دو قرن سکوتسرگذشت حوادث و اوضاع تاریخی ایران در دو قرن

اول اسل م از حمله عرب تا ظهور دولت طاهریان

‌نکوب حلسین زری دکتر عبدا

ک‌نوکوب عبدالحسین زری

دو قرن سکوتسرگذشت حوادث و اوضاع تاریخی ایران در دو قرن

اول اسل م از حمله عرب تا ظهور دولت طاهریان

:ه‌هاهای دانشسرای عالی ۱۳۳۰چاپ اول جامعه لیسانسی انتشارات امیر کبیر۱۳۳۶چاپ دوم: ویرایش دوم ۱۳۸۹نشر الکترونیکی: پاییزه‌هاسازی: فراهاد ا. ایمان امینی ه‌هآرایی و آماد صفح

http://BertrandRussell.mihanblog.comfarhad_1984@ymail.com

فهرست مطالب13...................................مختصری درباره نویسنده و این وکتاب

25...................................................................مقدمه چاپ دو م

31........................................................چند اعتراف از نویسنده

35.................................................................فرمانروایان صحرا‌‌زیاهای آرام 35..........................................................................رو37..........................................................................صحرانشینان

41......................................................................................حیره44.................................................................................بنی لخم51................................................................................یاهاماوران

54......................................................................پادشایاهان حمیر56..................................................................رقابتهای بازرگانی

59.....................................................................اصحاب اخدود62..........................................................................اصحاب فیل

65.................................................................................ذی یزن70........................................................................سیف ذی یزن

74..........................................................................ویاهرز دیلمی

77.....................................................کشته شدن سیف ذی یزن79......................................................................ایرانیان در یمن

87.......................................................................توفان و ریگ87............................................................................پیام محمد 89..............................................................................آیین تازه

90.......................................................................دستبرد تازیان 91..........................................................................بسیج جنگ

95.............................................................................در قادسیه 100.......................................................................فرجام جنگ 102......................................................................بسوی مدائن

104..........................................................................فتح مدائن 106.....................................................................جنگ جلول ء

109.................................................................شوشتر و شوش 114...................................................................در باب خیانت

116........................................................................آخرین نبرد 119.........................................................................فتح نهاوند

121.....................................................................آتش خاموش121..................................................................آغاز یک فاجعه

‌تیاهای محلی 127.............................................................مقاوم130.............................................................................قتل عمر

135......................................................................رفتار فاتحان ‌یامیه 141..................................................................موالی و بن‌ییاها 143...................................................................برتری ایران

146..........................................................................قیام مختار 155................................................................................حجاج

160........................................................................عبدالرحمن 164............................................................خروج زید بن علی

167.....................................................................یحیی بن زید ‌ییاها 170...................................................................سقوط امو

173.......................................................................زبان گمشده‌هیاهای کهن 173....................................................................نغم

175.............................................................................پیام تازه 177.......................................................................زبان گمشده 179......................................................................کتاب سوزی 183.........................................................................نقش دیوان

185......................................................................آغاز سکوت

187...................................................................فریاد خاموشان 191.....................................................................آیاهنگ پارسی

‌های در بصره 195................................................................تران197......................................................................سرود در بلخ

199........................................................................درفش سیاه199....................................................................بامداد رستاخیز202....................................................................آشفتگی اوضاع

204...............................................................................ابومسلم208......................................................................انحطاط عرب

‌هجامگان 212.........................................................................سیا216...........................................................................واقعه زاب

217................................................................................بهافرید221.....................................................................نگرانی منصور224....................................................................فرجام ابومسلم228......................................................................انتقام ابومسلم

230..............................................................................راوندیان232...................................................................................سنباد

243...........................................................................استادسیس

‌هجا 251...............................................................شورش در یاهم

255...........................................................در آن سوی جیحون255..........................................................................ماورا ء النهر

259........................................................................خاتون بخارا261.....................................................................قتیبه بن مسلم

263........................................................................فتح سمرقند269........................................................................اسحاق ترک

‌بدار 270....................................................................پیغمبر نقا

281.........................................................شهر هزار و یک شب281...........................................................................بنای بغداد

283..........................................................شهر یاهزار و یک شب286.........................................................................خلیفه بغداد

290.....................................................................دولت عباسیان292...............................................................................برمکیان

300......................................................................سقوط برامکه309.........................................................................بوزینه زبیده

311..................................................................برامکه و علویان313.....................................................................علی بن عیسی

317...................................................................حمزه بن آذرک324...................................................................در درگاه خلیفه

326.......................................................................خاندان سهل327...................................................................یاهمه جا شورش

328..............................................................................در بغداد331.....................................................................بازگشت بغداد

335....................................................................بانگ رستاخیز335.....................................................................رستاخیز ایران

340...........................................................................خرم دینان343..................................................................اختل ف روایات

346....................................................................................بابک348...................................................................روایات مجعول

351.............................................................................قیام بابک353....................................................................افشین و مازیار

356.........................................................................ترکان بغداد360...........................................................................رقابت امرا

362...........................................................درباره بابک و افشین363..............................................................بوزینطیه یا بیزانس

365...........................................................................تئوفوبوس‌گیاهای بابک 366...................................................................جن368.....................................................................جنگ و خدعه371.....................................................................گرفتاری بابک

373.........................................................................فرجام بابک375..................................................................................افشین

377..............................................................................اشروسنه381.................................................................در خدمت خلیفه

383....................................................................اوضاع خراسان386...................................................................رقابت طایاهریان389....................................................................بدگمانی خلیفه

390..................................................................................مازیار393.................................................................مازیار و طایاهریان

395.........................................................................بازی افشین396.......................................................................خروج مازیار

400....................................................دویست و بیست و چهار403...............................................................................شکست

404........................................................................کشف توطئه406.....................................................................دشمنان افشین

409...............................................................احمد بن ابی دواد414.......................................................................در آذربایجان416.......................................................................سقوط افشین

418...............................................................در جستجوی فرار420..........................................................................آغاز توطئه

422.....................................................................محاکمه افشین429....................................................................افشین و مازیار432....................................................................سرانجام افشین

436..............................................................................طایاهریان

439........................................................................جنگ عقاید439....................................................................نبرد در روشنی

441.......................................................................آیین زرتشت445...................................................................فساد و اختل ف

446............................................................................آیین مانی447..................................................................................مزدک

449..........................................................زندقه و تأویل احکام452...............................................................................زروانیان

455.....................................................................شک و حیرت

458..........................................................................آیین عیسی459.............................................................................آیین بودا

460................................................................مشاجرات فلسفی462.......................................................................فلسفه ثنویت

466..................................................................................زنادقه469...................................................................عبدال بن مقفع

472.........................................................................بشار بن برد473........................................................................انتشار زندقه

477.......................................................مأمون و مجالس مناظره479........................................................................مناظره ثنوی

483.............................................................گزارش گمان شکن487..................................................................گجستک ابالیش

488...............................................................................شعوبیان

499....................................................................پایان یک شب‌لیاهای آخر 499......................................................................سا

501..........................................................................نفوذ ترکان503...................................................................ستمکاری عمال506.....................................................................فساد حکومت

509....................................................................................وزرا511..........................................................................ثروت وزرا

513......................................................................خراج و جزیه514...............................................................................ایاهل ذمه

517........................................................................خراج ستانی520...........................................................................رسم الجا ء

523.................................................................آشوب و شورش523..................................................................عیاران و ریاهزنان

525...................................................................................مظالم526..........................................................................فساد عرب

530............................................................بعد از دویست سال531..........................................................................یک دورنما

533.........................................................................منابع وکتاب

مختصری درباره نویسنده و این وکتاب

زندگینامه،‌ه ، ،‌ر ، مولپوی پپژو ،‌د ، تاریخ نگپا ،‌ب ، منتق ،‌نوکوب ادی عبدالحسین زری

،‌ر ، مپپترجم و نویسپپند ٔه ایرانپپی در ۱۳۰۱ اسپپفند سپپال ۲۷پژوهشپپگ،‌د . تحصیل ت ابتپپدایی هجری شمسی در بروجرد دیده به جهان گشو

را در زادگاه خویش به پایپپان،‌د . تحصپپپپپیل در دور ٔه بپپپپپر متوسپپطه را تپپا پایپپان سپپال پنجپپم متوسپپطه در بروجپپرد ادامه داد و به دنبال تعطیلپپی وکل س ششم متوسطه در تنها دبیرستان شپپهر بپپرای ادامپپه،‌ت . ایپپن تحصیل به تهپپران رف بار رشته ادبی را برگزید و در

،‌د . سپپال بعپپد در۱۳۱۹سال تحصیل ت دبیرسپپتانی را بپپه پایپپان بپپر امتحان ورودی دانشکده حقوق دانشگاه تهران با رتبپپه اول پپپذیرفته،‌د ، بپپه بروجپپرد بازگشپپت و بپپه شد ولی بدون این وکه ثبپپت نپپام وکنپپ،‌ت . در این دوران ،‌مبآباد و بروجرد پرداخ ،‌،‌،‌نهای خر تدریس در دبیرستا

۱۴ / دو قرن سکو ت

،‌،‌،‌ سهای مختلف از تاریخ و جغرافیا و ادبیپپا ت فارسپپی تپپا عربپپی و در،‌د . در همیپپن دوره نخسپپتین ،‌،‌،‌یوکر فلسفه و زبان خارجی را تدریس م،‌،‌ند » ،‌ه ، شعر یا تاریخ تطور شعر و شاعری در ایرا ،‌،‌«فلسف وکتاب او به نام

،‌د . در بروجرد منتشر ش

پس از بآنکه در امتحپپان ورودی دانشپپکده علپپوم۱۳۲۴در سال ،‌د ، وارد معقول و منقول و دانشکده ادبیا ت حپپائز رتبپپه اول شپپده بپپو

،‌د . در سال با رتبپپه اول۱۳۲۷رشته ادبیا ت فارسی دانشگاه تهران ش،‌د ، و سال بعد وارد دوره دوره لیسانس ادبیا ت فارسی را به پایان رسان

،‌د . درسال از رسپپاله۱۳۳۴دوکتری رشته ادبیا ت دانشگاه تهران گردی،‌،‌نک ) وکپه زیپر نظپر ،‌ر ، تاریپخ و اصپول بآ ،‌،‌(نقدالشع دوکتری خود با عنوان ،‌د . دوکپپتر ،‌عالزمان فروزانفر تالیف شده بود بپپا مپپوفقیت دفپپاع وکپپر بدی

،‌نوکوب در سال ،‌های از فضلی عصپپر همچپپون۱۳۳۰زری در وکنار عد،‌ی ، غلمحسپپین صپپدیقی و عبپپا س ،‌ن ، پرویز ناتپپل خپپانلر محمد معی

،‌هالمعپپارف اسپپلمزریاب برای مشاروکت در طرح ترجمه مقپپال ت دایر،‌د . ،‌ک ) ، دعو ت ش ،‌،‌د ،‌،‌(طبع هلن

با رتبه دانشیاری وکار خود را دانشگاه تهران بآغپپاز۱۳۳۵از سال ،‌ن ، تاریپپخ وکلم و ،‌م ، تاریپپخ ادیپپا ،‌هدار تدریس تاریپپخ اسپپل وکرد و عهد،‌نوکپپوب ،‌د . دوکتر زری ،‌،‌،‌ههای ادبیا ت و الهیا ت ش تاریخ تصوف در دانشکد

مختصری درباره نویسنده و این وکتاب / ۱۵

،‌،‌رهای دراماتیپپک چندی نیز در دانشسرای عالی تهران و دانشکده هن،‌ت . دوکپپتر زریپپن وکپپوب از سپپال بپپه بعپپد در۱۳۴۱به تدریس پرداخ

،‌ن ، ،‌د ، پاوکسپپتا ،‌،‌،‌ههای هنپپ فواصل تدریس در دانشگاه تهران در دانشپپگا،‌ت . ،‌ن ، پرینسون و… به تدریس پرداخ ،‌د ، سورب بآوکسفور

دوکتر زرین وکوب در بسیاری از مجامع و مجالس علمپپی جهپپانی شروکت وکرده و به عنوان نماینده ایران به ایپپراد سپپخنرانی پرداختپپه

،‌ت . از این میان پنجمین اس،‌د ، وکنگره اسپپلمی در بغپپدا بیسپت و ششپمین وکنگپره بین المللی شرقشناسان در،‌و ، وکنگپپره بیپپن دهلپپی نپپ المللپپی علپپوم تپپاریخی در،‌ن ، وکنگره تاریخ ادیان در وی،‌و ، مجلپپس بزرگداشپپت ژنپپ

،‌ن ، وکنگپپره بزرگداشپپت نظپپامی حافظ شیرازی در دوشنبه تاجیکستا،‌ا ، مجمع عمومی سپپردبیران طپپرح گنجوی در ایتالیا و بعد ًا در امریک،‌س ، وکنگپپره بزرگداشپپت تاریخ تمدن اقوام بآسپپیای مروکپپزی در پپپاری،‌خ ، وکنگره جهپپانی بزرگداشپپت خواجپپوی وکرمپپانی در مولوی در مونی

۱۶ / دو قرن سکو ت

،‌ن ، ،‌،‌،‌یهپپای اقپپوام بآسپپیای مروکپپزی در تهپپرا ،‌ن ، و وکنگپپره همکار وکرمپپا،‌د . ،‌،‌،‌یشو تعدادی از این مجالس را شامل م

،‌،‌،‌لهای بآخپپر عمپپر وکتابخپپانه خپپود را بپپه دوکتر زرین وکوب در سا،‌د . وی در شپپهریور۲۴وکتابخانه زادگپپاهش شپپهر بروجپپرد اهپپدا وکپپر

،‌خ ، ادبیپپا ت و تصپپوف در۱۳۷۸ ،‌،‌لها فعالیت در زمینه تپپاری پس از سا،‌ت . ۷۷سن سالگی در تهران دیده از جهان فروبس

ش‌بنشناسی ش‌ش‌ر��)کتا ش‌ش‌(منتخبی از آثا ،‌: دو قرن سکو ت۱۳۳۰•

این وکتاب تاریخ دو سده اتفاقا ت بعد از حمله اعراب بپپه ایپپران و،‌د . ،‌،‌،‌یباش گویای اثرا ت نفوذ اعراب و مسلمانان م

،‌: ارزش میراث صوفیه ۱۳۴۲•

،‌: تاریخ مردم ایران بعد از اسلم ۱۳۴۳•

،‌: با وکاروان حهّله۱۳۴۳•

نقد ادبی و تاریخ ادبیا ت فارسی

،‌: بامداد اسلم ۱۳۴۶•

مختصری درباره نویسنده و این وکتاب / ۱۷

،‌: وکارنامه اسلم۱۳۴۸•

،‌،‌دهای امپپپراتوری اسپپلمی و رشپپد و شپپامل مجمپپوعه دسپپتاور شکوفایی علوم طبیعی در میان فیلسوفان مسلمان در علوم مختلپپف

،‌د . ،‌،‌،‌یباش ،‌،‌ تک ) م ،‌ی ، فیزیک و ریاضیا ،‌ر ، شیم ،‌،‌(جب

،‌: از وکوچه رندان۱۳۴۹•

در خصوص بحث و بررسی و نقد اشعار حافظ شپپیراز و تشپپریح،‌د . ،‌،‌،‌یباش ،‌،‌زمان شاه مسعود م شرایط سیاسی و اجتماعی شیراز در

،‌: فرار از مدرسه ۱۳۵۳•

درباره غزالی

،‌: تاریخ در ترازو ۱۳۵۴•

وکتابی در حوزه تاریخ نگاری

،‌: تاریخ مردم ایران پیش از اسلم ۱۳۵۶•

هّوف ایران ۱۳۵۷• ،‌: جستجو در تص

،‌: سیری در شعر فارسی۱۳۶۳•

،‌،‌،‌ههایی از شپپعر هّول بآن با نمون بحثی انتقادی در شعر فارسی و تح

۱۸ / دو قرن سکو ت

شاعران

هّر نی۱۳۶۴• ،‌: س

نقد و شرح تحلیلی و تطبیقی مثنوی معنوی

،‌: بحر در وکوزه ۱۳۶۶•

،‌،‌،‌هها و تمثیل ت مثنوی معنوی هّص نقد و تفسیر ق

،‌: در قلمرو وجدان۱۳۶۹•

،‌ر: ،‌،‌شهپایی نظیپپ ،‌ن ، و اسپپاطیر و شپامل بخ ،‌د ، ادیپا سیری در عقای،‌،‌رهای از یاد رفته و میراث هندوان و اسطوره یا تاریخ و نفپپوذ در پندا،‌د . فصل بآغپپازین وکتپپاب بپپا ،‌،‌،‌یباش ادوار ما قبل تاریخ عقاید و دیانا ت م،‌ت ! و جپپوابی ،‌ن ؟ مسپپأله اینسپ ،‌د: بودن یا نبود ،‌،‌،‌یگرد این عبار ت بآغاز م،‌،‌،‌یجوید برای بآنست وکه مطمئن شپپود ایپپن وکه پرسشگر حیر ت زده م،‌،‌،‌یارزد و زندگی وی اص ًل هیچ معنی و هپپدف بودن بآیا به زحمتش م دارد یا بآنکه جز توالی وکودوکی و جوانی و پیری وکه سرانجام به عپپدم

محض منتهی گردد چیزی نیست…

،‌: پله پله تا ملقا ت خدا۱۳۷۰•

،‌ا . و نیزنحپپوه بآشپپنایی بپا ،‌ک ، و اندیشپپه مولنپپ ،‌ی ، سپپلو درباره زند

مختصری درباره نویسنده و این وکتاب / ۱۹

شمس تبریزی و چگونگی اثر پذیری روحی و طوفان تصوفی وکه در وی عارض گردیپپد و نیپپز اطلعپپا ت بپپا ارزشپپی در مپپورد وکپپودوکی و نوجوانی مولنا و نیز شرح احوال ت شاگردان معروفش حسام الپپدین

،‌د . ،‌،‌،‌یباش چلبی و صلح الدین زروکوب م

،‌: پیر گنجه در جستجوی ناوکجابآباد۱۳۷۲•

در خصوص شرح حال زندگی نظامی گنجوی و بررسی اشپپعار و،‌د . ،‌،‌،‌یباش بآثار وی و نیز شرح تفصیلی تاریخ بآن دوران م

،‌: روزگاران ایران۱۳۷۳•

تاریخ ایران از بآغاز تا سقوط سلطنت پهلوی

کتاب دو قرن سکوت،‌د » ، تاریخ حوادث سیاسی و اجتمپپاعی ایپپران در ،‌،‌ ت ،‌،‌«دو قرن سکو،‌ت ، بآنچه پس از سقوط دولپپت ساسپپانی تپپا دو سده بآغازین اسلم اس،‌،‌(نخستین دودمپپان ایرانپپی پپپس از روی وکار بآمدن دودمان طاهریان

،‌ت . ،‌،‌مک ) بر ایران گذش اسل

۲۰ / دو قرن سکو ت

ش‌نمایه و ویژگی متفاوت درو،‌خنویسان بپپه ،‌ا ، پیش از این نویسندگان و تاری تاریخ این دو قرن ر اجمال و اختصار بیان وکردند و فقط به ذوکر این مطلب اوکتفا وکردنپپد،‌ن ، ایپپران در زیپر سپلطه تازیپپان بپود و وکه در تمام مد ت این دو قپر چنان تحت استیلی اعراب قرار داشت وکه مردم ایران حتی خپپط و،‌د . در صورتی وکه وکه این دو قپپرن روزگپپار زبان خود را فراموش وکردن،‌،‌،‌مهپپای بپپزرگ در طپپی ،‌ت . قیا ،‌ه اس ،‌،‌،‌شهای مهم بود ،‌،‌،‌بها و وکشمک انقل،‌ینظیپپری ماننپد ،‌ه اسپت و حپپوادث مهپپم و شپگرف ب بآن پدیپد بآمپد جریانا ت ابومسلم و مقنع و بابک و مازیار و افشین در این روزگار به،‌ت . عقاید و افکار تازه ماننپپد ،‌ه اس صحنه حوادث تاریخ ایران پای نهاد،‌،‌،‌تهای مهپم ماننپپد نهضپت شپپعوبیه و بآیین شپیعه و زیپدیه و نهضپ،‌هجامگان و سپیدجامگان و سرخ جامگان در این روزگپپاران روی سیا

،‌ت . ،‌هاس نمود

مشکلت چاپ و نشر،‌،‌ند » ،‌،‌«مهرگپپا ،‌،‌ تد » ابتدا به صور ت پاورقی در نشپپریه ،‌،‌«دو قرن سکو،‌د . و بعد در ،‌،‌ید » منتشر ش ،‌،‌،‌ههای دانشسرای عال ،‌،‌«جامعه لیسانسی ارگان

،‌،‌«جپپامعه۱۳۳۰سال برای نخستین بپپار بپپه صپپور ت وکتپپاب توسپپط

مختصری درباره نویسنده و این وکتاب / ۲۱

،‌د . ،‌،‌ید » منتشر ش ،‌،‌،‌ههای دانشسرای عال لیسانسی

،‌م ، به سرعت چاپ اول ،‌،‌زمان پهلوی دو پس از نخستین انتشار در ،‌،‌،‌یدهپپد تپپا ،‌نوکوب به تجدید چاپ رضایت نم ،‌د . دوکتر زری ،‌،‌،‌یشو نایاب م،‌نوکپپوب ،‌د . زری در فرصت مناسب به تجدید نظر دربار ٔه وکتپپاب بپپپرداز،‌،‌،‌یوکنپپد و منپپابع متعپپدد را از ،‌ن ، پنج سال وقت و انرژی صپپرف م جوا

،‌،‌،‌یگذارنپپد تپپا در اردیبهشپپت متپپن گسپپترش یپپافته و۱۳۳۶دیده م،‌د . او ،‌،‌،‌یشپپو تجدید نظر شد ٔه اثر از سوی انتشارا ت امیروکبیر منتشپپر م،‌م ، برخپپی از انتقپپادا ت ویرایپپش اول وکتپپاب را در مقدمه ویرایپپش دو،‌د . از فروردیپپن ،‌،‌،‌یدانپپ ناشی از جوانی و تعصب خپپود در بآن هنگپپام م

،‌،‌ تد » از چپپاپ دوم بپه بعپپد تغییپپر نکپرد و۱۳۳۶ ،‌،‌«دو قرن سکو متن ،‌،‌«دو قپپرن ،‌ت . ،‌هاسپپ ،‌،‌،‌پهای بعدی بپپر پپپایه همیپپن متپپن انجپپام شد چا،‌،‌ تد » پپس از انقلب بطپور رسپمی توسپط انتشپارا ت جاویپدان سپکو،‌د . سپرانجام پپس از ،‌عبآوری شپ منتشر شد وکه هفته بعد از انتشار جم،‌،‌ تد » مجپپوز چپپاپ ،‌،‌«دو قرن سکو ،‌ب ، وکتاب گذشت بیست سال از انقل

،‌د . ،‌ن ، چاپ نهم بآن را منتشر وکر ۱گرفت و انتشارا ت سخ

،‌مبآوران۱ ،‌مجم بآنلیپپن و فرهنپپگ نپپا ،‌یپدیا فارسی و جپپا در تهیه مطالب از ویکانتشارا ت طلیی استفاده شده است .

۲۲ / دو قرن سکو ت

سخنی با خوانندگان نسخه الکترونیکی این وکتاب اوکنون با تنظیمی جدید و با حفپپظ،‌د . از ،‌،‌،‌یگیپپر ،‌ب ، در اختیار خوانندگان گرامی قرار م ،‌،‌امانت در اصل مطل،‌،‌،‌ثها و تحقیقپپاتی وکپپه بآنجایی وکه موضوع اسلم بآوردن ایرانیان و بح،‌ت ، بپد ندیپدیم بپرای در این زمینه شده بسیار با هپپم متنپپاقض اسپ،‌م . ،‌،‌شتری را در این زمینه معرفی وکنی ،‌،‌،‌نتر شدن موضوع منابع بی روش

،‌نوکوب بپپرای نوشپپتن علوه بر منابع دست اولی وکه زنده یاد زری،‌،‌نها به فارسپپی نیپپز ،‌،‌نها استفاده وکرده و امروز بیشتر بآ این وکتاب از بآ،‌،‌بهای تحقیقی زیپپر هپپم مراجعپپه ،‌،‌،‌یتوان به وکتا ،‌ت ، م ترجمه شده اس

،‌د . وکر

،‌،‌اد » جلد • ،‌،‌ ته ،‌،‌«وکشمکش با قدر .۲تاریخ مردم ایران

،‌ی ،• ،‌ر ، تاریخ ایپپران در قپپرون نخسپپتین اسپپلم برتولد اشپول،‌ی . ،‌ل ، ترجمه فلطور جلد او

،‌ف ،• ،‌ک ،‌ی ،‌ن ،‌سپپ ،‌ل ،‌وکو ،‌ی . ،‌بآ . ا ،‌ه ،‌ت ،‌شپپ ،‌نو ،‌ن / ،‌یا ،‌تاز ،‌ش ،‌یور ،‌ه ،‌ن ،‌تا ،‌س ،‌ن در بآ ،‌یرا ا،‌ی . ترجمه محمدرفیق یحیای

مختصری درباره نویسنده و این وکتاب / ۲۳

امید است به این وکتاب با دیپپده تحقیپپق و بپپه دور از تعصپپب و،‌د . پیش داوری بنگری

‌فرهاد ا.

Farhad_1984@ymail. com‌

مقدمه چاپ دو م،‌،‌،‌ینویسپپد ال وکپپه چنان دیدم وکه هیچکس وکتابی نم،‌د: اگر فلن سپخن چون روز دیگر در بآن بنگرد گوی چنان بودی بهتر گشتی و اگپپر فلن وکلمپپه بپپر بآن،‌ی . ،‌،‌،‌کتپپپپپپر بآمپپپپپپد افپپپپپپزوده شپپپپپپدی نی

،‌ز: عماد وکاتب نقل ا

،‌م ، روا ،‌های وکپپرد ،‌ب ، برای چاپ تپپاز در تجدید نظری وکه درین وکتا،‌یهیچ وکاسپپتی و فزونپپی چپپاپ ،‌ا ، ب ندیدم وکه همان وکتاب نخستین ر،‌م . وکیست وکه بعد از چند سال وکتابی را وکه نوشته اسپپت بنگپپرد و وکن،‌ا ، نه همین امثال عماد وکپپاتب ،‌د ؟ تنه در بآن جای اضافه و نقصان نبین،‌د ، وکپپه بسپپیاری از مپپردم دربپپاره به این وسوا س خاص دچار بوده انپپ،‌ن ، اگر فقپپط ،‌د . اما محرک م ،‌هاند همین شیوه را دارن ،‌،‌رهایی وکه وکرد وکا،‌،‌،‌یوکپپردم وکپپه بعضپپی ،‌د ، شاید بپپه همیپپن اوکتفپپا م وسوا س خاطری بو،‌م . در ،‌،‌ تهپا را پیپش و پپس بپبر ،‌،‌،‌تها را جابجا وکنپم و بعضپی عبار لغ،‌،‌،‌یوکنند بسیار وکسان بیش از این وکپپاری تجدید نظری وکه در وکتابی م،‌د . اما من ترتیب و شپپیوه وکتپپاب اول را برهپپم زدم و وکپپاری ،‌،‌،‌یوکنن نم،‌ن ، در بپپاب ،‌م . از بآنچه سخن شناسان و خپپرده گیپپرا دیگر پیش گرفت،‌ن ، هرچه را وارد دیدم بپپه منپپت پپپذیرفتم و در چاپ سابق گفته بود

۲۶ / دو قرن سکو ت

،‌م . در جپپایی وکپپه سپپخن از حقیقپپت جپپویی اسپپت چپپه بآن نظر وکرد ضرور ت دارد وکه من بیهوده از بآنچه سابق بپپه خطپپا پنداشپپتم دفپپاع،‌و ، دریپپن فرصپپتی وکپپه ،‌م ؟ از ایپپن ر وکنم و عبث لجاج و عناد ناروا ورز،‌د ، قلپپم برداشپپتم و در وکتپپاب خپپویش بپپر برای تجدید نظر پیش بآم،‌م . ،‌د ، خپپط بطلن وکشپپید هرچپپه مشپپکوک و تاریپپک و نادرسپپت بپپو،‌،‌اهایی بود وکپپه مپپن در بآن بسیاری از این موارد مشکوک و تاریک ج،‌ب ، نتوانسته بودم به عیب و ،‌،‌،‌یدانم از خامی یا تعص ،‌ه ، نم روزگار گذشت،‌ن ، چنپپان ،‌م . در بآن روزگارا گناه و شکست ایران به درست اعتراف وکن روح من از شور و حماسه لبریز بود وکه هرچه پاک و حپپق و مینپپوی،‌،‌،‌یدانستم و هرچه را از بآِن ایران ایران باستانی را –بود از بآن ایران م،‌،‌لهایی ،‌م . در سپپا ،‌،‌،‌یشپپمرد ،‌،‌،‌یگویم نبود زشت و پست و نادرست م –م،‌ ت ، دمی از وکار و وکه پس از نشر بآن وکتاب بر من گذشت و در بآن مد،‌ن ، غافل نبپپودم در ایپپن رأی اندیشه در باب همین دوره از تاریخ ایرا،‌د . خطپپای ایپپن گمپپان ،‌ت ، خللی افتپپا ،‌ن ، چنانکه شایسته اس ناروای م،‌م . بآخر عهپپد و پیمپپانی وکپپه مپپن بپپا خطای تعصب بآمیز را جبران وکن،‌ه ، تاریپپخ خواننده این وکتاب دارم بآن نیست وکپپه دانسپپته یپپا ندانسپپت،‌م ، عهد و پیمپان مپن گذشته را به زرق و دروغ و غرور و فریب بیالی بآنست وکه حقیقت را بجویم و بآن را از هرچه دروغ و غپپرور و فریپپب،‌م . در این صور ت ممکن نبپپود وکپپه بپپر بآنچپپه در وکتپپاب است جدا وکن

مقدمه چاپ دوم / ۲۷

،‌،‌،‌یدیپپدم از خپپامی و سپپتیزه رویپپی خپپویش نادرسپپت و مشپپکوک م،‌های را وکه شپاید بپر سپخن مپن ،‌ش ، خط بطلن نکشم و خوانند خوی،‌م . ،‌،‌،‌یورزد با خویشتن به گمراهی بکشان بیش از حد ضرور ت اعتماد م

،‌م ، ،‌،‌،‌یشپپمرد این حقیقت طلپپبی وکپپه مپپن بآن را شپپعار خپپویش م،‌،‌،‌یبایسپپت بآنچپپه را در ایپپن ،‌ت: م وظیفه دیگری نیز بر عهده من داشپپ،‌م . ،‌م ، بپپه پپپا س حقیقپپت روشپپن وکن وکتاب مبهم و مجمل گذاشته بود،‌د ، در ذهن خپپویش خواننده جوانی وکه بآن وکتاب سابق مرا خوانده بو

،‌م . ،‌،‌،‌نها جوابی نداده بود ،‌ا ، بدا ،‌،‌،‌یداشت وکه من در بآنج ،‌،‌،‌شهایی م پرس

،‌د ، چپپه روی داد وکپپه سبب سقوط و شکست ساسپپانیان چپپه بپپو،‌گ ، سرنوشت تمدنی چنان عظیم و باشپپکوه را صحرانوردان وکم فرهن،‌ن ، وکه تاریخ نویسان اخیر مپپا در بپپاب ،‌د ؟ درین دو قر بر دست گرفتن،‌هانپپد چپپه سپپبب داشپپت وکپپه زبپپان فارسپپی چپپون بآن سپپکو ت وکرد،‌د ؟ در بآن مد ت وکه شمشیر زنان ایران ،‌ینشان مان ،‌های ناپیدا و ب گمشد،‌،‌،‌یشوریدند و با عربان و مسلمانان جنپپگ و ،‌های بر تازیان م به هر بهان،‌،‌،‌یوکردند مغان و موبدان در برابر بآیین مسلمانی چگونه بحپپث پیکار م،‌،‌،‌یگذشپت ،‌،‌لها را وکه بر هر خپپاطری م ،‌د ؟ اینگونه سؤا ،‌،‌،‌یوکردن و جدل م،‌م . امپپا در چپپاپ نخسپپتین لزم بپود وکپه در بآن وکتپپاب جپپواب بگپپوی پیرامون این مسائل نگشته بودم تا مگر به هنگام فرصت در مجلدی

۲۸ / دو قرن سکو ت

،‌،‌لها پاسخ بگویم… و هنگامی وکه بپپه تجدیپپد نظپپر در دیگر بدان سؤا،‌م ، گمان وکردم ،‌م ، تا بآن را برای چاپ دوم بآماده ساز بآن وکتاب پرداخت

وکه این فرصت بدست بآمده است…

،‌،‌،‌اترین اما برای چه نام وکتاب را وکه سرگذشت دو قپپرن از پرمپپاجر،‌هام و نپه دو قپپرن ،‌،‌ تد » گذاشپپت ،‌،‌«دو قرن سپپکو ،‌ت ، ادوار تاریخ ایران اس،‌ن ، پپپس از انتشپپار چپپاپ اول ،‌ا ؟ این را یکپپی از منتقپپدا بآشوب و غوغ،‌ز ، اگر وکتاب مرا از سر تپپا بآخپپر بپپا ،‌د . این منتقد عزی وکتاب پرسیده بو دقت و حوصله وکپپافی خوانپپده بپپود جپپواب خپپود را در طپپی وکتپپاب،‌ت . نه بآخر در طی این دو قرن زبان ایرانپپی خاموشپپی گزیپپده ،‌،‌،‌ییاف م،‌ت ؟ بپپا اینهمپپه در ،‌،‌،‌یگف بود و سخن خویش جز بر زبپپان شمشپپیر نم،‌،‌،‌یشود شاید مناسب بود وکه نام ،‌های وکه از بآن وکتاب منتشر م چاپ تاز،‌ا ، وقتی ،‌ت ؟ این وکتاب ر ،‌های چه حاج ،‌م . اما به نام تاز ،‌های اختیار وکن تاز،‌،‌،‌یشناختند چه زیان دارد وکپپه اوکنپپون وکه نوزادی خرد بود بدان نام م،‌د ؟ نیز با این رشد و نمایی وکه یافته است به همان نام سابق بشناسن

،‌ز ، وکتاب سپابق ،‌ی ، بآنچه مرا بربآن داشت وکه درین چاپ تازه نی بار،‌د . امپپا ،‌یهیچ فزود و وکاستی چاپ نکنم وظیفه حقیقت جویی بپپو را ب،‌م ، بآیپپا وظیفپپه خپپویش را درسپپت ادا درین تجدید نظپپری وکپپه وکپپرد،‌،‌،‌یدانم و باز برسر سپپخن خپپویش هسپپتم وکپپه نویسپپنده ،‌م ؟ نم ،‌ها نمود

مقدمه چاپ دوم / ۲۹

،‌،‌،‌یوکنپد از ،‌خ ، هم از وقتی وکپه موضپوع وکپار خپویش را انتخپاب م تاری،‌ت . لیکن ایپپن ،‌یطرفی وکه لزمه حقیقت جویی است خارج شده اس ب،‌د . من نیز اگر بیپپش ،‌،‌،‌یتواند بخشو مایه عدول از حقیقت را خواننده م،‌م . با این همه بسا وکه باز از این از حقیقت تجاوز نکرده باشم خرسند،‌م . در هپپر حپپال از ایپپن نتوانسته باشم از تعصب و خامی بروکنار بمپپان،‌م: ادعا ندارم وکه دریپن جسپتجو بپه حقیقپتی بابت هیچ ادعایی ندار،‌م . ایپن ،‌م . ادعا ندارم وکه وظیفه مپپورخی محقپق را ادا وکپرده ا ،‌ها رسید

،‌م . ،‌،‌،‌یبینی و وکمتر زین متاعم وکه تو م

۱۳۳۶فروردین عبدالحسین زرین کوب

چند اعتراف از نویسنده،‌های بپپر ایپپن چنپپد صپپحیفه شپپاید وکپپار زایپپد و نوشپپتن مقپپدم،‌د ؟ بسپپیاری از خواننپپدگان ،‌د . اما چپپه بایپپد وکپپر ،‌های به نظر بآی ،‌یفاید ب،‌هاند وکه حد و ارزش وکپپار نویسپپنده را از مقپپدمه وکتپپب او عاد ت وکرد،‌د . این عاد ت اگر پسندیده و سودمند باشپپد از بآن روسپپت وکپپه بجوین،‌،‌،‌یگذارد خواننده وکنجکاو و نکته یاب وقت خود را در مطالعه بآنچه نم

،‌د . مبتذل و بیفایده است به هدر ده

،‌،‌«سبب تألیف ،‌،‌،‌یدارد وکه در بیان لیکن همین امر نویسنده را وا م،‌ت ، از ،‌،‌بد » از بآنچه موجب علقه او بپه موضپوع وکتپابش شپده اسپ وکتا،‌ت ، بپپا خواننپپده بآنچه فقط به خود او و به زندگی درون او مربوط اس،‌ب ، ،‌های بپپر یپپک وکتپپا ،‌د . از همین جاست وکه افزودن مقدم سخن بگوی،‌لانگیپپز بپه نظپپر ،‌یفایپده و مل برای نویسنده غالب ًا وکپاری دشپپوار و ب

،‌،‌،‌یبآید… م

،‌،‌،‌یوکنم علم هنوز بپپرای ،‌ت ؟ گمان م … در تاریخ ملک یقین چیس،‌ ت ، بعپپد از ،‌د . بآنچپپه از اسپپناد و شپپهادا این سؤال جواب درستی نپپدار،‌،‌،‌یبآید مفید جزم و یقین نیست موجد ظن تحقیق و انتقاد علمی بر م،‌ق ، متکی بپپر شپپایعا ت و و تخمین است و بر بآنچه به قول ارباب منط،‌،‌،‌یتوان معرفپت قطعپپی و جزمپپی متواترا ت و مظنونا ت باشد چگونه م

۳۲ / دو قرن سکو ت

،‌د ؟ بنیاد نها

،‌،‌«بعپپث و نشپپور حپپوادث اینکه وکسپپانی ماننپپد میشپپله تاریپپخ را ،‌ت . ،‌هاند خپپالی از مسپپامحه نیسپپ ،‌،‌ید » خواند گذشته در محضر یک قاض،‌یانتهپای خاموشپی و فراموشپی غپوطه ،‌های را وکه در فضپای ب گذشت،‌،‌،‌یتوان به مدد سندی و وکتابی چند برحسب اتفاق ،‌،‌،‌یخورد چگونه م م

،‌د ؟ از دستبرد فنا و فراموشی جسته است دیگر باره زنده وکر

،‌د . ،‌هنپپ ،‌یطرفی و حقیقت جویی سخن بسپپیار گفت … در تاریخ از ب،‌ت . مپورخ از همانجپپا وکپه موضپپوع لیکن این سخن ادعایی بیش نیس،‌،‌،‌یوکنپپد در واقپپع دنبپپال هپپو س و میپپل خپپود تاریخ خود را انتخاب م،‌،‌دد » را موضپپوع ،‌،‌«تاریپپخ هنپپ ،‌د . اگپپر ،‌،‌،‌یشو ،‌یطرفی خارج م ،‌،‌،‌یرود و از ب م،‌،‌،‌یدهد برای بآنست وکه رغبتی یا مصلحتی او را تحقیق خویش قرار م،‌،‌«انقلب ،‌همنپپد وکپپرده اسپپت و اگپپر از بپپه حپپوادث بآن سپپرزمین علق،‌د ، از بآن روسپت وکپه در بآن مپاجرای چیپپزی ،‌،‌،‌یگویپ ،‌،‌هد » سخن م فرانس،‌یطرفی ،‌د . بنابراین ب هست وکه با احساسا ت و تمایل ت او مناسبت دار

،‌د . ،‌،‌،‌یتوان بآن را تأیید وکر ،‌خ ، ادعایی است وکه به دشواری م مور

،‌،‌،‌یوکنپپم بآن را تاریپپخ ،‌ا ، وکپپه جپپرأ ت نم ،‌ته من در تهیه این یادداش،‌های چند از تاریخ گذشته را از روزنه وجپپدان و بخوانم جز بآنکه صحن،‌،‌،‌ههای تاریپک یپپا رنگارنپگ اسپناد و ،‌ش ، و از پشت شیش عواطف خوی

چند اعتراف از نویسنده / ۳۳

،‌خ ، اگر بتوان تجزیه ،‌هام… در تاری منابع موجود تصویر وکنم وکاری نکرد،‌،‌،‌یتواند از صپپحت و استقرا را مانند علوم طبیعی به وکار بست مورخ م،‌،‌،‌یتواند معلومپپاتی را ،‌د . لیکن باز نم روش تحقیق خویش مطمئن باش،‌ی ، قطعپپی و ،‌،‌،‌یبآورد مثپپل یپپک حقیقپپت علم وکه از بآن روش بدست م،‌م ، ،‌د . اما وکیست وکه بتواند در تاریپپخ ماننپپد علپپو تردد ناپذیر اعلم وکن

،‌د ؟ … روش تجربی درست بکار بند

۱۳۳۰تهران دی ماه

عبدالحسین زرین کوب

۱فرمانروایان صحرا

ک‌ک‌زهای آرا م رو،‌ی ، سپپرداران و در بآن روزگاران وکه هیبت و شکوه دولپپت ساسپپان،‌،‌،‌ههای قسطنطنیه بپپه بیپپم و هپپرا س امپراتوران روم را در پشت درواز

،‌،‌«انیران ،‌د ، عربان نیز مانند سایر مردم ،‌،‌،‌یافکن د » روی نیاز بپپه درگپپاه۱م،‌،‌،‌یبآوردنپپد و در بارگپپاه وکسپپری چپپون نیازمنپپدان و خسروان ایپپران م،‌د . پیش ،‌،‌،‌یطلبیدن ،‌،‌،‌یبآمدند و گشادوکار خویش را از بآنان م درماندگان م،‌ن ، نیز به درگاه شهریاران ایران جز از در فرمانبرداری در نیامده از ای،‌،‌،‌نهایی بپپود ،‌،‌بد » در زمره سپپرزمی ،‌،‌«بیابان عر بودند و پیش از اسکندر ،‌ز ، سپپران و ،‌ت . از بآن پس نیپپ وکه به داریوش شاهنشاه ایران تعلق داش

an مروکب از an – airyaانیران ، یعنی بیگانه و غیر ایرانی . «از اوستایی ۱

علمت مخصوص نفی ، و جزو دوم به معنی بآریای و ایرانی . جمع ًا یعنی غیپپر ، و در پارسی انیران و مخفف بآن نیرانaniranبآریایی ، نا ایرانی؛ در پهلوی

به معنی بیگانه و غیر ایرانی است .د » . .۱۷۹ ، ص ۱برهان قاطع ، حواشی دوکتر محمد معین ، ج

۳۶ / دو قرن سکو ت

،‌م ، بپپه درگپپاه پادشپپاهان ایپپران در شپپمار پرسپپتاران و پیپپران قپپو،‌های وکه شپپاپور ذوالوکتپپاف هنپپوز از مپپادر ،‌د . در دور فرمانبرداران بودن،‌،‌،‌ههپپای دریپپای فپپار س بپپه ،‌،‌نها به بحریپپن و وکنار ،‌د ، برخی از بآ نزاده بو،‌هاند وقتی شپپاپور بپپزاد ،‌،‌،‌خها بآورد ،‌د . اما چنانکه در تاری غار ت بآمده بودن،‌د . در درگپپاه یزدگپپرد ،‌،‌نها را ادب وکرد و به جای خویش نشپپان ،‌د ، بآ بآم اول بزرگان حیره چون دست نشاندگان و گماشپپتگان ایپپران بشپپمار،‌ن ، تازیان سرزمین هاماوران نیز مثپپل ،‌د . و در روزگار نوشیروا ،‌،‌،‌یبآمدن م،‌،‌،‌ههای ریگزار ،‌د . بادی تازیان حیره خراج گزار و دست نشانده ایران بودن،‌یبآب نجد و تهامه را دیگر بآن قدر و محل نبود وکه حکومت و سپاه ب،‌یبآب هولنپپاک ،‌،‌نهپپای ب ،‌د . زیپپرا دریپپن بیایا ایران را به خویشتن وکشان،‌د . و جپپز ،‌ز ، از وکشت و ورز و بازار و وکپپال هیپپچ نشپپان نبپپو خیال انگی،‌ه ، وکه چون غولن و دیوان همه جا بر سر مشتی عرب گرسنه و برهن،‌د ، از ،‌ه ، بپپا یکپپدیگر در جنپپگ و سپپتیز بودنپپ اندوکی بآب و مشتی سبز،‌،‌نهپپای هولنپپاِک ،‌د . جپپز بآن بیابا ،‌،‌،‌یدیپپ بآدمی نیز در بآنجا وکپپس اثپپر نم،‌،‌،‌یارزیپپد ،‌یبآب و گیاه وکه به رنج گرفتن و نگه داشتن نم ،‌ سانگیز ب هرا دیگر هر جا از سرزمین تازیان ارجی و بهایی داشپپت اگپپر از بآن روم،‌ن ، وکپپه دریپپن حپپدود سپپکونت ،‌د . و عربپپا نبود در زیر نگین ایران بپپو داشتند بارگاه خسروان را در مدائن وکعبه نیاز و قبلپپه مپپراد خپپویش،‌ز ، وکسپانی چپون ،‌،‌،‌هها هست وکه از شاعران عرب نی ،‌د . در قص ،‌،‌،‌یشمردن م

فرمانروایان صحرا / ۳۷

،‌،‌،‌یبآمدند و از ستایش شاهنشاه مال و نعمت ،‌ی ، به درگاه خسرو م اعش،‌د . ،‌،‌،‌یبآوردن ،‌ا ، خود ایپپن اندیشپپه۱و فخر و شرف به دست م ،‌،‌زه در بآن رو

هم وکه روزی تخت و تاج و ملک و گاه خسروان دست فرسود عربان،‌ینام و نشان گردد و وکسانی وکه به بندگی و فرمانبرداری ایرانیان به ب،‌د ، روزی تخت و دیهیم شاهان و ملک و گاه خسپپروان ،‌،‌،‌یبالیدن خود م،‌یارج و بها به وکام و هو س زیر و زبر وکنند هرگپپز ،‌های ب را چون بازیچ،‌ن ، وکپپه ضپپعف ،‌د . اما درست در همین روزگارا ،‌،‌،‌یرسی به خاطر وکس نم،‌ی ، نیروی ظپپاهری و جسپپمانی دولپپت ساسپپانی را از معنوی و روحان،‌ه ، از درون ،‌ی ، بزرگ و بالند ،‌ت ، نیرویی معنو ،‌،‌،‌یوکاس ،‌،‌،‌یخورد و م درون م،‌کاندک بالید و ،‌،‌رهای قفر و هولناک بیابان عرب پدید بآمد و اند ریگزا فزونی یافت تا سرانجام شکوه و قدر ت وکسانی وکه پنجه به پنجه روم،‌د ، دسپپتخوش تازیپپان ،‌،‌،‌یتافتنپپ ،‌،‌،‌یزدند و به زور بازو پنجپپه بآنپپان را م م

،‌ت . گش

صحرانشینان،‌ب ، با بآن هوای گپپرم و سپپوزانی ،‌یبآب و گیاه عر جزیره خشک و ب

.۳۷۵– نقد ادبی ، ص ۲۱۴ ، الشعر و الشعرا ، ص ۱ ابن قتیبه ، ج۱

۳۸ / دو قرن سکو ت

،‌،‌اهای وکوهستانی بآن هست البتپه بپپرای زیسپت وکه همه جا جز در ج،‌د . از این رو بود وکه از دیرباز تمدن و فرهنگ مردم جایی مناسب نبو،‌ه ، از بآب و ،‌های نقپپاط وک ،‌های نکرده بپپود و گذشپپته از پپپار در بآنجا جلو،‌،‌اهایی وکه بر سر راه تجار ت واقع بود در سراسر گیاه بهره داشت یا ج

،‌د . این بیابان فراخ زندگی شهرنشینی هیچ جا رونق نیافته بو

،‌ب ، وکه از یمن تا عمپپان امتپداد گذشته از نواحی وکوهستانی جنو،‌ه ، مجاور شام و بین النهریپپن نیپپز از قپپدیم ،‌،‌،‌ههای بادی ،‌ت ، در وکنار داش،‌د . ،‌،‌،‌یداشپپتن ،‌،‌،‌یبپپود وکپپه اعپپراب در بآن سپپکونت م ،‌،‌رهایی وکوچپپک م شه،‌،‌رهایی مانند مکه و یپثرب و طپائف و دومپه الجنپدل نیپز جنبپه شه،‌د . باقی ایپپن سپپرزمین پهنپپاور بازرگانی داشت و بر سر راه تجار ت بو،‌ت . و اگپپر گپپاه ،‌،‌نهپپای فپپراخ چیپپزی نداشپپ ،‌،‌،‌گهای تفته و بیابا جز ری،‌،‌،‌یبآمد عپپرب ،‌های پدید م ،‌،‌،‌یجوشید و سبز ،‌های وکوچک از خاک م چشم،‌د . ،‌،‌،‌یبآمپپ ،‌،‌رهپپای خپپویش همانجپپا فپپرود م ،‌،‌رها و چاد بیابان نشین با شت،‌،‌وشان بیابان گرد البته به غار ت و تطاول بسپپته زندگی این خانه به د،‌د . عربپپان وکپپه از ،‌ا ، قانون جز زور و شمشیر نبپپو بود و در سراسر صحر،‌،‌،‌یزیستند ناچار مردمی وحشپپی گپپونه و دیرباز در چنین سرزمینی م

،‌د . ،‌،‌،‌یبودن حریص و مادی م

،‌،‌نهپپا جپپز بآزمنپپدی و سپپود پرسپپتی هیپپچ چیپپز در خپپاطر بآ

فرمانروایان صحرا / ۳۹

،‌،‌،‌یرفتند و ،‌د ، هرگز از بآنچه مادی و محسو س است فراتر نم ،‌،‌،‌یگنجی نم،‌د ، از ،‌،‌،‌یاندیشپپیدن ،‌،‌،‌یوکند نم جز به بآنچه شهوا ت پست انسان را راضی م،‌،‌،‌ینازیدنپپد مپپرو ت بپپود و از بآن نیپپز جپپز ،‌ی ، بآنچه بپپدان م افکار اخلق،‌،‌نها بپپه ،‌د . شجاعت و بآزادگی وکه در داستا ،‌هجویی نبو خودبینی و وکین،‌،‌،‌یرفت ، ،‌هاند همان در غارتگری و انتقام جویی بکار م ،‌،‌نها نسبت داد بآ

،‌د . ،‌،‌،‌یبستن تنها زن و شراب و جنگ بود وکه در زندگی بدان دل م

،‌،‌،‌یگذشت دیگر هیچ توجه و عنایتی به عالم معنپپی ،‌،‌نها وکه م از ای،‌ا ، بپپه هیپپچ وجپپه ،‌د . بآداب و رسپپوم زنپپدگی شپپهری ر ،‌،‌،‌یداشپپتن نم،‌،‌،‌لهپپایی وکپپه احیانپپ ًا بپپر ،‌،‌،‌ تهپپا و چپاو ،‌د . در غار ،‌،‌،‌یتوانسپپتند بپذیرنپپ نم،‌د . ،‌،‌،‌یبردنپپ ،‌،‌،‌یوکردند همه جا با خود ویرانی و فسپپاد م ،‌،‌رهای مجاور م شه،‌یخویی و درنده طبعی بسا وکه به قول ابن خلدون سپپنگی را از وحش،‌،‌،‌یوکندند تا زیر دیگ بگذارند یا بآنکه تیپپر سپپقف را از بن عمار ت بر م

،‌د . ،‌،‌،‌یوکشیدند تا زیر خیمه نصب وکنن ۱بیرون م

،‌د؛ در ،‌هان ،‌یبهره بود این فرمانروایان صحرا وکه از تمدن و فرهنگ ب،‌،‌،‌نهای بپپزرگ دنیپپای قپدیم شپکوه و عظمپپت تمپپام ،‌های وکه تمد دور،‌هاند حفپپظ ،‌ت ، اگر جز قتل و غار ت و رهزنپپی وکپپاری داشپپت داشته اس،‌ت . بنابراین هپر ،‌،‌،‌نهای تجارتی بوده اس ،‌،‌،‌ههای بازرگانی و بدرقه وکاروا را

جزء اول ، چاپ پاریس .۲۷۰مقدمه ، ص ۱

۴۰ / دو قرن سکو ت

،‌یبآب و گیاه بآن قدر نداشته است ،‌،‌اهای فراخ ب چند استیل برین صحر،‌،‌تهای بزرگ قدیم چپپون مصپپر و بابپپل و ایپپران و روم بپپدان وکه دول،‌ی ، هپپم از ،‌،‌،‌ههپپای تجپپارت چشم طمع بدوزند اما برای حفظ جپپان قافل دیرباز وکشورگشپپایان قپپدیم ایپپن فرمانروایپپان صپپحرا را بپپه خپپدمت،‌،‌،‌خها هست وکه وقتی وکمبوجیه پادشپپاه ،‌هاند و در تاری ،‌،‌،‌یگرفت خویش م هخامنشی لشکر به مصر برد اعراب را واداشپپت وکپپه در بپپادیه بپپرای

،‌،‌گهپپایی وکپپه ایرانیپپان بپپا۱سپاه او بآب تهیه وکنند و در برخپپی از جن،‌د . ،‌هانپپ ،‌،‌،‌یبآمد ،‌هاند نیز اعراب جپپزو سپپپاه ایپپران بشپپمار م ،‌،‌،‌یها وکرد ۲یونان

،‌د . شپپهری و بدین گونه در روزگاران وکهن ، عرب را شأنی و قدری نبو تمدنی نداشت و محیط زندگی او نیز پیدایش هیچ نظام و تهپپذیبی،‌،‌،‌ههای این بیابان فراخ شپپهری و ،‌د . معهذا اگر در وکنار ،‌،‌،‌یوکر را اقتضا نم،‌د ، از بروکت تربیت و تمدن روم در وکار بود و دولت روم بآن ،‌های بو واح،‌د . حکومت ایران نیز دولت حیپپره را در را در برابر ایران علم وکرده بو وکنپپار بپپادیه عپپراق بپپه وجپپود بآورده بپپود تپپا هپپم در بآن حپپدود از،‌،‌کد » مستقیم دو دولت جلوگیری وکند و هم در جنگ با روم ،‌،‌«اصطکا

،‌د . مددوکار ایران باش

۱ Herodotus III.

۲ Herodotus VII.

فرمانروایان صحرا / ۴۱

،‌د . از همپه اما نفوذ ایران بر عرب منحصپر بپه امپار ت حیپره نبپو،‌ف ، گردنکشپپان و بزرگپپان عپپرب بپپه درگپپاه پادشپپاهان قبایل و طوای،‌،‌نهپپا یمپپن نیپپز از روزگپپار ،‌د . گذشته از ای ،‌،‌،‌یبآوردن ساسانی روی نیاز م،‌د . مطپپالعه در تاریپپخ حیپپره و یمپپن نوشیروان دست نشانده ایران بو،‌،‌،‌یدهپپد وکپپه ایرانیپپان در بآن روزگپپاران عپپرب را بپپه هیپپچ نشپپان م

،‌د . ،‌هان ،‌های نداشت ،‌،‌نها هیچ اندیش ،‌،‌،‌یگرفتند و هرگز از جانب بآ نم

حیره،‌،‌،‌یبآید در اوایل قرن سوم بعد از میلد چنانکه از بآثار و اخبار بر م،‌ب ، از فترتی وکه در پایان روزگار اشپپکانی پیپپش ،‌های از طوایف عر پار،‌،‌،‌نهای مجاور فرا ت فرود بآمدنپپد بآمده بود استفاده وکردند و به سرزمی،‌ن ، برخپپی همچنپپان و بر قسمتی از عراق دست یافتند و ازیپپن تازیپپا،‌های دیگر به وکار وکشاورزی دست زندگی بدوی را دنبال وکردند اما عد،‌،‌رها ،‌،‌،‌هها بنپپا وکردنپپد و شپپه ،‌،‌اها و قلع ،‌هرفته روست ،‌ن ، رفت زدند و پس از بآ،‌ا ، حیره بود وکه در جایی نزدیک محپپل ،‌،‌ره ،‌،‌متریِن این شه ،‌د . مه بربآوردن،‌ر ، چنپپانکه از نپپام بآن وکنونی وکوفه بر وکرانه بیابان قرار داشت این شه

۴۲ / دو قرن سکو ت

،‌های و اردویی بپپوده اسپپت وکپپه اعپپراب در بآن سپپکونت۱پیداست قلع،‌ت . تاریخ بنپپای ایپپن ،‌کاندک به شهر تبدیل شده اس ،‌هاند اما اند داشت،‌هانپپد و پیداسپپت وکپپه در ،‌،‌،‌هها به بختنصپپر نسپپبت داد شهر را در افسان،‌ت . ایپپن قپپدر هسپپت وکپپه هپپوای بآزاد صحت این قول جای شک هس،‌،‌،‌رهای فپپرا ت بپپرای بآبپپادی ایپپن سپپرزمین مسپپاعد بیابان و بآب جویبا،‌ت . وکثر ت زرع و نخیپل و وفپور بآب و وکشپت دریپن نپاحیه افتاده اس،‌د . ،‌،‌،‌یتوانسپپته اسپپت فرمانروایپپان صپپحرا را بپپه تمپپدن دعپپو ت نمایپپ م،‌،‌،‌یداشتند به سبب مجاور ت بپپا ،‌د ، سکونت م ،‌،‌بهایی وکه درین حدو عر،‌های یافته بودند در نزدیک حیپپره ایران از بروکت فرهنگ و تمدن بهر،‌،‌هد » ،‌،‌«وکاخ ابن بخیل ،‌،‌دد » و ،‌،‌«وکاخ سفی ،‌،‌قد » و ،‌،‌«وکاخ خورن ،‌،‌،‌خهای همچون وکا،‌د . عربپپان ،‌،‌،‌یبخشی برپا گشته بود وکه جلوه و رونقی خاص بدان شهر م،‌،‌نها وکسانی بودنپپد وکپپه بپپا خپپط و وکتپپابت این ناحیه برخی در بین بآ،‌،‌اهپپای بآشنایی داشتند و شپپاید خپپط و وکتپپابت از بآنجپپا بپپه دیگپپر ج

،‌د . عربستان رفته باش

،‌ت . ،‌ه ، درست روشن نیس این قدر هست وکپپه ایپپن۲تاریخ امرا حیر

است به معنی دیر و حرم وکه بعد بر لشگرگاهHériaحیره از لغت سریانی ۱ اعراب مجاور ایران اطلق گردیده و سپس به معنی شهری شده است وکه در

مجاور ت سرحد سپاه باشد . در باب ملوک حیره و یمن و همچنین درباره تاریخ عربستان قبل از اسپپلم۲

فرمانروایان صحرا / ۴۳

،‌هانپپد و بپه حکپپم مجپپاور ت نسپپبت بپه امرا از اعپپراب بنپپی لخپپم بود،‌د . سپپبب عنپپایتی وکپپه ،‌هانپپ ،‌،‌،‌یوکرد ،‌،‌اهان ساسانی فرمپپانبرداری م شاهنش،‌،‌،‌یداشپتند ایپن فرمانروایان ساسانی به حمایت و تقویت امرا حیپره م،‌،‌نهپپا اعرابپپی را وکپپه در ثغپپور ایپپران ،‌،‌،‌یخواستند به وسپپیله بآ بود وکه م،‌،‌نهپپا از تجپپاوز و تعپپدی سکونت داشتند متحد نمایند و بپپه یپپاری بآ،‌د . از ایپپن روی بدویان غارتگر به حدود مرز ایپپران جلپپوگیری نماینپپ پادشاهان ساسپپانی در حمپپایت و تقپپویت ایپپن امپپرا عنپپایت بسپپیار،‌،‌نهپپا را بپپا فرمپپان خپپویش بپپدین مقپپام منصپپوب ،‌،‌،‌یورزیدنپپد و بآ م،‌،‌،‌خهای قدیم ایران ضبط بوده اسپپت و ،‌د . نام این امرا در تاری ،‌،‌،‌ینمودن م،‌،‌نها با ذوکپپر پادشپپاهانی حمزه اصفهانی فهرستی از نام و مد ت عمر بآ

،‌ت . ،‌هانپپد نقپپل نمپپوده اسپپ ،‌،‌نهپپا معاصپپر بود ایپپن۱از ساسانیان وکه با بآ

،‌ههای بآقای سید حسن تقی زاده در دانشپپکده معقپپول و رجوع شود به خطاب منقول ، وکه تحت عنوان «تاریخ عربستان و قوم عرب در اوان ظهور اسپپلم و قبل از بآند » در سه جزء ، ضمن «انتشارا ت دانشپپکده معقپپول و منقپپولد » بپپه طبع رسیده است و حاوی جامع ترین تحقیقا ت درباره تاریخ عپپرب قبپپل از

اسلم است . همچنین رجوع شود به: –تاریخ العرب قبل الاسلم . تألیف الدوکتور جواد علی ، بغپپداد و نیپپز: تاریپپخ اسلم ، بآقای دوکتر علی اوکبر فیاض ، از انتشارا ت دانشگاه تهران ، وکه با عبارا ت

وکوتاه محتوی معلوما ت زیاد است . .۷۶– ۶۳سنی ملوک ص ۱

۴۴ / دو قرن سکو ت

فهرست هرچند وکامل و خالی از خطا نیست اما به هر حال جپپالب و،‌ت . ترتیب و شماره امرا این سلسله غپپالب نادرسپپت و مبهپپم مهم اس،‌،‌نها از اسبابی است وکه مورخپپان را ،‌،‌،‌مهای بآ ،‌ت . شباهت و وحد ت نا اس،‌ت . هرچپه در باب تاریخ امرا این خاندان به خطا و اشتباه افکنده اسپ،‌ر ، در دوره ساسانی بیشتر از خانپپدان لخپپم ،‌ت ، امرا بزرگ این دیا هس

،‌د . ،‌هان ،‌،‌،‌یبرد ،‌هاند و همه از شاهنشاه ایران فرمان م بود

ذوکر تاریخ حیره و امرا خاندان لخپپم دریپپن جپپا حپپاجت نیسپپت،‌د . با ،‌،‌،‌خها نیز اطلعا ت دقیق و درستی ندارن ،‌ب ، تاری خاصه وکه درین با،‌های وضع تمدن ،‌های وکوتاه به امار ت این خاندان تا انداز این همه اشار،‌د . ایپپن قپپدر ،‌،‌،‌یدهپپ و حکومت اعراب مجاور این ناحیه را بپپه دسپپت م برای این وکتاب وکفایت است و بررسی تتبعاتی وکه محققان در تاریخ

،‌ت . ،‌هاند در حوصله وکار ما نیس این سلسله وکرد

بنی لخم،‌،‌،‌یبآیپپد ایپپن اسپپت وکپپه ،‌،‌،‌نهای عرب بپپر م ،‌،‌،‌خها و داستا بآنچه از تاری،‌ت . امپپا ،‌م ، عمرو بن عدی نام داشپپ ،‌ه ، از خاندان لخ نخستین امیر حیر،‌،‌،‌ههایی ،‌ت . و با افسپپان نام و نشان و سرگذشت او به درستی معلوم نیس

فرمانروایان صحرا / ۴۵

،‌هانپپد ایپپن ،‌ت . گفت وکه اعراب در باب جذیمه ابرش دارند دربآمیخته اس،‌د . ،‌ه ، پیش ازین در حدود حیره پادشاهی داشت و فرمان میرانپ جذیم،‌هاند وکپپه هیپپچ ،‌،‌نها نقل وکرد از جاه و جلل و شکوه و هیبت او داستا،‌د ، یکی ،‌هان ،‌،‌،‌ههایی وکه در باب او بآورد ،‌د . از افسان ،‌،‌،‌یتوان وکر یک را باور نم،‌ی ، ساقی بپپود ،‌م ، نامش عد این است وکه در بزم وی جوانی از بنی لخ،‌ت . عدی را یارای بآن رَسری و ِسری داش وکه رقاش خواهر جذیمه با او ،‌های ،‌د ، امپپا رقپپاش او را حیل نبود وکه خپپواهر ملپپک را از وی درخواهپپ،‌د . بآنگاه درخواست ،‌ت . جذیمه را شراب بسیار پیمود و مست وکر بآموخ وکه رقپاش را بپه زنپی بپدو دهپد جپذیمه در مسپتی پپذیرفت و در،‌د . و از عدی پسری بآمد وکپپه ،‌د . اما وکار گذشته بو هشیاری پشیمان ش،‌،‌،‌هها و ،‌ه ، چنپپانکه در افسپپان ،‌د . و چپپون جپپذیم او را عمپپرو نپپام نهادنپپ،‌د ، به حیله زباء وکشته شد عمرو بپپن عپپدی ،‌هان ،‌،‌،‌نهای عرب بآورد داستا،‌ت . زبپپاء را وکشپپت و ،‌هاش بود به خونخپپواهی او برخاسپپ وکه خواهر زاد،‌د . بدینگونه بود وکپپه امپپار ت حیپپره بپپه حیره را مقر امار ت خویش وکر،‌هاند وکه وی با شاپور اول و چند تپپن پادشپپاه ،‌د . گفت خاندان لخم رسی

،‌د . ،‌د ، معاصر بو ،‌ر ، وکه بعد از او مدتی وکوتاه سلطنت وکردن دیگ

پس از عمرو پسرش وکه امرؤالقیس نام داشت بجپپای او نشسپپت،‌،‌،‌خهپپا بآمپپده اسپپت گزافپپه درباره مد ت عمار ت او سخنانی وکپپه در تاری

۴۶ / دو قرن سکو ت

،‌د . امپپا از قرائپپن بپپر بآمیزست و بآن را از صد سال هم بیشتر نوشته ان،‌ت . لپپوحی ،‌،‌،‌یبآید وکه وی نزدیک چهل سال امار ت حیره را داشته اس م،‌د ، و به خط نبطی و زبپپان قپپدیم تپپازی اسپپت از ،‌هان وکه بر گور او یافت،‌،‌،‌خها بر ارتباط او با درگاه پادشاهان ایران حکایت دارد چنانکه از تاری،‌د ، وی بر بیشتر اقوام عرب از مردم عپپراق و جزیپپره و حجپپاز از ،‌،‌،‌یبآی م،‌ت . دوره امپپار ت وی بپپا جانب پادشاهان ایران فرمانروایی داشپپته اسپپ عهپپد سپپلطنت بهپپرام سپپوم و نرسپپی و هرمپپز بپپن نرسپپی و شپپاپور

،‌ت . ذوالوکتاف مقارن بوده اس

،‌،‌نهپپا جپپز نپپامی پس از او چند تن دیگر حکومت وکردند وکپپه از بآ،‌ت . تا بآنکه نوبت به نعمان بن امرؤالقیس رسید وکپپه او باقی نمانده اس،‌هاند وکه این نعمان مپپردی تنپپدخو و توانپپا ،‌د . نوشت را نعمان اعور گوین،‌هاند وکه یزدگپپرد او را در حپپق او ،‌د . گفت ،‌هوکش بو لیکن سختگیر و وکین،‌د . بنای وکاخ خورنق را نیز وکه در مجاور ت حیپپره مهری و اعتقادی بو،‌هاند گویند وقتی بنای این وکاخ افسانه بآمیز بوده است بدو نسبت وکرد،‌ت . دربپپاره به پایان رسید معمار بآن را وکپه سپمنار نپام داشپت بکشپ،‌یثبپپاتی و ،‌هانپپد وکپپه چپپون بپپه اندیشپپه ب فرجام وکار او نیپپز نقپپل وکرد،‌د ، جامه درویشپی پوشپید و تپپرک ناپایداری دولت و ملک جهان افتا،‌د . ایپن داسپتان را محققپان افسپانه ملک نمود و سر بپه بیابپپان نهپا

فرمانروایان صحرا / ۴۷

،‌ن ، شپپاید بپپه ،‌یبآید وکه چون رفتار نعما ،‌د . از قرائن چنان برم ،‌،‌،‌یشمارن م پیروی از سیاست یزدگرد نسبت به ترسایان مسپپاعد و ملیپپم بپپوده،‌هاند تا علقه و ارتبپپاط او را بپپا زاهپپدان و است این قصه را جعل وکرد،‌و ، نوبت امپپار ت بپپه منپپذر ،‌د . باری پس از ا سیاحان نصاری بیان نماین،‌هاند ،‌،‌نها گفت ،‌،‌همان امیر حیره است وکه در داستا ،‌د . این بن نعمان رسی،‌هانپپد وکپپه ،‌د . حتی بآورد یزدگرد تربیت فرزند خویش بهرام را بدو سپر،‌ن ، بعپپد از یزدگپپرد راضپپی اگر سعی و جلد ت منذر نبود بزرگان ایرا،‌ه ، دخالتی وکه وی در ،‌د . بدینگون ،‌،‌،‌یشدند بهرام را به سلطنت بنشانن نم،‌د . انتخاب بهرام گور به سلطنت وکرد از نفوذ و قپپدر ت او حکپپایت دار،‌،‌،‌،‌یهپپا درگرفپپت نیپپز در جنگی وکه چندی بعد بین بهرام گپپور بپپا روم

،‌د . ،‌،‌تها شایسته وکر منذر خدم

چند تن دیگر از امرا خاندان لخم بعد از او بر حیپپره فرمپپانروایی،‌د . تا نوبت امار ت به منذر بن ماءالسماء رسید وکه از همه ملوک وکردن،‌د . وی در روزگپپار سپپلطنت قبپپاد و ،‌،‌رتر بپپو ،‌،‌رتر و پپپر وکپپا حیپپره نامپپدا،‌،‌،‌یزیست و در روزگار او بود وکه زنگیان بپپر یمپپن اسپپتیل نوشیروان م،‌د . هم دریپپن اوان بپپود وکپپه مپپاجرای ظهپپور مپپزدک روی داد و یافتن،‌،‌،‌خهپپا ،‌د ، چنپپانکه در تاری ،‌د . قبا ،‌،‌رها افتا پریشانی و نابسامانی تمام در وکا هست به بآیین مزدک گروید اما منذر نیز ماننپد بآن دسپته از امپرا و

۴۸ / دو قرن سکو ت

سرداران ایران وکه با قباد و مزدک مخالفت وکردنپپد بآییپپن مپپزدک را،‌م ، امرا وکنده وکه با بنی لخپپم از دیربپپاز رقپپابتی ،‌ت . درین هنگا نپذیرف داشپپتند فرصپپت نگهداشپپتند و چپپون دیدنپپد شاهنشپپاه بپپه سپپبب مخالفتی وکه منذر در وکار مزدک وکرده است از او رنجیپپده اسپپت بپپه،‌د . قبپپاد نیپپز حپپارث وکنپپدی را بپپه امپپار ت حیپپره قباد نزدیپپک شپپدن،‌د . اما وقتی نوشیروان بپپه سپپلطنت برگماشت و او منذر را از بآنجا ران،‌،‌لهایی را وکه به سپپبب فتنپپه مپپزدک رخ نشست و درصدد بربآمد خل،‌د . اما ،‌ه ، بازگردان داده بود جبران وکند دیگر باره منذر را به امار ت حیر،‌د . پپس از او اعاده حکومت نتوانسپت مقپپام و اعتبپار او را اعپپاده وکنپپ،‌ر ، بپپه امپپار ت حیپپره نشسپپت وکپپه او را بپپه نپپام پسرش عمرو بن منذ،‌هاند وکه او امیری درشپت خپوی و ،‌د . گفت مادرش عمرو بن هند خوانن،‌د . و این خودپسندی سبب شد وکپپه بدسپپت عمپپرو بپپن خودپسند بو،‌د . داستان ملقا ت او با ایپپن عمپپرو بپپن وکلثپپوم را در وکلثوم وکشته بآم،‌های نیز خالی ،‌هاند و از بآب و رنگ افسان ،‌،‌،‌هها با بآب و تاب تمام بآورد قص،‌ت . پس از او برادرانش قابو س و منذر هر یک اندک مدتی امار ت نیس

،‌د . وکردن

،‌ت . تا نوبت به نعمان بن منذر رسپپید وکپپه ابوقپپابو س وکنیپپه داشپپ،‌،‌،‌یزیست و ،‌هاند وی با هرمز چهارم و خسروپرویز در یک روزگار م گفت

فرمانروایان صحرا / ۴۹

،‌د . در دوره او به تقلیپپد از دربپپار ساسپپانی ،‌،‌،‌یوکر ،‌،‌نها فرمانبرداری م از بآ،‌ت . دربپپاره بآغپپاز تجمل و شکوه امار ت در بین امرا حیره هپپم راه یپپاف،‌هاند وقتی پدرش منذر وفپپا ت یپپافت شاهنشپپاه ایپپران امار ت او نوشت،‌د . هرمز چهارم در نشاندن او به امیپپری حیپپره تپپأخیر و تعلپپل ورزیپپ،‌های داشپپت و سرانجام به یاری عدی ابن زیاد وکه نسبت بپه وی علق،‌د . منصب امار ت حیره به وی واگذار ،‌،‌،‌یوکر در درگاه شاهنشاه وکتابت م گشت اما وقتی به امار ت رسید در تجمل و شپکوه وکوشپپید و درگپپاه،‌ت . خود را به شیوه درگاه خسروان بر روی خوشامدگویان بپاز گذاشپ،‌کاندک نفوذ بدسگالن و نیرنگ سازان خوشامدگوی در درگاه او اند،‌د ، وکپپاتب و شپپاعر ،‌یسببی در حپپق عپپدی بپپن زیپپ چندان افزود وکه ب،‌ت . و او را وکه به سپپبب و واسپپطه رسپپیدنش بپپه امپپار ت بدگمان گش،‌ی ، ،‌د . اما چندی بعپپد پسپپر عپپد حیره گشته بود بازداشت و هلک وکر،‌د . این داسپپتان نامش زید حیله وکرد و انتقام خون پدر را از او بازست،‌هاند وکه زیپپد بپپا نعمپپان دوسپپتی وکپپرد و ،‌،‌،‌خها بدینگونه بآورد را در تاری سپس از او درخواست وکه وی را نزد پرویز فرسپپتد تپپا مقپپام پپپدرش،‌د . نعمان درخواست او را پذیرفت و از خسپپرو عدی را به وی باز دهن درخواست وکه زید را بجای عدی بپذیرد و او را وکاتب و مترجم عربی،‌د . زید برفت و بر درگاه پرویز بماند و فرصپپت نگپپاه دربار خویش ساز،‌،‌،‌یداشت تا انتقام خون پدر را از نعمان بستاند خسرو را هو س بآمپپد م

۵۰ / دو قرن سکو ت

،‌د . زیپپد مجپپالی یپپافت و از وکه برای یکی از وکسان خویش زنی بگیپپر،‌د . امپا خواهران یا عم زادگان نعمان دختری را نام برد و بسیار بسپتو،‌،‌،‌یشپد وکپه بآن دخپتر را بپه درگپاه فرسپتد و زیپد نعمپان راضپی نم،‌د ، سبب خشم خسرو و نکبپت نعمپان خواهپد ،‌،‌،‌یدانست وکه این خو م،‌ت . چون خسرو از جواب تلخی وکه نعمان بدین خواستگاری داده گش،‌د . اما چندی خشم خپپود را فپپرو بود بآگاه گشت سخت خشمگین ش،‌د ، ،‌د . چپپون بیامپپ خورد و سپس او را به درگاه خواند تپپا سپپخت بمالپپ بفرمود تا بندش وکردند و به پای پیل افکندند و به قولی به زنپپدانش،‌د . پس از بآن امار ت حیره دوام نکرد و به اندک مپپد ت افکندند تا بمر،‌س ، دیگر از خاندان لخم وکس را ،‌د . خسرو و جانشینانش از بآن پ برافتا،‌د . تا به امار ت حیره ننشاندند و از جانب خود بدانجا عاملن فرستادن وقتی وکه خالدبن ولید با سپاه مسلمانان بآنجا را بگرفت و با مردم بپپر

،‌د . جزیه صلح وکر

،‌های از بآن پس حیره از اهمیت افتاد و با بآن وکه باز در ضمن پپپار،‌،‌،‌یبآید دیگر اهمیت سابق را نیپپافت و حوادث ذوکری از بآن در میان م،‌هرفتپه بپه ویرانپی ،‌کاندک از رونق بآن وکاست تپا رفت توسعه وکوفه اند،‌،‌لد » ،‌،‌«حپپائ ،‌ه ، وکه دست نشانده ایپپران و ،‌د . بدین گونه حکومت حیر افتا بین ایران و عرب بود از میان رفت و دروازه تیسفون رو به بیابان باز

فرمانروایان صحرا / ۵۱

،‌د . گردی

،‌ه ، از دیگر بلد عرب نیپپز هپپر جپپا وکپپه بپپه گذشته از حیره و وکند،‌،‌،‌یارزید از نفوذ ایران بروکنار نماند و از بآن جمله دیپپار یمپپن زیستن م

،‌د . را نام باید بر

هاماوران،‌،‌،‌هترین نواحی عربستان ،‌،‌،‌تترین و پر مای سرزمین یمن وکه خوشبخ،‌ت . در ،‌،‌،‌یرود از دیربپپاز مپپورد تپپوجه جهانگشپپایان بپپوده اسپپ بشمار م،‌د . ،‌هانپپ ،‌،‌،‌نهای پهلوانی ما ازین ناحیه بنام دشت هاماوران یاد وکرد داستا شیفتگی وکاو س به سودابه دختر پادشاه هاماوران برای ایپپن پادشپپاه،‌،‌،‌،‌یهای بسپپیار بپپه ،‌،‌،‌یها و تلخ وکام ،‌ا ، گرفتار ،‌هه خودرأی جهانجوی افسان،‌لانگیپپز بار بآورد وکپپه در شپپاهنامه فردوسپپی طپپی داسپپتان زیبپپا و د،‌،‌،‌یبآیپپد وقپپتی ،‌ت . چنان وکه از شپپاهنامه بپپر م ،‌های بیان شده اس جاودان،‌د . وکاو س از مازندران نجا ت یافت به نیمروز رفت و چندی در بآنجا بو

،‌ت . بسی برنیامد وکه از شورش و سروکشی تازیان بآگاهی یاف

پپپس وکشپپتی و زورق بسپپیار فراهپپم بآورد و از راه دریپپا بآهنپپگ،‌،‌نهپپا ،‌د . جنگی خونین روی داد و سپپرانجام وکپپاو س بپپر بآ هاماوران وکر

۵۲ / دو قرن سکو ت

،‌د . شاه ،‌د . پادشاه هاماوران زنهار خواست و پذیرفت وکه باژ ده چیره ش،‌ت . در هاماوران را دختری بود سودابه نام وکه وکپپاو س شپپیفته او گشپپ،‌ت . ،‌هاند وکه تازی اسپپ ،‌،‌بهای دیگر بجای سودابه نام سعدی را بآورد وکتا،‌،‌،‌یخواسپپت امپپا ،‌ت . شاه نم وکاو س سودابه را از سالر هاماوران درخواس

،‌د . به ناچار از بیم گزند وکاو س رضا دا

،‌ی ، سالر هاماوران وکاو س را بپپه مهمپپانی یک هفته پس از عروس،‌د . سودابه نیپپز ایپپن نپپامردی خواند و با نامداران و دلوران در بند وکر پدر را نپسندید و در زندان بودن با شوی را از رفتپپن بپپه خپپانه پپپدر،‌ت . در ایران بآشوب درافتپاد و دیگپر بپار افراسپپیاب مجپال بهتر دانس،‌ت . سرانجام رستم سپاهی گران برگرفت و از راه دریا تاخت و تاز یاف به هامپپاوران رفپپت و از بربرسپپتان و مصپپر نیپپز بپپه یپپاری هامپپاوران،‌د . پادشاه مصر و بربرسپپتان در ایپپن شتافتند و جنگی سخت روی دا،‌د . سالر هاماوران وکه شکست خویش را بپپه یقیپپن جنگ گرفتار شدن دانست وکس نزد رستم فرستاد و زنهار خواست و وکاو س چون از بند،‌ت . پپپس ،‌،‌رها گشت بر سالر هاماوران ببخشود و از خطای او درگذش

،‌د . سودابه را در مهد زرین بنشاند و با خویش به ایران بر

،‌ن ، دگرگپپونه ،‌،‌،‌یبآید وکه نام حمیریا در این داستان چنین به نظر م،‌ت . برخپپی از محققپپان گشته است و به صور ت هاماوران دربآمده اسپپ

فرمانروایان صحرا / ۵۳

داستان شگفت گرفتاری وکاو س را در هاماوران و مسپپافر ت رسپپتم را،‌،‌،‌گهپپای خسپپرو انوشپپیروان در حبشپپه ،‌،‌رهپپایی او یادگپپار جن بپپرای

،‌د . ،‌،‌،‌هها گونه اساطیر گرفته باش ،‌،‌،‌یدانند وکه در خداینام ۱م

،‌،‌،‌ههای قدیم ایران ،‌،‌،‌خها و قص اما قرائن و امار ت بسیاری وکه در تاری،‌،‌شتپپر از روزگپپار خسپپرو ،‌،‌،‌یدهپپد وکپپه خیلپپی پی وجپپود دارد نشپپان م انوشیروان نیز ایرانیان با مردم هامپاوران و دیگپر بلد تپازی مربپوط،‌د . در دوره پادشاهان هخامشی ایرانیان بر یمن و نواحی شمال ،‌هان بود،‌د . در وکپپتیبه نقپپش ،‌هان عربستان و سومالی و حبشه فرمانروایی داشپپت رستم دارای بزرگ پادشاه هخامنشی نام عربستان و حمیر و عدن و،‌،‌رهایی وکپپه فرمپپانبردار و خراجگپپزار او نیز حبشپپه را در شپپمار وکشپپو

،‌،‌،‌یوکننپپد ،‌،‌،‌یهای وکمبپپوجیه و دارای۲هستند یاد م در دوران لشکروکشپپ،‌،‌نهپپا وکپپه بپپر سپپر راه سپپپاهیان ،‌ن ، بآ ،‌،‌،‌نهای تازی نشی بزرگ از سرزمی،‌هاند مورد توجه پادشپپاهان ایپپران ،‌،‌،‌یتوانست ،‌هاند یا از جهتی م ایران بود

،‌د . ،‌هان ،‌،‌،‌یبرد ،‌د ، از پادشاهان هخامنشی فرمان م قرار گیرن

.۳۵نولدوکه ، حماسه ایران: ۱۲Herzfeld 17.

۵۴ / دو قرن سکو ت

پادشاهان حمیر از بآن میان سرزمین یمن ، وکپپه از مپواهب طپبیعی بیشپتر بهپره داشته است از دیرباز بآبادتر و برومندتر از سایر قسپپمتهای عربسپپتان بپپوده اسپپت و از همیپپن روی یونانیپپان بآن را عربسپپتان خوشپپبخت

،‌هاند . ،‌یخواند نیز چون بر وکناره دریای هنپپد و دریپای سپپرخ جپپای۱م،‌یداشته است و از دیرباز برای بازرگانی میان دنیای غپپرب و شپپرق م،‌یبآمده است از این حیث هپپم مپپورد تپپوجه جایگاه مناسبی بشمار م جهانگیران ایرانی و رومی بوده است . تاریپپخ هیپپچ قپپومی بپپه انپپدازه تاریخ عربستان بآشفته و پریشان نیسپپت و از بآن میپپان تاریپپخ یمپپن بیش از همه بآشفته و درهم است . چنانکه بسیاری از اخبار و روایا ت،‌هاند باور دارند و درست بشمارند . بسا مربوط بدان را مورخان نتوانست،‌یها در طپپی ایپپن اخبپپار توانسپپته باشپپد ،‌یها و گزاف گوی وکه خیالباف شکستگی را به صور ت پیروزی و یا ناوکپپامی را بپپه صپپور ت وکامیپپابی

جلوه دهد .

،‌نهایی وکه در منابع عربی راجپپع بپپه پادشپپاهان ،‌هها و داستا افسان،‌نها بپپا تاریپپخ و تمپپدن ،‌هاند از ارتباط بآ هاماوران (حمیریهاک ) نقل وکرد

۱Arabia Felix.

فرمانروایان صحرا / ۵۵

،‌یوکنپد . ایپن روایپپا ت شپاید چنپپان وکپه گفتپپه شپد ، ایرانی حکایت م،‌نهپپا نکپپاتی بدسپپت ،‌ههایی بیش نباشد لیکن در هپپر حپپال از بآ افسان،‌هاند وکه شمر یرعش از پادشاهان حمیری سراسر ایپپران ،‌یبآید . نوشت م را تسخیر وکرد . حتی از جیحون گذشت و سغد و سمرقند را بدسپپت

،‌هاند وکه نام سپمرقند از شپمروکند بپه نپام اوسپت۱وکرد . دربپاره۲ گفت،‌هاند وکپپه قپپوم خپپود را در هپپر پادشاهان دیگری بنام ملکیکرب نوشت،‌تتر گوشه از جهان به پراوکند و بپپه سیسپپتان و خراسپپان بپرد شپپگف،‌نهپپا بآتپپش ،‌هانپپد وکپپه بآ بآنست وکه درباره برخی از این پادشپپاهان گفت

این نسبت خود تا اندازه زیپپادی بپپر وجپپود۳پرستی پیش گرفته اند،‌یدهپپد . روابط و علیق بین ایرانیان با سپپرزمین هامپپاوران گپپواهی م بدین گونه عربستان خوشبخت از دیرگاه ، قبل از ساسانیان با ایپپران،‌هها نام بآن با نام ایران ،‌خها و افسان ارتباط داشته است و اینکه در تاری

پیوسته است برحسب تصادف نیست .

.۲۸ چاپ لیدن ، و اخبار الطول چاپ مصر ص ۹۱۰طبری ، ص ۱ چپپاپ۱۵۶ ص ۱– ، چاپ لیبزیک بعقپپوبی ج ۱۳۳یاقو ت مجلد ثالث ص ۲

نجف . .۶۳ اخبار الطوال ص ۳

۵۶ / دو قرن سکو ت

رقابتهای بازرگانی،‌گهای ایران و روم به اوج شد ت در اواخر دوره ساسانیان وکه جن،‌یهپپا ،‌یهپپا و زنگ ،‌فهای دینی در سرزمین یمن بپپه روم رسید و اختل مجال دخالت در سرنوشت مردم هامپپاوران داد بیپپش از همپه وقپپت ارتباط میان ایرانیان و وکشور هاماوران روشن و بآشکار گردید . چنپپان،‌یها از روزگاران بسپپیار وکهپپن در ،‌یبآید زنگ وکه از اخبار و روایا ت بر م،‌ههای عربستان وکه روبروی وکشورشان بود بپپا شپپوق و بآز بسپپیار وکنار،‌ینگریدند . حتی از خیلی قدیم بارهپپا بپپدان جپپا لشپپکر وکشپپیدند و م،‌یها مکرر میشد سرانجام نه همپپان بپپرای مپپردم چون این لشکروکش یمن بلکه برای اعراب حیره نیز وکپپه دسپپت نشپپانده ایرانیپپان بودنپپد خطری بزرگ گردید . این وکار مردم یمپپن را واداشپپت وکپپه از خسپپرو

،‌نها مدد بجویند اما بآنچپپه ایرانیپپان را در۱انوشیروان برای دفع شر بآ این وکار به دخالت واداشت گذشته از موقعیت خطیر حیره وکپپه یپپک،‌یرفت موضوع رقابت بازرگانی با رومیان بپپود . مسأله نظامی بشمار م در این اوان پادشپپاهان و بازرگانپپان هامپپاوران را وکپپار بپپه سسپپتی و،‌یها بر اثر رواج و انتشار بآییپپن مسپپیح پریشانی روی نهاده بود و روم،‌یوکردنپپد ، در مشپپرق نفپپوذ خپپویش را در بآسپپیا منتشپپر و مسپپتقر م

۱Encyclopedie de Islam, Vol. I; p. 74.

فرمانروایان صحرا / ۵۷

،‌نها امتعه هند را از یمپپن بپه حبشپپه و سپپپس بپه مصپپر بازرگانان بآ،‌یوکوشپپیدند در راه ،‌یبردند . عربپپان از ایپپن امپپر ناراضپپی بودنپپد و م م،‌یها موانعی ایجاد وکنند . همیپپن امپپر مپپوجب ،‌یها و روم تجار ت حبش شد وکه تازیان وکلیسای زنگیان را در یمن بیالیند و بآنان را بپپر ضپپد خویش تحریک وکنند و داستان ابرهه و اصحاب فیپپل از همیپپن جپپا پدید بآمد . اما ایرانیان وکه از دیرباز در تجار ت نیز ماننپپد سیاسپپت بپپا رومیان رقابتی داشتند درصدد بربآمدند وکه بر سر راه بازرگپپانی بآنپپان،‌نها در بآن قسمت ،‌یهایی پدید بآورند . از این رو سپاهیانی از بآ دشوار از عربستان وکپه بپر وکنپپاره خلیپپج فپپار س قپپرار دارد جپپای گرفتنپپد . یوستین قدیس قیصر روم نزد بنی حمیر وکس فرستاد وکه ایرانیان را از نزد خویش برانند و نیز به حبشیان پیغام فرسپپتاد وکپپه بازرگانپپان رومی را در این راه یاری وکنند . یوستی نیان نیز در روزگار امپراتوری خویش چنین وکرد . اما پیمان دوستی وکه بسته شد طپپول نکشپپید و

،‌ههای روم پرداخت . ۱عرب دیگر بار به معارضه با قافل

در بآغاز قرن ششم زنگیان حبشه بر بلد هاماوران استیل یافتند زیرا این بلد در بآن روزگاران چنانکه گفته شد واسطه تجپپار ت بیپپن هندوستان و بلد وکناره دریای مدیترانه بود و مردم هاماوران وکه این

.۱۲۸العرب قبل السلم ص ۱

۵۸ / دو قرن سکو ت

،‌یهپپا ،‌یهپپا و زنگ تجار ت را در بآن روزگار بدست داشتند نهانی با روم،‌هها ،‌های وکه در افسان ،‌یورزیدند . ثرو ت و جلل خیره وکنند وکشمکش م،‌یهپپا فراهپپم ،‌هانپپد از ایپپن بازرگان به پادشپپاهان حمیپپری نسپپبت وکرد،‌یبآمد . اینها ادویه و عاج و طل و عقیق و یشب و سایر امتعه هند را م،‌یبآمد با وکالهایی مانند عود و عطریا ت و جز بآن وکه از یمن بدست م،‌یبردند و امتعپپه خپپاص به شام و فلسطین و عراق و دیگر بلد روم م،‌یبآوردند بازرگانان رومی نیز وکه بپپه تجپپار ت امتعپپه بلد فینیقی را م،‌نهپپا مپدد و ،‌یداشتند ناچار بودنپد وکپه دریپن راه از بآ هند اشتغال م

معاونت بجویند .

مقارن این ایام چنان وکه از تئوفانس روایت است مردم هاماوران بر بازرگانان رومی وکه بآیین مسیح داشتند و با وکپپالی هنپپد از یمپپن،‌های را از بآنان هلک وکردند . امپپر تجپپار ت ،‌یگذشتند درافتادند و عد م،‌یها وکه نیز بآیین مسیح داشتند و این متوقف ماند و این وکار بر حبش،‌یبردنپد گپران بآمپپد . از ایپن رو بپرای گشپپودن راه تجار ت سپپودها م بازرگانی سپاهی گرد بآوردند و در زیر لوای هداد پادشاه خپپویش بپپه هامپپاوران رفتنپپد پپپس از جنگپپی پادشپپاه هامپپاوران را ذمیپپانو س (ذونوا سک ) نام داشت وکشتند و بپا قیصپر یوسپتی نیپان پیمپان تپازه،‌یها از یمپپن بازگشپپتند . امپپا ،‌هاند وکه چندی بعپپد حبشپپ وکردند . نوشت

فرمانروایان صحرا / ۵۹

چون بار دیگر راه بازرگانی بسته شد پادشاه حبشه لشکری گران به یمن فرستاد . این بار سردار حبش با یاری یک تن اسقف نصاری وکه همراهش بود وکوشید وکه بآییپپن ترسپپایی را در یمپپن رواج دهپپد امپپا فرمانروایی او دیری نکشید . زیرا شورش مپپردم پادشپپاه زنگیپپان را از

،‌یهپپا بآشپپتی وکنپپد . بنپپابراین۱یمن نومید وکرد و واداشت وکه با حمیر استیلی حبشه بر یمن جها ت بازرگانی و اقتصادی داشته اسپپت بپپا،‌یتوانسته است بهانه مناسپپبی این حال مسأله دین نیز درین مورد م

باشد .

