides, and usually of a tartan pattern, worn by Scotsmen; L e v i s - a popular and fashionable kind of jeans;б) тамақ, сусын: C o c a-C o 1 a (also Coke) - a sweet non-alcoholic carbonated drink of American origin; fish and c h i p s - a meal consisting offish which is dipped into a mixture of flour and milk and then fried in oil. Fish and chips are very popular in Britain, and are considered to be a typically British meal;

ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014


в) тұрмыс мекемелер: p u b (also public house) - a place, not a club or hotel, where alcohol and light meals are served; take-away-a shop or restaurant from which cooked meals can be taken away to be eaten somewhere else;г) көлік: d o u b 1 e-d e c k e r - double-decker bus, a bus with two levels; Dunlop - a British company which makes tyres for cars and vehicles;е) салт-дәстүрлер, мерекелер: Eisteddfod, the - a yearly festival in Wales at which competitions are held for Welsh poets, singers and musicians;Ж) : өсімдіктер мен жан-жануарлар, қоршаған ортаны қорғау: Batter sea Dog s'Home -a place in Battersea, where lost and unwanted dogs are kept; daffodil-a very common bell-shaped pale yellow flower of early spring. The daffodil is one of the plants which has an association with Wales. Some Welsh people wear a daffodil pinned to their coat on Saint David's Day (1st March);

2) Қоғамдық-саяси реалиялар. Үкімет, қарулы күштер: Blues and R o y a 1 s, the - a British army regiment formed in 1969 when the Royal Horse Guards, nicknamed "the Blues"; House o f C o m m o n s, the - the larger more powerful of the two parts of the British or Canadian parliament, the members of which are elected by citizens over 18 years of age. Each member represents in a particular area and is their MP (Member of Parliament). The British House has 650 members.3) білім жүйесі мен тәрбиеге байланысты реалиялар: P T A - Parent-Teacher Association; an organization of teachers and parents that works for the improvement of a school; girl guide-a member of the Girl Guide Association set up in 1910 to teach girls practical skills and develop their character; public schools-a private fee-paying secondary school where children live as well as study. They are expensive. The most famous British public schools include Eton, Harrow, Winchester, and Rugby;4) кайырымдылыққа байланысты реалиялар: Help the Aged-a British organization which collects money and helps old people both in the United Kingdom and overseas; O x f a m - the Oxford Committee for Famine Relief; a British Charity organization that helps people in poor countries;5) мәдениет реалиялар.а) әдебиет: Barrle, James M. - (1860-1937) a Scottish writer of plays and stories best known for his children's story Peter Pan; David Coppe r f i e 1 d - a novel by Charles Dickens describing the life of a boy called David Copperfield in Victorian England. Many well-known characters appear in it, among them Mr. Micawber and Uriah Heep; Dickens, Charles- (1812-1870) one of the greatest English novelists. He described life in Victorian England and showed how hard it was, especially for the poor and children. His novels include Oliver Twist, David Copperfield, a Tale of Two Cities and A Christmas Carol;

ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014


6) кино мен театр: Chaplin, Ch arlie- (1889-1977) a comedian and movie star of the early 1900s. His most famous character was the Little Tramp; C o nnery, Sean-a Scottish film actor. He is famous especially for playing the character of James Bond in several films, such as Dr No, and From Russia With Love; Globe T h e a t r e, the - the theatre in London where Shakespeare's plays were performed;в) бейнелі өнер: National Gallery, the- one of London's well-known art galleries, it contains one of the most important collections of Western paintings. Founded in 1824;г) музыка: bagpipes- musical instruments played especially in Scotland, in which air stored in a bag is forced out through pipes to produce the sound; Black Sabbath-a heavy metal group, formerly "Earth", formed in Birmingham. One of the first major heavy metal groups in the UK and US. "Paranoid" was their first big hit;д) Бұқаралық ақпарат құралдары: B B C, t h e - The British Broadcasting Corporation; The main British radio and television broadcasting company; G u a r d i a n - a national daily newspaper in Britain; T i m e - an American weekly news magazine that is sold in the USA and around the world; Times, The-o. national daily newspaper in Britain;

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:1. Тілдегі және мәдениеттегі реалилер.2. Реалилер - лингвоелтанудың негізгі объектілерінің бірі.3. Реалилердің түрге бөлінуі.4. Лингвоелтанудағы топонимдік ақпарат түрлерінің жіктемесі.


