تسايس و يسانشناتساب رب يدمآرد :هديكچliterature.ut.ac.ir/documents/10469/334020/متن.pdf · 2013-01-07 · مان همزشت ، و قرن گذ دو

شناسي و سياست درآمدي بر باستان

دكرت هبرام آجورلو استاديار دانشگاه هنر اسالمي تربيز

(11تا 1 از ص)

:چكيده

ستان غاز، با مهان آ ستمداران از براي سيا سي شنا ،سياساااتمداران. كااااربرد سياساااي داشااات اسااات

ستان تاريخ و با لق يا خ يب و براي ختر سي را شناي و قو هويت اند؛ و يا مي ب كار گرفت هاي كاذب ملكرده ک اين تالش ستان ياري با ب ند با ا سي و شنا

سياسي ا هاي اجتماعي هاي فرهنگي، پديده بسرتسازي جامعاا را كاانرته و هاادايت كننااد؛ مهماان ن اا م اا

شناسااي در گساارتش توريساا فرهنگااي و مناااف باسااتانصادي ست آن اقت نده ا ستمداران دور منا ظر سيا . از ن

مي ستان با سي را يده شنا شت پد سي توان در پ هاي سياطليب، انرتناسيوناليس گرايي، جتزي ناسيوناليس ، قوم

و يااا فدراليساا مشاااهده كاارد و هاا اين اا شناسي، مدارك تارخيي مورد نياز سياستمداران باستان

هاي سياسي ايشان فراه براي اثبات ح انيت ايده را اساات در تعاماا بااا شناسااي و سي باسااتان. كنااد مااي

ند ستان . ي ديگر يك ان الب با با ست سي ماركسي شنامد ب فت و ش گر يدئولوژي ي لود ا تاد ق رآ ت هف

ايادئولوژي سياساي ادااد ريااه ۀخبشي از پي ر ،ساهند باقي ما سيت ستان . شوروي سوسيالي سي با هاي شنا

هاااي ناسيوناليساات و ندادپرساات در خاادمت ح وماات گرفتند تا جامع مشروعيت تارخيي خواه قرار متاميت

ب س يز ص يوني شغايل ن سط ا پذيرد؛ در فل هنا را ب آ

شا ر شناساي كوشايده اسات با آرماان باساتان ۀوسي

اروپا ۀباستان جتس تارخيي خبشد؛ و يا ادادي ئياسرال تارخيي م يي ك واگرا ست تالش ا شيوه در بدين

. ي متحوه كند گرايي قرن بيست و اروپايي را ب ه گريزي نيست ،شناسي را از سياست هر چند ك باستان

اما ب نظر مي رسد ك تن ا راه ح مسئل ، ترسي ستان نداز ج اني با ش ا م اث چ سي در چ ارچوب شنا

شاناخيت در رهيافات انساان ۀو نيز توسا مشرتك ج اني .است شناسي باستان

سيساا م رك شن ساا ب ساان :هاا ک یدياادک واژه .اروپ ۀن سيون ليس صهيونيس احت دي

:مهمقد

تأث گذار است؛ اين تأث ،شناسي بر سياست و جامع باستان گرايي، فرهنگ پذيري، ختريب توان در ناسيوناليس ، قوم را مي اقتصاد . مطالع كرد ملي هاي كاذب و يا خلق هويت ملي هويت

. شناسي دور منانده است تانو توريس فرهنگي نيز از تأث باس ستان ب با ستمداران تأث آن سيا يرا ند؛ ز گراي دار سي شنا

. اند را بر جامع ، سياست، اقتصاد و فرهنگ ب خوبي دريافت

شناسي و سياست تا بداجنا گسرتده مت اب و تعام باستان ۀرابط

شناسی جملة مطالعات باستان/ 2

ستان مشاري از با ك ست ستداله ا چن ا ست سان ماركسي شنااهداف سياساي دارد شناسي صرفا ك باستان اند كرده

(1 )(Trigger,

1984; Shanks, Tilley, 1987a, b .)هاي سياساي رسد گراي البت ب نظر مي

شناسي در بطن سياست بيشرت در ميان پسا كاربرد باستان ۀو ايدرواج دارد؛ زيرا در اين باره ( Post –Processualists)فرايندگرايان

شناسان امروزه بعضي از باستان»(:Kohl, Gollan, 2002) اند ك نوشت ت ندگرا درياف سا فراي شرت پ شان بي يت د ي ات اي ك ماه ند ا

«.سياسي استگونگي درك شود ك مف وم گذشت با نگرش و چ بايد تأكيد

شت ناي ،ما از گذ يك ب ثاه، براي م ست ي دارد؛ باطي م ارتبراي يك مسلمان هندي، معماري ع د گوركانيان در هندوستان

جداگان و س مف وم كامال ،يك هندو و يك گردشگر اروپايي مهديگر دارد مايز از ستاني . مت ثر با خاطره ،هر ا اي يادآور

هاي ما ب گذشت ها و نگرش است تارخيي و فرهنگي ك با گراي نگ دارد ندي تنگات ك . پيو ست شيده ا مهواره كو س ناسيونالي

از گذشت بگ د؛ براي مثاه، ن ستاره در پرچ هاي را مسب ستاره مهان ي يپ ري وري م دون تابوت فيل بر ك ست اي ا

يا اين ست؛ و ست ا س ندر م دوني، ن ب پدر ا م دوني، ش و خواست تا وي را در صدام ت رييت از هنرمندان عراقي مي

ند سي كن بابلي تر صر كد ن ي نبو سرا . مشا يز ئدر ا ي نيت ستان با يك حاكم خدمت سي در ي شنا ست مل سجد . گرا ا حبران م

ند ك چ شد غاز گامي آ يب آن هن ستان و ختر بابري در هندوستان بد م د با جنا را م ان مع ندو آ ستاني رام شناس ه س با

در نوشتار حاضر، ن سياست (. Bahn, Renfrew, 2000: 533-7)پنداشتند ناليساا ، ماركسيساا ، شناسااي در چ ااار خباا ناسيو در باسااتان

.شود اروپا بررسي مي ۀص يونيس و ادادي

:شن س و ن سيون ليس ب سن در ملااي هوياات ۀسياسااي ناسيوناليساا و مساائ ۀپدياادالت شتابان سياسي اي ك گذشت مهگام با دو شناسي در سده باستان

در دويست . شناسان را ب خود معطوف كرده است توج باستان ي هاي ش گ ي ناسيوناليس و ظ ور دولت ساه گذشت ، با مل

؛ در نتيجاا ، مهزمااان شااد شناسااي باسااتان ۀرشااد و توساا ستمداران ين سيا ن ، ا م دا تا تعا ند خدمت گرفت ب را

ستان س با گ د؛ و ناسيونالي ش ب س با ناسيونالي سي شناشناسي را در راستاي اهداف خود ب كار گ د توانست باستان

(Trigger, 1989; Arnold, 1990; McCann, 1990; Hamilakis, 1996; Atkinson et al.,1996; Diaz – Andreu, Champion, 1996; Pluciennick, 1998 .) فيليپ كوه با واش ايف تاريخ

شناسي را در امروزي، ن باستان ملي هاي ظ ور و گسرتش دولت ند ين فراي ي ا ست؛ وي در ا كرده ا بي خوبي ت باره ب ن

:نويسد ميشت » كاذب گذ يا ش وه ح ي ي و ستجوي س در ج هاي ناسيونالي

شناخيت ب خدمت اهداف هاي باستان دور است؛ و در نتيج ، داده مده ست درآ ند ناسيونالي مان ... ا شت ، و مهز قرن گذ طي دو

هاي ملي امروزي ب عنوان واحدهاي اصلي سازمان گ ي دولت ش سر سي در سرا شت سيا يز از گذ ما ن شناخت ب ج ان، هاي دور

اند شناسان توانست تدريج افزاي يافت است؛ زيرا ك باستان

:Kohl 1998) «.حج عظيمي از مدارك را از ده خاك با ون كشاند 223-40 )

ستان لت با ش روندان دو ن ا ن ت سان ي هاي شنا ند بل مل ا

3/ شناسی و سياست درآمدی بر باستان

شناسي و ف، باستان ابزار سياسي آهنا نيز هستند؛ و بدين تعري ست يده بي ،سيا يدي پد ه هيچ ترد ت هايي در ند تاف سون . ا آندر

نوشت اسات از ديادگاه تااريخ، ،تنيدگي اين دو دره ۀدربارشناسااان بااراي ياااري ناسيوناليساا ، بسااياري از باسااتاناند؛ با اين هاي ناسيوناليسيت را تدوين و هدايت كرده برنام

گذشت اما در چ ارچوب ماد ي اياي هدف ك تاريخ بر اساس ب (. Anderson, 1991: 163-85)با منااي گذاشات شاود ملي يك انسجام

دانان بسياري، شناسان و تاريخ بنابرمه اساس است ك باستان هاي سياسي دولت آگاهان و يا ناآگاهان ، در راستاي گراي

: Shnirelman, 1995)دهناد سياسي را اجنام مي ۀمتبوع خود، يك وظيف

آفري ااا بااا ۀشناسااي در قااار بااراي مثاااه، باسااتان(. 120-38

شناسان مستعمراتي آغاز شد؛ باستان ۀهاي استعمارگرايان پدوه لت يداي دو ل آفري ايي و پ ست اله م پس از ا ما ي هاي ا ، مل

ي شناسان باستان تبار ب ميدان گام هنادند گراي آفري ايي ملستان ياري با ب ي سي شنا تا ستان مل ثار با سي گرا، آ شنا

ۀقاار ۀهااي اساتعمارگر اروپاايي را از چ ار استعماري دولتستان ،سياه عين در آفري ا، با ند؛ ي ل پاك كن سي دو مرح شنا

ستمداران ست و سيا خدمت سيا يز در هر دو ن ك ست شت ا دا

واقعيات آن . يای گرا ملاي ۀمرح ( استعمار ب ۀمرح ( الف: بودشناسي آفري ا را بيگانگاني آغاز كردند ك است ك باستان

انداز تارخيي آفري ا براي ايشان مطل ا فرهنگ آفري ا و چش ب بود؛ ن يت رژمي طوري بيگا دت حاكم نوبي ك در آفري اي ج

ندادپرستان ب خاود گرفات ۀشناسي حيت جنب آپارتايد، باستان(Shepherd, 2002.)

تاابعي ،شناساي ند ك باساتان ك تأكيد مي( Ibid)فيليپ كوه در خدمت يا شناسان ها؛ زيرا باستان هاي دولت است از خواست ليت سات دو يا اين مؤس ند و حاه ا هر لت از د ي ات ب دو

كند؛ كما اين بنا ب دالي متعدد، مهواره ايشان محايت مي تاريخ شگر هن پرس ستان ذ نان، با ي دا سان و نظر پردازان شنا

ناسيوناليس باوده و درايان ۀپديدب معطوف ،ماعيعلوم اجتدر . ه و مناظره نيز ش گرفت است اجد پريك ادبيات ،باره

جايگاهي بسيار م ا دارد؛ و ،تارخيي ۀسازي، گذشت تفرايند ملب ك مس ست ظر ا مه من ياي از ساط و ب ا شت ماد ي ها، ا ،گذ

ند تا شالوده و مطالع و معريف مي شو ،شناسان كشف باستان باره در اين و البت قرار بگ ند؛ ملي اساس ايدئولوژي دولت

ن عد منو ش دهاي مت مده خو ثاه، براي م جود دارد؛ هاي ي و

ۀدر ظ ور و توس ( Kossinna)گوستاو كوسينا ( Kultur Kreise)فرهنگي برتاري ۀگا ي ايادئولوژي ندادپرساتان نازيس در آملان و ش

هاي فرهنگي مده خوش . ن شي بسيار م داشت ،يينداد آريا Cultural)ك در چ ارچوب م تب انتشارگرايي فرهنگاي ا كوسينا

Diffusionism )نش اروپااي مركازي اراضي آملاني ا ش گرفت بود ;Trigger, 1989; Arnold, 1990)پنداشات هاي اروپايي مي را خاستگاه متدن

McCann, 1990; Chapman, 2000 .)هپلاوي نياز حکومات در ايران طور مهينب ترويج و تبليغ ،شناسي گ ي از باستان با هبره ( او ه و دوم)

ن خت و هنادي سي پردا س پار س و ناسيونالي پان آرياني سازي (Mytol, 2001: 473-4 .) ( .ش.هااا1321ااا1331)واپساا شاااه ايااران

ستان سع د با يران تو ست را در ا سي ناسيونالي اد؛ و در شنا مأمورييت براي وطن خياالت خوي تا آجنا پي رفت ك در كتاب

نداد و پارسي ل آريايي عا كرد ك پدر وي او اد ( .ش.ها 1333)


ساسااني ۀاي است ك در تاريخ ايران پس از س وط سلسا نداده پدر او! ميالدي، ب دست اعراب، ب قدرت رسيده است 031در

يران خود ناجي ا يد را ين ! نام حايل و ا ست در با ك ا وی حوت تاي يا در كود لت بريتان ست ي دو ساعدت م يت و م محا

بود .ش.ها 1211 سيده قدرت ر ساه ! ب ت را .ش.ها 1331البمناي ين يد اوج ا ظاهرات با ي ها و ت سيت مل ن و ندادپر گرايا

چ اينکا هپلوي دانست؛ ۀشناسي سلس مبتين بر تاريخ و باستان

سنگي تو خايل دشت مرغااب فاارس را ۀشاه سابق ايران م رب حتیقرار داد؛ طاب مورد خ سي كوروش پار گاه نوان آرام ب ع

شاره بي ين ا متد آن كمرت تارخيي و سوابق ب يان اي ني ايران !!داشت باشدپي از هخامنشيان

:شن س و م ركسيس ب سن ستان سن با ست سي ماركسي تدوكس )يت شنا شوروي ا( ار رياه داد

شناسي بود ترين م اتب باستان ي ي از سياسي ،سوسياليسيت سابق

غربي آن در حماف دانشاگاهي ۀرغ پويايي آكادميك شاخ ك علييدئولوژيك در يك ان الب ا با مشايل، بي و آمري اي پاي غر ارو

خبشي ،كشور شوروي سابق بنيان هناده شد و بي از هفتاد ساه

، ماركسيسات شناسي باستان. دئولوژي حزب حاك بوداي ۀاز پي رمبااني بر( م1818ا1883) ماركس كاره نظريات و آراء نفوذ و تأث در ماركسيسات شناساان باستان ، بنابراين ؛ است شناسي باستان نظري

هباره ماركسيس ۀفلسف از ،خوي شناخيت باستان هاي تفس داده و تبي

انديشا هااي جنبا و ابعااد متاامي بار ماركس كاره ارآث. برند مي ان اار غ قابا و شاگرف ژرف، تاأث ي بيست قرن سياسي ا اجتماعي

شناساي باساتان ۀتوسا موازات ب ماركسيس دتول ك آجنا از .دارد

از بساياري شناساي باستان در ك نيست شگفيت پس جاي بوده است،

ۀانادي ايان وجاود، باا شاود؛ مشاهده ماركسيس تأث كشورها، يت سان ماركسيسا ۀاندي با معاصر شناسي باستان در تینئوماركسيس

باا زيارا ؛ دانسات ي سان را دو آن توان مني و است متفاوت پي ۀسد يكفورت و سر، فران بار، آلتو چون بالي ساني ظري ك عات ن مطال

حو مك ش گوير مت ستان ه باالخص با ست ده، و سي نئوماركسي شنابي سن ،غر س خود را از ماركسي كرده راه جدا سابق شوروي يت (. McGuire, 1992)است

نظرياات از بساياري باا ،اماروزي یماركسيست هاي نئو انديش چنادان تااريخ و اجتماعي علوم در فلسفي راهربدهاي ديگر و اساسي

تاأث دت ای ب گون ان غ ماركسيست،حم حيت ك است آميخت دره

مااركس آثاار مطالعاتي ۀگسرت. آن هستند غ مست ي و يا مست ي

ثابت نداشت و جزمي ۀاندي يك هرگز نيز ماركس خود و است وسي بسياري پذيراي ،ماركس آثار .نناميد ه را ماركسيست خود حيت و

تسان ياك ماركسيسا كا شود گفت است هبرت دشاي. از تفس هاست مطالعااات و آثااار بااا كاا اساات د ي اااتي و پدوهشااي ,Tilley). گاذارد ماي تاأث آهنا بر يا و دارد پوشاني شناساهن باستان

2000: 344-345) .م1111سااه ان االب با شناسي باستان در م تب ماركسيس سرآغاز

سوسياليسايت شاوروي رياه اداد تش ي با زيرا ؛ شد مصادف روسي ، خوي فرهنگي هاي سياست راستاي در كمونيست حاك حزب ك بود

؛ انداخت جريان ب جامع بطن و در منت را ماركسيس هاي انديش

NEP ۀدور. مناند هبره بي جريان اين از ه شناسي باستانالبت ك


آغازشد .م1121از ك ( New Economy Policy )اقتصادي جديد سياست يا هااي شالوده ،در آن ك است اي ، دوره يافت ادام .م1131تا و

و شد تثبيت شوروي و اجتماعي ، اقتصادي ، سياسي ، فرهنگي م تيب با ؛ پرداخت جامع فضاي كردن ماركسيست ب كمونيست حاك حزب

در ماركسيسا تف ار طالياي ۀدور عناوان با نپاگر حاه، اين نيسات دسات در چنداني باز مدارك شود، توصيف شوروي سابق ه

ايان شاوروي شناساان باساتان اكثريات ك داد نشان بتوان تا تاوان ماي (Trigger, 1989: 216). اناد تف رات ماركسيسيت داشت ،دوران

شاوروي پدوهشاي ا آموزشاي مراكاز ساختار ، نپ ۀدور در ك گفتآهناا هناوز در ماركسيسا هاي انديش و بود هنوز غ ماركسيسيت

كناد آش ار مي نپ ۀدور شناخيت باستان متون بررسي . نداشت راهي و نداشات جايگااهي هايچ شناسي در باستان تف ر ماركسيسيت ك

ه داد ماي ادام خود حيات ب هنوز زاريع د ت ۀروسي هاي نديش ات شاد با لان حاكميات در ك ني واليي مار يافثي دكرتين .است

با كا بود استال حاكميت در زمان شد، تن ا مي ترويج و تشويق هااي شد؛ اما انديشا و طرد حم وم ،ماركسيسيت ضد دكرتين يك عنوان

م تب ك يافت راه شوروي شناسي باستان ب زماني ،ماركسيسيت

ريازي پايا ( History of material culture)مااد ي فرهنگ تاريخ ۀاندي و (.Miller, 1956: 49,50, 58-9)شد

شوروي شناسي باستان در ماركسيسيت نظريات عصر ، نپ ۀدور پايان با

شناساي، در باستان نظري هدو يك صورت ب ن دوره اين فرارسيد؛ حازب تشاخيص با .آغاز شد سياسي جربي ان الب يك ش ب بل

شناساي غ ماركسيسات مؤسساات باساتان و دفاتر ، متامي كمونيستبا سايربي و ياا اخاراج ، بازنشست آن شناسان باستان و تعطي ت ميلاي دصايالت هاي دوره از دانشجويان دست آن !شدند تبعيد

بودند، (Komsomol) كمونيست حزب جوانان شاخ عضو ك ها دانشگاهكالس حيت از يده و چال طلب ب ست را ستادان غ ماركسي ها ا

«ماس ت را در بياور »اخراج كردند و ديري نگذشت ك فرياد

ۀنظار مشاا درباار »و ياا «واقعي خودت را نشان بده ۀچ ر»و وجاود با اما! طن انداخت ،هاي درس در كالس «ت؟ماركسيس چيس

ماركسيست شناسي باستان ك دانست مني درسيت ب كسي هنوز ، اين ا ۀه

باورژوا كادام اسات؟ در شناساي ا باساتان با تفاوت آن و چيست با چ ارچوب راهربد نظري يك ن ماركسيست شناسي ، باستان ح ي تظري شخص، ن سي نوعي بل م با ت ل سي و م اب ندي سيا بحركت نس . شناسي بود ك بورژوا ل ب داشت اي از باستان گون

مصداق اين گفتار باكون بود ك ،شناسي شوروي جديد باستان شت مي » :نو لي يب جت عي در ختر ست ان الب واق ن روح را بد؛ و يا

(Miller, 1956: 74) «!سازندگيبااا (Vladislav Ravdonikas) الو راودوني اااسوالديساا .م1121 ساااه در

Marxist)ماد ي انتشار يك م ال ، راهربد تاريخ ماركسيسيت فرهنگ

history of material culture ) ااا1110)دوني اااس ورا. را تبااي كاارد هاااي كوشاايد بااا كاااوش شناسااي بااود كاا مااي جامعاا ( .م1814

ظام فئاودايل را عصر ن ۀهاي ماركس دربار انديش ،شناخيت باستان جايگاه بايدماد ي فرهنگ تاريخ ك اصرار داشت تبي كند؛ وي

تااا بتوانااد بيابااد شااوروي شناسااي باسااتان در اي شايساات

دياري نگذشات كا . ك ن را كناار بزناد ۀشناسي پوسيد باستان

ۀرا با جاااي واژ ماااد ي هااا اصاطالح تاااريخ فرهناگ كمونيسات اي بود ند ك از نظر ايشان كلم شناسي پيشن اد كرد باستان ماي مااه ةكنگر در(. Miller, 1956: 75-76, 114; Trigge, 1989: 217! )بورژوا


بايد شناسي باستان ك ديدگاه اين طرح با ها كمونيست بعد، ساه را خود خاص متدلوژي ،ماركسيس چ ارچوب در تاريخ گسسنت ازبا

كردناد خمالفات دهاد، توسع گذشت نسانا رفتار ۀمطال براي(Trigger, 1989: 218 .)سااه نگااري مردم و شناسي باستان در كنفرانس

اعاالم رمساا ماركسيسات شناساي باساتان سراجنام ك بود. م1131 آن ا باراي قاديي شناساان باساتان از مشااري و كارد موجوديتناچاار با نشاوند، صفيت و دهند ادام خوي كار ب بتوانند

(.Miller, 1956: 76) !كردند اعالم ماركسيست را خود

و اجتمااعي ساختار ۀدربار ماركس كاره نظري چ ارچوب و طرح

.اجتماعي گرديد ۀتوس ۀمطال ۀشالود مبنا و ،جامع اقتصادي

و يد آسايايي تول ۀشيو ، كالن ةلياو اجتماع از ماركس ك چند هر

ۀده در اماا بود، گفت سخن داري سرماي و فئوداليس ، داري برده آسايايي توليد ۀشوروي، شيو كمونيست حزب هاي تئوريس .م1131

گوياا و كاما آناان نظار از كردند؛ زيرا حذف ف رست اين از را

نياز آسيايي توليد ۀشيو ۀدربار گفنت سخن حيت پس از آن، نبود؛ وا مبنی باره اين در لن هاي انديش !شد اعالم قانوني غ و ممنوع

نظاري بندي طب يك صرفا ماركس آراء و نظرات كاره بر اينبا ا نادارد مااد ي و مصداق عيين و يا شاواهد ماباازاء است

شناساان باساتان . پس از نپ اجنامياد ۀشناسي دور باستان ۀتوس آوري الش كردند تا مداركي را براي اثبات نظرات ماركس ري ت

هر آنم از ۀشناسان شوروي كوشيدند تا ب وسي باستان. كنند

باستان پرداخت و در ايان ۀيابند ب بازسازي جام گذشت مي

نياز «داري پي از سارماي ۀتاريخ جام »علمي ب نام ،ميان

ادبياات ناپ، از بعاد ۀدوردر . ها بنيان هناده شد در دانشگاه

اختصااص مفااهيمي و نظريات از انت اد ب صرفا نيز شناسي باستان

تاا دش تالش در اين دوره. پنداشتند مي بورژوازي را آن ك يافت شا جديادي شناساي باستان ادبيات ، ماركسيسيت اصطالحات ياري ب

(.Miller, 1956: 78-79, 84)شود داده

ب با راهربد ماركسيس .م1131 ۀده در شوروي شناسان استانب

ۀنظاري باا ؛رفتناد هنادواروپايي اقوام ندادي دكرتين ۀم اب هر يك ك گشت تبليغ و ترويج و چن شد خمالفت شدت ب م اجرت

خاود سا ونت حم جغرافيايي م ان مهان ها در جوام و فرهنگ از ؛ اناد كارده ساپري را ت ااملي نيز مراح مهاجنا و شت گ پديدار

ناد ا هنباود م اجر تن ا ن كري ۀجزير شب هاي گوت ، مثاه براي

. فرهنگ خاص خود را داشاتند و تاريخ ي بودند ك يبوميا بل كشاوري سوسياليسيت ك كشور اداد رياه شوروي در ديدگاهي چن

گااه جاي زودي با ،ع قومي و فرهنگي باود تنو داراي و كث

باا نياز ماركسيسيت فرموه اين ك مناند ؛ ناگفت يافت را خود

و انتشاار و م ااجرت بادون شد ك كشيده چال ب نظري اين پيشارفت بادون و بسات اجتمااعي هااي نظام ب فرهنگي تعام

مااركس آراء آش ار با تضاد در گ ي نتيج اين و البت اجنامد مي بي وفساااااااااا ي ناااااااااااگزير، بااااااااااود؛

(S. Bykovski) م اااجرت ۀنظااري ، بساات باان اياان از خااروج بااراي بارون هااي م ااجرت گفات ماي كا كارد ئارا را اي منط درون

تركيب و اي منط درون هاي م اجرت اين اما ندارد وجود اي منط هاو سنگ و مهين بوده متفاوت با يکديگر يحمل قباي جو امتزا

سوسياليسايت اداد رياه شاوروي و روسي امروزي جوام گ ي ش (. Miller, 1956: 80-82)است هناده را


اقوام و ها فرهنگ ب احرتام شوروي رياه اداد در انرتناسيوناليس ماركسيس رهاورد ك بين د؛ اينمي كر ترويج و تشويق را گوناگون

ۀرشاد و توسا . (Kohl, 1998)گذاشات تأث نيز شناسي باستان بر بودشناسي ماركسيست در اداد رياه شوروي مهزمان بود با باستان

هاي فرهنگي كوسينا در آملان نازي؛ ترويج و تبليغ مده خوش برتر مهانگون ك گفت شد، در مده كوسينا م اجرت يك قوم

. الت اجتماعي در تاريخ بوده است دلي اصلي ريي دو ،نمتمد

با متام توان ب .م1131 ۀشوروي در ده شناسي ماركسيست باستان

(. Chapman, 2000: 571)نظري با مده كوسينا پرداخت ۀمبارزستان ك با ند شرق هر چ لوك ست در ب سي ماركسي نگ و ،شنا ر

شناسي ماركسيست باستان ،غرب سياسي داشت، اما در ج ان ةصبغ شگام آن ك پي فت ست يا يك د يايي آكادم يك پو گوردون ،ب

بود لد ستان ،در ح ي ت . چاي ب با غرب ست در سي ماركسي شنالئون .صورت يك راهربد آكادميك و ن فعالييت سياسي جتلي يافت

شناساي غارب چنادان تأث ماركسيس بار باساتان ۀكلدن دربارآمري ن و اشناسي جديد آنگلو ش گ ي باستان اصرار دارد ك

شناسي ماركسيست شرق شناسي اجتماعي را رهاورد باستان باستان

هپلوي ۀبا اين وجود، ايدئولوژي سلس (. Klejn, 1970)كند معريف ميشد ب يران ستان در ا با با كرد و ت فت ست خمال سي ماركسي شنا

شناسي ايران حضور تاناجازه نداد ك دكرتين ماركسيس در باس هاي داشت باشد؛ ك دالي آن ه سياسي بود، زيرا ماركسيست

آش ارا با حاكميت خاندان هپلوي و نظام سلطنت خمالف ، ايراني يات و ك در ادب شود يد شاره و تأك يد ا ت با ند؛ الب بود

هيچ .ش. اه 1331شناسان ايراني پي از ساه تأليفات باستان شان مني اي از تف ن يده سيت د عدود رات ماركسي شود؛ و در م

1331)مارلياك ۀهاي اين دوران ك در دو مشاره از نشري نوشت

ۀاز سري انتشارات مؤساس ( 1338)كندوكاو ۀو تك مشار( 1330و اند، حضور قوي و بارز شناسي دانشگاه هتران منتشر شده باستان

تاريخ ا م تب فرهنگ (2)

ي فرهنگي هاي انتشارگراي و انديش .مشاهده مي شود

:شن س و صهيونيس ب سن

گرايااي و ملااي ۀجااوهر شناسااي ص يونيساات كاا ذاتااا باسااتانساه قوم مهان يي ي ودي دارد از سرا گرا يداي رژمي ا ي ئهاي پ

فت سع يا ياز ،ت ي ود مل . تو ست و ن يت ي ودي ا ند هو نيازمپس از باالخص يت سئل بدين هو بي طرح م ست پي هولوكا از

مي ساس ستان اح ت ، با يان شد؛ الب ست در م سي صي وني شنا

. اقباه رشاد يافات ،ي ئاسرا ۀي وديان س والر و غ مذهيب جام شناسي بتواند ص يونيس تالش كرد با استفاده از دان باستان

ي باستان، معابد ك ن و اماكن باستاني نامربده ئتاريخ اسرا اي شناسي را وسيل ه باستان مشاري . در ع د عتيق را بشناسد

مدرن در كنار ديگر وساي مدرن تل ي كردند ك براي پيشرفت هاي خدمت از ديگر جنب . رسيد ب نظر می ي مدرن الزم ئاسرا

ستان سازي با س ، باز خارجي ص يوني ست ستگاه سيا ب د سي شنا

ي است؛ يعين نشاان بدهاد كا دولات نوپااي ئدولت اسرا ۀ وج

در تاالش ،ابزارهاي علمي ۀگذشت ب وسي ۀطال ي با مئاسرا !ب فرهنگ بشريت خدمت كندتا است

بود كا .م1101ساه ۀهاي ش روز اما در اسرائي پس از جنگستان سي با س ،شنا ب ص يوني خدمت يد براي سالتی جد فت ر . يا


ستان ط با كاوش حمو با ست سان ص يوني ناطق شنا ستاني م هاي باغزه و شغايل در تالش ا سينا صحراي جوالن و عات حياء و ارتفا أر

كردند تا ح انيت تارخيي حاكميت قوم ي ود بر اراضي اشغايل را

رود اردن كا بااخرتي ۀأرحيااء و كاران ،ويده اثبات كنند؛ بس براي ص يوني ست مده ا يق آ تارخيي آن در ع د عت صيفات تو

فت يدي يا مهييت كل ساه . ا نگ عد از ج يا .م1101ب طي ي ود ن افراستان ب با يز مي ن يرا شدند؛ ز ند سي عالقم لق شنا ستند تع خوا

و منتساب مندرج در ع د عتياق ۀهاي اهلي ي ودي و سامري سرزم

با تأسايس احازاب .م1111 ۀدر ده. ب قوم ي ود را ثابت كنندشناسي اسرائي بار مذهيب و افراطي لي ود و ميزراحي، باستان

ست تأث پذيرفت؛ رهربان اين دو حزب ديگر از باورهاي ص يوني ياء سان و انب مزار قدي عريف كاوش و م سايي و بر شنا طي افرا

سيار دا صرار ب ب شت ي ود ا ياي هي ند؛ كاوش ب ا حبث يده واالقصي و يا ممانعت از كاوش بيت داوود در سليمان در زير مسجد

فت اي گر بيت امل دس بر مبناي ع ايد مذهيب ايشان ابعاد تازه (Hallot, Jofee, 2002 .)

:اروپ ۀشن س در احت دي ب سن گوواره ه ال نوز مروز ه پاي ا س در ارو ست ناسيونالي اي ا

,Kohl, 1993; Kristiansen, 1993; Dietler, 1994; Hamilakis)، برای درک گذشات قويYalouri, 1996 .)شناساان اروپاايي ك مشاري از باساتان ب طوري، يات ستان نظر هاي با ي شناخيت را در چ ارچوب مرز كار مل ب منايد البت چن اقداماتي آنگاه طبيعي و عادي مي . اند گرفت

ستان شرت با پذيرمي بي ست ك ب سات واب سان در چ ارچوب مؤس شناتاأث (. Pluciennik 1998: 816-24)كنناد فعاليت ماي ملي هاي ب دولت

ستان بر با ست پا سيا سي ارو مي شنا ش ارتر گامي آ ك هن شود

و تبدي مشااري از .م1111 ۀالت سياسي دهگ ي دو بداني با ش ، ملاايهاااي فرا كشااورهاي اروپااايي باا كشااورهايي بااا دولاات

شناسي ه ب باستان شناسي اروپا نيز در مس تغي و دو باستان أث سياست ت(. .Grave- Brwon et el., 1996; Ibid)پان اروپايي قرار گرفت

شناساي باستان ۀشناسي اروپا چنان عميق است ك ايد بر باستانستان جاي با ب پايي سي ارو ي شنا ب مف وم ح ي ي و مل يز ن

ۀحاوز هاي اروپاايي نيسات و صارفا متامي فرهنگ ۀراست مطال اروپا را در بر مي گ د؛ حااه آن ا در ۀشناسي ادادي باستان

-تعامالت فرهنگاي اروپاا ۀيي بايد حوزشناسي اروپا يك باستان ه،آفري ا و اوراسيا نيز بگنجد؛ البت چن نگرشي سياست زد

شناسي اروپا از مهان عصر م اث قرن گذشت است؛ زيرا باستان نوزده ، ارزش قرن شنگري و بي رو گي و مف وم غر هاي فرهن

ها قرار داده است پيشرفت را معيار و اساس درك ديگر فرهنگ (Ibid.)

ق كرد، اروپا را حم ۀدر پيمان ماسرتخيت نيز، ك ظ ور ادادي

فرهنگ اروپا و تاريخ مردم اروپايي تبار تدوين ۀفصلي دربار

ۀمناب مايل اداادي . دش هايي جام براي آن گنجانده و برنام اناد شناسي را در اروپا بسيار گسرتش داده باستان ۀاروپا توس

سياسي ۀدر دور. هاي بسياري در دست اجراست و ه اكنون پروژه

ۀاري اداادي گذسياسات ( Post – Maastricht)موسوم ب مابعد ماسارتخيت اروپا بر اين است ك اختاذ يك سياست فرهنگي مناسب، فوايد

شناسي در اين اقتصادي و سياسي بسياري خواهد داشت و باستان


. اري البت جايگاهي ممتاز داردذسياستگ

ا شناسي فرهناگ اروپا، باستان ۀظر سياستمداران ادادياز نطلب دارد جدايي هاي قومي طليب گروه تاريخ ن شي م در افزون

ستان حموري و با يد ن گرا با يان وا ين جر كنرته ا سي در شنا

اروپا سياست پيوسنت ب ۀخود را ايفاء كند؛ بنابراين، اداديويق مي كند؛ اختاذ چن تاريخ مشرتك اروپايي را توصي و تش

م ابا سياسات فرهنگاي ادااد ريااه شاوروي ۀسياسيت در ن اط سوسياليسيت سابق قرار داشت ك اروپاي شرقي كمونيست را بر

.داد هاي مسلمان آسيايي ترجيح مي ري وري(3)

مهيش ياك اياده و آرماان تاارخيي ( Pan – European)اروپاگرايي

بوده يان س و براي اروپاي خود را در آن تانبا س سي شنادو هدف فرهنگي را ،داشت است؛ براي مثاه، تزاريس روسي

ستان ياري با كرد ب مي يب سي تع تري : شنا ش وه و بر مناي پايي شرتك ارو م اث م با ستگي آن سي و پيو ضو . رو شورهاي ع ك

كوشند تا جايگااه ممتااز خاوي را در مياان اروپا مي ۀاداديهاي حصوه ب اين شخص و متمايز كنند؛ ي ي از روش ديگر اعضا م

، يوناان . باستاني ش ومهند آهناسات ۀهدف، تبليغ و ترويج گذشتم اث روم ،كراسي، دان و فلسف ؛ ايتاليا وم د دم ب عنوان

،ش رها؛ فرانس اباستان، رنسانس هنر، اومانيس و دولت شرفت ع شنف ري و پي يات و رو تر، ادب نگ بر يت؛ مناد فره الن

وارثااان فتوحااات واي ينگااي و جتااارت ،دامنااارك و سااوئد خاسااتگاه نظااام باا عنااوان ماوراءالبحااار و بريتانيااا هاا

ۀمهمان اداادي . شاوند يف ميپارملاني و علوم و صناي مدرن معر ن اروپايي تعريف كرده است اروپا، مسيحيت را ميثاق مشرتك متد

شناسي هاي مشرتك باستان ژهاروپا با اجراي پرو ۀو اعضاي اداديند پا » مان فرغ ارو صر م شرتك مي «ساه ع ندهاي م تا پيو شند كو

جامه سبت پن ب منا ثاه، براي م ند؛ خود را حم كن گي فرهن

، .م1111اروپاا، در سااه ۀسالگرد تصويب پيمان تش ي ادادي

ك چندان. ب تصويب ادادي رسيد «اروپا، م اث مشرتك» ۀبرنام

اروپاا ۀهاي سياساي اداادي ي ي از روش ،مشرتك اروپاييتاريخ ه يغ براي ترويج و تبل ست، ي ا ضو اداد شورهاي ع يي ك گرا

يي هاي م واگرا صورت ي ي از ابزار ب يز ي ن تاريخ مل

ۀدرآمده است؛ باراي مثااه، در بريتانياا، ناراضايان توسا اناد الشاروپا و خمالفان پيوسنت بريتانيا ب آن، در تا ۀادادي

با يا، تاريخ بريتان شان دادن مايز ن كردن و مت ست با برج

(.Ibid)م اث مشرتك اروپايي م ابل كنند ۀايد

:گريي ننيجهتنگاتنگ سياست باا گذشات ۀرانداه مك گوير در ن د رابط

:نويسد ميگذشت را ،شناسان البت ن مه ، بل بسياري از باستان »

يده مي پد ك اي ند خود دان ست از مي م شناخت شت شود؛ گذ

از ديدگاه ! ح ي ي نيست ۀشناخت ما از گذشت ، مهان گذشت ،يعينسي و مؤثر سيا م ين عوا ست، ا پردازان پوزيتيوي ي نظر

ها و فرضيات دانشمندان پدوهشگر گذشت اند ك پرس اجتماعي كنند؛ با اين را انتخاب مي [ دانان شناسان و تاريخ باستان ]

هاي توانند ب ياري روش رسد ك دانشمندان مي ه، ب نظر مي حا اجتماعي ا علمي، گذشت را مست و آزاد از تأث ات سياسي


تواند چن باشد، پس معاصر بشناسند و درك كنند؛ اما اگر مي

هااي كشم قدرت ۀچرا گذشت تا اين اندازه ميدان نربد و عرصپدوهشگران !؟ه است اجتماعي دنياي معاصر بود اسياسي

هااا انااواع و اقسااام انااد كاا ملاات ماركسيساات نشااان دادهستان سي با سيت )شنا ست و امپريالي ستعماري، ناسيونالي را ( ا

،يك دنياي بازرگرت ۀاند تا جايگاه خود را در عرص توسع دادهستان ند؛ و با شخص كن عي و م سي ت ياي ،شنا تاب و گو لب باز اغ

,McGuire)«. بدين باور باوده اسات متوسط جامع ۀهاي طبق گراي

1992: 213-214) شناسي در هر روي ردي ك داشت باشد از بنابراين، باستان

مني كاربري سي يزد هاي سيا ند بگر ست ! توا بر سيا مبين هاي اند اجتماعي هركدام در تالش -گرايي فرهنگي واگرايي و يا ه

ستان ند تا با ب كارگ خود ي براي توج سي را گر . شنا اع سي در جام تب سيا يده و م هر ا يت ك م بول پذيرمي ،ب

فرهنگي و تبليغاتي اسات، آنگااه ۀزم نيازمند يك بسرت و پي ستان ت ارزش با فت؛ و الب خواهي يا ست در سي را در سيا شنا

شناساني ك بتوانند تنور جنگ اند مشاري از باستان مهيش بوده دي را برافروختاا هاااي قااومي و ناادا و سياساات و كشاام

.نگ دارند(4)

تالش ستمداران در ست و سيا كنرته و سيا ع را تا جام ند ا

ع ند؛ جام ست؛ و هدايت كن نگ ا ناي آن فره ير ب ك ز اي شناسي نيز از ابزارهاي مطالع و شناخت و درك فرهنگ باستان

سااازي اساات؛ بنااابراين، بااا كاانرته فرهنااگ و و حاايت فرهنااگنگ مي فره م با سازي در ع طابق ماع را م ع و اجت توان جام

كرد؛ و هدايت كنرته و خود صادي ناف اقت سي و م هداف سيا اتواند خواست و يا شناسي مي اي است ك باستان مهان هبره ،اين

ست ستمداران و سيا ب سيا ست گر ناخوا ما ا هد؛ ا سازان بدستان ست با سي را از سيا ش ،شنا سي چ با تر شد، يزي نبا گرنداز ج ستان ا شرتك ج اني اني با م اث م سي در چ ارچوب شنا

شناساي شاناخيت در باساتان رهيافات انساان ۀو توسا مل و حن .هاي سياسي از ممانعت كرد توان از سوءاستفاده مي : ه نوشت پیكن دارك ا 1 ت بر (1311: 30)الب س تأث ماركسي يدگاهي را چن د جود و

از نظر وي اين تأث چندان عميق بود ك حيت چايلد شناسي مي پندارد؛ باستان (!؟)را بر آن داشت تا از استالينيس محايت كند

تااريخ ترريا شاود؛ ا در زبان فارسي بايد ب فرهنگ Culture historyاصطالح ا 2البت اين اصطالح را نبايد با اصطالحات و مفاهي تاريخ فرهنگ، تاريخ فرهنگي

اين اصاطالح، ۀترج ۀبراي اطالعات بيشرت ودرك اده. شتباه گرفتو فرهنگ تارخيي ا

مباني نظري تاريخ و باساتان شناساي رجاوع ۀشود ب اين م ال دربار توصي مي

.Halsall, 1997: شود

اروپا حاضر ب پذيرش تركي و ۀاداديPluciennik(1998 ) رغ ادعاي البت ب ا 3 !ان نيستقربس مشايل و بوسين هرزگوين مسلم

،پاكسازي فرهنگي داشت باشد، آثاار فرهنگاي و تاارخيي ۀدر جنگي ك جنبا 4گي هداف جن ند خود ا ساجد ! ا گوين، م سين و هرز نگ بو يان ،در ج گي نظام هداف جن ا

نگ ين ج بود؛ در ا كروات سين و 113صرب و سلمانان بو تارخيي م ناي سجد و ب م

در جناگ قاره بااغ، (. Chapman,1994: 122)هرزگوين عمدا مبباران و نابود گردياد اسالمي اراضي ا ن وهاي اشغالگر ارت ارمنستان با هدف حذف هويت ايراني

جيان، شغايل آذربا تارخيي و 1ا سجد كرد و 44م باران سالمي را مب گاه ا زيارتمسجد جام ،ارامن . نسخ قرآن و ديگر كتب اسالمي در آت سوخت 111/011/4

را ختريب و ب جاي آن كليسا ساختند و مسجد جام ع د صفوي تارخيي ش ر آغدام كماا اين ا (. 41: 1382، زادهنيا سيد) شوشا نيز ب آغ و طويل تبدي گشت

سفارت ري وري ست ي لت م با دخا ن ا يروان ت ش ر ا صفوي جام ع د سجد يب م ختر .متوقف، مرمت و بازسازي شد ،اسالمي ايران


:من بع

لوي، حممدر طن أم (1333) ضا هپ براي و يت تاب ،مور شر ك ري و ن گاه تر ، بن .هتران

بدي شناسي مباني نظري باستان (1311). ار. دارك، كن يار ع ،، ترري كام .، هترانمركز نشر دانشگاهيس قره (1382)سيدين زاده، م قا نگ سارات ج خرب خ گون ، 2ساه ،باغ، دوز

.41-41، صص3 ۀمشارAnderson, B., 1991. Imaginable Communities. London: Verrso. Arnold, B., 1990. The past as propaganda: Totalitarian archaeology in Nazi Germany, Antiquity 64: 464-

78. Atkinson, J. A. et al., 1996. Nationalism & Archaeology. Scottish Archaeological Forum, Glasgow:

Curthine. Bahn, P., Renfrew, C., 2000. Archaeology: Theories, Method & Practice. 3rd edition, London: Thames &

Hudson. Chapman, J., 1994. Destruction of a common heritage: the archaeology of war in Croatia, Bosnia &

Herzegovinna, Antiquity 68:120-6. Chapman, J., 2000. Social Archaeology, Archaeological Method & Practice: An Encyclopedia. In L. Ellis

(ed.), New York: Garland Publishing: 570-7. Diaz – Andreu, M., Champion, T., 1996. Nationalism & Archaeology in Europe. Westview: Bolder, Co. Dietler, M., 1994. Our ancestores, the Gauls: archaeology, ethnic nationalism & the manipulation of

Celtic identity in modern Europe, American Anthropologist 96: 584-605. Graves – Brown, P. et al., (eds.), 1996. Cultural Identity & Archaeology in the Construction of Europe

Communities. London: Routledge. Hamilakis, Y., Yalouri, E., 1996. Antiquities as symbolic capital in Modern Greek society, Antiquity 70:

117-129. Hamilakis, Y., 1996. Through the looking glass: nationalism, archaeology & the politics of identity,

Antiquity 70: 975-8. Hallote, R. S., Jofee, A. H., 2002. The politics of Israeli archaeology: between nationalism and science in

the age of the 2nd republic, Israel Studies 7 (3): 84- 120. Halsall, G., 1997. Archaeology and Historiography, The Routledge Companion to Historiography, in M.

Bentley (ed.), London: Routledge: 807-29. Klejn, L. S., 1970. Archaeology in Britain: A Marxist view, Antiquity 44. Kohl, P.L., Gollan. J. A. P., 2002. Religion, politics & prehistory, Current Anthropology 43 (4):561-86. Kohl, P.L., 1993. Nationalism, politics & the practice of archaeology in Soviet Transcaucasia, Journal of

European Archaeology 1:181-8. Kohl, P.L., 1998. Nationalism & archaeology: On the constructing of nations & the reconstruction of the

remote past, Annual Reviews of Anthropology 27: 223-40. Kristiansen, K., 1993. The strength of the past & its Great Might: an Essay on the use of the past, Journal

of European Archaeology 1: 3-32. McCann, W., 1990. Volk & Germanentum: the presentation of the past in Nazi Germany, The Politics of

the Past. In P. Cathercole & D. Lowenthal (eds.), London: Unwin Hyman: 74-88. McGuire, R. H., 1992. A Marxist Archaeology. London: Academic Press, Inc. Miller, M., 1956. Archaeology in the U. S. S. R. New York: Frederick A. Praeger. Mytol, A. (ed.), 2001. Encyclopedia of Nationalism. 2 Vols. London: Academic Press, Inc. Pluciennik, M., 1998. Archaeology, Archaeologists & Europe, Antiquity 72: 816-24. Shanks, M., Tilley, C., 1987a. Social Theory & Archaeology. Cambridge University Press. Shanks, M., Tilley, C., 1987b. Reconstructing Archaeology: Theory & Method. Cambridge University

Press. Shepherd, N., 2002. The politics of archaeology in Africa, Annual Review of Anthropology 31: 189- 210. Shnirelman, V. A., 1995. From internationalism to nationalism: Forgotten pages of the Soviet

archaeology in the 1930s & 1940s, Nationalism & Politics & the Practice of Archaeology. In P. L. Kohl & C. Fawcett (eds.), Cambridge University Press: 120-38.

Tilley, C., 2000. Marxist Archaeology, Archaeological Method & Theory: An Encyclopedia. In L. Ellis (ed.), New York: Garland Publishing, Inc.

Trigger, B., 1984. Alternative archaeologies: nationalist, colonialist, imperialist, Man 19: 355-70. Trigger, B., 1989. A History of Archaeological Thought. Cambridge University Press.

فرهنگي مشاه غرب ايران در دوره اشکانيهاي شاخص

(هاي فص دوم کاوش در تپ ک ن پاسگاه تپ سي با نگاهي ب يافت )

38 تا 11 از ص

:چکيده

مشاه شي از منط ة شکاني، خب يران در دورة ا غرب ااين منط در . ايالت نيم خمتار آتروپاتن بوده است

دوران اشکاني در معرض دو الت و رخدادهاي سياسي ا فرهنگي متعد دي قرار گرفت است ويل با اين وجود در

نگي، مطالع و شناسايي اين منط با ف ر مواد فره نيز فرد کامبخ و هرينک . دورة اشکاني مواج هستي

شت عان دا ضوع اذ ين مو ند ب ا خ ، . ا هة ا در دو دهاي ميداني و کاوش اي متعددي در منط صورت بررسي

نا گرفت است ک مطالع و بررسي داده هاي آهنا ي يتري از دورة اشکاني منط ة مشاه غرب ايران افق روشن

يکي از اين ماوارد، . ما قرارخواهددادرا پي روي حموطة ک نة پاسگاه تپ سي است ک در راستاي پروژة

ها در قالب خبشي سدخداآفرين در کنار ديگر حموط جنات فقر با توج ب . دو فص مورد کاوش قرار گرفت است

هاي شک مواد و داده منط در دورة اشکاني، بي م دي ، خبشي از خأل و اهبامات ماد ي دست آمده از اين حموط ب

ش گي منط را پو عامالت فرهن گونگي ت گي و چ ا فرهنهد داد ل . خوا ين م ا ندگان در ا ظور، نگار بدين من

هاااي دورة سااعي در معاار يف و مطالعااة تطبي ااي يافتاا هاي مهزمان دارند تا اشکاني اين حموط با ديگر حموط

ن عة کم ي ب گو مؤثر در مطال گامي في اي، و کييران داده غرب ا مشاه سوي در عامالت دو يزان ت ها و م

.با مناطق مهجوار در دورة اشکاني برداشت باشند

يدک واژه غرب :ه ک ید مش ل پ تن شک ن آترو ا

.خدا آفرين یهنه پ سگ ه تپه س

:مقدمهخدا آفرين سد ةشناخيت حوز خبشي باستان جنات هاي يحفار ةپروژ خبشي سازمان م اث فرهنگي جنات هاي ايران از ريل پروژه غرب مشاه

شگاه ) ساه ( پدوه ک از ست ساه 1380ا غاز و در يز 1381آ ن وشود مي فرين بر روي رودخان ارس احداث آخدا سد . پيگ ي شد

ش رستان کليرب تواب در ت سيمات کشوري در خب خداآفرين از قرار دارد شرقي جيان ستان آذربا خواه، )در ا (. 30:1380فيض

ای و شام درياچ کيلومرت 111در حدود سد اين آبگ ي ةحمدود

13/ های فرهنگی مشاه غرب ايران در دورة اشکانی شاخص

طوه تراز 32ب با لومرت و يا 311کي سطح در ست مرت از . اسي ستان برر سد شناخيت هاي با سي حمدوده ع خداآفرين و قيزقل

ةحموط 42توسط حممد فيض خواه صورت گرفت ک منجر ب شناسايي شد ستاني خواه، )با ط (. 1380 فيض ين حمو کي از ا ک ها ي يي

.باشد مي خبشي انتخاب شد، ک ن پاسگاه تپ سي براي کاوش جنات. صااورت گرفاات 1381فصاا دوم کاااوش در اياان حموطاا در ساااه

سعي ل ين م ا ندگان در ا عر بر نگار ع م تطبي ي ةيف و مطال .اشکاني اين حموط در فص دوم دارندة دورهاي يافت بود داده ب اشکاني منط مشاه غرب ةدورهاي ا توج ب کم

دست آمده از اين ب هاي يافت ،بدون شک ،(1310:131 هرينک، )ث و أاشکاني و ت ةگاهنگاري مستندي از دور ةحموط در ارائ

ين دوره گي منط در ا هاي فرهن هد ،تأثر سزائي خوا ن ب .داشت

:یهنه پ سگ ه تپه س ةوطموقعيت جغرافي ي و شرايط حميط حمسگاه، تپ ن پا ط ك سبتا حمو با ن مهراه ک ست کوچکي ا

ک ن تپ سي، ناگارا تپ سي و هپروز تپ سي ماب هاي حموط ضلو ستاي مفرو غرب )دو رو شجاعيلو ( در شرق )و حوز ( در ةدر

رود ارس در نزدي ي ش ر مخارلو ة خداآفرين در حاشي آبگ سد ب ش شرقي از توا جيان ستان آذربا يرب در ا ستان كل قرار ، رمرت و ارتفاع آن 31×31ابعاد اين تپ (. 1ن ش )گرفت است 40اين تپ در موقعيت . باشد مي مرت 1 ،اطراف هاي از سطح زم

12دقي ، 18درج ، 31ثاني شرقي و 10دقي ، 32درج ، ي قرار گرفتا شرق 4333313مشايل و UTM :001411ثاني مشايل و

ست لوژي . ا ظر ژئومورفو سي از ن پ سگاه ت ن پا شي از ،ک خبتراس قديي برفيت رود ارس هاي ترين کرد مي آ طي عمل ک شد با

ند ض هاي فراي شک عار ب شي ف فرساي م اي مرت هاي تر از زشاهده طراف م ص از . شود مي ا برفيت حا خمروط آ پ در ين ت ا

چاي و ار يرب سنت رود کل م پيو ظر ز شده و از ن ق سي س وا شنان سوبات رودخا ناوبي از ر ي ت شام ال عددي از رس، هاي اي مت

(.1تصوير)باشد مي شن و ماس مون حموط هاي عوام زيادي از قبي زم کشاورزي ک پ ا

ت فرا گرف ط ، را نوبي حمو خب ج شده در جياد سگاه ا ند، پا اش اي غ من کاو فره مه ن ي ها جماز و ح جانوري و گما فراوان

شرکت آب منط سط شده تو جياد سيب ا خاک آ ماي اي ج ت آز (.2تصوير)ن حموط وارد ساخت استيفراواني بر ا

:پيشينه پژوهش

ط بار حمو ست پروژ ةخن لب سگاه در قا ن پا سي ةک هاي برر 41خداآفرين و قيز قلع سي ب مهراه سد ةحمدود شناخيت باستان

در اواخر (. 1380فيض خواه، )يف شد يگر شناسايي و معر د ةحموط نگاري نامتام توسط الي ةيک گمان 1380و اواي ساه 1313ساه

تربيز در ک ن پاسگاه فرهنگی م اث اداره زاده از آقاي عيسي توسط 1380اول فص کاوش اين تپ در ساه . تپ سي اجياد شد

زمان با کاوش جنات خبشي وسي و مه یآقاي جواد باباپ ي در سطح دوم فص كاوش . خداآفرين صورت گرفت حوزه سد هاي ساير تپ

كاوش لب يز در قا پ ن ين ت سد هاي ا شي خداآفرين از جنات خبخر دي تا اوا ماه بان سط آ سخت آب و 1381اوا شرايط و در

(. 2ن ش )هوايي ب سرپرسيت بايرام آقاالري تداوم يافت


:اهدافب جنات عالوه هداف ک ر ا براي ک شي کاوش خب هاي پروژه

شنت دوره حلاظ دا ب پ ين ت بود ا شده يف هاي خداآفرين تعرمناسيب ةمتفاوت و متوايل از امهيت خاصي برخوردار بوده و حموط

.باشد مي وضعيت فرهنگي منط ةبراي شناسايي و مطالعط عدود حمو پ از م ين ت سفاه مي منط هاي ا ک شد هاي با

ارس و دوران تارخيي ا کورا کلکوليتيک، هاي مربوط ب دوره شده سايي ضعيت ،در آن شنا سايي و ط و شنا ين حمو کاوش ا لذا

گي آن دوره سيب را ها، فرهن صت منا ي برای فر سايي يتب ن و شناست منوده ا فراه هنا گي آ سرت فرهن توايل و ب گونگي ما در .چ ا

با ک ست ين ا بر ا سعي شتار ين نو ت ا ب ياف ج هاي توماري، ت مع يد هاي سفاه و ياف ص ب ةو کاوش ف مده از ست آ د

ب دور بوط هنا مر مي از آ خب اعظ ک ب ةدوم ست شکاني ا اگي عامالت فرهن شناخت ت گي و هبرتي از ويدگي اي فرهن شناخت

.برسي اشکاني منط ةدور

(:فصل دوم)ی وش حموطة یهنه پ سگ ه تپه س ک ن پاسگاه تپ سي، ةبندي حموط برداري و شبک پس از ن ش

ن در ساطح تپا معاي BM2و BM1هااي ثابت با ناام ةدو ن طدر مرکز تپ و در مرتف ترين خب تپ BM1 ةن ط (.2ن ش )شد

فت يا . قرار گر سطح در ط از ين ن فاع ا مرت 823/311ارتب تپ در جمموع در فص دوم س ترانش در مرکز و غر .باشد مي

صورت BM1بر مبناي ن ط ثابت ها گ ي متامي اندازه واجياد شد Cتاا Aماذکور باا حاروف انگليساي از ةسا ترانشا . گرفتشدند نام مشاره .گذاري کاوش و ي براي يز از ها گذاري ال ن

. سيست کانتکست استفاده شد :Aترانشه

ق ةاين ترانش در باالترين ن ط ين تر سال ،تپ ك در واعاد بود در اب يز پ ن خب برای مرت 8×8خب ت سايي هاي شنا

ند ماري دور ةباقيما گي از آن در ةمع شي بزر ك خب ش اني اه از زير خاك آزاد گرديده بود و مهمن شناسايي كاوش فص او

مايل دوره ماري احت تاريخ هاي مع شد ،پي از جياد ضخامت . امرت سانيت 421اک بکر ب اين ترانش از سطح تپ تا خ هاي الي . رسد مي

:معم ريام ان شناسايي خب هايي از معماري ،كاوش در اين ترانش

معماري ياد (. 3تصوير )اش اني را فراه منود ةمربوط ب دور خر اسالمي و أهايي از آن ب منظور اجياد گورهاي مت شده ك خب

تش از م( 3تصوير )جانوري ب شدت آسيب ديده بود هاي حفره مرت است ک با ديوار جدا 3.3×4.3 يك فضاي معماري ب ابعاد

اين بنا با . شود مي اي ب دو قسمت بزرگ و کوچک ت سي کننده 41×41×13بزرگ مربعي در ابعاد هاي قطوري از خشت هاي ديوار شت عاد هاي و خ ستطيلي در اب شده مرت سانيت 41×21×13 م ساخت ب مسات جناوب و ها يگري از اين ديواردهاي خب (. 1پالن)است

رسد مهراه با سايرفضاهاي مي يابد ك ب نظر مي غرب امتداد ص او كاوش ف شوف در ماري م ماري ،همع يك مع ب بوط مر

ن ا ك ت بوده بزرگ سرتده و ين گ خ ا كوچ ي از آن در دا خب رسد خب ديگري از ديوارها ب نظر مي . ترانش قرار گرفت است

يافت ك با اجيااد سااختمان امتداد مي Aب مست جنوب ترانش . هاي اخ كامال صاف شده است پاسگاه مرزي در ده


يوار كدام از د ند هاي هر ش ي ده ماري ة ت ضاي مع داراي ،فشت صي از خ يدمان خا مي چ شند ها ساز ؛با ين موع در ا ةدر جم

:پنج نوع خشت چيين شناسايي شد ،معماريش در وسط ها مستطيلي در لب دو خشت ا و دو خشت مرب

؛ديوار ؛و يک خشت مرب ش در وسطها دو خشت مستطيلي در لب ا ؛س خشت مرب در کنار ه ا ؛يک رديف خشت مرب و يک رديف خشت مستطيلي در کنار ه اجدا ا يوار جياد د براي ا ب شت مر يف خ يک رد خر از در آ

.اده شده استکننده ميان فضاها استفك در ستند كاهگلي ه ندود طرف، داراي ا هر ها از ديوار

گفتين است ک در کنار ديوار جدا . اند چندين نوبت جتديد شده ي شده ک ستطيلي تعب بزرگ سکويي م کننده، دو فضاي کوچک و

(.1پالن )کاربري آن مشخص نيست دو ،اشاکاني معماري هاي با برداشت يافت ،کاوش در ادام

ست ب د ط ين حمو تارخيي ا ب دوره بوط گر مر ماري دي فاز معشرقي جنوب ايکي از آهنا فضايي است در ج ت مشاه غربي ؛آمد

ستون ي منظ از با پا صل يک فا با سطح و يک ک در هايي (. 4تصوير / 2پالن )ديگر در داخ ترانش قرار گرفت اند يک

سنگ بزرگ مرکزي و مهمن از يک ها هر کدام از اين پاي ستون لوه ست هاي سنگ ق شده ا شکي تر ت ي . ريز ين پا قرارگ ي ادهد ک مي طي شک را تدر کنار ه تشکي يک فضاي مس ها ستون

رسد ک مي ب نظر . باشد مرت مي سانيت 281و عرض آن 331طوه آن ستون ي ين پا ماال ها ا ستون دار احت بزرگ ناي يک ب شي از خب

بر روي . آن بر جاي مانده است هاي ک تن ا پاي ستون بوده شاهده يز م ستون ن ثر داغ سنگ ا ا ين ب . شود مي ي ي از ا

هاااي احتماااه زياااد ماننااد ديگاار فضاااهاي سااتوندار حموطاا . ، ستوهناي اين فضا نيز چوبي بوده است (هخامشي ا ماد )مهزمان

ضعيت ت د با و ضا ين دو ف جود ا ب و سبت هنا ن تأخر آ ه م و ه سبک معماري، فضاسازي و پوش فضا ب تواند نشانگر دو مي

قوس طاق و ش با پو ضاهايي تا ف ستون مک شيت دوره هاي ک خ . اشکاني باشد

ي م ال شت کا ب دور هاي با بردا بوط مق ةمر تارخيي، از عسياه از نوع هاي سفاه ،ي ب بعد از سطح ترانش مرت سانيت 311

ةدر ادام چ ار ساز . تارخيي شد هاي فاهارس جايگزين س اکورا مدو ماري يت ر مع عر شد رؤ فاز او ک م ا ف نگ کور ارس اه فره

: 1383 هدبري نوبري و پورفرج، ) باشند مي منط ( مفرغ قدمي )خرين دوره (. 0 پاي آ ک در ي اي مورد هاي ترين ال پ ين ت ا

هاي ي ضحامت ال . باشد مي کالکولتيک ةدور ،شناسايي قرار گرفت . رسد مرت مي سانيت 41ايل 31تن ا ب ،اين دوره ةتشکي دهند

:Bترانشهپ و ب ابعاد اين ترانش در شرقي مرت و 2×2ترين خب ت

اش اني ةمعماري دور اعظ با هدف آگاهي از چگونگي ساختار تپ ةتش ي دهند هاي در اين خب از تپ و مهمن شناخت دوره

ت كشف يك ديوار بزرگ خشيت با پي هنايت ب عل اجياد شد ك در كاوش ضاي شدن ف حمدود چ و ب ،سنگ عاد آن سرتش مرت 3×3اب گ

.يافت :معم ري

ش ين تران سمت از ا ست ،در دو ق ب د يوار ثاري از دو د آيوار فاوت از د ک مت مده ماري دور هاي آ ضاي مع شکاني ةف ا


1112ا کانتکسات يکي از اين ديوارها ک ب. هستند A ةترانش باشد می مشخص شده مربوط ب خبشي از يک ديوار عظي و قطور

شت ستفاده از خ با ا شده هاي ک جياد سنگي ا پي با بزرگ و غربي و طوه آن جنوب اشرقي ج ت اين ديوار مشاه (. 3تصوير )است

ماارت و عاارض آن کاا در داخاا ترانشاا 4 ،در داخاا ترانشاا البت با توج ب اينک .رسد مي مرت سانيت 181قرارگرفت ب

يافت ب نظر مي خشت ا در خارج از ترانش نيز مهمنان امتداد ب مي يوار ين د عرض ا ک سد يز 3/2ر ست مي مرت ن سيده ا . ر

و مرت سانيت 01×41×11 ،کاررفت در اين ديوار ب هاي ابعاد خشت Aهايي است ک در بنااي مکشاوف از ترانشا متفاوت از خشت

ريزه بوده کاه و سنگ ها، کاررفت در اين خشت شاموت ب . ودب شت سبتا ها و خ ند ن سيت بود فت س بر . داراي با يز هنا ن نگ آ ر

ةارتفااع باقيماناد .باشد مي YR 8/4 very pale brown 10 ،اساس مانس مرت سانيت 18رسد ک مرت مي سانيت 180اين ديوار نيز در جمموع ب

شت ب خ بوط سنگي ها آن مر پي ب بوط ي مر شد مي و ب . باهنا آچيده و ما ب ،ب صورت چفت و بست بر روي ه ها خشت

در حدود . ي استفاده شده است مرت سانيت 4ايل 2نيز از يک مالط شت 0 مد ها رج از خ ست آ ندود . ب د يک ا يز يوار ن بر روي د

شت قرار دا بود شده يد بار جتد ندين ک چ ين . ضخي ضخامت اپي اين ديوار با استفاده از . رسيد مرت مي سانيت 11دود ب ان

، داراي مالط بزرگي اجياد شده ک ب صورت منظ هاي سنگ قلوه گ و در شده 1کاه يده ه چ بر روي ند رج پي در . ا فاع ارت

. رسد مرت مي سانيت 118و در قسمت شرق ب 10قسمت غرب ترانش کانتکست )ارتباط با ديواري رسد ک اين ديوار در مي ب نظر

ماده جنوب غربي ترانشا با دسات آ ةباشد ک در گوش( 1111رسد ک اين مي با توج ب ج ت اين دو ديوار ب نظر . است

خارج از ترانش ب ه رسيده و تشکي يک ةديوارها در حمدود اين دو ديوار ک ،از اين رو . اند داده مي درج را 11 ةزاوي

مربوط ب يک ،ب نظر ،اند مستحک ساخت شده بسيار قطور و بزرگ و يا خبشي از يک حصار و بارو بوده ک شناسايي ةساز

سطحي کاوش در تداوم ستلزم کاربري آن م عاد و ف م اب کا .تر است وسي

يك مخره بزرگ ك ،در اين ترانش عالوه بر ديوار ياد شده ن ت جالب . دست آمد غالت را داشت ، ب ةكاركرد ذخ احتماال

ي ج و م اين در ال ش هاي تو ين تران بر پاييين ا خالف ، سمت پ ها ساير ق ب دور هاي سفاه ،ي ت بوط ست ةمر ب د فرغ م

مد سفاه . نيا عر هاي ويل ك م نگ مز ر يك ةف دورقر كال وليت .يافت شدمنط هستند ب صورت حمدود

:Cترانشهت ختريباات وارد شاده در علا ب A ةخب جنوبي تپ و ترانش

تر مرت پاي 2جاهاي تپ در حدود ةاخ نسبت ب ب ي هاي ده شد مي سري ،با سي ظور دسرت ب من ين رو ي از ا ب ال هاي تر

در اين قسمت از تپا و در ابعااد C ة، ترانش(مفرغ)پاييين نتايج قاب توج ي ،كاوش در اين ترانش . مرت اجياد شد 3×3

منط ( ارس اكورا )كال وليتيك و مفرغ هاي سفاه چون كشف شت مهراه دا ب چارچوب هاي شرح داده . را خارج از مذکور در

.باشد مي اين م ال :بندي سف ل طبقهسفاه را طب ندي شيوه مي ب ب ناگوني هاي توان ند گو مان

کارکرد، ميزان پخت، تزئينات، بندي براساس فرم و شک ، طب


خ نگ و پردا ساخت و ر يک عاب، تکن ظاهري، ل جنام داد ... ت . اشيوه ين کدام از ا هر خاب سن ها در انت چون و ها تعواملي

هاي سفالگري منط ، اهداف پدوه ، نوع و ميزان داده هاي سبک :Orton, Tyers and Vince, 2001)تأث گذار خواهد باود ... دست آمده و ب

76-80). ط ةدورهاي سفاه شکاني حمو سگاه ةا ن پا ل ،ک ست ةدر وه خن

براساس ،و در صورت روشن نبودن کارکرد ،براساس نوع کارکردبا .اند بندي شده فرم، تزئينات و رنگ و پرداخت ظاهري طب

جود ين و پ ،ا سگاه ت ن پا ط ک شکاني حمو سي را سفاهلاي ا : بندي کرد زير طب هاي توان در دست مي

ظ ي ، سبک اردب شپزخان ظروف من وش ظروف آ مويل، /روف معنارجني، ظروف ذخ ه اپخت و پز، ظروف صي لي ب رنگ قرمز

با کاربري خاص، ظروف دولب /(؟)تدفيين / آذوق ، ظروف زينيت .دار يا شان

يل سبک اردب قوش ظروف من لف منط :ا ش اي خمت مشاه ةدر کاوستان جيان و ارمن يران، ري وري آذربا سفاه ،غرب ا نوع يک

اين ؛است موسوم دست آمده ک ب سفاه سبک اردبي رنگ ب يک با و« من وش مثلثي »مهگام و مهزمان با سفاه نوع سفاه ت ري

ي دور تا اوا شي يران در دوران هخامن غرب ا مشاه ةشاخص تزئينات اين نوع . (Dyson, 1999)بوده است( .م.قرن دوم ق)اشکاني

آهنا شام مثلث اي ساده، ن وش اصلي . سفاه اساسا هندسي است شور توپر، زها يا باني، ده شورزده و لوزي ن وش باد هاي ها

ست موازي ا طوط نک، )خ ستفاده از (. 238و141 -141: 1310هري ا ةعصر مفرغ اطراف درياچ هاي من وش مثلثي در حموط هاي سفاه

ارومياا چااون هفتااوان، حساانلو، دينخااواه، گااوي تپاا و قبي چاخلن تپ در آن سوي ارس از است رارهاي منط خنجوان

ست بوده ا تداوه سيار م ناتويل ب شرقي آ ناطق پ و م شور ت و (Belli and bahshaliyev, 2001 : 70-73) هايي از اين نوع سفاه در تپ منون

(. 1جدوه / 1لوح ()0تصوير )دست آمده است ک ن پاسگاه بمول ظروف مع ظروف :ا ين خي از ا گر ساز و بر چرخ ،بر خي دي

شن و مانند ريز آهنا از مواد معدني ةمخ ماي .ندهست ساز دست ست شده ا شکي هک ت ي .ذرات آ نگ ما خنودي، ةر هنا نارجني و آ

برخي از آهنا داراي تزئينات خمتصري بر روي .قرمز آجري است ستند ب ه ست و ل ثرا ؛ د ستند اک خوبي ه خت شايد ؛ داراي پ

ظروف را د ين خي از ا توان بر قرار ب شپزخان ظروف آ مره ر زند از ؛ داد ظروف عبارت ين چک هاي کوزه : فرم ا ظروف ، کو

مشاه ايران ةمنط هاي دار ک برخي از آهنا مشاب منون لول ستند نک، )ه ب ،(111 -118: 1310هري با ل س خ ةکا ب دا ي ما

ک منون هايي از آن در مناطق مشاه شرق ايران نيز مشاهده ؛1و3: 11 ؛13و11و1: 1؛ 3-8: 8 ؛2-3: 1رتصااوي)شااده اساات

(.3جدوه / 3لوح ؛ 0و 2: 12 ؛3و2: 11دست ساز و با ،اکثر اين ظروف :وپز پخت /ا ظروف آشپزخ نه

مواد معدني آهنا را عمدتا ةمخ ماي .کيفيت پخت ضعيفي هستند داده ک موجب تردي مي شن و ماس و ذرات آهکي تشکي مانند

قطعاتي ک از اين ظروف برجاي .شده است مي او شکنندگي آهن شام ،فرم اين ظروف .مهگي حرارت ديده و سياه هستند ،مانده

ست ست ةکوز دار، ديگ اي د ستند دار، د صايف ه س و صوير )کا تصوير ؛ 1و8و0و1: 11 ؛11و1و3-0و1: 1 ؛1و2و1: 8 ؛1: 1 : 11ت (.3و جدوه 3لوح ؛ 1و3و4و1

غرب در مناطق مشاه : قرمز ا ن رجن ا ظروف صيقد به رنگ


يران ب ،ا مويل ظروف مع شاب ک داراي سفاهلايي م مده ست آ دپخيت هبرت و با سطحي صي لي با طيفي از رنگ قرمز تا نارجني

. مشاب اين منون در مناطق ديگر چندان مش ود نيست .هستند ت سفالگري خاص سن ةشايد بتوان اين نوع ظروف صي لي را ادام

سن ک ست تو دان سال اورار هزار حيت يا صد خود را ةت پانست کرده ا فظ نان ح ظروف .مهم ين س و ،ا لب کا شرت در قا بي

ستند هاي مخره بزرگ ه چک و س .کو شاب هاي فرم کا مذکور مس ستند ةدورهاي کا شي ه ن ک هخامن هنا را منو هايي از آ

(کارد توان در مناطق غرباي و مشااه شارقي اياران مشااهده ميHansman and Stronach, 1967 (( 11 ؛10و13و12و8و2: 1 ؛0-1: 1تصوير :

(.4جدوه / 4لوح ؛ 3و4: 12؛8و0کوچک و هاي اين ظروف بيشرت ب شک مخره : آذوقه ة ا ظروف ذخري

ستند ،بزرگ شاد ه نگ و گ ن ت في را در وبا دها رنگ اي خمتلرمز رنگ و ب ق پسطح برخي از آهنا با لعاب اسلي .گ ند مي بر

ست شده ا شيده صي لي پو غدار و ب .صورت دا طوط آ ةل با خ هنا دو يا چند اکثر آهنا داراي يک، .ب تزئ شده است هاشور مور

جدوه / 0لوح ؛ 13 ؛2-4: 11تصوير )دست براي مح آسان هستند 0.)

