ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ. ΕΥΚΑΙΡΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ

Επιβλέπουσα Επιμέλεια

Παρασκευή Παππά Ιουλία Κολωνιώτη

Πρέβεζα, 2012

Τ.Ε.Ι. ΗΠΕΙΡΟΥ

ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ

Περιεχόμενα

Εισαγωγή ..................................................................................................................... 1

Κεφάλαιο 1 «Μετανάστευση και Μετανάστες» ......................................................... 2

1.1 Ιστορικό πλαίσιο ..................................................................................................... 2

1.2 Έννοια της μετανάστευσης ...................................................................................... 5

1.2.1 Ορισμός μετανάστευσης ....................................................................................... 6

1.3 Είδη μετανάστευσης ................................................................................................ 6

1.4 Διάκριση μεταναστών και τόποι καταγωγής ............................................................ 8

Κεφάλαιο 2 «Πολιτικές Μετανάστευσης» ................................................................ 11

2.1 Πολιτικές μετανάστευσης ...................................................................................... 11

2.2 Νομοθεσία Ευρωπαϊκής Ένωσης για τους υπηκόους Τρίτων χωρών ...................... 16

2.3 Αρχές μεταναστευτικής πολιτικής ......................................................................... 22

2.4 Πολιτική Ελληνικού κράτους για την μετανάστευση ............................................. 24

2.5 Προτάσεις μεταναστευτικής πολιτικής ................................................................... 24

2.6 Προτάσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής που αφορούν την μεταναστευτική πολιτική..25

2.7 Πολιτικές μετανάστευσης και Ευρωπαϊκή Ένωση ................................................. 26

2.8 Οι συνέπειες στη μεταναστευτική πολιτική ............................................................ 27

Κεφάλαιο 3 «Ένταξη Μετανάστευσης» .................................................................... 28

Εισαγωγή .................................................................................................................... 28

3.1 Έννοια μεταναστευτικής πολιτικής ........................................................................ 30

3.2 Έννοια ένταξης μεταναστών .................................................................................. 30

3.3 Παράγοντες ένταξης .............................................................................................. 31

3.4 Η διαδικασία ένταξης ............................................................................................ 32

i

3.4.1 Καταπολέμηση διακρίσεων................................................................................. 32

3.4.2 Στρατηγικές ένταξης ........................................................................................... 32

3.5 Ένταξη μεταναστών .............................................................................................. 34

3.6 Ο ρατσισμός .......................................................................................................... 39

3.7 Μοντέλα ένταξης ................................................................................................... 41

Κεφάλαιο 4 «Ευκαιρίες και προκλήσεις της Μετανάστευσης» .............................. 44

4.1 Ευκαιρίες και Μετανάστευση ................................................................................ 44

4.1.1 Οι νόμιμοι μετανάστες είναι ευκαιρία για τη χώρα προέλευσης .......................... 44

4.1.2 Ευνοϊκή η μετανάστευση για την κάλυψη θέσεων ειδικοτήτων ........................... 45

4.1.3 Αμοιβαίες ωφέλειες μεταξύ μεταναστών και χωρών υποδοχής .......................... 45

4.1.4 Ευκαιρίες μεταναστών στη χώρα υποδοχής ........................................................ 46

4.1.5 Τα οφέλη της ενσωμάτωσης των μεταναστών στη χώρα υποδοχής ..................... 47

4.2 Μετανάστευση και Πρόκληση ............................................................................... 48

4.2.1 Προστασία αιτούντων άσυλου ............................................................................ 49

4.2.2 Παράνομη μετανάστευση ................................................................................... 50

4.2.3 Συνέπειες παράνομων μεταναστών ..................................................................... 50

4.2.4 Παράνομη μετανάστευση και αντιμετώπιση της ................................................. 51

4.2.5 Προκλήσεις για την εκπαίδευση των μεταναστών ............................................... 52

4.2.6 Μετανάστες και απασχόληση ............................................................................. 53

4.2.7 Ξενοφοβία, Πρόκληση για τη χώρα υποδοχής ..................................................... 55

Κεφάλαιο 5 «Στατιστικά Στοιχεία» .......................................................................... 57

5.1 Αριθμός του πληθυσμού των 27 χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης ......................... 57

5.2 Κύριες χώρες προέλευσης των μεταναστών ........................................................... 58

ii

5.3 Αιτήσεις ασύλου .................................................................................................... 59

5.4 Ποσοστά μεταναστών σε χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης ..................................... 60

5.4.1 Γερμανία ............................................................................................................ 60

5.4.2Γαλλία ................................................................................................................. 62

5.4.3 Ηνωμένο Βασίλειο.............................................................................................. 63

5.4.4 Ιταλία ................................................................................................................. 65

Συμπεράσματα – προτάσεις ανάπτυξης ....................................................................... 76

Βιβλιογραφία .............................................................................................................. 80

iii

Πίνακες

Πίνακας 1. Οι κυριότερες χώρες προέλευσης μεταναστών ........................................... 66

Πίνακας 2. Δείγμα αλλοδαπών που υπέβαλλαν αίτηση για «λευκή κάρτα», 1998 ........ 67

Πίνακας 3. Οι υπηκοότητες των μεταναστών............................................................... 71

Πίνακας 4. ................................................................................................................... 73

Πίνακας 5. Αριθμός μεταναστών σε επιλεγμένες Ευρωπαϊκές χώρες το 2005, (ως

ποσοστό του πληθυσμού). ........................................................................................... 74

iv

Σχήματα

Σχήμα 1. Συμμετοχή των μεταναστών στην απασχόληση κατά περιφέρεια .................. 68

Σχήμα 2. Κλάδος απασχόλησης ................................................................................... 69

Σχήμα 3. Συμμετοχή στον πληθυσμό ........................................................................... 69

Σχήμα 4. Συμμετοχή στο εργατικό δυναμικό ............................................................... 70

Σχήμα 5. Συμμετοχή στην απασχόληση ....................................................................... 71

Σχήμα 6 Συναλλαγές μεταναστών με Ελληνικές Τράπεζες .......................................... 73

v

Εισαγωγή

Η Ευρωπαϊκή Ένωση ήταν πάντα πόλος έλξης εκατομμυρίων μεταναστών. Οι

περισσότεροι από αυτούς έρχονται νόμιμα, ορισμένοι όμως όχι. Η μετανάστευση

αποτελεί και ευκαιρία και πρόκληση για την Ευρώπη.

Οι νόμιμοι μετανάστες είναι απαραίτητοι για να καλύψουν τις ελλείψεις της

Ευρωπαϊκής Ένωσης σε εργατικό δυναμικό διότι, ο πληθυσμός της Ευρωπαϊκής

Ένωσης γηράσκει και το ποσοστό γεννήσεων μειώνεται. Όμως η Ευρωπαϊκή Ένωση

πρέπει να αναχαιτίσει την παράνομη μετανάστευση και να συνεργαστεί με άλλες

χώρες για να ρυθμίσει την εκούσια επιτροπή των παράνομων μεταναστών.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει επίσης καθήκον να προστατεύει αυτούς που

πράγματι ζητούν άσυλο για να διαφύγουν το διωγμό ή την σοβαρή κακοποίηση.

Στόχος των Ευρωπαίων ηγετών είναι να χαράξουν μια κοινή στρατηγική, να

βοηθήσουν κάθε χώρα να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις και να αξιοποιήσει τις

ευκαιρίες που προσφέρονται. Για αυτό έχουν εγκρίνει ένα Ευρωπαϊκό Σύμφωνο για

τη μετανάστευση και το άσυλο.

Η παρακάτω εργασία προσπαθεί να καλύψει όλες τις απαραίτητες

πληροφορίες όσον αφορά τους μετανάστες. Καθώς στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται

αναφορά σε γενικές έννοιες της μετανάστευσης. Στο δεύτερο δίνονται οι πολιτικές

μετανάστευσης και όλα όσα χρειάζεται να κατέχει η χώρα υποδοχής μεταναστών

ώστε να ζουν μέσα σε μια κοινωνία που θα τους συμπεριφέρεται σαν άτομα και όχι

σαν ξεχωριστές οντότητες, υποδεικνύοντας τους με τον πιο άσχημο τρόπο ότι δεν

ανήκουν στην κοινωνία.

Στο τρίτο κεφάλαιο θα μπουν οι πληροφορίες σε ότι αφορά τους μετανάστες

στην ένταξη τους στην κοινωνία υποδοχής, στο τέταρτο θα αναλυθούν οι ωφέλειες

που αποφέρουν στην κοινωνία αυτή καθώς και οι συνέπειες που δημιουργούνται. Και

τέλος στο πέμπτο κεφάλαιο βρίσκονται στατιστικά στοιχεία που σχετίζονται άμεσα

με τον αριθμό των μεταναστών που βρίσκονται στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης,

τις κύριες χώρες προέλευσης τους, καθώς και η συμμετοχή τους στο εργατικό

δυναμικό.