2اصحاب اخدود

،‌هاند وکه ذونوا س پادشاه هاماوران از رشپپک درین باب چنین بآورد،‌ینویسند وکپپه و خشم وکه بر زنگیان داشت بآیین جهودان پذیرفت . م،‌نها خوش او «در عهد فیروز یزدجرد بود… و از عالمان جهودان سخ بآمدش و دین جهودان گرفت . پس جهودان وی را بر بآن داشتند وکه به مجران رود و بآنجا ترسایان بودند . . و ذونوا س مغاوکی بکند و بآتش

۱Sharpe vol. II. 349. ،‌های وکه در زمین وکنده باشند . مثل خندق .۲ اخدود: گودل و شکاف درازگون

۶۰ / دو قرن سکو ت

در بآن برافروخت بسپپیار و هپر وکپه از ترسپایی برنگشپت و جهپپودی نپذیرفت ، در بآن مغاک افکنپپدش و ذونپپوا س بآنجپپا نشسپپته بپپود بپپا،‌لهپپا مهتران خویش و بیست هزار مرد در بآن سوخته شپپدند و انجی همه بسوخت… پس مردی از ترسا بآن انجیلی نیم سوخته برگرفت و سوی قیصر رفت… و بگفت وکه ذونوا س چه وکرد… و [قیصر] گفتا وکه از [ملک ؟] من تا یمن دور است لیکن از یمن تا حبشه نزدیک است و او را نامه نبشت به ملک حبشه و این مرد بآنجا رفت و ملک حبشه بگریست از بآن وکار و قریب هفتاد هزار مپرد بسپپاخت و سپپوی یمپپن فرستاد با مهتران نامدار و با مهتری نپپام او اریپپاط . پپپس ذونپپوا س از

د »۱ایشان هزیمت شد و خود را در دریا افکنپپد و وکسپپی بپپاز ندیدشپپ،‌هها خالی نیست ، امپپا بآنچپپه در ایپپن پیداست وکه این روایا ت از افسان میان سخت بآشکار است این است وکه امپراتوران بیزانپپس بپپه بهپپانه،‌یها را بپپر ضپپد مپپردم هامپپاوران حمایت ترسایان درین هنگام حبش،‌هاند و همین امر پادشاه ساسانی را وکه همواره دشمن و ،‌یوکرد یاری م،‌یداشته است وکه درین ماجراها ،‌هاند بر بآن م رقیب امپراتوران روم بود به یاری مردم ستمدیده برخیزند . اسپپتیلی حبشپپه بپپر یمپپن بپپرای مردم گران تمام شد . جپپور و بیپپداد و نپپاروایی بسپپیار بپپه مپپردم روا

.۱۷۰– ۱۶۹مجمل التواریخ ص ۱

فرمانروایان صحرا / ۶۱

داشتند . زنگیان با مردم هاماوران رفتار وحشیانه پیش گرفتند . زنان،‌یانپپدازه رفت ،‌لهپپای ب . ذوجپپدن نپپامی بجپپای۱را رسپپوا وکردنپپد و قت

ذونوا س بربآمد و به مقاومت برخاست . اما وکاری از پیش نبرد و ناچار . زنگیان بر یمن استیل یافتند اما چنپپدی۲شد خود را به دریا افکند

،‌یبآیپپد اریپپاط ،‌نها اختلف افتاد . چنان وکه از روایا ت بپپر م بعد میان بآ یک چند فرمانروایی وکرد . بآنگاه ابرهه نامی با او به ستیزه برخاسپپت . زنگیان دو گروه شدند گروهی به یاری ابرهه برخاستند و گروهی بپپا

میان هر دو گروه جنپپگ و سپپتیزه پدیپپد بآمپپد ابرهپپه۳اریاط ماندند اریاط را گفت وکه ما را با یکدیگر جنگ افتاده است چرا باید لشکری را به وکشتن دهیم . بآن بهتر وکه به تن خویش با یکدیگر جنگ وکنیم تا وکه پیروزی یابد ؟ چنین وکردند و اریاط وکشته شد . زنگیان وکپپه در یمن بودند همه بر وی گرد بآمدنپپد . چپپون نجاشپپی از ایپپن داسپپتان بآگاهی یافت بربآشفت و سوگند خورد وکه خاک سرزمین او را پایمال سازد و خونش را بریزد و پیشانی او را با بآتش بسوزاند . ابرهپپه مپپوی،‌های پیشانی بسترد و بآن موها با انبانی از خاک سرزمین یمن و شیش،‌های از از خون خویش نزد نجاشی فرستاد و پیپپام داد وکپپه مپپن بنپپد

چاپ وکمبریج .۹۵فارسنامه ابن بلخی ص ۱ .۸۹سنی ملوک ص ۲ .۳۹ ص ۱سیره ابن هشام ج۳

۶۲ / دو قرن سکو ت

،‌های از بندگان تو بود . در اجپپرای فرمپپان بندگان توام و اریاط نیز بند،‌شها و نو با یکدیگر ستیزه وکردیم و اوکنون فرمان تراست . نیز پیشپپک،‌هام پادشپپاه بپپه مسپپیح ،‌نهای بسیار فرستاد و نوشت وکه شپپنید ارمغا سوگند خورده است وکه موی پیشانی من به بآتش بسپپوزاند و خپپونم بریزد و خام سرزمین مرا پایمال خویش سپپازد و اوکنپپون مپپن مپپوی پیشانی خویش فرستادم تا ملک بآن را بسپپوزاند و خپپون خپپویش در،‌های پیشکش وکردم تا بآنرا به خاک ریزد و انبانی از خپپاک ایپپن شیش سرزمین تقدیم داشتم تا بآن را پایمال فرمایند و سپپوگند از خپپویش افکنده باشد و خشم و ناخشنودی از من فرو گذارد و هم بر تختگپپاه خویش بماند . چون نجاشی این نامه بخواند رأی او را بپسپپندید و از

او خشنود گشت .

اصحاب فیل از وقتی وکه زنگیان به سرداری اریاط بر یمن دست یافتند تا بآن،‌نهپپا را از بآنجپپا براندنپپد و تبپپاه گاه سپاه ایران بپه سپپرداری وهپپرز بآ،‌هانپپد وکردند ، چنان وکه حمزه و بعضی دیگپپر از مورخپپان روایپپت وکرد،‌نهپا بپر یمپن در مد ت هفتاد و دو سپال گذشپت . بآغپاز اسپتیلی بآ

فرمانروایان صحرا / ۶۳

،‌هاند وکه اریاط بیست روزگار قباد پسر فیروز پادشاه ساسانی بود . گفت سال فرمان راند و ابرهه بیست و سه سال فرمپپانروایی وکپپرد . پپپس از ابرهه پسرش یکسوم هفده سال و پس از او پسپپر دیگپپرش مسپپروق

۱دوازده سال فرمانروا بودند .

،‌یوکوشپپید . ،‌هاند وکپپه در پراوکنپپدن بآییپپن ترسپپایی م ابرهه را نوشت،‌های ،‌هاند وکه او پرستشگاهی به نام قلیس در صنعا ساخت . وکنیس گفت وکه در هیچ جا مثل بآن نبود . پس درصدد بربآمد وکه عپپرب را از حپپج وکعبه باز دارد و قبله بآنان را به سوی قلیس بگرداند و در این باب به نجاشی نامه وکرد و دستوری خواست عربان وکه قصد او را بدانسپپتند،‌نها به صنعا رفت و قلیس را بیالود چون ابرهه بربآشفتند و یکی از بآ بآگهی یافت به خشم رفت و بآهنگ ویران وکردن وکعبه نمود و با فیل

بآنچه مورخان مسلمان در باب ابرهه و دیگر زنگیپپان «اصپپحاب فیپپلد » بآورده۱ اند ظاهر ًا جز قصه های رایج بین عوام مأخذی نداشپپته اسپپت؛ و اختلفپپاتی،‌نها در بیپن روایپا ت هم وکه در باب ترتیب تاریخی این امراء و مد ت امار ت بآ هست از همین جاست . در این باره گذشته از روایا ت پرووکوپ مورخ رومپپی ، وکتیبه هایی هم هست وکه در تحقیق تاریخ یمن و حبشپپی هپپا مهپپم اسپپت .

برای اطلعا ت بیشتر رجوع وکنید به:Ryckmans. L’inst. Monarch. En Arab. Merid av. L’Islam.Beeston. Notes on Murighan inscription, BSOSXVI.

۶۴ / دو قرن سکو ت

۱و سپاه راه مکه در پیش گرفت .

داستان اصحاب فیل به اشار ت در قربآن بآمده است و این سال را،‌هاند دریپپن گفتپه جپپای سپخن در تاریخ عرب عام الفیل نهادند . گفت هست وکه پیغامبر اسلم در این سال به جهان بآمد . اما ابرهه از ایپپن لشکروکشی سودی نبرد و گویند وکه در مکه مرد یپپا در بازگشپپت بپپه یمن تباه شد . بآیا لشکروکشی زنگیان به مکه فقط بر اثر یپپک رقپپابت،‌یبآیپپد دینی و برای انتقام از بآلودن وکنیسه بوده است ؟ بعید به نظر م در هر حال شاید بتوان گفت وکه دست یپپافتن زنگیپپان بپپر یمپپن راه،‌یگذشته است فپپرو بسپته بازرگانی هند به مدیترانه را وکه از حجاز م،‌هانپپد بپپا ،‌یدید است و اعراب حجاز وکه از این رهگپپذر زیپپان بسپپیار م،‌یهپپا زنگیان به ستیز برخاستند و در امور بآنپپان وکپپارفزایی و خرابکار،‌های نزده ،‌هاند . این استیلی حبشه به بازرگانی روم نه همان لطم وکرد،‌یوکپپرده اسپپت امپپا بپپرای ،‌نتر م است بلکه وکار بازرگانپپان روم را بآسپپا بازرگانان ایرانی ، نیز مثل عربان ، زیان داشته است و مپداخله ملپوک حیره و پادشاهان ایپپران نیپز دریپپن وکپپار بیپپش از هپپر چیپپز از نظپر بازرگانی و اقتصادی بوده است . درباره مد ت فرمپپانروایی زنگیپپان بپپر یمن ، چنانکه حمزه نیز تأوکید وکپپرده اسپپت جپپای اختلف هسپپت و

.۵۴ ص۱ابن هشام سیره ج ۱

فرمانروایان صحرا / ۶۵

،‌های نیز هست همه مورخان درباره بآن متفق نیستند . درین مورد نکت وکه باید در اینجا یاد وکرد: ولد ت پیغامبر را وکپپه مقپپارن عپپام الفیپپل

،‌هانپپد۵۷۰بپپوده اسپپت ، در حپپدود لشکروکشپپی۱ میلدی شپپمار وکرد،‌هاند اگپپر بآن۵۷۶ تپا ۵۷۰ایرانیان را نیز به یمن در سپالهای دانسپپت

سردار حبش وکه فیل و لشکر به مکه برده اسپپت ابرهپپه باشپپد بپپرای بیست و نه سال فرمانروایی یکسوم و مسپپروق دیگپپر فرصپپتی بپپاقی،‌یماند . بنابراین باید گفت بآنکه به قصد ویران وکردن وکعبه از یمپپن نم سپاه به حجاز برده است باید مسروق باشد و یا بآنکپپه پسپپران ابرهپپه،‌هاند ، اگر نتوان این پنپپدار نیز بنام پدر در ضمن قصص عربی یاد شد را پذیرفت باید در درستی روایتی وکه حمپپزه و ابپپن اثیپپر و دیگپپران،‌هاند و نیز درباره تعداد و درباره مد ت فرمانروایی زنگیان در یمن بآورد

،‌نها تردید وکرد . توالی فرمانروایان بآ

ذی یزن باری زنگیان در دوره اسپپتیلی خپپویش بپر یمپپن بیپپداد بسپپیار،‌نهپا را بپه ،‌یسپپتاندند و ز ،‌هها را به زور از خداونپدان م راندند . خواست

۱Huart 1/P. 88.

۶۶ / دو قرن سکو ت

،‌ههپپای بسپپیار بپپدین گپپونه پریشپپان ،‌یبردند . خانواد ،‌هها م ستم از خان،‌هاند وکپپه از پادشپپاه زادگپپان گشت و بیداد بسیار بر مردم رفت . نوشت یمن یکی بود وکه ذی یزن نام داشت و مپپردم او را بپپزرگ و گرامپپی،‌لها ،‌های وکه سپپا ،‌یداشتند . ذی یزن را زنی بود ریحانه نام ، از خانواد م بر یمن حکم رانده بود . ریحانه به خوبرویی و پارسایی و خردمنپپدی در همه ملک هاماوران بنام بود . ابرهه را از بآن زن بآگاهی دادند . ذی یزن را بخواست و زن را به ستم جدا وکرد . پس او را بزنی وکپپرد و بپپه خانه خویش برد ریحانه را از ذی یزن وکودوکی دو ساله بپپود نپپام وی معدیکرب و لقب سیف . بآن وکودک را با خویشتن به خانه ابرهه بپپرد .،‌نها یکسوم و مسروق بآورد . ابرهه سپپیف را از ابرهه نیز دو پسر ، نام بآ،‌یداشت و سیف گمان برده بپپود وکپپه مگپپر نیز چون پسران خویش م ابرهه پدر اوست با برادران یکسوم و مسروق بربآمپپد و بپپال گرفپپت و،‌یخبر بود اما ذی یزن وکه زن و فرزنپپد را از همچنان از راز گذشته ب دست داده بود از شرم رسوایی در یمن نتوانست ماند . راه روم پیپپش گرفت داوری نزد قیصر برد ، از بیداد زنگیپپان بنالیپپد و بپپرای رانپپدن،‌نها از او به مال و مرد مدد خواست و پذیرفت وکپپه اگپپر بپپه یپپاری بآ قیصر یمن را از دست زنگیان بازستاند بآنجپپا چپپون وکپپاردار و دسپپت نشانده روم باشد و باژ و ساو به قیصر فرستد . قیصر وکه خود زنگیپپان را برانگیخته بود و یاری وکرده بود سخن او ننیوشپپید از بآن گذشپپته

فرمانروایان صحرا / ۶۷

،‌یتوانست برای وکسی وکه هم دین او نبود وکسانی را وکه بآیین ترسا نم داشتند و هم دین او بودند بیپپازارد . مگپپر ایپپن زنگیپپان خپپود چپپون وکاردار و دست نشانده او بر یمن فرمان نمیراندند ؟ بدین گونه قیصپپر در وکار این شاهزاده ستمدیده بآواره ننگریست . ذی یزن نومید شد و به نومیدی از پیش قیصر بازگشت . از بآنجا بآهنگ ایران وکرد تا داد به پیشگاه خسرو برد . نخست به حیره رفت . نعمان بن منذر ، و به قولی عمرو بن هند در بآن جا از دست انوشیروان ملک بود . قصپپه خپپویش بازگفت و امیر حیره وکه نیاوکانش خود از یمن بودند او را بنپپواخت و دلجویی وکرد . چندی بعد با خویشتن او را بپپه درگپپاه خسپپرو بپپرد و قصه او باز گفت . خسرونوشپپیروان او را بپپار داد . چپپون ذی یپپزن بپپه درگاه خسرو دربآمد از بیم و شکوه خیره شد بر وی درافتپپاد و نمپپاز بپپرد . نوشپپیروان فرمپپود تپپا او را از خپپاک برگیرنپپد . او را برگرفتنپپد شاهنشاه بنواختش و گرم بپرسپپیدش ، ذی یپپزن زبپپان بگشپپود و از،‌یهپپای زنگیپپان بنالیپپد . گفپپت و شپپنود او را بپپا ،‌یها و ناروای بیپپداد،‌هاند وکه این ذی یزن چپپون نپپزد ،‌هاند . نوشت ،‌خها بآورد نوشیروان در تاری خسرو راه یافت: «به هر دو زانو دربآمد و بر ملک ثنا گفت و از عپپدل،‌ت ای ملپپک مپپن فلن بپپن و داد او اندر جهان یپپاد وکپپرد و پپپس گف فلنم… ما مردمانی بودیم ملک یمن اندر خانپپدان مپپا بپپود و حبپپش،‌ههای ما بگرفتند و ما را بیامدند و بآن پادشاهی از ما ببردند و خواست

۶۸ / دو قرن سکو ت

ذلیل وکردند و بر رعیت ستم وکردنپپد بسپپیار و مپپا را بپپر بآن خپپواری پنجاه سال شد وکه صبر همی وکنیم و بدر ما رعیپت مپا صپبر همپی وکنند تا وکار ما بآنجا رسد وکه نیز صبر نماند و چیزها رسید به مپپا ، در خون و خواسته و حرمت ، وکه اندر مجالس شرم دارم گفت و به زبان گردانیدن و اگر ملک به حقیقت بدانستی وکه با ما چه رسیده اسپت ، از عدل و فضل بآمدی وکه ما را فریپپاد رسپپیدی و از دسپپت ایپپن بپپی ادبان برهانیدی ، هرچند ما بدر او نیامدمانی و از وی درنخواستیمی . و امروز من به امید به در ملک بآمدم به زنهار و از وی فریاد خپپواهم و اگر ملک به بزرگی امید مرا راست وکرد و مرا فریاد رسید سپپپاهی وکه با من بفرسد تا من بآن دشپپمن را از پادشپپاهی خپپود برانپپم و بآن رعیت را از ایشان برهانم ، مملکت ملک با یمن پیوسته گردد و ملک او تا حد مغرب برسد و بآن خلپق را از بنپدگی بپه خپرد و بپه عپدل خویش بآزاد وکند و باز جای بآورد و مرا و همه بآل حمیپپر را از جملپپه بندگان خویش وکند . انوشیروان را سخن وی خوش بآمد و بر او دلش سوخت و بآب در چشم بآورد و ذی یزن پیر بپپود و ریشپپش سپپپید…،‌ت ای پیر نیکو سخن گفتی و دل مرا سوزان وکپپردی و انوشیروان گف،‌های و این از درد گفتی چشم مرا پر بآب وکردی و دانم تو ستم رسید و لکن… این زمین تو از پادشاهی من سخت دور اسپپت و بپپه میپپان بپپادیه حجپپاز اسپپت و از دیگپپر سپپوی دریاسپپت و سپپپاه بپپه بپپادیه

فرمانروایان صحرا / ۶۹

فرستادن… مرا اندرین تأمل باید وکپپردن و بپپا ایپپن پادشپپاهی مپپن و خواسته من پیش تست اندرین جای بباش و دل از پادشاهی بردار و هر چیز ماراست از ملک و نعمت با مپپا همبپپاز بپپاش و بفرمپپود او را فرود بآرند جایی نیکو و دو هزار درم دهندش . چون درم بدو دادند و از در ملک بیرون شد . بآن درمها همی ریخت و مردمان همی چیدند تا به خانه رسید ، هیچ درم نمانپپده بپپود و بپپا نوشپپیروان از بآن خپپبر برداشتند… دیگر روز چون مردم را بار داد او را نیز بار داد و گفت بپا عطای ملووکان چنین نکنند وکه تو دی بپپا درم مپپا وکپپردی . بپپه زاری گفت من بآن را شکر خدای وکردم بدان وکه روی ملپپک مپپرا بنمپپود و بآواز او مرا بشنوانید و زبان او با من به سخن بآورد و از بآنجا وکپپه مپپن بآمده بودم خاک زر و سیم است و اندر زمین وکم وکوه است وکه انپپدر بآن وکان زر نیست و یا وکان سپپیم… انوشپپیروان او را گفپپت بپپازگرد و

۱شکیبایی وکن تا اندر حاجت تو بنگرمد » .

،‌یبآید وکه انوشپپیروان ذی یپپزن را وعپپده یپپاری از این روایت بر م نداد اگر چند او را بنپپواخت و گرامپپی داشپپت . امپپا بعضپپی از تاریپپخ،‌هاند وکپپه بپپه او نویپپد یپپاری داد و نتوانسپپت وفپپا وکنپپد . نویسان نوشت مسعودی بآورده است «انوشپپیروان بپدو وعپده داد وکپه در جنپگ بپپا

تاریخ بلعمی ، خطی .۱

۷۰ / دو قرن سکو ت

سپاهیان به یاری او برخیزد امپپا بپپه جنپپگ روم و وکشپپورهای دیگپپر،‌هاند وکه ذی یزن چپپون۱پرداخت و مشغول گشتد » در هر حال نوشت

،‌های ده سال بر درگاه انوشیروان بماند و هم بآنجا وفا ت یافت . پناهند

سیف ذی یزن،‌یدانست . چون۲اما سیف در خانه ابرهه بود و او را پدر خویش م

.۲۸۴ ص۱ مروج ، ج ۱ درباره سیف ذی یزن و سرگذشت او ، از قدیم داستان هایی پرداختپپه شپپده۲

،‌نها شاید از تاریخ ها گرفته شده باشد و قسمت هپپایی است وکه قسمتی از بآ نیز ظاهر ًا از راه همین قصص در تاریخ هپپا وارد گشپپته اسپپت . در هپپر حپپال بعضی از مطالبی وکه طبری و دیگران راجع به سرگذشت سپپیف ذی یپپزن و پدرش نقل وکرده اند ، از همیپپن داسپپتان هپپا نشپپأ ت گرفتپپه اسپپت . یکپپی از جامعان و مؤلفان قدیم این داستان ها ابوالمعالی احمدبن محمد وکوفی است وکه قصه های حمزه را نیز همپپو جمپع و روایپپت وکپپرده اسپت . نسپپخه هپپای متعددی از مجموعه های این داستانهای سیف ذی یزن ، امروز در وکتابخپپانه های مختلف جهان هست و بعضی از این مجموعه ها نیز مپپدتی پیپپش ، بپپه زبان های دیگر هم ترجمه شده است بپپرای اطلعپپا ت بیشپپتر در ایپپن بپپاب

Vanرجپپوع شپپود بپپه مقپپاله وان رونکپپل Ronkel در مجلپپه Acta

Orientalia میلدی ، وکپپه در بپپاب۱۹۲۶ منطبعه به سال ۱ جزء ۵ جلد

فرمانروایان صحرا / ۷۱

ابرهه بمرد و یکسوم و مسروق فرمانروایی یافتند و از راز نهان بآگپپاه گشت و دانست وکه سرگذشت پدرش چه بوده است . پپپس ، از یمپپن بیرون رفت و خویشتن را در جسپپتجوی انتقپپام بآواره جهپپان نمپپود .،‌هاند وکه نخست نزد قیصر رفت و از بیپپداد زنگیپپان بنالیپپد . امپپا نوشت چون قیصر بدو ننگریست و سخنش نشنود نومید شپپد و راه درگپپاه خسرو در پیش گرفت در این جا از بیان این نکته نبایپپد خپپودداری وکرد وکه داستان مسافر ت ذی یپپزن و پسپپرش سپپیف را ، نخسپت بپپه،‌هاند . ایپپن دربار قیصر و سپس به درگاه انوشیروان به یک گونه نوشت،‌نها را از روی دیگری ،‌یدهد وکه شاید یکی از ای جا این پندار دست م،‌نها نظیر دارد و بارها اتفپپاق افتپپاده ساخته باشند . این وکار در داستا است . نمونه بآن هفت خان اسپپفندیار اسپپت وکپپه بپپه تحقیپپق از روی،‌شهای ،‌یها و وکوشپ ،‌هاند . در داستان دادخواه هفت خوان رستم ساخت ذی یزن و سیف نیز در دربارهپپای روم و ایپپران شپپباهت بپپه قپپدری بآشکار است وکه ناچپپار یکپپی از روی دیگپپری پرداختپپه باشپپند ، مپپن،‌یدهم وکه داستان ذی یزن را از روی داستان سیف ساخته ترجیح م،‌هاند سرگذشت ایپپن شپپاهزاد ٔه بآواره و باشند و درین وکار شاید خواست

،‌هتر جلوه دهند . تیره بخت را دردانگیزتر و غم بآلود

یکی از ترجمه های این داستان ، شرح جالبی دارد .

۷۲ / دو قرن سکو ت

،‌هاند وکه سیف نخسپپت نپپزد قیصپپر بپپه روم برفپپت و از باری بآورد دست سیاهان او بیداد و گزنپد بآنپان داد خواسپت و از قیصپر یپاری،‌نها را از سرزمین خویش براند . قیصر او را پاسخ داد وکه طلبید و تا بآ،‌نها خود پیروان دین منند و شما بت پرستانید شپپما را در جنپپگ بآ،‌نها یاری نتوانیم وکرد . چون سیف از قیصر نومید شپپد روی بسپپوی بآ دربار خسرو بآورد . نخست در حیره نزد نعمان رفت و نعمان او را بپپه

،‌هاند وکه سپپیف نیپپز یپپک سپپال بپپر در۱درگاه وکسری برد بعضی نوشت نوشیروان بماند . روزها از بامدادان تپپا شپپامگاه بپپر در سپپرای خسپپرو،‌یرفپپت و ،‌یخواست و شبها همه بر سر گور پدر م ،‌ینشست و داد م م،‌یخفت . یکسپپال گذشپپت و وکسپپی در وکپپار او ،‌یگریست و همانجا م م ننگریست . بآخر روزی در پیش مووکب نوشپپیروان بپپر پپپای خاسپپت و فریاد بربآورد وکه: «ای ملک مپرا نپزد تپو میراثپپی هسپپت دادم بپدهد » خسرو او را بخواند و پرسید وکه تو را بپپر مپپن چپپه حپپق اسپپت و تپپو وکیستی ؟ سیف گفت من پسر بآن پیر یمانیم وکه ده سال بپپه امیپپد و نویدی وکه از ملک یافته بود بر این درگاه بود تا بمرد ، بآن وعپپده وکپپه ملک بدان پیر داده بود اوکنون به میراث از بآن من است و شاهنشپپاه را وفای بپپدان در گپپردن اسپپت . خسپپرو را دل بپپر او بسپپوخت . او را

.۶۶ اخبار الطوال ص ۱

فرمانروایان صحرا / ۷۳

بنواخت و ده هزار درم بداد و امید داد و دلگرم وکرد . سپپیف چپپون از،‌یچیدنپپد ،‌یریخت و مردم بر م ،‌مها به راه م نزد خسرو بازگشت بآن در دیگر روز خسرو او را از سبب بآن بازپرسید ، پاسخ سیف همپپان بپپود

وکه ذی یزن چندین سال پیش در همین باب داده بود .

،‌نهای وکهپپن از پیداست وکه ایپپن جزئیپپا ت در ایپپن گپپونه داسپپتا،‌های از حقیقت دارد بلکپپه از افسانه خالی نیست . معهذا نه همان بهر،‌هاند نمپپوداری تصوری وکه راویان عرب درباره خسپپروان ایپپران داشپپت

،‌یدهد . بدست م

،‌هاند نوشیروان در وکار او با سران و سرداران خویش رای زد . نوشت گفتند در زندان ملک مرگ ارزانیان بسیارند . ایشان را بایپپد فرسپپتاد اگر وکشته شوند باک نیست و اگر پیروز گردند ملک را وکشوری تپپازه به چنگ بآمده باشد . نوشیروان این رای بپسندید و فرمود در وکارنامه زندانیان بنگرند هشتصد تن مرگ ارزانیپپان در بآن میپپان بودنپپد وکپپه

برایشان وکشتن واجب بآمده بود .

،‌هاند وکپپه همپپه ایپپن هشتصپپد تپپن از برخی از تاریخ نویسان بآورد،‌هاند . این دعوی شپپگفت فرزندان ساسانیان و نژاد دیگر پادشاهان بود،‌یبآید . شپاید بازمانپدگان اینپان وکپه خپود را «بآزاده و گزاف به نظر م،‌یخواندند این داستان را ساخته باشند تا نژاد نژاداند » یا ابناء احرار م

۷۴ / دو قرن سکو ت

و تبار خویش را به شاهان برسانند و از ننگ انتساب بپپه زنپپدانیان و مرگ ارزانیان خویشتن را بروکنار دارند . باری این زنپپدانیان هشتصپپد تن بیش نبودند . ایشان را از زندان بیرون بآورد تا با سپپیف ذی یپپزن به یمن فرستد . سیف گفت شاهنشاها بدین قدر مردم با زنگیان چه توان وکرد ؟ انوشیروان گفت بسیار هیزم اندک مایه بآتش بسنده باشد «بفرمود تا هشت پاره وکشتی راست وکردند و این مردم را با سپپلح و

۱ذخیره در نشاند .د »

وهرز دیلمی بود . نام این۲سردار و سپهسالر دلوران ایران وهرز سپهبد دیلم

،‌هاند بعضی بآن را وهرزیپپن بپپن وکامکپپار شخص را به اختلف یاد وکرد،‌هاند وکه او پیری سالخورده بپپود و بیپپش از صپپد ،‌هاند و گفت ضبط وکرد،‌نهای بزرگ بود سال داشت وکه از سواران و پهلوانان عجم و از خاندا ۳و چون به سروکشی و راهزنی افتاده بود وکسری او را بند فرموده بود

.۹۵فارسنامه ص ۱ .۲۸۲ ص ۲مروج ، ج۲ .۶۶ اخبار الطوال ص ۳

فرمانروایان صحرا / ۷۵

برخپپی او را خپپرزاد بپن نرسپپی نپپواده جاماسپپب بپپرادر قبپپاد فیپپروز،‌هاند وکه انوشیروان وقپپتی او را بپپه یپپاری سپپیف ذی ،‌هاند و گفت دانست

،‌یفرستاد مرتبه وهرزی بدو عطا وکرد و بنابراین وهرز۱یزن به یمن م نام او نیست نام پایگاهی است وکه نوشیروان بدو داد . بعضی نیز نپپام،‌هاند وکه ،‌هاند و گفت وی را وهرز بن به بآفرید بن ساسان بن بهمن نوشت

بآنچپپه از۲پل نهروان را در عراق این وهرز بن به بآفریپپد وکپپرده اسپپت،‌یبآید بآنسپت وکپه ایپن سپردار گویپا از خانپدان همه این روایا ت بر م ساسانیان بوده است و در سپاه انوشیروان پایگپپاه ارجمنپپدی داشپپته است . بلعمی گوید وکه «… مردی بود اندر جمله بآن سپاه وی . پیپپری

خواندندی و بپپه همپپه عجپپم ایپپدر از او۳هشتاد ساله نام او را اوهزار تیراندازتر نبود و انوشیروان او را به هزار مرد داشتی به جوانی و هپپر وکجا او را بفرستادی گفتی هپپزار مپپرد سپپوار را فرسپپتادم و او پیپپر و ضعیف شده بود و از وکار مانده و ابروان بر چشم افتاده او را بخواند و

.۱۷۲ و مجمل التواریخ ص ۲۲۶التنبیه و الشراف ص ۱ .۹۶فارسنامه ص ۲ وهرز . در باب معنی و اشتقاق این اسم وکه به صور ت وهرز و اوهرز و صپپور ت۳

های دیگر بآمده است اختلف است . مث ًل رجوع شود به: مجمل التواریخ ، ص .۱۲۶– التنبیه و الشراف ، ص ۱۷۲

۷۶ / دو قرن سکو ت

وهرز با یاران خویش و سپپیف ذی یپپزن از۱بر بآن لشکر سالر وکردد »،‌نها بآگپپاهی یپپافت چپپون راه دریا بربآمدند . پادشاه زنگیان از بآمدن بآ اندوکی بآنان بدانست شپپگفت وکپپرد و بآنپپان را بپپه چیپپزی نداشپپت . از بآنسوی ، وکسان سیف و بسیاری از مردم هاماوران نیپپز وکپپه در مپپد ت،‌هها از دست زنگیپپان دیپپده بودنپپد بپپه چندین سال بیدادها و شکنج اردوی جنگجویان پیوستند . شپپماره ایپپن گپپروه را پنجپپاه هپپزار تپپن

،‌هاند . نوشت

،‌هاند وکه وهرز چپون بپه وکنپار دریپپا رسپید هرچپه توشپه و نوشت،‌یها را بآتش زد ،‌یها مانده بود به دریا ریخت و وکشت اندوخته در وکشت،‌هها از بهر بآن سوختم تپپا ،‌یها و خواست و وکسان خویش را گفت وکشت شما بدانید وکه دیگر بازگشتن را روی نیست و دشمن نیز بداند وکپپه اگر بر ما دست یابد از ما چیزی بدو نرسد اوکنون ما را مرگ در پس و پیروزی در پیش است جز پیش رفتن راه چاره نیست . جنگجویان همه زبان دادن و سوگند خوردند وکه تا جان دارند بکوشپپند . جنپپگ خپپونینی رخ داد وکپپه طپپبری و بلعمپپی جزئیپپا ت بآن را بپپه تفصپپیل،‌هاند درین جنگ پیکان وهرز پادشاه زنگیان را از پای درافکنپپد . نوشت

ایرانیان زنگیان را به تیرباران گرفتند و بسیاری از بآنان تباه شدند .

تاریخ بلعمی ، خطی .۱

فرمانروایان صحرا / ۷۷

،‌های دیرینه از زنگیپپان در دل ،‌هگان هاماوران نیز وکه وکین ستمدید،‌یوکشتند . بدین گونه ،‌ییافتند م داشتند بربآوردند و هر وکه را از بآنان م سیف ذی یزن و مردم هاماوران وکین خویش را از دشمنان بستاندند

و پس از چندین سال بآنان را از خاک خویش براندند .

وکشته شدن سیف ذی یزن سپپیف ذی یپپزن فرمپپانروایی یپپافت . سپپپهبد وهپپرز را از سپپوی انوشیروان دستوری رسید وکپه بپازگردد و ملپک بپه سپپیف بسپپارد . چنان وکرد و ایرانیان را در یمن بماند . اما نوشیروان با پادشپپاه یمپپن،‌نها بست و شرطها وکرد . از جمله بآنکه بآزادگان ایران را در یمن پیما زن گرفتن روا باشد لیکن یمانیان را نباید وکه از ایرانیپپان دخپپتر بپپه

۱زنی وکنند .

شاید از این شرط فزونی شمار ایرانیان را خواست تا ایرانیپپان از راه پیوند افزودتر گردند و فرهنگ و تمدن ایران در بآن خطه بیشپپتر

پراوکنده گردد .

.۲۸۳ ص ۱مروج ، ج ۱

۷۸ / دو قرن سکو ت

ازین پس یمن زیر فرمان ایرانیان دربآمد و فرمپپانروایی ایرانیپپان در بآن سرزمین بآغاز گشت . سیف نیز هر وقتی خواسته و خپپراج بپپه،‌شها بنپپدگی و ،‌نهپا و پیشپک ،‌یفرسپپتاد و بپا ارمغا درگاه نوشیروان م فرمانبرداری خویش را فرا مینمود . جز این نیز چاره نداشت . زیپپرا از وقتی وکه زنگیان از یمن برافتپپاده بودنپپد ایرانیپپان در همپپه وکارهپپای سیاسی و نظامی دست اندروکار بودند و سیف خپپود در دسپپت بآنپپان،‌های از حبشیان وکه چون نوبتیان و نگهبانان بپپر چون افزاری بود . عد،‌یوکردند ناگهان بر او درافتادند و او را در تبپپاه درگاه سیف خدمت م،‌ینویسند وکه «چون سیف ذی یپپزن بپپه ملپپک بنشسپپت از وکردند . م حبشه وکس به یمن اندر نهشت مگر پیران ضعیف و وکودوکپپان خپپرد وکه سلیح برنتوانستندی داشتن و زنپپان وگرنپپه دیگپپران را همپپه بپپه شمشیر بگذاشت و سالی بربآمد . رسولی فرستاد در سرای نوشپپیروان با خواسته بسیار و از جوانان حبشه وکه بپپر او بودنپپدی چپپون سپپیف برنشستی پیش او حربه بردنپدی و خپدمت او وکردنپدی و ایشپان را،‌یداشت تا ایمن شد برایشان روزی برنشسته بود با سپپپاه و نیکو هم این حبشیان پیش او اندر همی دویدند او تنها از پس ایشپپان اسپپب بدوانید و پیادگان او بازماندند این حبشیان با اسپپب همپپی دویدنپپد چون سپاه از وی دور شد گرد وی اندر بآمدن و او را بپپه میپپان انپپدر گرفتند و بکشتند . بآن سپاه بپراوکندند و حبشیان از هر جپپا سپپر بپپر

فرمانروایان صحرا / ۷۹

وکردند و از حمیریان و اهل بیت مملکپپت و خویشپپان سپپیف خلقپپی بکشتند بسیار . روزگاری بربآمد وکپپس بپپه ملپپک ننشسپپت و وکپپس را اطاعت نداشتند خبر به نوشیروان شد . سخت تافته شد و باز وهرز را به یمن فرستاد با چهار هزار مرد و بفرمود وکه هر وکه بپپه یمپپن انپپدر است از حبشه همه را بکش پیر و جوان و مرد و زن و بزرگ و خرد و هر زنی وکه از حبش بار دارد شکمش بشکاف و فرزندان بیرون بآور و بکش و هر وکه اندر یمن موی بر سر او جعپپد اسپپت چنپپانکه از بآن حبشیان بود و ندانی وکه او از حبشیان و فرزندان ایشان اسپپت همپپه را بکش و هر وکه دانی وکه اندر یمن هوای ایشان خواهپپد و بدیشپپان

۱میل دارد همه را بکش تا به یمن اندر از حبشی وکس نماند .د »

ایرانیان در یمن این بار فرمانروایی ایرانیان بر یمن با تنپپدی و سپپختی بیشپپتری همراه بود . سپهبد وهرز با خشم و وکینه بسیار به وکشپپتن و شپپکنجه،‌نهپا در دربپپار ایپران چپون زنگیان پرداخپت . زیپرا ایپن سروکشپی بآ،‌یشد . وهرز مرزبان یمپپن گشپپت و وکوششی برای برتری روم تلقی م

تاریخ بلعمی ، خطی .۱

۸۰ / دو قرن سکو ت

بدین گونه یمن در زیر فرمانروایی ایرانیان دربآمد و خراج و سپپاو بآن به درگاه خسرو گسیل گشت . مد ت فرمانروایی وهرز در یمن درست روشن نیست ، بلعمی چهار سال ، دینوری پنج سال ، و مؤلپپف وکتپپاب

البدء و التاریخ شش سال نوشته است .

،‌هانپد وکپه چپون درباره فرجام زندگی او نیز ایپن داسپتان را بآورد مرگ خویش را نزدیپپک دیپپد تیپپر و وکمپپان بخواسپپت و گفپپت مپپرا نگهدارید . پس وکمان برگرفت و تیری بیفکند و گفت بنگرید تپا تیپر من به وکجا افتد ، دخمه من همانجا وکنید . تیر او بدان سوی وکنیسپپه

،‌هاند . ۱افتاد ، و بآنجا را تا امروز گور وهرز نام نهاد

،‌خها اختلف است . بلعمی و درباره جانشین وهرز بین روایا ت تاری،‌هاند ، و نیز ابن اثیر و دیگپپران ، وکسانی وکه روایت خویش را از او گرفت،‌هاند وکه وهرز را پسری بود مرزبان نام انوشیروان ولیت یمن بدو گفت،‌یفرسپتاد . شپک داد و او مانند پدر خراج یمپن بپه درگپاه خسپرو م نیست وکه مرزبان در بآن هنگام نام خاصی نبوده است بلکه حاوکی از منصبی است وکه فرمانروایان زیر دسپپت شاهنشپپاه و وکسپپانی وکپپه از،‌هانپپد برعهپپده دسپپت او در بلد عپپرب و دیگپپر شپپهرها حکپپم میراند،‌هاند . حمزه این جانشینان وهپرز را ولیسپپجان و مؤلپپف البپپدء و داشت

.۹۸۸– و طبری ص ۵۶ اخبار الطوال ص ۱

فرمانروایان صحرا / ۸۱

نوشته است و مسپپعودی مپپردی از ایرانیپپان۱التاریخ بنجان بن وهرز،‌هاند ثبت وکرده است . در وکامپپل ابپپن اثیپپر بعپپد از ،‌یگفت وکه سیحان م مرزبان بن وهرز از بینجان ابن مرزبان نام رفته است و این نیز قطع ًا صورتی از همان ولیسجان حمزه است . وجه اشتقاق و معنی و حتی قرائت این نام ، از روی یقین محقق نیست . بآن چه تقریب ًا از همه این،‌یبآید بآنست وکه جانشین وهرز از فرزندان او بوده اسپت و روایا ت بر م،‌یرسد . بعض مورخان این ، با سنن حکومت ساسانی سازگار به نظر م،‌یگوینپپد ،‌هانپپد . م روایپپت دیگپپری نیپپز در بپپاب جانشپپین وهپپرز بآورد انوشیروان بعد از وهرز زرین را عامل وکرد و او جبپپار و مسپپرف بپپود .،‌مهای ،‌یوکشپپت و از میپپان انپپدا ،‌یخواست برنشیند وکسپپی را م وقتی م،‌یگذشت ، انوشیروان بمرد و او به قولی همچنان بپپر یمپپن بریده او م فرمانروا بود و هرمز پسر انوشیروان او را از وکار بروکنار وکرد . نپپام ایپپن

نیز بآمده است:۲زرین در بعضی روایا ت به صور ت وین یا دین یا زین

.۱۹۴ البدء والتاریخ ص ۱ ماروکوا ت بجای زین ، وین خوانده است . تبدیل حرف واو و زاء در خط عربی۲

بسیار اتفاق می افتد ، بعید نیسپپت وکپپه وکلمپپه هپپای بینجپپان و ولسپپیجان و تینجان و سیحان و بیجان وکه برای نام جانشین وهرز ذوکر شپپده اسپپت نیپپز صور ت و تحریف یافته یک اسم مروکب باشد وکه جزء اول بآن زین و یپا دیپن

بوده است .

۸۲ / دو قرن سکو ت

،‌هاند وکه او نیز از اسواران بود . گفت

،‌هاند بآن چه درباره خونریزی و تندخویی و شتابکاری او ذوکر وکرد نیز گویا از بآن روست وکه وهرز و جانشینش بپپه فرمپپان خسپپرو و در،‌هانپپد . ،‌لهپپایی بود بآغاز وکار سروکوب وکردن زنگیان مجبور به شد ت عم،‌هاند از بآنچه تاوکنون گفتپپه شپپد روایا ت در مرزبانانی وکه بعد از او بود

،‌نتر است . ،‌هتر و بی ساما بآشفت

حمزه نام هشت تن از مرزبانان ایران را ، وکه بعد از وکشته شپپدن،‌مهپپایی ،‌یوکنپپد . لیکپپن نا ،‌هاند ذوکر م سیف ذی یزن بر یمن فرمان راند وکه بآورده است در نسپپخه چپپاپی از غلپپط و تصپپحیف بسپپیار خپپالی نیست . در فهرستی وکه او نقل وکرده است پپپس از وهپپرز فرمپپانروایی یافته است . بآنگپپاه نوشپپجان و سپپپس مپپرزوان و پپپس از او پسپپرش،‌هاند . وی پپپس از خرخسپپرو خرخسپپرو بپپه فرمانپپدهی یمپپن نشسپپت،‌یگویپپد وکپپه ،‌یوکنپپد و م فرمانروایی بادان ابن ساسان الجرون را یاد م،‌ههای پیغامبر با قبایل عرب در زمان او بود ، و پپپس از او دادویپپه غزو بن هرمز بن فیروز به فرماندهی یمپپن رسپپید و حمپپزه او را بآخریپپن،‌مهپپا بپه صپور ت ،‌یشناسپد . بعضپی ازیپن نا مرزبان ایرانی در یمپپن م تحریف شده در مروج الذهب مسعودی نیز ذوکر شپپده اسپپت . امپپا از،‌یبآید وکه تا وقتی پادشاه ساسانی روایت طبری و ابن اثیر چنین بر م

فرمانروایان صحرا / ۸۳

باذان را به ولیت یمن فرستاد فرزندان وهرز در پی یکدیگر بر جای،‌ینویسد وکه چون وهرز درگذشپپت خسپپرو ،‌هاند . م وی فرمانروایی وکرد پسرش مرزبان بن وهرز را فرمان ولیپت یمپن داد و چپون او بمپرد پسر او را وکه وینجان نام داشت به فرماندهی بآن ولیت نشاند . پپپس از او پسری را از بآن او نامش خرخسرو بپپه مرزبپپانی یمپپن گماشپپت . «پس چند سالی ببود هرمز بدین خرخسپپرو خشپپم گرفپپت و وکپپس فرستاد تا به بند وکرد و از یمن بیپپاوردش . هرمپپز خواسپپت وکپپه او را،‌های بپپود از بآِن بکشد مپپردی از مهپپتران پپپار س وکپپه بدسپپت او جپپام انوشیروان وکه وقتی او با به خلعت داده بود بیاورد و به سر خرخسرو برافکند . هرمز حرمت بآن جامه انوشیروان را او را نکشپپت و او را بپپه زندان فرستاد و مردی بفرستاد به یمن نام او باذان ملک یمپپن بپپود بآنگاه وکه پیغمبر ما بیرون بآمد به مکه . باذان تا عهد او بزیسپپت و بپپا

۱مردمان یمن مسلمان شد .د »

درین روایت چنان وکه پیداست از دادویه بن هرمپپز پسپپر فیپپروز وکه بنا به روایت حمزه خواهرزاده باذان بپپوده اسپپت نپپامی در میپپان نیست . روایتی هم هست وکه «پپپس از بآن پیغپپامبر مپپا معاذجبپپل را بآنجا فرستاد تا ایشان را امیری وکرد و نبی و احکام اسلم بیپپاموخت

تاریخ بلعمی ، خطی .۱

۸۴ / دو قرن سکو ت

۱ایشان را و ایشان بیاموختند و بشنیدند .د »

بدین گونه در پایان دوره انوشیروان ، گذشته از ولیت حیره وکپپه از دیرباز در تحت حمایت تیسفون قرار داشت ، سرزمین یمن نیز در،‌یها نیپپز زیر لوای ساسانیان بود . ملوک وکنده قدرتی نداشتند و غسان دست نشانده رومیان بودند . در سایر بلد عرب قپپدرتی و دولپپتی در وکار نبود . در مکه و طائف و یثرب ، عربان و جهودان جز وکشپپاورزی و،‌های نداشتند و ایپپن بلد را خپپود قپپدر بآن بازرگانی و راهداری اندیش،‌های و نبود وکه دولت پر عظمپپت و باشپپکوه ساسپپانی را از بآن دغپپدغ

تشویشی به خاطر راه یابد .

با این همه دولت ساسانی بر رغم شکوه و عظمپپت ظپپاهری وکپپه،‌یرفپت . در پایپپان داشت ، بپه سپپختی روی بپپه پسپپتی و پریشپپانی م سلطنت نوشیروان ، ایران وضعی سخت متزلزل داشپپت . سپپپاه یپپاغی بود و روحانیت روی در فساد داشت . فسادی وکپپه در وضپپع روحپپانی،‌یخاسپپت . تشپپتت و اختلف در بود ، از قدر ت و نفپپوذ موبپپدان بپپر م عقاید و بآرا پدید بآمده بود . و موبدان در ریا و تعصب و دروغ و رشوه غرق بودند و مزدک و پیش ازو مانی برای بآن وکه تحپپولی در اوضپپاع،‌های روحانی و دینی پدیپپد بآورنپپد خپپود وکوششپپی وکردنپپد امپپا نپپتیج

تاریخ بلعمی ، خطی .۱

فرمانروایان صحرا / ۸۵

نگرفتند . وکار مزدک با مقاومت روحانیان و مخالفت سپاهیان مپپواجه شد و موجب فتنه و تباهی گشپپت . رای و تپپدبیر نوشپپیروان وکپپه بپپا،‌یاندازه توأم بود ایپپن فتنپپه را بپپه ظپپاهر فپپرو نشپپاند امپپا خشونتی ب،‌هاند نتوانسپپت ریشپپه ظلپپم و ،‌هها به او نسبت داد عدالتی وکه در افسان فساد را یکسر از بپپن بپپربآورد . ازیپپن رو بپپا مپپرگ او بپپاز روحانیپپان و سپاهیان سر به فتنپپه انگیپپزی بربآوردنپپد . سپپلطنت وکوتپپاه هرمپپز بپپا مخالفت روحانیان و سپاهیان بسر بآمپپد و پرویپپز نیپپز بپپا بآن وکپپه در،‌یهایی داشت از اشتغال به عشر ت و هو س فرصپپت بآن جنگها وکامیاب،‌گهپپای را نیافت وکه نظمی و نسقی به وکارهپپای پریشپپان بدهپپد . جن بیهوده او نیز با بآن همه تجملی وکپپه جمپپع بآورده بپپود ، جپپز بآن وکپپه،‌های وکه دست شپپیرویه ،‌های نداد؛ فتن خزانه مملکت را تهی وکند نتیج را به خون پدر بآلوده ساخت نیرنگ سپپپاهیان و روحانیپپان بپپود . و از بآن پس ، این دو طبقه چنان سلطنت را بازیچه خپپویش وکردنپپد وکپپه دیگر از بآن جز نامی نمانده بپپود . سپپرداران سپپپاه ماننپپد شپپهربراز و،‌نهپپا بهپپرام چپپوبین پیروز و فرخ هرمزد همان راهی را وکه پیش از بآ رفته بود پیش گرفتند و هر یک روزی چند تخپپت و تپپاج را غصپپب

وکردند .

اردشیر خردسال پسر شیرویه ، و بورانپپدخت و بآزرمیپپدخت ، نیپپز

۸۶ / دو قرن سکو ت

قدر ت بآن را نداشتند وکه با نفوذ و مطامع سرداران بربآیند . چند تپپن دیگر نیز وکه برین تخت لرزان بی ثبا ت بربآمدند یا وکشته شدند و یپپا از سلطنت خلع شدند . یزدگرد بآخرین بازمانده تاجداری بپپود وکپپه از تخمه ساسانیان مانده بود . اما او نیز وکپپاری از پیپپش نپپبرد و گرفتپپار سرنوشت شوم بدفرجامی شد وکه دولت و ملک ساسانیان را یکسپپره از میان برد . بدین گونه سپاهیان یاغی و روحانیپپان فاسپپد را پپپروای،‌های مملکت داری نبود و جز سپپودجویی و وکپپامرانی خپپویش اندیشپپ،‌هوران و وکشاورزان نیز ، وکپپه بپپار سپپنگین مخپپارج دیگر نداشتند . پیش،‌یبردند بآنان را بر دوش داشتند . در حفظ این اوضاع سودی گمان نم بنابراین مملکت بر لب بحر فنا رسیده بود و یک ضپپربت وکپپافی بپپود وکه بآن را به وکام توفان حوادث بیفکند . این ضپپربتی بپپود ، وکپپه عپپرب وارد بآورد و مپپد ت دو قپپرن دراز وکشپپوری بآبپپاد و بآراسپپته را عرصپپه

،‌کترین توفان حوادث وکرد . دردنا

۲

توفان و ریگ

پیا م محمد در همان هنگام وکه اهریمن نفاق و شقاق ، وکشور ساسانیان را به،‌یوکشانید سروش خدایی بیابان نوردان عپپرب ورطه مرگ و نیستی م،‌یخوانپپد . عپپرب وکپپه را از جاده وکفر و نفاق به راه هپپدایت و نجپپا ت م

،‌یخوانپپد در زیپپر لپپوای۱حتی خود نیز خویشتن را پست و وحشی م،‌یزد . پیپپام دینی وکه محمد بآورده بود ، در راه وحد ت و عظمت گام م،‌یدانسپت همپه جهپان را بپه ،‌های وکه محمد خپود را حامپل بآن م تاز،‌یخواند و از شرک و نفاق و جور و بیپپداد برابری و نیکی و برادری م،‌یوکرد . نه همان اعپپراب وکپپه زنپپدگی شپپان یکسپپره در جپپور و نهی م،‌یگذشت بلکه ایران و روم نیپپز وکپه رسپم و تطاول و شرک و فساد م بآیین دیرینشان دستخوش اختلف و تعصب روحانیان گشته بود ، در بآن روزگاران به چنین پیپپام دلنشپپینی نیپپاز داشپپتند و بآن را مپپژده

رک: قول جعفر بن ابی طالب در دربار نجاشی ، سیره ابن هشام .۱

۸۸ / دو قرن سکو ت

،‌یوکردند . اما این مژده بآسمانی ، قبل از هر چیز رهایی و نجا ت تلقی م،‌هترین مپپردم بپپود بسپپوی رفعپپت و ،‌تترین و پراوکنپپد عرب را وکه پسپپ وحد ت وکشانید . درست است وکه محمد حتی پیش از بآن وکه مکپپه و طائف را فتح وکند و تمام اعراب را در زیپپر لپپوای خپپویش دربآورد بپپه،‌نها را به بآیین خویش خواند اما هم در پرویز و هرقل نامه نوشت و بآ بآن هنگام بر وی روشن بپپود وکپپه راه وی راه وکامیپپابی و راه یکرنگپپی

،‌های وکه به سال ششم یا هفتپپم هجپپری ، نپپزد پرویپپز۱است . درین نام فرستاد او را به بآیین خویش خواند و هم بیم داد وکه اگر بآییپپن خپپدا،‌هاند وکه پرویز از خشپپم را نپذیرد با او به جنگ برخواهد خاست . گفت و نخو ت نامه پیغمبر را پاره وکرد و بباذان فرماندار یمن نپپامه نوشپپت وکه این عرب گستاخ را به بند نهد و نزد او فرستد . خشم پرویز از بآن بود وکه این مرد تازی ، با اینکپپه از بنپپدگان اوسپپت چگپپونه جسپپار ت،‌های چنیپپن نوشپپته اسپپت . پرویپپز وکپپرده اسپپت و بپپه او پیغپپام و نپپام،‌یگیپپرد و رسپپم مخلپپوق ،‌یدانست وکه بآیین این عپپرب جهپپان را م نم،‌یاندازد و ملک و دولت او را نیز تا چند سال بعپپد بپپه پرستی را بر م،‌های اتفاق ،‌یوکند . معهذا چنین واقع ،‌یگسلد و پاره پاره م وکلی از هم م،‌خهای عظیم وکشور خسروان را افتاد و فرمانروایان صحرا شهرها و وکا

به عقیده «وکوسن دوبرسوالد » سال ششم و مطابق قول مورخین عرب سپپال۱ .۲۷۲ ص ۱هفتم . رک: تاریخ ادبی براون ج

توفان و ریگ / ۸۹

به زیر نگین خویش دربآوردند .

آیین تازه ،‌های وکه در جنگ بپپا ایپپران ،‌تانگیز نابیوسید بآیا این پیروزی شگف بهره عرب گشت و همه جهان را به عبر ت و شپپگفتی افکنپپد تأییپپد،‌یورزد دریپن بپاره بآسمانی بود ؟ وکسی وکه به نیروی غیپبی اعتقپاد م شک ندارد اما محقق وکنجکاوی وکه بپپرای هپپر امپپری علپپتی روشپپن،‌یتوان گفپپت وکپپه بآن ،‌یوکند . این قدر م ،‌یجوید ، این گفته را باور نم م چه شکست ایران را درین ماجرا سبب گشت خلل و فساد داخلپپی و نفپپاق و شپقاق بپاطنی بپود وکپه بزرگپپان و سپپران ایپران را بپه هپپم درانداخته بود و پیروزی و وکامیابی تازیان نیز سپپببی جپپز وحپپد ت و،‌های بود وکه اتفاق و عشق و ایمان نداشت و این همه حاصل بآیین تاز،‌یخواند . این دعپپوی را از تحقیپپق در مپاجرای محمد مردم را بدان م

،‌یتوان تأیید وکرد . ،‌گها م این جن

،‌هاند . اعراب ،‌گها را به تفصیل یاد وکرد ،‌خها داستان این جن در تاری وکه پیش از بآن در حکم بندگان و فرمانبرداران ایران بودنپپد نخسپپت از این جنگ بیپپم و هپپرا س فپپراوان داشپپتند و از شپپکوه و حشپپمت

۹۰ / دو قرن سکو ت

،‌یگذراندنپپد . خسروان اندیشه تجاوز به ثغر فار س را نیز به خپپاطر نم،‌های از سپپپاه ،‌های چند ، از تازیپپان عپپد حتی در واقعه ذی قار وکه قبیل ایران را شکستند ، چنان این فتح را خلف انتظار و مهم شمردند وکه،‌یاختیار بپپه خودسپپتایی پرداختنپپد . گپپویی انتظپپار و امیپپد ایپپن را ب

نداشتند وکه هرگز بتوانند با سپاه ایران بربآیند .

دستبرد تازیان ،‌لهایی وکه اوضاع ایران بآشفته بود ، و هپپر چنپپد روز معهذا ، در سا،‌های دیگپپر بپپر تخپپت ،‌یوکرد و یپپا شپپاهزاد یکی از سرداران شورشی م،‌ینشست ، قبیله بکر بن وائل ، وکه در وکناره فرا ت جایی داشتند ، گاه م،‌ههای مجپپاور مپپرز ،‌یها و دهکپپد ،‌یداشتند و بر بآباد گاه فرصتی نگه م،‌یشپپدند ،‌یوکردند . و چون مورد تعقیب مرزبان واقع م ایران تاختنی م

،‌یماندند . ،‌یگریختند و از تعقیب در امان م به درون صحراها م

در روزگار خلفت ابوبکر دو تن از جنگجویان ایپپن قپپبیله یکپپی مثنی بن حارثه و بآن دیگر سپپوید بپپن قطبپپه در سپپرحدهای ایپپران،‌یوکرد و دست به تجاوز و غار ت زدند . مثنی در حدود حیره رهزنی م

توفان و ریگ / ۹۱

ضعف و فتوری وکه در وکار ساسانیان پدیپپد۱سوید در حدود ابله بود .،‌یگذاشپپت . بپپه همیپپن سپپبب ،‌یوکیفر م ،‌یها را ب بآمده بود . این گستاخ،‌های بپپه ابپپوبکر ،‌یشدند . مثنی نام ،‌ختر م رهزنان هر روز دلیرتر و گستا نوشت و ضعف و سستی وکار ایران را باز نمود و مدد خواست تا برای،‌یداشت وکپپه نشر اسلم در ثغر ایران به جهاد پردازد و مثنی طمع م مگر ابوبکر لشکری تعبیه وکند و او را بر بآن لشپپکر امپپار ت دهپپد . امپپا ابوبکر خالد بن ولید را به این مهم نامزد وکرد و مثنی را زیر حکپپم او قرار داد . خالد بر حیره دست یافت و با مردم بآن بپپر خپپراج سپپالیانه صلح وکرد . اندوکی بعد خالد مأمور شام شد و وکپپار عپپراق و حیپپره بپپه

مثنی ماند .

بسیج جنگ ،‌نتر بود . ،‌هتر و پریشا وقتی عمر به خلفت نشست وکار ایران بآشفت یزدگرد شهریار در مدائن بر تخت نشسته بود اما سپاهیان و موبدان هیچ یک از شر انگیزی و فتنه جویی باز ننشسپته بودنپد . عربپان در،‌ههای دجله مرزهای ایران را حدود حیره مستقر شده بودند و تا وکنار

.۱۰۷اخبار الطوال ص ۱

۹۲ / دو قرن سکو ت

،‌یوکردند . یزدگرد رستم فرخ هرمزد را وکپه سپپپهبد خراسپپان تهدید م بود به درگاه خواست و فرمان داد تا برای راندن و فرو مالیدن اعراب به چاره جویی برخیزد . مثنی بپپن حپپارثه نیپپز چپپون ایپپن را بشپپنید بآهنگ مدینه وکرد تا از عمر مدد در خواهد . در مپپدینه مسپپلمانان از،‌یدادند . مواجهه با ایرانیان ،‌یترسیدند و بدان رضا نم جنگ با ایران م،‌نها تصور پذیر نبود . زیرا از قدر ت و شکوه ایپپران بیپپم بسپپیار برای بآ،‌نها را دل داد و گفت این وکار را چنین داشتند . اما مثنی بن حارثه بآ بزرگ مگیرید وکه ما در سپپواد بپپا ایپپن قپپوم در بآویخپپتیم و بهپپترین،‌تهای دیگر بپپا ،‌نها بستدیم ، پیش ازین نیز ام ،‌یهای سواد را از بآ بآباد،‌نها پیکار وکنیم . ،‌هاند و ما هم به خواست خدا با بآ ۱این قوم پیکار وکرد

باری در چنین پیکاری عرب را هم امید غنیمپپت بپپود و هپپم بآرزوی،‌ت ای مپپردم ثواب . وقتی خلیفه بپر منپپبر رفپت و خطبپه وکپرد و گف خداوند شما را به زبان رسول خویش گنج خسروان و قیصران وعپده داده است برخیزید و جنگ با فر س را ساز وکنید ، مپپردم چپپون اسپپم فر س را شنیدند سپاوکت شپدند ال ابوعبیپد بپن مسپعود ثقفپی وکپه برخاست و گفت من اول وکس هستم وکه بدین مهپپم بپپروم . دیگپپران،‌نها امیر گردانیپپد و ایپپن نیز به او تأسی جستند . عمر ابوعبید را بر بآ

.۱۰۷– هجری و اخبار الطوال ص ۱۳رک: طبری حوادث سال ۱

توفان و ریگ / ۹۳

ایپپن۱لشکر به همراهی مثنی ابن حپپارثه راه عپپراق را پیپپش گپپرفت جماعت در حدود حیره و وکسکر دو بار با مرزداران ایران دربآویختند،‌های از سپپپاه ایپپران و پیروز شدند . سپس در بآن سوی فرا ت ، بپپا عپپد روبرو شدند . پیلی از بآن سپاه ایران ابوعبیده را با خرطوم در ربپپود و به زیر پا مالید . سپاه عرب از بیم بگریخت و اگر دلیری مثنپپی نبپپود،‌یشد . چون خبر این شکست در همه بآن سپاه عرب در فرا ت غرقه م مدینه به عمر رسید ترسید و اندوهگین شد اما دیگر بار لشکری ، به سرداری مثنی فرستاد . این لشکر توانست شکست گذشته را جبران وکند . و مثنی سپاه ایران را وکه سردار بآن مهران مهروبپپه نپپام داشپپت بشکست و تا دجله پیش رفت . درین هنگام در جپپانب ابلپپه و بصپپره،‌تهایی وکپرده بپود و در خوزسپتان و بصپره نیز سپپاه عپرب پیشپرف مرزداران ایران را شکسته بود . مثنی خبر یافت وکه رستم در مپپداین به تدارک لشکر مشغولست . عمر را بآگاه ساخت و از او لشکر و مپپدد خواست . وکاری دشوار افتاده بود و با بآن وکه در مپپدینه همپپه از ایپپن،‌یشپپمردند . بپپه همیپپن جهپپت پیکار نگران بودند ، ادامه بآن را لزم م،‌کاندک بدین وکار رغبتی یافتند . درین میان یک روز عمر لشپپکر اند،‌یدانست عزم وکجا دارد . در بیرون مدینه قصپپد بیرون بآورد و وکس نم

.۱۶۹ ص ۵البدء و التاریخ ج ۱

۹۴ / دو قرن سکو ت

خویش را بازنمود و مسلمانان را به جهاد تشویق وکرد و ایپپن وکپپار را بس بآسان داشت . همه پذیرفتند و بآماده پیکار گشتند . بآن گپپاه از او،‌نها درین سفر همراه باشد . گفت بآمدن مپپن سپپهل خواستند وکه با بآ،‌های از یپپارانش مصپپلحت در بآن دیدنپپد وکپپه است من بیایم . امپپا عپپد دیگری را بر این لشکر امیر وکند و خود در مدینه بماند و به هنگپپام ضرور ت لشکر را مدد فرستد . سعد وقاص را به امپپار ت لشپپکر نپپامزد

وکرد و وکار عراق و گشادن بآن دیار را بدو واگذاشت .

سعد با سپپاه خپویش ، وکپه در بآن تقریبپ ًا از همپه قبایپل عپرب،‌هاند وکه عمپپر نیپپز جنگجویانی داوطلب بودند ، روی به راه بآورد . نوشت،‌ینمود . سعد به راه حیره رفپپت ،‌نها را بدرقه م خود تا چند فرسنگ بآ و بآهنگ قادسیه وکرد وکه در حکم دروازه شاهنشپپاهی ایپپران بشپپمار،‌یبآمد . چون خبر لشکر سعد به ایرانیان رسید رستم را با سی هزار م مرد به مصاف او گسیل وکردند . رستم به حیره بآمد و عربان بآن جا را فرو گذاشپپتند و پپپس نشسپپتند . رسپپتم در دیراعپپور نزدیپپک حیپپره

فرود بآمد . ۱لشکرگاه ساخت و سعد در قادسیه

قادسیه شهری بوده است در فاصله پنج فرسخ از وکوفه به جپپانب غپپرب . بپپر۱ گرد بآن نخلستان ها و بستان ها بوده است و جنگ معپپروف در نزدیکپپی بآن واقع گشته است . قادسیه بعدها تنزل وکرده و وکوچپپک شپپده اسپپت . در ایپپام

حمدالله مستوفی این شهر قسمت عمده اش خراب و ویران بوده است .

توفان و ریگ / ۹۵

در قادسیه ،‌هاند ، وکه در قادسیه «چون هر دو لشکر بپپه هپپم رسپپیدند و نوشت عجپپم ترتیپپب بآل ت و اسپپلحه عپپرب را مشپپاهده وکردنپپد بدیشپپان،‌یوکردنپپد . ،‌ههای ایشان را بپپه دوک زنپپان تشپپبیه م ،‌یخندیدند و نیز م رسولن سعد پیش رستم تردد بآغاز نهادند هر وکه به رسالت بآمپپدنی،‌شهپپای بپه زر رستم را دیدی بر تخت زرین نشسته تاج بر سر ، و بالهّهب انداخته و تمامت لشکر او را بآراسته به ،‌طهای مذ بافته نهاده بسا،‌ههای با تکلپپف و پیلن بپپر در بارگپپاه داشپپته ، ،‌حهای نیکو و جام سل رسول سعد شمشیر حمایل وکرده و نیزه در دست گرفتپپه بیامپپدی و شتر نزدیک تخت رستم ببستی . عجم بانگ بربآوردی ، رستم ایشپپان را منع وکردی و رسول را نزدیک خواندی رسول همچنپپان بپپا سپپلح پیش او رفتی . بآهن بن نیزه را بر بساط نهادی وقت بودی وکه بسپپاط را سوراخ وکردی و بر نیزه تکیه وکرده با رستم سپپخن گفپپتی . رسپپتم مردی عاقل بود در سخنان ایشان تأمل وکردی همه بر قانون حکمت و حزم یافتی و از بآن بیندیشیدی و هرا س بر او مستولی گشپپت و از،‌یبآمپپد و جمله یکی بآن بود وکه از پیش سعد هر نوبت رسولی دیگر م،‌یفرستاد رستم به یکی از رسولن گفت چه یک وکس را دو نوبت نم،‌یفرستد و یپپک سبب است وکه امیر شما در هر نوبت رسولی دیگر م

۹۶ / دو قرن سکو ت

،‌یبآید ، رسول گفت سبب بآن است وکپه امیپپر وکس دو بار به رسالت نم،‌یوکنپپد و روا ما در راحپپت و زحمپپت میپپان سپپپاه عپپدل و سپپویت م،‌یدارد وکه یک شخص را متعاقب زحمت دهپپد و دیگپپران بآسپپوده نم باشند و رستم ازین سخن و از استقامت سیر ت ایشان منفعل شپپد و بدانست وکه بناء عرب بر اصلی محکم است . و روزی رستم با یکی از رسولن وکه نیزه در دست داشت گفت این دوک وکه در دست تست چیست ؟ او گفت بآتش پاره را از وکوچکی و بزرگی عیبی نباشپپد و بپا،‌یبینم رسول گفت اگپپر دیگری گفت غلف شمشیر ترا بسی وکهنه م چه وکهنه است اما تیغ نو است و جود ت شمشیر در نفس او باشد نه،‌بهای مسپپکت ایشپپان متپپأثر شپپد و در غلف متکلف . رستم از جوا،‌یگوینپپد و یاران خود را گفت ایپپن جمپپاعت اعپپراب را در بآن چپپه م،‌یوکنند حپپال از دو بیپپرون نباشپپد یپپا صپپادق مردم را به بآن دعو ت م باشند یا وکاذب اگر وکاذبند قومی وکه بر محافظت عهد و وکتمپپان ِسپپر تا این غایت بکوشند و از هیپچ وکپس از ایشپان حرفپی وکپه مخپالف دیگران باشد نتوان شپپنود در غپپایت حپپزم و شپهاد ت باشپپند و اگپپر صادقند در برابر ایشان هیچکس تاب ندارد . لشکر عجم از این سخن به غایت گرفته شدند و بانگ بربآوردنپپد و گفتنپپد ایپپن سپپخن بیپپش،‌یشنوی متعجب مشو و بپپر مگوی و از نوادری وکه از این مجهولن م محاربت ایشان تصمیم عزم واجب دار . رستم گفپپت: ایپپن سپپخن بپپا

توفان و ریگ / ۹۷

،‌یگویم وکه بر مقاتله ایشان جازم نیستم بلکه شپپما را شما نه از بآن م،‌یوکنم و سخنی وکه در دل من اسپپت بپپا شپپما از حال ایشان تنبیه م

،‌یگویم …د » این برخوردهای گستاخ و این سخنان پرشور ، ملزمان۱م،‌یانپپداخت وقپپتی ،‌یترساند و به شگفت م رستم و سپاهیان ایران را م مغیره بن شعبه از جانب عربان به رسالت بآمد گستاخ پیپپش رفپپت و بر وکرسی رسپپتم و در وکنپپار او نشسپپت . ملزمپپان سپپپهبد او را فپپرو وکشپپیدند و ملمپپت وکردنپپد . مغیپپره گفپپت «مپپا شپپما را خردمنپپد،‌یبینپپم . از مپپا تازیپپان ،‌نتر از شپپما وکپپس نم ،‌یانگاشتیم اوکنون نپپادا م هیچکس دیگری را بنده نیست گمان وکردم شما نیز چنیپپن باشپپید،‌یگفتید وکه برخپپی از شپپما بنپپدگان برخپپی بهتر بآن بود وکه از اول م دیگرید . از رفتار شما دانستم وکه وکار شپپما بشپپد و ملپپک بپپا چنیپپن

،‌ههای دیگر نیز۲شیوه و بآیین نماندد » داستان ملقا ت مغیره را به گون،‌ینویسند رستم پیامی نزد سپپعد ،‌هاند . از جمله م ،‌بها نقل وکرد در وکتا فرستاد وکه وکسی را نزد من بفرست تا با او سخن گپپویم . مغیپپره بپپن شعبه را فرستادند مغیره بیامد و موی جدا وکرده و گیسوان چهارپاره فروهشته بود . رستم با وی گفت شما عربان در سختی و رنج بودیپپد،‌یبآمدیپپد چپپون نپپان و نعمپپت مپپا و نزد ما به سوداگری و مزدوری م

۲۹– ۲۷تجارب السلف ، ص ۱ .۱۴طبری ، حوادث سنه ۲

۹۸ / دو قرن سکو ت

بخوردید برفتید و یاران و وکسان خود را نیز بیاوردید . مثل شما و ما،‌های باغ داشت روزی روبپپاهی در بآن دیپپد داستان بآن مردست وکه پار گفت یک روباه را چه قدر باشد ؟ و باغ مرا از بآن چه زیان افتپپد . او را از بآن جا نراند . پس از بآن روباه برفت و روباهان جمع وکرد و بپپه بپپاغ بآورد ، باغبان فراز بآمد و چون وکار بدان گونه دید ، در باغ فراز وکپپرد و،‌هها بربست و بآن روباهان را تمام بکشت . گمپپان دارم وکپپه بآنچپپه رخن شما را بدین سروکشی واداشته است سختی و رنپپج اسپپت بازگردیپپد شما را نان و جامه دهیم . اوکنون به دیار خود بروید و بیپپش مپپوجب بآزار ما نشوید . مغیره جواب سخت داد و گفت از سپپختی و بپپدبختی بآنچه گفتی ما بدتر از بآن بودیم تا پیغامبری در میان ما بآمد و حپپال ما دیگر شد ما را فرمان داد وکه شما را به دین حپپق بخپپوانیم یپپا بپپا شما پیکار وکنیم . اگر بپذیریپپد ، بلد شپپما هپپم شپپما راسپپت جپپز بپپا دستوری شما اندر بآن نباشیم وگرنه باید جزیه دهید یا پیکار وکنیپپد تا فرجام وکار چه شود ؟ رستم بربآشفت و گفت هرگز گمان نکردمپپی

۱وکه چندان بزیم وکه چنین سخنی بشنوم !

عربی دیگر ، نامش ربعی بن عامر وکه به رسالت نزد رسپپتم بآمپپد ،،‌هاید و مپپا بآن همپپه گفت شما ایرانیان وکار خور و نوش را بزرگ گرفت

.۱۴– و طبری ، حوادث سنه ۱۷۳ ، ص ۵البدء و التاریخ ، ج ۱

توفان و ریگ / ۹۹

را به چیزی نداریم و این گونه سخن رستم و یپپارانش را از سپپادگی رفتار و استواری رای این مشتی مردم ساده بیابپپان گپپرد وکپپه جپپامه ژنده و رای بلند داشپپتند سپپخت بپپه اعجپپاب افکنپپد . ایپپن سپپخنان،‌یداد وکه دیپپر یپپا زود تازیپپان ملپپک شورانگیز و رفتار دلیرانه نشان م،‌یبآوردند . رسپپتم و سپپرداران و خسروان را به زیر سلطه خویش در م،‌یخوردند وکه دیگر نوبت ،‌های به این نکته بر م سپاهیان او در هر واقع دولت و حشمت شاهان ساسانی گذاشته است و اوکنون نوبت تقپپدیر،‌های وکپپه از طریپپق ،‌ههای عامیپپان ،‌یشپپمردند . افسپپان و سرنوشپپت م،‌یوکنپپد وکپپه ،‌هها در شاهنامه انعکا س یپپافته اسپپت حکپپایت م خداینام،‌هها سقوط و زوال ملک فر س را از پیپپش دیپپده رستم از اوضاع ستار بود ولیکن اگر در این نکته وکه رستم از راه اسپپطرلب و نجپپوم زوال ملک عجم را پیش بینی وکرده باشد بتوان تردید وکرد لمحاله قرائتی،‌یدهد رستم و دیگر سرداران و پهلوانان امیدی به هست وکه نشان م،‌هاند . با فسادی و خللی وکپپه در همپپه اروکپپان ساسپپانی پیروزی نداشت،‌یشد برای رستم دشوار نبود وکپپه شکسپپت ایپپران را در برابپپر دیده م

،‌یباک تازی پیش گویی وکند . سپاه تازه نفس و ب

۱۰۰ / دو قرن سکو ت

فرجا م جنگ باری چهار ماه هر دو لشکر روبروی یکپپدیگر بودنپپد و مپپذاوکره و گفتگوی رسولن در بین بود سرانجام رستم جنگ را بآغاز وکپرد و دو لشکر به هم درافتادند . سه روز پیکاری سخت وکردند و بسپپیار وکپپس از دو جانب وکشته شد روز چهارم باد مخپپالف وزیپد و شپپن و خپپاک صحرا را به چشم ایرانیان فرو ریخت . رستم درین روز وکشپپته شپپد و،‌هاند ،‌هاش را در میدان جنگ یافتند . صد زخم بیش داشت . نوشپپت مرد وکه بنه خویش را بر استری نهاده بود و خود از رنج گرما در سایه بآن بآرمیده بود . عربی ، نامش هلل بن علقمه شمشیر بر صندوق زد . بند ببرید و صندوق به سر رستم فرود بآمد . از گرانپپی بآن پشپپت پهلپپوان بشکسپت . امپا برخاسپت و بپرای فپرار خپود را در بآب افکنپد . هلل بدانست وکه سردار سپاه است . در پی او به بآب رفت و او را بپپربآورد و بکشت . چون سپاه ایران از وکشته شدن رستم بآگاه گشت بترسپپید و روی به هزیمت نهاد . با این پیپپروزی وکپه عپپرب را دسپت داد ایپران یکباره شکسته شد . درفش وکاویانی و خزینه رستم بدست سعد افتاد،‌هاند وکه چون رستم وکشته شد وکه بآن همه را به مدینه فرستاد . نوشت

رخت و بنه او را به غنیمت بردند .

،‌های وکه از بآن غنیمت به هر وکس از جنگجویان عپپرب رسپپید بهر

توفان و ریگ / ۱۰۱

،‌یتوان وکپپرد ۱به حدی زیاد بود وکه قول مورخان را درین باب باور نم،‌یتوان اینقدر هست وکه شکوه و تجمل سپاه ایران را از روی قیا س م وکرد و همین تجمل و شکوه از اسباب عمده شکست ایرانیان دریپپن

پیکار بود .

پس از بآن سعد فتحنامه نوشت بپپه عمپپر و هپپر چپپه غنیمپپت و اموال بود نزد او فرستاد . و عمر پاسخ سعد نوشت وکپپه عپپرب را جپپز بآنچه برای شتر و گوسفند بکارست نشاید . دشتی بجوی و مسلمانان را در بآنجا بدار لشکری بپپه خوزسپپتان فرسپپت و لشپپکری دیگپپر بپپه جزیره ، و بآنجا وکه فرود بآیی بمان و بین مپپن و مسپپلمانان دریپپایی و رودی فاصله مینداز . سعد بر جایی وکه اوکنون وکوفه است فپپرود بآمپپد .

بآنجا ریگزار بود ، بآبادانی وکرد و شهر و مسجد ساخت .

،‌هاند وکه وکوفه ، چند سال بعپپد ، هپپم بپه دسپپتور عمپپر ، بعضی گفت،‌هاند وکه چون دید عرب خوی و خلقش دگرگپپون ساخته شد و نوشت،‌یرود بفرمود تا وکوفه را در وکنپپار بیابپپان بنپپا گشته است و به فساد م

وکردند و عرب را دستوری داد تا در بآن جا نشیند .

.۱۲۳ ص ۲رک: یعقوبی ، ج۱

۱۰۲ / دو قرن سکو ت

بسوی مدائن ،‌نهپپا راه مپپدائن را باری سعد هزیمتیان را دنبال وکرد و در پپی بآ پیش گرفت . مدائن ، چند شهر پیوسته و نزدیک بپپه هپپم بپپود در دو وکرانه دجله وکه در ساحل شرقی بآن تیسپپفون و انطپپاوکیه خسپپرو (وه انتیو خسروک ) قرار داشت و در جانب غربی بآن شهر یونانی سپپلووکیه و

در بیپپن ایپپن چنپپد شپپهر۱درزیجان و بهرشیر (وه اردشیرک ) واقع بود تیسفون از همه مهمتر بود و یادگارهای تاریخی و بناهپپای عظیپپم و،‌هها و اموال بیشتر داشت . در وکهندز بآن «قصپپر ابیپپضد » واقپپع گنجین بود وکه شاهان اشکانی ساخته بودند و در شپپهر تپپازه ایپپوان وکسپپری قرار داشت وکه ساخته شاپور اول بود . با این همپپه ، شپپهر ازیپپن هپپم،‌هتر بود و احتمال هسپپت وکپپه در دوره پیپپش از اشپپکانیان بآن را وکهن،‌هاند . به هر حال چون هزیمتیان به مدائن رسیدند اعراب بربآورده بود،‌نها بآمدند و بر در مدائن خیمه زدنپد . در بآنجپپا چنپدین نیز در پی بآ

،‌یزیسته پنج شهر ازیپپن هفپپت شپپهر بپپاقی بپپوده۱ در قرن سوم وکه یعقوبی م است . در جانب شپرقی دجلپه تیسپفون و اسپبانیبر و رومیپپه (یعنپپی ونپپدیو خسروک ) در سمت غربی بهرسیر (وه اردشیرک ) و ساباط (بلش بآبپپادک ) نیپپز رک:

– و مقپاله اب اتسپتا س وکرملپی در مجلپه۵۲بلپپدان الخلفپه الشپرقیه ص در دائپپره المعپپارفStreck و همچچنین مقاله ۱۹۰۲ک ) بیرو ت ۵المشرق ( وکلمه مدائن . ۳اسلم ، ج

توفان و ریگ / ۱۰۳

ماه بر در شهر ماندند و مد ت اقامتشان بس دراز وکشید . چندان وکپپه دو بار خرمای تازه خوردنپپد و دو بپپار گوسپپفندان و شپپتران قربپپانی،‌نها در بآن حدود دراز وکشید در مدائن قحطپپی وکردند . چون اقامت بآ افتاد و وکار مردم به خوردن گوشپپت سپپگ و گربپپه رسپپید دهقانپپان بآمدند و بآشتی خواستند و یزدگرد در این هنگام به مدائن بود چون،‌های این خبر بدانست مرزبانان و بزرگان را بخوانپپد و گنپپج و خواسپپت،‌ههپپا و ،‌نها بخشپپید و نام وکپپه را وکپپه در خزایپپن خپپویش داشپپت بپپدا،‌هها در این باب بنوشت و گفت: اگر ایپپن ملپپک از دسپپت مپپا عهدنام،‌یتریپپد . و اگپپر ملپپک ،‌لهپپا اول بشود شما باری از این تازیان بپپدین ما،‌لها بازپس خواهید داد . بآنگاه وکسان بدست ما بازبآید شما نیز این ما و یاران خویش را برداشت و راه حلوان پیش گرفت . پس از بآن خپپره زادبن فرخ هرمزد را وکه برادر رسپپتم بپپود سپهسپپالری لشپپکر داد و تیسفون بدو سپرد . سعد وکه یک چند بر مپپدائن مانپپده بپپود ، ملپپول گشت . قومی از ایرانیان نزد وی بآمدند و اشار ت وکردند وکپپه هپپر چپپه زودتر به مدائن دربآید و گفتند اگر دیر جنبد یزدگرد دیگپپر چیپپزی در بآنجا باقی نخواهد گذاشت . او را به موضپپعی از دجلپپه راه نمودنپپد وکه بآب بآن اندک بود و سپپپاه عپپرب را گذشپپتن از بآن بآسپپان دسپپت،‌یداد . این دعو ت وکه از جانب جمعی ایرانی روی داد ، سعد را دلیپپر م نمود . بسیج حمله وکرد و یاران را گفت خود را به بآب زنند و از دجله

۱۰۴ / دو قرن سکو ت

بگذرند . و خود نیز اسب براند و به بآب زد و از بآن گذاره وکرد . یپپاران،‌یپروا بپا یکپدیگر در پی او همه در بآب راندند و در حالی وکه بآرام و ب،‌یگفتنپپد از بآن سپپوی بربآمدنپپد . از سپپپاه سپپعد وکپپه چنیپپن سخن م،‌هاند وکپپه فقپپط یپپک تپپن غپپرق شپپد بپپاقی ،‌یمحابا به بآب زدند نوشت ب،‌یهیچ بآسیبی از بآن بربآمدند . نگهبانان مدائن چون تازیان را بر وکنار ب،‌ههای شهر دیدند . بانگ بربآوردند وکپپه: «دیپپوان بآمدنپپد ! دیپپوان درواز

،‌های از لشپپکر خپویش از شپهر بربآمپد و بپا۱بآمدند !د » ،‌هزاد بپا پپپار خپپر مهاجمان جنگ در پیوست . اما شکست خورد و به شهر پنپپاه بپپرد و عربان بر دروازه شهر فرود بآمدند . خره زاد را بیپپش یپپارای مقپپاومت نماند . نیم شبی با لشکر خویش از دروازه شرقی بیرون بآمد . شپپهر را

فرو گذاشت و راه جلول پیش گرفت .

فتح مدائن تازیان به تیسفون دربآمدند و غار ت و وکشتن پیش گرفتند . سعد در ورود به مدائن نماز فتح خواند: هشپپت روکعپت ، و چپون بپه وکپپاخ سفید وکسری دربآمد از قربآن «وکم تروکوا من جنا ت و عیوند » خوانپپد .

.۱۲۱– ۱۲۰اخبار الطوال ، ص ۱

توفان و ریگ / ۱۰۵

بدینگونه بود وکه تیسفون با وکاخهای شاهنشپپاهی و گنجهپپای گپپران بهای چهارصد ساله خاندان ساسانی بدست عربان افتاد و وکسانی وکه،‌یشپپناختند و تپپوفیر بهپپای سپپیم و زر را نمپپک را از وکپپافور نم،‌هبآمیز جپپز ویرانپپی هیپپچ برجپپای ،‌یدانستند از بآن قصرهای افسپپان نم،‌هاند وکه از بآنجا فرش بزرگی بپپه مپپدینه بآوردنپپد وکپپه از ننهادند . نوشت،‌هاش وکردند و بر سران بزرگی جایی نبود وکه بآنرا بتوان افکند . پاره پار،‌های از بآن را بعدها بیست هزار درم فروختند . قوم بخش نمودند . پار

در حقیقت ، وقتی سعد به مپپدائن دربآمپپد ، مپپدافعان ، بآن را فپپرو گذاشته و رفته بودند و ایوان را لشپپکریان یزدگپپرد خپپود در هنگپپام،‌لهپپای ،‌نها را دنبال وکردنپپد و ما گریز غار ت وکرده بودند اما فاتحان بآ،‌های انپپدک از سپپپاهیان وکپپه ،‌نهپپا بازسپپتاندند . جپپز عپپد غارتی را از بآ،‌خها را مانده بودند ، دیگر در تیسفون وکسی نبود . سعد با پاسداری وکا،‌یدفپپاع ،‌ههای خلو ت و متروک شهری بآرام و ب اعراب خویش در وکوچ،‌جهپپای دربآمد . ایرانیان مجال بآن را نیافته بودند وکه همه امپپوال و گن پر بهای وکهن را با خویشتن ببرند . مال و متاع و ظرف و اسباب و زر و گوهر وکه درین میان باقی مانده بود بسیار بود . به یک روایپت سپه هزار هزار درم در خزانه بود وکه نیم بآن به جای مانده بود . از ایپپن رو گنج و خواسته بسیار بدست فاتحان افتپپاد . سپپعد فرمپپان داد تپپا در

۱۰۶ / دو قرن سکو ت

شهر وکهنه مسجدی بسازند و از بآن پپپس بپپه جپپای بآتشپپگاه و بپپاژ و،‌لها مروکز موبپپدان و مغپپان برسم و زمزمه در این شهر بزرگی وکه سا،‌یشد . و دیگپپر بود . جز بانگ اذان و تهلیل و تسبیح چیزی شنیده نم هرگپپز در بآن حپپدود رسپپم و بآییپپن مغپپان و موبپپدان تجدیپپد نشپپد .،‌کاندک شهر نیز از اهمیت افتاد و با توسعه بصره و واسط و وکوفه اند،‌یاهمیپپت نمانپپد . هرچنپپد ایپپوان بآن از مدائن جز شهری وکوچک و ب،‌ههای بآن از شپپکوه و عظمپپت ایپپام ،‌لها همچنان باقی ماند و ویران سا

،‌یسراید . ،‌ههای دلنشین م ،‌یگوید و افسان گذشته ایران رازها م

جنگ جلول ء بعد از واقعه مدائن ، حپپادثه جلپپولء پیپپش بآمپپد وکپپه در بآن نیپپز

،‌هاند وکپپه وقپپتی۱ایرانیان شکست سخت خوردند در ایپپن بپپاب نوشپپت

جلولء ، شهری بوده است نزدیک خانقین ، و در قدیم از منازل عمده بین راه۱ عراق و خراسان بشمار می بآمده است . مطابق روایت حمپپدالله مسپپتوفی ، در بآنجا ملکشاه سلجوقی رباطی ساخت و بآن را از بآن بس رباط جلول ، خواندند ظاهر ًا این شهر در محل قزل رباط وکنونی واقع بوده است و گویا بپپه همیپپن

سبب این شهر را دولت عراق به نام سعد وقاص ، سعدیه نام نهاده است .۸۷رک: لسترنج ، بلدان الخلفه ،

توفان و ریگ / ۱۰۷

ایرانیان از مدائن بگریختند چون به جلولء رسیدند در بآنجا هر یکی از مردم بآذربایجان و باب و اهل جبال و فار س برای بآنکه بپه شپپهر و دیار خویش بروند راهی جدا داشتند . پیش از بآنکه جدا شپوند و هپر یک به راه خویش روند انجمن وکردند و گفتند اگر اوکنپپون بپپپراوکنیم دیگر هرگز گرد نیاریم شد و این جایی است وکه راه هپپر یپپک از مپپا جدا شود . صواب بآنست وکه همین جا گرد بآییم و بار دیگپر بپا عپرب،‌نها را رانده باشیم ورنه جهدی وکه پیکار وکنیم . اگر فتح ما را باشد بآ،‌هایم و عپپذری داریپپم . همپه بپذیرفتنپپد و بآنجپا بماندنپد . بایست وکرد مهران رازی را بر خویشتن امیر وکردند و بآنجا خندق وکندنپپد . دریپپن روزها اوضاع ایپپران سپخت پریشپان بپود و هپپر وکپس از سپپرداران و،‌یوکپپرد تپپا بآب مرزبانان بآن استقللی داشت . یزدگرد بیهپپوده تلش م،‌یگشت تا نیرویی بپپرای پیکپپار بپپا رفته را به جوی باز بآرد و هر جا م دشمن فراهم دارد اما دیگر وقت گذشته بود و وکپپار چنپپان روی بپپه،‌یسپپامانی داشپپت وکپپه از هیپپچ جهپپدی فایپپده حاصپپل پریشپپانی و ب،‌یبآمد . مدائن در دست اعراب بود . و از دیگر شهرها ، با پریشپپانی و نم،‌یتوانست ساخته ناسازگاری وکه در وکارهاشان نمودار بود چه وکاری م باشد ؟ درین میان سعد بن وقاص در مدائن بود . شنید وکپپه ایرانیپپان،‌هانپد و بآهنپگ پیکپار در جلولء نیروهای پراوکنده خپود را گپرد بآورد دارند . و حتی از اصفهان و جبل نیز پاره لشکر به یاری این ایرانیپپان

۱۰۸ / دو قرن سکو ت

،‌های به عمر نوشپپت و ،‌یرسد . سعد چون این خبر بشنید نام جلولء م رای خواست . عمر فرمان داد وکه باید خود را بآماده جنگ وکپپرد و بپپه،‌های را از سپاه عرب فرستاد تپا دشمن مجال حمله نداد . سعد نیز عد در برابر لشکرگاه ایرانیان خیمه زنند و لشکرگاه زننپپد . سپپرانجام در جلولء جنگی سخت درگرفت ایرانیان شکسپپت خوردنپپد و روی بپپه،‌نها وکشته شدند و بسیاری نیز با غنپپائم هزیمت نهادند . بسیاری از بآ،‌نها وکه از چنگ دشپپمن گریختنپپد فراوان به چنگ دشمن افتادند . بآ به حلوان رفتند و یزدگرد هنوز در حلوان بود . چپپون ازیپپن شکسپپت بآگاه شد بترسید و بار و بنه برداشپپت و بپپا حشپپم و خپپدم راه گریپپز پیش گرفت . در جلولء چهار هزار تن از سپاه عرب مستقر شپپدند و باقی سپاه دیگر بار به مدائن نزد سعد بن ابی وقاص رفتند . سعد نیز از بآنجا به وکوفه رفت و وکوفه را سعد به دسپپتور عمپپر سپپاخته بپپود و خود از جانب خلیفه سه سال و اندی بر بآن حکومت وکرد . در جنپپگ جلولء غنیمت بسیار به چنگ عرب افتاد چندان غنیمت وکپپه پیپپش از بآن نیافته بودند و زنان و دختران بسیار نیپپز بپپه اسپپار ت گرفتنپپد چندان وکه عمر را از وکثر ت اسیران نگرانی در دل پدید بآمد . دینوری،‌یگفت از فرزندان این زنان وکه در جلپپولء ،‌ینویسد وکه عمر مکرر م م

توفان و ریگ / ۱۰۹

،‌یبرم ،‌هاند به خدا پناه م . وکشتگان جلولء را برخی بپپالغ بپپر۱اسیر شد،‌هاند . ۲صد هزار نفر نوشت

شوشتر و شوش وقتی هزیمتیان جلولء وکپپه از پیپپش عپپرب گریختپپه بودنپپد بپپه حلوان رسیدند ، یزدجرد ، چنانکه گفته بآمد ، از بیم پریشانی نتوانست بیش در حلوان بماند . راه گریپپز پیپپش گرفپپت و بپپا وکسپپان و یپپاران خویش به استخر و به قولی به قم و وکاشان بآهنگ وکپپرد . از وکسپپان و نزدیکانش وکه درین سفر همپپراه وی بودنپپد یکپپی وکپپه هرمپپزان نپپام،‌هاند وکه خال شیرویه پسر خسپپرو بپپود و در درگپپاه وی داشت و گفت قربی و مکانتی تمپپام داشپپت گفپپت عپپرب از جپپانب حلپپوان بپپر مپپا،‌نهپپا بپپر ،‌هانپپد و در بآنجپپا بپپا بآ ،‌هاند و وکپپاری بپپزرگ از پیپپش برد تاخت،‌یتوان بآمد اما جمعپی از ایپن قپوم در حپدود اهپپواز و خوزسپپتان نم هستند وکه سرداران دلیر و سلحشور ندارند و تاب حمله ما را نیارند . اگر شهریار دستوری دهد من بدان دیار بروم و لشکر گرد بآورم و بپپا

.۱۲۳اخبار الطوال ، ص ۱ .۱۰۷ ، ص ۲یاقو ت ، معجم البلدان ، ج ۲

۱۱۰ / دو قرن سکو ت

سردار بآن جمع وکه ابوموسی اشعری نام دارد دربآویزم و او را بشکنم و از فار س و اهواز مالی و لشکری فراز بآورم . یزدگرد این پیشپپنهاد از هرمزان بپسندید و بپذیرفت . و او را با گروهی ، بدان مهم نامزد وکپپرد

و با مال و سپاه بدان سوی گسیل داشت .