سن مپ ا قوش ا ب ن خ ص / ظروف ظروف، داراي :ی ربري ين ابدنة آهنا نازک و . باشند ظروف سفايل مي بافيت متفاوت از ديگر

اين ظروف، مزي ن ب ن وش .ترد با مخ ماية شن و ذرات آهک استاستامپي هندسي، حيواني و منادين، و مهگي نشانگر کاربري جمزاي

ستند ظروف ه گر هنا از دي با بي . آ ظروف گروه از ين شک، امي قرار ستفاده مورد ا صي ت کاربري خا ست گرف ش . ا ين م اب ا

يران در د بي ا مشاه غر ناطق ستامپي در م با ن وش ا رة وظروف هاي حسنلو البت در دوره . اشکاني تاکنون مشاهده نشده است

IIIB وIIIA (قب از دورة اشکاني ) هايي از ظروف سفايل باا منونب ستامپي ين ن وش ا ب ا شباهيت ن ست ويل هيمگو مده ا ست آ د

هايي از اين ن اوش ؛ هر چند منون (Muscarella,1973: 63)ها ندارند منون دست هاي مهزمان با دورة اشکاني در کشور آذرباجيان ب در حموط هايي از ظروف سفايل با در ايران تن ا منون (. 1لوح )آمده است

لوس شوش و هکاتوم پي ( قومس )ن هندسي در دورة اشکاني، از و 2لوح ؛ 14 ؛11تصوير ) (Hansman and Stronach,1970:57)شده است مشاهده

(.8و 2جدوه 8ظرويف هستند با کيفيت پخات خاوب :دار ا ظروف دولبه ي ش نه

شن و ةبا مخ ماي ،ب رنگ اي خمتلفي چون خنودي و قرمز آجري کي ظروف .ذرات آه ين ستند ،ا گار ه بدون ن و ن ؛ساده و

ب بر روي ل هنا مي از آ عداد ک ن ا در ت شو ،دوم ةت رهاي هامشااب ايان ظاروف در .، اجياد شاده اسات صورت کنده بي بمور

ةاشااکاني مناااطق مشاااه غربااي چااون گوشاااتپ ةدورهاااي حموطاا مشاه مرکزي چون ده عباس ( 1383جلم ي و زارع خليلي، )اردبي

آباد دامغان و دوتپ منؤدر پاکدشت و مشاه شرقي ايران چون م ( 1384:114روستايي، ؛ 223و 222 : 1383ده هپلوان، )شاهرود

جدوه / 1لوح ؛ 10 ؛3و1: 12تصوير)و خراسان بدست آمده است 1.)

:ه ي ويژه ي فنهش س تران موع سگاه ةاز جم ن پا ص دوم ك شده در ف ، كاوش

دست آمد ك شام انواع گوناگوني از ويده ب ةعدد يافت 131ساانگي، درفاا ةاشااياء مهاننااد سااردوك، ساانگ ساااب، كوبنااد

شده و ا كار سفاه شد مي ...ستخواني، ت . با ين ياف از ها ا


توانند مفيد واق ها مي نظر مطالعات مربوط ب كاركرد حموط مرباوط با ( %69)عدد 113يافت شده شیء 131از جمموع . شوند

(%9)عدد 14و Cمربوط ب ترانش ( %22)عدد 33 ؛ A ةترانشيان اشاياء با ترتياب بيشرتين ا. باشد مي Bةمربوط ب ترانش

ساب سنگ ب بوط صوير )مر ند (18ت صوير )سنگي ة، كوب ، (11ت ، ساافاه كااار شااده و درفاا اسااتخواني ( 21تصااوير)سااردوك

ست صوير )ا عد ( 1منودار ( )21ت ك ت ست ت الزم ا ين ن كر ا د ذت ين ياف ي ها ا شرت از هاي در ال تب بي ب مرا پ تارخيي ت

.باشد مي پي از تاريخهاي دورهچون سردوک ها، کوبنده ها مشاهبي از اين يافت هاي ون من

گرمي مغان ةمنط هاي و آويزهاي تزئيين در حموط ها ها، م ره ب جوچ ان پ خرمن و ت پ سالل ، ت مهت مده چون ست آ د

(.84ا13: 1311کامبخ فرد، )است

:گريي ننيجهشي، مشاه ةمنط ماد، هخامن تارخيي يران در دوران غرب ا

ساني سل شکاني و سا في ،وکي، ا سي خمتل يدادهاي سيا شاهد روست گي دوران .بوده ا سي و فرهن عامالت سيا ين منط در ت ا

ب مذکور يک حل تارخيي نوان سرزمين اي ةع يان باطي م ارتالن رين با سرزمين اي ايران ارمنستان، شرق آناتويل، مشاه ب

. کرده است مي عم ( هکاتوم پيلوس )غربي، مرکزي و حيت شرقي ب ند خي معت د مشاه بر لف ش اي خمت نگ خب بط تنگات ي روا غرب دل

يران پاتن ) ا ستان (مادآترو ستان و گرج سي ،، ارمن تاريخ سياخصوص در دوران ايران بدون اشاره ب ارمنستان و گرجستان ب

.(021ا021: 1383النگ، )ف نيست قاب پارتيان و ساسانيان و عناصار فرهناگ ها فرهنگي در شاخص ( Interaction)اين تعامالت

ند ي ماد ست مان ت ا غ ه ظ ور ياف تدف و ماري، . سفاه، معالبت بايد ب اين نکت نيز اذعان داشت ک ف ر و کمبود

ب دور هاي داده بوط گي مر شک ةفرهن شکاني منط و گ ي انگ ب ي و حمل هاي فره لف ن ش اي خمت چ در خب نک يکپار يک فره ود

غرب، مشکالتي را در پرداخنت ب مشاه ةويده در منط ايران، ب ما پي روي ين دوره گي منط در ا عامالت فرهن چون ت ند و چ

فرهنگي را در اه سياسي ث و دو أاين ت . قرار خواهد داد ک ن پاسگاه تپ سي ةدست آمده از حموط فرهنگي ب هاي داده

. توان مشاهده کرد مي :ا معم ري

شاخص اين فرهنگ هاي ارس ب مهراه سفاه -جود معماري کورا وي منط سي هاي اي در ال پ سگاه ت ن پا تاني ک بر ،د گواه

فرغ ط در دوران م ين حمو گي در ا عامالت فرهن سوم )ت هزاره ست ( .م.ق ي . ا ير ال ستوندار در ز ماري ضاي مع جود ف هاي و

شکاني جي ،ا ستون در ا صر ستفاده از عن شانگر ا ضاهاي ن اد فست ين دوره در منط ا ب از ا ماري ق صوير )مع (. 2پالن /3ت

منون هايي از چن فضاهاي ستونداري با پاي ستون سنگي و هايي چون در حموط اتر اي شکي البت ب گون استون چوبي

دسات آماده ، نوشيجان و باباجان با IIگودين ،IV,III A,IIIBحسنلول تواند يکي از او مي فضاي ستوندار از آجنايي ک اين . است

آهنا را ب مناطق مشاه أمنون فضاهاي ستونداري باشد ک منش سبت داده ناتويل ن يران و آ ند غرب ا ص . ا صر و شاخ ين عن ةا

اي در دوران اي بارز از تعامالت منط تواند نشان مي معماري پ سگاه ت ن پا شي در ک شد سي ماد و هخامن ج . با ب با تو


اشکاني و شواهدي داه ةق ب دور متعل ( 1پالن )کشف بناي خشيت خشت چيين و ديوارهاي قطور در اين بنا و هاي ع شيوه بر تنو

بود ي ن ستوندار در ال ضاهاي مان هاي ف ب مي مهز کاربري توان مد شيت و ةع ش اي خ ستفاده از پوش ياد ا ماه ز ب احت شت و خ

. بردپی طاقي در اين بنا توان س استفاده از مي A ةمعماري ترانشهاي اس دادهبراس

ا ماري مدورکور شيت امع هاي خ ستوندار و بنا ضاهاي تا ف ارس ماري دور ب يج مع سبک را نوان ط ةع شکاني را در حمو ن ةا ک

ع ساختاري چن س و تنو . ب خوبي مشاهده کرد پاسگاه تپ سيط ين حمو ماري در ا ضاهاي مع ند مي در ف دو توا س شانگر الت ن

.خمتلف باشدهاي معماري در دورهديوارهااي خشايت بادو ديوار متفاوت ، B ةدر ميان ترانش

يکي از اين ديوارهاا خبشاي از ؛دست آمد ب A ةاشکاني ترانششت با خ ک ست طور ا ظي و ق يوار ع 01×41×11بزرگ هاي يک د

231تا 181از و با پي سنگي اجياد شده و داراي عرضي مرت سانيت خبشي از ديواري سرتگ ،اين ديوار ،شک بي (. 0تصوير )است مرت سانيت

بوده ط ين حمو صار ا بارو و ح ياد ماه ز ب احت شانگر وو نع شايد / قل حيت يا شکاني و ط در دوران ا ين حمو بودن ا دژ .باشد تر خمتلف تارخيي پي هاي دوره

:ه ي ويژه ا سف ل و ي فنهب آن ک ن ست در دور گو شن ا ما رو شکاني ةر ظ ،ا خب اع

هشد مي ي توليد باالخص سفاه، دت تأث فرهنگ حمل ،مواد فرهنگي اخ ک در مناطق خمتلف اجنام گرفت هاي و با توج ب کاوش

(Haerink)فرهنگي سفاه اشکاني هريناک ةمنط 1چ بسا ک ،استي کم ةاس مطالع براس . ب مناطق خردتري نيز قاب ت سي باشد

ک ن پاسگاه ةحموط ةويد هاي سفايل و يافت هاي و کيفي داده تپ سي، از حلاظ شک و فرم، تزئينات، ميزان پخت، آميزه،

توان ب مي و نوع کاربري آهنا ( 1-0منودار )رنگ، تکنيک ساخت وپز، مربوط ب ظروف پخت ها اين نتيج رسيد ک خب اعظ سفاه

و ظروف صي لي ب ( روزمره )، ظروف معمويل ظروف ذخ ه آذوق ي بوده و شايد نتوان ت حمل ک تاب سن است نارجني ارنگ قرمز اما . ب وجود و چگونگي تعامالت فرهنگي پي برد ااز طريق آهن

سفاه من وش سبک اردبي ، ظروف دو )وجود س گون سفاه خاص ستامپي با ن ا ظروف ب ، ت /ل خي ياف خاص و بر هاي کاربري

پ امون منط هاي مشاهبي از آهنا در حموط هاي ويده ک منون ط گر حمو ي دي ع از قب خداآفرين، منط سد هاي مورد مطال

تر و مناطق دوردست ...گرمي، مشک ش ر، بسطام، يانيق تپ ، تواند نشانگر وجود و چگونگي تعامالت مي ،چون کشور آذرباجيان

.باشد مذکور ةفرهنگي در حموطک ن پاسگاه تپ ةتوان حموط مي يگ ي کل در قالب يک نتيج

اشکاني را ب عنوان يک مرکز و است رار حملي با ةسي در دور ط بارتي حمو ب ع يا بارودار برج و فاعي ستحکامات د اي ا

دفاعي در نظر گرفت ک برخي تعامالت فرهنگي امسکوني با اين وجود . يده است اي را ب خود د اي و فرامنط منط

گي منط در دور مواد فرهن بود ب کم ج شکاني، ةبا تو اسي پ سگاه ت ن پا ط ک گي حمو ماري، ،مواد فرهن ع از مع ا

ت يده و هاي سفاه، ياف خأل مي ...و شي از خوبي خب ب ند تواهد ماد ش د ين دوره را پو گي منط در ا ک . ي و فرهن شد با

خي جنام بر با ا نده ي در آي ها و دل شيميايي و هاي آناليز


ب ،دست آمده از اين حموط ب هاي آزمايشگاهي بر روي يافت اي تر از چگونگي و ميزان تعامالت منط تر و دقيق پاسخي روشن . رسيبغرب ايران در دوره اشکاني اي مشاه و فرامنط


:من بعخبشي سگاه؛ پروژة جنات خبشي تپة ک ن پا کاوش جنات ( 1380)باباپ ي، جواد دسيت شناسي سازمان م اث فرهنگي، صناي ، پدوهشکدة باستانسد خداآفرين .و گردشگري

صطفي ده لوان، م جادة ( 1383)هپ حوزة شکاني ثار ا عة آ سي و مطال برر .شناسي دانشگاه هتران گروه باستان ،ابريش در خب مرکزي ايران

کوروش ستايي، ستان گزارش م د مات ( 1384)رو سي با طي ي برر سي حمي شناشناسي سازمان م اث فرهنگي، صناي دسيت و ، پدوهشکدة باستان شاهرود .گردشگري

مد فيض خداآفرين (1380)خواه، حم سد گ ي حمدودة آب سايي سي و شنا ، برر .شناسي سازمان م اث فرهنگي، صناي دسيت و گردشگري پدوهشکده باستان

شناساي و باساتان جملة ،« هاي اشکاني گورمخره» (1311...)ا فرد، سيف کامبخ .مرکز نشر دانشگاهي ،(1پيوست مشارة ) تاريخ

، شناسي قلع مشک ش ر هاي باستان بررسي و کاوش (1310)عابدي ام ، ع ي ستان گزارش سي هاي با ستان 1شنا شکدة با م اث ، پدوه سازمان سي شنا

.213ا211فرهنگي، صناي دسيت و گردشگري، صصکرمي يزاده، ي ( 1383)عل ط ال گاري در حمو شت ةن سي، د تان قاال ستاني اول با

شناسي سازمان م اث ، پدوهشکدة باستان 3شناسي هاي باستان ، گزارش مغان .114ا11فرهنگي، صناي دسيت و گردشگري، صص

نگ يد .ال يران ( 1383)م، ديو تاريخ ا ستان؛ ستان و گرج يران، ارمن از )ا، جلااد سااوم، قساامت او ه، (دولاات ساسااانيان ساالوکيان تااا فروپاشااي

حسن انوش ، پدوه دانشگاه کمربيج، : گردآورنده احسان يارشاطر، مرتج .041ا01انتشارات ام کب ، هتران؛ صص

ضي لي مر مدده و زارع خلي م ي، ستاني در »( 1383)جل طة با يک حمو عر يف م .12، مشاره باستان پدوهي، جمل « گوشا تپ : اردبي

کرب هد پورفرج، ا ضا و نوبري، عل سنگي و »( 1383)بري بي دوران نو تساس داده بر ا ي يک منط ة اردب ستان کالکوليت شاتپة هاي با سي قو شنا

جملة علمي پدوهشي دانشکدة ادبيات و علوم انساني دانشگاه ، « ش ريري .1ا20؛ صصهتران

ني شکاني (1310)هرينک، ار يران در دوران ا بک، ، تررية سفاه ا محيده چو .پدوهشکده سازمان م اث فرهنگي کشور

Pottery Culture in the Nakhchevan Region )« , Arkeoloji Ve Sanat Yayinlari, 2001.

Dyson Robert.H, Triangle – Festoon Ware Reconsidered, Iranica Antiqua, vol XXXIV, 1999, PP:

.144ا115Hansman.J and Stronach. D , Excavation At SHahrاiاQumis, 1967, JRAS, 1970, pp : 2962ا. Muscarella.O.W, Ecavation Agrab Tepe, Iran, Metropolitan Museum Journal, Vol.8, 1993, pp: 4776 ا. Orton Clive, Tyers Paul and Vince Alan, Pottery in Archaeology, Cambridge University Press, 2001.


اااا تپاااة یهناااه ۱ پ سگ ه تپه س

ا حموطة گرم ۲طه ۳ شهر شکني ا حمو ه ي م

ا ي نيق تپه۴ ا حموطة حسندو۵

ةمنطق: ۱ةنقش (آتروپ تن)غرب مش ل

و خداآفرين ت سدموقعيیهنه پ سگ ه تپه ةتپ س

ه و سد هت تپيفرين كه موقعآاي از منطقه خدا هتصوير م هور: ۱تصوير .خداآفرين در آ مشخص شده است


یهنه پ سگ ه تپه س ةمن ي غرب تپ :۲تصوير

۲ : ةنقشپال

یهنه توپوگرايف پ سگ ه و موقعيت

فصل ه ي ترانشهل و دوم او ی وش

معم ري فض ي : ۱پال

Aترانشه


Aفض ي سنوندار ترانشه : ۲ پال

10%

2%

7%

11%

8%

50%

12%

درصد فراوان انواع ظروف سف ل: ۱منودار

3%1%1%

0/9%

15%

30%

50%

درصد فراوان قطع ت سف ل: ۲منودار

50%

36%

6%2%4%1%1%

درصد فراوان انواع نقوش: ۳منودار


50%

3%4%10%

4%

7%

22%

درصد فراوان رنگ سف ل: ۴منودار

50%

10%0/9%

8%

5%

21%

6%

-

سف ل ةدرصد فراوان آميز: ۵منودار

38 35 30

8 7 7 2 1 1 1

21

0

20

40

ه ي ويژه درصد فراوان ي فنه: 6منودار


: ۳تصوير من ي ید معم ري یشف شده

ي فض : ۴تصوير سنوندار

من ي : ۵تصوير B ةاز ترانشديوار حص ر و خبش از پ سگ ه تپه و ب روي یهنه

س


منقوش سبک سف ل : 6تصوير اردبيل

ظروف : ۱: 7تصوير ظروف : ۲ا۵ پخت وپز؛ /آشپزخ نه

ظروف صيقد : 6ا9معمول ؛ قرمز ا ن رجن

: 9و۲و۱ : 8 تصوير: ۳ا8وپز؛ پخت /ظروف آشپزخ نه

ظروف معمول

: 9تصوير 9و۳ا6و۱ظروف : ۱۱و

: ۱۳و۱1و7 پخت وپز؛ /آشپزخ نه 8و۲ظروف معمول ؛

صيقد ظروف ۱6و۱۵و۱۲و ن رجن اقرمز


ظروف معمول : 7و۵پخت وپز؛ /ظروف آشپزخ نه: 9و 8و6و۱: ۱1تصوير آذوقه ةذخريظروف : ۲ا۴؛

ظروف : 7و ۵و۴و۱: ۱۱تصوير: ۳و۲وپز؛ پخت /آشپزخ نه

ظروف صيقد : 8و6ظروف معمول؛ قرمز ا ن رجن

ظروف دو لبه : ۳و۱: ۱۲تصويرظروف معمول : 6و۲ي ش نه دار؛

ظروف صيقد : ۵و۴؛ قرمز ا ن رجن

ب ی ربري خ ص / ظروف ب نقش اسن مپ : ۱۳تصوير ظرف لوله دار از نوع ظروف معمول : ۱۴تصوير


آذوقه ةروف ذخريظ :۱۵تصوير دار ظروف دو لبه ي ش نه :۱6تصوير

ظروف ب : ۱7تصوير

ی ربري خ ص

سف ل منقوش سبک : ۱لوح ردبيلا

1جدوه لوح

خبش از يک : ۲لوح ظرف ب ی ربري خ ص

شنارت

ت سکتناک

ت بث هرامش

خب

رطق

ناهد (

cm)

تماخض

(

mm

)

عافترا

( cm

)ت فارظ

ن عون

يزت حم

ج راخ گنر

خاد گنر

ترارح

هزيمآ

کينکت

تخاس

ت احيضوت

A 13

KPT.8

ا710

لب ه

32

11

8

طسوتم

يشا ن و هدوزفا

ندب و بل ريز

7.5YR.8/4.pin

k

7.5YR7/4.pin

k يفاكان

شن وما س

خرچ

زاس

برآمدگي

منحين ش عمق دار در زير لب

با دو سوراخ


۲ول لوح دج

ظروف : ۳لوح پخت /آشپزخ نه و پز

شنارت

ت سکتناک

ت بث هرامش

خب

رطق

ناهد

(cm

)

تماخض

(m

m)

تفارظ

ن عون

يزت حم

ج راخ گنر

خاد گنر

ترارح

هزيمآ

كين ت

تخاس

ت احيضوت

A 31

KPT.87ا14

لول

2 3 ظر يف

افزو ده

شروع دست

2.5YR.4/4.reddish brown

2.5YR.5/6.re

d

كا يف

شن ماسه ريز

خرچ

زاس

ن ش قو چ

فيدر

شنارت

سکتناک

ت

هرامش

تبث

خب

رطق

ناهد (

cm)

فک رطق(

cm)

تماخض

m

m)

ع افترا

cm

)ت فارظ

عون

ن

ر گن

جراخ

گنر

خاد

ت رارح

هزيمآ

کينکت

تخاس

1 A 31

KPT.ا8724

بل

تسد

راد

1 ا 1 ا 1

10YR.5/2.gra

yish brown

10YR.5/2.grayish brown

كا يف

شن درشت

2 A 31

KPT.ا8713

بل

تسد

راد

1ظري 4 4 ا 1

فافز وده

10YR.8/4.very pale brown

10YR.8/4.

very pale

brown

كا يف

و شن اس م

ريز

چرخ ساز

4 A 4 KPT. 7ا87

بل

تسد

راد

2متو 0 11 ا 1

ا سط

2.5YR.5/8.yellowish brown

10R.3/6.dark

red

كا يف

شن درشت

چرخ ساز

1 A 4 KPT.8711

1 ا كف3

4/متو 8 5

ا سط


5YR.6/6.reddish

brown

كا يف

شن وماس

ريز

چرخ ساز

1ا8

A 4 KPT. 8ا87

لب ه

1/7 ا 1

5 2 ا خشن 4


10R.3/6.dark

red

كا چرخ شن يف

ساز

2ا8

A 4 KPT. 9ا87

لب ه

2/5 ا 1

5 1 ا خشن 1


10R.3/6.dark

red

كا يف

شن درشت

چرخ ساز

1 A 20 KPT.

6ا87لب ه

1ظري 4 8 ا 1

.2.5YR ا ف5/6.red

2.5YR.5/6.re

d

كا يف

شنماس و آهك–

چرخ ساز


۳جدول لوح

۴ : لوح صيقد ظروف قرمز و ن رجن

جدول ۴لوح

11 A 2

0

KPT.ا81

11

لبه كف

21 1 ا 2

خشن 1

كنده ونوار رنگ


10R.4/8.red

كا يف

و شن ماس ريز

چرخ ساز

فيدر

شنارت

ت سکتناک

هرامش

تبث

خب

رطق

ناهد

cm

)ت ماخض

(

mm

)ع افترا

(

cm)

ت فارظ

گنر

جراخ

گنر

خاد

ت رارح

هزيمآ

کينکت

تخاس

1 A 13 KPT.87

12الب ه

خشن 11 4 21

2.5yr.5/4.reddish brown

2.5yr.5/4.

reddish brown

كا يف

شن و ماس ريز

چرخ ساز

2 A 31 KPT.87 11ا

لب 1 1 19 ه

متو سط

10YR.7/3. pale

brown

10YR.7/3.very

pale brown

كا يف


چرخ ساز

3 A 01 KPT.87

1الب ه

خشن 3 12 21

7.5YR.6/4.li

ght brown

7.5YR.6/4. light

brown

كا يف

و شن ماس

چرخ ساز

4 A 01 KPT.87 2ا

لب ه

10 8 4 متو سط

5YR.6/6.reddish yello

w

5YR.6/6.

reddish yellow

كا يف

و شن ماس

چرخ ساز

3 A 31 KPT.87 13ا

لب ه

خشن 12 11 142.5YR.42/8.r

ed

2.5YR.6/3.ligh

t red

كا يف


چرخ ساز

0 A 31 KPT.87 13ا

لب ه

خشن 12 11 142.5YR.42/8.

red

2.5YR.6/3.ligh

t red

كا يف


چرخ ساز

1 A 1 KPT.87

6الب ه

10 0 2 ظري ف

5YR.6/4.ligt

h brown

5YR.6/4.light reddish brown

كا يف

شن و ماس نرم

چرخ ساز


ظروف معمويل: 3لوح

۵جدول لوح

فيدر

شنارت

ت سکتناک

ت بث هرامش

خب

ناهد رطق

(cm)

فک رطق(

cm)

تماخض

(m

m)

عافترا

(cm

)

تفارظ

ن عون

يزت حم

ج راخ گنر

خاد گنر

ترارح

هزيمآ

کينکت

تخاس

1 A 31

KPT.8

ا71

لب ه

21

ا12

3/11

ا ا خشن

5YR.4/6.yellow

ish red

5YR.4/6.yellowish red

كايف

شن و ما س

چرخ سا ز

2 A 31

KPT.8

ا72

لب ه

13

11 1 امتو سط

ا ا

10R.5/4.weak red

2.5YR.5/8.red

كايف

شن وماس ري ز

چرخ سا ز

3 A 31

KPT.8

ا73

فك

1 ا3 1 1

متو سط

ا ا

10YR.7/3.very pale brow

n

5YR7/8.reddi

sh yellow

كايف

شن و ماس ري ز

چرخ سا ز

4 A 31

KPT.8

ا74

لول ه

3 ا ا4/3

ظري ف

هدوزفا

هاصتا

لول

ب

ندب

7.5YR.6/4.light brow

n

7.5YR.6/4.light brown

كايف

شن و ما س

چرخ سا ز

3 A 4

KPT.8

ا77

ندب

تسد

راد

21 ا 1

1 0

متو سط

ا ا

2.5YR.5/8.yellowish brow

n

10R.3/6.dark

red كايف

شن و درش ت

چرخس از


: 6لوح ظروف ذخريه

آذوقه

جدوه 0لوح

فيدر

شنارت

ت سکتناک

ت بث هرامش

خب

ناهد رطق

(cm)

تماخض

(m

m)

ع افترا

(cm

)

تفارظ

ن عون

يزت حم

ج راخ گنر

خاد گنر

ترارح

هزيمآ

كين ت

تخاس

1 A 41 KPT.8

9ا7بل

30 24

طنا خشن 8

بي

روي لب ه


5YR.5/6.yellowis

h red

كا يف

شن ما س

چرخ سا ز

2 A 41 KPT.8

ا710

بل

ص خشمان

28

3/طنا خشن 12

بي

روي لب ه


5YR.5/6.yellowis

h red

ناك ايف

شن و ما س

چرخ سا ز

3 C C211

KPT.87 2

بل

11 0

متو 1/1 سط

2.5yr 2.5

black

2.5yr 2.5 black

اك يف

شن ري زه

چرخ سا ز

4 A 41 KPT.8

3ا7بل

31 32

طنا خشن 1 بي

روي لب ه

5YR.6/6.reddish yello

w

5YR.6/6.reddish yellow

كا يف

شن ما س

چرخ سا ز

3 A 4 KPT.8

6ا7بل

31 11

ا ا خشن 13

5YR.6/6.brownis

h yello

w

10YR.7/4.very pale

brown

كا يف

شن وما س

چرخ سا ز

0 A 41 KPT.8

6ا7بل

13 0

متو 1 سط

ا ا

5YR.6/4.li

ght reddis

h brown

5YR.6/4.light

reddish brown

كا يف

شن ماس نر م

چر خسا ز

1 A 41 KPT.8

7ا7بل

33 33

كند خشن 0 ه

روي لب ه

5YR.5/3.reddish brown

5YR.5/3.reddish brown

كا يف

شن ما س

چر خسا ز


شان دار/ ولب ظروف د: 1لوح

7جدول لوح

فيدر

شنارت

ت سکتناک

هرامش

تبث

خب

رطق

ناهد (

cm)

ت ماخض

(

mm

)ع افترا

(

cm)

ت فارظ

ن عون

حم زت

يئ

ن

گنر

جراخ

گنر

خاد

ت رارح

هزيمآ

کينکت

تخاس

1 A 18

KPTا87.9

لب ه

11 11 3 متوس ط

ا ا

7.5yr.6/6.reddis

h yellow

7.5YR.6/6.reddish

yellow

ناك ايف

شن و ما

س ري ز

چر خسا ز

2 A 31

KPTا87.5

لب ه

افز ظريف 1 3 11 وده

بد ن

10R.4/6. red

5YR.6/6.

reddish

yellow

كا يف

شن و ما

س ري ز

چر خسا ز

3 A 31

KPTا87.5

لب ه

افز ظريف 3 3 11 وده

بد ن

10R.4/6.red

5YR.6/6.

reddish

yellow

كا يف

شن و ما

س ري ز

چر خسا ز

4 A 18

KPTا87.1

لب ه

18 1 8 متوس ط

كن ده

روي لب ه

5YR.5/2.reddish

grag

5YR.6/4

.light reddis

h brown

كا يف

شن وماسه ري ز

چرخس از

3 A 31

KPTا87.5

لب ه

11 3/4

3/4

ظريفافزو ده

بد ن

10R.4/6. red

5YR.6/6.

reddish

yellow

كا يف

شن و ما

س ري ز

چر خسا ز

0 A 18

KPTا87.20

لب ه

3/20

3/3

خشن 4كن ده

رو يلب ه

5yr.5/6. yellowis

h red

5yr.5/6.

yellowish red

كا يف

شن و ما س

چر خسا ز

1 A 18

KPTا87.18

لب ه

18 3/4

0 متوس ط

7.5YR.8 ا ا/4.pink

7.5YR.7/4.pi

nk

كا يف

شن و ما

س ريز و ذر

ات سف يد

چر خسا ز


ب ی ربري خ ص/ ظرف ب نقوش اسن مپ : 8لوح

نقوش ینده و : 9لوح ه ي برخی سف ل اسن مپ

یشور ه ک از حموطهمش به نقوش آذرب جي ه ي سف ل یهنه تپه س

, 1960, Pl XXXI) (

8جدول لوح

فيدر

شنارت

ت سکتناک

ت بث هرامش

خب

ت ماخض

(

mm

)ع افترا

(

cm)

ت فارظ

ن عون

يزت حم

ج راخ گنر

خاد گنر

ترارح

هزيمآ

كين ت

تخاس

A 28

KP

T.8

7ا

49

ندب

3

3/

11

فيرظ

ه دوزفا

ا

يپماتسا

يور

ندب

5Y

R.5

/4.r

edd

ish

b

row

n 7.5

.YR

.7/

4.p

ink

يف اكان

نش

و سام

كهآ

ز اسخرچ

2

A 28

KP

T.8

7ا

50

ندب

3

1ف يرظ

هدوزفا

ايپماتسا

ندب يور

2.5

YR

.5/6

.re

d

10

YR

.7/3

.ver

y p

ale

bro

wn

يفاكان

نش

و

سام

ا

كهآ

ز اسخرچ

3

A 28

KP

T.8

7ا

55

ندب

3

0ف يرظ

هدوزفا

ا

يپماتسا

ندب يور

2.5

YR

.5/6

.re

d

10

YR

.7/3

.ver

y p

ale

bro

wn

يفاكان

نش

و

سام

ا

كهآ

ز اسخرچ

4

A 28

KP

T.8

7ا

56

ندب

3 12

ف يرظ

ه دوزفا

ا

يپماتسا

يور

ندب

2.5

YR

.5/6

.re

d

10

YR

.7/3

.v

ery

pal

e b

row

nيف اكان

نش

و سام

ا

كهآ

ز اسخرچ


سنگ : ۱8تصوير ه س ب

: ۱9تصوير ه یوبنده


ه ي سف ل و اسنخوان سردوک :۲1تصوير

اسنخوان و درفش : ۲۱تصوير فدز

طراحی سبزراه ای ش ری برای ايجاد پيوستگی

یش ر درونتاريخی ابين ساختارهای طبيعی (ش رری: مطالع )

مرمي برجن

طراح حميط زيست دانشكده حميط زيست دانشگ ه هترا ك رشن س ارشد و

مه ايران هببه ن دانشي ر دانشكده حميط زيست دانشگ ه هترا

31تا 31از ص

:چکيده، عالوه بر در ساهلای اخير با افزاي روند گسرتش ش رها

حميط تدريجی عی درو کاه بين نهای طبي ستگی ش ری، پيوک حميط ای طبيعی حميط ای طبيعی نيز از بين رفت ب طوری

هايی جمزا از بسرت طبيعی پيرامون ش ر ش ری مهمون لک درونشده صور ش ری حم فت ند درون با تاريخی . ا فی آثار از طر

های باقی مانده از ، ک ب عنوان تن ا نشان درون ش رها، نيز مهمون حميط ای طبيعی دت تأثير متدهنای قب مطرح بوده

يت فزاي ريع ش رها و ا سرتش ند گ نابودی رو عرض ، در مست شده ا ست هنا کا يت آ ت و از کيف صلی . قرارگرف هدف ا

اين د يق، ايجاد پيوستگی و حفاظت توسط مسيرهای سبز ست طراف ش رها تاريخی درون و ا عی و ساختارهای طبي بين

ب ه پيوست و مرتبط از ساختارهای ای ک شبک ب طوری شود جاد تاريخی اي عی و يق دو . طبي يق از تلف ين د در ا

ست کرد زي تا روي ست شده ا ستفاده تاريخی ا ظر و طی من حميمه يدی تاريخی د ساختارطبيعی و هر دو ب سبت ب ن جان

شود جاد يق . اي ين د پدوه در ا ست از روش بارت ا : ، عي اطال ري عی و عات آوری و دل ساختارهای طبي کردن شخص ، م

ه گذاری ساختارهای طبيعی و تاريخی در ، روی تاريخی ری جاد برای اي هنا بين آ طات ين ارتبا ب م مرت سيدن ج ت ر

، تعريف مسيرهای سبز اصلی و در هنايت تعريف مسيرهای سبزب منظور برآورده کردن هدف . شبک طبيعی ا تاريخی

يق ب د ش رری شان ، ک ن تاريخی ش ری نوان متدن ع های سيل ای ست و دارای پتان خود دارا سال را در ندهزار چطبيعی متعددی از ريل فضاهای سبز و باز فراوان در درون خاب ع انت مورد مطال نة نوان منو ب ع ست ش ر ا طراف و ا

ست هربدی . شده ا طرح را ئة يق، ارا ين د جة ا برای نتي ،ستة شبک پيو جاد سبز اي سيرهای سط م عت تو تاريخ و طبي

تاريخی عی و ساختارهای طبي ظت از ضمن حفا تا بوده ش ری، شبک ای يکپارچ و مرتبط از اين دو ساختار درون

. نيز ايجاد شود

مسري سبز پيوسنگ ت ت ريخ طبيع :های كليدي واژه

ري : مقدمه

حميط مروزه ب پارک ا و ا ش رها عی درون ضاهای های طبي فحمدود گذرها تداد ش ايی سبز در ام صورت خب ب يا ست شده ا

. بازمانده از ساختارهای طبيعی بين بناهای ش ری حضوردارند عدم ارتباط بين اين فضاها با يکديگر و با طبيعت پيرامون

يت ،ش ر ش ری و در هنا حميط يت کاه کيف سبب تدريج ب سان عی و ان ضاهای طبي يداری ف می ناپا فی در .شود ساز از طر

تاريخی فراوانی را اکثر ش رهای تاريخی مهانند ری؛ ک آثار


أث حوادث ت تاريخی با ارزش دت آثار ، در خود جای داده است ت و از شی رف ب فرامو ماعی رو يا اجت عی خدادهای طبي و ر

ستند خوردار ني لوبی بر ضعيت مط حميط .و ستگی عی های پيو طبيمهانند ش ری درون ساير فضاهای باز ب يکديگر و ب ش ری درونثار با ارزش آ تاريخی و ،تاريخی ثار ظت از آ ب حفا جر من

عی ن ا .شود می ساختارهای طبي ن ت ش رری ساهلا طوه در عی تاريخی و طبي ساختارهای حلاظ فی از ن ارت ای کي هيمگو

کرده يدا ن ضرب ، پ ک کر آن وارد های بل بر پي يز سياری ن بجر ک من مده عی و آ ساختارهای طبي پي بي از ستگی ب گس

ست شده ا ل . تاريخی آن ل می از آن ري ب زلز های توان ش ر ری ةختريب ای حاص از جنگ در طوه تاريخ، توسع ، تاريخی يت های در دوره مانی و درهنا تاريخی و ز لف مان ،خمت شت ز گذ

رد هتران در زمان قاجار يکی از اين موا پايتخيت . اشاره کرد اي بوده ک از امهيت ري كاست و آن را ب عنوان ش ر حاشي

ست ب . هتران در آورده ا ج بدون تو ك ست ين دوران ا در اتااارخيي ري و باادون درنظاارگ ي ساااختارهاي طبيعااي و ةساااب س وني ، تارخيي فت م شود و با مي حداث هايي در ري ا ن كارخا

ابن ، امامزاده عبدال در اطراف بناهاي تارخيي، مذهيب از ريل اين روند در زمان .بابوي و چشم علي ش گرفت بوده است

، تري يافت و ش ر توسط انواع بنگاه ا ت افزون هپلوي دوم شد انبارها و كارگاه ا احاط مي شود تا ، باربري های پايان

ضميم هتران شده و ب اين ترتيب ري 1333سراجنام ري در ساه زار ساه موجوديت خود را ب عنوان يك ش ر مست ه 1پس از ست هد می از د بی (.1383ش بازی، ) د ب ا و متام ختري جود با وش رری هنوز پتانسيل ای حميطی و تاريخی خود ، شده ها توج ی

ند ارت ا کرده و نيازم فظ سياری ح حدود ب تا بود ءرا و هب .حميطی در هردو ساختار تاريخی و طبيعی است

تاريخی در برای اي عی و ساختارهای طبي بين ستگی جاد پيوش رها راهکارهای متعددی در طوه تاريخ ارائ شده است ک

توان ب راه پارک ا ک با هدف ايجاد مسيرهای می از آن ريل جی قرن ک در ش ری درونتفر م شده 11ني جنام پاريس ا و در

بين پارک باط جاد ارت هدف اي با ک پارکی ستم ای ای سيدر ش ری درونو مکاهنای است رار فعاليت ای تفرجی ش ری درون

و توسط فردريک املستد با پارک سيست بوستون 11اواخر قرن ابنازر و يا کمربند سبز ک توساط (Fabos، 2004) آغاز شده است

هوارد 4

ساه بی 1818در شد سع و ر لوگيری از تو ةروي برای ججديدترين انواع اين راهکارها . کرد اشاره ،ش رها ايجاد شده

استفاده از مسيرهای سبز است ک عالوه برايجاد پيوستگی بين هداف هنا دارای ا ظت از آ تاريخی و حفا عی و ساختارهای طبي

ن طی ةچندگا ست حمي گی ، زي جی ، تاريخی و فرهن حی و تفر تفري بوده و منجر ب ايجاد پايداری ساختارهای طبيعی و تاريخی

.شود می

: نی نظرک طرح مب

اهداف هستند؛ موجود در دنيا بسيار فراوان مسيرهای سبز يده فراوان های و ا ير و سيار متغ يز ب سيرها ن ين م جاد ا اي

نس مشخص 3 ، در روند تکاملی مسيرهای سبز ی ب طور کل .است :شود می ؛ش ری درونحمورها و بلوارهای ( 1طبيعی خارج از های ا در حميط ي ش ر درونمسيرهای تفرجی (2

های ش ری برای ايجاد پيوستگی بين ساختار طبيعی ا طراحی سبزراه

41/ تاريخی دورن ش ری

؛ش رشا ری و ها های مسيرهای سبز چند منظوره ک ه در حميط (3

. (Fabos، 2003) طبيعی خارج از ش رها وجود دارندهای در حميطمناب و ساختارهای خمتلف و ، سبز دارای عملکردها های مسير

ساس ين ا بر ا ک ستند نوعی ه هنا را طب می مت ندی توان آ بفابس ،ر مثاه ب طو ؛کرد

1مسيرهای سبز را بر اساس مناب ،

:کند می آهنا ب س دست ت سي ۀتشکي دهندراهرو سبزی ک ب عنوان سيستم ای طبيعی و های مسير ا 1های گون از مسير اين د؛ کنن می عم اکولوژيکی شاخص (ها داالن)

نوان ،سبز ب ع بوده و ف ط جی سی تفر قد دسرت هنای فا داال . کنند می ظتی عم حفاب ا 2 ستند نار آب ه لب در ک ک اغ جی سبز تفر سيرهای م

صحن ناظر و نار م ياده روی در ک برای پ سيرهايی های مهراه م .زيبای طبيعی

سبز با ميراث ای تاريخی و فرهنگی ک عاالوه های مسير ا 3سی جی های بر دسرت سئل ، تفر ن ةم ظت از اي نوان حفا ب ع ا

(. ,Fabos 1996) نظر است ريخی وفرهنگی نيز مد ميراث ای تامی يز کرد ن ظر عمل جی از ن نواع تفر ب ا هنا را ، توان آ

.، فرهنگی و تاريخی ت سي کرد ، حفاظتی حميطی زيست، از با توج ب تنوع مس هاي سبز ازحلاظ عمل ردي و اهداف

شده ستفاده هنا ا حی آ يز در طرا فی ن ش ای خمتل ها و رو رويکردست می . ا ل ل از آن ري کرد ع ب روي لوژی توان ظر و اکو من

های م در اين د يق نيز حمسوب رويکرد تاريخی ک از جنب . اشاره کرد ،شوند می

ل يدگاه ع لوژی از د ظر اکو يک ، من ناگون دارای ناظر گو مستند شرتک ه يادين م ک ک ساختار بن شک از ل و داالن، مت

اين ساختار بنيادين بسيار ب البت ( 1995Forman,) زمين استسبز سيرهای لی م سيرهای شباهت دارد ساختار ک متامی م ؛ در

ب ه متص شده داالهنايی هايی وجود دارد ک توسط لک ،سبز ک سپس ل هنايی ها و و مونی داال سرت پيرا با ب باط در ارتند شبک شبک خود درون ةدربرگير نام ب ست ای طی زي حمي

ب نوعی ک با ايجاد پيوستگی بين فضاهای ،زماندهی شده سا ، امکان تس ي جرياهنا و باز و سبز و بسرتطبيعی خارج از ش ر

ب طور مثاه ليت . کنند را فراه می حميطی زيست فرايندهای 1 ،

ين تداد ا طی در ام باز خ ضاهای صورت ف ب سيرها را ن م گون راهرو ث رودخا عی م عات کوه ا ها ه، در ها ها ی طبي ، ارتفا

,Fabosيا در اطراف کاناهلا يا خطوط راه آهن تعريف کرده اسات با چنين رويکردی م مرتين اصوه برای ايجاد مسايرهای .) (2003

:سبز شام موارد زير استسبز ا سيرهای متامی م تداد ،در طی در ام باز خ ضاهای ف .ساخت وجود دارد های طبيعی يا انسان داالنهای خمتلف اد ارتباط از طريق مسيرهای سبز بين لک ايج ا

مناب طبيعی، فضاهای سبزطبيعی توانند؛ ها می ک اين لک صنوعی ش رها يا م مومی در کز ع يا مرا ندگی و کز ز ، مرا

. باشندها درون شبک ای داالندر هنايت سازماندهی اين لک ها و ا

.ب ه پيوست و مرتبطارت ای کيفيت ،ش ری مسيرهای سبز درون از م مرتين اهداف

،ای در م ياس منط . حميط زيست ش ری در م ياس ای خمتلف است يند قطع قطع شدن جلوگيری کرده و منجر ااين مسيرها از فر


ب شده و ستی نوع زي فزاي ت ستی و ا م زي يداری جوا ب پان ستگاه گو نوان زي می را در ع جانوری ن م ياهی و های گ

ن حفا فا ظت از گو عرض ان راض اي شده و در م يد های هتدون ما در ضمن از بروز حاوادثی طبيعای مه (. Erickson، 2004)کنند می

کرده لوگيری ساي ج قراری سي و فر ب بر جر يرا من ، زشده باد و آب ند عی مان هنای طبي ين ،جريا طرف از ا يک رو از

گر طرف دي کرده و از م عی ع شی طبي ند زهک ج ،مهان ب من ر می هوا يت آب و فزاي کيف ش ری و حمل . شوند ا ياس ، ای در م

شده هوا يت بود کيف ب هب جر صاه و من با ات گر طرف دي از فضاهای باز و سبز ب مکاهنا و مراکز عمومی در ش رها منجر

شده عت با طبي مردم شرت باط بي ت ای و ب ارت کان فعالي اممسيرهای . کنند فراه می حميطی را در کنار اهداف زيست تفرجی

بارای ارتبااط باا را ماردم ۀنيازهای روزان ،ش ری سبز درون

تأمين زيبايی در حميط ای ۀطبيعت تأمين کرده و از مناب عمدهای طبيعی و حميط ای آرام و ش ری هستند زيرا با ايجاد صحن

سرتاحت برای ا هنايی نوان مکا ب ع خب ب فرح کز کث و متر ، م، امکان و از طرف ديگر ب عنوان فضاهای عمومی حساب آمده

می فراه ماعی را مسی و اجت ير ر هتای غ ند مالقا ضمن .کن ،در نزديکی ب طبيعت منجر ب آشنايی هر چ بيشرت با آن شده و مومی در نگ ع موزش و ارت ای فره ست ي در آ ير م صورت غ ب

. استفاده از طبيعت و حفاظت از آن بسيار مؤثر استتاريخی کرد موال در روي سبز مع سيرهای هنای ، م شام داال

تاريخی ث راه ای گی م يا فرهن ش رها و طراف های ا ، ديوارباز ضاهای ساير ف با تاريخی ثار بين آ باطی راه ای ارت

ستند درون ش ای . ش ری ه فزاي ارز عث ا سيرها با ن م اينگوگی تاريخی و فرهن ثار فظ آ ب ح شده و تاريخی گی و و فرهن

. Fabos,2003))کند زنده شدن جمدد آهنا کمک میتاريخ طوه شده ،در ساخت حی و ند ش رها طرا شد و ؛ ا ر

ت سع ياف ند تو سکن ؛ ا خالی از ت و هتاج قرارگرف مورد اند و هنايتا جتديد ساخت شده و باز توسع يافت و جمددا شده

عی دفاع از در اين راستا آهنا يک هويت ري .اند دهگردي طراحی تاريخی های بافت .اند فرهنگ و زندگی انسانی را ب دست آورده

تاريخی ش رها ثار مهراه آ ند، با ب خود دار ک در شی ارزبيانگر هويت فرهنگی ش رها بوده و برقراری ارتباط بين آهنا

ريعی ش رها را ةخاطر ،ش ری از طريق سبزراه ا و فضاهای باز می ئت شخيص و قرا ب ت تاريخی د؛ن ک قا يت يين هو بر تع عالوه دو سير شت و مان ش ر در گذ با ، ه آن در ز تاريخی صر عنا

.گيرد ارزش و مناظر تاريخی را نيز در بر میدر رويکردتاريخی، آثار تاريخی موجود در ش رها ب عنوان جاد هدف اي ين شده و م مرت ت ظر گرف صر در ن ين عنا م مرت

Sophia . ساختارهای طبيعای اسات پيوستگی بين آثار تاريخی وs.chenT, 2001) C.y.jim )ت با ساختارهای تاريخی اولوي ،بر اين اساس

ک اين امکان برای ساکنين ش رها فراه شده ب صورتی ؛بوده ن سفرهای روزا حم )خود را ةتا ن از سفرهای روزا ي از قب

ای از طريق مسيرهای سبزی ک سايت ( کار ب خان يا مدرس .تاريخی را ب ه متص کرده اجنام دهند

ش ری در رويکرد يکی از م مرتين اهداف مسيرهای سبز درون شگری ،تاريخی نق گرد تاريخی و رو ثار ظت از آ ب حفا صوص ، خ

،حضور گذشت در ش ر و مناظر خمتلف آن .گردشگری فرهنگی است خاطره کرده و جذابيت جاد يزی را اي برا حمر انگ قوی ی کی



ۀب عنوان يک جااذب تاريخ. فعاليت ای تفرجی و گردشگری است ۀگوياای گذشات ،تواند ب عنوان نيرويای قدرمتناد گردشگری می

يک مکان باشد ک تا کنون مذهبی و صنعتی ، فرهنگی تاريخی، ست شده ا فظ جمد ؛ح مردم را شگری نوع گرد ين ب داا سبت ن

يق مردم را نسبت ب شان آشنا ساخت و عال های فرهنگی ريش .خبشد تاريخ و فرهنگ هويت می

با توج ب م مرتين هدف اين د يق ک ايجاد پيوستگی بين ش ری است لذا از تلفيق دو ساختارهای طبيعی و تاريخی درون

يدگاه لوژی د سبز اکو سيرهای حی م تاريخی در طرا ظر و منست شده ا ستفاده صورتی ، ا سی خ ب تدا در م يا ،تر ردک اب

صنوعی يا م عی هنايی طبي سط داال سبز تو ضاهای تاريخی و ف آثار، سپس در دهند می تشکي ب ه پيوست شده و مسيرهای سبز را

کالن سی سرتی ،تر م يا شده و ب ست ه پيو ب سبز سيرهای م .کنند يکپارچ از ساختارهای طبيعی و تاريخی را ايجاد می

:روش ی ر

ع تدا اطال يق اب ين د طي درا ب ويدگي ای حمي بوط ، ات مرش رري تارخيي بدي و فيزي ي مدارك و ، كال ب ج با تو ،

جود سناد مو شده ري ،ا ي يداني ت م شت اي م با بردا آوري و اي خمتلف توسع و ه توصيفي، دوره اسپس با روش دليلي . است

از روابط آگاهی ختريب ش رری مشخص گرديده ک از يك سو با ثار عي ب آ صر طبي ب عنا گر سوي دي ش تارخيي و از هاي ، ن

ب ساختارطبيعي مده ساختارتارخيي و ست آ ش ) د ةمشار ةن گذاري اين ن ش ها پيوستگي ب اين دو ه سپس با روي ( 3و2و1

ست شده ا شخص سبزراه ا م جياد براي ا با . ساختار ت ا در انبا ل سبزراه ا صاه ند ب هاي ات عي مهان جود طبي اغ ا، مو

ساابز پيوساات ج اات ةشااب ،پارك ااا و زميناا اي كشاااورزي . سازماندهي ساختار آتي ش ر ارائ شده است

رکوضعيت موجود شهر

و باير اختصاص داشت رها شده بيشرتين اراضی ری ب سطوح ، کاااربری مزروعاای در حماادوده از بااين کاربري ااای موجااود و

ک خود ب عنوان اختصاص داده است درصد را ب خود بيشرتين عی ساختارهای طبي سع سيل ای م منط در تو کی از پتان ي

ری، ۀعالوه بر پارک ا و فضای سبز عماومی در حمادود . ش ر استاند درختاان و وجود گورستاهنای قديمی در اين ش ر ک پوشيده

. ها است خود باعث افزاي سطح ساختاری طبيعی شده استدرخم هکتار وسعت 80ارستان روانی راوندی ک خود ب تن ايی بيم

فزوده حمدود ا عی ساختارهای طبي سبز و ضاهای سطح ف ب دارد کاربری مسکونی و کاربري ای مربوط ب ي سطح حمدود ب است

صنعتی ت ای ست ب فعالي طرح .ا ب ج با تو ساماندهی ک ويدگي ای ک با هدف بررسی و شناخت 1314در ساه صناي هتران

صناي هتران ارائ الگوی پيشن ادی در ج ت ساماندهی صناي لزوم ؛(1314، م رازان )در ارتباط با مسائ ش ری هتي شده

سيار الزم و ش ر ب خارج از ب صناي ين جبايی ا انت اه و جا . ضروری تل ی ميشود

شهر رک ۀی ربريه ک موجود در حمدود: ۱نقشة مش رة


ری از طريق چند راه اصلی باا هتاران ارتبااط برقارار ش ر

جاد می ند؛ جاد ةک تداد جايی در ام غر ةش يد ر مست ب؛ق در شده و ری شروع از ميدان ش ر اسالم ک مست يما فدائيان ةجاد

می تداد شوش ام يدان بد تا م مهان ؛يا ک ش ر ری سوم جاده شروع س راه ری ست و از سابق ا شين دودی سير ما تا م و

ستواره در بان د م دارد و خيا سان ادا بان خرا ت اط خياباط هتران ارت با ثت گراه بع تا بزر صاب جوامنرد ق تداد ام

دو حمور اصلی ش يد رجايی و فدائيان ،از اين بين . يابد می شرق با ش ر ری را صلی باط ا سالم، ارت هتران ا مشاه غرب و ،

می قرار ند بر ش )ک طرف (. 2: ةمشار ةن ب از ج با تو گر ديمرتو 1، خط برای هتران مرتو خطوط سراسری در نظر گرفت شده

جنوبی بوده و از ميدان جتري آغاز شده و ب مست ا ک مشالی می تداد نوب ام بد ج هن يا خط آ موازات ب شوش بان ، از خيا

.رسد ورامين امتداد يافت و ب ش ر ری می

دسرتسی: ۲نقشة مش رة

ری ب دلي ارزان بودن زمين اي ، ش ر ش هتران بزرگ در گسرت می و صنعتی مرور ب بودن حمدوده مر خارج از ين ا ،شود و ا

ل ها از ري ب سياری از جن ش ر در ب يت نزوه کيف ب جر منطی ست حمي سائ زي گی و م حی و فرهن نات تفري . شود می .. .، امکا

ي ااای خااوب و ، هنااوز شاا ر ری از ويدگ امااا بااا اياان مهاا سي ست پتان خوردار ا بت بر با در ؛هايی مث سيار زي ناظر ب م

بر شاورزی و در ضی ک ندازهای ارا ش ا با کوه ا و چ جواری مهبا توج . های خمتلف ای غنی از آثار تاريخی دوره داشنت گنجين

الت ری از آغاز تا کنون ب مطالعات کاربری زمين و روند دو ن می ب چ ش ر ری را سي توان حمدوده ت مشاره ) کرد دين شک 0).

: ۳نقشه مش ره

وضعيت موجود در

شهر رک



دارای Aۀمنطاق ۀالبات .ش ر هستند های صنعتی حمدوده :۱ ۀحمدودعناصر تاريخی و مذهبی ،در اين خب .بافت مسکونی نيز هست

قديمی صدرا نيز قرار گرفتا ۀجوامنرد قصاب و قل ۀمهمون ب .اند

دارای ،بوده و در عين حاهاين حمدوده بيشرت مسکونی :۲ۀحمدودلی شم ع مون چ توج ی مه ب مذهبی قا تاريخی و صر باغ عنا ،

ۀابن بابوي و گورساتان آن و ب ا ۀ، ب ، برج طغره ظ يري .استبی زبيده بی

غربای ۀشلوغ و مرکزی ش ر است ک در حاشای ۀمنطق : ۳ ۀحمدودی قرار و بيمارستان فيروزآباد گورستان امامزاده عبدال ،آن

ۀدفاتر و مناطق جتاری در مسير گذرناد ،در جماورت آن و گرفت . طوه آن جای دارند

ی سابز و بااز هادارای پارک ا و فضا ،اين حمدوده : ۴ ۀدحمدوست سياری ا با . ب جماور شت و جود دا طراف آن و صنايعی در ا

مهانناد ؛ش ر اسات ۀفضای باز و عناصر تاريخی موجود در حاشی

ۀ، حماوط قدي سيمان ری ۀ، کارخان ، برج خاموشان گیاستودان سن، برج مراقبت ، ارگ سلجوقی ، باروی قدي ری تاريخی دژ ذشکان

،گورستان ، برج ن اره خان ، گنبد اينانج بی ش ربانو کوه بی

.کنده و قنات ده خير ۀ، تپ کاسنی ۀ، قل گربی ۀ، قل زيرينحمدوده ين گر در ا طرف دي يدهای ،از ب د بايی سيار زي ب

باز ضاهای شرق ری و ف جود در عات مو سبز ارتفا ضی ، و اراجود دارد شاورزی و ب . ک سيل ای م و قا ل پتان ک از ري

.استفاده در اين خب است

باشاد نسبتا نوساز ش ر ری می ۀ، منطق اين حمدوده : ۵ ۀحمادود . تک اکثر سازماهنا و مراکز دولتی را در خود جای داده اس

در اين حمدوده، ش رک ای جديد ايجاد شده در اطراف ری مهمون .ش رک سيزده آبان نيز وجود دارد

، حرم حضارت عبادالعظي ۀاين حمدوده در بر گيرند : 6 ۀحمادود

در حااه حاضار بيشارت واطراف آن اسات ۀبازار و بافت فرسود

. خدمات مربوط ب زوار حرم مط ر است ۀبرآورده کنند

، شايب ای اراضای بااير ۀاين حمدوده در بر گيرند : 7 ۀحمادود . تند و زمين ای کشاورزی خارج از ش ر است

:رک ۀس خن ره ک ت ريخی در حمدود

ي ب دل ص ری شنت شاخ ب دا فراوان تاريخی مذهبی و های

با ارزش در کا هتاران بازرگ تاريخی و مذهبی ۀعنوان يک هستبسياری است ک ن تن ا برای های دارای جاذب و شده ب وس حم

بلک برای ساير مناطق هتاران نياز ( هتران 21 ۀمنطق)مردم ری حائز امهيت بوده و پتانسيل ای فراوانی برای ايجاد سايت ای

اتوان ب حماور تااريخی ريل می از آن.و تفريحی دارد فرهنگیاشاااره کاارد کاا در طااوه زمااان رشااد کاارده و ،فرهنگاای ری

ستخوان ندی ا می ب شکي ش ر را ت صلی هد ا حمور .د شخيص در ت، موقعيت حمورهای اصلی و فعاه ش ری ،فرهنگی ری ا تاريخی

مذهبی کز يت مرا يرون موقع سبز درون و ب ضاهای يت ف ، موقع


ثار يری آ حنوه قرارگ ش ری، صلی ي کاربري ای ا ش ری، توز م رازان، )ارتباطات بين آهنا مدنظر بوده است و نيز تاريخی

1314.)



.. تدفيق نقشة ت ريخی یريم ب وضع موجود رک: ۴نقشة مش رة

(۱۳7۴مهرازا : منبع)

ک دروازه ست بوده ا فی بازار معرو شت حمور در گذ ين ارا ک در امتداد جاده ابريش قرار داشت ( اکباتان )باطان

ش ر ری ) يدان ب م يک کانی نزد مشا ةب درواز ( م شکان در ه رقسمت مشالی اين . منوده است مرتبط می ( در کنار دژ رشکان ) ش ر

بوده عروف هک م ب د نوبی آن سمت ج م و ق ب نر بازار ست ش .)ا ين ( 3 ةمشار ن بدالعظي حمور ا ضرت ع حرم ح ک از

سرپوشايده وارد ۀب مست مشااه پاس از طای باازارچ ،شروع شدهن اصلی ش ر و ب ميدا ( خيابان حرم ) خيابان اصلی ش ر شده

.( 3ةشک مشار)د ياب و ب مست س راه ورامين امتداد می رسد می و بيمارستان فيروزآبادی امامزاده عبدال ،در طوه اين حمور

قرار شرق آن سبز در ضای صورت ف ب طولی نوار غرب و در

.شاود جتاری س راه ورامين متص می ۀو هنايتا ب حاشی دارندت مشاه با عبور از خياباان ابان بابويا مسير ب مس ۀدر ادام

چشم علی برج طغره، عناصر م می چون گورستان ابن بابوي ، و اند های باستانی در حاشي يا نزديکی آن قرار گرفت و تپ

، افروناد ) انت ايی آن اسات ۀن ط ش ربانو بی اراضی کوه ای بی1382.)