1

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 «ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ»

1.1. Ιστορικό πλαίσιο

Από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα το κίνητρο πολλών ανθρώπων που

μετανάστευαν ήταν η αναζήτηση καλύτερης ζωής. Η μετανάστευση των ανθρώπων,

που είναι φαινόμενο πανάρχαιο και που κάθε φορά καθορίζεται από διαφορετικούς

παράγοντες, παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον. Στα προϊστορικά χρόνια, οι διάφορες

ανθρώπινες φυλές ήταν αναγκασμένες να μεταναστεύουν από τον έναν τόπο στον

άλλο, προσπαθώντας να επιβιώσουν. Από τα κρύα κλίματα πήγαιναν στα πιο ζεστά,

από τα ορεινά στα πεδινά, από τα φτωχά σε καρπούς και κυνήγι στα περισσότερο

πλούσια.

Ο κύριος λόγος που δικαιολογούσε τη σταθερή μετανάστευση στο παρελθόν,

ήταν η προσπάθεια επιβίωσης. Ο ίδιος λόγος ισχύει σε σημαντικό βαθμό και μέχρι

σήμερα, που η μετανάστευση εμφανίζεται με καινούριες μορφές. Ενώ στα

προϊστορικά χρόνια ήταν γενικό φαινόμενο η μετανάστευση κι αναγκαστικό πολλές

φορές, στην ιστορική πια εποχή αρχίζει να διαφοροποιείται, χωρίς να σταματά

βέβαια. Τώρα μεγάλες ομάδες ανθρώπων μεταφέρονται από τον ένα τόπο στον άλλο,

μέσα στα πλαίσια κυριάρχησης πάνω στους συνανθρώπους τους και κατάκτησης

καινούριων χωρών.

Αυτό ισχύει για τον αποικισμό από τους αρχαίους Έλληνες μεγάλων περιοχών της

Μεσογείου, πράγμα που γενικεύεται κατά τους Αλεξανδρινούς Χρόνους,

υποβοηθούμενο από την κατακτητική πολιτική των Ελλήνων βασιλιάδων της εποχής

αυτής. Φοβερά μεγάλη ήταν η μετανάστευση των Ευρωπαίων προς την Αμερική,

Αφρική και Ασία, με την ανακάλυψη αυτών των Ηπείρων και του φυσικού πλούτου

που διέθεταν. Η μετανάστευση, που άρχισε αυτά τα χρόνια και συνεχίστηκε για

αρκετούς αιώνες, έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην όλη εξέλιξη της ανθρώπινης

κοινωνίας. Ο κόσμος πήρε μια άλλη όψη κι οι Ήπειροι αυτές έχασαν σε σημαντικό

βαθμό το δικό τους καθαρό χαρακτήρα. Παράλληλα, τα αποτελέσματα αυτής της

μετανάστευσης για τους λαούς των αποικιών ήταν μοιραία, γιατί ουσιαστικά οι

μετανάστες μετέτρεψαν τους αυτόχθονες σε δούλους τους.

2

Από το τέλος ακόμα του Α’ παγκοσμίου Πολέμου πολλές χώρες της Ευρώπης

επλήγησαν από την οικονομική κρίση με αποτέλεσμα, σημαντικός αριθμός κατοίκων

τους να μεταναστεύσει στις ΗΠΑ, που δεν είχαν θιγεί άμεσα από την παγκόσμια

σύρραξη και βάδιζαν σταθερά κι ανοδικά προς την κατάκτηση της παγκόσμιας

ηγεμονίας. Παρόλα τα μέτρα που πάρθηκαν από τις κυβερνήσεις, η διαρροή των

φτωχών Ευρωπαίων προς τη μεγάλη Ήπειρο συνεχίστηκε και μετά το Δεύτερο

Παγκόσμιο Πόλεμο. Καινούριο κύμα μετανάστευσης έχουμε στη διάρκεια και μετά

τον πόλεμο αυτό, όπου χιλιάδες άτομα ξεκληρίστηκαν, ξεσηκώθηκαν και

κυνηγήθηκαν από τους τόπους τους και μεταφέρθηκαν, είτε εθελοντικά είτε συχνά με

τη βία, στα πιο απίθανα μέρη της γης.

Η Ευρώπη όμως, μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πόλεμου, μετατράπηκε

από χώρο αποστολής μεταναστών, σε χώρο υποδοχής μεταναστών. Συγκεκριμένα,

όσον αφορά την Βόρεια και Δυτική Ευρώπη, η περίοδος αμέσως μετά τον Β’

Παγκόσμιο Πόλεμο, χαρακτηρίστηκε από μεγάλα μεταναστευτικά ρεύματα από τον

Ευρωπαϊκό νότο προς το βορρά, δηλαδή από τις Βόρειο-Μεσογειακές χώρες

(Ελλάδα, Ιταλία, Ισπανία, Πορτογαλία). Οι χώρες προορισμού ήταν οι χώρες της

δυτικής και βόρειας Ευρώπης: Βέλγιο, Μ. Βρετανία, Γαλλία, Γερμανία, Σουηδία.

Αυτές οι χώρες υποδέχτηκαν μετανάστες, (εκτός από τις προαναφερθείσες χώρες),

από την Καραϊβική, την Αφρική και την Ασία. Η μεταπολεμική περίοδος υπήρξε

περίοδος ανοικοδόμησης και βιομηχανικής ανάπτυξης για την Ευρώπη, η οποία

αντιμετώπισε έτσι ελλείψεις εργατικού δυναμικού (λόγω και του καταστροφικού Β’

Παγκοσμίου πολέμου).

Τεράστιος αριθμός Ελλήνων, κυρίως από τις βόρειες αγροτικές περιοχές της

χώρας μας, έφυγε εκείνη την εποχή στην Ευρώπη και πιο πολύ στη Γερμανία,

ζητώντας δουλειά στις εκεί αγορές. Ήταν τόσο σοβαρό το ζήτημα της μετανάστευσης

για το Ελληνικό κράτος, που άρχισε να απασχολεί και τις κυβερνήσεις, που

προσπάθησαν να έρθουν σε μια συνεννόηση με τα κράτη που δέχονται τους

μετανάστες. Με ειδικές συμβάσεις, που κλείνονται σε διακρατικό επίπεδο, ολόκληρες

αποστολές στέλνονται για να δουλέψουν στα ξένα εργοστάσια.

Όσον αφορά τις χώρες της ανατολικής και κεντρικής Ευρώπης, σε αυτές

απαγορευόταν η εξερχόμενη μετανάστευση, (εκτός από τη Γιουγκοσλαβία), και αυτό

συνέβαινε σε γενικές γραμμές μέχρι το 1989. Από το 1989 και μετά, η κατάρρευση

3

των κομμουνιστικών καθεστώτων στην κεντρική και ανατολική Ευρώπη

δημιούργησε ένα ρευστό περιβάλλον, τα σύνορα άνοιξαν και οι πολίτες των χωρών

της ανατολικής και κεντρικής Ευρώπης ήρθαν αντιμέτωποι με την κατάρρευση του

συστήματος παραγωγής και του κοινωνικού κράτους. Ειδικά στην Ρωσία η είσοδος

του ΔΝΤ προκάλεσε μαζική φυγή των εργαζομένων και ειδικά των γυναικών με

ταυτόχρονη έκρηξη της πορνείας στις χώρες της δυτικής Ευρώπης. Βλέπουμε λοιπόν

μια νέα μεταναστευτική κίνηση με την ονομασία «νέα μετανάστευση», καθώς τα

χαρακτηριστικά της διαφοροποιούνται από αυτά των παλαιότερων μεταναστεύσεων

προς την Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη.

Μια από τις χώρες που δέχθηκε μετανάστες λόγω των γεωπολιτικών αλλαγών

του ’89 ήταν και η Ελλάδα. Η Ελλάδα δέχθηκε μετανάστες από την Κεντρική –

Ανατολική Ευρώπη, την πρώην Σοβιετική Ένωση και τον Τρίτο Κόσμο.

Τα τελευταία 20 χρόνια η χώρα δέχθηκε τις εξής ομάδες:

1. Παλιννοστούντες ομογενείς, κυρίως Ποντίους από τις πρώην Σοβιετικές

Δημοκρατίες (Γεωργία, Καζακστάν, Ρωσία και Αρμενία).

2. Έλληνες ομογενείς Αλβανικής υπηκοότητας (Βορειοηπειρώτες).

3. Οικονομικούς μετανάστες από χώρες εκτός Ε.Ε. οι οποίοι δεν ανήκουν στις

κατηγορίες 1 και 2. π.χ. Αλβανούς, Ουκρανούς, Γεωργιανούς, Ρουμάνους,

Βούλγαρους, Ρώσους, Μολδαβούς, Φιλιππινέζους, Πακιστανούς.