بآنگاه هرمزان برفت تا به شهر شوشتر رسید . بآنجپپا فپپرود بآمپپد و بفرمود تا حصار را عمار ت وکردند . و پس ذخیره فپراوان گپپرد وکپرد و مردم بسیار فراهم بآورد . ابوموسی نیز چون ازین بآگپپاه شپپد نپپامه بپه عمر نوشت و از بآنچه رفته بود بآگاهی داد . عمر به عمار بن یاسر وکپپه بجای سعد او را ولیت وکوفه و سواد داده بود ، نامه نوشپپت و فرمپپود وکه با نیمی از سپاه خویش به ابوموسی پیوندد . چون سپاه عپپرب بپپر ابوموسی گرد گشت بر در جنگ درپیوست . وکشتاری عظیپپم رفپت و سپاه ایران بشکست و به اندرون شهر گریخت . ابوموسپپی دیگپپر بپپار شهر را در حصار گرفت و این محاصره مدتی دراز وکشپید ، و نزدیپک بود وکه لشکر عرب ستوه شود و از وکار بازماند اما خیانت یک ایرانپپی،‌هاند وکه درین میان یپپک روز مپپردی از وکار را به وکام عرب وکرد . نوشت بزرگان شوشتر ، نهانی از شهر بیپپرون بآمپپد و نپپزد ابوموسپپی رفپپت و گفت اگر به جان و مال و فرزند زینهپپار باشپد در گرفتپپن شپهر تپپرا یاری وکنم . ابوموسی او را زنهار داد . این مرد وکه سپپینه یپپا سپپیه نپپام

توفان و ریگ / ۱۱۱

داشت گفت باید نخست یکی را از یاران خویش با من بفرستی تا او،‌یها را بدو بنمپپایم بآنگپپاه تپپدبیر وکپپار را به درون شهر برم و همه جا وکنیم . ابوموسی یاران را گفت از شپپما وکیسپپت وکپپه از جپپان خپپویش بگذرد و با این مرد برود تا مگر جان جمعی را برهاند و یپپا خپپود بپپه بهشت رود ؟ مردی از بنی شیبان نامش اشر س بن عوف برخاسپپت و با سینه از راه پنهان به شهر درون رفت سینه او را به خپپانه خپپویش برد و طلیسانی در او بپوشید و گفت اوکنون باید وکه بپپا مپپن از خپپانه بیرون بآیی و چنان فرانمایی وکه گویی یکپی از چپاوکران مپن باشپی ، مرد چنان وکرد و سینه بدین حیله او را در همه شهر بگردانید . حتی یک بار بر در وکاخ هرمزان گذشتند . بآنجپپا هرمپپزان بپپا تنپپی چنپپد از،‌نهپپا سرهنگان وی ایستاده بودنپپد و خادمپپان شپپمعی پیپپش روی بآ گرفته بودند . اشر س ایپپن همپپه بدیپپد و سپپپس بپپا سپپینه بپپه خپپانه بازگشت . بآنگاه دیگر بار از همان راه پنهانی از شهر بیپپرون شپپدند و نزد ابوموسی بازگشتند . اشر س بآنچه دیده بپود بپا ابوموسپی بگفپت . بآنگاه گفت وکه اوکنون دویست وکس از مسلمانان را با مپپن بفرسپپت و خود بر دروازه ما را فروپای تا مپپا از درون بپپا نگهبانپپان دربآویزیپپم و،‌ت ای دروازه بگشاییم و لشکر عرب را به شهر دربآوریم . ابوموسپپی گف،‌یگپپذرد بپپا اشپپر س بپپرود تپپا ایپپن وکپپار مردم از شما هروکه از جان م بسامان رسد . دویست وکس از عرب پیش بآمدند و با اشر س و سپپینه

۱۱۲ / دو قرن سکو ت

به شهر درشدند از همان راه پنهان وکه به زیر زمین بود . نخسپپت در خانه سینه از نقب بربآمدن و سپاز جنپگ وکردنپد . بآنگپاه از بآن خپانه بیرون شدند و به جانب دروازه رفتند . از بیرون شهر نیز ابوموسی بپپا گروهی از جنگجویان خویش بر پشت دروازه ایستادند و بانگ تکبیر همی وکردند . این دویست وکس وکه با اشر س و سپپینه بودنپپد از درون،‌نها را بکشپپتند و دروازه را بگشپپادند شهر با نگهبانان دربآویختند و بآ تا ابوموسی و عربان به شهر دربآمدند و شمشیر در خلپپق نهادنپپد . در گیرودار این ماجرا ، هرمزان وکپپه طعمپپه خیپپانت یکپپی از هموطنپپان،‌های وکپه درون خویش گشته بود ، با برخی از یاران گریخپت و در قلع شهر بود پناه گرفت . ابوموسی همه شهر بسپپتد و سپپپس هرمپپزان را در بآن قلعه وکه بود حصار داد . چون چندی بگذشت و هرمپپزان را در بآن قلعه هیچ ذخیره نماند امان خواست ابوموسی پپپذیرفت وکپپه او را نکشد و به مدینه نزد عمر فرستد ، تا هر رفتار وکه خلیفه خواهد با او،‌هاند وکه ابوموسپپی او را بپپا سیصپپد وکپپس نپپزد عمپپر چنان وکند . نوشت فرستاد و وقتی وکه این جماعت به مپپدینه نپپزد عمپپر رفتنپپد جملپپه،‌هانپپد وکپه قباهای زرین و شمشیرها و وکمرهای گرانبها داشپپتند . بآورد وقتی هرمزان را به مدینه بردند ، جامه و ساز فپپاخر داشپپت . او را بپپه مسجد بردند تا عمر را ببیند ، عمر در مسجد خفته بود و تازیپانه بپه زیر سر داشت . هرمزان پرسید امیرمؤمنان وکجاست ؟ گفتنپپد همیپپن

توفان و ریگ / ۱۱۳

است وکه خفته است . گفت پرده دارانش وکو ؟ گفتنپپد نپپه پپپرده داری،‌یباشپپد ؟ دارد و نه دربانی و نه وکاتبی . گفت این مرد مگپپر پیغمپپبر م

،‌هانپپد۱عمر از خواب بربآمد و هرمزان را بشپپناخت . ،‌نها بآورد در داسپپتا وکه چون عمر خواست او را بکشد بآب خواست بیاوردند . بآنگاه از عمر امان گرفت وکه تپپا بآن بآب را ننوشپد او را نکشپپتند . عمپر پپپذیرفت و هرمزان بآب را بریخت و عمر ناچار از وکشتنش ، درگذشپپت . در فتپپح،‌هاند . گویند چون ابوموسی بآنجپپا را شوش نیز داستانی نظیر این بآورد حصار داد مرزبان شوش از وی جهت هشتاد وکس از یپاران و وکسپان خویش زنهار خواست تا شهر را تسلیم وی وکند . ابوموسپپی پپپذیرفت چون شهر را بگرفت هشتاد وکس را وکه از یاران او بودند بآزاد وکرد اما خود او را بفرمود تا گردن زدند . در واقع مرزبان شوش وکه شهر را به ابوموسی تسلیم وکرده بود قربانی غفلت و پریشپپانی خپپویش گشپپت . زیرا برای هشتاد وکس از یاران خویش زنهارر خواسته بود اما خود را فراموش وکرده بود و جهت خویش زنهار نخواسته بود . ابوموسی شهر را بگرفت و غنیمپپت بسپپیار بدسپپت بآورد ، و پپپس از بآن تازیپپان بلد خوزستان و فپپار س را جولنگپپاه خپپویش وکردنپپد و در طپپی یکسپپال

مهرگان ، وکدک صمیره و استخر وارجان را نیز گرفتند .

.۱۷ابن اثیر ، حوادث سنه ۱

۱۱۴ / دو قرن سکو ت

در باب خیانت خیانتی را وکه در این ماجرا سبب شکست ایران شد طپپبری بپپه سیاه دیلمی نسبت داده است وکه از سرداران یزدگرد بوده است . این روایت را وی در واقعه فتح شوش نقل وکرده اسپپت و از وکجپپا وکپپه در،‌گها از این گونه خیانتها روی نداده باشد ؟ به هر حپپال تمام این جن،‌یوکند این است وکه وقتی یزدگرد از شکست روایتی وکه طبری نقل م جلولء خبر یافت در حلوان بود . یاران و خاصان خویش را بخواسپپت و موبد نیز حاضر بآورد . بعد از بآن گفت وکه این قوم عپپرب هپپر سپپپاه،‌یشکنند رای چیست ؟ موبپپد گفپپت رای ،‌نها فرستیم م وکه ما پیش بآ بآن است وکه تو از این شهر بیرون بآیی و بپپه اسپپتخر روی وکپپه خپپانه ملپک اسپت و سپپس از بآنجپا لشپکر فرسپتی . ایپن رای را یزدگپرد پسندید و به سوی اصفهان رفت . سیاه او را سیصپپد وکپپس وکپپه از بآن جمله هفتاد تن از بزرگان بودند بخواند و او را فرمود تا به هپپر شپپهر وکه بگذرد هر وکه خواهد برگزیند و با خویش بپپردارد و راه شپپوش را پیش گیرد و در بآنجا با عربان پیکار وکند . سپپیاه برفپپت و بپپه جپپایی ، نامش وکلبانیه ، فرود بآمد هنوز وی به شوش نرسپپیده بپپود وکپپه اهپپل،‌نها صلح شوش ، از ابوموسی اشعری صلح درخواستند . ابوموسی با بآ،‌یبپپود و از وکرد و راه رامهرمز را پیش گرفت امپپا سپپیاه در وکلبپپانیه م

توفان و ریگ / ۱۱۵

،‌یبود تپپا ابوموسپپی بپپه شوشپپتر مسلمانان سخت بیم داشت و بآنجا م رسید . سیاه نیز حروکت وکرد و به جایی بین رامهرمز و شوشتر فپپرود بآمد تا عمار بن یاسر فراز رسید . پپپس از بآن سپپیاه بزرگپپان و سپپران ایران را وکه از اصفهان با او بآمده بودند بخواند و گفت هیپپچ لشپپکری نماند وکه این قوم نشکستند و هیچ حصنی نماند وکه نگشپپودند شپپما را درین باب رای چیست ؟ گفتند رای بآنست وکه به دین قوم دربآییم . پپپس از بآن یکپپی را از بآن بزرگپپان ، نپپامش شپپیرویه نپپزد ابوموسپپی فرستادند و صلح طلبیدنپپد و امپپان خواسپپتند و بپپه دیپپن مسپپلمانی

از بآن پس سیاه به خدمت عربپپان دربآمپپد و در جنگهپپا بپپا۱دربآمدند،‌نها همراه شد . از جمله وقتی اعراب شوشتر را حصار وکردند وی با بآ،‌نها همراه بود . نیپپم شپپبی جپپامه ایرانیپپان بپوشپپید و خویشپپتن را بآ بروکناره قلعه افکند . جامه خویش را به خون رنگین وکپپرده . بامپپدادن اهل قلعه مردی را دیدند ، با جامه پارسی بروکناره قلعه افتاده گمپپان،‌نهاست . در قلعه بگشادند تا او را به قلعه دربآورنپپد . سپپیاه وکردند از بآ،‌نها بجنگید وکه دروازه برجست و با نگهبانان دربآویخت و چندان با بآ بگذاشتند و بگریختند پس سپپیاه دروازه قلعپپه بگشپپاد و مسپپلمانان

۲بدان اندر بآمدند .

، طبع مصر .۱۸۶– ۱۸۵ ص ۳طبری . ج ۱طبری ، همانجا .۲

۱۱۶ / دو قرن سکو ت

آخرین نبرد ،‌یوکپپرد عربپپان بپپه یزدگرد وقتی از مدائن گریخت ظاهر ًا گمان م،‌یشوند و جبل را به او خواهند گذاشت . اما محاصپپره سواد خرسند م شوش و پیشرفت به جانب اصفهان این اندیشه خپپام را از سپپر او بپپه

در وکرد .

از این رو نامه و پیام به همه سرداران فرستاد تا به لشکر و مپپال وی را مدد وکنند . در بآن بآشوب و هرج و مرج سرداران را البته پروای،‌یوکپپرد صپپلی یزدگرد نبود اما چون خطر عرب بآنان را نیز تهدیپپد م شاه برگشته بخت را اجابت وکردند . از وکناره خزر تا دریای هنپپد و از جیحون تا دریای فپپار س از هپر جپپا سپپاهی فپراز بآمپپد . در نزدیپک همدان سپاهی نزدیک صد و پنجاه هزار تن جمپپع گشپپت . فرمانپپده،‌یخواست از راه حلپپوان این سپاه فیروزان بود . سپاهی چنین انبوه م،‌ینمود به جانب وکوه وکه لشکرگاه عرب بود برود . وضع عرب ، سخت م

و وکوفه و بصره در معرض تهدید بود .

عمار بن یاسر سردار عرب چون از این خبر بآگاه گشت نپپامه بپپه مدینه نوشت و حالی وکه رفته بود بازنمود . عمر خطاب ، نامه برگرفت،‌ت ای مردم تاوکنون به فر اسلم و یاری خدای در و به منبر شد و گف

توفان و ریگ / ۱۱۷

،‌هاند جنگ با عجم پیروزی با ما بوده است اوکنون عجم سپاه گرد وکرد تا نور خدای را بنشانند . اینک نامه عمار بپن یاسرسپت وکپه بپه مپپن،‌ینویسد وکپپه اهپپل طپپو س و طبرسپپتان و دماونپپد و فرستاده است . م گرگان و ری و اصفهان و قم و همدان و ماهین و ماسبذان بر ملپپک،‌هاند تا در وکپپوفه و بصپپره بپپا بپپرادران و یپپاران شپپما خویش گرد بآمد دربآویزند و بآنان را از سرزمین خویش برانند و با شما به جنگ بآیند .،‌ت ای امیر رای تپپو رایی وکه درین باب دارید با من بگویید . طلحه گف،‌ت ای امیپپر بپپه ،‌بترست هرچه تو گویی چنان وکنیم . عثمپپان گف صائ مردم شام بنویس تا از شام بآیند و به مردم یمن وکس بفرسپپت تپپا از یمن بآیند و از مردم وکوفه پیش گیر و چون اینهمه خلق بر تپپو فپپراز بآیند سپاه تو بیشتر و وکار بر تو بآسان گردد . مسپپلمانان وکپپه در پپپای منبر بودند این رای عثمان را بپسپپندیدند و بآفریپپن خواندنپپد . عمپپر روی به علی وکرد وکپه نیپپز بآنجپپا بپود و پرسپید رای تپپو چیسپت یپا ابالحسن ؟ علی گفت اگر سپاه شام همه از بآنجا به یاری تو بآیند روم،‌نها بر بآنجا دست اندازد و اگر همه سپاه یمن بآیند زنگیان بر ملک بآ طمع ورزند و بآمدن ترا نیز روی نیست و ما از عهد پیغمبر باز ، هرگز،‌هایم وکه پیروزی ما به حق بپپوده به وکثر ت سپاه بر دشمن پیروز نشد است نه به زور . اوکنون رای بآنست وکه به سپاه شپام و عمپان و دیگپر شهرها بنویسی تا برجای خویش بباشند و هر وکدام سه یک از عپپده

۱۱۸ / دو قرن سکو ت

خویش را به یاری تو بفرستند .

این رای را عمر بپسندید و بآنگاه گفت وکسپپی را فرمانپپده جنپپگ وکنم وکه طعمه این قوم نباشد . پس نعمان بن مقرن را وکپپه از یپپاران پیغمبر و از سواران عرب بود و درین هنگام در وکسکر عامپپل خپپراج بود برین سپاه فرماندهی داد و بدو نامه نوشپپت وکپپه فرمانپپده سپپپاه تویی و فرمان داد وکه اگر نعمپپان وکشپپته شپپود حپپذیقه بپپن الیمپپان فرمانده است و اگر حذیقه به قتل بآید جری بن عبدالله . و همچنین پس از جریر فرمان مغیره بن شعبه راست و پس از مغیره اشعث بن،‌های وکه به نعمان بن مقرن نوشت وی را گفپپت وکپپه قیس را . و در نام دو تن از دلوران عرب در سپاه تپپو هسپپت: عمپپرو بپپن معپپدیکرب و،‌نها طلیحه بن خویلد . بآنان را به هیچ وکاری مگمار اما در هر وکار با بآ

رای بزن .

ابوموسی درین هنگام به بصپپره بپپود . سپپه یکپپی از سپپپاه بصپپره برگرفت و به وکوفه بآمد نعمان نیز بیامد و سپاه از هر سو گرد گشت .

برگ و ساز بساختند و همه راه نهاوند پیش گرفتند .

توفان و ریگ / ۱۱۹

فتح نهاوند سپاه ایران نیز به سرداری فیروزان یپپا مپپردان شپپاه ، سپپاز بپپرگ بسیار بآماده وکرده بود . دو لشپپکر در نزدیپپک نهاونپپد خیمپپه زدنپپد و چندی در برابر یکدیگر نشستند . چون ایرانیان جنگ را نیاغازیدند و،‌یرسپپید عربپپان سپپتوه ،‌نها از هر سوی وکشور مپپدد م هر روز نیز به بآ گشتند و به هرا س افتادند وکه فرجام وکار چه خواهپپد بپپودن ؟ سپپران سپاه عرب به چاره جویی نشستند و رای چنان دیدند وکه بایپپد بآوازه دراندازند وکه خلیفه مسلمانان در مپپدینه مپپرده اسپپت و بایپپد سپپپاه جنگ ناوکرده بپپازگردد . چنیپپن وکردنپپد و بآهنپپگ بازگشپپت نمودنپپد .،‌ههای خویش بربآمدنپپد تپپا عربپپان را دنبپپال ایرانیان از سنگرها و قلع وکنند و بدین بهانه پراوکنپده شپپدند ، تپپا بپپه تازیپپان رسپپیدند تازیپپان برگشتند و جنگی سخت در پیوستند و چند روز بکشید و از هپپر دو سوی خلقی بسپپیار وکشپپته شپپد . سپپرانجام سپپپاه ایپپران بشکسپپت و بگریخت و نهاوند نیز بدست عپپرب افتپپاد . از بآنجپپا بپپه راه همپپدان و بآذربایجان رفتند و دیگر ایرانیان را بیش مقاومت نبود . فتپپح نهاونپپد در واقع راه تصرف تمام ایران را بر روی اعراب بگشود و این بآخریپپن مقاومت منظم بود وکه دولت ساسانی در برابر تازیپان از خپپود نشپپان داد و ازین پس دیگر نه دولتی در وکار بود و نه وکشوری . همپپه چیپپز

۱۲۰ / دو قرن سکو ت

بدست عرب افتاده بپپود . سپپال بعپپد همپپدان و وکاشپپان و اصپپفهان و استخر نیز بدست تازیان افتاد و یزدگرد از فار س به وکرمان و از بآنجا

به سیستان رفت و سرانجام به مرو وکشید .

در فتح نهاوند بآخرین بازمانده گنجهپای خسپپروانی نیپپز بدسپت فاتحان افتاد . پس از بآن نیز دیگر ایرانیان را ممکن نشد وکه لشپپکری فراهم بآورند و در برابر عرب درایسپپتند . همپپه چیپپز و همپپه جپپا ، در دست عرب بود و از این روی بپپود وکپپه عپپرب ایپپن پیپپروزی را فتپپح

الفتوح خواند .

۳

آتش خاموش

آغاز یک فاجعه تاریخ پرحادثه و۱ هجری چهارده قرن۲۱سقوط نهاوند در سال

باشکوه ایران باستان را وکه از هفت قرن قبل از میلد تا هفپپت قپپرن بعد از بآن وکشیده بود پایان بخشید . این حادثه فقط سقوط دولتی با عظمت نبود ، سقوط دستگاهی فاسد و تباه بود . زیپپرا در پایپپان وکپپار،‌یسرانجامی در همه وکارهپا فسپاد و تبپاهی ساسانیان از پریشانی و ب راه داشت . جور و استبداد خسروان بآسایش و امنیت مردم را عرضپپه،‌یوکرد و وکژخپپویی و سسپپت رایپپی موبپپدان اختلف دینپپی را خطر م،‌یافزود . از یک سو سخنان مپانی و مپزدک در عقایپد عپامه رخنپه م

۷۰۸اولین پادشاه ماد بنابر مشهور ، دیووکس نپپام داشپپته اسپپت و در حپپدود ۱ سال قبل از میلد مسیح به سلطنت رسیده اسپپت . فتپپح نهاونپپد بپپه دسپپت

میلدی روی داده است بنپپابراین مپپد ت فاصپپله۶۴۲اعراب هم مقارن سال بین تأسیس دولت ماد و سقوط نهاوند یک هزار و سیصد و پنجاه بوده است

وکه در این جا از این مد ت به چهارده قرن تعبیر شده است .

۱۲۲ / دو قرن سکو ت

،‌یانداخت و از دیگر سوی نفوذ دین ترسایان در غپپرب و پیشپپرفت م،‌یوکاست . روحانیپپان نیپپز بآیین بودا در شرق قدر ت بآیین زرتشت را م چنان در اوهام و تقالید وکهن فرورفته بودند وکه جز پروای بآتشپپگاه و،‌یدانستند و از عهده دفاع از بآیین خویش هم عواید و فواید بآن را نم

،‌یبآمدند . بر نم

وحد ت دینی درین روزگار تزلزلی تمام یافته بود و از فسادی وکه در اخلق موبدان بود هوشپپمندان قپپوم از بآییپپن زرتشپپت سپپرخوره،‌یجستند وکه جنبپپه اخلقپپی و روحپپانی بآن از ،‌های م بودند و بآیین تاز،‌یتر باشد و رسم و بآیین طبقاتی وکهن را نیپپز درهپپم دین زرتشت قو فرو ریزد . نفوذی وکه بآیین ترسپا دریپن ایپام در ایپران یپافته بپود از همین جا بود . عبث نیست وکه روزبه بن مرزبپان ، یپا چنپپانکه بعپدها خوانده شد ، سلمان فارسی بآیین ترسا گزید و باز خرسپپندی نیپپافت .

،‌یرفت . ناچار در پی دینی تازه در شام و حجاز م

باری از این روی بود وکه درین ایام زمینه افکار از هر جهت برای پذیرفتن دینی تازه بآماده بود و دولت نیز وکه از بآغاز عهد ساسپپانیان،‌یتوانست در برابپپر با دین توأم گشته بود ، دیگر از ضعف و سستی نم،‌های تاب بیاورد . و بدین گونه ، دستگاه دین و دولپپت بپپا بآن هیچ حمل،‌تانگیز وکپپه در پایپپان هرج و مرج خون بآلود و بآن جور و بیداد شپپگف

بآتش خاموش / ۱۲۳

عهد ساسانیان وجود داشت ، دیگر چنان از هم گسیخته بود وکه هیچ امکان دوام و بقا نداشت . دستگاهی پریشان و وکاری تباه وکه نیپپروی،‌یتوانسپپت بآن را از ،‌هترین قومی م همت و ایمان ناچیزترین و وکم مای –هم بپاشد و یکسره نابود و تباه وکنپپد . بپوزنطیه یپا چنپپانکه امپروز،‌یگویند: بیزانس وکه دشمن چندین ساله ایران بپپود نیپپز از بپپس –م خود در بآن روزها گرفتاری داشت نتوانست این فرصت را به غنیمت گیرد و عرب وکه تا بآن روزها هرگز خیال حمله به ایران را نیز در سر

،‌یپرورد جرأ ت این اقدام را یافت . نم

بدین ترتیب ، وکاری وکه دولت بزرگ روم با بآیین قپپدیم ترسپپایی نتوانست در ایران از پیش ببرد ، دولت خلیفه عرب با بآیین نورسپپیده اسلم از پیش برد و جایی خالی را وکه بآیین ترسایی نتوانسته بود پر وکند بآیین مسلمانی پر وکرد . بدین گونه بپود وکپپه اسپپلم بپپر مجپپو س پیروزی یافت . اما این حادثه هرچند در ظاهر خلف بآمِد عاد ت بپپود،‌ینمود . سالها بود وکه خطر در معنی ضرو ت داشت و اجتناب ناپذیر م،‌ههپپای دولپپت ساسپپانی سقوط و فنپپا در وکنپپار مرزهپپا و پشپپت درواز،‌یغرید . مردم وکه از جور فرمانروایان و فسپپاد روحانیپپان بپپه سپپتوه م بودند بآیین تازه را نویدی و بشارتی یافتند و از ایپپن رو بسپپا وکپپه بپپه،‌یشتافتند . چنان وکه در وکنپار فپرا ت ، یکجپپا ، گروهپپی از پیشواز بآن م

۱۲۴ / دو قرن سکو ت

دهقانان جسر ساختند تا سپاه ابوعبیده به خاک ایران بتازد ، و شهر شوشتر را یکی از بزرگان شهر به خیانت تسلیم عرب وکرد و هرمزان حاوکم بآن ، برسر این خیانت به اسار ت رفت . در ولیپپاتی ماننپپد ری و،‌یپذیرفتنپپد قومس و اصفهان و جرجان و طبرستان مردم جزیه را م اما به جنگ بآهنگ نداشپپتند و سپپببش بآن بپپود وکپپه از بپپس دولپپت،‌های ساسانیان دچار بیدادی و پریشانی بود وکس به دفپپاع از بآن علق،‌هاند وکه مرزبان اصفهان فاذوسبان نام و رغبتی نداشت . از جمله بآورد مردی بود باغیر ت ، چون دید وکپه مپردم را بپه جنپپگ عپرب رغبپپت،‌یگذارند ، اصفهان را بگذاشپپت و بپپا سپپی تپپن از نیست و او را تنها م تیراندازان خویش راه وکرمان پیپپش گرفپپت تپپا بپپه یزدگپپرد شپپهریار بپیوندد اما تازیان در پی او رفتند و بازش بآوردنپپد و سپپرانجام صپپلح افتاد ، بربآنکه جزیه بپردازند و چپپون فاذوسپپبان بپپه اصپپفهان بازبآمپپد مردم را سرزنش وکرد وکه مرا تنها گذاشپپتید و بپه یپاری برنخاسپتید سزای شما همین است وکه جزیه به عربان بدهید . حپپتی از سپپواران بعضی به طیب خاطر مسلمانی را پذیرفتند و به بنی تمیم پیوستند .،‌های از یارانش وکه همپه از بزرگپپان سپپاه چنانکه سیاه اسواری ، با عد یزدگرد بودند چون وکر و فر تازیان بدیدند و از یزدگرد نومید شپپدند به بآیین مسلمانی گرویدند و حتی در بسط و نشر اسلم نیز اهتمپپام

وکردند .

بآتش خاموش / ۱۲۵

،‌یها بپپود وکپپه عربپپان را در جنپپگ ،‌یها و ناخرسپپند همین نومید ساسانیان پیروزی داد و با سپپقوط نهاونپپد عظمپپت و جلل خانپپدان وکسری را یکسره درهم ریخت . این پیپپروزی ، وکپپه اعپپراب در نهاونپپد بدست بآوردند امکان هرگونه مقاومت جدی و مؤثری را وکپپه ممکپپن

،‌نها روی دهد نیز از میان برد . بود در برابر بآ

در واقع این فتح نهاوند ، در بآن روزگپپاران پیپپروزی بزرگپپی بپپود . پیروزی قطعی ایمان و عدالت بر ظلم و فسپاد بپود . پیپروزی نهپایی سادگی و فداوکاری بر خودخواهی و تجمل پرستی بود . رفتپپار سپپاده،‌تانگیزی وکپپه اعراب در جنگهای قادسیه و جلپپولء و پیپپروزی شپپگف،‌یمانسپپت ،‌نها دست داد و بپپه نصپپر ت بآسپپمانی م بدان بآسانی برای بآ،‌یانداخت و جای بآن نیز بپپود . جنگجویان ایران را در نبرد به تردید م این اعراب وکه جای خسروان مرزبانان پر شپپکوه و جلل ساسپپانی را،‌های بودند وکه جپپز جپپبرو ت خپپدا را ،‌یپیرای ،‌یگرفتند مردم ساده و ب م،‌یزیست از بآن همه تجمپپل و ،‌نها وکه در مدینه م ،‌یدیدند خلیفه بآ نم تفنن وکه شاهان جهان را هست هیچ نداشت و مثل همه مردم بپپود .،‌تهپپای تسپپخیر شپپده بپپه ،‌نها نیز وکه از جانب او در شپپهرها و ولی بآ،‌ینشستند و جای مرزبانان و وکنارنگان پادشاهان ساسپپانی حکومت م بودند زندگی ساده فقربآلود زاهپپدانه یپپا سپپپاهیانه داشپپتند . سپپلمان

۱۲۶ / دو قرن سکو ت

فارسی وکه بعدها از جانب عمر به حکومت مدائن رسید نپپان جپپوین،‌یگریست وکه از ،‌یداشت . در مرض مو ت م ،‌یخورد و جامه پشمین م م عقبه بآخر ت جز سبکباران نگذرند و من با این همه اسپپباب دنیپپوی چگونه خواهم گذشت . از اسباب دنیایی نیپپز جپپز دواتپپی و لپپولئینی،‌تانگیز بود و نداشت . این مایه سادگی سپاهیانه یا زهدانه البته شگف ناچار در دیده مردمپپی وکپپه هزینپپه تجمپپل و شپپکوه امپپرا و بزرگپپان،‌هها تپپأمین ،‌ تها و سخر ساسانی را با عسر ت و رنج و با پرداخت مالیا،‌یداد . در روزگاری وکه مپپردم ،‌یوکردند اسلم را ارج و بهای فراوان م م،‌نهپپا از ،‌یپرستیدند و با بآ ایران خسروان خویش را تا درجه خدایان م،‌یرفتند پنپپام در ،‌یشدند و اگر نیز به درگاه م بیم و بآزرم رویاروی نم،‌یوکشیدند ، چنان وکه در بآتشگاه رسپپم بپپود ، عربپپان سپپاده دل روی م وحشی طبع با خلیفه پیغمبر خویش ، وکه امیر بآنان بپپود ، در نهپپایت،‌ینشست و رای ،‌نها در مسجد م ،‌یوکردند . خلیفه با بآ سادگی سلوک م،‌یوکردند و بر وی ایپپراد ،‌نها نیز بسا وکه سخن وی را قطع م ،‌یزد و بآ م،‌یگرفتند و این شیوه رفتار و اطوار سپپاده ناچپپار وکسپپانی را وکپپه از م،‌یداشپپت وکپپه احوال و اوضاع حکومت خویش سپپتوه بودنپپد بپپربآن م

،‌نها را به دیده اعجاب و تحسین بنگرند . عربان و بآیین تازه بآ

،‌بنام ٔه دولت ساسانیان را ورق بر ورق باری سقوط نهاوند ، وکه نس

بآتش خاموش / ۱۲۷

،‌تانگیزی را وکه در بآخر عهپپد به توفان فنا داد ، بیدادی و تباهی شگف ساسانیان بر همه شئون ملک رخنه وکرده بود پایان بخشید و دیپپوار فرو ریخته دولت ناپایداری را وکه موریانه فساد و بیداد بآن را سسپپت،‌ههای وکلنگ حوادث در اروکان بآن تزلزل افکنده بپپود وکرده بود و ضرب

عرضه انهدام وکرد .

،‌تهای وکوچک محلی وکه از بآن پس ، پس از فتح نهاونپپد –مقاوم،‌ههای ایران گاه گاه در برابر عربپپان روی داد البتپپه – در شهرها و دی،‌تهپا نتوانسپت برای مهاجمان گران تمام شپد امپا همپه ایپن مقاوم «سواران نیزه گذارد » را از ورود بپپه وکشپپور «شپپهریاراند » و سپپرزمین

«جنگی سواراند » منع نماید .

ک‌تهای محلی مقاوم،‌هوار ،‌تهپپای محلپپی غالبپپ ًا بیپپش از یپپک حملپپه دیپپوان این مقاوم عصبانی نبپپود . پپپس از بآن سپپقوط مهیپپب وکپپه دسپپتگاه حکپپومت و،‌بها و سپپازمان جپپامعه ایرانپپی را در هپپم فپپرو ریخپپت ایپپن اضپپطرا،‌تها لزم بود تا بار دیگر احوال اجتمپپاعی قپپوام یابپپد و تعپپادل حروک خود را بدست بآورد . ری پس از سقوط نهاوند بدسپپت عربپپان افتپپاد .

۱۲۸ / دو قرن سکو ت

مپپردم چنپپدین بپپار بپپا فاتحپپان صپپلح وکردنپپد و پیمپپان بسپپتند امپپا،‌یبآوردند . مدتها ،‌ییافت سر به شورش برم هرچندگاه وکه امیر تغییر م بعد ، یعنی در زمان حکومت ابوموسی اشعری بر وکپپوفه و اعمپپال بآن بود وکه وضع ری بآرام و قرار یافت . ابوموسی وقتی به اصفهان رسپپید،‌نهپپا جزیپپه خواسپپت مسلمانی بر مردم عرضه وکپپرد نپذیرفتنپپد ، از بآ قبول وکردند و شب صلح افتاد اما چپپون روز فپپراز بآمپپد عپپذر بآشپکار،‌نها جنپپگ وکردند و با مسلمانان به جنگ برخاستند تا ابوموسی با بآ

،‌هاند . در سالهای ۳۰ و ۲۸وکرد . و این خبر را در باب اهل قم نیز بآورد هجری تازیان دو دفعه مجبور شدند استخر را فتح وکننپپد . در دفعپپه دوم مقاومت مردم چندان با رشاد ت و گستاخی مقرون بود وکه فاتح،‌هاند وکه چون عبپپدالله بپپن عرب را از خشم و وکینه دیوانه وکرد . نوشت عامر فاتح مزبور از پیمان شکستن مردم استخر بآگاه شپپد و دانسپپت،‌هاند وکه مردم بر ضد عربان به شورش برخاستند و عامل وی را وکشپپت «سوگند خورد وکه چندان بکشد از مردم استخر وکه خون برانپپد . بپپه استخر بآمد و بپه جنپگ بسپتد… و خپون همگپان مبپپاح گردانیپپد و،‌یریختند . ،‌یرفت تا بآب گرم بر خون م ،‌یوکشتند خون نم چندان وکه م پس برفت و عدد وکشتگان وکه نام بردار بودند چهل هزار وکشته بپپود ،

بآتش خاموش / ۱۲۹

،‌تهای مردم دلور ایران با چنین قساو ت۱بیرون از مجهولند » مقاوم،‌یها هرگپپز ،‌توکشپپ ،‌د امپپا ایپپن سخ ،‌یشپپ و جنپپایتی درهپپم شکسپپته م،‌یتوانست اراده و روح بآن عده معدودی را وکه در راه دفاع از یپپار و نم،‌یوکردنپپد ، یکسپپره دیار خویش خون و عمر و زندگی خپپود را نثپپار م خفه و تباه وکند از این رو همه جا ، هر جا وکه ممکن بود ناراضیان در برابر فاتحان درایستادند . هر شهر وکپپه یپپک بپپار اسپپلم بآورده بپپود و تسلیم شده بود وقتی ناراضیان در بآن شهر ، دوباره مجپپال سروکشپپی،‌های ،‌ییافتند در شکستن پیمانی وکه با عربان بسته بپپود دیگپپر لحظ م،‌یوکرد . در تاریخ فتوح اسلم در ایران مکرر به ایپپن تردید و درنگ نم،‌یام هجری مردم خراسان ،‌یتوان برخورد . در سال س ،‌هها م گونه صحن وکه قبول اسلم وکرده بودند مرتد شدند و عثمپپان خلیفپپه مسپپلمانان عبدالله بن عامر و سعید بن عاص را فرمان داد وکه بآنان را سپپروکوبی نمایند و برای دوم بار عربپپان مجبپپور شپپدند گرگپپان و طبرسپپتان و

سیستان در روزگار خلفت عثمان فتح شد اما۲تمیشه را فتح وکنند . وقتی خبر قتل عثمان بآنجا رسید مردم گستاخ شدند و وکسی را وکپپه

،‌یوکرد از سیستان براندنپد . مرزبپپان۳از جانب عربان بربآنجا حکومت م

.۱۱۶فارسنامه ابن بلخی ، ص ۱ .۲۸۳مجمل التواریخ و القصص ، ص ۲ .۲۹وکامل ، حوادث سنه ۳

۱۳۰ / دو قرن سکو ت

بآذربایجان وکه در اردبیل مقر داشت با عربان سخت جنگید و پس از،‌گهای خونین با حذیقه بن الیمان بر هشتصپپد هپپزار درم صپپلح جن وکرد . اما وقتی عمر خلیفه دوم ، حپپذیقه را از بآذربایجپپان بازخوانپپد و،‌های بپپرای دیگری را بجای او گماشت مردم بآذربایجان بار دیگر بهپپان

۱شورش و سروکشی بدست بآوردند…

،‌تها برای بازگشت دولت ساسانیان نبپپود . ،‌شها و مقاوم این شور برای بآن بود وکه مردم به عربان سر فرود نیاورند و جزیپپه سپپنگین را،‌یشد نپذیرند . ایپن پرخاشپجویی بپا عپرب نپه ،‌نها تحمیل م وکه بر بآ فقط در وکسانی وکه در شهرهای ایران مانده بودند بپپه شپپد ت وجپپود داشت در وکسانی نیز وکه به میان اعراب و در عپپراق و حجپپاز بودنپپد

مدتها باقی بود .

قتل عمر توطئه قتل عمر وکه بعضی از ایرانیان ساوکن مدینه در بآن دسپپت اندروکار بودند گواه این دعوی است ابولؤلؤ فیروز وکه دو سپپال بعپپد از،‌هاند فتح نهاوند ، عمر بردست او وکشته شد از مردم نهاوند بود . نوشپپت

.۳۲۶بلذری ، ص ۱

بآتش خاموش / ۱۳۱

وکه او قبل از اسلم به اسار ت روم افتاده بود و سپس مسپپلمانان او را،‌هانپپد ، نیپپز اسیر وکرده بودند . اینکه او را رومی و حبشپپی و ترسپپا گفت،‌هاند ظاهر ًا از همین جاست و محل تأمل هم هست . به هر حال نوشت وکه وقتی اسیران نهاوند را به مدینه بردند ابو لؤلؤ فیروز ، ایستاده بود،‌ینگریست . وکودوکان خردسال را وکپپه در بیپپن اسپپیران و در اسیران م،‌یگفپپت عمپپر ،‌یگریسپپت و م ،‌یپسپپود و م بودند دست بر سرهاشان م،‌هاند این فیروز غلم مغیره بن شعبه بپود . بلعمپی جگرم بخورد . نوشت گوید وکه «درودگری وکردی و هپپر روز مغیپپره را دو درم دادی . روزی این فیروز سوی عمر بآمد و او با مردی نشسپپته بپپود گفپپت یپپا عمپپر مغیره بر من غله نهاده است و گران است و نتوانم دادن بفرمپپای تپپا وکم وکند . گفت چندست ؟ گفت روزی دو درم . گفپپت چپپه وکپپاردانی ؟،‌هگر ، و بآهنگری نیز تپپوانم . پپپس گفت درودگری دانم و نقاشم و وکند عمر گفت چندین وکار وکپپه تپپو دانپپی ، دو درم روزی نپپه بسپپیار بپپود . چندین شنیدم وکه تو گویی من بآسیا وکنم بر باد وکه گندم بآ س وکند . گفت بآری . عمر گفت مرا چنین بآسیا باید وکه سازی . فیروز گفت اگر زنده باشم سازم ترا یک بآسیا وکه همه اهل مشرق و مغپپرب حپپدیث بآن وکنند . و خود برفت . عمر گفت این غلم مرا به وکشتن بیپپم وکپپرد . به ماه ذی الحجه بود بامداد سفیده دم . عمر به نمپپاز بامپپداد بیپپرون شد به مزگت و همه یاران پیغمبر صف وکشیده بودنپپد و ایپپن فیپپروز

۱۳۲ / دو قرن سکو ت

نیز پیش صف اندر نشسته و وکاردی حبشی داشت . دسته بپپه میپپان اندر ، چنانکه تیغ هر دو روی بود و راست و چپ بزند و اهل حبشپپه چنان دارند . چون عمر پیش صف اندر بآمد فیروز او را شپپش ضپپرب بزد و از راست و چپ ، بر بازو و شکم ، و یک زخم از بآن بزد بپپه زیپپر ناف ، از بآن یپپک زخپپم شپپهید شپپد و فیپپروز از میپپان مپپردم بیپپرون،‌یبآیپپد ظپپاهر ًا جست…د » در این توطئه قتل عمر چنانکه از قرائن بر م،‌یگویپپد ،‌هاند . بلعمی م هرمزان و چند تن از یاران پیغمبر دست داشت وکه چون «عثمان به مزگت بآمپپد و مردمپپان گپپرد بآمدنپپد . نخسپپتین وکاری وکه وکرد عبیدالله بپپن عمپپر را بخوانپپد و از همپپه پسپپران عمپپر عبیدالله مهمتر بود . و بآن هرمپپزان وکپپه از اهپپواز بآورده بودنپپد پیپپش پدرش و مسلمان شده بود ، همه با ترسپپایان نشسپپتی و جهپپودان ، و هنوز دلش پاک نبود و این فیروز وکه عمر را شهید وکرد ترسپا بپود و او هم با هرمزان همدست بود و غلمی بود از بآن سعدبن ابی وقاص ، حنیفه [جفنه ؟] نام ، و هر سه به یپک جپپای نشسپپتندی و ابپپوبکر را پسری بود نامش عبدالرحمن نشسته بپپود . عبپپدالرحمن گفپپت مپپن امروز سلحی دیدم بر میان ابو لؤلپپؤ بسپپته ، عبیپپدالله گفپپت بپپه در هرمزان گذشتم او نشسته بود و فیروز ترسا غلم مغیره بن شپپعبه و این ترسا غلم سعد بن ابی وقاص نیز بود و هپپر سپپه حپپدیث همپپی وکردند و چون مپپن بگذشپپتم برخاسپپتند و بآن وکپپارد از وکنپپار فیپپروز

بآتش خاموش / ۱۳۳

بیفتاد… پس بآن روز وکه فیروز عمر را بآن زخم زد و از مزگت بیپپرون جست و بگریخت مردی از بنپپی تمیپپم او را بگرفپپت و بکشپپت و بآن وکارد بیاورد عبیدالله بآن وکارد بگرفت و گفت من دانم وکه فیروز ایپپن نه به تدبیر خویش وکرد والله وکه اگر امیرالمؤمنین بدین زخم وفپپا ت،‌هانپپد . پپپس وکند من خلقی را بکشم وکه ایشان اندرین همداستان بود بآن روز وکه عمر وفا ت یافت عبیدالله چون از سر گور بازگشت بپپه در هرمزان شد و او را بکشت و به در سعد شد و حنیفه را بکشت سعد از سرای بیرون بآمد و گفت غلم مرا چرا وکشتی عبیدالله گفت بپپوی،‌یبآیپپد تپپو نیپپز بپپه وکشپپتن نزدیکپپی . خون امیرالمؤمنین عمر از تو م عبیدالله موی داشت تا به وکتف پس چون سپپعد را بپپه وکشپپتن بیپپم وکرد سعد بن ابی وقاص فراز شد و مویش بگرفپپت و بپپر زمیپپن زد و،‌های شمشیر از دست وی بستد و چاوکران را فرمپپود تپپا او را بپپه خپپان وکردند تا خلیفه پدید بآید وکه قصاص وکند . پس چون عثمان بنشست نخستین وکاری وکه وکرد بآن بود عبیدالله عمر را بیپپرون بآورد از خپپانه،‌هالسلم نشسته بودند گفت چه بینید و او را سعد و یاران پیغمبر علی چه باید وکردن ؟ علی گفت بباید وکشتن به خون هرمزان وکه هرمپزان،‌یگناه بکشت و این هرمزان مولی عبا س بن عبدالمطلب بود… و را ب،‌یهاشپپم را در خپپون او قربآن و احکام شریعت بآموخته بود و همپپه بن سخن بود و پس چون علی عثمان را گفت عبیدالله را بباید وکشپتن ،

۱۳۴ / دو قرن سکو ت

عمرو بن عاص گفت این مرد را پدر وکشپپتند او را بکشپپی دشپپمنان گویند خدای تعالی وکشتن اندر میان یاران پیغمبر افکنپپد و خپپدای ، ترا ازین خصومت دور وکرده است وکه این نه انپپدر سپپلطانی تپپو بپپود عثمان گفت راست گفتی من این را عفپپو وکپپردم ودیپپت هرمپپزان از

خواسته خویش بدهم و از عبیدالله دست بازداشت .د »

بدین گونه ، ایرانیان وکینه ضربتی را وکه از دست عمر ، در قادسیه و جلولء و نهاوند دیده بودند در مدینه از او بازستاندند و نیز در هپپر،‌یگشت ، ناراضیان تپپا بآنجپپا شهری وکه مورد تجاوز و دستبرد عربان م،‌یایسپپتادند و تپپا وقپپتی وکپپه بپپه وکلپپی از دفپپاع و وکه ممکن بود در م مقاومت نومید نشده بودند در برابر این فاتحان وکه بر رغپپم سپپادگی سپپپاهیانه رفتپپاری تنپپد و خشپپن داشپپتند سپپر بپپه تسپپلیم فپپرود

،‌یبآوردند . نم

با این حال ، وقتی بآخرین پادشاه سرگردان بدفرجام ساسپپانی در مرو بدست یک بآسیابان گمنام وکشته شپپد و شپپاهزادگان و بزرگپپان،‌هرفته بآخرین بآبهپپا نیپپز از ،‌ینام و نشان گشتند ، رفت ایران پراوکنده و ب،‌های هم ،‌ینتیج ،‌ینقشه و ب ،‌ینظم و غالب ًا ب ،‌تهای ب بآسیاب افتاد و مقاوم،‌یشپپد بپپه وکه در بعضی شهرها از طرف ایرانیپپان در مقابپپل عربپپان م تدریج از میان رفت . عربان بر اوضاع مسلط گشتند . امپپا هیپپچ چیپپز

بآتش خاموش / ۱۳۵

،‌هتر از رفتپار ایپن ،‌تانگیزتر و در عین حپال ظالمپان ،‌کتر و شگف مضحفاتحان خشن و ساده دل نسبت به مغلوبان نبود .

رفتار فاتحان ،‌تانگیز ،‌هاند شگف ،‌بها درین باب نقل وکرد ،‌نهایی وکه در وکتا داستا،‌هاند وکپپه فاتحپپان ،‌یشپپود . نوشپپت است و بسا وکه مایه حیر ت و تپپأثر مژُجژ را نبایپپد سیستان عبدالرحمن بن سمره سنتی نهاد وکه «راسو و

اما گویا سوسمارخواران گرسنه چشم ، از خوردن راسو و جژ۱وکشتد »،‌یتوانسپپتند خپپودداری وکننپپد . در فتپپح مپپدائن نیپپز عربپپان نیپپز نم

،‌ههایی از سادگی و وکودنی خویش را ، نشان دادند . نمون

،‌های یاقو ت یافت در غایت جود ت و نفاست و «گویند شخصی پار،‌یدانست بآن را ،‌یشناخت ، دیگری به او رسید وکه قیمت او م بآن را نم از او به هزار درم بخرید . شخصی به حال او واقپپف گشپپت گفپپت بآن یاقو ت ارزان فروختی او گفت اگر بدانستمی وکه بیش از هزار عددی هست در بهای بآن طلبیپپدمی . دیگپپری را زر سپپرخ بدسپپت بآمپپد در،‌یخپپرد ؟ و گمپپان او بآن ،‌یوکرد صفرا را به بیضا وکه م میان لشکر ندا م

. جژ خارپشت را گویند .۸۵تاریخ سیستان ، ص ۱

۱۳۶ / دو قرن سکو ت

بود وکه نقره از زر بهتر است و همچنین جماعتی از ایشان انبانی پپپر از وکافور یافتند پنداشتند وکه نمک اسپپت قپپدری در دیپپگ ریختنپپد طعم تلخ شد و اثر نمک پدید نیامد خواستند وکه بآن انبان را بریزنپپد شخصی بدانست وکه بآن وکپپافور اسپپت و از ایشپپان بآن را بپپه وکربپپا س

،‌های وکه دو درم ارزیدی بخرید .د » ۱پار

اما وحشی طبعی و تندخویی فاتحان وقتی بیشتر معلوم گشپپت وکپپه زمپپام قپپدر ت را در وکشپپور فتپپح شپپده بدسپپت گرفتنپپد . ضپپمن فرمانروایی و وکارگزاری در بلد مفتوح بود وکه زبپپونی و نپپاتوانی و در،‌تهایی ،‌هجویی و درنده خویی عربان بآشکار گشت . روای عین حال بهان،‌هاند طمع ورزی و تندخویی این ،‌بها نقل وکرد وکه در این باب در وکتا،‌یدهپپد . بسپپیاری از ایپپن فاتحان را در معپپامله بپپا مغلوبپپان نشپپان م،‌ههایی بیش نباشد اما در هر حال رفتار مسخره ،‌نها شاید افسان داستا بآمیز دیوانه وار قومی فاتح ، اما عاری از تهذیب و تربیت را به خپپوبی،‌ینویسند: اعرابیی را بر ولیتی والی وکردنپپد جهپپودان ،‌یوکند . م بیان م،‌نها درباره مسیح پرسپپید . را وکه در بآن ناحیه بودند گردبآوردند و از بآ گفتند او را وکشپپتیم و بپپه دار زدیپپم . گفپپت بآیپپا خونبهپپای او را نیپپز پرداختید ؟ گفتند نه . گفت به خدا سوگند وکه از اینجا بیرون نرویپپد

.۳۰تجارب السلف ، ص ۱

بآتش خاموش / ۱۳۷

تا خونبهای او را بپردازید… ابوالعاج بر حوالی بصره والی بپپود مپپردی را از ترسایان نزد او بآوردند پرسید نام تو چیست ؟ مرد گفت «بنپپداد،‌یپپپردازی ؟ پپپس شهر بندادد » گفت سه نام داری و جزیه یپپک تپپن م

۱فرمان داد تا به زور جزیه سه تن از او بستاندند .

،‌ههپپای بسپپیار ،‌بهپپای قپپدیم نمون ،‌نها در وکتا از این گپپونه داسپپتا،‌یبآید وکه عرب بپپرای اداره ،‌نها به خوبی بر م ،‌یتوان یافت . از همه ای م وکشوری وکه گشوده بود تا چه اندازه عاجز بود… با ایپپن همپپه دیپپری،‌تهای محلی از میان رفت و عرب با همه ناتوانی و برنیامد وکه مقاوم،‌بهپپا درماندگی وکه داشت ، بر اوضاع مسلط گشت و از بآن پس ، محرا،‌هها را گرفت . زبان پهلوی جای ،‌هها و پرستشگا ،‌هها جای بآتشکد و منار،‌ههای مغانه ،‌شهایی وکه به شنیدن زمزم خود را به لغت تازی داد . گو و سرودهای خسروانی انس گرفته بود بانگ تکپبیر و طنیپن صپدای،‌ههای مؤذن را با حیر ت و تأثر تمام شنیدند . وکسانی وکه مدتها از تران،‌هرفته با بانگ حپپدی و ،‌بانگیز باربد و نکیسا لذ ت برده بودند رفت طر زنگ شتر مأنو س شدند . زنپپدگی پپپر زرق و بپپرق امپپا سپپاوکن و بآرام

. و نیپز از همیپپن گپونه اسپت داسپپتان بآن۷۷ و ۷۶ ص ۱عیون الخبپپار ج ۱ اعرابی وکه حجاج او را ولیت اصفهان داد و او وکسپپانی را وکپپه از ادای خپپراج ۲طفره می زدند سر برید و سرهاشان در توبره وکرد . رک: مپپروج الپپذهب ج

.۵۸ص طبع مصر . و نیز رجوع شود به وکتاب حاضر ۱۶۰ص

۱۳۸ / دو قرن سکو ت

مردم ، از غوغا و هیاهوی بسیار بآگنده گشپپت . بجپپای بپپاژ و برسپپم و ، نماز و غسل و روزه و زوکا ت و حج به عنوان۱وکستی و هوم و زمزمه

شعائر دینی رواج یافت .

باری مردم ایران ، جز بآنان وکه به شد ت تحت تأثیر تعالیم اسپپلم

باژ و برسم و وکستی و هوم و زمزمپپه ، از شپپعائر و مختصپپا ت بآییپپن زرتشپپت۱،‌نها توضیحی لزم باشد: باژ وکه از ریشه اوسپپتایی بشمارند . و شاید در باب بآ وچ بآمده است ، و به معنی سخن و وکلم است ، به طور وکلی بر تمام دعاهپپای وکوتاه وکه مجوسان بآهسته بر زبان می بآورند اطلق می شود و به طوری وکپپه،‌هاند بآن با زمزمه یکی اسپپت یپپا اعپپم از بآن اسپپت . در بپپاب لغت نویسان گفت،‌هاند: وکلماتی باشد وکه مغان در ستایش پروردگار و هنگام بدن زمزمه نیز گفت

شستن و در سر خوان بآهسته بر زبان رانند… برسم عبار ت است از شپپاخه هپپای بریپپده درخپپتی ، وکپه بپا بآداب و دعاهپپای،‌یشپپود ، و سپپپس بآن خاصی و با وکارد مخصوصی به نام برسم چین ، بریده م،‌های سازند ،‌هها را وکه باید از درخت انار باشد ، به هم بربسته نهند و دست شاخ– به درازی یک خیش و به پهنای یپپک جپپو و بآن برسپپم را هنگپپام ادای – مراسم به دست چپ گیرند و با اذوکار و ادعیه خاصی در واقپپع شپپکر نعمپپت بجای بآورند . برسم گرفتن ، چنان وکه استرابون نقل وکرده اسپپت ، در معابپپد و در پیش بآتش ، شیوه مغان بوده است و پیپپش از طعپپام خپپوردن نیپپز برسپپم

،‌هاند . ،‌یسرود ،‌هاند و باژ م ،‌یگرفت م وکستی یا وکشتی ، مطلق وکمربند را گویند و هم به معنی بندی خپپاص اسپپت،‌هاند . ایپپن وکمربنپپد مروکپپب از ،‌یبسپپت وکه مجو س از بآغاز سن بلوغ بپپر میپپان م

بآتش خاموش / ۱۳۹

،‌ینگریسپپتند واقع گشته بودند نسبت به عربان با نظر وکینه و نفر ت م اما در بآن میان سپاهیان و جنگجویان ، به این وکینه ، حس تحقیپپر و،‌تترین وکوچک شماری را نیز افزوده بودند . این جماعت عرب را پسپپ،‌بهپای تپازی از قپول ،‌یشپمردند . عبپپار ت ذیپپل وکپه در وکتا مپردم م

هفتاد و دو تار است وکه از پشم گوسفند سپید بافند و بآن را سه بپپار بپپه دور وکمر بندند . عدد هفتاد و دو به مناسبت تعداد یسناهاسپپت در اوسپپتا ، و سپپه،‌هاند از سه شعار وکپپه پنپپدار نیپپک و بار به دور وکمر بستن را هم وکنایه دانست گفتار نیک و وکردار نیپپک باشپپد . مراسپپم وکسپپتی بسپپتن و صپپدره پوشپپیدن،‌نها وکودوکان در جرگه اهل وکودوکان در واقع به مثابه بآدابی است وکه پس از بآ

،‌هاند . دیانت دربآمد اما هوم ، نام گیاه خاصی اسپپت و از بآن شپپربتی سپپازند وکپپه نیپپز بآن را هپپوم خوانند و درست معلوم نیست نام علمی این گیاه چیسپپت . بپپاری ، اسپپتعمال شربتی وکه از جوشانده این گیاه درست می وکرده اند ظاهر ًا از مدتی پیش از زرتشت هم بین ایرانیان ، متداول بوده است . به هر حال این مشروب ، مسکر نبوده است و به جای مراسپم فپپدیه و قربپپان بپپه وکپپار مپپی رفتپه اسپپت و از،‌یبآمپپده اسپپت . در مقابپپل مجمپپر مهمترین مراسم بآیین مزدیسنان بشپپمار م،‌های از بآتش ، چند ساقه از این گیاه را با بآداب و شست و شوی خاص با شاخ درخت انار و قدری بآب با ترتیب خاص و همراه با سرود اوسپپتا درون هپپاون

،‌هاند . ،‌یبرد ،‌هاند و در مراسم مذهبی به وکار م ،‌یفشرد مخصوصی م برای اطلعا ت بیشتر در باب این الفاظ ، رجوع شود بپپه: یشپپتها ، جلپپد اول و

مزدیسنا و تپپأثیر بآنهمچنین به خرده اوستا ، تألیف بآقای پورداود و نیز به:

۱۴۰ / دو قرن سکو ت

خسروپرویز نقل شده است نمونه فکر اسواران و جنگجویپپان ایرانپپی،‌یگویپد: «اعپراب را نپه در درباره تازیان محسوب تواند شد؛ خسرو م،‌نها را نه صاحب وکار دین هیچ خصلت نیکو یافتم و نه در وکار دنیا . بآ عزم و تدبیر دیدم و نه اهل قو ت و قدر ت . بآنگپپاه گپپواه فرومپپایگی و،‌نها با جپپانوران گزنپپده و مرغپپان پستی همت بآنان همین بس ، وکه بآ بآواره در جپپای و مقپپام برابرنپپد ، فرزنپپدان خپپود را از راه بینپپوایی و،‌یوکشپپند و یکپپدیگر را بپپر اثپپر گرسپپنگی و درمانپپدگی نیازمنپپدی م،‌یهپپای ایپپن ،‌ تها و وکامران ،‌یها و لذ ،‌یها و پوشیدن ،‌یخورند ، از خوردن م،‌یتواننپپد ،‌هاند . بهترین خوراوکی وکه منعمانشپپان م ،‌یبهر جهان یکسره ب بدست بآورد گوشت شتر است وکه بسیاری از درنپپدگان بآن را از بیپپم دچپپار شپپدن بپپه بیماریهپپا و بپپه سپپبب نپپاگواری و سپپنگینی

،‌یخورند…د » ،‌یوکردنپپد۱نم وکسانی وکه درباره اعراب بدین گپپونه فکپپر م،‌نها بروند . سلطه عرب برای بآنپپان ،‌یتوانستند زیر بار تسلط بآ طبع ًا نم هیچ گونه قابل تحمل نبود . خاصه وکه استیلی عرب بپپدون غپپر ت و

انهدام و وکشتار انجام نیافت .

،‌ههپپای بسپپیار ویپپران در برابر سیل هجوم تازیپپان ، شپپهرها و قلع

، تألیف بآقای دوکتر محمد معین .در ادبیا ت پارسی .۱۳۵۹ ، چاپ قاهره ۵ ص ۲عقدالفرید ج ۱

بآتش خاموش / ۱۴۱

،‌تهپپا و امپپوال ،‌نهای زیاد بر باد رفپپت . نعم ،‌نها و دودما گشت . خاندا توانگران را تاراج وکردند و غنایم و انفال نام نهادند . دخپپتران و زنپپان ایرانی را در بازار مدینه فروختند و سبایا و اسپپرا خواندنپپد . از پیشپپه وران و برزگران وکه دین مسلمانی را نپذیرفتند بپپاج و سپپاوگران بپپه

زور گرفتند و جزیه نام نهادند .

همه این وکارها را نیز عربپان در سپایه شمشپیر و تازیپانه انجپام،‌یدادند . هرگز در برابر این وکارها هیچ وکس بآشکارا یپپارای اعپپتراض م نداشت حد و رجم و قتل و حرق ، تنها جوابی بود وکه عرب خاصه در

،‌یداد . عهد امویان به هر گونه اعتراضی م

ک‌یامیه موالی و بن،‌یامیه بپپرای بآزادگپپان و بپپزرگ زادگپپان ایپپران قابپپل حکومت بن تحمل نبود زیرا بنیاد بآن را بر وکوچک شماری عجم و برتپپری عپپرب،‌یتوانستند بآن را تحمل ،‌نتر نیز به سختی م نهاده بودند . طبقا ت پایی،‌نها نه از خلیفه و عمال او نواخپپتی و بآسایشپپی دیپپده نمایند . زیرا بآ بودند و نه تعصبا ت دینپپی دیرینپپه را فرامپپوش وکپپرده بودنپپد . عبپپث،‌یامیپپه رخ نیست وکه هر جا شورشپپی و بآشپپوبی بپر ضپد دسپپتگاه بن

۱۴۲ / دو قرن سکو ت

،‌یها در بآن دخالت داشتند . ،‌یداد ، ایران م

،‌یانپپدازه بپپود . خشونت و قساو ت عرب نسبت به مغلوب شدگان ب،‌یامیه وکه عصبیت عربی را فراموش نکرده بود حکومت خود را بپپر بن،‌های اصل «سیاد ت عربد » نهاده بودند . عرب با خودپسپپندی وکودوکپپان وکه در هر فاتحی هست مسلمانان دیگر را موالی یا بنپپدگان خپپویش،‌یخواند و تحقیر و ناسزایی وکه در این نام ناروا وجود داشت وکپپافی م،‌هتوز نگهپپدارد بود وکه همواره ایرانیان را نسبت به عرب بدخواه و وکین،‌یشد ایپپن وکینپپه و ،‌نها تحمیل م ،‌های وکه بر بآ اما قیود و حدود جابران،‌یوکرد . بیداد و فشار دستگاه حکومت سخت مپپایه ،‌هتر م نفر ت را موج،‌یامیه بآزادگپپان نگرانی و نارضایی مردم بود . نظام حکومت اشرافی بن و نژادگان ایران را مانند بندگان درم خرید از تمام حقپپوق و شپپئون،‌یداشت و بدین گونه تحقیر و همه گپپونه مدنی و اجتماعی محروم م،‌یتوانست بپپه هیپپچ جور و استبداد با نام موالی پیوسته بود . موالی نم وکار بآبرومند بپردازد . حق نداشت سلح بسازد و بر اسب بنشیند . اگر،‌ینام و نشان عرب یک موالی نژاده ایرانی ، دختری از بیابان نشینان ب،‌هانگیز وکافی بود وکه با تحریک ،‌یوکرد ، یک سخن چین فتن را به زن م و سعایت ، طلق و فراق را بر زن و تازیانه و زندان را بر مرد تحمیپپل

نماید .

بآتش خاموش / ۱۴۳

حکومت و قضاو ت نیپز همپه جپپا مخصپپوص عپپرب بپود و هیپپچ،‌یرسید . حجاج بن یوسف ،‌یای به این گونه مناصب و مقاما ت نم موال،‌هترین مسلمانان عصر خپپود بر سعید بن جبیر وکه از پارساترین و بآگا،‌ینهاد وکه او را با بآن وکه از موالی است چنپپدی بپپه قضپپاء بود منت م،‌نها اشتغال به مقاما ت و مناصب حکپپومت وکوفه گماشته است . نزد بآ در خور موالی نبود؛ زیرا وکه با اصل سیاد ت فطری نژاد عرب منافا ت،‌یتوانسپپت دوام داشپپته باشپپد . زیپپرا بپپرای داشت . اما این ترتیپپب نم،‌نبانی به هیچ وجه ذوق و استعداد و تجربه وکپپافی وکشورداری و جها

نداشت .

ک‌یها برتری ایران این «نژاد برترد » وکپپه میپپدان فکپپر و عمپپل او هرگپپز از جولنگپپاه «اسبان و شترانشد » تجاوز نکرده بود ، برای اداره وکشورهای وسپپیعی،‌یتوانست به وکلی از موالی صرف نظر نمایپپد . ،‌یافتاد نم وکه بدستش م ناچار دیر یا زود برتری «موالید » را اذعان نمود . عبث نیست وکه یپپک خلیفه خودخواه مغرور بلنپپدپرواز امپپوی مجبپپور شپپد ، ایپپن عبپپار ت،‌یهپا شپگفت دارم . هپزار سپال معپروف را بگویپد وکپه: «از ایپن ایران

۱۴۴ / دو قرن سکو ت

حکومت وکردند و سپپاعتی بپپه مپپا محتپپاج نبودنپپد . و مپپا صپپد سپپال،‌ینیپپاز نشپپدیمد » . امپپا بپپه رغپپم ،‌نهپپا ب ،‌های از بآ حکومت وکردیم و لحظ،‌یتوانسپپتند ایپپن مپپوالی را در رأ س وکارهپپای حکپپومت وکسانی وکه نم ببیند ، دیری نگذشپت وکپه ایرانیپان در قلمپرو دیپن و علپم جایگپاه

،‌های برای خود بدست بآوردند . شایست

چنان وکه در پایان دوره اموی بیشتر فقها ، بیشتر قضا ت و حپپتی عده زیادی از عمال از موالی بودند . موالی بر همپپه شپپئون حکپپومت استیل داشتند بدین گونه هوش و نبوغ مپپوالی بپپه تدریپپج وکارهپپا را،‌شهای شدید حاضر نشد به فزونی قبضه وکرد . اما عرب بدون وکشمک و برتپپری بنپپدگان درم نخریپپده خپپویش تسپپلیم شپپود . در ایپپن،‌شها ایرانیان مجالی یافتند وکه برتری معنوی و مادی خود را وکشمک،‌نها نه فقپپط بپپر رغپپم افسپپانه «سپپیاد ت بر فاتحان تحمیل نمایند . بآ عربد » در زمینه امور اداری بر فاتحان خود برتپپری یافتنپپد بلکپپه در

قلمرو جنگ و سیاست نیز تفوق خود را اثبا ت وکردند .

اما از همان بامداد اسلم ، ایرانی نفپپر ت و وکینپپه شپپدید خپپود را نسبت به دشمنان و باج ستانان خپپود بآشپپکار نمپپود . نپپه فقپپط یپپک

هجری عمر بن خطاب خلیفه دوم را با خنجپپر از۲۵ایرانی در سال پا دربآورد بلکه از بآن پس نیز هر فتنه و بآشوبی وکپپه در عپپالم اسپپلم

بآتش خاموش / ۱۴۵

،‌یها در بآن عامل عمده بودند . نفر ت از عرب و نارضپپایتی رخ داد ایران،‌نهپپا را وادار میکپپرد وکپپه در ،‌یامیپپه بآ از بدرفتاری و تعصب نژادی بن نهضت ضد خلفت شروکت نمایند ، چنان وکه بیست هزار تن از بآنپپان

،‌یزیستند در سال هجری دعپپو ت۶۴وکه بنام حمراء دیلم در وکوفه م،‌یامیه قیام نمود اجابت وکردند . مختار را وکه بر ضد بن

،‌یامیه در قیام مختار ، ایرانیان فرصت مناسبی جهت خروج بر بن و عربان یافتند . در بآن زمان وکوفه از مراوکز عمده ایرانیان و شپپیعیان،‌یشد . این شهر ،‌یامیه عداو ت سخت داشتند محسوب م علی وکه با بن مروکز خلفت علی بود و ازین رو عده بسیاری از پیروان و هواخواهان،‌های از اسپپاوره ایرانپپی نیپپز از او درین شهر مسکن گزیده بودند . عپپد بازمانده «جند شهنشاهد » ، پس از شکست قادسیه دریپپن شپپهر بپپاقی،‌یوکردنپپد و ،‌یهایی بودند وکه در سپاه ایران خپپدمت م بود . اینان دیلم

به۱بعد از جنگ قادسیه اسلم بآورده بودند و در وکوفه جای داشتند . علوه وکوفه در حدود حیره بنا شده بود و چنان وکه معلوم است ایپپن دیار از قدیم تحت حمپپایت پادشپپاهان ساسپپانی بپپود . خپپاطره قصپپر خورنق و ماجرای نعمان و منذر در دل ایرانیانی وکه در حدود وکپپوفه،‌یزیستند گرم و زنده بود . از این رو وکوفه برای ایجاد یپپک «وکپپانون م

.۲۸۰بلذری ، فتوح البلدان ، ص ۱

۱۴۶ / دو قرن سکو ت

،‌یرسید . طغیاند » بر ضد تازیان جای مناسبی به نظر م

،‌های از شیعه وکوفه به ریاست چند سالی پس از فاجعه وکربل ، عد سلیمان بن صرد خزاعی و مسیب بن نجبه الفپپزاری در جپپایی بنپپام عین الورده به خونخواهی حسین بن علی برخاسپپتند . و از تقصپپیری وکه در یاری امام وکرده بودند تپپوبه وکردنپپد و خپپود را «تپپوابیند » نپپام نهادند . اما وکاری از پیش نبردند و بدست عبیدالله بن زیاد پراوکنده و

تباه شدند .

قیا م مختار ،‌هوکپپاراند » را درین میان مختار بن ابی عبید ثقفی پدید بآمد . «توب وکه بر اثر شکست سابق پراوکنده شده بودند گرد بآورد و دیگر بار بپپه دعوی خونخواهی حسپین بپن علپپی برخاسپت . دریپپن مقصپپود نیپپز وکامیاب شد . زیرا با زیروکی و هوش وکم نظیری توانست مردم ناراضی را نزد خود گرد بآورد . اندوکی بعد بسیاری از قاتلن حسین را وکشپپت و وکوفه را بدست وکرد تا حدود موصل را به حیطه ضبط بآورد . دریپپن جا بود وکه عبیدالله بن زیاد را شکست داد . عبیدالله در طی جنگپپی

وکشته شد و سرش را به وکوفه بردند و از وکوفه به مدینه فرستادند .

بآتش خاموش / ۱۴۷

بدین گونه ، در سایه دعو ت به خاندان رسپپول ، مختپپار قپپدر ت و شووکت تمام یافت . اما در واقع نپپزد خانپپدان رسپپول ، چنپپدان مپپورد اعتماد نبود . علی بن حسین او را لعن وکرد و رضپپا نپپداد وکپپه بنپپام او دعو ت وکند . محمد حنفیه هم از دعاوی او بیمناک و پشیمان گشت . اما از بیم بآنکه تنها نماند و بدست ابن زبیر گرفتپپار نشپپود از طپپرد و

باری وکار مختار ،۱لعن او ، وکه بدان مصمم گشته بود ، خودداری وکرد . در سایه دعو ت به خاندان رسول ، و یاری موالی ، به تدریج بال گرفت و مال و مرد بسیار به هم رسانید . مردم بپپدو ، روی بآوردنپپد و او هپپر،‌یوکپپرد . بعضپپی را بپپه امپپامت ،‌نها را به نوع خاصی دعو ت م وکدام از بآ،‌ینمود وکه بپپر خپپود ،‌یخواند و نزد بعضی دعوی م محمد بن حنفیه م

،‌یبآورد . ،‌یبآید و وحی م ،‌های فرود م ،‌هاند وکپپه در۲وی فرشت حتی نوشپپت،‌هام مرا دروغ زن شمردید پیش از ،‌های به احنف نوشت وکه «شنید نام،‌نهپپا بهپپتر ،‌هانپپد و مپپن از بآ مپپن همپپه پیغمپپبران را دروغ زن خواند

و این گونه دعاوی موجب بآن شد وکه مسلمانان ، از او روی۳نیستم .د » برتابند و به ابپن زبیپر و دیگپران روی بآورنپد و حپتی شپیعیان نیپپز

.۴ ص ۳تاریخ یعقوبی ، ج ۱ .۹۹– ۹۸ ص ۲مروج الذهب ، ج

.۹۹ ص ۲مروج ، ج ۲ ، چاپ قاهره .۲۵۰ ص ۶عقدالفرید ، ج ۳

۱۴۸ / دو قرن سکو ت

،‌کاندک از گرد او پراوکنده شوند . اند

،‌ینمپپود . این مختار خپپود را از هپپواداران خانپپدان پیغمپپبر فپپرا م پدرش در جنگ با ایرانیان وکشته شده بود . عمویش سعد بن مسعود وکه تربیت وی را برعهده داشت یک چند در دوره خلفپپت علپپی بپپه حکومت مدائن رسید . و در هنگامی وکه او در جنگ خوارج به یپپاری علی برخاست مدائن چندی بدست مختار بود . با ایپپن همپپه ، وقپپتی امام حسن از جنگ با معاویه انصراف یافت و نزد سپپعد بپپن مسپپعود بآمد مختار پیشنهاد وکرد وکه او را نزد معاویه بفرستند و به او تسپپلیم

،‌های شد وکه شپپیعه پپپس از بآن همپپواره مختپپار را۱وکنند این امر بهان،‌یامیپپه مختپپار بدان نکوهش وکنند . در هر حال مقارن ایام خلفت بن،‌های نشان نداد . در واقعه مسلم بن عقیل وکه به وکپپوفه بدان قوم علق بآمد تا مقدمه خلفت را برای حسین بن علی بآمده سپپازد ، و سپپپس،‌یامیپه برخاسپت و بپه زنپدان گرفتار و وکشته شد ، مختار برخلف بن افتاد . در واقعه وکربل نیز در بند بود . چون رهایی یافت به مکه رفپپت و با ابن زبیر وکه بآهنگ خروج بر امویان داشت بآشپپنا گشپپت . بعپپد از بآن به طائف زادگاه خویش رفت . یک سال بیش در بآنجا نماند و بپپاز

روی داد نیز۶۴به ابن زبیر پیوست . در واقعه حصار مکه وکه به سال

.۴۰طبری ، حوادث سنه ۱

بآتش خاموش / ۱۴۹

با او یاری وکرد . اما چندی بعد ، باز ابن زبیر را بگذاشپپت و بپپه وکپپوفه،‌های افتاد . در بآن هنگپپام وکپپه رمضپپان رفت و درصدد اجرای طرح تاز

بود شیعیان وکوفه برگرد سلیمان بن صرد خزاعی بودند اما۶۴سال ،‌نهپپا را مالشپپی سپپخت ،‌نها پیشرفت نداشت و عبیدالله زیپپاد بآ وکار بآ،‌یخواست فرمپان رؤسپای شپیعه را گپردن داده بود . مختار ، چون نم بنهد دعوتی تازه بآغاز نهاد و خود را فرستاده و نماینپپده محمپپد بپپن حنفیه فرزند علی خواند . شیوایی بیان و زیبایی گفتار او ، وکپپه چپپون،‌یگفت ، سبب نشر دعپپوی و وکاهنان قدیم سخن با سجع و استعاره م بسط نفوذ او گشت . از این رو یک چند والی وکوفه ، وکه از جانب ابپپن زبیر در بآنجا بود وی را بازداشت . اما چون بآزادی یافت درصدد بربآمد با ابراهیم بن الشتر وکه از سران شیعه بود دوستی بآغاز وکند . ابراهیم،‌هاند مجعول بپپود ،‌های بدو نمود وکه گفت نخست نپذیرفت اما مختار نام و در بآن محمد حنفیه وی را به یاری خوانده بود و مختار را امیپپن و وزیر خویش یاد وکرده بود . ابراهیم چون این نامه بخواند دعپپو ت او را پذیرفت و به همکاری او رضا داد . بزرگپپان وکپپوفه ، وکپپه در نهپپان بپپه جانب ابن زبیر تمایل داشتند ، در مقابل شور و شوق موالی و حمراء دیلم وکه یاران و پیروان ابراهیم اشتر بودند ، مقاومت را روی ندیدنپپد،‌کاندک گذشته از وکوفه بلد عراق و وکار نهضت مختار بال گرفت . اند و بآذربایجان و ری و اصفهان و چند شهر دیگر نیپپز تحپپت فرمپپان او

۱۵۰ / دو قرن سکو ت

دربآمپپد و هجپپده مپپاه ازیپپن بلد خپپراج گرفپپت . بزرگپپان وکپپوفه نیپپز،‌هرفته از ناچاری اوکثر بدو پیوستند اما نه به او اعتماد وکردند و نه رفت از اینکه موالی را بروکشیده بود وی را عفپپو نمودنپپد . امپپا مختپپار وکپپه قدر ت و شووکت خود را مدیون یاری موالی بود بپپه شپپکایت بزرگپپان وکوفه التفا ت نکرد . بزرگان یک بار نیز وقتی وکه ابراهیم و سپاه او بپپه دفع لشکریان شام رفته بودند بزرگان وکوفه درصدد خروج بر مختپپار،‌یای وکرد و در نهان ابراهیپپم را ،‌نها گرگ بآشت بربآمدند . اما مختار با بآ خواست . چون ابراهیپپم بازبآمپپد بزرگپپان وکپپوفه همپپه بدسپپت و پپپای بمردند و سرجای خویش نشسپپتند . پپپس از بآن مختپپار بپپه عقپپوبت قاتلن امام حسپپین بربآمپپد و وکسپپانی را نیپپز وکپپه از یپپاری وکپپردن او خودداری وکرده بودند بمالید . بفرمود تا سراهاشان را ویپپران وکننپپد و،‌نها ،‌نها را بکشند و براندازند . مال و عطایی هم وکه پیش از بآن به بآ بآ،‌یشد بفرمود تا به موالی وکه یاران وی بودند داده شود . همین داده م امر سپپبب شپپد وکپپه عربپپان دل ازو بردارنپپد و او را یلپپه وکننپپد و بپپه

دشمنانش روی بآورند .

در واقع ، مختار موالی را وکه مخصوص ًا در وکوفه زیاد بودند زیپپاده،‌یامیپپه ،‌نهپپا را وکپپه در دوره تسپپلط عمپپال بن از حد دلجویی وکرد و بآ عرضه جور و استخفاف بسپپیار واقپپع شپپده بودنپپد هواخپپواه خپپویش

بآتش خاموش / ۱۵۱

،‌یامیه وکه تعصب عربی بسیار داشتند پیپپش از بآن ، گردانید . عمال بن،‌نهپپا نسبت به این موالی تحقیر و اهانت بسپپیار روا داشپپته بودنپپد . بآ،‌نها ،‌یبردند و از غنپپایم نیپپز بپپدا قبل از بآن موالی را پیاده به جنگ م،‌یدادند . مختار موالی را بر مروکب نشپپاند و از غنپپایم ،‌های نم هرگز بهر،‌نها به یاری مختار برخاستند . چنان ،‌هشان داد . از این رو بآ جنگ بهر شد وکه عده موالی در سپاه او چندین برابپپر عربپپان بپپود و از هشپپت هزار تن سپاهیان او وکه در پایان جنگ تسلیم مصعب بن زبیر شدند ده یک هم عرب نبود . گوینپپد اردوی ابراهیپپم اشپپتر ، چنپپان از ایپپن ایرانیان دربآگنده بود وکه وقتی یک سپپردار شپپامی بپپرای مپپذاوکره بپپا،‌یرفت از جایی وکه داخل اردو گشت تپپا جپپایی ابراهیم به اردوی او م وکه نزد سردار اردو رسید یک وکلمه عربی از زبان سپپپاهیان نشپپنید . وقتی ابراهیم اشتر را ملمت وکردند ، وکپپه در پیپپش دلوران حجپپاز و شام ازین مشتی عجم چه ساخته است وی با لحنی وکه از اطمینپپان،‌یها ازین قوم و رضایت مشحون بود گفت وکه هیچ وکس در نبرد شام،‌هتر نیست . اینان فرزندان اسواران و مرزبانپپان وکه با من هستند بآزمود،‌هام . پیپپروزی بپپا فارسند و من خود نیز جنگ بآزموده و معروکپپه دیپپد

، پس چه جای تر س است . باری بآنچپپه مپپوجب وحشپپت و۱خداست

.۲۵۸اخبار الطوال ، ص ۱

۱۵۲ / دو قرن سکو ت

نفر ت اعراب از مختار گشته بود وکثر ت موالی در سپاه او بود .

طبپپق قپول طپبری ، بزرگپپان وکپوفه انجمپپن وکردنپپد و از مختپپار،‌یخواند در حالی وکپپه بدگویی بآغاز نمودند وکه این مرد خود را امیر م ما از او خشنود نیستیم . زیرا او موالی را با ما برابر وکپپرده اسپپت و بپپر،‌یدهپپد و از ایپپن رو ،‌نها م اسب و استر نشانده است . روزی ما را به بآ،‌هاند و دارایی یتیمان و بیوه زنپپان را بندگان ما سر از فرمان ما برتافت

،‌یوکنند . تاراج م

وقتی بزرگپپان عپپرب بپپه مختپپار پیپپام فرسپپتادند وکپپه «مپپا را از،‌نها را برخلف رسم بر چهارپایپپان بروکشیدن موالی بآزار رسانیدی ، بآ،‌نهپا نصپیب دادی !د » نشاندی و از غنایم جنگی وکه حق ماسپت بپه بآ،‌نها جواب داد وکه «اگر من مپپوالی را فروگپپذارم و غنپپایم مختار به بآ،‌یامیپپه و ابپپن زبیپپر جنگی را به شما واگذارم بآیا به یپپاری مپپن بپپا بن جنگ خواهید وکرد و در ایپپن بپپاب سپپوگند و پیمپپان توانیپپد بجپپای،‌نها جواب منفی دادند و بپدین جهپت بپود وکپه مختپپار بآورد ؟د » اما بآ سرانجام در مقابل ابن زبیر وکپپه بزرگپپان وکپپوفه و رجپپال عپپرب بپپا او همداستان بودند مغلوب و مقتول شپپد . در بپپاب مختپپار و نهضپپت او،‌هاند و داوری دریپپن بپپاب نیپپز بآسپپان نیسپپت . ،‌نها گفت ،‌هگون سخ گون،‌هاند و اقپپدام بزرگان عرب از شیعه و سنی درباره او نظر خوبی نداشت

بآتش خاموش / ۱۵۳

،‌هاند و ازیپپن ،‌یشمرد او در بروکشیدن موالی ناپسند و خلف حمیت م رو وی را به دروغزنی و حیله گری و جاه طلبی و گزافه گویی متهم،‌هاند . درست است وکه رفتار او با بزرگان وکپپوفه از دورویپپی خپپالی وکرد نبود و نیز در سوء استفاده از نام محمد حنفیه قدری افراط وکرد . اما هواداری او از موالی در س بزرگ پر بهایی بود هم بپپرای مپپوالی وکپپه بعدها جرأ ت اقدام برخلف عربان را یافتنپپد و هپپم بپپرای عپپرب وکپپه

،‌یدیدند . ۱بیهوده شرف اسلم را منحصر به خویش م

بدین گونه قیام مختار ، برای ایرانیان بهانه زور بآزمایی با عپپرب و،‌یتوانسپپتند ،‌یامیه بود . ولیکپپن عربپپان وکپپه نم ،‌مجویی از بن مجال انتقا نهضت قوم ایرانی را تحمل وکنند سعی وکردند در این ماجرا موالی را به تاراج مال یتیمان و بیوه زنپپان متهپپم وکننپپد . امپپا در واقپپع اتهپپام ناروایی بود . این اعراب بودند وکه مال یتیمپان و بیپوه زنپان را تپاراج،‌ینمودند . سرداران عرب بودند وکه موجبپپا ت سپپقوط دولپپت عربپپی م

،‌یامیه را فراهم بآوردند . بن

،‌نهپپا ،‌نها غزو و جهاد بپود امپپا دریپپن وکپپار مقصپپود بآ وکار عمده بآ پیشرفت دین نبود . این وکار را فقط به منظور غار ت و استفاده پیپپش،‌عورزی رؤسا گرفته بودند بسیاری از سپاهیان و وکارگزاران بر اثر طم

.۲۶۶– ۲۶۵ ص ۳دائره المعارف اسلم ، ج ۱

۱۵۴ / دو قرن سکو ت

و امرا فقیر گشته بودند وقتی یپپک عامپپل بجپپای دیگپپری گماشپپته،‌تهپا و ،‌یوکپپرد و بپا اقسپام عقوب ،‌یشد ، عامپپل معپپزول را مصپادره م م،‌یستاند بدین گونه بود ، وکه در عهد امویپپان ،‌بها اموال او را باز م عذا حجاج عراق را و قتیبه بن مسلم خراسان را به بآتش وکشیدند . میزان،‌ییافت و بیداد و تعدی مپپأموران ،‌جها هر روز فزونی م ،‌ تها و خرا مالیا،‌یگشپپت . از قسپپاو ت و خشپپونت در گرفتن اموال هر روز بآشپپکارتر م،‌هانپپد . ،‌خهپپا بآورد ،‌تانگیز بسپپیار در تاری ،‌نهای شگف عمال حجاج داستا،‌ینویسند وکه مردم اصفهان چند ،‌نهاست: م ،‌های از بآ حکایت ذیل نمون سالی نتوانستند خراج مقرر را بپردازند . حجپپاج عربپپی بپپدوی را بپپه ولیت بآنجا برگماشت و از او خواست وکه خپپراج اصپپفهان را جبپپایت وکند . اعرابی چون با اصفهان رسید چند وکس را ضپپمان گرفپپت و ده،‌نها ،‌نها مهلت داد . چون در موعد مقرر خراج را نپرداختند بآ ماه به بآ،‌نهپپا بپپاز بهپپانه را وکه ضمان بودند بازداشت و مطالبه خپپراج نمپپود بآ بآوردند . اعرابی سوگند خورده بود وکه اگر مال خراج را نیاوردند بآنپپان،‌نها پیپپش رفپپت بفرمپپود تپپا را گردن خواهپپد زد . یکپپی از بآن ضپپما گردنش بزدند و بر بآن نوشتند «فلن پسر فلن ، وام خود را گپپزاردد »،‌های نهادند و بر بآن مهر نهاد . دومی را پس فرمان داد تا سر را در بدر نیز همچنین وکرد . مردم را چاره نماند ، بشکوهیدند و خراجی را وکپپه

بآتش خاموش / ۱۵۵

۱برعهده داشتند جمع وکردند و ادا نمودند .

با چنین سخت وکشی و وکینه وکشی وکه از جپپانب عمپپال حجپپاج،‌های جز تسلیم محض یا قیام خپپونین ،‌یشد چار نسبت به مردم روا م

نبود و چند بار مردم ناچار شدند سر به شورش بردارند .

2حجاج،‌تانگیز حجاج در عپپراق یکسپپره دوره حکومت خون بآلود و وحش،‌نها و روایپپا ت هولنپپاوکی از دوران در فجایع و مظالم گذشپپت داسپپتا،‌هاند وکه مایه نفر ت و وحشت طبع بآدمپپی اسپپت . حکومت او نقل وکرد گویند «در زندان او چند هزار وکس محبو س بودند و فرموده بپپود تپپا،‌یدادند و بجای طعام سرگین ایشان را بآب بآمیخته با نمک و بآهک م

حکومت او در عراق بیست سال طول وکشید .۳بآمیخته به گمبز خرد »

.۱۶۰ ص ۲مروج الذهب ، ج ۱Jeanدرباره حجاج رجوع شود به رساله جپپالب ۲ Perier:تحپپت عنپپوان

Vie d’al Hadjâdj ibn Yousof وکه جزء انتشارا ت l’Ecole des

hautes Etuds مسیحی به طبع رسیده است۱۹۰۴ در پاریس به سال و جامع اطلعا ت مفیدی در این باب است

.۷۵تجارب السلف ، ص ۳

۱۵۶ / دو قرن سکو ت

در این مد ت وکسانی وکه او وکشت جز بآنان وکه در جنگ بپپا او وکشپپته شدند اگر بتوان قول مورخان را باور وکرد بالغ بر یکصد و بیست هزار،‌هاند وکه وقتی وفا ت یافت پنجاه هزار مرد و سی هپپزار وکس بود . نوشت

شاید این ارقام از اغراق و مبالغه خالی نباشد۱زن در زندان او بودند . اما این اندازه هست وکه دوره حکومت او در عراق ، برای همپه مپردم ،

خاصه برای موالی بدبختی بزرگی بوده است .

،‌هانپپد ،‌تانگیز و هولنپپاک بسپپیار بآورد ،‌ههای شگف درباره حجاج قص،‌یگرفپت ناچپپار تپپا ،‌هاند وکه وقتی از مادر زاد پستان به دهپن نم نوشت،‌یریختنپپد . بپا ایپپن افسپپانه چهپپار روز خپپون جپپانوران در دهپپانش م،‌هاند از این وکودوکی وکپپه مقپپدر بپپود روزی فرمپپانبرداری جبپپار خواست عراق بشود اژدهایی خون بآشام بسازند . حقیقت بآنست وکه اوایل حال،‌هاند وکه در جوانی معلم مکتپپب بپپود . در او درست معلوم نیست . گفت جنگی وکه بین عبدالملک مروان یا مصعب بپپن زبیپپر در عپپراق روی داد به خلیفه پیوست و با او به شام رفت سپپپس از دسپپت او مپپأمور فتح مکه شد و بآن را حصار داد . از بالی وکوه ابوقیس با منجنیق بپپر مکه سنگ بارید تا بآن را بگشود و ابن زبیر را وکه به حرم رفتپپه بپپود بگرفت و بکشت . پس از بآن حکومت مکه و مدینه و یمن و یمامه از

.۲۷۵التنبیه ، ص ۱

بآتش خاموش / ۱۵۷

جانب خلیفه بدو واگذار شد . دو سال بعپپد ، او را بپپه حکپپومت عپپراق فرستادند و عراق در بآن هنگام از فتنه خوارج دمی بآسوده نبپپود . بپپا این خوارج ، ناراضیان و علی الخصپپوص مپپوالی غالبپپ ًا همپپراه بودنپپد .،‌یدیدنپپد خیلپپی زود وکسانی وکه هنوز در اسلم بپپه چشپپم بآشپپتی نم ممکپپن بپپود فریفتپپه دعپپوی وکسپپانی شپپوند وکپپه خلیفپپه را نپپاحق،‌یدانستند و مالیا ت دادن به او را در حقیقت بپپه مثپپابه حمپپایت و م،‌ینظیپپر ،‌یشمردند . حکومت حجاج در عراق بپپا قسپپاوتی ب تقویت او م

و استیلی او بر مردم به منزله تازیپپانه عقپپوبت و شپپکنجه۱توأم بود،‌های خوانپپد وکپپه از قسپپاو ت و صپپلبت او بود . در ورود به بصپپره خطب،‌یوکرد . حجاج با بآنکه خپپوارج را مپپالش سپپخت داد از بپپس حکایت م،‌یوکرد خشم و نفرین مسپپلمانان همپپواره در پپپی او بپپود . وی بیداد م

Lammens ولهاوزن و Welhausenبا این همه بعضی محققان مانند ۱

ک ) سعی وکپپرده انپپد۳۱۷– ۲۱۵ ص ۱لمنس (رک: دائره المعارف اسلم ، ج ،‌هاند وکه او در اوضپپاع و احپپوال وکه برای مظالم و فجایع او محملی بیابند . گفت بآن روز ناچار بود خود را یک دنده و سخت گیر نشان دهد اما به هیچ وجپپه،‌یروح و شقی نبود و در عین حال نیز از ضعف و سسپپتی اجتنپپاب داشپپت . ب،‌هانپپد ، امپپا ،‌نهایی را هم وکه در باب فجایع او هست با تردید تلقپپی وکرد داستا اقداما ت او را در امر جمع مالیا ت و ضرب مسکووکا ت و تپپوجه بپپه وکشپپاورزی،‌یتپپوان جنایتکپپار ،‌نگپپونه تردیپپد و تأویپپل نم ،‌یگمان ، بپپا ای ،‌هاند . لیکن ب ستود

،‌یهایش داستان دارد تبرئه وکرد . بزرگی را وکه تاریخ از ستمکار

۱۵۸ / دو قرن سکو ت

،‌یامیپپه را بپپر ضپپد مپپوالی در دوره سیاست خشن تعصپپب نپپژادی بن،‌ینویسپپند ،‌یوکرد . م حکومت خود با خشونت و قساو ت بسیار دنبال م،‌یها را از بصره تبعید وکن وقتی به عامل خود در بصره نوشت وکه نبط،‌نها موجب فساد دین و دنیایند . عامل چنان وکرد و پاسپپخ داد زیرا بآ،‌یخوانند یپپا فقپپه ،‌نها را همه خارج وکردم جز وکسانی وکه قربآن م وکه بآ،‌یبآموزند . حجاج بپپه وی نوشپپت وکپپه «چپپون ایپپن نپپامه را بخپپوانی م،‌نها عرضه وکن تا نیک پزشکان را نزد خود حاضر بآور و خویشتن بر بآ بجویند و اگر در پیکر ت یک رگ نبطی باشپپد قطپپع وکننپپدد » . بپپدین،‌یامیه را ، در تحقیر موالی بپپه سپپختی گونه حجاج سیاست نژادی بن،‌یوکرد . همین امر مپپوجب نارضپپایی شپپدید مپپردم از دسپپتگاه اجرا م حکومت او بود . نیز در ریختن خون و بخشیدن مال به قدری افپپراط و اسراف وکرد وکه عبدالملک خلیفه اموی از شام بپپدو نپپامه نوشپپت و

حکومت او برای وکسب قپپدر ت۱درین دو وکار او را ملمت بسیار وکرد،‌یدید وکه به سختی مخالفان را از میپپان بپپردارد و دوسپپتان و لزم م هواداران خود را حمایت و تقویت وکند برای این مقصود لزم بود وکه،‌نهپپا خپپودداری نکنپپد و بپپه از ریختن خون خلق و از گرفتن مپپال بآ،‌توکشپپی پیپپش همین جهت در جمع خراج و جزیه تندخویی و سخ

.۱۳۶ ، ص ۲مروج ، ج ۱

بآتش خاموش / ۱۵۹

گرفت .

،‌یهپپا مپپادام جزیه مالیا ت سرانه و خراج مالیا ت ارضی بود وکه ذم،‌یبایسپپت بپردازنپپد وکه مسلمان نشده بودند طبق قپپوانین خاصپپی م،‌یرفت و قدر ت پرداخت در ،‌ تها بال م ،‌هرفته میزان این مالیا چون رفت،‌جهپپا ،‌یهپپا بپپرای بآنکپپه از پرداخپپت ایپپن با ،‌ییافت ، ذم مردم نقصان م،‌یگذاشپپتند و ،‌یبآوردند و مزارع خویش را فرو م بآسوده شوند اسلم م،‌یبآوردند . با این حال حجاج همچنان جزیه و خراج به شهرها روی م

،‌یوکرد . ،‌نها مطالبه م وکارگزاران حجاج به او نوشته بودنپپد وکپپه۱را از بآ «مالیا ت رو به وکاسپپتی گذاشپپته اسپپت زیپپرا اهپپل ذمپپه مسپپلمان و،‌هاندد » حجاج برای بآنکپه «عوایپپد بیپپت المپپال اسپپلمد » شهرنشین شد نقصان نپذیرد فرمان داد وکه وکسی را رها نکنند تا از ده به شهر وکوچ نماید و نیز امر وکرد وکه از نپپو مسپپلمانان همچنپپان بپپه زور جزیپپه را بستانند . روحانیان بصره از این رفتار او به ستوه بآمدند و بپپر خپپواری،‌یهای حجاج دولت امپپوی را از اسلم گریستند . اما نه این چاره جوی،‌یرهانید و نه گریه روحانیان خشپپم و نفپپر ت مپپوالی را فپپرو سقوط م،‌ینشانید . این فشار و شکنجه وکپپه از جپپانب حجپپاج و عمپپال او بپپر م

،‌یانگیخت . ،‌یبآمد بآنان را به انتقام جویی برم موالی وارد م

.۲۷۷ ، ص ۲ابن خلکان ، ج ۱

۱۶۰ / دو قرن سکو ت

در این هنگام فتنه عبدالرحمن بن محمد بن اشعث وکه بپر ضپپد مظالم حجاج قیام وکرده بود رخ داد . موالی و نو مسلمانان وکه از جور،‌یگریستند و ،‌یشدند و م و بیداد حجاج به جان بآمده بودند ، بیرون م،‌یدانستند چه وکنند ،‌یوکردند وکه «یا محمداه یا محمداهد » و نم بانگ م و وکجا بروند . ناچار به مخالفت حجاج به ابن اشعث پیوسپپتند و او را

بر ضد حجاج یاری وکردند .

عبدالرحمن ،‌خهپپا بپپه داستان خروج عبدالرحمن بن محمد بن اشپپعث را تاری،‌هاند . عبپپدالرحمن از اشپپراف قحطپپان بپپود و از جپپانب تفصیل نوشپپت حجاج در زایل امار ت داشت و خواهر او را وکپپه میمپپونه نپپام داشپپت

،‌های۱حجاج برای محمد پسر خود به زنی گرفته بود وقتی حجاج نام،‌لها بستان از مردمپان و سپوی هنپد و سپند تند بدو نوشت: «وکه ما،‌نها وکن و سر عبپپدالله عپپامر در وقپپت نزدیپپک مپپن فرسپپتد » ۲تاخت

،‌یجسپپت عبدالرحمن وکه داعیه سروری داشپپت و بهپپانه سروکشپپی م

چاپ مصر .۳۸ ، ص ۲المامه و السیاسیه ، ج ۱ .۱۱۴تاریخ سیستان ، ص ۲

بآتش خاموش / ۱۶۱

نپذیرفت و بربآشفت «پس نامه حجاج جواب وکرد وکه تپپاختن هنپپد و سند وکنم اما ناحق نستانم و خون ناحق نریزمد » پس عبدالرحمن بپپا لشکر خود وکه اهل عراق و دشپپمن حجپپاج بودنپپد همداسپپتان شپپد . حجاج را خلع وکرد و به قصپپد جنپپگ بپپا او روانپپه عپپراق گردیپپد . در نزدیکی شوشتر حجاج شکست خورد و به بصره گریخت و از بآنجا به وکوفه رفت . در نزدیکی دیرالجماجم طی صد روز هشپپتاد نپپبرد بیپپن،‌نها رخ داد . سرانجام عبدالرحمن مغلوب گشت . سپاه او تباه شد و بآ

او خود به خراسان گریخت .