مذهبی تاريخی و ين آثار نده در از م مرت می بازما توان ری ۀقلا ،گنبد ايناج ،کنده ۀبرج ن اره خان تپ ، گربها ۀقل ب

ارگ ،باروی قدي ری ،ماشين دودی ،سيمان ری ةکارخان ، صدرا شم ری ،سلجوقی لی چ شان ع برج خامو شکان و ، شاره دژ ر ا

(.4 ةمشار ةن ش)کرد

آث رت ريخی ب زم نده در رک: ۵ ةمش ر ةنقش

:رک ۀبيعی در حمدودس خن ره ک طتوان ب وجود مسيل ای سرخ حصار و می از ديگر پتانسيل ا ةاز انشعابات رودخان مسي سرخ حصار ؛فيروزآباد اشاره کرد

سيمان و ن نار کارخا خود از ک سير طی م ست و در جاجرود ااز آب ،يابد ب مست جنوب شرقی جريان می ابن بابوي گذشت و

هنر فيروزآباد ک از . شود ی استفاده می کشاورز برای اين هنر ست شاپوي ا غار و پ نوات يز ق ش ر ری آبر بی سمت غر و از ق


يز گذرد می شاورزی دارد ن صرف ک سير . م شی از م هنر در خب ين ا از طرفی (. 8 ةشک مشار ) خود در داخ ش ر سر پوشيده است

کرده مح خود با نی را سيل ا آلودگي ای فراوا ين م در وانوب ری منت هن شاورزی ج ضی ک ب ارا هنا را متامی آ يت ا

مناظر و کيفيت نامطلوبی ،عالوه بر اين در طوه مسير .کنند می چ در اراضی کشاورزی و يا در بيرون ش ر و را چ درون ش ر

.کنند ايجاد می

با شرق ری مناظرزي ش ربانو در بی بی عات جود ارتفا وب شيب ای ک طح بسيار زيادی مهمنين س ، وجذابی ايجاد کرده

تند دامن کوه بی بی ش ربانو اختصاص دارد و در حاه حاضر ظ ب مالح صادی قا ماعی و اقت کاربری اجت خوردار از ای بر

(. 8ن ش مشاره)نيست

های تاريخی ک در ری اتفاق افتاده با توج ب زمين لرزه ، احتماه وقوع زمين های موجود در اين منط و شناسايی گسل

هايی ک ب زمين لرزه ؛ های بزرگ در ش رری وجود داشت لرزه ، جنوب مشاه ری ) های ری سبب جنب و حرکت احتمالی سری گسل

کيلومرتی 23در فاصل ) های مشالی هتران و گسل ( ری و ک ريزک ش رری می ب ( مشاه جود ند و حمدوديت در آي نوان ب ع خود ک

.شوداختارهای طبيعی حمسوب میتوسع س

فيزيوگرافی: ۵نقشة مش رة

: ه گذارک س خن ره ک طبيعی و ت ريخی روکي ه از روی ع گذاری ال ساختارهای های اطال ب بوط اتی مر

ي نين ال تاريخی و مهم عی و فت طبي ب با بوط عاتی مر های اطالسی کاربری و دسرت بدی، ش ری کال ستگي ا و ،های ين گس م مرت

ساختارهای بين باط در قراری ارت م بر ين عوا نين م مرت مهممی شخص تاريخی م عی و مشاره ) شود طبي ش ين (.1ن از م مرت

قا ياا ۀگسستگی ايجاد شده توساط جااد ب توان گسستگي ا میمسيل ا ب عنوان . ورامين اشاره کرد ا بزرگراه هتران و مسيرهای تاريخی ب عنوان ها دسرتسی ومهمنين داالهنای طبيعی

ن م می در برقراری ارتباط بين ساختارهای ،مصنوع داالهنای .طبيعی و تاريخی دارند

مسيده و : 6نقشة مش رة ارتف ع ت رک



نقشه : 7نقشة مش رة

گذارک س خن ره ک ه روکطبيعی و س خن ره ک

ت ريخی رک

ت رخي سبزراهه ي :ا طبيع

مساايل اي ساارخ حصااار و ف وزآباااد

ن م مي در ارتباط و اتصاه ري ،طبيعي داالنب عنوان دو توانند می ب اراضي كشاورزي و بسرت طبيعي اطراف ري داشت و

ب عنوان مسيرهای سبز ش ری منجر ب برقراری ارتباط بين شوند خود با جماور تاريخی عی و ين رو . ساختارهای طبي از ا

ش ای ستفاده از رو لوژيکی با ا ين بيو يد آلودگي ای ا باسب و سازی منا با منظر ي داد و کن ت ل حد مم تا سيل ا را م

ت طبيعی يا استفاده از هبسازی اين مسيل ا تا حد ممکن ب صور فر برای ت هنايی جاد مکا سيل ا در اي ين م سير جا تداد م در ام

عی و ، خود ساختارهای طبي بين ستگی جاد پيو بر اي عالوه حی منط ،تاريخی فاهی و تفري نات ر فزاي امکا عث ا يز با ن

.شد موجود در داخ بافت ش ر هاي براي اجياد پيوستگي ب ل

سامانده مي باطی درون توان از های ارت ند ي حمور ش ری مهان .فرهنگي ري استفاده كرد –ساماندهی حمور تارخيي

سبز در ضاي تارخيي و ف كز آثار شرتين متر ب بي ج با توفرهنگي ري اين مس مي تواند ب عنوان –امتداد حمور تارخيي

ب كرده، م ش رري ع يدي در سبز كل ساماندهي مس طوري ب هاي ل ضاي ند و ازف ند مهان مي توا حمور ين طراف ا سبز ا

سي اي ها و دسرت ساير حمور ب مي يت تع كاربردي قابل گويي الس هاي شب اي از م يت شت و در هنا ش رري را دا صلي درون اتارخيي باز و آثار ضاهاي متامي ف ك ند جياد ك سبز را در ري ا

بااراي .( 13 ةمشااار ةن شاا)پيونااددبدرون شاا ري را باا هاا فرهنگي ابتدا شب اي از دسرتسي اي –اماندهي حمور تارخيي س

پياده در متام طوه حمور پيشن اد شده ك قابليت تعمي ب ك

ه ساايت ای او ۀکا در درج طاوري با را داشت باشد سطح ش رب فضای را ب يکديگر، يا جماور حمور تاريخی و مذهبی درون

صلی درون مومی ا کز ع ب مرا مح و ورحم سبز و ستگاه ای و ايمی ص صلی مت ند ن ا ک ب . ک سيرهای صورتی ترين م پرتردد

مردم برای رفت و آمدهای روزانا با مکاهناای ۀمورد استفادگون از طريق اين ..(.جتاری و اداری و ن اط مذهبی، )اصلی ش ر سيرها و صورت تا م ش ری گذر از درون پارک ای کان حد ام


سي ای پياده توسط فضای سبز از حمورهاای دسرت ۀاين شبک. بگيردحرکتی وسائ ن لي جدا شده و عالوه بر ايجاد حميطی دلپذير

ةن ش ) کند ، امنيت افراد پياده را نيز فراه می و فرحبخ حفظ پيوستگی مسيرهای ،از نکات م در اين شبک .( 14 ةمشار

يا ياده عابر پ ل ای ياز از پ صورت ن ک در ست ياده ا پ .توان استفاده کرد میبدين منظور يرهای زيرگذر نيز مس

عناصری مهمون آب،کف سازی و با توان آهنا را می بدين منظور و با احداث و تأمين فضاهای مبلمان ش ری مناسب جت يز منود

حرکاات و سااکون باارای عااابرين پياااده و ايجاااد فضاااهای .تنوع و جذابيت اين مسيرها را افزاي داد ،چندعملکردی

های باز و سبز در اطراف حمور تاريخی در ج ت ساماندهی لک گی ری – تاريخی فرهن سايت لی ، شم ع مهراه چ باروی ری و ب

دارای کا ، فرهنگای –در مشااه حماور تااريخی قاجااری ۀکتيبشی حی و آموز سايتی تفري جاد برای اي نی سيل ای فراوا پتان

قرار دارد سکونی فت م يان با ست ، بوده و در م شده ا حی . طرادر طراحی اين سايت؛ ايده پيوستگی بين ساختارهای طبيعی و

، وجود آب ب عنوان مناد تالقی ش ر و طبيعت تاريخی ب صورت حيااات و اشاااره باا لف تاريخی خمت هنای دوراست شده ا ت در نظرگرف

(. 11ن ش مشاره)

حمور : 8نقشة مش رة ت ريخی ا فرهنگی رک



عن صر طبيع موجود درامنداد : 9نقشة مش رة

آث ر ت ريخی موجود در امنداد حمور : ۱1نقشة مش رة ت ريخی ا فرهنگی رک

حمورت ريخی ا فرهنگی رک

های فضاای ک پراکن ل ۀدسرتسي ای ری و حنو ۀبا توج ب شبکدرون م مرتين دسرتسي ای ، ش ری درون( آثار تاريخی ) سبز و باز

قراری ارت تاريخی ب ش ري در بر عی و ساختارهای طبي بين اط ند از در ري سالم :عبارت فدائيان ا بان ش يد ، خيا بان خيا

يا جب ن ستواره ، ر ش يد د لوار جايی ، ب ش يد ر لوار ةجاد ، ب .ورامين -رانبزرگراه هتو امين آباد

سبز و باز درون بافت فضاهای اين دسرتسي ا عالوه بر اتصاه منجر ب اتصاه اين شبک ب ،ش ری و تشکي شبک ای مرتبط

شده ش ر طراف تاريخی در ا عی و يت ساختارهای طبي و در هنا .گرديده استاتصاه ری ب حميط طبيعی پيرامون خود ب منجر


پيشنه د طرح سبز راهه براک ايج د پيوسنگی بين : ۱۱نقشة مش رة

ت ريخ و طبيعت



جزئي ت سبز راه ت ريخی ا طبيعی رک: ۱۲ ةمش ر ةنقش :ت ريخ و طبيعت در رک ةپيوسن ةشبک

شبک ، با توج ب پيوست تاريخ و طبيعت ةبرای پيشن اد


و نظر در اين د يق توج ب د مد ريخی واکولوژيکی ديدگاه تا :نکت بسيار ضروری است

جايگاه و مکان است رار ساختارهای طبيعی و تاريخی ا برقراری ارتباط بين آهنا از طريق ساختارهای طبيعی ة حنو ا

و تاريخی موجودتاريخی عی و ساختارهای طبي بين باط قراری ارت برای بر

برد؛ توان از انواع مسيرهای سبز هبره موجود در داخ ش ر می مون تاريخی مه حمور سبز سير گی ا م طراف فرهن سبز ا سير ، م

سيل ای طراف م سبز ا سيرهای نين م باطی و مهم سيرهای ارت م .ش ری درون

ب ل ستگي جياد پيو ش ر هاي براي ا خارج از جود در مويد مي برد ةتوان از ا هبره طراف ري سبز در ا ند براي . كمرب

س يد تو تدا با طراف ري اب سبز ا ند جياد كمرب سيل ا و ا ط مهاي فضاي سبز و باز ك در پ امون مس هاي ارتباطي ب ل

شود جياد ستگي ا ند پيو باطي . ري قراردار س هاي ارت ضمن م در نوان ب ع سالم فدائيان ا بان مون خيا جماور مه ناطق با م ري كريدورهاي مصنوعي ن تعي كننده اي در اجياد پيوستگي ب

ك ت ويت پوش اف ري دارند ب صورتي باز و سبز اطر هاي ل ستگي بود پيو ب هب جر باطي من س هاي ارت طراف م ياهي ا گ

مي ش ر طراف جود در ا تارخيي مو عي و در . شود ساختارهاي طبيهای فضای سبز و با برقراری ارتباط بين بزرگرتين لک نتيج

قرار دار مون ری ک در پيرا طراف ن باز سبزی در ا ند د کمربجا شک از ری اي ک مت شده طراف ری، د شاورزی ا ضی ک ارا

باز ضاهای ش ر ) ف مون تاريخی پيرا ثار باير ( آ ن ای و زميست مين . ا بر ز عالوه فی شاورزی از طر تاريخی ،های ک ثار آ

متعددی نيز در بين اراضی و زمين ای باير وجود داشت ک های بسياری برای ايجاد دارای جاذب نيازمند حفاظت بوده و

. است فرهنگیو مکاهنای تفريحی توان کمربند سبز اطراف ری را ب س خب بر اين اساس می

:ی ت سي کرد کلمشخص اي در ك ن تعي كننده اراضی یش ورزک جنوب رک ا ۱

ري و شا ر ةرويا ، جلوگيری از گسرتش بی جنوبی هتران ۀکردن حمدودمن نوب مه ق در ج ضی وا بدي ارا لوگيری از ت سکونی و ج ب م .دارند صنعتی

گی ا ۲ ه ک فرهن شرقی -پ ری مش ل شرق ت ريخی در نوب و ج :جنوب شرقی رک

تاالب :فرهنگی صف ئيه ا پ رک ت ريخی پ رک سي حنی ه ش آب د •ش ر يکی از ن اط ديدنی ،آباد هاش آباد واق در شرق دولت

می ساب ب ح يد ری پارک . آ نوب ک در ج تاالب ين گان ا آزاد

کمربند سبز جنوب هتران قرار دارد ب ۀو در حمدود( 13 ۀمنطق)برای سياری يت ب صفائي از قابل کوه طراف ضی ا مهراه ارا

.سياحتی برخوردار استا ايجاد يک مرکز تفريحی بی • سن نی شهرب نو پ رک ب با :بی سيار تاريخی و ب ستان قرب

با يد ناه جد شرق کا برين در يرين و ز قرار روتارزش ز کوبی يرا ندی دارد اخ سيار ارزمش عدد ب ستان برج ای مت ين قرب در ا

ه کيفی های بسياری در ج ت رشد و دو کشف شده است ک قابليت

ۀتاوان در حمادود بر اين اسااس مای . اين خب از ش ر ری دارندع ،فوق يک جممو خ تاريخی را در دا مذکور و ای از برج ای

تواند ب عنوان گرفت ک در هنايت می پارک و تفرجگاه در نظر

.ش ری معرفی شود ۀيکی از ن اط بسيار پر جاذب



گربک • گی طراف :پ رک فرهن حی در ا ضايی تفري پارک و ف جاد اي

قديمی گربی در جنوب شرقی ری نيز با توجا با امتيااز ۀقل نزديکاای باا ری نساابت باا ساااير مکاهنااای تفرجاای موجااود و

می شن ادی ب پي ند ش ر ری توا جاذب سياحتی کی از ن اط ي . شود بد هم

بدالعظي • ضرت ع حرم ح ساماندهی :پ رک ظور ب من پارک ين ا

های فرح خب بارای اطراف حرم و ايجاد فضا و حميط ۀبافت فرسودست رار بوده و ا يد ئرين مف سرتاحت زا فزاي و ا ب ا جر من

.شود میش ری فضای سبز درون

شبکة ت ريخی ا طبيعی شهررک: ۱۳مش رة نقشة

از ورود گارد و غباار ساختارهای طبيعی ۀبا ايجاد و توس سط کوير می تو نوب ک از ج هايی ند باد لوگيری وز م ج ب عمهمنين از ورود آلودگي ای پااليشگاه هتران و نيروگاه و آمده

.نيز جلوگ ي مي شود ری ک هر دو در جنوب ری قرار دارند يکی از مشکالت اراضی جنوب ،و پوش گياهي توسع طريف با از

هر گياه زيرا يابد ، کاه می هتران ک مشک غرقابی بودن است آب را از عم کرده با توج ب تعريق و تعرق مهانند يک پمپ

درختان و فضاي سبز ةتوسع . کند زمين جذب و در هوا پخ می .ي داشت باشدس بسزاي ،مي تواند در رف اين مش

خطرات شديد زلزلا ۀخبش ايی ک در غرب ش ر ری در حمدود ا3خدمات ست رار يت و ا سکان ريع برای ا ت سيار ،قرار گرف ب

تبدي ب فضای سبز و ،خطرناک بوده و هبرتين کاربری برای آن ست طراف ری ا سبز ا ند ب کمرب سنت يت پيو ضی . در هنا ين ارا ا

زراعی مابين کوی سيزده آبان و شام زمين ای باير و اراضی

مصوب منط و مهمنين زمين ای زراعای صااآ آبااد غارب ۀحمدود .باشد می

ای متشک از مسيرهای سبز در ارتباط با شبک ،براين اساس ساختارهای صاه با ات ک شده شکي طراف ری ت سبز ا ند کمرب

کديگر ب ي ش ر خارج از خ و تاريخی در دا عی و جر ،طبي من .دگرد طبيعی در ری می ا تاريخی ةايجاد شبکب

:گيرک ننيجهگرفتاا در اياان مطالعاا باار روي باار اساااس دلياا صااورت

ساختارهاي طبيعي و تارخيي ش رری و ح مسائ حميطي ش رري ب اي شب ،تارخيي ا حميطی زيست مس هاي سبز با روي ردي ةوسيل


اط با م مرتين پيوست از ساختارهاي طبيعي و تارخيي در ارتب مراكااز شاا ري در شاا رری پيشاان اد شااده كاا هاا پايااداري

تارخيي عي و ساخت را ام ان ساختارهاي طبي ه و پذير ،سي هبره دسرت يزان طوه ، م هنا را در لوب از آ ستفاده مط وري و ا

. دهد زمان افزاي ميدر اين راستا اين ام ان براي سايت اي مشاب با ش رري

اي طبيعي و آثار تارخيي بازمانده درون بافت ك داراي حميط کرد و روش ستفاده از روي با ا تا شده فراه ستند، ش ری ه

– اکولوژيکی ک مهان رويکرد ا کاررفت در اين د يق ب تاريخی در ه تاريخی و روش روی عی و ساختارهای طبي گذاری

طبيعی و تاريخی ةج ت مشخص شدن مسيرهای سبز و در هنايت شبک مانند های اطالعاتی خمتلف بتوانند با در نظرگيری الي ا است ي عی ال حميط طبي با های باط ش ر در ارت بدی تاريخی و کال ،

ب حفاظت از ساختارهاي تارخيي و طبيعي در طوه منجر يکديگر آهنا را نيز ةآيند ة، ام ان اجياد ارتباط و توسع زمان شده

پارچاا و پيوساات از فااراه آورده و در هناياات بساارتي ي ب ش ر عي تارخيي و طبي ه در ساختارهاي ك يد ست آ د

پايداري و هببود وضعيت زيست حميطي ش رها و ه در حفاظت از .آثار تاريخی بسيار مؤثر خواهد بود



:من بع ، ش رداري ا ، «ری ش ری خفت در غبار فراموشی »( 1383) فاطم ش بازی،

.13-11ص ص ،13 ةمشار ، ساه شش ، معاونت فنی ش رداری طرح تفصيلی ش رری ( 1314) م ندسين مشاورم رازان

.هترانمان سين کري قدي ( 1331) ، ح نده از ری باز ما خی از آثار شارات ، بر انت

.دانشگاه ملی ايرانسازمان چاپ و انتشارات ، ، جلد دوم ش رهای ايران ( 1300) يوسف ، کيانی

.فرهنگ و ارشاد اسالمیگزارش پدوهشی بررسی و شناسايی آثار باستانی و (1382) ديرق ، افروند

اداره ک ميراث ، جلد دوم ، فرهنگی حوزه فرمانداری ری اتاريخی .فرهنگی استان هتران

جنی مري بر سبز درون ( 1380) ، طی مسير حی حمي موردی طرا ن ش ری؛ منو، ارشد دانشگاه هتران نامة کارشناسی ، پايان حمورتاريخی ا فرهنگی ری

.دانشکدة حميط زيست Fabos,J.G. ,2004,’International greenway planning on introduction’, Landscape and urban planning

,vol.86, no.68, p.p.143-146 Fabos,J.G. , 2003,’ Greenway planning in the united states : it’s origins and recent case studies’ ,

Landscape and urban planning ,vol.86 , no.2-3, p.p.321-324 Forman,R.T.T.,Godron,M., 1986,Landscape Ecology,John Wiley &Sons,New York,N.Y,USA Fabos,J.G. ,1996, ‘Introduction and overview : the greenway movement , uses and potentials of

greenways’ Jim ,C.Y , Chen,S.S. ,2003, ‘Comprehensive greenspace planning based on landscape ecology principles

in compact Nanjing city , china, Landscape and urban planning ,vol.65, no.3, p.p.95-116 Jonman ,Rob ,kulvik,Mart,Kristiansen,Ib,2004, ‘Europen ecological networks and greenways’ ,Landscape

and urban planning ,vol.86, p.p.305-319 Erickson,D.L.,2004, ‘The relationship of historic city form and contemporary greenway implementation:

a comparison of milwaukie,Wisconsin(USA) and Ottawa,Ontario(Canada) ‘Landscape and urban

planning , vol.86, no.2-3, p.p.199-221.

های مفرغ قدمي دلي تکوين فرهنگ

در مشاه غرب ايران

امحد چ يچ امريخيز باستان شناسي ةت علمي پدوهش دئعضو هي

(11 تا 31از ص )

:چكيدهعصر مفرغ قدمي در خاورميان ، م ارن با رويدادهاي

ش رها، آغاز ش رنشيين بزرگي مانند تش ي او ل دولت ست بت ا خط و كتا سرتش ثا . و گ تداي آ گي در اب ر فرهن

شام ن ناطق خاورميا سياري از م ين دوره، در ب امشاه نت و ناتويل، لوا يران، قف از، آ بي ا سمت غر ق

دهند آوري از خود نشان مي هاي شگفت ميانرودان مهاننديبا وجود ساب ة . اند و ب اسامي خمتلفي نامگذاري شده

پدوه ين دوره، داده طوالني در جود هاي ا در هاي موك از ست خوردار ني ساني بر دو الت آن ارزش ي ي دل

ت يداني و عل هاي م فاوت كار نوع مت ج و هاي آن از حها و اي متفاوت، پيشداوري هاي ميان رشت ها، روش داده

ن ب زمي دو الت شي از هين نا مي هاي ذ لي نام املل توان هاي متعد د ها و بررسي در طي س دهة اخ ، كاوش . برد

غربي و مناطق مركزي ايران صورت شناخيت در مشاه باستانگرفت ك دامنة نفوذ اين فرهنگ را ب طرف مشرق، گسرتش چشمگ ي داده و منط ة ارومي را ب مهراه حوضة قرار داده نگ ين فره لب ا كورا در ق نة ارس و رودخا

اي چندي در اين رشت عالوه بر اين، مطالعات ميان .استاجنام رسيده است ك برخي از آهنا در قالب ارتباط ب

هاي دكرتي ارائ گرديده و اطالعات فراواني نام پايانست قرار داده ا ما يار ضر، . را در اخت ل حا م ا

ين د ي ات و ص از ا تايج حا ي ن ست در دل شي ا كوشنة ب زمي ج با تو ك ين دوره دو الت ا سي برر

ن با م طات آن يايي و ارتبا صورت جغراف جوار اطق مه .گرفت است

يدک واژه مش ل : ه ک ید قدمي فرغ يرا م غرب ا

.زاگرس مركزي ايرا مركزي

:مهمقد

غارب اياران باا رويادادها و مشاه ۀآغاز عصر مفرغ در منطقبزرگی در خاورميان مانند آغاز خنستين دولت ش رها و دو الت

و داو الت ۀمطاال . اسات مهزماان ای گيرشدن ارتباطات منط افرنگ بره با های کن فره جماورت منط سبب ب صر ين ع ا

شناساای اياان دوران امهياات فراواناای در باسااتان ،ميااانرودانن دارد نگ طور کل ب . خاورميا فرغ های ی فره صر م پي از ع

نگ مشاه با فره ط های غرب را يروز ةحمو يت )حاجی ف ، (1183، و و(1131، 1131، برتون براون )گوي تپ ، (1113، مهلين )داملا

لی سون و )پيزد نگ داي می ( 1101 ،يا سی س و برر ند م اي . کنيز با آم خنودی سفاه نوع لی از نگ پيزد کاه و ةسفاه فره

مابين های طرح يانرودان يدی در م پي 4311تا 3111نوع عب

من اوش ايان های سفاه ۀروی الی. گذاری شده است از ميالد تاريخ

فاهلاي خاكسرتي سياه است ک در مطالعاات باساتان س ۀفرهنگ الی


شناسی در ارتباط با آناتولی و قف از مورد مطالع و بررسی قدي می قرار فرغ نگ م نام فره ب پدوه ين يرد و در ا گ

و مهمناين پيزدلی جدياد درگاوی تپ ا ۀدور. گردد می گذاری نامب عل ملا نگ دا سرتده در فره يايی گ ندگی جغراف کوه ای ت پراک

ب عل گاور و شت و کن ناطق ماهيد کزی و م مشاه و مر گرس ت زا

جب محرين در ۀسفاه شاخص عبيد و حلف در منطق شدن آن با يافت

يابد ک اين ارتبااط می عبيد و حلف پيوند ۀشرق عراق با دورمورد ، دت عنوان دامداری و کوچ نشينی اقوام استفاده كننده

ست ت ا قرار گرف ج نگ ( 1113، سولکی ( )1381،هوه ) .تو فرهيايی يا پو گی ستگی فرهن ظر پيو ک از ن سياه سرتی سفاه خاک

از ديدگاهی ( 1310، طاليی )فرهنگی مورد حبث قرار گرفت است دو الت يعين شناخت ، خاورميان و مباحث نظری آن دو الت ديگر در

برون منط بط شي از روا نگ نا يت دارد اي فره حاك امه . هاي ر اين نوع سفاه و گسرتش مردمان دارای سفاه خاکسرتی ب ظ و

( 1101 ياناگ، )IV مست زاگرس ميانی و جايگزينی آن در گاودين با کاه و قط تأثير فرهنگ اوروکی با داخ فالت ايران و

می تو ايال نگ پر شکوفايی فره شد مان ر ست مهز لدن )ا ( 1182، آگی يايی فرهن عب و ت ،پو ک درت ست صطالحی ا يرات ا سير تغي فني جديد اجتماعی و خصوصيات فرهنگی و متد های فرهنگی و پديده

پويايی فرهنگی ةنظري ( 202ا 203: 1310طاليی )شود می استفاده يک قوم يا يعين جايگزينی سفاه خاکسرتی سياه ب عنوان ظ ور

انتشارگرايان در های رهيافت ةادام ،فرهنگی جديد ةيک مشخص شناسی هنگی از ارکان اص مطالعات باستان تفسير تغييرات فر

فرهنگی از ن اط مرکزی های است مشخص معت د وآيد می ب مشار . (213 :1311 ،کن دارک )يابند می ب ن اط پيراموني انت اه

شناسی آغاز عصر مفرغ مشخص و مدرك اصلي باستان ،ب هر حاه مشاه يران در با ن و ،غرب ا سياه سرتی سفاه خاک نده ظ ور ش ک

ست ما های سفاه . ا ين دوره متا ست ا خورده د صي ند و ساز و ااين . اند با نوعی مخير سفيد پر شده آهنا عموما ةتزئين کند

يده يوانی د سی و ح صورت هند ب صر . شوند می ن وش ماری ع معمدو پالن نوعی با ظ ور قدي فرغ جمزا م شين ماری پي ر از مع

اين ناوع ،تپ دريانيق ميانی ومفرغ ۀها در دوربعد. شود می 383، طاليی )ری چ ارگوش تغيير شک داده است ما عمعماری ب م

ط ( 82ا 81: ين حمو نگ حف ةم مرت ين فره ب ا بوط شده مر اری ارومي نام دارد و ب سبب ة در ساح شرقی درياچ تپ يانيق

دو سير سايی س و شنا برای م اي ط ين حمو يدي ا يت كل ه امهغرب ايران و روابط آهنا با يکديگر عصر مفرغ مشاه های فرهنگ

قرار ستفاده يرد می مورد ا جنا . گ ين یياز آ گذاری ا ک نامنگ با ها فره باط لف و ارت يدگاه ای خمت با د ست ي باط م ارت

ه اين ای دارد و سير دو منشأ و مراح تکوين و روابط منط منی نگ را ب فره ج بدون تو ناطق دو الت توان مورد م جماور

يك بازنگری اساسی در اين ضروری است تا ، بررسی قرار داد .ديدگاه ا صورت گيرد

:فرهنگ ي نيق

ی در گااذاري فرهنااگ حملاا دايسااون باارای نااام اولااين باااری وتا حسنل Xی وی گاهنگاری آذربايجان از حسنلبندی کل ت سي

VIII گ خصاوص فرهنا و براساس ارتباط گاهنگاری مياانرودان با

از اصاطالح سافاه ، حسنلو ۀعبيد و برای توجي گاهنگاری پروژ

01/ های مفرغ قدي در مشاه غرب ايران دلي تکوين فرهنگ

توسط چارلز تپ قييان ( 1101، دايسون )يانيق استفاده کرده ، 1101ميالدی کشف و در طی ساهلای 1138ا 1131برنی در ساهلای

تپ يانبق . مورد کاوش باستان شناختی قرار گرفت 1102، 1101فاع حدودا 3/10با ارت ساحت او 8 مرت و تار م ي هک کی از ،ل ي

ای رود ک امروز قمست عمده می ب مشار باستانی بزرگ های حموط ،در طاای حفاااری. و از ميااان رفتاا اسااتشااده از آن ختريااب

از آن نيز تري يعنی نوسنگی جديد و مس سنگی قديمی های دورهيد شف گرد نوب های دوره. ک نوبی و ج سمت ج سنگی در ق شرقی مس سايی پراکن دش شنا ظر لی از ن ي ،و ستان های ال شناختی با

ای قرار اين فرهنگ در وضعيت ويده های مانند بسياری از حموط ه و سوم عصر مفرغ قدي در اين تپ مربوط ب فصوه او . دارد

دوم عصر مفرغ ةمرحل. شناسايی شده است D,F,G,A,Hهای در گمان در طی فص ،هک از آن ب عنوان مفرغ ميانی نام برده شد

ست شده ا شف ن . دوم ک يانی خا فرغ م صر م گی ع با ها ويدگوش و چ ارگوش و راست های استفاده از ن ش و ب صورت خان

با توج ب ضخامت . اند و حياط دارند با خشت خام شاخت شده ظر ب ن ها ن می ديوار ک خا سد يق دو طب ها ر ند و از طر ا

. شاده اسات مای فوقاانی فاراه ۀامکان دسرتسی ب طبق ،پلکاننی ) برای ( 04، 01 :1101،بر يانيق نگ صطالح فره يی از ا طال

آغازين عصر مفرغ و برای جلوگيری از پيشداوری در های فرهنگ نگ شأ فره صوص من کاربرد آن را های خ ستفاده و يران ا فرغ ا م

ست کرده ا موه يران مع سی ا ستان شنا يات با يی ). در ادب ، طال (0 :1314؛ مهو، 1383

:فرهنگ م وراء قفق زرياهير داد سان ا ستان شنا سط با ماوراء قف از تو صطالح اشوروی پي از فروپاشی آن ب عنوان فرهنگ قف از جنوبی با

شارگرايان و يدگاهی انت نوب و در د ب ج مشاه مست گاهي از نکاوتارادزه لزوم بازنگری . دوران جنگ سرد ب کار برده شد

.مطرح کرده است «آهنين ةپرد » ت تداعی را ب عل اين اصطالح شناس انگليسی ک باستان ،چارلز برنی (.2114، کاوتارادزره )

مورد حف تپ يانيق ماوراء را صطالح ست از ا قرار داده ا اری

شرق آنااتولی ، قف از ۀهای منطق بندی فرهنگ قف از برای ت سي

ساوم پاي از ۀچ اارم و هازار ۀو غرب ايران در اواخر هزارست کرده ا ستفاده نگ . ميالد ا ين فره س دور ها او ا ب ةرا

وی منشأ خاساتگاه .بندی کرده است ت سي III ,II,Iماوراء قف از

ارس در ۀحاصالخيز رودخاان ةعصر مفرغ منط را در های فرهنگ ةباستانی شنگاويت را حموط ةو حموط ،اطراف ايروان ارمنستان

طاليی ( 1111النگ، برنی و .) کند می معرفی کليدی اين فرهنگ ا سفاه ع تداوم های جممو سل و ي ت عدم دل ط و ين حمو ندک ا ا

ضعف آن ط را از ن اط ين حمو فرغ ا ست رارهای م ند می ا دايی ) نی ( 81 :1383، طال ظر بر يان ،از ن نگ ه يفره با ق فق ا

وی را باا گا Iاست و ماوراء قف از قدي III ,IIماوراء قف از وارد باا برنای مردمااان تاازه . اناد معاصار دانساات K1تپا

داند کا می قف از ۀای از مردمان مشاه منطق را شاخ تپ قييانشت شاوندی دا هوری خوي مان شأ آن را در با مرد ند و من ا

ستجو سياه ج يای مشاه در سي و نوب رو بی و ج کراين غر او پردازد مني يران برنی ب جستجوی منشأ اين فرهنگ در ا .کند می

قدمت ک ند شرت دوام وهر چ ناتولی بي يران و آ آن را در ا


ند می نی )دا ماوراء قف از را . (1114، بر نگ تارادزه فره کاوب گاری ظر گاهن ماوراء قف از ا 1 : منط 1از ن ا 2غرب

مرکز ماوراء ا 3شرقی ترکي غربی ماوراء قف از يا مشاه جنوب جنوب ماوراء قف از يا ارمنستان ا 4قف از و شرق گرجستان

جان ا 3 يا ري وری آذرباي ماوراء قف از بی ا 0شرق مشاه غرشرقی قف از ا 1 وقف از سي ، مشاه ندي ت شرق کرده ب و

) .داناد مای کليدی در سيست ماوراء قف از ۀگرجستان را منطق ( 2114، کاوتارادرزه

:(ارسی افرهنگ یورا ) فرهنگ مفرغ قفق ز

هاااای کاااوفتين براسااااس يافتااا ، مااايالدی 1144درسااااه گرجستان کور در های شناختی در مناطق اطراف رودخان باستان نوب قف از و ارس کرد ،در ج سايی فرغ را شنا صر م نگ ع وفره

ارسی ک يک فرهنگ کشاورزی خاص و اب نام فرهنگ کورا بود شرفت يد ،پي ش ور گرد شخص ( 1144، کوفتين )م عدها م ب

از جنوبی و قسمت مشرق و اين فرهنگ در متامی قف گرديد ک مرکز قف از مشاه غرب ايران و مشرق آناتولی و از مست جنوب

. شرقی تا سوري و فلسطين گسرتش يافت استبط آن با ئمسا مربوط ب اين فرهنگ از ريل منشأ و رواای و حملی و منط های پي از خود و مهمنين ويدگی های فرهنگ

انت اه ب عصر مفرغ قدي و گاهنگاری آن مهمنان مورد ةدورست شگران ا ستان . حبث پدوه ش ای با ساس کاو شناختی در برا

قاب تفکيک در گسرتش اين فرهنگ وجود داشت ۀدو مرح ،قف از عصر انئوليتيک االف :استکتی و خزانت کی ، عصر مفرغ قدي ک شام آثار ديدوب ا ب

شود می کارتلی يا کارتلی پاي در گرجستانکومو، E ۀگورا طبق افرهنگ کورا ،ای است ک در آن ب نظر جافاريدزه منط و

(1114، ماخارادزه). ارسی رخ داده و منشأ گرفت است

آغازين اين فرهناگ کا انئوليتياک اسات ايان ۀدر مرح بعدها .دهد می عجيبی نشان مهانندی ،وسي یفرهنگ در سرزمين

اواحادهای فرهنگای کاورا های ويدگی ،چ ارم ۀاخر هزاردر اواز .شود می گذاری حملی فرهنگ مزبور آغاز و پاي تفکيک ،ارسی

های يکی از م مرتين و بزرگرتين مکان ،شناسان گرجی نظر باستان

شيداکارتلی ۀارسی در مرکز گرجستان و در منطق افرهنگ کورا

امشارتک فرهناگ کاورا ۀکشف شده ک ب گروه مشاه غربی منطاق .است ارسی مربوط

ط ين حمو نگ م مرت ين فره گورا کواتس ،هاي ا نت بی و خزا ، خلنگاری آهنا متامی مراح مورد کاوش قرار گرفت و مشخصات الي

در ( 1114ماخارادزه، ).کند ارسی را مشخص می افرهنگ کورا

ري اسات را ةش اليا ،عصر مفرغ قدي B,C ۀکواتسخلبی در دو طبقفرهنگ مفرغ قدي و انت اه آن با ةادام .حفاری گرديده است

شود و آن براساس حمتويات تدف بررسی می ها اصوال فرهنگ گورخان

ارسای و اهاای کاورا بين فرهنگ ،انت الی ۀرا ب عنوان مرح ماخارادزه، )دهند های ترياليت عصر مفرغ ميانی قرار می گورکان

(2113پوتيريدزه، ؛1114

کاساپی ةشيدا کارتلی در ناحيا ۀتسيخياگوری در منطق ةحموط

ارسای ماورد اگسرتش روستاهای فرهنگ کورا ۀرا ب عنوان دور

سوم پاي ۀاز نظر گاهنگاری ب هزار واند مطالع قرار دادهدر حدود ،اين فرهنگ های ضخامت الي . شود مربوط می ازميالد


. شاود مای بنادی ت ساي اسات راري ۀو ب دو مرحا است يک مرت ،ر و پالن چ ارگوش است فاص پالن مدو معماری در اين حموط حد

حم ين ماری در ا نی مع ضل ،يع يک ک حنوی ب ست چ ارگوش است نی ب يك منح ب ماری ين مع يره حد ةا ص چ ارگوش و دا فا

خارادزه م)شود می خت س و ( 1114، ا برای م اي ين ج ت ةاز اچرا ک ت آمده از ايران بسيار مناسب است ب دس های معماری

غرب ايران بسيار معماری عصر مفرغ قدي مشاه های ضخامت الي

،شناسان گرجی باستان. قف از ب جز خنجوان است ۀبيشرت از منطقارسی را بيشرت از ساير امسيرهای گسرتش فرهنگ کورا ای بر بايد بنابراين ،اند پدوهشگران مورد بررسی قرار داده پي داوری ن هر گو لوگيری از شده ج جنام های ا ج کار ب ح

منود ج يدزه )تو کاران ؛ 2114، ارژنيک ؛2111، سادرادزه و مه . (2114، کاوتارادزرزه

جان شگران ري وری آذرباي صر ،پدوه منط را در دوران عميانی و جديد و براساس کاوش ای ، مفرغ ب س مرحل قدي

يک مرحلا ( 1111، خبشعليف) .اند ندی کردهب ت سي II,Iکوه تپ از نظاار گاهنگاااری بااا مشاااه غاارب ايااران متفاااوت اساات

يدزه ) نگ ( 2113، پوتير بودن فره سان ب يک هنا جوان و های آ خن

چ اارم و ساوم پاي از مايالد ۀارومي در هازار ۀدرياچ ۀحوض

خنجاوان را کا در ۀاند گرچ منشأ مردماان منطاق اذعان کرده

اند قبايا سااکن در جناوب ارومي سکنی گزيده ۀاچدري ۀمنطقست ،سيربی تايی دان تا کوه ای آل ص اوراه حد فا نی ند يع ا

ۀکشااف شااده در دورهاای تعااداد حموطاا ( 111 :1111، خبشاعليف )کوه شف پس از ک قدي را فرغ يک و م ط 131، تپ انئوليت حمو

تعداد ک ( 12 :2111 ،نريمانوف و مهکاران )اند گزارش کرده زاگرس مرکزی های بيشرت از حموط چندان است ولی یقاب توج

ای در مشاه غرب ايران در آغاز عصر مفرغ و روابط بردن منط .آيند آن ب حساب منی

جديادی داو الت و ها شاهد فعاليت ،اخير ۀس ده شناسی باستانتعداد بسيار . در مناطق مشاه غرب ايران و زاگرس مرکزی است

پراکنده در اين های شناختی و کاوش باستان های ادی بررسی زي م االت ها و گزارش مناطق اجنام گرديده ک نتايج آن در قالب

يان عدد و پا م مت شجويی های نا کرتا )دان ط د ئ (تا م اراست يده ا دو . گرد ين ن م مرت ين زمي شده در ا جنام حبث در ،ه ا

س و سنگی جديد و بروز عل و دالي دگرگونی فرهنگ ای عصر م نگ ست های فره قدي در منط ا فرغ صر م ستفاده از .ع ا

G.I.Sشناختی در حمايط باستانهای ای و بررسی رشت مطالعات ميانروابط ةو در قالب هپندشت فرهنگی يا زمين سيما حبث در زمين

ط ط های حمو يرات حمو فرغ و تغي صر م مس های ع صر سنگی در علف های دوره ستفاده از روش خمت ند های و ا می مان لف عل خمت

شأيابی گر من ست دو الت از دي ن ا ين زمي شده در ا جنام ب .اعصر مفرغ قدي های توج داشت ك فرهنگ بايد اين ن ت نيز

ط يان حمو بط م ظر روا نای منی ها منط را از ن بر مب توان ئوری يايی های ت لرت ،جغراف کزی وا کان مر ئوری م ند ت مان

.ستالر و يا اگوست ل مورد بررسی و شناسايی قرار دادکريمناطق ،شناختی مطالعات باستان ميزان از طرف ديگر از نظر

کزی گرس مر يران و زا غرب ا مشاه لف سان ه ،خمت ارز و يک

آبريز سفيدرود ب عناوان ياک ۀحوض ،ب عنوان منون ؛نيستندر گرفت و حموری و کليدی بسيار کمرت مورد بررسی قرا ةمنط


.شناسی اندکی از آن در دسرتس است اطالعات باستانين بر ا ين ،عالوه گی ا طات فرهن ب ارتبا بوط سيرهای مر م

منط با ايران مرکزی ک ب کريدور آذربايجان مش ور است با توج ب شواهد .مهمنان ناشناخت و مب باقی مانده است

ستان ب ختیشنا با عات يزان اطال ست آ و م ناطق می مده د توان ميران را قدي ا فرغ صر م ب ع بوط گی مر با فرهن باط در ارت

منط زاگارس ا1:بندی کرد ی ت سي کل ۀب س دستمناطق غربي مرکزی

مشاه غرب ايرانا 2 .ای ايران مرکزی و مناطق حاشي ا 3

:زاگرس مریزکدانشگاه ةدار توسط هيئت موز دامن های لين سلسل بررسی او

نگ ستی کايريا ب سرپر نادا سايی ،مونرتاه کا ب شنا جر منط شد های حمو ين منط قدي ا فرغ صر م نگ )ع از (2114، يا

اری گرديد ت چندين فص حف ب مد تپ گودين ها ميان اين حموط آن ب عنوان مبنای گاهنگاری و شناساايی IVگودينهای و الي

(1101، يانگ).دشعصر مفرغ قدي زاگرس ميانی معرفی

پي روی فرهنگ عصر ۀترين ن ط را ب عنوان جنوبیتپ گودين

اناد توقاف آن دانسات ۀق و ن اط يمفرغ قدي يا فرهناگ ياان لو ) ضلی و اجور حالی ( 1383، فا سی در يک برر ن ا در ک ت

تاه ند مد کو شت هناو فرغ 13 ،ت در د صر م ب ع بوط ست رار مر ات قرار گرف سايی مورد شنا ست قدي کاران ). ا يی و مه ، طال

مائيا باک در ةخبا غربای تپا 1 ۀمهمنين در گمان (38 :1383اند کا ب دست آمده IVسفاهلای مشاب گوين ،نورآباد لرستان

گذاری پي از ميالد تاريخ 3111تا 3211ای پس از مابين دوره

نفاوذ فرهناگ مفارغ قادي ۀنشان دهناد ،اند و ب روشنی شده، سجادی و سامانی )منط ماوراء قف از هستند مشاب فرهنگ

1318) با IIIبا اينک تن ا يک قطع از اين نوع سافاه در شاوش

آکروپ 14ا 10اوروکی هاي بر روی الي و نظاير آن دست آمده 18تا 13هاي استووگاش در آکروپ و الي ةو مهمنين در گمان

شوش ش ر کارتر در بت ش ای اليزا جود دارد کاو تی و و واردا

برخاورد ايان دو ۀتوان حدس زد ک ن اط می هستند با اين حاهبا عصر مفرغ قدي زاگرس مرکزی يا IIIفرهنگ يعنی فرهنگ شوش

ای نزديک ب ش ر يا ماوراء قف از در منط ها قيفرهنگ يان .آباد کنونی بوده باشد مخر سل لی سل ست و شخص ني نگ م ين فره بی ا مرز غر ک با ايناجنام شده در نواحی خمتلف زاگرس مرکزی مانند دشت های رسی بر

ير ، مهدان ند ، مال گاور ، هناو سين ، کن سدآباد ، هر شت و ، ا ماهيدو فرهناگ IVنشانگر وجاود فرهناگ گاودين ،تويسرکان و ايالم

ست ييان کزی ا گرس مر شرق زا ماوراء قف از در نگ يا فره .ق نگ ) کاران ؛ 2114، يا يی و مه هرب ؛ 1383، طال نگ ر ؛ 1333، و يا

ج ج ؛1301، کارگر ؛1381، مرت مدی ؛1381، مرت ؛1384، فر حم

ۀتا اماروز نزدياک با يکصاد منطاق ( 1383، رجنربان و مهکاراناست راری از اين فرهنگ در شرق زاگرس مرکزی مورد شناسايی

ۀآراي و م اايس ۀو حنو( 1302 :1381، مرتج ).قرار گرفت است ةبيشارت نشاانگر جامعا ،سانگی جدياد مس ۀردوهای آهنا با حموط

ۀدر تاپ ساختاری سافاه ماابين حموطا ۀمطال است و نشين کوچ


ل گاور از ري شت کن ط در د ند حمو ند و چ شت هناو س د با قا با

نشاين و دامادار در کاوچ ۀ نيز نشانگر وجاود جاام تپ گودين (1111 ،ماسون و کوپر) .باشد میمنط

:غرب ايرا مش ل

منط ب عنوان يکی از گذرگاه ای حرکت اقوام مفرغ اين سوی شام دو وغربی مطرح بوده ای در آسيا جنوب قدي منط

،آبرياز سافيدرود و درياای مازنادران ۀحوض ،ارومي ۀدرياچهايی آذربايجان شرقی و غربی و قسمت ، يعنی استاهنای اردبي

.از استاهنای کردستان و زجنان استشناختی هنوز متامی متعدد باستان های ام بررسی با وجود اجن

،نشده است اما با اين وجود عصر مفرغ منط شناخت های حموط ط 121بي از ست ةحمو شده ا فی قدي آن معر فرغ صر م .ع

نی ) چايمی ؛ 1384، صدرايي ؛1384، عمرا نامی و ؛ 1383، نيککورا ؛ 1111، سوينی ؛1111، کروه ؛ 1383، خواه فيض ؛1184، پ

غربی جنوب ( 1381، وعفيفي حيدری ؛1381، حيدری ؛ 1311کارگر،

مکاهنايی هستند ک کمارت شاناخت ،ارومي ۀشرقی درياچ و جنوبماتی را بررسی م د ،استورات سوئيين .م1111در ساه .اند شده

بيجار و مهدان ب اجنام رساند و در حدود ، مياندوآب ۀدر حمدودقدي 13 فرغ صر م ط از ع قرار داد حمو سايی مورد شنا را يز در ( 1113، سوئيين ) کورال ن ستی پ ب سرپر يايی گروه ايتال

ۀيک بررسی منظ سيستماتيک در جانب غربی دريااچ 1118ساهلای آقاا گيجلار و امساعيا ۀارومي ب اجنام رساند و در دو حماوط

ن ب گما قدام منود ا نی کورال ) .ز لر ( 21: 1184، پ ،در گيج

ۀمورد کااوش قارار گرفات و در نتايج 3×1 ابعاد ای ب تراش چ اارم ۀو هزار Bسوم ۀآهن هزار ۀس دور ،مطالعات اجنام شده

C ۀدور .گرديد پي از ميالد نامگذاری B مهزمان با عصار مفارغ

گاودين K ۀافق باا دور مرت ضخامت داشت و ه 11قدي در حدود تن ا در فاز و ری مشخص شد هشت فاز معما ،در جمموع .تپ بود

فت يره ،ه ماری دا شد مع يده شک د گی در . ای گونی فرهن مه

M,Kهاای مهزماان باا دوره B,C ۀآخرين فااز از ترکياب دو دور اين مهگونی رغ تغييرات فرهنگی علی شود و می گودين تپ ديده

، پکورال )مرت وجود دارد 43/12تا 03/14عمق ب ی يها در الي

عطفاای در ۀن ااط ،گيجلاار( 81 :1384، عمراناای)و ( 214 :1184گردد ک کمرت می منشأ شناختی عصر مفرغ قدي حمسوب يکاوش ا

گی در تداوم فرهن ستگی و يرا پيو ست ز شده ا ج بدان تويده های دوره نی )شود می آن د شدن و ( 81 :1384، عمرا ق وا

ن گيجلر در دشت ارومي و نزديکی آن ب شرق آناتولی امهيت آ فرهنگ مفرغ قدي در آناتولی را ،رومتن . کند می را دوچندان

.منوده است بندی ب دو منط دشت موش و دشت ملطي ت سي

وان و در ارتفاع ۀموش در مست غرب و مشاه غربی درياچ ۀمنطقف ير ولی از ،مرتی قرار گرفت است و از نظر کشاورزی 1311

ای بسيار غنی ين منط نظر مناب صنعتی مانند مناب ابسيد ارتباطات اين منط ( 2111، باتيک و رومتن ) .رود می ب مشار

غرب منط با قدي فرغ تا م تاريخ پي از غرب ةدر مشاه

يابي ابسيدين در دشت سلماس أمنش های آزماي ۀب وسي ،ايرانچ غرب دريا ست ةو شده ا شان داده ي ن ( 1381، چايمی ). اروم

ط موع حمو ين منط ای ه در جم می در ا شده حف ،م ک اری ند ادر از آن ريل هستند و نيز و حسنلو تپ جز گيجلر، يانيق ب


س گاری و م اي نای گاهن ضر مب ساب ةحاه حا ب ح نگ ين فره ا .آيند می

:اک ايرا مریزک و من طق ح شيهشت يران، د کزی ا ستاهنای مر عدادی از ا شام ت ين منط ا

مشااالی الااربز در اسااتاهنای گاايالن و هااای کوهپاياا قاازوين وشناسی تاکنون از اين و م مرتين شواهد باستان است مازنداران

.بدست آمده استمنط

شناسی دانشگاه هتران در باستان ۀمتعدد گروه مؤسسهای بررسیقزوين شت نگ ،د جود فره ئ های شواهدی از و قدي ارا فرغ م

پيار يوسافيان ماابين ۀطف ط در يک ماورد در حماو .کرده استسطحی های از بررسی ،زهرا سفاه فرهنگ يانيق قزوين و بوئين

و ( 1383، فاضلی و آجرلو ؛1383، صاحلی مال)ب دست آمده است

آثاری از ،کري در شرق دشت ری رباط ةگلستان در منط ۀدر تپ

نفوذ اين فرهناگ را با ۀوجود اين فرهنگ يافت شده ک دامن. الربز بسيار گسرتش داده است های در جنوب کوهپاي مست مشرق و

(2111بيگی و شکوهی، علی ؛1383، بيگی علی)

هاای کوهپايا ۀکالر در دامن ۀشناختی تپ در کاوش ای باستانمشاه الربز در استان مازندران آثاری از اين فرهنگ ب دست

مده ست؛ آ پ ،کالر ا ضی ت ب ای بي يک ساحتی نزد با م 0شک تا مشاه 3در ور هک لومرتی ب کي شت از توا ش ر کالرد شرقی

از وجود قاب استناد یشواهد .ش رستان چالوس واق شده است سفاه فرهنگ يانيق در اين حموط ب دست آمد ک در حاه حاضر

شود ک در آن ايان می دامن مشالی الربز حمسوب ۀترين منطق شرقی ( 1380، موسوی و مهکاران)فرهنگ ب دست آمده

:گيرک حبث و ننيجه

غرب ايران مفرغ قدي مشاه هاي اص فرهنگ و درباره منشأ ناگون يات گو ست ینظر شده ا براز ن ؛تاکنون ا طور منو ،ب

ستان سي چارلزبرنی با يد انگلي نگ را ،شناس ف ين فره شأ ا منسياه ةمشاه منط يای ند می قف از و در نی )دا ( 1114، بر

دست با توج ب عدم دسرتسي ب مدارك ب شناسان گرجي باستان يران و منط مده از ا گرس ةآ شم ،زا غاز ةسرچ نگ آ آن را فره

دالي آهنا مبتين بر ؛دانند مي ارسي شرق گرجستان ا كورا سفاهلاي فرهنگ انئوليتيك يا مس و سنگ مانند سفاهلاي فرهنگ

ن ش اي دام ك از كاو ست ط دار سينويي ا دارايهاي و از حموي ب هاي ال قدمي فرغ مده م ست آ ؛2111، سادرادزه ومه اران )د

تارادزه ساگونا ، ؛2114، کاو گورادزه و حايل ( 2113كي ك در ج شرق دريا سفاهلا در نوع ين شاب ا ي ةم ه از ،اروم

و هاا از كاوشاا اي ( 1383 ني نااامي و چااايمي،)هااا بررسااي، و پورفرج نوبري ؛ 1310، چايمي .)است يافت شده باستانشناخيت

منشأ ،شناسان ري وری آذربايجان باستان (1381چايمي ، ؛ 1383

ۀخنجوان در ايان دوره را کا بعادها در منطاق ۀمردمان منطقند سکنی گزيد ي ست ،اروم سيربی دان نوب ساکن در ج ي قبا

ست شعليف ). ا ب (1111، خب ک در ،در م ا متن اعت اد دارد رو

مردمان دارای فرهناگ ،سوم ۀچ ارم و آغاز هزار ۀپايان هزاري ، ماوراء قف از شرق ترك ب بي گرس غر فرات از منط زا

يا و در كرده ةعل ند رود اردن م اجرت ب .ا مده شواهد ست آ دسس شان از ست ن پ را خن سالن ت يوك و ار مردم هاي هو ين ا


ند مي يات ارا .دا گر نظر خالف دي بر سفاه را غي ات ئ او تجايگزيين اقوام يعنی اانتشارگرايي ةب پديد مربوط منحصرا با توج (2113رومتن ، ).داند مني ا ساكن بومي ب جای م اجر

شناخيت و گسرتش مردمان داراي اين فرهنگ ب ب شواهد باستان اي براي اين فرهنگ در نظر هست ةتوان يك منط مي رسد مي نظر

ه و دااو اي كاا اياان فرهنااگ در آن باا يعااين منط اا ؛گرفااتبايد ب ،ب عبارت ديگر . الزم دست يافت باشد هاي پيميدگي

اي و هست ة مردمان داراي اين فرهنگ و منط لي خاستگاه او قف از و شرق ةمنط . شد ئ تفاوت اساسي قا ،مهمن گسرتش آن

مي هوايي اقلي غي ات آب و ظر ت ناتويل از ن شرايط ،آ تاب در عصاار ،د باا عبااارت ديگاار اي هسااتن اقليمااي مديرتاناا

خاورميان در شرايط خيمايل ويا ماب ،سنگي و نوسنگي پارين ث ات كمابي در منط ارومي و أبرد اين ت مي خيمايل ب سر

يده مشاه يك ؛شوند مي غرب د با دوران انئوليت شرايط ين اباستاني در اين هاي است گسرتش حموط آنم مسل .مهخواني دارد

سنگي و از منط خر دوران نو مس و اوا تداي دوران سنگ اب شناسي لب با اطالعات اقلي باستان ااين مط متامي و آغاز گشت

شناسي درياچ گرده شناسي و حاص از مطالعات رسوب هاي و داده :ريايل و مه اران ؛ 1180:بومتا ). ييد است أقاب ت ارومي كامال

ي از نظر است رار و آغاز زاگرس مركز ة، منط م اب در (2118ش مداري در شاورزي و دا سع رك شت و تو قرار دا سيب ةايط منا

، بريدوود ) .آغاز گشت است جوام انساني در آن بسيار پيشرت ترين و شناخيت اكنون جنوبي باستان هاي ب داده ج با تو ( 1183ترين مناطق فرهنگ مفرغ قدمي ك ب ماوراء قف از ش رت شرقي س دارد، ت گ شمگ ي ياف ست ةمنط ورتش چ نگ را ه ين فره اي ا

غربي مشاه ةهايي از منط رسد قسمت ب نظر مي .گسرتش داده است مشاه چ و ي و منط ةشرقي دريا نوب قف از ةاروم در ،وان و ج

عالوه بر يانيق . اي قرار گرفت باشند هست ةداخ اين منط فرهنگي اين هاي ي خنجوان با بي از ده مرت ال ةكوه تپ ، تپ

ةگيجلاار در سااوي غربااي درياچاا ةو تپاا(2113 ساايدوف،)دوره با ي ي 11اروم مق ال گي هاي مرت ع ( 1184پ ورال ، )فرهن

ديگر دارند و در هاي پيوستگي و تداوم بيشرتي نسبت ب حموط ق صل ،وا ند ةفا ب ي ديگر ندار سبت يز ن نداني ن با .چاي هست ةوان يا منط ارس ا اارومي ةگرفنت از منط فاصل

در طوه راه اي ميان وهي ك مس هاي گسرتش اين فرهنگ است و ؛يابند مي سطح چشمگ ي كاه درفرهنگي مفرغ قدمي هاي عمق الي

ن نوان منو پ ،ب ع حدود ةدر ت مهدان در شت سا در د 13/4پي 3 ت ريبا IVةالي ، در گودين تپ و ( 2111فر و مه اران ، ديحمم )

.ضخامت دارند( 03: 1101، يانگ) مرتن ين زمي ش ايي در ا ب پدوه ياني گرس م ك در زا ج مرت

شت شتغاه دا ح ت ،ا ي ضخامت ين ال يز ا ب ها انگ بوط را مرقوام كوچ ين ا شيين ا ند مي ن صر .دا ست راري ع غي ات ا وي ت GISسنگي جديد ب مفرغ قدمي زاگرس مركزي را باا مطالعاات مس

ستگاه مورد باط زي قرار داده و ارت سي فرغ برر چك م هاي كو ةدوري نسيب با اراضي كشاورزي ك مورد استفاد و مرات ، قدمي

مس م بوده جوا يد ند سنگي جد عدم را ا مي و غي ات اقلي ب تت متركز اقوام قبلي هاي كشاورزي آبرفيت ب عل دسرتسي ب زم

هاي متامي داده ( 1381مرتج ، ). نسبت داده است ،سوم ةدر هزار ستان يد با سي جد قدمي ةبر دور ،شنا فرغ سرتش م لت دوم گ دال

اي ب هست ةاز زمان تش ي منط ،تر ب زباني ساده ؛دارند


عد سرتش ،ب ين گ شت اق ا سيده و ا خود ر يت ب هنا نگ ين فره ايابي أمطالعات منش . آن آغاز گرديده است گرايي فرهنگ و بومي

آن با ديگر مناطق ةارومي و م ايس ةرياچ ابسيدين در شرق د ، WDXRF ،EDXRFك با چ اار روش ا ارومي ةمانند غرب درياچ

PIXE ،NAA هااي دسات آماده از حموطا با هاي بر روي ابسيدينداراي فرهنگ مس سنگي و مفرغ قدمي اجنام شده است در مهان حاه

هاي برخي ابسيدين . باشد مي با ي ديگر ها حموط ةرابط نشانگر ط ين حمو ش ها از ا يك من يت أداراي ك اكثر ستند شرتك ه م

و تعداد بسيار أداراي دو منش ها رخي ديگر از حموط ب. دارند ش ند من ندكي داراي چ مي ا شند أ ضايي . با ي ف ط توز بر ها حمو

ناليز ساس آ صر ا سيب ،شيميايي عنا پارچگی ن ستگی و يک پيوجود در ن مو شرت منو سيدي های بي چ اب شرق دريا ي را ة ن اروم

ست أمورد ت قرار داده ا يد ط .ي شرت حمو باط بي من ارت هاي مه مشايل تر ارومي با شرق زاگرس و ارتباطات عمده ةدرياچ شرقي

ط ا نوبي حمو ست هاي ج شده ا شان داده ( 1381، چايمي . )آن نمابي ت سئل ك ين م نگ أا سيب فره ستگي ن بر پيو يدي شرق ي هاي

شرقي زاگرس ةي و غرب مركز فالت ايران با منط اروم ةدرياچ .است

دوم گسرتش ةت آ نسبت به مرحداي و موقعي هسنه ةمنطقا ۱ ةنقش

غرب ايرا در مش ل(EBA)فرهنگه ي عصر مفرغ قدمي


مربوط به سف ل سبدي

عصر مفرغ از فرهنگ پيش از ةتپ دئريم آب د بسن

فرهنگه ي ب مش بهم قبل مفرغ در شرق گرجسن


:من بعزني براي تعي حرمي تپ ش ام گزارش گمان » (1310)چايمي ام خيز، امحد

ش ر جيان «آذر ستان آذربا شگري ا گي و گرد م اث فرهن سازمان شيو ، آر .شرقي، منتشر نشده

منشااأيابي و دلياا الگااوي پااراكن (1381)اااااااااااااااااااااا ي ساخت ست د چة اروم شرق دريا سيديين در تارخيي اب پي از ، هاي

يان ستان پا شتة با كرتي ر مة د ش ده نا تاريخ، دان پي از گراي سي شنا .ادبيات و علوم انساني دانشگاه هتران

اا باد تپ بستان زني دئ مان گزارش گمان (1381)ااااااااااااااااا ،آدساايت وگردشااگري اسااتان آرشاايو سااازمان ماا اث فرهنگااي، صااناي

.شرقي آذرباجيانشناخيت حوزة فرهنگي سلماس دستاوردهاي بررسي باستان (1381) حيدري، رضا

خوي جيان و ستان آذربا گي ا م اث فرهن سازمان شيو شر ، آر بي، منت غر .نشده

، جلد او ه شناخيت ش رستان خوي بررسي باستان (1381) حيدري، رضا و عفيفي . شناسي، منتشر نشده هش دة باستانتا سوم، آرشيو پدو

مدي باس و يع وب حم ج ع جنربان، حمم درحي ؛ مرت ص او ه (1383) فر ر گزارش في مهدان ال سا پ پي كاوش در ت گاري و گي، ن م اث فرهن سازمان شيو ، آر

.دسيت و گردشگري استان مهدان صناي آرشيو مركز ،شناسي دشت كنگاور بررسي باستان رهرب، م دي و كايلر يانگ،

.اسناد سازمان م اث فرهنگي، صناي دسيت و گردشگريگزارش يك فص كاوش در » (1318) سجادي، سيدمنصور و نوروز علي ساماني

ستان باد لر پة نورآ ستان ،« ت يران با نر ا سي و ه ل در 32) شنا م ا .83ا131، مركز نشر دانشگاهي، صص ( نبزرگداشت دكرت نگ با

لي ستان (1383)صدرايي، ع سي با ناب برر سي منط ب نر، شنا ن ه ، گنجي .هتران

سن يي، ح ب از (1314)طال هزاره اوه ق يران در نر ا سي و ه ستان شنا با .، انتشارات مستميالد

اا ااااااااااااااااااا ستان » ا گي در با يايي فرهن يران پو سي ا م « شنا يادنا .، سازمان م اث فرهنگي كشورشناسي شوش گردمهايي باستان

. ، انتشارات مستعصر مفرغ ايران (1383)اااااااااااا گزارش » (1383) طاليي، حسن و چايمي ام خيز، امحد و حممدرضا سعيدي هرسيين

ند شت هناو فرغ د صر م ست راري ع هاي ا سي الگو شمة )م د ماتي برر سرچجملة علمي ا پدوهشي دانش ده ادبيات و علوم انساني ، «(گاماسياب

. 41 – 03؛ صص 181–2 مشاره ،دانشگاه هترانلي سجاد ع گي، ستان (1383) بي ستاني گل پة با حرمي ت ص و عي عر گزارش ت

باط ستان ر شر كرمي ش ر هتران، منت ستان گي ا م اث فرهن سازمان شيو ، آر .نشده

غاارب ايااران؛ فرهنااگ عصاار مفاارغ قاادمي در مشاااه (1384) عمرانااي، هبااروزپ يانيق يان ،ت كرتي پا مة د ستان نا شتة با يات و ر ش دة ادب سي دان شنا

.علوم انساني دانشگاه تربيت مدر س، منتشر نشدهدرآمدي بر بسط فرهنگ كورا ا » (1383) فاضلي نشلي، حسن و هبرام آجورلو

قزوين شت ميالد در د ب از هزارة چ ارم ق خر ع ، «ارس در اوا جممولي باستان م االت مهاي ب ، پدوهش دة غرب اهشناسي ايران؛ حوزة مش املل

. 1383، 181ا 112شناسي سازمان م اث فرهنگي و گردشگري؛ صص باستانگزارش بررسي ش رستان هشرتود، پروژة سد س ند، سازمان خواه، حمم د، فيض

، منتشر م اث فرهنگي و صناي دسيت و گردشگري استان آذرباجيان شرقي .نشده

من سي و گم (1301) كارگر، هب ن گزارش برر مهدان ا ني در م اث ز سازمان شيو ، آر .فرهنگي و گردشگري استان مهدان، منتشر نشده

اا ستان (1311)ااااااااا سي با شاهيندژ برر ستان سي ش ر سازمان شنا شيو ، آر .تان آذرباجيان غربي، منتشر نشدهم اث فرهنگي اس

اا ن ( 1314)ااااااااا سي و گما قره برر جنان و ني اهر سل ز شت پة د ، ماستيان سي پا مة كارشنا ستان نا گروه با شد لوم ار يات و ع ش دة ادب سي، دان شنا

.انساني دانشگاه هترانستان (1311). كن دارك، ر ظري با باني ن سي م شر شنا بدي، ن يار ع رية كام ، تر .دانشگاهيباس ج ، ع ستان (1381) مرت سايي با سي و شنا چرداوه برر ش وان و سي شيو شنا ، آر

.هنگي و گردشگري استان ايالم، منتشر نشدهسازمان م اث فر

بررسي و دلي الگوهاي است راري دورة مفرغ قدمي (1388) اااااااااااا


مهدان دا ستان الون مون كوه شت اي پ ا يان در د كرتي ، پا ط د مة م ناستان گروه با تاريخ، پي از لوم گراي يات و ع ش ده ادب سي دان شنا

.نشدهانساني دانشگاه هتران، منتشر مدي تا » (1384) فر، يع وب حم غاز گاور از آ شت كن گاري د ب گاهن گاهي ن

دانشاگاه آزاد اساالمي، شناساي پيام باستان ، جملة« IIIدوران گودين .واحد اهبر، ساه دوم

شناخيت گزارش پروژة بازنگري و بررسي باستان (1383) ال ا مالصاحلي، ح مت شناسي دانشگاه موسسة و گروه باستان ، دشت قزوين و حفاري تپ زاغ

.هتران، منتشر نشدهباس سيدم دي، ع سوي، يدريان ا مو مود ح محت و حم گزارش م د ماتي » ،نداد ر

جمموع ، « (1383: فص او ه )شناخيت در تپة كالر كالردشت هاي باستان كاوشل ستان م ا ساالنة با مهايي م گرد يران هاي هن سي ا لد او ه )شنا در (ج

ستان زارشگ مشارة هاي با سي ستان ، 1شنا ش دة با شارات پدوه سي انت شنا . دسيت وگردشگري پدوهشگاه سازمان م اث فرهنگي، صناي

ماه نامي، ك يز ا ني چايمي ام خ محد لدين و ا سي (1383) ا گزارش بررط ي حمو چ اروم شرق دريا سيدين در سي هاي اب ستان شنا ش ده با ، پدوه

.منتشر نشدههوه نك ا ستان (1381) ، فرا يران با غرب ا سي سيت، شنا هرا با رية ز ، تر

.انتشارات مستAlden John 1982 Trade and Politics in Proto – Elamite Iran. Current Anthropology 23 (6) : 613 640 ا Alibaigi S. & Khosravi S. 2009 Kura – Arax pottery in Qazvin plain Antiquity No.320 Batiuk,S. and M.S.Rothman 2007 Early Transcaucasian Culture and Neighbours, Expedition Volume 49 ,

PP 7 – 17 Bakhshaliyer, V. 1997 The Archaeology of Nakhichevan,Istanbul Braidwood , L.S., Braidwood , R.J., Howe ,B. Reed, C. ,Watson , D.J. 1983 , Prehistoric Archaeology

Along the Zagros Flanks , Braidwood (ed) , Oriental Institue Publication, No. 105 Bottema , S. 1986. A Late Quaternary Pollen Diagram from Lake Urmia (north western

Iran),Rev,Pallaeobot. Polynol.,47:PP 241261ا Burney C. and D.long 1971 The Peoples of the Hills: Ancient Ararat and Caucasus , New York Burney 1961 Excavation at Yanik tepe , North Western Iran, IRAQ 23 ,PP 3858ا Burney 1962 Excavation at Yanik tepe 1961: second preliminary report , Iraq 24 PP:134139ا Burney 1964 Excavation at Yanik tepe Azerbaijan , 1962 : third preliminary report, IRAQ No.26

PP.54 – 61 Burney C.A 1994 Contact and Conflict in North Western Iran , Iranica Antiqua vol. 29 pp 47 – 62 Burton Brown T. 1950 Archaeological News, American Journal of Archaeology 54:60 Burton Brown T. 1951 Excavation in Azarbaijan 1948 London Djamali Morteza , Louis de Beaulieu Jacquese , Shahاhosseini Madjid , Valérie AndrieuاPonel ,

Philippe Ponel , Abdolhossein Amini , Hossein Akhani , Suzanne A.G. Leroy ,Lora Stevens , Hamid Lahijani , Simon Brewer, 2008, " A late Pleistocene long pollen record from Lake Urmia, NW Iran" Quaternary Research 69 (2008) 413–420

Dyson R.H. & T.C.Young 1960 the Solduz Valley , Iran: Pisdeli Tepe ,Antiquity 34 : 1927ا Hamlin C. 1975 Dalma tepe. Iran XIII ,PP 111 – 27 Kavtaradze G.L.2004 " the chronology of the Caucaus during the Early Metal Age : Observations from

Central Trans – Caucasus " in View from Highlands : Archaeological studies in honour of Charles Burney edited by A. Sagona , Leven Peeters PP. 539 – 556

Kiguradze T. & A. Sagona 2003 "on the origin of the Kura – Araxes cultura; complex " in Archaeology in the Borderlands ,Los Angeles PP.3894 ا

Kroll S.1979 Ravaz und Yakhvali zwei befestigte platz des 3 jahrtausends B.Die ober flachenfunde dans AMI,Band 12 pp 34 – 47

Kuftin B.A. 1944 Urartisky Kolombari o Podashvi Ararata I Koroarasky Eneolith BGMG Khsh. V,tb ( in Russian )

Makharadze Z. 1994 Kuro – Araxian Settelment ; Tsikhiagora Archaeological Sites of Kavtiskhevi, Tblisi( in Georgian)

Mason, R.B and L. Cooper 1999 Grag Petrography and Early Trans – Caucasian at Godin tepe, Iran 37 PP. 25 – 31

Narimanov I.H. , Akhundov T.I and N.H alive 2007 Leyla Tepe Settlement ; A Stage in Ethno – Culture History of South Caucasus , the Institute of Archaeology and Ethnography , Baku

Orjonikidze A.2004 Main Phases of Kura – Arax cultuire in Eastern Georgia , Tblisi (in Georgian) Pecorela P.E. and M.Salvini 1984" tra Zagros el Urmia", ROME Puturidze Marina 2005 " about the problem of South Caucasian – Near Eastern cultural relations according to

the items of artistic craft during the first half of the 2nd millennium B.C" Metalla, Bochum No.12 PP 8 – 22 Rothman M.S. 2003 "Ripples in the Stream: Transcaucasia – Anatolian Interaction in the


Murat/Euphrates basin at the beginning of the third Millennuim BC" in Archaeology in the Borderlands ,Los Angeles PP.95 110 ا

Sadradze V., Kakhiani K.,Ghlighvashvili E. and T. Sadradze 2007 " Eneolithic – Bronze Age Sites in Kura and Aragvi Valley, Tblisi (in Georgian)

Seyidov A.G. 2003 Nahchivan in VII – II Millenia B.C , Baku ( in Azeri ) Swiny S. 1975 " survey in Northwest Iran 1971 " East and West Vol.25 Young T.C.J. 1969 Excavation at Godintepe; first progress report , Royal Ontario Museum Young T.C. J 2004 , Kangavar Survey – Periods VI – IV IN A View from the Highlands : Archaeological

studies in honor of Charles Burney, Netherlands,PP. 645 – 660 Voigt M.M. 1983 , Haji Firuz Tepe , Iran the Neolithic Settlement , University of Pennsylvania.