Вербалды және вербалды емес тілдердің лингвоелтанулық мағынасы. Күнделікті жүріп-тұрудағы соматикалық тіл. Ағылшын тіліндегі соматикалық тіл және оның лингвоелтанудағы мәні. (4)

ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014


1. Тұлғааралық коммуникациядағы сөйлеу тiлi мен мәдениетiнiң рөлi.2. Вербалды қарым-қатынас.

3. Вербалды емес қарым-қатынас.

ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014


Адам қоғамда өзiн қоршаған адамдар тобында өмiр сүредi және дамиды, оның талаптарына сәйкес өз ойлары мен мiнез-құлқын өзгертедi, топтың басқа мүшелерiмен өзара әрекеттесу арқылы әртүрлi байланысты сезiнедi. Егер қарым-қатынас болмаса, бiздiң рухани, материалды даму деңгейiмiздiң қандай дәрежеге көтерiлгенiн бiлмес едiк. Бiздiң әрқайсымыз өзiмiздiң негiзгi қырларымызды жеке қарым-қатынас тәжiрбиелерiмiз арқылы жанұядағы, мектептегi, жұмыстағы, көшедегi тiкелей қатынастар арқылы игеремiз. Бұл микроорта. Микроортадағы қарым-қатынас арқылы әрқайсымыз әлеуметтiк әлемдi кеңiнен танимыз және қарым-қатынасқа түсемiз, яғни макроорта әсерiн сезiнемiз. Макроорта – бұл өз ғылымы, мәдениетi, идеалогиясы, заңы, қоғамдық өлшемдерi бар қоғам. Микро және макроортаның кездесетiн жерi, олардың өзара әрекеттесетiн шек – бұл кiшi топ, онда бiздiң әрқайсымыздың өмiрiмiз өтедi. Бiздiң әрқайсымыз адамдар арасында өмiр сүрiп және жұмыс iстегендiктен кез-келген жағдайда өз тiлектерiмiзге тәуелсiз түрде адамдармен қарым-қатынасқа түсемiз. Егер бiз өз өмiрiмiздi бақыласақ онда мынаны байқаймыз: • басқа адамдармен өзара әрекеттесiп оларды қабылдаймыз және бағалаймыз. • Жиi түрлi естiгендерiмiздi қызығушылықпен қабылдаймыз. • Таныстарымызбен немесе кездейсоқ адамдармен өмiрлiк тәжiрбиелерiмiзбен алмасамыз. • Басқа адамдардың әсерiн сезiнiп оларға елiктеп өз мiнез-құлқымызды өзгертемiз. • Шешiм қабылдағанда көп жағдайда қасыңдағы адамдардың пiкiрiн есепке аламыз.Коммуникация туралы қысқа мағынада түсiндiрсек, ол адамдардың бiрiккен iс-әрекет барысында өзара қызығушылықтарымен, ойлары, көңiлкүйi, сезiмдерiмен алмасу фактi ретiнде түсiндiрiледi. Мұның барлығын ақпарат ретiнде қарап, коммуникация процесiн ақпарат алмасу процесi ретiнде түсiнуiмiз мүмкiн. Коммуникация мәнін түсінуде келесі сөздер кілттік болып табылады: байланыс, контакт, өзара әрекет, алмасу, біріктіру амалы. Адамдар арасындағы контакт тіл мен сөйлеу арқылы жүзеге асады. Сөйлеу коммуникациясының негізгі тәсілі болып табылады. Сөйлеу тіл арқылы жүзеге асады. Тіл – ақпаратты қандай да бір түрде кодпен хабарлайтын белгілік жүйе. Қазіргі қоғамда белгілік жүйелер өте көп, бірақ компьютерлік байланыстың дамуымен олардың кейбір интеграциясы тенденциясы толық анық. Сөйлеудің маңызды факторы болып ақраратты біреудің паралингвистикалық тәсілдері табылады. Оларға мыналар жатады:

ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014


сөйлеу қаттылығы, темпі (шапшаңдығы), дыбыстарды айту ерекшеліктері, дауыс тембрі, жесттер, мимика, дене тұрысы.