،‌هاند وکه چپپون از حجپپاج درباره فرجام وکار این عبدالرحمن نوشت شکست خورد بگریخت و از راه بصره و فار س و وکرمان به سیسپپتان رفت و «مردمان او را به سیستان قبول وکردندد » اما مفصل بن مهلپپی و محمد پسر حجاج به تعقیب او بربآمدند و او مجبور شپپد سیسپپتان را فرو گذارد و به زابلستان به زینهار زنبیل رود . چون برفپپت «خپپبر سوی حجاج رسید و حجاج عماره بن تمیم القیسی (یا لخمیک ) را به رسولی فرستاد سوی زنبیل و بیامد با زنبیل خلپپو ت وکپپرد و عهپپدها فرستاده بود وکه نیز اندر ولیپپت تپپو لشپپکر مپپن نیایپپد و از مپپال تپپو نخواهم و میان ما دوستی و صلح باشد بر بآن جمله وکه عبپپدالرحمن اشعث را و فلنی را از یاران وی سوی من فرستی پس عبپپدالرحمن

۱۶۲ / دو قرن سکو ت

را زنبیل بند وکرد و بآن مرد را ، و بندی بیاورد و یک حلقپپه بپپر پپپای عبپپدالرحمن نهپپاده بپپود و یکپپی بپپر پپپای بآن مپپرد ، بپپر بپپام بودنپپد عبدالرحمن گفت من حاقنم به وکنار بام باید شدن هپپر دو بپپه وکنپپار بام شدند . عبدالرحمن خویشتن را از بپپام افکنپپد هپپر دو بیفتادنپپد و

۱جان بدادند و نام یار عبدالرحمن ابوالمنبر بود .د »

در این حادثه بیشتر وکسانی وکه به یاری ابن اشعث و به دشمنی حجاج برخاستند فقها و جنگیان و موالی بصره و عراق بودند . حجاج بآنان را به سختی شکنجه داد . موالی را پراوکنده وکرد و هر وکدام را بپپا،‌های وکپه او را بپدانجا قرای خود فرستاد و بر دست هر یپک نپام قپری،‌یفرستاد نقش داغ نهاد . حپتی زاهپدان و فقیهپپان نیپپز وکپه دریپپن م ماجرا بر ضد حجاج برخاسته بودند عقوبت دیدند . سعید بن جبیر از،‌یشپپد و بآن جمله بود . وی از زاهدان و صالحان بآن عصر محسپپوب م به قدری مورد محبت و احترام مردم بود وکه اگپپر چنپپد عپپرب نبپپود،‌یخواندند . گویند وقتی او را مردم برخلف رسوم پشت سرش نماز م دستگیر وکردند و پیش حجاج بردند از او پرسید: «وقتی تو به وکپپوفه دربآمدی با بآنکه جز عربان وکسی حق امامت نداشت مگر من بپپه تپپو اجازه امامت ندادم ؟د » گفپپت: چپپرا ، دادی . پرسپپید «مگپپر تپپرا قاضپپی

.۴۰۷ و بلذری ص ۱۱۷تاریخ سیستان ص ۱

بآتش خاموش / ۱۶۳

،‌یگفتند جز عرب وکسی شایسته قضا نکردم با بآنکه همه اهل وکوفه م نیست ؟د » گفت: چپپرا وکپپردی . سپپؤال وکپپرد: «بآیپپا مپپن تپپرا در شپپمار همنشینان خویش وکه همپپه از بزرگپپان عپپرب بودنپپد در نیپپاوردم ؟د » گفت چرا ، دربآوردی . حجاج گفت «پس موجب عصیان تو نسبت بپپه من چه بود ؟د » فرمان داد تا او را سر بریدند و بدین گونه بسپپیاری از وکسانی را وکه همراه ابن اشعث بر ضد او برخاسته بودند بپپه سپپختی،‌یرحمی و تندخویی نشان داد وکپپه مکافا ت داد . و درین وکار چندان ب خلیفه اموی از دمشق صدای اعتراض بربآورد . مخصوص ًا موالی دریپپن

فاجعه زیان بسیار دیدند .

از جمله وکسانی وکه با ابن اشعث بپپر ضپپد حجپپاج قیپپام وکردنپپد ، فیروز نام از موالی بود . دلوری و چالوکی او حجاج را سپپخت نگپپران،‌یداشت . حجاج گفته بود ، هر وکه سر فیروز را نزد من بآورد او را ده م،‌یگفت «هر وکس سر حجاج را برای مپپن هزار درم بدهم ، فیروز نیز م بآورد صد هزار درمش بدهمد » . سرانجام پس از شکست ابپپن اشپپعث ، فیروز به خراسان گریخت و بآنجا بدست ابن مهلب گرفتار شپپد . او را

،‌ههای سخت بکشت . ۱نزد حجاج فرستادند و حجاج او را به شکنج

،‌یها ایرانیپپان را بیشپپتر بپپه طغیپپان و ،‌یها و بیدادگر این خونریز

.۱۱۵المعارف ، ص ۱

۱۶۴ / دو قرن سکو ت

،‌یانگیخت . بآغاز قرن دوم هجری سقوط امویان را تسریع عصیان بر م،‌شهایی وکه علویان و خارجیان در اطراف و اوکناف ،‌مها و شور وکرد . قیا،‌یامیپپه را در ،‌یبآوردنپپد دولپپت خودوکپپامه و سپپتمکار بن وکشور پدید م

،‌یافکند . سراشیب انحطاط م

خروج زید بن علی ،‌یهای بزرگ امویان درین دوره ، خشونت و قساوتی بپپود از رسوای وکه در فرونشاندن قیام زید بن علپپی بپپن حسپپین و پسپپرش یحیپپی نشان دادند . این زید بن علی نخستین وکسی بود از خاندان علی وکپپه،‌یامیپپه طغیپان وکپپرد و درصپدد بدسپت پس از واقعه وکربل بر ضد بن،‌یبود و بآوردن خلفت افتاد . وی یک چند پنهانی به دعو ت مشغول م،‌یوکرد . گذشپته از وکپوفه وکپه در بآن زمینه شورش و خروج را بآماده م زمینه افکار را برای خویش بآماده وکرده بود چندی نیز به بصره رفت و در بآنجا هم به جمع یاران و تهیه همدستان پرداخت . با این همپپه وقتی نوبت اقدام فرا رسید والی وکوفه ، چنان پیپپش از بسپپیج جنپپگ وکرده بود وکپپه یپپاران زیپپد را یپپارای مقپپاومت نمانپپد و از پیرامپپون او

بآتش خاموش / ۱۶۵

،‌هاند وکه «زیپپد پیوسپپته۱پراوکنده شدند . درباره داستان خروج او نوشت،‌یدانستند پس اتفاق افتپپاد سودای خلفت در سر داشت و بنوامیه م وکه هشام [خلیفه اموی] زید را بود یعنی از خالد بن عبدالله القسری [امیر سابق وکوفه وکه او را هشام بازداشته بود و مصادره وکپپرده بپپود و یوسف بن عمر را بجایش فرستاده بود] متهم وکرد و نامه به او نوشت تا پیش یوسف بن عمر امیر وکوفه رود ، زید به وکوفه رفت و یوسف از او بآن حال پرسید ، زید معترف نشد . یوسپپف او را سپپوگند داد و بپپاز گردانید . زید از وکوفه بیرون بآمد و روی به مدینه نهاد . وکوفیان پیش او بآمدند و گفتند صپد هپزار مپرد شمشپیر زن داریپم وکپه همپه در خدمت تو جان سپاری وکنند باز ایست تا با تو بیعت وکنیم و بنوامیه اینجا اندوکند و اگر از ما یک قبیله قصد ایشان وکند همه را قهر تواند،‌یترسم و وکرد تا به همه قبایل چه رسد . زید گفت من از عذر شما م،‌یدانید وکه با جد من حسین (عک ) چه وکردید ترک مپپن گیریپپد وکپپه م مرا این وکار درخور نیست . ایشان او را به خدای تعالی سوگند دادند ، و به عهود و مواثیق مستحکم گردانیدند و مبالغه بسیار نمودند . زید،‌یوکردند تا پانزده هزار مپپرد از به وکوفه بآمد و شیعه فوج فوج بیعت م اهل وکوفه بیعت وکردند بپپه غیپپر از اهپپل مپپدائن و بصپپره و واسپپط و

عبار ت بین دو قلب [ ] در متن وکتابی وکپه عبپار ت اصپل ، از بآن نقپل شپده۱است نیست برای روشن شدن مطلب درین جا الحاق شده است .

۱۶۶ / دو قرن سکو ت

موصل و خراسان ، چون وکار تمام شد… بآنگاه دعپپو ت بآشپپکار وکپپرد و یوسف بن عمر وکه از طرف بنوامیه امیر وکوفه بود لشکری جمع وکرد و جنگی عظیم وکرد ناگاه به تیری وکه بر پیشانی او بآمد وکشپپته شپپد . یاران او را دفن وکردند و بآب برسر او براندند تا گور او پیدا نباشد و او را از خاک برنیارند . یوسف بن عمر در جستن وکالبد او سعی نمپپود و بار یافت و فرمود صلبش وکردند و مدتی مصلوب بپپود ، بعپپد از بآتپپش

پپپس از بپدار زدن ،۱بسپپوختند و خاوکسپپتر او را در فپپرا ت ریختنپپدد » سرش را نیز به دمشق و سپس از بآنجا به مکه و مدینه بردند . یکپپی،‌یامیه به بآسپپانی توانسپپتند یپپاران زیپپد را مقهپپور و از جها ت بآنکه بن پراوکنده سازند بآن بود وکه بین پیروان او وحد ت وکلمه نبپپود و حپپتی در بآن میان از خوارج و وکسانی وکه هیپپچ قصپپد نصپپر ت و یپپاری او را نداشتند بسیار وکسان بودند . ضعف و مسامحه مردم وکپپوفه و دقپپت و،‌یامیه نیز از امپپوری بپود وکپپه سپپبب مواظبت جاسوسان و منهیان بن

۲شکست زید و پیروزی امویان گشت .

.۸۲– ۸۱تجارب السلف ص ۱ برای اخبار زید بن علی گذشته از یعقوبی ، طبری ، مقریزی ، مقاتل الطپپالبین۲

، الفپپرق بیپپن الفپپرق۱۸۵ ، تبصره العوام ص ۱۳۰رک به: عمدل الطالب ص چپاپ۱۱۶ ، الملپپل و النحپل شهرسپتانی ص ۳۴ ، بیان الدیپپان ص ۲۵ص

وکورتنف و وکتب عدیده دیگر .

بآتش خاموش / ۱۶۷

یحیی بن زید پس از زید پسرش یحیی در خراسان برخاست . اما او نیز ماننپپد،‌یامیه دیگر بار بآلوده به خون یک پدر وکشته شد و با قتل او دست بن،‌یگناه دیگر گشت . این یحیی ، در همان روزهپپایی وکپپه پپپدرش بپپه ب،‌یامیه به ستیزه برخاست در وکوفه جان خود را در یاری وکوفیان با بن خطر دید . ازین رو اندوکی بعد از قتل پدر پنهانی از وکوفه بگریخت و با چند تن از یاران خویش به خراسان رفت . در سرخس ، خوارج وکپپه،‌های نداشتند درصدد بربآمدند وکه با او همدست شوند ،‌یامیه میان با بن و سر به شورش بربآورند . اما یپپاران یحیپپی او را از اتحپپاد بپپا خپپوارج بارداشتند و او به بلخ رفت . در بآنجا به تدارک وکار خویش پرداخت و یاران بر وی گرد بآمدند یوسف بن عمر وکه زید را وکشته بود از یحیی،‌یدانست وکار یحیی در خراسان بال گرفته است به بیم داشت چون م والی خراسان وکه نصر بن سیار بود نامه وکرد تا یحیی را فپپرو گیپپرد . نصر بن سیار از فرمانروای بلخ درخواست و او یحیی را فرو گرفپپت و نزد نصر فرستاد . نصر بن سیار یحیی را در مرو بپپه زنپپدان وکپپرد امپپا،‌های ولید بن یزید خلیفه اموی وکه بجای هشام خلفت یافته بود نپپام به نصر بن سیار نوشت و فرمان داد تپا یحیپی را بآزار نرسپاند و رهپا وکند . نصر او را رها وکرد و بنواخت و نزد خلیفپپه روانپپه نمپپود امپپا بپپه

۱۶۸ / دو قرن سکو ت

حکمرانان بلد خراسان ، از سرخس و تو س و ابر شهر [وکپپه نیشپپابور باشد] دستور داد وکه او را رها نکننپپد تپپا در خراسپپان بمانپپد . چپپون یحیی به بیهق رسید از بیم گزند یوسف بن عمر بهتر بآن دید وکه به عراق نرود و در خراسان بماند همان جا نیز بماند و دعو ت بآغاز وکرد . صد و بیست وکس با او بیعت وکردند . با همین اندک مایه نفر بآهنپپگ ابرشهر وکرد و بر عمرو بن زراره وکه فرمانروای بآن شهر بود فائق بآمد .،‌های دیگر از مردم پس از بآن به هرا ت و جوزجانان رفت و در بآنجا عد خراسان بدو پیوستند اما چندی بعد لشکری وکه نصر بپپن سپپیار بپپه دفع او فرستاده بود با او تلفی وکرد . جنگپپی سپپخت و خپپونین روی

هجریک ) سرش را به۱۲۵داد . یحیی با یارانش وکشته شدند (رمضان دمشق بردند و پیکرش را بر دروازه جوزجانان بآویختند تا روزی وکپپه یاران ابومسلم بر خراسان دست یافتند او همچنان بر دار بود . مپپرگ یحیی وکه در هنگام قتل ظاهر ًا هجده سپپال بیپپش نداشپپت و رفتپپار اهانت بآمیزی وکه با وکشته او وکردند شیعیان خراسان را سخت متپپأثر

ازین رو ، ابومسلم صاحب دعو ت ، از ایپپن امپپر اسپپتفاده وکپپرد و۱وکرد .

در باب یحیی بن زید و قیپپام او گذشپپته از طپبری ، مسپپعودی ، یعقپوبی بپپه۱ مقاتل الطالبین ابوالفرج اصفهانی و تاریخ گزیپده حمپدالله مسپپتوفی رجپوع

.Cوکنید . برای تحقیقا ت فرنگپپی هپپا نیپپز رجپپوع نماییپپد بپپه مقپپاله Van

Arendonk ۴ در دائره المعارف اسلم ج.

بآتش خاموش / ۱۶۹

،‌یداد وکپپه انتقپپام خپپون ،‌یوکردنپپد وعپپده م وکسانی را وکه با او بیعپپت م یحیی را از وکشندگانش باز خواهد . در حقیقپپت ، خپپون یحیپپی مثپپل،‌گها شد ، و بسیاری از مردم خراسان خون ایرج و سیاوش ، بهانه جن،‌یامیه همداستان ساخت چندان ،‌نتوزی واداشت و بر ضد بن را به وکی وکه ابومسلم چون بر جوزجانان دست یافت قاتلن یحیی را بکشت و پیکر یحیی را از دار فرود بآورد و دفن وکرد مردم خراسان هفتپپاد روز بر یحیی سوگواری وکردند و در بآن سال چنپپان وکپپه مسپپعودی نقپپل،‌یوکند ، هیچ پسر در خراسان نزاد ال وکه او را یحیی و یپپا زیپپد نپپام م

۱وکردند .

،‌یشپپد ،‌نهپپا صپپادر م ،‌یامیه و عمال بآ این مایه ستمکاری وکه از بن،‌یوکپرد . امپا ،‌نها رنجور و رمیده م خاطر مسلمانان خاصه موالی را از بآ،‌نها را تا لب پرتگاه سقوط وکشانید تعصب و اختلف شدیدی بآنچه بآ،‌یها از دیربپپاز درگرفتپپه بپپود و در بآخپپر ،‌یها و مضر بود وکه بین یمان،‌ههای خانوادگی را در بیپپن قپپوم سپپبب گشپپته ،‌یامیه ستیز روزگار بن بود . دشمنی میان دو قبیله در تاریخ عرب سپپابقه طپپولنی دارد امپپا،‌یخردی و خودوکامگی ولید بن یزید خلیفه اموی ، مقارن ایپپن ایپپام ب بآن را تجدید وکرد . خالد بن عبدالله قسری وکه یمانی بود و در زمپپان

چاپ مصر .۱۸۵ ص ۲مروج ، ج ۱

۱۷۰ / دو قرن سکو ت

یزید بن عبدالملک و برادرش هشام مدتی در عراق حکپپومت وکپپرده بود . یوسف بن عمر ثقفی وکه پس از او بپه حکپومت عپراق منصپوب شد درصدد بربآمد وکه او را به حبس باز دارد و امپپوالش را بپا زجپپر و شکنجه بستاند اما هشام با بآنکه درباره خالد بد گمان بود به زجپپر و نکال او رضا نداد . چون نوبت خلفپپت بپپه ولیپپد رسپپید خالپپد را بپپه یوسف سپرد و یوسف او را به وکوفه برد و با شکنجه بکشت . یمانیپپان گرد بآمدن و بآهنگ ولید وکردند ولید مضریها را به دفع بآنان گماشت .،‌یها به ،‌یها مغلوب شدند . یمان ،‌نها رخ داد مضر در جنگی وکه میان بآ دمشق دربآمدند و محمد بپن خالپپد را وکپه ولیپد بازداشپپته بپود بآزاد وکردند سپس یزید بن ولید پسر هپپم ولیپپد را بجپپای او برداشپپتند و

۱ولید را به خواری وکشتند .

ک‌یها سقوط امو بدین گونه وکار خلفت دستخوش هرج و مرج و عرضه تعصپپب و،‌یها نیپپز چنپدی پپپس از ،‌یها گشت زیپپرا مضپپر ،‌یها و مضر نزاع یمان مرگ یزید وکه بیش از شش ماه خلفت نکرد مروان بن محمد را بپپه

.۲۹۸اخبار الطوال ص ۱

بآتش خاموش / ۱۷۱

،‌یها را زبون وکردند . خلفت برداشتند و بار دیگر یمان

،‌یامیه گشت . خاصه وکپپه در این هرج و مرج مایه ضعف دولت بن،‌یامیه خراسان مروکز دعو ت عباسیان نیز ، بر اثر این نزاع و تعصب ، بن،‌ییافتند . شیپور انقلب طنیپپن مجال سروکوبی مخالفان خویش را نم،‌های از مملکپپت قیپپام افکنده بود و دشمنان هرچند سپپال ، در گوشپپ

،‌یامیه قطعی و حتمی بود . ،‌یوکردند . سقوط بن م

،‌ههای پهلوانی ایپپران ، وکپپه از مروکپپز حکپپومت خراسان مهد افسان،‌ینمپپود . عربی دورتر بود ، بیش از هر جا برای قیام ایرانیان مناسب م،‌یرفپپت دعپپو ت ،‌یامیپپه رو بپپه افپپول م به همین جهت وقتی قدر ت بن

عباسیان در بآنجا طرفداران بسیار یافت .

دعو ت ابومسلم در بآن سامان با شور و علقه خاصی تلقی گشت . وکسانی وکه از جور و تحقیر و بیداد عربان به ستوه بآمده بودنپپد ، ایپپن نهضت را مژده رهایی خویش تلقپپی وکردنپپد نصپپر بپپن سپپیار وکپه در،‌های وکه به مروان خراسان شاهد این احوال و اوضاع بود ، در پایان نام بآخرین خلیفه اموی فرستاد ، اضپپطراب و نگرانپپی خپپود را از توسپپعه،‌یگفپپت و ،‌یوکرد و از حیر ت و خشپپم م نهضت ابومسلم بآشکارا بیان م،‌ههای بآتپپش را در میپپان خاوکسپپتر ،‌ینوشت وکه: «من درخشیدن پار م،‌ههپپای بآتپپش افروختپپه گپپردد . دو پپپاره ،‌یبینم و زودا وکه پار معاینه م

۱۷۲ / دو قرن سکو ت

،‌یافپپروزد و همیشپپه سپپخن مقپپدمه عمپپل قپپرار چوب ، بآتش را بپپر م،‌یدانسپپتم ،‌یگپپویم وکپپه وکپپاش م ،‌یگیرد . من از سر تعجب همواره م م

،‌یامیه بیدارند یا خواب ؟د » ،‌یامیپه در خپواب بودنپپد: خپواب۱بن امپا بن،‌تهای خودوکامه و ستمکار را تا وکنار غفلت و غروری وکه همیشه دول،‌یوکشاند . قیام ابومسلم بود وکه بآنان را از ایپپن خپپواب پرتگاه سقوط م

خوش برانگیخت و بنیاد خلفت اموی را یکسره برانداخت .

– مضمون این ابیا ت اسپت وکپه نصپر بپه خلیفپه۷۹ ص ۳تاریخ یعقوبی ج ۱نوشته است:

اناری بین الرماد و میض جمر یوشک و یکون له ضرام

الفعلفان النار بالعودیپپن تپوری ان و یقدمه الکلم

امیپهاقول من التعجب لیت شعری ایپقاظ ا ام نیپپام

۴

زبان گمشده

ک‌ههای وکهن نغم،‌ههپپای در بآن روزها وکه باربد و نکیسپپا بپپا نواهپپای پهلپپوی و تران خسروانی در و دیوار وکپپاخ خسپپروان را در امپپواج لطپپف و ذوق فپپرو،‌گهپپای تفتپپه ،‌یگرفتند ، زبان تازی در وکام فرمانروایان صپپحرا از ری م،‌نهای فراخ ،‌لتر بود . در سراسر بآن بیابا ،‌یحاص ،‌ تر و ب بیابان نیز خشک،‌یافکند سپرود جنپگ و غپپار ت و نپوای ،‌های طنین م ،‌یپایان اگر نغم ب رهزنی و مردم وکشی بود . نه پندی و حکمتی بر زبان قوم جاری بود،‌یتراوید . شعرشان توصیف پشپپگ ،‌بهاشان م و نه شوری و مهری از ل،‌هشان تحریض به جنگ . به خلف ایران وکه زبپپان بآن شتر بود و خطب سراسر معنی و حکمپپت بپپود . انپپدرزهای لطیپپف و سپپخنان دلپپپذیر،‌ینمودنپپد . ،‌بهای دینی و سپپرودهای بآسپپمانی زمزمپپه م داشتند . وکتا،‌یسپپرودند . ،‌هها م ،‌نهای شیرین از پادشاهان گذشته در خداینام داستا،‌نهپپای هر طایفه را زبانی و خطی جداگانه بود . در دربپپار شپپاهان زبا

۱۷۴ / دو قرن سکو ت

سپپرودهای۱خوزی و پارسی و دری هر یک جایی و مقپپامی داشپپت . لطیف و سخنان زیبا را اوجی و بهایی بپپود درسپپت اسپپت وکپپه شپپعر عروضی ، بدین صور ت وکه پس از اسلم متداول گشپپته اسپپت در بآن روزگار معمول نبود . اما وجود شعر و سرود ، در ایران پیش از اسلم ، از وجود شعر جاهلی عرب محقق ترست . شهر ت و بآوازه خنیاگران و نغمه پردازان مشهوری مانند باربد و نکیسا حکایت از وجود شعر در،‌ییابد و ،‌یشعر تحقق نم زبان پهلوی دارد . البته هیچ موسیقی و بآواز ب،‌ههای این خنیپپاگران و رامشپپگران بپپا ،‌یتوان گفت نغم بدین سبب م نپپوعی شپپعر همپپراه بپپوده اسپپت . نمپپونه ایپپن اشپپعار را محققپپان در،‌ههای پهلوی «درخت اسوریکد » و «یادگار زریپپراند » و برخپپی از قطع،‌ تها و سرودهای مانوی نیپپز ، وکپپه ،‌یدهند . مناجا ،‌ههاد » نشان م «پندنام،‌فترین نمونه شپپعر پیپپش از ،‌ههایی از بآن امروز به دستست ، لطی نمون

،‌بها از قول عبدالله بن مقفع نقل شده است وکه پادشاهان ایران۱ در بعض وکتا،‌ تهپپا بپپا ،‌هانپپد امپپا در خلو ،‌یگفت در مجالس خویش به زبان پهلپپوی سپپخن م،‌هاند . همچنین مردم بلد مدائن ،‌ینمود بزرگان مملکت به لغت خوزی تکلم م،‌هاند زبانشان دری بوده است و موبپپدان و و وکسانی وکه بر درگاه پادشاهان بود،‌هاند . (رک: الفهرست ، طبع مصر ،‌یراند ،‌نها به زبان فارسی سخن م منسوبان بآ

– ، وکلمه فهلو و حمزه اصفهانی: التنپپبیه علپپی حپپدوث۴ ، یاقو ت ، ج ۱۹ص التصحیفک ) .

زبان گمشده / ۱۷۵

،‌یدارد . زبان ایپپران ، در بآن زمپپان گذشپپته از۱اسلم ایران را عرضه م،‌بهای علمی شعر بآثار فلسفی و علمی نیز داشت . حتی بعضی از وکتا را از یونانی و هندی بدان زبان نقل وکرده بودند . زبان این قپپوم زبپپان شعر و ادب و زبان ذوق و خرد بود . زبپپان قپومی بپود وکپه از خپرد و دانش و فرهنگ و ادب به قدر وکفایت بهره داشت . با این همپپه ایپپن،‌یگفتندد » وقپپتی ، بپپا اعپپراب مسپپلمان قوم ، «وکه به صد زبان سخن م

روبرو گشتند «بآیا چه شنیدند وکه خاموش شدند ؟د »

پیا م تازه ،‌یشد زبان تازی پیش از بآن ، زبان مردم نیمه وحشی محسوب م

مانویان ، به موسیقی و شعر ، مثل سایر هنرهای زیبا علقه خاصپپی داشپپتند .۱،‌نها در وکشفیا ت و حفریپپا ت تورفپپان ،‌ههایی از دعاها و سرودهای دینی بآ نمون بدست بآمده است . برای اطلعا ت بیشتر ، درین باب و در بپپاب تمپپام مسپپائل مربوط به مانویه رجوع شود به: وکتاب (مپپانی و دیپپن او: دو خطپپابه از بآقپپای

ک ) مخصوص ًا ص۱۳۳۵سید حسن تقی زاده ، نشریه انجمن ایرانشناسی تهران . تمام مآخذ و منابع مهم شرقی و غربی در این وکتاب نقپل و ذوکپپر شپپده۵۵

،‌های از سرودها و ادعیه مانویان رک به: است و برای نمونBoyce (M): The Manichean Hymn – cycles in Parthian.

Oxford university Press 1954.

۱۷۶ / دو قرن سکو ت

و لطف و ظرافتی نداشت . با این همه ، وقپپتی بانپپگ قپپربآن و اذان در فضای ملک ایران پیچید ، زبان پهلپپوی در برابپپر بآن فپپرو مانپپد و بپپه خاموشی گرایید . بآنچه درین حادثه زبان ایرانیان را بند بآورد سادگی و عظمت «پیام تازهد » بود . و این پیام تازه ، قربآن بپپود وکپپه سپپخنوران عرب را از اعجاز بیان و عمق معنی خویش به سپپکو ت افکنپپده بپپود .،‌تانگیز تپپازه در ایپپران نیپپز زبپپان پس چه عجب وکه این پیپپام شپپگف سخنوران را فروبندد و خردها را به حیر ت اندازد . حقیقت این اسپپت،‌نها وکه دین را به طیب خاطر خویش پذیرفته بودند وکه از ایرانیان ، بآ،‌ییافتنپپد چنپپان ،‌یحدی وکه درین دین مسلمانی تازه م شور و شوق ب،‌یساخت وکه به شاعری و سخن گویی وقپپت ،‌یخود م ،‌نها را محو و ب بآ،‌یبآوردند . علی الخصوص وکه ، این پیپپام بآسپپمانی خویش را به تلف نم،‌یداشت و بسپپیاری از شپپاعران را در نیز ، شعر و شاعری را ستوده نم،‌یشناخت . بآن وکسپان نیپز ، وکپه از دیپن شمار گمراهان و زیانکاران م عرب و از حکومت او دل خوش نبودنپپد ، چنپپدان عهپپد و پیمپپان در،‌یتوانستند لب به سخن بگشایند و شکایتی یپپا «ذمهد » داشتند وکه نم اعتراضی وکنند . ازین روست وکپپه در طپپی دو قپپرن ، سپپکوتی سپپخت،‌ سانگیز بر سراسر تاریخ و زبان ایران سایه افکنده است و ممتد و هرا در تمام بآن مد ت جز فریادهای وکوتپاه و وحشپت بآلپود امپا بریپده و،‌یدوام ، از هیچ لبی بیرون نتراویده است و زبان فارسی وکه در عهپپد ب

زبان گمشده / ۱۷۷

خسپروان از شپپیرینی و شپیوایی سرشپپار بپوده اسپت و مپدتی دراز گذشته است تا ایرانی ، قفل خموشی را شکسته است و لب به سخن

گشوده است .

زبان گمشده ،‌یبآید این است وکه عربان هم از بآغپپاز بآنچه از تأمل در تاریخ بر م حال ، شاید برای بآنکه از بآسیب زبان ایرانیان در امان بمانند ، و بآن را همواره چون حربه تیزی در دست مغلوبان خویش نبیننپپد درصپپدد،‌ههای رایج در ایران را ، از میان ببرند . بآخر این ،‌نها و لهج بربآمدند زبا،‌نهپپا بشپپوراند و ملپپک و ،‌نها خلقی را بپپر بآ بیم هم بود وکه همین زبا حکومت بآنان را در بلد دور افتاده ایران به خطپپر انپدازد بپه همیپپن سبب هر جپپا وکپپه در شپپهرهای ایپپران ، بپپه خپپط و زبپپان و وکتپپاب و،‌نها سخت به مخالفت برخاستند . رفتاری وکه وکتابخانه برخوردند با بآ تازیان در خوارزم با خط و زبان مردم وکردنپپد بپپدین دعپپوی حجپپت،‌هاند وکه وقتی قتیبه بن مسلم سردار حجاج ، بپپار دوم بپپه است . نوشت خوارزم رفپپت و بآن را بپپاز گشپپود هپپر وکپپس را وکپپه خپپط خپپوارزمی،‌ینوشت و از تاریخ و علوم و اخبار گذشته بآگاهی داشت از دم تیپپغ م

۱۷۸ / دو قرن سکو ت

،‌یدریغ درگذاشت و موبدان و هیربدان قوم را یکسر هلک نمپپود و ب،‌هرفتپپه مپپردم امپپی ،‌بهاشان همه بسوزانید و تباه وکرد تا بآنکه رفت وکتا،‌نها اوکثر فرامپپوش ،‌یبهره گشتند و اخبار بآ ماندند و از خط و وکتابت ب

،‌یدهد وکه اعراب زبان و خپپط۱شد و از میان رفت . این واقعه نشان م،‌هاند وکپپه اگپپر در دسپپت ،‌یوکرد ،‌های تلقی م مردم ایران را به مثابه حرب مغلوبی باشد ممکن است بدان با غالب دربآویزد و به ستیزه و پیکپپار برخیزد . ازین رو شگفت نیست وکه در همپپه شپپهرها ، بپپرای از میپپان بردن زبان و خط و فرهنگ ایران به جد وکوششی وکرده باشند . شاید بهانه دیگری وکه عرب برای مبارزه با زبان و خط ایپپران داشپپت ایپپن،‌یشمرد . نکته بود وکه خط و زبان مجو س را مانع نشر و رواج قربآن م،‌نها وکه بآیین مسپپلمانی پپپذیرفته بودنپپد در واقع ، از ایرانیان ، حتی بآ،‌یبآموختند و ازین رو بسپپا وکپپه نمپپاز و قپپربآن را نیپپز زبان تازی را نم،‌هاند وکه «مردمان بخپپارا بپپه اول ،‌یتوانستند به تازی بخوانند . نوشت نم اسلم در نماز ، قپپربآن بپپه پارسپپی خواندنپپدی و عربپپی نتوانسپپتندی بآموختن و چون وقت روکوع شدی مردی بود وکه در پس ایشان بانگ زدی بکنیتانکنیت ، و چون سجده خواستندی وکپپردن بانپپگ وکپپردی

،‌های وکه مردم ، در ایران بپپه زبپپان۲نگونیانگونی وکنیتد » با چنین علق

.۴۸ و ۳۶ ، ۳۵رک: بآثارالباقیه ص ۱ – چاپ تهران برای قرائت و اشتقاق این الفپپاظ در زبپپان۷۵تاریخ بخارا ص ۲

زبان گمشده / ۱۷۹

،‌هاند شگفت نیست وکه سرداران عرب ، زبان ایپپران را تپپا خویش داشت،‌های با دین و حکومت خپپویش معپپارض دیپپده باشپپند و در هپپر انداز دیاری برای از میان بردن و محو وکردن خط و زبان وکوششی ورزیده

باشند .

وکتاب سوزی ،‌بها و بدین گونه شک نیست وکه در هجوم تازیان بسیاری از وکتا،‌ههای ایران دستخوش بآسیب فنا گشته است . ایپپن دعپپوی را وکتابخان،‌یتوان حجپپت بآورد و قرائپپن بسپپیار نیپپز از خپپارج بآن را ،‌خها م از تاری،‌یوکند . با این همه بعضی از اهل تحقیق در ایپپن بپپاب تردیپپد تأیید م

و اسپپتاد روزنپپبرگHenningسغدی ، و مطپپالعه عقایپپد اسپپتاد هنینپپگ Rosenberg در این باب ، رجوع شود به تعلیقا ت بآقای ریچارد فرای R.

Frye بر ترجمپپه تاریپپخ بخپپارا وکپپه ایشپپان بپپه نپپام The Hitory of

Bukhara ،‌هانپد و عقایپد زبپان1954 . بپه زبپان انگلیسپی منتشپر وکرد وکتپپاب۲۳۵شناسان مزبور در بآنجا به تفصپپیل نقپپل شپپده اسپپت (رک: ص

مزبورک ) گذشته از استد هنینگ و روزنبرگ ، مرحوم بهار نیپپز ایپپن عبپپارا ت و الفپپاظ را بپپه قیپپا س تصپپحیح وکپپرده اسپپت . بپپدین شپپکل: نگپپون وکنیپپت . و

.۲۲۹ ص ۱نگونیانگون وکنیت . رک: سبک شناسی ج

۱۸۰ / دو قرن سکو ت

دارند . این تردید چه لزم است ؟ برای عرب وکه جز وکلم خپپدا هیپپچ،‌بهایی وکه از بآن مجپپو س بپپود و البتپپه ،‌یدانست وکتا سخن را قدر نم،‌نها نزد وی دست وکم مایه ضلل بود چه فایده داشت وکه به حفظ بآ عنایت وکند ؟ در بآیین مسلمانان بآن روزگار بآشنایی به خط و وکتپپابت،‌یتوانسپت بپه بسیار نادر بود و پیداست وکه چنین قومی تا چه حد م وکتاب و وکتابخانه علقه داشته باشپپد . تمپپام قرایپپن و شپپواهد نشپپان،‌بهایی نظیر بآنچه امروز از ادب پهلوی بپپاقی ،‌یدهد وکه عرب از وکتا م،‌یبرده است درین صور ت جای شپپک نیسپپت ،‌های نم مانده است فاید،‌یدیپپده اسپپت . از ،‌بها به دیده حرمت و تکریم نم وکه در بآن گونه وکتا،‌های وکه دانپپش و هنپپر ، بپپه تقریپپب در انحصپپار اینها گذشته ، در دور موبدان و بزرگان بوده است ، از میان رفتن این دو طبقه ، ناچار دیگر،‌یگذاشپپته اسپپت . ،‌نها بپپاقی نم ،‌بهای بآ موجبی برای بقای بآثار و وکتا مگر نه این بود وکه حمله تازیان ، موبپپدان بیپپش از هپپر طبقپپه دیگپپر مقام و حیثیت خویش را از دست دادند و تار و مار و وکشپپته و تبپپاه گردیدند ؟ با وکشته شدن و پراوکنده شدن ایپپن طبقپپه پیداسپپت وکپپه،‌یخپپورد ،‌نها نیپپز وکپپه بپپه درد تازیپپان هپپم نم ،‌بها و علوم بآ دیگر وکتا،‌بهای عهپپد ساسپپانی در موجبی برای بقا نداشت . نام بسیاری از وکتا،‌نهپپا بپپاقی نیسپپت . حپپتی ،‌بها مانده است وکه نپپام و نشپپانی از بآ وکتا،‌نها نیز وکه در اوایل عهد عباسی شپپده اسپپت از میپپان ،‌ههای بآ ترجم

زبان گمشده / ۱۸۱

رفته است . پیداست وکه محیط مسلمانی برای وجود و بقپپای چنیپپن،‌بها نیپپز همیپپن ،‌بها مناسب نبوده است و سبب نابودی بآن وکتا وکتا

است .

باری از همپپه قرایپن پیداسپت وکپه در حملپپه عپپرب بسپپیاری از،‌هاند وکه وقپپتی سپپعد بپپن ،‌بهای ایرانیان ، از میان رفته است . گفت وکتا،‌بهای بسیار دیپپد . نپپامه ابی وقاص بر مدائن دست یافت در بآنجا وکتا،‌بها دسپپتوری خواسپپت . به عمر بن خطاب نوشت و در باب این وکتا عمر در پاسخ نوشت وکه بآن همه را به بآب افکن وکه اگر بآنچپپه در بآن،‌بها هست سبب راهنمایی است خداوند برای ما قربآن فرسپپتاده وکتا،‌بها جپپز مپپایه ،‌هتر است و اگر در بآن وکتا ،‌نها راه نمایند است وکه از بآ،‌نها در امان داشته است . ازیپپن گمراهی نیست خداوند ما را از شر بآ

،‌بها را در بآب یا بآتش افکندند . درست است وکپپه۱سبب بآن همه وکتا،‌نهای اول اسلمی نیامده است و بپپه ،‌بهای وکهنه قر این خبر در وکتا،‌هاند همین جهت بعضی از محققان در صحت بآن دچار تردیپپد وکشپپت،‌بهپای مجپو س ، ،‌یتوان تصپور وکپرد وکپه اعپراب ، بپا وکتا اما مشکل م

رفتاری بهتر از این وکرده باشند .

به هر حال از وقتی حکومت ایران بدست تازیان افتاد زبان ایران

.۶– ۲۸۵ابن خلدون ، مقدمه چاپ مصر ص ۱

۱۸۲ / دو قرن سکو ت

،‌یبآمد و نیز زبون تازیان گشت . دیگر نه در دستگاه فرمانروایان بکار م،‌یداشت . در نشر و ترویپپج بآن نیپپز اهتمپپامی نه در وکار دین سودی م،‌یوکاست . زبان پهلپپوی ،‌یرفت و ناچار هر روز از قدر و اهمیت بآن م نم،‌بهایی نیپپز اگپپر ،‌کاندک منحصر به موبدان و بهدینان گشت . وکتا اند،‌یشد به همین زبان بپود . امپا از بپس خپط بآن دشپوار بپود نوشته م،‌نهای سپپغدی و خپپوارزمی ،‌کاندک نوشتن بآن منسوخ گشت . زبا اند،‌هرفتپپه مپتروک ،‌یهایی وکه تازیان وکردنپپد رفت ،‌تگیر نیز در مقابل سخ،‌نها نه با دین تازی و زندگی تازه سپپازگار بودنپپد و ،‌یگشت . این زبا م،‌یبآمد . ازیپپن روی بپپود ، وکپپه وقپپتی ،‌نها پدید م ،‌های بدا نه هیچ اثر تاز،‌نهای ایران یپپک چنپپد دم دروکشپپیدند . در زبان تازی بآواز بربآورد زبا حالی وکه زبان تپپازی زبپپان دیپپن و حکپپومت بپپود ، پهلپپوی و دری و سغدی و خوارزمی جز در بین عامه باقی نماند ، درست است وکپپه در،‌یراندنپپد ،‌نها سپپخن م شهرها و روستاها مردم با خویشتن به این زبا،‌نها جز این چندان فایده دیگر نداشت . بپپه همیپپن سپپبب اما این زبا،‌ههای سپکو ت و بینپپوایی تحپت سپپلطه بود وکه زبان ایران در بآن دور،‌کانپپدک زبان تازی دربآمد و بدان بآمیخته گشت و علی الخصوص اند

،‌تهایی از مقوله دینی و اداری در زبان فارسی وارد گشت . لغ

زبان گمشده / ۱۸۳

نقش دیوان نقش دیوان از پارسی به تازی در روزگار حجپپاج ، نیپپز از اسپپباب عمده ضعف و شکست زبان ایپپران گشپپت . دیپپوان عپپراق تپپا روزگپپار حجاج به خط و زبان فارسی بود ، حساب خراج ملک و ترتیب خپپرج،‌یداشپپتند . در عهپپد لشکریان را دبیپپران و حسپپابگران فپپر س نگپپاه م حجاج ، تصدی این دیوان را زادان فرخ داشت . حجاج در وکپپار خپپراج،‌یهپپا دشپپمن بپپود ،‌یورزیپپد و چپپون بپپا مپپوالی و نبط اهتمام بسیار م،‌نها بازستاند . در دیوان زادان درصدد بود وکه وکار دیوان را از دست بآ فرخ ، مردی بود از موالی تمیم ، نامش صالح بن عبپدالرحمن وکپه بپه،‌ینوشت . و این صپپالح ، در بصپپره زاده بپپود و فارسی و تازی چیزی م پدرش از اسرای سیستان بود . درین میپپان حجپپاج صپپالح را بدیپپد و بپسندید و او را بنواخت و به خویشتن نزدیک وکرد . صپپالح شپپادمان،‌یرانپپد . گشت و چون یک چند بگذشت ، روزی با زادان فرخ سخن م،‌های اوکنون چنان بینم وکه حجپپاج گفت بین من و امیر واسطه تو بود را در حق من دوستی پدید بآمده است و چنان پندارم وکه روزی مپپرا بر تو در وکارها پیش دارد و ترا از پایگاه خویش براندازد . زادان فپپرخ گفت باک مدار . و او به جز من وکسپپی را نتوانپپد یپپافت وکپپه حسپپاب دیوان وی نگهدارد . صالح گفت اگر من بخواهم وکه دیوان حساب بپپه

۱۸۴ / دو قرن سکو ت

تازی نقل وکنم توانم وکرد . زادان فرخ گفت اگر راست گپپویی چیپپزی نقل وکن تا من ببینم . صالح چیزی از بآن به تازی وکپپرد . چپپون زادان فرخ بدید به شپپگفت شپپد و دبیپپران را وکپپه در دیپپوان بودنپپد گفپپت خویشتن را وکاری دیگر بجویید وکه این وکار تباه شپپد . پپپس از بآن ، از صالح خواست وکه خویشتن را بیمپپارگونه سپپازد و دیگپپر بپپه دیپپوان نیاید . صالح خویشتن را بیمار فرا نمود و یک چند به دیپپوان نیامپپد . حجپپاج از او بپرسپپید گفتنپپد بیمپپار اسپپت طپپبیب خپپویش را وکپپه تیادورو س نام داشت به پرسیدنش فرستاد . تیپپادورو س در وی هیپپچ رنجوری ندید چون زادان فرخ از ایپپن قضپپیه بآگپپاه گشپپت از خشپپم حجاج بترسید . وکس نزد صالح فرستاد و پیام داد وکه بپپه دیپپوان بپپاز بآید . صالح بیامد و همچنان به سر شپغل خپویش رفپت . چپون یپک چند بگذشت فتنه ابن اشعث پدید بآمد و در بآن حادثه چنان اتفپپاق افتاد وکه زادان فرخ وکشته شد . چون زادان فرخ وکشپپته بآمپپد حجپپاج وکار دیوان را به صالح داد و صالح بیامپپد و بجپپای زادان فپپرخ شپپغل دبیری بر دست گرفت . مگر روزی در اثنای سخن ، از بآنچه بیپپن او و زادان فرخ رفته بود چیزی گفپپت حجپپاج بپپدو درپیچیپپد و بپپه جپپد درخواست تا دیپپوان را از پارسپپی بپپه تپپازی نقپپل وکنپپد ، صپپالح نیپپز بپذیرفت و بدین وکار رای وکپرد . زادان فپپرخ را فرزنپپدی بپپود ، نپپامش مردانشاه ، چون از قصد صالح بآگاه شپپد بیامپپد و ازو پرسپپید وکپپه بآیپپا

زبان گمشده / ۱۸۵

،‌های ، صالح گفت بآری و این به انجام خواهم بدین مهم عزم جزم وکرد رسانید . مردانشاه گفت چون شمارها را بپپه تپپازی نویسپپی دهپپویه و بیستویه را وکه در فارسی هست چه خپپواهی نوشپپت ؟ گفپپت عشپپر و نصف عشر نویسم . پرسید «ویپپدد » را چپپه نویسپپی ؟ گفپپت بجپپای بآن «ایض ًاد » نویسم . مردانشاه به خشم درشد و گفت خدای بیخ و بن تپپو از جهان براندازد وکه بیخ و بن زبان فارسی را برافکندی و گویند وکپپه دبیران ایرانی ، صد هزار درم بدو دادند تا عجز و بهانه وکند و از نقپپل دیوان به تازی درگذرد . صالح نپذیرفت و دیپپوان عپپراق را بپپه تپپازی

و از بآن پس دیوان به تازی گشپپت و ایرانیپپان را وکپپه تپپا بآن۱دربآورد زمان در دیوان قدری و شأنی داشتند ، بیش و قدر و مکانت نمانپپد و زبان فارسی وکه تا بآن زمان در وکار دیوان بدان حاجتمند بودند از بآن

پس مورد حاجت نبود و روز بروز روی تنزل بآورد .

آغاز سکوت درین خموشپپی و تپپاریکی وحشپپی و خپپون بآلپپودی وکپپه دریپپن

۳۰۰– بلذری ص ۱۹۲– ادب الکتاب صپپولی ص ۳۳۸رک: الفهرست ص ۱ –۳۰۱.

۱۸۶ / دو قرن سکو ت

،‌هسپت بیهپپوده روزگاران ، نزدیک دو قرن بر تاریخ ایپپران سپپایه افکند،‌ههایی از شعر فارسپپی بربآیپپد . زیپپرا است وکه محقق در پی یافتن برگ محیط بآن زمانه ، هیچ برای پروردن شپپاعری پارسپپی گپپوی مناسپپب،‌ههایی بپپود ،‌یوکرد قصپپید نبود . بآنچه عرب در بآن دوره از شعر درک م،‌یسرودند یا وکه عربان در ستایش و نکوهش بزرگان روزگار خویش م،‌یگفتنپپد و از شپپور و حماسپپه جنگپپی ،‌ههایی وکه به نپپام رجپپز م قطع بآوکنده بود . البته هیچ یک از این دو گونه شعر در چنان روزگاران در زبان پارسی مجال ظهور و سبب وجود نداشت . در بآن روزگاران وکپپه قوم ایرانی مغلوب تازیان گشته بود و جز نقپپش مپپرگ و شکسپپت و فرار در پیش چشم نداشت حماسه جنگی نداشت تپپا رجپپز بسپپراید .،‌های وکپپه در شپپهرهای ایپپران عربپپان حکپپومت نیز در چنپپان هنگپپام،‌ینشست عرب بود ناچار ،‌یوکردند و خلیفه نیز وکه در شام یا بغداد م م،‌یبآمد وکه خلیفه یا عمال او را بپپه زبپپان از ایرانیان وکسی درصدد برنم فارسی بستاید . معانی دینی و اخلقی نیز ، نه در شپپعر بآن روزگپپاران،‌ههایی از اینگپپونه چندان معمول بود و نه ایرانیان مسلمان اگر اندیش،‌یشپپمردند ایرانیپپان ،‌نها را به زبان فارسی سپپودمند م داشتند نقل بآ،‌ییافتنپپد . نامسلمان نیز مجالی و فراغی برای اینگونه سخنان وکمتر م،‌یتوانست باشد ، تجاوزی بپپه ستایش زن و شراب نیز وکه ماده غزل م حرمت و حرم مسلمانان بپپود و هرگپپز مپپورد اغمپپاض تازیپپان واقپپع

زبان گمشده / ۱۸۷

،‌یگشت . با این همه اگر سخنانی ازین گونه ، بپپه وسپپیله زنپپادقه و نم،‌یرفپپت و ،‌یشد از انجمپپن بیپپرون نم بآزاد اندیشان بآن روزگار گفته م،‌ییافت شاید به همین سبب اگر ،‌یماند و انعکاسی نم بین خود قوم م،‌یمانپپد و ،‌یشد نم چیزهایی ازین گونه به پارسی و حتی تازی گفته م،‌ههپپای ،‌هترین مای ،‌یرفت . هجپپو و شپپکایت نیپپز وکپپه از عمپپد از میان م،‌ییپپافت . هپپر اعتراضپپی و هپپر شعرست درین دوره مجپپال ظهپپور نم،‌یبآمد بپپه شکایتی وکه در چنان روزگاری به زبان یکی از ایرانیان بر م،‌یشد . خلفا مکرر شاعران و گویندگانی را وکه بپپه زبپپان شد ت خفه م تازی از مفاخر ایران ، و از تاریخ گذشته نیاوکپپان خپپویش سپپخن یپپاد

،‌یدادند . ،‌یوکردند بآزار و شکنجه م ۱م

فریاد خاموشان ،‌یپایید و با ،‌یشد بسی نم از این گونه سخنان ، اگر چیزی گفته م،‌یرفپپت و اگپپر صپپدایی بپپه اعپپتراض و بآثار دیگر شعوبیان از میپپان م،‌ییافت و در خلل قرنها محو ،‌یخاست انعکا س بسیار نم شکایت بر م

،‌یوکردند ، رک: به اغپپانی ج ۱ ۴برای نمونه رفتاری وکه خلفا با این گونه شعرا م .۴۲۳ص

۱۸۸ / دو قرن سکو ت

،‌یگشت . در برابر مظالم و فجایعی وکه عربان در شپپهرها و روسپپتاها م،‌یداشتند جای اعتراض نبود . هر وکس در مقابل جفپپای بر مردم روا م،‌یشد و خپپونش هپپدر ،‌یبآورد وکافر و زندیق شمرده م تازیان نفس بر م،‌یگشت . شمشیر غازیان و تازیانه حکام هرگونه صدای اعتراضپپی را م

،‌یوکرد . خفه و خاموش م

،‌یبآمد فریاد دردناک اما ضعیف شاعری بپپود وکپپه اگر صدایی بر م،‌یوکرد و مانند ابپپوالینبغی ، یپپک بر ویرانی شهر و دیار خویش نوحه م

،‌یسرود: امیر زاده بدفرجام اندوه و شکایت خود را بدین گونه م

بذینت کی اوفکند سمرقند کندمند

۱همیشه تـه خهیاز شاش تـه بهی

،‌جها یا ناله جانسوز زرتشتی ایران دوستی بود وکه در زیر فشار رن،‌یوکرد وکه یک دست خدایی از بآستین غیب بربآید ،‌هها بآرزو م و شکنج و وکشور را از چنگ تازیان برهاند و به انتظار ایپپن موعپپود غیپپبی بپه

گوینده این ترانه ، ابوالینبقی عبا س بن طرخان با یحپپی برمکپپی و پسپپرانش۱ فضل و جعفر معاصر و مربوط بوده است . قطعه فپپوق در وکتپپاب المسپپالک و

ک ) ایپپن قطعپپه را اولیپپن بپپا مرحپپوم۲۶الممالک ابن خرداذبه نقل شپپده (ص ،‌های منتشپپر وکپپرده اسپپت . رک: مجلپپه مهپپر سپپال اول عبا س اقبال طی مقال

.۱۰شماره

زبان گمشده / ۱۸۹

،‌یسرود: زبان پهلوی م

کی باشد که پیکی آید از هندوستان

۱که آمد آن شاه بهرام از دوده کیان

کش پیل هست و هــزار و بــر سراســر هســتپیلبان

که آراسته درفش دارد به آیین خسروان

پیش لشکر برند با سپاه سرداران

باید کردن زیرک ترجمان ۲مردی گسیل

که رود و بگوید به هندوان

،‌یها۱ «شاه بهرام از دوده وکیاند » پادشاه موعودی است وکپه بپه اعتقپاد زرتشپت مقارن ظهور هوشپپیدر پدیپپد خواهپد بآمپپد . او را در بهمپن یشپپت ، بپپه قلپپب،‌هاند . گوینپپد ایپپن بهپپرام ،‌یاش ارجمند و برازنده است خواند ورجاوند وکه معن ورجاوند در بآن روزگار زمام پادشاهی به دست گیرد و چون به سی سپپالگی رسد لشکر از چین و هند فراز بآورد و بپپه بلپپخ یپپا بهپپرود شپپتابد و پیپپروزی

بهمپپنشگرف یابد و ایران بآبادان وکند . رک: متپپون پهلپپوی: وسپپت ترجمپپه .سوشیانسک ) و پورداود: ۲۲۱ به بعد ص ۱۴– ۳ (فصل یشت

این وکلمه را بیلی «بشیرد » و مرحوم هدایت «بصیرد » خوانپپده اسپپت ، صپپور ت۲،‌بتر است . فوق وکه قرائت مرحوم بهار است ظاهر ًا مناس

۱۹۰ / دو قرن سکو ت

که ما چه دیدیم از دشت تازیان

با یک گروه دین خویش پراکندند، و برفت

شاهنشاهی ما به سبب ایشان

چون دیوان دین دارند، چون سگ خورند نان

بستانند پادشاهی خسروان

نه بهتر بمردی، بلکه به افسوس و ریشخند

بستدند به ستم از مردمان

زن خواسته شیرین، باغ و بوستان

۱جزیه برنهادند و پخش کردند بر سران

بخواستند ساوگران ۲با اسلیک

عبار ت «جزیه برنهادنپپد و پخپپش وکردنپپد بپپر سپپراند » را فقپپره ذیپپل روشپپن۱،‌یوکند: در بآغاز فتح ، عاملن خلیفه در سواد بر هر سر ، ماهانه چهپپار درهپپم م،‌یگفتنپپد ،‌یوکردند و دهقان قریه را م ،‌ینهادند ، و اهل قریه را شماره م جزیه م وکه قریه تو فلن مقدار باید جزیه بپردازد ، بروید بآن را در بیپپن قپپوم توزیپپع،‌یبآمدند و از دهقان جزیه اهپپل قریپپه وکنید . بآنگاه عاملن ، به موسم خویش م

،‌یستاندند . را م استاد بیلی این وکلمه را «اصلید » خوانده است و به معنی مال اصپپلی گرفتپپه۲

زبان گمشده / ۱۹۱

بنگر تا چه بدی درافکند این دروغ بگیهان

‌دتر چیزی به جهان ۱…که نیست از آن ب

آهنگ پارسی ،‌های وکه از بهشت بآورده بود و با بدین گونه زبان تازی ، با پیام تاز،‌یداد ، زبان خسروان ،‌های وکه هر مخالفی را به دوزخ بیم م تیغ بآهیخت و موبپدان و انپدرزگران و خنیپپاگران وکهپن را در تنگنپای خموشپی،‌گهپپای مغپپانی ،‌ههای خسروانی و بآهن افکند . با این همه هر چند تران

است . اما مرحوم بهار احتمال داده است به معنپپی «عملپپید » باشپپد ، وکپپه بپپه،‌های گویند وکپه مخصپوص گپبران اسپتد » ، موجب برهان قاطع «بعضی جامع

،‌یگرفتند . یعنی با وجود تحمیل عملی باج هم م بپپرای متپپن پهلپپوی ایپپن قطعپپه رک بپپه متپپون پهلپپوی ، جاماسپپب بآسپپانا:۱

Jamasp – Asana Pahlavi Textsمهر مجله در بهار مرحوم . سال پنجم و مجله سخن سال دوم و مرحوم صادق هدایت در مجله سپپخن،‌های هپم ،‌های ازین متپن انتشپار داده انپد . تپرجم سال دوم نیز هر یک ترجم

ازین قطعه به وسیله استاد بیلی به انگلیسی شده است . رک: Baily: Zorostrian Problems in the Ninth – century

Books. P 195.

۱۹۲ / دو قرن سکو ت

،‌ههپپای در برابر بآهنگ قربآن و بانگ اذان خاموشپپی گزیپپد لیکپپن نغم،‌کانپپدک بپپر حپپدیهای تازیپپان برتپپری دلکش و شورانگیز پارسی اند،‌نهپپای یافت و موسیقی و بآواز پارسی به اندک زمپپان فراخنپپای بیابا،‌یامیه در مکپپه و عرب را نیز درنوشت و فروگرفت . هم از بآغاز عهد بن مدینه و شام و عراق ، بسا وکنیزوکان خواننده و بسا غلمان خنیاگر به،‌نهایی ،‌یوکردنپد . در وکتپاب اغپانی داسپتا ،‌گهای فارسپی ترنپم م بآهن،‌یدهد تازیان تا چه حد شیفته بآهنگهپپای دلپپپذیر هست وکه نشان م،‌مترین ،‌هاند . دربپپاره سپپعید بپپن مسپپجح وکپپه یکپپی از قپپدی پارسی بود،‌هاند وکه بآوازهای خپپویش خنیاگران عرب در روزگار معاویه بود ، بآورد،‌هاند وکه وی بپپر ،‌یساخت . از جمله نوشت ،‌گهای ایرانی م را از روی بآهن گروهی از ایرانیان وکه در وکعبه به وکار گپپل مشپپغول بودنپپد گذشپپت .،‌یوکردنپپد شپپنید و ،‌نها در هنگام وکپپار بپپدان ترنپپم م بآوازهایی را وکه بآ چیزهایی بدان شیوه به تازی ساخت وکه نزد تازیپپان بپپس مطبپپوع و،‌هاند وکپپه ایپپن سپپعید بپپن مسپپجح دلپذیر افتاد . همچنین روایت وکرد،‌هاش ،‌های بود . روزی بآوازی پرشور و دلپذیر خواند . خپپواج نخست بند چون بآن بآواز بشنید بپسندید و از او پرسید وکپپه ایپپن بآواز را از وکجپپا بآموختی ؟ ابن مسجح پاسخ داد این بآهنگپی پارسپی اسپت وکپه مپن،‌هام . خواجه را بسیار خوش بآمپپد و ،‌هام و بآن را به تازی نقل وکرد شنید او را بآزاد وکپپرد . او نیپپز در مکپپه مانپپد و بپپه خنیپپاگری پرداخپپت .

زبان گمشده / ۱۹۳

،‌هانپپد و از همپپه ،‌بهپپا بآورد ،‌نهای دیگر نیز از ایپپن گپپونه در وکتا داستا،‌یبآید وکه موسیقی و بآواز پارسپپی ، هپپم از بآغپپاز وکپپار ،‌نها چنین بر م بآ

،‌گهپپای۱اعراب را سخت شیفته خویش داشته بود . البته ذوق به بآهن،‌یانگیخپپت . ،‌نهای پارسی را نیپپز در تازیپپان بپپر م پارسی ، ذوق به زبا،‌ههپپایی وکپپه شپپاعران تپپازی گپپوی ،‌ههپپا و نغم ،‌کانپپدک در تران اند،‌عهای پارسپپی ،‌ههپپا و مصپپر ،‌یسرودند الفاظ و تروکیبا ت و حتی جمل م،‌یشد . در سخنان ابونوا س ، و در اشعاری وکه برخی معاصپپران تکرار م

،‌عهای فارسی بسیار هست . ،‌هاند ازین الفاظ و مصر او سرود

اینک یک نمونه وکوتاه:

لـلـخندریس العقار یا غاسل الطرجهار

۲بده مرا یک بارییا نرجسی و بهاری

،‌مهپپای ،‌نهای وکوتاه و ساده ، غالبپپ ًا بپپرای بز این گونه اشعار ، با وز،‌یشده است و حکایت از رواج موسپپیقی و بآواز و زبپپان طرب گفته م،‌یبآید وکه فارسی در مجالس تازیان دارد و از این گونه فارسیا ت ، بر م،‌گهای شورانگیزی وکه با بآن همراه بوده ،‌هها و بآهن زبان فارسی با نغم

.۱۴۳ ص ۱فجر السلم ، ج ۱ طرجهار: قدح شرب . در باب فارسیا ت ابونوا س رجوع شپپود بپپه مقپپاله بآقپپای۲

.۳مجتبی مینوی: مجله دانشکده ادبیا ت (تهرانک ) سال اول شماره

۱۹۴ / دو قرن سکو ت

است در مجالس اهل طرب قبول تمام داشته است .

،‌ههپپای از اینها گذشپپته ، هیپپچ شپپک نیسپپت وکپپه سپپرودها و تران،‌ههای پیشین همچنان رواج و رونق خود را داشت . فارسی ، مانند دور،‌نهای پهلوی و سغدی دری و خپپوارزمی در دسپپتگاه دیپپن و اگر زبا حکومت در برابر زبان تازی شکست خورده بود نپپزد عپپامه هروکپپدام ، همچنان رواج و رونق خود را داشت . در هر شهری عپپامه مپپردم بپپه،‌هها و ،‌هها و سپپرودها و افسپپان ،‌یگفتند . تران همان زبان دیرین سخن م

،‌لها همان بود وکه در قدیم بود . مت

،‌هاند وکپپه ،‌ههایی هست . نوشپپت ،‌خها نمون ،‌هها در تاری از این گونه تران وقتی سعید بن عثمان ، از جانب معاویه فرمانروایی خراسان یپپافت و به بآن سوی جبحون رفت و بخارا بگشود با خاتون بخارا وکه وکارهپپای،‌نها دوستی پدید بآمد و شهر همه بر دست او بود صلح وکرد و میان بآ خاتون برین عرب شیفته گشت و مردم ، به زبان بخارایی درین بپپاره،‌های از این سپپرودهایی وکپپه در بپپاب سپپعید و ،‌هها ساختند نمون سرود

،‌هاند بدست نیست و جای دریغ است . امپپا یپپک دو۱خاتون بخارا گفت

،‌یرفپپت نشپپانی از بآن۴۸تاریخ بخارا ص ۱ . از این سرود اهل بخارا وکه گمان م،‌هام . بپپرای در دست نیست دو پاره را بنده در یک رسپپاله عربپپی وکهنپپه یپپافت تفصیل داستان و اصل بآن دو پاره رجوع شود به مقپاله مپن در مجلپه یغمپا

زبان گمشده / ۱۹۵

نمونه از این گونه سخنان باقی است و از بآن جمله ترانپپه یزیپپد بپپنمفرغ و حراره وکودوکان بلخ نقل وکردنی است .

ک‌های در بصره تران،‌های وکه او در هجو ابپپن زیپپاد گفتپپه داستان یزید بن مفرغ و تران،‌هاند وکه وقتی عبپپاد بپپن زیپپاد ، بپپرادر است شهرتی خاص دارد . نوشت عبیدالله معروف در روزگار خلفپپت یزیپپد بپپن معپپاویه بپپه حکپپومت سیستان منصوب گشت یزید بن مفرغ ، وکه شاعری نامدار بود نیز بپپا او همراه گشت اما در سیستان عباد در نگهداشت او چندان نکوشید،‌نگونه وکه لزم بود عنایت نکرد . یزید برنجید و او را بآشپپکار و و بدو بآ پنهان بنکوهید و ناسزا گفت . عباد او را به زندان وکرد و یزید چون از،‌یرسید پسران زیاد را زندان بگریخت به عراق و شام رفت و هر جا م،‌یوکپپرد عبیپپدالله او را ،‌نهپپا ظپپن م ،‌ینکوهید و در نسپپب و شپپرف بآ م بگرفت و به زندان انداخت و با او سخت بد رفتاری بآغاز نهپپاد . روزی فرمان داد تا نبیپپذ بپپا گیپپاهی «شپپبرمد » نپپام وکپپه اسپپهال بآورد بپپدو بنوشانیدند . تا در مستی و نزاری طبیعت او نیز روان شد پپپس از بآن

.۷ شماره ۱۱سال

۱۹۶ / دو قرن سکو ت

،‌های و خووکی و سگی با او در یک بند وکشیدند و بدین حال او را گرب،‌یگردانیدند و وکودوکان بصره در قفپپای او در بصره ، به وکوی و برزن م،‌یزدنپپد و ،‌یدیدند و فریپپاد م افتاده بودند و بآنچه را از او همی رفت م

،‌یگفت: ،‌یگفتند این شیست ؟ و او نیز به فارسی م –به فارسی م

آبست و نبیذست

و عصارات زبیب است

و دنبه فربه و پی است

وسمیه روسبیذست

،‌یگفتند در روزگار جپپاهلیت عپپرب از وسمیه نام مادر زیاد وکه م،‌های اسپپت از بآنچپپه دریپپن دوره۱روسبیان بوده است . این ترانه ، نمون

،‌هاند و با بآنکپپه خواننپپده و ،‌یخواند وکودوکان بصره ، در چنین مواردی م گوینده خود عربست ظاهر ًا طول اقامت در بلد ایران زبان فارسی به،‌های از بآوازهپپا و او بآموخته است و به هر حال این چنپپد وکلمپپه نمپپون

– اغپپانی ج۲۱۰ ، طبقا ت الشعراء ابن قتیبه ص ۹۶رک: تاریخ سیستان ص ۱ و همچنیپپن مقپپاله «قپپدیمی تریپپن۳– ۱۹۲ ص ۲– و طبری سلسله ۱۷

– و۳۴ طبپپع تهپپران ص ۱شعر فارسید » مرحوم قزوینی در بیست مقاله ج این حکایت را اول بار موحوم قزوینی درین مورد نقل وکرده است .

زبان گمشده / ۱۹۷

،‌های وکه هنوز فقط نزدیپپک چهپپل ،‌ههای مردم بصره است ، در دور تران،‌یگذشت . و از این حیث در تاریخ زبان ایپپران سال از سقوط مدائن م

اهمیت دارد .

سرود در بلخ هجری ،۱۱۹اما ترانه وکودوکان بلخ ، داستانی دیگر دارد . در سال

سردار عرب ، اسد بن قسری از خراسان به جنپپگ ختلن رفپپت . امپپا،‌جهپای بسپیار وکپه دیپد ، و ناوکپام وکپاری از پیپش نپبرد و پپس از رن بازگشت . چون درین بازگشت به بلخ رسید ، مردمان بلپپخ در حپپق او،‌هبآمیپز و تلپپخ ، بپه فارسپی وکپپه وکودوکپپان شپهر سرودها گفتنپپد ، طعن،‌هتریپپن سپپرودهای وکودوکپپان اسپپت وکپپه در ،‌یخواندند و ایپپن از وکهن م

،‌یخواندند: ،‌خها بآمده است . م تاری

از ختلن آمدیه

برو تباه آمدیه

آباره باز آمدیه

۱۹۸ / دو قرن سکو ت

۱خشک و نزار آمدیه

ازین پس ، دیگر ، تا پایان قرن دیگر هیچ صدایی درین تیرگپپی و،‌های برنیامپپد وکپپه بآن خموشی انعکا س نیافت و هیچ سرودی و زمپپزم سکو ت سرد بآهنین را بشکند . زبان عامه فارسی دری بود ، و در نهان،‌یشد . اما بپپه زبپپان ،‌بهای دینی و وکلمی به پهلوی نوشته م نیز ، وکتا،‌های وکتابی وکرد . بپپاز دری بآشکارا نه شاعری سرودی گفت و نه گویند نزدیک یک قرن انتظار لزم بود تپپا ذوق و قریحپپه خپپاموش ایرانپپی ،،‌ههای شیرین جاوید خود «زبان گمشدهد » خویش را بیاید و بدان نغم

را بآغاز وکند .

– همچنین رک: قدیمی ترین شپعر فارسپی۱۰۸رک: طبری ، حوادث سال ۱در بیست مقاله قزوینی وکه حکایت فوق از بآنجا نقل شده است .

۵

درفش سیاه

بامداد رستاخیز،‌یتپپوان بآغپپاز رسپپتاخیز ایپپران ،‌هجامگان ابومسپپلم را م خروج سیا،‌هجامگان از خشم و نفر ت نسبت به مروانیپپان شمرد . نهضت این سیا،‌یگرفت . اگر شور وطنپی و احساسپا ت قپومی و ملپی و عربان مایه م محرک این قپوم نبپود لمحپاله نفپر ت از سپتمکاران عپپرب در ایپپن،‌یبآمد . بآل عبا س ، وکپپه از اواخپپر نهضت و خروج ، سببی قوی بشمار م،‌یپروردنپپد ، از ایپپن حپپس ،‌یامیپپه بآرزوی خلفپپت در سپپر م دوران بن،‌هتوزی وکه خراسانیان نسبت به عرب داشتند ، اسپپتفاده بدبینی و وکین

،‌نها را بر ضد خلفت مروانیان بربآغازیدنپپد . از همیپپن راه۱وکردند و بآ بود ، وکه گویند ، ابراهیم امام وقتی ابومسلم را به خراسان جهت نشپپر دعو ت خویش فرستاد بدو نوشت وکپه در خراسپان اگپر بتپپوانی ، هپپر،‌یگویپپد بکپپش و از اعپپراب مضپپری وکپپس وکسی را به تازی سپپخن م

.۲۰۴ ص ۱عیون الخبار ، ج ۱

۲۰۰ / دو قرن سکو ت

از ایپپن سپپخن پیداسپپت وکپپه محپپرک عمپپده ایپپن۱برجپپای مگپپذار .،‌هجامگان ابومسلم ، دشپپمنی بپپا سپپتمکاران عپپرب بپپوده اسپپت و سیا،‌لعبپپا س نیپپز از همیپپن راه بآنپپان را بپپه یپپاری ابراهیم امام و سپپایر بآ،‌هاند . اما اینکه درین نهضت داعیه مذهبی اثپری قپوی خویش واداشت،‌یبآید . در هپپر حپپال ، محقپپق اسپپت وکپپه داشته باشد به نظر مشکل م ابومسلم و یاران او ، از نصر ت و تأیید عباسیان ، جز برانداختن مپپروان،‌یبآید وکه اگر ابومسلم وکشته ،‌هاند و مشکل به نظر م غرض دیگر نداشت،‌ییافتنپپد دولپپت و خلفپپت را بپپر ،‌هجامگان فرصپپت م ،‌یشد و سپپیا نم

،‌یگذاشتند . ،‌یعبا س باقی م بن

،‌خهپپا بپپر هرچه هست هدف و غرض ابومسلم بپپه درسپپتی از تاری،‌یبآید . و از ایپپن روی در بپپاب او بیپپن نویسپپندگان اخبپپار اختلف نم،‌یاعتنپپایی ،‌هاند او را شیعه بآل علی فرانمایند . ب است . بعضی سعی وکرد او را نسبت به منصور نیز ، وکه سرانجام مپپوجب هلوکتپپش گشپپت ، از،‌یبآید ایپپن پنپپدار را بپپه ،‌یدانند . اما بآنچه از قراین برم همین رهگذر م،‌یوکند . رضایت و حتی اقپپدام او در قتپپل ابوسپپلمه خلل سختی رد م وکه به تشیع متهم بود ، نیز تا اندازه زیادی احتمال شیعی بپپودنش را،‌یوکند . بآیا ابومسلم تمایل ت زردشتی داشپپته اسپپت ؟ دریپپن ضعیف م

.۳۰۹ ص ۱ابن ابی الحدید ، ج ۱

درفش سیاه / ۲۰۱

،‌هاند؛ با باب جای اندیشه هست . با بآنکه در تبار و نژاد او اختلف وکرد،‌هاند ، از خلل روایا ت خپپوب ژُوکرد و بعضی عرب نوشت بآنکه او را بعضی پیداست وکه ایرانی بوده است . نامش را بهزادان و نام پدرش را ونداد،‌هاند ، او را از نژاد ،‌های وکه برایش نوشت ،‌هاند . نسبت نام هرمزد ضبط وکرد،‌یوکند . بعضپپی نیپپز شیدوش پسر گودرز یا رهام پسر گودرز معرفی م،‌هاند . زنپپدگی وکپپودوکی او در او را از فرزندان بزرگمهر بختگان شپپمرد،‌هزاد ،‌هها او را خپپان ،‌هها فرو رفتپپه اسپپت . افسپپان تاریکی پندارها و افسان،‌هاند و شاید تصور شیعی بودنش نیز از عیسی بن معقل عجلی شمرد،‌ههای عهد صپپفوی ، همین جا سرچشمه گرفته باشد . در ابومسلم نام،‌هاند و ایپن همپه قطعپ ًا مجعپول و نسبت او را به اولد علپی رسپانید ساختگی است . نکته اینجاست ، وکه علقپپه بپپه ایپپران و بآییپپن قپپدیم،‌یبآید وکه هر نسپپبی و ،‌ههای او بر م ،‌هها و گفت ایران ، به طوری وکه وکرد،‌یدهد . وکوششی وکه ،‌نگونه را سست و ضعیف جلوه م هر پنداری از ای،‌یبآید وکه برای او را در برانداختن بهافرید و پیروان وی وکرد به نظر م مجوسپپان بیپپش از مسپپلمانان سپپودمند بپپوده اسپپت . همپپدردی،‌تانگیزی وکه در فاجعه پسر سنباد ، در نیشابور به زیپپان عربپپان شگف،‌شها و نشپپان داد از علقپپه او بپپه بآییپپن گپپبران حکپپایت دارد شپپور،‌یهایی را نیز وکه وکسانی چون سپپنباد و اسپپحاق تپپرک بپپرای سروکش،‌هاند وکپپه ابومسپپلم خونخواهی او برپا وکردند بعضی گپپواه ایپپن دانسپپت

۲۰۲ / دو قرن سکو ت

ظاهر ًا به بآیین مجو س تمایل و پیوندی داشته است .

آشفتگی اوضاع در هر حال شک نیست وکه ابومسلم ایرانی بوده است . شاید هپپم،‌یورزیپپده اسپت . امپپا در ،‌های تمپپام م بپه بآییپپن دیریپپن خپپویش علق سرزمین خویش ، همه جا با بیداد و بآزار مروانیان روبرو بپپوده اسپپت .،‌یدیپپده اسپپت وکپپه از بیپداد و خراسان و عراق دیار نیاوکان خپپود را م جفای تازیان عرضپپه ویرانپپی و پریشپپانی گشپپته اسپپت . بآشپپفتگی و شوریدگی روزگپاری را وکپه در بآن مشپتی فرومپایه قپدر ت و شپکوه،‌یدیپپده اسپپت و دریپپغ ،‌هانپپد بپپه چشپپم خپپویش م خدایان یپپافته بود،‌یخورده است . نومیدی و واماندگی مردم ایپپران را وکپپه هپپر روز بپه م،‌هاند و به بآرزوی خویش ،‌یشد بوی رهایی با هر حادثه جویی همراه م،‌یشپپده ،‌ینگریسپپته اسپپت و متپپأثر م ،‌هاند به دیده عپپبر ت م ،‌یرسید نم،‌یها ،‌یها و سرگشتگ است . حق بآن است وکه تاریخ روزگار او از پریشان،‌غها و تزویرهپپا بآوکنپده بپپود . دنیپپای او دنیپپایی بپود وکپه از نیز از درو

،‌بها و دردها مشحون بود . بآشو

بآرزوهای شریف مرده بود و بآرا و عقاید همه جا رنگ تزویر و ریا

درفش سیاه / ۲۰۳

،‌های بود وکه زیان وکسانی از پی سود خویش بجویند . داشت . دین بهان بآن سادگی و بآزادگی ، وکه اسلم هدیه بآورده بود ، در دولت مروانیپپان جای خود را به ستمکاری و جهانجویی داده بود . هر روز ، در عراق و،‌های ،‌یبآمد و دعو ت تپپاز ،‌های بوجود م ،‌یها ، فرقه تاز خراسان و دیگر جا،‌یها ظهپپور امپپام خپپود را وکپپه در وکپپوه رضپپوی ،‌یگشت . وکیسان بآغاز م،‌یها ، با تیغ وکشپپیده ،‌یوکشیدند . خارج ،‌یپنداشتند ، انتظار م ،‌هاش م زند نه همان عمال حکومت ، وکه مال و جپپان مسپپلمانان را نیپپز همپپواره،‌یوکردند . و مرجئه به پا س حرمپپت خلفپپا ، قفپپل سپپکو ت بپپر تهدید م،‌ینهادند و به شیوه شکاوکان از هرگونه داوری در باب وکردار و دهان م،‌ضهپپا و ،‌یامیپپه ، بپپه سپپبب غر ،‌یزدند . دولت بن رفتار ستمکاران تن م،‌فها وکه پدید بآمده بود ، روی به افپپول داشپپت . همپپه احپپزاب و اختل،‌یبآمدنپپد و یپپا خپپود پدیپپد ،‌هها نیز وکه در این روزها پدیپپد م همه فرق،‌های نداشپپتند . خلفپپت بآمده بودند ، جز بدست بآوردن خلفت اندیشپپ،‌های بود ، وکه در بآن روزگار همه جا زبانزد خاص و عام مهمترین مسأل،‌یدانستند و خوارج معتقد بودند بود شیعیان بآنرا حق فرزندان علی م،‌یتوانپپد بپپه خلفپپت بنشپپیند . ازیپپن وکه هر مسپپلمان پرهیزگپپاری م،‌های در هپپر گوشپپه از وکشپپور مسلمانان پرهیزگار نیپپز هپپر روزی عپپد

،‌یبآمدند . مسلمانی پدید م

۲۰۴ / دو قرن سکو ت

ابومسلم در چنین روزگاری بود ، وکه ابومسلم فرصت نهضپپت یپپافت . ایپپن،‌هاند . پیش از ایپپن ،‌هگون بآورد ،‌نها گون ابومسلم وکه بود ؟ در باب او سخ نیز ، در باب او اشارتی رفت . این قدر هست وکه در باب اصل و تبار او مورخان اتفاق ندارند . زادگاه او را نیز اهل خبر هر یک بپپه دگرگپپونه،‌یهپپای دیگپپر . ،‌هاند . بعضی مرو و بعضی اصفهان و بعضی هم ، جا بآورد به هر حال اعراب و عباسپپیان ، ظپپاهر ًا در بآن زمپپان وی را از مپپوالی،‌هاند وکه در وکوفه با خاندان عجلی ارتباط داشپپت و ،‌هاند . گفت ،‌یشمرد م گویا در همان جا بود وکه با بعضی غل ة بآشنا شد و از عقاید و دعاوی،‌ههپپا و ،‌نها بآگهپپی یپپافت . دربپپاره اوایپپل احپپوال او ، در ابومسپپلم نام بآ،‌یتپپوان ،‌هاند وکپپه حقیقپپت را هیپپچ در نم ،‌خها ، چندان افسانه بآورد تاری یافت . در هر حال به قولی یک چند در وکودوکی و جوانی حرفه زیپپن،‌یساخت . قولی دیگپپر هسپپت ،‌یبآموخت و زین و ساز اسب م سازان م،‌یبرد و بسا وکپپه وکه روستایی بود و در خدمت خاندان عجلی به سر م،‌یرفپپت . بپپاری از بآغپپاز زنپپدگی او با ستوران از دیهی به دیه دیگپپر م

۱۲۴اطلع بسیار در دست نیست . این قدر معلوم است وکه در سپپال هجری نقبای بآل عبا س وکه از خراسان به وکوفه بآمده بودند و بآهنپپگ مکه داشتند او را در زندان دیدند . چون از زندان رهایی یپپافت ، نپپزد

درفش سیاه / ۲۰۵

،‌یعبپپا س بپپود و دریپپن هنگپپام بآرزوی خلفپپت ابراهیم امام ، وکه از بن،‌یداشت رفت . ابراهیم امام ، چون او را بدید و بیازمود ، بپسپپندیدش م،‌یعبا س را ، وکه از یپپک چنپپد و به خراسان فرستادش تا وکار دعو ت بن باز دربآنجا بآغاز شده بود ، بر دست گیرد و ابومسلم نیپپز راه خراسپپان

،‌هاند وکه در این هنگام نوزده سال بیشتر نداشت . پیش گرفت . نوشت

،‌یرفت ، در نیشابور بپپه وکپپاروان مطابق روایا ت وقتی به خراسان م سرایی فرود بآمد . پس به مهمی بیرون شپپد . در بآن میپپان جمعپپی از اوباش نشپپابور درازگپپوش او را دم بریدنپپد . چپپون ابومسپپلم بازبآمپپد ، پرسید وکه این محل را نام چیست ؟ گفتند بویاباد . ابومسلم گفت اگر این بویاباد را گندبآباد نکنم بومسلم نباشم . بعدها چون بپپر خراسپپان،‌هانپپد وکپپه در ایپپن دست یافت همچنان وکرد وکه گفته بود . . . نیپپز بآورد سفر؛ ابومسلم روزی بر در خانه یکی از دهقانان خراسان ، فاذوسپپبان،‌های بآمده نام ، رفت و پیام فرستاد وکه خداوند این خانه را بگویید پیاد،‌یدارد . فاذوسبان چپپون است و از تو شمشیری با هزار دینار چشم م این پیام بشنید با زن خویش وکه زنی هشیار و فرزانپپه بپپود ، در ایپپن باب رای زد . زن گفت تا این مرد بجایی قویدل نباشد چنین گستاخ ترا پیام ندهد . فاذوسبان او را شمشیری با هزار دینار بپپداد و بعپپدها،‌یهپپا چون ابومسلم بر خراسان دست یافت بجپپای بآن دهقپپان نیکوی

۲۰۶ / دو قرن سکو ت

وکرد .

باری ابومسلم ، در خراسان نخست دسپپت سپپلیمان بپپن وکپپثیر و یارانش را وکه در امر دعو ت رقیب و مدعی او بودند ، وکوتاه سپپاخت و

و این دعو ت در خراسپپان پیشپپرفتی۱سپس به نشر دعو ت پرداخت .

فرجام وکار سلیمان بن وکثیر را ، وکه از نقباء و دعپپا ة عباسپپیان بپپود ، مقریپپزی۱ چنین نقل وکرده است وکه وقتی ابوجعفر منصور وکه برادرش ابولعبا س خلیفه بود (قبل از خلفتک ) نزد ابومسلم رفت . روزی سلیمان او را گفت وکه بآنچه ما خواستیم بآن بود وکه وکار شما راست گپپردد و اوکنپپون خپپدای را سپپپا س وکپپه همچنان شد . اینک اگر خواهید تا ما از این پس وکار را از دست ایپپن مسپپلم بستانیم . گویند محمد پسپپر سپپلیمان بپپن وکپپثیر از پیپپروان خپپداش بپپود (و،‌یبآمد وکه پپپدرش وکپپار دعپپو ت را بپپه ،‌یهایی دیگر داشتک ) وی را گران م دعو،‌های در سر وکرده بپپودک ) . ابومسپپلم وکپپه ایپپن ابومسلم فروگذارد (و ازین رو فتن،‌یدانست ، وقتی وکارها را بر دست گرفت این محمد بن سلیمان را بکشپپت ، م سلیمان بن وکثیر نزد وکفیه رفت و این وکفیه وکسانی بودند وکه سوگند خورده بودند تا هیچ مال نستانند و اگر خود حاجت بآید مال خویش نیز انفاق وکنند،‌نها وکفی گنپپدم بپپود و بپپس ، و تا بدان مزد بهشت یابند و گویند وکه ارزاق بآ،‌یخواندند . باری ایپپن سپپلیمان وکپپثیر نپپزد وکفیپپه ،‌نها را وکفیه م بدین سبب بآ،‌یبودندک ) و گفت ما بدست خویش جویی بکندیم برفت (وکه یاران عباسیان م،‌یگفپپت ، و دیگری بیامد و بآب در بآن جوی براند و مرادش از دیگپپری وکپپه م خود ابومسلم بود . چون این سپپخن وکپپه سپپلیمان بپپن وکپپثیر گفتپپه بپپود بپپه ابومسلم رسید ، وی را از بآن وکراهیت بآمد و وحشت بیفپپزود و در ایپپن میپپان

درفش سیاه / ۲۰۷

،‌یهای مروانیان ، خراسان را بیپپش ،‌یها و تبهکار تمام داشت . بد رفتار از هر جای دیگر برای قبپپول دعپپو ت عباسپپیان بآمپپاده وکپپرده بودنپپد .،‌ تها پیپپش از جپپانب امپپام عباسپپیان بپپه خراسپپان داعیانی وکه از مد،‌های گسیل شده بودند با هیأ ت و جامه بازگانان در هپپر شپپهر و قپپری،‌یهپپای ،‌یخواندنپد و سپخت گیر ،‌یگشتند و مردم را به بیعت وی م م امرا و سرداران عرب ، وکه از جانب مروانینان ، در خراسان فرمپپانروایی،‌یوکردنپپد ،‌یعبا س را به سختی دنبال و شکنجه م داشتند و داعیان بن،‌یبخشید . در اندک زمان از مرو و بخپپارا و سپپمرقند و ،‌های نم نیز فاید

ابوتراب داعی و محمد بن علوان مروروذی چند تن دیگر در پیپپش ابومسپپلم،‌های انگور سیاه در بیامدند و سلیمان بن وکثیر را متهم وکردند وکه روزی خوش دست داشته است و گفته است خدایا روی ابومسلم را چون این انگور ، سیاه

گردان و خونش را بریز . و نیز شهاد ت دادند وکه پسر سلیمان ، خداشی بپپود ،‌های وکه از بآن امام بود بول وکپرد . ابومسپلم یکپی را از بآنپان وکپه بآنجپا و برنام حاضر بودند ، گفت سلیمان را فروگیر و به خوارزم برسان و ابومسلم هپر وکپه را خواستی به قتل بآورد و در حق او چنین گفتی و بدین گونه ، سلیمان بپپن

وکثیر را هلک وکرد . برای متن این روایت وکه از وکتپپاب المقفپپی الکپپبیر مقریپپزی ، نسپپخه خطپپی

– وان۸۰– ۷۹وکتابخانه ملی پاریس ، نقل شده است رک: وان فلپپوتن ، ص ،‌یگوید وکه این روایت ، بدین تفصیل در مآخذ دیگر نیست . عبپپاراتی فلوتن م

وکه بین پرانتز است جهت روشنی مطلب افزوده شد .

۲۰۸ / دو قرن سکو ت

وکش و نخشب و چغانیان و ختلن و مرو رود و طالقپپان تپپا هپپرا ت و،‌یامیه به پوشنک و سیستان ، همه وکسانی وکه از جور بیداد عاملن بن،‌یعبا س را به جپپان پپپذیرفتار ستوه بآمده بودند دعو ت فرستادگان بن گشته بودند و در ایپن میپان بپود وکپه ابومسپلم بپا بآن روح گسپتاخ

،‌هجو به خراسان رسید و به نشر دعو ت پرداخت . نستوده وکین

انحطاط عرب در خراسان وکار او پیشرفت زیپپاد یپپافت . در مپپدتی وکوتپپاه همپپه ناراضیان ، همه زجر دیدگان ، همه فریب خوردگان ، در زیپپر لپپوای او گرد بآمدند . زیرا وکه رفتار عاملن عرب ، همه را از حکومت مروانیپپان به ستوه بآورده بود . گذشپپته از ایپپن در میپپان عریپپان نیپپز سپپتیزه و دورویی به شد ت درگرفته بود . در بآن روزگاران ، خراسان جزء بصپپره،‌یراند . اما اعرابپپی وکپپه ، هنگپپام بود و والی بآنجا بر این ولیت فرمان م فتح اسلم بدین سرزمین بآمده بودند ، هر طایفه در شهری و دیپپاری دیگر سکونت داشت و بین این طوایف ، از مرده ریپپگ عهپپد جپپاهلی تعصب و اختلف سختی بازمانده بود . چنان وکپپه بنپپی تمیپپم وکپپه از طوایف مضری بودند و از بآغاز فتوح ایران به خراسپپان بآمپپده بودنپپد ،

درفش سیاه / ۲۰۹

،‌یها وکه یمانی بودند و دیرتر بآمپپده بودنپپد در جنپپگ و همواره با ازد،‌یها درهم افتاده بودند و ،‌یها و مضر ستیز بودند . مقارن این ایام یمان،‌یسوخت . هپپر یپپک از ایپپن دو ،‌نها م خراسان در بآتش نفاق و عناد بآ،‌ینواخت . ،‌یرسید فقط افراد قبیله خود را م قبیله ، وقتی به حکومت م مدتی وکه مهلت بن ابپپی صپپفره و فرزنپپدانش در خراسپپان حکپپومت،‌یها در اوج قدر ت بودند . چون قتیبه بن مسلم و نصپپر ،‌یوکردند یمان م،‌یها تفوق یافتنپپد . و ایپپن اختلف بن سیار به حکومت رسیدند مضر،‌ییافت و حکومت به هپپر بین اعراب یمانی و مضری همواره فزونی م،‌یخواست . در شام و عپپراق و ،‌یرسید دیگری را خوار و زبون م وکدام م،‌یها نیز مقارن این اوقا ت عصبیت و اختلف دیریپپن عربپپان دیگر جا تجدید گشته بود و خلفپپای دمشپپق نیپپز دسپپتخوش ایپپن احپپزاب و اختلفا ت بودند . در خراسان نصر بن سیار ، وکه خود وضع ثپپابتی نیپپز،‌تهای شدید روبرو بود . وقتی فتنه بنی تمیم را وکپپه نداشت با مخالف به یاری حار بن سریج برخاسته بودند ، فرونشاند گرفتار فتنه وکرمانی شد . و این اختلف چنپپدان بکشپپید وکپپه دیگپپر هیپپچ یپپک از عهپپده فرونشاندنش برنیامدند ، و ابومسلم فرصت نگهداشپت و در روزگپپاری وکه اعراب خراسان به هم در افتاده بودند و وکپپس را پپپروای خلفپپت نبود وکار خروج خویش را ساز وکرد . هنگامی وکپپه حکپپومت امپپوی در خواب غفلت و غپرور ، مسپت رویپای طلیپی خپویش بپود و اعپراب

۲۱۰ / دو قرن سکو ت

،‌های خپپود بودنپپد ،‌یهای قپپبیل ،‌هها و دشپپمن خراسپپان سپپرگرم سپپتیز،‌هجامگان او ، نصپپر بپپن ابومسلم به دعو ت برخاست . مقارن نهضت سیا،‌نها سیار سعی وکرد اعراب مضری و یمانی را بآشتی دهد و اختلف بآ را از میان بردارد . اما وقت گذشته بود . تدبیر و ذوکاو ت ابومسلم مانع از بآن گشت وکه بین اعراب توافق نظپپر حاصپپل بآیپپد و هنگپپامی وکپپه

عربان هنوز سرگرم جدال و نزاع بودند دعو ت او به ثمر رسید .

،‌یبآنکه نام امام خاصی را ذوکپپر ابومسلم نخست مردم خراسان را ب،‌یوکرد ،‌یهاشم دعو ت م ،‌نگپپونه دعپپو ت را در بآن۱وکند ، به یکی از بن ای

،‌یوکردند وکه با هر وکس ،‌یخواندند . مردم بیعت م زمان دعو ت به رضا م،‌یهاشم همگان بر او اتفاق وکردند همداستان باشند . در ایپپن وکه از بن،‌ینویسند در نسب نامه مجعولی ،‌یرسد . م مورد نکته جالبی به نظر م وکه ابومسلم برای خود ساخته بود خویشتن را از خاندان عباسی و از،‌یخواند . یکپپی از گناهپپانی وکپپه منصپپور فرزندان سلیط بن عبدالله م برای قتل ابومسلم بهانه خویش وکرد همین نسب نامه بود . این نسب نامه را ابومسلم برای چه ساخته بود ؟ شاید برای بآنکپپه اگپپر فرصپپتی،‌یتوان بدست بآید راه رسیدن به خلفت برای او مسدود نباشد . بآیا نم،‌هجامگان ، در حپپالی وکپپه نسپپب خپپود را بپپه تصور وکرد وکه سردار سیا

.۱۰۴ ص ۱ابن خلکان ج۱

درفش سیاه / ۲۱۱

،‌یرسانیده است با این گونه دعو ت نهانی ، دعپپو ت سلیط بن عبدالله م،‌یوکوشیده است ؟ دور نیست وکپپه به رضا ، برای پیشرفت وکار خویش م،‌یدیده ابومسلم برای انتقام از عرب و احیاء حکومت ایران ، بهتر بآن م است وکه حکومت را بنام خلفت بدست بآورد . به همیپپن جهپپت بپپود وکه منصور ، خلیفه زیرک و هوشیار عباسی ، حپپتی قبپپل از بآنکپپه بپپه خلفت برسد ، ازین جپپاه طلپپبی ابومسپپلم نگپپران بپپود و همپپواره در

،‌ینمود . هلک او سعی م

باری ابومسلم در خراسان ، به اندک وقتی توانست تمام ناراضیان،‌ تها ،‌یامیه ، وکه از مد را در زیر لوای خویش جمع بآورد . نهضت ضد بن،‌های گرفته بود با همت او همه جا نشر یپپافت . پیش در خراسان ریش،‌ههای حدود مرو ، مپپردم ،‌هاند وکه در یک روز از شصت دیه ، از دی نوشت به یاری او پیوستند و البته سپپعی و همپپت و تپپدبیر و جلد ت او در نشر این دعو ت تأثیر تمام داشت . مردم گروه گروه از هر سوی بپپدو ،،‌یبآوردند . از روزی وکه در قریه سفیدنج ، از قرای مپپرو ، درفپپش روی م سیاه خویش برافراشت تا هفپپت مپپاه بعپپد وکپپه همپپه ناراضپپیان بپپدو پیوستند ، به تجهیز سپاه پرداخت . درین مد ت مردم از همه شپپهرها و روستاهای خراسان به یاری او برخاسپتند و بپدو پیوسپپتند . وقپتی،‌یوکردند عرب جپپز بپپه یاران ابومسلم در خراسان بسیج وکار خویش م

۲۱۲ / دو قرن سکو ت

،‌یاندیشپپید . در زمسپپتان ،‌تهای دیریپپن خپپویش نم ،‌هها و عصبی ستیز هجری وی دعو ت خویش بآشپپکار وکپپرد و تمپپام دشپپمنان۱۲۹سال

،‌یهپپا نیپز ، خلفپت مضپپریان را ، بپه ،‌یامیه بدو پیوستند . حتی یمان بن،‌هجامگان یاری برخاستند و لیکن بعپدها ، پپس از بآنکپه نهضپت سپیا،‌نها را به وکناری نهادند . بیش از همه درین میان قوتی تمام گرفت بآ موالی به بآن نهضت علقه نشپپان دادنپپد . در زمپپانی انپپدک ، مپپردم از هرا ت و پوشنک و مرو رود و طالقان و مپپرو و نیشپپابور و سپپرخس و بلخ و چغانیان و تخارستان و ختلن و وکپپش و نخشپپب بپپه سپپپاه او

پیوستند .