های شناسايی مناب فلزی استحصاه ن ره برای ضرب سک اشکانی

PIXEبا روش بزرگ استان ماد در

بين سودايیدیرت عضو هئيت علمی دانشگاه آزاد اسالمی واحد ورامين ا پيشوا

و فرهنگ خ دمی ندوشندیرت

تربيت مدرس دانشگاه دانشيار گروه باستان شناسی و

جواد نيسن نی دیرت شناسی دانشگاه تربيت مدرس استاديار گروه باستان

و پور حممد ن يبدیرت

استاديار دانشگاه علوم انتظامی هتران 11 تا 11از ص

:چکيده

ع لز ةبا مطال صد ف يب در سکوکات ترک ای ره نی متوان ب دلي و توضيح مکاهنای ضرب سک و شناسايی می

اشاکانيان ۀدر دورديگر وی از س. معادن آهنا پرداختضراخبان بر روی مسکوکات نام برای اولين بار شاهد

اقتصادی، سياسی و ئتواند راهگشای مسا هستي ک می .حتی شناسايی معادن آهنا باشد

ع سک مورد مطال ضراخبان ،های ب بوط مهدان ةمرگذاری استحصاه از معادن ن ره ب صورت غاه بوده و

شبي ب ترکيبات ،يبات اين مسکوکات ترک. است شده افزاي . برداشت شده برای ضرب سک است مواد معدنی

د فلز نياز دادوستد عالوه بر ذوب جمد ريعيت و گسرتدگی .منايد ضروری میب مناب جديد را

های ترکيبات شيميايی سک ةدر اين م ال با مطالع رد باا شناسااايی معااادن و کارگاه ااای مااو ،اشااکانی

می سک ضرب ستفاده در عداد ،پردازي و ا حداق تضر يک لز ن ره را در اخبان و در کارگاه ای ذوب ف

.منايي زمان حکمرانی پادشاهان اين سلسل مشخص می

سااکه نقااره اشااک ني :هاا ک یدياادک واژه

.ی رگ هه ک ذوب فدز تریيب ت شيمي يی

:مهمقدهاای آنااليز قياق تارين روش يکی از د PIXEآناليز با روش

بار PIXEآنااليز . اشياء استبرای يافنت عناصر ک م دار در توسط ذرات باردار پرتون شتاب گرفت با ،مبنای دريک منون

شتاب ستگاه ست د نده ا سايی . ده برای شنا ين روش مروزه از ا ا. (Smith, 2005)گاردد ترکيبات شيميايی اشياء باستانی استفاده می

ب امهيت اجنام داده ر د ي اتی ک بر روی فلز و شيش گورا د نياز سانجی در علا باساتان PIXEدستگاه ای خمتلاف از ريلا

ج ت ح مشکالت و پی بردن ب از آن توان ک می پرداخت است ش صادی دوره أمن ضعيت اقت مد و و سان های ستان شنا ظر با ن

ک يک روش غيرخمارب PIXEسنجی طيف. ( Geurea, 1995) استفاده کردمی ست ستان ا يار با سودمندی را در اخت عات ند اطال سان توا شنا


با آنک دساتگاه ای .( Roumie &etal, 2010 Torkiha, etal.2010) قرار دهدتواند اطالعات بيشرتی از عناصار موجاود می XRF مانندسنجی طيف

از در فلزات مورد مطالع ب ما بدهد و از نظر هزين کمرت PIXE نسابت با ديگار دساتگاه ا خيراولی دقت دستگاه است

جود دارد ناچيز آنک در هايی حمدوديت وباالتر ست و عث ا و با ,Tripathy)شاود نيز میديگر دستگاه ا ةدست آمد تصحيح نتايج ب

2010; Weber &etc, 2000;A. Denker & etc, 2004) .

:جغرافي ک حمل مورد مط لعه وط مادها حکومت آهنا است اله خود را از دست داد بعد از س

ماد در دوره سی مرو سيا عد و قل حمدودتر گرد های ب د ي حمدود و حمدود ستانداری يک ا ب شيان مان هخامن ک در ز .شد تا اين

ايزودور خاراکسی ةطبق نوشت ( 1ةن ش )در زمان اشکانيان ماد سي يا ت ماد عل ماد ری و يد می ب نابر . گرد ةشت نوب

، ماد ليف شده أت ايزودور خاراکسی ک در زمان فرهاد چ ارم مشالی خب ستان ،در ب ،ب ارمن غرب ب ری و در شرق در

.گرديده است ايالم حمدود می الن رين و جنوب ب شوش و بينشاره وايزود هيچ ا سی ستان رخاراک ين دو ا ضعيت ا ب و ای

کرده ماد ستاندار اداره ی ن يک ا سط ن شده ک تو لی ؟يا وس می ين م ب ا يا ئتوان ظر جغراف ک از ن برد پی خب ،يیل

مشاه ظ ستان اع ين ا مرو ا يران در قل شت غرب ا و قرار داخت آن ست بوده مهدان ،پايت نابراين . ا مهدان در ةضراخبان ،ب

عادن ب م شت ک دا سی يت سيا بر امه عالوه شکانيان مان ا ز .داشت است سیدسرت نيز ای برای استخراج ن ره گسرتده

قدمرو اشک ني :۱ ةنقش

:مرورک بر حتقيق ت گذشنهسک او ک طور لين حم ی ب سالم را ب از ا نی ق های ايرا

شاايميدان باازرگ (Caley, 1955) کلاای ،کااردهمطالعاا ،گساارتدهکايی ست آمري سک ا قرار ک ع مورد مطال های ارد دوم را ست پدوه وی . داده ا ستفاده ودخ های در مورد ا عادن ب م

شاره ،برای ذوب ن ره ند می ا گر حم . ک ب از دي يد ين باکارد اشااره (;Khademi, 2009 2004 ;2006 ) و ديگران های خادمی پدوه

ماورد XRFهای اشکانی را با دستگاه ای از سک ک طيف گسرتده . اند مطالع قرا داده

،PIXEکا باا دساتگاه اسات ليیحاجی و ق ايرانیديگر حم ای اشاره چهای ساسانی را مورد مطالع قرار داده ولی هي سک

هوگس اگار .(Hajivaliei & etc, 2009) نکرده استب حم استخراج آهنا

های اشکانی در استان شناسايی مناب فلزی استحصاه ن ره برای ضرب سک

PIXE /13ماد با روش

ولی ای ساسانی ب پدوه نپرداخت های ن ره چ بر روی سک ها مورد مطالع رومی آثار فلزی ای ساسانی را با فلزات ن ره

. (Hughes, 1979) قرار داده استستان ضمن عات با گرفنت مطال قرار ج سی مورد تو ش ،شنا أمن

. توج پدوهشگران را ب خود جلب کرد استحصاه فلز ن ره نيز باا روش ( Zn)و روی ( Pb)گذاری از معاادن سارب روش غاه در

فلزات بدون اضاف منودن هرگون گدازه در ، اين اکسيد منودن ح می مرا ب ن ره ستخراج سيدند ا نون .ر ک اک سک ن ره

می ضرب ستفاده و صاه در شود ا عادن ن ره آن روش استح از موجااود داشاات اساات بااا معااادن امااروزی تفاااوت فاحشاای

(Weber,2000,p:724)ديگری درسنگ معدن بااقی نادر ولی چون فلزاتوانند ت عناصر می اين ،شوند د و با اکسيدن ترکيب منی ن مان می

اين . بربي جغرافيای معادن پی أب ما کمک کنند تا ب منش يد شيميايی او ةپد عدنی و بر م گردوس ير و سط م بار تو لين

.(Meyers, 1976;Gordus, 1967; 1972)عصر ساسانی اجنام شاد ةروی فلز ن رشده و لزات ذوب بر روی ف يق ين د چ ا ستعم ، اگر ثير أت م

با رشد دادوستد و نياز ب مناب جديد ولی چندانی نداشت سک ضرب می های ن ره برای شد ای سودمند با ست سپس . توان

سک بر روی توس سکندر کون خود را های چ اردرمهی ا د ي ات شناساايی ب (Bi)د با کمک عنصر بيسموت کرسعی و ،اجنام داد

پردازد سکندر ب مان ا شده در ز ستفاده عادن ا عد از آن . م بست گورا ات د ي غاه حاکی از آن ا ب روش از ،گذاری ک

آوری جدا معادن طال، بعد از جداسازی ن ره و آهن مهانند فن سرب و روی طال و ،سازی ن ره از مون نادر مه صر ف ط عنا

می ةخانواد باقی تين ک در . دن مان پال ست کر ا ب ذ الزم می در ن م ،عناصر پالتين ،گذاری استخراج طال ب روش غاه

(Guerra, 1995; 1998; 2004; 2008) .شناسايی معادن جديد دارند

:پيشينه ت ريخی با شکست دادن آندراگورس سااتراپ ( .م .ق 211ا241)ارشک

و هيرکانيا بنيان حکومتی را گذاشت ک تا ( .م.ق241ا؟ )پارت مان م رداد او ندان ( .م.ق 38ا 111)ه ز می را در چ ن م

ه باا م ارداد او .(Bivar, 1983:29) کارد ايفاای منای تاريخ ايران یحکمران قلمرو هپناور ،تسخير ساتراهپای ماد، شوش و سلوکي

بدين يد و يب گرد جتارت سک ترت صی در يت خا هنا از امه های آ ،اسارت گرفنت دمرتيوس ب از سوی ديگر با . آسيا برخوردارشد

ن يا ب هيرکان ستادن او سلوکي و فر ،هزد م رداد او شاه Charax, 1914) .آماد حمکمی بر پيکر حکمرانان سلوکي وارد ةضرب

Isodore) بعاد از پادر چانشاين او ( .م.ق 121ا138)فرهاد دومست مرو از د گرفنت قل پس باز فت ج ت خوس ه تی ا يد و آن گردش ر ب طوايفی لوک ال نان م گر حکمرا با دي دادی داده در ا

مهدان شوش و ل سلوکي يد مح هاد دوم . ور گرد جنا فر در آسکاهای آسيای ميان را ج ت ياری رساندن علي سلوکي ب

آنتيوخوس در استان مااد ،در اين ميان. دکرخود دعوت قلمرول يک مح ن ةدر ست غافلگيرا ت ب د ب ق شکانی سربازان ا

ات سکاها ک ب دعوت فرهاد دوم ج (Watson & Justin, 1976). سيدرشکانی مرو ا سلوکي وارد قل ي نگ عل هنا در ج ساندن آ ياری ر

ت عد از ق ند ب شکانيان را وی شده بود مرو ا تاراج ب قلند شان ( .م.ق 88 ا 123)م رداد دوم . برد ستان را اي در سک

و ثباتی را در قلمرو اشکانيان سکونت داد ( سيستان کنونی )


قرار ن رين بين . ساخت بر يز ال ختت ن ب عدادی از ن حم سنت ت شمی ست رو با شک يد شکانی گرد 31ا 38)از ارد دوم ها شاهان ا

قدرت شاهان اشکانی ب (.م.ق 21ا 38)و فرهاد چ ارم ( .م.قحد سيد باالترين قدرت . خود ر فوه هنا ا مرگ آ عد از لی ب و

شد شروع شکانيان هاد چ ارم . ا ندان فر پنج ، )فرز هاد فرت پادشاهی نشستند و با ساکن ب صورت پياپی بر خت ( هونون او

شاهان قدرت فوه سلوکي ا ش ر ماد و شکانيان در شدن اگذار بنيان (Gobl,1971) هبا شورش اردشيراو آغاز گرديد اشکانی

سانی سل سا نی ( .م.ق 138ا 220)سل قرن حکمرا پنج ب يک نزد .ب پايان رسيد اناشکانيرو آهنا با وزن های مرکزی قلم های اشکانيان در سرزمين سک

مهی رهای چ ارد های ماد، شوش و سک اخبان اتيکی يک درمهی در ضر نفاوذ اشاکانيان در (Sellwood, 1980) گردياد در سلوکي ضرب مای

) اقتصاااد آساايا باعااث روابااط جتاااری در شاارق بااا باخرتيااانند (.م11ا 231 سکاهای ه ميالد ب قرن دوم ق )، قرن از تا

ميالدی ش (چ ارم يان و کو سلوکي و روم با غرب انيان و در هااای بازرگااانی مسااير درسااپس ارتباطااات اقتصااادی . گرديااد

های با وزن باالتر و ب ضرب سک متمرکز گرديد الن رين بين . شدمهمون چ ار درمهی پرداخت

:ه اننخ ب منونهسک های ن ره سک بين شکانی از ب ای ا مده از های ست آ د

ش ای ست کاو شده انبا خاب سی انت ک در شنا ند موز خب ا ةسک اين سک ها بعد از شناسايی . شوند ی ايران نگ داری می مل

يق ند طب ،دق ندی گرديد سو . ب گر ياز هنا ،ی دي نار آ در ک .ای از ضرب امروزی سک زمان هپلوی انتخاب گرديد سک

مهی و آهنا يک در ةنشانگر آن است ک مه ،اشکانی های وزن سک دو پادشاااه قدرمتنااد )متعلااق باا ارد دوم و فرهاااد چ ااارم

شکانی نان ا ست ( حکمرا خاب . ا ضراخبان انت يک سکوکات از مضراخبان ب لق گی متع ماد ،مهدان ةشدند و مه ستان خت ا پايت

ستند موز . ه ب عد از ورود سکوکات ب ين م ثر ا ،یمل ةاکسوب شده ر يی سطح ت زدا بر هنا يان آ لی در م ند و عدادی از ا

.شود آثار خوردگی مشاهده می ،مسکوکاتشده خاب سکوکات انت يف م ماي و ط جنام آز ب ج ت ا سنجی

. آزمايشگاه واندوگراف سازمان انرژی امتی انت اه داده شد

:روش آزم يشبا کمک آزمايشگاه واندوگراف PIXEآناليز مسکوکات با روش

زمان انرژی امتی اجنام آوری ساای و فنمرکز د ي ات علوم هست منون ها، با شاتابدهنده ای ماورد مببااران PIXEدر روش . شد

ساپس تااب جم اوه . قرار گرفتند 2Mevتاب پروتونی مورد ( ليتيوم )تاييد شد، ب منون ها توسط سيکيلت کايزا

ي م دار يت جتز فت و در هنا قرار گر سازی شکار شگاه آ آزمايکز د ندوگراف مر ست وا لوم ه فن ي ات ع سازمان ای و آوری

ةوسيل ها را ب ک منون ای است دارای شتابدهنده امتی، انرژی تاب جم وه تابيده شاده . کند مبباران می 2MeVتاب پروتونی

ن کانربا ب منو سيليکت سط يوم )ها تو سازی ( ليت مورد آشکار GUPIXافازار م داری عناصار با کماک نارم ةجتزي. قرارگرفت

.آمده است 1ة مشارجدوه د ک در شگيری اندازه



منون S Cl Ca Ti Mn Fe Cu Zn Br Ag Sn Au Pb ه

1 1.18

4.31

2.34

1.12

1.0 13.83

1.18

14.44 1.0

1.42

2 1.34

1.11

1.11

1.42

11.1

13.12

1.42

1.84

3 3.13

1.3 1.13

1.10

84.33

1.43

1.18

4 1.3 2.30

1.34

1.13

42.43

43.1

3.3 2.30

3 1.31

13.10

2.14

1.14

1.21

21.42

1.08

31.83

0 1.83

3.12

3.4 1.20

1.41

31.48

30.31

2.13

1 1.11

4.31

2.10

1.20

3.23

1.13

18.21

1.13

1.41

8 1.31

2.38

31.41

1.3 1.11

3.13

14.3

43.01 1.3 1.1

1 3.11

1.23

1.13

12.14

82.24 1.3

1.13

11 1.13

4.44

2.03

1.13

4.82

8.11

1.13

11.04

3.10

1.41

11 1.83

3.01

1.18

1.31

23.83

2.88

1.20

01.30

1.10

2.32

12 1.01

1.13

3.13

1.13

11.10

2.12

1.10

13 1.48

1.28

1.21

13.43

21.20

1.08

1.38

14 1.81

11.11

80.10

1.10

1.1

13 1.1 81.13

1.12

1.13

10 8.22

11.10

1.82

1.8

11 0.13

11.88

1.18

1.41

18 10.40

81.20

1.10

1.22

11 1.12

81.48

1.01

1.13

21 1.03

81.1

1.11

1.0

پ211.03

1.14

1.32

3.33

12.34

ه ک اشک نی ب دسنگ ه درصد غدظت عن صر موجود در سکه :۱جدول

(PIXE) بوده هپلوی زمان رضاشاه در شده ضرب ة، سک «پ 21سک »: تذکر

است شدهک ج ت م ايس انتخاب


0

5

10

15

20

25

30

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

Sample

Ag/Weight

Series2

( PIXE هگب دسن)ه ک مورد مط لعه موجود در سکه Agمقدار :۱منودار غدظت درصد براس س

0

10

20

30

40

50

60

70

80

0 0.005 0.01 0.015 0.02 0.025 0.03 0.035

Au%/Age%

Cu

%

Series1

ه ک اشک نی بر اس س در سکه Au/Agموجود بر Cuنسبت مقدار :۲ودارمن

(PIXEب دسنگ ه )غدظت درصد



0

2

4

6

8

10

12

- 0.002 0.004 0.006 0.008 0.010 0.012 0.014

Piruz

Belash

Kavad I

Xurso I

Hormuz IV

Xurso II

Kavad II

Ardeshir III

Yazdgird III

Cu %

Au%/Ag%

coin 21

coin 2

coin 18

coin 17

coin 22

coin 5

coin 10

ه ک س س نی براس س در سکه Au/Agموجود بر Cuنسبت مقدار :۳منودار

(WLXRFب دسنگ ه ) غدظتدرصد


:حبثکان در ايران از دو ،1جدوه دست آمده در بنابر نتايج ب

و (ک کان اصلی و سولفيدی سرب است (PbS)) اوت گالنسنگ متف

(PbCO3)های هرازدهۀدر هپن)ب عنوان کان اکسيدی آن سروسايت های در ميان سک . شده است برای استحصاه ن ره استفاده می (

ضراخبان شکانی سولفور ،مهدان ةا عادن سک از م فت ( نگال ) یهمانند طال ،فلزات نادر با آنک م دار . اند استخراج گرديده

است ک در سنگ ای ب مهان اندازه ،و ايريديوم ب نسبت ن ره ماا ف اط نتاايجی از PIXE سانجی در طياف . باشد معدن ن ره میب طال ي م دار نادر دار صر نوان عنا هنا در ؛ع گر م دار آ اهستند شود ک از يک معدن مشخص می ،يکی باشد (Ag)فلز ن ره

گر م دار می ،و ا شد فاوت با ش مت شانگر من ند ن لف أتوا خمتگرودس نشان داد ک حداق (. 2منودار )تل ی گردد ی يجغرافيا

،(Au)يک عنصر شيميايی از ميان ايان دو عنصار مانناد طاال متفاوت، های جغرافيايی ک در حم دارد داللت بر معادن خمتلفی

های سک در( Zn)و روی (Sn)م دار قل از سوی ديگر . است بودهعلت کمبود مس آهنا در هنگام ممکن است ب ،ای اشکانيان ن ره

م دار درصد مس . کردن برنز و برنج باشد و اضاف ،دذوب جمد (Cu) عالوه بر ساخت مناودن فلاز ( 3و 2منودار ) ها در اين سک

ست شده ا ضاف صر ا يک عن نوان ب ع گام .ن ره يرا در هن زماند و اگر م دار باقی می از مس % 1 از کمرت استخراج ن ره،

اين را .است ديگراخبان ز يک ضر ا باشد% 1باالتر از (Cu)مس اين دوران حکومت اقتصادی ا الت سياسی دلي دو توان ب می

ه ( 1منودار () Ag) پادشاهان دانست، چنانک در م دار ن ره . مشاهده منوداين موضوع را توان می

ف آن اسات معار ،8مشاره ةدر منون( Fe)هن وجود غلظت باالی آ Fe خاوبی استحصااه نگردياده و با Agاضااف شاده با Cuک ( 1جدوه )ها کلسي موجود در اين سک . عنوان ناخالصی است ب

منی ک ست لزی ا ن ف صاه دتوا سرب و روی استح عادن شده از م . است و مهيش ب مهراه آهناباشد

21 ةمشار 1جدوه )امروزی ةای ضرب شد های ن ره در ميان سک سک برای ک ( پ با س ستفاده های ن ره م اي شکانی ا ای ا

های ب دلي آنک امروزه طال را ب راحتی در کارخان ،شده از طرفی . است های امروزی فاقد طال کنند سک ذوب فلز جدا می

ضی م در يران ةعادن ن ر بع جود در ا ب ،مو صر طال نوان عن عم ايس برای های امروزی از سک بنابراين .شود راه ديده منی مه

سک منی با شت ظور توان های گذ ب ب من بردن سايی پی شنا . آهنا استفاده کرد معادن

:نن يجآوری استخراج سنگ معدن ن ره معرف فن ،درصد طال بر ن ره

سک است ةف آن است ک از معادن ن ر معر ،ای های ن ره و در عالوه بر سخت منودن فلز ،وجود مس . خمتلفی استفاده شده است

وجود سرب در .شود استفاده می در آننيز عنوان غ ن ره ب ف آن است ک از معادنی استخراج گرديده معر ،ای های ن ره سک

سرب و روی عادن شی از آن را ،ک از م ک خب بوده سرب يا و .اده استد میفلز ن ره تشکي

منودار م بين س سک ، 3و 2اي ک ست شانگر آن ا های نضر ن ره ک در سانی شکانی و سا شاهان ا ضرب ةاخبانای مهدان

اند ولی جغرافيای ماد شده برداشت می أاز يک منش شده ت ريبا



است و بوده تر از عصر ساسانی بسيار گسرتده ،در زمان اشکانی شناسايی مناب معدنی تواند ب ی می ياين تفاوت حميط جغرافيا

. کند کمک فراوانی منین ره ةبرداشت شدمی جا الزم گورا در اين خامن يغ بی در دامن از راهنمايي ای

موز شکاه سئوه آزماي قای ةم پاريس و آ کرت لور مت د ال نع م ندس علوم پاي و ةيس گروه پرتولوژی دانشکد ئ نداد ر رشيدی

س و دانشگاه تربيات مادر XRFم دی صفاری سرپرست آزمايشگاه د المعی و خامن اوليايی مسئولين آزمايشگاه واندوگراف حمم دکرت

سوزان و نين مهکاري ای دل يران و مهم متی ا نرژی ا سازمان ای مل ةسک موز ةمسئوه کابين ،خامن خديج باصری ةبزرگواران

.هنايت سپاسگزاری را داشت باش


:من بع Bivar.A.D.H., 1983, The Cambridge History of Iran, volume 3, Seleucid, Parthian and Sassanid period,

Cambridge. Bacharach. J.L., Adon A. Gordus., The Purity of Sasanian Silver Coins: An Introduction, Journal of the

American Oriental Society, Vol. 92, No. 2. (Apr. - Jun., 1972), pp. 280-283. Caley.E., Chemical composition of Parthian coins, pp.104, New York. Denker.A., & etc, Non-Destructive analysis of coins using high-energy PIXE, Nuclear Instrument and

Methods in Physics Research B, 226 (2004)163-171. Farhang Khademi Nadooshan , Hussain Sadeghi, and Sadrodin Moosavi. “The Impact of Political-

Economic Conditions of the Parthian Period on Composition of Silver Coins,” Journal of the Classical and Medieval Numismatic Society 5.3 (September 2004), pp. 131-136.

Farhang Khademi Nadooshan., Tahereh Azizipoore, Batul Ganbari,Parthian Forgeries: The numismatic Evidence, Celator, April, 2006, 34-36.

Farhang Khademi Nadooshan , Tahereh Azizipoor, Mohammad Taghi Safari., Seleucid Mintage: A Pattern for Parthian Coinage, International Journal of Humanities science, vol 16.no.2, Spring 2009 , pp 51-58.

F.Reiff & etc, Investigation of contemporary gilding forgeries of ancient coins, Fresenius J Anal Chemistry, 2001, 371: 1146-1153).

Caley, Chemical composition of parthian coins, 1955 Gobl.R., 1971, Sasanian Numismatics, Translate by Paul Severin, Unknown publisher. Gordus.A.A., Quantitative Non-destructive Neutron Activation analysis of silver in coins, archaeometry,

1967, 78-86. Guerra.M.F., Elemental analysis of coins and Glasses, Application and isotopes, volume 46, issues 6-7,

June-July 1995, pp 583-588. Guerra.M.F., Thomas Calligaro., Gold traces to trace gold, Journal of Archaeological Science 31 (2004)

1199_1208. Guerra.M.F, M. Radtke, I. Reiche , H. Riesemeier , E. Strub., Analysis of trace elements in gold alloys by

SR-XRF at high energy at the BAMline, Nuclear Instruments and Methods in Physics Research B 266 (2008) 2334–2338.

Hajivaliei.M., & etc, PIXE analysis of ancient Indian coins, Nuclear Instruments and Methods in Physics Research B 150 (1999) 645-650.

Kontos.N.K., & etc. Trace element analysis of Alexander the Greats silver tetradrachms mint in Macedonia, Nuclear Instruments and Methods Research B 171 (2000) 342-349.

M. J. Hughes .M.J., and J. A. Hall., X-ray fluorescence analysis of late Roman and Sasanian silver plate, Journal of Archaeological Science, vol 6, issue 4, Dec 1979, pp.321-344, December 1979, Pages 321-344

Meyers. P., Van Zelst, and E. V. Sayre., Interpretation of Neutron Activation Analysis Data of Ancient silver, Conference Archaeometry and Archaeological prospecting, Edinburgh, U.K. 1976.

M. F. Guerra., Analysis of Archaeological Metals. The Place of XRF and PIXE in the Determination of Technology and Provenance, X-RAY SPECTROMETRY, VOL. 27, 73È80 (1998).

Roumie.M., & etc, Quality control of coins mint using PIXE and RBS analysis, Nuclear Instruments and Methods in Physics Research B, 268 (2010) 1916-1919.

Schoff.W.H., translate, Parthian Station, Isodore of Charax, London, 1914. Watson.,J.S., tr, Justin’s History of the world extracted from Trogus Pompeus, London, 1976. Sellwood.D., An Introduction to the Parthia Coinage, London, Second Edition, 1980. Smith.Z., Recent development of material analysis with PIXE, Nuclear Instrument and Methods in

Physics, Research B.240 (2005) 258-264. Tripathy.B.B., & etc, Elemental analysis of silver coins by PIXE technique, Applied Radiation and

Isotopes, 68 (2010) 454-458. Torkiha. M, M. Lamehi-Rachti, O.R. Kakuee, V. Fathollahi, An external sub-milliprobe optimized for

PIXE analysis of archaeological sample, Nuclear Instruments and Methods in Physics Research B 268 (2010) 1517–1522.

Weber.G., &etc, Is the External beam PIXE method suitable for determining ancient silver artifact fineness?, Nuclear Instrument and Methods on Physics Research B 161-163 (2000) 724-729.

ينات ئهای گمی در تز معرفی دوازده گون از آراي معماری دوران اسالمی ايران

يات اجرايیئی و جزبراساس شگردهای فن

دیرت امحد ص حلی ی خکی استاديار دانشگاه هنر اصف ان

و حس م اصالنی

ت علمی و دانشجوی دکرتی دانشگاه هنر اصف انعضو هيئ 10 تا 81از ص

:چکيده

ساس مطال سی برا يدانی و برر های م د ماتی عات ميران می در ا نی گ ثار تزئي بر روی آ شگاهی آزماي

ن ک کمي يد شخص گرد سالمی، م لف 12دوران ا نة خمت گواز تزئينات، گمی وجود دارند ک در هرگون ، جزئيات

ب نی مواد ف ب ست جرا، ب شده در ا ت کار گرفم شکل و روش ع شک مت شيوة يز آوری، هی، و م ان د

باارخالف دو نااوع . برجسااتگی تزئينااات متفاااوت اسااتشک طب شيوة ساس بر ا ک شين يج پي ندی را هی و ب د

می جنام ستگی ا يزان برج نوع طب م ين فت، ا ندی، گر بنات يی تزئي نی و روش اجرا يات ف ساس جزئ چون برا

می ي فن ارا هداف با ا شرتی خوانی بي سی گردد، مه شناشناسی و نيز حفاظت و انآثار داشت و در حوزة باست

براساس جزئيات . مرم ت، کارايی مؤثرتری خواهد داشت سالمی ماری دوران ا ي مع می در آرا نات گ نی، تزئي ف

های تزئينات گمی با برجستگی زياد، ايران ب گون شت ني قالبی، ک ست ، ری، ک پ برج با ب يق ری، تلف ب

ف شام دو مصاحلی چون شيش يا کاشی، تزئينات گمی جمو بری روی آيينة ختت، ، گچایفتيل بری و مشبک، نوع ت نگ

عرق گچ سي گ ، و م سي بری روی ب ت می، قا های گ . است

ي ه ک واژه ن ت :دکید سالمی تزئي يرا دورا ا ا

.شن سی معم رک گچربک فن

:مقدمهندی طب ثار ب مده ،آ ثار ن ع صيانت آ ای در نگ داری و ب عالوه از آجنايی ک امروزه . انده از گذشتگان دارد باقيم

عماه بندی و ا دست شود می کيد أر بر اين موضوع ت ب طور مکر موجب رشد توج ، خاص در آثار تاريخی و فرهنگی های بندی طب

ختصصاایهااای تکاماا تاادريجی فعاليااتو ،مستندسااازی ،عمااومیپدوه . گردد می ين صلی ا گ ، هدف ا ظر يت و با در ن رفنت امه

کافی ناب يز ف دان م ضوع و ن ئة يافنت و ارا ، ضرورت موندی طب ن برای نوين ب ماری دوران تزئي ي مع می در آرا ات گ

مناب کلی، ب طور . شناسی است فن از ديدگاه ، ايران اسالمی توان ب دو خب می را ات گمی ايران تزئين مرتبط با فن شناسی

نظر کم ی تعداد بسيار اندکی را ه ک از خب او ؛ ت سي منود پايان هستند ک دو گروه مطالعات موردی ختصصی ، شوند می شام

فناای هااای معاادود گاازارشو ،علماایهااای هااا و پاادوه ناماا ستان سی و مرم با بر تی شنا يرد می را در ناب ؛ گ ، خب دوم م

های گمی در تزئينات معماری دوران اسالمی گون از آراي معرفی دوازده

83/ ...ايران

سی و معر عای برر چ اد نی اگر ن فی ف ند تزئي ليکن ، ات را دار. توان يافت منی ، از اشاراتی خمتصر ب روش ساخت در آهنا بي

ی، طور ب فن کل يدگاه ناب از د ين م ضعف ا سی را ن اط شناگويی و بيانی کلی گون برمشرد ک اغلب آهنا دچار توان اين می

،شده در بسياری موارد ئة ی ارااشارات فن ؛ اند توصيفی شده فنی است های وه تکي بر پد بدون غيرختصصی و بدون استناد و

ب ت مواردی قا ناقص؛ در خی گاهی أو مت ،م أو بر سفان ست ست نادر سل . ا م م گی آن ست از ويد ب های ا کاربردی قا

کاربردی های عالوه بر جنب ا استفاده از نتايج اين پدوه شيو آن در مرم ب تاريخی ثار صولی آ سازی ا صي ةت و باز ا

ن ن هرگو لوگيری از د تزئي کی ی و ج يف تکني ن ر طی تزئي ات در يرات طرح أک مت ، تعم سياری از جنام های سفان در ب يی ا اجرا

ثر در ؤگامی م ب عنوان توان ا می قاب مشاهده است ،شده .بری ياد کرد گچ در حاه فراموشی ی و کيفی هنرارت اء کم

:روش بررسیب يق بزار د سی و ا ين روش برر برای ا شده ت کار گرف

در راستای شناسايی ، لي او بندی طب ب عنوان يک ، ندی ب ردهگی ظاهری فن های ويد سی ن شنا ماری تزئي ي مع می در آرا ات گ

،مشاهدات عينی ،ميدانی های شام بررسی ، دوران اسالمی ايران ست ظری ا شق ن شاهدات او . و م عات می مواد ةلي م ند اطال توا

سيار د عات ب شروع مطال ب از يق و جز سودمندی را ق ی در ئ ق، مشخص م بر روی اثر ئ صرف نظر از عال . اختيار قرار دهد

عمليات ،تواند اطالعات زيادی در خصوص رنگ می لي مشاهدات او و ،تغييرات ختريبی و ضايعات ظاهری ،پرداخت تکميلی در سطح

اين اطالعات شام مواردی . مهمنين روش ساخت در اختيار گذارد ند يزان برج مان منت م بين ن و سطح ختالف يا ا ،ستگی ن وش

شاخص در ةکار رفت مواد و مصاآ ب ،دهنده آثار ابزار شک .باشد می... اجرای عمليات تکميلی و ةآثار نشان دهند ،اثر

بر شين مرورک پژوهش ةپي ع ت و شده در مط ل جن م ه ک ا :ايرا و جه

حوز با مرتبط يات بر ادب مروری می گچ ةبا ية ن توا ، کلپدوه عات و صلی های مطال گروه ا ب چ ار شده را جنام ا

يادين های پدوه کرد، بن سي مد ت خب ع خب ، آن ةک س در ، شناسااايی فازهااای خمتلااف گااچ ، هيدراساايون و تبلااور گااچ

کانی عات ستالوگرافی و مطال ست کري سی ا ب برر سی قا .شناصنعتی عات و د ي ات سی ،مطال نری تاريخی و های برر و ،ه

شناسی ت ب آن فن مرم ةی ک در حوز ختصصی فن های خره پدوه األب کرد ک در ادام ب بندی طب ،شود می سنجی گفت يا باستان

تاريخی و های بررسی ، گفت توضيح بيشرت در خصوص دو گروه پي ات گمی شناسی و تزئين فن ةمرتبط با حوز های و پدوه ،هنری

.خواهي پرداخت آراي معماری ايران درکار گرفت شده بات گمی در تزئين مرتبط با تاريخی و هنری های حمور پدوه

يران ماری ا ي مع مواردی آرا مورد از ند يا چ يک لب را اغ دوران قب هنری های تسن از اين آثار ثيرپذيری هنری أت چون

م ايس ، بر آثار دوران بعدی آهنا ذاریگ ثيرأتاز خود و يا مهدوره تطب ثار با آ می صيفی ، ي ی فر يان تو ن ب ات و تزئي

و ،گااذاری هااا و تاااريخ خواناادن کتيباا ،هااا ن شااماي برای ؛ دهد می تشکي ن وش هنری سبک هايی براساس بندی ت سي


ميااراث فرهنگاای و ةرياااه انصاااری از متخصصااين حااوز ،مثاااهات گمی ايرانی است و م االتی در ة تزئين پدوهشگران در زمين

شناخت ةطور عمده در زمين مطالعات وی ب . رابط دارد اين يف طوه دوره های موت مربی در ب های گ يده دوران تاريخی وسانی نرگچ أت ، سا ثار دوران او ثيرات ه سانی در آ ةلي بری سا

ها و تبدي شدن آهنا ب ن وش اسالمی و مهمنين تغيير در موتيف بری ساسانی ن وش گچ تطبي ی ةمطالع ،منحصر ب دوران اسالمی

ب شده در با ن وش ت ماری کار گرف ثار مع کاری ، آ و ، فلزست بوده ا سالمی سوجات دوران ا شاراتی . من ی وی ا ب کل يز ن

سا فن ئم ست شت ا سی دا تاب . شنا ن »در ک ب تزئي ست ات وابيران دور ماری ا سالمی ةمع گچ «ا خب يران در ماری ا بری در مع

بری هنر گچ تاريخی ةاردی چون پيشين نيز ب مو ، اسالمی ةدوربندی طب ،آفرين آهنا أها و مبد موتيف ،در ايران باستان

يف لف های ن وش و موت ت ،خمت نر أتداوم و يران گچ ثير ه بری اسالمی ثار دوران ا ستان در آ ن ئة و ارا ،با ثار منو هايی از آ

ست شده ا ت يران پرداخ خارج از ا خ و يانی ) دا :1310، ک . (13 ا120

توان می ات گمی ک در مناب مکتوب بندی تزئين طب خنستين Herzfeld: 1912; 1923) پرفسور هرتسفلد در سامراهای کاوشب ، يافت

ئااةبناادی دکاارت هرتساافلد باا ارا ت سااي . گااردد ماای باااز ( س سبک ،اجنامد ک بر آن اساس می ات گمی تزئين در شناسی گون برای ،برگ مويی با چ ار حفره و اط هاشورخورده مت ،ماي

ةد نشري لين جمل او شناسی در اين گون . شود می ها تعريف بری گچ در . ( Northedge, 2004: 5-15 ) ب چاپ رسيد Derwandschmuck زبان آملانیبندی قبا را مطاابق ت سي ( K.A.C. Creswell)کرسوه .م1141ساه

تاريخی س ن با تسل شد تزئي جرا ير داده ، هات ا آن را و تغيبراساااس اياان . بيااان منااود A, B,C .(Creswell: 1940)باا صااورت

Bسابک ،با چ ار حفرههای برای برگ مويی Aسبک ،بندی ت سي برای سابک مايا تعرياف Cو سبک ،برای هاشور خورده مت اط

ب ها تا امروز نيز ت ريبا بندی اين نوع ت سي . شده است يا شک و ندک مهان تی ا با تغييرا شگران ، گاهی سط پدوه تو

Blair,Bloom, 2009: 4 ؛13 -110 :1383، ديماند) خمتلف بيان شده است; Zeymal, 2008: 23-36 ) . ن وش ب بندی ت سي البت در ارتباط با

ت در ن کار رف می تزئي ندی طب ، ات گ سط های ب يز تو گری ن ديلف ارا شگران خمت کی ئ پدوه ک ي ست شده ا شاخص هنا از ترين آ

ست ندی ن د يوانی ب سانی و ح گروه ن وش ان ب چ ار ،ها ياهی سی ،گ ست و هند ب ا ين . خط و کتي ندی طب ا برای ب ک

در اغلب مناب تاريخی و ، آثاری ب جز گچ نيز رايج بوده با مرتبط نری ن ه ب تزئي می ست ات گ ت ا ن )کار رف ، زنگ

: 1311، گرابااار ؛313-323 :1383، پاارادا؛ 118 -113 :1381 ؛141 -131 :1311، پااااااوپ ؛1318: اتينگ اااااااوزن ؛213

ت ساايمات . (31- 42 :1332، زمااانی ؛318 -313؛ 1300انصاااریيک از هر ک در جود دارد يز و عددی ن شعابات مت عی و ان فر

برای ؛ کار گرفت شده است نامربده ب های گروه های زيرشاخ ای س پره ، برگ کنگری يا آکانتوس انواع ن وشی چون ،مثاه شبدری يا گ ، برگ نواع مويی ، چ ارپر های ا های روزت، برگ پر پنج ش نواع ، پر و مک ا لی ، پي ملت يا خن لوفر گ ، پا ، نيگور ن نار و ان توس گ ، ا ير برگ و لو ن ، اجن هايی از منوشکي های ن ياهی را ت ند می گ خی از حم . ده ند بر ين مان

ها را بر گمربی بندی ت سي هي نيز اساس . سی مسعود آذرنوش و


81/ ...ايران

)اناد مناوده ئا مبنای انتزاعی يا واقعگرا بودن ن اوش ارا Azarnoush: 2007 111 :1313، گرابر، هي ؛) .

اگرچ اطالعات ارزمشندی در ، ها بندی طب در متامی اين نوع ن دو ةزمي سير نر و ب تاريخ ه شده در ه ن وش برده کار ن جود دارد اتتزئي می و سناد ، گ خی از ا ير از بر ب غ ليکن

صويری ارا ناب ئ ت ين م شده در ا فن ، عات ک اطال سی شنابتواند در معرفی فنی اين آثار اع از مواد و مصاآ متشکل

م دی ،برای مثاه ؛ توان يافت منی ، اجرا سودمند باشد ةو شيو گرچ با ا «ات معماری تزئين »بری کتاب نداد در فص گچ یمک

مد خب ع ک عاتی لين ةگردآوری اطال ع م االت او آن از جممونوعی ، از ياد رفت ايران استخراج شده های گردمهايی گنجين

البت ب صورت توصيفی و بدون استناد ب ا یفن بندی طب ةليکن قسمت عمد ، منوده است ئ اراا مطالعات جتربی و دليلی براساس توصيفات تاريخی و هنری ، بری مطالب مربوط ب خب گچ

ست ن ؛ ا با ، برای منو ط ن در راب گچ تزئي حمراب ات ها بری حمراب تزئين کند ک از عناصر مورد توج در می اينگون بيان

کارگيری ب ، گيرد می ک از قرن سوم هجری مورد توج قرار ب با های کتي مهراه ک ست طی ا ن خ ت ای تزئي ياهی در ان ات گ

ظاهر حروف و ن يز در . گردد می زمي لث ن خط ث عالوه ب ب قرار کتي ستفاده مورد ا يرد می ها ب ن از یمک . گ نداد

قزوين جام سجد حمراب م شرح سد می پوپ در ب : نوي سجد ةکتي مای از ن وش مو و پيمک ب جام ب خط کوفی و نسخ با زمين

گمربی ،یمارگريت کاتل . (130 :1381، نداد مکی )رنگ آبی است مورد آن ست و در سانی دان نر سا تداوم ه سلجوقی را صر ع

سد می سلجوقی : نوي ي ،در دوران ه های ن ما ن یاگيا ی تزئيده و جايی برای گردي مانند خن و آذين گلسرخی ب تدريج حمو

نيلوفر و ب ويده های ها و گ گيری از آراي برگ کنگری هبره .(42 :1310، یهامب، کاتلی)شده استتاک باز

:شن سی ه ک مرتبط ب فن پژوهش ات گمی ايران تزئين شناسی مناب مرتبط با فن کلیب طور

منود می را سي خب ت ب دو ظر کم ی خب او : توان ک از ن ،ه شام ندکی را سيار ا عداد ب صی ، شود می ت موردی ختص عات مطال

گروه ا ک دو يان ست م پا پدوه نا می های ها و عدود و ،عل مستان های شگزار نی با تی ف سی و مرم بر شنا يرد می را در .گ

صف انی ) سوقی ؛1381 ،پور ا هنی ؛1381، تدين چ ار ست ، مي م ,Wilkinson ؛1380 ،محزوی ؛1381، کريمی؛ 1384 ،الونديان ؛1383

1987; Schmidt,Matson, 1953 ). خاکبااز الوناديان ةاهلا ، برای مثاه، کا با مه شکده د ي اتی را صف ان و پدوه نر ا شگاه ه ری دان

شيو بر روی گی، تاريخی فرهن ثار مت آ ظت و مر صی از ةحفا خا ةمتعلق ب دور ، الدين ات گمی مربوط ب بنای سيدرکن تزئين

های ايلخانی در ش ر يزد اجنام داده و با استفاده از آزماي و شناسايی کيفای اجارای SEM , IR , XRD دستگاهی شام ،شناسايین نا موف تزئي ين ب شبي ات ا ب شيو ق يک يی از ةسازی اجرا

مست و مسل مي . (1383 ،الونديان ) ه است گمربی قالبی گرديد و XRDدکرت ميرحممد عباسيان با تکيا بار نتاايج آزمايشاات

خواج کوه های شناسی گمربی ميکروسکوپی الکرتونی ب دلي فن آهنا مهمنين با . اند اشکانی پرداخت ةمنسوب ب دور ، سيستان

سازی مده جنام ت ، ا بر روی نی در أد ي اتی مواد افزود ثير .(1383 ،مست مي )اند يند گيرش و استحکام گچ داشت افر


ناب ين م چ اد ، خب دوم ا سی و معر اگر نی عای برر فی فن ب ، ات را داردتزئي صر شاراتی خمت بي از ا هنا ليکن در آ

ساخت گر روش خاص دي ت فت منی ی ، نک ی طور ب . توان يا کی کل يفن يدگاه ناب از د ين م ضعف ا سی ن اط ی شنا يان کل گويی و ب

شااده در بسااياری از ئاااشااارات فناای ارا. آهناسااتتوصاايفی غيرختصصاای و باادون اسااتناد و تکياا باار ، گوناا مناااب اياان

، شده نيز برخی ناقص ئ نظريات فنی ارا . فنی است های پدوه ، زنگن ) .سفان گاهی غلط است أو مت ،م أتدر مواردی قاب

؛1384، پور عمرانی ؛1383، نداد گرامی ؛1381، نداد مکی ؛1381يانی ؛1310، سجادی لف ؛1310، ک صاری ؛1312 ،وو ؛1300 ،انپور برای مثاه عمرانی . (1331؛ 1301 ،آقاجانی ؛1303 ،ويلرب

يران سالمی ا ماری ا نر و مع تاب ه شاراتی خم ، در ک چ ا صر اگر تق گمی ب ولی در توضيح معر راج ب شيوه ت خم درآوری دارد

ات تزئين اجرايی اين ةبا شيو ذکر مطالبی پرداخت ک کامال غايرت دارد عر . م شرح م ک آن را وی در می تراش بری گچ ق گ

منت ی ، ق کاشی است مهانند معر »: نويسد ، می نيز ناميده است آوردند ولی می دست ق را ب معر بريدند و می در آجنا کاشی را

کرده ست گچ را در جا ند می هپن ، در اين شکاه ، کن ب ا گاه آنسپس روی ديوار نصب کرده و در کنار ، خمتلف آن را برش داده

گمربی ايوان مش د اردهاه در کاشان يکی از . دهند می ه قرار ن گچ های منو نوع ين ست خوب ا نی ) «.بری ا : 1384، پور عمرا113)

شناسی اجنام شده بر روی آثار خارج فن های مروری بر پدوه يران نی ، از ا ناب ف بود م يران را مورد در ، کم می ا ثار گ آ

يان شرت منا می و . سازد می بي شرايط اقلي ب ج با تو چ اگری خارج تزئين از گچ در آثار ، ی متداوه های تزئين مهمنين شيوه

بر یي ات بر روی آثار از ايران کمرت استفاده شده و اکثر د اجنام شده اسات، ( Stucco Lime)پاي آهک موسوم ب استاکو آهکی

مرتبط يات سی ادب لزوم ، ليکن برر عات و بود اطال شانگر کم نات گمی در معماری ايران ة تزئين فن شناختی در حوز های پدوه

. استاجنام يک ، روشن است ک قب از اقدام ب آناليزهای ختصصی

اين ةلين مرحل او . الزم است لي ا و معاينات او ه آزماي سری مهمناين برخای از . اسات (visual examination)مشق نظاری ، بررسی هاماي می ةساد های آز ب م دار ک جنام آن ک ا يز شيميايی ن

، رود می کار نوع مواد ب کلی تعيين برای منون نياز دارد و مطالعاات اثار در زيار ( Stuart, 2007: 43 ) .بسيار سودمند اسات

تگران را در مشق تواند مرم می نيز انواع خمتلف مناب نوری (.Inna, 2001: 75)مساعدت منايد ،نظری

:شن سی ه ک گچی از منظر فن بندک آرايه رده ةارائب يق بزار د ين رده ا برای ا شده ت ندی کار گرف ب ، ب

يک نوان ندی طب ع ي او ب ستای ، ل گی در را سايی ويد های شناات گمی در آراي معماری دوران اسالمی تزئين شناسی ظاهری فن

و مشق نظری ،مشاهدات عينی ،ميدانی های شام بررسی ، ايران ست م . ا ک ادا ست شن ا يق ةرو برای د يات ، ب نظر ستيابی د

يق نی دق سی ، ف جنام برر شگاهی و ا عات آزماي ند مطال های نيازمستفاده ا با ا شرت ست بي نوين ا ستگاهی ناوری د يزات و ف . ز جت

شاهدات او ب از می مواد ةلي م سودمندی را ق عات ند اطال توايق و جز سيار دق عات ب هد ئ شروع مطال قرار د يار . ی در اخت


81/ ...ايران

ظر از عال صرف ص ئ ن ثر ة مشخ بر روی ا شاهدات او ، م ي م لعمليات پرداخت تکميلی ،تواند اطالعات زيادی در خصوص رنگ می سطح د ظاهری ،ر ضايعات بی و يرات ختري نين روش ،تغي و مهم

اين اطالعاات . (Quye & Williamson, 1999: 98)در اختيار گذارد ،ساختميزان برجستگی ن وش يا اختالف سطح بين مانند شام مواردی

ةکار رفت مواد و مصاآ ب ،آثار ابزار شک دهنده ،ن و منت ... و ،اجرای عمليات تکميلی ةآثار نشان دهند ،شاخص در اثر

تواند براساس می بندی الزم ب توضيح است ک اين رده . باشد می و شگردهای فنی يا ،ميزان برجستگی ،دهی شک ةشيو س متغير

يک هر شرح ب م ک در ادا شود جنام يی ا يات اجرا جزئ .پردازي می

:دهی شکل ةبندک بر اس س شيو تقسي ظر از دوره صرف شيوه ، تاريخی ی ها ن ناگون های و تی گو ، زين

جا شک »دو روش هی در ستفاده » و« د با ا لب از ساخت را« قا. ب مشار آورد ات گمی تزئين در اجرای یاصل های توان شيوه می اين است ک پس از اجرای مخير گچ بر ، دهی درجا ور از شک ظ من

، ...ستون و ، س ف ، سطوح اجزای معماری مورد نظر مث ديوار حد گچ در يرش برای گ مان الزم شدن ز سپری نين سب و مهم ، منا

گچ ب شک دادن ب قدام ند ا ند می هنرم مده . ک ای از خب ع، خب معماری دوران اسالمی ايران هستند گمی ک زينت های آراي

.اند بدين روش شک داده شدهيات طوه ح ن در می تزئي لب ، ات گ ستفاده از قا با ا ، ساخت

ويدگی . اجرا شده است ،و پي ساخت ،روش درجا خود ب دو مذکور نواع متام ا شرتک در ست هبره ، م لب ا يری از قا ين . گ ا

گوناگون های اند در اشکاه خمتلف و از جنس توانست می ها قالب خود ، درجا دهند ک روش قالبی می ها نشان بررسی . هتي شوند

ن شام ةب دو گو لف ند بر خمت خی از ن وش روش م ری؛ مان کار رفت در ايلخانی و يا ن وش م ری ب های بری کاری گچ آژده

ن ن تزئي صفوی خا ند ة ات صاقی مان يد؛ و روش ال ن داو ات تزئي الدين در يزد اجرا الدين و سيدمشس گمی ب اع ايلخانی سيدرکن

. شده است میپي ت ، ساخت در روش لب با ريخ گچ در قا غاب هايی گری دو

داخلی آن ن ر ةچندتک ک ن منفی ن وش بر بدن تک يا يک اجنام شده و پس از طی شدن ،دهی ب مخير گچ شک ، شده باشد

زمان الزم برای گيراي گچ و خارج کردن قطعات گمی از درون لب صب ، قا ظر ن مورد ن حم هنا را در ند کرده می آ ن . ا های منو

، ف ايلخانی و توان در آثار جم می ات راتزئين شاخص از اين نوع .قاجار مشاهده منودهای سازی و در ستون، صفوی

:بندک براس س ميزا برجسنگی نقوش تقسي طور نواع کلی ب ن ا يزان تزئي ساس م بر ا می را ات گ

توان در ، می و زمين نبرجستگی ن وش يا اختالف سطح بين ،برجست ني ،ات با برجستگی زياد تزئين : چ ار گروه جای داد

در اين نوع . حات بدون برجستگی يا مسط تزئين و ،برجست ک سي ندی، ت گروه ب ين يک از ا ست از روش در هر کن ا های ها مم

ات گمی استفاده شده تزئين دهی ب برای شک ، قالبی يا درجا کارگرفت شده ب ةنظر از شيو بندی صرف ليکن معيار رده ، باشد

مدگی ن وش و گودی منت تن ا ميزان برآ ، در شک دادن ب گچ بندی ت سي ن وش م ری ک بنا ب ،برای مثاه ؛ ات است تزئين


و مهمنين ، قالبی در جا معرفی گرديد های روش وپي گفت جز ن شک تزئي ک روش ری شت ب ب ک سوم بدون ات مو ب آن هی د

شيو ب لب و ستفاده از قا ست گچ ةا جا ا هر دو در ، بری در ات کاا برجساات قاارارتزئيناا در گااروه، اخياار بناادی ت سااي

.گيرند می

: بندک براس س شگرده ک فنی و جزئي ت اجرايی تقسي ةگون 12رسد کمين می ب نظر ، ماتیم د های براساس بررسی

جزئيات ، ات گمی وجود دارند ک در هر گون تزئين خمتلف از بست ب مواد متشکل و ا کار گرفت شده در اجرا فنی ب و مهمنااين مياازان برجسااتگی ،دهاای شاايوه شااک ،آوری عماا روش

بندی اين است امتياز اين نوع طبق . است متفاوت ا اتتزئين از آجنا ک براساس جزئيات فنی و ، ک برخالف دو نوع پيشين

مهخوانی بيشرتی با اهداف ، گردد می ئ ات اراتزئين روش اجرايی شت فن ثار دا سی آ حوز و شنا مت ةدر ظت و مر يی اکار ،حفاالبت الزم ب توضيح است ک در اين . ثرتری خواهد داشت ؤم

ندی رده ن ، ب نوعی دو گو با در ةب يز شين ن گرفنت پي ظر نبراساس جزئيات . گنجانده شده است ، فنی خاص هر شيوه ئمسا

ات گمی در آراي معماری دوران اسالمی ، تزئين فنی و اجرايی : است زير قاب ت سي های ايران ب گون

ن ياد تزئي ستگی ز با برج می قالبی؛ ؛ات گ ست ؛ ني برجشت ری؛ ک پ ک شی؛ ب يا کا ش و چون شي صاحلی با م يق ری؛ تلف ببک؛ فتيل تزئين ری و مش ای؛ ات گمی جمو ف شام دو نوع ت نگ ب

.گمیهای قبری روی آيين ختت؛ گچ بری روی سي گ ؛ و معر گچضروری ت ين نک ب ا ج س تو ن ا يک از گو هر ک در ها ت

های معرق ،برای مثاه ؛ دادئ تری ارا توان ت سيمات جزئی می گ ذاری و ای يا ت خم ن ری و الي ةتوان ب دو شيو می گمی را

. منود بندی ، ت سي ت خم درآوری

:تزيين ت گچی ب برجسنگی زي د ات از قديمی ترين انواع رايج در دوران اسالمی تزئين اين سوب شان . ندشو می حم يدانی ن عات م ير از می مطال ب غ ک هد د

حتی در عصر قاجار و ، اسالمی های در اکثر دوره ، دوران صفوي لوی جرای ، هپ ن ا ياد تزئي ستگی ز با برج می کی از ، ات گ يآراي معماری اع از مذهبی و غيرمذهبی های ترين شيوه مرسوم

، ات با زمين تزئين ب طور معموه اختالف سطح اين . بوده است حدود 3بي از ب ست کن ا مواردی مم ست و در 31سانتيمرت ا

،دهی در اين شيوه ممکن است درجا روش شک . سانتيمرت نيز برسد يا تلفي ی از روش ،قالبی شد های و قالبی با جا و از . در

شيوه ين ک در ا نی کات ف بوده مد ،ن سازندگان يت ، نظر ت وکار بسنت مت يداتی چون گيرش مالط با ب انسجام و سختی پس از

اجرای ،آوری با ميزان آب کمرت عم ،افزودن مواد استحکام خب و مهمنين ت ويت ،مالط در چندين الي و در فواص زمانی مناسب

صاه خراش در تزئين ات جاد ستفاده از اي با ا ن ب زميده يا استفا وکار ج ت افزاي درگيری مکانيکی زير های الي

نده گ دار جزاء ن ميخ ، از ا ث ست چوبی های م های بری گچ . امانده باقی های ترين منون از قديمی ، حمراب مسجد جام نايين

نوع ين ن از ا ست تزئي يران ا سالمی ا ثار دوران ا . ات در آ بری با برجستگی زياد در ب اع ايلخانی نظير پير ات گچ تزئين

و ارومياا ، شااوي هفت، بکااران و يااا مساااجد جااام اشاارتگان


11/ ...ايران

.ی هستندة تزئينمعروف اين گونهای از ديگر منون ، ورامين

خبشی از تزئين ت گچی ب ا۱تصوير حمراب مسجد ج مع ؛زي د برجسنگی

اشرتگ

اک از تزئين ت گچی منونه ا۲تصوير سدط نيه زجن ؛ني برجسنه

:نهبرجس ني ين ت گچی ئتزموه طو ب نوع ،ر مع ين ستگی ا يزان برج ن م سطح تزئي ات از

ن را بين می زمي فت 3/2تا 3/1توان ظر گر . سانتيمرت در ن. يابد می سانتيمرت نيز افزاي 3البت گاهی اين ميزان تا

،اجرای اندود ب صورت موضعی ،در اين روش ، برخالف شيوه قب مور ضخامت با می ندود گ لب ا بوده و اغ موه مرت مع ظر ک ، د ن

متامی سطح کار را پوشانده و پس از تراز شدن و انت اه طرح ةسطوح برجست . شده است اقدام می ب برش و تراش ، بر سطح آن

و بدون احنناهای کوژ ،ختت ، اکثر آثار اجرا شده ب اين روش ةاما در مواردی نيز بست ب زاوي . (2تصوير )يا کاو هستند

سطح ن وش و ب سبت برش ن بزار تراش ا يات جنام عمل يا ااندود ةلي سطح ن از حالت ختت او ، اتتزئين تکميلی بر روی

در مواردی نيز . شود می درآمده و ب شک کوژ يا کاو منايان ات مضاعفی بر روی سطح و تزئين خال ين اين آثار با اجرای

. اند ب هنرمنايی پرداخت ، ن وشهای يا لب :ی ق لبیين ت گچئتز

م پي چنان شد شاره يز ا ن در، تر ن سالمی ةات دورتزئي ااين شيوه ب دو روش قالبی درجا و قالبی پي ساخت ، ايران

توان دو ، می ک برای روش قالبی درجا ب اجرا در آمده است منود يف صاقی را تعر ن . شيوه م ری و ال قالبی های از منو

خبشی از ،بوردست آمده از نيشا توان ب آثار ب می ساخت پي ن ع تزئي يزد ةات ب م ن ،ستی فاط ب ع د های و منو لق متع

.قاجار اشاره کرد

:برک یشنهنوع ين کار در ا ح ن شيوه و مرا شاب ،اتتزئي ن م ات تزئي

با اين تفاوت ک ميزان برجستگی در ، گمی ني برجست است ،اساس کار در اين شيوه . سانتيمرت است 3/1بری کمرت از کشت

بر اين است ک پس از تسطيح نسبی آسرت ک خود ازجنس گچ و نازکی از اندود گمی ک ب ةالي ، تر است بندی درشت با دان

آوری شده است ب عنوان الية بسرت اجرا شده و در عم روش کشت گچ ندان عدی هنرم ح ب خط مرا طرح، ب انت اه ندازی و بر، ا

هايی از بسرت اقدام خب تثبيت طرح، برش حاشية ن وش، و تراش


شی و چون ن ا لی نات تکمي جرای تزئي برای ا سطح را منوده و از منون . (123-131: 1383، اصالنی )اند ساخت طالکاری آماده می

بناهای تاريخی معروف ک مزين ب اين نوع تزئينات هستند، توان خانة پيرنيا در نايين، کاخ هشت هبشت، چ لستون، عالی می

، در (4تصوير )خانة صفوی در سردر قيصري ، شربت(3تصوير)قاپو . اصف ان ا ک مهگی ب دوران صفوي تعلق دارند ا را نام برد

های فنی اجنام شده البت الزم ب توضيح است ک آخرين بررسی دهد ک در بر روی تزئينات کاخ عالی قاپو در اصف ان نشان می

ن ، جدايی وجود نداشت و اين تزئينات، بين الية ن وش و زمي خال ين اين آثار تن ا با تراش جزئی سطح اندود، پرداخت و سطح بين ن وش دارای فت ختالف با جاد ا با اي شده، و صي لی

گچ کار بر، نة ز سانده صي لی و زمي يان ر ب پا ند بری را . ااختالف سطح بين ن و منت در تزئينات عالی قاپو بسيار اندک

-01: 1381، تدين )مرت است ميلی 1احی، کمرت از و در بيشرت نو 34) .

ا خبشی از تزئين ت گچی ۳تصوير

ق پو برک ی خ ع لی موسوم به یشنه اصفه

اک از تزئين ت ا منونه۴تصويرسردر خ نه صوفی شربت

قيصرية اصفه

:یپ برک

کاری ست ک با تلفيق دو هنر آيين روشی ا تزئين، اين نوع گچ ست و مده ا جرا درآ ب ا ن . بری گی يگا شيوه ةويد ين ،ا

ن عات آيي ستفاده از قط ست ةا ب . کوژ ا تايج ساس ن ست بر ا دسايی روش ستای شنا ت در را جنام گرف عات ا مده از مطال آ

توان گفت در می (31 -13: 1380، اصالنی )ات تزئين اجرای اين ی منت ا تزئين اساس طرحهای کوژ ک برطع آين ق ،اين شيوه

،بر روی اندود گچ ديوار ، اند بريده شده ،شده بر سطح ديوار سبانده ن و چ يوار و آي سطح د ي های سپس يک ال با روی آن

دوباره بار روی ، لي طرح او . شده استاندود گمی پوشانده میهاای دن خبا بر با بريا گچ جديد انت اه يافت و سپس گچ ةالي

هاای زيار آن تاا مناياان شادن آينا ، نظار از انادود موردتزئين، ن ب اين نوع ترين بنای مزي معروف . پرداخت است می

صف ان شت ا شت هب ب دور ، کاخ ه لق سليمان ةمتع شاه مت حکو (.3تصوير )صفوی است


13/ ...ايران

ا سرو و شکوفه به شيوة ۵تصوير فه برک؛ ی خ هشت هبشت اص یپ

برک ی رک و گچ ا تدفيق ی شی6تصوير بقعة پير بکرا ؛ لنج اصفه

:تزيين ت گچی تدفيق شده ب شيشه و ی شیشی يا کا ش چون شي گری صاآ دي با م گچ شينی گر ، مهن از دي

شگردهايی است ک هنرمندان ايران عصر اسالمی در کماه ظرافت آثار معماری هبره کار گرفت و از آن در آراي ب ،و م ارت

از اين رسد ک در مواردی ک می گون ب نظر اين . ند ا برده نظر مورد ب رنگ و درخش با توج تزئين غناخبشی ،مهنشينی شی ،بوده ند ) از کا ن مان ب تزئي سجد ات کتي شی م گچ و کا ای

و در مواردی ، (0تصوير )( جام اشرتجان و يا ب ع پيربکران های از شيش ،نورگذرانی نيز مطرح بوده ک عالوه بر آن عام

لوان ست ا شده ا ستفاده ب ) ا ثار ند آ مده از مان ست آ دصفوی های پنجره ،اسالمی در نيشابور ةلي او های سده های حموط مام متعل نای درب ا ب ب يز ، ق صف ان کليو ن يدخ ا ،سای بجره مزي های پن می ش گ ب شي گی دور های ن ند ةرن جار مان قا

(. 1تصوير) (عباسيان کاشان ةموجود در خانهای ون من

:تزيين ت گچی جموفممکن است از هر دو روش ،اتتزئين در ساخت اين کلیب طور

شد شده با ستفاده قالبی ا جا و ن شاخص . در های ترين منوبری ات موسوم ب ت نگ تزئين توان در می کارگيری اين فن را ب

منود شاهده ثار وم مزي از آ ک ماری ی نت مع ين زي ب ا ن الاادين شاايخ صاافی ةتااوان دو بنااای صاافوی ب عاا ، ماایهسااتند

از . قاپو اصف ان را نام برد و کاخ عالی ،(8تصوير )اردبيلی هايی توخالی است ک در خب های گوی ني تزئين انواع ديگر اين

ن از ياد تزئي ستگی ز با برج می ثار ، ات گ يده در آ ب و و س مورد ا خانی قرار ايل ست می تفاده ت ا ن . گرف هايی از منو

ن نوع را تزئي ين ب ا شبي ي می ات خی از ابن ةتوان در بر .دوران قاجار نيز مشاهده منود


ا من يی از پنجرة گچی مزين به 7تصويره ک رنگی؛ خ نه عب سي ی ش شيشه ( ۱۳8۴زاده ارب ب. عکس از ا)

اک از تزئين ت ونها من 8تصويربقعة شيخ خ نة برک؛ چينی تنگ

صفی اردبيل

: اک ين ت فنيدهئتز

ةتوان در آثار دور می ات راتزئين شاخص اين نوع های منون خ ع ايل ند ب شرتگان در ةانی مان جام ا سجد کران و م پيرب

الدين در ش ر و يا ب اع رکني و سيد مشس (11تصوير )لنجان صوير )يزد کرد ( 1ت شاهده گی م . م ين فن ترين ويد ی در ام ةحنو ،شيوه گچ ع ير ن ، آوری مخ بر ب گو عالوه ک ست ای ا

را ب تعويق زمان گيرش گچ ، پذيری پالستيک آن هببود خواص شک ت زمان کافی برای کار مد ،هنرمند ،انداخت و بدين ترتيب

رسد ک افزودن برخی می ب نظر . را داشت است تزئين بر روی ةاز مواد آلی مانند سري و يا سريش ب عنوان کندگيرکنند

گچ يراي گی می گ ين ويد ند ا ت توا يد أها را نوان . مين منا عا توج ب فرضياتی در ارتباط با ای برای اين شيوه ب فتيل

ماده ةحنو ير آ ل )سازی مخ يا فتي ها شک نوار می های ب ( گست يده ا خاب گرد ل . انت طرح های فيتي ساس بر ا شده ماده آسرت شده روی ب سي پس از ، تر ت و قرار گرف يوار سطح د بر

ج ت ت ويت اتصاه بين ن وش و ، بيرونی آن های فشرده شدن لب ن سرت ةزمي ماال ،ب ک احت ضافی نار گچ ا شت ةک ن وش را آغ ةطور معموه زمين ب . شده است می از سطح کار تراشيده ،کرده ای طاليی رنگ ها با الي آميزی و سطح خارجی فتيل رنگ ،ن وش

اگرچ در دوران ک الزم ب توضيح است . شده است می آراست عد ب ،ب ثری از شيوه ا ين شده ،کارگيری ا نونی گزارش ن و ف

ای قاب م ايس های ليکن منون ، يابد می مانند الي چينی رونق شيوه را ين ماری دور می با ا ي مع جار ةتوان در آرا قا

قاجار ک با ةيکی از منون آثار متعلق ب دور . رديابی کرد با شيوه ب ای ت ري ن شبي ل تزئي شده ات فتي جرا ، ای ايق انصاری در اصف ان است وث ةخان های ات يکی از اتاق تزئين

.