Вербалды қарым-қатынас.Егер коммуникацияны бөлiп қарастыратын болсақ, олардың белгiлiк

жүйелердiң әртүрлiсiн қолдануына байланысты вербалды және вербалды емес деп бөлiп қарастырамыз. Осыған сәйкес коммуникативтiк процестiң әртүрлiлiгi байқалады. Вербалды коммуникация – белгiлiк жүйе ретiнде адам сөзiн қолданады, тiл арқылы табиғи дыбыс шығару. Екi прициптi қосатын фонетикалық белгi жүйесiн лексикалық және синтаксикалық сөз коммуникациясының ең әмбебап құралы болып табылад. Коммуникативтiк процеске қатысушылардың бiр мәселеге байланысты жағыдайды түсiнiп белсендi түде қатысуы үлкен рөл атқарады.

Коммуникациялық жүйе – бұл алынатын және берiлетiн ақпаратты түсiнудi қамтамасыз ету мақсатында адамдар арасындағы хабар алмасу. Коммуникацияның негiзгi функциялары мыналар:1.Информативтi – адамдар арасындағы өзара әрекеттесудi ұйымдастыру.2.Интерактивтi – адамдар арасындағы өзара әрекеттесу түрлерiн пайдалана отырып сұхбаттасушының көңiл күйiне, сенiмiне мiнез-құлқына әсер ету.3.Перциптивтi – қарым-қатынасқа түсушi серiктестердiң бiрiн-бiрi қабылдауы және өзара түсiнушiлiктi қалыптастыру.4.Экспрессивтi – эмоционалды бастан кешiрулер сипатын өзгерту. Коммуникация процесi жүзеге асу үшiн мынадай 4 элемент керек.1. хабар берушi 2. мәлiмет3. арнайы ақпарат беру құралы4. ақпарат алушы. Сөз адамның сезіміне, көңіл-күйіне өзінің айтылуымен, мән-мағынасымен әсер ете алады. Ол әсіресе адамның интеллектісіне, ой-өрісіне қатты әсер етеді. Адамның жадындағы көптеген сөз топтары оның сөздік қорын құрайды. Қарым-қатынас жасауда мұндай сөздіктің болуы өте қажет. Осы сөздіктегі сөзді немесе сөз тіркесін қолдану ол сөйлеу мәдениетімен тығыз байланысты. Сөйлеу мәдениеті іскерлік қарым-қатынаста сәлемдесудің, өзін таныстырудың, мәселені шешудің, келісімге келудің, мақсатқа жетудің бірден-бір амалы.

Вербалды қарым-қатынастың түрлері: сәлемдесу, көңіл бөлу немесе өзіне қарату, танысу, шақыру, комлимент айту, құттықтау, қоштасу. Кез-келген қарым-қатынас біірн-бірі тану-танымауға қарамастан сәлемдесуден басталады. Сәлемдесуді партнерын бірінші болып көрген адам бастайды. Мұнда бірінші немесе кейінгі амандасу ешкімнің намысына, арына нұқсан келтірмейді. Бірақ өзіңнен жасы үлкен адамды немесе

ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014


лауазымы үлкен адамды көргенде бірінші болып жасы кіші немесе лауазымы кіші адам сәлемдескені дұрыс. «Здравствуйте», «приветствую вас», «How do you do», «Hello», «Сәлеметсіз бе?» деген вербалды түрлер сәл-пәл бас июмен толықтырылады. Сәлемдесуде қол алысу аса қажет емес, ал қол алысу адамдардың арасындағы белгілі бір қатынастарды білдіреді. Жасы кіші адам бірінші болып қол бермейді. Бөлмеге кіргенде бір адаммен қол алыссаңыз басқа адамдармен де қол алысуыңызға тура келеді. Қол алысқанда қолыңызды созған адамның көзіне тіке қарау керек. Бөлмеге кіріп сәлем берген адамның сәлеміне жауап берген дұрыс. Бос болмаған күнде бас изеп сәлемін алғаныңызды көрсетіңіз. Көңіл аудару, көңіл бөлу, қарату (обращение) – сөйлеу этикетінің элементі. Ол басқа адаммен қарым-қатынас жасауды бастауды білдіреді. Басқа адамды өзіне қарату үшін оған атын, тегін, қызмет атағын айту қолданылады. Көңіл аудару, көңіл бөлу, қаратудың бірнеше мақсаттары болады: біріншіден – сыйласымдылықты; екіншіден – белгілі бір ақпараттың дәл осы адамға арналғандығын, үшіншіден – дәл осы адамның қажет болып тұрғандығын т.б. білдіреді.

Танысу – бұрын таныс болмаған адамдардың бір-бірінің кім екендіктерін анықтау. Ол жай танысу немесе іскерлік танысу.

Шақыру – кездесуге, конфликтті шешуге, мәмілеге келуге,әңгімеге қатысуға т.б. . Іскерлік шақыру орын алған кезде шақырылатын адамның уақыты болатындығын, кездесетін жерін, уақытын анықтап, оны сыпайы дауыс ырғағымен, артық кетпей кездесуге ұсыныс жасаған жөн.

Комплимент айту – адамның жақсы қасиеттерін сәл үстемелеп айтатын сөйлеу этикетінің түрі. Комлимент айту жағымды сөздерді орынды қолданып, тым әсірелемей әңгімелесуші адамның көңілін табатындай болу керек. Комплимент арқылы сөйлесуші адамды өзіне қаратуға немесе көңіл бөлдіруге болады. Ең күшті комплимент өзіңе антикомплимент айту арқылы іске асады. Мұндай әдіс сөйлесуші адамның сізге жауап беруіне жүктейді де, бұл арқылы әңгімелесуге жол ашылады.

Құттықтау – белгілі бір құбылысқа, датаға байланысты айтылатын сөздер. Құттықтау - сөйлесуші адамның жетістіктерін, жақсы қасиеттеріне ерекше тоқтала, мадақтай, комплимент айта сөйлеуді қамтиды. Құттықтауды уақытында, ықыласпен айту керек.

Қоштасу – кез келген қарым-қатынастың аяқталғанын білдіретін сөйлеу этикетінің түрі.

3. Вербалды емес қарым-қатынас.Адамдар көп жағдайда бір нәрсені айтып тұрғанымен басқадай ойлап

тұрады. Сол үшін олардың нақты жағдайын түсініп алу керек. Көп жағдайда эмоцияда тұрған адам:

конвенциалды (ортадағы қарым-қатынасқа сәйкес); спонтанды (ойламаған жерден)

ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014


Сөйлеп тұрған адамға қатынасын білдіріп алмас үшін тыңдаушы жай ғана вербалды емес түрде, ортадағы қарым-қатынасқа сәйкес ишара білдіреді. Ол кей кезде шын көңілмен болса, көбіне түсініксіз болады.

Адамдар көп жағдайда өз сөздеріне мән беріп, мимикасын бақылап отырады. Бірақ ол бас кезінде бақылай алғанымен аяғына дейін бақылау жасай алмайды. Осындай бақылау жасай алмау арқылы сөйлеуші байқатқысы келмеген сезімін, қатынасын тыңдаушыға байқатып алады. Мұндай жағдай партнерын өте жақсы білген кезде орын алады. Ер адамдарға қарағанда әйел адамдардың эмоциялары оңай байқалады. Адамның эмоциясын мидың оң жақ бөлігі, ал логикасы мен сөйлеуін сол жақ басқарады. Сондықтан, ол басқаларға айтқысы келгенін оң жақ дене бөлігі көрсетсе, ал шын мәніндегі жағдайын сол жақ дене бөлігі көрсетеді.