ک‌هجامگان سیا «و ابومسلم یاران خویش را بفرمپپود تپپا سپپیاه پوشپپیدند و نپپامه نوشت به شهرهای خراسان وکپه جپپامه سپپیاه پوشپپید وکپه مپا سپپیاه،‌یامیه است . و مردمان نسپپا و پوشیدیم و نزدیک زایل شدن ملک بن

بپه فرمپان۱بپاورد و مروالپروذ و طالقپان همپه جپامه سپیاه وکردنپد

در باب جامه سیاه و علم سیاه وکه شعر یپپاران ابومسپلم و وکسپو ت عباسپپیان۱،‌هاند بوده است ، جای بحث است وکه اصل بآن چه بوده است ؟ بعضپپی پنداشپپت

درفش سیاه / ۲۱۳

ابومسلم . مدائنی گوید وکه جپپامه از بهپپر بآن سپپیاه پوشپپیدند وکپپه در عزای زید بن علی بودند و پسرش یحیی ، و خبر درسپت انپدرین بآن،‌یامیه جامه سبز پوشپپیدندی و رایپپت سپپبز داشپپتندی و است وکه بن ابومسلم خواست وکه این رسم بگرداند . پس ، به خانه انپپدر غلمپپی را

،‌هاند ، بدان سپپبب بپپوده اسپپت وکپپه وکسو ت و لوای سیاه وکه این جماعت داشت،‌یامیپه شپهید ،‌هاند ماتم و عزای اولد پیغمپپبر را وکپپه بپه دسپت بن ،‌یخواست م گشته بودند داشته باشند . اما هر چند داستان قصاص بنی عبا س از امویپپان و قتل عام بآنها در همان اوایل خلفت سفاح ، و تعزیتی وکه خراسانیان درباره زید بن علی و یحیی بن زید بعد از فتح خراسان اقامه وکردند ، حاوکی از ایپپن،‌هانپپد و است وکه عباسیان و دعا ة اولین بآنها واقع ًا از اندیشه قصاص خالی نبود،‌هاند ، ولیکپپن ایپپن قضپپیه ، در در تذوکار این فجایع قصد اقامه تعزیه هم داشت

ک ) هپپم صپدق۳۱۷مورد خوارج (مث ًل طپالب الحپق یمپن: مجمپل التواریپخ ، ،‌یامیپه ، بسپپا وکپپه علپپم سپپیاه بپپر ،‌یوکند وکه بآنها نیز در اعلن مخالفت بپپا بن م،‌های بپپه اولد پیغمپپبر و ،‌هاند در صپپورتی وکپپه ظپپاهر ًا چنپپدان علق ،‌یافراشپپت م،‌هاند . حقیقت بآن است وکه علم سیاه ، علم پیغمبر بوده اسپپت ،‌یهاشم نداشت بن،‌هاند ، ،‌یافراشپپت ،‌یامیه بپپر م و وکسانی از شیعه یا خوارج وکه بآن را به مخالفت بن،‌هاند مسلمانان را متوجه وکنند وکه حکومت و دولت امپپوی ،‌یخواست در واقع م از حدود مسلمانی خارج است و مبپپارزه بپپا بآن در حکپپم اعلء رایپپت اسپپلم،‌نها رنپپگ سپپیاه را در مقابپپل بشمار است . احتمال اینکه عباسیان و شیعه بآ،‌یامیه بوده است ، چنپپان وکپپه وان فلپپوتن بپپه ،‌هاند وکه شعر بن رنگ سپید بآورد،‌یگوید ، درست نیست . چرا وکه بعد از روی وکار بآمدن عباسیان بود ، وکه حق م

۲۱۴ / دو قرن سکو ت

بفرمود وکه از هر رنگی جامه بپوشید و عمامه به سر اندر بست . پپپس بآخر سیاه پوشید و عمامه سیاه به سر بسپپت . ابومسپپلم گفپپت هیپپچ،‌ههپپا و ،‌تتر از سیاه نیست پس مردان را فرمود وکپپه جام رنگی به هیب

،‌مها سیاه وکردند د » یاران ابومسلم با ایپپن زی و ایپپن جپپامه از هپپر۱عل،‌هجامگان بود وکه مپرو را سویی به گرد او فراز بآمدند . و وی با این سیا از دست عربان باز گرفت . سپاه او همه جپا سپیاه بپر تپن داشپتند و،‌یگفتنپپد و چوبدستی سیاه بدست گرفتپپه بودنپپد وکپپه وکپپافر وکپپوب م خرفسترگن مجوسان را ، با نسبتی وکه در واقع گزند عربان داشت ، به

،‌یبآورد . ،‌هجامگان بعضی اسب داشتند و بعضی دیگر۲خاطر م این سیا

دشمنان بآنها در هر جا بودند رنگ سپید را شعار خویش وکردند و این رنپپگ،‌یامیه اختصاص نداشت . نیز به بن

و۶۳– ۶۴برای تحقیقا ت بیشتر در این باب رجوع شود به: وان فلوتن ، ص ،‌یامیپپه بپپه وسپپیله بنپپی عبپپا س رجپپوع شپپود بپپه: در بپپاب قتپپل عپپام بن

Orientalni Archiv مقپپاله ۱۹۵۰ ، سال ۳ شماره ۱۸ ج Moscati

وکه در این باب روایا ت مختلف را جمع و نقد وکرده است .تاریخ بلعمی ، نسخه خطی .۱ خرفستر به معنی حشره است ، علی الخصوص هوام و حشرا ت خپپرد زیانکپپار۲

را بدین نام خوانند . جانورانی چون مار و وزغ و سنگ پشت و موش و عقرب و مور و ملخ و وکرم و مگس نیز همه از این خرفستران بشمارند و چون ایپپن،‌یدانسپپتند ، وکشپپتن و نپپابود وکپپردن بآنهپپا را ثپپواب جپپانوران را زیانکپپار م

درفش سیاه / ۲۱۵

،‌یزدنپپد و مپپروان بر خر نشسته بودنپپد و بپر خپپران خپپویش بانپپگ م،‌یوکردند . بآخر مروان ابن محمد وکه خلیفه دمشق بود حمار۱خطاب م

لقب داشت .

بدین گونه ابومسلم ، با سپاهی چنین ، دلور و گستاخ و دست از جان شسته ، بپپا پیپروزی بپه مپرو بآمپد و اعپپراب وکپه خپود سپپرگرم،‌یفرجام خویش بودند با او برنیامدنپپد . از بآنجپپا سپپپاه او ،‌ههای ب ستیز،‌کاندک به همه جپپا پراوکنپپده گشپت و مروانیپپان را در همپه جپا اند

،‌هانپپد ،‌هاند . در وکشتن این خرفستران البته همه مزدیسنان مکلف بود ،‌یشمرد م اما تکلیف موبدان و پیشوایان دینی در این باب مووکدتر بپپوده اسپت . در هپپر حال روزهای خاصی از فصل تابسپتان بپوده اسپت ، وکپه موبپدان و دیگپران ،،‌هانپپد . چوبدسپپتی ،‌یبآمد وکشتن و نابود وکردن خرفستران را ، از خپپانه بیپپرون م،‌هانپپد وکپپه بآن را ،‌یگرفت خاص نیز ، با نوک تیز بآهنین در این روزهپپا بدسپپت م،‌نه اند . به معنی حشپپره وکپپش و خرفسپپتر ،‌یخوا خرفسترغن یا خرفسترگن م زن . با این چوبدستی ها حشرا ت و جانوران زیانکار را چون مور و ملخ و مپپار،‌هانپپد و ،‌یوکرد و وزغ و عقرب و سنگ پشت ، در مزرعه ها و وکشتزارها دنبال م

،‌یوکشته اند . م برای اطلعا ت بیشتر در این بپپاب رجپوع شپود بپه فرهنپگ ایپران باسپتان ،

وکه در بآن به تفصیل تمام در باب خرفستر ، سخن۲۰۱ تا ۱۷۸پورداود ، ص رفته است .

.۳۰۷اخبار الطوال ، ص ۱

۲۱۶ / دو قرن سکو ت

،‌هجامگان ابومسلم ، سپس راه عراق را پیپپش گرفتنپپد . دنبال وکرد . سیا سرانجام با وجود مقاومت مروانیان وکوفه تسلیم شد و به خلفت بپپر

ابولعبا س سفاح ، وکه نخستین خلیفه عباسی بود ، سلم وکرد .

واقعه زاب،‌یبآورد . در زاب واقع مروان خلیفه ، بآخرین نیروی خود را جمع م،‌هجامگان بپپا مروانیپپان درافتادنپپد . جنگپپی در سرزمین موصپپل ، سپپیا هولنپپاک رخ داد . مپپروان گریخپپت و بسپپیاری از سپپپاهیانش هلک،‌هاند وکه دریپپن جنپپگ صپپد هپپزار شمشپپیرزن در روکپپاب شدند . نوشت مروان بود . با این همه ، در دفپپاع از جپپان و ملپپک خلیفپپه وکوششپپی،‌یوکردند . پیداست وکپپه بپپا چنیپپن سپپپاه از مپپروان چپپه وکپپاری بپپر نم،‌یبآمد ؟ فرار . اما در هنگام فرار نیز «موصلیان جسر بریدند تا مروان م

معهذا ، از بآب گذشت و به دمشق و مصر رفت و بآنجا۱از بآب نگذردد » وکشته شد . باری واقعه زاب وکپه منتهپپی بپه شکسپت مپروان گشپت،‌یامیه را در مشرق پایان داد و بدین گونه بآوردگپپاه وکنپپار حکومت بن

،‌یامیه بود ، وکه۱۳۲«زابد » در سال هجری نه همان شاهد سقوط بن

.۹۱تجار السلف ، ص ۱

درفش سیاه / ۲۱۷

نیز در پایان یک قرن ، پیروزی ایرانیان را بر عرب معاینه دید .

،‌گهایی وکه پیش از بآن در عراق و شپپام درین جنگ ، و دیگر جن روی داده بود ، ابومسلم بپپه تپپن خپپویش شپپروکت نکپپرد . چپپون لزم،‌یدید وکه درین حوادث خراسپپان را از دسپپت ندهپپد . هنگپپامی وکپه م،‌ههپپای دولپپت امپپوی بنپپا خلفت عباسی در شهر وکوفه ، بر روی خراب،‌هجامگان در خراسپپان بپپود . علقپپه بپپه ،‌یشد ، ابومسلم سپپردار سپپیا م،‌یداشپت . سرزمین و شپاید بآییپن نیاوکپپان وی را در خراسپان نگپه م قپپدر ت و عظمپپت او در خراسپپان حپپد و انپپدازه نداشپپت . در مپپرو و،‌هها و باروهپپا سپپاخت و در بلد مجپپاور تروکسپپتان و سمرقند نمازخان،‌هها ،‌یداند وکه درین مد ت چپپه اندیشپپ ،‌تها وکرد . وکه م چین نیز پیشرف،‌یبآورد ؟ ایپپن قپپدر ،‌یپرورد و زمینه چه وکارهایی را فراهپپم م در سر م هست وکه هم شپپیعی بپپودنش جپپای شپپک هسپپت و هپپم در سپپنی بودنش . از داستان بهافرید ، پیداست وکه در حفظ بآیین مجو س نیپپز ،

،‌یوکوشیده است . لاقل به قدر بآیین مسلمانی ، م

بهافرید مقارن پایان دولت اموی وکه خراسان ، برای رهایی از یوغ اسار ت

۲۱۸ / دو قرن سکو ت

عربان به یاری ابومسلم برخاسته بود بهافرید پدید بآمد . دربپپاره او در،‌خها چندان اطلعپپی ،‌یوکرد از مطالعه تاری بآرا و عقایدی وکه او تعلیم م

،‌یتوان بدست بآورد . نم

،‌هاند وکه او پسر فروردین و از اهل زوزن بپپود . در بآغپپاز وکپپار نوشت چندی ناپدید شد . به چین رفت و هفت سال در بآنجا ماند . چپپون از،‌های سبز رنپگ بپا خپود بآورد وکپه ،‌ههای بآنجا جام بآنجا باز بآمد از طرف چون پیچیده شدی از نرمی و نازوکی در دست جای گرفتی . بهافرید چون از چین بازگشت در قریه سیراوند از روسپپتای خپپواف نیشپپابور مسکن گرفت و دین تازه بآورد . در بآنجا هر شب بر بالیی بربآمپپدی و چون روز شدی از بآن فرود بآمدی مگر مردی وکشتکار وکه در مزرعپپه،‌یوکرد او را بدید . بهافرید برزگر را به بآیین تازه خپپویش خویش وکار م،‌هام و بهشپپت و دوزخ بپپر خواند و گفت وکه من تاوکنون در بآسمان بود،‌هاند . خداوند بر من وحی فرستاد . و این جامه سبز در من عرضه وکرد پوشایند و همین ساعت به زمین فرستاد . مرد ، به دیپپن او دربآمپپد و

۱گروهی بسیار پیرو او شدند .

– چاپ لیپزیک ، داستان بهافریپپد در جوامپپع الحکایپپا ت۲۱۰بآثارالباقیه ص ۱ عوفی هم به تفصیل بآمده است . در طبایع الحیوان شرف الزمان مروزی هپپم این داستان بوده است و در «ابواب فی الصین و الترک و الهند منتخبه مپپن وکتاب طبایع الحیواند » وکه مینورسکی با ترجمه انگلیسی طبپپع وکپپرده اسپپت

درفش سیاه / ۲۱۹

،‌یوکند البتپپه از این روایتی وکه ابوریحان درباره بآغاز وکار او بیان م ابهام و افسانه خالی نیست . با این همه بیش از این درباره او چیپپزی،‌یتوان بدست بآورد . درباره عقاید و بآرای او نیپپز ،‌ههای قدما نم از نوشت،‌هاند وکپه اسپلم بپر او عرضپپه وکردنپپد و ،‌هاند . بعضی نوشت اختلف وکرد ۱پذیرفت لیکن چون وکاهنی پیشه گرفته بود اسلم او پذیرفته نیامد

،‌یبآید وکه بهافرید ، در بآن بوده اسپپت اما از گفته ابوریحان چنین بر م،‌یخواسته اسپپت بیپپن دیپپن وکه بآیین مجو س را اصلح وکند و شاید م

زرتشتی و بآیین اسلم بآشتی و سازشی پدید بآورد .

ازین رو بآیین زرتشت را تصدیق وکرد لیکن در بسیاری از احکپپام با مجو س مخالفت وکرد و برای پیروان خود وکتابی به فارسپپی بآورد و در بآن احکام و شرایع خود را بازنمود . بآنچه ابوریحان در باب شپپرایع،‌یوکند با بآنکه شاید خالی از خلط و اشپپتباه نباشپپد و احکام او بیان م،‌یبآیپپد وکپپه بهافریپپد بپپدعتی در بآییپپن جالب است . از نوشته وی بر م

مجو س پدید بآورده است .

شاید علت اینکه نهضپت او دیپپری نپاییپد نیپپز همیپن بپود وکپه

–ک ) نیپپز رک:۶۵ و ص ۳اشپپاراتی بپپه ایپپن داسپپتان بآمپپده اسپپت (ص Turkestan.

.۴۸۳الفهرست ، ص ۱

۲۲۰ / دو قرن سکو ت

مسلمانان و مجوسان هر دو از قیپام او خشپمگین و ناراضپی بودنپد . گویند وکه چون ابومسلم به نیشابور بآمد موبدان و هیربدان بر او گرد بآمدند و شکایت بآوردند وکه بهافرید اسلم و مجوسی هپپر دو را تبپپاه وکرده است . ابومسلم عبدالله بن شعبه را به جنگ وی گسیل وکرد تا

۱او را بکشتند و هر وکه از قوم او یافتند هلک وکردند .

بپپدین گپپونه پیروانپپش وکپپه بازگشپپت او را انتظپپار داشپپتند نپپزد،‌یشپپدند و از مسلمانان وکافر و نزد مجوسپپان اهپپل بپپدعت شپپمرده م

،‌یگرفتند . اینرو به سختی مورد بآزار و تعقیب هر دو قوم قرار م

نویسندگان وکتب ملل و نحپپل ، بهافریپپد را یکپپی از چهپپار فرقپپه،‌هاند و بآن چهار فرقه را عبار ت از: زروانیه مسخیه –مجو س شمرد –

،‌هاند به عقیده نویسندگان مزبور ، با بآنکپپه خرمدینه و بهافریدیه دانست،‌نهپپا ،‌هتر اسپپت از بآ قول بهافریدیه از گفتار مجوسان اصپپلی پسپپندید

،‌یتوان جزیه قبول وکرد ،‌نها بدعتی بوده اسپپت وکپپه در۲نم زیرا دین بآ دوره اسلم پدید بآمده است . قطع ًا به همین جهت بود وکه بآییپپن او و

خاطره او عمد ًا عرضه فراموشی گشت .

،‌یدهپپد وکپپه ابومسپپلم بپپرای جلپپب مپپاجرای بپپه بآفریپپد نشپپان م

.۲۱۱بآثارالباقیه ، ص ۱ .۲۱۵الفرق بین الفرق ، ص ۲

درفش سیاه / ۲۲۱

،‌یوکرده اسپپت . در داسپپتان زرتشتیان خراسان تا چه اندازه وکوشش م،‌هتپپوزی ،‌یتوان مؤید دیگری برای این احتمال یافت . وکین سنباد نیز م نسبت به عرب و علقه به بآیین و نژاد ایرانی محرک عمده وی بپپوده،‌یهپپای او پدیپپد ،‌ههایی وکپپه از جپپاه طلب است . در هر حال بآثار و نشان

،‌یبود . ،‌یبآمد همواره مایه بیم و وحشت عباسیان م م

نگرانی منصور از هنگامی وکه با سقوط مروان خلفت بر عباسیان راسپپت شپپد ، ابوجعفر منصور برادر سفاح ، همواره مراقب احوال و اطپپوار ابومسپپلم بود . ابومسلم نیز با غرور و بآزردگی خاصی وکه داشت بپپه ایپپن بپپرادر،‌یوکرد . بدین گونه در میان ایپپن دو زیرک و موذی خلیفه اعتنایی نم

حریف جدال نهانی سختی درگرفته بود .

منصور همیشه سفاح را به دشمنی ابومسلم و هلک او تحریپپک،‌ینویسند وکه وقتی سفاح برادر خود منصور را به خراسپپان ،‌یوکرد . م م نزد ابومسلم فرستاده بپپود تپپا او را بپپه قتپپل ابوسپپلمه خلل وکپپه بپپه دوستی علویان متهم بود راضی وکند «ابومسلم: سلیمان بن وکپپثیر را

۲۲۲ / دو قرن سکو ت

د » بپپرای سپپخن۱وکه سر همه داعیان بود و مپپردی بپپه غپپایت بپپزرگ ناچیزی وکه ازو نقل وکرده بودنپپد ، فرمپپان داد تپپا در حضپپور منصپپور بکشند و منصور از این گستاخی ابومسلم سخت بربآشفت و برنجیپپد ، «و سوی سفاح بازگشت و وکینه ابومسلم را اندر دل گرفپپت و گفپپت این مرد بدین دستگاه فرمان اگپپر چنانپپک خواهپپد؛ ایپپن وکپپار از مپپا بگرداند و دیگری را دهد . و این باب سفاح را بگفت و بآغپپالش همپپی وکرد وکه تا ابومسلم را نخوانی و نکشپپی وکپپار تپپو اسپپتقامت نگیپپرد و

۲سفاح دفع همی وکرد .د »

مرگ سفاح درین میان بیم و وحشت منصپپور را افپپزود . پپپس از مرگ سفاح عم او عبدالله بپپن علپپی بپپه دعپپوی خلفپپت برخاسپپت . جماعتی نیز درن دعوی از او حمایت وکردند و ابوجعفر سخت نگران شد . ناچار درین باب از ابومسلم چاره و مدد خواسپپت . ابومسپپلم بپپه،‌یبآورد وکه وکار عبدالله در شام ،‌یداد و بهانه م جنگ با عبدالله رضا نم وقعی ندارد ، از خراسان بیشتر باید نگران بود . با این بهپپانه ابومسپپلم،‌یوکوشید خود را از این اختلف وکنار بکشد و به خراسان برود . بآیپپا م درین مورد ابومسلم اندیشه استقلل خراسان را داشته است ؟ بآیپپا او

.۳۲۳مجمل ، ص ۱ .۳۲۳مجمل التواریخ ، ص ۲

درفش سیاه / ۲۲۳

،‌یخواسپپته نیز مانند عبدالله بن علی وکه در شام مدعی خلفت بود م،‌های ایجپپاد وکنپپد و خپپود را از خانپپدان است در خراسان خلفت تپپاز،‌ینویسپپند وکپپه او عباسیان معرفی نماید ؟ ممکن است ، اما مورخان م،‌یخواسته است میدان را بپپرای دو حریپپف خپپالی درین ماجرا فقط م

وکند تا هر وکدام غالب شدند به خلفت برسند .

لیکن از این وکار نیز او را منع وکردند و سرانجام ابومسلم مجبپپور شد به نفع منصور به جنگ عبدالله برود . اما در این جنگ ابومسپپلم چندان خشونت و حرار ت از خود نشان نپپداد . حپپتی وقپپتی عبپپدالله شکست خورد و گریخت ، برخلف انتظار منصور ، ابومسلم او را دنبال نکرد . عبدالله به بصره رفت و نزد برادر خود سپپلیمان بپپن علپپی وکپپه والی بآنجا بود پنهان گشپت . منصپپور وکسپپانی را فرسپپتاد تپپا حسپپاب،‌ههایی وکه درین جنگ از عبدالله بدسپپت ابومسپپلم ،‌تها و خزین غنیم افتاده بود نگهدارند . وقتی این فرسپپتادگان نپپزد ابومسپپلم رسپپیدند ،،‌هجامگان بربآشپپفت و پرخپپاش وکپپرد وکپپه «مپپن در خپپون سردار سپپیا مسلمانان امینم و در مال بآنان امین نیستم ؟د » بآنگاه به منصور ناسپپزا گفت و این خبر وکه به منصور رسید بر خشم و وکینپپه او نسپپبت بپپه،‌یترسپپید ابومسلم افزود . بدین گونه ، منصور از ابومسلم نگران بپپود . م،‌یرونپپق وکنپد . وکه قدر ت و شکوه او در خراسپپان ، وکپپار خلفپت او را ب

۲۲۴ / دو قرن سکو ت

عربان نیز وکه از ابومسلم وکینه سخت داشتند درین میپپان منصپپور را،‌ینویسپپند وکپپه منصپپور «روزی ،‌یوکردنپپد . م ،‌نتر م نسبت به وی بدگما مسلم بن قتیبه را گفت: در وکار ابومسلم چپه بینپی ؟ پاسپخ داد وکپپه «لووکان فیها الهه ل الله لفسدتا ، منصور گفت بس وکن این سپپخن را در گپپوش وکسپپی گفپپتی وکپپه بآن را بآویپپزه گپپوش خپپویش خواهپپد

۱ساخت .د »

فرجا م ابومسلم،‌هانپپد ،‌خها بآورد سرانجام ، خشم و نگرانی منصور ، چنان وکه در تاری دام فریبی در پیش راه ابومسلم نهاد و او را بپپه نیرنپپگ هلک وکپپرد .،‌هانپپد ، حکپپایت از سپپاده دلپپی و داستانی وکه مورخان درین باب بآورد،‌ینویسپپند وکپپه منصپپور خوش باوری این سردار دلیر گسپپتاخ دارد . م ابومسلم را به اصرار نزد خویش خواند ، ابومسپلم «چپپون بپه منصپور رسید خدمت وکرد . منصور او را اوکرام وکرد ، بآنگاه گفت بازگرد و امروز بیاسای تا فردا به هم رسپپیم . ابومسپپلم بازگشپپت و بآن روز بیاسپپود .

– ، چاپ مصر و در اخبار الطپپوال ایپن قپپول را بپه۳۲۹ ص ۲ابن خلکان ج ۱،‌هاند ص .۳۱۸دیگری نسبت داد

درفش سیاه / ۲۲۵

،‌حهای مخفپی در مرافپق مقپام منصور روز دیگر چند وکس را با سپل خود بداشت و با ایشان قرارداد وکه چون من دست بر هم زنپپم شپپما بیرون بآیید و ابومسلم را بکشپید . بآنگپاه بپه طلپب او فرسپتاد چپون ابومسلم در مجلس رفپت منصپپور گفپت بآن شمشپیر وکپه در لشپپکر عبدالله یافتی وکجاست ؟ ابومسلم شمشیری در دسپت داشپت گفپت این است . منصور شمشیر را از دست او بستد و در زیر مصلی نهاد و با او سخن بآغاز وکرد و به توبیخ و تقریع مشغول شد و یک یک گناه،‌یگفت . ،‌یخواست و هر یک را وجهی م ،‌یشمرد و ابومسلم عذر م او م،‌نها نگویند در بآخر گفت یا امیرالمؤمنین با مثل من این چنین سخ،‌هام . منصور در خشم شپپد و او با زحمتی وکه جهت دولت شما وکشید را دشنام داد و گفت بآنچه تو وکردی اگر وکنیپپز سپپیاه بپپودی همیپپن توانستی وکرد . . . ابومسلم گفت این سخنان را بگپپذار وکپپه مپپن جپپز از،‌تها را بر هم زد . بآن جماعت خدای از وکس دیگر نترسم . منصور دس

۱بیرون جستند و شمشیر در ابومسلم نهادند .د »

بدین گونه بود فرجپپام ابومسپپلم . فرجپپام مپپردی وکپپه خلفپپت و،‌یامیه را برانداخت ، و قبل از بآنکه بتوانپپد دولپپتی و حکومت عظیم بن سلطنتی را وکه خود بآرزو داشت بنیاد نهد به غپپدر و خیپپانت وکشپپته

.۱۱۴تجارب السلف ، ص ۱

۲۲۶ / دو قرن سکو ت

،‌هاند ، وکه «مردی بود وکوتاه بال ، گندم گون ، زیبا و شد . در باب او بآورد شیرین و پاوکیزه روی ، سیاه چشم ، گشپپاده پیشپپانی ، ریشپپی داشپپت نیکو و پرپشت و گیسپپوانی دراز ، بپپه تپپازی و فارسپپی سپپخن خپپوب،‌یگفت؛ شیرین سخن بود ، شعر بسیار یپپاد داشپپت ، در وکارهپپا دانپپا م،‌یوکرد و از حال خپپویش ،‌یخندید و روی ترش نم بود ، جز به وقت نم

،‌یگردید . . .د » با دشمنان چنان سخت بود وکه رحمپپت و شپپفقت را۱نم،‌یوکرد ، بیش از صد هزار تن را ، چنان وکه خود گفتپپه بپپود ، فراموش م

۲به هلوکت رسانیده بود .

،‌یپروراند ؟ ایپپن را ،‌یخواست و چه خیالی در سر م ابومسلم چه م،‌یتپپوان دانسپپت . از روی منابع و اسناد موجود امپپروز بپپه درسپپتی نم ظاهر ًا بیم و نگرانی وکه منصور از او داشته است پر بیجا نبوده اسپپت .،‌یتوان بشپپمار بآورد . در در هر حال خروج او را بآغاز رستاخیز ایران م،‌یامیه رویپپای برتپپری حقیقت ابومسلم با برانداختن حکومت جبار بن نژاد عرب را از پیش چشمان خواب بآلوده تازیان محو وکپپرد ، و بپپرای جلوه ذوق و هوش ایرانپپی در سپپازمان سیاسپپی و اجتمپپاعی اسپپلم،‌ههای تازه گشود . و بدین گونه اگر بآرزوهپپای بلنپپد ابومسپپلم همپپه را

.۳۲۶ ص ۲ابن خلکان ، ج ۱ به نقل از یعقوبی .۳۵۸براون ، تاریخ ادبی ایران ، ترجمه علی پاشا صالح ص ۲

درفش سیاه / ۲۲۷

،‌یتپپوان گفپپت وکپپه برنیامد قسمتی از بآن جامه عمپپل پوشپپید . بآیپپا م،‌هانپپد ؟ سپپؤال شکست نهاونپپد را ایرانیپپان در واقعپپه زاب جپپبران وکرد جالبی است . در واقع با شکست مروان حمار در «زابد » بنیاد دولپپت،‌یامیه برافتاد و این خود از بآرزوهای نهپپانی ابوسپپلم بپپود . ستمکار بن،‌ههپپای تیسپپفون بغپپداد بنپپا شپپد دیری بر نیامد وکه در نزدیپپک خراب،‌های بدست ایرانیان به روی وکار بآمد وکه در بآن همپه چیپپز خلفت تاز،‌بانگیپز ساسپانی بپود . در هپر حپال ایپن یادبآور دوران با شپکوه طر خلفای بغداد ، به قول دارمستتر ساسپپانیانی بودنپپد وکپپه خپپون تپپازی

و با این همه ، این ساسانیان تازی نژاد ، در حالی وکپپه خپپود۱داشتند ،،‌یهپپای ایرانیپپان را مقهپپور نیپپروی معنپپوی ایپپران و مپپدیون پایمرد،‌یدانستند ازین نیروی شگرف ناراضی بودند . ازین رو بپپرای رهپپایی م خویش ازین جاذبه عظیم هر زمان وکه مجالی یافتند عبث وکوششپپی

وکردند .

نیرنگ ناروایی وکه ابوجعفر منصور بدان وسیله ابومسلم صپپاحب دعو ت را به قتل بآورد ، نموداری ازین وکوشش ناروا بود . وکشته شپپدن

و برافتپپادن خانپپدان برمکیپپان نیپپز۲ابوسلمه خلل وزیر بآل محمپپد ،

۱Darmesteter, coup d’oeil. P. 34. این ابوسلمه خلل از توانگران وکوفه بود و در نشر دعو ت بنی عبا س ، هپپم از۲

۲۲۸ / دو قرن سکو ت

،‌یرود . ،‌ههایی دیگر ازین نقشه خدعه بآمیز بشمار م نمون

انتقا م ابومسلم باری ابومسلم طعمه بآز و وکینه عربان گشت اما خاطره او ماننپپد یادگاری مقد س همواره در دل ایرانیان باقی ماند . اندیشه او ، اندیشه استقلل و بآزادی ایرانیان ، اندیشه احیاء رسوم و بآیین وکهن ، پیپپروان

،‌یانگیخت . و دوستان او را همچنان بر ضد تازیان بر م

،‌مهایی وکه پس از مرگ ابومسلم و ،‌تها و قیا به همین جهت نهض برای خونخواهی او رخ داد صبغه دینی داشت: سنباد بآهنپپگ ویپپران،‌یوکپپرد و مقنپپع وکردن وکعبه داشت ، استادسپپیس دعپپوی پیپپامبری م

دعوی خدایی .

،‌یامیه ابراهیپپم امپپام را گرفتنپپد ، و بآغاز وکار اهتمام ورزیده بود . حتی وقتی بن برادران او ابولعبا س (سفاحک ) و ابوجعفر (منصورک ) متواری شدند وی بآنها را در وکوفه پناه داد . سفاح چون به خلفت رسید او را به وزار ت گماشت و او بدین سبب وزیر بآل محمد خواندند . اما به سبب بدگمانی وکپپه در حپپق او داشپپت ، سرانجام با جلب موافقت ، ابومسلم ، وکسانی را واداشت تا شبانه در وکپوچه بپه

– ۹۷سر او ریختند و او را وکشتند . برای احپوالش رک: تجپارب السپلف ص – چاپ تهران و سایر وکتب تاریخ .۲۵ و دستورالوزراء میرخوند ص ۱۰۰

درفش سیاه / ۲۲۹

،‌تها با هر شعاری وکه بود هپپدف واحپپدی داشپپت: همه این نهض رهایی ازین یوغ گران دردناوکی وکه همه گونه زبونی و پریشانی را بپپر،‌یوکرد بزرگترین محروکی بود وکه این قوم ستمدیده ایرانیان تحمیل م فریب خورده وکینه جوی را بر ضپپد سپپتمکاران فریبنپپده خپپویش در

،‌یبآورد . پیرامون سرداران دلیر خود گرد م

،‌شها خراسپپان بپپود . زیپپرا خراسپپان ،‌مهپپا و شپپور مروکپپز ایپپن قیا،‌ههای پهلوانی وکهن بود و ،‌هها و افسان پروررشگاه پهلوانان و مهد خاطر دلوران بآن هنوز روزگاران گذشته را از یپپاد نپپبرده بودنپپد . در اوکپپثر،‌شها نیز خون ابومسلم بهانه بود . این سردار نامدار خراسانی نزد شور،‌یبآمپپد بسپپیاری از همه مردم این دیار گرامی و پرستیدنی به نظپپر م،‌یشپمردند و مقپامی مسلمانان ایران او را یگانه امپام واقعپی خپود م شبیه به مهدویت و حتی الوهیت برای او قائل بودند . از ایپپن جهپپت بود وکه وقتی او به قتل رسید یپپاران و داعیپپانش در اطپپراف شپپهرها،‌یوکردند . چنانکه شخصی پراوکنده گشتند و مردم را به نام او دعو ت م،‌نها بنام اسحاق ترک به ماوراءالنهر رفت و در بآنجا مپپردم را بپپه از بآ،‌ههپپای ری ،‌یوکپپرد وکپپه ابومسپپلم در وکو ابومسپپلم خوانپپد و دعپپوی م

پنهانست و چون هنگام ظهور فراز بآید بیرون خواهد بآمد .

،‌های بود وکه دوستی و دلبستگی ایرانیان بدین سردار دلیر تا انداز

۲۳۰ / دو قرن سکو ت

،‌یپنداشتند و معتقپپد ،‌ تها پس از او «قومی از ایشاند » او را زنده م مد بودند وکه از تکالیف هیچ چیز جز شناسایی امام وکپه ابومسپپلم اسپت واجپب نیسپت . ایپپن مپایه مهپر و علقپه نیرویپپی بپود وکپه همپواره،‌یتوانست دستگاه خلفت عباسیان را تهدید وکند . ازین رو بود وکپپه م،‌شهای شعوبی ایرانیان با خاطره این سردار رشید توأم گردیپپده جنب

بود .

راوندیان،‌شها نهضپپت راونپپدیان اسپپت وکپپه در ،‌تتر از همه این جنب شگف،‌یزدند امپپا در واقپپع مخصوصپپ ًا بعپپد از ظاهر از علقه به منصور دم م،‌هاند . در حقیقت این جنبپپش واقعه ابومسلم قصد هلک منصور داشت وکوششی بوده است برای بآنکه منصور را غافلگیر وکنند و همان گپپونه،‌نها نیز او وکه خود او ابومسلم را به خدعه و فریب هلک وکرده بود ، بآ،‌خهپپا را به تدبیر و نیرنگ هلک وکنند . داستان ایپپن واقعپپه را در تاری،‌هانپد ، ،‌هاند و بدین گونه است وکه این جماعت از اهل خراسان بود بآورد،‌یدانند ، همه به ،‌ینمودند وکه منصور را خدای خویش م و چنین فرا م شهر منصور وکه در مجاور ت وکوفه بود و هاشمیه نام داشت بآمدنپپد و

درفش سیاه / ۲۳۱

،‌یگفتند این وکوشک پروردگار ،‌یوکردند و م «گرداگرد قصر او طواف م ماست . منصور بزرگپپان ایشپپان را گرفپپت و محبپپو س وکپپرد دیگپپران بریختند و از هر جانب جمع بآمدن و زنپپدان منصپپور را بشکسپپتند و محبوسان را بیرون بآوردند و روی به منصور نهادنپپد . منصپپور بیپپرون

.۱بآمد و با ایشان حرب وکردد »

باری این راوندیان جماعتی بودنپپد وکپه هپر چنپد مقپال ت اهپل،‌یورزیدنپپد ، امپپا۲تناسخ داشتند و در ظاهر به خاندان عبا س علقه م

ابو مسلم را نیز سپپخت دوسپپتدار بودنپپد . قتپپل ابومسپپلم بپپا چنپپدان خدما ت ارزنده وکه به دستگاه خلفت وکرده بود مایه وحشپپت و تپپأثر بآنان بود . ازین رو مرگ او بآراء و عقاید عجیب بآوردند و حقیقت نظپر،‌یبآیپپد وکپپه درصپپدد و اصل دعاوی ایشان روشن نیست . از قراین بر م،‌هاند انتقپپام ،‌یخواسپپت ،‌هاند و م سست وکردن بنیاد خلفت منصور بربآمد

۳ابومسلم را از او بستانند .

.۱۰۵تجارب السلف ص ۱ درباره مقال ت و بآرای راوندیه وکه ظاهر ًا بعضی از بآنها امپپامت را هپپم بپپه ارث۲

،‌هاند . رک: تبصره العپپوام ص ،‌یدانست بعد از پیغمبر حق عبا س و فرزندان او م .۲۲ و مفاتیح ص ۲۱ و مقال ت اشعری ص ۱۸۷ ص ۴ و ابن حزم ج ۱۷۸

در هر حال ، احتمال اینکه راوندیه واقع ًا هواخپواه صپادق و بپپی غپل و غپش۳،‌یرسد . از بآنچپپه اربپپاب مقپپال ت در بپپاب بآنهپپا عباسیان باشند بعید به نظر م

۲۳۲ / دو قرن سکو ت

سنباد اما از دوستان ابومسلم وکه به خونخپپواهی او برخاسپپتند از همپپه گرم روتر سنباد مجو س بود . سپپنباد وکپپه بپپود ؟ اگپپر بآنچپپه مورخپپان

،‌هاند ،حپپتی بعضپپی ،‌یبآید وکه این فرقه به اباحه تمایل داشت ،‌هاند چنین برم بآورد،‌هاندوکه زنان خود را نیز بپپه یکپپدیگر از بآنها درست مانند خرمدینان متهم بود،‌نهپپا از مپپدائنی نقپپل وکپپرده ،‌هاند . طبری روایا ت جالبی در باب بآ ،‌یداد عاریه م،‌یدهد وکه دعوی اعتقاد بپپه الپپوهیت منصپپور ، نپپزد ،‌مه بآنها نشان م است وکه ه،‌های بوده است تا دواعی و دعاوی دیگپپر خپپود را بپپدان مکتپپوم و ،‌نها وسیل بآ مستور بدارند . به هر صور ت اگر تمایل به اباحه ، در بین جمیع راوندبه نبوده،‌هاند بپپا ،‌های از بآنها قطع ًا مقالتی شبیه به زنادقه یا خرمدینان داشپپت است عد،‌هاند و در واقپپع شپپاید ،‌یدانسپپت این همه ، در ظاهر خود را شیعه بآل عبپپا س م،‌هانپپد . اعتقادشپپان بآن بپپوده ،‌نها ، وکه از تمایل ت مجوسی خالی بود بعضی از بآ است «وکه امامت به میراث است نه به نص چنان وکه شیعیان گویند و نه بپپه اختیار ، چنان وکه سنیان گویند . . . و بعد از رسول ، امامت از بآن عبپپا س بپپود و

ک ) اما رفتاری وکپپه۱۷۸ابوبکر و عثمان بر وی ظلم وکردندد » . (تبصر ةالعوام ، ص ،‌نها نسبت به وی وکردنپپد نشپپان منصور با این طایفه وکرد و سوءقصدی وکه بآ،‌هاند و زبان با ،‌یدهد وکه راوندیه در این دعاوی و مقال ت چندان صادق نبود م

،‌هاند . دل موافق نداشت برای مآخذ مهم مقال ت راونده رجوع شپپود بپپه : خانپپدان نوبخپپتی ، مرحپپوم

وکه بعضپپی تحقیقپپا ت۳۸ و همچنین وان فلوتن ، ص ۲۵۶عبا س اقبال ، ص

درفش سیاه / ۲۳۳

مسلمان ، وکه در همه حال از تعصب مسلمانی خالی نیستند ، دربپپاره،‌هاند درست باشد در قیام او جپپز یپپک طغیپپان تنپپد بپپر ضپپد او نوشت خلیفه تازی و جز یک حس انتقام جویی از بآدم وکشان عرب چیپپزی،‌یتوان یافت . اما با امعان نظر در علل و نتایج حپپوادث ، ایپپن نکتپپه نم،‌خهپپا ،‌یگپپردد وکپپه قیپپام او خیلپپی بزرگپپتر از بآنچپپه در تاری بآشپپکار م،‌هاند ، بوده است . نفر ت از جور و عصیان بر ضد جباران بیشتر از نوشت،‌یوکپپرده اسپپت . حس انتقام و وکینه جویی روح این پهلپپوان را گپپرم م نهضت خون بآلود و گرم و سپپوزان او وکپپه بیپپش از هفتپپاد روز طپپول نکشید برای وکسانی وکه پس از او بر ضد ستمکاران تازی قیام وکردند

،‌های بود . سرمشق زند

،‌هاند وکه او ،‌خها ، قبل از این حادثه ذوکری از او نیست . نوشت در تاری،‌ههای نیشابور بنام بآهن سپپاوکن بآیین مجو س داشت و در یکی از قری بود و در بآنجپپا ثپپرو ت و مکنپپتی داشپپت . او را از یپپاران و پروردگپپان،‌هاند . ،‌هها نوشت ،‌نها افسان ،‌هاند و درباره وکیفیت بآشنایی بآ ابومسلم خواند،‌هاند وکه: «چون ابراهیپپم امپپام ابومسپپلم را بپپه خراسپپان از جمله بآورد،‌یگذشت به خان سنباد فرود بآمد ناگاه ابومسپلم فرستاد از نیشابور م به مهمی بیرون رفت و چهار پای خود را بپپر در محکپپم بسپپته بپپود

اروپایی را نیز در بآنجا نام برده است .

۲۳۴ / دو قرن سکو ت

چهار پای بآواز وکرد و در خان بکند چپپون ابومسپپلم بازگشپپت مپپردم خانش بگرفتند وکه در خان را نیک وکن و این غوغا به سنباد برسپپید چون در ابومسلم نگاه وکرد و بآن شکل را دید دریافت وکه او را شپپأنی خواهد بود . ایشان را زجر وکرد و ابومسلم را به خانه بپپرد و چنپپد روز،‌یپرسپپید ابومسپپلم اظهپپار میهمان وکرد بعپپد از بآن حپپال ابومسپپلم م،‌یوکرد سنباد گفت با من راست بگوی وکپپه مپپن راز تپپو نگپپاه دارم نم،‌یوکنپپد وکپپه ،‌های بگفت سنباد گفت فراست اقتضای بآن م ابومسلم شم تو این عالم به هم زنی و عرب را از بیخ براندازی و وکم بوده است وکه فراست من خطا شده باشد ابومسلم از بآن شاد گشپپت و از پیپپش او

،‌هها نقل شده است۱برفت .د » همین روایت را وکه ظاهر ًا از ابومسلم نام،‌یوکند وکه: و خالی از افسانه نیست یکی از مورخان بدین گونه نقل م «سنباد از جمله بآتش پرستان نیشپپابور بپپود و فپپی الجملپپه سپپکنی،‌یرفپپت او را داشت و در بآن روز وکه ابومسلم از پیش امام بپپه مپپرو م دید و بآثار دولت و اقبال در ناصیِه او مشاهده وکرد او را به خانه بپپرد و چندگاه شرایط ضیافت بجای بآورد و از حپپال وی استفسپپار نمپپود ابومسلم در وکتمان امر خود وکوشید سنباد گفت قصپه خپود بپا مپن بگوی و من مردی رازدار و امینپپم افشپپای اسپپرار تپپو نخپپواهم وکپپرد

زبد ةالتواریخ ، نسخه خطی مجلس .۱

درفش سیاه / ۲۳۵

،‌های از مافی الضمیر خود را در میان نهاد سپپنباد گفپپت ابومسلم شم،‌یرسد وکه تو عالم را زیر و زبپپر مرا از طریق فراست چنان به خاطر م وکنی و بسیاری از اشراف عرب و اوکابر عجپم را بپه قتپل رسپانی و او ازین مسرور و مستبشر گشت و سنباد را وداع نمپوده و بپه نیشپابور

۱رفت .د »

نکته جالب توجه بآنست وکه این داستان ، در منابع قدیم نیست و،‌نهای ،‌هها و داسپپتا ،‌یرسد وکه در منابع متپأخر نیپپز از افسپپان به نظر م،‌ههای فارسی وارد شده باشد . در هر حال ، این روایت نیز ابومسلم نام،‌یگویند . «اتفاق چنان افتاد وکپپه سپپنباد را از همین منابع است وکه م،‌یرفپت در پسری وکوچک بود و با یکی از پسران عپپرب بپپه مکتپپب م محله بوی بآباد نیشابور و بآن عربان چهارصد وکس بودند . روزی پسپپر سنباد با پسر عربی جنگ وکرد و پسر سنباد سر پسر عرب بشکسپپت اثر خون بر سر پسر عرب ظاهر شد پیش پدر رفت پدرش گفت این را اظهار مکن و با بآن پسر دوستی در پیوند ، پسر عرب با پسر سنباد دوستی بآغاز وکرد و بعد از بآنکه دوست شدند پسر سنباد را بپه خپانه برد و وکسی نزدیک پدرش فرستاد وکه پسپپر ت اینجاسپپت بیپپا و بپپبر سنباد به خانه عرب رفت و عرب پسر او را وکشته بود و بریان نهپپاده

.۳روضه الصفا ، ج ۱

۲۳۶ / دو قرن سکو ت

و عضوی به جهت سنباد بر سر سفره نهاد چون از گوشت بخپپورد و سفره برداشتند عرب از سنباد پرسید وکه طعم بریان چه بود ؟ سنباد گفت خوب بود عرب گفت گوشت پسر خود را خوردی سنباد ازیپپن،‌یهوش شد چون با خود بآمد از خانه عرب بیپرون بآمپد و بپه معنی ب پیش برادرش شد و این قصه با وی گفت و گفت این انتقام ما مگپپر بآن مروزی تواند وکشید وکه این زمان خروج وکرده است و روزی وکه از،‌هام . پس هپپر دو بپپرادر بپپا ،‌یگذشت منش به انواع رعایت وکرد اینجا م هم پیش ابومسلم بآمدند و این قصه با وی گفتند و ابومسلم سپپوگند –یاد وکرد وکه من بوی بآباد را گندبآباد وکنم و این حکایت را در قصه،‌هاند القصه دوهزار مپپرد همپپراه –ابی مسلم به روایتی دیگر ذوکر وکرد ایشان گرد و بآن دو برادر را امیر لشکر گردانید و گفت هر عربی وکپپه در بآن دیه هست همه را بکشپپند و مردگپپان ایشپپان را در میپپان راه بیفکنند . ایشان بدان دیپه رفتنپد و بآن چهارصپد عپپرب را بپه تمپام،‌یبود تا بوی گرفت و گندیده شد بکشتند و بینداختند و همچنان م و ایشان باز پیش ابومسلم رفتند و از خواص ابومسلم بودند و سنباد،‌یوکپرد و از ،‌یپوشید و شمشیر حمایپل م با وجود گبری جامه سیاه م

،‌یرفتد » ،‌گها م ،‌هها و جن شاید این روایت وکه۱عقب ابومسلم در معروک

زبد ة التواریخ ، نسخه خطی .۱

درفش سیاه / ۲۳۷

،‌های اعراب گوشت پسر سنباد را برای او بریپپان وکپپرده باشپپند افسپپان،‌های برای تحریک دشپپمنی و بیش نباشد اما در هر حال چنین افسان،‌ههای خود در وکنار ،‌حجویی وکه در شهرها و دی ،‌هجویی ایرانیان صل وکین

،‌یتوانسته است باشد . ،‌هاند بهانه خوبی م ،‌یزیست اعراب م

،‌هاند منابع قدیم ، همه از سابقه دوستی سنباد با ابومسلم یاد وکرد،‌هانپپد طبری و دیگران او را از پروردگان و بروکشیدگان ابومسلم خواند و خواجه نظام الملک در سیاستنامه نیپپز دریپپن بپپاب نوشپپته اسپپت «رئیسی بود در نیشابور گبر سنباد نام و بپپا ابومسپپلم حپپق صپپحبت

و در همپه۱قدیم داشت او را بروکشپپیده بپود و سپهسپپالری داده…د »،‌یبآیپپد وکپپه سپپنباد قبپپل از بآنکپپه بپپه ،‌بها ، به خوبی بپپر م حال از وکتا خونخواهی ابومسلم قیام وکند سپپابقه دوسپپتی بپپا او داشپپته اسپپت و حتی در روزهای بآخر عمر ابومسلم ، وکه بآن سردار نامی برای وکشپپته،‌یرفته است . سنباد را به نیابت خپپود برگماشپپته شدن ، نزد منصور م

از این رو شپپگفت۲است و او را با خزانه و اموال بری فروداشته است نیست وکه پس از قتپپل ابومسپپلم ، وی بپپا چنپپان شپپور و التهپپابی بپپه خونخواهی وی برخاسته باشد . با این همپپه ، انتقپپام ابومسپپلم دریپپن

.۱۵۶سیاستنامه ، ص ۱ .۱۷۴ ص ۱تاریخ طبرستان ، ج ۲

۲۳۸ / دو قرن سکو ت

،‌یوکوشید با نشپپر مبپپادی و اصپپول غل ة و نهضت بهانه بود و سنباد م اهل تناسخ خاطره دلوران قدیم را در دل ایرانیپپان سپپتم وکشپپیده و،‌هجوی زنده نگهدارد و نفپپر ت و دشپپمنی بپپا تازیپپان را در مپپردم وکین،‌های عقایپپد تپپازه وکوشپپید ،‌هتر وکند از این رو ، با نشپپر پپپار خراسان ، تاز ایرانیان ناراضی را از هر فرقه و گروه وکه بودند بر گرد خویش جمپپع بآورد و در مبارزه با دستگاه خلفت همه را با خود همداسپپتان وکنپپد .،‌ینویسند وکه سنباد «چون قوی حال گشت طلپپب خپپون ابومسپپلم م وکرد و دعوی چنان وکرد وکه رسول بومسلم است بپپه مردمپپان عپپراق ،،‌هاند و لیکن قصد وکرد منصور بپپه وکشپپتن او و او وکه بومسلم را نکشت نام مهین خدای تعالی بخواند وکبوتری گشت سفید و از میان بپریپپد و او در حصاریست از مس وکرده و با مهدی و مزدک نشسته است و،‌یبآیند بیرون ، مقدم بومسلم خواهپپد بپپودن و مپپزدک اینک هر سه م وزیر است و وکس بآمد نامه بومسلم به من بآورد چپپون رافضپپیان نپپام مهدی و مزدوکیان نام مپپزدک بشپپنیدند از رافضپپیان و خپپرم دینپپان خلقی بسیار به وی گرد بآمدند پس وکپپار او بپزرگ شپپد و بپپه جپپایی رسید وکه از سواره و پیاده وکه با او بودند بیش از صدهزار مرد بودنپپد هرگاه با گبران خلو ت وکردی گفتی وکه دولت عرب شد وکپپه مپپن در،‌هام از وکتپپب ساسپپانیان و بپپه مپپن رسپپیده بپپود و مپپن وکتابی خوانپپد،‌هانپپد مپپا بازنگردم تا وکعبه را ویران نکنم وکه او بدل بآفتاب برپای وکرد

درفش سیاه / ۲۳۹

همچنان قبله دل خویش بآفتاب را وکنیم چنانکه در قدیم بوده است،‌یفرمایپپد و با خرم دینان گفتنی وکه مزدک شیعی است و شپپما را م وکه با شیعه دست یکی دارید و خون ابومسلم باز خواهید و با گبران گفپپتی بپپا شپپیعیان و خپپرم دینپپان ، و هپپر سپپه گپپروه را بآراسپپته

،‌یداشتی .د » ۱م

شاید این عقاید و سخنانی وکه مؤلپپف سیاسپپت نپپامه بپپه سپپنباد،‌یدهد از جعل و تعصب خالی نباشد اما در هر حال به نظپپر نسبت م،‌یبآید وکه تعالیم و عقاید سنباد با عقاید و بآرای فرقپپه بومسپپلمیه و م،‌های از راوندیه چندان تفاو ت نداشته است . داستان قیپپام وکوتپپاه دست،‌یگویپپد: «بیشپپتر ولی خون بآلود او را طبری ، مختصر نوشته اسپپت م یاران سنباد مردم وکوهسپپتانی بودنپپد . ابپپوجعفر منصپپور ، جهپپور بپپن،‌نهپپا فرسپپتاد . پپپس بیپپن مرارالعجلی را با ده هزار وکس بپپه حپپرب بآ همدان و ری در طرف بیابان به هم رسیدند و جنگ وکردنپپد سپپنباد هزیمت شد و نزدیک شصت هزار تن از یپپارانش در هزیمپپت وکشپپته شدند و وکودوکپپان و زنانشپپان اسپپیر گشپپتند . سپپرانجام سپپنباد بیپپن طبرستان و وکومش به قتل بآمد و بآنکپپه وی را وکشپپت لونپپان طپپبری

.۱۵۶سیاستنامه ، ص ۱

۲۴۰ / دو قرن سکو ت

،‌هانپپد . از جملپپه۱بودد » ،‌لتر سخن گفت منابع متأخر درین باب به تفصی،‌یگوید: «… چون ابومسلم وکشته شد سنباد گبران روایتی است وکه م ری و طبرستان را به خونخواهی ابومسلم دعو ت وکرد همه درین باب با وی متفق شدند و متوجه تسپپخیر قزویپپن گشپپتند حپپاوکم قزویپپن شبیخون بآورد و گبران همه را گرفته مغلول و مقید گردانیپپد و نپپزد ابوعبیده وکه والی ری بود فرستاد . ابوعبیده بنابر بآشنایی سابق وکه با سنباد داشت دست از وی بازداشت و گفت ترا با امثال این مهمپپا ت چکار ؟ پس بعد از چند روز سنباد را گفت تو بپا جمپپاعت خودخپپوار،‌یباش و چون سنباد در بآن موضپپع ری را منزل خود وکرده در بآنجا م قرار گرفت مردم بآن ناحیه را با خود متفق ساخت و بسر وی لشپپکر وکشید و جمعی از لشکریان ابوعبیده نیز با وی متفق بودند ابوعبیده این معنی را دریافته از توهم بآنکپپه مبپپادا وی را گرفتپپه بپپه دشپپمن سپارند در شهر ری متحصن شد و سنباد ری را محاصره نمود و بعد از چند روز فتح وکرد . ابوعبده را به قتل رسانید و اسباب ابومسپپلم را از اسلحه و امتعه وکپپه در ری بپپود متصپپرف شپپد و شپپروع در لشپپکر گرفتن نمود بآنگاه به اندک وقت لشکر سنباد مجوسپپی بپپه صپپدهزار رسید و از ری تا نیشابور را در تصپپرف دربآورد القصپپه چپپون سپپنباد

.۶طبری ج ۱

درفش سیاه / ۲۴۱

،‌یبودنپپد مجوسی استیل یافت به جماعتی مسلمانان وکپپه همپپراه او م گفت وکه در بآن حین وکه ابپپوجعفر قصپد وکشپتن ابومسپپلم وکپرد وی مرغی سپید شد و پرید و اوکنون در فلن قلعه مصاحب مهدیسپپت و مرا فرستاده تا جهان را از منافقان پاک سازم و بآن جماعت… فریفته شده وکمر خدمت او در میان بستند اما چون خبر ظهپپور سپپنباد بپپه سمع ابوجعفر رسید جهور بن موار را با لشکری سپپنگین در دفپپع او نامزد وکرد . جهور به حوالی ساوه رسیده بود وکپپه سپنباد بپا صپدهزار وکس لشکری بآراسته متپپوجه او گردیپپد و زن و فرزنپپد مسپپلمانان را اسیر ساخته بر شتران سوار وکرد و پیش پیش لشکر خپپود ایشپپان را،‌یداشت القصه چون تلقی هر دو طپپایفه دسپپت داد اسپپیران اهپپل م اسلم فریاد بربآوردند وکه وامحمدا وکجایی وکه مهم مسلمانان به بآخپپر شد و مسلمانی به یکبارگی زوال پذیرفت جهور چون فریاد و فغپپان اهل اسلم را دید بفرمود تا شپتران ایشپان را برماننپد پپس شپتران روی به سنباد نهادنپپد و جمعپپی وکپپثیر از اهپپل صپپفوف لشپپکر او را پریشان ساختند و سنباد ندانست وکه حپپال چیسپپت متپپوهم شپپد و

،‌هاند وکپپه در ایپپن نپپبرد از یپپاران سپپنباد۱روی به گریز نهاد…د » نوشپپت چندان وکشته شد وکه تا سال سیصپد هجپری ، بآثپار وکشپتگان در بآن

تاریخ الفی ، نسخه خطی مجلس .۱

۲۴۲ / دو قرن سکو ت

۲مکان باقی مانده بود .

بدین گونه بود وکه با خشونت وکم نظیری ، نهصت سپپنباد را فپپرو نشاندند . سنباد نیز پس از این شکست بپپه طبرسپپتان گریخپپت و از سپهبد خورشید شاهزاده طبرستان یاری و پناه جست . گوینپپد ، وی پسر عم خود طو س نام را با هدایا و اسبان و بآل ت بسیار به استقبال سنباد فرستاد . چون طو س نزد سنباد رسپپید از اسپپب فپپرود بآمپپد و سلم وکرد سنباد از اسب فرود نیامد و همچنان بر پشت اسب جواب سلم او داد طو س به هم بآمد و خشمگین گشت . سنباد را سپپرزنش وکرد و گفت من پسر عموی سپهبدم و مرا به پا س احپترام از جپپانب،‌یحرمتی شپپرط ادب نبپپود سپپنباد خویش پیش تو فرستاد چندین ب در پاسخ سخنان درشت گفت . طپپو س بپپر اسپپب نشسپپت و فرصپپت جست تا شمشیری بر گردن سنباد زد و او را هلک وکرد . بآنگاه همه،‌ههایی وکه با وی بود برگرفپپت و پیپپش سپپپهبد بآورد . ،‌لها و خواست ما شاهزاده طبرستان ازین حادثه پشیمان و دردمند گشت و طپپو س را نفرین وکرد و سپس سر سنباد را بپه وسپیله حپپاجبی فیروزنپپام نپزد خلیفه فرستاد . بدین گونه بود وکه روزگار سنباد به پایان رسید . قیام،‌های وکه او بر افروخپپت خونین و وکوتاه او به زودی فرونشست اما شعل

.۱۷۴ ص ۱تاریخ طبرستان ، ج ۲

درفش سیاه / ۲۴۳

،‌ههپپای بآن وکپپاخ بیپپداد خلفپپا را به زودی بآتش سپپوزانی گشپت و زبان،‌یسوخت . ،‌نها فرو م قر

استادسیس هنوز یاد نهضت وکوتاه ، اما هولنپپاک و خپپونین سپپنباد در خپپاطر ایرانیان گرم و زنده بپود وکپه استادسپیس خپروج وکپپرد . البتپپه قیپپام استادسیس با خونخواهی ابومسلم ارتباط نداشت و ظاهر ًا مثل قیپپام

بهافرید برای تجدید و اصلح بآیین زرتشت بود .

هجپپری در خراسپپان رخ داد و در انپپدک۱۵۰قیام وی به سال ،‌هاند سیصپپد هپپزار مدتی چنان وکه طبری و ابن اثیر و دیگران نوشپپت،‌ینویسد «وکپپه او نیپپای مپپأمون و پپپدر مرد به یاری وی برخاستند . م مراجل بود وکه مادر مأمونست و پسرش غالب ، خپپال مپپأمون همپپان وکسی است وکه به همدسپپتی وی فضپپل بپپن سپپهل ذوالریاسپپتین را

وکه خروج اوست چیپپزی۱۵۰ از زندگانی او نیز پیش از سال ۱وکشت،‌یبآید وکه وی معلوم نیست فقط از بعضی سخنان مورخان چنین بر م در خراسان امار ت داشته است و ظپپاهر ًا از وکپپارگزاران و فرمانروایپپان

.۱۵۰وکامل ابن اثیر ، حوادث سنه ۱

۲۴۴ / دو قرن سکو ت

،‌یرفته است . حتی وقتی نیز بپپه محتشم و با نفوذ بآن سامان بشمار م گفته یعقوبی ، از اینکه مهدی را به ولیعهدی خلیفه منصور بشناسپپد

سر فرو پیچیده است .

،‌یبآید وکه قبل از حادثه خروج نیز در میپپان مپپردم از روایا ت بر م،‌هاند ، نفوذ وی بسپپیار بپپوده خراسان وکه روزی در فرمان ابومسلم بود،‌یتوانسته است سپاه بسیاری را بر ضد خلفا است و در اندک مدتی م

تجهیز نماید .

،‌هانپپد . وی ،‌گهای او را ، بیشتر مورخان از طبری گرفت داستان جن،‌ینویسپپد: «از وقپپایع۱۵۰در طی حوادث سال در این باب چنیپپن م

این سال خروج استادسیس با مردم هرا ت و بپپادغیس و سیسپپتان و شهرهای دیگر خراسان بود . گویند با وی نزدیک سیصپپد هپپزار مپپرد جنگجو بود و چون بر مردم خراسان دست یافتند به سوی مپپرو رود رفتند . اجثم مرو رودی با مردم مرو رود بر بآنان بیپپرون بآمپپد . بپپا وی جنگی سخت وکردند . اجثم وکشته شد و بسپپیاری از مپپردم مپپرو رود،‌های از سرداران نیپپز هزیمپپت گشپپتند . منصپپور وکپپه هلک شدند . عد بدین هنگام در برذان مقیم بود خازم بن خزیمه را نزد مهپپدی [وکپپه ولیت خراسان داشت] فرستاد . مهدی وی را به جنپپگ استادسپپیس نامزد وکرد و سرداران با وی همراه نمود . گویند معپپاویه بپپن عبپپدالله

درفش سیاه / ۲۴۵

،‌یگرفپپت و در بآن هنگپپام وکپپه وزیر مهدی وکپپار خپپازم را خوارمپپایه م،‌یفرسپپتاد ،‌هها م مهدی به نیشابور بود معاویه به خازم دیگر سران نام،‌یوکرد خازم از لشکرگاه نیشپپابور نپپزد مهپپدی رفپپت و و امر و نهی م خلوتی خواست تا سخن گوید . ابوعبدالله نزد مهدی بود گفت از وی باک نیست سخنی وکه داری بازنمای خپپازم خپاموش مانپد و سپخن نگفت تا ابوعبدالله برخاست و برفت . چون خلو ت دسپپت داد از وکپپار معاویه بن عبدالله بدو شکایت برد و… اعلم وکرد وکپپه وی بپپه حپپرب استادسیس نخواهد رفت جز بآنگاه وکه وکار را یکسره به وی واگذارنپپد و در گشودن لوای سردارانش مأذون دارند و بآنان را به فرمپپانبرداری وی فرمان نویسند . مهدی بپذیرفت . خازم به لشپپکرگاه بازبآمپپد و بپپه رأی خویش وکار وکردن گرفت . لوای هر وکه خواسپپت بگشپپود و از بآن هروکه خواست بربست . از سپاهیان هر وکه گریخته بود بپپازبآورد و بپپر یاران خود در افزود اما بآنان را در پس پشت سپاه ننهپپاد . پپپس سپپاز،‌قها بکند . هیثم بن شعبه بن ظهیر را بر میمنپپه و جنگ وکرد و خند نهار بن حصین سغدی را بر میسره گماشت . بکار بن مسلم عقیلی را بر مقدمه و «اترارخداید » را وکه از پادشاه زادگپپان خراسپپان بپپود بپپر ساقه بداشت . لوای وی بازبرقان و علم یا غلمی از بآن وی بسام نپپام بود پس با بآنان خدعه بآغاز وکرد و از جایی به جایی و از خنپپدقی بپپه،‌یرفت . بآنگاه به موضعی رسید و بآنجا فرود بآمد و بپپر گپپرد خندقی م

۲۴۶ / دو قرن سکو ت

سپاه خود خندقی وکند ، هرچه وی را دربایست بپپود بپپا همپپه یپپاران خود اندرون خندق برد . خندق را چهار دروازه نهاد و بر هر وکپپدام از،‌نها چهار هزار وکس از یاران برگزیده خویش بداشت و بکپپار را وکپپه بآ صاحب مقدمه بود دو هزار تن افزون داد تا جملگی هجده هزار وکس،‌لهپپا و شدند ، گروه دیگر وکه یاران استادسیس بودند با وکلنپپدها و بی،‌هها پیپپش بآمدنپپد تپپا خنپپدق را بینبارنپپد و بپدان انپپدر بآینپپد بپه زنب،‌های وکه بکار بر بآن گماشته بود روی بآوردنپپد و بآنجپپا در حملپپه درواز چنان به سختی پای فشردند وکه یاران بکار را چاره جز گریز نمانپپد . بکار چون این بدید خود را فرود افکند و بر دروازه خندق به ایسپپتاد،‌های وکه ،‌یخواهید اینان از درواز و یاران را ندا داد وکه ای فرومایگان م،‌هاند بر مسلمانان چیپپره گردنپپد . انپپدازه پنجپپاه وکپپس از به من سپرد پیوندان وی وکه بآنجا با وی بودند فپپرود بآمدنپپد و از بآن دروازه دفپپاع

وکردند تا قوم را از بآن سوی براندند .

پس مردی سکزی وکه از یاران استادسپپیس بپپود و او را حریپپش،‌های وکپه ،‌یرفپت بسپوی درواز ،‌یگفتند و صاحب تدبیر بآنان بشمار م م خازم بربآن بود روی بآورد خازم چون بآن بدید وکس پیش هیثپپم بپپن شعبه وکه در میمنه بود فرستاد و پیام داد وکپپه تپپو از دروازه خپپویش بیرون بآی و راه دیگری جز بآنکه ترا به دروازه بکپپار رسپپان در پیپپش

درفش سیاه / ۲۴۷

گیر . اینان سپپرگرم جنپپگ و پیشپپروی هسپپتند چپپون بربآمپپدی و از دیدگاه بآنان دور گشتی بآنگاه از پس پشتشان دربآی و در بآن روزهپپا سپاه وی خود رسیدن ابپپی عپپون و مپپرو بپپن سپپلم بپپن قپپتیبه را از،‌یداشتند . خازم نزد بکپپار نیپپز وکپپس فرسپپتاد وکپپه تخارستان چشم م چون رایا ت هیثم را ببیند وکه از پس پشت شما بربآمد بانپپگ تکپپبیر بربآورید و گویید اینک سپاه تخارستان فرا رسید . یاران هیثم چنیپپنوکردند و خازم بر حریش سکزی دربآمد و شمشیر در یکدیگر نهادند .

درین هنگام رایا ت هیثم و یارانش را دیدند . در میان خود بانپگ بربآوردند وکه اینک مردم تخارستان فراز بآمدند . چون یاران حریش را،‌نها به تاختند مردان هیثم با تنها بدیدند ، یاران خازم به سختی بر بآ نیزه و پیکان به پیشبازشان شتافتند و نهار بن حصپپین و یپپارانش از سوی میسره و بکار بن مسلم با سپاه خود از جایگاه خویش بر بآنپپان،‌نهپپا نهادنپپد و درافتادند و بآنان را هزیمت وکردند . پس شمشپپیر در بآ بسیاری از بآنان بر دست مسلمانان وکشته شدند . نزدیک هفتاد هپپزار وکس از بآنان درین معروکه تباه شد و چهارده هزار تن اسپپیر گردیپپد . استادسیس با عده انپدوکی از یپاران بپه وکپوهی پنپاه بپرد . بآنگپاه بآن چهارده هزار اسیر را نزد خازم بردند بفرمود تا بآنان را گردن بزدند و خود از بآنجا بر اثر استادسیس برفت تا بدان وکوه وکه وی بپپدان پنپپاه

۲۴۸ / دو قرن سکو ت

گرفته بود برسید . خازم استادسیس و اصحاب وی را حصپپار داد . تپپا وقتی وکه به حکم ابی عون رضا دادن و فرود بآمدند . چون بپپه حکپپم ابوعون خرسند گشتند وی بفرمود تا استادسیس را با فرزندانش بند وکنند و دیگران را بآزاد نمایند . بآنان سی هزار وکس بودند و خازم این ، از حکم ابی عون مجری وکپپرد و هپپر مپپردی را از بآنپپان دو جپپامه در،‌های بسپپوی مهپپدی نوشپپت وکپپه خپپدایش نصپپر ت داد و پوشید و نام دشمنش تباه وکرد . مهدی نیز این خبر را بپپه امیرالمؤمنپپان منصپپور نوشت اما محمد بن عمر چنین یاد وکپپرده اسپپت وکپپه بیپپرون بآمپپدن

۱ بپود وکپه گریخپت .د »۱۵۱ بود و در سپال ۱۵۰استادسیس در سال همین روایت را وکه طبری در باب خدعه و نیرنگ خازم بآورده است ،

،‌یوکم و وکاست۳ و ابن خلدون۲پس از وی وکسانی مانند ابن اثیر نیز ب،‌هاند . نقل وکرد

با این همه فرجام وکار وی درست روشن نیست . از ایپپن عبپپار ت،‌یگویپد: «خپازم بپه مهپدی نپامه نوشپت وکپه خپدایش طبری وکه م،‌یبآید وکه پپپس پیروزی داد و دشمنش را هلک گردانیدد » چنین بر م

طبع مصر .۲۸۸ ص ۶طبری ، ج ۱ طبع مصر .۲۹ ص ۵وکامل ، ج ۲ طبع بولق .۱۹۸ ص ۳وکتاب العبر ، ج ۳

درفش سیاه / ۲۴۹

از گرفتاری وی را وکشته باشند اما مورخانی وکه روایپپت را از طپپبری،‌هانپپد . ،‌هاند ، مانند خود او از وکشته شدنش به تصریح چیزی نگفت گرفت

گویا او را با فرزندان به بغداد فرستادند و در بآنجا هلک وکردند .

،‌بهای تازی و فارسی ،‌های وکه در دیگر وکتا روایا ت و اخبار پراوکند،‌های بآمده است بر بآنچه از طبری و ابپپن اثیپپر نقپپل گردیپپد چیپپز تپپاز،‌یرسد بآنست وکه نهضت استادسیس ،‌یافزاید . بآنچه قطعی به نظر م نم نیز مثل قیام سنباد جنبپپه دینپپی و سیاسپپی هپپر دو داشپپت . اینکپپه،‌هاند وی مپپدعی نبپپو ت بپپود و یپپارانش بآشپپکارا وکفپپر و فسپپق نوشپپت،‌یترین ،‌یدهد وکه در ظهور وی نیز عامل دین قپپو ،‌یورزیدند نشان م م،‌هاند او را یکپپی از محپپرک بپپوده اسپپت . بعضپپی از محققپپان خواسپپت،‌یبرنپپد موعودهایی وکپپه در سپپنن زرتشپپتی ظهپپور بآنپپان را انتظپپار م

،‌یگویند وکه او خود چنین دعویی داشپپته اسپپت و مپپردم۱بشمارند . م،‌هاند . در این نکته جای تردید است . در واقع نیز بدین نظر گرد او رفت وی در سرزمین سیستان ، سرزمینی وکه ظهور موعودهای مزدیسنان همه از بآنجا خواهد بود یاران و هواخواهان بسیار داشت . در بآنجا نیز مانند همه جا دعو ت وی را با شور و شوق پاسخ دادند . همان سپپالی وکه وی در خراسان قیام وکرد ، در بست نیز ظاهر ًا به یاری وی مردی

.۱۰۷۳ ص ۳رک: دائر ةالمعارف اسلم ج ۱

۲۵۰ / دو قرن سکو ت

برخاست… نام وی محمد بن شپپداد و بآرویپپه المجوسپپی بپپا گروهپپی د » بپه علوه ،۱بزرگ بدو پیوستند و چون قوی شد قصد سیستان وکرد

،‌یگذشپپت قیپپام ،‌ تهپپا م ،‌های وکه از ظهپپور پار وی تقریب ًا در پایان هزار،‌یبآید وکپپه ایرانیپپان بآن زمپپان بپپا وکرده بود ، با این همه بعید به نظر م وجود اوصاف و شروطی وکه روایا ت و سنن زرتشتی درباره «موعپپودد » دارند وی را به مثابه موعودی بجای «هوشپپیدرد » و «هوشپپیدرماهد » و

۲«سوشیاند » تلقی وکرده باشند .

.۱۴۳– ۱۴۲تاریخ سیستان ، ص ۱ در اوستا ، و همچنین در سپپنن و روایپا ت زرتشپتی اشپاراتی در بپاب ظهپور۲

،‌یدارد و راسپپتی و نیکپپی را «موعودد » هست وکه دروغ و بدی را از جهان بر م،‌یدهپد . مزدیسپنان در واقپع ، ظهپور سپه تپن موعپود یپپا یاری و پیپروزی م،‌هاند وکه هر یک به فاصله هزار سال ،‌یداشت سوشیانت (سوشیانسک ) را انتظار م از یکدیگر ظاهر خواهند شد و این هر سه موعود از پشت زرتشپپت خواهنپپد بود . نام این موعودها و نام مادرهاشان نیز در اوستا بآمده است . محپپل ظهپور این موعودها در مشرق ایران زمین و در وکنپپار دریپپاچه هپپامون گفپپت شپپده است . باری ، مطابق مندرجا ت دینکپر ت ، سپی سپال پیپش از سپپری شپدن دهمین هزاره «دخپتری در بآب (هپامونک ) تپن شسپته بپارور خواهپد شپد و نخستین موعود وکه هوشیدر باشد از او متولپپد خواهپپد گردیپپد و سپپی سپپال مانده (به بآخرک ) هزاره هوشیدر ، به همان ترتیب هوشیدرماه ، دومین موعود از،‌های پا به عرصه وجود خواهد گذاشت در پایان هزاره هوشیدرماه بپپاز دوشیز به همان ترتیب ، سوشیانت بآخریپپن بآفریپپده اهپپورامزدا تولپپد خواهپپد یپپافت .

درفش سیاه / ۲۵۱

ک‌هجا شورش در هم،‌های وکپپه ایرانیپپان نسپپبت بپپه عپپرب اما در هر حال نفپپر ت و وکین داشتند بآنان را در هر جریانی وکه رنپپگ شپپورش و عصپپیان بپپر ضپپد،‌یوکرد . نهضت استادسیس در میان سیل خپپون خلفت داشت وارد م فرو نشسپپت امپپا مقپپارن همیپپن ایپپام نیپپز مپپردم طالقپپان و دماونپپد شوریدند . خلیفه سرداری را بنام عمرو بن علء برای سپپروکوبی شپپان،‌نهپپا را گشپپود . گسیل وکرد . او شورشیان را سروکوبی وکرد . شهرهای بآ عده بسیاری از مردم دیلم درین ماجرا به اسار ت رفتند . قبل از ایپپن تاریخ و بعد از بآن نیز بارها مردم طبرستان در برابر فجایع و مظپپالم،‌تها نه فقط نژاد عرب مردود بود بلکه تازیان قیام وکردند . درین نهض دین مسلمانی نیز مپپورد خشپپم و وکینپپه بپپود . یپپک مپپورخ و متکلپپم،‌یگوید: «ایرانیان بر اثر وسپعت وکشپور و تسپلط بپر همپه مسلمان م اقوام و ملل از حیث عظمت و قدر ت ، به منزلتی بودنپپد وکپپه خپپود را

،‌یباشپپند و بپپه پپپانزده مادرهای هر سه موعود از خانپپدان بهپپروچ (بهپپروزک ) م سالگی حامله خواهند گردید . و پسران در سپپی سپپالگی از طپپرف اهپپورامزدا برای راهنمایی جهانیان برانگیخته خواهند شد .د » (نقل از یشتها ، پورداود ، ج

،‌های دارد در باب سوشیانس وکپپه بپپه سپپال۳۰۱– ۳۰۰ ص ۲ ک ) پورداود رسال در بمبئی طبع شده است .۱۹۲۷

۲۵۲ / دو قرن سکو ت

،‌یخواندند ، وقتی وکه دولتشان بدسپپت بآزادگان و دیگران را بندگان م،‌یشپپمردند وکپپار ،‌تترین مردم م عربان سپری گشت چون عرب را پس،‌یبایسپپت ،‌نها دو چندان وکپپه م برایشان سخت گشت و درد و اندوه بآ گردید . از این رو بارهپپا سپپر بربآوردنپپد وکپپه مگپپر بپپا جنپپگ و سپپتیز

۱خویشتن را از چنگ اسلم رهایی بخشند .د »

،‌شها رنپپگ ضپپد دینپپی داشپپت . در بدین گونه بیشتر ایپپن شپپور یک بار سپهبد خورشید حکم وکرد وکه همپپه۱۴۱طبرستان به سال

،‌هانپپد اعراب را و حتی همپپه ایرانیپپانی را وکپپه بپپه دیپپن اعپپراب دربآمد بکشند . شورش سختی بپپر ضپپد عپپرب روی داد وکپپه عربپپان بآنپپرا بپپا خشونت و قساو ت فرو نشاندند . اسپپهبد خورشپید نیپز وکپه خپپود را،‌یدید زهر از نگین انگشتری برمکید و درگذشت . این همپپه مغلوب م،‌یدادنپپد ،‌شها نشپپان م قساو ت و خشونتی وکپپه اعپپراب در دفپپع شپپور،‌یداشت . زجر و قتل و زندان و تبعیپپد ایرانیان را از ادامه پیکار باز نم،‌یوکرد . حتی خپپروج ،‌ختر م ،‌یتر و عزمشان را راس ،‌نها را قو فقط اراده بآ،‌یوکردنپپد مپپورد و قیامی وکه تروکان و تازیان بر ضد دستگاه خلفت م،‌یگرفت . وقتی یوسپپف ابپپن ابراهیپپم تشویق و حمایت ایرانیان قرار م معروف به برم وکه از موالی ثقیف بود در بخارا قیام وکپپرد و در میپپان

چاپ مصر .۹۱ابن حزم: الفصل ، جزء ثانی ص ۱

درفش سیاه / ۲۵۳

مردم خراسان یاران و همراهان بسیار یافت و سغد و فرغپپانه را نیپپزدچار شورش و بآشوب نمود .

۶

در آن سوی جیحون

ماورا ء النهر در همان روزهایی وکه جنایت بآسیابان «مرود » بآخرین چراغ دوده،‌یوکشت و ماهوی سپپوری بپپا چنیپپن خیپپانتی وکپپه ساسانیان را فرو م،‌یداشپت شپاید ،‌یوکرد فره شاهی را بآرزو م بجای خداوندگار خویش م در شهرهایی چپپون تیسپپفون و شوشپپتر و نهاونپپد و اسپپتخر و ری و دیگر بلد وکسانی از ایرانیان بودند ، وکه چشم امیپپد خپپویش را بپپدان سوی مرو ، به شهرهایی وکه در بآن سوی بآموی بود ، دوختپپه بودنپپد و،‌یوکشیدند . خپپود یزدگپپرد ،‌های را م از بآنجاها ، هر روزی انتظار خبر تاز نیز پیش از بآنکه به تحریک ماهوی سوری در مپپرو ، طعمپپه جنپپایت،‌ینام و نشان شود ، شاید بدان سوی رود بآموی امید بسیار بآسیابانی ب،‌ههپپا و ،‌هها و رسولن بپپا تحف داشت . و گویا به همین سبب بود وکه نام،‌یپپپرورد وکپپه هدایای بسیار به چین فرستاد و ایپپن امیپپد را در دل م شاید با یاری خاقان چین و بدست مردم و پادشاهان بآن سپپوی رود

۲۵۶ / دو قرن سکو ت

بآموی ، بار دیگر بتوانپد بآب رفتپه را بپه جپوی بپاز بآرد و بآنچپه را در تیسفون و شوش و نهاوند باخته بود در مرو و بآموی و شاید بخپپارا و

سمرقند از دشمنان بازستاند…

بپپود ، بیشپپتر۱در واقع در بآن سوی بآمپپوی ، وکپپه بلد مپپاوراءالنهر،‌هها از ایران نشان داشت . بخپپارا و شپپهرها و روسپپتاهایی شهرها و دی وکه بر گرد بآنان بود هپپر چنپپد از تروکپپان خپپالی نبپپود امپپا بپپر وکنپپاره،‌یبآمپپد . ایپپن شهرهای خراسان جای داشت و از بلد ایپپران بشپپمار م شهر در وکرانه زرافشان سغد بپپود و مپپردم بآن بپپه زبپپان دری سپپخن

،‌یگفتند . خداوندان بآن نیز بخار خدا ة نام داشپتند . امپا چنیپن بپه۲م،‌یبآید ، وکه در این سرزمین بآیین زرتشت به قدر خراسان رایپپج نظر م

ماوراءالنهر به طور وکلی عبار ت بود از تمام اراضی و بلدی وکه مسپپلمانان در۱ شمال بآموی به تصرف دربآورده بودند . حپپدود شپپمال و مشپپرق ایپپن بلد در،‌یشد وکه دیگر اعراب بپپر بآنجپپا تسپپلط نیپپافته بودنپپد و بنپپابراین بآنجا ختم م حدود ماوراء النهر در طی زمان تابع احوال سیاسی بپود . در هپر حپال اوکپثر این بلد از قدیم جزء مواطن قوم ایرانی بپپوده اسپپت . چنپپان وکپپه بلد سپپغد لاقل از عهد داریوش هخامنشی تحت استیلی ایپپران بپپوده اسپپت . از عهپپد اسکندر به بعد نیز این بلد هر چند اغلب به ظاهر از ایران جدا بودند ، اما از جهت فرهنگ و تمدن با جامعه ایرانی ارتبپاط داشپتند چنپان وکپه مانویپپان

وقتی از ایران رانده و مأیو س شدند در این بلد مأمن و ملجأ یافتند . .۳۳۵مقدسی ، احسن التقاسیم ص ۲

در بآن سوی جیحون / ۲۵۷

،‌هاند ،‌های وکه بوداییان درین شپپهر داشپپت نبوده است . چنان وکه از بتکد،‌بها سخن رفته است و نام بخپپارا خپپود از وکلمپپه «بهپپارد » یپپا در وکتا «وهارد » بآمده است وکه گویا نام معابد بودایی بوده است . و از وکجا وکه همین انتشار بآیین بودا ، درین شپهر و بلد دیگپر مپاوراءالنهر سپبب نشده باشد وکپپه دریپپن بلد ، وکسپپی بپپه یپپاری یزدگپپرد و فرزنپپدانش

نشتافته است ؟

سمرقند نیز مانند بخارا شپپهر ایرانیپپان بپپود . درسپپت اسپپت وکپپه،‌یراندنپپد لیکپپن زبپپان مقارن این ایام طرخانان ترک بر بآن فرمپپان م،‌یشپپک بپپه زبپپان دری سپپخن شپپان دری بپپود . مپپردم سپپمرقند ، ب،‌ههپپا و روسپپتاهای بآن نیپپز ،‌هاند . دی ،‌های خاص داشت ،‌هاند و لهج ،‌یگفت م

،‌هاند . ،‌یداشت اوکثر به همین زبان سخن م

نیز از بلد ماوراءالنهر ، شهرهای وکش و نخشپپب بپپود وکپپه از بلد،‌یبآمدنپپد . ایپپن سپپغدیان ، وکپپه سپپغدش نیپپز نام بآور سغدیان بشمار م،‌هترین ولیا ت ایرانی بود . چنان وکه هپپم در اوسپپتا و ،‌هاند از وکهن خواند،‌های از داریوش ، در شمار بلد ایپپران نپپام بآن ذوکپپر شپپده هم در وکتیب اسپپت . در ایپپن بلد و هپپم بلد فرغپپانه نیپپز ، هپپر چنپپد مقپپارن ایپپن روزگاران مردم با تروکان و هفطالیان دربآمیخته بودند ، امپپا همچنپپان،‌یورزیدند . در به زبان و نژاد و سرزمین و تاریخ وکهن خویش علقه م

۲۵۸ / دو قرن سکو ت

،‌نهای گذشته ایران را با شور و شپپوق بیشتر این شهرها ، مردم داستا،‌یبآوردند و حتی دربپپاره خپون سپپیاوش وکپه بدسپت تروکپان فرایاد م،‌هها داشتند وکه در بخارا ، و شاید دیگر جاهپپا ، زمزمپپه ریخته بود ، تران،‌یوکردند . در اشروسنه و خوارزم نیز زبان ایرانی بود و در همپپه ایپپن م

بلد ، تاریخها و داستانهای گذشته قوم ایرانی زبانزد و رایج بود .

در روزگپپاری وکپپه ، همپپه شپپهرهای ایپپران از عپپراق و فپپار س و بآذربایجپپان و شپپوش و نهاونپپد و ری و خراسپپان ، از خلیفپپه تازیپپان،‌یوکرد این شهرهای ماوراءالنهر ، وکه در هر حال از بلد فرمانبرداری م،‌یشپد ، از دسپتبرد تازیپان مصپون مانپده بپود . در فر س محسپوب م خراسان ، پیش از بآن ، تازیان وکندو وکاو عظیم وکرده بودنپد و غپار ت و بیداد بسیار رانده بودند اما بدان سوی بآمپپوی دسپپت نیپپافته بودنپپد .

هجری خراسان در حکم عبیدالله بن زیپپاد بپپود وکپپه۵۳مقارن سال ،‌یرفت . درین زمان بخارا خپدا ة وکپه ،‌یباک و ستمکار بشمار م مردی ب امار ت و سلطنت دیرین بخارا را داشت ، مرده بود و وکودوکی شیرخوار از او بازمانده بود ، نامش طغشاده ، وکه مادرش خپپاتون بجپپای او وکپپار،‌یراند و در زمان وی تازیان چند بار به بخارا بآمدند و وی هر ملک م،‌یگزارد . چون عبیدالله بن زیپپاد بپپه خراسپپان بار صلح وکرد و خراج م بآمد ، از جیحون بگذشت و بآهنگ بخپپارا وکپپرد . بعضپپی از روسپپتاهای

در بآن سوی جیحون / ۲۵۹

،‌ههپپای مجپپاور بآن را بگرفپپت و بپپا خپپاتون ،‌هها و قری بآبادان بخارا و دی،‌ههپپا ،‌غهپپا بکندنپپد و دی ،‌گها اعپپراب با جنگهای سخت وکرد . درین جن ویران وکردند و بس خلق به اسپپار ت بردنپپد و غنپپایم بسپپیار بدسپپت

بآوردند .

خاتون بخارا چندی بعد ، سعید بن عثمان بجای عبیدالله به امیری خراسپپان بآمد؛ در لشکر وی ، گذشته از غازیپپان و مجاهپپدان ، عپپده بسپپیاری از رهزنان و بندیان و بآدم وکشان بودند وکه از زندان بربآمده بودنپپد و بپپه امید تاراج و غنیمت راه خراسان را با وی در پیش گرفته بودند . وی با سپاهی چنین غارتگر در بآن سوی بآمویه یک چند تپپاختن وکپپرد و،‌لها و اسیران به دست بآورد . اما از سمرقند و بخارا جز بپپاج و نپپوا ما نستد و بآن دو شهر بزرگ ماوراءالنهر را به جنگ نتوانست گشود . در بخارا ، با خاتون وکه ملکه بآن دیار بود ، با نرمی و مهربانی رفتار وکرد ورَسپپری و ِسپپری ،‌نهپپا ،‌هاند خاتون را دوست گرفت . میان بآ بعضی گفت پدید بآمد . گویند: «چون سعید با خاتون صلح وکرد به بخارا رسپپید و،‌های داشت پر زر . دست بیمار گشت خاتون به عیاد ت او دربآمد . وکیس

۲۶۰ / دو قرن سکو ت

در وکیسه وکرد و دو چیز از وکیسه بپپربآورد و گفپپت ایپپن یکپپی از بهپپر،‌یدارم تا اگر بیمار شوم بخورم و این دیگر ترا دهپپم خویشتن نگاه م تا بخوری و بهتر شپوی . سپعید را عجپب بآمپد وکپه بآن چیسپت وکپه،‌یدهد . چپپون خپپاتون بیپپرون رفپپت خاتون را با این عز ت و بزرگی م سعید بنگریست خرمایی بود وکهنه گشته ، وکسان خپپود را فرمپپود تپپا پنج شتر بار خرمای تازه بار وکردند و به نزدیک خاتون بردند . خاتون،‌لها بگشاد و خرمای بسپپیار دیپپد ، وکیسپپه بگشپپاد و بآن خرمپپای جوا خویشتن بیرون وکرد و با بآن خرماها مقابله وکپپرد همچنپپان بپپود وکپپه خاتون داشت . به عذر اندر بآمد و گفت ما را ازین جنس بسیار نباشد،‌هام از بهپپر بیمپپاری .د » ،‌لهای بسپپیار نگپپاه داشپپت ۱و این دو خرمپپا سپپا،‌هاند وکه این خاتون زنی بود شیرین و با نیکویی بسیار . سعید بر بآورد ۲وی شیفته شد و مردم بخارا را به زبان بخاری درین معنی سرودها

۳بوده است .

.۴۸تاریخ بخارا ص ۱ راجع به شعر اهل بخارا در باب خاتون و سعید ، مقاله نگارنده این سپپطور در۲

ک ) دیده شود .۱۱ سال ۷مجله یغما (شماره .۴۸تاریخ بخارا ص ۳

در بآن سوی جیحون / ۲۶۱

قتیبه بن مسلم،‌نها وکپپه عبیپپدالله زیپپاد و سپپعید بپپن عثمپپان باری ، از این تاخت،‌یبآنکپپه وکردند هیچ فتحی بهپپره مسپپلمانی نگشپپت . و ایپپن تازیپپان ، ب بتوانند بآیین مسلمانی را در بآن سوی بآموی رواج دهند بپپه غپپار ت و تاراج و به غنایم و اسرا بسنده وکردند و بازگشپپتند . مسپپلم بپپن زیپپاد برادر عبیدالله ، و چند تن دیگر وکه به امیری خراسان بآمدند هر چند در بآن سوی بآموی نیز وکری و فری وکردند اما جز غار ت وکردن و بپپاج ستدن وکاری دیگر از پیش نبردند و دیار ماوراءالنهر ، با بآنکه هپپر بپپه،‌یگشت لیکن یکسپپره چند سالی دستخوش غار ت و وکشتار تازیان م،‌یبود . تا نوبت به قتیبه بپپن مسپپلم رسپپید . مقهور و مغلوب تازیان نم،‌یترین و این قتیبه نیز ، همچون خداوندگار خپپویش حجپپاج ، از شپپق،‌کترین سرداران عرب بود . بآنچه از بیداد و وکشتار و تاراج وکه به ،‌یبا ب خوارزم و تخارستان و ماوراءالنهر او وکپپرد وکپپس نکپپرده بپپود . چپپون ، بآهنگ گشودن بخارا وکرد ، در بیگند وکه از روسپپتاهای بآبپپادان بخپپارا بود ، یک چند بماند و شهر را حصار داد ، تا بگرفپت . پپپس یکپی را از وکسان خویش بدان جا نشاند و خود روی به بخارا نهاد . بیگنپپدیان از،‌یرسمی و تطاول تازیان به جان بآمدند . بشوریدند و امیری را وکه از ب عربان بود فرو وکشیدند و از پپپای در بآوردنپپد . قپتیبه را خپپبر رسپپید .

۲۶۲ / دو قرن سکو ت

لشکر خویش را فرمود وکه باز گردند و بیگند را تاراج وکنند و خون و مال مردم مباح دارند . این غار ت و وکشتار عربان را بهره بسیار رسید . معابد بیگند را فپپرو وکندنپپد و هپپر چپپه طوایپپف یافتنپپد برگرفتنپپد و

ببردند .

بخارا نیز ، با جنگ گشوده شد . و قتیبه با مردم بآن صلح وکرد ، بر بآنکپه هپپر سپپال دویسپت هپپزار درم خلیفپپه را و ده هپپزار درم امیپپر،‌عها نیز یک نیمپپه مسپپلمانان را ،‌هها و ضیا خراسان را بدهند و از خان دهند و ستوران مسلمانان را نیز وکسانی وکپپه در بیپپرون شپپهر جپپای دارند ، علوفه دهند . بدین گونه بخارا تازیان را مسخر گشت و تازیپپان با دهقانان هم خانه شدند و ناچار وکسانی وکه از همخانگی با این قوم،‌یداشتند ، خانه بیرون شهر بردند و شهر را به تازیان ماندنپپد . ننگ م،‌هها ویران شد و به ،‌هها و بتخان بخارا بآیین مسلمانی گرفت . پرستشکد،‌نها مسجد بنا گشت . و بازار ماخ وکه شاید تپپا همپپان روزهپپا ، جای بآ،‌یسپپپاختند و هنپپپوز درودگپپپری و صپپپورتگران در بآنجپپپا بتپپپان م،‌یفروختند ، از رونق افتاد . بآخر وکار ، قتیبه ، یکی را از یاران خپپویش ، م

در بخارا به امار ت نشاند و خود به قصد سمرقند بیرون بآمد .