4. Η Ελλάδα δέχθηκε ένα συγκριτικά μικρότερο αριθμό αποδήμων που

επέστρεψαν από Η.Π.Α, Αυστραλία, Καναδά, Βέλγιο κλπ1.

Όσον αφορά τον 21ο αιώνα η μετανάστευση έχει αλλάξει και η Ευρώπη του 21ου

αιώνα θα χαρακτηρίζεται από έναν πληθυσμό αριθμητικά λιγότερο, πιο γερασμένο

και πιο πολυπολιτισμικό εξαιτίας της μετανάστευσης. Κύριο χαρακτηριστικό της νέας

Ευρωπαϊκής πραγματικότητας θα είναι η γήρανση του πληθυσμού της, όπου οι

ηλικιωμένοι θα είναι περισσότεροι από τα παιδιά. Από την άλλη, η αθρόα είσοδος

μεταναστών από τις μουσουλμανικές κυρίως χώρες θα οδηγήσει στο βαθμιαίο

εξισλαμισμό της Ευρώπης του 21ου αιώνα.

1 Βλ. http://walk2geographies.wordpress.com

4

Στον 21ο αιώνα οι μετανάστες χρειάζονται την Eυρώπη. Αλλά και η Eυρώπη τους

έχει ανάγκη. Μια κλειστή Eυρώπη θα είναι πιο φτωχή, πιο αδύναμη και ηλικιωμένη.

Μια ανοικτή Eυρώπη θα είναι πιο δίκαιη, πιο πλούσια, πιο δυνατή και νεότερη. Υπό

την προϋπόθεση ότι θα διαχειριστεί με επιτυχία τη μετανάστευση. Μέχρι τα μέσα του

21ου αιώνα ο πληθυσμός των μουσουλμάνων του πλανήτη μας αναμένεται να

υπερδιπλασιαστεί. Την ίδια περίοδο ο πληθυσμός της χριστιανικής Ευρώπης θα μείνει

στάσιμος και θα μειωθεί κατά 10 – 20%2.

1.2 Έννοια της μετανάστευσης

Η μετανάστευση αποτελεί, όπως ειπώθηκε, ένα σημαντικό φαινόμενο της

ανθρώπινης ζωής. Από καταβολής κόσμου, ο άνθρωπος μετακινείται από τόπο σε

τόπο αναζητώντας πιο ευνοϊκούς τρόπους επιβίωσης. Πρόκειται για ένα δημογραφικό

φαινόμενο το οποίο επηρεάζεται από ποικίλους πολιτικούς, κοινωνικούς και

ιδεολογικούς παράγοντες και αυτό το καθιστά δύσκολο να υποβληθεί σε παρατήρηση

καθώς εξελίσσεται διαρκώς.

Εννοιολογικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι ως μετανάστευση ορίζεται: «Η

γεωγραφική μετακίνηση των ανθρώπων από ένα τόπο σ’ ένα άλλο για μόνιμη ή

προσωρινή εγκατάσταση που γίνεται εκούσια ή ακούσια (αναγκαστική) με βαθύτερα

αίτια (τουλάχιστον στην εκούσια), για αλλαγή του τρόπου ζωής και την αναζήτηση

καλύτερης τύχης. Η έννοια προέρχεται από το ρήμα «Μεταναστεύω» και αποτελεί

γενικά, μια μορφή πληθυσμιακής κινητικότητας μέσα στον περιβάλλοντα χώρο. Άλλη

βασική μορφή της κινητικότητας είναι η λεγόμενη «Κοινωνική» που συντελείται στα

πλαίσια ενός κοινωνικού συστήματος και εμφανίζεται σαν η κύρια μετακίνηση του

ανθρώπου ή μιας ολοκληρωμένης ομάδας ατόμων από μια κοινωνική τάξη ή ένα

κοινωνικό στρώμα σε ένα άλλο.3»

2 Βλ. http://www.e-telescope.gr/el/international-issues/81-immigrants-in-europe 3 Βλ. http://www.Apodimos.com

5

1.2.1 Ορισμός μετανάστευσης

Μετανάστευση είναι η μόνιμη ή προσωρινή μεταβολή του τόπου εγκατάστασης

ενός ατόμου, μιας ομάδας ή ενός κοινωνικού συνόλου. Ως συνεχής ροή προσώπων από

και προς μια περιοχή η μετανάστευση είναι μια από τις τρεις βασικές δημογραφικές

διαδικασίες. Είναι η διαδικασία εκείνη που συνεπάγεται τη μηχανική ή τεχνική

ανανέωση και φθορά ενός πληθυσμού. (Τσαούσης, 1991, σελ. 2384).

1.3 Είδη μετανάστευσης

Διάκριση ειδών μετανάστευσης

Τα μεταναστευτικά φαινόμενα μπορούν να καταταγούν σε διάφορες

κατηγορίες, ανάλογα με τα κριτήρια διάκρισης που χρησιμοποιούμε κάθε φορά. Οι

σημαντικότερες διακρίσεις είναι οι ακόλουθες:

1. Με κριτήριο τον αριθμό των ατόμων, που εγκαταλείπουν τον τόπο τους και εγκαθίστανται σε κάποιο άλλο. Αν είναι μεμονωμένα άτομα ή ομάδες τότε

μιλάμε για ατομική ή ομαδική μετανάστευση αντίστοιχα.

2. Με κριτήριο το κράτος, ως γεωγραφική περιοχή παρατήρησης και μελέτης της μεταναστευτικής κίνησης διακρίνουμε την εσωτερική και εξωτερική

μετανάστευση. Εξωτερική ή Διεθνής είναι η κίνηση από ένα κράτος προς

άλλο. Εσωτερική μετανάστευση είναι η κίνηση από έναν οικισμό σε έναν

άλλο μέσα στα όρια του ίδιου κράτους.

3. Με κριτήριο την προβλεπόμενη διάρκεια παραμονής, κατά την αναχώρηση μπορούμε να διακρίνουμε τη μετανάστευση σε μόνιμη ή προσωρινή. Πιο

συγκεκριμένα όταν η μετανάστευση γίνεται σε ορισμένο χρονικό διάστημα,

ανάλογα με τον χρόνο που απαιτείται για την διευθέτηση των υποθέσεων,

καθώς υπάρχει πάντα η πρόθεση της επανόδου. Όταν η μετανάστευση είναι

αδύνατον να καθοριστεί χρονικά ή είναι αβέβαιης διάρκειας και δεν υπάρχει

πρόθεση επανόδου από τον μετανάστη, τότε θεωρείται μόνιμη. Σχετικά, η

4Βλ. Τσαούσης, στο: Μπάγκαβος Χ., - Παπαδοπούλου Δ., Μεταναστευτικές τάσεις και Ευρωπαϊκή μεταναστευτική πολιτική, ΙΝΕ-ΓΣΕΕ, σελ. 11-12, διαθέσιμο στην ηλεκτρονική διεύθυνση: www.inegsee.gr/sitefiles/studies/MELETH_15.pdf

6

«Εθνική Στατιστική Υπηρεσία» της χώρας ορίζει σαν προσωρινή την

μετανάστευση σε μια χώρα του εξωτερικού για παραμονή μικρότερη από ένα

έτος ή την αναχώρηση λόγω ναυτολόγησης και σαν μόνιμη την μετάβαση σε

μια ξένη χώρα για εγκατάσταση που διαρκεί πάνω από ένα έτος.

4. Με κριτήριο την πρόθεση μετανάστευσης, μπορούμε να διακρίνουμε τρεις μορφές: την εκούσια, την αναγκαστική και τη βίαιη μετανάστευση.

Εκούσια, είναι η μετανάστευση που είναι προϊόν ελεύθερης απόφασης του

μετακινούμενου ατόμου ή συνόλου. Αναγκαστική, είναι η μετανάστευση που

προκαλείται από την ηθελημένη δημιουργία δυσμενών συνθηκών διαβίωσης

σε βάρος ορισμένων κατηγοριών ατόμων ή μερίδας πληθυσμού. Στην

περίπτωση αυτή τα θιγόμενα πρόσωπα αντιμετωπίζουν το δίλημμα ή να

μείνουν και να ζουν υπό δυσμενείς όρους ή να φύγουν. Η μορφή αυτή

μετανάστευσης, που οφείλεται σε εσκεμμένη προσπάθεια ενός κράτους να

απαλλαγεί από την παρουσία ορισμένων ομάδων, εμφανίζεται ως εκούσια

αναχώρηση, ενώ στην πραγματικότητα είναι αποτέλεσμα εξαναγκασμού. Η

βίαιη μετανάστευση, είναι μια μορφή μετακίνησης που επιβάλλεται συνήθως

από τις αρχές ενός κράτους και δεν αφήνει περιθώρια εκλογής στους

μετακινούμενους. Περιπτώσεις βίαιης μετανάστευσης είναι οι μετατοπίσεις

πληθυσμών, οι αναγκαστικοί εποικισμοί, οι απελάσεις και οι ξενηλασίες

καθώς και οι αναγκαστικές ανταλλαγές πληθυσμών. Τα άτομα που

μετακινούνται με αυτό τον τρόπο χαρακτηρίζονται πολλές φορές ως

πρόσφυγες.