1. Мимика, бет әлпетті қимылдату. Адамның бет-әлпеті оның ішкі жан-дүниесін жақсы көрсетеді. Бірақ беттің бұлшық еттерін бақылау жасау жеңілірек. Адамның шын ықыласын беттің симметриясы көрсете алады. Егер фальш болған жағдайда оның оң жақ және сол жақ бөліктері мимикамен өзгереді. Кейбір жағдайда мимика өте тез (секундтың жартысындай) болатындықтан байқалмай да қалады. Оны білдіртпеу үшін біраз жаттығу жасап, дайындалу керек. Ал жағымды мимикалар (қуаныш, риза болу) жағымсыз мимикаларға (қайғы, ұят, жақтырмау) қарағанда жеңіл танылады.

Эмоцианы ерін арқылы тез тануға болады (еріннің қатты мимикасы, немесе ерінді тістеу, мазасызданғандықты, ал бір жағына қисайған ерін күлкі, мазақты, скепсисті білдіреді.)

Күлімсіреу достық қарым-қатынасты білдіреді. Ер адамның күлімсіреуі – ол өз-өзіне сенімділігін білдірсе, әйел адамның күлімсіреуі шындыққа жанасады, және көп жағдайда оның көңіл-күйін білдіреді.

Эмоцияны көрстетін бет-әлпет мимикалары мыналар: қуаныш: еріндер қисайыңқы, езулер артқа жиырылған, көздің

айналасында ұсақ әжімдер; қызығушылық: қас сәл-пәл көтерілген немесе төмен түсірілген, ал

қабақ көтерілген немесе кішірейген; бақыт: еріннің ішкі жағы көтерілген немесе артқа қарай созылған,

көздер - сабырлы; байыпты; таңырқау: көтерілген қастар маңдайда әжім түзеді, көздер

кеңейтілген, ауыз сәл ашылған, т.с.с. .Әр түрлі эмоциядағы бет-әлпетті білу басқаны түсіну ғана үшін емес, өз мимикаңды дұрыстау үшін де қажет.2. Адамның көз арасы және көздері. Адамның ішкі көңіл-күйін көзден тез білуге болады:

көздің қандай да бір өзгеруі – басқадай бір көңіл-күйдің орнағандығын білдіреді;

ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014


көздің жиі қозғалысы – алаңдаушылық, ұят, өтірік, ашу, қорқынышты білдіреді;

көздің жанып тұруы – қызығушылықты білдіреді; жиі кірпік қағу – қызығушылық, өтірік айтуды білдіреді.Сөйлесу кезінде көзге көп қарамауға тырысқан адам бір нәрсені

жасыруы, өтірік айтуы мүмкін. Ал көзге тіке қарап алған адам (қарашығы үлкен болса) қызығушылықпен тыңдап отырғанды, (қарашығы кішкентай болса) ашық жақтырмаушылықты білдіреді.

Көз арастардың белгілері: «еш нәрсені білдірмейтін көз қарас - аса назар аудару; «жан-жағына қарау» - қызығушылықтың жоғалуы; «біресе сөйлесушіге қарайды, біресе басқа жаққа қарайды» -

келіспеушілікті білдіреді; «қырынан қарау» - сенбеушілік.

Ағылшын тіліндегі соматикалық тіл және оның лингвоелтанудағы мәні.Коммуникация туралы қысқа мағынада түсiндiрсек, ол адамдардың

бiрiккен iс-әрекет барысында өзара қызығушылықтарымен, ойлары, көңiлкүйi, сезiмдерiмен алмасу фактi ретiнде түсiндiрiледi. Мұның барлығын ақпарат ретiнде қарап, коммуникация процесiн ақпарат алмасу процесi ретiнде түсiнуiмiз мүмкiн. Коммуникация мәнін түсінуде келесі сөздер кілттік болып табылады: байланыс, контакт, өзара әрекет, алмасу, біріктіру амалы. Адам баласының ойы мен рухани дүниесін, дүние танымын, өмірлік іс-тәжірибесін, практикалық әрекетін оның сөйлейтін тілінен бөлмей, тілдік әлемімен бірге біртұтастықта қарастыру, басқаша айтқанда, кез келген халықтың тілінде ұлттық-мәдени сипатта бекитін дүние суретін, дүние бейнесін антропоцентристік парадигманың фундаменталды ұғымы ретінде зерттеу - қазіргі заманғы лингвистиканың ең өзекті проблемаларының бірі.