در بآن سوی جیحون / ۲۶۳

فتح سمرقند اما فتح سمرقند بآسان دسپپت نپپداد . قپپتیبه یپپک چنپپد بآن را در حصار گرفت و مردم شهر مقاومت بسیار نمودنپپد و قپپتیبه بپپا سپپپاه خویش ، زمانی دراز بر در شهر بماند . در باب فتح سمرقند ، وکه ناچار،‌خهپپا با غار ت و وکشتار و بیداد بسیار توأم بوده اسپپت ، در بعضپپی تاری،‌ههای هومیرو س و شهر تروا را به خپپاطر ،‌هاند ، وکه افسان داستانی بآورد،‌هاند وکه چون قتیبه یپپک چنپپد سپپمرقند را در حصپپار ،‌یبآورد . نوشت م گرفت و مقام او بر در شهر دراز وکشید ، دهقان سمرقند وی را پیپپام داد وکه اگر همه عمر بر در این شهر بمانی بآن را گشودن نتوانی وکپپه،‌بهای پدران ما چنانست وکه بر این شهر وکس دسپپت نتوانپپد در وکتا گشود ال مردی وکه نام او پالن باشد و نام تپپو پپپالن نیسپپت و ایپپن شهر نتوانی گشود . قتیبه و یارانش چون این سخن بشپپنیدند بانپپگ،‌یها وکردند و گفتنپپد سپپمرقند بپپر تکبیر بربآوردند و یاران قتیبه شاد دست ما گشوده بآید وکه امیر ما را نام پالن شپپتر اسپپت ، و قپپتیبه را معنی چنانست ، … باری ، چون مقام قتیبه بر دروازه سمرقند به دراز وکشید ، در صدد بربآمد وکه تا به حیله و چاره بپپر شپپهر دسپپت بیابپپد .،‌قها بساختند و وکه درهاشان از درون گشوده و پس بفرمود تا صندو،‌یشد ، و در هر صندوق مردی شمشیر زن بنشاند ، و بآن همه بسته م

۲۶۴ / دو قرن سکو ت

را در فرو بست و وکس نزد دهقان سمرقند فرستاد و پیام داد وکه من بر در سمرقند بیپپش نتپپوانم بپپود . از اینجپپا خپپواهم رفپپت و بآهنپپگ،‌نها ،‌حها با من هست وکه بردن بآ ،‌های اموال و سل چغانیان دارم اما پار،‌نها را از مپپن بپپه زنهپپار درپپپذیری ، همپپه را در را روی نیست . اگر بآ،‌قها گذارم و نزد تو فرسپپتم ، تپپا اگپپر از چغانیپپان بپپه سپپلمت صندو بازگشتم همچنان به من سپاری ، دهقان سمرقند ، وکه از این خپپدعه غافل بود ، این خواهش قتیبه را بپذیرفت . و قتیبه مپپردان را وکپپه در،‌قها ،‌قها بودند ، فرمان داد وکپپه چپپون شپپب در بآیپپد صپپندو بآن صندو بگشایند و بیرون بآیند و دروازه سمرقند را بر روی سپپپاه مسپپلمانان،‌قها را ،‌نها بر بآید . پپپس از بآن ، صپپندو باز وکنند تا این فتح بر دست بآ وکه دهقان سمرقند به زنهار پذیرفته بود هم بر بآن قرار وکه رفته بود ، نزد دهقان بفرستاد . چپون شپب در بآمپد و شپهر خلپو ت گشپت بآن،‌قهای خویش بر بآمدند و شمشیرها بکشپپیدند و هپپر مردان از صندو،‌یوکشتند تا به دروازه رسپپیدند . پپپس وکس را وکه پیش ایشان رفتی م دروازه بانان را بکشتند و دروازه بگشودند . قتیبه با سپاه خپپویش بپپه درون شهر بآمدند و دهقان را تاب مقاومت نماند بگریخت و برفپپت و

۱سمرقند به دست تازیان افتاد …

.۲۸۲اخبار الطوال ص ۱

در بآن سوی جیحون / ۲۶۵

،‌هاند البتپپه ،‌خها بآورد این داستان وکه در باب فتح سمرقند ، در تاری،‌نگپپونه جالب و خیال انگیزست اما شک نیست ، وکه فتح شهری از ای ناچار با غار ت و بیداد و وکشتار و ویرانی همپپراه بپپوده اسپپت . در هپپر،‌های دست نپپداده باشپپد و حال ، شاید وکه فتح سمرقند با چنین خدع یا این روایت از اغراق اسب چوبین خالی نباشد اما ظاهر ًا جای شک نیست وکه قتیبه سپپمرقند را ، بپپه خپپدعه و بپپر خلف قپپرار دادهپپای مسلمانان گشوده است . زیرا ، قبل از بآن وکه وی بپپه امپپار ت خراسپپان بیاید ، گویا معید بن عثمان ، با دهقان سمرقند صلح وکرده بود ، بر بآن وکه از دهقانان هفتصد هزار درم به خراج و صد هزار تپپن از مپپردم را به نوا بستاند ، و دیگر عربان را با سمرقند و مردم و بآییپپن بآن وکپپاری نباشد . از روزگار امار ت سعید بن عثمان تا این زمان وکپپه قپپتیبه بپپن مسلم به خراسان بآمد ، دهقان سمرقند همچنپپان بپپر ایپپن قپپرار وکپپار،‌یوکپپرد و ایپپن پیمپپان را عربپپان و سپپمرقندیان هپپر دو معتپپبر م،‌یشناختند . قتیبه بن مسلم چون به ماوراءالنهر بآمد بخارا بسپپتد ، و م به سپمرقند روی بآورد . و بپر خلف بآن عهپد وکپه عربپان بپا دهقپان سمرقند وکرده بودند ، بآن شهر را به حیلپه و خپدعه بگرفپت و شپپاید،‌هاند و پیش از این نقل گشپپت ،‌خها بآورد ،‌قها وکه در تاری داستان صندو در همین احوال و به همین تقریپپب روی داده باشپپد . در هپپر حپپال ، چون قتیبه برخلف عهد و پیمان مسلمانی ، سمرقند را بپپه حیلپپه و

۲۶۶ / دو قرن سکو ت

،‌یهای خویش بیرون راند و سپپپاه خدعه بگشاد ، مردم شهر را از سرا،‌یهای قپپوم بنشپپاند . و پیداسپپت وکپپه در ،‌هها و سپپرا خویش را در خان،‌لهپپا بپپه هپپدر رفتپپه اسپپت و ماجرایی از این گونه ، تا چپپه انپپدازه ما،‌هاند ، وکه چون عمر بن عبپپدالعزیر بپپه ،‌نها ریخته شده است . بآورد خو خلفت نشست اهل سمرقند به شکایت نزد او رفتند و بنالیدند وکپپه قتیبه عهد مسلمانان بشکست و به ستم شهر ما بگرفت و خپپانه مپپا بستد . عمر بن عبدالعزیز یکپپی را از قضپپا ت ، فرمپپان داد تپپا در ایپپن دعوی بنگرد و درین باب به حق عدل حکم وکنپپد . بآن قاضپپی حکپپم داد وکه باید عربان و اهل سمرقند ، بر دروازه سمرقند دیگر باره نبرد وکنند اگر اعراب فایق بآمدن ، سمرقند را چون شپپهری وکپپه بپپه عنپپوه،‌نهپپا عهپپدی تپپازه گشوده باشند تلقی وکنند و گرنه دیگپپر بپپاره بپپا بآ ببندند . درست است وکه حکپپم ایپپن قاضپپی ، در وضپپع و حپپال اهپپل،‌نها به خدعه و ستم به دست سمرقند ، وکه به هر حال شهر و خانه بآ،‌یداد وکه در هر ،‌یداد لیکن ، نشان م تازیان افتاده بود هیچ تغییری نم،‌های ناروا صور ت ، فتح این شهر بر دست قتیبه ، همواره به مثابه خدع

،‌یشده است . و ظاهر ًا این خدعه و نیرنگی وکپه قپتیبه ، بپرای۱تلقی م

Vanرک: ۱ Volten: Domination arabeوکه ایپپن مطلپپب را از ،‌یامیپپه و طبری نقل وکرده است و وکتاب او از مهمترین تحقیقا ت در بپپاب بن

،‌نهاست . علل سقوط بآ

در بآن سوی جیحون / ۲۶۷

گشودن سمرقند به وکار برده است ، به سبب بآن بپپوده اسپپت وکپپه تپپا شهر را به جنگ بگشاید و بدین بهانه مردم شهر را به اسار ت بگیپپرد،‌ههاشان را به غنیمت دارد . باری فتح سپمرقند ، وکپه و اموال و خواست با چنین خدعه و نیرنگ رسوا دست داد ، ناچار به ویرانی و پریشپپانی،‌یهپپای شهر وکشید و چنان شد ، وکه دهقانان و بزرگان شپهر بپر ویران

بآن مرثیه گفتند و جای بآن بود .

اما قتیبه ، چون سمرقند بگشاد وکس بدان جا بگماشت و خود به دیگر بلد ماوراءالنهر بآهنگ وکرد . چغانیان را به دست بآورد و وکش و

و بدین گپپونه بیشپپتر شپپهرهای بآن سپپوی۱نخشب را نیز فتح نمود . بآموی و بلد خوارزم و تخارستان را بگشود و همه جا وکند و وکاو وکرد و بیداد و غار ت پیش گرفت . و هر چند خود او ، هم بر دست عربپپان وکشته بآمد ، لیکن بلد بآن سپپوی بآمپپوی نیپپز ، وکپپه روزی مپپایه امیپپد،‌هگان تیسفون و نهاوند بود ، هم به دست او از ،‌ تزدگان و ستمدید غار پای دربآمد و یکسره ویران و تباه گشت و دیگر بآن امیپپدها وکپپه بپپود نماند و بر باد رفت و از بآن پس عربان در سراسپپر روزگپپار مروانیپپان برین شهرهای ماوراءالنهر استیلی تمام داشتند . و دهقانان و امیران و امیرزدگان این بلد ، وکه بیشترشان در ظپپاهر بپپه بآییپپن مسپپلمانی

.۲۸۲اخبار الطوال ص ۱

۲۶۸ / دو قرن سکو ت

دربآمده بودند و در نهان همچنان به بآیین خویش بپپاقی بودنپپد ، و در،‌یوکردند . و با۱گرد بآوردن خراج و دوشیدن ضعیفان ، عربان را یاری م

یکدیگر نیز همواره در ستیز و جنگ بودند . در واقع قتیبه بن مسلم ، در فتح شهرهای ماوراءانهر از همیپپن اختلفپپاتی وکپپه بیپپن سپپران و دهقانان بود بهره یافت و وکارهای خویش راست وکپپرد و بسپپا وکپپه در،‌یافکند تا در وکارهاشان دخل نماید . چنان وکپپه ، ،‌نها اختلف م بین بآ وقتی بین امیر چغانیان و امیران بعضی بلد مجاور اختلف روی داد وی به بهانه حمایت از امیر چغانیپپان لشپپکر بپپدان سپپوی بپپرد و در خوارزم نیز یاری خوارزمشاه را وکه دهقانان خوارزم بپپر وی شپپوریده بودند بهانه وکرد و بآن دیپار را بگرفپت و بکنپد و بکوبیپد و وکشپتار و

۲ویرانی عظیم وکرد .

،‌یامیپپه تازیپپان را در دیپپار بپپاری ، در سراسپپر دوران حکپپومت بن،‌یامیه ، وکه در همه جپپا ماوراءالنهر قدر ت تمام بود . سیاست خشن بن،‌ینمودند ، در بآنجا نیپپز البتپپه «موالید » و «عجمد » را به شد ت تحقیر م مایه خشم و نارضایی بود . و به همین سبب ، هر خارجی وکه در ایپپن،‌یخاست ، از بلد ماوراءالنهر هپپم ،‌یها بر م ایام در خراسان و دیگر جا

رک: وکتاب وان فلوتن ، وکه ذوکر بآن رفت و شواهدی جالب درین باب دارد .۱۲Berthold, Turkestan p. 185.

در بآن سوی جیحون / ۲۶۹

،‌یخواسپپتند و بپپدین سپپبب بپپود وکپپه دعپپو ت وکسانی به یاری او بر م ابومسلم نیز در بین بآن مردم به سرعت انتشپپار یپپافت و بسپپیاری از مردم این بلد نیز در سلک «سیاه جامگاند » او در بآمدنپد . ظپاهر ًا بپا،‌لهای این مردمان ، امیدی روی نموده ظهور ابومسلم یک چند ، در د بود وکه مگر بتوانند دیگر بار یوغ اسار ت عربان را از گردن برگیرند و بآزادی و استقلل گذشته خویش را به دست بآورند . به همین سپپبب بود وکه قتل ابومسلم؛ با بآن غدر و خیانت رسوا و ناروا ، بآنان را ، دیگپپر بار به بیم و نگرانی افکند . و در اندک مدتی ، همه را وا داشت وکه در

زیر لوای اسحاق ترک گرد بآیند .

اسحاق ترک این اسحاق درست معلوم نیست چپپه وکسپپی بپپوده اسپپت . قپپولی هست وکه از نسل زید بن علی و دعوی امامت داشپت . روایپت دیگپپر بآنست وکه مردی بود عامی ، از مردم ماوراءالنهر وکه با جنیپپان دعپپوی ارتباط داشت . ظاهر ًا بآن چه سبب شده است هویت و حقیقت حپپال او مکتوم بماند بآنست وکه با هر فرقپه از مپردم طپوری دیگپر سپپخن،‌یوکپپرده اسپپت . ،‌یگفته است و مصلحت وقت را بدین گونه رعایت م م

۲۷۰ / دو قرن سکو ت

به هر حال این اسپپحاق از پیپپروان و هپپوا خواهپپان ابومسپپلم بپپود ، و،‌یخواندند وکه وقتی بپپه مطابق بعضی روایا ت او را بدان سبب ترک م

،‌هاند۱فرمان ابومسلم در میان تروکان به رسالت رفته بود . بپپاری نوشپپت چون ابومسلم وکشته شد ، یارانش بگریختند و بپه بلد دیگپپر رفتنپپد . این اسحاق نیز وکه از یاران ابومسلم بود به تروکستان رفت و در بآنجپپا،‌هاند وکپپه دعو ت بآغاز وکرد و مردم بآن بلد بر گرد وی فراز بآمدند . گفت وی در ماوراءالنهر مردم را به خویشتن دعو ت وکرد و چنان فرا نمپپود وکه وی جانشین زرتشت است و مدعی شد وکه زرتشت زنده اسپپت و

بدین گونه ، در خراسان ظاهر ًا دعو ت وی انتشار تمام یافت .

ک‌بدار پیغمبر نقا،‌های وکپه بپه وکیپن خپواهی ،‌مترین حادث اما در بلد ماوراءالنهر مه ابومسلم پدید بآمد واقعه ظهور «مقنعد » بود . در واقع چند سپپال بعپپد از حادثه استادسیس در خراسان ، ماوراءالنهر شاهد قیپپام و شپپورش،‌یهپپای تپپازه و ،‌بدار مپپرو دعو مقنع گردیپپد . ایپپن جهپپان جپپوی نقپپا،‌ههایی وکپپه ،‌تانگیز داشت . با این همه از ورای گرد و غبار افسپپان شگف

۴۸۳ الفهرست ص ۱

در بآن سوی جیحون / ۲۷۱

،‌یتوان سیمای واقعی او را طرح وکرد . زندگی او را فرو گرفته است نم،‌هاند ،‌بها ملل و نحل درباره او نوشت بآن چه مورخان و نویسندگان وکتا،‌ینویسند وکه او «مردی بود از قطع ًا از تعصب و غرض خالی نیست . م اهل روستای مرو و از دیهی وکه در بآن وکازه خواننپپد و نپپام او هاشپپم بن حکیم بود و وی در اول گپپازرگری وکپپردی و بعپپد از بآن بپپه علپپم بآموختن مشغول شدی و از هر جنسی علم حاصل وکرد و مشپپعبدی و علم نیز ئجا ت و طلسپپما ت بیپپاموخت و شپپعبده نیپپک دانسپپتی و،‌بهای بسپپیار از ،‌یوکرد . و به غایت زیرک بود و وکتا دعوی نبو ت نیز م ۱علم پیشینیان خوانده بود و در جادوی به غایت استاد شپپده بپپود .د »

،‌ینظیر او را در علوم حیل و نیپپز نجپپا ت همپپه مورخپپان این مهار ت ب،‌های از ،‌هاند و ماه نخشب وکه معجزه او خوانده شده اسپپت نمپپون ستود،‌هانپپد وکپپه «بپپه زمیپپن ،‌یرود . و در بپپاب بآن گفت مهار ت او به شپپمار م نخشب از بلد ماوراءالنهر چاهی بود . مقنع به سحر جسمی سپپاخت بر شکل ماهی چنان وکه دیدند وکه بآن جسم از چاه بر بآمد و انپپدوکی

ایپپن مپپاه نخشپپب ، را شپپاعران۲ارتفاع یافت و باز به چاه فرو رفپپتد »،‌هانپپد امپپا وکیفیپپت بآن ایران و عرب مکرر در سخنان خویش یپپاد وکرد،‌هاند وکه چون مقنپپع ایپپن مپپاه را از اوکنون درست معلوم نیست نوشت

.۷۷تاریخ بخارا چاپ تهران ص ۱ .۱۲۱تجارب السلف ص ۲

۲۷۲ / دو قرن سکو ت

چاه بر بآورد مردم را گمان افتاد وکه این وکار را به جادویی وکرده است اما این جادویی ، در واقع عبار ت از تمهید و استعمال بعضپپی قواعپپد،‌هاند ، وکه بعدها از ته بآن چاه وکه به نخشب بود وکاسه ریاضی بود . بآورد

باری ، این هاشم بن حکیپپم چنپپان۱بزرگی پر از زیبق بیرون بآوردند .،‌هانپپد ، در روزگپپار ابومسپپلم از جملپپه یپپاران و ،‌خهپپا بآورد وکپپه در تاری سرهنگان او بود . عبث نیست وکه چون دعو ت خپپویش بآشپپکار وکپپرد،‌هجامگان خراسپپان در عقایپپد و بآرای او چنپپان خاطره این سردار سیا بآشکارا انعکا س یافت . وی ابومسلم را از پیغمبر برتر شمرد و حتی او را به درجه خدایی رسانید . نیز گویند وکه او دعپپوی داشپپت وکپپه روح

درباره سبب شپپهر ت۲ابومسلم نقل ، به وی وکرده است و او خداست .،‌هاند وکه همواره نقابی از زر و یپپا از پرنپپد سپپبز بپپر او به «مقنعد » بآورد روی داشت تا روی او وکس نتواند دید . یارانش را گمان بود وکپپه ایپپن «مقنعهد » را بر روی فرو هشته است تپپا شعشپپعه طلعپپت او دیپپدگان،‌یگفتند وکه ایپپن نقپپاب را بپپدان خلق را خیره نسازد اما دشمنانش م روی از بآن دارد وکه تا زشتی و بپپد رویپپی خپپویش را فپپرو پوشپپاند و،‌هاند وکه او مردی یک چشم و وکژ زبان و بد روی و وکوتاه قد بپپود گفت و موی بر سر نداشت . مطابق قول ابوریحان وی «دعوی خدایی وکرد

.۱بآثار البلد قزوینی ، به نقل از ادوارد براون: تاریخ ادبی ایران ج ۱ .۱۷۹تبصره العوام ص ۲

در بآن سوی جیحون / ۲۷۳

و گفت برای بآن به جسم در بآمدم تا دیده شوم زیرا وکه از این پیپش وکس نتوانسته بود مرا ببیند . پس ، از جیحون بگذشپپت و بپپه حپپوالی وکش و نسف در بآمد . با خاقان نوشت و خوانپپد بآغپپاز نهپپاد و او را بپپه بآیین خویش دعو ت نمود . سپید جامگان و تروکان بر وی فراز بآمدنپپد و برایشان زن و خواسته مپپردم مبپپاح گردانیپپد و هپپر وکپپه را بپپا وی مخالفت ورزید بکشت و هر چه مزدک بآیین نهاده بود وی امضا وکرد و لشکریان مهدی خلیفه را بشکست و چهپپارده سپپال تمپپام اسپپتیل

درین مد ت بسیاری از مردم سغد و بخارا و نخشب و وکش۱داشت .د » بآیین او را پذیرفتنپپد و بپپر ضپپد خلیفپپه علپپم طغیپپان بپپر افراشپپتند .،‌یرفتنپپد ، در هنگپپام ،‌هاند وکه یاران او ، چون به میپپدان جنپپگ م نوشت،‌یوکشپپیدند ،‌یطلبیدند و فریپپاد م هول و فزع از او ، چون خدایی یار م

،‌نهپا را۲وکه «ای هاشم ما را دریاب !د » این سپپیدجامگان مقنپع وکاروا،‌یهپپای ،‌یهپپا و تباه ،‌یوکردند ، ویران ،‌رها و دها ت را غار ت م ،‌یزدند ، شه م،‌یبردنپپد ، ،‌یبآوردند . زنان و فرزندان مردم را به اسپپار ت م بسیار وارد م

– و این مد ت وکه در تاریپپخ بخپپارا هپپم بآمپپده اسپپت از۲۱۱بآثار الباقیه ص ۱ مبالغه خپپالی نیسپپت . دریپپن بپپاب رجپپوع شپود بپپه تحقیقپپا ت بآقپپای دوکپپتر

esغلمحسین صدیقی در رسپپاله اجتهپپادی ایشپپان: mouvements

Religieux Iraniens p. 179. طبع مصر .۵۲ ، ص ۵ ابن اثیر ، ج ۲

۲۷۴ / دو قرن سکو ت

،‌ینمودنپد و مؤذنپان و نمپاز گپپزاران را طعمپه ،‌دها را ویپران م مسپج،‌یوکردند . ،‌هاند وکپپه در بآغپپاز وکپپار چپپون خپپبر۱شمشیر خویش م نوشت

مقنع به خراسان فاش شد . حمید بن قحطبه وکه امیر خراسان بپپود ،،‌ی فرمود وکه او را بند وکنند . او بگریخپپت از دیپپه خپپویش ، و پنهپپان م بود . چندان وکه او را معلوم شد وکه به ولیت ماوراءالنهر خلقی عظیم بدین وی گرد بآمدند و دین وی بآشکارا وکردند قصد وکرد از جیحپپون بگذرد امیر خراسان فرموده بود تا بر لب جیحون نگهبانان او را نگاه،‌یبآمدنپپد و فپپرود دارند و پیوسته صپپد سپپوار بپپر لپپب جیحپپون بپپر م،‌یبآمدند تا اگر بگذرد او را بگیرند وی با سپی و شپپش تپپن بپپر لپپب م جیحون بآمد و عمد ساخت و بگذشت و به ولیپپت وکپپش رفپپت و بآن ۲ولیت او را مسلم شد و خلق بر وی رغبت وکردنپپد و بپپر وکپپوه سپپام

حصپپاری بپپود بپپه غپپایت اسپپتوار و انپپدر وی بآب روان و درختپپان و وکشاورزان . و حصاری دیگر از این استوارتر بآن را فرمپپود تپپا عمپپار ت،‌یشپپمار بآنجپپا جمپپع وکپپرد و نگهبانپپان وکردند و مال بسیار و نعمت ب

بپاری وکپار مقنپع و سپپید۳نشاند و سپفید جامگپان بسپیار شپدند ،

چاپ تهران .۸۰تاریخ بخارا ، ص ۱در ۲ نامWehrot und Arang 92ماروکوا ت به بود ،‌های قلع ،‌یگوید م

،‌یزیست . سنام وکه وی در بآن م .۸۰تاریخ بخارا ص ۳

در بآن سوی جیحون / ۲۷۵

،‌کاندک چندان قو ت گرفت وکپپه پادشپپاه بخپپارا نیپپز ، جامگان وی اند نامش بنیا ت بن طغشاده ، مسلمانی بگذاشت و به بآیین وی گراییپپد . تا دست سپید جامگان دراز گشت و غلبپپه وکردنپپد و خلیفپپه سپپخت

،‌یباوکی این سپپپید جامگپپان بپپه۱ستوه شد . بآخر عربان از دلوری و ب،‌لها در برابپپر سپپرداران عپپرب ، وکپپه ستوه بآمدند . مقنع و یاران او سپپا،‌گهپپا ،‌یفرستاد در ایستادند . داستان این جن خلیفه به جنگ ایشان م،‌نهپپا فپپرو مانپپده ،‌یتوان خواند . بغداد سخت در وکار ای ،‌خها م را در تاری

،‌یبآمد . بآخر۲بود و بسا وکه خلیفه از بیم و بیداد این قوم به گریه در م وکار خلیفه سپاه عظیم ، به ماوراءالنهر بفرستاد و مقنع را ایپپن سپپپاه خلیفه شهر بند وکردند . سرانجام چون مقنع ، بپپر هلک خپپود یقیپپن وکرد خویشتن به تنور افکند تا از هپپم متلشپپی شپپود و پیکپپر او بپپه دست دشمنان نیفتد . اما فاتحان چون به قلعه او دست یافتنپپد او را در تنور جستند و سرش را بریدند و نپزد مهپپدی خلیفپپه وکپپه در بآن

ایام در حلب بود فرستادند .

،‌تانگیز درباره فرجام وکار او ، یکی از دهقانان وکش داستانی شپپگف،‌هانپد وکپه گفته است وکه در تاریخ بخارا از قول او بدین گونه نقل وکرد

.۱۰همانجا ص ۱ طبع هند .۷۳۳تاریخ بلعمی ص ۲

۲۷۶ / دو قرن سکو ت

گفت «جده من از جمله خاتونان بوده است وکه مقنع از بهر خپپویش،‌یداشپپت ، وی گفپپت روزی مقنپپع زنپپان را گرفته بپپود و در حصپپار م بنشاند به طعام و شراب بر عاد ت خویش ، و اندر شراب زهپپر وکپپرد و هر زنی را یک قدح خاص فرمود و گفپپت چپپون مپپن قپپدح خپپویش بخورم شما باید وکه جمله قدح خویش بخورید . پس همه خوردنپپد و من نخوردم و در گریبان خپپود ریختپپم و وی ندانسپپت . همپپه زنپپان بیفتادند و بمردند و من نیپپز خویشپپتن در میپپان ایشپپان انپپداختم و خویشتن را مرده سپپاختم و وی از حپپال مپپن ندانسپپت پپپس مقنپپع برخاست و نگاه وکرد همه زنان را مرده دید نزدیک غلم خود رفت و شمشیر بزد و سر وی برداشت و فرموده بپپود تپپا سپپه روز بپپاز تنپپور تفتانیده بودنپپد بپپه نزدیپپک بآن تنپپور رفپپت و جپپامه بیپپرون وکپپرد و خویشتن را در تنور انداخت و دودی بر بآمد من به نزدیک بآن تنپپور رفتم از او هیچ اثری ندیدم و هیچ وکس در حصار زنده نبود و سپپبب خود را سوختن وی بآن بود وکه پیوسته گفتنی وکه چون بندگان من عاصی شوند من به بآسمان روم و از بآن جا فرشتگان بآرم و ایشپپان را قهر وکنم وی خود را از بآن جهت سوخت تا خلپپق گوینپپد وکپپه او بپپه بآسمان رفت تا فرشتگان بآرد و ما را از بآسمان نصر ت دهد و دیپپن او

در بآن سوی جیحون / ۲۷۷

۱در جهان بماند پس بآن زن در حصار بگشاد…د »

ظاهر ًا این روایت البته از رنگ افسانه خالی نیست اما این نکتپپه،‌هاند ، وکه او پیش از بآن وکه عربپپان بپپر قلعپپه وی را همه مورخان بآورد دست بیابند خود را هلک وکرد . و بدین گونه بود وکه روزگار خپپدای

،‌بدار خراسان به پایان رسید . و ماه نخشب وکه۲نخشب یا پیغمبر نقا یک چند در بآسمان مپپاوراءالنهر پرتپپو افشپپاند ، هپپر چنپپد طلپپوع بآن چندان به درازا نکشید لیکن روزگاری وکوتاه مایه امید وکسپپانی شپپد،‌نها را به عصیان و طغیان رهنمون وکه جور و بیداد و تحقیر تازیان بآ،‌ تها در گشته بود . این سپید جامگان ، پس از مپپرگ مقنپپع نیپپز مپپد ماوراءالنهر بر بآیین او بودند . نویسنده وکتاب حپدودالعالم و بیرونپی و،‌نهپپا در مپپاوراءالنهر اشپپار ت مقدسی و مؤلف تاریخ بخارا ، به وجود بآ

،‌هاند . ،‌یگویپپد «امپپروز در۳وکرد عوفی نیز در اوایل قرن هفتم هجری م زمیپپن مپپاوراءالنهر از متابعپپان او جمعپپی هسپپتند وکپپه دهقنپپت و،‌یوکننپد و ایشپان را سپپید جامگپان خواننپد و وکیپش و وکشاورزی م اعتقاد خود ، پنهان دارند و هیچ وکس را بر بآن اطلع نیفتپپاده اسپپت ،

.۸۷– ۸۸تاریخ بخارا ص ۱.Thتامس مور ۲ Moore ک ) داستان ایپپن۱۸۵۲ شاعر انگلیسی (متوفی در

پیغمبر نقاب دار را در حکایت «لله رخد » بآورده است . .۱۴۷ ترجمه تاریخ بخارا ص Fryeرک ۳

۲۷۸ / دو قرن سکو ت

ایپپن سپپخن عپپوفی هنپپوز هپپم۱وکه حقیقت روش ایشان چیسپپت ؟د »،‌بهپپا دربپپاره ایپپن سپپپید درست است ، و در واقپپع از بآن چپپه در وکتا،‌یتوان دریافت . و جامگان بآمده است حقیقت بآیین و روش بآنان را نم،‌نها از همین روست وکه نویسندگان وکتب مقال ت نیز در باب عقاید بآ،‌هاند و بعضی از زنپپادقه . ،‌نها را از خرمیان دانست اتفاق ندارند . بعضی بآ،‌هاند . ،‌هاند و برخی به مزدوکیان نسبت داد ،‌نها را به شیعه بست ۲برخی بآ

،‌هانپد از همپپه ادیپپان و عقایپپد ،‌نها نسبت وکرد در سخنانی نیز وکه به بآ چیزی هست . درباره جامه سپید ، وکه زی و شپپعار ایپپن طپپایفه بپپوده است گمان غالب بآن است وکپپه بآن را بپپر غپپم عباسپپیان وکپپه «سپپیاه،‌هاند . اما ایپپن جپپامه سپپپید نپپزد برخپپی ،‌یپوشید ،‌هاند ، م جامگاند » بود،‌هها زی و لبا س روحانیان بوده است و مانویان نیپپز جپپامه سپپپید فرق

،‌هاند . ،‌یداشت شک نیست وکپپه در ایپپن روزگپپار مانویپپان در سپپغد و۳م،‌هاند بنابر این ، شاید این جامه سپید ، در میپپان۴ماوراءالنهر بسیار بود

پیروان مقنع از بآن سبب متداول بوده است وکه بآیین او از بآیین مانی،‌های داشته است و یا دست وکم شاید ، بتوان گمان برد وکه مقنع صبغ

جوامع الحکایا ت نسخه خطی وکتابخانه مجلس .۱ چاپ لندن .۱۱۵ شهرستانی ص ۳۲۳ مقدسی ص ۱۷۹رک: تبصره ص ۲۳Pelliot, Les traditions manicheennes p. 202. .۳۳۷ الفهرست ص ۴

در بآن سوی جیحون / ۲۷۹

نیز ، برای پیشرفت مقاصدی وکه داشته است ، سپپازش و تپپألیف بیپپن،‌هانپپد بپپا عقایپپد ،‌های عقاید مانویان را وکه در ماوراءالنهر بسپپیار بود پار مجوسان و خپپرم دینپپان وجهپپه همپپت داشپپته اسپپت . و بنپپابر ایپپن ،،‌یسبب نیست وکه اهل مقال ت او را و یارانش را به همه ایپپن ادیپپان ب

،‌هاند . ۱منسوب و متهم داشت

برای اخبار مقنع گذشته از بآنچه نقل شد ر .ک: احوال و اشعار رودوکی به قلم۱ و مقاله دوکتر ذبیح اللپپه صپپفا مجلپپه مهپپر۲۹۳ ص ۱بآقای سعید نفیسی ج

–سال چهارم و پنچم و برای تحقیقا ت اروپایی رجوع شود به تعلیقا ت بآقای .۱۴۳ بر ترجمه انگلیسی تاریخ بخارا ص Fryeفرای

۷

شهر هزار و یک شب

بنای بغداد از روزی وکه شهر وکوفه به خلفت بر ابوالعبا س سفاح سلم وکپپرد دمشق از رونق و شکوه دیرینپپه افتپاد . خلفپت را خراسپپانیان پدیپد،‌کتر باشد . بآورده بودند و لزم بود وکه درگاه خلفت به دیار بآنان نزدی دمشق وکه نزدیک ثغر روم بود ، از اقاصی مملکت اسلمی وکه وسعت تمام داشت ، زیاده دور بود . از بآن گذشته ، مردم دمشق نیز همچنان،‌یورزیدند . برای این خلفت وکه تازه ،‌یها علقه م ،‌یها و سفیان به مروان،‌بتر از به سعی موالی و بآزادگان فر س پدید بآمده بود ، هیچ جا مناسپپ عراق نبود زیرا عراق نخستین محل تلقی و تما س بین عرب و عجم بود . هم به بلد خراسان نزدیک بود و هپپم بپپا دیپپار تازیپپان چنپپدان فاصله نداشت . اما در عراق نیز شهری وکه بتواند ، از هر جهپپت جپپای درگاه خلفت را شایسته باشد ، نبود . وکوفه بیشپپتر بپه خانپدان علپی،‌یرسپپید . اراد ت و تعلق داشت و بصره جایی پر دور افتاده بپپه نظپپر م

۲۸۲ / دو قرن سکو ت

لزم بود وکه شهری تازه بر بآرند . شهری وکه درگاه خلفپپت عباسپپیان–را شایسته باشد . سفاح ظاهر ًا به همین سبب در نزدیپک وکپوفه – شهری تازه بنا وکرد ، نامش هاشمیه و بآنجا را پایگاه خلفپپت خپپویش وکرد . چندی بعد ، مروکز خلفت را به شهری دیگر ، به نام انبار منتقل وکرد . بعد از او ، برادرش ابوجعفر منصور به خلفت نشست و در صدد

،‌بتر بیابد . بر بآمد بارگاه خلفت را جایی مناس

،‌هاند وکه: منصور «جمپپاعتی از شرح بنای این شهر را چنین نوشت حکما و اهل بصار ت فرستاد تا موضع مناسپپب بطلبنپپد و ایشپپان بآن مقام را وکه امروز بغداد بآنجاست اختیار وکردند و منصپپور نیپپز حاضپپر شد و بآن موضع را بپسندید و شهر بنا وکپپرد… یکپپی از عقل نصپپاری گفت یا امیرالمؤمنین یکی از فضایل این موضع بآن است وکپپه میپپان دجله و فرا ت افتاده است و در وقت محاربه دجله و فپپرا ت همچنپپان باشند وکه دو خندق شهر . دیگر بآن وکه خپپوار و بپپار از دیپپار بکپپر بپپه انحدار در دجله به این مقام بآرند و از بصره به جانب بحر بپه صپپعود . از جانب شام در روی فرا ت و از خراسان و دیار عجم در شپپط تپپامرا . دیگر بآن وکه چون مقام در میان است اگر جسر را قطع وکنند دشمن نتواند گذشت . دیگر این وکپپه بآن موضپپع در میپپان بصپپره و واسپپط و موصل افتاده است و بر و بحر و جبل به هم نزدیک . چون بآن سخن

شهر هزار و یک شب / ۲۸۳

بشنید رغبت او در بآن تأسیس زیاده شد . امثله به اطراف نوشپپت تپپا استادان و مهندسان و فعله بیامدند و چون بنیاد باره نهادند خشپپت اول را به دست خویش نهادند… و منصور بفرمود تپپا عپپرض سپپور در اسا س پنجاه گز وکنند و در بال بیست گز… و سرای منصور در میپپان شهر ساختند تا مسافت از همه جانب یکسان باشد و چپپون حسپپاب وکردند چهار هزار هزار و هشتصد و سی و سه درم بر عمپپار ت خپپرج

۱رفته بود .د »

شهر هزار و یک شب بدین گونه بود وکه بغداد بنا شد . این شهر را وکه گویی مقدر بپپود روزگاری دراز بر سراسر مملکت اسپلم ، حکمپروا باشپد ، وی مپدینه السلم نام نهاد . اما نام بغداد ، وکپپه یکپپی از روسپپتاهای مجپپاور ایپپن ناحیه بود و بآن را بدین شهر در افزوده بودند ، هم چنان بر این شهر

،‌ههای تیسفون وکهن بنا گشته بود۲بماند . این بغداد ، وکه در وکنار خراب

.۱۰۸– ۱۰۶تجارب السلف ص ۱ .G و نیپپز ۱در باب وکلمه بغداد و اشتقاق بآن ر ک: دائره المعارف اسپپلم ج ۲

Le Strange, Beghdad, P/10 –11ایران جز دو از را بآن وکه ،‌هاند . «بغد » یعنی خدا و «دادد » گرفت

۲۸۴ / دو قرن سکو ت

وارث تمدن و جلل و شکوه تیسفون نیپپز گشپپت . و شپپهری وکپپه در روزگار ابو جعفر بنا گشت ، در دوره هارون و مپپأمون وسپپعت بسپپیار،‌ههای «هپپزار و ،‌نها و شاهد جلل و شپپکوه قصپپ یافت و صحنه داستا

یک شبد » گشت .

،‌ههای بسیار در بآن پدیپپد بآمپپد . سپپراهای رفیپپع و ،‌غها و نزهتگا با،‌هها در بنای بآن داخپپل ،‌اها و دی ،‌رهای بدیع در بآن بنا گشت . روست قص،‌های رسپپید وکپپه گردید . در دوره مپپأمون عظمپت و جلل بآن بپپه پپپای،‌هاند ، و شپپاید از تیسفون و بابپپل وکهنسپپال را بپپه خپپاطر بآورد . نوشپپت،‌های خالی نباشد ، وکه درین روزگاران نزدیک شصت هزار حمپپام مبالغ،‌هها وجپپود داشپپت . ۱و بالغ بر سیصد هزار مسجد دریپپن شپپهر افسپپان

بازرگانپپان و سپپوداگران ، از هپپر شپپهری و دیپپاری دریپپن شپپهر بپپار،‌اهای بآن همواره از بازرگانان و جهان گردان هر ،‌یافکندند . وکاروانسر م

دیاری بآوکنده بود .

دربار هارون عظمپپت و جلل افسپپانه بآسپپا داشپپت . از همپپه جپپا،‌یبآمدنپد حپتی نماینپدگان ملپوک جهپان بپدین دربپار بپا شپکوه م شارلمانی امپراتور بزرگ نامدار فرنگ نمایندگان نپپزد خلیفپپه بغپپداد،‌یفرستاد . بغداد ، در این روزگار با درگپپاه قیصپپران روم دعپپوی هپپم م

.۱۵۴ ص ۲جرجی زیدان ، تاریخ تمدن السلمی ، ج ۱

شهر هزار و یک شب / ۲۸۵

،‌یدید: وکاری وکپپه ، چشمی داشت و در قسطنطنیه به چشم حقار ت م،‌یوکپپرد . بسپپفور دریپپن پیش از این ، در روزگار ساسانیان ، تیسپپفون م روزگار بسا وکه از بغداد در وحشت و نگران بود و بسا وکه سپاه بغپپداد،‌ههپپای شپپهر مغپپرور و سپپر فپپراز و پپپر بآوازه قسپپطنطنیه تا بپپه درواز،‌هها بپپدیع هپپزار و یپپک ،‌گها و لشکر وکشی ها ، قص ،‌یرفت . و این جن م

،‌یوکرد . شب را از جلل و عظمت لبریز م

بدین گونه شهر بغداد ، شهری شپپد وکپپه در بآن روزگپپار در همپپه جهان هیچ مانند نداشت . قصرهای خلیفه و بزرگپان شپهر ، بپا حپرم،‌لانگیز ،‌نها بودند بدین شهر خیا سراها و خواجگان و وکنیزان وکه در بآ،‌یداد . قصرهای خلیفپپه ، بپپا هزار و یک شب ، شکوه و عظمت خاص م،‌نهپپا بپپود ، یادگپپار ،‌ههای لطیف وکه در بآ ،‌شها و اوانی و پرد چندان فر ایوان با عظمت وکسری را با فرش بهارستان و ترنج زر و تره زریپپن و زرمشت افشار ، وکه با سقوط مدائن همه بر باد و به تاراج رفتپپه بپپود ،،‌یوکرد . و رسوم و اعیاد دربار خلفت ، با وزیران ایرانپپی و بپپا تجدید م،‌ههپپای مپپرده جامه و وکله زر و زیور خاص ایرانیان ، بپپار دیگپپر خاطر

،‌یوکرد . عهد شکوه و جلل تیسفون را در بغداد زنده م

۲۸۶ / دو قرن سکو ت

خلیفه بغداد این مایه شکوه و جلل خیپپره وکننپپده بپپود وکپپه بغپپداد را در بآن روزگاران «قبله زایراند » و «وکعبه بآمال جهانیاند » ساخته بود . شهری،‌یگرفپپت و در زر و وکه بارگاه خلیفه بود ، از اوکثر عپپالم اسپپلم بپپاج م،‌یغلطید . اما این همه ثپپرو ت شپپهر «هپپزار و زیور و مکنت و نعمت م،‌یبآمپد ؟ از ،‌یوکپرد از وکجپا م یک شبد » را در زیبپایی و جلل غرقپه م غار ت مردم ، زیرا عباسیان هر چند تعصب و خشونتی را وکه مروانیان نسبت به موالی داشتند رها وکردند و سیاستی تازه پیش گرفتند ، اما در فراز بآوردن مال و گرد وکردن خواسته همچنان به شپپیوه خلفپپای

،‌یورزیدند . شام ، حرص و طمع زیاده م

از همین راه بود ، وکه در اندک زمپپان مپپال بسپپیار فپپراز بآوردنپپد . چنان وکه ابوالعبا س سفاح ، اولین خلیفه بنی عبا س وقتی مرد ، از وی جز نه جبه و چهار پیراهپپن و پنپپج شپپلوار و چهپپار طلیسپپان و سپپه مطرف خز نماند . اما منصور وکه به جای او نشسپپت چنپپدان در گپپرد وکردن مال حرص ورزید وکه پس از مرگ ، نزدیک ششصد هزار هپپزار دینار از او باز ماند و در هنگام مرگ ، فرزند خود مهدی را گفت وکپپه،‌هام وکه اگر ده سال نیز خراج من ترا درین شهر چندان مال فراز بآورد به تو نرسد ، ارزاق سپاه و نفقا ت و مخارج ثغر را بدان وکفپپایت تپپوانی

شهر هزار و یک شب / ۲۸۷

وکرد . مکنت و ثرو ت هارون را نیز خپود انپدازه نبپود بپا چنپدان بپاد،‌هانپپد ، ،‌بها از او نقل وکرد دستی و نوش خواری و زر بخشی وکه در وکتا پس از مرگش بیش از نهصد هزار هزار درهم از او باقی ماند . از امین،‌هاند وکه حکایت از ثرو ت و مکنت ،‌نهایی نقل وکرد و مأمون نیز ، داستا

،‌نها دارد . ،‌هبآمیز بآ سرشار افسان

این مایه مکنت و ثرو ت خلفا البته از رعایت عدل و انصاف فپپراز،‌یبآمد ، برای بآن تاراج وکردن تازی و دهقان و وکندن و بردن امپپوال نم،‌یامیپپه ، دیه و شهر لزم بپپود بآن «مهپپدید » وکپپه در پایپپان روزگپپار بن داعیان خراسان ظهور او را به مپپردم غپپار ت زده و سپپتمدیده مپپژده،‌یدادند ، در عهد بنی عبا س پدید بآمد اما هیچ از بآن ظلم و بیدادی م وکه جهان را پر وکرده بود نکاست و بآن همه امید وکه مردم ستمدیده،‌یهاشم داشتند با روی وکار بآمدن بنپپی عبپپا س عراق و خراسان به بن،‌یهاشپپم در بیپپن همپپه همه یکسر بر باد رفت ، این بآرزو وکه دولت بن،‌یامیه از میان بپپرده بودنپپد ، مسلمانان ، بآن عدالت و مساوا ت را وکه بن دوباره بر قرار سازد ، چون نقش سراب محو و ناپیدا گشت . حپپرص و،‌نهپپا ، همچنپپان ،‌هخواری و نادرستی عمال بآ بآز منصور و هارون و رشو،‌یوکپپرد . روزگار حجاج بن یوسف و عهد هشام خلیفه را دوباره زنده م،‌یامیه را ، وا داشته تمام امیدها و بآرزوهایی وکه ستمدیدگان روزگار بن

۲۸۸ / دو قرن سکو ت

بود تا به نفع عباسیان سپپر بپپه شپپورش بردارنپپد ، از جپپور و بیپپداد و حرص و بآز خلفای بغداد ، نقپپش سپپراب بپپود . در بخپپارا ، بپپه روزگپپار،‌یگفت وکه ما ابوالعبا س ، شریک بن شیخ المهری وکه قیام وکرده بود م،‌یها هرگز خاندان رسول را پیروی بدان نکردیم تا شاهد این خونریز،‌شهای پی در پپپی وکپپه از جپپانب ،‌یها و شور و بیدادها باشیم . سروکش وکسانی چون سنباد و استادسیس و مقنع در خراسپپان و مپپاوراءالنهر،‌یها بپپود . قیپپام ،‌یهپپا و بیپپدادگر ،‌یداد به سبب همین خونریز روی م،‌یبآوردند ، و ،‌های سر به شورش بر م خوارج ، وکه به هر چندگاه در گوش،‌یگفت فقط ، امر بپه شورش یوسف البرم وکه قصد او چنان وکه خود م،‌یها و ،‌یداد وکه بآن بیپپدادگر معروف و نهی از منکر بود ، همه نشان م،‌یهای روزگار بنی مروان هنپپوز تمپپام نشپپده بپپود و بپپه قپپول تبهکار

هنپپوز بسپپیار بودنپپد وکسپپانی وکپپه در ایپپن روزگپپار۱بعضی محققپپان،‌یگفتند: م

‌یگشت. ای کاشکی بیداد مروانیان باز م

Vanمقصود ۱ Vlotenوان فلوتن محقق معرروف هلند اسپپت در وکتپپاب Recherches sur la Domination arabe P. 69و هموست

ک ) نقل وکرده:۸۴ ص ۱۶وکه این بیت را از اغانی (ج و لیت عدل بنی العبا س فی الناریا لیت جوربنی مروان عناد لنا

شهر هزار و یک شب / ۲۸۹

‌یرفت. و کاشکی عدل عباسیان به دوزخ م

و این خود چنپدان عجپب نبپود . زیپرا همپه جپا عمپال خلیفپه،‌یوکردند وکه پیوسته بر نارضایی ،‌های تعقیب م سیاست خشن و جابران،‌یامیه چنپپدان تفپپاو ت ،‌یافزود و از این حیث اوضاع با دوره بن مردم م

نداشت .

،‌یوکردند ، و بازرگانان و توانگران را در شهرها امرا و حکام غار ت م،‌یارتباط نبودند . وکشاورزان ،‌نها ب ،‌نها راهزنانی وکه با بآ ،‌هها و بیانبا در را،‌یوکردنپپد و در شپپهرها و برزگران را در دها ت خداوندان ملک یغما م،‌هوران و حپپتی سپپپاهیان نیپپز ،‌یدوشیدند . روزگار پیش عمال خلیفه م،‌یبند ،‌نها نیز طعمه جور و بیداد وزرا و امرا طماع ب ازین بهتر نبود . بآ

،‌یرسید . و بار بودند و فریاد اعتراض وکسی به گوش خلیفه نم

بپرای تپأمین مخپارج هنگفپت دربپار خلیفپه وکپه در عیاشپپی و،‌جها بودنپپد . ولخرجی مستغرق بود مردم مجبور به پرداخت انواع خرا،‌یشد تا خلیفپپه در پایپپان یپپک هزاران دودمان ، درمانده و پریشان م شب مستی بتوانپپد بپپاران جپواهر و دینپپار بپر شپپاعران و مطربپپان و ساقیان و مسخرگان خویش نثار وکند . خون صپپدها معصپپوم ریختپپه،‌یشد تا خدمت گزاران خلیفه بتوانند سفره رنگین خود را به الوان م

،‌تها بیارایند… نعم

۲۹۰ / دو قرن سکو ت

،‌هاند غالب ًا چنان خارج از حپپد ،‌شهایی وکه به خلفا نسبت داد بخش،‌یانپپدازد . چپپه و قیا س است وکه انسان را در صحت روایا ت به شک م بسا وکه برای یک حرف روکیک زننده دهان یک شاعر دلقپپک را از در،‌هاند . چه بسا وکه به خاطر یک بیت مدح ، ساز و جپپامه و گوهر انباشت،‌هاند . هپپادی و بنده و ملک به گویندگان فرومایه و گدا چشم بخشید خلیفه ، به یکی از چاوکران خود «چهار صد اشتر بار وکپپرده و بپپه زر و،‌ههای ،‌یبخشید و رشید به یک شاعر چهار صد جامه از جام جامهد » م،‌یهپپا بپپر وکنپپار ،‌یوکرد . وزرا از ایپپن گپپونه گشپپاد باز خاص خود عطا م،‌یهایی وکپپه بپپه برمکیپپان و خانپپدان ،‌یها و درم بخشپپ نبودند . بزرگوار،‌تانگیز و خیپپره وکننپپده اسپت . و ایپپن ،‌هانپپد ، شپپگف سپهل نسپپبت داد،‌یدهد وکه وزیران نیز ماننپپد خلفپپا ،‌یها نشان م ،‌یها و درم بخش زرپاش،‌هاند پپپای ،‌یتوانست در جمع مال و خواسته هیچ به عدالت و انصاف نم

بند باشند .

دولت عباسیان حقیقت بآنست وکه دولت عباسیان ، خود دولت غدر و خیانت بود .،‌نها حاصل رنج و سعی موالی و بآزادگپپان خراسپپان بپپود امپپا دولت بآ

شهر هزار و یک شب / ۲۹۱

،‌نها هیچ از این یاران فداوکار خویش به سزا قدردانی نکردند ، سهل بآ،‌نها فداوکاری وکرده بودند ، به غپپدر و است تمام وکسانی را وکه در راه بآ خیانت هلک وکردند . ابوسلمه خلل ، با بآن همه سعی و وکوشش وکپپه،‌نها وکرد به سبب بدگمانی و بد دلی خلیفپپه وکشپپته در نشر دعو ت بآ شد . ابومسلم نیز ، وکه در واقع دولت عباسیان پرورده و بآورده او بپپود ،،‌نها همیپپن ،‌نها در امان نماند . برمکیان از بآ از بدگمانی و بدسگالی بآ،‌مانگیپپز سزا را دیدند و خاندان سهل نیپپز از ایپپن سرنوشپپت شپپوم غ

رهایی نیافتند .

این رفتار خدعه بآمیزی وکه عباسیان ، بپپه جپپای پروردگپپان و یپپا،‌تانگیز است . با این همه سبب عمده پرورندگان خویش وکردند شگف بآن گربزی و هشیاری خلفای عباسی بود ، وکه بآن را تپپا حپپد بپپدبینی،‌یوکشانید . و در نگهپداری مسپند دولپت خپویش از ریختپن خپون م،‌یگاشتند . شاید نیز این وکارهپپا را دوستان وفادار خود نیز روی بر نم،‌یخواسپپتند بپپدان ، عپپامه مسپپلمانان را تا حدی سبب بآن بود ، وکپپه م راضی وکنند . چون ، مسلمانان واقعی ، در بآن روزگار از دعاوی ابوسلمه و ابومسلم ، وکه متهم به عقاید غل ة و زنپپادقه و اهپپل تناسپپخ بودنپپد ، البته خرسند نبودند . جاه و حشمت خاندان برامکه و خانپپدان سپپهل نیز وکه در درگاه خلفت زیاده از حد قدر ت و عظمپپت یپپافته بودنپپد

۲۹۲ / دو قرن سکو ت

،‌نها نبود . موافق میل و رضای بآ

،‌یامیه سیاست عربی را بنابرین ، خلفای بآل عبا س؛ وکه برخلف بن،‌یداشپپتند و رها وکرده بودند ، این ایرانیان را نیز در حد خاصی نگاه م،‌ینهادند ، تپپا بپپدان وسپپیله ، اعتمپپاد ،‌نها را وکنار م به هنگام ضرور ت بآ عامه را جلب وکنند و شورش و سروکشی اهل سنت را وکه هپپر زمپپان،‌نها را تهدید وکند ، قبپپل از وقپپوع چپپاره ممکن بود خلفت و دولت بآ نمایند . در هر حال ، هر چنپپد بپپا روی وکپپار بآمپپدن عباسپپیان افسپپانه،‌یپروردند ، با تأسپپیس «دولت عربد » وکه امویان تحقق بآن را در سر م و ایجاد «شهر هزار و یک شبد » مثل رویاهای «هپپزار و یپپک شپپبد » محو و ناپدید شد لکن عباسیان نیز راضی نشدند وکه دولپپت بغپپداد ، یکسره دولت خراسانی باشد از این سبب بود وکه نسبت به وزیپپران و پروردگان نام بآور ایرانی خویش نیز ابقپپا نکردنپپد . و داسپپتان برامکپپه

شاهد این دعویست .

برمکیان،‌نها ، معبد این برمکیان از بزرگان و نام بآوران بلخ بودند . نیاوکان بآ

شهر هزار و یک شب / ۲۹۳

،‌یوکردنپپد .۱نوبهپپار را وکپپه پرستشپپگاه بوداییپپان بآن شپپهر بپپود اداره م،‌هها تعلق داشت در اختیار ،‌نهای وسیعی نیز وکه به این پرستشگا زمی بآنان بود . حتی از بآن پس نیز وکه نیاوکان این خاندان بآیین بودا را رها،‌نها همچنان وکردند و به دین مسلمانی در بآمدند قسمتی از این زمی

،‌بها بآمده است وکه البتپپه از اغپپراق۱ در باب معبد نوبهار اوصاف زیادی در وکتا خالی نیست ، نام این معبد ، از دو وکلمه سنسکریت بآمده است وکپپه اولپپی بپپه معنی نو ، و دومی به معنی صومعه و دیر است . این نوبهار وکپپه در بلپپخ بپپوده،‌یبآمده است و به ادعپپای ،‌ههای بزرگ بوداییان به شمار م است از جمله بتخان دقیقی شاعر ، حرمت و شرف مکه را در نزد بآن قوم داشته است . چنپپان وکپپه،‌نهپپا امرا و ملوک نواحی مجاور ، از متولیان بآن معبد وکه برمک ، نام عمومی بآ،‌هانپپد . ،‌یبرد ،‌هاند و نذور و هپپدایا نپپزد برمپپک م ،‌یوکرد بوده است ، فرمانبرداری م،‌هها داشت و بر قبه نخستین بآن وکه بلندی بآن بیش ،‌هاند وکه این معبد قب بآورد،‌مها بود ، و در اطراف معبد سیصد حجره بنا وکپپرده بودنپپد از صد ذراع بود عل،‌ههپپا جپپای بپپود ، و هپپر یپپک از ایپپن وکه خادمان و وکپپارگزاران را در بآن حجر خادمان را در سال بیش از یک روز نوبت خدمت نبود و دیگر روزها بپپه وکپپار،‌یخواندنپپد و تپپولی ،‌یپرداخت . مهتر خادمان معبد را نیپپز برمپپک م خویش م،‌یرسید . و پادشاهان خراسان امور معبد به میراث از برمکی به برمک دیگر م،‌یوکردنپپد و ،‌تهپپا را زیپپار ت م ،‌یبآمدنپپد و ب و چین و هند و وکابل بدین معبد م،‌یبوسیدند . معبد نوبهار را عواید و اوقاف بسیار بود ، و اموال دست برمک را م،‌یشمار نیز داشت وکه همه در تصرف برمپپک بپپود . در درون معبپپد و خزائن ب نیز بتها بود به زر و گوهر بآوکنپپده و بپپه دیبپپا و حریپپر بآراسپپته ، وکپپه مپپوجب

۲۹۴ / دو قرن سکو ت

،‌نها ماند . در تصرف بآ

نوبهار ، وکه در بلخ پرستشگاه مردم بود ، البته چنان وکه از نپام بآن،‌هها و قصپپص ،‌یبآید از بآن بوداییان بود . معهذا بعدها در افسان نیز بر م،‌ههای مجو س بشمارند . در باب عظمت و سعی وکردند بآن را از بآتشکد،‌هانپپد وکپپه ،‌تانگیز بآورد ،‌فهای شپپگف ،‌بها توصی جلل این معبد در وکتا،‌یبآید البته از اغراق خالی نیست اما از تمام بآن اوصاف ، به خوبی بر موکه این معبد بآتشکده زردشتی نبوده است ، معبد بودایی بوده است .

،‌یبآیپپد ،‌هها بپپر م ،‌هها و افسپپان باری ، این برمکیان ، چنان وکه از قصپپ مقارن اوایل قرن اول هجری به بآیین اسلم در بآمدند . چندی بعد بپپا خلفای اموی ارتباط پیدا وکردند و در باب این ارتباط با خلفای اموی

،‌یبود . شگفتی زائران و سیاحان م،‌نها بآمده برای اطلعا ت بیشتر در این باب و نام مآخذی وکه ذوکر نوبهار در بآ –است رک: تاریخ برامکه ، مقدمه مفصل مرحوم عبدالعظیم قریب گرگانی و

– و وکتاب لوسین بووا ، ترجمه عبدالحسین میکده ۱دائره المعارف اسلم ، ج و رک: مسالک العصار .

اما در باب برمک وکه نام عمومی متولیان نوبهار بوده اسپپت رجپپوع شپپود بپپه ، جBSOAS از ه . و . بیلپپی در مجلپپه Iranicaسلسله مقال ت موسوم بپپه

و۱۲۲–۱۲۳ و همچنین اصل وکتاب برمکیان بووا ص ۲ قسمت اول ص ۱۱ در این باب ملحظه شود .۱ ، ج دائره المعارف اسلمهمچنین

شهر هزار و یک شب / ۲۹۵

،‌تانگیز و باور نکردنپپی ،‌هاند وکه شگف ،‌ههای عجیب بآورد ،‌بها قص در وکتا است . در هر حال ، بعد از سقوط امویان ، خالد بن برمک از نپام بآوران این خاندان به ابولعبا س سفاح پیوست و مقام وزار ت یپپافت . در دوره ابوجعفر منصور نیز همچنان مقام خویش را داشپپت و فرزنپپدانش در درگاه عباسیان بربآمدند و جاه و مقام یافتند و وکارهای بپپزرگ همپپه،‌نها بود . از بآن میان یحیی بن خالد ، وکه پرورنپپده هپپارون در دست بآ،‌کاندک همه وکارها بپر بود ، نزد وی مکانت تمام یافت . چندان وکه اند،‌یرفت و خلیفه را جز نام نبود . فرزندان او ، فضل و جعفپپر ، دست او م نیز در درگاه خلیفه قدر ت و نفوذ تمام بپپه دسپپت بآوردنپپد ، و چنپپان همه وکارها را به دست گرفتنپپد وکپپه هپپر وکپپس در دسپپتگاه خلفپپت،‌یماند و در اندک زمپپان بروکنپپار ،‌نها وابستگی نداشت از وکار باز م بدا،‌یرفت . این قدر ت و عظمت وکه یحیی و فرزندانش در دربار هپارون م،‌یانگیخپپت . به دسپپت بآوردنپپد ، ناچپپار خشپپم و رشپپک درباریپپان را م،‌یهای زیاده از حپپد فضپپل و جعفپپر نیپپز ناچپپار ،‌یها و نافرمان خودسر،‌یشد وکه بدخواهان و ،‌یبآورد . و این همه ، سبب م خلیفه را به ستوه م،‌نها را متهم بپپه وکفپپر و الحپپاد و ،‌ختر شوند و بآ حسودان هر روز گستا،‌یتوانست زبپپان ،‌نها نیز نم طغیان و فساد بنمایند . جود و بزرگواری بآ طاعنان و بدسگالن را ببندد و ناچار اسباب و جهاتی پدید بآمد وکپپه

هجری جعفر را به۱۸۷سقوط و نکبت بآنان را سبب گشت . در سال

۲۹۶ / دو قرن سکو ت

فرمان هارون وکشتند و از وکسان و یاران او نیز بسیاری را به حبس و شکنجه وکشیدند و حتی فضل و یحیی نیز بپپه زنپپدان افتادنپپد و بپپه،‌نهپپا ،‌یحساب بآ ،‌بهای الیم دچار بآمدند . ثرو ت و مکنت بسیار و ب عذا نیز مصادره شد و وکسانی وکه یک روز در اوج ثرو ت و نعمپپت بودنپپد ،

روز دیگر به نان شب حاجت داشتند .

،‌تانگیز وکه خاندان توانگر و مقتدر و بپپا این نکبت و سقوط شگف حشمت برمکیان را چنین گرفتار فقپپر و نپپامرادی وکپپرد ، در سراسپپر،‌مانگیز در انداخت و همه جهپپان را در دنیای اسلم بآوازه و شهرتی غ شگفتی و حیر ت افکند . ازین رو عجب نیست وکه داستان پپپردازان و،‌تهپپای عجیپپب و ،‌تانگیز روای قصه سرایان ، در باب این حادثه شپپگف افسانه بآمیز بآورده باشند . از همین روست ، وکه سراسر تاریخ برامکه از

،‌تانگیز و اغراق بآمیز بآوکنپپده اسپپت ،‌ههای شگف ،‌هها و افسان و بسپپا۱قص،‌بهپپا و ،‌ههای لطیف بدیع دلویز وکه در باب ایپپن خانپپدان در وکتا قص،‌ههای «هپپزار و یپپک ،‌خهای وکهن بازمانده است . چنان وکه ، در قص تاری

برای اطلعا ت بیشتر در باب خاندان برمکی رک: تاریپپخ برامکپپه بپپا مقپپدمه۱ مفصل تحقیقی بآقای عبدالعظیم قریب گرگانی وکه اوکپپثر روایپپا ت مهپپم را در

بپپه ایپپنBouvatبآن جمع وکرده است . و نیز رجوع شود: رساله محققپپانه Les Barmecles d'apres les historiens Arabesعنوان:

et Persanes, Paris 1912.

شهر هزار و یک شب / ۲۹۷

،‌های خپپاص دارد . در بسپپیاری ازیپپن شبد » سیمای جعفر برمکی جلو،‌نهای لطیف پریوار ، جعفر نیز مانند مسپپرور خپپادم ، همپپه جپپا داستا،‌ینمایپپد ، وکپپه همپپه وکارهپپای حریف و ندیم خلیفه اسپپت و چنپپان م دستگاه خلفت بر دست این وزیر محتشم و متنفذ ایرانی اسپپت . در،‌یها ، وکه هارون خلیفه را دریپپن «شپپهر ،‌یها و عشر ت جوی بآن شبگرد هزار و یک شبد » گرد وکوی و بازار و وکنار دجله و میان نخلستان ها ،،‌یدهپپد ، جعفپپر برمکپپی همپپه جپپا همه جا در جنب و جوش نشان م همراه است . و داستان ثرو ت و جلل و عشر ت جویی و شاد خپپواری،‌ههای دلویپپز «هپپزار و یپک خلیفه و وزیران و درباریان او درین قصپ شبد » جلوه و انعکا س بارز دارد و اشارتی نسبت به نکبپپت و سپپقوط

،‌ههای این وکتاب بآمده است . ۱برامکه نیز در طی قص

باری خاندان برامکه در دولت عباسیان ، قدر ت و حشمت بسپپیار،‌هاند . و شاید به همین سبب بدسگالن و حسودان بسیار هم ، به داشت،‌نها ،‌هاند . ازین روست وکه بآ ،‌یپرداخت ،‌نها م طعن و دق و هجو و سب بآ،‌هاند و به وکفر و مجوست منسوب ،‌یوکرد را به زندقه و بددینی متهم م

،‌نهای «هزار و یک۱ در باب احوال جعفر و دیگر برامکه بآن گونه وکه در داستا وکپپه ذوکپپر بآن گذشپپت صBovatشبد » بآمده است رجوع شود بپپه وکتپپاب

۱۲۰ –۱۲۱.

۲۹۸ / دو قرن سکو ت

،‌هاند جای شپپک ،‌نها بآیین بودا داشت ،‌هاند . در این وکه نیاوکان بآ ،‌یداشت م،‌شپرسپپتی نیست اما تمایل به مجوسان زرتشت و علقه بپپه احیپپا بآت،‌هاند ، قطع ًا مردودست ، و این همه را دشپپمنان ،‌نها نسبت داد وکه به بآ،‌هاند و بسپپیاری نیپپز ، بعپپد از نکبپپت و و بدخواهان این خاندان ساخت،‌هانپپد تپپا اقپپدام هپپارون را در فپپرو گرفتپپن و ،‌نهپپا پرداخت سپپقوط بآ،‌نها موجه جلوه دهند . معهذا ، شک نیست وکپپه قپپدر ت و برانداختن بآ،‌نها ممکن نبوده است حرمت حدود حق و عدالت را نگپپه حشمت بآ،‌یهای داشته باشد . از این رو بعید نیست وکه بآنچه در باب سبک سر،‌نهای دیگپپر وکپپه ،‌هاند و بعضی داستا فضل بن یحیی در خراسان گفت

،‌هاند درست باشد . در باب مظالم یحیی و جعفر بآورد

در هر حال قدر ت و حشمت برمکیان در تاریخ بآن روزگپپار مپپایه،‌نهپپا ،‌یپایان و باد دستی و زرپاشپپی بآ شگفتی و اعجاب است . ثرو ت ب،‌نهپپا بپپر ،‌ینماید وکپپه تسپپلط بآ ،‌یبآید . چنان م نیز افسانه بآمیز به نظر م اموال احیان ًا بیش از خود خلیفه بوده است به طوری وکه ، چندان بپپر،‌هاند وکه اگر خلیفه خود اندک مالی حپپاجت خزانه مملکت مسلط بود،‌یتوانسته اسپپت بپپه ،‌نها دستوری باشد نم ،‌یبآن وکه از بآ داشته است ، ب

دست بیاورد .

،‌یدید وکه این خانپدان محتشپم و تپوانگر ، و البته ، وقتی خلیفه م

شهر هزار و یک شب / ۲۹۹

بیش از خود او بر تمام امور و شئون ملک تسلط دارند ، خویشپپتن را،‌یدید . و همین احسا س ضعف ،‌نها ناچیز م در برابر قدر ت و عظمت بآ

،‌یداشت . ،‌نها وا م و حقار ت ، او را به دشمنی و بآزار بآ

،‌یگوید وکپه: «مپپوجب تبپپاهی و ابن خلدون این نکته را درست م،‌نهپپا در همپپه شپپئون مملکپپت پریشانی وکار برمکیان این بپپود وکپپه بآ استبداد یافته بودند و بر همه اموال دولت مسپلط گشپته بودنپد . تپا،‌یخواسپپت جایی وکه هارون اگر برای خپپود چیپپزی از بیپپت المپپال م،‌نها بر وی چیره گشته بودند و در فرمانروایی بپپا ،‌یشد . بآ میسرش نم،‌نها خلیفه در امور مملکت او انباز گشته بودند . چندان وکه با بودن بآ،‌نهپپا ،‌نتپپر و بآوازه بآ ،‌نهپپا افزو اختیاری و تصرفی نداشت . مآثر و بآثار بآ بلندتر و مشهورتر بود . در همه وکارهای دولتی بزرگان خاندان خپپود را گماشته بودند و بنیاد دولت خویش را بدین گپپونه بآبپپاد و اسپپتوار،‌یداشتند . وزار ت و امار ت و فرمانروایی و حتی دربانی خلیفه و نگه م همه امور اداری و نظامی و هر بآنچه به شمشیر و قلم وابسته بود در

،‌نها قرار داشت .د » ۱دست بآ

،‌یوکردنپد وکپه زمپپام اما این وزیران هوشمند ، تنها به این اوکتفا نم،‌یخواسپتند بآییپن مسپلمانی را خلفت را در دست بگیرند . بسا وکه م

چاپ اروپا .۲۰مقدمه ، ص ۱

۳۰۰ / دو قرن سکو ت

،‌هها و پندارها خویش دارند . گویند برامکه رشید نیز دستخوش اندیش را بر بآن داشتند وکه در جوف وکعبه بآتشدانی بگذارد وکپپه پیوسپپته در بآن بآتش بیفروزند و عود بسوزند . رشید دانست وکپه بپه ایپن اشپپار ت،‌یخواهند در وکعبه بنیاد بآتش پرستی بگذارند و وکعبپپه را بآتشپپکده م

با توجه بپپه۱سازند . این معنی یکی از اسباب نکبت برمکیان گردید .،‌هاند نه زرتشتی؛ دریپپن روایپپت این نکته وکه برامکه ظاهر ًا بودایی بود،‌یدهپپد وکپپه ،‌یتوان تردید وکرد ، لیکپپن ایپپن گپپونه روایپپا ت نشپپان م م،‌های ،‌یها حتی در قلمرو دین نیز برای استقرار نفوذ خویش لحظ ایران

،‌هاند . ،‌یوکرد ۲غفلت نم

سقوط برامکه،‌نپردازان بپپا بآب ،‌خنویسان و داستا داستان سقوط برمکیان را تاری

.۵۸الفرق بین الفرق ، ص ۱،‌نها وکه لقپپب۲ گمان بآتش پرستی در حق برامکه قطع ًا خطاست نه فقط نام بآ

متولیان نوبهار بوداییان بلخ بوده است گواه این معنی است بلکه از این نکته وکه خالد برمکی در امار ت طبرستان حکومت مصمغان را وکه مقپپام روحپپانی،‌یشپود . نیپز رک: مهم در دماوند داشته منقرض نمود ، ایپن مطلپب تأییپد م

Marquart: Eranshâhr. P. 124.

شهر هزار و یک شب / ۳۰۱

،‌هبآمیپپز وکپپه در نکبپپت و ،‌ههای سپپرد گل ،‌هاند . چه بآ و تاب شاعرانه نوشت،‌بهای خپپاموش و پپپر تمنپپا شپپاعران و سقوط این خاندان از میان ل،‌هاند نکبپپت و نویسندگان طماع گذشته ، بیرون تراویده است ! وکوشید سقوط این خاندان را به مثابه فاجعه بزرگی برای تاریخ مجد و وکپپرم

جلوه دهند .

،‌یرسپپد بآنسپپت وکپپه ثپپرو ت و درین میان بآن چه قطعی به نظر م،‌هوار بآنان دیده هارون خلیفه زردوسپپت عشپپر ت جپپوی را جلل افسان خیره وکرده است و بدان وا داشته است وکپه بپه مصپپادره و استصپفاء،‌یهای ،‌یهای به افپپراط و خپپود سپپر اموال بآنان فرمان دهد . مال بخش بیرون از حد فرزندان یحیی نیز ناچار رشپک و غیپر ت خلیفپه را بپر

،‌یانگیخته است . م

،‌یبآیپپد ،‌نها ، بر م برامکه چنان وکه از روایا ت و حکایا ت منسوب بدا،‌هاند . بپپا بآن وکپپه حکایپپاتی وکپپه در بپپاب ،‌یرفت در بذل مال راه افراط م،‌قهپپای شپپاعرانه ،‌هوار بآنان ذوکر شپپده اسپپت ، از اغرا ،‌شهای افسان بخش،‌نها برای جلپپب ،‌ینظیر بآ ،‌یتوان گفت ثرو ت و مکنت ب خالی نیست م و تحریک حسد خلیفپپه وکپپافی بپپوده اسپپت . خاصپپه وکپپه دشپپمنان و،‌هاند وکه ذهن خلیفه را در حق بآنپپان مشپپوب بدسگالن وکوشش داشت،‌هها و روایا ت موجپپود ، بپپرای تأییپپد ایپپن نمایند . ازین رو از خلل قص

۳۰۲ / دو قرن سکو ت

،‌یتوان به دست بآورد . ابن اثیر بآورده اسپپت وکپپه چپپون نکته قرائتی م جعفر برمکی وکاخ بزرگ خود را ساخت و بیست هزار هزار درهم در بآن وکار خرج وکرد بد اندیشپپان ایپپن خپپبر را بپپه خلیفپپه رسپپانیدند و گفتند وقتی جعفر برای بنایی چندین مال خرج توانپپد وکپپرد ، سپپایر نفقا ت و مخارج او تا چه حد خواهد بود ؟ این سخن در رشید تپپأثیر

۱شگرف وکرد و بآن را به غایت بزرگ شمرد .

،‌یوکران و شهر ت وکم ،‌یبآید وکه رشید ثرو ت ب از روایا ت بآشکارا بر م،‌ینگریسته است . از اسحاق بن علی بن نظیر بآنان را به دیده رشک م،‌هاند وکه گفت هارون روزی در باب برمکیپپان عبدالله عبا س ، نقل وکرد،‌ینمایپپد وکپپه ،‌یگفت «گفتم ای امیرالمؤمنین ، چنین م با من سخن م،‌ینگری . ایشپپان را تپپو خپپود تو به مال و نعمت بآنان به دیده رشک م،‌یوکنند بپپه فپپر وجپپود ،‌های . بآن چه م ،‌های و بدین پایگاه رسانید بربآورد،‌واند درباره بآنان هر چه خواه تپپوانی ،‌نها بندگان و چاوکران ت توست ، بآ،‌یپنپداری . مپپن وکرد . رشید انکار وکرد و گفت چنین نیست وکپه تپپو م اوکنون ، به طفیل ایشان زنده ام… چندان ملک و مال وکه ایشان دارند از فرزندان من وکس ندارد درین صور ت چگونه تپپوانم در حپپق بآنپپان

چاپ مصر .۱۱۴ ص ۵ابن اثیر ، ج ۱

شهر هزار و یک شب / ۳۰۳

۱نیک دل و نیک بین باشم ؟د »

،‌یدهد وکه هارون ، چگونه ثپپرو ت و جلل ایپپن این روایت نشان م،‌ تها در عین خشم و سکو ت به دیده رقابت و حساد ت خاندان را مد،‌یوکند وکه مؤید این نظر ،‌یدیده است . جهشیاری نیز داستانی نقل م م،‌ینویسد: «چون یحیپپی دریپپافت وکپپه رشپپید را بپپر وی حپپال است م دگرگونه گشته است ، بر نشست و به خانه یکی از هاشپپمیان وکپپه بپپا وی دوستی داشت برفت و در وکار خود با او رای زد . هاشپمی گفپت: خلیفه به گرد بآوردن مال و اندوختن خواسته میل بسیار دارد و او را،‌هاند و خواهد وکه بآنان نیپپز صپپاحب ضپپیاع و فرزندان بسیار در رسید عقار گردند . وکسان تو همه ضیاع و عقار بسیار دارند و بد اندیشان تو،‌نها همی گویند . اگپپر در مپپال و مکنپپت نزد خلیفه ، بر ضد بآنان سخ بآنان نظر وکنی و بآن را به فرزنپپدان خلیفپپه واگپپذاری بپپدین وسپپیلت قربت و مکانت یابی و باشد وکه تو و یارانت از گزند و بآزار او در امپپان

۲مانید .د »

از این قراین پیداست وکه سبب نکبت و سقوط برمکیان جپپز بآن،‌یخواسته است اموال بآنان را مصپپادره وکنپپد . نبوده است وکه هارون م

چاپ مصر .۶۶ ص ۵العقدالفرید ، ج ۱ .۱۹۳۸ طبع مصر ۱۷۹تاریخ الوزرا ، ص ۲

۳۰۴ / دو قرن سکو ت

در واقع مصادره و استصفا اموال در بآن زمپپان بسپپیار متپپداول بپپوده،‌ههای ناچیز حبپپس و مصپپادره است و خلفا غالب ًا امرا و وزرا را به بهان،‌نها نیز بارها خلفا وزیران خپپود ،‌هاند . قبل از برامکه و بعد از بآ ،‌یوکرد م

،‌هاند . ،‌هاند و شکنجه وکرد را به طمع تحصیل مال در زندان باز داشت

با این همه سپپبب نکبپپت ایپپن طپپایفه را بعضپپی از مورخپپان در،‌تانگیز دریپن بپاب ،‌های شپگف ،‌هاند و قص داستانی عشقی جستجو وکرد،‌ینویسند: «رشید عباسه خواهر خود را و جعفر بن یحیی ،‌هاند . م بآورد،‌یبآن دو صپبر نتوانسپتی وکپرد و جمپع را به غایت دوست داشتی و ب،‌یمجوز شرعی از غیر ت دور بود . خواهر را به ایشان در یک مجلس ب زنی جعفر داد به شرط بآن وکپپه در میپان ایشپان جپپز نظپر و سپخن گفتنی نباشد و بسیار بودی وکه رشید از مجلس برخاستی و ایشپپان هر دو خالی بودندی ، و هر دو جپپوان و بپپه غپپایت پپپاوکیزه صپپور ت و متناسب اطراف ، هم در دارالخلفه فرصتی طلبیدند و بپپا هپپم جمپپع بآمدند ، پسری در وجود بآمد بآن پسر را در مکه فرستادند ، تپپا رشپپید نداند و نوبتی دیگر مواقعه وکردند پسری دیگر حاصل شد او را پیش برادر فرستادند با معتمدان . و گوینپپد عباسپپه را در سپپر بپپا وکنیپپزک جنگ افتاد و او را بزد ، وکنیزک از بآن غصه حپپال بپپا هپپارون بگفپپت . هارون وکینه عظیم در دل گرفت و عزم حج وکپپرد و چپپون بپپه مکپپه

شهر هزار و یک شب / ۳۰۵

رسید حال تفحص نمود و هر دو وکودک را حاضر وکردند و بدید پس هر دو را در چپپاهی انداختنپپد و چپپاه را پوشپپانیدند و چپپون از حپپج

۱بازگشت برامکه را برانداخت .د »

این داستان عشق بازی عباسه با جعفر برمکی را بسیاری از قصه،‌هاند . بآخر نه در بآن مایه افسپپانه ،‌هها خویش وکرد پردازان موضوع افسان و خیپپال بیپپش از حقیقپپت اسپپت ؟ از ایپپن روسپپت وکپپه در بپپاب بآن

،‌هاند . ،‌ههای دلکش پرداخت ۲افسان

اما حقیقت بآنست وکه ، از مورخان معتبر وکسانی وکه این حادثه را،‌هاند بلکپپه فقپپط ،‌هاند بآن را علت اصلی نکبت برامکه نشپپمرد ذوکر وکرد،‌هاند . ابپپن خلپپدون ، یکی از اسباب سقوط و نکبت بآن خاندان پنداشت،‌یوکنپپد . بآن را مجعپپول و در صحت این روایت ، به سپپختی تردیپپد م،‌یداند و شأن هارون خلیفه را ازیپن سپخنان برتپر و فراتپر موضوع م

.۱۵۱تجارب السلف ص ۱ Abbása میلدی داستانی به زبان فرانسپپوی بپپه نپپام ۱۷۵۳چنان وکه در ۲

Lss میلدی نیز وکتابی بپه نپپام ۱۹۰۴منتشر شد و در سال nuits de

bagdadبه زبان فرانسوی انتشار یافت . جرجی زیپپدان نویسپپنده مصپپری هم این حکایت را به صور ت داستان تاریخی نوشته است وکپه معپروف شپده

ک ) .۱ در چاپ جدید دائره المعارف اسلم جزء Horovitzاست (رک: مقاله

۳۰۶ / دو قرن سکو ت

،‌یشمرد در واقع عباسه خواهر هارون ، چنان وکه از اخبار و روایا ت۱م،‌یبآید سه بار شوهر وکرده است و هر سه شوهر نیز پیش از خپپود بر م،‌هاند . و به همین سبب بوده است وکپپه ابونپپوا س شپپاعر ظریپپف او مرد خوش سخن ، بر سبیل طیبت شعری هجو بآمیز و دلنشپپین سپپروده اسپپت و در بآن خلیفپپه امیپپن را انپپدرز داده اسپپت وکپپه هپپر وکپپس را،‌یخواهد به هلوکت رساند او را با عباسه تزویج وکند . اما وکسانی وکپپه م،‌هاند ، از جعفر نپپام در شرح دیوان ابونوا س ، نام شوهران عباسه را بآورد،‌هانپپد و پیداسپپت ایپپن روایپپت تزویپپج او را بپپا جعفپپر درسپپت نبرد

،‌هاند . ،‌یشمرد ۲نم

در هر حال ، ظاهر ًا این داستان ، از رنگ افسانه خالی نیسپپت . بپپه،‌یبآید وکه بآن را ساخته باشند تا سبب نکبت و سقوط خانپپدان نظر م،‌ههای دلویز این شهر «هپپزار و یپپک ،‌های وکه با افسان برمکی را در قص شبد » مناسب و سزاوار باشد نقل وکپپرده باشپپند . و از ایپپن رو مپپایه و،‌هاند . مضمون داستان را از سرگذشت جذیمه ابرش و خواهر او گرفت

به بعد .۱۹مقدمه ، ص ۱ک ):۵۲۰قطعه ابونوا س چنین است (دیوان ص ۲

و ابن القاده السادسهال قل لمیپن اللپه ک ان تفقد هراسپهاذا ما نپپاوکث سپپر و زوجپه بعبپاسپهفل ت تقتله بالسیف

شهر هزار و یک شب / ۳۰۷

باری داستان عباسه ، وکه ابن خلپپدون نیپپز در صپپحت بآن تردیپپد،‌های بیش نیست . برای نکبت و سقوط برمکیان هیپپچ لزم دارد افسان نبوده است وکه بآنان ، گناهی وکوچک یا بزرگ مرتکب شده باشند . بآیا،‌تانگیز بآنان وکه چشم خلیفه را خیره وکپپرده بپپود ،‌یوکران شگف ثرو ت ب،‌یتوانسته است به تنهایی گناه بزرگی برای بآنپپان بپپه شپپمار بآیپپد ؟ نم برای همین گناه بود وکه خلیفه جعفر را وکشپپت و فضپپل و یحیپپی را،‌ههای تاریک زندان شکنجه داد . در واقع قتل جعفپپر ،‌لها در دخم سا،‌های بود برای بآن وکه اموال موجود بآنان به و حبس پدر و برادر او بهان،‌یرفت مبالغ هنگفپپتی از زر و تصرف خلیفه در بآید اما چون گمان م جواهر بآنان از دستر س غاصبان دور مانپپده اسپپت لزم بپپود فضپپل و،‌لها در زندان نگهدارند و با فشپپار و شپپکنجه بآن چپپه را یحیی را سا

،‌هاند باز ستانند . ،‌یرفت پنهان وکرد گمان م

،‌هاند وکه این دعوی را تأییپپد ،‌بها بآورد حکایتی درین باره ، در وکتا،‌ینویسند؛ خلیل بن هیثپپم وکپپه رشپپید او را بپپه زنپپدانبانی ،‌یوکند . م م یحیی و فضل گماشته بود ، حکایت وکرد وکه مسرور خادم با گروهپپی از چاوکران نزد من بآمد و با یکی از چپپاوکران دسپپتاری پیچیپپده بپپود . پنداشتم وکه مگر خلیفه با بآل برمک بر سر مهر بآمپده اسپت و وکپس،‌نها دلجویی وکند . مسرور مرا گفت وکه فضل بن فرستاده است تا از بآ

۳۰۸ / دو قرن سکو ت

یحیی را بیرون بآور چون فضل پیش وی ایستاد گفپپت امیرمپپؤمنین،‌یگوید وکه ترا فرموده بودم تا همه اموال را بپپه مپپا تسپپلیم وکنپپی و م،‌هام وکه مال ،‌های . اوکنون به یقین دانست ،‌یپنداشتم وکه این وکار را وکرد م،‌های مسرور را فرمودم وکه اگپپر وی را بپپر بسیاری برای خود نگهداشت،‌ها ت بزننپپد . فضپپل گفپپت ای ،‌لها واقف نگردانی دویست تازیپپان بآن ما،‌هاند انجام ده . مسرور گفت ای ابالعبا س اباهاشم هر چه ترا فرمان داد صواب بآن بینم وکه مال را بپپر جپپان مقپپدم نپپداری وکپپه اگپپر بآن چپپه مأمورم به جای بآرم ترسم وکه جان تو برود . فضل سر بر بآورد و گفت،‌هام و اگر همپپه جهپپان ای اباهاشم ، هرگز به امیرالمؤمنین دروغ نگفت،‌های مخیپپر مرا بپپودی و مپپرا میپپان خپپروج از دنیپپا و خپپوردن تازیپپان،‌یداند و تو وکردندی خروج از دنیا را برگزیدمی و امیرالمؤمنین این م،‌یداشپپتیم ،‌یدانی وکه ما عوض خود را با بذل مال مصون م خود نیز م

۱چگونه امروز مال را به بها عوض نگه داریم ؟

ازین قرار برمکیان فپدای نخپو ت و غپرور خپویش و رشپک و بآز،‌هاند و خطاست بآن وکه گمان برند ، داستان پیوند و ارتباط خلیفه شد،‌نها بوده است . درست است بین جعفر و عباسه سبب عمده نکبت بآ،‌ههای وکه این قصه را ظاهر ًا از روی داستان جذیمه و ابرش و یپا قصپ

.۴۰۸–۴۰۹ ص ۶مروج الذهب ، چاپ پاریس ج ۱

شهر هزار و یک شب / ۳۰۹

،‌هاند ، اما شک نیست وکه از مزاج تند و طبپپع سپپودای نظیر بآن ساخت،‌نهای هارون این گونه وکارها دور نبوده است . خاصه وکه هم در داستا،‌تها ، از ایپپن گپپونه بهپپانه ،‌خها و روای «هزار و یک شبد » و هم در تاری،‌یهپپای وکودوکپپانه مکپپرر بپپدین خلیفپپه نسپپبت ،‌یهپپا و تنپپد خوی جوی

،‌هاند . وکرد

بوزینه زبیده،‌های را مقام امار ت داد . چنپپان ،‌هاند ، وکه هارون بوزین از جمله بآورد وکه سی مرد از درباریان وی را ملتزم روکاب بآن بوزینه بودند . و به امر خلیفه «او را وکمر شمشپپیر بپپر میپپان بسپپتندی و سپپواران بپپا او بپپر نشستندی . هر وکس وکه به خدمت درگاه او رفتی فرمودنپپدی تپپا بآن بوزینه را دست بو س وکنپپد و خپپدمت و … بآن بپپوزینه ، چنپپد بکپپر را

،‌های حکپپایت را وکپپه در۱بکار ت برداشته بودد » داستان این بوزینه ، پار،‌یبآورد . این ،‌هاند به خاطر م باب نرون و وکالیگول جباران روم نقل وکرد بوزینه تعلق به زبیده داشت وکه خاتون خلیفه بغداد بپپود . و چنپپدان،‌یرفت وکه ، امیران غیرتمند تحمل بآن در اوکرام و تعظیم بآن مبالغه م

.۹۲ ص ۱تاریخ طبرستان ج ۱

۳۱۰ / دو قرن سکو ت

،‌یتوانستند وکرد ، یکی ازین امیران ، نامش یزیپپد بپپن مزیپپد خواری نم شیبانی این بوزینه را بکشت . و مرگ او بر هارون و زبیده گران بآمپپد

،‌تها گفتند و جای بآن بود ! و این همه۱و شاعران زبیده را بدان تعزی از وکژ طبعی و تند خویی خلیفه حکایت دارد؛ وکه بپپر خلف بآن چپپه،‌یهای وکودوکپپانه ،‌یپنداشته است ، از این گپپونه هوسپپباز ابن خلدون م

هیچ ابا نداشته است .

با این همه وکژ رایی و تند خوی ، سرداران و بزرگان درگاه خلیفه،‌یبردند . نه بآخر ، هر چه داشپپتند ،‌یداشتند و از او فرمان م را گرامی م از جان و مال طفیل هستی او بود . در حقیقت ، این امیران و بزرگان ، برای رضای خلیفه از هیچ رسوایی و زبپپون ننپپگ نداشپپتند؛ وکشپپتن دشمنان خلیفه و غار ت وکردن مال مردم ، اگر مایه رضا خلیفپپه بپپود ، در نظرشان هیچ عیبی نداشت و این همپپه پسپپتی و زبپپون را در راه،‌یوکردنپپد زیپپرا وزار ت و امپپار ت ، هپپر چنپپد تقرب به خلیفه تحمپپل م،‌نهپا فپراز ،‌یپایپان بپرای بآ دورانش وکوتاه بپود امپا ثپرو ت و مکنپت ب

،‌یبآورد . م

، و نیپز رک: رسپاله الغفپران معپری ص۱۰۸ ص ۴زهپر الداب قیروانپی ج ۱۳۹۲.

شهر هزار و یک شب / ۳۱۱

برامکه و علویان ایپپن امیپپران و عپپاملن در جپپایی وکپپه بپپه امیپپری و وکپپارگزاری،‌یرفتند بپپرای وکسپپب مپپال و مکنپپت از هیپپچ جنپپایتی خپپودداری م،‌یوکردند . اینان ، همه جا عنان گسیخته و خپپود وکپپامه بودنپپد و بپپا نم،‌یوکردند . از این رو ، مردم نیز ،‌یخواستند م جان و مال مردم هر چه م،‌یبآوردنپپد سپر بپه شپورش بپر ،‌های بپه دسپت م هر جا فرصتی و بهان،‌یها ،‌هها نیز همیشه بر اثر ناخرسند ،‌تها و بهان ،‌یداشتند . و این فرص م

،‌یبآمد . به دست م

چنان وکه مردم دیلم و طبرستان بپپرای رهپپای از مظپپالم عمپپال خلیفه ، بر یحیی بن عبدالله حسنی گرد بآمدنپپد و بپپر عامپپل خلیفپپه،‌مانگیپپز و بشوریدند . داستان این یحیی مثل سرگذشپپت برادرانپپش غ شگفت بآمیزست . چون بپپرادران وی محمپپد نفپپس زوکیپپه و ابراهیپپم قتیل باخمری وکشته شدند ، «یحیی بترسید و به دیپپار طبرسپپتان و دیلم گریخت و ایشان چپپون صپپلحیت او مشپپاهده وکردنپپد معتقپپد شدند و دانستند وکه لیق امامت است ، مردم بر او جمع شدند و او را شووکتی و عدتی حاصل شد ، و رشپپید از ایپپن قضپیه متفکپپر گشپت . فضل بن یحیی بن خالد بن برمک را بپپا پنجپپاه مپپرد بپپه طبرسپپتان فرستاد و گرگان و طبرستان به او داد . چون بآنجا رسید با یحیی بن

۳۱۲ / دو قرن سکو ت

عبدالله لطف وکرد و وکپپار بپه جپایی رسپپانید وکپه یحیپپی امپپان نپامه،‌یهاشپپم خواست به خط رشید . چنان وکه قضا ت و فقها و بزرگپپان بن،‌های جهپپت او گواه باشند . رشید را این معنی مناسب بآمد و امان نپپام،‌یهاشپپم را گپپواه گرفپپت و بآن را بپپا نوشت و قضا ت و علما و اوکابر بن تحف و هدایا به یحیی فرستاد و یحی با فضل به خدمت رشید رفت . رشید در اول مجلس او را اوکرام وکرد و بعد از بآن به حبس فرستاد و در نقص امام از فقها فتوا خواست . بعضی جایز داشتند و بعضپپی نپپه .

و این واقعه سبب شپپد۱فی جمله رشید یحیی بن عبدالله را وکشتد »وکه حکومت طبرستان یک چند در دست برمکیان بماند .

در واقع رفتار برمکیان ، نسبت به سایر وزیران و امیران ، بیشتر با عدل و انصاف توأم بود . با این همه شک نیست وکه قسمتی از ثرو ت،‌یوکران افسانه بآمیز بآنان نیز از همین راه غار ت و ستم گرد و مکنت ب،‌هاند ، هپپارون الرشپپید ، ولیپپت طبرسپپتان بپپه ،‌یبآمد . چنان وکه نوشت م،‌نهپپا محمد بپپن یحیپپی بپپن خالپپد برمکپپی و بپپرادر او موسپپی داد . بآ،‌یهپپا ،‌مها و ناروای ،‌یخریدنپپد و سپپت ،‌کهپپای دهقانپپان را بپپه زور م مل،‌ییافتند بپپه قهپپر و سپپتم ،‌یوکردند . هر جا دختری خوبروی نشان م م،‌یخواستند و «از خوف فضل و جعفر وکس را زهره بآن نبود وکه ظلم م

.۱۳۸تجارب السلف ص ۱

شهر هزار و یک شب / ۳۱۳

ایشان بر هارون عرض داردد » .

علی بن عیسی،‌یهپپا و اما حقیقت بآنست وکه خلیفه ، خپپود از ایپپن گپپونه غارتگر،‌یخبر نبود . چپپون دریپپن تپپاراج و بیپپدادی وکپپه وزرا و ،‌یها پر ب ناروای حکام و امرا پیشه گرفته بودند همواره سهمی نیز به خلیفه فرستاده،‌یشد . چنان وکه ، وقتی فضل بن یحیی برمکی را وکه یپپک چنپپد در م خراسان ولیت و حکومت داشت ، باز خواند و خواسپت تپپا علپپی بپن عیسی بن ماهان را به جای او فرستد «با یحیپپی [برمکپپی] بگفپپت و رأی خواست . یحیی گفت علی مردی جبار و ستمکار است ، و فرمان خداوند راست… رشید بر مغایظه یحیی علی عیسپپی را بپپه خراسپپان فرستاد و علی دست بر گشاد و مال به افراط بر ستدن گرفت و وکس را زهپپره نبپپود وکپپه بپپاز نمپپودی و منهیپپان سپپوی یحیپپی [برمکپپی]،‌ینبشتند و او فرصتی نگاه داشتی و حیلتی سپپاختی تپپا چیپپزی از م بآن ، به گوش رسانیدی و مظلومی پیش وکردی تا ناگپاه در راه پیپش،‌یداشت تا وکار بدان منزلپپت رسپپید وکپپه خلیفه بآمدی و البته سود نم رشید سوگند خورد وکپه هپپر وکپپس از علپپی تظلپپم وکنپپد بآن وکپپس را

۳۱۴ / دو قرن سکو ت

نزدیک وی [یعنی نزدیپپک علپپی] فرسپپتد و یحپپی و همپپه مردمپپان خاموش شدند علی خراسان و ماوراءالنهر و ری و جبال و گرگپپان و طبرستان و وکرمان و سپاهان و خوارزم و نیمروز و سیستان ، بکنپپد و بسوخت و بآن ستد وکپپز و حپپد و شپپمار گذشپپت . پپپس ، از بآن مپپال ،،‌های ساخت رشید را وکه پیش ازو وکس نساخته بپپود ، و نپپه پپپس هدی وی بساختند و بآن هدیه نزدیک بغداد رسید نخسپپت بآن بپپر رشپپید عرضه وکردند سخت شادمانه شد و به تعصب بآل برمک را و پایمردی،‌یوکرد رشید فضل [بن ربیع] را گفت چه باید وکپپرد در علی عیسی م،‌های وکه از خراسان رسیده است ؟ گفت خداوند را بپپر منظپپر باب هدی باید نشست و یحیی و پسرانش و دیگر بندگان را بنشاند و بستانید ،،‌لهای بآل برمک بطرقد ، و مقرر گردد خاص و تا هدیه پیش بآرند و د،‌هاند وکه فضپپل بپپن یحیپپی [برمکپپی عام را وکه ایشان چه خیانت وکرد بدان وقت وکه در خراسان بود] هدیه بآن مقدار بآورد از خراسان ، وکپپه عاملی از یک شهر بیش از بآن بآرد و علی چندین فرستد . این اشار ت رشید را سخت خوش بآمد وکه دل گران وکپپرده بپپود بپپر بآل برمپپک و دولت ایشان به پایان خواست بآمد . دیگر روز بر خضراء میدان بآمد و بنشست ، و یحیی [برمکی] و دو پسرانش را بنشاند و فضپپل ربیپپع و،‌هها را بپه میپدان بآوردنپد قوم دیگر و گروهی به ایستادند و بآن هپدی هزار غلم ترک بود به دست هر یکی دو جپپامه ملپپون از ششپپتری و

شهر هزار و یک شب / ۳۱۵

سپاهانی و سپپقلطون و ملحپپم دیبپپاجی تروکپپی و دیپپداری و دیگپپر،‌ههپپا و بپپر اثپپر ایشپپان هپپزار اجنا س ، غلمان به ایستادند با ایپپن جام وکنیزک ترک بآمد به دست هپپر یکپپی جپپامه زریپپن یاسپپیمین پپپر از مشک و وکافور و عنبر و اصناف عطپپر و طرایپپف شپپهرها و صپپد غلم هندو و صد وکنیپپزک هنپپدو بپپه غپپایت نیکپپو رو و شپپارهای قیمپپتی،‌غهای هنپپدوی داشپپتند… و وکنیزوکپپان شپپارهای پوشیده و غلمان تی،‌طهای نیکوتر از قصب ، و با ایشپپان پنپپج پیپل نپر و دو باریک در سق،‌ههپپای زریپپن و سپپیمین و ،‌نهای دیبپپا و بآین ماده . نپپران بپپا برگسپپتوا مادگپپان بپپا مهپپدهای زر و وکمرهپپا و سپپاختهای مرصپپع بپپه جپپواهر بدخشی و پیپپروزه ، و اسپپبان گیلپپی و دویسپپت اسپپب خراسپپانی بپپا،‌لهای دیبا و بیست عقاب و بیست شاهین و هپپزار اشپپتر بآوردنپپد ج دویست با پالن و افسارهای ابریشمین دیباها در وکشیده در پالن ، و جوال سخت بآراسته و سیصد شتر از بآن با محمل و مهد ، بیسپپت بپپا مهدهای بزر ، و پانصد هزار و سیصد پاره بلپپور از هپپر دسپپتی و صپپد جفت گاو و بیست عقد گوهر سخت قیمتی و سیصد هزار مروارید و دویست عدد چینی فغفوری از صحن و وکاسه و غیره وکه هپپر یپپک از بآن در سر وکار هیچ پادشاهی ندیده بودند ، و دو هزار چینی دیگپپر از،‌ههای چینپپی وکلن و خپپرد و انپپواع ،‌ههای وکلن و خمر لنگری و وکاس دیگپپر و سیصپپد شپپادروان و دویسپپت خپپانه قپپالی و دویسپپت خپپانه

۳۱۶ / دو قرن سکو ت

محفوری ، چون این اصناف نعمت به مجلس خلفت و میدان رسپپید تکبیری از لشکر بر بآمد و دهل و بوق بزدند بآن چنان وکه وکس مانند بآن یاد نداشت و نخوانده بود و نشنوده ، هپپارون الرشپپید روی سپپوی یحیی برمکی وکرد و گفت این چیزهپپا وکجپپا بپود در روزگپپار پسپپر ت فضل ؟ یحیی گفت زنپپدگانی امیپپر دراز بپپاد ایپپن چیزهپپا در روزگپپار،‌ههای خداوندان ایپپن چیزهپپا بپپود بپپه شپپهرهای امار ت پسرم در خان عراق و خراسان . هارون الرشید ازین جواب سخت طیره شپپد چنپپان وکه بآن هدیه بر وی منغص شد و روی ترش وکپپرد و برخاسپپت از بآن

این پاسخ دلنشین وکه یحیی داد البتپپه مپپایه شپپرم و۱خضرا برفت .د »،‌یدانست وکه این علی بن عیسی در تشویر خلیفه گشت . اما خلیفه م خراسان و عراق و دیگر شپپهرها ، بپپه غپپار ت مشغولسپپت . لیکپپن هپپم،‌یخواسپپت خلیفه بود وکه دست علی را گشاده وکرده بود تا هر چپپه م

،‌یوکرد . م

با این همه تنها این علی بپپن عیسپپی نبپپود وکپپه خپپانه مپپردم را،‌یوکند تا خزانه سلطان بآبادان دارد . بیشتر عاملن و امیپپران املک م،‌یسپتدند و مپپال و خواسپپته رعایپپا را بپه غپپار ت و ضپپیاع مپپردم را م،‌یبردند . این وکارگزاران و گماشتگان ، در واقپپع ، مقپپام خپپویش را از م

.۴۱۸–۴۱۶تاریخ بیهقی ، چاپ دوکتر فیاض ، ص ۱

شهر هزار و یک شب / ۳۱۷

،‌یگرفتند و در مد ت ولیت خپپویش از هیپپچ گپپونه خلیفه به اجازه مبیداد و ستم روی گردان نبودند .