5. Ηπειρωτική ή Υπερπόντια, ανάλογα, με το αν στην μετακίνηση από χώρα σε χώρα, παρεμβάλλεται ή όχι η θάλασσα και η χώρα της μετανάστευσης ανήκει

σε άλλη Ήπειρο. Σήμερα, γίνεται πιο επιλεκτική διάκριση ανάμεσα στις

ενδοηπειρωτικές και διηπειρωτικές μεταναστεύσεις και διατηρείται πιο έντονη

η εικόνα της ενότητας ή της ασυνέχειας της γεωγραφικής περιοχής όπου

κινείται συνήθως ο λαθρομετανάστης.

6. Με κριτήριο την μεταβολή ή μη των τρόπων ζωής του μετανάστη, διακρίνουμε τη μετανάστευση σε συντηρητική και καινοτόμο. Συντηρητική,

είναι η μετανάστευση που διατηρεί αμετάβλητο τον τρόπο ζωής που

ακολουθείτο πριν από την αναχώρηση όπως για παράδειγμα η μετανάστευση

των νομάδων κτηνοτρόφων. Καινοτόμος μετανάστευση, είναι αντίθετα εκείνη

7

που μεταβάλλει τον τρόπο ζωής του μετανάστη, όπως για παράδειγμα ο

χωρικός που γίνεται βιομηχανικός εργάτης στον τόπο εγκατάστασης του.

7. Με κριτήριο το βαθμό εξάρτησης από τη φύση, ως παράγοντα προσδιοριστικό της απόφασης για μετανάστευση, διακρίνουμε την αρχαϊκή

και την σύγχρονη μετανάστευση. Αρχαϊκή, είναι η μετανάστευση που

προκαλείται από την εποχιακή ή μόνιμη εξάντληση των φυσικών πόρων. Η

σύγχρονη μετανάστευση, προκαλείται από οικονομικά αίτια και είναι κατά

κανόνα καινοτόμος.

1.4 Διάκριση μεταναστών και τόποι καταγωγής

Όπως αναφέραμε και προηγουμένως ως μετανάστευση ορίζουμε τη φυσική

μετάβαση ατόμων και ομάδων από μια κοινωνία σε κάποια άλλη ή κάθε γεωγραφική

μετακίνηση μεγάλου αριθμού ατόμων ή τη μεταφορά ανθρώπινου και εργατικού

δυναμικού από μια περιοχή σε κάποια άλλη. Από τα προηγούμενα συνεπάγεται ότι

μπορεί μεν η μετανάστευση να έχει σαν κύριο χαρακτηριστικό τη γεωγραφική

κινητικότητα αλλά το τι κάθε φορά ορίζεται σαν μετανάστευση εξαρτάται από

κοινωνικοοικονομικές και πολιτισμικές συνθήκες. Για παράδειγμα μιλώντας σήμερα

για μετανάστευση εννοούμε, κυρίως, την οικονομική μετανάστευση διαχωρίζοντας

την έτσι από άλλες μορφές μετανάστευσης που μπορεί να πάρει και που είναι η

προσφυγική και η ανταλλαγή πληθυσμού.

Λόγω της ύπαρξης διαφορετικών κατηγοριών μεταναστών, (νόμιμοι και

παράνομοι μετανάστες, αιτούντες άσυλο, πρόσφυγες), θα πρέπει να γίνει ένας σαφής

διαχωρισμός. Αποτελούν έννοιες που ενώ μπορεί να ταυτίζονται και να

αλληλοκαλύπτονται μεταξύ τους ωστόσο δεν έχουν καμία σχέση μεταξύ τους.

Προτού λοιπόν αποσαφηνίσουμε τη λέξη μετανάστης καλό θα είναι να γίνει

διαχωρισμός των προαναφερθέντων εννοιών.5

Πρόσφυγες, είναι τα άτομα που έχουν λάβει πολιτικό άσυλο και τους

χορηγείται άδεια αορίστου παραμονής στη χώρα με πλήρη εργασιακά δικαιώματα. Οι

λόγοι για τους οποίους ένα άτομο μπορεί να έχει λάβει πολιτικό άσυλο είναι συνήθως

5 Βλ. ΙΜΕΠΟ, «Οικονομικές διαστάσεις της μετανάστευσης», Αθήνα, 2005, σελ. 9-10, διαθέσιμο στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://ec.europa.eu/ewsi/UDRW/images/items/docl_7513_172574324.pdf

8

εξαιτίας καταδίωξης από την χώρα του για φυλετικούς, θρησκευτικούς, λόγους

εθνικότητας, πολιτικούς ή ακόμα εξαιτίας της συμμετοχής του σε κάποια ομάδα. Ο

πρόσφυγας λόγω των προηγούμενων περιπτώσεων μπορεί να διατρέχει κίνδυνο για

την ζωή του και για αυτό αναγκάζεται να εγκαταλείψει την χώρα και ίσως να μην

επιστρέψει ποτέ σε αυτήν.

Αιτούντες Άσυλο, είναι άνθρωποι που έχουν καταθέσει αίτηση για άσυλο στη

χώρα υποδοχής και αναμένουν την έγκριση της. Είναι άτομα που εγκατέλειψαν τη

χώρα τους λόγω πολιτικών ή ιδεολογικών πεποιθήσεων και που η επιστροφή τους

πίσω στην πατρίδα τους εγκυμονεί κινδύνους για την ακεραιότητα τους εξαιτίας της

φυλετικής τους ταυτότητας ή πολιτικών και θρησκευτικών πεποιθήσεων. Σύμφωνα με

την νομοθεσία δεν έχουν δικαίωμα εργασίας εκτός και αν αποκτήσουν την αντίστοιχη

άδεια.

Μετανάστες, Υπήκοοι κρατών εκτός Ε.Ε που έχουν εισέλθει νόμιμα ή

παράνομα στην Ελλάδα ή άλλες χώρες της Ε.Ε με σκοπό την εγκατάσταση και την

ανεύρεση προσωρινής ή μόνιμης εργασίας. Όσον αφορά την Ελλάδα οι μετανάστες

μπορούν να ταξινομηθούν σε 3 κατηγορίες: 1. Επαναπατρισμένους Έλληνες και

Έλληνες της διασποράς καθώς και παλιννοστούντες. Ο αριθμός των ποντίων που

επαναπατρίστηκαν την δεκαετία 1987-1997 υπολογίζεται στους 80,000 ενώ στις

αρχές του 1999 ο αριθμός αυτός έφτασε στις 150,000. 2. Μετανάστες με άδεια

εργασίας, άτομα δηλαδή από άλλες χώρες που αναγκάζονται λόγω δουλειάς να

μεταναστεύσουν στη χώρα μας (π.χ. στελέχη πολυεθνικών). Ο αριθμός υπολογίζεται

στις 25.000 – 30.000. 3. Παράνομοι μετανάστες κυρίως από βαλκανικές χώρες και

την πρώην Σοβιετική Ένωση.

Ξένοι εργαζόμενοι (foreign workers): αναφερόμαστε σε αυτούς που εργάζονται στον

αγροτικό ή τουριστικό τομέα σε εποχιακή βάση με άδεια εργασίας όμως. Ιδιαίτερα τη

δεκαετία του ‘70 η κατηγορία αυτή ήταν ιδιαίτερα πολυπληθής στον βιομηχανικό

τομέα με αντίστοιχη όμως μείωση κατά τη δεκαετία του ‘80.

Η CEDEFOP6 προτείνει έναν άλλον διαχωρισμό, που περιλαμβάνει περισσότερο

λεπτομερείς τύπους μετανάστευσης:

6Ευρωπαϊκό Κέντρο για την Ανάπτυξη της Επαγγελματικής Κατάρτισης. Πρόκειται για ένα οργανισμό, με έδρα τη Θεσσαλονίκη, του οποίου η αποστολή έγκειται στην παροχή συνδρομής στην Επιτροπή, με

9

• Μετανάστευση για λόγους εκπαίδευσης: Αυτός ο τύπος συμπεριλαμβάνεται

γιατί τελικά το κίνητρό τους καταλήγει να είναι οικονομικό και περιλαμβάνει

τους σπουδαστές τριτοβάθμιας εκπαίδευσης αλλά και αντίστοιχο ακαδημαϊκό

προσωπικό που κινούνται προς χώρες με παρόμοια ή ανώτερα επίπεδα

εκπαίδευσης σε σχέση με τη χώρα προέλευσής τους.