Дүниенің қарабайыр бейнесі өмірлік іс-әрекет барысында, практикалық тәжірибенің жинақталуының нәтижесінде және қоршаған орта құбылыстарын барлап-бақылаудың, сараптап-пайымдаудың негізінде табиғи қалыптасады. Дегенмен ол ұлттық тілде тұрақталып, әбден қалыпқа түсіп, сіріленген әлем туралы өте таныс, етене жақын, дағдылы фондық түсініктердің жиынтығынан тұрады.

Тіл иесінің дүниеге деген «қарабайыр» көзқарасы, әлемді игеру барысында жинақтаған іс-тәжірибесі мен қордалаған білімінің көне формалары көрініс табатын «біртұтас ұғым-түсініктер әлеміне» реконструкция жасау – дүниенің қарабайыр бейнесінің фразеологиялық фрагментін зерделеуді, оның аталымдық кодтарын (антропоморфтық, антропонимдік, зоонимдік, космонимдік, соматикалық, сандық, түр-түстік, мифтік персонаждық, т.б. ) шешуді талап етеді.

ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014


Соматикальщ фразеологизмдер к,азіргі агылшын тілінде улкен топты курайды. Соматикальщ фразеологиялык, бірліктер - кұрауыштардың бірі адамның кандай да бір дене мүшесі атауымен - сезбен бершетш кездеп фразеологиялык бірліктер. «Сома» сезі грек тшнде «дене» деген магынаны бшдіреді Соматикальщ фразеологияны зерттеу агылшын тшде сейлеуш! елдермен ешмді карым-катынас жасау ушш, тупнусканы жаксы тусшу ушш кажет. Оньщ максаттарына жету ушш дене мушелершщ кандай атаулары жш жагдайда фразеологиялык бірліктерді құратынын жэне бершген фразеологизмдер курылымдьщ жэне семантикалык денгейде кандай ерекшелштерді аньщтайтынын карастыру кажет. Орыс, казак жэне агылшын тшшдеп дене мушелерше байланысты фразеологизмдерді салгастыру нэтижесінде мынандай корытындыга келем!з: 1) үш ұлтта да heart (журек) сөзі жанмен, сезіммен, ігілікпен, махаббатпен, адалдьқпен байланыстырылады. Бірақ орыс халқында көп жағдайда «жан» сөзі қолданса, ағылшындьқтарда «жүрек» сөзі Жиі қолданылады, қазақтарда «жан» мен «жүрек» бірдей қолданылады. Осындай сөйлемшелердің мысалдары: One's heart isn't in it Душа не лежит – көңілге жакпайды. To pull at someone's heart - strings - Брать кого-либо за душу - Жан-жүйесін босату. In one's heart of hearts - - Во глубине души - Жүректің терен, түкпірінде. To have a heart-to-heart talk - Говорить по душам. Адам шошынған кезде, орыс халқында «душа в пятки уходит», ал ағылшын халқында «в рот или в горло» ("To have one's heart in one's mouth (throat)"). Қазақ тілінде болса, бұл фразеологиялық тіркес орыс тіліндегідей «жаны бақайына кетті» деп айтылады.2) "Hand" (қол) еңбексүйгіштік, икемділік, шеберлік сияқты мағыналарына ие. Мысалы: A safe pair of hands - Умелые руки. A dab hand -Золотые руки, мастер. Қазақ тілінде осыған байланысты «он саусағынан өнері тамған», «қолы алтын», «қолынан келу» деген тіркестер бар.