13/ ...ايران

.

اک؛ ا تزئين ت گچی فنيده 9تصوير

الدين يزد ايوا اصدی بقعه سيدمشسا من يی از تزئين ت ۱1تصوير

اک اطراف حمراب؛ مسجد ج مع فنيده اشرتگ لنج

:ين ت گچی روک آيينة ختتتزئبری از تلفيق دو هنر گچ ، بری کپ ةات مانند شيو تزئين اين

ن و ت آيي شک گرف ن ، کاری ک آي فاوت ين ت مورد های با اولی قطعات آيين در اين شيوه از ، کوژ ،بری استفاده در کپ

سط ست نوع م ختت ا يا ين .ح جرای ا موه ا ن روش مع ،اتتزئيچسباندن قطعات آين بر ،انت اه طرح بر سطوح اجزای معماری

گمی ب صورت اجرای اندود ،سطح و براساس طرح انت اه يافت ضعی يا مو چ و شدن ن ، يکپار يان گچ و منا تراش برش و

.کاری بوده است آيين ةبری بر زمين گچ

ايوا آيينه ی خ ؛ختت ةبرک بر روک آيين خبشی از تزئين ت گچ ا۱۱تصوير

چهدسنو اصفه

قرارگيری ،ها و در پی آن الزم ب توضيح است ک طراحی ن


شده ک می ای اجنام ب گون ، بر سطح کار نتزئي نواحی گمی ن عات آي بين قط های ن ان متامی درز می پ ندود گ ير ا ها در ز

لو ظاهر ج ن ةشده و در گردد ةيک آيي يان چ منا از . يکپاردار معروف توان ب ايوان ستون می اتتزئين شاخص اين های منون

ب دور لق صف ان متع ستون ا کاخ چ ل ن در يوان آيي ةب او آثااار باقيمانااده از دوران قاجااار و زندياا در ،صاافوي

.ش رهای خمتلف ايران اشاره منود

:آث ر گچی تدفيق شده ب سي گلمورد يران ناطق ا سياری از م ه در ب نوز شيوه ه ين ا

قرار ستفاده يرد می ا ير ؛ گ صطالحاتی نظ کاربرد ا چ اگر ،سي کاهگ بری روی کاهگ يا گچ وات گمی روی سي گ تزئين

يج سنتی را ندان نزد هنرم ست در ب . تر ا ج با تو ما ادر بسياری ، کار گرفت شده شگردهای فنی و جزئيات اجرايی ب

شود ک گچ و سي گ اغلب با مهنشينی در می از موارد مشاهده کنند تا اين ک گچ ب صورت يک الي می کنار يکديگر خودمنايی

شد جرا لی ا ندود گ شد بر روی ا ي . ه با مهين دل طالق ،ب ااين . رسد می تر ب نظر ات تلفي ی گچ و سي گ مناسب تزئين

ش لف مش نواع خمت می های شيوه در ا ن گ شت ،یتزئي ترنج و پدر ، گلی های با زمين ،منفرد گمی های و يا قاب ،گمی های بغ

آراي معماری نواحی خمتلف ب ويده مناطق دارای آب و هوای يرا شک ا ست ب ، نخ شده ا ت مده . کار گرف ثار خب ع ای از آ

ن ين گو نده از ا ن باقی ما ماری دوران تزئي ثار مع ب آ ی ات گمی تلفيق شده با سي گ در تزئين . قاجار تعلق دارند

ن يد ةخا شکده مرم )داو کزی دان نر ساختمان مر شگاه ه ت دانسای کليات باشگاه ارامن اصف ان در جوار و تزئين ( اصف ان

صف ان نک ا ي ،وا ثاه از ابن ين مزي ةدو م ب ا ن ن اتتزئي .باشد می

:تزئين ت معرق گچیگ ذاری و گمی از حلاظ فنی ب دو نوع ن ری يا ت خم های قمعر ي م درآوری ا ال ست ،ی خت سي ا ب ت ين . قا کار در ا ساس اگچ شيوه ستفاده از ن ها ا ب رنگدا ت عدنی ج ت های آميخ م

ای رنگی است ک در هريک از دو نوع ب شيوه های ندود ايجاد ا ات معماری استفاده شده تزئين بندی رنگی خاص از آن در ترکيب

ر . است يکی از انواع ،ق گمی ب ويده نوع ن ری تزئينات معرسد تن ا در تعداد انگشت می کاری زينتی است ک ب نظر گچ

ثار دور ق ةمشاری از آ ستفاده مورد ا ست صفوی ت ا . رار گرفي نوع ةابن ين سايی تزئين تاريخی دارای ا تاکنون شنا ک ، هارون واليت يا هاروني اصف ان ةب ع : اند عبارتند از شده

اتی است ک در تعميرات تزئين ک ب احتماه زياد مربوط ب سب او شاه ط ما ي و شاه امساع مان 118 ا 138حدود )ه ز

در قسمت زير تاق ، ي اصف ان مسجد حک ؛اجرا شده است ( .ق.ها ( رو ب مشاه )بيرونی مسجد ةفوقانی در جب ةطب های ايوان

ن ب ن وش هندسی ک از احلاقات زمان شاه عباس دوم است مزي شيو ب شده جرا س ةا س کا ست؛ مدر س ن ری ا يا مدر ةگران

ي صوير ( ).ق.ها 1113)حکيم س ( 12ت يز مدر آورد ني ةو نهای دور از( .ق. ها 1111) صف ان؛ ةبنا بازار ا صفوي در

ساوه جام سجد خب ، م ک های در بی يوان غر ن و ا گنبدخا


11/ ...ايران

ن جرا تزئي خانی ا ثار ايل بر روی آ صفوی ب دوران سوب ات منشان هاه کا ش د ارد ست؛ م ب ، شده ا صفوی روی دواه ةشام کتي

های ايوان ورودی؛ و مسجد جام کبير يزد ک براساس بررسی شد جنام ب ا ن ا کتي شک مرب ةه ت ب ضالع کوچکی با ا ناس عی ق

هشتی ورودی اين بنا شناسايی شد ةبر بدن مرت انتیس 23حدود .دهد می را نشان 141ک تاريخ

گذاری؛ مدرسة ای از تزئينات معر ق گمی ن ری يا ختم ا منون 12تصوير

گران، اصف ان کاس

:گيرک ننيجه

ن ب تزئي می ت ات گ يران در کار رف ماری ا ي مع در آرادوران اسالمی براساس ميزان برجستگی ب انواع ک برجست و

سطح ست ،م ب ،ني برج ياد قا ستگی ز با برج يا شت و بره ةتوان مطابق با شيو می ها را مهمنين اين آراي . ت سي است

،دهی درجا و استفاده از قالب شک کلی ةدر دو دست ،دهی شک ی خاصی ليکن با توج ب شگردهای فن . قرارداد مورد مطالع

ن ک در ب تزئي لف ست ات خمت شده ا ت ندی رده، کار گرف بات مذکور تزئين منود ک بر اساس آن ئ توان ارا می تری دقيق :شام موارد زير استشود و میگروه ت سي 12ب ن ني تزئي ياد؛ ستگی ز با برج می قالبی؛ ات گ ست ؛ برج

شت ری؛ ک شی؛ ک پ ب يا کا ش و چون شي صاحلی با م يق ری؛ تلف بن نگ تزئي نوع ت شام دو جمو ف می ل ات گ شبک؛ فتي ای؛ بری و م

.گمیهای قبری روی سي گ ؛ و معر بری روی آيين ختت؛ گچ گچصوه او گرفنت ا ظر سع ةلي با در ن ظت و تو يدار در ةحفا پا

سايی و ةحوز بر شنا ک گی يراث فرهن ثار ندی ب طب م ،آکارگرفت ب های شناسی و مهمنين شناسايی روش فن ،دهی سازمان

های نياز اساسی ب پدوه ، کند می کيد أت ،شده در خلق آثار در راستای ا با در نظر گرفنت امهيت و ضرورت موضوع ا آتی

ندی طب يک ئ يافنت و ارا برای ب ن جام می در تزئي ات گشناسی بي فن از ديدگاه ، يران آراي معماری دوران اسالمی ا

گيری از جتارب هايی ک با هبره پدوه ؛ گردد می از پي منايان ند سن ةارز ستادکاران نار آن ا نون ،تی و در ک يزات و ف جت


فی اين بتواند گامی شايست در شناخت و معر ، نوين دستگاهی .فن و هنر دوران اسالمی ايران برداردهای گنجين

: من بع، ساه اوه، مشاره جمل اثر ، «تعميرات ن اشی »آقاجانی اصف انی، حسين،

. 11-11، صص.ش.ها1331اوه، بری شناسی، حفاطت و مرم ت يک منون گچ بررسی فن »پور، فائزه، اصف انی

سيدمشس ع خانی از ب يزد ايل تاريخی ش ر لدين هنايی ، «ا پروژه .ش.ها 1381، دانشگاه هنر اصف ان، تاريخیکارشناسی مرم ت آثار

سام، صالنی، ح شت »ا نات ک جرای تزئي قاپو شيوه ا عالی کاخ ، «بری در ، .ش.ها 1383، پاييز (3مشارة پياپی )، 3، ساه دوم، مشارة گلستان هنر

. 123 -131صص رياه، صاری، سالمی »ان های ا تأثير آن در هنر سانی و مربی دوران سا ، «گ . 318 -313، صص .ش.ها 1300و هبار . ش.ها 1303زمستان ، فصلنام هنر

ظ تا، اع ن ، آناهي گچ »زنگ دو ه غرب سير نر پذيری آن ازه بری و تأثيرلوی جار و هپ صر قا نگ ، «درع ماری و فره مشارة مع هن ، ساه ،31 ،1381

.118 -113.، صص.ش.هالگ، بر، ا مارد؛ گرا سالمی اتينگ اوزن، ري ماری ا نر و مع کرت ه يع وب ، د

.ش.ها 1318آژند، هتران، موريس ند، سون ديما سالمی ، ا صناي ا مای بدا راهن رية ع چاپ ... ، تر يار، فر

.ش.ها 1383سوم، انتشارات علمی و فرهنگی، هتران، يدت، ستان پرادا، ا يران با چارلز هنرا سون و برت داي کاری را با مه ،

ت دانشگاه هتران، ويلکينسون، ترري يوسف جميدزاده، چاپ دوم، انتشارا .ش.ها 1383

، ترري غالحمسين صدری افشار، چاپ دوم، معماری ايران پوپ، آرتور اهبام، .ش.ها 1311چاپ ن ج ان،

آوری و تکنيک اجرای تزئينات بررسی شيوة عم »تدين چ ارسوقی، عالي ، صف ان قاپو ا عالی نای می در ب يان ، «گ مة پا شتة نا شد ر سی ار کارشنا

.ش.ها 1381، دانشگاه هنر اصف ان، اء فرهنگی و تاريخیمرم ت اشيتعميرات ن اشی و ن اشي ای تصويری رنگ و »ااااااااااااااااااااا ،

. 101-180، صص .ش.ها 1301، 1،8،1، ساه سوم، مشارة جملة اثر، «روغنیسر، تاريخی محزوی، يا عة ظت و مرم ت ب پدوه ، حفا ع ، پروژة مطال


11/ ...ايران

کران سازما پيرب صناي ، گی، يراث فرهن ستان ن م شگری ا ستی و گرد د .ش.ها 1380اصف ان،

فرد ب عة ايلخانی های منحصرب بری حفاظت از گچ »خاکباز الونديان، اهل ، يزد سيدرکن لدين يان «ا شياء ، پا شت مرم ت ا شد ر سی ار مة کارشنا نا

.ش.ها 1384، دانشگاه هنر اصف ان، فرهنگی و تاريخیهنر و ، «ط کوفی تزئينی در آثار تاريخی اسالمی ايران خ »زمانی، عباس،

.31-42، صص.ش.ها 1332، خرداد 128، مشارة 11، دورة مردم، 23، مشارة جملة اثر ، «بری در معماری اسالمی ايران هنر گچ »سجادی، علی،

. 114 – 213، صص .ش.ها 1310نت معماری ، انتشارات معاو هنر و معماری اسالمی ايران ، پور، علی عمرانی

.ش.ها 1384و ش رسازی وزارت مسکن و ش رسازی، اا ، ن فن »اااااااااااا نات آي سی تزئي کپ شنا ب سوم ، «بری کاری مو

، ب های از ياد رفت هنر ايران م االت او لين گردمهايی گنجين جمموع -13، صص .ش.ها 1380نداد، انتشارات فرهنگستان هنر ، کوش م دی مکی

31 . لوئی، کاتلی هامبی، تا؛ يران ، مارگري نر ا سلجوقی و تاريخ ه نر ه

1310، جلد هشت ، تررية يع وب آژند، انتشارات مولی، هتران، خوارزمی .ش.ها

شناسی تزئينات معماری کليسای مطالعات تاريخی و فن کريمی، اميرحسين، دستی و گردشگری استان اصف ان، ، سازمان ميراث فرهنگی، صناي احل بيت .ش.ها 1388

، چاپ تزئينات وابست ب معماری ايران دوران اسالمی کيانی، حممد يوسف، .ش.ها 1310او ه، سازمان ميراث فرهنگی کشور،

، ترري م رداد وحدتی دانشمند، چاپ او ه، گيری هنر اسالمی شک گرابار، اولگ، .ش.ها 1311پدوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی،

.ش.ها 1383، چاپ او ه، نشر اداد، هتران، کاری گچ ابول اس ،نداد، گرامی، چاپ تاريخ هنر ايران در دوره اسالمی ا تزئينات معماری نداد، م دی، مکی

.ش.ها 1381، (مست)او ه، مرکز د يق و توسع علوم انسانی سل ، هنی، م ست فن »مي م ي مده دل فاظتی و ضعيت ح سی، و سازی شنا

نام کارشناسی ارشد پايان ، «های کوه خواج سيستان بری شناسی گچ آسيب .ش.ها 1383، دانشگاه هنر اصف ان ، رشت مرم ت اشياء فرهنگی

هانس ای لف، يران صناي ، .وو ستی ک ن ا براهي د سيروس ا کرت رية د زاده، ، تر .ش.ها 1312انتشارات و آموزش ان الب اسالمی، هتران،

لگ، بر، او ي ،درک، گرا ماری ه سالمی مع نات ا حدتی و تزئي رية م رداد و ، تر .ش.ها 1313دانشمند، چاپ او ه، انتشارات علمی و فرهنگی،

Azarnoush , Massoud , 2007. History & uses of stucco & plasters in ancient world, Oxford university press .

Blair ,Sheila S ., Bloom, Jonathan M. 2007-2009. stucco and plasters in Islamic lands, Oxford university press .

Creswell , K.A.C. 1940. Early Muslim Architecture , 1st ed. Vol.2, Oxford university press . Herzfeld , E. 1912 , 1923. in: Alastair Northedge , "Abbasid Earth Architecture and Decoration at

Samarra ,Iraq " ,the conservation of decorated surfaces earthen Architecture , the Getty Conservation Institute , LosAngeless , September 22-25,2004.

Inna , C. 2001. Non- destructive techniques used in materials conservation , 10th Asia – Pacific conference on non- destructive testing .

Northedge , Alastair , 2004.Abbasid Earth Architecture and Decoration at Samarra , Iraq , the conservation of decorated surfaces earthen Architecture , the Getty Conservation Institute , LosAngeless , September 2004, pp. 22-25 .

Schmidt , Erich. F. 1953. Persepolis I - Structures , Reliefs , Inscription , the university of Chicago press , USA .

Stuart , Barbara H. 2007. Analytical techniques in material conservation , John Wiley & sons , England . Wilkinson , Charles K. 1987. Nishapur , some early Islamic buildings and their decoration , the

Metropolitan museum of Art , NewYork . Zeymal , Ye.V. 2008. History & uses of stucco and plaster in central Asia , Oxford university press.

خان جبنوردگری در قلع در باب روندهای تطو ر سفاه

وحيد عسکرپور

دانشگاه هتران شناسی پي از تاريخدانشجوی دکرتای باستان و

عمرا گ راژي دانشگاه هتران شناسی پي از تاريخباستاندکرتای

111 تا 11از ص

: چکيدهدر اين م ال در بسرت شرح نظريات معطوف ب تطو ر

ۀشناساای و ارا شناساای و باسااتانفرهنگاای در انسااان-خمتصری برای اين نظريات، سير تطاو ری سافاه ۀتاريخچ

-های مربوط ب دوران پي از تاريخ قلع گری در الي با ب آزمون . گيردخان مورد بررسی و مداق قرار می

گری چنين حبث خواهد شد ک گذاشنت متغيرهای خمتلف سفاه-هرچند تطو رگرايی فرهنگی قادر است خط سير دگرگونی

بر روی مواد فرهنگی، توصيف و تا های در زمانی را ين جام ا سی حاه، برر ين با ا ند، يين ک حد ی تب

-شاام زماين )باوم تطو رات، بدون در نظر گرفنت زيستنی و ماعی درو سبات اجت ماعی، منا سازمان اجت سيما،

تعاما ۀبرونی، مناسبات با ديگر حمتويات حميطی و حنومناايی واق پذير نبوده و تفاسير امکان( با حميط زيست

های متنوع آماری حبث از ميان سنج . دهنددست منیرا ب خاان هرچناد رو با گری در قلع شود ک تطو ر سفاهمی

گاذارد، اماا ايان با معناای پيميدگی و گسرتدگی می

ها در طاوه زماان آن نيست؛ سفالين ۀتکام فناورانتن ا تغيير با از صورتی ب صورتی ديگر، خود را با

.اندساخت بوم خوي منطبق میستزي

شن سای تطاورک تطاور ب سان : ه ک یديادک واژه .خ گرک قدعهفرهنگی سف ل

:مقدمهعبارت است از فرايندی پيميده ک از ،شناسیدر زيست تطو ر

های بسايار های زنده در طی نس وارهخصوصيات اندام ،طريق آن-لی ب نسلی ديگر دگرگون میها از نسمهراه با انت اه ويدگی

ميالد . شود پي از پنج قرن نانی سوف يو سيمندر ، فيل آناکهاا از با بااور او انساان . دانناد گارا مای تطو ررا خنستين

اند کا با حماض ياافنت يافت تطو رمانند آبزی موجودات ماهیشد خارج شکی از آب ندن در خ باقی ما برای نايی . ند ا هتوا

ها و جانوران ب شک افارادی بود ک انسان امپدوکلس معت دگاون هاای گونا اند، بلک ب صورت قسمتکام سر بر نياورده

شده و يب ه ترک با صادفی شکلی ت ب شدند و يدار بدن پدشيد صورت خب يالی را يب و خ قاتی عج ين . ند ا هخملو خی از ا بر

ند ث نبود يد م ب تول قادر ک قات گران ،خملو من رض و ديدياد کا های زندگی را کيفياتی میارسطو صورت. ی ماندندباق

.کردنداز سطوح پايين ب سطوح باالتر پيشرفت میثباات ،های دينی و فلسفیانگاره تپس از پايداری بلند مد

111/ خان جبنورد گری در قلع در باب روندهای تطو ر سفاه

خملوقات اهلی در طبيعت و تکام انسان ب مست تعالی ب عنوان بود ک معت د المارک خنستين کسی ،خملوق برتر، در قرن نوزده

گرايای باا تطاو ر . شاوند ها در طوه زمان دگرگون میبود گون

. رساد انتخاب طبيعی او با بلاوغ خاوي مای ۀداروين و نظریبسات ،های زنادگی مطالعات او نشان داد ک بسياری از صورت

های خاصی را پشات سار دگرگونی، حميط زندگی خود ب اقتضائات . گذارندگذاشت و می

رويکاردی ديگار نياز در قارن ، شناختیزيست تطو رر در کناب ک شد يت طو ر نوزده ت و ست ت ش ره ا گی ين . فرهن در ا

شود ترين پيشروان آن حمسوب میرويکرد ک اسپنسر يکی از اصلیها در مسيری رو ب پي قرار داشات و الزاماا زندگی انسان

او از بنادی مورگاان و طب ا . داردب مست تکام گاام برمای افزارهايشان، پياروان قارن جوام انسانی بر مبنای نوع دست

چون سرويس و اره، انگلس و طب ااتی وی شناسبيستمی و انسانلد و شد، و چاي يری سط او پيگ ک تو سانی عات ان شدن اجتما

اش از ريل فعاالن اين رويکارد های کشاورزی و ش رنشينیان البهاا ع را در دگرگاونی انساان اند ک ن انسان و اجتمابوده

بسيار برجست ساخت و ب ن عوام بيرونی و حميطی هبايی . دادنداندک می

شناسی نياز از گرايی در باستانتطو رهای ورود خنستين نشان گرايی فرهنگی سار بار آورد کا بيشارت ماورد توجا تطو رده

أکياد شناسان نو با تباستان ،با اين حاه. شناسان بودانسان

زيساتی را در تطاو ر ها ن ا سيست ۀبوم و نظریبيشرت بر زيستعی تا جايی کا ماد ؛ها بسيار اساسی دانستنددگرگونی فرهنگ

-ها باا زيسات ای برای انطباق انسانخود وسيل ،شدند فرهنگگرا فرهناگ تطو رشناسان نوباستان ،در اين زمان. بومشان است

باوم در نظار انسانی با زيست ی را امتداد انطباق موجودماد

های انساانی در سيست تطو ر ۀدر آن را ب منزه تطو رآورده و داروينی را تطو ر اين گروه حتی اصوه اساسی . قلمداد کردند

-چون وراثت، ج ، اصاالح و انتخااب طبيعای، در ماورد دسات شان اين باوده کا افزارها نيز قاب اطالق دانست و استداله

در پرنادگان، تطو ر ۀشناس در هنگام مطال يک زيستطور کمهانشناساان نياز کناد، باساتان ها را نيز مطالع مای های آنالن

انساانی در تطاو ر خبشای از ۀبايستی مواد فرهنگی را ب منزه . بينگارندنظر آورده و در اين چارچوب

-های پي از تااريخی با گذاری مطلق حموط پيشرفت در تاريخ-تطاو ر های چند دوره منجر ب ت ويات رويکردهاای وط ويده حم

های م ار دقيق توالی ،اين امر. شناسی شدگرايان در باستان

ۀر سااخت و مشااهد ميس ا ،زمانی را بي از پي در زمانی و ه پاذير در مواد فرهنگی را با دقت و ظرافت بيشرت امکاان تطو ر .منود

از هنگاام ،تااريخی های پاي از سفالين تطو ربررسی سير شاناختی از ريلا های باساتان شان در ميان دادهمنايانی خنستين

ئمسا. توان بدان دامن زدمواردی است ک در اين رويکرد میچگاونگی . تاوان مطارح سااخت متعددی را در ايان زمينا مای

ها، ارتبااط های فنی در ميان جوام انسانی و عل آنپيشرفتمواد فرهن شرفت در گونی در پي ماعی، ن دگر حميط اجت با گی

هاای های يک اجتماع پي از تاريخی در دگرگونیتعامالت انسانی از تطاو ر ساير ها در يک خطها و تداومفنی و ميزان دگرگونی


ستند ساي ه ين م ل ا صلی . ري ل ا ين م ا ک در ا شی ترين پرس

خاان ع قل ۀگری در حموطسفاه تطو رشود اين است ک آيا مطرح میجبنورد امری خودخمتار بوده يا وابست ب شرايط ديگر است؟

آورند ک البت نيز سر برون می یها ديگردر کنار اين، پرس ند بااليی برخوردار خود از ارزش جای ين : در يا ا طو ر، آ ت

گاری اسات ياا صارفا پيشرفت و رو ب کماه گذاشنت سفاه ۀنشانبا شرايط بافتی نوين؟ و آيا دهی آن برای انطباق تغيير شک

خاان را کا در مياان گاری در قلعا اساسا پيميده شدن سفاه

ۀتاوان نشاان شاناختی کاامال مشا ود اسات مای های باستاندادهارتباط ميان پيميدگی و پيشرفت ؛کماه گذاشنت آن دانست؟ ب رو

چگون است؟ گاری در پاي از تااريخ در اينجا فرض بر اين است ک سفاه

-شناختی متعدد، صاورت های بومخان با قرارگيری در وضعيتقلع تاوان طاوری کا هرگاز منای های متفاوتی را ب خود گرفت ، ب

گاری آن هاای سافاه ياک از دوره شکافی بنيادين را ميان هايچ -گرايای باوم مهمنين با اختاذ چارچوب فکاری تطاو ر . تشخيص دادخان باا تيزبينای ر قلع گری را دسير سفاهتوان خط شناختی می

چون ورود ضياتی ب فر من زدن جای دا ب فت و پی گر شرتی بيير شاهدات غ نای م بر مب خود ب خمتص نون با ف نوين قوام ا

ها، عل و عواما درون داده ۀنگرانجزئی ۀدقيق، از طريق حماسبسيمای کلی اين حموطا را بارای تطاو ر بومی و وابست ب زمين

. شن اد کردگری آن پيسفاه

:خ در يک نگ هقدعهقلع خان در روستايي ب مه نام در پنج كيلومرتي ش ر ةتپ

ن و مسل ان خب ما كز شخان ، مر ش ر 03آ غرب مشاه لومرتی کيکيلومرتی حد 31جبنورد، مرکز استان خراسان مشايل و در کمرت از

نفاوذ کاوهی و دور از ای ميانشرقی پارک ملی گلستان در دره. آب و هوای بيابانی در مشاه شرق فالت ايران واق شده است

های های الي داده ،1383ه ساه او ةنگاری در نيمطی اجنام الي نگاری در غرب و شرق تپ الي ةمس و سنگ و مفرغ از دو گمان

ای تعبي شده است کا ها ب گون موقعيت گمان . ب دست آمدهاای از آن را با کا تپا در دوره توان اطالعاات حاصا می

خان در دشيت واق است ك از س قلع ةتپ . يادشده تعمي داد هاي انبوه سو با كوه حمصور شده و در قسمت غربي نيز ب جنگ

ورود ب داخ دشت ،مه موقعيت جغرافيايی. شودگرگان خت ميخروج از آن ست و ساخت ا شوار يادي د حدود ز تا ل . را او

نگاري و گاهنگاري آن در فص كاوش در اين تپ ب منظور الي فت 1383هبار صورت گر يان مران گاراژ سيت ع ين . ب سرپر در ا

اليا نگااری در ۀآزمااي و چ ارگاان ۀفص از کاوش ن گمانشد سيس ط تأ سطح . حمو تا خاك ب ر پ ، از سايي 31ت ي شنا ال

دست آمد ک در ای ب دهاين تعداد الي با توج ب روش وي. شدنگاری مرتی و های الي بدين ترتيب ک روش. کار رفتاين کاوش ب

هاای های دارای ويدگیترين رگ بافتی با ه ترکيب شده و کوچک-پس از پايان حفاری نيز داده. متمايز نيز يک الي قلمداد شد

هاای ها ک بر اساس عم شان از ه تفکيک شده بودند باا اليا

ۀها تطبيق داده شده و بدين ترتيب مشارگمان ۀجود در ديوارمودر جمموع، . دوره خوردند

V های اين حموط دوران پي از فاز زيرين بدست آمده از گمان


مربوط باوده و Iب فاز 13تا 1های الي : تاريخی تعلق دارد ارتباط داشت و باز IIب فاز 23تا 10های نوسنگی است؛ الي

تعلاق داشات و IIIب فااز 31تا 20های ه نوسنگی است؛ الي

، فاز 44تا 41های شود؛ الي مس و سنگ حموط مربوط می ۀب دورIV شود؛ و الي را تشکي داده و عصر مفرغ آغازين را شام می-

بوط 41تا 43های يانی مر تا پا يانی فرغ م صر م ب ع يز ن .شوندمی گيرک در پژوهش ح ضرتشن سی و جهروش

-ها ک ب سان ه يی پيرامو دگرگونی و تطاور در داده نظريه :شن خنی

در ،شاناختی ی شاواهد باساتان تطو رهای نشان دادن دگرگونیهار چا باشاد، . شناساان رواج فراوانای دارد ميان باساتان

-يکای از اصالی ،های انسانیپيگيری روندهای درزمانی فرهنگ ۀمطاال مهمنين . دهدشناسی را تشکي میستانهای باترين بنيان

-های زمانی شواهد باستانها و دلي دگرگونیها، شباهتتفاوتشناسی تاريخ فرهنگی ايفاا ن شی حموری را در باستان ،شناختی

باستانی و هر يک از فازهاای ۀدر اين رويکرد هر حموط. کردمیشد کا فت میآن ب عنوان يک واحد مطالعاتی جمزا در نظر گر

-برای ترسي روندهای انتشار فرهنگی با يکديگر م ايس مای شناسان نو نياز مهاين رونادهای زماانی را با باستان. شدندهاا هار برای آن. تر مورد مطالع قرار دادندای عاملان گون

باساتانی نباود، ۀديگر يک فاز از ياک حماوط ،واحد مطالعاتی

-يک زيسات ۀتنيد های دره نظام بلک نظامی بود متشک از خردههای ناگستنی با ه داشت و هر يک بوم ک پيوندها و ارتباط

شناساان اتفاقاا ايان باساتان . گذاشاتند بر ديگری اثار مای ندگرا » صيف « رو پی درک و تو ک در ملانی ند؛ عا نام گرفت

شان بودناد بوممکانی انطباق انسان با زيست -روندهای زمانی(Preucel and Hodder, 1996 .)خصاوص گذاری دقيق، با پيشرفت در تاريخ

ای بسايار پوياا را در اختياار گذشت »های چندالي ، در حموط امکاان ترساي تصاويری ،ترتياب بدين(. Murray, 2002:52)« گذاشت. تر از دگرگونی تدريجی و جايگزينی فرهنگی فاراه شاد منظ

ما را از پراکن از سوی ديگر، اين پيشرفت فنی ن صان ف

-یئهای جزهای فرهنگی متفاوت و تاريخنوآوری ۀها، سرچش حموط (. Ibid)خاص منايان ساخت ۀنگرتر جايگزينی فرهنگی در يک منطق

پاای فشارده و ،های بيرونیروندگراها بر جنب ،با اين حاهقرار ج مورد تو سان را باق ان بر انط مؤثر خارجی م عوا

ابزاری برای انطباق در اختيار ،ا فرهنگهدر نظر آن. دادندک از ساير موجودات متماايز داد ک او را ب انسان قرار می

.کردمی

شناسان با ب وام گرفنت سو برخی باستانب اين 1181 ۀاز ده ،شناختی چون وراثت، ج و انتخاب طبيعای زيست تطو رمفاهي

ويناای باا بااار ديگاار قاادم در راه وارد ساااخنت مفاااهي دارهاا فرهناگ و عناصار آن. شاناختی گذاشاتند مطالعات باساتان

گی گی )فرهن مواد فرهن مون ضوع ( مه يز مو طو ر را ن ستی ت زيی ايان عاده، تطاو ر شناسی نودر باستان. قرار دادندبوم زيست

قوانين مهان ثر مان در ا طوه ز يز در گی ن طو ر مواد فرهن ی تها اين باوده اسات ه آناستدال. اریشوند ک هر جاندگرگون می

-پاذيرد و دسات شناختی اثار مای زيست تطو رک چون انسان از


ها نياز از آن ،ها هستند، در نتيج افزارها نيز حمصوه انسان O’Brien and)شاان کنند ک ساازندگان می ی پيرویتطو رمهان قوانين

Lyman, 2004; Lyman and O’Brien, 2001; Spencer, 1990; 1997; Shennan, 2002 .) بعضای«توارث مهراه با اصالح»ها نيز اصطالح از آن

1را مسات يما از

(. Shennan, 2000)افزارها کردند متون داروين گرفت و بر تن دست

ها پس از پيشرفت در اين ۀضروری است ک ه ،دقت در اين نکت . اندامکان وجود يافت ،های مطلقگذاریتاريخ

اخيار ۀجا در ايان يکای دو ده ی از آنو رتطشناسی نوباستانبودن ( scientific)خواهان داشت ک ب زع خود توانست عاملان

حد تا کرد را ين روي ند ا يت ک يادی ت و سيار ز سانی از . ب کهايی از ويدگی ،تبيينک کنند چنين بيان میبطن مهين رويکرد

روينی اين دا تطو رها در اختيار دارند و الگوهای است ک آنشناختی تبياين های شواهد باستاندهد تا دگرگونیاجازه را می

کنند کا از آجناا ها مهمنين بر اين امر پافشاری میآن. شوندوران انساانی هايی از کان فراورده ،شناختیک شواهد باستان

ست يز ه تاريخی ن ند يری رو نوعی پيگ شان ستند، کار بدين . هشاان در باوم های انسانی را در زيستکن معنا ک قادرند بره

وقاوع هاای با طوه زمان رديابی و تبياين کنناد و دگرگاونی البتا (. O’Brien and Lyman, 2004)ها را شارح دهناد پيوست در آن

؛نا ،نگاشتی سااده تاريخ در نزد اين افراد يک خط سير گاهها است؛ درسات با ات و دگرگونیتطو رک تبيين عل و عوام

شناسان ب تبيين عل و عواما دگرگاونی ان ترتيب ک زيستمهبا ايان حااه ايان رويکارد با . بوم اشتغاه دارنددر زيست

از ريل ن دهای . گون مورد ن د قرار گرفت استهای گون شيوهماواد ماهيات اناد ايان اسات کا جدی ک بر آن وارد ساخت

زيستی بار طو رتتوان ريعيتی دانست ک خصوصيات فرهنگی را منیهای رفتارهای زيساتی وردهآفر حتی اگرشان قاب مح باشد؛ اي

هر چ باشاد (. Gabora, 2006)موجودی زنده ب نام انسان باشند -او از نيرويی برخوردار است ک ديگر جاناداران از آن بای

-فرهنگی ک زبان، انديش و تصويرگری را در برمای ؛اندهبرهمتمايزی یتطو رانسانی روند ۀاين جنبب زع منت دان . گيرد

.طلبدرا میرا تطو راند جريان نام گرفت « پساروندگرا»ای نيز ک عده

هاای ن در رابط با شرايط بيرونی، ک در پيوند با وضاعيت ها ساختار برای آن. کنندهای انسانی مشاهده میدرونی اجتماع

بر ماعی کن اجت عی و ظام طبي بر ن ماعی گی اجت تار فرهن رفايدئولوژی ،برای اين جريان(. Shanks and Tilley, 1987)رجحان دارد

ات تطو رکننده در و قدرت درون اجتماعی ب عنوان عام تعيين . شوندزمانی انسان در نظر گرفت می

:خ در گذر زم گرک قدعهسف ل

هاای پاي از ی سفاه سازی در اليا تطو رسير در بابپدوه

خان جبنورد ما را قادر ساخت تاا با شاکلی قلع ۀريخی حموطتاباار ديگار حباث ،شاناختی های باستانملموس و مبتنی بر بافت

-در اين. را در طوه زمان دنباه کني اين اثر فرهنگی تطو ر ،های پاي از تااريخی از الي گذاری دقيق تاريخ اجنامجا نيز

1. Descent with modification


گشاا ت آن بسايار راه ياا ئو پيگيری جز تطو راين ۀبرای مشاهدهاا اين يک اص است ک فرم و شاک سافالين . واق شده است

از ايان رو (. Dunnell, 1978) ارتباطی کام با کاربردشان دارندهاا و ای از پياداي کان تواند نشاان های جديد میظ ور فرم

از مهاين رو نياز . شان باشاد های نوين در اجتماع سازندهمن تواناد ها میسفالی از ديدگاه فرم و صورت آنات تطو رپيگيری

ات اجتماعی اجتماعات باساتانی بار تطو ر ۀهايی را دربارجنب با توج ب اين چارچوب فکری تن ا آن دست . ما منايان کنند

شاک و فارم ۀاند کا بازمنايناد از قطعات سفالين گزين شده

ۀلاب با ،ها در ايان مطالعا داده ۀه . ظروف سفالين بودندبا توج ب متغيرها و بارای پرهياز از . شودظروف مربوط می

. اناد های مربوط ب کف در اين مطالع وارد نشاده منون ،خطاها کمرت از آن است ک بتوان ب طور کاما هرچند تعداد منون

، با اين حااه باا توجا با (قطع 111)ها اتکا کرد بر آناشاتی حموطا و بار مبناای نگها و توالی گااه مشخص بودن الي

-شان، مای گيری موجود در ميانهای دقيق و قاب اندازهتفاوت . های بعدی فراه کنندتوانند مالک و معياری را برای آزمون

اناد کا جا س دست متغير مورد بررسی قرار گرفت در اينايان متغيرهاا . اندهر يک نيز از چند زير متغير تشکي شده

:ند ازب ترتيب عبارت

-ساخت، رنگ مخيره، مخيرماي ، پرداخات ۀفن ساخت؛ شيو ا الف .های سطحی

.ی ظرفشک و صورت؛ قطر لب ، حالت لب ، شک کل ا ب .يناتئسبک و تز ا پ

گياری و انادازه ،طاور جداگانا هر يک از اين متغيرها ب باا ايان . شان با يکديگر مورد سنج قرار گرفتا اسات نسبت

اين است کا در ،حاضر ۀتوج در مورد مطال قاب ۀنکت ،حاه

واحاد پرداختا شاده ۀتن ا ب فرايندهای زمانی يک حموط ،آن-ها و تاداوم نگر نرخ دگرگونییئخواستي ب شکلی جزمی. است

هاا ها، تک خطی يا چند خطی بودن و ممتد يا غير ممتد بودن آناما يکی . مشخص ب آزمون گذاري نگاشتیگاه را در يک توالی

سانج ميازان ،های باستانیهای پدوه در حموط ديگر از جنب در . جوارشاان اسات های ه بومها و زيستها با حموط ارتباط آن

پدوه حاضر ب اين موضوع پرداخت نشده است، با اين حاه توان آن را ب عنوان خبشای مکما در نظار آورده و بارای می

ۀهاای آيناد ضمن اينک پدوه . ستتکمي اين نوشتار ب کار بهای فرهنگای را نياز، گری، ديگر جنب خان عالوه بر سفاهقلع

ند يک رو ستی در ماری باي ل مع طو ر از ري قرار داده و در ت ی ،تار ها، تصويری واقعیه آوردن متامی اين جنب هنايت با گرد ،ويده تا پايان عصار مفارغ ی اين حموط ، ب تطو راز روندهای

.دست دهندب

:ه حتديل داده :فن س خت

سااخت و ۀب مواد خام، رناگ مخياره، شايو ،متغير فن ساختهای سافالين اختصااص دارد و زيار متغيرهاای آن پرداخت ظرف

؛ رناگ مخياره؛ (سااز چارخ ياا دسات )ساخت ۀشيو: ند ازا عبارت . مخيرماي ؛ پرداخت سطح

بيشارت ۀرناگ مخيار .ساز هستنددست I فازهای سفالين ظرف ۀه


دارای رنگ خنودی و يک ،پنج منون (. منون 12)ها قرمز است آن

در اين ( آلی و کانی)ترکيبی ۀمخيرمای. منون نيز خاکسرتی استست فاز شرت ا ن 11)بي ت (. منو ن ا دارای 1الب يز ت ن ن منو

فاقاد ساطح صاي لی ،فااز هاای ايان ظرف. گياهی است ۀمخيرمایستند نين . ه ين مهم ک از ا ستند ش ه ن دارای پو شانزده منو و منون پوش غليظ و هفت منون پوش متوسط دارند 1 ،ميان

. ش منون نيز فاقد پوش هستند

ۀرنگ مخيرمای. ساز هستندنيز دست II فازهای سفالين ظرف ۀه و تن ا چ اار منونا با ( سيزده منون )ها قرمز است بيشرت آن

ۀمخيرمای دارایهای تعداد منون ،فازدر اين .رنگ خنودی هستندو ب مهان ميزان از تعداد ( يازده منون )ترکيبی زياد شده

(. هفت منون )گياهی ک شده است ۀهای دارای مخيرمایمنون ع داراي ين جممو نة ا جده منو ستند ،ه ش ه ش . پو عداد پو ت

ين سط در ا ب فاز متو سبت فزاي دارد فاز ن ب ا ده ياز )قن ين (. منو من در ا يق فاز مه ش رق يز داراي پو ن ن يک منو فازنسبت ب فازهاي بدون پوش در اين از تعداد منون . است

(. س منون )قب کاست شده است فااز در ايان . ساز هستندها دستنيز مهة سفالين III فازدر

هاا مهاة منونا ،رنگ و يک منوناة خاکسارتي ب جز يک منونة خنوديستند مز ه مخ ة قر ن )داراي ست و دو منو ية (. بي من مخ ما مه

جاز ياک ب . اندت دگرگون شدهنيز ب شد فازهاي اين سفالين ،مخ ماية گياهي و س منونة داراي مخ ماية ترکييب دارای منونة

ناوزده )ها تنا ا از مخ ماياة کااني برخوردارناد ديگر منون هااي داراي منايان شادن ظارف ،فازين دگرگوني ديگر ا(. منون ،اين دگرگاوني (. دوازده منون )هاي صي لي در جمموع است سطح

هاا ديگار منونا ،جز يک منون ب فازدر اين . قاب توج استهاي اين وجود آمده در پوش سفالين ب دگرگوني . پوش دارند

پوشا دارایهااي زياد شادن منونا ،پيش فازدوره نسبت ب تر ک پوش متوسط مهمنان در بي درحايل ،(هشت منون )رقيق است

.شودديده مي( ن مورد)ها منون هااي سافايل در در ساخت ظارف ،خنست شواهد استفاده از چرخ

هرچند شايوة ؛(دو منون )شود ديده مي IV فازجمموعة متعلق ب ،ر ايان عاالوه با .ساخت دو منونة اين جمموع نيز نامعلوم است

نسبت فازدر زير متغ هاي اين نيز هاي چشمگ ديگري دگرگونيباراي خنسات باار فااز در ايان .شودهاي قب ديده ميفازب

مخ ة خاکسرتي از فراواني مطلاق برخاوردار دارایهاي سفالين هاي با مخ ة قرمز هرچند ساخت سفالين ،(سيزده منون )شوند مي

هااي ايان مخ ماية بيشرت منونا .(پنج منون )مهمنان ادام دارد دو منونا نياز داراي .(شاانزده منونا )جمموع نيز کاني است

اما در ايان .صي لي هستندديگر يازده منونة ومخ ماية ترکييب با اين .ها داراي پوش هستندمهة منون ،جمموع براي خنست بار

در ؛ رخ داده اسات هاا حاه دگرگوني جاليب در نوع پوش منونا هااي داراي پوشا هاي پيش ، تعداد منونا فازبرخالف فازاين

ب يک ليظ شي غ ت و بي فزاي ياف شام باره ا ع را رينة جمموچ ار منون داراي پوشا متوساط و دو (. دوازده منون )شود مي

. باشند میمنون ه داراي پوش رقيق . خاورد ع ب چش ميجمموساز در چرخ ةنيز دو منون V فازدر هااي داراي مخا ة منون ،بار ديگريک ،فاز در اين اينکجالب

ده منونا (. يازده منون )شوند ها بيشرت ميقرمز از ديگر منون


ي ستند ن سرتي ه مخ ة خاک م . ز داراي ين مه عداد ،فاز ن در ا تبار ديگر افزاي پيادا مخ ماية ترکييب نيز يک دارایهاي منون

داراي مخ ماياة ، ماورد در حايل ک ن (. دوازده منون )کند ميستند گوني . کاني ه ين دگر گر ا عداد ،فاز دي شديد ت کاه

-هاي صي لي است ک تعدادشان ب س منون کاست ماي سفالين هااي بادون پوشا از تعداد منون ،مهمن براي خنست بار. شود

ش منون نياز داراي (. ردهشت مو)شود تر ميها بي ديگر منون يز مورد ن س سط و ش متو مورد داراي پو ش ليظ، ش غ پو

.داراي پوش رقيق هستند

:ا شکل و صورت

يکي ديگر از متغ هاي بررسي شده در اين پدوه ، شک و صورت در مورد امهيت پرداخنت با ايان ماتغ از منظار . هاستسفالين

-در اينجا با نتيجا . اهد آمدهاي پس نکاتي خوتفس ي در خب زيار . شوداشاره ميها حاص از بررسی شک و صورت سفالين هاي

( حالت لب ؛ پ ( قطر؛ ب ( الف : متغ هاي اين متغ عبارتند از .شک کلي ظرف

اي معااده ده تاا داراي قطر لبا ،I فازهاي بيشرت سفالين ال ايان تن ا يک ظرف ساف (. هجده مورد)مرت هستند بيست ميلي

مرت برخوردار بوده و سا از قطري معاده پنج تا ده ميلي فاز. مرت هساتند ميلي 23تا 21مورد نيز داراي قطرهاي لبة ميان

ها از دهانة ايستاده برخوردار و دهانة يازده مورد اين ظرفها ک مخره جز يکي از ظرفب . ها ب داخ برگشت استب ية آن

.دار هستندي ساده يا زاوي هاکاس ،است، ديگرانهااي پيشا در مياان داده فازي نسبت ب ئهايي جزدگرگوني

هاا قطار لباة ظارف ،فازدر اين . شودمشاهده مي II فازسفايل ،فااز هاي متعلق با ايان هشت مورد از منون . شودتر ميبزرگ

کا در حاايل اسات، مارت ميلي 23تا 21اي ميان داراي قطر لب مارت ميلاي 21تاا 11اي مياان ها از قطر لب رد آندوازده مواي مياان ن تن ا يک منون داراي قطار لبا يمهمن. برخوردارند

لبة بعضي از ظروف با ،فازدر اين . مرت استپنج تا ده ميلياز تعداد ظروف داراي لبة ب (. پنج منون )خارج برگشت است

و ( سا منونا )شود داخ برگشت تا ميزان قاب توج ي ک مي. سوم نيز در مه وضعيت قرار دارند فاز اين ظروف تا پايان

نياز داراي فراواناي فااز هاي با لبة ايستاده در ايان ظرفهااي داراي هاي معمويل، کاس کاس (. سيزده منون )مطلق هستند

هاي مربوط ب ايان دوره ظرف ،دارهاي زاوي ب و کاس بدنة حمد . دهندرا تشکي مي

شاهد يک دگرگوني ،از حلاظ اندازة قطر دهان ،دوم فاز در هاا قطر دهانة بيشرت ظارف ،فازهاي اين در ميان منون . هستي

اي متوسط متمايا مرت است ک اندازهميان ده تا پانزده ميليهاي داراي مهمن منون (. سيزده منون )دهد ب کوچک را نشان مي

نسبت ب فازمرت نيز در اين ليقطر دهانة ميان پنج تا ده ميهااي ک ظارف در حايل( س منون )يابند هاي پيش افزاي مي فاز

پيشا فااز مرت نسابت با دو ميلي 23تا 13با قطرهاي ميان -نيز ظرف فازدر اين (. روي ه ن ظرف)اند کاه پيدا کرده

شانزده )هاي با لبة ايستاده از فراواني مطلق برخوردارند شا )هاي با لبة با داخا برگشات ک ظرف صورتیدر ( ون من

-گون . در اقليت هستند( دو منون )و ب خارج برگشت ( منون هاي اين دوره چندان دگرگوني نيافت و مهمنان انواع هاي ظرف

.شوندها را شام ميخمتلفي از کاس


با اين حااه . سوم نيز ادام دارد فازها در روند دگرگوني-ها زيرمتغ گونة ظارف ، کانون اصلي اين دگرگونيفازاين در هاي با قطر دهانة مياان پاانزده تاا ، ظرففازدر اين . هاست

ديگار (. ياازده منونا )مرت از فراواني برخوردارند بيست ميليشا )مارت ها دارای قطر دهانة ميان ده تا پاانزده ميلاي منون فااز در ايان . هستند( ن يک منو)مرت يا پنج تا ده ميلي( منون

باا (. ن منون )باشند ها داراي لبة ايستاده میتر ظرفنيز بي . ها ديگر داراي فراواني مطلاق نيساتند گون ظرف اين حاه اين

بيشارت از ( پنج منونا )هاي با لبة ب خارج برگشت تعداد ظرفاماا در . اسات ( چ ار منونا )هاي با لبة ب داخ برگشت ظرف

هااي ها بايد ب افازوده شادن فارم نون اصلي دگرگونيمورد کا فازدر اين . اشاره کرد فازهاي اين سفايل جديد در ميان منون

شک ، هاي جاميدار، ظرفهاي زاوي ها و ظرفعالوه بر انواع کاس گوناة ساوم با )شاوند ليواني شک و ديگي شک ه منايان ماي

گوني ، سرآغاز گون فاز در واق اين(. اي معروف استآشپزخان . خان استهاي سفال حموطة قلع در ظرفهاي جالاب نيز هر س زيرمتغ دچار دگرگوني(IV)بعد فازدر

هاي با قطرهاي ميان پانزده ظرف ،فازدر اين . شوندتوج ي مي(. ده منون )چنان از فراواني برخوردارند مرت ه تا بيست ميلي

مارت نياز در يان ده تا پانزده ميلاي هاي داراي قطرهاي مظرفند ني دار ع فراوا ين جممو ن )ا شت منو تة م در (. ه ما نک ا

هااي باا دهاناة داراي سااب ة ظارف اين باره منايان شدن باي (. س منونا )مرت در اين جمموع است ميلي 23اندازة قطر باالي

ها ها و کاربردهاي متفاوت آناين دگرگوني از حلاظ بزرگي ظرفدر . هاي پيش از امهيات برخاوردار اسات فازهاي نسبت ب ظرف

هااي باا لباة مهمن باراي خنسات باار تعاداد ظارف فازاين (. ياازده ماورد )شاود تر ميبرگشت از ديگر ظروف بي داخ ب

و دهاناة ( هفت منونا )هاي با دهانة ايستاده آن ظرفاز بعد شت خارج برگ ن )ب ن ( چ ار منو لب . دقرار دار گوني جا دگردر اين . شودها مربوط ميب فرم سفالين فازتوج ديگر اين

دار در دار و دست دار، لول هاي پاي براي خنست بار ظرف فاز-فااز هاي اين عناصر در ميان سفالين . شوندجمموع منايان مي .اندخان ديده نشدههاي پيش قلع

:ه ي روي سف لا نقش

فازقطع سفاه من وش متعلق ب چ ار 38هاي ن ،در جمموعهاا هاي خمتلف ن گون . آغازين اين حموطة باستاني مطالع شد

. کنناد را تأييد مي فازهاي موجود ميان اين چ ار نيز تفاوتشاوند ديده مي فازهاي هر چ ار تن ا عناصري ک در ميان ن

ر ک در جدوه نياز طومهان. ب هستندهاي اف ي، عمودي و مور خطنوار عمودي پر شده »، «خط عمودي مارپيچ »قاب مشاهده است،

ب خطوط موازي ماور »و « اين چ ارخان »، «هاي لوزيبا خان -مشااهده ماي I فازتن ا در ميان قطعات سفال « چپ ب راست

داراي II فااز طور ک پي از اين نيز ذکار شاده، مهان. شوندنبوده و تن ا اخاتالف در I فازنسبت ب فاصلة زماني چنداني

-در اليا . کندرا از ه جدا می فازهاست ک اين دو ماي ن با اين . شوند چ ار عنصر بااليی ناپديد می، IIهای مربوط ب

شاوند و ديده مای Iس عنصر ديگر وجود دارند ک ه در ،حاهناد ا تاين س عنصار عباار . حضور دارند IIه در ميان قطعات

مور »: از طوط با خ شده پر های اف ی ضاد نوار ن »، «ب مت .«سانب ه نوارهای اف ی پر شده با خطوط مور »، و «آجری


های مربوط با بعضی عناصر ه هستند ک تن ا در ميان الي II ن ا نردباانی »: ند ازا اين عناصر عبارت. اندمشاهده شده

نوارهاای »، «حمور اف ی مرغی پيوست حوه يکن وش خت »، «اف یمودی »، و «موازی اف ی موازی ع های صر . «نوار يان عنا در م

نياز III فااز س عنصر ديگر نيز وجود دارد کا در ،فازاين ، «خط مارپيچ اف ی »: ند از ا اين عناصر عبارت ؛شود مشاهده می

نوار »، و «نوارهای عمودی چسبيده ب نوار اف ی روی بدن »دهاد اين امر نشان می. «طوط مارپيچ اف یعمودی پر شده با خ

را Iگاذار از ۀمرحا ،ن وش سفالی ۀدر زمين ک دست II فازک ها فازدهد، زيرا برخی از عناصر هر يک از اين نشان می IIIب

.را در خود دارددر . افتداتفاق جالب توج و م می می III فازدر مورد ن وش

بدين معنا ک اگار در . شود ها دگرگون میخصلت ن ،فازاين

از برخاوردا هاا و خاط ۀها حمصوه ترکياب سااد های پي ن فاز ،تار های پيمياده ماي ن ،فازای ساده بودند، در اين هندس

مايا و های ساده بيرون آمده و تضااد ن ا از ده مهان هندس بدين معنا ک برای خنستين باار از ؛شودزمين نيز منايان می

سط نگ ست ر شده ا ستفاده ظر ا مورد ن برای ن سفاه ين . ح ا فازديدي و پيدايی آن در اين های پيشين منیفازتضاد را در

ای ديگار از درک خان با گونا ب معنای رسيدن ساکنان قلع -مايا مهمنين در ميان ن . ديداری و ف خطوط و اشکاه است

هاای مايا ن ا تری نياز از های گسرتدهاستفاده ،فازهای اين ده گرديا هاا ايجااد حصيری شده و اشکاه هندسی متنوعی با آن

هاای مثلاث »: ند ازا عبارت فازهای خمتص ب اين ماي ن . است

ايجااد شاده ۀهای ب ه پيوست لوزی»، «پر شده با ن حصيرینوارهای اف ی دارای نوار مارپيچ ب رنگ »، «با ن حصيری

، و «ی ن چ ارگوش ب رنگ زمين نوار اف ی دارا »، «زمين ب ايجاد های اف ی، عمودی و مور هايی ک با ترکيب خطماي ن

.گيردشده و متام سطح بيرونی ظرف را در بر میبا اين حااه در . های قرمز من وش استسفاه فازآخرين III فازهايی ک حمصوه ترکيب خطوط و اشاکاه ماي ها جز ن فازيک از هيچ

خاان ديگری روی قطعات سفالين قلعا ۀمایهندسی بودند، ن ۀساد-فازهای گياهی و جانوری در متام اين ماي ن . ايجاد نشده است

.ها غايب هستند ک اين امر نيز خود حائز امهيت است

خاکسرتی و سطوح براق و ۀهايی با مخيرمایسفالين IV فازدر انادازی بار روی ن ا ،با اين حااه . شوندصي لی جايگزين می

دار ها مهمنان تداوم داشت و اين بار با صاورت داغ سفالين دو ،فااز بر روی قطعات سافالين ايان . کندخود را منايان می

هاای شاک دار کا ماي ن (الف: شودماي ظاهر میگون ن

ظرف؛ ۀند از نوارهای پر شده از ن حصيری در زير لبا عبارتند از خطوط اف ی، عماودی و ا شک ک عبارتی بیهاماي ن (ب

-ب نامنظ ک در متام سطوح داخلی و خارجی ظروف ديده میمور نياز III فااز های ماي ها در ميان ن هر دوی اين گون . شوند

-های ن تتداوم برخی سن ۀنشان دهند ،وجود دارند و اين امردر اين . است اندازی حتی پس از دگرگونی فنی ظروف سفالين

قرماز نياز در م ياسای حمادود ۀالبت ساخت ظروف با مخير فازها نيز ن ا کناده ياک بر روی يکی از اين ظرف. تداوم دارد

.شودنوار مارپيچ ب دور بدن ديده می-های من وش است؛ زيرا حتی ن ا آغاز پايان سفالين V فاز


های خاکسرتی از روی سفالين فازدار نيز در اين های داغماي .شوندناپديد می

:نن يج حتديدی

خان ب نوسنگی جديد تعلق باستانی قلع ۀحموط IIو Iهای فاز-ها و ب ايای معماری چين ب ايای اجاق ،فازاز اين . دارند

ای ک های باريک چين توده. دست آمده استای و خشت و گلی ب ين حموطا ماری ااند از ريل عناصر معب موازات ه چيده شده

،های ايان دوران نين در ميان يافت مهم. در اين دوران هستند

گيااهی ها وجاود دارد کا در ۀظرف بزرگ سفالين با مخيرمای-طور ک از دلي مهان. ای در زمين جاسازی شده بوددرون چال

،گاری ايان دو دوره ی سافاه های کلتوان دريافت، ويدگیها میهای ايان ک بي از مه باعث تفکيک الي چيزی. مشاب ه است .های سبکی است، ن فنی يا زمانیشود دگرگونیدو از ه می

معماری دچار ،در اين دوره. مس تعلق دارد ۀدورب III فازها و ديوارهای من وش با گا اخارا در ايان کف. شودمی تطو ر

لبی از های قامعماری خشتی مهراه با خشت. شونددوره منايان می

ۀهای اين دوره در زماين سفالين . شودحموط آغاز می ۀاين دور ۀنسابت با دور ( سبک، فن ساخت، شک و صاورت ) متغيرها ۀه

ساخت، من اوش ۀزيرمتغيرهايی مث شيو. شوندپيشين دگرگون می

باا . کنناد پي تغيير منای ۀنسبت ب دور ،بودن، يا حالت لب هاای قابا دگرگاونی ،ديگار اين حاه در مورد زيرمتغيرهاای

ۀهاای ايان دوره از قطار لاب بيشرت ظرف. آيدوجود میتوج ی ب -ايان امار مای . های پي برخوردارندتری نسبت ب دورهکوچک

های اين دوره نسبت تواند از دگرگونی در کاربردهای سفالين های کامال متفاوتی در ايان ماي ن . دهدهای قب خرب ب دورههای خان شطرجنی»شوند؛ هرچند بعضی عناصر مث ايان میدوره من

اندازی منفی در اين فن ن . نشان از تداوم دارد« لوزی شک دگرگونی ديگر مرباوط . شودها منايان میدوره بر روی سفالين

هاا از سفاه ۀبيشين ،در اين دوره. ب زيرمتغير مخيرماي است

هاای کامال متفاوت با دورهبرخوردارند؛ ( ماس )کانی ۀمخيرمایهاای از حلاظ زيرمتغير پرداخت نياز خنساتين سافالين . پيشين

های مربوط با ايان دوره خان در الي دارای سطوح صي لی قلع . شوندمنايان می

هاای در اليا . عصر مفرغ اين حموط اسات ۀخنستين دور IV فازارد، هاای اساتاند هاای دارای قالاب خشت ،مربوط ب اين دوره

ای افزارهای آشپزخان ها و دستب ايای انبارهای آذوق ، اجاقچند ديوار خاکسرتی رنگ . شودو وساي فلزی منايان می ءو اشيا

حجا ،ب طور ک . های اين دوره منايان استنيز در ميان الي هاای باااليی ايان دوره هاای خاکسارت در قسامت عظيمی از اليا

هاای باار ديگار دگرگاونی ،ورهدر ايان د . شناسايی شده استيکای . دهاد های پيشين رخ میگری نسبت ب دورهشديدی در سفاه

. هاسات سافاه ۀها تغيير رناگ مخيار ترين اين دگرگونیاز ملموس

در حاد ۀی با مخيريهاشاهد حضور سفالين I فازهرچند از مهان

-خاکسرتی بسيار فراگير می ۀمخير ،خاکسرتی هستي ، در اين دوره. قرمز تاداوم دارناد ۀبا مخير یهاهرچند مهمنان سفالين ؛دشو

مهمناين . کناد ها نيز يکبار ديگر افزاي پيدا میظرف ۀقطر لب

شود ک ه از حلاظ جديدی از ظروف در اين دوره منايان می ۀگون: سااب اسات های پيشين بای شک و ه مخيرماي نسبت ب دوره


ای باا شااموت ب آشاپزخان ای معروفظروف ديگ مانند و مخرههای غليظ ناشی از دوده ،بر روی برخی از اين ظروف. ريزهسنگ

ها نيز ن تنا ا برخی از آن. ديدگی بر جای مانده استحرارت. اق برخوردار بودند دودزده نبوده، ک از سطوحی صي لی و بر

برای يز چرخ ن ستفاده از ثار ا ستين آ نين خن ين دوره مهم در ا-ساياه آن ا هرچند سطح خاکسرتی. شودالين منايان میساخت سف

، اما اين ب برد از بين میاندازی با رنگ را ها، امکان ن انادازی بار روی ن ا . هاا نيسات انادازی آن معنای عدم ن ا

هاا دار مهمناان بار روی آن بار با صاورت داغ ها اينسفالين

-ماي دن ن حصيری بو ،جالب در اين زمين ۀنکت. تداوم داردصيری ست؛ ن ح ين ،ها تا ا ستين دوره ک از خن ست صری ا عن

. دوره تداوم يافت استاماا آنما باعاث . نيز ب عصار مفارغ تعلاق دارد V فاز

پيشاااين شاااده، دگرگاااونی در برخااای از ۀتفکااايک از دورن ، قطر : از اين زيرمتغيرها عبارت . زيرمتغيرهای آن است

های يک از سفالين هيچ. ت و فرم لب لب ، شک و صورت، پرداخاندازی بر روی سافاه ت ن سن. دارای ن نيستند ،اين دوره

هاا در ايان دوره نياز ظرف ۀقطر لب. شوداز اين دوره قط می

تاری های بزرگظرف ،پي افزاي يافت و ب نظر ۀنسبت ب دوردر ايان دوره مهمناين اشاکاه . شاوند در اين دوره ساخت مای

ها نيز دچار دگرگونی پرداخت سطحی ظرف. شوندوينی منايان مینهاای های بدون پوش اين دوره ب نسبت ظرفتعداد ظرف. شودمی

مهمنين برای خنساتين . های پي بيشرت استدار از متام دورهپوش

هاای ايان دوره از پي ، کمرتين سفالين ۀبار نسبت ب دو دور

ترکيبی نيز باار ديگار در ۀرمایمخي. سطحی صي لی برخوردارند .يابداين دوره افزاي می

خان طای گری در قلع توان ف ميد، سفاهچنانم از نتايج می. ی را پشت سر گذاشت است تطو ر فرايندی کامال فاز، اين پنج هر های فاز در ها، زيرمتغير خی زيرمتغير تداوم بر نار در ک

زماانی فااز پانج شوند و در طاوه ايان ديگری ه دگرگون می

بار ه تغيير و ها تاداوم يک ک دستزيرمتغيرها ۀت ريبا ه شود ايان طور ک مشاهده میبا اين حاه مهان. کنندرا جترب می

دهند کا ديگار های سفالی در بسرتی رخ میها و تداومدگرگونی. گيارد خان را نيز دربرمای ی قلع عناصر مربوط ب فرهنگ ماد

تنا ا باا قارار فازگری در هر های سفاهگونیاز اين رو دگر

انسانی مهان ۀدادن آن در ارتباط با ديگر عناصر فرهنگی جام طاور کا در خبا بنابراين مهان. دوره قاب درک و تفسير استدر تطاو ر توان و باياد از بطان پي رو تشريح خواهد شد، می

تااريخی در زندگی اجتماعی اجتماعات پي از تطو رگری، سفاه .خان را بيرون کشيدساکن در قلع

اجنما عی و اجنم عا ت /شن خنی پاويش فرهنگای ب سن ۀداد :خ انس نی قدعه

-تواند جنبا خان میهای قلع مطالعات اجنام شده روی سفالين وقاوع پيوسات در اجتماعاات هايی را از تطو رات اجتمااعی با

صر مفرغ بر ما منايان ساکن در اين حموط از آغاز تا پايان ع

ۀزيرا پيدايی سفاه و ظروف سفالين نيز مانند هر پدياد . سازدمندان و اجتمااعی انساان فرهنگی ديگر از بطن کن و من ني ت

ای ب ها پيوسات ۀآيد؛ کن و منشی ک در درون شبک بيرون می


,Ingold)باوم را در بار دارد عناصار زيسات ۀگيرد ک ه صورت می

2000.) هاای هرچناد سافالين دسات آماد، ها ب طور ک در دلي مهان

هاا لاين سافالين خاان جازو او نوسنگی قلعا مربوط ب دوره-ای جای مای لي های او نيستند، با اين حاه در گروه سفالين

-در ميان آن. ديدگی و پخت هبين هستندگيرند ک فاقد حرارت. شاود واد غذايی ديده میم ۀهای احتماال خمصوص ذخيرها نيز مخره

ها نيز در ايان دوران چنادان متکثار و های روی سفالين ن ست نوع ني خانواد . مت حد ک وا ستايی ست راری رو ةبرای ا

توليد سافالين در کناار ،ای در آن حموريت داشت باشدهست صورت خانوادگی ساختارهای ياز در درون مورد ن مواد گر دي

خاان های نوسانگی قلعا ويی برای الي چنين الگ. گرفت استمی . رسدنيز حمتم ب نظر می

-هرچند هر دو از حلااظ گااه IIو Iهای فازاين حاه، ميان با -نگاشتی ب نوسنگی جديد تعلق دارند، شکاف قابا تاوج ی با

در حاه حاضر و با توجا با . شودها ديده میماي ويده در ن رغا توان احتماه داد ک علای یمهين ميزان شواهد موجود تن ا م

های ظروف سفالين ماي در آن اندک است، ن ک تنوع ن I ۀدورمندان و بنا ب منظورهای اجتماعی خاصی ک تاکنون نيت II فاز

شاايد يکای از . اناد بر ما پوشيده است، متنوع و متفاوت شاده هاای يا ماوجود آمدن اين شکاف نسبتا عميق ميان ن های ب علت

خان، در مهين تغييار قلع IIو نوسنگی جديد Iنوسنگی جديد ۀدورها باوده تر شدن سفالين نگرش فاعالن انسانی و احتماال اجتماعی

ضامن . ها معانی و کاربردهای ديگری خبشيده بوده اسات ک ب آن

هاای هاا نياز حالات ظارف ۀلب II فازاينک بايد توج داشت در هاا نسابت با گيرند و ميزان تنوع در آنمی متنوعی را ب خود

-اين شواهد و نيز افزاي تعداد ظارف . شودپيشين بيشرت می فازدارد تاا ما را بر آن مای II فاز تر درهای بي های با قطر لب

رفتا رفتا ،فازگيری کني ک ظروف سفالين اين نتيج چنيننی ااز مع خود را در مناسبات و هنجارهای اجتماعی يافت و

بر مبنای )شوند؛ هرچند احتماال ورای کاربردشان برخوردار می . هنوز حمصوالتی خانگی هستند( کيفيت و فن ساخت

تر های اجتماعیها ب عرص مهين روند احتمالی ورود سفالين جاا در ايان . رسدهای عصر مس اين حموط ب اوج میبا سفالين ها ب حد مطلوب حرارت برای رسد سازندگان سفالين ب نظر می

،نين در ظروف سفالين اين دورهمهم. ها پی برده بودندخت آنپ هاا مرباوط شوند ک ب پرداخات آن عناصر نوينی نيز ظاهر می