• Μετανάστευση για κατάρτιση: περιλαμβάνει τους επαγγελματίες εκείνους που

περνούν ένα σχετικό διάστημα σε κάποια χώρα προκειμένου να εξοικειωθούν

με τις σύγχρονες τεχνολογίες ή άλλα ειδικευμένα προϊόντα. Μετανάστευση

για επαγγελματικούς λόγους: εδώ περιλαμβάνονται άτομα που ταξιδεύουν για

λόγους απασχόλησης.

• «Φιλοξενούμενοι εργάτες», (contract migration): το είδος αυτό

μετανάστευσης εμφανίζεται όταν αναγνωρίζεται η ανειδίκευτη ή ημι-

ειδικευμένη εργασία για λόγους απασχόλησης σε συγκεκριμένο χρονικό

διάστημα.

• Μετανάστευση για μόνιμη τακτοποίηση (settlement migration): ο τύπος αυτός

αναφέρεται στα άτομα που πηγαίνουν σε μία χώρα με σκοπό τη μόνιμη

κατοικία.

• Παράνομη μετανάστευση

Το φαινόμενο της μετανάστευσης τις τελευταίες δεκαετίες έχει πάρει

ιδιαίτερες διαστάσεις, προσδίδοντάς του το χαρακτήρα ενός «νέου στοιχήματος»

στο οποίο οι σύγχρονες κοινωνίες καλούνται να ανταποκριθούν και να

ισορροπήσουν ανάμεσα στην επιτυχή αξιοποίηση αυτής της δυναμικής και στην

πρόληψη πιθανών προβλημάτων που γεννά τούτη η συνύπαρξη.

σκοπό την προώθηση και την ανάπτυξη της επαγγελματικής και της συνεχούς κατάρτισης σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης.

10

Κεφάλαιο 2 « Πολιτικές μετανάστευσης»

2.1 Πολιτικές μετανάστευσης

Η διεθνής και ευρωπαϊκή πρακτική και εμπειρία

Η πολιτική μετανάστευσης αποτελεί σήμερα μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις

της ευρωπαϊκής πολιτικής. Τα κράτη μέλη της ΕΕ, όπως έχουμε δει, υπόκεινται όλα

σε μεταναστευτικές πιέσεις προερχόμενες από πολλές, και συχνά νέες, πηγές, στις

οποίες πρέπει να ανταποκριθούν διατηρώντας την ισορροπία μεταξύ οικονομικών και

ανθρωπιστικών παραμέτρων και σύμφωνα με την ευρωπαϊκή νομοθεσία και

σημαντικές διεθνείς συμφωνίες.7 Η ελεύθερη κυκλοφορία εντός της Ευρωπαϊκής

Ένωσης καθώς και οι αυξανόμενες πιέσεις των μεταναστευτικών κυμάτων οδήγησαν

την Ε.Ε. στην συνειδητοποίηση της ανάγκης για κοινοτική δράση. Έτσι η εξέλιξη του

ευρωπαϊκού δικαίου από τη δεκαετία του ’90 βασίζεται σε αυτές τις πολιτικές

ανάγκες. Μέχρι το τέλος της δεκαετίας του ’80, το χαμηλό επίπεδο ευρωπαϊκής

ολοκλήρωσης και παγκοσμιοποίησης δεν ασκούσε πιέσεις στα κράτη- μέλη για να

δημιουργήσουν μια κοινή πολιτική μετανάστευσης και ασύλου.8

Το 1957 στη Ρώμη, αμέσως μετά την ίδρυση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής

Κοινότητας, στην ατζέντα των θεμάτων που απασχολούν έντονα τις χώρες μέλη

τίθεται και το ζήτημα της «ελεύθερης κυκλοφορίας των μισθωτών εργαζομένων». Ο

όρος μετανάστευση δεν χρησιμοποιήθηκε μιας και εξαιτίας των κομμουνιστικών

κρατών και της κλειστής μορφής του μέχρι τότε οι χώρες μιλούσαν για πολιτικό

άσυλο και μόνο.9 Με τη μεταβολή όμως των εξωτερικών συνθηκών που προκλήθηκε

κυρίως από την πτώση των κομμουνιστικών καθεστώτων στην Κεντρική και

Ανατολική Ευρώπη και το επακόλουθο της παγκοσμιοποίησης που δημιουργήθηκε

7 Βλ. Μούσης Ν., Εισαγωγή στην Europedia, διαθέσιμο στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://europedia.moussis.eu/books/Book_2/3/8/1/3/index.tkl?term=%CE%9C%CE%B5%CF%84%CE%B1%CE%BD%CE%AC%CF%83%CF%84%CE%B5%CF%85%CF%83%CE%B7&s=1&e=20&pos=5&all= 8 Βλ. Σαρρής Ν., «Θεσμικό Πλαίσιο της Μετανάστευση σε Εθνικό και Ευρωπαϊκό Επίπεδο», Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, Κείμενο Εργασίας 2008, σελ. 11-12, διαθέσιμο στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://arxeio.gsdb.gr/wp/wp_sarris.pdf 9 Βλ. ΙΜΕΠΟ, «Οικονομικές διαστάσεις της μετανάστευσης», ό.π., σελ. 9-10

11

μετά την κατάρρευση του κράτους πρόνοιας η Ευρωπαϊκή Ένωση οδηγείται σε

σχετική προσαρμογή με εμβάθυνση της ενοποιητικής διαδικασίας.10

Η πετρελαϊκή κρίση και η κρίση του κράτους πρόνοιας καθώς και των μορφών

απασχόλησης και εργασίας σε συνδυασμό με την αυξημένη ανεργία σε όλη τη

δεκαετία του 1970, δημιούργησαν εκρηκτικά προβλήματα σε περιοχές με, ήδη,

εγκαταστημένους μεταναστευτικούς πληθυσμούς και οδήγησαν στην σκλήρυνση της

μεταναστευτικής πολιτικής. Παρά τις περιοριστικές μεταναστευτικές πολιτικές που

πάρθηκαν από τη δεκαετία του 1970 στα περισσότερα κράτη-μέλη, μεγάλα νούμερα

νόμιμων και παράνομων μεταναστών συνέχισαν να έρχονται στην Ευρωπαϊκή Ένωση

μαζί με αυτούς που αναζητούν άσυλο.11

Η μεγάλη αλλαγή στην πολιτική της Ε.Ε λαμβάνει χώρα από τη δεκαετία του

1980 με την Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη (1986) η οποία, προέβλεπε τη δημιουργία της

Κοινής Αγοράς, δηλαδή ενός κοινοτικού χώρου με ελεύθερη κυκλοφορία προσώπων,

υπηρεσιών, εμπορευμάτων και κεφαλαίων αποτέλεσε κομβικό σημείο για να ληφθούν

οι πρώτες αποφάσεις σε κοινοτικό επίπεδο για την οικοδόμηση μιας κοινής πολιτικής

μετανάστευσης. Τα πρώτα ανιχνευτικά βήματα έγιναν με την ίδρυση μιας ad hoc

«Ομάδας Μετανάστευσης»(1986), η οποία καταγράφει στο ενεργητικό της το σχέδιο

της Σύμβασης του Δουβλίνου (1990) , και μια «Ομάδα Εθνικών Συντονιστών» σε

θέματα μετανάστευσης (1988). Παράλληλα η υπογραφή της Συνθήκης του Schengen

(1985), ως εξω-κοινοτικής πρωτοβουλίας μεταξύ πέντε κρατών της Ευρωπαϊκής

Κοινότητας , για τον έλεγχο των εξωτερικών συνόρων της Ένωσης και την ελεύθερη

κυκλοφορία των πολιτών των κρατών- μελών στον Ενιαίο Ευρωπαϊκό Χώρο, σήμαινε

την αφετηρία για την δημιουργία μιας κοινής μεταναστευτικής πολιτικής.12

Η Συνθήκη του Maastricht εισάγει τα ζητήματα θεωρήσεων (visa), ασύλου και

της μετανάστευσης, τα οποία ανακηρύσσονται σε «θέματα κοινού ενδιαφέροντος»,

οδηγώντας, στη συνέχεια, στη Συνθήκη του Άμστερνταμ (1997) μέσω της οποίας

γίνεται οργανωμένη αντιμετώπιση του μεταναστευτικού ρεύματος με την

κοινοτικοποίηση θεμάτων πολιτικού ασύλου, θεωρήσεις αδειών κτλ σηματοδοτώντας

10 Βλ. Σαρρής Ν. «Θεσμικό Πλαίσιο της Μετανάστευση σε Εθνικό και Ευρωπαϊκό Επίπεδο», Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, Κείμενο Εργασίας 2008, διαθέσιμο στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://arxeio.gsdb.gr/wp/wp_sarris.pdf 11 Βλ. ΙΜΕΠΟ, «Οικονομικές διαστάσεις της μετανάστευσης» 12 Βλ. Σαρρής Ν. «Θεσμικό Πλαίσιο της Μετανάστευση σε Εθνικό και Ευρωπαϊκό Επίπεδο», Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, Κείμενο Εργασίας 2008, διαθέσιμο στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://arxeio.gsdb.gr/wp/wp_sarris.pdf