Және керісінше орыс тілінде еріншектік туралы «сидеть, сложа руки» деп айтылса, ағылшын тілінде сөзбе-сөз аударғанда, «сидеть, крутя большими пальцами» дегенді білдіретін "to sit twiddling one's thumbs" ретінде беріледі, ал қазақ тілінде «қол қусыру» деп беріледі3) "neck" (мойын) сөзіне қатысты фразеологиялық сөйлемшелер өлім жазасы процесімен байланысты, сондьқтан да олар «тәуекел ету» дегенді білдіреді Мысалы, to risk one's neck; to stick one's neck out. Қазақтарда осыған ұқсас мағынада «мойынға алу» деген сөйлемше бар.4) "Back" (арка) ауыр жұмыспен байланысты мағынага ие: ""to break one's back"- бір нәрсе артында болып жатқандьқтан, көруге мумкіндіктің болмауы. Behind one's back, to bee at the back of smth

ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014


Біреуді ашуландырумен байланысты сөйлемше бар: to get (put, set) smb's back.' «Быть в трудном положении» қабырғаға арқамен сүйенумен байланысты ағылшындықтарда - have one's back to the wall, ал қазақ тілінде «жаны алқымға келу» дейді. Ал «сделать себе хуже» деген мағына өз арқаңа қамшы даярлау дегенді білдіретін сейлемше - make a rod for one's own back-пен байланысты.5) «ears» (құлақ) мушесі есту қызметін атқарады, осыған орай құлақ мынандай негізгі мағыналарда қолданылады: Be all ears - Слушать с большим вниманием - Құлақ салу. Keep one’s ear to the ground - Обращать внимание , быть в курсе - Құлагы турік.Орыс тілінде «сақ болып журу, сақадай сай тұру» деген мағынада «держать ухо востро», агылшындықтарда - to keep one's eyes peeled (очистить глаза от шелухи), ал қазақ халкында «құлак түру» дейдь "wet behind the ears" сейлемшесі «ысылмаган, балаң» дегенді білдіреді, бұл жаңа туылган жануарда соңғы болып құлагының арты құргайтынына байланысты айтылады. Сонымен бірге «When it comes to girls Peter is still wet behind the ears» деген сейлем орыс тілінде «Что касается девушек, у Питера нос не дорос». Қазақ халқында «ысылмаган, жас» деген мағынада «аузынан уызы арылмаган жас» деген сөз бар. 1. Tongue (тіл) ол да өзінің қызметімен байланысты негізгі мағыналарға ие. Мысалы: To give a tongue - Говорить, высказываться. He has a ready tongue - Он за словом в карман не полезет.Тым көп сөйлеумен, майдалап сөйлеумен, мысқылдаумен байланысты жағымсыз сипатта қолданылады: His tongue is too long for his teeth - У него слишком длинный язык – Тілі ұзын. To oil one's tongue - Льстить, қазак, тілінде осыган ұ:қсас «майда тілмен өбектеу». A sharp tongue - Острый язык - Тлі ащы.

Сөйтіп, «дене мүшелері» лексикасына байланысты ағылшын және орыс фразеологизмдердің көп бөлігі мағынасы мен бейнелілігі жағынан сәйкес келеді, себебі лексиканың осы қабаты көпшілік пайдаланатын болып келеді және халықтардың ұлттық және тарихи ерекшеліктерімен байланысты емес.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:1. Вербалды және вербалды емес тілдер.2. Ағылшын тіліндегі соматикалық тіл және оның лингвоелтануда қарастырылуы.3. Күнделікті жүріп тұрудағы соматикалық тіл.

Әдебиеттер: 1. Қайдаров Ә.Т. Қазақ тілінің өзекті мәселелері – Актуальные проблемы

казахского языка. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 304 б. – Б. 112. Маслова В.А. Лингвокультурология. –М., 2001. – С. 208

ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014


3. Дайырбекова М. Адам анатомиясы. – Алматы: «Медицина баспасы», 2002.

ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014


ПОӘК 042 –18-17.1.27/03-2014


Documents

ЦУКО - edu.semgu.kzedu.semgu.kz/ebook/umkd/161dcb2d-a320-11e4-bd4b-f… · Web viewқарым-қатынастың негізі болатын реалийлерді сөйлеушінің