هاا و ماي گونی ن گون (. شانصي لی کردن سطح بيرونی)هستند

ۀهاای سااده در اناداز های پيميده در کنار فرمماي ظ ور ن هايی از تغييار رفتارهاای اجتمااعی نشان ،های معمولیکاس

ها و شاواهد هرچند با توج ب سطح حمدود داده. استها انسانهاا را ف مياد، اماا بار توان ماهيت اين دگرگاونی موجود منی

هاا را با توان ن و جايگاه سافالين مبنای مهين شواهد میباا ايان . دانست ترتر و برجست پررنگ ،های پيشيننسبت دوره

عباارت از خطاوط طويا ، )« شالخت »هاای ماي ظ ور ن ،حاههاايی مشاخص مايا دقتی در ترسي ن و بی( شک سرگردان و بی

ای بارای دگرگاونی احتماالی تواند نشاان روی برخی ظروف می

ها ها بر روی سفالين ماي معنا و کاربرد ن ۀديگری در زميندقات را با های شلخت و بیماي ين ن توان وجود امنی. باشد


. ی کارد شان برای سازندگان تلامهيت بودن سادگی ب معنای بیهاای هنرمندانا و مايا هاا در کناار ن ا ماي اين نوع ن

های استفاده و حتی سااخت تواند از تفاوت در بافتپيميده میهد خرب د خت ين دوره . و پردا سفالين در ا ظروف حاه هر ،ب

هاا و مراسا خاانگی تاا جشان ۀهای روزمار ای از فعاليتگسرته-شدند و مطمئنا ساخت و پرداختشام میرا اجتماعی و آيينی

البتا . گون بوده اسات شان نيز ب مهين ميزان گسرتده و گون شاناختی از حلاظ اليا IIIو IIهای فازبايد توج داشت ک ميان

سا صد حدودا يک گی فرتت فرهن ست يک شت ا جود دا عدم . ل ود ماردم در گزينای جماد سکونت يکصد سال در اين حموط و سکنی

هرچناد باا . اتیتطو روقوع پيوسنت چنين م ارن است با ب ،آنتاوان چناين هايی در متغيرهای خمتلف، منیتوج ب وجود تداوم III فااز کامال متفااوت از مردماان II فاز حک کرد ک مردمان

.دانبوده

مفارغ ۀدورو م ارن باا آغااز IV فازهايی ک در دگرگونیای است؛ هرچند دهد گويی يک گسست ريش ها روی میروی سفالين بار باا فان اين)های شلخت های حصيری، ن ماي هنوز ه ن

های خاکسرتی تداوم دارناد و ماا را بر روی سفالين ( دارداغ-ای بار حاذر مای حموطا درون یتطو راز ناديده گرفنت روندهای

شناختی از حلاظ گاه IVو IIIهای فازميان ،با اين حاه. دارندترتياب بدين. ای وجود داردفرتت فرهنگی قاب توج هزار سال

، III فااز ک هزار سااه پاس از مارتوک شادن حموطا در پاياان . های گسارتده زمان است با اين دگرگونید در آن ه است رار جمد

کناد، اماا خود احتماه حضور مردمانی ديگر را ت ويت می اين-ها و دگرگونیتداوم دزده قضاوت کني ، باياگر خنواهي شتاب

های حاص از تغيير در سبک زندگی يک اجتماع واحد را نيز بدين شک ک اجتماعی واحد نيز در صورت پشت . در نظر آوري

تواند پذيرای گی میهايی گسرتده در سبک زندسر گذاشنت دگرگونیروشن است ک . ی خوي باشدهای ماد تغييرات بنيادين در صورت

-گونی از ريعيتهای گون های سبکی نيز خود معلوه علتدگرگونیشناختی و حميطی هساتند شناختی گرفت تا زيستشناختی و جامع

.در کنار يکديگر مورد سنج قرار گيرند دک بايها کاامال دگرگاون ا توج ب ظاهر آنها بفن ساخت سفالين

هاای هاای بسات و اساتفاده از چارخ کارگيری کورهب . شودمیای هساتند بارای خاارج شادن سااخت ايان دو نشان ،گریسفاه

ها ب مسات تولياد توليدات خانگی و حرکت آن ۀمصنوعات از چرخ-آشپزخان »های موسوم ب ظ ور نوع ديگری از سفالين . ختصصی

ر های شديد و مکار ديدگیهای حاص از حرارتمهراه با دوده« ایهای خاصی ک يادآور ظروفی مانند ديگ يا قابلم است، و فرم

های فاعالن انسانی ای را در رفتارها و کن های گسرتدهدگرگونیجدا شدن ظروف دارای ساخت پرهزين . کننداين حموط منايان می

از ( ایآشپزخان )تر هزين روف ک و ظ( خاکسرتی -های سياهظرف)

تواناد ايان امار مای . کوچکی نيسات ۀپديد ،شناختیحلاظ جامع

و کاربردهای یناکامال متفاوت در مع ۀظ ور دو عرص ۀدهندنشانهاا و اشاکاه تری از فرمپيداي طيف گسرتده. ها باشدسفالين

ی اين شکاف را ب کل ،سياه ا سفالی در مورد ظروف خاکسرتی ساياه از جايگااه ا گاويی ظاروف خاکسارتی . کناد معنادار می

اند؛ چا اجتماعی متفاوتی نسبت ب ظروف قرمز برخوردار شدهتار اين تفاوت در بافت خاانگی باشاد و چا در بسارت گسارتده


.اجتماعی رخ منوده باشدک در ست لب اينجا يزان فاز جا ک از م حاه مهان عد در ب

قرماز ۀشود بر ظروف دارای مخيرست میسياه کا ا ظروف خاکسرتی-های سافالين حاه، فرمای افزوده شده و در عين و آشپزخان

ديگر از V فازدر . شوندتر میمتنوعسياه نيز های خاکسرتی ا هاا گويی ن شی ک آن. دار روی ظروف خربی نيستهای داغماي ن -دوش فرم بر فازاند در اين های پيشين بر ع ده داشت فازدر

ب هار حااه، . هايشان گذاشت شده استتر و افزودههای متنوعهای متعلاق فازگری در ها و سفاهگونی سفالين پيميدگی و گون

-خان مهراه با شواهد متعددی ک از جايگااه مفرغ قلع ۀدورب های مربوط هايی مانند انبار، آشپزخان يا اجاق در ميان الي

ست آمده، ب خوبی مباين با وقاوع پيوسانت دب فازهاب اين اشياء مفرغی را نيز اگر . تری استهای اجتماعی گسرتدهدگرگونی

-ها برايمان ملموساين دگرگونی ۀب اين شواهد بيفزايي گسرتد-با اين حاه مهمنانک با پيگيری تطو ر سافاه . کندتر جلوه می

در کا دسات شاود، خان تا پايان عصر مفرغ مشاهده میگری قلع گری، واقعا ضرورتی ندارد ک حتما پای اقوام مورد سنت سفاه

ای آنم مسل اسات، جمموعا . جايگزين شونده را ب ميان کشي ين کديگر ا با ي يب نی در ترک نی و درو لف بيرو م خمت از عوا

.اند های زمانی را موجب شدهدگرگونی

:گرييننيجهی در تطاو ر هاای انديشا سرشاار از ،قرون هجاده و ناوزده

شناسای شناسی گرفت تاا انساان گونی از زيسترويکردهای گون هاای رومای و مسايحی تمست ي جوام در سن تطو رهرچند . بود

های گری دت تأثير آموزهريش دارد، با اين حاه در عصر روشنهر سيحی طو ر م ندگی ت گی ز لوغ فرهن لق و ب ير مط مست خ ب ی

اشخاصی مانند اسپنسر (. Renfrew and Bahn, 2005:50) انسان بوده استانديشايدند کا مها گران چنين مای های روشندت تأثير آموزه

گرفت تا جانداران و ،جان ی و طبيعی بی چيز، از عناصر ماد

ها انسان، در کنار و مهاهنگ با يکاديگر، اماا آن ۀدر رأس ه خود را ب خمتص کاملی سير ت ه م عالی و جدای از مست ت ب

اين ديدگاه سخت مغايرت داشت با ديدگاه . کند طی می پيشرفت تار با هاايی باافتی شناسانی چون داروين، کا ديادگاه زيستردياف باا پيشارفت و ها را ه روی آنات داشت و ب هيچتطو ر

ۀهای غير مدرسی داروين دربارنگرش. آوردندتعالی ب حساب منیحمصور در حميط البتا اثارات شاگرفی بار هایارهتطو ر اندامو

هرچناد ؛شناسی قرن ناوزده بار جاای گذاشات فلسف و انساناشخاصی چون مورگان، سرويس، اره و وايت نيز در مورد جوام انسانی مهان خط سير مست ي و رو ب تعالی را تداوم خبشيدند

های قرن هجدمهی اسپنسار و ديگار روشانگران ک ميراث انديش های تکااملی، حمصاولی از مهاين بندی جوام ب دست طب . بود

واحادی بادون ۀديادگاه هار جاام در ايان . نوع نگااه اسات نی از درون اثر صر بيرو طو ر ،پذيری از عنا مست ت ب اتی را

-گذارد و در هنايت ب بلوغ مطلوب خاوي مای بلوغ پشت سر می .رسد

يد ن تعالی آداروينی بيرون می تطو ربا اين حاه آنم از ،های درونی؛ چيزی ک هست اصاالح موجاودات است و ن دگرگونی

های خاصی است ک درون زنادگی ها در حميطمبتنی بر وضعيت آنشناسان نو باا تفاساير خااص خاود از هرچند باستان. کنندمی


هاای فرهنگای و گرايی داروينی، توج خوي را ب نظاام تطو رداشت و عوام بيرونی را از ريلا ها معطوفا آنزمهبستگی اج

فرض کرده و فرهنگ اثرات حميطی، بر اجتماعات انسانی مسل را تن ا ابزاری برای انطباق دانستند، با اين حاه کارشان

ص گرفنت ا يده ب ناد يت طو ر در هنا ين ت يد؛ ا نی اجنام دارويهاي در درون ها و تصمي داری براساس کن اناص ک هر فرد ج

حميط ،يطحم مهان با باق گونی و انط برای دگر ناتی را امکااز مهين رو ه هست ک اين گون . يابدفراروی خوي گشوده می

. را از نو بايستی مدنظر قرار داد تطو رامکانی نوين را برای تبيين ناوع ،شناسی زيستی انسانبوم

جاا در ايان (. Ingold, 2000)بودن او در ج ان فراه مناوده اسات ای چون عوام بيرونی و درونای انديشان بندی جزمديگر ت سي باوم دارای عناصار يک زيست ،تن ا چيزی ک هست. وجود ندارد

ای ب ه متص است ک در ب ه پيوست متشک از ن اط شبک ند با يکديگر ست ي گذاری م باط و اثر ظر . ارت ين من ،از ا

در تطو ريابد و معنا می اششناختیخان در درون بافت بومقلع شود ک اجزای اين ک گری آن نيز تن ا هنگامی ملموس میسفاه

تطو ر چنانک ديدي . ب ه پيوست در کنار ه ديده شوند خان هرچند رو ب پيميدگی باوده، اماا ياک گری در قلع سفاه

کا خاود )اش شاناختی هاای باوم جدای از بافت ۀتعالی فناوران( شاود های خاص آن را نياز شاام مای ی و ويدگیاجتماع انسان

-گری قلعا ها در سفاهها و تداومآهنگ دگرگونی. شودحمسوب منیاش گياری خان چنان هارمونيک و آهست و پيوست اسات کا پای

آن تن ا حالی ب حالی شدن يا از صورتی ب صورتی ديگر گشنت ين و بارای درک ايان آهناگ هنجاار . کناد را بر ما منايان می

ۀپيوست ضرورت دارد ک اجزای فرهنگی و حميطی ب ها پيوسات زماان و ه ،های زمانیفازخان را در هر يک از بوم قلع زيست

سنجيد ه نار ست . در ک ه پيو ب ک ين ست از ،ا شک ا متهاای تعناصری چون سازمان اجتمااعی، سااختار اجتمااعی، سان

عناصار و هاای حميطای فرهنگی، اجتماعات پيراماونی، قابليات خان تا گری قلع سفاه تطو راگر از اين منظر ب . شناختیزيست

هاايی های آهنگين صاورت پايان عصر مفرغ بنگري ، با دگرگونی«گراک »های شوي ک در درون بافتمواج می

1ی خاصی پياداي

ين اات فرهنگی تطو ر از اين پدوه در مورد آنم . اند يافت :چنين است ،ان نتيج گرفتتوحموط می

دهاد خاان نشاان مای گری قلع سفاه تطو رچنانم بررسی سير -جا نشانها الزاما و در مه فنی سفالين ا های سبکیدگرگونی

I فازدگرگونی سبکی ميان . زمانی نيستند ۀگسست و فاص ۀدهندياک هيچ ،Vو IVهای فازفنی ميان /های سبکینيز دگرگونی ،IIو

مهمناين . اناد زماانی قابا توجا رخ ناداده ۀيک فاصا پيروترکيبای از تاوالی ممتاد و Vتاا I فازخان از گری قلع سفاه

-توالی ممتد زمانی اتفاق مای . ناممتد را پشت سر گذاشت استشند شت با تداوم دا مان طوه ز گی در صر فرهن ک عنا تد . اف

باشد اگر ميان دو دوره، گسست فرهنگی و زمانی وجود داشت ها نيز آن را تأييد کنند، در اين صورت توالی ناممتد و هنشت

. ب وقوع پيوست استطور ک ديدي ترکيبای خان نيز مهانگری قلع سفاه تطو رسير

1 .Holistic


در . گاون های پياپی عناصار گونا ها و دگرگونیاست از تداوم-بدين معنا ک منی. های چندجانب هستي جا شاهد دگرگونیاينمورد ت ست ي را در پي و م ب سير رو خط يک طو ر وان ت

گری در ايان سفاه تطو رسير . خان ترسي کردگری در قلع سفاه

مسيری مارپيچ و دورانی را طی ،مفرغ ۀاست رار تا پايان دورجانبا هاای فراگيار و مها گاه در آن شاهد گسستکند و هيچمی

از ياک گسسات زماانی کا پاس IV ۀحتی با آغاز دور)نيستي ب مهين دلي ه هست ک پيشن اد (. طوالنی پديدار شده است

-بوم قلع فرهنگی در کنار ديگر عناصر زيست ۀشود اين پديدمی. مشوه و در ارتباط باا يکاديگر بررسای شاود خان ب صورت مه

هاای ايان توان ب علتتن ا با پيماي چنين راهی است ک میجايگااه اجتمااعی ،برد و عالوه بر آن پی هاتداوم ا دگرگونیای مشخص کرده و با يکديگر م ايس ها را در هر دورهسفالين

-ای را در ميان قطع از اين رو اين نوشتار تن ا قطع . منوددهد و تن ا پس از فراه خان تشکي میپازه قلع ۀهای چندگون

توان میشان است کشدن قطعات ديگر و در کنار ه قرار دادن

باساتانی در ۀب تصويری جام از روندهای فرهنگی ايان حماوط . يافتطوه زمان دست


:من بعDunnell, R.C.,1978, Style and Function: A Fundamental Dichotomy , American Antiquity , 43(2): 192- 202 Ingold, T., The perception of the environment, Essays in livelihood, dwelling and skill, Routledge Lyman R. L. and M. J. O’Brien, 2001, The direct historical approach, analogical reasoning and theory in

Americanist archaeology, Journal of archaeological method and theory, 8(4) Lyman R. L. and M. J. O’Brien, 2004, History and explanation in archaeology, Anthropological today, 4 Murray, T., 2002, Evaluating evolutionary archaeology, World archaeology, 34(1): 47-59 Preucel, R. and I. Hodder, 1996, Contemporary archaeology in theory, Blackwell Renfrew, C. and P. Bahn, 2005, Archaeology; Key concepts, Routledge Shennan, S., 2000, Population, culture history and the dynamics of culture change, Current anthropology, 41(5) -------------, 2002, Genes, memes and human history: Darvinian archaeology and cultural evolution,

Thames and Hudson

ه ه و طرحجدول

اليه/ دور ه

تعدا د

۱ ت ا۵

۵ ت ا۱1

۱1 ت ا۱۵

۱۵ ت ا۲1

۲1 ت ا۲۵

۲۵ بهب ال

منقو ش

ن منقو ش

فندس ت

فنچر خ

خ یسرت ک

قرم ز

خنود ک

گي ه ک

تریيب ک

م س ه

صيقد ک

آشپزخ ن اکه

ص ف

داخ ل

خ ر ج

I 1

15

22 1 1 11

8 3 1 18 3 21 1 2 12 3 1 11 1 1 1 11 11 1

II 16 25

21 1 1 3 1 8 1 21 1 21 1 1 13 4 1 11 1 1 1 13 3 3

III 26 39

24 1 3 13

0 3 1 21 4 24 1 1 22 1 1 3 11 12 1 10 0 2

IV 40 44

18 1 1 0 11

1 1 8 11 14 2 13 3 1 1 2 10 11 3 1 4 3

V 45 49

22 1 2 8 11

1 3 1 22 13 2 11 11 1 1 12 1 3 11 1 11 4

جدول حتديل یدی: ۱ول جد

پخت ن ی فی

پخت منوسط

پخت ی فی

پوشش

رقيقپوشش منوسط

پوشش غديظ

بدو پوشش

I 0 1 3 I -1 1 0 I

I 3 11 3 I

I 1 11 0 3

III 2 - 21

III 8 1 0 1

IV - - 18

IV 2 4 12 -

V - - 22 V 2 0 0 8


ه ه در مي دورهم يهجدول پرایندگی نقش: ۲جدول

V * * I

V * * * * * * * * * * * * * I

II

* * * * * * * * * II

* * * * * * * * 1

Iدار فرمجمموعه قطع ت سف لين : ۱طرح


IIدار جمموعه قطع ت سف لين فرم: ۲طرح


IIIدار جمموعه قطع ت سف لين فرم: ۳طرح


IVدار جمموعه قطع ت سف لين فرم: ۴طرح


Vدار جمموعه قطع ت سف لين فرم: ۵طرح

گاهنگاری مطلق و نسبی تپة سگزآباد دشت قزوين

حسن ف ضدی نشدیدیرت شناسی دانشگاه هتران علمی گروه باستانعضو هيئت

و حجت دارابی

دانشگاه هتران شناسی باستاندانشجوی دکرتی

و يوسف فالحي شناسی باستانعضو هيئت علمی پدوهشکده

143 تا 121از ص

: چکيده

هايی است ک طی تپة سگزآباد از ريل او لين حموط ستان ش ای با سل پدوه هتر سل شگاه شت شناس دان ان در د

ين تايج ا ست؛ ن ت ا قرار گرف کاوش مورد قزوين خر مداوم از اوا ست راری جود ا حاکی از و ش ا پدوه

اما . باشد می . م.هزارة سوم تا اواسط هزارة او ه ق ساه بان هتران در م ر و آ شگاه ير دان کاوش اخ طی

سگزآباد 1381 پة شد گذاری تاريخ ، ت لق ساس . مط برامده، ا ست آ ب د تايج حدود ن ط در 1111ست رار حمو

ي . م.ق حاوی ال پ ، نوب ت يز ج شده و ن های شروع باشد؛ طی اين می . م.است راری اواسط هزارة چ ارم ق

کاوش، مشخص شد ک حد فاص بين دو حموطة سگزآباد و ي ماال دارای ال ستان احت مة دوم قرب ست راری ني های ا

ج می . م.هزارة چ ارم ق سيلة ح ب و ک شد باالی باماه ين احت ساس، ا ين ا بر ا ست؛ شده ا فن سوبات، د ر

می يز پ ن ست رار ت يد، ا سنگی جد مس رود در دورة .قربستان ب طرف شرق گسرتش يافت باشد

يدک واژه سگزآب د :ه ک ید په گ رک ت مس گ هن .سنگی جديد عصر مفرغ عصر آهن

: مقدمه

مشاه ةدر حوز اسی شن باستان دشت قزوين ک از نظر جغرافيای هنای ين کانو کی از م مرت قرار دارد، ي يران فالت ا کزی مر

روستانشين در اين حوزه بوده است؛ ب م لين جوا گيری او شک دشت قزوين با سلسل مطالعات دانشگاه شناسی باستان کلی طور

ه خر د ست؛ 41ة هتران از اوا ت ا شک گرف شيدی حوم خور مراين منط را برای کاوش ای خود، ی نگ بان برخالف مي شخص

: 1310 ،نگ بان )آموزشی دانشگاه هتران برگزيد شناسی باستان ساه (. 314 م 1341وی از مال برنا س ةع مان در کاوش را مهز ايشان سگزآباد، قربستان و زاغ شروع منود؛ مهانطوری ک ةحموط

تلف در خمهای مربوط ب دوره های ذکر منوده، تنوع آثار و حموط ب اين حم دشت قزوين و نزديکی آن ب هتران باعث گرديده تا

دانشگاه شناسی باستان بسيار مناسب ج ت پدوهش ای ةيک منط اين پدوهش ا ةدر نتيج (. 3: 1331نگ بان )هتران تبدي شود

سرتده طور گ ب غ پ زا ت کاوش مورد ت بق قرار گرف و طملاک ) ه ستنسبت داده شد. م.ق 4311-0111گاهنگاری نسبی ب

ج (1382 ،ش ميرزادی نين در نتي پ ة ؛ مهم کاوش در ت ص ند ف چ .م.ق 3111 - 3311فرهنگی با تاريخ نسبی ة قربستان چ ار دور

121/ گاهنگاری مطلق و نسبی تپة سگزآباد دشت قزوين

اياان (. 11-81: 1383 ،نااداد فاضاالی و عباااس)مشااخص گرديااد ای نسبتا طوالنی توسط پدوهش ا بعد از ان الب اسالمی با وقف

گر از فرادی دي ستان گروه ا سی با م شنا هتران ادا شگاه دانب فت؛ ساه طوری يا کاوش 1312ک در ب صاحلی شادروان

و ( 1310،صاحلی )گورهايی در نزديکی معبد من وش زاغ پرداخت سگزآباد را بازنگری ةتپ 1310-1318حسن طاليی نيز در ساهلای

يی )منود ه (. 1383 ،طال ي د ما از اوا ن 1381ة ا ن با گما ی زفاضلی )ای جديد شد زاغ ، اين سلسل مطالعات وارد دوره ة تپ

شلی ياری 1384 ،ن لی شلی و ع ضلی ن ين (1383 ،؛ فا طی ا ؛ سنگی انت الی مس های زنی مشخص شد ک حموط دارای الي گمان

لق تاريخ مط ست . م.ق 4011-3311با لی )بوده ا ضلی و ع فازاغ نيز ی تپ کاوش ای بعد اينک شايان ذکر (. 1383 ،ياری

منود يد تاريخ را تأي ين ست ا گران ) ه ا صاحلی و دي ؛ (1383 ،مالساهلای قرار 1381-1382در بازنگری مورد ستان پ قرب يز ت ن

ادام يافت 1383و در ساه ( 1383 ،نداد فاضلی و عباس )گرفت ضلی ) ط را (1380 ،فا ست رار حمو لق ا تاريخ مط ش ا ين کاو ؛ ا

چ ارم قب از ميالد ة ا اواخر هزار پنج ت ةاز اواخر هزار گفتنی است ک مهزمان با کاوش در تپ قربستان در . نشان داد

گورستان عصر آهن اين حموط نيز مورد کاوش قرار 1381ساه 1381مهمنااين در ساااه (. 1383 ،فاضاالی و ن شااين )گرفاات

زنی قرار امساعي آباد در نزديکی ش ر قزوين مورد گمان تپ ک فت ي گر هزاره چ ارم ق های دارای ال گی شد می .م.فرهن با

ای در بررسي ای فشرده 1382در ساه (. 1383 ،فاضلی و آجرلو )سايی ب شنا ک شد جنام شت ا تاريخی از 23د پي از ط حمو

خر دور يد ة اوا هن اجنام صر آ خر ع تا اوا سنگی ضلی و )نو فا (. 223: 1383 ،عباس ندادتاااکنون ماادارکی از وجااود ساانگی نيااز پاريناا ة در حااوز

سايی قزوين شنا شت ين دوره در د ست رارهايی از ا ست ا شده ا(Vahdati Nasab et.al 2009) . وايا نوسانگی و نياز هاای ا ف دان حموطا

خأل فرغ دو ي م ستان بزرگ اوا سی با قزوين شنا شت مشار ،د ب تايج او می بق ن ت ط ند؛ الب ي رو سی ةل ستان های برر سی با شنا

حاوی ،آباد پيريوسفيان و دوران های رسد حموط می نظر دشت، ب طوری ک ذکر شد از مهان . فرهنگی اواي مفرغ باشند های الي

ط ل حمو برای او هايی ري طی ک قزوين شت بار در د لين سگزآباد ة پدوهش ای دانشگاه هتران مورد کاوش قرار گرفت، تپ

م . بود ط ةدر ادا ش ا، حمو سل پدوه ين سل ذکور در م ر و م ةااين گمان زنی . زنی قرار گرفت مورد گمان 1381آبان ساه

ک اين نوشتار ضمن ب مهراه داشت نتايج جديد و جالب توج ی .پردازد می آهنا ةب ارائ ،گزارش کاوش

:تپة سگزآب د

و N:3964139.4 ،E:405320.6سگزآباد با موقعيت جغرافيايی ةتپفاع حدود مرتی از 1/1214ارت يا، در مشاه 1سطح در لومرتی کي

قزوين شت هرا در د بوئين ز ستان ب ش ر سگزآباد از توا ش ر .(1 ةشک مشار )باشد می تپ معروف قرارگرفت و در حم ب قره

شناسی باستان مطالعات گروه ةبر اساس اطالعاتی ک در نتيج ز دانشگاه هتران در قب از ان الب انتشار يافت ، اين تپ ا

411مرت هپنا و از شرق ب غرب دارای 331مشاه ب جنوب دارای طراف ن ای ا سطح زمي يز از فاع آن ن بوده و ارت 3مرت درازا

مان پ در آن ز ساحت ت نين م ست؛ مهم مين زده 12مرت ا تار خت هک


ت اصلی نامگذاری رسد عل می و ب نظر ( 8: 1331 ،نگ بان )شده قره ب يره آن حم ، ت پ در شد رن ت شت با صوير )گی آن در د ت

اجنام شناسی باستان لين کاوش ای مهانطوری ک در او (. 1 ةمشار دانشگاه هتران نيز ذکر شده، ةيافت در اين حموط ب وسيل

ت منجر ب ختريب آن برداري ا ب شد اري ای غيرجماز و خاک حفعات تدای مطال مر از اب ين ا ک ا طوری ب ست، شت ا گ

شناسان بوده ترين مشک بر سر راه باستان اصلی شناسی باستان بود هد ظر . و خوا ج می ب ن سد در نتي ل ةر 1341ساه ة زلز

ساکنان صاد شدن اقت لج عث ف ک با هرا، بوئين ز شيدی خورب حفر دستيابی ب اشياء قيمتی برای بود، مردم شده منط

ط روی ين حمو ل ا ين زلز بروز ا پی نين در ند؛ مهم ،منودب منط کارش سانی مک ر صد ک ب ق ظاهرا ک خارجی سان نا

آمده بودند، خريداران عتي بوده و لذا اين امر نيز در فاری سرتش ح ط گ چاق در حمو مؤثر هايی های قا سگزآباد ند مان (. 21: 1313 ،ن شين )افتاده است

:Vahdati Nasab et.al, 2009)موقعيت جغرافيايی تپة سگزآباد : 1شک مشارة

fig.1)


تپ سگزآباد، ديد از غرب: 1تصوير مشارة

:پيشينة مط لع تیظر ش ای می ب ن شروع کاو ب از سد ق ستان ر سی با شنا

ب نی کی و ژاپ ئت بلدي هتران، دو هي شگاه ن دان طور جداگاسگزآباد ة هريک ب مدت يک تا دو هفت ب کاوش در قره تپ

امير 1341مهمنين در ساه (. 314: 1310 ،نگ بان )اند پرداخت قت ادار ئيس و هانی، ر با ةما مان قزوين، مهز نر نگ و ه فره

اقدام ب کاوش دو ترانش در ،بررسي ای خود در دشت قزوين منود شين )آن ساه (. 21: 1313 ،ن ماه سل 1341از مرداد سل

ش ای ستان پدوه سی با غاز شنا قزوين آ شت هتران در د شگاه دانيده سا وگرد فت 1330ه تا م يا طور . ادا ب ساهلا ين طی ا

اجنام يافت است ک طی آن سگزآباد ةدر تپ کاوش فص 8 کلی بندی سطح پس از شبک 1331و 1341ملک ش ميرزادی در ساهلای

ي ط ، ال عاد های حمو با اب شی ضطرب را در خب مرت در 21×21مبک ترين قسمت تپ برداشت و با ت سي آن ب چ ار ش مرتف

: 1330 ،ش ميرزادی )مرت، کاوش را تا خاک بکر ادام داد 3×3ج (83 ک در نتي يد ةچ ار دور آن، ة، سايی گرد گی شنا فرهن (.33: 1381 ،طاليی)

شرقی و مشاه شرقی توسط مهمنين دو ترانش در قسمت ای جنوب لک فرخ م شپورپرور و خری دان کاوش ف ن ا زاده ک ت يده گرد

نام کارشناسی ارشد شرقی ب صورت پايان باطالعات ترانش جنو با وجود (. 1331 ،دانشپورپرور )دانشپورپرور در آمده است

کاوش ای سگزآباد در ساهلای بعد، متأسفان از نتايج ةادام اين کاوش ا هيچ اطالعی انتشار نيافت ، و تن ا طاليی در دو

ل لزی ،م ا شياء ف ماری و ا مورد مع عاتی را در ست ب اطال د ,Talai 1983؛1381 ،طاليای )شر منوده است تآمده از اين کاوش ا من

نگااری طی کاوش در اين حموط ب اليا 1333وی در ساه (. 1984صر های دوره ست راری ع يای ا نين ب ا ت و مهم هن آن پرداخ آ

هن صر آ ب ع بوط ماری مر ساخت 1مع يان ست را منا يی ) ا ،طالسگزآباد ةنزديک ب دو ده تپ با ان الب اسالمی (. 33: 1381

خارج گشت ، تا اينک جمددا شناسی باستان مطالعات ةاز حوز ساهلای يی در ک 1310-1318طال خت کاوش در آن پردا طی ب

يد فرغ جد صر م ماری ع يای مع يان ب ا يد منا يی ) .گرد ،طال (. 1383؛1318


:اهداف و روش ی وشسرتده ش ای گ پ تاکنون کاو جنام سگز ةای در ت ک آباد ا ت ياف

مفرغ های شدن ب ايای معماری چشمگيری از دوره منجر ب منايان هن گ يد و آ يده جد ست رد يی )ا طی (1381؛ 1318 ،طال نين ؛ مهم

ب از ان الب ش ای ق عاد حمدوده ،کاو با اب مرت در 21×21ای کاوش کر خاک ب تا پ سمت ت ندترين ق ساس آن شد بل ک برا ،ه

.م.ق 311-2211فرهنگی با تاريخ نسبی ة رالي و چ ار دو 13با اين وجود (. 1330 ،ملک ش ميرزادی )ده است گردي شناسايی

ي ضعيت ال موث ی از و عات گاری تاکنون اطال يز گاهن گاری و ن ن .مطلق آن ب دست نيامده است

يز بي از هرچ ک م نابراين آن گر، ب بوده، دي ضروری تاريخ دوره يق از عات دق سب اطال ساس های ک پ برا ناگونی ت گو

کربن گذاری تاريخ لق ک می 14مط ست کر ا ب ذ شد؛ الزم 3باو دو منون آزماي ترمولومينسانس 14کربن گذاری تاريخ ةمنون

ج ک ةدر نتي ت ، جنام ياف لی ا ش ای قب ای گذاري تاريخ کاو ،دوم ةسوم و اواي هزار ةدوم هزار ةتاريخ ای نيم 14کربن

شات هزار و آزماي خر يز اوا سانس ن را . م.دوم ق ةترمولومينشان داده ند ن شين )ا ي (. 32: 1313 ،ن ب دل گر سوی دي از

وجود سفاهلای متنوع خاکسرتی، قرمز، خنودی، دود زده، نارجنی و توان ب طور است راری، منی های تا حدودی من وش در متام الي

نده ن قان کن ساس گو سفاه دوره ای برا سی ناگون های شنا گوپ ست راری ت ط از ة ا ين حمو نين ا کرد؛ مهم شخص سگزآباد را ممفرغ و آهن را در های است راری است ک الي های معدود حموط

ک دور ست و م اين نده ا بين دو دور ةخود گنجا ة انت الی باشد؛ شايان ذکر است ک از آن جايی ک می مذکور را دارا

ا گورستاهنا تشکي داده، لذا حموط اين دوره ر های اغلب حموط ي با ال سگزآباد ند سائ های ای مان يين م ست راری ج ت تب ا

ستان سی با صی های دوره شنا يت خا هن از امه صا آ فرغ و خمصو م .برخوردار است

مانند هايی دوره شناسی باستان مهانطوری ک روشن است در مگير سفالی و ی با اشياء چش يها عصرآهن ب ج ت وجود گورستان

يان عات م غی، مطال شت مفر ستان ای ر سی با شگاهی شنا و آزمايقب از آن مورد توج قرار نگرفت و عمدتا های مانند دوره

شناسی و گاهنگاری نسبی پرداخت شده است؛ بنابراين ب گون ط عات را در حمو ي مطال ين قب يت ا ضوع امه ين مو با های ا

ي ند ت های ال ست راری مان ندان سگزآباد دو ةپ ا . سازد می چسااگزآباد از يااک سااو و ب ايااای عظااي ةمساااحت باااالی حموطاا

تواند می معماري ای مکشوف از کاوش ای قبلی از سوی ديگر، فت يک با تی در ط در منط و ح ين حمو خاص ا يت حاکی از امه

شد فرامنط سائ براين . ای با گرفنت م ظر با در ن ساس و ادانشگاه شناسی باستان گروه 1381ويی ساه کاوش دانشج مذکور

:سگزآباد ب اجنام رسيده است ةهتران با اهداف زير در تپشجويان ا ب دان کاوش صوه و روش موزش ا ستان آ سی با شنا

؛دانشگاه هترانسبی دوره ا لق و ن گاری مط ب گاهن ستيابی ست راری های د ا

؛سفاه شناسی و گون 14کربن گذاری تاريخحموط بر اساس ع ا صادی در دوره ةمطال های اقت يرات الگو های سير تغي

گوناااگون اساات راری براساااس مطالعاا ب ايااای گياااهی (Archaeobotany ) و جانوری(Zooarchaeology .)

پ کاوش در ت بين ةج ت ستفاده از دور با ا تدا سگزآباد اب


Total station داخ ها در توپوگرافی حموط هتي شده و ترانش ةن شبوط شبک يده های مر شخص گرد ک م ب اين ج با تو ند؛ ا

طور کام سطح حموط را ختريب منوده، لذا های غيرجماز ب اریحف ن شی اساسی را در ،مضطرب های يافنت مکانی مناسب و فاقد الي

ها داشت است؛ نظر ب وسعت حموط و نيز با تعيين حم ترانش کانی مشار غيرجماز، سعی از حفاري ای بی ناشی وجود حمدوديت م

در جاهايی ايجاد شوند ک اطالعاتی ها تا ترانش بود بر آن کاوش ای ةاز خبش ای خمتلف حموط ب دست آيد؛ مهمنين تاريخم

مشالی ةدهد ک تاکنون کاوش ا در نيم می سگزآباد نشان ةتپ ب کاوش عاتی از نوبی آن اطال خب ج ت و از کز ياف ط متر حمو

ست مده ا ست نيا سائ . د ين م ب ا ج با تو نابراين چ ار ،بعاد با اب ش ن 2×2تران بی مشاه ة مرت در دام ش )غر ، (1 ةتران

ش )شرقی مشاه شرق (2 ةتران ش )، نوب ( 3 ةتران ش )و ج ( 4 ةترانمهمنين يک ترانش . کشی گرديد نگاری مشخص و نخ تپ ج ت الي

عاد با اب يز حدود 2×2ن پ و در مرت 111مرت در غرب ت ی پ حد با ت ص آن نام ة فا با يوه بين باغ ای م ستان، در قرب

الزم ب ذکر است (. 2 ةشک مشار )تعيين و ايجاد شد 3ترانش ش گذاری تران ب ها ک نام بوده و در های در ج ت ع ر ساعت

. ه است گرديد کاوش آهنا از روش ثبت و ضبط کانتکست استفاده شتا ک نو ست کر ا تايج شايان ذ بر ن يد با تأک ضر ر حا

شت 14کربن گذاری تاريخ يان ر عات م نوز مطال ای بوده و هياه ستان گ سی با ستان ، جانورشنا سی با سی و شنا گرده شنا و

.اند فايتوليت اجنام نيافت

ها در آن و موقعيت ترانش ،توپوگرافی حموط ةن ش: 2 ةشک مشار

: I ةترانش


غرب ت مشاه ش در ين تران عاد ا با اب جاد 2×2پ و مرت ايفرهنگی در اين قسمت های شده است؛ ب دلي ضخامت باالی هنشت

مرت ادام يافت 3/1 اينک عمق ترانش تا غ ر از حموط ، علی کاوش در آن متوقف گرديد ةادام ،حمدوديت زمانی ام ا ب خاطر

مذکور در ةو خاک بکر مشخص نشد؛ الزم ب ذکر است ک ترانش در کلیطور ب . کاه يافت است 2×1ب ابعاد ،مرتی 04/3عمق کانتکست شناسايی و ثبت شده 21 ،کاوش در اين ترانش ةنتيج ست با 4. ا بادی س بافتی از ما قانی دارای ست فو کانتک

شست شدن ةرسد در نتيج می سفالی بوده ک ب نظر های يافت شت خب انبا ين پ در ا شند سطح ت ست . شده با 1118از کانتک

کلیب طور . بيشرت دارای بافتی خاکسرتی بودند ها الي ،ب بعد و 1113کانتکست ةيک اجاق با مشار ،ترانش های م مرتين يافت

ست مشاره کانتک با مق 1111تدفينی ش می مرتی 04/3در ع . دنباني ت ف ط ک الب ن تدفين ش ةت خ تران قانی آن در دا فو

صورت جنينی بوده و در کنار سر آن يک ظرف قرار داشت، ب شکساات وجااود ةساافالی دود زده باا رنااگ خنااودی و بااا دساات

ابعاد ترانش ب ،از اين عمق ب بعد (. 2 ةتصوير مشار )داشت فت 2×1 کاه يا ش . مرت ين تران شام 213 ،از ا سفاه ع قط

ع 181 ع 30خنودی، ةقط مز، ةقط ع 41قر سرتی و ةقط ع 1خاک ةقطمهانطور ک مشخص است بيشرت سفاهلا . ده ب دست آمده است دودز

ب بعد 1114را گروه خنودی تشکي داده و البت از کانتکست بر تعداد سفاهلای خاکسرتی در م ايس با سفاهلای خنودی و قرمز

. افزوده شده است

های سفالی و طرح منون ؛ب مهراه تدفين 1 ةترانش: 2 ةتصوير مشار

گاری آنن الي : IIترانشه

شرقی حموط قرار مرت در ضل مشاه 2×2اين ترانش با ابعاد


شت ضخامت هن ت و گی آن های گرف شد می مرت 81/1فرهن الزم . باآقای ملکزاده ة ب ذکر است ک اين ترانش ک در غرب ترانش

مرتی ب 01/2طی کاوش ای قب از ان الب ايجاد گشت ، در عمق عاد مق 2×1اب يز در ع ب 11/8مرت و ن ي 1×1مرت مرت ت ل

مرتی 81/1شايان ذکر است ک خاک بکر ترانش در عمق .يافت مرتی 11/8مرت تا عمق 1×1کاوش در آن با ابعاد ومشخص شد

ادام پيدا کرد تا اطمينانی هر چ بيشرت در مورد وجود خاک بکر در کاوش تا خاک ةدر نتيج کلی ب طور . بکر حاص گردد ش ين تران شده 33 ،ا بت سايی و ث ست شنا ند کانتک ين . ا ا

شدن سطح تپ بوده رسوبی ناشی از شست های فاقد الي ،ترانش ج گوداه ة و ف ط در نتي مده يک جود آ از حفاري ای ب و

انباشت سطحی آن مشتم بر خاک ةغيرجماز در نزديکی آن، الي سانتيمرتی ترانش 131در عمق . اين گوداه بود ة حاص از شد

مرت و سانتی 01×211با ابعاد ( 2111کانتکست )يک ديوار خشتی جنوب ا مرت منايان گشت ک با ج ت مشاه غربی سانتی 43ارتفاع در برگرفتاا و يااک تنااور را قساامت جنااوبی ترانشاا ،شاارقی

ست ) بود ( 2113کانتک شده ي نار آن تعب يز در ک شت . ن های خعاد با اب يوار نگ سانتی 31×13×11و 41×33×11د با ر مرت و

ايان . اند رج ساخت شده 4در دو رديف و 10yr 6/3 pale brownمانس ، ب حنوی ک يک نوع از خاک هستند در دو بافت متفاوت ها خشت

ست شده ا ساخت خاک رس باالی صد با در گری شن و دي . رس و گر شتی دي يوار خ يک د سمتی از نين ق ست )مهم با ( 2111کانتک

غربی مشاه ةمرت در گوش سانتی 28مرت و ضخامت سانتی 28×83ابعاد وص شده و ،ترانش مشخص گرديد ک ب ديوار کانتکست قبلی

بود با آن باط سفاهلا . در ارت يب يز ترک ش ن ين تران در اشک ب از مت سفاهلای بوده مز و دود زده سرتی، قر خنودی، خاک

گروه 4قطع است ک ب 014وع در جمم II ةدست آمده از ترانشمز ع 121)قر خنودی (قط ع 310)، شن (قط يره و رو سرتی ت ، خاک

گفتنی است . شوند می ت سي ( قطع 12)و دود زده ( قطع 181)ست نگ و از 2123ک از کانتک سرتی ر سفاهلای خاک عداد بر ت

ست خنودی و 2131کانتک سفاهلای من وش سبت بر ن کر خاک ب تا های افزوده شده است؛ اين در حالی است ک در الي قرمز رنگ

قانی خنودی بي ،فو سفاهلای باالی بوده ش تراک حاک ساده رت (.3-3 ةتصاوير مشار)است


ب مهراه منون سفاهلای IIديوار خشتی ترانشة : 3تصوير مشارة

ب دست آمده و طرح برش آن

ب دست آمده از ةندخاکسرتی با ن وش ک یسفاهلا: 4 ةتصوير مشار

(Iعصر آهن ) 2123کانتکست


دتانی ةمنون سفاهلای ب دست آمده ار الي: 3 ةتصوير مشار

(مفرغ جديد)IIةترانش

: III ةترانشط و حد شرق حمو ش در ين تران بزرگ ا گودی بين دو ص فا

مرت ايجاد شده ک البت 2×2ناشی از خاکربداری، با ابعاد مق عاد مرت 31/2در ع ب اب ست 2×1ی ت ا ش . کاه ياف ةتران

مذکور تن ا ني مرت از سطح دشت پيرامون حموط باالتر بوده ک اين اختالف ارتفاع نيز ب دلي شيب بسيار مالي چندان

ش ود ست م ست . ني حالی ا ين در شت ک ا گی های ضخامت هن فرهنش بوده 11/4 ،تران سوب ومرت شان از ر ياد گذاری ن شت ز د

مرت بوده III، 21/0ةترانش الزم ب ذکر است ک عمق هنايی. داردشناسايی و ،کانتکست 21 ،کاوش در آن ةدر نتيج کلیطور و ب

فرساي سطح تپ در اثر بارندگی در ةدر نتيج . ثبت شده است ي مان، ال مق های طوه ز تا ع ش قانی تران مرتی 21/1فو

ست ) سيلت دارای ب( 3118تا 3111های کانتک خاک رس فت دار ابوده و ب صورت اف ی انباشت شده بودند؛ اما از اين عمق

بنابراين ب . باشد می دارای شيب ها انباشت الي ،ب پايين . فرهنگی از اين عمق ب پايين باشد های رسد شروع الي می نظر

ست ک از کانتک ست کر ا ي 3111شايان ذ فت ال ير ها با تغيبر عالوه فت و بود يا يز سرت ن حاوی خاک ين . خاک رس، در ا

ب دست آمد ک يک ( 3118کانتکست )ترانش يک کف گچ اندود جاق ست )ا بود ( 3111کانتک شده ي خ آن تعب صوير )در دا تموع (. 0 ةمشار ع 021در جم خنودی ،قط ع 311)سفاهلای ، (قطو ( قطع 182)و روشن ( قطع 38)، خاکسرتی تيره (قطع 02)قرمز فوقانی و های ب دست آمده ک در الي ( قطع 33)دود زده نيز

ست ين 2122تا کانتک بوده، واز ا باالتر خنودی سفاهلای سبت نعمق ب بعد تا خاک بکر نسبت سفاهلای خاکسرتی بيشرت از ديگر

.گروها شده است


ب مهراه اجاق و منون سفاهلای ب دست III ةترانش: 0 ةتصوير مشار آن آمده از

:IV ةترانشپ نوبی ت خب ج تاکنون شد کر قبال ذ ک سگزآباد ةمهانطوری

قرار نگرفت و کاوش ا در شناختی باستان گون کاوش مورد هيچ بنابراين اطالعاتی حاص . است مشالی حموط متمرکز شده ة نيم گر در طرف دي شت؛ از جود ندا ط و سمت از حمو ين ق ،کاوش از ا

آورد ک می اد خود اين پنداشت را پي سگزآب ةوسعت باالی تپ اين عوام ما . متفاوت باشند با ه ممکن است خبش ای خمتلف آن

نوبی خب ج تا در شت بر آن دا پ را ش ،ت عاد تران با اب ای خاک مرت 2×2 شی از برش نا حم لی و در جاد برداري ای قب اي

ووده مرت ب 3/1عمق هنايی ترانش پس از امتام کاوش، . منايي مق ت در ع ب 11/2الب عاد آن مق 1×2مرتی اب 23/1و در ع

کاوش ،مرتی 2در واق تا عمق . است کاه يافت 1×1مرتی ب خاکربداري ای قبلی ةب صورت برش ديواره ايجاد شده در نتيج

بوده و سپس ب صورت عمودی ادام يافت است؛ الزم ب ذکر ک طور اين ی ب ست در 21 کل سايی و کانتک ش شنا ين تران ا

ست شده ا بت ي . ث شد ةال شت ش را خاک ای انبا قانی تران ةفوج ک در نتي جود ة گودالی ب و کی آن جماز در نزدي فاری غير ح

IV ةترانشا های از م مرتين شاخص . آمده بود، تشکي داده استندود گچ ا کف يک شدن يان ست )منا عاد ( 4113کانتک ب اب

ض سانتيمرت 111×111 يانگين ) مرت سانتی 3خامت و طور م ( ب بافتی بوده ست ک دارای با ذرات ،يکد شده يده ک و کوب حم

کامال يز ست ر سبناک ا کف .چ ين جای دو آ ،در روی ا ثاری از با شک ت ري ب يرک مق ت شک و ع طی ت ای خمرو با ان 21گرد

از يکديگر مرت سانتی 41ة ک با فاصل ب دست آمده مرت سانتی ش در شرقی تران ند ضل شده بود ق گ .وا کف يک نين مهم

مرت سانتی 3مرت و ضخامت 2×1 با ابعاد ( 4111کانتکست )اندود اثر ب جای ماندة الزم ب ذکر است ک هيچ . نيز ب دست آمد


مشاهده نشد و ها معماری مانند ديوار در ارتباط با اين کف الی از مواد آلی ساختارهای احتم ،وجود چال تيرک ای چوبی

بادر هن مت ب ذ صير را يا ح چوب و ند صوير )سازد می مان تقطع سفاه از اين ترانش ب دست 1303 ورکلیط ب (. 1 ةمشار

مد گروه ع ك در چ ار ست مده ا ت ه ةآ شن و سرتي رو 381)خاكع خنودي (قط مز (324)، ع 101)، قر ع 12)و دود زده( قط ( قط

اک و نسبت سفاهلای اين ترانش با الگوی تر . گ ند قرار مي ش گر تران فاوت ها دي ي می مت شد؛ از ال مق ةبا تا ع قانی 2فو

ست )مرتی سفاه ( 4112کانتک صد شرتين در گروه ،بي ب بوط مرخاکسرتی بوده، در حالی ک از اين عمق ب بعد نسبت سفاهلای

8 ةتصاوير مشار )بيشرت است ها خنودی در م ايس با ديگر گروه شايد (. 1 و ما توان ا پ ب کاوش ت ستاورد ين د سگزآباد ةم مرت

ساد خنودی من وش و سفاهلای شف ست ةرا ک يف در دو کانتک ظراين سفاهلا برخالف ديگر سفاهلای . دانست ( 4121و 4120)دتانی

ساز بوده و ب من وش حموط ک قبال شناسايی شده بودند، چرخ ند شباهت ندار هنا ب آ ج صو )هيچ و مشار ت شک 11 ةير ؛

(.3ةمشار

IVترانش : 1 ةتصوير مشار


4114منون سفاهلای ب دست آمده از کانتکست : 8تصوير مشارة

(Iعصر آهن )

ةترانش 4124سفاهلای ب دست آمده از کانتکست : 1 ةتصوير مشار

IV (مفرغ جديد)


س سنگی م) 4120سفاهلای خنودی من وش کانتکست : 11تصوير مشاره (جديد

سفاهلای خنودی مس سنگی جديد: 3 ةشک مشار

:Vترانشة لی ط غ ر ع ک در دو حمو عددی ش ای مت پ ة کاو سگزآباد و ةت

ه طی چ ار د ستان پ قرب عاتی از ة ت شده، اطال جنام ير ا اخسرتش حد ه گ طرف ب ندازه چ ا تا ک هنا و اين ص آ فا

ای ين راستا ترانش بنابراين در ا . اند، در دست نبود يافت حدود يوه 13در يان باغ ای م سگزآباد و در م پ غرب ت مرتی


عاد با اب ستان پ قرب طرف ت جاد 2×2ب ش . شد مرت اي ترانمق عاد مرت سانتی 131مذکور در ع ب اب ت و 2×1ی ي ياف ت ل

کاوش آن حد ج می مرت 11/3هنايی ک در نتي شد 1آن ة باست بت ،کانتک سايی و ث ست شنا ي . شده ا مق ةال تا ع قانی 4فو

شت ،مرت شک از انبا لوه های مت شن و ق س ، لف ما سنگ خمتای با ضخامت ای ريز و درشت بوده و در اين عمق الي رودخان

از خاک رس منايان شد ک حاوی انباشتی از مرت سانتی 31تا 41خمتلف خنودی ساده، قرمز ساده، دود زده و يک قطع های سفاه ب دلي وجود . ی من وش ب مهراه چند منون استخوان بود خنود

ج مت و در يزان م او باال، م بت ين ة رطو خی از ا ستحکام بر اسفاهلای لب واريخت ، . ای کاه يافت بود تا اندازه ها سفاه سفالی ترانش های ترين گون شاخص ،شيپوری و کف نخ بر ةپاي

ب تراک بسيار باالی نظر (. 11 ةتصوير مشار )باشند می مذکور داني ک کاوش، ما منی پايين ةو از طرفی دامن ها اين سفاه

صلی و او فت ا سفاهلا در با يا ي آ ک ةل يا اين بوده و خود ب شده جا ند جا ت . ا ين ياف گر ا ما ا فت او ها ا ي در با ل

ضوع ين مو گاه ا شند، آن شين می با سائ پي خی از م ند بر توا . ب چال بکشاند منط را شناسی باستان

تصوير )و سفاهلای ب دست آمده از آن Vترانشة : 11تصوير مشارة (.دهد مست راست باال انباشت سفاهلا را نشان می

:گ هنگ رک مطدق


ل مهان سگزآباد از ري پ يد، ت کر گرد يز ذ قبال ن ک طور ط عدود حمو ي های م ک ال بوده يران فالت ا کزی های مشاه مر

ست ر ب ج ت ا شت و ه دا با هن را فرغ و آ بود اری م نف ن وق ع دور ة هرگو گی ج ت مطال ب ة فرهن فرغ انت اه از م

باااالی کاوشاا ای ة پيشااينغاار علاای. آهاان امهياات خاصاای داردستان سی با پ شنا با ةت سبی آن گاری ن تاکنون گاهن سگزآباد،

ج شک موا ست م گروه . ا متام جود شی از و سئل نا ين م های ای سفالی در متام الي هاست و نسبت آهنا در م ايس با ه اصل

مر ين ا ت ا ک الب نداده، شان يادی را ن ندان ز ير چ تغياين در حالی است . تواند باشد می متأثر از وسعت کاوش نيز

سگزآباد ب آمار سفاهلا ةهای خمتلف تپ بندی ک طاليی در دوره شان داده صی ن ج خا های ارا وتو ت آمار شده در الب ئ

ناگون های دوره سن ،گو متام تداوم ست های تحاکی از سفالی اکارشناسی ارشد ةنام حتی ن شين ک در پايان (. 1383 ،طاليی )

ع ب مطال سرتی ةخود ب سفاهلای خاک ت ، سگزآباد پرداخ پ تهای است راری اين حموط رسد ک دوره بندی الي اين نتيج می

با اين اوصاف، طی (. 1313ن شين ، )ت بر اساس سفاه ممکن نيس طور ارياه ب ذکر نوسانات تعداد زنی ما صرفا و ب اين گمان

آنم ک مشخص گرديده، . های خمتلف پرداختي سفاهلا در ترانش ، سافاهلای IIIتا Iهای های فوقانی، ترانش اين است ک در الي

م شت و در ادا سبت را دا شرتين ن ساده، بي سبت خنودی بر ن ولی نظر ب وسعت بسيار ک . سفاهلای خاکسرتی افزوده شده است

گون پافشاری بر اين های دتانی، ما هيچ کاوش، خمصوصا در الي های سفالی وجود زيرا در متام الي ها، متام سنت . موضوع نداري

. داشتند و ف ط نسبت آهنا تغيير يافت است اياان مساائل سااخت بنااابراين مااا بااا علاا باا اينکاا

ستان حاه در دوره با ب تا سان را چار شنا ط د ندی حمو بزنی خود را بر گمان سردرگمی منوده بود، اساس و هدف اصلی ي قرار داد ط لق حمو گاری مط يرات در . گاهن ک تغي حاه

قدر حمسوس نيست ک بتواند فرهنگی، خمصوصا سفاه، آن های يافت هنگی مانند مفرغ و آهن قرار بگيرد، خمتلف فر های مبنای دوره

14کربن گذاری تاريخ ةاستفاده از يک توالی زمانی ب وسيل ي ظر منط ی های از ال ب ن لف سيد می خمت ساس . ر ين ا دو ،بر اب ترتياب در مشااه شارق و جناوب حموطا ج ات IVو IIة ترانش

ستا ين را شدند و در ا خاب لق انت گاری مط غاه 1گاهن ن ز منوب مهراه ياک منونا IV ةمنون از ترانش 8و نيز II ةرانشاز ت

. باا آکساافورد فرسااتاده شااد V ةترانشاا 3110از کانتکساات ) ها ای حاص نشد و در ب ي منون مورد نتيج 0متأسفان در

نتاايج ( IV ةمنونا از ترانشا 3و II ةمنون از ترانش 1شام العااات جاادوه اط :کناا)بساايار جالااب تااوج ی باا دساات آمااد

14گذاری کربن طوری ک جدوه تاريخ مهان (. نگاری مطلق تاريخ ياک تاوالی ،ب دست آماده های دهد، تاريخ نشان می IIترانش

شان 011 ن می سال را ن ت در منو ند؛ الب ب ةده بوط مرست کربن آن 2121کانتک يزان ند ،، م هر چ لذا بوده و ناچيز

ست ن کانتک مرت از منو مق آن ک تاريخی 2122ک ع لی بوده، وتوصيف خمتصر (. 1جدوه مشاره )قدي تر را ب دست داده است

:باشد می بدين شرح ،گذاری شده تاريخهای کانتکستاين کانتکست مشتم بر اجاقی است ک با :۲116ا ی ننکست

و زير 2113بر روی کانتکست مرت سانتی 21و عمق 31× 48ابعاد ست ت 2113کانتک ست قرار گرف با کانتک جوار 2114های و مه


شد می 2111و 2112و مق . با مذکور در ع ست مرتی 41/1کانتک .آن است و در ارتباط با ديوار خشتی ترانش

ست خاک رس :۲118ا ی ننک شت بر انبا شتم ست م ين کانتک اعاد با اب بی 2×2سيلت دار ضخامت ت ري مرت سانتی 31مرت و

ست بر روی کانتک ست و 2113بوده و ير کانتک قرار 2114زست . دارد مق کانتک ش 13/1 -23/2 در ع شد و می مرتی تران با .برداشت شده است 81/1زغاه از عمق ةمنون

ست ي :۲1۱۵ا ی ننک بر ال شتم ست م ين کانتک شت ا ای از انبا 41مرت و ضخامت 2 × 2خاکسرت و خاک رس سيلت دار با ابعاد

2110های و روی کانتکست 2118ت مرت بوده ک زير کانتکس سانتی ست 2111و ت ا ست در . قرارگرف مق کانتک مرتی 14/2 -33/2ع

.برداشت شده است 81/1باشد و منون زغاه از عمق ترانش میست ست :۲1۱7ا ی ننک ين کانتک خاک رس ،ا شت بر انبا شتم م

مرت و ضخامت 1×2سيلت دار مهراه با ماس و خاکسرت با ابعاد 2110و زير کانتکست 2118بوده و روی کانتکست مرت سانتی 11

بين . قرار دارد ست مق کانتک ش 33/3تا 23/3ع مرت تران .برداشت شده است 31/3زغاه از عمق ةباشد و منون می

اين کانتکست ک مشتم بر انباشت خاک رس :۲1۲1ا ی ننکست ، بوده مرت سانتی 11مرت و ضخامت 1×2سيلت دار نرم با ابعاد

ست ست 2121روی کانتک ير کانتک ست 2118و ز ت ا . قرار گرف ةباشد و منون می مرت ترانش 01/3تا 31/3عمق کانتکست بين

.برداشت شده است 30/3زغاه از عمق ست خاک رس :۲1۲۲ا ی ننک شت بر انبا شتم ست م ين کانتک ا

بر مرت سانتی 31مرت و ضخامت 2× 1دار است ک با ابعاد سيلت ست روی ست 2123کانتک ير کانتک ست 2121و ز ت ا . قرار گرف

بين ست مق کانتک ب 18/4تا 18/3ع ش ة مرت ل شد و می تران با .برداشت شده است 11/3زغاه از عمق ةمنون

اين کانتکست ک مشتم بر انباشت خاک رس :۲1۳۴ا ی ننکست عاد سيلت با اب سرت با خاک ضخامت 1×2دار مرت سانتی 13مرت و ست بوده بر روی کانتک ست 2133، ير کانتک قرار 2133و ز

ست ت ا تانی . گرف ک د ست مق کانتک ي ع گی را ةترين ال فرهنبين قرار دارد، کر خاک ب بر روی شکي داده و تا 01/1ت

ب 81/1 ش ة مرتی ل مق می تران غاه از ع ن ز شد و منو 13/1با .برداشت شده است

ید آزم يش گ ه

ترا نشه

ی ننک ست

مش ره بنث ک

نوع منونه

ت ريخ ی ليربه

قبل )نشده (از ح ل

ت ريخ ی ليربه

قبل از )شده (ميالد

ضريب ۴)اطمين

/9۵)%

OxA-20663

II 2111 2131

زغاه31±

2112

1241-1232 1111-1218

0/1% 8/13%

OxA-20661

II 2118 2131

زغاه21±

2133

1142-1201 4/13%

OxA-20662

II 2113 2134

زغاه31±

3141

1233-1410 1213-1241

3/81% 1/0%

OxA-20548

II 2111 2108

زغاه32±

3182

1208-1423 4/13%


OxA-X-2323-10

II 2121 2181

زغاه30±

3321

1121-1121 1311-1012

4/1% 1/14%

OxA-20547

II 2122 2183

زغاه33±

4111

1380-1314 1320-1321

13% 4/1%

OxA-20738

II 2134 2131

زغاه34±

3302

1014-1141 1333-1380

84% 4/11%

II ةترانش 14نگاری کربن نتايج تاريخ: 1 ةجدوه مشار

کناد؛ مای چند نکتا را مشاخص II ةگذاری ترانش جدوه تاريخ. م.ق 1111جديدترين تاريخ ترانش ب طور ميانگين ب حدود

فرهنگی جديدتر از ة گردد ک البت بي از يک مرت هنشت برمی ترين تاريخ ترانش را اگر قديمی . ين تاريخ نيز وجود دارد ا

حدود ختالف . م.ق 1111در چون ا فی يري ، و از طر ظر بگ در نقدي يدترين و مق جد حدود ع مده، در ست آ ب د تاريخ ترين

گذاری مشاب در حموط ، مرت بوده، با فرض يک روند هنشت 41/0گذاری از يک مرت هنشت توان گفت ک احتماال در هر قرن بي می

ک فت توان گ شايد ب ساس ين ا بر ا ست؛ شت ا جود دا و. م.اوه قة ترانشاا باا اواياا هاازار ة تاارين الياا فوقااانی

ی است البت اين ف ط يک ختمين بسيار . گردد می بر ، زيرا کلشان فوق ن ست می جدوه ک کانتک هد حدود 2122د تاريخی با

دارد دتانی ة مرت با الي 81/3اختالف عم ی در حدود . م.ق 1431. گذاری شده است مرت هنشت 3/1ک ب ازای هر قرن بي از و

ي بين ال ک از ست کر ا ن ا تاريخ های شايان ذ شده، ت گذاری تواند مهزمان با شروع عصر آهن در می است ک 2122کانتکست

اين در حالی است ک از کانتکست . منط در نظر گرفت شود .( م.ق1011با تاريخ احتمالی حدود ) 2131کانتکست تا 2123

خاک تا ست ين کانتک نگ، و از ا سرتی ر سفاهلای خاک عداد بر تبکر بر تعداد سفاهلای من وش خنودی و قرمز رنگ افزوده شده

ست لی مطاب ت دارد . ا ش ای قب تايج کاو با ن ضوع ين مو ايی ) ب ؛(1383 ،طال ج قا هيچ و ب ش ا سعت کاو ک و ند هر چ

گفتنی است ک نسبت سفاهلای خاکسرتی از . م ايس با ه نيست .نيز افزاي يافت است I ةدر ترانش 1114کانتکست ش غاه ة تران ن ز ک منو گری ي هايی دي لف آن ها از ال ی خمت

(. 2 ةجدوه مشار)در جنوب تپ بود IV ةگذاری شد، ترانش تاريخفالی آن و نيز اين ترانش ب ج ت نسبت ای کامال متفاوت س

ن جود گو تانی و يد در د ي ای جد صی های ترين ال آن از ارزش خاخوردار شد می بر ن 8از . با ست ةمنو شده از کانتک ستاده های فر

خب بوده ک قب از حبث در مورد آهنا نتيج ،منون 3خمتلف، .مرتبط خمتصرا معرفی شوندهای الزم است تا کانتکست

ست ا ين :۴11۴ ی ننک ست ا شک ،کانتک شت مت خاک رس از انباعمق .باشد مرت می سانتی 31ضخامت و مرت 2×2 دار با ابعاد ماس

و عمق منون زغاه برداشت شده 13تا 23کانتکست مذکور بين .سانتيمرت است 31

ست ا ست :۴1۱1 ی ننک ين کانتک عاد اب ،ا ضخامت 2×2اب 33و صورت مرت سانتی ي ب ي ال ي )ال شت ای ه واره ال ايی از انبا

سست با بسيار بوده و بافتی (مشاب ب رنگ خاکسرتی و سبز تا 81عمق کانتکست مذکور نيز بين . دارد ای ريز ذرات دان

. سانتيمرت است 83 ،و عمق منون زغاه برداشت شده 113ست ا ست :۴1۱6 ی ننک ين کانتک خاک رس ،ا شت شک از انبا مت


عاد با سيلت دار طور ) مرت سانتی 13 ضخامت و مرت 2×2اب ب يانگين بافتی وبوده ( م سبتا دارای ن ن با ذرات دا ک ای حم

مرتی و 03/2تا 31/2عمق کانتکست مذکور بين .باشد می متوسط .ترانش استة لباز مرت 02/2 ،عمق منون زغاه برداشت شده

ةمتشک از انباشت خملوط شد ،اين کانتکست :۴1۲6 ی ننکست ا ضخامت مرت و 2× 1ب ابعاد دار با سيلت و خاکسرت ماس خاک

نسبتا و دارای بافتی بوده ( ب طور ميانگين ) مرت سانتی 01عمق کانتکست مذکور بين . باشد می ای ريز سست با ساختار دان

مرتی 13/0 ،مرتی و عمق منون زغاه برداشت شده 21/0تا 01/3 .ترانش است

ست ين :۴1۲7ا ی ننک ست ا خاک رس ،کانتک شت شک از انبا متعاد با اب طور ) مرت سانتی 41ضخامت و مرت 2×1 سيلت دار ب

يانگين سيار بافتی بوده و دارای (م دارای ذرات و سفت ب 08/0تا 28/0عمق کانتکست مذکور بين . باشد می کلوخی متوسط

ترانش ة مرتی لب 33/0 ،مرتی و عمق منون زغاه برداشت شده .است

کد آزمايش گاه

ترا نش

کانتک ست

مشاره ثبتی

نوع منون ه

تاريخ کاليربه

قب از )نشده (حاه

تاريخ کاليربه

قب از )شده (ميالد

ضريب /4)اطمينان

13)%

OxA-20660

IV 4114 4113 زغا ه

28±3121 1114-1381 1133-1141

2/14% 2/1%

OxA-20658

IV 4111 4108 زغا ه

21±2111 1340-1311 1120-1310

0/3% 8/11%

OxA-20546

IV 4110 4131 زغا ه

31±3223 1313-1010 1421-1330

2/3% 2/11%

OxA-20659

IV 4120 4110 زغا ه

33±4111 3123-3104 3041-3110

1/11% 1/83%

OxA-20657

IV 4121 4111 زغا ه

32±4111 3321-3040

4/13%

IVترانش 14گذاری کربن جدوه تاريخاز توالی II ةبرخالف ترانش IV ةگذاري ای ترانش نتايج تاريخ

برخااوردار نيساات؛ هااا و ترتيااب زمااانی براساااس عمااق منوناا ست ب کانتک بوط ک مر تاريخ يدترين تاريخی 4114جد بوده،

حدود شان . م.ق 1211-311در ست می را ن حالی ا ين در هد؛ ا دن ست ة ک منو شرت 4111کانتک ( سانتيمرتی 83)ک از عم ی بي

. دهد می رداشت شده، ت ريبا تاريخی در مهين حدود را نشان بتواند مهزمان می 4110بر اساس نتايج ب دست آمده، کانتکست

اينک غ ر مهمنين علی . با شروع عصر آهن در نظر گرفت شود قرار گرفت ، تاريخ ب دست 4121روی کانتکست 4120کانتکست

ان داده شده است؛ اما تر نش کمی قدي 4120آمده از کانتکست ظر ک از ن ب اين ج با تو ست و ياد ني ندان ز ختالف چ ين ا ا

ت توان های ياف شايد ب بوده، ه ب شبي کامال يز سفالی نهزار سط حدود اوا ين دو . م.چ ارم ق ة تاريخی در برای ا را

نگاری، سفاهلای شايان ذکر است ک در الي . کانتکست متصور شد 2در عمق 4112فوقانی تا کانتکست های ي ب دست آمده از ال