12

συγχρόνως και το πέρασμα από την οικονομική στην πολιτική ένωση των χωρών

μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Με βάση τη συνθήκη του 'Άμστερνταμ η

Ευρωπαϊκή Επιτροπή ανέλαβε την ευθύνη του τομέα της κοινής μεταναστευτικής

πολιτικής των κρατών μελών της Ε.Ε. Έτσι, η μετανάστευση αποτελεί πλέον

αντικείμενο πολιτικών δράσεων που αποφασίζονται από το Συμβούλιο Υπουργών της

Ευρωπαϊκής Ένωσης επί των προτάσεων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Η Συνθήκη του

Άμστερνταμ προβλέπει την σταδιακή οικοδόμηση ενός χώρου ελευθερίας, ασφάλειας

και δικαίου, όπως και την εναρμόνιση των πολιτικών των κρατών που συμμετέχουν

στους τομείς του δικαίου, του ασύλου, της μετανάστευσης και του ελέγχου των

εξωτερικών συνόρων, εντός χρονικού πλαισίου πέντε ετών μετά τη θέση σε ισχύ της

Συνθήκης (δηλαδή μέχρι την 1η Μαΐου 2004). Επιπλέον η συνθήκη προβλέπει να μην

θιγούν οι αρμοδιότητες των κρατών μελών ως προς την διατήρηση της δημόσιας

τάξης και της προστασίας της εσωτερικής τους ασφάλειας. Επίσης το Συμβούλιο

απέκτησε την εξουσία να λάβει, χωρίς χρονική δέσμευση, και άλλα μέτρα στους

τομείς του ασύλου, της μετανάστευσης και της διαφύλαξης των δικαιωμάτων

υπηκόων τρίτων χωρών, καθώς και μέτρα στους τομείς της δικαστικής συνεργασίας

σε αστικές υποθέσεις, της διοικητικής συνεργασίας και της αστυνομικής και

δικαστικής συνεργασίας σε ποινικές υποθέσεις13.

Η κατάργηση, επομένως, των ελέγχων στα εσωτερικά σύνορα και η έννοια των

κοινών εξωτερικών συνόρων κάνουν την Ένωση να επιθυμεί ακόμα περισσότερο την

ανάπτυξη κοινών προσεγγίσεων και στενότερης συνεργασίας στον τομέα της

μεταναστευτικής πολιτικής. Πράγματι, η εξάλειψη των ελέγχων στα εσωτερικά

σύνορα της Kοινότητας δεν ισχύει μόνον για τους υπηκόους των κρατών μελών, αλλά

και για τους υπηκόους τρίτων χωρών, οι οποίοι έχουν περάσει τα εξωτερικά σύνορα

ενός κράτους μέλους. Mε άλλα λόγια, η ελεύθερη κυκλοφορία ισχύει για όλα τα

πρόσωπα που βρίσκονται στο έδαφος των κρατών μελών. Γι' αυτό, αυτά τα τελευταία

πρέπει να έχουν κοινούς κανόνες για τη διάβαση των συνόρων τους από ξένους και

για τη μεταχείριση των ξένων που βρίσκονται επί του εδάφους των. Αυτή η κοινή

ανάγκη προώθησε κοινές πολιτικές στα πεδία των θεωρήσεων, της μετανάστευσης,

του δικαιώματος ασύλου, του καθεστώτος των προσφύγων και της έκδοσης.14 Τα

13 Βλ. Δ.Κατσορίδας & Α. Καψάλης, «Η μεταναστευτική πολιτική στην Ελλάδα», ΙΝΕ/ΓΣΕΕ-ΑΔΕΔΥ, Αθήνα 2003, σελ. 13-32. 14 Βλ. Μούσης Ν., Εισαγωγή στην Europedia

13

μεταναστευτικά ρεύματα των τελευταίων ετών χαρακτηρίζονται από το φαινόμενο

της οικογενειακής συνένωσης, τους νόμιμους και παράνομους μετανάστες και τα

άτομα που αναζητούν άσυλο. Η «μετατροπή» των περισσότερων χωρών σε χώρες

υποδοχής μεταναστών καθιστά απαραίτητο να υιοθετηθεί μία κοινή μεταναστευτική

πολιτική αντιμετώπισης του φαινομένου.15

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει κάνει πολλές προτάσεις για την ανάπτυξη αυτής της

πολιτικής, οι περισσότερες από τις οποίες σήμερα αποτελούν νομοθεσία της

Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ο βασικός στόχος είναι να χειριστούν καλύτερα τα

μεταναστευτικά ρεύματα με μία συντονισμένη προσέγγιση. Επίσης, έχει

αναγνωριστεί ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει ανάγκη από τους μετανάστες σε κάποιους

τομείς και περιοχές για να αντιμετωπίσει οικονομικές και δημογραφικές ανάγκες.

Κατανοώντας ότι μια νέα προσέγγιση για την αντιμετώπιση της μετανάστευσης ήταν

απαραίτητη, οι ηγέτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης προσδιόρισαν τον Οκτώβριο του

1999 στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο στην Tampere της Φιλανδίας τα στοιχεία για μια

κοινή μεταναστευτική πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η προσέγγιση που

συμφωνήθηκε στην Tampere το 1999 επιβεβαιώθηκε το 2004 με την υιοθέτηση του

προγράμματος της Χάγης που ορίζει τους στόχους για την ενίσχυση της ελευθερίας,

της ασφάλειας και της δικαιοσύνης στην Ευρωπαϊκή Ένωση για την περίοδο 2005-

201016.

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προώθησε τον Ιούλιο 2001 μία πρόταση σχετική με τις

συνθήκες αποδοχής και παραμονής εργατών από τρίτη χώρα. Εξαιτίας των

διαφορετικών απόψεων των κρατών-μελών, οι διαπραγματεύσεις δεν οδήγησαν στην

υιοθέτηση μιας νομοθεσίας. Η Επιτροπή επανέλαβε το 2005 τη συζήτηση για την

ανάγκη κοινών όρων για την αποδοχή οικονομικών μεταναστών με Πράσινη Κάρτα.

Αυτό οδήγησε στην υιοθέτηση τον Δεκέμβριο του 2005 ενός «Σχεδίου πολιτικής

πάνω στη νόμιμη μετανάστευση» που καταγράφει τις δράσεις και τις νομοθετικές

πρωτοβουλίες που η Επιτροπή πρόκειται να λάβει, για να ακολουθήσει μία συνεπή

ανάπτυξη της πολιτικής της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τη νόμιμη μετανάστευση.

15 Βλ. Λινάρδος – Ρυλμόν Π., Η αναγκαιότητα μιας νέας προσέγγισης της μετανάστευσης, Αθήνα 2003, σελ. 9. 16 Βλ. Πρόγραμμα Σωκράτης. «Η μεταναστευτική πολιτική της Ε.Ε. Τελευταίες Εξελίξεις», διαθέσιμο στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.firststeps-project.eu/web/content.asp?lng=gr&parent=POLICY&section=Immigration

14

Το 1998, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εγκαινιάζει σχέδιο που αποσκοπεί στη διευκόλυνση

της συλλογής και της ανάλυσης των στατιστικών στοιχείων όσον αφορά στη

μετανάστευση. Το 2000, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρουσιάζει έγγραφο συζήτησης με

στόχο τα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα, τα κράτη μέλη και τους πολίτες σε όλη την

επικράτεια της Ευρωπαϊκής Ένωσης ώστε να ανοίξει ο διάλογος για το κατά πόσο η

Ε.Ε. πρέπει να έχει κοινή πολιτική μετανάστευσης. Το 2001, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή

παρουσιάζει πρόταση για την προώθηση ανταλλαγής πληροφοριών μεταξύ των

κρατών μελών σχετικά με την υλοποίηση της κοινής πολιτικής μετανάστευσης. Το

2001, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εκδίδει Ανακοίνωση για μια κοινοτική πολιτική κατά

της παράνομης μετανάστευσης που περιλαμβάνει προτάσεις για ένα ειδικό σχέδιο

δράσης που αποσκοπεί στην καταπολέμηση της παράνομης μετανάστευσης και της

εμπορίας ανθρώπων στην Ε.Ε. Το 2002, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εκδίδει την Πράσινη

Βίβλο σχετικά με την κοινοτική πολιτική επιστροφής των παράνομων διαμενόντων.