،‌یهپپای خلیفه نیز جز بپه طمپع بآن وکپه احیانپ ًا دسپترنج تبهکار،‌نهپپا بسپپتاند هرگپپز چندین ساله بآنان را بپپه عنپپوان «مصپپادرهد » از بآ،‌یوکرد . مردم در زیر بار جور و فشپپار عمپپال ظپپالم و مؤاخذه شان نم،‌های وکپپه خلیفپپه ،‌یشدند . برای این مردم درمانده سپپتمدید فرسوده م بآن را به یک مشت وکارگزاران جبپپار طمپپاع در مقابپپل ثمپپن بخپپس،‌های ،‌یفروخت ، هیچ امیدی نبود . ازین رو بود وکه ، هر جا مدعی تپپاز م

،‌یوکردند . ،‌یبآورد ، مردم دعو ت او را اجابت م سر بر م

حمزه بن آذرک،‌یهپپا وکپپه چنان وکه وقتی حمپپزه بپپن بآذرک بپپر ضپپد ایپپن ناروای،‌یرفت ، برخاست و گفت: «مگذارید وکه این ظالمان بر ضپپعفا جپپور م وکنندد » در خراسپپان و سیسپپتان و وکرمپپان بسپپیاری از سپپتمدیدگان دعو ت او را بپپا شپپور و علقپپه اجپپابت وکردنپپد . دربپپاره ایپپن حمپپزه و،‌تانگیز و ،‌بها بآمده است پریشان و شپپگف ،‌گهای او بآن چه در وکتا جن

در هم است .

۳۱۸ / دو قرن سکو ت

،‌لها بیم و وحشپپت در دل خلیفپپه افکنپپده ،‌یهای او وکه سا دلور،‌هاند بود ، گویا منشأ داستان معروف «امیر حمزهد » شده باشپپد . نوشپپت

بسیاری از وکسانی نیپپز وکپپه بپپا او۱وکه او از نسل زوبن طهماسب بود . بودند ، ایرانیان بودند . نکتپه جپپالب تپوجه بآنسپت وکپه در قیپپام ایپن خوارج ، ایرانیانی وکه از دستگاه خلفت ناراضی بودند ، بپا عربپپان هپم،‌یهای نژادی در میپپان نبپپود . ،‌یشدند و هرگز ملحظه برتر داستان م،‌یدانستند خلیفه مسلمانان از عپپرب خاصه وکه بیشتر خوارج لزم نم،‌نهپا در و قریش باشد و همین امر موجب انتشار مبپادی و تعپالیم بآ

۲میان ایرانیان بود .

.۱۵۶تاریخ سیستان ص ۱،‌یامیه خطری بزرگ بودند ، در دوره عباسپپیان چنپپدان۲ خوارج وکه در عهد بن

،‌ییپافت . در بپاب مپذهب و ،‌نها نیپز دوام نم جنب و جوش نداشتند و فتنه بآ،‌نهپا تحقیپق خلف هسپت در هپر حپال در امپر خلفپت بآرا اصل و منشأ بآ،‌هاند و از حیث صلبت در عقیده خاصی شبیه به نوعی جمهوری طلبی داشت،‌نهپپا ،‌هاند . برای اطلعپپا ت بیشپتر در بپپاب بآ هم شبیه به فرقه پیوری تین بود

رک: عمر ابوالنصر: الخوارج فی السلم نیز رجوع شود۱۹۴۹طبع بیرو ت – Welhausen: Die Reliogiosplitischenبه قسمت اول وکتاب:

oppositionpartein و همچنیپپن بپپه مقپپاله «خپپوارجد » در1901 Shortet Encyclopaedia of Islam P 246وکه در بآن از مآخذ

،‌هتر هم نام رفته است . تاز

شهر هزار و یک شب / ۳۱۹

،‌ینویسپپند ،‌خها نیست . م درباره بآغاز وکار حمزه چیز روشن در تاری وکه او در دوره حکومت علی بپپن عیسپپی بپپر خراسپپان ، در سیسپپتان،‌یها وکرد حمزه عالم ،‌یادب ،‌هاند وکه «یکی از عمال بآنجا ب برخاست . گفت بود و بر او امر معروف وکرد ، بآن عامل خواست وکه او را تباه وکند ، بآخر

فرمانروایی علی بن عیسی در خراسان بپپا ظلپپم و۱عامل وکشته شدد » قساو ت بسیار توأم بود . ازین رو در هر گوشپپه بپپر ضپپد او شپپورش و بآشوبی برخاست اما خوارج چون قیپپام بپپر حکپپومت جپپائر را واجپپب،‌ههپا تعصپب نشپپان ،‌یدانستند در مخالفت خویش بیش از سایر فرق م

،‌یدادند . م

،‌بهپپا بپپه تفصپپیل بآمپپده اسپپت . ،‌گهای حمزه در وکتا داستان جن،‌ینویسند وکه وقپپتی عامپپل خلیفپه از بیپپم او از سیسپپتان گریخپت م حمزه «مردمان سواد سیسپپتان را همپپه بخوانپپد و بگفپپت یپپک درم خراج و مال بیش به سلطان مدهید چون شما را نگاه نتواند داشپپت . و من از شما هیچ نخواهم و نستانم وکه من بپپر یپپک جپپای نخپپواهم

عمال خلیفه با بآن وکه بارها در برابر وی به زانپپو در بآمدنپپد۲نشستد »،‌گهای بسیار رخ داد و بسپپیاری ،‌یبآسودند . جن هرگز از تعقیب وی نم

.۱۵۶تاریخ سیستان ص ۱ .۱۵۸همانجا ص ۲

۳۲۰ / دو قرن سکو ت

شهرها چندین بار دست به دست گشت . درین گونه حوادث ، هپپر دو،‌یدادند . خپپوارج در شپپهرها و طرف خشونت و قساو ت بسیار نشان م،‌یوکردند و حتی وکودوکان دبستان را نیز از ،‌هها بر هیچ وکس ابقا نم قری،‌نهپپا انتقپپام سپپخت ،‌یگذرانیدنپپد و دولتیپپان نیپپز از بآ دم تیپپغ م،‌یوکردند و ،‌یوکشیدند . گاه وکودوکان را با معلم در مسجدها محصور م م

،‌یبآوردند ،‌ههپپا را۱مسجد بر سر ایشان فرو م در بعضی جاهپپا نیپپز خان،‌یبآوردنپپد ،‌یزدنپپد ، و مپپردی را بپپر دو درخپپت وکپپه بپپه هپپم م بآتش م،‌یگشودند ، تا پاره از بآن بر هپپر ،‌یبستند و سپس بآن دو درخت را م م

خلیفه و یارانش را ، بلکه هر وکس را نیز وکه راضی به۲درختی بماند…،‌یدانسپپتند و ازیپپن رو وکسپپانی وکپپه از۳حکم خلیفپپه بپپود وکشپپتنی م

فرمانروایی جابرانه علی بن عیسی و فرزندان او در خراسپپان ناراضپی بودند ، به یاری حمزه برخاستند . وقتی وکار خپپوارج در خراسپپان بپپال،‌های بپپه هپپارون گرفت علی بن عیسی در این وکار فرو ماند . ناچار نام نوشت و وی را «بآگاه وکرد وکه مپپردی از خپپوارج سیسپپتان برخاسپپت است و به خراسان و وکرمان تاختن همی وکند و همه عمال این سپپه ناحیت را بکشت و دخل برخاست و یک درم و یک حبه از خراسپپان

.۴۵تاریخ بیهق ، ص ۱ چاپ مصر .۱۰۲ ص ۵وکامل ، ج ۲ ، طبع مصر .۱۶۵ ص ۱مقال ت اشعری ج ۳

شهر هزار و یک شب / ۳۲۱

،‌یبآید .د » ۱و سیستان و وکرمان به دست نم

قیام خوارج در خراسان چنان مایه بیم و نگرانی خلیفه شد وکپپه برای فرو نشاندن بآن به تن خویش روانه بآن دیار گشت . در ری علی بن عیسی وکه مورد سخط واقع شده بود با تقدیم هدایا و تحف او را راضی نمود و امار ت خراسان را برای خود حفظ وکرد . اما چندی بعد معزول شد در حالی وکه وکار از وکار گذشته بود . جور و بیداد علی بن عیسی خراسان را چنان بر بآشفته بود وکه بپپه بآسپپانی بآرام و سپپکون،‌یپذیرفت . این موج توفان خیز خشم و سروکشی وکه در خراسان و نم،‌یوکپپرد و ،‌یجوشید بغداد را به سپپختی تهدیپپد م سیستان و وکرمان م،‌یها را وکپه بیپپداد عپپاملن بپود خلیفه خود مپپایه ایپپن همپه نارضپپای،‌ههپپایی وکپپه از ،‌یخواست چاره درستی بجویپپد . در نام ،‌یدانست و نم م گرگان به عنپپوان امپان نپپامه و اتمپپام حجپت بپرای حمپپزه فرسپپتاد،‌یتوان این نکته را به خوبی دریافت . جوابی نیز وکه حمزه به وعد و م،‌یدهد وکپپه خشپپم و نارضپپایی مپپردم از وعیدهای خلیفه داد نشان م،‌یها ،‌نهپپا و سروکشپپ عمال خلیفه تا چه اندازه موجب این گپپونه طغیا،‌یبآیپپد وکپپه ایپپن خشپپم و بوده است و مخصوص ًا از بآن به خوبی بپپر م،‌ههایی نظیر خوارج تا چه اندازه نقطه اتکا مناسبی نارضایی برای فرق

.۱۶۰تاریخ سیستان ص ۱

۳۲۲ / دو قرن سکو ت

،‌ینویسد وکه «بآن چه بوده است . در این نامه حمزه به خلیفه چنین م از جنگ من با وکارگزارانت به گوش تو رسیده اسپت نپه از بآن اسپت وکه من در ملک تو سر منازعه دارم یا رغبتی به دنیپپا در دلپپم باشپپد وکه بدین وسیله بخواهم بدان دستر س یابم و درین وکار برتری و نپپام،‌یجویم . حتی با بآن وکه بدسیرتی عمال تو در رفتپپار بپپا و بآوازه نیز نم وکسانی وکه تحت حکم و ولیتشان هستند ، بر همه بآشکار است و بآن،‌یها ،‌یها و ناروای ،‌لها و تبهکار ،‌نها و ربودن ما ،‌نها از ریختن خو چه بآ،‌نهپپا پیشپپی ،‌هاند معلوم همگانست من به سروکشپپی ، بپپر بآ پیش گرفت،‌یوکنپپم بآن چپه از حپپال خراسپپان و سیسپپتان و ،‌هام و گمپپان م نجست،‌ینیپپار فار س و وکرمان به تو رسیده است مرا از سپپخن دریپپن بپپاب ب

،‌یوکندد » در این زمان بآتش خشم و نفر ت چندان بال گرفته بود وکه۱م،‌یرسپپید بپا مپرگ خلیفپه همچنپان فرو نشاندن بآن بآسان به نظر نم،‌یبرد و هر روز برای اظهپپار خراسان در چنگال بآشوب و ناامنی رنج م،‌ییافت . حپپتی رافپع بپن لیپث را وکپه ،‌های م نارضایی خویش بهانه تاز عرب بود چون بر ضد دربار خلیفه در سمرقند سر به شورش بربآورد

مردم یاری وکردند و داستان قیام او در تاریخ معروف است .

،‌یرحمپپی و این خشم و نومیپپدی وکپپه در دوره هپپارون بپپر اثپپر ب

.۱۶۶تاریخ سیستان ، ص ۱

شهر هزار و یک شب / ۳۲۳

،‌یگرفت سپپرانجام ایرانیپپان را بپپه عیاشی و تجمل پرستی او فزونی م چاره جویی تازه برانگیخت . گویی هنگپپامی وکپپه بغپپداد در ظلمپپت و،‌رانگیپپز ،‌بهای عربستاند » مسپپت رویاهپپای شپپیرین و غرو سکو ت «ش خویش بود در خراسان و سیستان و طبرستان و بآذربایجپپان سپپپیده

دمیده بود .

در پشت باروهای سر بپپه فلپپک وکشپپیده دارالخلفپپه ماجراهپپای،‌یداد ، امیپپران و وزیپپران بپپه دسپپت بپپو س «هزار ویپپک شپپبد » رخ م،‌یشدند ، تپپوانگران و بزرگپپان بپپه «بوزینگان امیرالمؤمنیند » مفتخر م،‌یوکردنپپد . شپپاعران و خپپدمت و طپپاعت بنپپدگان خلیفپپه مباهپپا ت م مسخرگان و متملقان و دروغ گویان بازار گرمپی داشپتند . طلهپایی وکه از اطراف و اوکناف وکشور به عنوان خراج و هپپدایا مثپپل سپپیل بپه،‌یبآمد مانند باران بر مطربان و شاعران و خنیاگران و دلقکان بغداد م،‌یریخت . برین خوان یغمایی وکه جور و اسپپتبداد و عیاران شهر فرو م خلفا در بغداد گسترده بود ترک و تازی و دهقان شپپریک بودنپپد . در وکنار گرسنه چشمان عرب بآزمندان عجم جای داشپپتند ، هپپر وکپپه در بغداد بود و با درگاه خلیفه نسبت و ارتبپپاطی داشپپت ازیپپن تپپاراج و

،‌یبرد . ،‌های م چپاول بهر

۳۲۴ / دو قرن سکو ت

در درگاه خلیفه،‌یبآن وکه علقه خپپود درین میان دهقانان و بزرگ زادگان ایران ب،‌ههای خپپویش را دنبپپال را بپپه گذشپپته ایپپران فرامپپوش وکننپپد نقشپپ،‌یوکردند . اینان وکه به «ایراند » و «تاریخ ایراند » بیپپش از «ایرانپید » و م،‌یداشتند باز خواب «احیپپاء مجپپد و عظمپپتد » «مردم ایراند » علقه م،‌یدیدنپپد امپپا مپپردم ایپپران وکپپه بارهپپا قربپپانی گذشپپته خپپویش را م،‌نها واقپپع ،‌نها گشته بودند طبع ًا چندان مورد التفا ت بآ ،‌یهای بآ بلهوس

،‌یشدند . نم

برامکه وکه بپپه بزرگپپواری و جپپوانمردی مشپپهور گشپپتند ثپپرو ت،‌هبآمیز خود را مپپدیون رنپپج و وکوشپپش رعایپپای ایرانپپی ،‌یوکران افسان ب،‌نهپپا هرگپپز ،‌یهپپا ، بآ ،‌شها و نامجوی خویش بودند اما در هنگپپام بخشپپ

،‌یداشتند . ،‌یها را بر دیگران مقدم نم ایران

،‌یوکرد وقتی معزول خالد برمکی وکه چند بر طبرستان حکومت م شد و از بآمل قصد وکوچ و بازگشت وکپپرد «بپپازاریی بپپه وکنپپار رودبپپار ایستاده بود گفت الحمدلله از ظلم تو خلص یپپافتیم ، ایپپن حپپال بپپا خالد بگفتند بفرمود تا بازاری را بیاوردند گفت اگر مرا از ولیت شما معزول وکردند از انتقام تپو وکسپی مپرا معپزول نکپرد گپردن بپازاری

شهر هزار و یک شب / ۳۲۵

۱بفرمود زد .د »

تمام وزرا و امرایی وکه به بندگی خلیفه تن در داده بودند ، درین،‌یوکردند ، دهقانان ایرانی نیز درین مورد دست فجایع مظالم شروکت م

وکمی از بزرگان عرب نداشتند .

،‌یخاستند محپپرک ،‌نها اگر بر ضد منافع خلیفه به وکوشش بر م بآ،‌یشان فقط منافع شخصی بود ، هنوز حوادث زمانه بآرزوی ایجاد واقع «دولتی با شکوه به شیوه عهد ساسانید » را از لوح خاطرشان یکسپپره،‌یگپپاه نزدوده بود . ازین رو بود وکه برای ایران و به نام ایرانیان گاه و ب

،‌یوکردند . ،‌شهایی م وکوش

،‌های از این گونه سقوط بغداد و قتل امین به وسیله ایرانیان نمون،‌شها بود . از وقتی وکه هپپارون برامکپپه را برانپپداخته بپود بپپزرگ وکوش زادگان ایران قدر ت و نفوذ خپپود را در دولپپت اسپپلم از دسپپت داده

بودند .

،‌های بپپود یاری وکردن مأمون و جنگ وکردن با امین در واقع بهپپان برای بآن وکه این بزرگ زادگان ایران بار دیگر قدر ت و نفوذ از دسپپت

رفته خود را در دستگاه خلفت به دست بآورند .

.۱۸۷ ص ۱تاریخ طبرستان ج ۱

۳۲۶ / دو قرن سکو ت

خاندان سهل،‌یجپپویی معذالک قتل امین به دست طاهر ، قوم عپپرب را از برتر خویش نومید نکرد . چندی بر نیامد وکه با بآغاز خلفت مپپأمون تمپپام

قلمرو خلفت از شورش و انقلب به هم بر بآمد .

نفوذ و قدرتی وکه فضپل بپن سپهل و بپرادرش حسپن در دربپار مأمون یافته بودند رشک و وکینه اشراف عرب را بر ضپد ایرانیپان بپه شد ت تحریک ساخته بود . در بآن جا مأمون وکوروکورانه تحت نفپپوذ و

و از وکار بغداد فارغ ماند . تسلط خاندان سپپهل۱سیطره فضل در بآمد،‌یوکپپرد . خاصپپه وکپپه بر دستگاه حکومت ، عربان را سخت ناخرسپپند م،‌یهای نو مسلمان بودند و در اسلم شپپهر ت و خاندان سهل از زرتشت

،‌های نداشتند . سابق

وقتی مأموران به تحریک و اصرار فضپپل ، حکپپومت عپپراق را وکپپه پس از قتل امین به طاهر بن حسین فاتح بغداد سپپپرده بپود ، از وی باز گرفت و به حسن بن سهل داد ، نارضایی و نگرانی افزونپی یپپافت . در بغداد بآوازه در افتاد وکه فضل بن سهل بپپر مپپأمون چیپپره گشپپته،‌های باز داشته است . است و او را از وکسان و یاران جدا وکرده و در خان

۱Muir Caliphate p. 495.

شهر هزار و یک شب / ۳۲۷

و اوکنون خود وکارها را به دست گرفته و به رای خود و هوای خویش،‌یراند این اندیشه مخصوص ًا مایه بیپپم و نگرانپپی عباسپپیان حکومت م بغداد گردید . چون خاندان سهل به تشیع شهر ت داشپپتند عباسپیان،‌نها به حیلپپه و قپپو ت ، خلفپپت را از خانپپدان ،‌یترسیدند وکه بآ بغداد م،‌خهپپا دریپپن عبا س به خاندان علی منتقل وکنند ، حکایتی وکپپه در تاری،‌یدهد وکه این وکار را مردم از خاندان سهل بعید ،‌هاند نشان م باب بآورد،‌ینویسد وکه فضل روزی «بپپا یکپپی از اروکپپان دولپپت ،‌هاند . م ،‌یدانست نم مأمون گفت سعی من درین دولت از ابومسپپلم بیشترسپپت او گفپپت ابومسلم دولت از قپبیله بپه قپبیله رسپانید و تپو از بپرادر بپه بپرادر

۱رسانیدی گفت اگر عمر باشد از قبیله به قبیله رسانم .د »

همه جا شورش بدین گونه در عراق بیشتر مپپردم از فرمپپانروایی حسپپن نگرانپپی،‌بها گشپپت . بپپه زودی در عپپراق و داشتند و این نگرانی موجب انقل،‌بها پدیپپد بآمپپد . امپپرا و ،‌شها و بآشپپو جزیپپره و حجپپاز و یمپپن شپپور متنفپپذان در نصپپیبین و میافپپارقین و بآذربایجپپان و ارمنیپپه سپپر بپپه

.۳۱۲تاریخ برگزیده ص ۱

۳۲۸ / دو قرن سکو ت

شورش بر بآوردند . ابراهیم بن موسی در یمن قیام وکرد و محمپد بپن جعفر بر حجاز استیل جست عبا س بن محمد بر بصره تسلط یپپافت

۱و زید بن موسی به او پیوست .

،‌کتر بپود . ،‌تتر و خطرنپا درین میان وضع وکوفه از همه جپپا سپخ،‌هجو وکه در هر زمان برای قیام به نفپپع بآل علپپی ،‌یبآرام فتن این شهر ب

یکسره تحت سیطره و نفوذ یک راهزن ، نامش ابوالسرایا ،۲حاضر بود،‌یگفتند چنپپدی بپپه در بآمده بود؛ وی یک علوی را وکه ابن طباطبا م خلفت برداشت و سپس او را مسموم وکرد و دیگپپری را بپپه جپپای او نشاند . و سرانجام شورش او به یاری هرثمه فرو نشست امپپا چنپپدی

بعد بغداد صحنه حوادث خونین دیگر گشت .

در بغداد،‌نهپپا بپپا بغداد از چندی پیش در دست عیاران و سپاهیان بود . بآ،‌یوکردند: هپپر روز ،‌های رفتار م حکومت و ولیت چون بازیچه خوار مای،‌یشوریدند . ضعف و فتور ،‌یوکردند و هر لحظه بر او م با وکسی بیعت م

.۱۷۳ ص ۳تاریخ یعقوبی ج ۱۲Muir Caliphate p. 496.

شهر هزار و یک شب / ۳۲۹

حکومت ، بآنان را سخت گستاخ و چیره وکرده بود حتی از تاراج شپپهر،‌نهپپا سپپخت ،‌یورزیدند . وکار رهزنی و تبهکاری بآ و بآزار مردم دریغ نم،‌یربودند اگر از وکسی پپپول بال گرفته بود وکودوکان و زنان را بآشکارا م،‌یوکردند او جرئپپت نداشپپت از دادن بآن گزاف به وام یا صله مطالبه م،‌یرفتند و زن و فرزنپپدش را بپپه زور امتناع وکند . اگر به خانه وکسی م،‌نهپپا مقپپاومت وکنپپد . بسپپا وکپپه ،‌یتوانسپپت در برابپپر بآ ،‌یبردنپپد او نم م،‌یوکردند و مال و حشم و متاع و ظپپرف بآن را در ،‌های را غار ت م دهکد،‌یها ،‌یفروختند ، بسا وکه از مسافران و بازرگانپپان و وکشپپت بازار بغداد م

،‌های نداشتند . ،‌نها جز پرداخت چار ،‌یوکردند و بآ باج مطالبه م

بدین گونه بغداد ، فرمانروایی حسن بپپن سپپهل را بپپا نارضپپایی و،‌یوکرد . طاهر بپپن حسپپین ، فاتپپح بغپپداد وکپپه در میپپان نگرانی تلقی م سپاهیان نفوذ و قدرتی بسپپیار داشپپت ازیپپن انتخپپاب ناراضپپی بپپود . هرثمه بن اعین سردار عرب نیز وکه در فتح بغداد به مأمون خپپدمت وکرده بود بر ضد وی به تحریک پرداخت . عباسیان بغداد این انتخاب،‌یشپپمردند و علویپپان بپپرای را نشانه ضعف مأمون و استیلی فضل م،‌یشپمردند ، حسپن بپن قیام خویش این اختلف را موقع مناسپبی م،‌یخواندنپپد ، سهل وکه عربان بغداد بپپه تحقیپپر او را «مجپپو س زادهد » م چون ایرانی و شیعه بود ، طبع ًا نتوانسپپت اعتمپاد اعپپراب را بپه خپپود

۳۳۰ / دو قرن سکو ت

،‌یشپپد . حبپپس ،‌شها قطپپع نم ،‌بها و شپپور جلب وکند . از ایپپن رو بآشپو،‌های تحکیپپم هرثمه و مرگ او در خراسان وضع حکومت او را تا انداز وکرد اما سپاهیان عرب را سپپخت ناراضپپی نمپپود . انتخپپاب علپپی بپپن موسی بپپه ولیپپت عهپپدی مپپأمون نارضپپایی علویپپان را وکاسپپت امپپا،‌نها از بیم بآن وکه دولتشان سپری عباسیان بغداد را به خشم بآورد . بآ گردد ، ابراهیم بن مهدی را بپه خلفپت برداشپتند . جنپگ و بآشپوب بسیار گشت ، بغداد باز صحنه وکشتارها و هرج و مرج گشت . بپپا ایپپن،‌یبرد و از این وقایع غافل بود و حال مأمون همچنان در مرو به سر م،‌یداد . ،‌تانگیزی نشان م ،‌یاعتنایی شگف نسبت به اعراب خونسردی و ب

در واقع بر اثر نفوذ امرا و وزرای ایپپران ، دریپپن ایپپام ضپپعف قپپوم،‌یبآمدند عرب به نهایت رسید . بسا وکه در وکوی و برزن پیش خلیفه م،‌یوکردند . یک عپپرب ،‌یهای او نسبت به خویش شکایت م ،‌یالتفان و از ب شامی در راه پیش مأمون بآمد و گفت: «ای امیر همان طپپور وکپپه بپپر،‌ینگری به عربان شام نیز عنایت فرماد » بدین گونه ایرانیان خراسان م،‌یاعتنپپایی دربپپاره اعپپراب سپپیل خشپپم و نارضپپایی بآنپپان را بپپر ب،‌یانگیخت . وجود فضپپل بپپن سپپهل وزیپپر خلیفپپه نیپپز وکپپه از نپپژاد م،‌ههایی داشپپت مپپوجب نگرانپپی ،‌هها و اندیش خسروان بود و شاید نقش

نزدیکان خلیفه بود .

شهر هزار و یک شب / ۳۳۱

،‌های بپپرای بآشپپوب بپپه دسپپت شورشپپگران در بغداد هر روز بهپپان،‌یخبر بود . مپپردم بغپپداد بپپه ،‌یافتاد اما مأمون از همه این حوادث ب م امار ت حسن راضی نبودند و این همه فتنه برای طپپرد و عپپزل او رخ،‌یداد لیکن «هرگاه وکه فتنه ظاهر شدی فضل بن سپپهل از مپپأمون م

،‌هها جهت علویان است .د » ،‌یگفت بآن فتن ،‌یداشت و م ۱پوشیده م

بازگشت بغداد سرانجام چشم مأمون گشوده شد و عجب بآنست وکه علی الرضپپا بود وکه حقایق را برای وی روشن وکرد و او را از وخامت اوضپپاع بآگپپاه نمود . در واقع اوضاع عراق سخت بآشفته بود . و اوکنون ولیعهد ناچپپار بود به خلیفه اعلم وکند وکه وزیرش فضپپل ذوالریاسپپتین بسپپیاری از حقایق را از وی مکتوم داشته است . حسن بپپرادر فضپپل عپپراق را در سیل خون غرق وکرده بود و طاهر فاتح بغداد وکپه بهپتر از هپپر وکپس،‌یتوانست بر بآن اوضاع مسلط باشد در سوریه تقریب ًا فراموش شپپده م

بود .

بآگاهی ازین حوادث مأمون را بیدار و نگپپران وکپپرد . چنپپدی بعپپد

.۳۱۲تاریخ گزیده ص ۱

۳۳۲ / دو قرن سکو ت

فضل وزیر را ، هنگامی وکه با مأمون عازم عراق بود در حمام سرخس،‌نهپپا را بپپدین وکپپار وا وکشتند و وکشندگان مدعی شدند وکه مپپأمون بآ داشته است . پس از بآن علی الرضا نیز در طو س ، بپپه سپپبب انگپپوری ۱وکه از بآن خورده بود و گویند وکه بآن انگور مسموم بود وفپپا ت یپپافت

در همین اوقا ت حسن بن سهل والی عراق نیز دیوانه شد و او را بپپه۲زنجیر بستند و در خانه خویش بازداشتند .

خلیفه ، پس از بآن به بغداد در بآمد و بر اوضاع تسلط یافت . ازین قرار مأمون وکه چندی به اتکا و حمپپایت ایرانیپان بپپا عربپان یکسپره

،‌نها پناه برد… . قطع ارتباط وکرده بود دوباره از بیم ایرانیان بدا

،‌یخواسپپت خطپپری را اما وقت گذشته بود . هنگامی وکه خلیفه م وکه خلفت وی دستخوش بآن گشته بپپود ، در یابپپد خراسپپان تقریبپپ ًا مستقل شده بود . زیرا ، مپپأمون طپپاهر بپپن الحسپپین را بپپه خراسپپان فرستاده بود تا هم وکشنده برادر را از پیش چشم خویش دور دارد و هم اوضاع پریشان و بآشفته بآنجا را بآرام و قراری بخشپپد . طپپاهر نیپپز

درین وکار وکامیاب شد اما داعیه استقلل یافت .

،‌یدیپپد یپپک وی ، وکه در هر حال ، خلیفه را رهین منت خویش م

چاپ مصر .۳۳۳ ص ۲مروج ، ج ۱ .۱۹۹ ص ۱ ابن خلکان ، ج ۲

شهر هزار و یک شب / ۳۳۳

روز نام خلیفه را از خطبه جمعه انداخت و بدین گونه استقلل خودژُمرد اما خراسان بدین گپپونه از را اعلم وکرد . هر چند روز بعد ناگهان چنگ خلیفه به در رفت و مأمون ناچپپار شپپد فرزنپپدان طپپاهر را بپپه امار ت بآنجا بنشاند و در واقع فرمانروایی خاندان طاهر را بر خراسپپان

تصدیق نماید .

بدین گونه در پایان دو قرن ایرانیان توانستند دیگپپر بپپار دولپپتی تازه پدید بآوردند و بآشکارا در قسمتی از ایپپران بپپه اسپپتقلل فرمپپان

برانند .

۸

بانگ رستاخیز

رستاخیز ایران با قتل امین و خلفت مأمون ، عرب دیگر قدر و منزلت خود را از دست داد . درست است وکه از بآغاز خلفت عباسیان عرب را قدری و،‌نهپپا را بپپه وکلپپی بپپه شأنی نبود ، اما باز درین دوره ، خلفای بغپپداد ، بآ،‌یشد و بعضپپی ،‌نها مشور ت م وکناری ننهاده بودند . در بعضی امور با بآ،‌یگشت . اختلف امین و مأمون ، وکه دسپپت ،‌نها واگذار م مناصب به بآ وزرا و امرا عرب و ایران در بآن دخالت داشت سپپرانجام بپپه پیپپروزی مأمون خاتمه یافت وکه مادرش ایرانی بپپود و خراسپپانیان او را یپپاری،‌یوکردند . و از بآن پس عرب ، دیگر در درگاه خلفپپت قپپدر و شپپأنی م نیافت . دیگر بغداد وکه وارث شکوه و جلل تیسفون وکهن بود ، ماننپپد،‌یدیپپد . ایرانیپپان و تروکپپان ، خود تیسفون عرب را به چشم تعظیم نم،‌کاندک در رسیده بودند و جاه و حشپپمت تازیپپان را بپپاز گرفتپپه اند بودند . در روزگار مأمون ، و جانشینان او ، بغداد دیگر شهری عربی به

۳۳۶ / دو قرن سکو ت

،‌یها وکه «فاتحاند » دو قرن ،‌یها و بزرگوار ،‌یبآمد . بآن خودستای شمار نم پیش داشتند ، دگر نزد «موالید » بغداد خریدار نداشت . دولپپت عپپرب

در واقع زوال یافته بود ، نوبت دولت فر س فراز بآمده بود .

در پایان این دو قرن وکه چون شبی دیرپای و خاموش اما بآوکنده از گناه و جنایت به سر بآمده بود ، بآخر بانگ خرو س بربآمد . و در پپپی این بانگ خرو س چهره صبح در افق نمایان گشت . اما این روشپپنی ، هر چند صبح وکاذبی بیش نبود خنده صبح صادق را در پی داشپپت . این صبح وکاذب عبپپار ت بپپود ، از خپپروج مازیپپار و بابپپک وکپپه در بلد طبرستان و بآذربایجان و عراق به داعیه اسپپتقلل برخاسپپتند ، و هپپر،‌نها مبدأ چند هدف روشنی نداشتند و به جایی نرسیدند اما سعی بآ طلوع دولت طاهریان و صفاریان گشت و ازین روست وکه قیام بآنپپان

را باید نوید رستاخیز ایران شمرد .

در واقع مقارن روزگپاری وکپه ، مپأمون در خراسپپان و بغپداد جلل و قدر ت پدرش هارون و برادرش امین را به ارث فرا چنگ بآورده بپپود ، و در بآن «شهر هزار و یک شبد » زمانی به نوشخواری و شادوکامی ، و،‌یپرداخت ، از بلد ایران بیش و وکم اخبپپار زمانی به بحث و مناظره م،‌لجویی ،‌یرسید . و در اوکثر این بلد ، ایران اندیشه استقل ،‌لانگیز م مل

پدید بآمده بود و سروکشان سر بر بآورده بودند .

بانگ رستاخیز / ۳۳۷

،‌تهای بازگشت مأمون به بغداد سبب شد وکه در خراسپپان فرصپپ،‌یبآیپپد ، وکپپه ،‌های به دست استقلل جویان بیفتد . چنان بپپه نظپپر م تاز شکست وکسانی مانند سنباد و استادسیس و مقنع ، وکه داعیه دینپپی داشتند ، این اندیشه را سبب شد وکه هر گونه وکوشش ، بپپرای رهپپایی از قید عربان ، تا وقتی وکه در بآن بویه وصلت ملک نباشد ، و دهقانپپان،‌گزادگان در بآن دست اندر وکار نباشند ممکن و مفید نخواهپپد و بزر

و اینک با پیروزی مأمون بر امین ، دهقان زادگان ایپپران ، گمپپان۱بود،‌یوکردند فرصتی مناسب به دست بآمده است . با قدر ت و جللی وکه م خاندان طاهر در خراسان و بغداد یافته بودند اوکنون دیگر بزرگپپان و،‌نها نیپپز ،‌گزادگان بلد ایران نیز احسا س وکردند وکه نوبت دولت بآ بزر فراز بآمده است . بدین گونه ، در بلدی چون طبرستان و بآذربایجان و،‌کجویی یافتند . ازیپپن خراسان ، شاهزادگان و امیران اندک فرصت مل رو ، از اواخر دوران خلفت هارون تا روزگار معتصم اوضاع بآذربایجان

و طبرستان و خراسان مایه نگرانی خلیفه بود .

در واقع از وقتی وکه خلفا ، اوضپپاع خراسپپان را بپپا دیپپده دقپپت و

، و۵۹ ص Spuler: Iran in Frueh – Islamischer Zeitرک: ۱،‌نهپپای درین وکتاب اطلعا ت و معلوما ت مفیدی در باب اوضپپاع ایپپران در قر

،‌یتوان یافت . نخستین عهد اسلم م

۳۳۸ / دو قرن سکو ت

،‌ینگریستند ، وکانون مقاومت دشمنان خلفت بپپه شپپمال و مراقبت م،‌ههای دشوار این حپپدود ، ،‌ههای بلند و را غرب ایران منتقل گردید . وکو،‌یوکپپرد . ،‌شها را در مردم ایپپران تقپپویت م اندیشه این سروکشی و شور،‌ تها؛ مردم ایپن نپواحی بپا تازیپان و سپپاهیان خلفپا در ازین رو مد

،‌لها با مسلمانان نبردهای سخت دشوار وکردند . ایستادند و سا

در طبرستان ، مپپردم نسپپبت بپپه تازیپپان نفپر ت و وکینپه خاصپپی،‌یورزیدند چنانکه در سال هجری ، مردم امیدوار وکوه ، از بیداد۱۶۰م

،‌نها وکه ونداد هرمپپزد ، وکارگزاران خلیفه به ستوه بآمدند . فرمانروایان بآ،‌نهپپا را بپپر ضپپد تازیپپان و سپهبد شروین و مصمغان ولش بودنپپد بآ شورانیدند و بدان سبب در اندک زمان شورش و بآشوب بزرگی پدید بآمد . در یک روز ، مردم سراسر طبرستان بپپر عربپپان بیپپرون بآمپپدن و

بآنان را به باد وکشتار گرفتند .

گذشته از اعراب ، ایرانیان نیز وکپه مسپلمان شپده بودنپپد طعمپه نفر ت و وکینه مردم شدند . این نفر ت و وکینه چندان بپپود وکپپه حپپتی،‌نهایی از ایرانیان وکه به عقد زناشویی عربان در بآمده بودنپپد ریپپش ز،‌یبآوردنپد و بپه دسپت مپردان شوهران خود را گرفتپه از خپانه بپر م

،‌نها را بکشند . ،‌یسپردند تا بآ چنپپان شپپد وکپپه در همپپه طبرسپپتان۱م

.۱۸۳ ص ۱تاریخ طبرستان ، ج ۱

بانگ رستاخیز / ۳۳۹

عربان و مسلمانان یکسره برافتادند . بعدها انتقام خلیفپپه نیپپز هرگپپز نتوانست در اراده این مردمی وکه بآشکارا با هر چه متعلپپق بپپه عپپرب،‌یوکردند ، خللی پدید بآورد . بآخر ، بپپس مپپدتی نبپپود وکپپه بود ستیزه م یزید بن مهلب سردار عرب در گرگان سوگند خورده بود وکه از خون عجم بآسیاب بگرداند و بآسیاب هم گرداند و گندم بآرد وکپپرد و نپپانش،‌های از این گونه را فرا یاد هم خورد . وکسانی وکه درین بلد هنوز حادث،‌یتوانستند دل از وکینه تازیان بپردازند . این نفپپر ت و داشتند البته نم وکینه شدید مردم نسبت به دستگاه خلفت تازیپان بپود وکپه مقپارندوره مأمون و معتصم مازیار را به اندیشه استقلل طلبی انداخت… .

۳۴۰ / دو قرن سکو ت

1خر م دینان

اما در بآذربایجان وضع دیگرگونه بود . جاودان ابن سپپهل و بابپپک بآیین خرم دینان را تازه وکرده بودند و این شپپورش خپپرم دینپپان در،‌یوکرد بلکه بپپرای بآنجا نه فقط دین تازیان و دستگاه خلفا را تهدید م شاهزادگان و امیران ایرانی نیز وکه همپپواره بپپه بهپپانه دیپپن زرتشپپت،‌یبآوردند خطپپر بزرگپپی مردم را بر ضد عربان و به نفع خویش فراز م

،‌یبآیپپد۱ در هر حال از ظاهر تعالیم و عقاید منسوب به خرم دینان چنین بر م،‌هانپد . وکه این فرقه با بآیین مزدک بیشپتر از سپایر ادیپان قپدیم ، نزدیپک بود،‌یتناسب نیست . این وکه نپپام ،‌نها نیز با عقاید پیروان ابیقور ب بعضی از بآرای بآ خرمی و خرم دین مأخوذ از چه اصلی است محل خلف است . احتمال ایپپن وکه نسبت خرمی بدان سبب باشد وکه این طایفه به جهت میپپل بپپه ابپپاحه و،‌هاند وکه انسان جز «خرمید » و «لپپذ تد » نبایپپد بپپه هیپپچ امپپر الحاد معتقد بود،‌یرود وکه این طایفه ،‌یرسد و گمان نم دیگری پای بند باشد ، ضعیف به نظر م،‌هاند ، در جستجوی خرمی افراط وکپرده تا بدین درجه وکه اهل مقال ت پنداشت،‌هاند وکپپه باشند . مع هذا ، اتهاماتی از جهت الحاد و اباحه بر این فرقه وارد وکرد

شباهت دارد بدان چه درباره فرقه بابیه گفته شده است . در این باب رجپپوع Vanشود به وکتاب: vloten همچنین خرم ، نام روستایی بپپوده۵۰ ص .

است نزدیک اردبیل و خرمپپی و خرمیپپه بپپدان جپپا منسپپوبند و ظپپاهر ًا ایپپن احتمال وکه نسبت این طایفه به همین روستای خرم باشد از سایر احتمال ت

،‌تتر باشد . درس

بانگ رستاخیز / ۳۴۱

بود . این بآیین خرمی وکه ظاهر ًا بازمانده دین مزدک بپپود و هنپپوز در گرگان و دیلمان و بآذربایجان و ارمنستان و همدان و دینپپور و ری و اصپپفهان عپپده بسپپیاری از پیپپروان بآن وجپپود داشپپتند بپپا اندیشپپه،‌رزادگپپان جهپپانجوی وکپپه خپپواب احیپپاء دولپپت ،‌نزادگپپان و امی دهقا،‌یدیدند سازگار نبود . بدین جهپپت بپپود وکپپه اشپپراف و ساسانیان را م بزرگان ایرانی نیز در خفه وکردن و فرو نشاندن این نهضت با خلیفپپه تازیان همداستان بودند چنان وکه برای مبپپارزه بپپا ایپپن خطپپر ، ایپپن ایرانیان وکپپه خپپود از تازیپپان نفپپر ت شپپدید داشپپتند در دوسپپتی بپپا،‌های تردید نکردند . عبث نیست وکپپه دشمنان دیرین خویش نیز لحظ افشین شاهزاده اشروسنه فرمان خلیفه را در قهر و قمع خرم دینپپان به جان پذیره بآمد و هم بدین جهت بود وکه از شاهزادگان طبرستان جز مازیار وکسی به یاری بابک برنخاست و او نیز جپپز وعپپده و نویپپد

یاری دیگری از بابک نکرد .

،‌ تها بود وکه خرم دینان بر ضد تازیان برخاسته بودند اما قبل مد از ظهور بابک وکار خرم دینان هرگز وکاری دشوار و خطرنپپاک تلقپپی نشده بود . خرم دینان ظاهر ًا باقی مانده پیروان مزدک بودنپپد وکپپه از قهر و سخط نوشیروان جسته بودند و پرویز و جانشینانش نیز چنان،‌نهپپا ،‌یهای خویش گردیده بودند وکه از قهر و قمپپع بآ سرگرم گرفتار

۳۴۲ / دو قرن سکو ت

غافل مانده بودند .

در روزگار اسلم مقارن عهد مهدی خلیفپپه عباسپپی ، ایپپن خپپرم،‌ههپپا نیپپز ، سپپعی وکردنپپد خپپون دینان سر بربآوردند و مانند سایر فرق،‌هاند وکه «در ایام خلیفه مهپپدی ابومسلم را بهانه خویش نمایند . نوشت باطنیان گرگان وکه ایشان را سرخ علم خوانند با خرم دینپپان دسپپت یکی وکردند و گفتند ابومسلم زنده است ما ملک بسپپتانیم و پسپپر او ابوالغرا را مقدم خویش وکردند و تا ری بیامدند ، حلل و حرام را یکی داشتند و زنان را مباح وکردند و مهدی نامه نبشت به اطراف به عمپپر بن العل وکه والی طبرستان بود [وکه] دست یکپی وکنیپد و بپه حپرب ایشان روید . برفتند و بآن جمپپع پراوکنپپده شپپدند و در بآن وقپپت وکپپه هارون الرشید به خراسان بود بار دیگر خرم دینان خپپروج وکردنپپد از ناحیت اصفهان… و مردم بسیاری از ری و همدان… بیرون بآمدند و با این قوم پیوستند و عدد ایشان بیش از صد هزار بود . هارون عبدالله بن مبارک را از خراسان با بیست هزار سوار به حرب ایشان فرسپپتاد

اگپپر ایپپن۱ایشان بترسیدند و هر گروه به جای خویش بپپاز شپپدند .د » روایت را وکه از سیاست نامه نقل شد بتوان قبول وکرد ، خپپرم دینپپان،‌رها و روستاها بآشکارا قبل از ظهور جاودان و بابک نیز همواره در شه

چاپ خلخالی .۱۷۳سیاست نامه ص ۱

بانگ رستاخیز / ۳۴۳

،‌هاند . ،‌ینمود ،‌هاند و بآیین خویش را ترویج م ،‌یوکرد شورش م

اختلف روایات بآیین بآنان چه بوده است و تا چه اندازه با بآییپپن مپپزدک مربپپوط بوده است ؟ منابع موجود درین بپپاب بپپه قپپدری اختلف دارنپپد وکپپه،‌نها جواب روشن برای این سؤال یافت . خاصه وکپپه مشکل بتوان در بآ،‌نها بپپا تقالیپپد و تعصپپبا ت دینپپی و سیاسپپی بآمیختپپه اسپپت . همه بآ،‌ینویسد وکه «از ریختن خون جز در هنگپپامی ،‌نها م مقدسی درباره بآ،‌یوکننپپد . بپپه پپپاوکیزگی بسپپیار وکه علم طغیان برافرازنپپد خپپودداری م،‌یبآمیزنپپد و اشپپتراک مقیدند . با نرمی و نکووکاری با مردم دیگپپر در م

،‌یدانند .د » ،‌نها جایز م ۱زنان را با رضایت خود بآ

،‌یگوید وکه مزدک به ،‌یداند و م ابن ندیم ، خرمیه را اتباع مزدک م پیروان خود دستور داده بود وکه همیشه در جستجوی لذ ت باشند و در خوردنی و نوشیدنی بر خود سختی روا ندارند ، دوستی و یاری را،‌هها را مشترک پیشه سازند و با استبداد مبارزه نمایند . زنان و خانواد،‌نهپپا رفتپپار و وکپپردار پسپپندیده دارنپپد و در پپپی بدانند . با این همه بآ

.۳۱–۳۰ ص ۴ البدء و التاریخ ج ۱

۳۴۴ / دو قرن سکو ت

،‌یبآیند . و سپس دربپپاره بابپک گویپپد وکپپه از وکشتن و بآزار وکسی بر نم جنگ و غار ت و وکشتار را در میان بآنان رواج داد و پیش از بآن خپپرم

۱دینان به این چیزها بآشنا نبودند .

خواجه نظام الملک در سیاست نامه با لحن غرض بآلود وکسی وکه،‌ینویسپپد: ،‌یها و خرم دینان را در یپپک شپپمار بآورد م ،‌یخواهد باطن م،‌هاند و «اما قاعده مذهب ایشان بآنست وکه رنج از تن خپپویش برداشپپت ترک شریعت بگفته چون نماز و روزه و حج و زوکا ت و حلل داشتن خمپپر و مپپال و زن و مردمپپان ، و هپپر چپپه فریضپپه اسپپت از بآن دور

،‌هاند .د » در باب سبب انتشار بآیین خرمی در بین مپپردم ایپپن بلد۲بود،‌ینویسد: «مردمان جوان و دهقانان و خداوندان نعمپپت وکپپه بلعمی م ایشان را از علم نصیب نبود و مسلمانی اندر دل ایشان تنپپگ بپپود و شرایع اسلم و روزه و حج و قربان و غسپپل جنپپابت برایشپپان گپپران بود… و از مناهی خدای عز و جل دست بازداشتن ، ایشپپان را خپپوش،‌یبآمد ، چون در مذهب بابک این همه بآسپپان یافتنپپد او را اجپپابت نم

،‌یگوید وکه: «ایشپپان از فپپروغ۳وکردند و تبع او بسیار شد .د » ابن اثیر م

.۴۸۰–۴۷۹الفهرست ص ۱ .۱۷۷سیاست نامه ص ۲نسخه خطی بلعمی .۳

بانگ رستاخیز / ۳۴۵

مجوسند و مردانشان مادر و خواهر و دختر را بپپه نکپپاح خپپویش در،‌یگوینپپد و بپپه بآییپپن ،‌یبآوردند و بآنان را به همین جهپپت خرمپپی م م تناسخ معتقدند و گوینپپد وکپپه روح از حیپپوان بپپه غیپپر حیپپوان نقپل

،‌یوکند .د » ،‌یبآید یکی از۱م اعتقاد به تناسخ چنان وکه از اوکثر منابع بر م،‌ههایی وکپپه اروکان عقاید خرم دینان است . شگفت است وکه بیشتر فرق،‌هاند بپپه بآییپپن تناسپپخ معتقپپد یپپا بعد از اسلم بر ضد تازیان برخاست،‌هاند . سنباد و استادسیس و مقنع نیز بپپه تناسپپخ معتقپپد متمایل شد بودنپپد . در واقپپع بآییپپن تناسپپخ دسپپتاویز تمپپام وکسپپانی بپپود وکپپه،‌یخواستند خود را جانشین قهرمانان گذشته قلمداد وکنند و یادگار م دیرین دلوران وکهن را زنده دارند . دوستان و پیروان ابومسلم به این اندیشه وکپپه روح وی در مقنپپع حلپپول وکپپرده اسپپت گپپرد وی جمپپع،‌یشدند و یاران جاویدان بن سهل به گمان بآن وکه روان او ، در تپپن م

،‌یورزیدند . بابک در بآمده است از یاری بابک دریغ نم

،‌های بوده است وکه نهضت بابک را نیز بآیا این عقیده تناسخ وسیل مانند قیام مقنپپع ، بپا خپپاطره ابومسپپلم مربپپوط وکننپپد ؟ دور نیسپپت .،‌یگوید: «ابتدای سخن ایشان بآن باشد وکپپه بپپر خواجه نظام الملک م وکشتن ابومسلم صاحب دولت دریپپغ خورنپپد و بپپر وکشپپنده او لعنپپت

.۲۰۱وکامل ابن اثیر در حوادث سال ۱

۳۴۶ / دو قرن سکو ت

وکنند و صلوا ت دهند بر مهدی فیروز و بر هارون پسر فاطمه دخپپتر . بآن چه۱ابومسلم وکه او را وکودک دانا خوانند و به تازی الفتی العالمد »

،‌یوکند روایتی است وکه دینوری ارتباط این فرقه را با ابومسلم تأیید م،‌ینویسپپد: «مپپردم در نسپپب و ،‌یوکند . وی م در باب نسب بابک ذوکر م،‌یبآیپد بآنسپت بآیین او اختلف وکردند بآن چه نزد ما درست به نظپر م وکه او از فرزندان مطهر بن فاطمه بنت ابومسلم است و فاطمیه وکه از فرق خرمیه هستند به همین فپاطمه دخپتر ابومسپلم منسپوبند نپه

۲فاطمه دختر پیغمبر (صک ) .

بابک اما این بابک وکه بود ؟ بیشتر مطالبی وکه در منابع موجود دربپپاره،‌هاند غرض بآلود و افسپپانه بآمیپپز اسپپت . ازیپپن رو بپپه دشپپواری او بآورد،‌هها سپپیمای واقعپپی او را دیپپد . تاریپپخ ،‌یتپپوان از ورای غبپپار افسپپان م،‌هاند خپپاطره او را تیپپره و تبپپاه وکننپد ، و از نویسان مسپپلمان وکوشپپید

در باب جاویدان ابن سهل و اخبار او ، و همچنیپپن در۱۷۷سیاست نامه ص ۱ باب بابک خرم دین رجوع شود به وکتاب «بابپپک خپپرم دیپپند » بآقپپای سپپعید،‌هاند . ،‌نها را در بآن وکتاب جمع و نقل وکرد نفیسی وکه تمام روایا ت مربوط به بآ

.۳۳۸اخبار الطوال ص ۲

بانگ رستاخیز / ۳۴۷

،‌هانپپد سپپیمای او را زشپپت و ناپسپپند جلپپوه دهنپپد . تعصب سعی وکرد نهضت او ظاهر ًا در بین عپپامه طرفپپدارانی داشپپت امپپا مپپورد علقپپه دهقانان و بزرگان نبود و چون وی درصدد احیاء عقاید مزدوکی بپپود

،‌یتوانستند بآن را تحمل وکنند . ناچار مسلمانان نیز نم

،‌یدهپپد ،‌هاند به خوبی نشان م ،‌ههایی وکه در باب او جعل وکرد افسان،‌هاند نام بابک را بآلپپوده نماینپپد وکه با غرض و نیت خاصی سعی داشت،‌تهای مهم تاریخ بابپپک و خپپرم دینپپان در ظلمپپت بدین گونه قسم،‌ههپای ،‌های نکت ابهام فرو رفته است . معذالک از بآنچه بپاقی اسپت پپار

،‌یبآید . جالب به دست م

درباره تبار و نژاد بابپپک اختلف اسپپت . دینپپوری مؤلپپف «اخبپپار،‌یتوانپپد انسپپان را مطمئپپن وکنپپد او را از الطوالد » با لحنی وکه وکام ًل م،‌یشپپمرد . معپپذالک مؤلپپف فرزندان «مطهپپرد » دخپپتر زاده ابومسپپلم م،‌یگویپپد الفهرست ، از قول وکسی وکه اخبار بابک را جمع بآورده است م وکه «پپدرش مپردی روغپن فپروش از اهپل مپدائن بپود . بپه حپدود،‌های بپپه نپپام بلل بآبپپاد از روسپپتای میمپپد بآذربایجان رفت و در قپپری،‌یگرفپپت و ،‌یریخت و بر پشت م مسکن گرفت . وی روغن در ظرفی م

،‌یوکرد…د » ،‌ههای بآن روستا بآمد و شد م نام این روغپپن فپپروش۱در قری

.۴۸۰الفهرست ص ۱

۳۴۸ / دو قرن سکو ت

۱در «الفهرستد » ذوکر نشده است اما سمعانی نام پدر بابک را مردا س،‌یوکنپپد ،‌های وکه در روایت «الفهرستد » جلب تپپوجه م نوشته است . نکت،‌هانپپد . پپپدر او را اصراری است وکه برای رسوا وکردن بابک بپپه وکپپار برد «روغن فروشی از اهل مدائند » و مپپادرش را «زنپپی یپپک چشپپم وکپپه،‌هانپپد . مدتی با مرد روغن فروش به حرام گرد بآمده بودد » معرفپپی وکرد

در این روایت بآثار غرض و وکینه راویان بآشکارست .

روایات مجعول،‌تانگیز افسانه بآمیزی در بپپاب در دنباله این روایت داستان شگف،‌ینویسپپند وکپپه: «گوینپپد روزی مپپادر بابپپک ،‌هاند . م وکودوکی بابک بآورد،‌یگشت بابک در بآن زمان گاوهای مپپردم بیرون رفت و در پی پسر م،‌یبرد . مادر ، وی را در زیر درختی یافت وکه خفتپپه و را به چراگاهی م

این نام وکه ظاهر ًا از دو جزء فارسی «مردد » و «ا سد » بآمده اسپت و بپه معنپی۱،‌هاند ،‌یتوانسپپت ،‌بترین نامی است وکه دشپپمنان بابپپک م مردم خوار است مناس،‌هانپپد . رک: برای پپپدر او بیابنپپد . پپپدر ضپپحاک را نیپپز بعضپپی مپپردا س خواند

ZDMG . اشتقاق وکلمه مپپردا س را وکپپه در مجلپپه فپپوق ، ضپپمن4,423 نقل شده است نولپپدوکه پپپذیرفته اسپپت و مپپردا س راRothتحقیقا ت رو ت

.۳۳یک اسم عربی دانسته است . رک: حماسه ملی ایران ، ص

بانگ رستاخیز / ۳۴۹

،‌یتراوید چپپون برهنه بود و از بن هر مویی از سینه و سر وی خون م بابک از خواب بر بآمد دیگر اثری از خپپون ندیپپد دانسپپت وکپپه دیپپری،‌نهایی نخواهد بآمد وکه وکار پسر بال گیرد…د » این افسانه نیز وکه داستا،‌یبآورد ظپاهر ًا از قبیل افسانه «دانیال و بخت النصپرد » را بپه خپاطر م برای بآن ساخته شده است وکه بابک را مثل یک غول «مردم خپپوارد » و «خون بآشپامد » معرفپی نماینپد . در روایپا ت دیگپر نیپز وکشپتارها و

،‌هاند . ،‌زهایی را وکه شده است با اغراق و مبالغه بسیار نقل وکرد خونری

،‌یگوید: «در طی این بیست و دو سالی وکه قیام بابک مسعودی م به طول انجامید به وکمترین قول پانصد هپپزار تپپن از امپپرا و رؤسپپا و

در جوامپع الحکایپا ت از تاریپخ۱سایر طبقا ت مردم به قتپل رسپیدد » مقدسی نقل شده است وکه «حساب وکردند وکشتگان او را ، هزار هزار

،‌ینویسپپد: «از جلدان او یپپک۲مسلمان وکشته بپپودد » نظپپام الملپپک م،‌های ؟ گفت جلد گرفتار بآمده بود ازو پرسیدند وکه تو چند وکس وکشت،‌هام سی و شش هپپزار ،‌هاند اما بآن چه من وکشت او را جلدان بسیار بود،‌بهپپا مسپپلمان اسپپت بیپپرون از جلدان دیگپپر و بآن چپپه در حر

.۳۰۵التنبیه و الشراف ص ۱نسخه خطی مجلس .۲

۳۵۰ / دو قرن سکو ت

،‌هاندد » ،‌هاند ایپن گپپونه۱وکشپت در اخبپاری وکپه راجپپع بپه بابپپک نوشپپت،‌یدهپد ،‌نها فراوانست؛ وکثر ت و وفور این گونه روایپپا ت نشپان م داستا وکه یاران خلیفه تا چه حد برای رسوا وکردن بابپپک و از میپپان بپپردن،‌هاند . پیداست وکه بآن چه از این منابع در حقایق احوال او سعی ورزید،‌یبآید تا چه اندازه بآشفته و در هم خواهد بپپود . باب نهضت بابک بر م بآنچه مسلم است این است وکه نهضت بابپپک در میپپان روسپپتاییان و،‌نهای عراق و بآذربایجان هواخواهان بسیار داشپپته وکشاورزان وکوهستا است . نیز این نهضت ظاهر ًا مدتی پیش از ظهور بابک به وجود بآمده

بود و پس از او چندین قرن دوام داشت .

،‌شها و ،‌ تها شپپور بابک فقط سرداری دلیر و هوشمند بود وکه مد،‌بهای مزدوکیان و خرمدنیان را رهبری وکرد . درین وکپپار نیپپز وی بآشو جانشین جاویدان بن شهرک بود وکه از رؤسپپای خرمیپپه بآذربایجپپان،‌ینویسپپند وکپپه پپپس از مپپرگ جاویپپدان زن او بپپا ،‌یشد . م محسوب م خرمیان چنین گفت وکه «جاویدان بابک را خلیفه خود وکرده است و اهل این نواحی را به پیروی او وصیت وکرده و روح جاویپپدان بپپه وی تحویل وکرده است و شما را وعده داده است وکه بپپر دسپپت او فتپپح و

ظفر بیابید…د »

.۱۷۷سیاست نامه ص ۱

بانگ رستاخیز / ۳۵۱

قیا م بابک هجری به نام بآییپپن خپرم۲۰۰بدین گونه بود وکه بابک در سال

دینان و برای ادامه نهضپپت جاویپپدان مزدوکپپی برخاسپپت . بپپه زودی پیروان او بسیار شدند و عده زیپپادی از وکشپپاورزان و روسپپتاییان بپپه

یاری او برخاستند .

،‌یهپپای خپپود بپپود . ،‌لها مپپأمون خلیفپپه سپپرگرم گرفتار درین سا،‌ههایی وکه ایرانیپپان و مسأله ولیت عهد علی بن موسی الرضا ، و توطئ مخصوص ًا بآل سهل بر ضد خلیفه تهیه وکرده بود او را مشپپغول وکپپرده،‌یوکپپرد بود . نارضایی عباسیان بغداد وکپپه ناچپپار مپپأمون را سپپرگرم م،‌نهای فرصت مناسبی برای بابک بپپود . بپپدین جهپپت او در وکوهسپپتا بآذربایجان قدر ت و قوتی به دست بآورد حتی به قول بلعمپپی «چنپپد،‌ههپپای وکر ت سپاه سلطان را هزیمت وکرده بود و مپپأوی گپپاه او در وکو،‌یهای سپپخت دشپپوار وکپپه سپپپاه بآن جپپا ارمنیه و بآذربایجان بود . جا نتوانستی رفتن وکه صد پیاده در گذری به ایسپپتاند اگپپر هپپزار سپپوار،‌هها در بندها سخت بود اندر یکپپدیگر شپپده ، بودی بازداشتندی و وکو،‌هها حصاری وکرده بود وکه بآن را بذ (بدهک ) خواندندی و در میان بآن وکو،‌ههپپا او ایمن بآنجا در نشسته بود چون لشکر بیامدی گرداگپپرد بآن وکو فرود بآمدندی و بدیشان راه نیافتندی و او بآنجا همی بود تپپا روزگپپار

۳۵۲ / دو قرن سکو ت

بسیار بربآمپپدی؛ چپپون سپپپاه امپپن نیافتنپپدی یپپک شپپب شپپبیخون وکردندی و سپاه اسلم را هزیمت وکردندی تا دیگر بپپاره سپپلطان بپپه صد جهد لشکر دگر باره گپپرد وکپپردی و فرسپپتادی و بپپدین حیلپپت

۱بیست سال بماند .د »

درین بیست سال مپپأمون و معتصپپم بپپرای برانپپداختن او چپپاره،‌یهای بسیار وکردند . لشپکرهای بسپپیار بپرای دسپتگیر وکردنپش جوی فرستادند . اما گذشته از نارضایی مردم وکپه مایپل نبودنپپد بپار دیگپر،‌اهای بآن ،‌ههپپا و سپپختی سپپرم استیل عربان را تحمل وکننپپد تنگپپی را،‌یوکرد . حدود همواره سرداران مسلمان را با ناوکامی و شکست روبرو م

هجری معتصم خیدر بن وکاو س امیر زاده اشروسپپنه را۲۲۰در سال وکه به افشین معروف بود به جنگ بابک فرسپپتاد . ایپپن افشپپین یپپک امیر زاده ایرانی نژاد بود وکه در بغداد بپپرای ایجپپاد دولپپتی ایرانپپی و،‌یوکرد . دوستان خلیفه نیپپز ،‌هها م برانداختن بنیاد خلفت تازیان توطئ

،‌یوکردند . او را به هواداری عجم و به تمایل ت مجوسی متهم م

می گویند وکه او با مازیار و بابک دوستی داشته است و در نهپپان،‌یوکرده است . چنپپد ،‌نها همکاری م برای برانداختن خلفت بغداد با بآ سال بعد وکه مازیار دستگیر شد وجود این نقشپپه را بآشپپکارا اعپپتراف

تاریخ بلعمی ، نسخه خطی .۱

بانگ رستاخیز / ۳۵۳

وکرده بود و گفته بود وکه: «من و افشین خیدر بن وکاو س و بابک هپپر،‌هایم و قرار داده بر بآن وکپپه دولپپت از سه از دیر باز عهد و پیمان وکرد عرب باز ستانیم و ملپک و جهپان داری بپا خانپدان وکسپرویان نقپل

معذالک وقتی از طرف خلیفه به او پیشنهاد شپپد وکپپه بپپرای۱وکنیمد »قهر و قمع بابک به بآذربایجان برود درین وکار تردید نکرد .

افشین و مازیار علتش بآشکار است . نهضت بابک اگر چه رنگ ایرانی داشپپت امپپا،‌بهای طلیی امیر زاده اشروسنه را نهضتی نبود وکه هرگز بتواند خوا تحقق بخشد . وکسانی از ایرانیان وکه برای بر انداختن دستگاه خلفت،‌یوکردند بآرزو داشتند وکه بپپا بپپر با مازیار و شاید با افشین همکاری م،‌یخوانند احیاء وکننپپد انداختن خلفا ظاهر ًا بآنچه را خود دین سپید م و دولتی نظیر دولت ساسانی بر بآورند . امپپا نهضپپت بابپپک وکپپه بآییپپن،‌نها را و افشین و مازیار را نیپپز سپپودمند نبپپود . ایپپن مزدک داشت بآ شاهزادگان اشروسنه و طبرستان ظاهر ًا جز وصول به مقامپا ت عپالی،‌نهپپا ،‌های بپپود . بآ ،‌نهپپا بهپپان هدف دیگر نداشتند . ایران و ایرانی برای بآ

.۲۲۰ ص ۱تاریخ طبرستان ج ۱

۳۵۴ / دو قرن سکو ت

،‌نها باز ستانده بود دوبپپاره ،‌یوکردند امتیازا ت را وکه اسلم از بآ سعی م،‌نها با دستگاه خلفت برای جمپپع به دست بآورند . بنابر این مبارزه بآ ثرو ت و وصول به حکومت بود . اما برای وصول بدین هدف وکسانی را،‌یدادند ،‌نها از اسلم و عرب ناراضی بودند نوید رهایی م وکه در بلد بآ،‌یخواندند . مازیار برای رسیدن به امار ت از وکشتن و بر گرد خویش م عموی خود وکه او نیز ایرانی بود و ناچار به اندازه خود او به مفاخر و مآثر ایران علقه داشت خودداری نکرد . افشین بپپرای جلپپب عنپپایت،‌یهای ناروا برای دستگیر وکردن بابپپک دریپپغ ،‌هجوی خلیفه تازه از چار نورزید همین افشین مازیار را به خروج و قیام بر ضد خلیفه تشویق،‌یوکرد به این امید وکپپه خلیفپپه او را بپپرای دسپپتگیر وکپپردن مازیپپار م بفرستد و حکومت خراسان و جبال را وکه در دست رقیبان او یعنپپی،‌نها بستاند و به وی سپرد . پیداست وکه درین خاندان طاهر است از بآ،‌یتوانسپپتند فپپدای سپپود پرسپپتی میان «امیر زادگاند » همه چیز را م

خویش وکنند .

،‌نهپپا بتواننپپد لزم بود وکه قپدر ت خلفپپا عرضپپه زوال گپپردد تپا بآ بآرزوهای خویش را تحقق بخشند . لزم بود وکه ستمدیدگان بپپر ضپپد تازیان برخیزند تا قدر ت خلفا عرضه نابودی گردد . و نارضایی مپپردم از رفتار تازیان و علقه بآنان به وکیش و بآییپپن دیریپپن خپپود همپپواره

بانگ رستاخیز / ۳۵۵

،‌یتوانست ایرانیان را گرد علم هر ایرانی وکه بر ضد دستگاه خلفپپت م،‌های وکه ممکپپن بپپود ،‌یخاست جمع بآورد . پس ، البته بهترین بهان بر م،‌هگان نومید ایرانی را به یاری این سپپرداران برانگیپپزد احیپپاء ستمدید بآیین ملی بود . اما این خود بیش از یک بهانه نبپپود . سپپرداران غالبپپ ًا،‌یدانستند جز جمع ثرو ت وکه بآن را یگانه وسیله وصول به حکومت م،‌نهپپا ، بپپا بآن وکپپه اندیشه دیگر نداشتند به همین جهت بود وکه بین بآ،‌یوکردنپد ، دوسپتی ظاهر ًا همه برای «احیپاء عظمپت ایپراند » قیپام م

،‌یبآمد . پایداری به وجود نم

می گویند سنباد چون در ری شکست خورد به طبرسپپتان پنپپاه برد . اما اسپهبد طبرستان وکه نیز با تازیان دشمنی داشت در مپپال او،‌یدهد وکه احیپپاء عظمپپت طمع وکرد و او را وکشت . این واقعه نشان م،‌های بپرای فریپب و اغفپپال دیرین گذشپپته ایپپران در واقپپع جپپز بهپپان ستمدیدگان ایرانی نبوده است . وکسانی وکه با ایپپن سپپخنان فریبنپپده،‌هاند جز رسیدن به ثرو ت و قدر ت ،‌یبآورد مردم را گرد خویش جمع م

،‌هاند . اندیشه دیگر نداشت

ازین رو ، احیان ًا اگر لزم شده است ، عقیده و رأی خود را نیپپز در،‌هانپپد . ایپپن نکتپه نشپپان ،‌یوکرد راه وصول به هپپدف خپپویش قربپانی م،‌یدهد وکپپه چگپپونه امیپپر زاده اشروسپپنه ، وکپپه در بغپپداد همپپواره از م

۳۵۶ / دو قرن سکو ت

،‌یزد ، در بآذربایجان با چاره و حیلپپه بپپرای بپپر حمایت ایرانیان لف م،‌یوکرد . اما عامل دیگپپری نیپپز در انداختن و وکشتن ایرانیان وکوشش م وکار بود وکه شاهزاده اشروسنه را برای بر انداختن «دشمند » با خلیفه

،‌یوکرد . هم داستان م

تروکان بغداد رقابت شدیدی وکه در دربار معتصم بین نژاد «ترکد » و «عپپربد » و «ایرانید » پدید بآمده بپود سپرداران خلیفپه را سپخت بپه دشپمنی،‌ههای ،‌ههپا و دسیسپ یکدگر واداشته بود . دربپار معتصپپم وکپپانون توطئ سرداران وی گشته بود . این اختلفا ت بین سپپرداران بپپرای معتصپپم پناهگاه خوبی بود . از این رو خلیفه نیز گاه بآتپپش ایپپن اختلفپپا ت را

،‌یزد . دامن م

از بآغاز دوره معتصم بغداد شاهد جنپب و جپپوش تروکپپان گشپپته،‌نها را در واقع بدین جهت به خدمت در بآورده بودنپپد وکپپه در بود . ای مقابل نیروی سپاهیان خراسان ، موازنه و تعادلی ایجاد وکنند . هزاران،‌یبآوردنپپد . بنده مملوک در هر سال از بآن سوی جیحون بپپه بغپپداد م،‌یپروایی وکپپه داشپپتند در دسپپت خلیفپپه بپپه این بندگان با تندی و ب

بانگ رستاخیز / ۳۵۷

،‌یافتادند بدین جهپپت غالبپپ ًا مپپورد عنپپایت ،‌هاید » به وکار م مثابه «حرب،‌ییافتند . هر چند نفوذ تروکان ،‌یشدند و به سرعت فرماندهی م واقع م،‌ ستر ،‌دتر و مپپأیو ،‌یشپپد عربپپان دلسپپر ،‌نتپپر م در دسپپتگاه خلیفپپه افزو

،‌یشدند . م

ایرانیان وکه نفوذ معنوی و فرهنگی داشتند ، در برابر تروکان هرگز،‌یوکردند . اما تازیان ، خواه ناخواه جای خود را به تروکان جای خالی نم دادند و از بآن پس به جپپای بآن وکپپه ماننپپد پیپپش از اروکپپان خلفپپت

،‌ههپپای دیبپپا و۱باشند مایه تهدید بآن بودند . تروکان معتصپپم وکپپه جام وکمرهای زرین داشتند به وسیله لبپپا س خپپویش از سپپایر سپپپاهیان

۱Muir. Caliphate P.518معتصم چپون بپه خلفپپت نشسپت بپه – عاملن خویش در شهر نامه نوشت وکه نام عربان را از دیوان عطایا بیفکننپپد و عطایا را از ایشان باز دارند ، عربان ناراضی شدند و سخت به جنب و جوش،‌شهای ایشان به جایی نرسپپید . از بآن پپپس تازیپپان دیگپپر در بآمدند اما وکوش دولت خلفا چندان قدر ت و نفوذی نداشتند و به همین جهت از هیپپچ گپپونه بهانه جوی و وکارشکنی و فتنه انگیزی دریغ نکردند پپپس از مپپرگ معتصپپم واثق به خلفت رسید و ازو نیز بوی خیر نیامد از این رو وقتی دعبپپل شپپاعر معروف عرب در ضمیره ، خبر مرگ معتصم و جلو س واثق را شپپنید در طپپی

این ابیا ت هر دو خلیفه را نکوهید: و ل عزاء اذا اهپل البل رقدواالحمدللپه لصبر و ل جپلپد و بآخر جاء لم یفپرح به احپدخلیفه ما ت لم یحزن له احد

۳۵۸ / دو قرن سکو ت

،‌یشدند . رفتار ناهنجار و خشونت بآمیز بآنان نیز مردم بغداد شناخته م،‌یتاختنپد و ،‌ههای تنگ اسپب م ،‌یبآورد . در بازارها و وکوچ را به ستوه م

،‌یدادند . وکودوکان و ضعیفان را بآزار م

،‌یدهد وکپپه طپپرز ،‌یشود نشان م حکایتی وکه از تاریخ بغداد نقل م رفتار بآنان با مردم چگونه بوده است: «گویند معتصم روزی از سرای،‌یگشت وکه به سرای خود رود ، در راه همه جا لشپپکریان مأمون باز م،‌یگریسپت و خیمه افراشته بودنپد ، معتصپم بپر زنپی گذشپت وکپه م،‌یگفت: پسرم پسرم ! یکی از لشکریان وکودک را برده بپپود . معتصپپم م بآن مرد را فرا خواند و فرمود پسر زن را بدو باز دهپپد مپپرد ابپپا وکپپرد . معتصم او را پیش خواند و دستش به دست گرفت صدای اسپپتخوان دستش شنیده شد و مرد بیفتاد پپپس بفرمپپود تپپا پسپپر را بپپه مپپادر

این رفتار تروکان ، مردم بغپپداد را سپپخت بپه سپپتوه بآورده۱بازدهند .د » بود . غالب ًا وقتی یکی از تروکان زن یا وکودوکی ، یپپا پیپپری یپپا وکپپوری را،‌یوکردنپپد . ،‌یافتادنپپد و هلوکپپش م ،‌یرسپپانید مپپردم در او م ۲گزنپپد م

سرانجام مردم از تروکان سخت به ستوه بآمدند . نزد معتصپپم رفتنپد و گفتند اگر لشکر خود را از بغداد بیپپرون نپبری بپا تپو جنپگ وکنیپم

.۳۴۶ ص ۳ج ۱ .۲۵۶مروج الذهب ج ص ۲

بانگ رستاخیز / ۳۵۹

پرسید چگونه با من جنگ وکنید گفتند با تیپپر بآه سپپحرگاه معتصپپم و همین مپپوجب شپپد وکپپه خلیفپپه شپپهر۱گفت مرا طاقت بآن نیست

سرمن رای را بنا وکند .

رفتار افراد سپاه در بغداد چنین بود و از همین جا پیداست وکپپه،‌هاند چگونه امیران ترک با نفوذ و قدرتی وکه در دستگاه خلفت داشت،‌کاندک به جایی رسیده بود ،‌نها اند ،‌هاند . وکار بآ ،‌یوکرد با مردم معامله م،‌یدیدند وکه «دست در چپپادر ،‌نها را م وکه گاه در روز روشن یکی از بآ،‌یوکرد و ،‌یوکشید و این زن فریاد م زن جوانی زده بود و او را به زور م،‌یگفت ای مسلمانان مرا فریاد رسید وکه من زنی اینکپپاره نیسپپتم ، م دختر فلن وکسم و خانه بپپه فلن محلپپه دارم و همپپه وکپپس سپپتر و،‌یبرد تا بر من فساد وکند… صلح مرا دانند و این ترک مرا به مکاره م،‌یرسپید وکپه ایپن امیپر ،‌یگریست و هیچ وکس به فریاد بآن زن نم و م،‌نوکش بود و پنج هزار سوار خیل داشت و هیچ وکپپس محتشم و گرد

،‌یتوانست وکردد » با این همپپه معتصپپم بپپه تروکپپان وکپپه۲با او سخن نم خویشان مادری او بودند بیش از اعراب و ایرانیپپان اعتمپپاد داشپپت و

.۲۲۳سیوطی ، تاریخ الخلفا ص ۱ و تجپپارب۱۹ ص ۵ نیپپز رک: تجپپارب المپپم ج ۴۲– ۴۰سیاست نامه ص ۲

.۱۹۴السلف ص

۳۶۰ / دو قرن سکو ت

حق با او بود . این معتصم خود معتقد بود وکه «خدمت را هیچ طایفه به از ترک نیستد » و به همین جهت امیران ترک بیش از سایر امپپرا مورد عنایت او بودند و ایپپن تپپوجه خلیفپپه بپپه تروکپپان بیپپن امیپپران

معتصم رقابت شدیدی پدید بآورده بود .

رقابت امرا امرا دیگر نیز وکوشیدند اراد ت خود را عرضه دارند تا مگر از ایپپن،‌گهپپایی هپپم وکپه در زمپپان راه در دل خلیفپپه بیشپپتر راه یابنپپد . جن معتصم رخ داد به این امیران مجال داد وکه استعداد نظپپامی خپپود را ابراز دارند . در طی بیست سالی وکه بابک قیام وکرده بود شش تپپن از امیران بزرگ بغداد از او شکست یافته بودند به همین جهت دستگاه،‌یشپپد . ازیپپن رو ، ،‌هرفتپپه مپپأیو س م خلفت از قلع و قمع خرمیان رفت،‌یوکپپرد . استیلی بر بآذربایجان برای فاتح بآن افتخار بزرگپپی وکسپپب م،‌ییافت بر همه امیران تفپپوق وکسی وکه بر بابک و خرم دینان دست م

داشت .

به این جهت بود وکه وقتی جنگ بابپپک را بپپه افشپپین پیشپپنهاد وکردند در قبول بآن تردید نکرد . یک علت دیگر نیز در وکار بود ، و بآن

بانگ رستاخیز / ۳۶۱

،‌یپنداشت درین جنپپگ بپپه طمع در غنایم و اموالی بود وکه افشین م دست خواهد بآورد . زیرا این نکته را همواره باید به خاطر داشت وکپپه در این ایام امرا نیز مانند افراد سپاه غالب ًا جز برای وکسب مال جنگ

،‌یوکردند . نم

اینان جنگجویان مزدوری بودند وکه جلد ت و شجاعت خود را با،‌یوکردند . تیغ و بازوی خود را مثل بآزادگپپی و عطایا و غنایم معامله م،‌یفروختند و برای به دسپپت بآوردن خرد خویش به صاحبان قدر ت م طل از ریختن خون هیچ وکس حتی خون خود دریغ نداشتند . غنایم،‌گها از بار و بنه دشمن و گاه از مپپردم زبپپون و اموالی وکه در این جن،‌نهپپا عایپپدی ،‌یوکردند ، برای بآ ،‌یدست و پای شهرها و دها ت غار ت م ب سرشاری بپپود ازیپپن رو جنپپگ را همپپواره بپپا گشپپاده رویپپی پپپذیره،‌یشدند . برای افشین ، وکه مانند همه امپپرا مپپزدور خلیفپپه ، خپپود را م،‌یدانست هیپپچ خدمتگزار مرگ و نیستی و پاسدار قدر ت و عظمت م

،‌عتر از قبول چنین مأموریتی نبود . ،‌نتر و مطبو بآسا

درین جنگ وی اموال و غنایم بسیاری وکه برای تحقپپق احلم او،‌یبآورد ، و نیز بر خپپواجه تاشپپان و رقیبپپان دیگپپر لزم بود به دست م خویش وکه در دستگاه خلفت قدر ت و نفوذی یافته بودنپپد تفپپوق و،‌ییافت اما برانداختن بابک وکار بآسانی نبود . در طپپی بیسپپت تسلط م

۳۶۲ / دو قرن سکو ت

،‌ههای استوار گرفته بود . از این رو ، افشپپین سال قدر ت و نفوذ او ریش،‌یدید . ،‌های نم جز به وکار بردن خدعه و نیرنگ چار

درباره بابک و افشین،‌یگپپاه در نهپپان بپپه ،‌یهایی وکه افشین ، گاه و ب ،‌یها و دلنواز دوست،‌یوکپپرد دام فریپپبی بپپرای خصپپم بپپود . بعپپدها ، پپپس از جای بابپپک م،‌هورزی خلیفپپه و برانداختن وی وقتی افشین خود قربانی طمع و وکین تروکانش گردید سعی وکردند او را بپپه همکپپاری بابپپک متهپپم وکننپپد . گفتند وکه او در نهان با بابک و مازیار همدست و هم داسپپتان بپپوده است اگر در این اتهام حقیقتی باشد شاید بتوان گفپپت وکپپه افشپپین،‌یداشپپته اسپپت تپپا بپپا این هر دو تپپن را بپپه سروکشپپی و بآشپپوب وا م،‌نها برای خود افتخار و عظمپپتی وکسپپب وکنپپد و در هپپر برانداختن بآ،‌ههپای خپویش ،‌عترین حرب حال ، افشین برای برانداختن بابک از قپاط،‌هطلبی و استفاده وکرد: حربه دوستی . و بپپدین گپپونه او را فپپدای جپپا

،‌عورزی خویش وکرد . طم

وکوشش بابک در برابر افشین نخست با امید پیروزی مقرون بود .،‌هها و حصارهای اسپتوار طپبیعی بپا دشپمنان بپه جپان بابک در قلع

بانگ رستاخیز / ۳۶۳

،‌یوکوشید . م

1بوزینطیه یا بیزانس

گذشته از بآن ، نه فقط در حوزه حکومت مسلمانی بلکه خپپارج از،‌یوکپپرد . پیپپروان او در قلمرو اسلم نیز برای پیکار با خلیفه وکوشش م بوزنطیه نیپپز امپپپراتور روم شپپرقی را بپپه جنپپگ بپپا خلیفپپه تشپپویق

،‌یوکردند . م

خرمیه در شهرهای بوزنطیه پناهگاه مناسبی یافته بودنپپد . زیپپرا،‌یوکوشپپیدند اتبپپاع بابپپک را تقپپویت قیصران بوزنطیه ، بر رغم خلفا م وکنند چندی پیش از این مأمون توانسپپته بپپود در بپپوزنطیه بآشپپوبی پدید بآورد . او ، توما س نامی را وکه اهل صقلیه بود و در بآسیای صپپغیر بر قیصر شوریده بود یاری وکرد و او بر ضد تئوفیل وکه قیصر بوزنطیه

است وکه به اصطلح رم شپپرقیByzantiumبوزینطیه و بوزینطیا همان ۱،‌یها وکه ،‌یگوینپپدByzanceباشد . این وکلمه را امروز به پیروی از فرانسو م

،‌ینویسند . در باب روابط اعراب با بوزینطیه رجوع شپپود بپپه وکتپپاب بیزانس مBasiliev) موسوم به: بوزنطیه و اعراب Byzance et les Arabes( ک

تحت عنوان «روابط بوزنطیه و اعرابد »Canardدر دو جلد و مقاله وکانارد جلدک ) .۲در مجموعه مقالتی وکه جیور جیولوی دلویدا اهدا شده است (

۳۶۴ / دو قرن سکو ت

بود تقویت نمود .

قیصر نیز برای بآن وکه معامله به مثپپل وکپپرده باشپپد بلد خپپود را،‌یها وکرد . مأمون وکه در سپپال ،‌نها را یار ،‌یها قرار داد و بآ پناهگاه خرم

هجری به قصد جنگ با روم بیرون بآمده بپپود در طرسپپو س در۲۱۸،‌ههایی وکپپه در مجپپاور ت ثغپپر روم در گذشپپت و تحریکپپا ت و دسیسپپ

جریان بود همچنان دوام یافت .

مطابق قول طبری ، وقتی افشین وکار بر بابک تنگ گرفت و بابک وکار خود سخت دید و بر هلک خویش یقین وکرد دانست وکه خود با،‌یبآید به پادشاه روم تئوفیل بن میخائیل نامه وکپپرد وکپپه معتصم بر نم ملک عرب همه دلورانپش را در جنپگ مپپن از دسپت داده اسپت و اوکنون وکارش به جایی رسیده است وکه ناچار شده است خیاط خپپود جعفر بن دینار و طباخ خود ایتاخ نام را بپپه جنپپگ مپپن فرسپپتد بپپر درگاه او دیگر وکس نمانده است اوکنپپون تپپو نیپپز اگپپر خپپواهی بپپر او

تاختن توانی وکرد .

قیصر با صد هپپزار و بپپه قپپولی هفتپپاد هپپزار وکپپس بآهنپپگ دیپپار مسلمانان وکرد ، جماعتی از سرخ علمان نیز وکه سردارشان بارسپپیس نام داشت و امپراتور روم بآن را جزو لشکریان خویش پذیرفته بپپود و،‌یداد با وی بودنپپد . وقپتی بپه زبطپپره از بلد مپپرزی اجرا و جامگی م

بانگ رستاخیز / ۳۶۵

اسلم رسید بآن شهر را غار ت وکپپرد . مپردان بسپپیار وکشپت و زنپپان و۱وکودوکان بسیار اسیر وکرد و شهر را بآتش زد…

هنگامی وکه این حادثه رخ داد ، افشین بابک را گرفتپپه بپپود . امپپا حتی پس از اسار ت و قتپپل بابپپک سپپرخ علمپپان و خپپرم دینپپان بپپه،‌نهپپا در قسپپطنطنیه و نپپزد امپپپراتوران مسلمانان تسپپلیم نشپپدند . بآ

،‌یدادند . ،‌هها ترتیب م ،‌هها و توطئ بوزنطیه بر ضد خلیفه دسیس

،‌های وکه در این جا باید به یاد داشت قپپدر ت و نفپپوذی اسپپت نکت ایرانیان مهاجر در پایتخت امپراتوری بوزنطیه به دست بآورده بودنپد .،‌های از ،‌یبآیپپد وکپپه در قسپپطنطنیه عپپد از گفته مورخپپان غربپپی بپپر م

،‌هاند . ،‌یزیست ایرانیان م

تئوفوبوس،‌هاند وکه یک شاهزاده ایرانی از نژاد ساسانیان در حال فقر و نوشت

نپپام ،۲تبعید در قسطنطنیه وفا ت یپپافت و ازو پسپپری «تئوفوبپپو سد » باقی ماند . در دوازده سالگی انتساب او به خانپپدان سپپلطنتی معلپپوم

.۲۲۳طبری ، حوادث سنه ۱۲Theophobus.

۳۶۶ / دو قرن سکو ت

گردید . او بآیین عیسی گرفت و در بوزنطیه به خدمت نظپپام دربآمپپد . استعداد او موجب سرعت ترقیش گشت . سرانجام خواهر قیصر را به زنی گرفت و به فرماندهی سی هزار تن ایرانی مهپپاجری وکپپه ماننپپد

پیداسپپت وکپپه۱پدرش از مسلمانان گریخته بودنپپد منصپپوب گردیپپد،‌هاند . در باب فرجام وکپپار ایرانیان نزد قیصران بوزنطیه مورد توجه بود،‌هاند وکه بآن سی ،‌هاند . نوشت این شاهزاده ایرانی روایتی جالب نقل وکرد،‌نهپپا بپپود تعصپپب قپپومی هزار ایرانی وکپپه وی فرمانپپده و سپپروکرده بآ داشتند سر به شپپورش بربآوردنپپد و تئوفوبپپو س را پیشپپوای خپپویش،‌نها را فرو نشپپاند و خواندند تئوفیل با افواج رومی و یونانی شورش بآ تئوفوبو س دستگیر شد . قیصر بوزنطیه در بستر مرگ بود . بفرمود تپپا سر تئوفوبو س را ببرند و در تشتی نزد او برند چون چشمش به سپپر بریده شاهزاده افتاد گفت: تو دیگر تئوفوبو س نیستی و زودا وکه مپپن

نیز تئوفیل نخواهم بود .

ک‌گهای بابک جن باری پیکار بابک با افشین در حصارهای محکم و طبیعی جبپپال

.۴رک: گیبون ، ج ۱

بانگ رستاخیز / ۳۶۷

،‌گها را مورخپپان ،‌ تها به طول انجامید داستان بآن جن بآذربایجان ، مد،‌هاند . به تفصیل نوشت

،‌گها مد ت سه سال از هجری دوام داشپپت .۲۲۳ تا ۲۲۰این جن،‌یبآید معتصم برای اتمام این مهپپم چنان وکه از فحوا قول طبری بر م افشین را اوکپپرام بسپپیار وکپپرده بپود . گذشپپته از ولیپت بآذربایجپپان و ارمنسپپتان وکپپه بپپدو داده بپپود سپپپاه و خواسپپته و بآل ت جنپپگ و چهارپایان بسیار با او فرسپپتاده بپپود . پیپپش از عزیمپپت افشپپین نیپپز محمد بن یوسف مأمور شده بود به بآذربایجان برود و حصپپارهایی را

وکه بابک ویران وکرده بود از نو بسازد .

محمد بن یوسف درین مأموریت با سپاه بابک در بآویخته بپپود و،‌های از خرم دینان را وکشته بود و جمعی را اسیر وکپپرده بپپود . امپپا عد وقتی افشین بپپه بآذربایجپپان رسپپید درصپپدد بربآمپپد وکپپه گذشپپته از

شمشیر برای برانداختن بابک از حیله و چاره نیز مدد گیرد .

،‌گهایی وکه افشین با بابک وکرد از بآغاز با خپدعه و بدین گونه جن نیرنگ همراه بود . افشین تازه به بآذربایجان رسیده بود وکه محمد بن بعیث یک سردار دیگر خلیفه با بآن وکه با خرمیه پیمان صلح داشت ، عهد خویش بشکست و با سپاه بابک به خیانت و خپپدعه دربآویخپپت . گویند هنگامی وکه افشین به بآذربایجان بآمد . عصمت نپپام سپهسپپالر

۳۶۸ / دو قرن سکو ت

بابک به در حصار شاهی وکه محمد بن بعیث وکونپپوال بآن بپپود فپپرودبآمد .

محمد بن بعیث برای لشکر او چنپپان وکپه عپپاد ت داشپت علپوفه بفرستاد و چون شب دربآمد عصمت را با ده تن مهمپپان وکپرد . چپون،‌نهپپا را بکشپپت . پپپس دسپپت ،‌نها مست شدند محمد بپپن بعیپپث بآ بآ عصمت ببست و گفت سران سپپپاه خپپویش را یپپک یپپک بآواز ده تپپا دربآیند وگرنه ترا بکشم . عصمت چنین وکپرد و یپک یپک سپرهنگان،‌نهپا را ،‌یخوانپد و محمپد بپن بعیپث بآ خویش را بپه درون حصپار م،‌یوکشت ، بازماندگان سپاه چون این خبر بدانستند همه بگریختند ۱م

،‌هها دیپپده بانپپان گماشپپت و لشپپکرها بپپر پس از بآن افشین بر همه راتنگناها از حصارها بداشت .

جنگ و خدعه اما بابک وکه در حصارهای محکپم ایمپن بپود هفپت مپاه سپر از حصار بر نیاورد و با سپاه افشین مقابله نکرد . افشین دلتنگ و ملپپول شد . درصدد چاره و حیله بربآمد . به معتصپپم نپپامه نوشپپته بپپود و ازو

. ۲۲۰طبری ، حوادث سنه ۱

بانگ رستاخیز / ۳۶۹

خواسته و درم خواسته بود . معتصم صد شتر بار درم با سیصپپد غلم ترک همراه «بغای وکبیرد » نزد وی فرستاد . چون بغا به جپپای وکپپه تپپا اردوگاه افشین سه روز راه بود برسید افشین بدو نامه وکرد وکپپه یپپک،‌لهپپا فلن روز نپپزد ماه همان جا درنپگ وکپن و بآوازه درانپپداز وکپپه ما افشین برم ، تا چون جاسوسان بابک این خبر را بپپدو برسپپانند مگپپر برای تاراج این مال بآهنگ تو وکنند و از حصار خپپویش بیپپرون بآیپپد . چنین وکردند و روز معهود بابک با پنج هزار تن سوار بیرون بآمد . امپپا،‌مها را هم شبانه بپپه جپپای گذاشپپته بپپود و بغا به دستور افشین دره،‌های وکه افشین طپپرح وکپپرده ،‌یبار همراه خود بآورده بود . حیل شتران ب،‌یبآن وکه گزند و بآسیب بزرگی بینپد مقپداری بود در نگرفت و بابک ب غنایم به چنگ بآورد و بجست… از بآن پس چندین جنگ بین سپپپاه

،‌ییافتند . بابک و افشین در گرفت وکه هر وکدام نوبتی ظفر م

،‌ههای استوار داشتند و از برف و سپپرما سپاهیان بابک وکه پناهگا،‌یوکردند . اما یاران افشپپین وکپپه ،‌یبردند دلیرانه مقاومت م رنج بسیار م،‌هرفتپه ملپول ،‌ههای دشوار عپپاد ت نداشپتند رفت به سرمای سخت و را،‌یشدند . دو سال بدین گونه گذشت از سپاه افشین بسیاری هلک م،‌یانپپدازه شپپدند . امپپا معتصپپم همپپواره سپپپاه تپپازه و عپپد ت و بآلپپت ب

،‌یفرستاد . م

۳۷۰ / دو قرن سکو ت

سرانجام افشین بآهنگ تسخیر حصار بابک وکپپرد . چپپون در یپپک فرسنگی بآن حصار فرود بآمد بابک خروارها خوردنی و میوه از حصار خود برای لشکران افشین فرستاد و گفت شما میهمان مایید . دریپپن،‌هاید ما را جز ایپپن ،‌یبآید خوردنی نیافت ده روز وکه به سوی حصار ما م،‌لها نگرفت و همچنان باز پس فرستاد قدر چیزی نبود . افشین بآن نز و به بابک پیغام داد وکه «ما را خوردنی به وکار نیست و دانپم وکپه تپو این وکار بدان وکردی تا سپاهیان ما را شماره وکنی در این سپاه سپپی هزار مرد جنگی است و با امیرالمؤمنین سیصد هزار مسپپلمانند وکپپه،‌هانپپد از جنپپگ تپپو بپاز همه با او یک دلند و تا یک تن از ایشپپان زند،‌یگردند . اوکنون تو بهتر دانی خواهی به زنهار بآیی و خواهی جنگ نم

وکنی .د »

،‌یخواسپپت بپپه زنهپپار خلیفپپه در بآیپپد جنپپگ را بابک وکه لبد نم برگزید ، پس درهای حصار محکم وکرد و در بآنجا بماند . افشین نیز بر گرد حصار لشکرگاه ساخت و خندق وکند و همان جا نشست روزهپپا،‌ینمودند وکه از ،‌یبآمد و چنین فرا م از حصار بابک بانگ چنگ ورود م،‌بها گروهپی را همپواره بپه شپبیخون سپاه دشمن پروا ندارند اما ش،‌ تها به طول انجامید: سپاه افشین بپپا ،‌یفرستادند . این حال نیز مد م،‌گهپپای خپپونین و تنگپپی علپپف و سپپختی وکپپار نیپپک ایسپپتادند جن

بانگ رستاخیز / ۳۷۱

وکشتارهای سخت روی داد و بسیاری از سپاه بابک تلف شدند .