ب شکي داده و از آن يره ت شن و ت سرتی رو لب خاک مرت را اغساافاهلای باا دساات آمااده مشاااب 4124پااايين تااا کانتکساات

ن ط معر هايی منو قبال از حمو ک شام بوده مدتا شده و ع فی ةسفاهلای خنودی ساده و من وش با ن وش سياه هندسی بر زمين

ند سرتی بود سفاهلای خاک مواردی مز و در ين در . خنودی و قر احالی است ک سفاهلای دو کانتکست دتانی از هر حلاظ متفاوت

فوقانی بودند؛ اين گروه سفالی ک برای های الي های با منون شده او فت سگزآباد يا پ بار در ت چرخ لين ند، بوده و ا ساز

ياهی و سی، گ لف هند سياه و دارای ن وش خمت نگ ب ر يوانی حن ق وه بر زمي شند می خنودی ةای شک از . با شرت ن وش مت بي

. باشند می بااليی ظروف ةنوارهای اف ی در نيم

:گ هنگ رک نسبیکاوش س و ،طی شاخص ج ت م اي سفاه عدودی عداد م ن ا ت ت

قطعااتی از II ةارائ گاهنگاری نسبی ب دست آمد؛ در ترانشک ست س ( صافی )يک آب با 2112فالی از کانتک ک شد فت يا

(Fazeli et al., 2007:281; fig.17)از خوروين و گورستان پارديس هايی منون ست س ا ب م اي بر قا پرديس ستان ک گور ست کر ا شايان ذ ؛

بوده و Iمربوط ب عصر آهن 14کربن گذاری تاريخاساس نتايج کثر متعلق ب ااز نظر تاريخی با تاريخ اين کانتکست ک حد

باشد، مطاب تی ندارد؛ البت بايد توج داشات می IIعصر آهن پ ط ،سگزآباد ةک ت ستان ةيک حمو يک گور پرديس ست راری و ا

ناودانی سفالی ب رنگ خنودی از ةمهمنين خبشی از يک لول . است ست ک اح ب 2114کانتک مده ست آ خر تد ب اوا لق ماال متع

شد . م.دوم ق ةهزار ل يک . با ن لو ستوان ة منو يز از ا ای نهر چند ک ظاروف . يافت شده است III ةدر ترانش 3112کانتکست ،مدوسکايا )هستند 1عصر آهن های ناودانی از شاخص ةبا لول

شين (41: 1383 ما پي ل ة، ا هن ظروف لو صر آ ب از ع ب ق دار ظروف قب از های گردد و تن ا تفاوت اين است ک لول برمی

ب هن ستوان آ مدتا دارای شک ا هن ع صر آ بوده و در ع ای هر چند ک بيشرت (. 11-12صص : 1314 ،طاليی )مخيده هستند ةلول

ل ط ظروف لو ک از حمو کزی های داری فالت مر مشاه هن صر آ عناودانی ةمانند قيطري و خوروين ب دست آمده، دارای لول

ل دار ظروف لو جود ين و با ا ند، بوده ا ع )شک از استوان شک ا ناودانی ت ( ای و هن رواج ياف صر آ ند؛ در ع ا

ة دار در ايران ب هزار ظروف لول ةشايان ذکر است ک پيشين ؛ عدم توج ب اين پيشين باعث شد تا (مهاجنا )رسد می .م.ق 0

گسرتش اين نوع سفاه در عصر آهن ب م اجرت ايرانيان نسبت .(Young, 1967)داده شود ست از کان ب 2118تک ع ل با ة يک قط سوراخ با دو سرتی خاک

حدود س . م.ق 1211تاريخی در ب م اي ک قا ست شده ا فت يا ؛124: 1381طاليی ) 1دينخواه در عصر آهن ةای از تپ با منون

ن ( 30شک يز منو قزوين و ن شت ستان د پ قرب ستان ت ای از گورشين ) ضلی و ن صوير ؛142: 1383 ،فا شد ب می (4-11ت ين . ا ا

دهان باز های معموال مربوط ب بش اهبا و يا کاس ها نوع لب يج ل را سفالی از ري ظروف ين ستند؛ ا سطح ه کف م ترين با

م ب .دوم ق ةدوم هزار ةسفالی خاکسرتی رنگ در نيم های گون ةروند ک در برخی مواق دو سوراخ در کناره در لب می مشار

و 2123های مهمنين از کانتکست . ست ه ادبرخی از آهنا تعبي ش 10احتماال قرن )ک احتماال مربوط ب قب از عصر آهن 2123


ب .( م.ق فزوده نده و ا با ن وش ک سرتی سفاهلای خاک شند، بام کف دک مده مهراه دو ست آ ب د شک ند ای دارای سفاهلای وا

،(Ghirshman, 1939,pl.LXIII)سايلک الاف هاای اين نوع ن وش از حموطا ؛111: 1381 ،طاليی )، خوروين (82: 1311 ،فرد کامبخ )قيطري

( 13شک ؛4طرح ؛211: 1383 ،پور حبرانی )و تپ صرم ( 1 ةمشار ( ای ت دکم )ای شناسايی شده است؛ مهمنين ساغرهای پاي دکم

ط صرآهن های از حمو ي و دوره 1ع لف، قيطر پ 2سيلک ا ت؛ اين نوع (143: 1383 ،فرد کامبخ )اند گودين ب دست آمده

(. 123: 1313 ،ن شين )باشد می 1عصرآهن های سفاه از شاخص ها دو منونا کاف III در ترانش 3120و 3113های از کانتکست

ديگر سفاهلای شاخص و قاب توج . ای ب دست آمده است دکم ت باشند ک دارای ن وش برجسات می 2121از کانتکست II ةترانش

ب بز رو ن ن دو يک منو جود دارد؛ بوده و در ه و روی نيز چند قطع سفاه من وش با ن وش 2131مهمنين از کانتکست

اند؛ ب خنودی و قرمز ب دست آمده ةهندسی سياه رنگ بر زمين ظر خر دور می ن ب اوا بوط سفاهلا مر ين سد ا يد ة ر فرغ جد م

تفاوت از حياث نسابت روندی کامال م IV ةاما در ترانش. باشند ةباشد؛ مهان طوری ک ذکر شد از الي می سفالی حاک های گون

ست تا کانتک قانی تب 4112فو ب مرا سرتی سفاهلای خاک تراک ست تا کانتک ست ين کانتک بوده و از ا سفاهلا گر شرت از دي بي

؛ مهمنين دو يابد می ساز افزاي نسبت سفاهلای خنودی دست 4124تانی ست د فاوت کانتک کامال مت سفاهلايی حاوی يز ش ن تران

کربن ة بودند؛ شک ، بافت و ن سفاهلا بر تاريخ ب دست آمد باشد، می چ ارم قب از ميالد ة ک مربوط ب اواسط هزار 14

گذارند؛ اين سفاهلا مهگی با چرخ تند سفالگری ساخت می صح يز شده ند و آم بادی ة ا س هنا ما ست آ ک ا حالی ين در ؛ ا

تاکنون متام سفاهلای من وشی ک قبال از کاوش ا ب دست آمده، ست گی د بوده مه ند ساز يی )ا سفاهلای (133 :1383 ،طال نين ؛ چ

برای او چرخ ين سازی مده و ا ست آ ب د سگزآباد بار از لين امر نيز ناشی از عدم هرگون کاوش در جنوب تپ در ساهلای

برخی ة خاک انباشت شد از داخ اينک شايان ذکر . گذشت است از هاايی ، منونا IVاز حفاري ای غيرجماز در نزديکی ترانشا

شد سايی يز شنا سفاهلا ن ين حمدوديت . ا ي ب دل سفان متأحاوی اين سفاهلا بسيار ک و های زمانی، وسعت کاوش در الي

عاد ست 2×1با اب ب د هنا می از آ عداد ک لذا ت بوده و مرت نتااايج حاصاا از آهنااا از ارزش فااوق ،آمااد؛ بااا اياان حاااه

باشد، زيرا پس از ساهلا کاوش گسرتده می ای برخوردار العاده شده سايی بار شنا ستين برای خن سگزآباد ين م در ند و ا ،ا

ي کح ي تا جود ال پ های از و نوب ت ين دوره در ج ست راری ا ةاسنگی جديد ک از دشت قزوين مس ةسفاهلای دور . سگزآباد دارد

سفاهلای خنودی : شوند می اند، ب چ ار دست ت سي ست آمده ب د مز، سفاهلای قر سرتی، سفاهلای خاک ساده، يف من وش و سيار ظر ب

بر نخ کف با سفاهلای ت و ب واريخ ضلی و )سفاهلای ل فاعمدتا سفاه خنودی من وش IV ة؛ از ترانش(88: 1383 ،نداد عباس

از هايی س با منون و ساده ب دست آمده است ک قاب م اي پ ستان ةت قزوين (مهان )قرب باد ي آ لو )، امساع ضلی و آجر ،فا

(1311 ،گيرمشن) III 0-1و سيلک ( Chegini et al., 2005)، اريسمان (1383عالوه بر دو قطع سافاه خناودی V ةباشند؛ مهمنين از ترانش می

. اند من وش، سفاهلای لب واريخت و کف نخ بر ب دست آمده ن ا شده ة ين دو گو فت يز يا ستان ن پ قرب ند؛ سفالی از ت ا


متعددی مربوط ب های تاکنون از حموط ،سفاهلای لب واريخت م هزار ةني مون ةدوم ند مي يران مان کزی ا مشاه مر چ ارم در

شت سايی گ شغالی شنا پ باد و ت ند آ باس )ا ضلی و ع ،نداد فا1383 :81)

:گيرک ننيجهت مورد ياف شک در پ های بدون يادی ةت لب ز سگزآباد مطا

تا شده عث شت با ش ا در گذ باالی کاو ج ست؛ ح شده ا شر منتن يث گو سبی از ح عات منا ماری اطال فت مع سفاه و با سی شنا

شود؛ شر ظور منت ل ب من لوگيری از اطا ب ة ج يد حبث بانگ بان مرحوم ابتدا . مطالعاتی ک قبال اجنام شده ارجاع داد

معت د بود ، سفاه لب واريخت در سر حموط با کشف چند قطع هزار خر ب اوا ست رار آن تاريخ ا سط ة ک تا اوا چ ارم

می هزاره او ميالد بر ب از بان )گردد ه ق لک (1331،نگ ؛ م. م.ق 411-2411خود، تاريخ ة کاوش گسرتد ةش ميرزادی در نتيج

منود را شن اد ش ميرزادی )پي لک يز در (1330 ،م يی ن ؛ طالساه ةج نتي ش ای شروع 1330کاو ک شت يان دا ط ب در حمو

مرت باالتر از 3/2و حدود . م.ق1411حوالی است رار عصرآهن آن وی دو دها بعاد با تکميا ؛(Talai, 1983)خاک بکر باوده اسات

مطالعات خود پرداخت و ب انتشار اطالعات در خور توج ی در ن خت ةزمي ماری آن پردا لز و مع يی )سفاه، ف ، 1318، 1310،طالگاهنگااری پيشان ادی (. Talai, 1983,1984؛ 1383 ،ب 1381الف،1381

ب نظر وی . باشد می .م.ق 311-2211سگزآباد ةطاليی برای تپ ک هيچ « تازه واردانی »است رار سگزآباد در نتيج م اجرت

ای در منط نداشت ، شک گرفت است؛ وی م مرتين عام ريش داند و معت د است ک می ساعد زيست حميطی اين امر را شرايط م

سگزآباد ب وجود آمده ک سطح ةزمانی در تپ ،شروع است رار شت ست 3/4د بوده ا نونی آن سطح ک تر از پايين يی )مرت ،طالشروع (. 131 و133: 1383 شد وی کر ک ذ طوری مهان فی از طر مرت باالتر از خاک بکر دانست 3/2عصر آهن را حدود های الي

3/2مفرغ را ةدورهای ب عبارتی ديگر حج و ضخامت هنشت و II ةايان در حاالی اسات کا در ترانشا . سات مرت ختماين زده ا

مرت 81/3در حدود . م.ق 1431با تاريخی حدود 2122کانتکست مارت 4با مهاين تااريخ در حادود 4110کانتکست IV ةو در ترانش

از آجنايی ک وسعت باالتر از خاک بکر قرار دارد؛ بنابراين شت ضخامت هن ظر لف آن از ن ش ای خمت بوده و خب ياد پ ز و ها ت

توان بر چنين باه تفاوت داشت ، منی ها حتی نوع و نسبت داده منود ي ضوعی تک نی مهان . مو ن ز ين گما شد در ا کر ک ذ طوری

؛ است لين بار خب جنوبی تپ مورد توج قرار گرفت برای او ترين اليا تاا نشان داد ک از فوقانی IV ةرانشنتايج کاوش ت

ست مق 4112کانتک ب 2در ع سفاهلا ة مرتی ل شرتين ش بي ترانش س تران برخالف ضوع ين مو ند؛ ا شن بود يره و رو سرتی ت ة خاک

ي مهان ال هنا از ک در آ بوده گر بی از های دي قانی ترکي فوجود دا سن ه و با سفالی سطحی . ردت ای سی فی برر خب از طر

جنوبی تپ نشان داد ک تراک سفاه خاکسرتی در آن بيشرت از پ ش ای ت گر خب ج می دي لب تو گامی جا ضوع هن ين مو شد؛ ا با

IVدر ترانش 14کربن گذاری تاريخشود ک نتايج جديدترين میست ) ني ( 4114کانتک حدود مق تاريخی در در ع حاکی از مرتی

21ا توج ب اينک حدود ب . باشد می قب از ميالد 1311حدود حفاری ة سانتيمرت از ني مرت مذکور متعلق ب خاک تلنبار شد

قاچاق بوده، شايد بتوان گفت ک حداکثر پايان است رار در


و ياا حاداکثر اواخار Iخب جنوبی حموط ب اواخر عصار آهان اين خب ،رسد و بعد از اين دوره می دوم قب از ميالد ةهزار

IVو IIةگذاری مطلق دو ترانش تاريخ. وک مانده استاحتماال مرتشان قديمی می ن ک هد ي د يد های ترين ال فرغ جد ب م سب منت

بين تاريخی ب بوط بوده .ق 1011-1111مر تاريخ و م ين اگامی مده هن ست آ ب د تاريخ ست؛ ين دوره ا خر ا شانگر اوا ن

شرتی ج بي لب تو سگزآباد می ج سکونت در شروع ک يد را مناحدود غان در صار دام پ ح شدن ت مرتوک عد از يا ب مان و مهز

حاااوی Vو IVة دهااد؛ امااا دو ترانشاا ماای نشااان. م.ق 1111توانند مباحث جديدی را در می سفالی جديدی بوده ک های داده

هزاره چ ارم قب از ميالد در دشت قزوين بنا شناسی باستان سنگی جديد با تاريخ مس ةهنند؛ سفاهلای شاخص خنودی من وش دور

IV ةدتانی ترانش ةچ ارم قب از ميالد در دو الية اواسط هزار حاکی از وجود است رار اين دوره در خب جنوبی تپ سگزآباد

یمرت 311قربستان در حدود ة است راری در تپ ة ؛ اين دور هستند ب سفاهلای نين بود؛ مهم شده شناخت قبال سگزآباد پ غرب ت

مااذکور ة در حااد فاصاا دو حموطاا Vةاز ترانشاادساات آمااده ند هزار ة دربردار م دوم ميالد ة سفاهلای ني ب از چ ارم ق

ماه آن . بود نابراين احت پ می ب ست رار ت سعت ا ک و رود . سنگی جديد ب طرف شرق گسرتش يافت باشد مس ةقربستان در دور

ظور قوی ب من شواهد ب ستيابی مری د نين ا بر چ ،تر داه .بين دو حموط توج بيشرتی شود ةک ب فاصل ضروری

خود الزم کرت می بر قای د ت ای آ محات و محاي تا از ز ني داحمرتم مدير ندی، قت فيروزم ستان گروه و سی با شکدة شنا دان

يات س ادب حمرتم مؤس ست ل ، ريا کرت ال خامن د هتران، و شگاه دانستان سی با منايي شنا قدردانی شکر و هتران، ت شگاه ين . دان ا

کارشناسااای 1384تاااالش دانشاااجويان ورودی ةکااااوش نتيجاااستان سی با ست شنا حمرتم ادار . بوده ا سئولين کاوش م طوه ةدر

ای داشتند، ک از شائب ين زهرا مهکاری بی ئميراث فرهنگی بو .آيد می آنان سپاسگزاری ب عم ة مه


:من بعک ک ا )ن تپ صرم بررسی تکنيک سفالگری عصرآه ( 1383)پور، حنان حبرانی شناسی دانشکدة ادبيات نامة کارشناسی ارشد، گروه باستان ، پايان (ق

(.منتشر نشده)و علوم انسانی دانشگاه هترانتپااة Aگاازارش م ااد ماتی حفاااری ترانشااة (1331)دانشااپورپرور، فخااری

نامة ، پايان سگزآباد و رابطة آن با ساير متدهنای مهزمان در فالت ايران هتران کارشنا شگاه سانی دان لوم ان يات و ع شکدة ادب شد، دان سی ار

(. منتشر نشده)صاآ غ »( 1310)صاحلی، حممد شی در زا شياء مشار جود ا ماه و :، در«احت

، انتشارات سازمان ميراث شناسی ا شوش يادنامة گردمهايی باستان .241-38فرهنگی کشور، هتران،؛ صص

ن لولاا دار و م اااجرت پيشااينة ظااروف ساافالي »( 1314)طالياای، حساان ، ساه هن ، مشارة او ه، پائيز و شناسی و تاريخ باستان ، جمل «آريائي ا .1-13؛ صص 14زمستان

اا ت »( 1318)اااااااااا پة نوياف تأخر در ت فرغ م صر م ماری ع های معقزوين شت ماری و ،«سگزآباد د تاريخ مع گرة مين کن ع م االت دو جممو

.ان ميراث فرهنگی، ج دوم، سازمش رسازی ايرانشناسی و هنر ايران در هزارة او ه قب از باستان (1381)اااااااااااا

.، انتشارات مست، هترانميالدتکنولااوژی فلزگااری ک اان در تپااة سااگزآباد دشاات »( 1381)اااااااااااااا

.جملة دانشکده ادبيات و علوم انسانی دانشگاه هتران، «قزوين .، انتشارات مست، هتراندر ايران عصر مفرغ( 1383)اااااااااااا . ، انتشارات مست، هترانعصرآهن ايران (1381)اااااااااااا

سيف کامبخ سال ( 1311) لا فرد، ست هزار و دوي س ضا، هتران شر ف ، ن .هتران

اا يران ( 1383)ااااااااااااااااا سفالگری در ا چاپ دوم سفاه و ،، .انتشارات ق نوس، هتران( 1311چاپ اوه )

، جلااد اوه، تررياا اصااغر کريماای، ساايلک کاشااان( 1311)گياارمشن، روماان .انتشارات سازمان ميراث فرهنگی کشور، هتران

بررسااي ای »( 1383)نااداد سرسااتی فاضاالی نشاالی، حساان و رمحاات عباااس ستان ساه با قزوين در شت سی در د ستان : ، در«1382شنا شت با سی د شنا .211-213اه هتران، هتران؛ صصانتشارات دانشگ حسن فاضلی نشلی، ،قزوين

گاهنگاری پي »( 1383)ااااااااااااااااااااااااااااااااااااااااااا ستان پ قرب تاريخ ت شلی، : ، در«از ضلی ن سن فا ستان ح شت با سی د شنا

.11-121، انتشارات دانشگاه هتران، هتران؛ صصقزوينلی محد ع سن و ا شلی، ح ضلی ن پ زا »( 1383)ياری فا گاری ت : ، در«غ گاهن

.21-18، انتشارات دانشگاه هتران، هتران؛ صصشناسی دشت قزوين باستانشين صادق ن سن و حممد شلی، ح ضلی ن پ »(1383)فا هن ت صر آ های ع قرب

ستان ستان : ، در«قرب قزوين با شت سی د هتران، شنا شگاه شارات دان ، انت .121-148هتران؛ صص

لو هبرام آجر سن و شلی، ح ضلی ن پ ا »( 1383)فا باد ت ي آ : ، در«مساع .141-211، انتشارات دانشگاه هتران، هتران؛ صصشناسی دشت قزوين باستان

، انتشارات دانشگاه شناسی دشت قزوين باستان ، (1383)فاضلی نشلی، حسن .هتران، هتران

نا سکايا، يا صرآهن ( 1383)مدو يران در ع حدتی، 1ا کرب و لی ا رية ع ، تر .گردشگری کشور، هتران انتشارات سازمان ميراث فرهنگی و

مت صاحلی، حک نادری لا مال محت يز و ر چايمی اميرخ محد شکور، ا جان م و مرقزوين »(1383) شت غ در د تاريخی زا پي از طة گاری حمو لة «گاهن ، جم

.20-40؛ صص 1383، پاييز و زمستان 4، ساه دوم، مشارة شناسی باستانصادق ش ميرزادی، لک اری گزارش م د ماتی » ( 1330)م ص او ه و دوم حف ف

. 81-18؛ صص2، مشارة مارليک، «(1331و1341ساهلای )تپة سگزآباد چاپ )، چاپ دوم ايران در پي از تاريخ ، (1382)ااااااااااااااااااااا

. ، انتشارات سازمان ميراث فرهنگی کشور، هتران(1318او ه صادق ير شين ، ام سرتی در ت ، (1313)ن سفاهلای خاک عة سگزآباد مطال پة

نی قوام ايرا با م اجرت ا طة آن قزوين و راب شت يان د مة ، پا ناسانی لوم ان يات و ع شکدة ادب شد، دان سی ار يت کارشنا شگاه ترب دان

(.منتشر نشده) مدر س،گزارش م د ماتی دو ماهة عمليات حفاری منط ة »، (1331)ل ا نگ بان، عزت

. 1-24؛ صص1، مشارة مارليک، «سگزآباد


اا اااااااا ستان ، (1310)اااا ساه با جاه بر پن يران مروری سی ا ، شنا .انتشارات سازمان ميراث فرهنگی کشور، هتران

Chegini, Naser N., Helwing, Barbara, Parzinger, Herman and Abdulrasool Vatandoust 2004 “A prehistoric industrial settlement on the Iranian Plateau, Research at Arisman”, in: Persiens antikePracht: Bergbau, Handwerk, Archäologie: Katalog der Ausstellung des Deutschen Bergbau-Museums Bochum vom 28. November 2004 bis 29. Mai 2005, edited by T. Stllner, R. Slotta, and A.Vatandoust. 2 vols. Bochum: Deutsches Bergbau-Museum: 110-117.

Fazeli, H., Coningham,R. A. E., Young, R.L., Gillmore,G.K, Maghsoudi,M. and H. Raza 2007 “ Socio-Economic Transformations in the Tehran Plain: Final Season of Settlement Survey and Excavations at Tepe Pardis”, Iran XLV: 267-285.

1939, Fouilles de Sialk Pres de Kashan, Paris. - Ghirshman, R., Vahdati Nasab, H., H. Mollasalehi, M. Saeedpour and N. Jamshidi 2009 Palaeolithic Levalloisian assemblages from Boeen Zahra in the Qazvin plain (Iran), Antiquity Vol 83

Issue 320 June 2009. Talai, H. 1983 “Late Bronze age and Iron age architecture in Sagzabad-Qazvin Plain- The Central

Plateau of Iran”, Iranica Antiqua 18: 51-57. Talai, H. 1984 “Notes on Bronze Artifacts at Sagzabad”, Iranica Antiqua 19:32-41. Young, T.C. Jr., 1967,” The Iranian migration into Zagros”, Iran, no. 4: 11-34.

:م ر نرسي ۀهاي چ ارگانيابي آتش دهم ان هاي مس بيشابور ا اردش خ رهبررسي آتش ده

دكرت جواد نيسن ن

سشناسي دانشگاه تربيت مدر يار گروه باستاناستاد عب س ن جمو

سشناسي دانشگاه تربيت مدر دانشجوي دكرتي باستان كرتمهدي موسويد

سشناسي دانشگاه تربيت مدر يار گروه باستاناستاد دكرت فرهنگ خ دم ندوشن

سشناسي دانشگاه تربيت مدر دانشيار گروه باستان 101 تا143ازص

:چكيدهسي تارخيي، م رنر نابر د ي ات طربي و ب شت ب نو

در والياات (.م421 ااا 431)وزياار اعظاا هباارام پاانج او ضمن ساخت بناهاي . ناهاي زيادي ساخت اردش خره، ب

املنفع ، چ ار آتشا ده در چ ارروساتا از منط ا عام

حاضار ۀم اه. دشت بارين از واليت اردش خ ره بنا هنادهااي هاي يادشده براساس آگاهييابي دقيق آتش دهم ان

موجود در مناب تارخيي، مطالع مس هاي ارتباطي ب ش شاپور و ارد يداني و ش ر بي نابر د ي ات م خ ره ب

هااي باستان شناسي و بررسي ويدگي اي معماري آتش ده

ايان دو شا ر ۀموجود بر سر راه دو مس اصلي و عمد

د ي ات باستان شناسي در اين ۀبدين منظور عمد. استو مورد ن د قرارگرفت و پيشن ادي شده باره بررسي

گرديده ئارا ،هاي يادشدهبراي تعي موقعيت آتش ده .است

آتشكده اردشريخره بيشا بور :ه ک یديدکواژه .س س ني ف رس مهر نرس

:مقدمهفارس در لت كوره ايا پنج سلطنيت و ي ي از ش ري شاپور بي

ا 241)ه ساسااانيهاااي شااپور او از ساااخت ،ساساانيان ۀدور ر در هاي ايان شا ويران . هاي خنست اسالمي استو سده( .م211

ۀسار راه ف لياان و در حاشاي كيلومرتي باخرت كاازرون بار 24بيشاپور (142: 1344، سامي .)جنوبي رودخان شاپور واق است

شد، واق باود بر سر راهي باستاني ك جاده شاهي ناميده مي. و اين ش ر را مي توان حم ارتباط راه اي ك ن ايران دانست

و بيشاپور (ف وزآباد )رگوراين راه در روزگار ساسانيان، ش

ۀكرد و از بيشاپور نيز راهي با كاران را ب تيسفون وص مي (Ghirshman, 1971, I:36. )خليج فارس امتداد داشت است

تی ند و رواي می دا نامی ش ر ب ستان و شابور را ا نی بي قزويدارد کاا شاااپور نااام اسااتان اساات و مرکااز آن نوبناادجان

بلخای از اقادام ابان ( 408: 1311بالد، الآثار.)است( نوبندگان)گوياد اسکندر م دونی در ختريب اين ش ر ب هنگام فتح ايران مای

۱۵۳/ ...مهر نرسی ۀه ک چه رگ ي بی آتشکدهمک

نام شابور کرد و بي مارت ش ر را ع ين جمددا ا شاپور ک (142: 1121فارسنام ، .)گذارد

تصوير کام و دقي ی از اين ش ر ارائ حدود العال مؤلف اکناون ،نم را ک وی گفت ای ک متامی آب گون ،کرده است

او از باره، دو آتشکده و کوهی ک بر آن صورت . مش ود است ستوده، ).گفت است ،هر ملکی و موبذی و مرزبانی نگاشت شده

ايان ۀمشاری ديگر از جغرافيا نويساان از آتشاکد (318: 1341ابان حوقا ، ).اناد ياادکرده نام سياوشان و جنبذکاوس ش ر ب1131 :43)

( كوره )خ ره نيز نام ي ي از ت سيمات پنجگان اداري اردش

هااي خنسات ساساني و ب نام ف وزآباد در ساده ۀفارس در دور

،ب استناد مدارك موجود (414: 1313 نيستاني، ).اسالمي است

ك ب (101: 1308تفضلی، )ايران هايش رستان ۀقبي رساه ازجغرافيايي و تارخيي فارسي ميان نگارش يافت و مهمن مناب

ناام ايان واسالمي، نام مركز واليت اردش خ ره،گور بوده ۀدوررفتاا شاا ر گاااه باا صااورت گوراردشاا خره باا كااار مااي

درباره تاريخ (204: 1131؛ ابن حوق ، 280: 1101طربی، ).است ش ر و اين ناي با ب ش هنايي ارد نربد پس از يا پي يا آ

سااط اردشاا بااوده اساات، اخااتالف اردوان و كشاات شاادن وي تو

اردشا ۀبناابر آنما كا در كارناام . نظرهايي وجاود دارد و باااااا پاااااا وي از آن در ( 41،41: 1334) باب ااااااان

آمده است، اردش ش ر را پس از (130: 1108فردوسي، )شاهنام ،هاي تارخييپ وزي بر اردوان بنيان هناد، حاه آن در گزارش

طربی، ).د هنايي آن دو ذكر شده است بناي اين ش ر پي از نرب

اسااالمي بااا اخااتاليف اناادك ۀنويسااان دورجغاارايف (31: 1101ابان خردادبا ، )اناد روستاهاي ناحي اردشا خره را برمشارده

و برخي شرح دقي ي از اين ( 211: 1110ف ي ، ؛ ابن 44: 1881(. 201: 1131ابان حوقا ، )اندمنوده ئروستاها و مس آن ارا

شرح دقيق مس هاي ب ش ر بيشاپور واردشا خاره ،حاضر ۀم اه

ۀياابي چ اار آتشا د اين مس ها و م اان هاي واق دروآتش ده . ساخت م رنرسي وزير اعظ هبرام پنج است

:زمينه ت رخي حبثطربي يت نابر روا طربی، )ب گر ( 811: 1101تاريخ خي دي و بر

م ر نرسي ( 123ا 120: 1301؛کرستين سن، 111: 1338نولدک ، ) ،در واليت اردش خ ره ( .م421ا 431)وزير اعظ هبرام پنج ساخت يادي هاي ز ي . بنا ه قر سپندياد ا ندان ا وي از خا

از حمااه اردشا خره ( Barin)واق در دشت بارين( Abruwan)ابروانرا در بلوك جمااور يعاين ( Gireh)پارس بوده است و روستاي ژيره

م رنرسي وزير اعظ س . اجدادش ب ارث برد ، ازشاپور ۀناحيا 431)، هبارام پانج (.م411اا 421)هپادشاه يعين يزدگرد او

بوده و مناب ارمين ( .م431ا 431) يزدگرد دوم و ( .م421اناد و در خوانده( Hazarpet _ dran arits)«هزارپت درن اريتس»وي را

نت يزدگارد دوم اي ك ب هنگام وزارتا در دوران سالط نام -اند وي را هزار پت ايران و ان ان گفتا خطاب ب او نوشت

شن سیمط لع ت ب سن / ۱۵۴

، خاود را نويساد میاند و مه وزير وقيت ك ب ارمنيان نام : 1338نولدکا ، )کناد میوزرگ فرمدار ايران و ان ان معريف

سن، 111 ست طربي (. 134: 1301؛ كري يت ساس روا تاريخ )برا 84: 1301ابن مس وي ، ) و برخي ديگر ( 81ا 33: 1101 ،طربی

مي، براي (332: 1341؛ بلع پنج هبرام مان سي در ز م ر نر-نشيين گزيد، اگرچ در مناب تارخيي ب اين عزلتعبادت گوش

تاوان هاي طربي ماي اي نشده اما با توج ب گفت اشاره ،گزيينهاا و ش دهحدس زد ك كارهاي عام املنفع م رنرسي و بناي آت

فرتت و جدايي از سياست و سازمان ۀپل ا از سوي او در مه دوروي با نزدياك زادگااه خاود . ساالري اجنام گرفت اسات ديوان

چ اار (از روستاي دشت باارين از واليات اردشا خره )ابروان م رنرسی ب سان . اي بنا كردده ده گرفت و در هر يك آتش ده

بنا « م ر نرسيان» ين و ب نام خوداي ك در دشت بارآتش دهاي ديگر نيز در ي ي از آن چ ار ده ده ب هناده بود، آتش ده

سرور »ب معناي « فراز آور خدايان »نام خوي ساخت و آن را

ديگار ۀاو مهمان در سا ده اد . نامياد « من رو با مان آور اا « زرواناداد »هاي هايي ب نام فرزندان خود ب نامآتش دهر او را ب كار دين و دستورهاي ديين واداشت بود تا ك پد

ب م ام گور وي را هبرام ك سيد جنايي ر ب آ كار ين در اا ك در زمان « ماگ شنسب »ه بدان ه بد رسانيد ا و پسر دوم

« كاردار »هبرام پيوست صاحب ديوان خراج بود ا و پسر سوم

ۀپااي باذ و ها ا ك در م ام فرماندهي سپاه و ب عنوان ارگم ر نرسی در مهان ناحي س . سپ بد فعاليت داشت ا بنا كرد

فت گر . باغ گر خن ، در ي ي دي هزار هنا دوازده در ي ي از آسرو هزار هنا دوازده سوم آ تون و در خت زي هزار در دوازده

اين (33ا 81: 1101 ،تاريخ طربي)طربي ۀكاشت ك بنا ب گفتها تا زماان وي با دسات اع ااب ش دهها و باغ ا و آتده ده

.شدم رنرسي باقي بود و ب هبرتين وج نگ داري مي-از جغارايف ( 43: 1881املساالک و املمالاک، ) خردادبا ابن

ۀهاي خنسات اساالمي، روساتاي دشات باارين و ده اد دانان سدههاي ماورد حباث در آن ابروان، زادگاه م رنرس را ك آتش ده

ابان :نيزناك )داناد شاپور مي ۀه است از ناحيناحي ساخت شد

مساالک و )اين در حايل اسات كا اساتخري . (143: 1121 ،بلخی

آن را ( 183: 1131االرض، ۀصاور )حوق و ابن( 110: 1814ممالک،

مساالک و )اساتخري ۀبا نوشات . مشارناد اردش خره مي ۀاز ناحي

ۀشا د گرفتا از ناام آت اين نام ب ي بر( 118: 1814ممالک،ست باد ا ف وز آ ق در بارين را در م. بارين وا ش ر سی د

فی کرده کنار ش رهای گور، کارزين و ج در کوره شيراز معر (033: 1110احسن الت اسي ، .)است

:شن س مط لع ت ب سن باد ب ف وزآ شاپور سي بي ستاني )راه دسرت از دو ( گور با

كيلومرت طوه دارد، از 181ه ك مس او : ر استميس ،مس عمدهفراشبند ب مست غرب، ب ا جره ا باالده ا طريق كازرون

ك س دوم بد و م مي يا باد راه سافت 241ف وزآ لومرت م كي

۱۵۵/ ...مهر نرسی ۀه ک چه رگ ي بی آتشکدهمک

ا ب ترتيب از مشاه و رو ب جنوب از كازرون ب باالده داردفراشبند ب مست جنوب، ب دهرم رسيده و سپس رو ب ا جره

تر ب ش ر تارخيي ق وكاارزين راه يافتا و از ش رهاي جنوبيدلي ارتباط شا رهای ب. گرددمست مشاه ب ف وزآباد منت ي مي

جنوبی مهمون ج رم، فسا، داراب، الر و بندر طاهری ب ش رهای شرتی يت بي سير از امه ين م ستخر، ا شيراز و ا گور، چون مشالی

ست بوده ا خوردار جاده ،بر نون ک اک شکلی تی ب ترانزياز کنار اين راه می ( کران خليج فارس ) فيروزآباد ب ج

(1 ۀمشار ۀن .)گذردراه فراشبند ا ف وزآباد ا ،سي نگاشت بنابر آنم م د

ست شت ا سياري دا يت ب هرم امه سي ، )د سن الت ا : 1110احافزايد مشاار زيااد آتشا ده و آنم برامهيت مس دوم مي(.000

ر اين جاده است ك ب ترتيب از كازرون چ ارتاقي موجود د پا )چ ارتااقي بيشااپور، چ ارتااقی كاازرون : ند ازاعبارت

، (تاون سابز )، منصور آباد(باالده)بزرگ جره ۀ، آتشکد(آبگين ، رهين، (3فراشبند )فراشبند، ت ج ان، ت جنگي، ن اره خان

.ك نارسياه و چ ارتاقي ن ودران در نزديکی فيروزآباد 1هاي خود در مس كازرون ب ف وزآباد، واندنربگ در بررسيهاي ك نارسياه، ناودران، آتش ده :مشاردميبنا را ب ترتيب بر

Venden ) جااره، كااازرون و پاانج آتشاا ده در جلگاا فراشاابند

Berghe,1961:163-196 .) ،هاااي بيشاااپور، آتشاا ده باا رغاا اياانبايست ب ف رست ا نيز ميآتش ده فراشبند ر گنبد منصورآباد،

. اي ن ارده اسات افزود ك واندنربگ ب آهناا اشااره ،يادشدههای موجود در مسير بيشاابور با گاور با بنابراين آتشکده

:باشدترتيب موقعيت مکانی ب شرح زير می

تاريخی بيشابور قارار ۀاين بنا در حموط :چه رت قی بيش بورا هاای جدياد حتای گازارش ياک از منااب در هايچ . گرفت اسات

های ميراث فرهنگی کا با صاورت بسايار پراکناده چ ارتاقیبنا در ضال . ای ب اين آتشکده نشده استموجود است، اشاره

ش ر تاريخی بيشابور قرار گرفتا و در حااه ۀجنوب غربی حموط

ا خترياب گنبد کل. آن بر جای مانده است ۀپای 3تاق و 2حاضر يای دو لی ب ا ست شده و نده ا جای ما شواره بر صاآ . گو آن م

01/1× 13پالن در ابعاد . الش سنگ با مالت ساروج است شام .مرت است 31/1مرت و قطر گنبد 11/3مرت، ارتفاع تاق

ای موسوم ب در کازرون آتشکده (:پل آبگينه)ا چه رت قی ی زرو

ابان .)ديگر معروف ب کواذان اسات ۀجفت و در مهان جا آتشکد

بازرگ ۀالعال از دو آتشاکد مؤلف حدود( 43: االرض ۀق ، حو

حادود : ناک .)گوياد کازرون ک مورد احارتام ماردم اسات، مای

ۀبا وساي 1310ايان چ ارتااقی در سااه ( 310: 1341العال، . ماکسي سيرو معرفی شد

کازرون ۀکيلومرتی جاد 13چ ارتاقی کازرون در حاه حاضر در

. مرتی جاده اصلی قرار گرفتا اسات 311 ۀب شيراز و ب فاص ب نی مر عاد شک پال ن ا . مرت دارد 31/8ب اب تاق ت از چ ار

مارت و 81/3تااق ۀدهان ۀفاص . يک تاق و دو پاي مانده است

شن سیمط لع ت ب سن / ۱۵6

گدار با توج . مرت است 01/4ارتفاع پاي تا زير گوشواره پنج هبرام ب ستان آن را کاخ سرو با نا ين ب شباهت ا ب

-هاای م رنرسای مای و اين بنا را يکی از آتشکدهاده نسبت د (33: 1311گدار، ).داند

جره در متون جغرافيايی ياد ۀاز آتشکد (:ب الده)آتشکده جره ا

اين ش ر ک از سوی ۀبرخی جغرافيانويسان از آتشکد. شده است: 1341حادود العاال، ).اناد گفتا سخن دارا بنياد شده است،

ن آتشکده را منسوب ب دارا بن دارا ابن حوق نيز اي ( 381

(43: 1131االرض، ۀ.)داندمی

04باشاد کا در ای ب مهين نام میروستای جره مرکز ناحي

11جاره در ۀآتشاکد . کيلومرتی جنوب غرب کاازرون قارار دارد کيلومرتی مشاه شرقی روستای باالده و در نزديکی جره واق شده

ۀجااد ( مسات چاپ )اين بنا در مسير فرعی (Schippmann, 1971: 139) .استآسفالت ۀکازرون ب باالده از مرکز اين ش ر طی مسافتی با جاد

خاکی در مرتف ترين خب بلوک جره قرار ۀکيلومرت جاد 2و حدودا .گرفت است

آن نيز ۀهای چ ارگانهای اين چ ارتاق کامال سال و تاقپاي -گوشواره و نبد کمی ختريب شدهتن ا قسمت فوقانی گ. سال است

31/14و هر ضل آن شک مرب ،پالن . ها نيز کامال سال است

و 81/4، ارتفاع هااله تااق 11/0هر تاق ۀفاص . مرت می باشدبد فاع گن ست 11/8ارت شکده . مرت ا ين آت ب در ،ا شرف ه ای م

،ب ايای بناهای احلاقی. جره از آن جاری است ۀاست ک رودخان .شودطراف بنا مشاهده میدر ا

گدار و هرتسفلد اين آتشکده را يکی از بناهای چ ارگان (33:1311گدار، ) .اندم رنرسی معرفی کرده

ب د ا صور آ ت ق من گدار و :چه ر گزارش ستناد ب ا شيپمان ای ب نام تون سبز در منط ای بب آتشکده( 1101)واندنربگ

(Schippmann: 137).کندره اشاره میکيلومرتی ج 23نام قنات باغ در . گويناد منای سخنی های کالبدی اين بنا ويدگی از يک،اما هيچداند ک حادودا در جناوب ای میتون سبز را نام تپ ،مصطفوی

اين تپ مشتم بر گورستان . شرقی آبادی قنات باغ واق است (481: 1343مصطفوی، ).مسلمانان و يک امامزاده است

گزارش يک گدار اي ن ا ب استناد ن آتشکده را نديده و تست جره ا شبي تاق ين چ ار ک ا ت نان ياف خدا اطمي وی . کد

دلي ،معت د است وجود اين آتشکده در اين حم بدون ترديد بر آن است ک آبروان در مهان نزديکی بوده و احتماال اين حم

(131: 1311گدار، ).های ش ری م ر نرسی استاز باغ یيکستثنا ب ا ضر حاه حا نام یدر ب تاق يک چ ار يای ب ا

ديگری ۀگويند، آتشکدها ب آن منار نيز میآباد ک حملیمنصورندارد جود طراف و حدودا در . در آن ا نا ين ب لومرتی 21ا کي

ای با اصلی در منط ا ۀجاده باالده ب فراشبند در جوار جادس پاي ختريب و . است نام باغ دشت و منصورآباد قرار گرفت

جرز . مرت بر جای مانده است 31/4تن ا يک پاي ب ارتفاع ت ايجااد های ديگر ب علپاي . مرت است 81/3× 31/4اين پاي

۱۵7/ ...مهر نرسی ۀه ک چه رگ ي بی آتشکدهمک

.يک گورستان کامال من دم شده است

سفر خود با ۀديوالفوا در ادام (:۱)چه رت ق مدک ي فراشبندا ي شبند ن فارس در فرا ستان يران و ا کرده و از ا مت ز اقا

وی طرحای از چ ارتااقی . کناد های با شکوه آن ياد میخنلستانست شيده ا شبند ک شوش، .)فرا لده و يران، ک ين ( 313: 1304ا ا

سافت باد در م ب فيروزآ شبند سير راه فرا تاق در م 3چ ارکوه آب سار نوب کوه لومرتی ج يک کي شبند و شرق فرا لومرتی م کي

غ موسااوم باا باااغ ملااک واقاا کيلااومرتی مغاارب بااا 2پااا و

ست صطفوی، ).ا نام (482: 1343م با شکده را ين آت شيپمان اپالن بنا مرب و (Schippmann, 1971: 127).ثبت کرده است( 1)فراشبند

. مرت است 41/1هر ضل آن بنايی ،در ف رست آثار تاريخی ايران :فراشبند ۀگنبد آتشکدا

اين بناا . بت رسيده استفراشبند ب ث ۀبا عنوان گنبد آتشکداگر در . فراشبند ب کازرون قرار گرفت است 12در کيلومرت

بناا خواهي ديد ک ايان مسير جره ب فراشبند قرار گيري جاده در چپ مست يز در ستای آو شبند در رو ش ر فرا در ورودی

.يک دشت وسي قرار گرفت است-ی مای هاای م رنرسا هرتسفلد اين بناا را يکای از آتشاکده

و گادار معت اد ( 8: 1334شناسی ايران، تاريخ باستان.)داندکليسايی ساسانی يا آتشگاهی ،يک کليسا است ، بنای است بنا

(01: 1311گدار، ).ک تغييراتی خمتصر در آن داده شده استدر اطراف چ ارتاق اين بنا راهروی جمزا کننده گرداگرد آن

احلاقی ديگری است ک اين بنا دارای بناهای . کشيده شده است .ب تاالر اصلی چ ارتاق مرتبط است

از ش ر فراشبند ب مست فيروزآباد، نرسيده ب :تل جيرا ا در مست . دو راهی دهرم، روستايی ب نام کنارمالک قرار دارد

در وکند، يک مسير خاکی از ميان خنلستانی عبور می ،چپ جادهپير عبدال است، ک گورستانی ب نام غرب ،آغاز اين جاده

سنگ ۀای مملو از الشچ ارتاقی شام تپ ۀب ايای آتشکد ،در آنست ت ا قرار گرف کوب ست گچ د مالت شکده . با ين آت شدت ،ا ب

ثار و يان آ نوبی در م تاق ج سمتی از ن ا ق ست، و ت ضطرب ا م× 23، ابعاد اين اثار . جا مانده قاب مشاهده است ب ايای ب

.مرت است 13هااي يابي آتش دهك در خصوص م ان استلد خنست فردي هرتسف

-تااريخ باساتان )او ۀب نوشت. م رنرسي اظ ار نظر كرده استو ( گنبد آتش ده)فراشبند ۀآتش د( 1ا 8: 1334شناسی ايران، هاي بزرگ كازرون و تون سبز در مشار آتش ده جره از گروه

سوي م ر نر هناده از نا چك ب هاي كو ش ده مي آت مشار ب س ند يران، )گدار .رو ثار ا پ وي از ( 131: 1311آ ب يز ن

هاا يابي آتش دهييد نظري وي در خصوص م انأهرتسفلد و با ت

ۀمنفارد باوده و حناو ،بر اين باور است ك هر چ ار آتشا ده .ساخت آهنا نيز ي سان است

شناسای اياران باساتان، باساتان )واندنربگ با آن پيشارت گدار را ت ( 33: 1348 سفلد و ظر هرت بود أن كرده يد در ،ي

آراء خاود را تصاحيح ( Venden Berghe ,1961:163- 196) اي ديگار م ال

شن سیمط لع ت ب سن / ۱۵8

هاي م رنرسي را در مثلاث با فراشابند، كرد و م ان آتش ده

او ضامن . سات دان( 2 ۀن ش مشاار ) (خوراب) كنارسياه و كراب،ت (1فراشبند )ي ملك برمشردن شباهت هاي ساختماني آتش ده ها

، ن ااااره (3فراشااابند)1، برچشااام (2فراشااابند)جنگاااي

م رنرساي ۀهنااد آهنا را بنا( 3فراشبند )ورهين( 4فراشبند)خان

جنوب غربي فراشبند را ۀد و اطالق حماه اربع ب منطقمنويف معر س ب م رنر لق ستاي متع ش ده در چ ار رو ساخت چ ار آت با

از گازارش هرتسافلد و (.Venden Berghe,1961:190- 191)مارتبط دانسات

ۀآيد كا آن دو متركاز خاود را بار روي حمادود گدار چن برميا ب مس فراشبند توج ی كازرون، جره و فراشبند گذارده و

.انددهرم ب ف وزآباد نداشت

ابروان از روستاي دشت بارين از واليات ،طربي ۀبنابر نوشت ست بوده ا ش خره يد در ا. ارد بارين را با شت مه رو، د ز

ايان منااطق در واي خارج از جره و باالده جستجو كرد منط

كياد طاربي، جاره و دشات أبنا بار ت . اندشاپورخره بوده ۀحوز

جره در شاپور و دشت بارين ؛ا از ه بودهجمز ۀبارين دو منطقتاوان نظار از مها رو، مناي . در اردش خره قرار داشات اسات

كازرون، جره و تون ۀسفلد و گدار مبين بر اين س آتش دهرت

طاربي و اين ا ۀجره قارار داشات را باا گفات ۀسبز در حوز

.، پذيرفتاردش خره بوده ۀهاي م رنرسی در ناحيآتش دهخود يداني سي اي م بر برر نا ندنربگ ب ين، وا ،باوجود ا

اه ر نگاهي ويده ب مس فراشبند ا ف وزآباد و خصوصا

ن ااره ۀتوصيفات وي از آتشا د ؛فراشبند ا دهرم داشت است اگرچ ، ب نظر مي رسد . د اين نظر است ي ؤخان و ك نارسياه م

او متام مس فراشبند ا دهرم ا ف وزآباد را طي ن رده و در با اين مه ، با توج ب نام . هنايت تا دهرم پي رفت است ستاه ع ، رو حماه ارب ش ده منط سي و آت ن م رنر اي چ ارگا

. است حدس زده هاي متعلق ب آن را تن ا در ناحي فراشبند 1311با سااه ایبر ن ش اين درحايل است ك حماه اربع بنا

( 3 ۀن شا مشاار ()1133: 1311آثار عج ، )فرصت ش ازیاز ق .اه

ف وزآبااد، ۀتن ا شام خب شرقي فراشبند، ناحي دهرم، منطقب اين ترتيب، مسا اصالي . شده است و جرمشت در جنوب ميق

ب غاز و كازرون آ ش ر نون از ك اك خره ش ب ارد شاپور ياباد با جااي مسا ش رهاي باالده، جره و فراشبند راه ماي

ب مست جنوب متماي شده (فراشبند ا ف وزآباد )نزديك غربي در مسا . گاردد ماي ب دهرم و از آجنا ب ف وزآباد منت يو

اي وجود ندارد اما آتش ده( فراشبند ا ف وزآباد )نزديك غربي-وجود آتشا ده ( فراشبند ا دهرم ا ف وزآباد )در مس جنوبي

بر نودران سياه و ين، ك نار ن ، ره گي، ن اره خا هاي ت جن

-هااي خنسات اساالمي ماي ساساني و سده ۀمس در دورامهيت اين رسد زون براين، بنابر آنم طربي آورده ب نظر مياف. افزايد

در ،هايي بنا هنااده چ ار روستايي ك م رنرسي در آن آتش دهگماان باي . يك حمور قرار داشت و يا نزديك ب ه بوده اسات

-از ن ش ،واحدي داشت ها نيز ك باني ساختمان اين آتش دهاز . رده اسات كا اي مشاب و از الگوي معماري واحدي پ وي مي

۱۵9/ ...مهر نرسی ۀه ک چه رگ ي بی آتشکدهمک

هاي حماور فراشابند ا دهارم ا آتش ده رسد،مه رو، ب نظر مي. تواند م ان دقيق چ ار آتش ده م ر نرسي باشاد ف وزآباد مي

هايي ك طربي روايت كرده حداق ها و خنلستانزيرا ب اياي باغك طور ب حمور و ين ق در ا ستاهاي وا سامي رو حماه ،در ا

روستايي ب نام خرمايك كوچك در . ي است اربع قاب شناساي دو راهي فراشبند ب دهرم، خرمايك بزرگ، نزديك منط آقا

درختان گواهي بر وجود باغ هاي خرما و ،ش يد و ك نارسياه رسد، چ اار از مه رو، ب نظر مي. ك نار در مناطق مذكور است

حماور ت جنگي، ن اره خانا ، رهاين و ك ناار ساياه در ۀآتش دچ ار آتش ده م ر نرسي است ك ،فراشبند ا دهرم ا ف وزآباد

:شرح آن در ذي خواهد آمد

رانيج ت ی خاک ريمس ۀدرادام (:۲)فراشبند ی يجنگ تل ۀآتشکدا

واقا ی جنگا تا ۀآتشکد فراشبند،ی هاخنلستان از عبور از پس (Schippmann,1971:129). ه استخواند 2 فراشبند را آن پمانيش. است

نا سمت دو از ب شده ق ش ي سمت ؛ت شک ب و مرب هاو ق

دورتادور( 1 ۀپالن مشار). است مرت 81/8 آن ضل هر ک چ ارتاق آنی هاا تاق ک شده ساخت مرت 2عرض ب ی زيدهل ،چ ارتاق نيا

تداد در ا يدق تاق ام ل چ ار ست ی داخ زي دهل ني ا ضل هر . ا

ۀواريا د و اسات مرت 01/4 تاق ۀانده ۀفاص . است مرت 81/13 زين: 1343 ،یمصطفو ).است ب ك از ب رفت زي نی مشال مست ی خارج . است مرت 1 ،کف تا گنبد ارتفاع و شده بي ختر بنا گنبد ( 483

است گرييکد ب يشب ساختمان دو شام مزبور ی بنا دوم قسمت نوب در ک ب ج تاق ی غر ت قرار چ ار نوب اطي ح. ست ا گرف ج

تاق ست مرت 38×23ی چ ار نوب ضل در. ا تاق ی شرق ج دوی چ ار

احاداث ساروج مالت و سنگ ۀالش با و است یضرب آن س ف ک اتاق

ابعاد ب ی احموط جمموع نيا (1 ۀمشارريتصو. )است ، موجودشده .رديگیم بر در را مرت 41× 11

فراشابند ۀجااد 4 لومرتيک در (:۴)فراشابند ي خ نه ق رهن آتشکده خانا ن ااره نام ب ی اآتشکده ،ديش امامزاده يا هرمد ب کی يا رو بر جاده راست مست در (Schippmann,1971:135) 4 فراشبند يا

ند ت قرار ی بل ست گرف تاق . ا ن ن اره چ ار سطح س در خا خب ني ا. است ی شرق جنوب جانب از خنست سطح ؛است شده ساخت آن ضال هار ک ستا آن دور تا دوريی هاحجره با اطيح شام

جره 12 ضا ،دوم سطح . دارد ح ستط يی ف ست شک يم نون ک ا اک قرار خان ن اره یچ ارتاق سوم سطح و شده بي ختر صد در صد

ت ست گرف نا پالن .ا ستط ب عاد ب یليم و مرت، 31/8×31/11 اب پاالن .)اسات ماندهی جا ب سال کامال گنبدها و ها يپا ،هاتاق

مارت 11/4 عارض با ی زيا دهلی ايب ا ،یجنوب ضل در( 2 ۀمشاری ضارب تااق با زيدهل کی يچ ارتاق نيا غرب در. شودديده می

دور احتماال ک يشویم داالن وارد آن قيطر از ک دارد وجودتاق دور تا ط رای چ ار فاع . بود کرده احا بد از ارت تا گنست مرت 1 کف ن يب ضخامت . ا و مرت 21/2×31/4ی طول جرز ی رو

41/4هاتاق ۀفاص . است مرت 21/2×21/2ی عرض جرزی رونيب خامتض

کا مسااحت ( 2 ۀمشاار ريتصو.)است مرت 4 هاله ارتفاع. است مرت .است مرت 31×82 جمموع

شن سیمط لع ت ب سن / ۱61

حادودا دهرم، ب فراشبند ۀجاد از (:۵فراشبند)ی رهن ۀآتشکدا

311 ۀفاصا در چاپ مست در ديش امامزاده ب مانده لومرتيک 2ن بزرگ آتشکده ،جاده یمرت ازی گزارش . است گرفت قرار ی رهی چ ارتاق عنوان با فارس ی فرهنگ راثي م سازمان در بنا ني ا

ن جود می ره ست و ع ني ا. ا تاق دو جممو ست ی چ ار ک ک ا دری يی جنوب ی چ ارتاق از. است گرفت قرار جنوب دری گر يد و مشاه اطي ح ب تونس ني ا تاق يک . است مانده ی جا بر ستون 2 تن ا کز عاد . دارد راهی مر تاق ني ا اب ست مرت 21/4 چ ار عاد . ا اب

جاناب دو در. باشاد می مرت 1 آن ضل هر ک مرب ی مرکز اطيح چ ارتاق ب ب طور مست يک هر ک دارد وجود ی داالن ،اطي ح

11 آن طاوه و 11/1 داالن نيا ا عرض. شودیمی منت ی مشالی اصل

آن ۀبادن و شده داده پوش ی اگ واره تاق با آن س ف. است مرت مشاه در ک ی اصل تاق چ ار . بود شده پوشانده گچ اندود با

ارتفااع . باشدیم مرت 0× 11/0 ابعاد ب یعمرب شک ب بناست یورودی چ ارتااق مشاه در. باشدیم مرت 31/3 اتاق کف تا گنبد

و دارد وجاود عرض مرت41/1 و ارتفاع 21/2 ابعاد ب ايدهان ی اگ اواره سا ف باا اتاق 2 ،یچ ارتاقی غرب وی شرق ضل در

و 3 ۀمشاار پاالن .) اسات مرت11/2×83/3 آن ابعاد ک شده ساخت

( 3 ۀتصوير مشار تاق با کوچک ابعاد بايی هااتاق ،یمشال وی جنوب مستی ورود با ی انباار آب ،آتشکده نيا جنوب در. دارد وجودی اگ وارهعاد مق و مرت 3× 31/11 اب حداث مرت 8 ع ست شده ا جوار در. ا

ی گورساتان گار يدی هاا آتشکده ازی اريبس مانند ،آتشکده نيا .است گرفت قرار

ۀگاردن در روزآبااد يف ب دهرم ريمس از : هيس ن ری ۀآتشکدا معااروف ۀآتشااکد روزآباااديف جنااوبی لااومرتيک 31 دری کلبساا

س ت قرار اهيکنار ست گرف شکده ني ا. ا دری ند بلی رو بر آت

.دارد قرار ج اروزآباديف ساختتازه ۀجاد کنار آتشکده ی بنا نيکاملرت و نيبزرگرت اهيکنارس ب نظر مصطفوي

های پاارس، آتشکده.)است رانيا نيسرزم در موجودی ساسان ع د مش ود آن آثار ه هنوز ک آتشکده ی خارج واري د( 233: 1381ست نا و مرت 83ی درازا ب ا ست مرت 41ی هپ از ساختمان متام . ا 1343،یمصاطفو ).شاده اسات ساخت گچ ازی مالط با الش ی هاسنگ

:113) ب متعلق اتاق يک اط،ي ح دو ،یچ ارتاق دو شام بنا ني ا

مرت 34×11 جمموع ک ابعاد . است گر يد اتاق ی تعداد و موبدان واقا ن طا نيبلنادتر در ک هایچ ارتاق نيا ازی يک. است در و مرب ا بناا نيا ا. اسات معاروف باز یقچ ارتا ب ،شده

عاد ست مرت 31/8اب ها ضخامت . ا عرض و مرت 01/1×2 آنی جرزی گريدی چ ارتاق. است مرت 31/8 آن ارتفاع و 31/4 يهادهان

برابر ی ابعاد ی دارا شده، واق ی غرب اطي حی مشال ضل در ک ست مرت 11/8×11/1 با تاق ني ا. ا نون چ ار ي دارا اک در کی ست مشاه مست دری ودور فاع . ا تاق ني ا ارت ساب با ی چ ار احت

( 4 ۀپالن مشار و 4 ۀمشارريتصو.)است مرت11/1 گنبد 281×381 ابعااادی دارا بااوده، موباادان خمصااوص کاا ی اتاااق

۱6۱/ ...مهر نرسی ۀه ک چه رگ ي بی آتشکدهمک

،یسروستان کمالی.)استی اگ واره صورت ب س ف. است مرتيسانت1384: 23 )

:گرييننيجه

روساتاي دشات باارين از واليات طربي، ابروان از ۀبنابر نوشت-از مه رو، دشت بارين را بايد در منط ا . اردش خره بوده است

شااپورخره ۀاي خارج از جره و باالده جساتجو كارد كا در حاوز

جمزا از ۀبنابر تأكيد طربي، جره و دشت بارين دو منطق. اندبودههاا بااوده كاا جااره در شاااپور و دشاات بااارين در اردشاا خره

ش ست قراردا ساس . ت ا ين ا بر بر ا مبين گدار سفلد و ظر هرت ن

جره قارار ۀكازرون، جره و تون سبز ک در حوز ۀاين س آتش د

ۀهااي م رنرسا در نااحي طربي و اين ا آتشا ده ۀگفت با داشت . رسدمتناقض ب نظر مياردش خره بوده است،

- وزآباد هاي حمور فراشبند ا دهرم ا ف ها وخنلستانب اياي باغو اطالق نام حماه اربع ب نواحي ياد شده، اين گمان را ت ويت

ۀتوانست روستاهاي ماورد اشاار كند ك روستاهاي اين حمور ميميگان ت ا جنگاي، هاي چ ارطربي باشد ك م ر نرسي در آجنا آتش ده

.ن اره خان ، رهين و ك نار سياه را ساخت است مان م ر منت فر ند پيرامون شکده، چ حداث چ ار آت برای ا نرسی

نکت بايد مورد توج قرار گيرد؛ خنست آنک اين روستاها بايد شند شده با ساخت حمور يک يت . در ک موقع نی ين مع ب ا

جغرافيايی اين روستاها نبايد ب شکلی پراکنده يا جتمي شده، در يک منط يا مناطق خمتلف قرار گيرد؛ دوم، بايد بين اين

ين ر بارتی ا ب ع شد؛ شت با جود دا مولی و سافتی مع ستاها م ورو، حداق مسافت يک راه روزان کااروان ب اندازة فاصل بايد

صادور ۀفرسخ يا کمرت از آن باشاد؛ ساوم، با واساط 0در حدود فرمان از سوی باالترين م ام اجرايی کشور، بايد اين بناها با

ها باا مان اين نوع آتشکدهگمان ساختبی. شکوه ساخت شده باشندمهانگونا کا طاربی . های حملی و ش ری متفااوت اسات ساير آتشکده

ب ست؛ چ ارم، ساخت ا ند های بل ست، وی بنا شت ا شاره دا ا

زمانی و با ياک فرماان ۀدلي اينک اين آتشکده ها در يک دوراند، طبعا بايد ساختمانی با يک فرم، قالب و الگاوی ساخت شده

.باشند معماریها در فواص ، و ب نسبت معاي ين از افزون بر اين، اين آتش ده

ت جنگي و ۀب غ از آتش د) كيلومرتي 31تا 21ه و در حدود

ياد شده و مصااآ ۀپالن چ ار آتش د. انداحداث شده( ن اره خان هار چ اار . هاي الش ، ي سان اسات ب كار رفت در آن مانند سنگ

اند و بناي چ ار وسي ساختماني احداث شده ۀجمموع آتش ده در يكمساااحت جمموعاا . هاااي اصاالي ساااختمان اسااتتاااق ي ااي از قساامت

گي ن 2811ساختماني ت جن ب ، ن اره خا ب ، 4014مرتمر مرتمرهين ب 131ر ش ستطي ياطي م تاقي و ح با دو چ ار ب مرتمر

ساحت ست و ك 81م ين بناها ص ا حد فا ب در ب مرتمر سياه نارها نيز نزديك با ها ابعاد چ ارتاقي. مرتمرب است 2181مساحت

13مرتمرب ؛ ن اره خان ، 3/11ت جنگي، : و ب ترتيب زير است هين، ب ؛ ر سياه 41مرتمر ب وك نار ست 31/12مرتمر ب ا هر . مرتمر

گي يز ت جن عرض دهل ستند و طواف ه يز ش ده داراي دهل چ ار آت .مرت است 2و ك نارسياه 11/1، رهين 31/4ن مرت، ن اره خا2

شن سیمط لع ت ب سن / ۱6۲

:من بع .ب کوش لسرتنج و نيکلسن، لندن ،فارسنام (1121)ابن بلخی

.ليدن ،بري ب کوش کرامرس، ،االرض ( 1131)ابن حوق ، حممد

،بري ب کوش دخوي ، ،املسالک و املمالک ( 1881)ابن خردادب ، عبيدال .ليدن

.ليدن ،بري ،خمتصر کتاب البلدان( 1110)د ابن ف ي ، امح ،سروش ترري ابوال اس امامی، ،جتارب االم ( 1301) ابن مسکوي ، امحد

.هتران .ليدن ،بري ب کوش دخوي ، ،مسالک و ممالک( 1814)اصطخری، ابراهي

ب کوش حممد ت ی هبار ،بلعمي تاريخ (1341)بلعمی، ابوعلی حممدبن حممد .هتران ،وزارت فرهنگ پروين گنابادی،و حممد

، ب کوش ش رهای ايران :، در« های ايرانش رستان»( 1308)تفضلی، امحد .هتران ،ج اد دانشگاهي حممد يوسف کيانی،

وشای، حمماد فاره ، ترريا علای ايران، کلاده و شاوش ( 1304)ديوالفوا، ژان .هتران ،دانشگاه هتران

.شيراز ،بنياد ختت ريشيد ،متدن ساسانی( 1344)سامی، علی ،ط وري ،ستوده منوچ ر ب تصحيح (1341) املغرب ايل حدودالعال من املشرق

.هترانمد ير بن طربی، حم بوالفتحی ، طربي تاريخ ( 1101)جر مد ا ش حم ب کو .قاهره ،دارالصادر ابراهي ،

.ب کوش عثمانوف، مسکو ،شاهنام (1108)فردوسی، ابوال اس شيرازی صت صير فر مد ن ج ( 1311)، حم ثار ع صور آ ش من ب کو لد دوم، ، ج

.هتران ،ام كب رستگار فسايی،

.هتران ،دانشگاه هتران ،اردشير بابکان ۀکارنام( 1334)وشی، هبرام فره، آثار البالد و اخبار العباد ( 1311)قزوينی، زکريا بن حممد بن حممود .هتران ،راندانشگاه هت ترري حممد مراد بن عبدالرمحان،

رشيد يامسی، ۀترج ،ايران در دوران ساسانيان (1301)کريسنت سن، آرتور .هتران ،ام كب

،آثار تااريخی اساتان فاارس ۀدانشنام( 1384)کمالی سروستانی، کوروش .هتران ،سازمان م اث فرهنگي و گردشگري كشور

ندره يران ( 1311)گدار، آ ثار ا سروقد م ،آ سن ري ابواحل لد تر دم، ج .هتران ،آستان قدس رضوي ه،او

.هتران ،اجنمن آثار ملي ايران ،اقلي پارس (1343)ت ی مصطفوی، حممد جمموع م ااالت :، در« های پارسآتشکده» (1381)ااااااااااااااااااااا

.ه، هتران، جلد او ت ی مصطفویحممد .ليدن بري ، ،االقالي ةمعرف احسن الت اسي فی (1110) دسی، حممد م

، تاريخ ايرانيان و عرب ها در زمان ساسانيان ( 1338)نولدک ، تئودور

.هتران وهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي،«پ ،عباس زرياب ۀترج ، جلد املعارف بزرگ اسالمی دايرة ،« اردشيرخره »( 1313) نيستانی، جواد

.، ب کوش کاظ موسوی جبنوردی، هتران1 ترري عيسای هبناام، ،شناسی ايران باستانباستان (1348)لويی واندنربگ،

.هتران دانشگاه هتران، ،اسينباستانش شناسي ايران بر بنياد تاريخ باستان (1334)، ارنست هرتسفلد

.هتران اجنمن آثار ملي ايران، اصغر ح مت، ترري عليGhirshman, R.(1971) Bichapour, Paris.

Schippmann,K.(1971) Die Iranischen Feuerhiligtumer, Berlin/Newyork

Venden Berghe, L. (1961), Recentes decouvertes de monuments sassanide dans le Fars, Iranica Antiqua, vol.1,pp.163-198.