Το 2002, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εκδίδει Ανακοίνωση σχετικά με την ολοκληρωμένη

διαχείριση των εξωτερικών συνόρων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το 2004, το Σύνταγμα

καθορίζει τις κατευθυντήριες γραμμές της κοινής πολιτικής, κάτι που δεν

προβλεπόταν από τις υπάρχουσες Συνθήκες. Σκοπός είναι η αποτελεσματική

διαχείριση των μεταναστευτικών ροών, η εξασφάλιση της δίκαιης μεταχείρισης των

μεταναστών που είναι η ένταξη με τον νόμο για την διαμονή τους και η πρόληψη

καθώς και η καταπολέμηση της λαθρομετανάστευσης και της εμπορίας ανθρώπων.

Το 2005, η Επιτροπή ξεκινά εκ νέου συζήτηση για την ανάγκη κοινών κανόνων για

την είσοδο οικονομικών μεταναστών με την έκδοση της Πράσινης Βίβλου για μια

κοινοτική προσέγγιση της διαχείρισης της οικονομικής μετανάστευσης. Η

διαβούλευση αυτή οδήγησε στην έγκριση, τον Δεκέμβριο του 2005 ενός «σχεδίου

πολιτικής για τη νόμιμη μετανάστευση», το οποίο καταγράφει τις δράσεις και τις

νομοθετικές πρωτοβουλίες που η Επιτροπή προτίθεται να λάβει, προκειμένου να

ακολουθήσει μία συνεπή ανάπτυξη της νομοθετικής μεταναστευτικής πολιτικής της

ΕΕ. Το Σεπτέμβριο του 2005 η Επιτροπή εγκρίνει μία πρόταση οδηγίας σχετικά με

κοινά πρότυπα και διαδικασίες στα κράτη μέλη για την επιστροφή των παρανόμως

διαμενόντων υπηκόων τρίτων χωρών. Ο στόχος της πρότασης αυτής είναι να παρέχει

σαφείς και δίκαιους κοινούς κανόνες σχετικά με την επιστροφή, την απομάκρυνση,

τη χρήση αναγκαστικών μέτρων, την προσωρινή κράτηση και την επανα – είσοδο,

λαμβάνοντας παράλληλα υπόψη το σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των

θεμελιωδών ελευθεριών των ενδιαφερομένων. Την ίδια περίοδο η Επιτροπή εκδίδει

15

την ανακοίνωση "Μετανάστευση και ανάπτυξη: ορισμένες συγκεκριμένες

κατευθύνσεις». Η ανακοίνωση τονίζει τα μέτρα και τις πρωτοβουλίες που είναι

πιθανό να οδηγήσουν σε σταθερή πρόοδο. Τον Ιούλιο του 2006, η Επιτροπή εκδίδει

ανακοίνωση σχετικά με τις προτεραιότητες πολιτικής για την καταπολέμηση της

παράνομης μετανάστευσης υπηκόων τρίτων χωρών. Τον Δεκέμβριο του 2007, η

Επιτροπή εκδίδει την ανακοίνωση «Προς μία κοινή πολιτική για τη μετανάστευση».

Το σχέδιο που παρουσιάζει η ανακοίνωση θα συμβάλει στον καλύτερο συντονισμό

των κρατών μελών όσον αφορά τις σημαντικές αποφάσεις, όπως τα μέτρα

νομιμοποίησης. Στις 16 Δεκεμβρίου 2008, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το

Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης εκδίδει την οδηγία 2008/115/ΕΚ σχετικά με τους

κοινούς κανόνες και διαδικασίες στα κράτη μέλη για την επιστροφή των παρανόμως

διαμενόντων υπηκόων τρίτων χωρών. Το 2009, Η Συνθήκη της Λισαβόνας

επιβεβαιώνει τη δέσμευση της ΕΕ για τη διαμόρφωση μιας κοινής μεταναστευτικής

πολιτικής.17

2.2 Νομοθεσία Ευρωπαϊκής Ένωσης για τους υπηκόους Τρίτων

Κρατών

Αναλυτικά, σύμφωνα με τον Μούση Νικόλαο, το άρθρο 67 της ΣΛΕΕ

δηλώνει ότι η Ένωση εξασφαλίζει την απουσία ελέγχων των προσώπων στα

εσωτερικά σύνορα και αναπτύσσει κοινή πολιτική στους τομείς του ασύλου, της

μετανάστευσης και του ελέγχου των εξωτερικών συνόρων, η οποία βασίζεται στην

αλληλεγγύη μεταξύ των κρατών μελών και είναι δίκαιη έναντι των υπηκόων τρίτων

χωρών, συμπεριλαμβανομένων των ανιθαγενών. Για τους σκοπούς αυτούς, το

Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο, αποφασίζοντας σύμφωνα με τη συνήθη

νομοθετική διαδικασία, λαμβάνουν μέτρα που αφορούν: (α) την κοινή πολιτική

θεωρήσεων και άλλων τίτλων διαμονής βραχείας διάρκειας· (β) τους ελέγχους στους

οποίους υποβάλλονται τα πρόσωπα που διέρχονται τα εξωτερικά σύνορα· (γ) τις

προϋποθέσεις υπό τις οποίες οι υπήκοοι τρίτων χωρών μπορούν να κυκλοφορούν

ελεύθερα για σύντομο χρονικό διάστημα στην Ένωση· (δ) οποιοδήποτε μέτρο που

17 Βλ. Ευρωπαϊκή Επιτροπή, «Δικαιοσύνη και Μετανάστευση», διαθέσιμο στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://ec.europa.eu/ellada/news/hot_topics/immigration/nomothesia6_el.htm

16

είναι αναγκαίο για την προοδευτική δημιουργία ενός ολοκληρωμένου συστήματος

διαχείρισης των εξωτερικών συνόρων· και (ε) την απουσία ελέγχου προσώπων,

ανεξαρτήτως ιθαγένειας, κατά τη διέλευση των εσωτερικών συνόρων (άρθρο 77

ΣΛΕΕ).

Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο καλούνται από τη Συνθήκη για τη

λειτουργία της ΕΕ, αποφασίζοντας σύμφωνα με τη συνήθη νομοθετική διαδικασία, να

λαμβάνουν μέτρα για την ανάπτυξη: ενός κοινού ευρωπαϊκού συστήματος ασύλου ή

ενιαίου καθεστώτος επικουρικής προστασίας και κοινού συστήματος για την

προσωρινή προστασία των εκτοπισμένων προσώπων σε περιπτώσεις μαζικής εισροής

(άρθρο 78 ΣΛΕΕ) και κοινής μεταναστευτικής πολιτικής, η οποία έχει ως στόχο να

εξασφαλίζει, σε όλα τα στάδια, την αποτελεσματική διαχείριση των μεταναστευτικών

ροών, τη δίκαιη μεταχείριση των υπηκόων τρίτων χωρών που διαμένουν νόμιμα στα

κράτη μέλη καθώς και την ενισχυμένη πρόληψη της παράνομης μετανάστευσης και

της εμπορίας ανθρώπων και την καταπολέμησή της (άρθρο 79 ΣΛΕΕ).

Η Ένωση μπορεί να συνάπτει συμφωνίες με τρίτες χώρες για την επανεισδοχή

στις χώρες καταγωγής ή προέλευσης υπηκόων τρίτων χωρών που δεν πληρούν ή δεν

πληρούν πλέον τους όρους εισόδου, παρουσίας ή διαμονής στο έδαφος κράτους

μέλους (άρθρο 79 ΣΛΕΕ). Οι πολιτικές της Ένωσης σχετικά με τους ελέγχους στα

σύνορα, το άσυλο και τη μετανάστευση καθώς και η εφαρμογή τους διέπονται από

την αρχή της αλληλεγγύης και της δίκαιης κατανομής ευθυνών μεταξύ των κρατών

μελών, μεταξύ άλλων και στο οικονομικό επίπεδο (άρθρο 80 ΣΛΕΕ).

Ένας κανονισμός προβλέπει ότι δεν διενεργείται συνοριακός έλεγχος

προσώπων κατά τη διέλευση των εσωτερικών συνόρων μεταξύ των κρατών μελών

της Ευρωπαϊκής Ένωσης και θεσπίζει τους κανόνες συνοριακού ελέγχου προσώπων

κατά τη διέλευση των εξωτερικών συνόρων των κρατών μελών της Ένωσης.

[Κανονισμός 562/2006]. Ο κανονισμός αυτός δεν εφαρμόζεται στο Ηνωμένο

Βασίλειο και στην Ιρλανδία, γιατί αποτελεί ανάπτυξη των διατάξεων του κεκτημένου

του Σένγκεν στις οποίες αυτά τα κράτη δεν συμμετέχουν.

Μια οδηγία καθορίζει: (α) τις προϋποθέσεις χορήγησης και ανάκλησης του

καθεστώτος «επί μακρόν διαμένοντος» από ένα κράτος μέλος στους υπηκόους τρίτων

χωρών οι οποίοι διαμένουν νόμιμα στην επικράτειά του, καθώς και τα συναφή

δικαιώματα και (β) τις προϋποθέσεις διαμονής υπηκόων τρίτων χωρών υπό καθεστώς

17

επί μακρόν διαμένοντος σε κράτη μέλη άλλα από εκείνο που τους χορήγησε το

καθεστώς αυτό [Οδηγία 2003/109, τροπ.τελευταία από οδηγία 2011/51].

Το ευρωπαϊκό δίκτυο μετανάστευσης (ΕΔΜ) επιδιώκει την κάλυψη των

αναγκών πληροφόρησης των ευρωπαϊκών θεσμικών οργάνων, των αρχών και των

οργάνων των κρατών μελών όσον αφορά τη μετανάστευση και το άσυλο, με την

παροχή ενημερωμένων, αντικειμενικών, αξιόπιστων και συγκρίσιμων πληροφοριών

για τη μετανάστευση και το άσυλο, ώστε να στηριχθεί η χάραξη της πολιτικής της

Ευρωπαϊκής Ένωσης στους τομείς αυτούς [Απόφαση 2008/381]. Η Ευρωπαϊκή

Υπηρεσία Υποστήριξης για το Άσυλο συμβάλλει στη βελτίωση της εφαρμογής του

κοινού ευρωπαϊκού συστήματος ασύλου (ΚΕΣΑ), ενισχύει την πρακτική συνεργασία

μεταξύ κρατών μελών για το άσυλο και παρέχει ή/και συντονίζει την παροχή

επιχειρησιακής στήριξης προς τα κράτη μέλη των οποίων τα συστήματα ασύλου και

υποδοχής υφίστανται ιδιαίτερες πιέσεις [Κανονισμός 439/2010].

H πολιτική για τις θεωρήσεις (visas) έχει υπεισέλθει στην αρμοδιότητα της

Ένωσης. Ενιαίος τύπος θεώρησης ισχύει για τους υπηκόους τρίτων χωρών

[Κανονισμός 1683/95, ενοποιημένη έκδοση 22.09.2008]. Aυτή η ενιαία και

ευδιάκριτη θεώρηση χορηγείται από τα κράτη μέλη και περιέχει όλες τις αναγκαίες

πληροφορίες. Eνώ ανταποκρίνεται σε υψηλού επιπέδου προδιαγραφές, ιδίως ως προς

τις εγγυήσεις κατά της παραχάραξης, εξασφαλίζει την προστασία των προσωπικών

δεδομένων. Ένας κανονισμός καθορίζει τα τρίτα κράτη οι υπήκοοι των οποίων

υπόκεινται στην υποχρέωση θεώρησης για τη διέλευση των εξωτερικών συνόρων των

κρατών μελών και τις τρίτες χώρες οι υπήκοοι των οποίων απαλλάσσονται από την

υποχρέωση αυτή [Κανονισμός 539/2001]. Ο κοινοτικός κώδικας θεωρήσεων

(κώδικας θεωρήσεων) διευκολύνει την ελεύθερη κυκλοφορία στο έδαφος της ΕΕ των

κατόχων θεωρήσεων μακράς διαρκείας, μέχρι να λάβουν τίτλο διαμονής [Κανονισμός

810/2009]. Στα πλαίσια της συνεργασίας στα πεδία της δικαιοσύνης και των

εσωτερικών υποθέσεων έχουν ληφθεί διάφορα μέτρα, όπως: η προώθηση της

συνεργασίας μεταξύ των προξενείων των κρατών μελών όσον αφορά τις θεωρήσεις

[Σύσταση του Συμβουλίου]· η οργάνωση αποστολών ενίσχυσης και πληροφόρησης

που γίνονται πριν από τα σύνορα και μάλιστα στα αεροδρόμια τρίτων χωρών [Κοινή

θέση 96/622]· και ένα σύστημα ανταλλαγής πληροφοριών για την αναγνώριση

παραποιημένων ή κλεμμένων ταξιδιωτικών εγγράφων [Απόφαση 2000/261]. Το

σύστημα πληροφοριών για τις θεωρήσεις (VIS) επιτρέπει στις αρμόδιες εθνικές αρχές

18

να καταχωρούν και να ενημερώνουν τα δεδομένα τα σχετικά με τις θεωρήσεις και να

τα συμβουλεύονται ηλεκτρονικά [Απόφαση 2004/512 και απόφαση 2008/633]. Ένας

κανονισμός προσδιορίζει τις προϋποθέσεις και τις διαδικασίες ανταλλαγής δεδομένων

μεταξύ των κρατών μελών για τις αιτήσεις θεωρήσεων μικρής διάρκειας και τις

σχετικές αποφάσεις [Κανονισμός VIS 767/2008].

H μεταναστευτική πολιτική έχει και αυτή εισέλθει στο κοινοτικό πεδίο δια της

προκαταρκτικής διαδικασίας συνεννόησης επί των μεταναστευτικών πολιτικών ως

προς τρίτα κράτη, η οποία ισχύει από το 1988 [Απόφαση 88/384]. Μια οδηγία

καθορίζει τους όρους υπό τους οποίους παρέχεται το δικαίωμα οικογενειακής

επανένωσης σε υπηκόους τρίτων χωρών που διαμένουν μόνιμα στο έδαφος των

κρατών μελών [Οδηγία 2003/86]. Ένας κανονισμός καθιέρωσε άδειες διαμονής

ενιαίου τύπου για τους υπηκόους τρίτων χωρών με τεχνικές προδιαγραφές υψηλού

επιπέδου, ιδίως όσον αφορά την προστασία από την παραποίηση και την

πλαστογράφηση [Κανονισμός 1030/2002]. Μια οδηγία θέσπισε κανόνες σχετικά με

την εισδοχή σπουδαστών στην Ευρωπαϊκή Ένωση για διάρκεια μεγαλύτερη των

τριών μηνών και απαριθμεί τα στοιχεία που πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τα κράτη

μέλη για να χορηγούν άδειες [Οδηγία 2004/114]. Μια άλλη οδηγία καθόρισε τις

προϋποθέσεις εισόδου και διαμονής, για περισσότερους από τρεις μήνες, στην

επικράτεια των κρατών μελών υπηκόων τρίτων χωρών με σκοπό την απασχόληση

υψηλής ειδίκευσης ως κατόχων μπλε κάρτας της ΕΕ και μελών της οικογένειάς τους

[Οδηγία 2009/50]. Ένας μηχανισμός επιτρέπει την αμοιβαία ανταλλαγή

πληροφοριών, απόψεων και συζητήσεων σχετικά με εθνικά μέτρα στους τομείς του

ασύλου και της μετανάστευσης τα οποία έχουν πιθανώς σημαντικό αντίκτυπο σε

πλείονα κράτη μέλη ή στο σύνολο της Ευρωπαϊκής Ένωσης [Απόφαση 2006/688].

Κοινοί κανόνες ισχύουν για τη συλλογή και την τήρηση ευρωπαϊκών στατιστικών για

τη μετανάστευση και τη διεθνή προστασία [Κανονισμός 862/2007].

Μια οδηγία ορίζει την έννοια της υποβοήθησης της παράνομης

μετανάστευσης και προσεγγίζει τις νομοθετικές διατάξεις που αφορούν τον ορισμό

της εν λόγω παράβασης και των σχετικών εξαιρέσεων [Οδηγία 2002/90]. Μια

απόφαση-πλαίσιο επιδιώκει την ενίσχυση του ποινικού πλαισίου για την καταστολή

της υποβοήθησης της παράνομης εισόδου, διέλευσης και διαμονής ορίζοντας

ελάχιστους κανόνες ως προς τις κυρώσεις, τις ευθύνες των νομικών προσώπων και τις

σχετικές αρμοδιότητες [Απόφαση-πλαίσιοο 2002/946]. Μια οδηγία εναρμόνισε τις

19

οικονομικές κυρώσεις που επιβάλλονται στους μεταφορείς οι οποίοι μεταφέρουν στο

έδαφος των κρατών μελών υπηκόους τρίτων χωρών χωρίς τα απαραίτητα έγγραφα

εισόδου [Οδηγία 2001/51] και μια άλλη οδηγία θέσπισε ελάχιστα κοινά πρότυπα

σχετικά με κυρώσεις και μέτρα που πρέπει να εφαρμόζονται στα κράτη μέλη κατά

εργοδοτών που απασχολούν παράνομα διαμένοντες υπηκόους τρίτων χωρών [Οδηγία

2009/52].

Ένα δίκτυο αξιωματικών συνδέσμων μετανάστευσης επιτρέπει τη δημιουργία

και τη διατήρηση επαφών με τις αρχές τρίτων χωρών και τη διευκόλυνση της

συλλογής και της ανταλλαγής πληροφοριών, προκειμένου να καταπολεμηθεί η

παράνομη μετανάστευση, να ευνοηθεί η επιστροφή