۱6۳/ ...مهر نرسی ۀه ک چه رگ ي بی آتشکدهمک

دهرم ا مسير بررسی شده از کازرون ب فراشبند ا : 1مشاره ۀن فيروزآباد

شن سیمط لع ت ب سن / ۱6۴

فيروزآباد -دهرم -مثلث فراشبند: 2 ۀمشار ۀن

۱6۵/ ...مهر نرسی ۀه ک چه رگ ي بی آتشکدهمک

فرصت شيرازی؛ حماه اربع ۀترسي شده ب وسي ۀن : 3 ۀمشار ۀن با دايره من ط نشان داده شده


ت جنگی؛ منای چ ارتاقی و قسمتی از ۀکدآتش: 1 ۀتصوير مشار (عکس از نگارنده)دهليز

: 1مشاره پالن

ت ۀآتشکد ,Vanden Berghe)جنگی

1961)

: 2 ۀمشار پالن ن اره

۱67/ ...مهر نرسی ۀه ک چه رگ ي بی آتشکدهمک

(Vanden Berghe, 1961)خان

: 2 ۀمشار تصوير جنوبی منای خان ن اره

عکس از )

(نگارنده

: 3 ۀمشار تصوير جنوبی منای

ۀآتشکد

از عکس )رهنی (نگارنده


(Vanden Berghe, 1961)رهنی ۀآتشکد: 3 ۀپالن مشار

: 4 ۀمشار تصوير

حموط ۀآتشکدک نار

(عکس از نگارنده)سياه

۱69/ ...مهر نرسی ۀه ک چه رگ ي بی آتشکدهمک

(Vanden Berghe, 1961)ک نار سياه ۀآتشکد: 4 ۀرپالن مشا

شناسي و جايگاه آن در باستانب نگاهي دليلي

ايران

دیرت سيم يدالدهی استاديار گروه باستان شناسي دانشگاه هتران

و اک عب س يدوه

(111 تا 103از ص )

:چکيدهنام يا با مضمون قرن پي ، چيزی ب وني يک حدود

جود باس يران و سی، در ا ظ تانشنا ب مالح شت ای قا ندانون سانی، . دارد ام ا اک لوم ان شاخ از ع ين ب ا

فوذ مدهای ن کی از پيا نوان ي صادی ع سی اقت ج ان سياپااس از طاای فااراز و و غاارب در ايااران ظاااهر شااد

اکنون، يعنی ؛ب وضعيت امروزی خود رسيد هايی، نشيب

جايگااه اياران ۀسطوح خمتلاف جاام باستانشناسی درما . خاص ی دارد سخن کل ا يک ين گر ،ست ای ا بر و ا

،کني نظر شناسی در ايران باستان عمومی انداز چش ک خود امری ؛درک خواهي کرد را قويا ضرورت ن د

شناسی و تل ی از نظر رابط با باستان . ست اطبيعی ف ، شت و حر يا ر م ين کل مروزه از ا سطح ا ند چ

ۀعاام : توان در ايران از ه متياز داد یفرهنگی را مدهند؛ اقشاار اصلی جامع را تشکي می ۀمردم ک بدن

سياساتمداران و شاناس؛ دصيلکرده ولای غيار باساتان رسااان ، باا ويااده راديااو و تلويزيااون کاا ارباااب

باالخره ند، و ب ع ده دار سی را ظام سيا ندگی ن مناي

يان و دانشااجو شااام ؛ ی اياارانشناساا باسااتان ۀجااام افراد شاغ در و شناسی در دانشگاه ا اساتيد باستان

شت ين ر گی، . ا مومی فرهن شرايط ع ب ج با توشود جايگاه بينی می اجتماعی و تاريخی در ايران، پي

شناسی در بين اين چ ار قشر، واجد تفاوهتا و باستان تواند برای ک آگاهی از آهنا می تشاهبات خاصی باشد

شناسای اياران باستان ۀن ايرانی و جام شناسا باستان .هشداردهنده باشد ،مفيد، و در عين حاه

يدک واژه سن :ه ک ید يرا ب سی ا ب ن شن م .راهك ره مشكالت ه رس نه خمندف اقش رنظري

:مهمقدحبث ب يران پرداخنت گاه آن در ا سي و جاي ستان شنا ، و با

شخيص ضعف آن، ت قوت و ند شايد ن اط سبتا جمل يك نيازم د نجي شد، ح ين رو، با منت از ا ين ندرج در ا لب م در ف ط ،مطا

بايد هار كادام در جااي عناوين و هشدارهايي است ك ميح نگاهي ،منت حاضر . مورد بررسي قرار گ ند طور مفص ب ، خود

شناسي باستان ب جايگاه و سطح علمي، عملي و نظري كلي ست ايران ه ن ؛در ا طي د موارد م آن خي خ هاي د بر ، وا

ط ين راب شن ادهايي در ا ت . پي حمدود الب ج ضای ه ب اقتل سياري از م ا ناوين و ب گر ع سائ دي هد حذف م ک خوا شد

جربان سب صت ای منا ست در فر يد ا جا در . گردد ام پس از ، اينجايگاه شناسی در ايران، مرور کوتاهی بر روند ظ ور باستان


ين سانی را ا لوم ان شت از ع س ر يدگاه هناد از د شر و قگی يران درفرهن صار ا قرار ب اخت ج سپس و داده مورد تو

یشناسا باساتان ۀجاام شناسای را در وضعيت و جايگاه باساتان اصلی حبث ما متوج رويکرد . دهي ايران، مورد بررسی قرار می

تصری خم ۀ ايسم و در اين راستا، است ان ايرانیشناس باستان ري يدگاه ای يان د ري م ين سو و ا يک يا از شار نظرگاه ای اق

.، مفيد خواهد بودهنادها از سوی ديگر برخی

:شن سی ظهور ب سن ستان سي با شد شنا ظاهر پا تدا در ارو شک ؛اب ب ن هن آ

دوسيت ك ن را امروزی خود، بلک در قالبی ک آن 1. اند ناميده

م پانزده قرن عد، . يالدیاز سانس ب ب س ،رن ساط فئودالي بداري ظ ور و رشد سرماي هاي ك ن در اروپا را برچيد و زمين در عصر . (Malina & Vasicek, 1990: 15) در عصر روشنگري را فراه ساخت

سايي از ي سو و كليروشنگري، ترديد حم نسبت ب تعب هاي گرايي ب گرايي و طبيعت گرايي، عل هاي انسان يابي گراي جماه

اكتشافات جغرافيايي از سوي ديگر، ايان جواما را در ۀاضاف

علمي، فرهنگي، هنري، سياسي، اقتصادي ۀه مه جانبمركز يك دو ه، مهماون گردبااد، بساياري از اين دو .(Ibid:17)و فين قرار داد

م اني خمتلف در نورديد و ا ن اط ج ان را در فواص زماني ت و ضعف اي متفاوت از خود بر جاي ات گوناگون، با شد ث أت

شت دو .گذا ين سرت ا ستان در ب سی او الت، ظ ور با يا شنا ي لپا، ک ن ستی در ارو کی دو س و ي شي فئودالي فرو پا عات از تب

ک پس از طی يک داري در اين قاره بود ظ ور نظام اي سرماي کاملی، م سير ت نوزده قرن ب يالدیدر لف ، نی خ خود، يع

.(Trigger, 1989) شدتبدي علمي شناسي باستانستان ظ ور سي با می شنا يران عل مانی، در ا حلاظ ز يز، از نبا شاب ت ري خداد م با ر لی در آن م ارن بود، و پا در ارو

نفوذ اين البت .طوالنی ی نسبتا يها م ياسی کوچکرت و با وقف يران يان در ا يز جر سی ن ستان شنا ک با بوده، ، ئی از آن جز

تا ب و (14 :1383 ،معصومی )ه از عصر صفوي آغازشد در واق

م ارن با ميالدی نوزده قرن دوم ۀني در .امروز ادام دارديداي شا پ های ن سياري از یدار سرماي ن يران و ب در ا

مطالعااتي باا ۀكشورهاي ديگر، اين رشت ب عنوان ياك زما شرت شت م لف، سرنو هداف خمت كرد و ا يدا خود پ صلي سرت ا با ب كي

ل سيايي و آفري ايي، از ري شورهاي آ سياري از ك مال در ب عشاء يران ن ا

2يك . شد سرت ست ي و در ب گاه م ند، ين فراي ا

مااورد ايااران، در قاااليب در اسااتعمار آشاا ار و گاااه مهمااون ن اني ست پ قوع پيو ب و ستان . تر ق ظ ور با سی در در وا شنا

يران، از مد ا تاخر پيا جنيب و م بط هاي قراری روا سي، بر سياماعي صادي و اجت يد با اقت قرون جد سانس و پس از رن پاي ارو

ب چ ،در ايران شناسي باستان اما در هر حاه، ظ ور . بود

سياسی اجتمااعی ناشای از ۀو چ ب عنوان يک عارض ش نشاء

.antiquarian ب جاي لغت پيشن ادی نگارندگان ا1منظور از نشاء اين است ک باستان شناسی ب عنوان يک پديده يا يک حمصوه -2

يافت و بومی کشور ايران نبوده و در مناطق ديگری ظاهر شده، رشد و پرورش

سپس در ايران و بعضی از کشورهای ديگر موسوم ب ج ان سوم منشاء شده است،

باستان شناسی ب هر حاه رشد طبيعی و بومی خود را در اروپا و آمريکا طی

.کرده است

113/ شناسی و جايگاه آن در ايران ی ب باستاننگاهی دليل

، يك پيامد طبيعي و ناگزير براي سيستمي با ج ان غرب ةرابط تر، يعين دنياي معاصر بود و م اني گسرتده ا ا مرزهاي زماني ب

ج اان، كا شناساي باساتان ۀاي جديد ب شاجر اين ظ ور، شاخ قرار دا تداي آن پا در اب فزود شت ارو ين . ، ا گاهي از ا آ

ارزيابي و ن د را برای مناسيب زوايای شود تا ويدگي باعث مي . منايي ايران انتخاب شناسي باستانموقعيت عمومي

اواخر قرن نوزده ابتدا ويليام کنت با آغاز كاوش ا در ساهلای توس در خت و ب حف .م1840-1832لوف شوش پردا اری در

ش ا را در 31پس از ين کاو فوآ ا س ديوال ف ، مار ساه وق ،معصومی ؛1318، ملک ش ميرزادی )ادام داد 1883-1881ساهلای

ده ميان دولت ايران و براساس قرار دادهای منع (. 1: 1383نوزده قرن خر س در اوا سی ميالدی، فران ياز برر ها و امت

ستان کاوش سوی های با ب فران يران، سر ا ها شناختی در سراو گرديد ، اين قرارداد لغو 1121اکترب 18واگذار شد ولی در

ف ط امتياز کار در شوش در دست گروه ای فرانسوی باقی ماند ش ميرزادی ) لک صومی ؛1318 ،م ماه (. 2: 1383 ،مع بان در آ

تنظي و تصويب ،هماد 21، قانون عتي ات در .ش.ها 1311 ساه

ت ئا از تصويب هي 1311اجرايی آن نيز در آبان ۀنام شد و آيين

ۀادار»ناام جديدی ب ۀاز آن زمان ب بعد، ادار. دولت گذشتکا ۀادار»تشاکي گردياد کا در سااهلای بعاد با «عتي ات

سی باست نام داد «انشنا ير ين اداره، . تغي هدايت ا برای او اقدام . آندره گدار، معمار فرانسوی، ب ايران دعوت شد

، سااختمان 1310ملی منود و در سااه ۀب ساخنت موزه و کتاخبان

«ايران باساتان ۀموز» در مهان ساه. آهنا را ب پايان رسانيداز آن (. 2: 1383 ،معصومی ؛1313،ملک ش ميرزادی )افتتاح شد

ستا عد، گروه ای با شگاه ا و ن ب ب يادی از دان سی ز شناع ؤم يق و مطال ب د ند و يران آمد ب ا لف ج ان سات خمت س

شناسای با باساتان ۀرشت 1343-1344در ساه دصيلي . پرداختنددرآمد و پذيرش دانشجو، ابتدا در یصورت گروه آموزشي مست ل

.آغاز گرديد م ط ليسانس و سپس فوق ليسانس

شناساي باساتان ۀابتادا، در سااي در اياران شناساي باستانشد ظاهر تابعي از آن نوان ب ع س و ق و فران ،در وا

، فرانس در ايران شروع ب كار كرد شناسي باستان اي از شعب

بعد در سطح ج اان رخ داد، قادرت ۀوقايعي ك طي چند ده ولیطرح پي تازه وارد آمري ا را در ج ان م ب بيين ساخت و قا

دو ين ك ا ص بود گر عر بر دي ت اي مل هاي ه، ي و فعاليت ب يز يران ن لي ا گذار ث أاملل هد ورود گروه اي . دخوا

ستان سي با گرفنت شنا قرار ساي يران و در ب ا آمري ايي . الت بود ب سبك فرانسوي، از ريل عوارض اين دو شناسي باستان

گذاري برخي هنادها و طرح قوان مرتبط اي ت، پدر طوه اين مد فراد جذب ا سو و گي از ي م اث فرهن ستاني و ثار با با آ

ستان ب گروه اي با ني ن را ايرا گر، زمي سوي دي سي از شنا

اياران در ساطوح آموزشاي و شناسي باستان ۀگ ي جام براي ش ب طي م ط زماني فوق ك تا وقوع ان ال . اي فراه ساخت حرف

شناسي باستان در ايران و تغي نظام سياسي ب طوه اجناميد، ي پا ب پاي ايران با ت ي بر گروه اي خارجي توانست تا حد

ج ان فعاليت كند، اگرچ اين مهپايي صرفا در شناسي باستان

اري بود و رهاربي تئورياك و برخي كارهاي ميداني مث حف ۀزم خا خود گروه اي سي را شتند روش شنا ب ع ده دا قوع . رجي و


ان الب در ايران، قط و يا ركود و سسيت رابط با كشورهاي شناسي باستان مست ي بر یث أت مهين، . غربي را در پي داشت

عملي و نظري ۀايران با توش شناسي باستان ۀجام . داشتايران مي بود ت ب از آن اندوخ ه ق ند د ك در چ ندكي سبتا ا ن

. داد ن ايي راه خود را ادام ميبايد ب تخااواهي اکنااون پااس از حاادود يکصااد و پنجاااه ساااه، ماای

کني ک باستان شناسی ب عنوان يک عل و يک حرف ، بررسی ست خوردار ا يران بر مردم ا بين گاهی در چ جاي ظر .از از ن

چ ار برداشت يا ديدگاه عمده نسبت ،یطور کل نگارندگان، ب ر ايران وجود دارد ک متعلق ب اقشار يا ب باستانشناسی د اگرچ خود اين گروه ا نيز قابليت تفکيک ؛هنادهای خاصی است

با ها شت و يا در برخی زمين ديگری را دا های ب زير جمموع

مردم هستند ک طی ياک ۀه، عامخب او . يکديگر مهپوشانی دارندصت طی ش يده ب و شت و ير، / قرن گذ ساه اخ تاد ب هف

شت مورد گذ عاتی در ت ةاطال ست ياف خود د ستانی ند با در . ا

هخامنشای و پادشااهان آن ۀمرکز اين اطالعات بازيافت ، سلس يران، مردم ا بااليی از سيار يت ب ک اکثر ند قرار دار

مهانطور ک بعدا. اند يا خواندهو آهنا شنيده ۀچيزهايی دربارظر ندگان در ن سط نگار شده تو جنام يد، سنجی ا صد خواهي د در

بااليی سيار يران ب ک ا ند ين باور شور قديمی ،بر ا ترين ک

تارين امپراتاوری لين و قاوی هخامنشيان نيز او ۀج ان و سلس ای کاا وارث عضااويت در جامعاا مامساال. ج ااان بااوده اساات

قوی قديمی » شور و توری ج ان ترين ک يک «ترين امپرا بوده، را از دست سادگی آن نبايد ب شود ک امتياز بزرگ حمسوب می

ت و س نظر از ميزان صح ی مردم در اين زمين ، صرف تل . داد

های اياران، با عظي سياسی برای حکومت ۀآن، متضمن يک فايد ؛ويده از آغاز حکومت هپلوي ا ب بعد تا ب امروز بوده است

ديگر، يعنی دين اسالم، ۀعام پيونددهند ۀاين عام ، ب اضافيک قرن اخير باعث شده تا اقوام خمتلف ساکن در ايران ک طی

ش هنا و ري ستند، های دارای زبا فاوتی ه تاريخی مت گی و فرهننام ايران، باقی جغرافيايی ب ا در زير يک واحد سياسی

ظ ب مالح ي قا ند و متا بروز مبان خود جدايی، از برای ای يان ايران و در برخی موارد، ب ويده هنگامی ک م . ندهند

ۀآيد، استفاد می وجود فارس اختالف ب خليج ۀعرب حاشی یکشورهابزاری از مل فو یا ين، ت م د با عا س يی در م اي يز گرا ق ن

باستانی ايران، ۀاما اين نوع ديدگاه نسبت ب گذشت. يابد میشناساای و رغاا فوايااد سياساای آن، باارای باسااتان علاای

ستان سان، مور با ست خان و حم شنا م د يک عا ست؛ و ان پاگير اشناختی و تاريخی بدين معنا ک مشک بتوان د ي ات باستان

جديدتری، خمالف های تری در اين زمين اجنام داد و فرضي عميق

ۀدر اين رابط ، ن تن ا تود. ديدگاه ای قبلی ارائ کردبا صي شار د سياری از اق ک ب شت مردم، بل تی در ر های کرده، ح

روند ديگری منی های شناسی نيز زير بار فرضي اريخ و باستان ت های ييد و ت ويت فرضي أجديد در مسير ت های مگر آنک فرضي

.قبلی باشند

:مردم ۀشن سی از ديدگ ه ع م ب سن

اصلی جامعا ، يعنای ۀشناسی با بدن باستان ۀابتدا ب رابطيا )متعارف يک درک ،اکثريت مردم ايران . پردازي می مردم


از ((common sense «کااامن ساانس»باا قااوه انگليساای زباهنااا شناسااااااااااااای دارناااااااااااااد باساااااااااااااتان

(Jorge &Jorge;1995,P:260) . باياد اما برای د ياق در ايان بااره مایبدين منظور و برای مستده . در اختيار داشت باشي هايی داد

ماها در زمانی شا ۀمنودن نظرات خود، نگارندگان در يک فاص در ميان اهالی چند ش رستان ، 1381و اواي 1388واخر ساه ا

يران لف ا ستان خمت مورد با سنجی در يک نظر ب قدام سی ا شناک تالش شده ا کنندگان در اين نظرسنجی در بين شرکت . دمنودن

افرادی ا صورت تصادفی در اين نظرسنجی قرار گيرند بود ب

کرده روستايی، دصي ش ری، : اقشار جامع حضور داشتند ۀاز ه کرتا ) سطح د تی در ن (ح کارگر، خا ند، سواد، کارم دار، ، بي

ن شجو، دا موز و دان يره آ عی .غ ظرات واق ستخراج ن برای انظرسنجی بر نظرات ثيرگذاری جو أکنندگان و ممانعت از ت شرکت

شناسی از آنان باستان ۀصورت مست ي دربار الی بؤآهنا، هيچ سشد سيده ن ب ب روش. پر ک بود شک بدين ت صورتی کار رف

قطعا . آمد می شناسی ب ميان تصادفی، صحبت از باستان ظاهرا

گرفات، در اجناام مای «یملا ۀرسان»اگر نظرسنجی حاضر ب سبک ب موارد، لق يت مط ج اکثر بود کن ک مم ستثنايی مواردی ا ز

ند خاموش مبان فراد يا ا شياری الزم )فرد ي ف دان ه ب دلبرای درک موضوع و اظ ار نظر، ک خود ناشی از ک ولت سن

، مهگی ب حنوی در برابر موقعيت ايجاد شده، (يا بيماری بود کس می ع شان م ن ند الع عا . داد سنجی 311 جممو ين نظر فر در ا ن

: دست آمده ب شرح ذي بود شرکت داشتند و نتايج ب

ۀ نفاار بااا کلاا 12کننااده، نفاار افااراد شاارکت 311از ستان نی آن با ک مع پس از آن لی شتند و شنايی ندا سی آ را شنا

هاا از نااوع ف ميدنااد، آناارا معاااده جسااتجوی عتي اا ، آن نفر از آهنا ب خاطر آورد ک 3. ی کردند آن تل «يابی گنج »

شان جود دارد «گنج »در زادگاه ين . و کی از ا ما 3ي حم ما زاده می گنج حاوی گر ا خود را کی دي ست و ي پ دان نان ت ای را ز آ

می گنج يادآوری ندگان ک جوي ند آن ،کرد کرده بود سوراخ . را

فتناد کا گدو نفر ديگر از آنان ۀاز مهين س نفر ب اضاف یيکنفر معت د بودند ک ايران 1 جمموعا . گنج سراغ دارند «ةنسخ »

گفتند ک اگر يک دستگاه دو نفر از آنان می . پر از گنج است يدا کردن گنج سراغ پهای خيلی مناسبی برای ، مکان ياب باشد گنج

.دارندگر، 488از فر دي سبتا س ن شت ن فر بردا ن ای ن غيرعاميا

شناسی يکی از آهنا دانشجوی باستان . شناسی داشتند از باستان هااای نفاار ديگاار برناماا دودر م طاا کارشناساای بااود و

ستان می با باه ماهواره دن يون و سی را از تلويز ند شنا . کردشناسی را ب معنای جستجو برای پيدا کردن آثار آهنا باستان

دو نفر اخير . دانستند گذشتگان ب خصوص سفاه و معماری می دانستند و در اين شناسی را آميخت ب رمز و راز می باستان ط می ،راب شان صر ن هرام م ب ا يادی ج ز ند تو هر دوی . داد

ظر دور ماه را از ن ين احت هنا ا ست در منی آ کن ا ک مم شتند دادور، موجودات ديگری از کرات ديگر ب زمين آمده های گذشت

يکی از آهنا ک . باشند و اين بناهای بزرگ را ساخت باشند ز خوانده بود با شور بيشرتی ي کتاهبای اريک فون دنيکن را ن

. نسبت ب آن اطمينان بيشرتی داشت وکرد اين نظر را بيان میگی از 433از گر، مه فر دي ستان ن سی با عاده شنا شتی م بردا

کني کر می ذ جا البت در اين . داشتند «جستجو برای عتي »


نوع تل ی از ظاهرا دو يران، مردم ا يان ستجوی »ک در م جتر و فراگيرتر است، ب مف وم يکی رايج . وجود دارد «عتي

ذشت گ و ديگری جستجو برای کشف اشياء ، يابی و کسب ثروت گنج هنا ب قدمت آ فر، 433از . خاطر فر 203ن ستان ن سی با را شنا

ف صو حر می ای ت ها و ر شف غار مين و ک ندن ز با ک ک ند کردکان می م گنج ستجوی ب ج شناخت ، موز و نا ي . رود های مر ب

ند ستان معت د بود سی با ب شنا مين، ندن ز شف با ک باه ک دنو هااا در مااوزهعتي اا و اشااياء قااديمی اساات تااا از آهنااا

. منايشگاه ا استفاده کنندکردند ک يک شیء نفر آهنا تصور می 411نفر، 433از مهان

مثال . هر قدر قدمت بيشرتی داشت باشد، قيمت باالتری ه دارد

ۀساخت دوره قاجاار ياا دور ۀشد يک کوز اه میؤوقتی از آهنا سباارزش سفالی صفوی ظرف يک يا ست پي 8111تر ا 411، ساه

ظرف سود ب صل فر بالفا ند، أسال ر 8111ن فر 33ی داد نشک روان چار س د بر حاک لی االت معم ؤشناختی شدند و ن اگو

نفر با شک 0نفر از آهنا ب اکثريت پيوستند و 21باالخره ی داشت ف ط يک نفر اعت اد جد . ی دادند أ ف جديد ر رب سود ظ

جود د قدمتی و ک شياء ست ا کن ا ش ک مم شت با ک ارزش نا د .ی بااليی دارندماد

:شن س غيرب سن ۀیرد قشر حتصيلاز ديدگ ه شن سی ب سن

شاناس باستان غير ۀکرد نفر از قشر دصي 31روش فوق در مورد کني ک برای افزاي دقت بازه ذکر می . کار رفت نيز ب

د مورد نظر گون پرس صريح و مست يمی از افرا نظرسنجی، هيچ از نظرات ک نشد و در واق آهنا ب هيچ وج متوج نبودند ب هر . شود آهنا ب عنوان يک داده در نظرسنجی استفاده می

را شام عمليات شناسی باستان ،نفر 1نفر فوق، 31حاه، از ماد حف ثار شف آ برای ک های اری چ بنا سفاه و چ شت ، ی گذ

شناسی باستان نفر معت د بودند 33. کردند يادمانی تل ی می

ت و ملا ۀتوان توسط آن از افتخاارات گذشات ای است ک می رشت البتاا در بااين نظاارات دو گااروه فااوق . کشااور باااخرب شااد

شانی نی مهپو شت؛ يع جود دا ه و فر از 3هايی گروه 1ن فر نب او خارات »ه، شتند «افت شاره دا شت ا خوردی 4. گذ فر بر ن

جد ضوع د غير با مو شتند و ی ستان ا سی با نوعی شنا با »را دنباه طلب نيز ب فراد فرصت اک ضمن آن «کردن خوه بازی و خاک

ماد ناف سب م ستند ک ستند می ی ه می . دان فر فت از يک ن جا کگصال ک ا ست لوم ا شت مع ست گذ شت ا جود دا ه 3. ای و فر ن

معموال های اری و جستجو برای کشف عتي را حف شناسی باستان موزه ب هنا ب ا و انت اه آ ب ها گران هنا فروش آ يا

بر اساس ارقام فوق، صفر درصد از . دانستند داران می جمموع

دقيق غيرباستانشناس در ايران با تعريف نسبتا ۀکرد قشر دصي

درصاد ياک 14. آن آشنا هستند ۀو وظايف عمد شناسی باستاناز م از ندان کا ن چ يف ستان تعر سی با فی 00و شنا صد تعري در

در 8. ی و قومی ارائ دادند مل های ثر از گراي أناقص و مت ب عنوان يک شناسی باستان اعت ادی ب قشر اصوال نصد از اي

درصد ب ي هنوز مشکالت 2. ی نداشتندجد ۀعلمی و يک حرف ۀرشتی خود با ج ان خارج از ذهن را ح نکرده و در ختشنا معرفت

ب مف اوم حااک شناسی باستان ۀستند وارد م وهتوان نتيج منی . کلم شوند


:یمد ۀرس از ديد شن سی ب سن ن اط ديگر ه در ايران و ه در ها رسان در حاه حاضر، روزنام ، کتاب، جمل ، : دهند ای را تشکي می ج ان، طيف گسرتده

ولااای از ... . ساااينما، اينرتنااات، رادياااو، تلويزياااون وگذارترين سان اثر می ر يران، يده در ا ب و ب ها، توان

کرد شاره يون ا ک . تلويز يران از آن ج ت يون در ا تلويز

نظرات سياسی، دينی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ۀکنند منعکسم سی برنا ست، برر يز ه مت ن لت و حکو می های دو تا آن ند توا

ستان حد ل با لف، از ري ضوعات خمت باه مو مت در ق ض حکو ی موايد شن منا سی را رو بوه از . شنا ب ق مارگيری قا يک آ جنام ا

م يک های برنا ند يران، نيازم يون در ا سی تلويز حداق بررچنين امری ک اما از آجنا . آن است های چند ساه از برنام

گاهی کل ب ن ندگان م دورنبود، ين برای نگار ج ا ب ح ی

:کني ت میقناع شناسی باستانآهنا با ۀو رابطها برنام ني فرض ک گر کدام از 1ا هر يران يون ا شبک از تلويز

ساعت در شبان روز برنام دارند، چيزی در 24الی 18حدود بي از 1111حدود ت و ماه، 4111ساعت در هف ساعت در

می خ م پ ند برنا س . کن يده در ب و ساعت، ين م دار از ا

های خمتلاف، ی ب سرياها ، حج عمده3 ۀه تا سوم و شبکاو ۀشبکم م ها برنا نی، برنا ش ای دي شی، آموز ش ای ورز های و گزار

صاص دارد بار اخت ب . خانواده و اخ شبک ين چ ار طور در اعلمی است و در رابط های اندکی در اختيار برنام زمان ی کل يا هر چند )جز يک خرب چند سطری در روز ، ب شناسی باستان با

يک ند و( بار روز صويری چ گزارش ت ب دقي يک ضاف ای، ةام سبتی های برنا گاه، رد منا ضوعات گاه و بي پايی از موستان منی یختشنا با يده م . شود د يا یها مهين برنا سبتی منا

شاناختی آهناا علمای و باساتان ۀاتفاقی ه ، بي از آنک جنب

ن در اي. گيرد شعار و تبليغات قرار می ۀبرجست باشد، دستمای( و مانند آن )شناسی ای دت عنوان باستان هيچ برنام ها شبک

است ک حاه و 0 ةديگر، يکی شبک ةاز س شبک . وجود ندارد

ۀشبک)طور ک از نام آن پيداست هوای خاص خود را دارد و مهانی ب اخبار و گزارش ای سياسی، اقتصادی و طور کل ، ب (خرب

شناختی در اين رش ای باستان خربها و گزا . پردازد می اجتماعی حد ند و در گاهی ندار ندان وزن و جاي يز چ مهان چ ار شبک ن

. شود قبلی بدان پرداخت می ۀشبکشبک ما دو م ةا ب برنا شرت گر بي شی های دي می و آموز عل

نوان را دارد مهين ع هنا کی از آ صاص دارد و ي ظار . اخت انتم می ک در برنا شبک ، های رود ين دو ج ا فزاي ح شاهد ا

. باشاي شناسای باستان ۀها، گزارش ا و اخبار در زمين برنام قدری اندک است ک ب ،مهين طور نيز هست ولی اين افزاي حج

و شناسی باستان برخی از موضوعات مربوط ب . آيد ب چش منی سان يرين ان م د ج در برنا هيچ و ب سی يون یها شنا تلويز

کا تااکنون هايچ آياد بنظار منای ثال ما . ايران جايی نادارد نده توس، بين مو ارک هابيليس، هو مو سان هو نامی از ان ای،

ساپينس و مو يا ... هو شد شنيده با يران يون ا از تلويزهنا صويری از آ شد ت کرده با شاهده ضور . م قدمت ح ب گز هر

شاود و دقي ای منای ۀخاورميان اشار ۀانسان در ايران و منطقب سارت سان حداکثر ج کر ان ب ذ ن ، ين زمي ت در ا کار رف


می حمدود جر صر ح ضوعات . شود ع با مو شرت ک بي شبک ين دو اتا ند سروکار دار شگاهی ستانی و دان ش ای دبير می و آموز عل

شی گزارش ورز م و سرياهلا و شبان روز، برنا طوه های در

علوم خمتلف جتربای، رياضای، زباان، معلوماات ۀخمتلفی در زمينای دت عنوان دارند، هيچ برنام ... ، معارف اسالمی و عمومی اين در حالی . کنند و مانند آن ارائ منی شناسی باستان آموزش

سی خی از اسا يون بر ک تلويز ست شعارها ا سی، یترين سياشناساان و باستان شناسی باستاناجتماعی و فرهنگی خود را از

.ب عاريت گرفت است

:ايرا شن سی ب سن ۀدر ج مع یشن س ب سن ج يگ ه ةشناسی از زاوي برای پی بردن ب مف وم و جايگاه باستان

ستان سياری از با يد ب ترجيح د ندگان نی، نگار سان ايرا شناتوانست می ک ا دادند ب جای اجنام نظرسنجی در مورد آهنا

ی آهنا و کانون توج خود را عملکرد کل ا گرايان نباشد واق . شناسی ايران قرار دهند و مسائ باستانمشکالت

:مس ئل عموم ب سن شن س ايرا

اياران، در انشناسا باساتان ۀي ي از مش الت اصلي ما، جام با شناسي باستان توج ي ب م مرتين تفاوهتاي عدم توج يا ك

و علوم ديگر و نيز عدم تالش براي درك عميق تعاريف ها رشت علومي نظ هندس ، حساب، فيزيك، شيمي، . اي هنفت است پاي

هر كدام با چند هزار يا حداق چند صد ... زيست شناسي و طف روش ب ل من ساب و مه سي ساه خود، مد هاي شنا ست خاص هتا

چارچوهباي نسبتا استواري بر اساس قوان ب اثبات رسيده، ر داشنت اند و اين قوان و چارچوهبا با در اختيا اجياد كرده

سي سر ج ان، ام ان دسرت ري در سرا شر و تر براي ن كايف مان زچن . اند پدوهان را فراه ساخت براي عموم يا اكثريت دان

حدود يك و . كند كمرت صدق مي شناسي باستان اي در مورد خصيص

ج ان براي نيا با ياك شناسي باستان ۀني قرن است ك جام ظري، ع سيب ن فق ن بات و توا مي ث تالش شناخيت لي و روش ند و م ك

امروزه سرعت تغي ات حاصل از اين تالش، ب پ وي از الگوي ي است ك ارتباط حلظ ب الت ج اني، ب حد تر سرعت دو وسي

. كناد ج ان را طلب مي شناسي باستان ۀو مستمر ما با جام حلظنون مثال قا ؛در علوم ديگر وضعيت تا اين اندازه حاد نيست

در كند و ارمشيدس بي از دو هزار ساه است ك هنوز صدق مي

اكتشاف ب ماا فرصات و ۀقوان نيوتن با چند قرن سابقمورد

دصايالت آكادمياك با ۀيلاند تا در ساطوح او اعتماد كايف دادهحضور موانعي مانند اختالف زبان و . آموخنت آهنا اقدام منايي

شناخيت ب زباهناي باستان هاي انعدم ام انات كايف براي گفتم ي ما را از شركت جد ،رايج دنيا از ريل انگليسي و فرانسوي

مي حمروم ثات ين مباح ق در ا هي و ما سازد و در وا از مهرال با قاف حد مه اري تا ست، بور ا حاه ع سرعت در ب ك اي

پس ي ي از اقدامات عاج براي . امي اي باز مانده قاب مالحظ

شاناخيت تئورياك و روش ۀايران حفاظ راباط شناسي باستان ۀم جاج ان و انت اه يا جذب سري و شناسي باستان مستمر با دان

.باشد جتزي و دلي اين دان مي

طاور خااص و اياران با شناسي باستانم ديگر براي ۀن تدر تعريف . است شناسي باستان طور عام، تعريف شايد ج ان ب


دي رياالت متعاد هاا، عباارات و ، گااهي باا واژه سيشنا باستانكني ك بي از آن بيانگر كاركرد معيين باشند برخورد مي

ک .ر)يا وج جديدي را بشناسانند، بازي با لغات حمسوب ميشوند

Malina and vacicek, 1990 ;Renfrew and Bahn, 1991; k.r.Dark, 1995;Binford and Binford, 1998;Clark

1965.1968;BINFORD, 1972;Hodder etal, 1981 ) و اياان مساائل ، خاااص تعرياافدرون هاي عنوان يك ك نيست، بل در زمين ب شناسي باستان

توان مي راها اين كدام شاخص . خورد اي نيز ب چش مي رشت بايد در تعريف يك عل و رشت دخالت داد و چ عناصري مي و

اي است ك بايد بدان شود، ن ت تعريف مي باعث خمدوش شدن آن . توج داشت

شت ل و ر هر ع صر، ياي معا حيت در دن ظري، يا ن بي اي، جترب عنوان يك ك ، اغلب داراي دو كاركرد «عل » ةخود م ول

(Mitten 1999). باشد مي (External Function)و ب وني (Internal Function)دروني خصوصي آن اي، ج ان عل و رشت يا هر و «عل »دروني دكاركر

هاي متعلق ب آن قلمرو را است ك موضوعات، روش ا و ديدگاه اما كاركرد ب وني عل و رشت ، بي از آن . كند منع س مي

سازه با شد، لق با شت متع ل و ر گي، هاي ب آن ع فرهندر . اجتماعي، اقتصادي و سياسي موجود در جامع مرتبط است

،بگ يد علومي مانند فيزيك و شيمي، در وج دروني خود نظر با نور، انرژي، مواد، خواص مواد، تعام و تركيبات آهنا، سروكار ثاه آن نرژي و ام لف ا صورهتاي خمت با هنا ط آ راب

ند حوزه ب . دار ين يك از ا نوعي هاي عالوه، در هر ني، درواما كاركرد . ردخو مهگوني نسيب موضوعي و روش شناخيت ب چش مي

خمتلف جامع ، دامن هاي ب وني اين علوم، در ارتباط با سازه سي يده و ش اه پيم نوع و تر و ا يف مت ت ، ط خود گرف ب تري سرتده سالح گ ساخت تا ش ي لوم پز ست اي از ع شام هاي ه اي را

حاه اگر خبواهي براي هر يك از اين علوم تعريفي . گردد مي با تاك هي ، ئ د كار را ارا ين يد ا كاركرد با كدام بر يد

توان هر دو وج دروني و ب وني را حلاظ مي اجنام دهي ؟ آيا ل يك ع يف ني را در تعر هاي ب و گر كاركرد يا ا چ )منود؟ آ

دخالت دهي ب تناقضات نظري و روش شناخيت ( جتربي يا غ آن برخورد خنواهي كرد؟

ركردهاااي ب ونااي ، كايااا صاارحيا گاااه باا غلااط، تلوحيااا هايي معترب و دليلي در تعريف ، ب عنوان شاخص شناسي باستان

مي لت داده شالود آن دخا جياد يك ا با خمدوش، ةشود و ظري نن ظري و روش ةزمي ش الت ن مي شناخيت بروز م فراه عدي . گردد ب

شود ك خصوصيات يك قلمرو آكنده از ارزش، اين عم موجب مي عيين و فاقد بار اي ت ريبا شناسايي حوزه ب عنوان معيارهاي

بد بار يا شي، اعت عدي، . ارز ش الت ب شگ ي از م ظور پي ب منب صحيح ج با تو شت ، ل و ر هر ع يف ك تعر ست تر آن ا

كاركرد دروني آن صورت گ د ن بر اساس كاركردها يا وجوه ني آن و ستان ب و سي با ست شنا ستثين ني عده م ين قا يز از ا . ن

لف بر ش ل اي خمت ب سان صي ،خي باستانشنا شاهبي را هاي تو ممي مثال جتويز ند، ت اي كن ك در رهياف ست سون، معت د ا جان

بات ن ، اث مثال مي گرايا متايالت يد سي را از داوري با هاي سيااين اشتباه در اياران، (Johnson, 1999:130)آكادميك جدا نگ داشت

ت كي حموط و يا كي اقلي نشان حاص خود را عمدتا ب صور

دت بررسي يا دت حفااري، از نظار فارد ياا ۀيعين حموط ؛دهد ميست صيات برج سئوه آن، خصو فراد م مي ا عث ك با شود اي دارد

اين گراي وقيت ك . امهيت بيشرتي بيابد ها نسبت ب ديگر حموط


رار اين افاراد قا ۀدر ارتباط با زادگاه يا اقلي مورد عالقمي شديد ن گ د، ت ين زمي فراط در ا حد ،شود و ا ب ي گاه

بساياري از أو منشا أمزباور، مباد ۀرسد ك حموط يا منطق ميريالتي . گردد الت م منط و حيت ج ان تل ي مي و دو ها پديده

فاالن ۀاين تپ م مرتين مركز سياسي نظامي در هازار »از قبي تر از آثار اري است ك قديي اين حموط حاوي آث »، «...بوده

مها ،فالن ۀمتدهناي مهساي در هزار»، «...باشد ديگر ميهاي حموط و امثاااه آن، از ريلاا «...انااد ت گرفتاا أن نشاااز اياان متااد

شان ست هاي ن هايي ا جا، داده . چن برخورد گر ها در اين ديبايد در چارچوب مي زيرا ب هر قيمت، ،امهيت چنداني ندارند

.ار قرار گ ندشناس يا حف واه باستاندخل

:رويکرده وه داده ؛شن س ب سن اي را رشت شناسي باستان تواني نظري، مي ةزمين با چن پي

ماد ياي بر ب ا ي ضمن ت ك نوان بداني ب ع شت ي گذ. كند خام، براي كسب اطالعات درباره گذشت تالش مي هاي داده

، پس از طي مرحل يا مراح شناسي باستان خام هاي اما داده ي دو ب دل مي يل، بدي هنايي ت تايج صوالت . شوند ها و ن ين حم ا

ي رنگ و بوي خنثي دارند و بار ارزشي پاياني ك هنوز تا حد سب ن رده شديدي ك هاي حداق ترك كاركرد با ست ند، مم ن ا ا

جو گي مو صر فرهن گر عنا با دي م ب تعا خود، ني د در درويك و لوم فيز صل از ع تايج حا ند ن ند و مهان ع بپرداز جامشيمي، وظايف جديدي بيابند ك با موقعيت و خصوصيات قبلي

توان نتيج گرفت ك اگر بدين ترتيب مي . آهنا سنخييت ندارد خام هاي ، ن داده شناسي باستان ي گذشت براي ب اياي ماد و هاا د، دليلا ا، تباي كننا را باازي ماي (input)يا ورودي

، باراي ديگار شناساي باساتان (output)تفس هاي هنايي يا خروجي هايي خام حمسوب موثر در ساختار جامع ، خود، داده هاي سازه

يل داو هااي ك قابليت قرار گرفنت در ميسر (Davise,1989:203)شوند ميماعي را لف اجت هاي خمت ياز ن و مورد ن تايج يد ن گر و تول دي

مي شند دارا لي . با ستان لذا ع خي با غ اعت اد بر سان، ر شنا «فرهنگ »از اين ديدگاه، ابزار يا ماش توليد شناسي باستان

بل ناوعي ابازار تولياد ( Shanks, 2001. :نک)در جامع نيست .باشد مي «داده»

،ب معناي دروني آن نيز، دو قلمرو عمده شناسي باستان در مي ست و شخيص ا ب ت ي توان قا ين كل جود در ا ت اي مو رهياف

ه ك از آن قلمرو او . رشت را دت لواي آهنا دست بندي منود يك مركز (Barrett, 2001:143)كني ياد مي (Core) هسنه مركزيعنوان ب

سبتا ك ن مي سخت و ش ي طاف را ت ص انع هد و شاخ ظ د هايي نضبط داده بت و يداني، ث يات م مور آ عمل شگاهي، ها، ا زماي

ثاه آن گر و ام لوم دي خي ع تايج بر كاربرد ن مي، هناي عل آزموخود دارد ست . را در ين ه ي داده ةدر ا ي و دل كزي، جتز مر

بي ستنتاج ا و ت من ا ستدالهلاي منط ي و مه سبتا هاي ها، ا ن (Johnson, 1999:34-40)گ د معدود ويل مبتين بر روش اي علمي صورت مي

قلمرو دوم1 (Milieu Approaches)اي ك دت عنوان رهيافت اي حاشي پذير و اي انعطاف برمي، در ح يك قشر چند الي از آهنا نام مي

حنراف قي آن )پذير يا ا ناي اخال ب مع ست ( ن طراف ه در ا

مورد حبث ة ديگري تر در م ال تر و كام بندي ب ش مفص البت اين ت سي ا 1

. قرار گرفت است


و شناسااي باسااتانمركاازي اساات و گرايشاا اي متعااددي از اياان . (Whitehouse,1983) شااود را شااام مااي شناسااي باسااتان شااب

پذيري و رهيافت ا ب درجات و در سطوح خمتلف، داراي انعطاف ست با ه با ي ديگر و شناخيت ظري و روش هتاي ن كزي ةتفاو مر

طاف يزان انع سب م بر ح ستند و حنراف ) پذيري ه يا ا ( پذيري و

ۀجام . مركزي دارند ةخود، متاي متغ ب گريز از قلمرو هستستان سي با شديد در ا شنا ضعف ي ب دل ستان يران، سي با شنا

شده و داده ل وارد ن ين مرح ب ا نوز ظري، ه ساس ها ن بر اع حد جممو تا سوخ و يا من تدايي عد اب خلواه، اي از قوا ي د

ش صل در تران قرار ةبالفا صيف، ن تو س ، و بي و تف مورد تند مي ست . گ لت، د ين حا هاي در ا سئول هناد ندركاران و م اع سي گي جام ماعي و فرهن سي، اجت صرف ،ا ب يازي گر ن دي

تايج ند بل ن صل ندار تايج حا غي در ن شرت و ت نرژي بي اب ظر را ست مورد ن ماده و ب ضر و آ شده، از صورت حا ندي ب

اي ب عبارت ديگر، خب قاب مالحظ ؛گ ند باستانشناس دوي مي

ور مياداني، با ايران ك مسئوليت ام شناسي باستان ۀاز جام

ۀكنناد اري و بررسي را ب ع ده دارند، خود ب مصارف خصوص حفها با اين خروجي ۀو تبدي كنند شناسي هاي باستان اصلي خروجي

بزار ت بد أا گران م خود و دي صي ش اي شخ يد گراي شده ي ند ه . اتوان اجنام داد، ي ي از اقداماتي ك براي رف اين ن ص مي

ۀ در سااطح جااام خيتشاانا نظااري و روش ۀت مباحااثبرقااراري ساانستان سي با ست شنا يران ا سن . ا خاص و چن گي ند فرهن يت نيازم

ۀمبااتين باار اهتمااام در فااراگ ي و درك مباااني الزم، ارا ش گران، هاي اندي م اف ار دي ب و د براي ت مادگي نو، آ

يز از مي، پره جمادالت عل با سب تاري متنا صلت اي رف ارت اء خي و امثاااه آن، در دليلاا ا و صااي، قااومي، ملاا تعصاابات شخ

. خواهد بود... استنتاج اي باستانشناخيت و

:نظرک در ايرا ب سن شن س

ۀشناسي اياران و شاايد در ها مباحث نظري هنوز در باستانساني، لوم ان خوبی ع ست ب تاده ا ن ف ط در . جا نيف

ستان سي، بل در با ما شنا ساني و اجت لوم ان گر ع يز دي عي نست ظاهرا حاك ا شاهبي ضعيت اي م خرب و . و نار ده ا در ك

سان ت از ر طوه هف ك در شي شر هاي گزار يا منت خ لف پ خمتشناسي شود و در آن از اكتشافات و امور ميداني در باستان مي

يان ب م ب مي صحبت هيچ، گويي گر ن يد، ا ك آ خربي ندرت باشد، در طوه ساه و حاكي از يك فعاليت نظري در اين رشت

مي گوش ب ه ، سد د ع و . ر يان مطال پي در جر ساه ي ي دو ليسااانس رشاات فااوقهاااي ناماا اي كاا از پايااان آمااار گاا ي

شناسااي دانشااگاه هتااران شناسااي در گااروه باسااتان باسااتانيان ) م پا ساه هاي نا جود از ساه 1348مو شيدي 1383تا ( خور

نظر ، صرف ها نام ز اين پايان درصد ا ش /پنج حدود ،شد اجنام توج ي ب صد قا شتند و در ظري دا شات ن هنا، گراي يت آ از كيف

يان يك پا تا ند سان اي بود گزارش ر يك شبي شرت م بي ةنا ،شناسي ايران و ج ان در اين زمين ، ميان باستان . دانشگاهي

ن تن ا در سطوح آكادميك مانند ؛بسياري وجود دارد ةفاصل اي ك ب سازمان م اث فرهنگي بل در سطح حرف دانشگاه ا

مي بر يران صد . گردد ا ع ك ها در صي يا ناق م گزارش كاشين با چا سطحي ضيحات صيفات و تو هنا تو حمور آ جود دارد و اي و


شناساااان و باساااتان اي و از رده خاااارج شااا كلياز رياااالت ست، ب بيست ا /شناسان اروپايي و آمري ايي قرن نوزده انسان

شناسي با مضام نظري برخورد ندرت مم ن است ب يك منت باستان البت باال بودن حج كارهاي ميداني باستان شناسي در . كني

ايران در م ايس با فعاليت اي نظري، بدان معنا نيست ك ستان يداني در با مور م يت ا سي كيف يران شنا جنام ا خوبی ا ب

.گيرد میب بي ب جن ظري هاي توج ي ستان ن خودي با ب سي، خود شنا

ماردم، ۀارزش و امهيت كارهاي نظري را ن تن ا در ميان عاام اه و ؤس ةاي، زير تيغ بل حيت در برخي حماف آكادميك و حرف

توج ي ي اين ترديد و بي ها ي ي از ريش . فرستد شك و ترديد مي مي ط را، نوع راب ستان ةتوان در يان با سان و م حم ان شنا

. شناسان غربي طي ي صد ساه اخ جستجو كرد ايراني و باستان ستان يك را با ت اي تئور ط ، فعالي ين راب سرت ا سان در ب شنا

شناسان داخلي ف ط در اند و باستان كشورهاي غربي اجنام داده از ريل نتايج چن ت سي كار . اند امور ميداني شركت كرده

گ ك ا ست صحيح آن ا ندان مثال ن چ ستان ر تاب با سي ب ك شناشناسي باستان ،هوه )فرانك هوه نگاه كني ةغرب ايران، نوشت

لف بر ؤم ةم جز در م د ، خواهي ديد ك ب (1381 :غرب ايران ي ااي دو ارجاااع باا ،صاارفافارسااي اياان كتاااب كاا تررياا مانت اصالی ، در خاورد در آن ب چش میشناسان ايراني باستان

شاناس و هيچ باساتان هاي حج ، ب نوشت دان ك چنن اين کتابدهي ك بايد تعصب ب خرج مني . ق ايراني ارجاع نشده است حم

مي جاع داده صوال )شد ار ست ا يرا مم ن ا جاع ز براي ار يزي چاما مان ندارد ک در جستجوی دالي عدم ( دادن وجود نداشت

شي جاع با قوم .ار شت ، تف ري قرن گذ يك طي ن و م در داراستان سوي حم ان و گروه اي با ن اني، از ت پ سي الب شنا

ب ا آگاهان يا نا آگاهان ا كشورهاي غربي در ايران شناسان ايراني و كال وديع هناده شده، مبين بر اين باستان

، يعين ب «آهنا »ج ان سوم، هبرت است امور نظري و ف ري را ب ستان گذار ك با بي، وا سان غر ند شنا ستان :ن عين، با سان ي شنا

مي ني يد ايرا ند و مف صص ياب يداني خت مور م ند ف ط در ا توانشند عث . با يداني با هاي م جذابيت كار يت و گر، امه سوي دي از

ستان سياري از با ك ب دت شده يز ني ن سان و حم ان ايرا شنا

ۀ، ع ياد «خاورد كار نظري ب چ دردي مي» اين عنوان ك اصوال ها را ان غربي مبين بر سپردن امور نظري ب غربي شناس باستان

.ييد كنندأت

:شن سی نظرک ايرا نوآورک در ب سن ين گاه ا شد، جاي كر ك ذ ن ضاي مهانگو عات در ف ن مطال گو

با يران ت ري ساني ا لوم ان مرت حم ي ا خايل ع لوم ست و ك در ع فرضيات ةشناسي جسارت ارائ باستان ةانساني ب ويده در رشت احساسي و هاي العم در م اب ، ع س . و نظريات جديد را دارد ضا گاهي و بع نگ فارغ از آ صبات رنگار ب تع ت شديد و آميخ

( ارزش م و چ نو و بي أچ نو و قاب ت )در برابر اف ار نو ب ب حداق شفاهي مي صورت شاهده فور م مه . شود و گر حيت ا

خب ظ ور يك فضاي خود نويد آمد مي ها ب ش م توب در خمالفت شناسي علمي استاندارد در مس رشد طبيعي و مه جانب باستان

ين ك ا بود؛ يران ست در ا يز ني ن ن ثا . گو بي ثال و ها تستان ل اي با حيت در دلي چ در ج ان يران و چ در ا سي شنا


ضوعات خي مو ي بر ست كل بوده و ه ش چار م می د با توان ک ضا بر م ي فاهي ت ظری و م و م ضوعات ن ب مو گام ج مه تو

اين مش را تا حساسيت درعم تعصب و عملی تع د و نظری و .ي برطرف منودحد

:شن سی در ب سن تئوري و عملستان سياري از با لي ب ظري و عم كار ن ك ند سان معت د شنا

ست يت بد شت موف ين ر تا در ا شند مهراه با گام و يد مه باحرف صحيحي اسات ويل بيشارت ،اين. ( Renfrew and Bahn, 1996 :کن)آيد

براي كشورهاي غربي ك از آغاز رنسانس ب بعد تا ب امروز ن ب را در زمي مه جان عي و م طبي س ت ا مي، هاي يك عل

كرده طي ماعي صادي و اجت سي، اقت ع سيا براي جام ن ند، ةامصنوعي و لي شناسي را ب ش شناسي ايران ك باستان باستان

ش سرماي اءن ظام عات ن نوان ي ي از تب ب ع داري شده و ست ت ا مال . پذيرف ت ع عين الب شعار، ي گامي »مه توازن و مهم ئوري و ع صال «ت يز ا مني ن يت ضر رعا حاه حا يرا در شود ز

ةنيم كاره و كار شده ب اضاف ةمشاري تپ و حموط تعداد بي ستان ياي با منور شناخ كوهي از ب ا هاي ك در انبار يت دارمي

،يا در فضاي باز در زير آفتاب و باران و خيبندان ها موزه ب روز سوده روز می فر حايل شوند تر هبا و ، در عداد كتا ك ت

اند ب راحيت با م االت ارزمشندي ك ب مسائ نظري پرداخت اگر قرار باشد تعاديل ميان . قاب مشارش است ،انگشتان دست

شناسي ايران برقرار شود، بايد عملي و نظري در باستان كار ماندگي در س بيشرتي را براي كار نظري در نظر گرفت تا ع ب

توان گفت ك اگر با اندكي اغراق مي . اين زمين جربان شود

آينده را ف ط ب مطالعات ۀشناسي ايران چند ده باستان ۀجام ميان تئوري و عم نظري اختصاص دهد، شايد تعاده و تناسيب

ستان عد، در با ساهلا ب شايد گردد و ص يران حا سي ا شناصي ك ال تو ستان اي ب درد با مي ن بي سان غر عدا شنا خورد ب

شد يد با يز مف ما ن يز . براي ين را ن يد ا ش با ين م ب اي ب شناس باستان اضاف كني ك چاپ اكثريت مطلق انتشارات

از ي سو و ضعف عمومي دانشجويان انگليسي و فرانس هاي زبان شت كارآموزان ر ستان ةو س با سوي شنا خارجي از هناي ي در زبا

صوال ك ا شده عث گر، با ظري دي ضاي ن يان ف يق م ش اف عم يك ستان س با يد شنا جود آ ب و يران سياري از . ي ج ان و ا در ب

مااوارد، يااك دانشااجوي كارشناسااي يااا حاايت كارشناسااي ارشااد ستان س با ي شنا مني ي در ا صال ك در ران، ا ند ستان دا س با ي شنا

تف رات و گ د گذرد، چ مسائلي مورد حبث قرار مي ج ان چ مي . ...يا م اتب عمده كدامند و

:ی ميدانی در ايرا شن س ب سن

ايران در حاه حاضر، شناسي باستان حاد ي ي ديگر از مسائ

اري، ا حفا كارهاي ميداني و عمادت . استامور ميداني ۀدر زم ن ل زمي شيب ايي در از ري فراز و ن پس از ك ست هايي ا

سطح يز در ضر ن حاه حا فت و در م يا تداي ان الب، ادا ابسرتده سبتا گ مي ن جنام طرح . شود اي ا ك فت يد گ ما با ي ا و كل

اين حفاري ا مهخواني الزم با شرايط ياك ۀاهداف اكثر و يا ه تداوه حف ب مف وم م مي ندارد آناري عل ه آن او . را

سرتاتدي و سي حف روش ا شد، شنا شت با جود دا گر و در اري ا، اموارد سياری چارچوب ب يا در ست و صي ا متايالت شخ طابق يا م


رايج . م1101تا 1131هاي شود ك در ده الگوهايي تدوين مي اند و يا منسوخ ن اين الگوها يا تغي بسيار كرده بود و ال

هاي يك كار ميداني اصويل سلسل مراتب و نيازمندي . اند شده مثال مطالعات ؛شود اغلب ب طور كام ب فراموشي سپرده مي

مي جنام ناقص ا يا ندارد و جود يا و فاري ب از ح از . شود قگاه برخي وظايف و ي ماهر ب خوبي استفاده نشده فن هاي كادر

مش الت جدي . شود يم كار ميداني ب افراد غ متخصص سپرده م . وجود دارد ها و يافت ها در ثبت و توصيف دقيق و كام داده

گون ك رايج است و مهان ،تاي و زماني وظايف ب شد خلط رتب ذكر شد، در بسياري از موارد، امر گاهنگاري، تبي و تفس

اري شاده ياا حفا ۀها، قب از خروج از گمان يا تاران داده

اري اا ف حفدر اين راساتا، توقا . گ د ررسي صورت ميدت ب ۀحموطت زمان الزم و صدور جموز حفاري ت و ب مد طور موق اق ب حد

ۀتواناد فرصايت در اختياار جاام ماي خبشاي صرفا در موارد جنات :ايران قرار دهد تا شناسي باستان

اخ و حيت قب از آن ۀب بازبيين عمل رد خود در چند دها 1 زد؛بپردا

هايي را ك طي بي از يك قرن اخ از ن اط خمتلف يافت ا 2عدد هناي مت ست در م ا هنا مدهتا سياري از آ شده و ب شف يران ك ا

موزه ل مي ها از ري ثار خاك ب آ بار م براي دو ند و خور

صحيح و علمي قرار دهد؛ ۀشوند، مورد مطال باستاني بده مي

، با ديگر شناسي باستانري خود را از حلاظ دان نظ ۀفاص ا 3 ج ان ك كند؛ شناسي باستانحماف

بند و بار بيشرت ك ناشي از حفاري اي بي هاي از خرابي ا 4 . است، جلوگ ي كند

:گيرک ننيجه

ي اا ، و آخاار قاارن بيساات و آغاااز قاارن بيساات ۀدر چنااد دهمي فن شرفت اي عل فت پي سام آوري گر شتاب سر سطح ج ان، ي در

قاب م ايس ،وج حيت با ي ي دو ده قب از آن ك ب هيچ ه قرن بيست ، اختالف اگر در قرن نوزده و س رب او . نبود

رسيد در رقابت، ف ط گام ب گام بود، اكنون ب كيلومرتها مي م براي و ف دان برنا سب، راه را يزي منا ستان ر سي با شنا

سخت يران مي ا حلاظ . كرد تر ب مروز، ج آن ا ظري، نتي نعاي رقابت و مهسري تواني اد شناسي و كارهاي ميداني، مني روشج ان غرب و بسياري كشورهاي ديگر را داشت شناسي باستان با

دور و ۀبراي آيناد را تواني مس و ج ت معيين باشي ، اما مي .احي كني در ايران طر شناسي باستاننزديك ني شايد شنت ضمن دا ك ست دو هبرت آن ا س ب گاهي ه نساه اخ ، تالش كني 131در اروپا و آمري ا طي شناسي باستان

ن ، ستان تا آگاها سي با شاخ اي از شنا نوان ب ع يران را ا

باا . ج ان، در سطوح خمتلاف ارت ااء دهاي شناسي باستان ۀشجريان ش اي ز شين گراي شداوري و چا با داده پي خورد ها آور بر

ني سعي ن ني و فرض ها تا داده ن ب س با تو و ها را

خاود ۀاستدالهلاي نادرست در چارچوهباي ذهين از پاي تعاي شاد جايز است ك تعجب حضور داشت شناسي باستان در . بگنجاني

ت علمي ت ني ار ي ي از عالئ صح شناس يا حف تعجب باستان . باشد و فرضيات با تصورات ها پذيرد ك داده مي اوست، زيرا تلوحيا

در . ديگاري باشاد ۀاو مهخواني ندارند و بايد ب دنباه فرضي


سط يا سف س وت و ق ، خي موا پذيرش ،بر جب و جايگزين تعار شناس يا حف حاكي از نياز فرد باستان و اين شود واقعيت مي

در ايان . باشاد ماي خود ۀشناسان ب جتديدنظر در رفتار باستانهاي متايلي ب انديش ،يراني شناسان ا چارچوب، برخي باستان

مهان است شناسي باستان دهند و معت دند ك نو از خود نشان مني

. آن نيز كام اسات ۀبود و پروند 1101و 1131هاي ك در ده شناخيت آن زمان، اينگون افراد، براي ع ايد و قواعد باستان

اعتباااري مشاااب اعتبااار قااوان رياضااي، فيزيااك و شاايمي ئ چن تف ري . ند ا قا بودن لط ست ،غ ضح ا ستان . وا سي با ،شنا

الت هاي لباس و پوشاك ندارد ويل سرعت تغي و دو دشباهيت ب م م اني آن است، كمرت از ا آن ك ناشي از ويدگي اي زماني بر ک بنابراين صحيح نيست . سرعت تغي در مدهاي لباس نيست

پي با ة چند ده ها، ع ايد و م اتب يك قرن پي و حيت فرضي . خيايل آسوده ت ي كني

در ايران، گاه شناسي باستان در برخي حماف اس و رس دار شناسان خارجي، شود ك ع ايد يك قرن پي باستان مشاهده مي

ب صرف خارجي بودن، معتربتر از تالش براي نوآوري در داخ

ق هرگونا اختناا ۀزما ،شود و خواست يا نا خواست مشرده مي

اياران را فاراه شناساي باساتان جديد و قاب حبث در ۀاندي .سازد مي

يج يان ي ي از را ترين ن ص ترين و ز ستان هاي آور سي با شنااري ايران، و در م ياس كمرتي ج ان، عدم انتشار گزارش اي حف

ت مي ين ن شد و ا ند با طالع دار ثرا از آن ا ك اك ست . اي ا

هاي گروه كوش ۀاري ك عصارگزارش حف موق نگارش و انتشار ب

اياران را شناساي باساتان ۀمسئوه در امور ميداني است، جام مي شروع قادر صفر ها از ها و بار شد بار بور نبا تا جم سازد

ند مي . ك ما ام ان ب ب تا هد سج و د طرح من يك تدريج شناخيت منط يا م اني از موقعيت باستان ا مستح زماني

منايي ئ ع ارا دت مطال ناطق يك و مت ابلي . م باط نزد ارتيزان سو و م گزارش از ي ق ب مو ست و شار در يان انت م

سئوليت سوي م يداني از كار م ي در فراد دخ يا ا فرد پذيري باعث افزاي رضايت ،ديگر وجود دارد ك استح ام و دوام آن

جامعا در ايران و ارت اء اعتباار ايان شناسي باستان ۀجام مروری هر چند گذرا . ج ان خواهد شد شناسي باستان ديگر حماف

دو ش بر يد در اندي ستان های الت جد سی با ظری و ،شنا حث ن مبالف در يدگاه ای خمت تب و د ستان مکا سی با پا شنا کا و ارو امري

را شناسی باستان دنيای ،طرف ب اين 01ک در واق از ده حو ما را مت ست کرده ا ضعف ه ب ن اط شرت ستان بي سی با شنا

می قف يران وا ند ا ک .ک ستان جايی سی با کاوش و شنا يزی غير چپسند نيست و اگر برخی نيز ب مباحث نظری و موزه ءکشف اشيا

قدر معدود است ک کمرت نآاری توج دارند حف موضوعات جانبی ش يک حف آ می ب چ سی ص اسا س ا تی ک يد و ح می اری عل :د از عبارتن

؛نظری شنايی با مساي و موضوعات تئوری وآا 1 ؛ و موضوعات مرتبط با متدلوژیئشنايی با مساآ ا2 عمال ،عملی جتربی و ی و و موضوعات فن ئشنايی با مسا آا 3

.شوند ناديده گرفت میندی کل يک ريعب توان م در شايد ب ضعف ی م ترين عوا

:ير عنوان کردايران را در موارد ز شناسی باستان


عظي های شناسان ايرانی بر روی پروژه مترکز خاص باستان ا 1 ؛اریحفک ها اری و يافت حف از حاص ءثار و اشيا آتوج ب ا 2

بی م کی از عوا ظری خود ي بانی ن ب م ستان توج ی سی با شنا ؛است ؛ثيرات خارجیأايران از ت شناسی باستاندايی ا ج 3ع 4 ن ا هر گو پذيرش ست دم يد در سي ير و جتد های تغي

يری گروه ای عدم درگ شگاهی و ستان دان سی با سائ شنا با م ؛نظریبرای ا 3 صولی های ا ئ راهکار ضوعات آعدم ارا موزش مو

؛نظری و متدلوژی تئوری وآوري اای مارتبط باا ها و فنعدم پيشرفت در زمين روشا 0

شناسای، نگاری و مفااهي اساسای از قبيا سابک حفاری و الي فرهنگاای در بازسااازی، فرهنااگ، تنااوع، پيمياادگی و انت اااه

شناسیگرايش ای باستان-شناسی در ايران ب دو گروه حرفا ت سي جامع باستانا 1

ای و آکادميک ک اولی در سازمان ميراث فرهنگی، گردشگری و .اندصناي دستی و دومی در دانشگاه ا تبلور پيدا کرده

منسااج و سااازماندهی شااده در برناماا أعاادم ارائااااا 8 ؛پدوهشی و د ي یهای برنام

؛تی و توصيفیسن شناسی باستان ةتسلط و غلبا 1شت بی ا 11 عات چندر ب مطال يان توج ی شت ای و م ای ر

؛شناسی باستانموقاا و کاماا گاازارش حفاري ااا و عاادم انتشااار باا ااا 11

؛بررسي ای اجنام شدهعا ا 12 مدارک و اطال می و حمدوديت ضعيت اقلي صوص و ت در خ

؛ای ايران و مل مهجوار منط ؛توج ی ب عوام حميطی و زيستی بیا 13ضعف شديد و عدم ارائ اطالعات در خصوص وضعيت جسمانی ا 14

انسان ب ةتوج ی ب ن سازند بانيان بافت ای فرهنگی و بی .ورنده اصلی فرهنگآعنوان پديد


:من بع

،یشناساا باسااتانعلاا ۀتاااريخچ( 1383)معصااومی، غالمرضااا .انتشارات مست

انتشارات ، يشناس باستان مباني ( 1313)صادق ، ملك ش م زادي .مارليك

، ايران در پي از تاريخ ( 1318)ااااااااااااااااااااااا .انتشارات سازمان م اث فرهنگي

نك ، هوه ستان ( 1381)فرا س با يران شنا غرب ا هرا ، ي ري ز تر .ارات مستانتش، باسيت

Bahn, Paul (2000) “Archaeology a very short introduction” (first published 1996) Oxford University press.

Bowkwett, Laurence, Stephen Hill, Diana & K. A. Wardle(2001) “Classical Archaeology in the Field Approaches” by Bristol Classical Press

Casson, S.(1996-7)“Avenues of Investigation” in “Archaeology a very …” by Greene, London and New York Routledge

Clark, Grahame (1957) “Archaeology and Society”/ by Metuhen & Cohn Ltd., London Fagan, Brian (1999) “World Prehistory” (4th Edition) by Addison Wesely Longman Inc. Friedl, John (1976)“Cultural anthropology”, library of Congress Cataloging in Publication Data Gamble, Clive(2001), “Archaeology: The Basics”, Routledge Publication Grayson, D. K. (1996-7) “Human antiquity” in “Archaeology a very …” Graslund, B.(1996-7) “Scandinavia and the Three-Age system” in “Archaeology a very …” Greene, Kevin(1996), “Archaeology An Introduction”, by Routledge, London. Hodder, Ian;(1989); The Meaning of things .Cambridge University Press. 2001; Archaeological Theory Today, Published in the USA by Blackwell Publishing Company. Johnson, Matthew(2000) “Archaeological Theory” by Blackwell Publishers Ltd. Lewin, Roger(1998) “Human Evolution” Lucas, Gavin(2001), “Critical Approaches to Fieldwork”, by Routledge, London. Malina Jaroslav & Zdenek Vasicek (1990), “Archaeology, yesterday and today”, Cambridge University

Press. Piggott, S.(1996) “Archaeology from the Renaissance to the ‘Age of reason’ ” in “Archaeology a very

…” by Greene/ by London and New York Routledge. Renfrew, Colin & Paul Bahn(1991),”Archaeology: Theories, Methods and Practice”, Thames and Hudson

Ltd, London. Trigger, Bruce (1989), “A History of archaeological thought”, Cambridge University Press” Whitehouse, Ruth D.(1983)/“The Macmillan Dictionary of Archaeology” by Macmillan Press London.

Documents

تسايس و يسانشناتساب رب يدمآرد :هديكچliterature.ut.ac.ir/documents/10469/334020/متن.pdf · 2013-01-07 · مان همزشت ، و قرن گذ دو