سپپرانجام بابپپک در وکپپار فپپرو مانپپد . از توقپپف در حصپپار وکپپاری،‌یرفت . بابک بپپر بآن ،‌یگشود و لشکر افشین از گرد حصار دورتر نم نم شد وکه با افشین حیله سازد . بر بام حصار بربآمد و گفت: منم بابپپک ،،‌کتر بآید تا با وی سخنی گویم . افشین به پپپای افشین را گویید نزدی دیوار بآمد . بابک زنهار خواست و گفت گروگان من پسر مهترم اسپپت او را به نوا گیر و برای من زنهار خلیفه بستان . بریپپن قپپرار نهادنپپد و لشکریان افشین حصارها رها وکردند و به جپپای خپپویش بپپاز بآمدنپپد چون شب در رسید بابک وکسان خود را برگرفت و با پنجاه مرد وکپپه،‌هها رفت و از با وی در حصار مانده بودند از حصار بیرون شد و به وکو

بآنجا به سوی ارمنستان گریخت .

گرفتاری بابک گویند چون بابک از حصار بجست لبپپا س مسپپافران و بازرگانپپان پوشید و با وکسان خود در ارمنستان به جایی فرود بآمپپد . از چوپپپانی وکه در بآن حوالی بود گوسفندی بخرید . چوپان نزد سهل بن سپپنباط امیر ارمنستان برفت و خپبر بپرد . دانسپتند وکپه بابپک بآمپده اسپت .

۳۷۲ / دو قرن سکو ت

افشین پیش از بآن به همه حکام و امیران بآذربایجان و اران و بیلقان،‌هها فرستاده بود و بآنان را بدان وا داشته بپپود وکپپه در و ارمنستان نام

۱فرو گرفتن بابک با او وکمک وکنند .

سهل بن سنباط چون از بآمدن بابک به ارمنستان وقوف یافت بر نشست و به دیدار او رفت و بابک را با لطف و اوکرام به سرای خویش مهمان برد ، و در نهان به افشین نامه نوشت وکه بابک نزد من اسپپت .،‌یها داد و بر بآن قرار نهادند وکپپه چپپون افشین وی را امیدها و دلگرم بابک با وی به قصپد شپکار بیپرون رود او را در جپایی وکپه از پیپش

معین وکرده بودند به وکسان افشین تسلیم وکند .

چنین وکردند و چون بابک دریپپافت وکپپه سپپهل او را بپپه خیپپانت،‌یوکند بر بآشفت و به او گفت: «مرا به ایپپن جهپپودان تسلیم دشمن م،‌یخواستی ترا بیپپش از بآن چپپه اینپپان ارزان فروختی اگر مال و زر م

،‌یدادم .د » ۲دادند م

بدین گونه افشین با غدر و حیله بابک را بگرفت و بند بپپر نهپپاد .،‌نهپپا خپپود وکشپپته و پراوکنپپده حصارهای سرخ علمان ویران شپپد و بآ،‌ههای بآنان بپه پایپان نرسپید و همچنپان ،‌شها و مبارز شدند اما وکوش

.۳۵۱ ص ۲مروج الذهب ج ۱ .۲۲۲طبری ، حوادث سنه ۲

بانگ رستاخیز / ۳۷۳

پس از بابک نیز دوام یافت .

افشین بابک و وکسان او را برنشاند و بآهنگ سپپامرا وکپپرد . شپپادی،‌یانپپدازه بپپود . افشپپین را بسپپیار بنپپواخت و خلیفه از ایپپن پیپپروزی ب،‌یاندازه وکرد . چون افشپین بابپک را بپه سپپامرا بآورد تشریف و اوکرام ب شبانگاه احمد بن ابی دواد وکپپه قاضپپی القضپپا ت بغپپداد و از مشپپاهیر معتزله بود ناشنا س بدان جا رفت و بابک را بدید و با او سخن گفت . پیداست وکه هول و وحشت خلیفه نسبت به بابک تا چه حد بود وکپه تا هنگام صبح طاقت نیاورد و او نیز متنکروار به سرای افشین رفپپت

و هم در شب بابک را بدید .

،‌لها او را ،‌یتوانست باور وکند پهلوان دلیری وکه سا گویی بغداد نم،‌یبرد… . ،‌یوکرد اوکنون در بآن جا به اسار ت به سر م تهدید م

فرجا م بابک دیگر روز معتصم بر نشست و مپپردم از دروازه عپپامه تپپا مطیپپره،‌یخواست تپپا مپپردم بابپپک را بپپه رسپپوایی و صف وکشیدند . معتصم م خواری ببینند . از وکسان خویش پرسید وکه او را بر چپه بایپپد نشپپاند .،‌بتر از فیل نیست . بفرمود تا فیلی بیاوردنپپد و گفتند هیچ چیز مناس

۳۷۴ / دو قرن سکو ت

بابک را لبا س زیبا درپوشیدند و وکله سمور بر سر نهادنپپد و او را بپپا انبپپوه مپپردم بپپر درگپپاه امیرالمپپؤمنین ، بپپه دارالعپپامه دربآوردنپپد . امیرالمؤمنین دژخیم خواست تا دست و پاهای او را ببرد . بفرمود تپپا دژخیم او را وکه نودنود بود بخواندند و حاجب از باب العامه بربآمپپد و نودنود را بخواند چون وی فراز بآمد امیرالمؤمنین فرمان داد تا هر دو،‌های وکه بابپپک ،‌یپروایی دلیران دست بابک را قطع وکند . خونسردی و ب

در مواجهه مرگ نشان داد شایسته قهرمانان بود .

گویند چون بابک بر معتصم دربآمد برادرش هم بپپدان جپپا بپپود . وی را گفت: «ای بابک وکاری وکردی وکه وکس نکرد اوکنون صبری وکن

گفت خواهی دید وکه صبر چگونه وکنم .۱وکه دیگری نکرده باشدد »

،‌هاند وکه «چون یک دستش را بریدند دست دیگر در خپپون نوشت خود زد و در روی خود مالید و همه روی خود را از خون خود سرخ وکرد معتصم گفت… این چه عمل است گفت دریپپن حکمپپتی اسپپت شما هر دو دست و پای من بخواهید برید و گونه روی مردم از خون سرخ باشد خون از روی برود زرد باشپد . مپن روی خپویش از خپون خود سرخ وکردم تا چون خون از تنم بیرون شود نگویند وکپه رویپپش

.۵۱ ص ۲شذرا ت الذهب ج ۱

بانگ رستاخیز / ۳۷۵

باری بابک در دم مرگ نیز این همه شکنجه را بپپه۱از بیم زرد شدد » سردی تلقی وکرد و هیچ سخن نگفت و دم بر نیاورد . معتصم بفرمود تا او را در جانب شرقی بغداد میان دو جسر بر دار وکردنپپد . سپپرانجام

بابک چنین شد . اما افشین وکه بود و فرجام او چه شد ؟

افشین،‌هاند از قهرمانپپان ملپپی ایپپران وانمپپود وکننپپد . از افشین را وکوشید،‌ههایی وکه او بر ضد دستگاه خلفت در نهان انجپپام ،‌کها و توطئ تحری،‌هانپپد . خیپپانت بآشپپکاری را وکپپه او ،‌یداد با اعجاب و تحسین یاد وکرد م،‌هاند . دریپپن نسبت به بابپپک و مازیپپار وکپپرد از روی مصپپلحت دانسپپت،‌هها جای تردیدست . افشپپین چنپپان وکپپه از تاریپپخ زنپپدگی او بپپر نکت،‌های جهانجوی بود . جز جمع ثرو ت برای وکسب قدر ت ،‌یبآید شاهزاد م،‌یخواست تا به سلطنت خراسان برسپپد و بپپرای ،‌های نداشت . م اندیش،‌یوکوشپپید تپپا مپپال و ،‌یوکرد . م این وکار حتی پدر و برادر خود را فدا م ثرو ت جمع وکند و برای این مقصود ، به لشپپکریان خپپود و حپپتی بپپه،‌یورزید . برای بآن وکه به بآرزوهای شپپیرین دوستان خود نیز خیانت م

.۱۷۶سیاست نامه ص ۱

۳۷۶ / دو قرن سکو ت

،‌یوکرد . عربپپان را خویش برسد از فدا وکردن وجدان خود نیز دریغ نم،‌یداشت و هرگز در باطن وکیش و بآییپپن بآنپپان را نپپپذیرفته دشمن م بود اما حب جاه و عشق مپپال او را بپپه خپپدمتگزاری خلیفپپه عربپپان،‌یوکرد . به بآیین دیرین خود وفادار مانده بود اما برای جپپاه و مجبور م مال ناچار شد به نام مسلمانی هم وکیشان و هم نژادان خود را طعمه،‌یگفت بپپرای ،‌یوکرد اما چنان وکه خود او م تیغ وکند اعراب را تحقیر م،‌یداد حپپتی خاطر عربان به هر وکاری وکه از بآن نفر ت داشت تن در م،‌یشد و نعلین ،‌یخورد و بر شتر سوار م ،‌نها روغن دنبه م برای خاطر بآ،‌یپوشید… دشمنی او با بآل طاهر از بآن رو بود وکه به خراسان چشم م،‌های ،‌یبرد . دوستی او با مازیپپار دسیسپپ داشت و بر امیران بآن رشک م بر ضد بآل طاهر بود و سرانجام به خدعه؛ مازیار را نیپپز قربپپانی ایپپن،‌یوکپپرد ،‌ههایی وکپپه بپپر ضپپد خلیفپپه م ،‌کها و توطئ دوستی وکرد . تحری،‌شها و ،‌یخپپورد . در وکوشپپ بیشپپتر از سرچشپپمه بیپپم و طمپپع بآب م،‌ههای خود هرگز به ایرانیان و بپپه وکیپپش و فرهنپپگ مجوسپپان مبارز،‌های برای ایپپن ،‌یاندیشید . از تأمل در تاریخ؛ مدارک و شواهد ارزند نم

،‌یتوان یافت . دعوی م

بانگ رستاخیز / ۳۷۷

اشروسنه ولیت اشروسنه؛ وکه نیاوکان افشین در بآن حکومت را به میپپراث داشتند در ماوراءالنهر بین سیحون و سمرقند واقع بود . از مشرق به،‌یشپپد . در شپپمال بآن چپپاچ و فرغانه و از مغرب به سمرقند محدود م قسمتی از فرغانه و در جنوبش وکپپش و چغانیپپان قپپرار داشپپت . ایپپن سرزمین به واسطه وفور بآب و وجود معادن ، بآبادان و تپپوانگر بپپود ، و،‌هاند وکه در بآن ، چهار صد قلعه وجود داشت . یعقوبی نوشته است گفت وکه پس از فتپپح بلد شپپرق ، اعپپراب مضپپری و یمپپانی در تمپپام بلد خراسان مسکن گرفته بودند جپپز در اشروسپپنه وکپپه در بآنجپپا مپپردم،‌یوکردنپد . بپپاری شپپهر بپپزرگ اعپپراب را از مجپپاور ت خپویش منپپع م،‌یگفتنپپد و از جملپپه شپپهرهایش بنجیکپپت و اشروسپپنه را بلسپپان م ساماط و رامین و دارک و خرقپانه بپود ، فرمانروایپان بآن ولیپت وکپه،‌نها بود در شهر بنجیکت مقر داشپپتند . بآییپپن افشین لقب عمومی بآ،‌یها ظاهر ًا بر بآیین بودا بودنپپد ۱بآنان ظاهر ًا سمنی یا مانوی بود . سمن

،‌یپرسپپتیدند و ،‌یساختند م ،‌ تهایی را وکه م و مثل اعراب جاهلی صور،‌نها در عبپپاد ت ،‌یوکردند . خردمندان بآ در نماز روی به بتان خویش م،‌شهپپا و بتپپان را قبلپپه خپپویش نگپپران بآفریپپدگار بودنپپد و ایپپن نق

.۱۳۸التنبیه و الشراف ص ۱

۳۷۸ / دو قرن سکو ت

،‌یگرفتنپپد امپپا جپپاهلن بتپپان را در خپپدای بپپه بآفریپپدگار انبپپاز م،‌یپنداشتند پرستش بتان وسیله تقرب به خداست… ،‌یشمردند و م ۱م

بآیین مانی نیز در این حدود انتشار یافته بود اما به هر حپپال بعضپپی،‌یدهد وکه شاهزادگان را اشروسنه ، مثل برمکیپپان بلپپخ قراین نشان م،‌های ،‌هانپپد تپپا انپداز ،‌هاند . بتانی وکه در خانه افشپپین یافت بآیین بودا داشت،‌تپرستی داشپته اسپت و قرایپن ،‌یوکند وکه وی بآیین ب حکایت ازین م،‌نها اشپپاره خواهپپد دیگری وکه در طی تاریخچه زندگی افشپپین بپپدا

،‌یوکند . رفت نیز این دعوی را تأیید م

،‌یامیپپه از ،‌نها ، تپپا پایپپان دوره بن باری اشروسنه ، سپپرزمین افشپپی دستبرد تازیان و مسلمانان مصون مانده بود . بر طبپپق قپپول بلذری ، در ایام مروان بن محمد بآخرین خلیفه اموی ، والی خراسان وکه نصپپر

،‌نهپپا بپپه۸۲ ص ۱مروج الذهب ج ۱ . سمنیه همپپان وکسپپانی هسپپتند وکپپه از بآ،‌نهپپا نپپوعی از ،‌یوکنند و نپوعی بپپت پرسپتانند ، مپپذاهب بآ شمنان نیز تعبیر م،‌هاند . در بین بعضپپی مذاهب هنود بوده است و به قدم دهر و تناسخ قائل بود طوایف و اقوام متوطن در تروکستان و چین نیز پیروان نپپوعی از ایپپن عقایپپد

،‌هاند . در باب عقاید این طایفه رک: مفاتیح العلوم خپپوارزمی ص ۲۵زیاده بود،‌نهپپا رجپپوع شپپود بپپه مقپپاله و الفهرسپپت و بپپرای شپپرحی از مناسپپک بآ

Shamanism در وکتاب Forgotten Religions.

بانگ رستاخیز / ۳۷۹

۱بن سیار نام داشت در اشروسنه غزا وکرد امپپا وکپپاری از پیپپش نپپبردخلفای بنی عبا س نیز تا زمان مأمون بر بآنجا دست نیافتند .

چون مأمون به خلفت رسید در سند به غپپزا پرداخپپت . افشپپین اشروسنه وکه وکاو س نام داشت نیز به فضپپل بپپه سپپهل ذوالریاسپپتین وزیر و وکاتب مپپأمون نپپامه وکپپرد . و از وی صپپلح درخواسپپت و مپپالی پذیرفت تا مسلمانان در بلد او غزا نکنند . این خپپواهش او پپپذیرفته بآمد . اما چون مأمون خراسپپان را تپرک گفپت و بآهنپگ بغپداد وکپرد وکاو س نیز از فرمان سر پیچید و مالی را وکه برای صلح پذیرفته بپپود

نپرداخت .

یکی از نزدیکان وکاو س وکه گنجور و وزیر او نیز بپپود و طرادیپپس نام داشت دختر خود را به فضل یکی از پسران وکاو س تزویپپج وکپپرده بود و با نفوذ و حشمتی وکه نزد امیر اشروسنه داشت همواره فضل را نزد وکاو س میستود و او را بر خیدر پسر دیگر وکاو س وکه بپپه افشپپین،‌یوکوشید وکه خیپپدر را بنکوهپپد و در ،‌ینهاد و م مشهور است برتری م نظر پدر پست و ناچیز جلوه دهد . چندی بعد ، خیدر بن وکپپاو س وکپپه از دورویی و بدسگالی طرادیس بربآشفته بود او را وکشت و نزد هاشم،‌های به پدرش وکپپاو س بن محور الختلی گریخت و از او خواست تا نام

.۴۱۸فتوح البلدان ص ۱

۳۸۰ / دو قرن سکو ت

نویسد و خرسندی او را از وی درخواست وکنپپد . وکپپاو س نیپپز پپپس از،‌م ام جنید ( ؟ک ) را تزویج وکپپرده بپپود و وکشته شدن طرادیس زنی به نا

نزد یکی از دهگانان خود گریخته بود .

چون خیدر بن وکاو س از بآشفتگی و نابسپپامانی وضپپع اشروسپپنه بآگاه گشت درصدد بآن بربآمد وکه به حیله و خیانت حکپپومت بآنجپپا را وکه گویا به فضل برادر دیگرش واگذار شده بود به دست بآورد . ازیپپن رو اسلم اختیار وکرد و به بغداد رفت . در بآنجا ، به طمع حکومت خود را تسلیم خیانت وکرد . وی در بغداد نزد مأمون رفت و او را به تسخیر اشروسنه برانگیخت . بدین گونه سرزمین نیاوکان ، و حتی پدر و برادر خود را به طمع حکومت و امار ت بپپه دشپپمنان فروخپپت . خیپپدر بپپه مأمون نشان داد وکه فتح اشروسنه بآسان صور ت خواهد گرفپپت و بآن چه را دیگران برای خلفه هولناک جلوه داده بودند او بآسپپان و خپپوار،‌هترین راه را وکه به اشروسپپنه ،‌کترین و وکوتا مایه فرا نمود . حتی نزدی،‌تهپپایی را وکپپه از بآن پپپس بپپه ،‌یرسید به خلیفه نشپپان داد و جنای م خاطر جاه و مال مرتکب شد از خیانت به وطپپن و خانپپدان خپپویش

بآغاز وکرد .

مأمون احمد بن ابی خالپد احپپوال را بپا سپپاهی گپران بپه غپزا اشروسنه فرستاد . چون وکاو س از بآمدن سپاه عرب بآگاه گشت فضپپل

بانگ رستاخیز / ۳۸۱

پسر خود را نپپزد تروکپپان فرسپپتاد و از بآنپپان بپپرای دفپپع عپپرب مپپدد خواست . اما سردار عرب قبل از بآن وکه فضل با تروکانی وکه به یاری او

بآمده بودند فرا رسد بر دروازه اشروسنه فرود بآمد .

وکپپاو س امیپپر اشروسپپنه گمپپان وکپپرده بپپود وکپپه چپپون عربپپان،‌یداننپپد ،‌یگذشپپت نم ،‌هترین راه را وکپپه از بیابپپان م ،‌کترین و وکوتا نزدی،‌نهپپا بپه اشروسپپنه راهی دور و دراز پیش خواهند گرفت و رسیدن بآ مدتی طول خواهد وکشید . امپپا عربپپان وکپپه راه نزدیپپک و وکوتپپاه را از،‌یپنداشت بپپر خیدر بن وکاو س بآموخته بودند زودتر از بآنچه وکاو س م،‌نهپپا افتپپاد سر او فرود بآمدند . وکاو س وکه بدین گونه ناگاه به دسپپت بآ ناچار شد اسلم بپذیرد و به طاعت دربآید . فضل چون ازین خبر بآگاه گشت تروکان را در بیابان یله وکرد و خود نزد پدر بآمد و بپپا او اسپپلم پذیرفت و زنهار بستد ، تروکان نیز از تشنگی در بیابان هلک شدند…

.

در خدمت خلیفه بآن گاه وکاو س به بغداد نزد مأمون رفت و اسلم خود اظهار وکرد . مأمون او را بر بلد خویش ملک گردانید بعد از او نیز پسرش خیپپدر

۳۸۲ / دو قرن سکو ت

۱را به جای او گماشت .

بدین گونه افشین خیدر بن وکاو س وکه پدر و بپپرادر و زاد و بپپوم خود را به عربان و دشمنان فروخته بود از بآن پپپس وکوشپپید وکپپه در دستگاه خلفت نفوذ و قدرتی به دست بآورد . ایپپن نفپپوذ و قپپدر ت را،‌یخواست وکه از جانب خلیفپپه فرمپپانروایی خراسپپان و نیز برای بآن م ماوراءالنهر بدو سپرده شپپود . بپپرای ایپپن وکپپار لزم بپپود وکپپه از هیپپچ خدمتی به دستگاه خلفت دریپپغ نکنپپد . از ایپپن رو وکوشپپید وکپپه در دشمنی ایرانیان با سرداران عرب و ترک رقابت ورزد . درین وکار نیپپز تا اندازه زیادی وکامیاب گشت اما ایپپن وکامیپپابی بپپرای او بپپه قیمپپت

،‌تهای گران تمام شد . خیان

،‌های بپرای افشین سعی وکرد خدمت به دستگاه خلفپت را وسپپیل وکسب ثرو ت و قدر ت قرار دهپپد . ازیپپن رو مثپپل سپپرداران اسپپلم در ۲روکاب خلیفه به غزا پرداخت . چندی در مصر برای مپپأمون جنگیپپد

،‌تها هپپدف او ،‌تها عرضه وکرد در تمام این خدم در غزا روم نیز خدم بآن بود وکه مهر و علقه خلیفه را جلپپب وکنپپد و خپپود را از سپپرداران،‌یخواست با جلب عنایت ،‌هتر معرفی نماید . م ،‌قتر و شایست دیگر او لی

.۴۱۹بلذری ، فتوح البلدان ص ۱ .۱۹۲ ص ۳تاریخ یعقوبی ج ۲

بانگ رستاخیز / ۳۸۳

خلیفه به بآرزوهای دیرین خویش وکه فرمانروایی خراسان بود برسپپد اما طاهریان بر خراسان تسلط داشتند و اجرای این خیال را برای او

،‌یوکردند… . مشکل م

اوضاع خراسان خراسان و سیستان در دست طاهریان بود . ایپن خانپدان ایرانپی نیز برای مال و جاه به خدمت خلفا پیوسته بودند . بپپا ایپپن حپپال بپپا،‌یوکوشپپیدند خراسپپانیان را بپپه خپپود تفاخر به نژاد ایرانپپی خپپویش م،‌نهپپا ،‌همند وکنند . داعیه اسپپتقلل داشپپتند ، امپپا اسپپتقللی وکپپه بآ علق،‌یخواستند حکپپومت ،‌یخواستند استقلل حکومت خانوادگی بود . م م،‌نها موروثی باشد و برای این وکار از هیچ گپپونه خراسان در خاندان بآ،‌یوکردنپپد . هپپم بپپه نپپژاد ایرانپپی خپپویش مباهپپا ت اقپپدام مضپپایقه نم،‌یاعتنا بودند هم خپپود را ،‌یوکردند و هم به تمدن و فرهنگ ایرانی ب م،‌تهای ایرانی در صورتی وکه قپپدر ت و ،‌یدانستند و هم با نهض ایرانی م

،‌یورزیدند . ،‌یوکرد مخالفت م ،‌نها را تهدید م استقلل بآ

،‌ تها با خوارج مجبور به جنپپگ شپپدند . طاهریان در سیستان مد،‌نها گرفتار فتنه خوارج بود . ،‌لها در روزگار حکومت بآ خراسان نیز سا

۳۸۴ / دو قرن سکو ت

،‌ تها بود وکه در سیستان و خراسان قیام وکپپرده بودنپپد امپپا خوارج مد،‌یانگیخپت . مقپارن ظلم و فشار عمال طاهریان بآنپان را بیشپپتر بپر م ظهور بابک ، عبدالله طاهر وکه از طرف مپپأمون حکپپومت خراسپپان را،‌یفرسپپتاد . داشت در دینور بود ، و لشکرها به حرب بابک خرم دین م محمد بن حمید طاهری وکه از جانب عبدالله در نیشابور بود «بسیار،‌مها وکپپرد و از راه شپپارع بعضپپی بگرفپپت و انپپدر سپپرای خپپویش ست،‌ههپپای ،‌مها مپپوجب شپپد وکپپه خپپوارج در یکپپی از دی دربآوردد » این ست نیشپپابور تپپاختن وکردنپپد و مپپردم بسپپیار بکشپپتند . عبپپدالله طپپاهر

اما این۱«خراسان را از خوارج پاک وکرد و بسیاری از ایشان بکشتد »،‌یها خراسان و سیستان را ویران و تبپپاه وکپپرده ،‌یها و بآدمکش خونریز

بود .

،‌یوکردند ،‌های ستمدیدگان قیام م عمال طاهریان۲هر روز در گوش،‌یدادنپپد و ،‌نها گاه شد ت عمل به خرج م نیز برای تنبیه و سروکوبی بآ،‌یوکردند . قحط و مرگ سختی نیز وکپپه در بر مردم زشتی و ناروایی م

هجری بر اثر خشک شدن رود هیرمند بست و سیسپپتان۲۲۰سال ،‌یها گشته بپپود . رفتپپار را به بآتش وکشیده بود ، موجب افزایش نارضای

.۲گردیزی ص ۱ .۱۸۹– ۱۸۵تاریخ سیستان ص ۲

بانگ رستاخیز / ۳۸۵

،‌ تانگیپپز بپپود وکارداران طاهریان با مردم خراسان چنان ظالمانه و نفر،‌های بنویسپپد وکپپه ،‌نها طپپی نپپام وکه امیر خراسان ناچار شد به همه بآ «حجت بر گرفتم شما را از خواب بیدار شپپوید و از خیرگپپی بیپپرون بآیید و صلح خویش بجوییپپد و بپپا برزگپپران ولیپپت مپپدارا وکنیپپد و وکشاورزی وکه ضعیف گردد او را قو ت دهید و بپپه جپپای خپپویش بپپاز،‌تهای ایشان طعام وکرده اسپپت بآرید وکه خدای عز و جل ما را از دس،‌نهای ایشان سلم وکرده است و بیداد وکردن بر ایشپان حپرام و از زبا

۱وکرده است .د »

،‌یدهپد وکپه عمپپال طاهریپان چگپپونه مپپردم را این نامه نشپان م،‌هاند . مردم ستمدیده نیز وکپپه دسپپتخوش اغپپراض و اهپپواء ،‌یدوشید م،‌های ،‌هاند جپپز سروکشپپی و شورشپگری چپپار ،‌یشپپد سپپتمکاران واقپع م،‌شها در ،‌هاند . امرا و حکام هم برای فرو نشاندن ایپپن شپپور ،‌یدانست نم،‌عترین حربپپه بپپه ،‌های وکه غالب ًا به عنوان قاط عین شد ت عمل وحشیان،‌هاند ، به طور موقت چندی از وکارداران خویش حجپپت بپپر ،‌یبرد وکار م،‌هاند وکه به قول عبپپدالله طپاهر «از خپواب بیپدار شپوند و از ،‌یگرفت م خیرگی بیرون بآیندد » اما این وکپپارداران و عپپاملن طمپپاع و سپپتمکار،‌های از بآن را نیز به امیر ،‌یتوانستند از عواید سرشاری وکه بهر هرگز نم

.۴گردیزی ص ۱

۳۸۶ / دو قرن سکو ت

،‌یدادند دست بشویند . خراسان م

با این همه پریشانی و بآشفتگی ، خراسان برای خاندان طاهریپپان پایگاه حکومت مقتدر و منبع عواید سرشپپار بپپود از ایپپن رو افشپپین،‌یپنداشپت وکپه بپا امپار ت چشم طمع به بآن دوخته بپود . شپاید او م خراسان حکومت وسیع و مقتپدری در زادبپوم خپویش پدیپد توانپد بآورد . از ایپپن جهپت بپرای وصپپول بپدان مقصپود از هیپچ وکوششپی

فروگذار ننمود .

رقابت طاهریان هنگامی وکه او در بآذربایجپپان بپپه جنپپگ بابپپک اشپپتغال داشپپت،‌های رخ داد وکه رقپابت پنهپانی افشپین و عبپدالله طپاهر را بپه حادث،‌ینویسند افشین غنایم و هپپدایایی را دشمنی بآشکاری تبدیل وکرد . م،‌یبآورد بپپه اشروسپپنه وکپپه در بآذربایجپپان و ارمنسپپتان بپپه دسپپت م،‌یفرستاد . این هدایا ناچپپار از خراسپپان ، قلمپپرو حکپپومت عبپپدالله ، م،‌یگشت . عبدالله طپپاهر ایپپن ،‌یگذشت و امیر خراسان از بآن واقف م م خبر را به معتصپپم فرسپپتاد ، معتصپپم فرمپپود تپپا عبپپدالله صپپورتی از

،‌یفرستد به دست بآورد . هدایایی وکه افشین به اشروسنه م

بانگ رستاخیز / ۳۸۷

افشین هر چه مال و خواسته در بآذربایجان و ارمنستان به دست،‌ینهاد و به وسیله وکسپپان و یپپاران ،‌نها و دستارها م ،‌یبآورد در همیا م،‌یفرستاد . هر وکپپدام از گماشپپتگان او خویش به زاد بوم پدران خود م،‌نهای بآوکنپپده از زر و سپپیم فراخپپور طپپاقت خپپویش بپپر میپپان همیا،‌یبردنپپد . وقپتی وکپه ایپپن ،‌یبستند و از راه خراسان بپپه اشروسپپنه م م،‌یگذشپپت ،‌نهای طل و جواهر ، به قصد اشروسپپنه از نیشپپابور م وکاروا،‌لهپپا وکپپه در عبدالله طاهر بفرمود تپپا وکاروانیپپان را بگرفتنپپد و بآن ما،‌نها پرسپپید وکپپه ،‌نها بستدند . پس ، از بآ ،‌نها بر میانشان بود از بآ همیا،‌هها از بآن ،‌لهپپا و هپپدی ،‌هاید ؟ گفتنپپد ایپپن ما ،‌لها را از وکجا بآورد این ما،‌یگوییپپد اگپپر افشپپین افشپپین اسپپت . عبپپدالله طپپاهر گفپپت دروغ م،‌ینوشپت تپپا ،‌یخواست چندین مپال بپه جپپایی فرسپتد؛ بپه مپپن م م،‌های همراه بآن وکنم ، شما دزدانید و این مال هنگفپپت بپپه دزدی بدرق

،‌هاید . فراز بآورد

بدین گونه عبدالله مال و خواسته افشین را از وکسان او بسپپتد و به لشکریان خویش داد . سپس به افشین نامه نوشت وکپپه ایپپن قپپوم،‌یگویند و من نه پندارم وکه تو چنپپدین مپپال بپپه اشروسپپنه چنین م فرستی و مرا بآگاه نسازی تا نگهبانان به بدرقه همراه بآن وکنم . اینپپک من بآن مال به سپاه خویش تفرقپه وکپپردم اگپپر از بآن تپو نیسپت بپه

۳۸۸ / دو قرن سکو ت

لشکریان و بندگان خلیفه سزاست و اگر از بآن تست چون مالی وکپپهباید به لشکر داده شود برسد عوض خواهم داد .

،‌یتر این واقعه وکدورتی را وکه بین افشین و عبدالله طاهر بود قپپو وکرد و این دو رقیب قوی برای از میان بردن یکپدیگر بپپه وکوشپپش و ستیزه برخاستند . گرفتاری بابک به دست افشین ، مپپوجب شپپد وکپپه خلیفه نسبت به افشین مهر و عنایت خاصپی ابپراز دارد . چنپان وکپه وکسان و نزدیکان خود را از سامرا به پیشباز او فرستاد و او را بسپپیار بنواخت و تشریف و اوکرام بسیار فرمود . گویند تاج زرینپپی بآوکنپپده از زمرد سبز و یاقو ت سرخ با دو وکمربند گران بهپپا بپپدو هپپدیه وکپپرد و فرمود تا اترجه دختر اشنا س سردار بزرگ ترک را با پسر افشین وکه حسن نام داشت عقد ازدواج بندند و در مراسم عروسی تکلف بسیار

ایپپن مپایه مهربپپانی و۱وکردند و افشپین را شپپاعران بسپیار سپپتودند دوستی خلیفه ، رشک و وکینه طاهریان و سایر رقیبان را وکه در دربار

،‌یانگیخت . خلفت نفوذ داشتند طبع ًا بر م

.۳۵۳ ص ۲مروج ، ج ۱

بانگ رستاخیز / ۳۸۹

بدگمانی خلیفه ازین رو ، برای بآن وکه خلیفه را بدو بدگمان وکنند بپپر وی تهمپپت،‌یوکنپپد . نهادند وکه با بابک در نهان سپپازگاری دارد و از او حمپپایت م معتصم وکه در حق افشین بدگمان شده بود خواست تا او را بیازماید،‌یبینپپی ؟ مصپپلحت بینپپی وکپپه او را «گفت در باب بابک چه صواب م بگذاریم چه او مرد جلدسپپت و قپپوی داهپپی و در وکارهپپای جنپپگ و لشکروکشی نظیر ندارد باشد وکه مپپا را از خپپدمت وی فراغپپی باشپپد . افشین گفت یا امیرالمپپؤمنین وکپپافری وکپه چنپپدین خپپون مسپپلمان ریخته باشد چرا زنده باید گذاشت ؟ معتصم چون این سخن بشپپنید

،‌هاند دروغ است .د » ۱دانست وکه بآن چه بدو رسانید

در واقع این نسبت در حق افشین تهمتی بیش نبود . افشین وکه،‌های برای جلب عنایت خلیفپپه سروکوبی بابک خرم دین را چون وسیل با تحمل سه سال رنج لشکروکشی پذیرفته بود ، و بابک را با نیرنگ و حیله به چنگ بآورده بود و ناجوانمردانه اسیر وکرده بود ممکن نبپپود

در نهان با او سازشی وکرده باشد .

افشین وکه به طمع جاه و مال؛ خانواده و زادبوم و همه چیز خود

جوامع الحکایا ت ، نسخه خطی .۱

۳۹۰ / دو قرن سکو ت

را فدای دوستی خلیفه وکرده بود از سازش و دوستی با اسپپیری وکپپه،‌یتوانست داشته باشپپد تپپا در دست او سپرده بود چه چشم امیدی م در نهان با او سازش وکرده باشد ؟ برای شاهزاده اشروسنه وکپپه پپپدر و برادر و شهر و دیار و وکیش و بآیین خود را در بآستانه حب جاه و مال قربانی وکرده بود گرفتار وکردن بابک خرم دین وسپپیله پپپر افتخپپاری،‌یشد وکه او را به بآرزوی دیرین خپپویش ، یعنپپی حکپپومت محسوب م

،‌یرسانید . خراسان و بلد بآن سوی جیحون م

او اوکنون مورد مهر و توجه خاص خلیفه واقع گشته بود و بپپرای وصول به بآرزوی دیریپپن خپپویش فقپپط یپپک اقپپدام دیگپپر در پیپپش داشت؛ لزم بود با خدعه و نیرنگ عبدالله طاهر را وکه رقیب خویش،‌یدانست مورد سخط و غضب خلیفه قرار دهد و جای او را بگیپپرد . م لزم بود وکه سردار طاهری را از نظر معتصم بیندازد و خود به جپپای،‌یداد وکه بپپه ایپپن او به امار ت خراسان برسد . قیام مازیار به او نوید م

،‌یتواند نایل شود . مقصود م

مازیار در قیام مازیار ، بویه وصلت ملک با اندیشه احیا دین وکهپپن تپپوأم

بانگ رستاخیز / ۳۹۱

،‌یرفپت ،‌های بپود وکپه گمپان م بود و این اندیشه احیا دین وکهن وسیل،‌یتواند نمود . نیل به مراد را برای وی ، بآسان م

در واقع ظلم و بیدادی وکه از جانب عمال خلفا بپپر ایرانیپپان وارد،‌یبآمد ، خپپود بپپرای ایجپپاد روح عصپپیان و تمپپرد در مپپردم وکفپپایت م،‌ینمود ،‌یوکرد . محرومی و نارضایی ، مردم را همواره بآماده سروکشی م م،‌یافراشپپت ، و در این میان هر وکس بر ضد خلیفه علپپم طغیپپان بپپر م

،‌یبآمدند . مردم عاصی و ناراضی بر وی گرد م

قیام مازیار نیز بپپرای سپپتمدیدگان ایرانپپی وکپپه جپپور و بیپپداد و خواری بسیار از عمال عرب دیده بودند پیپپدایش مفپپری و راه چپپاره،‌یداد . و ازین رو بود وکه چندی مپپایه امیپپد مپپردم جویی را بشار ت م گشت . در واقع این مازیار پسر قارن بن ونپپداد هرمپپزد سپپپهبد زاده طبرستان بود . چون پدرش قارن وفا ت یافت حکومت طبرسپپتان بپپه عمویش رسید . وی به درگاه مأمون رفپت و مپپورد نپوازش و عنپایت خلیفه قرار گرفت . مأمون او را محمد نام نهاد و بر اعمال طبرسپپتان

،‌های بپپه عمپپوی وی۱و رویان و دماوند والی گردانید پس ، خلیفه نپپام نوشت و فرمان داد وکه بآن ولیت را به وی تسلیم وکند . مازیار بآهنگ دیار طبرستان وکرد . چون عمش ازین خپپبر بآگپپاه گشپپت سپپخت در

.۳۳۴بلذری ، فتوح ص ۱

۳۹۲ / دو قرن سکو ت

خشم شد . پس با وکسان خود از شهر بیرون بآمد و چنان فرا نمود وکه،‌یرود . مازیار را یکی از بندگان پدرش وکه با گفتی به پیشباز مازیار م او در این سفر همراه بود ترسانید و او را گفت وکه عمویت بپپا چنیپپن وضع و هیأتی فقط برای بآن به پیشباز تو بآمده است وکه ترا ناگاه فرو گیرد و تباه وکند . باید وکه چون بدو برسپپی او را از اصپپحاب خپپویش جداسازی و هلک وکنی . مازیار چنین وکرد و عمپپوی خپپود را هلک

و تمام قلمرو حکومت نیاوکان خپپویش را در ضپپبط بآورد و بپپه۱نمود مأمون نامه نوشت وکه چون عمم مخالفت وکرد هلوکش وکپپردم . از بآن پس مازیپپار خپپود را گیپپل گیلن و اسپپپهبد اسپپپهبدان و پشپپتخوار،‌ینهاد . اما به ظاهر فرمانبردار و خراجگپپزار خلیفپپه بپپود ، گرشاه نام م چون طبرستان جزو قلمرو طاهریان وکه امرا خراسان بودند محسوب،‌یبایست خراج خود را به بآل طاهر بپردازد . در زمپپان ،‌یشد مازیار م م

،‌یوکرد . خلفت مأمون و تا چند سال از دوره معتصم نیز چنین م

.۲۵۲ ص ۳تاریخ یعقوبی ج ۱

بانگ رستاخیز / ۳۹۳

مازیار و طاهریان،‌هرفته میان مازیار و بآل طاهر وحشت و دشمنی پدیپپد بآمپپد . رفت دشمنی و وحشتی وکه بین یک خراجگزار مطیپپع امپپا مغپپرور و یپک خراج ستان طماع و در عین حال منفور ، وقپپوع بآن اجتنپپاب ناپپپذیر خواهد بود . این وحشت و دشمنی به جایی رسید وکه مازیار بآشپپکارا از فرستادن خراج طبرستان به عبدالله طاهر سرپیچید . معتصم بپپدو نامه نوشت وکه مال خراج را نزد عبدالله طاهر فرستد و او جواب داد وکه من به عبدالله خراج نخواهم داد لیکپپن بآن را بپپه درگپپاه خلیفپپه خپپواهم فرسپپتاد . از بآن پپپس مازیپپار خپراج خپویش پیپپش معتصپپم،‌یرسید معتصم از جانب خود ،‌یفرستاد و چون بآن مال به همدان م م،‌یفرستاد تا بآن را به معتمد عبدالله دهنپپد و بپپه خراسپپان وکسی را م برند چندین سال بدین گونه گذشت و بین مازیار و عبدالله طپپاهر و

حشمت و دشمنی نیرو گرفت .

در این میان افشین نیز وکه با طاهریان دشمنی داشپپت فرصپپتی به دست بآورد . افشین بر اثر فتح بآذربایجان و پیروزی بپر بابپک نپزد معتصم پایگاه بلند یافته بود . از اختلف عبدالله طاهر با مازیار بآگپپاه بود و به ولیت خراسان نیز چشم داشت . امیدوار بود وکه بتواند پپپس از سروکوبی بابک عنایت خلیفه را جلب وکند و جای عبدالله طپپاهر را

۳۹۴ / دو قرن سکو ت

،‌یداد نگرانپپی در خراسان بگیرد . چیزی وکه درین میان بپه او امیپد مخلیفه از عبدالله طاهر بود .

در واقع معتصم از عبدالله طاهر رنجش داشت اما بپرای عپزل او،‌یدید . با این همه از حکومت خراسان در خود اراده و جرئت وکافی نم،‌یشپپنید وکپپه دللپپت بپپر بآن افشین گاه به گاه از خلیفپپه سپپخنانی م،‌یوکرد وکه بآل طاهر را از خراسپپان معپپزول خواهپپد وکپپرد . در سپپبب م رنجش معتصم از عبدالله طاهر حکایتی نقل وکرده انپپد؛ گوینپپد وکپپه «اندر بآن وقت وکه عبدالله حاجب مأمون بود روزی معتصم با قپپومی،‌یوقت عبدالله گفت ایپپن وقپپت از غلمان خویش به در مأمون بآمد ب سلم نیست با چندین غلم . معتصم او را گفت ، ترا با چهارصد غلم شاید وکه بر نشینی مرا با این مپپایه مپپردم نشپپاید نشسپپتن . عبپپدالله گفت اگر من با چهار هزار غلم برنشینم طمع اندر بآن نکنم وکه تو با چهار غلم وکنی . معتصم بازگشت و خشم گرفت و چون مأمون خبر

۱یافت هر دو را بخواند و بآشتی داد .د »

.۳تاریخ گردیزی ص ۱

بانگ رستاخیز / ۳۹۵

بازی افشین بدین گونه افشین وکه از عبپپدالله طپپاهر نفپپر ت داشپپت و بآرزوی،‌یپرورد وکوشید وکه از فرصپپت اسپپتفاده حکومت خراسان را در دل م وکند . او بر اثر فتح بآذربایجان و فتح عموریه عنپایت خلیفپپه را جلپب وکرده بود و از خشم و نفر ت معتصم نیز نسبت به عبدالله طاهر بآگاه،‌یدانست وکه مازیار با عبدالله طاهر به دشمنی و جنگجویی بر بود . م خواهد خاست . از این رو اندیشید وکه خپپروج مازیپپار فرصپپت خپپوبی،‌هاش خواهپپد بپپود: بآرزوی حکپپومت بپپرای وصپپول بپپه بآرزوی دیپپرین خراسان و ماوراءالنهر وکه برای رسیدن بدان از هیچ وکوششی مضایقه

نکرده بود .

ازین پس وی مازیار را در نهان به قیام بپپر ضپپد عبپپدالله طپپاهر،‌یخواست قیام مازیار نیز مثل نهضت بابک چندان پر تحریک وکرد . م دامنه و طولنی باشد وکه عبدالله طاهر را عاجز و مأیو س وکند تا مگر،‌های برای فرو نشاندن فتنه مازیار گسیل وکنند و خود او را با سپاه تاز

و۱فرمانروایی خراسان را از عبدالله طاهر بگیرند و تسلیم او وکننپپد… گمان داشت وکه او بدین گونه نه فقط از عبدالله طاهر رقیب دیریپپن

۱Caliphate P. 517.

۳۹۶ / دو قرن سکو ت

خپپود انتقپپام خواهپپد گرفپپت بلکپپه بپپر خراسپپان و مپپاوراءالنهر نیپپزفرمانروایی خواهد یافت .

،‌هها به مازیار نوشت و اظهار دوستی باری افشین ، به این امید نام وکرد و پیغام داد وکه ولیت خراسان را خلیفه بدو وعده داده اسپپت و او را به حرب با عبدالله بن طاهر تشویق نمود و نوشت وکپپه وی نپپزد

بپپدین گپپونه افشپپین مازیپپار را۱معتصم از او هواداری خواهد وکپپرد…،‌هطلبانه خویش نمپپود و او را بپپه نهضپپت و قیپپام ،‌ههای جا قربانی نقش

،‌یسرانجامی وادار وکرد . جهانجویانه ب

خروج مازیار،‌یتپپوان حکپپم درباره حقیقت و هدف نهضت مازیار به دشواری م،‌هاند مبهم و پریشپپان و وکرد . نه فقط بآن چه مورخان در باب او نوشت با تعصب مسلمانی بآمیخته اسپت بلکپه در اصپل واقعپه نیپز عوامپل مختلف و متناقض بپپه قپپدری اسپپت وکپپه قضپپاو ت قطعپپی را دشپپوار

،‌یوکند . م

.۳۴۹ ص ۱۰طبری ج ۱

بانگ رستاخیز / ۳۹۷

بآیین مازیار وکه برای خاطر بآن با عربان و مسپپلمانان بپپه سپپتیزه برخاست چه بود ؟ به درست معلوم نیست . اما از روی بعضی قرائن تا،‌هاند وکه او با افشین بر ،‌یتوان پاسخ داد . نوشت ،‌های به این سؤال م انداز

درباره افشین تردیدست وکه او دیپپن زرتشپپتی داشپپته۱یک دین بود باشد . انتشار و رواج مذهب سمنی در حوزه حکپپومت اجپپدادی او ، و،‌یبآورد وکپپه بآییپپن یافتن بتان در خانه اش این اندیشه را بپپه ذهپپن م افشین نوعی از بآیین سمنی بوده است امپپا بپپودایی و سپپمنی بپپودن مازیار چندان محتمل نیست بآیین سمنی و بودایی بعیدست وکپپه در طبرستان و مازندران رایج بوده باشد . اگر مازیار هپپم فریپپب افشپپین،‌یپذیرفت ممکپپن نبپپود ،‌یخورد و برای دوستی با او بآیین سمنی م م در میان مجوسان طبرستان بتواند دوسپپتان و هپپوادارانی بپپه دسپپت

بآورد…

،‌هاند وکه مازیار «دین بابک خرم دین بگرفپپت و جپپامه بعضی گفت در باب بآیین بابک چنان چه پیشتر گفته شد ، بیشتر بر۲سرخ وکردد »

،‌هاند وکه بازمانده بآیین مزدک بوده است . بآن چه از مطپپاوی این عقید،‌یبآیپپد نیپپز از نفپپوذ مبپپادی روایا ت مربوط به مازیپپار و قیپپام او بپپر م

.۳۵۴ ص ۲مروج الذهب ج ۱ .۳تاریخ گردیزی ص ۲

۳۹۸ / دو قرن سکو ت

،‌ینویسپپند وکپپه او دهقانپپان و ،‌یوکنپپد . م مزدوکی در فکپپر او حکپپایت م وکشاورزان را فرمود تا مال و خواسته خداوندان خود را تاراج وکنند و

،‌نها بشورند . در این فرمان مازیار نفوذ تعالیم مپپزدک تپپا انپپدازه۱بر بآ،‌یوکرد ،‌هاند وکه مازیار با بابک مکاتبه م شپپاید۲زیادی جلوه دارد . نوشت

،‌یهای یکی از جها ت عدم وکامیابی مازیار همین بود . زیرا قطع ًا زرتشت،‌هاند . ،‌یپسپپندید طبرستان تمایل ت مزدوکی و خرم دینی مازیپپار را نم بآیین مزدوکی و خرمی نزد بآنان نیز مثل مسلمانان مپپردود و مطپپرود،‌یشد . وکوهیار برادر مازیار وکه به او خیانت ورزید و او را بپپه شمرده م عربان تسلیم وکرد ، شاید گذشته از حس رشک و جپپاه طلپپبی تحپت،‌یبود . بعضی مؤلفان نیز از یپپک تأثیر تمایل ت زرتشتی خویش نیز م،‌نها را از خرمیه ،‌هاند و بآ فرقه به نام «مازیاریهد » در طبرستان یاد وکرد

،‌هاند باری منپپابع متپپأخرتر۳و سرخ جامگان یعنی پیرون بابک دانست،‌هاند وکه نیز نوعی از بآییپپن خرمپپی بایپپد مازیار را به زندقه متهم وکرد

باشد .

،‌هاند وکپپه مازیپپار پپپس از ،‌های از مآخذ نیز نوشت با این همه در پار

.۱۶۸ ص ۶وکامل ابن اثیر ج ۱همان جا .۲ .۲۵۲بغدادی ، الفرق بین الفرق ص ۳

بانگ رستاخیز / ۳۹۹

خلع طاعت «همان زنار زرتشتی بر میان بست و با مسلمانان جور و،‌یبآید وکه همین رجعت به بآییپپن پیشپپین۱استخفاف وکرد .د » به نظر م

است وکه در بعض منابع به عنوان وکفر و ارتپپداد مازیپپار تعپپبیر شپپده۲است .

می توان احتمال داد وکه در میان یاران و وکسان مازیپپار پیپپروان،‌هاند . بعید نیسپپت وکپپه مازیپپار بپپرای ،‌هها وجود داشت هر یک ازین فرق،‌هطلبان و وکامجویان تاریخ ، به وصول به مقصود خویش ، مثل همه جا،‌های پذیرفته است . در هر حال اقتضای وقت هر به چند گاه بآیین تاز،‌یبآید وکم و بیش ایپپن گمپپان را بآن چه از تاریخ قیام و زندگی او بر م،‌یوکند وکه مازیار فقط برای احیاء دین وکهن قیام نکرده است . تأیید م نهضت او با بآن وکه از رنگ دینی و قومی خالی نیست یپپک شپپورش مملکت طلبی بوده است . او برای مستقل وکردن حکومت خویش ، بر خلیفه بغداد شوریده است و در راه تأمین بآرزوی خود از تمام عوامل دینی و قومی و سیاسی وکه در دستر س داشته است اسپپتفاده وکپپرده است . مطپپالعه و تحقیپپق در تاریپپخ نهضپپت او ایپپن دعپپوی را تأییپپد،‌تها از اشاره به بآن حوادث هپپر چنپپد ،‌یوکند . ازین رو درین یادداش م

.۲۰۹ ص ۱تاریخ طبرستان ج ۱ .۳۰۹ابن فقیه ص ۲

۴۰۰ / دو قرن سکو ت

،‌یتوان خودداری وکرد . مختصر باشد ، نم

* * *

دویست و بیست و چهار،‌یزد غپپرور دشمنی عبدالله طاهر ، وکه افشین بآتش بآن را دامن م و جاه طلبی مازیار را تحریک وکرد و او را به قیام و عصپپیان بپپر ضپپد

هجری بآشکارا بر خلیفپپه بغپپداد۲۲۴خلیفه واداشت . مازیار در سال شورید . مردم طبرستان را مجبور وکرد وکه با او بیعت وکنند وکشاورزان را امر وکرد بر خداوندان مسلمان خویش بشورند و اموال بآنپپان را بپپه غار ت برند . وقتی بر اوضاع مسلط گشپپت همپپه مسپپلمانان را از وکپپار بروکنار وکرد . یاران و گماشتگان خود را از مجوسان و گبران برگزید و فرمپپود مسپپجدها را ویپپران وکننپپد و بآثپپار اسپپلم را محپپو نماینپپد . سرخاستان عامل او در ساری درین وکار بیش از همه جپپد و حپپرار ت به خرج داد . وی به فرمان مازیار بیست هزار وکس از مپردم سپاری و بآمل را در هرمز بآباد وکه بر نیمه راه ساری و بآمل واقع بود وکوچ داد و

بانگ رستاخیز / ۴۰۱

،‌نها وکسانی بودند وکپپه بپپا شپپورش و خپپروج۱در بآن جا حبس وکرد ای،‌نها وکار شپپورش را بآسپپان ،‌یورزیدند . حبس و بند بآ مازیار مخالفت م وکرد . از بآن پس باروی شپپهرهای سپپاری و بآمپپل و تمیشپپه را ویپپران،‌گزادگان و متنفذان را وکه متهم به ،‌های از بزر نمودند . سرخاستان عد مخالفت بودند به این بهانه وکه با عربان همدست و همداستانند ، بپپه عنوان اشخاص خطرناک و مظنون ، تسلیم وکشپپاورزان وکپپرد وکپپه بپپه

،‌نها را هلک وکردند . فرمان او بآ

درین نهضت روح دینی چندان پدیدار نیست رواج قتل و حبس،‌یوکنپپد . و غار ت و تخریب و خونریزی از وجود هرج و مرج حکایت م مازیار و وکارگزارانش درین ماجراها بیش از هر چیپپز بپپه جمپپع مپپال،‌ینویسند وکه او با عجله به جمع خراج پرداخت و خپپراج پرداختند . م

وکپپار ظلپپم و۲یک سال را در دو ماه به زور و فشپپار از مپپردم سپپتاند . بیداد و استخفاف درین میپان بپه نهپایت رسپید «در همپه ممالپک وکسی را نگذاشت وکه به معیشت عمار ت ضیاع خود مشغول شوند ال،‌قها زدن و وکار گپپل وکپپردن گرفتپپار ،‌هها و خند همه از برای او به قلع

.۱۶۸ ص ۶ابن اثیر ج ۱ .۱۶۸ ص ۶ابن اثیر ، ج ۲

۴۰۲ / دو قرن سکو ت

۱بودند .د »

در چنین نهضتی وکه بیشتر به یک هرج و مرج شپپباهت داشپپت خشم و وکینه و نفرین مردم طبیعی و اجتناب ناپپپذیر بپپود . در نپپامه،‌تبآمیزی وکه مسپپلمانان طبرسپپتان در بپپاب خپپروج مازیپپار بپپه شکای،‌یتوان نگرانی و ،‌هاند و در تاریخ طبری درج شده است م خلیفه نوشت

نارضایتی قربانیان یک هرج و مرج را بآشکارا دید .

،‌یتری داشت وکه برای ،‌لهای عال ،‌گتر و خیا ،‌های بزر بآیا مازیار نقش،‌نهپپا بپپا چنیپپن عجلپپه و شپپتاب بپپه غپپار ت امپپوال مپپردم تحقپپق بآ،‌یرسد . گویا او جز جمع اموال و تحصیل ،‌یپرداخت ؟ بعید به نظر م م،‌لهایی را وکپپه بپپه زور و استقلل مقصود دیگری نداشت . از این رو ما،‌یوکپپرد . بیداد از مردم غار ت وکرده بود برای تحصیل اسپپتقلل فپپدا م،‌ینویسند وکه چون او را دستگیر وکردند و به سامرا بردند از معتصم م

امپپا۲درخواست وکه از وی مال بسیاری بپذیرد و از وکشتنش درگذردمعتصم قبول نکرد .

،‌مها معتصپپم را واداشپت وکپه بپه سپپروکوبی ،‌تها و تظل باری شکای مازیار فرمان دهد و عبدالله طاهر نیز به فرمان خلیفه به قلع و قمع

.۲۱۱ ص ۱تاریخ طبرستان ج ۱ .۳۵۴ ص ۲مروج ااذهب ج ۲

بانگ رستاخیز / ۴۰۳

او میان بست . عبدالله عموی خپپود حسپپن بپپن حسپپین را بپپا سپپپاه خراسان به دفع او فرسپتاد و معتصپپم نیپپز محمپد بپن ابراهیپپم بپن

،‌های از درگاه خلفت گسیل وکرد . مصعب را با عد

افشین وکه با عبدالله طاهر دشمنی و رقابت داشپپت ، چنپپان وکپپه پیشتر نیز گفته شد ، به مازیار نامه نوشپپت و پیپپام داد وکپپه در برابپپر عبدالله طاهر بایستد و به یاری و هواداری وی امیدوار باشد . در واقع اندیشه افشین بآن بود وکه مازیپپار چنپپدان در مقابپپل عبپپدالله طپپاهر مقاومت وکند وکه خلیفه درین مورد نیپز مثپل فتنپه خرمیپه مجبپور شود او را به دفع مازیار گسیل دارد و حکومت خراسان و ماوراءالنهر

ا نیز بدو عطا نماید .

شکست اما عبدالله توانست خیلی زود خود این مهم را از پیپپش بپپبرد و،‌ههای افشپین ، نقپش بپر بآب وکنپد . مازیپار عصیان مازیار را مثل نقش،‌یبرد و بپپا برادری داشت ، نامش وکوهیار ، وکه نسبت به مازیار رشک م،‌یورزید . وقتی سپاهیان خراسان به سروکردگی حسپپن بپپن او وکینه م حسین عموی عبدالله طاهر به حدود طبرستان رسیدند ، وکوهیار بپپا

۴۰۴ / دو قرن سکو ت

،‌نهپپا حسن مکاتبه وکرد و پیام داد وکپپه حاضپپر اسپپت مازیپپار را بپپه بآتسلیم وکند .

وی به حسن نامه نوشت و پیام داد وکه در موضعی وکمیپپن وکنپپد،‌یبآید و در بآنگاه مازیار را گفت وکه «حسن به زنهار خواستن نزد تو م،‌یخواهد بپپا تپپو سپپخن فلن موضع است ، و جایی دیگر را نام برد ، م بگویدد » مازیار بر نشست و به جایی وکه وکوهیار موضع حسپپن گفتپپه بود ، به دیدار او شتافت . وکوهیار حسن را بآگاه وکرد و او با وکسان خود سر راه بر مازیار بگرفت ، مازیار خواست بگریزد ، وکوهیپپار نگذاشپپت و،‌یهیچ عهپپدی و اصحاب حسن در او افتادند . او را دستگیر وکردند و ب

و به سامرا نزد خلیفه بردند .۱جنگی اسیر نمودند

وکشف توطئه،‌یبردنپپد در ،‌هاند وکه وقتی مازیار را به سپپامرا نپپزد خلیفپپه م نوشت میان راه او را مست وکردند و او در بآن بیخپپودی از ارتبپپاط خپپود بپپا افشین سخن گفت و اسرار را فاش وکرد . گویند عبپپدالله بفرمپپود تپپا مازیار را از صندوقی وکه در بآن وی را باز داشته بودند بربآوردند «و به

.۳۳۵فتوح البلدان بلذری ص ۱

بانگ رستاخیز / ۴۰۵

مجلس خود خواند و خروارهای خربزه پیش او نهاد و با او بگفت وکه امیرالمؤمنین پادشاه رحیم است و من شفیع شوم تپپا از جریمپپه تپپو بگذرد . مازیار گفت انشاالله عذر تو خواسته شپپود عبپپدالله را عجپپب،‌یخواهپپد . بآمد وکه او در مقام وکشتن است به چپه طمپع عپپذر مپپن م،‌ههای گپران بپدو بفرمود تا خوان وکشپیدند و شپراب بآوردنپد و وکاسپ پیمود تا مست و لیعقل شد عبدالله از او پرسید وکه امروز بپپه لفپپظ شما رفت وکه عذر تو بخواهم اگر مرا بر وکیفیت بآن مستظهر گردانی،‌نتر خواهد گشت مازیار گفت روزی چند دیگر ترا معلپپوم نشاط افزو گپپردد . عبپپدالله بپپه تفپپتیش بآن الحپپاح نمپپود و سپپوگند داد مازیپپار سرپوش از سر خود برداشت و گفت من و افشین خیدر بن وکاو س با یکدیگر از دیر باز عهد وکردم وکه دولت عرب بسپپتانیم و بپپه خانپپدان وکسری نقل وکنیم . پریروز در فلن محل قاصد افشین رسید و پیغپپام رسانید وکه در فلن روز معتصم را با فرزندان بپپه مهمپپانی بپپه خپپانه،‌یوکنم . عبدالله او را شراب بیشتر داد تا مست ،‌یبرم و هلک م خود م و لیعقل شد بفرمود تا او را به همان موضع بردند وکه بود و احوال او

ظپپاهر بآنسپپت وکپپه دریپپن۱را در حال نزد معتصم خلیفه بنوشپپت…د » روایت نام عبدالله طاهر به جای حسن بن حسین باشپپد در صپپحت

چاپ پطرزبورغ .۱۵۶تاریخ طبرستان و رویان مرعشی ص ۱

۴۰۶ / دو قرن سکو ت

این روایت جای تردید هست اما شک نیسپپت وکپپه گرفتپپاری مازیپپار،‌های برای فرو گرفتن و برانداختن افشین نیز به دست طاهریان و بهان دشمنان دیگر او داده است . باری مازیپار بپه دسپت وکسپپان عبپدالله،‌لهای افشین نقش بپپر طاهر گرفتار بآمد . نهضت او فرو نشست و خیا

بآب گردید .

جاه و حشمت افشین در بغداد مخالفان او را خیپپره وکپپرده بپپود . مقام و منزلتی وکه نزد خلیفه به دست بآورده بود رشپپک و حسپپاد ت،‌یاعتنپپایی او نسپپبت بپپه ،‌یوکپپرد . ب در درباریان خلفپپت را تحریپپک م،‌شهای وکه برای وکسب قپپدر ت بعضی از نزدیکان دربار خلیفه و وکوش،‌یوکرد ، مخالفانش را به دشپپمنی بآشپپکار بپپر ضپپد او بپپر و استقلل م

،‌یانگیخت . م

دشمنان افشین دربپپار معتصپپم دریپپن هنگپپام وکپپانون تپپوطئه و دسیسپپه بپپود .،‌یوکرد خلیفه را ،‌ههای مختلف تشکیل شده بود و هر یک سعی م دست به سوی خود جلب وکند . محمد بن عبدالملک زیا ت وزیر و احمد بن،‌یوکوشیدند قدر ت و نفپپوذ خپپود را بیشپپتر ابی دواد قاضی هر وکدام م

بانگ رستاخیز / ۴۰۷

توسعه دهند . امرا ترک مثل اشنا س و بغا و سرداران عرب مانند ابی دلف عجلی هر یک سعی داشتند برای خود تفپپوق و برتپپری وکسپپب،‌فها افشین مورد عنایت خلیفه ،‌تها و اختل نمایند . در میان این رقاب،‌یوکرد رفتپپار واقع شده بود و ناچار حساد ت وکینه جویان را تحریک م جسار ت بآمیز و مغرورانه او گپپاه ایپپن حسپپاد ت را بپپه نفپپر ت تبپپدیل

،‌ینمود . م

وکه پیش از بآن از یپپاران محمپپد۱ابودلف قاسم بن عیسی عجلی

ابودلف قاسم بن عیسی ادریس بن معقپل عجلپی ، نخسپت از یپاران محمپد۱ امین بود . با علی بن عیسی ماهان به حرب طاهر بن الحسین رفپپت و چپپون،‌های نوشت و علی بن عیسی وکشته شد وی به همدان بازگشت . طاهر بدو نام از او درخواست وکه با مأمون بیعت وکنپپد ، نپپذیرفت و گفپت مپن بیعپتی بپر،‌یمانم و با ،‌یبینم اما بر جای خویش م گردن دارم وکه برای فسخ بآن راهی نم هیچ یک از دو دسته نخواهم بود . طپپاهر از او پپپذیرفت و او در وکپپرج اقپپامت جست . چون مأمون به ری بآمد وکس نپزد او فرسپپتاد و او را بخوانپپد و اوکپپرام وکرد و بنواخت . پس حکومت وکردان بدو داد و احفاد او به ارث حکومت بآنجا را داشتند . وی از سرداران مأمون و معتصم و از دلوران و جوانمردان عپپرب،‌یگفپپت و بعضپپی از شپپاعران نیپپز ، از جملپپه ،‌هاند وکه خپپود شپپعر م است . گفت

،‌هاند . ابوتمام طائی او را ستود اما احمد بن ابی دواد ، از ائمه معتزله بود و در دوره مپپأمون منصپپب قضپپا داشپپت . نفوذ او در نزد مأمون و معتصم باعث بآمد وکه معتزله بر جمیع امپپور مسپپلط

۴۰۸ / دو قرن سکو ت

امین بود و بعدها نزد مپپأمون تقپپرب و مکپپانتی یپپافت و از نامپپاوران،‌یشد و به واسطه فضپپل و سپپخا و شپپجاعت و ذوق عرب محسوب م خود در دربار معتصم محبپپوب بپپود . در زمپپان معتصپپم وکپپه افشپپین،‌یوکپپرد در ولیت جبل داشت ابودلف از جانب او در بلد دیلم غپپزا م،‌گهپپا ،‌یهایی وکپپه در جن جنگ بابک نیز با او در بآذربایجان بود دلور،‌یداد او را منظپپور خلیفپپه قپپرار داده بپپود . امپپا افشپپین نشپپان م،‌ینگریسپپت و بپپرای برانپپداختن و ،‌تهای او را به دیده رشک م پیشرف،‌یبپرد . بارهپا از معتصپم ،‌گهپا بپه وکپار م ،‌هها و نیرن تباه وکردن او نقش،‌های وکه وکپپرده اسپپت ، ،‌تهای پسندید درخواسته بود وکه به حکم خدم دست او را بر بودلف گشاده وکند «تپپا نعمپپت و ولیتپپش بسپپتاندد » و

گشتند و مسأله محنه و ماجرای عقیده به خلق قربآن پیش بآمد . از عصپپبیت،‌هاند . وکوشش او بپپرای ،‌نها نقل وکرد و مرو ت این احمد بن ابی داواد نیز داستا رهانیدن ابودلف قاسم از دست افشپپین و چپپاره جپپویی وی بپپرای رهانیپپدن محمد بن جهم برمکی از سخط معتصم از بآن جمله است . قپپدر ت و نفپوذ او

در نزد مأمون و معتصم فوق العاده بوده است .

نها رجوع شود به وکتب مشپپهور تاریپپخ و رجپپال‌، در باب ابودلف و احمد و احوال بآ مانند یعقوبی و طبری و ابن خلکان . و در باب معتزله رجوع شپود بپه مقپاله

و تحقیقپپپا ت گلپپپدزیهر در۳نیپپپبرگ در دائپپپره المعپپپارف اسپپپلم ، ج Muhammedanische Studin، و المعتزله ، تألیف حسن جپپارالله

. ۱۹۴۷مصر

بانگ رستاخیز / ۴۰۹

،‌یدانست «عداو ت و عصبیت میان ایشپپان بالخره معتصم با بآن وکه متا وکدام جایگاه استد » این خواهش را پذیرفته بود .

احمد بن ابی دواد بودلف را خلیفه ، به افشین واگذاشته بود . افشپپین نیپپز در صپپدد هلک بودلف بود اما احمد بن ابی دواد وکه قاضی القضا ت بغداد بپپود فرا رسید و بودلف را از چنگ وی رهانید . وکوششی وکه احمد بن ابی دواد برای رهایی ابودلف وکرد در غالب منپابع ذوکپپر شپده اسپت . امپپا،‌بتر روایتی وکه در تاریخ بیهقی از قول خود احمد بآمپپده اسپپت جپپال،‌یبآید وکه نقل بآن درین جا خالی از فایپپدتی نباشپپد؛ است و به نظر م،‌یگوید وکه من چون از معتصم ایپپن خپپبر وکپپه بودلپپف را بپپه احمد م،‌هاند بشنیدم ، برای استخلص ابپپی دلپپف بپپا تنپپی افشین تسلیم وکرد

چند از وکسان و یاران خویش بآهنگ خانه افشین وکردم…

«چون به دهلیز در سرای افشین رسیدم حجاب و مرتبپپه داران وی به جمله پیش من دویدند… و مرا به سرای فرود بآوردند و پپپرده برداشتند و من قوم خویش را مثال دادم تپپا بپپه دهلیپپز بنشپپینند و گوش به او از من دارند . چون میان سرای برسیدم یپپافتم افشپپین را

۴۱۰ / دو قرن سکو ت

بر گوشه صدر نشسته و نطعی پیش وی فپپرود صپپفه بپپاز وکشپپیده و بودلف به شلواری و چشم بسته بآنجا بنشانده و سیاف شمشیر برهنه به دست ایستاده و افشین با بودلف در مناظره و سپپیاف منتظپپر بآن وکه بگوید ده تا سرش بیندازد… گفتم یا امیر خدا مرا فدای تو وکنپپد من از بهر قاسم عیسی را بآمدم تا بار خدایی وکنپپی و وی را بپپه مپپن بخشی… به خشم و استخفاف گفت: نبخشیدم و نبخشپپم وکپپه وی را امیرالمؤمنین به من داده است و دوش سوگند خپپورده وکپپه در بپپاب وی سخن نگوید تا هر چه خواهم وکنم وکه روزگار دراز است تپپا مپپن،‌یقراری وکپپردم اندر این بآرزو بودم… برخاستم و سرش را بوسیدم و ب سود نداشت و بار دیگر وکتفش بوسه دادم و بدیپپد وکپپه بآهنپپگ زانپپو دارم وکه ببوسم ، به خشم مرا گفت تا وکی ازین خواهد بپپود ؟ بخپپدای اگر هزار بار زمین را ببوسی هیچ سود ندارد و اجپپابت نیپپابی… پپپس گفتم ای امیر مرا از بآزاد مرد بآن چه بآمد گفتم و وکردم و تو حرمپپت من نگاه نداشتی و دانی وکه خلیفه و همه بندگان حضپپر ت وی چپپه،‌گترند و چه از تو خردترند مرا حرمت دارنپپد و بپپه بآنان وکه از تو بزر مشرق و مغرب سخن من روان است و سپا س خپپدای را عپپز و جپپل وکه ترا ازین منت در گردن من حاصل نشپد و حپدیث مپن گذشپتژُکپپش و ،‌یفرمایپپد وکپپه قاسپپم عجلپپی را م پیغام امیرالمؤمنین بشنو: م تعرض مکن و هم اوکنون به خانه باز فرست وکه دست تو از وی وکوتاه

بانگ رستاخیز / ۴۱۱

است و اگر او را بکشی ترا بدل وی قصاص وکنم . چپپون افشپپین ایپپن بشنید لزره بر اندام او افتاد و به دست و پای بمرد و گفت این پیغام،‌های وکپه ،‌یگپپزاری ؟ گفتپم بآری ، هرگپپز شپپنود خداوند بپه حقیقپت م،‌هام… پس گفتپپم ای قاسپپم ، گفپپت لبیپپک ، ،‌نهای او را برگردانید فرما گفتم تندرست هستی ؟ گفپت هسپتم . گفتپم هیپچ جراحپت داری ؟،‌سهای خود را نیز گفتم گواه باشید تندرست اسپپت و گفت ندارم ، وک سلمت است . گفتند گواهیم و من به خشم بازگشتم . و همپپه راه بپپا،‌متر وکردم وکه اوکنون افشین بپپر اثپپر ،‌یگفتم وکشتن بآن را محک خود م من در رسد امیرالمؤمنین گوید من این پیغام نپپدادم و بپپاز گپپردد و قاسم را بکشد… چون به خادم رسیدم… مرا بار خواست و در رفتم و بنشستم امیرالمؤمنین چپپون مپپرا بدیپد بپر بآن حپال… گفپت قصپه برگوی بآغاز وکردم و بآن چه رفته بود به شرح باز گفتم چپون بآن جپپا رسیدم وکه بوسه بر سر افشین دادم… افشین را دیدم وکپپه از در بآمپپد بپپا وکمپپر و وکله ، مپپن بفسپپردم و سپپخن را ببریپپدم… چپپون افشپپین بنشست به خشم امیرالمؤمنین را گفت خداوند دوش دست من بپپر قاسم گشاده وکرد امروز این پیغام درست هست وکه احمد بآورد وکه او را نباید وکشت ؟ معتصم گفت پیغام من است و وکی تپپا وکپپی شپپنیده بودی وکه بوعبدالله از ما و پدران ما پیغپپامی گپپزارد بپپه وکسپپی و نپپه راست باشد اگر ما دوش پس از الحاح وکه وکردی ترا اجپپابت وکردیپپم

۴۱۲ / دو قرن سکو ت

در باب قاسم بباید دانست وکپه بآن مپرد چپاوکر زاده خانپدان ماسپت خرد بآن بودی وکه او را بخواندی و به جان بر وی منت نهادی و او را بپپه خپپوبی و بپپا خلعپپت بپپاز خپپانه فرسپپتادی و بآن گپپاه بآزرده وکپپرد،‌تتر بود ولکن هپپر وکسپپی بپپا بآن چپپه بدیشپپان بوعبدالله از همه زش رسیده است از شمشیر و نیزه ایشان باز وکرد و پس ازین هشپپیارتر و

۱خویشتن دارتر باش .د »

بدین گونه احمد بن ابی دواد توانست ابودلف قاسم بپپن عیسپپی،‌یاعتنپپایی غپپرور عجلی را از چنگ افشین برهاند . اما سپپرگردانی و ب بآمیزی وکه افشین درین ماجرا نسبت به او نشان داد موجب وکدور ت،‌یاعتنایی وی گشت و چنان وکه در محاوکمه افشین خواهد بآمد این ب

افشین برای او گران تمام شد .

،‌قالعپپاده زیرا این پیشوای معتزلی نپپزد معتصپپم خلیفپپه نفپپوذ فو داشت . وی سرانجام معتصم را بر بآن داشت وکه جاه و مقام افشین را بکاهد و از قدر ت او برحذر باشد . گویند به اشاره او بود وکپپه معتصپپم سپاه را به دو دسته وکرد نیمی را به افشین و نیمی را به اشنا س داد . افشین ازین باب دلتنگ شد و وکینه احمد و معتصم را به دل گرفت . احمد با نفوذ و قدرتی وکه نزد معتصم داشپپت توانسپپت افشپپین را از

.۱۷۷– ۱۷۴تاریخ بیهقی طبع دوکتر فیاض ص ۱

بانگ رستاخیز / ۴۱۳

،‌هانپپد مؤیپپد ایپپن نظر خلیفه بیندازد . حکایتی وکه درین باب نقل وکرددعویست:

روزی احمد با معتصپپم گفپپت وکپپه ابپپوجعفر منصپپور بپپا یکپپی از نزدیکان خویش در باب ابومسلم رأی خواست گفت «لو وکان فیهمپپا بآلهه ال الله لفسدتاد » منصپپور گفپپت بپپس وکپپن و سپپپس ابومسپپلم را وکشت . معتصم گفت تو نیز بس وکپپن و پپپس از بآن در صپپدد وکشپتن

۱افشین بر بآمد .

ازین قرار پیداست وکه احمد بن ابی دواد و شاید متعصبان عرب،‌هاند . گذشته از احمد بپپن ابپپی در قتل افشین سعایت و تحریک وکرد دواد محمد بن عبدالملک زیا ت وزیر معتصم و هواخواهان و دوستان،‌یورزیدند . اتفاق ًا عبدالله طاهر نیز نسبت به افشین رقابت و عداو ت م حادثه منکجور و ماجرای مازیار وکه درین میان رخ داد به نفپپع بآنپپان

تمام شد و خلیفه را نسبت به افشین بدگمان وکرد .

.۳۴۱اخبار الطوال ص ۱

۴۱۴ / دو قرن سکو ت

در آذربایجان داستان عصیان منکجور بدین گونه بود وکه چون افشپپین از وکپپار بابک بپرداخت و به سامرا بازگشت بپپر بآذربایجپپان وکپپه جپپزء قلمپپرو حکومتش بود منکجور نامی را وکه نزدیکپپان خپپود او بپود بگماشپت .،‌ههای بآن سرزمین وکه به بابپپک تعلپق داشپپته منکجور در یکی از قری بود مال بسیار یافت . ولیکن این خبر را از معتصپپم پوشپپیده داشپپت .،‌های به خلیفه نوشت و او را ازیپپن حپپدیث صاحب برید بآذربایجان نام،‌های این خبر را انکار وکرد و گوینده واقف وکرد اما منکجور در طی نام را تکذیب نمود . میان بآنان مناظره و گفتگو در افتاد . منکجور بپپر بآن شد وکه صاحب برید را بکشد مردم اردبیل مانع شدند و رها نکردنپپد وکه صاحب برید را هلک وکند . منکجور با بآنان جنگ وکرد . این خپپبر به معتصم رسید افشپپین را فرمپپود وکپپه منکجپپور را معپپزول وکنپپد و

دیگری به جای او فرستد .

می نویسند منکجور از مردم فرغپپانه و بپپرادر زن افشپپین بپپود و خروج او بر ضد خلیفه به تحریک افشین انجام گرفت . مطابق بعضی روایا ت یاران بابک نیز در این ماجرا بر او گرد بآمدند و او محمد بپپن،‌های از هواخواهان خلیفه را وکشت . وقتی معتصپپم عبدالله رثانی و عد به افشین گفت وکه منکجور را معزول وکند و دیگپپری را بپپه جپپای او

بانگ رستاخیز / ۴۱۵

بفرستد افشین ابی ساج دیوداد را وکه نیز از نزدیکان و وکسان خود او در واقع ایپپن سپپپاه را۱بود با سپاهی گران به بآذربایجان گسیل وکرد .

افشین در ظاهر برای جنگ با منکجپپور فرسپپتاده بپپود امپپا در نهپپان،‌نها را به یاری و هواداری منکجور فرمان داده بود ازین رو معتصم۲بآ

بغا ، سردار ترک را به حرب منکجور فرستاد چون منکجور این خپپبر بدانست یکسر از فرمان خلیفه سر بر تافت و سالووکان و رهزنان را با خویشتن همدست وکرد و از اردبیل بیرون بآمپپد . سپپردار خلیفپپه او را،‌ههای بابک رفت و بآن را عمار ت وکپپرد شکست داد و او به یکی از قلع و پناه گزید چندی در بآن جا مقابل بغا در ایستاد سرانجام یارانش او را دستگیر وکردند و بپپه سپپردار خلیفپپه تسپپلیم نمودنپپد بعضپپی نیپپز،‌هاند وکه او خود به زینهار بغا رفت . در هپپر حپپال منکجپپور را بپپه گفت سامرا بردند و معتصم او را حبس فرمود . در همین اوان حادثه قیپپام

این ابوالساج دیپوداد در جنپگ بابپپک نیپپز افشپین را یپاری وکپرده بپود و از۱ خویشان و پیوندان او بود ، بعدها به خدمت خلفا پیوست و متصپپدی اعمپپال گوناگون شد فرزندان او نیز در بآذربایجان ، حکومتی تشکیل دادند . راجع بپپه

،‌نها رک: Defrémery, Memoire sur la familledesاحوال بآ

Sajides و همچنیپن بپپه طپپبری و ابپپن اثیپر و۱۸۴۷ در ژورنال بآزباتیک مآخذ مشهور دیگر خاصه دائره المعارف اسلم .

.۲۰۳ ص ۳تاریخ یعقوبی ج ۲

۴۱۶ / دو قرن سکو ت

مازیار نیز پایان یافت و افشین درین هر دو ماجرا متهم گردید .

سقوط افشین بدین جهت قبل از ورود مازیار به سامرا ، افشین نیپپز وکپپه مپپورد تهمت و بدگمانی واقع شده بود بازداشته شد و دشمنانش توانستند او را از میان بردارند و هلک وکنند… بدین گونه ، چند روزی پیش از بآن وکه مازیار را به سامرا بآوردند افشین را توقیف وکردند . وکسی وکه از دین و دوستی و بآزادگی و حتی از زاد و بوم نیاوکپپان خپپویش در راه،‌یبایست به خلیفه گذشته بود اوکنون در وضعی قرار گرفته بود وکه م،‌یپپپرورد ، ،‌لها در دل م خلیفه یعنی به بآرزوهپپا و امیپپدهایی وکپپه سپپا خیانت وکند . برای افشین وکه سرزمین پدران خود را با پدر و برادر به خلیفه خائنانه به سپپوی دار وکشپپانیده بپپود خلیفپپه تنهپپا تکیپپه گپپاه،‌یتوانست امیدهای فریبنده و گذرنده خپپود را استواری بود وکه وی م

بدو ببندد .

امپپا حپپوادث ، امیپپدهای او را نقپپش بپپر بآب وکپپرده بپپود . عصپپیان منکجور وکه به دستور او و برای فریب و اغفال خلیفه تهیه شده بپپود،‌یهای تروکان معتصم سروکوب گشته بپپود . قیپپام ،‌شها و دلور با وکوش

بانگ رستاخیز / ۴۱۷

،‌ههای امیپد بخپش بآن را تأییپپد و مازیار وکه افشین با نویپدها و وعپد،‌یوکرد به دست طاهریان ، دشمنان افشین ، فرو نشسته بود . تشویق م

،‌یگردیپپد سپپرداران در دستگاه خلفت نیز همه چیز به زیان او م،‌یافتادنپپد و در ،‌هرفتپپه از او پیپپش م ترک مانند اشپپنا س و ایتپپاخ رفت،‌ییافتند . احمد بن ابپپی دواد و وکسپپان خلیفه نفوذ و تأثیر بیشتری م ابی دلف هر روز ذهپن خلیفپه را نسپبت بپه ایپن سپردار خودخپواه،‌یوکردند . یاران عبدالله طاهر نیز برای ،‌نتر م ،‌هتر و بدبی هنگامه جو تیر برانداختن این دشمن دیرین از هیچ گونه وکوشپپش دریپپغ نداشپپتند . ۱بدین گونه وضع دربار خلفت به زیان او بآشکارا تغییپپر یپپافته بپپود .

،‌یانگیخت و خلیفپپه تر س و بدگمانی در روح او خشم و نومیدی بر منیز در حق این دوست و خدمتگزار خویش بدبین گشته بود .

،‌یدید وکه رأی معتصپپم در حپپق او ،‌های نبود . افشین بآشکارا م چار،‌یدانسپپت وکپپه نفپپوذ و قپپدر ت رقیبپپان و دگرگپپون گشپپته اسپپت . م دشمنانش دیگر پس از این بپپه او مجپپال خپپود نمپپایی نخواهپپد داد .،‌یفهمید وکه با این همه توطئه و رقابت دیگر در دربار خلیفه بپپرای م او جای امنی نخواهد بود . ترسپپید و در صپپدد بربآمپپد وکپپه خپپود را از

،‌های جز فرار نداشت . محیط توفان دور وکند . چار

۱Caliphate P. 517.

۴۱۸ / دو قرن سکو ت

در جستجوی فرار،‌نهپپا از بآب بگپپذرد . ،‌گهایی بسیار بآماده وکرد تپپا بپپا بآ نخست مش لزم بود معتصپپم و وکسپپانش را سپپرگرم و مشپپغول دارد تپپا بپپا ایپپن،‌گها بتواند از بآب بگذرد و راه موصل را در پیش گیپپرد . بآن گپپاه مش

رود . شپپاید از ایپپن راه۱زاب را گذاره وکند و از راه ارمن به بلد خپپزر،‌یتوانست هم خود را از خطپپر برهانپپد و هپپم بپپر سپپرزمین نیاوکپپان م خویش وکه روزی در طمع وکسب جاه و مال استقلل بآن را از دسپپت داده بود دیگر باره دست یابد . مال و خواسته بسیاری نیز وکپپه بپپرای

،‌نها رجوع شود بپپه حپپدودالعالم ترجمپپه و۱ در باب قوم خزر و مآخذ احوال بآ ،۲ک ) و همچنین دائره المعارف اسپپلم ، ج ۴۶۰– ۴۵۰شرح مینورسکی (ص

،‌هانپپد و ،‌هاند و ظاهر ًا از بآسیای میانه بآمد مقاله بارتولد . قوم خزر ترک زبان بود،‌هاند . از جهپپت تمپپدن و در حدود باب البواب در بند تروکستان سکونت داشت،‌نها باقی نمانده اسپپت . در عهپد خلفپا مکپرر بپپه سپبب فرهنگ هم بآثار از بآ،‌هانپپد . در بپپاب مپپذاهب و مجاور ت با مسلمین به بلد اسلم تاخت و تپپاز وکرد،‌نها ، بآن چه محقق است ، این است وکپپه از نپپوع عقایپپد سپپمنی بپپوده بآرای بآ

است .،‌هاند وکه از یهود بپپوده و در ایپن بپپاب Dunlopدر باب اصل قوم خزر بعضی گفت

theوکتابی هپپم دارد بپپه ایپپن عنپپوان: History of the jewish

khazars وکپپه بآن را Gerard Clausonدر مجلپپه انجمپپن سپپلطنت مورد بحث و نقد قرار داده است .۱۹۵۶ ، سال ۲ و ۱ جزء JRASبآسیایی

بانگ رستاخیز / ۴۱۹

بدست بآوردن ولیت لزم بود از پیش نزد وکسان خود فرستاده بود .

اما این وکار در گرو حوادث بود . و از قضا حوادثی وکه مساعد این وکار باشد رخ نداد . از این رو افشین نتوانست بپپا ایپپن نقشپپه خپپود را،‌کتری بآسپپوده از محیپپط خطپپر برهانپپد و ناچپپار شپپد چپپاره خطرنپپا

بیندیشد .

این دفعه زهری جانگزا ، بآماده وکپپرد و بپپر بآن شپپد وکپپه خپپوردنی بسازد و معتصم را با یارانش بخواند و زهر بخوراند مگر بدین وسپپیله خود را از خطری وکه بر فراز سرش در پرواز است برهاند . اندیشپپیده بود وکه اگر خلیفه خود دعو ت او را اجابت نکند باری از او دسپپتوری گیرد وکه اشنا س و ایتاخ دیگر تروکان خلیفه را بخواند . پپپس بآنپپان را طعام دهد و زهر چشاند تا چون از خانه به خانه خویش بپپاز گردنپپد،‌یخواسپپت هلک شوند و نتوانند او را دنبال وکنند به روایتی دیگپپر م خلیفه و سردارانش را به خانه خپپویش بخوانپپد و همپپه را هپپم بآنجپپا بکشد بآن گاه چپپون شپپب بآغپپاز شپپود از شپپهر بیپپرون بآیپپد و بپپا بآن

،‌گها از رود بگذرد . مش

،‌یتوانسپت از راه خپزر بپه ،‌یشپد ، شپاید م اگر این نقشه انجپام م اشروسنه برود و مردم خزر را بر مسلمانان بشوراند و فتنه و طغیانی بر ضد خلیفه پدید بآورد . اما ایپپن تپپوطئه نیپپز در نگرفپپت . و خپپدعه

۴۲۰ / دو قرن سکو ت

امیرزاده اشروسنه بآشکار گشت .

آغاز توطئه سرهنگان افشین ، در همین هنگام وکه سردار اشروسنه بپپر ضپپد،‌نهپپا نیپپز ،‌هاند وکه بآ ،‌یوکشید از وکار او واقف بودند . نوشت خلیفه نقشه م مثل سران دیگر بر درگاه معتصم نپپوبت نگهبپپانی داشپپتند . در ایپپن

اشروسنی با یکی از نزدیکپپان افشپپین رخ۱میان گفتگویی بین بیژن داد وکه راز نهان را فاش وکرد . بیژن گفتپپه بپپود وکپپه ایپپن وکپپاری وکپپه،‌یوکنم بتواند از پیش بپپبرد ایپپن مپپرد افشین در پیش دارد گمان نم سخن بیژن را به افشین برد و افشین در حق بیژن بدگمان شد و در صدد هلک او بربآمد . بیژن بود وکه به وسیله یکی از یاران خپپویش از اندیشه افشین در حق خود بآگاه گشت بترسپپید و شپپب هنگپپام بپپه

سرای خلیفه رفت و او را از توطئه امیرزاده اشروسنه بیاگاهانید .

درین هنگام نامه عبدالله طاهر به خلیفه رسید و معلوم شد وکپپه مازیار نیز دستگیر شده است . مازیار هپپم وکپپه افشپپین بپپا او ارتبپپاط داشت . این راز را نزد عبدالله طاهر فاش وکرده بود . و شپپاید در ایپپن

طبری واجن نوشته است وکه معرب بیژن فارسی است .۱

بانگ رستاخیز / ۴۲۱

نامه عبدالله طاهر نیز بدین خدعه افشین اشارتی رفته بود . و شپپاید در این نامه عبدالله طاهر نیز بدین خدعه افشین اشارتی رفته بپپود . در هر حال معتصم از توطئه افشین وکه بر ضد خلفت تشکیل شده

بود اطلع داشت .

سردار اشروسنه مهمانیی وکرده و خلیفه را با پسپپرانش هپپارون و جعفر خوانده بود وکه به خانه او روند . خلیفه گفتپپه بپپود وکپپه ایشپپان نتوانند بآمد اما من خود بیایم . با پنجاه سپپوار از وکسپپان و معتمپپدان

خویش برنشست و به خانه افشین رفت .

افشین سرای خود را بآراسته بود و صد تن از زنگیپپان و هنپدوان خویش را پنهان وکرده بود تا چون اشپپار ت وکنپپد از وکمیپپن بربآینپپد و

خلیفه را هلک وکنند .

چون معتصم به در سرای افشین رسید عنان دروکشید و پرسپپید فلن و فلن وکجایند ؟ بآن گاه وکسان و نزدیکان را یک یک بپپه درون،‌نهپپا وکپپه در فرستاد و خود هم چنان بیرون ایستاد . هنپپدویی را از بآ دهلیز پنهان بودند عطسه گرفت معتصم وکه پیش از وقت به وسپپیله بیژن اشروسنی از این سوءقصد بآگاه شده بود دست در ریش افشین

زد و بآواز در داد وکه «غار ت ، غار ت !د »

۴۲۲ / دو قرن سکو ت

وکسان معتصم افشپین را دسپتگیر وکردنپد و بپه زنجیپر بسپتند . سرای او را بآتش زدند و وکسپپان او را اسپپیر گرفتنپپد . خلیفپپه سپپردار،‌تهای شایان به او وکرده بود از ریاست اشروسنه را وکه بآن همه خدم حر س معزول وکرد و به زندان فرستاد . روایتی دیگر نیپپز دریپپن بپپاب،‌هاند وکه چون بیژن اشروسنی نزد معتصپپم رفپت و او را از هست . گفت قصدی وکه افشین وکرده بود بیاگاهانید معتصم افشین را بخواند و در وکوشک خویش باز داشت و سپس به محکمه فرسپپتاد ، بپپدین گپپونهبود وکه شاهزاده جهانجوی اشروسنه را فرو گرفتند و به زندان بردند .

محاوکمه افشین،‌های وکپپه از پس از بآن ، افشپپین ، را بپپه محپپاوکمه وکشپپیدند . محکم احمد بن ابی دواد قاضی القضا ت و محمد بن عبدالملک زیا ت وزیپپر و چند تن از درباریان معتصم تشکیل شده بود در وکار او باز جسپپتن بآغاز وکرد . اما اتهام او خیانت به خلیفه نبود بلکه او متهم بپپدین بپپود وکه هنوز بآیین نیاوکان دارد و با بآن وکه به ظاهر اسلم بآورده اسپت در،‌های نیپپز از مپپردم دل به بآیین دیرین خویش باقی مانپپده اسپپت . عپپد

سغد و هم وکیشان سابق او را برای شهاد ت حاضر بآورده بودند .

بانگ رستاخیز / ۴۲۳

،‌هاند و درسپت هپم این محاوکمه ، چنان وکه بعضی از محققان گفت،‌یدهد وکه بآیین ،‌یوکند و نشان م هست ، وضع دربار خلفت را روشن م شمنان در بآن زمان هنوز هم چنان رواج داشته است و مخصوص ًا در،‌یوکپپرده مشرق به وکلی بآزاد بوده است و وکسی از انتشپپار بآن منپپع نم است . و حتی عامه مردم ایران اگر چه به نپپام و بپپه ظپپاهر مسپپلمان،‌هاند و هر زمپپان وکپپه ،‌هاند باز غالب ًا به بآیین دیرین خود علقه داشت بود،‌هاند ، در ترک بآیین مسپپلمانی و بازگشپپت بپپه ،‌ییافت فرصت و مجال م

،‌هاند . ،‌یوکرد ۱وکیش دیرین خویش تردید نم

دادستان این محاوکمه محمد بن عبدالملک زیا ت بپپود و وکسپپانی وکه برای مپواجهه بپا افشپین احضپار شپده بودنپد عبپار ت از مازیپار شاهزاده طبرستان و مرزبان بن تروکش از امرا سغد بودنپپد و نیپپز دو تن از مردم سپپغد و موبپپدی بپپرای شپپهاد ت بپپر ضپپد افشپپین در بآن محکمه حضپور داشپتند . طپبری و دیگپران جریپان محپاوکمه را بپه،‌ینویسند وکه درین داوری نخست دو مپپرد را ،‌هاند . م تفصیل ذوکر وکرد،‌نها جامه ژنده و پپپاره بپپر تپپن وکه از اهل سغد بودند پیش بآوردند: بآ داشتند . چون جامه از تن بر گرفتند گوشت بر استخوانشپپان نمانپپده بود . این زیا ت وزیر وکه ریاست محکمه را بپپر عهپپده داشپپت پرسپپید:

۱Caliphate P. 518.

۴۲۴ / دو قرن سکو ت

،‌یشناسی ؟د » افشین پاسخ داد: «بآری این دو تن در «این دو مرد را م اشروسنه مسجدی ساختند . یکی مؤذن بود و بآن دیگر امپام مسپجد من هر وکدام را هزار تازیانه زدم زیرا میپپان مپن بپپا پادشپاهان سپغد پیمانی رفته بود وکه هر قوم را رها وکنم تا بر دین خویش باشند . این دو مرد بر بتکده تاختند و بتان را بیرون ریختند و بتخانه را مسپپجد،‌نها را چون از حد خویش تجاوز وکرده بودنپپد و پیمپپان وکردند . من بآ

شکسته بودند هزار تازیانه زدمد »

،‌های و در وزیر پرسید «بآن وکتاب وکه به دیبا و زر و جواهر بآراسپپت بآن سخنان وکفربآمیز هست چیست و چرا داری ؟د » پاسخ داد وکه «بآن وکتابی است وکه از پپپدر بپپه مپپن رسپپیده اسپپت . در بآن هپپم سپپخنان،‌ههای وکفر بآمیز گذشتگان ،‌ تانگیز حکیمان عجم هست و هم گفت عبر،‌ههای وکفربآمیپپز را ،‌یگیرم و گفت ،‌تبآمیز بآن بهره م من از سخنان حکم،‌یوکنم . من این وکتاب را وکه از پدر به من بپپه میپپراث رسپپیده ترک م،‌ههپا را از بآن بود به زیورها بآراسته یافتم نیازی نداشپپتم وکپه بآن پیرای برگیرم و بآن را همچنان وکه بود نگهداشتم . در سرای تو نیپپز وکتپپاب

،‌یپنپپدارم وکپپه داشپپتن۱وکلیله و دمنه و وکتاب مزدک هست و من نم

نام این وکتاب در یک قطعه از اصمعی وکه در هجو برامکپپه گفتپپه اسپپت نیپپز۱ ص۲ذوکر شده و بعضی به استناد روایپپت جپپاحظ در البیپپان و التپپبیین (ج

بانگ رستاخیز / ۴۲۵

،‌بها ما را از شمار مسلمانان بیرون تواند بآورد…د » این وکتا

بآن گاه موبد را پیش بآوردند . موبد گفت وکه «ایپپن مپپرد گوشپپت،‌یخورد و مرا نیز به خوردن بآن جانور مرده را وکه خفه وکرده باشند م،‌یپنداشت وکپپه بآن گوشپپت از گوشپپت جپپانوری وکپپه ،‌یداشت و م وا م،‌هتر باشدد » موبد این نکته را افپپزود وکپپه «وی هپپر روز سرش ببرند تاز،‌یوکشپپت و سپپپس ،‌یوکپپرد و م چهارشپپنبه گوسپپفندی سپپیاه خفپپه م،‌یرفت و گوشت ،‌یزد و از میان دو نیمه بآن راه م شمشیر بر میانش م،‌یخوردد » و نیز این تهمت را به افشین نهاد وکپپه «روزی بپپه مپپن او م گفته است وکه من برای این عربان هر چه را وکه از بآن نفر ت داشپپتم وکردم . تا بآنجا وکه روغن دنبه خوردم و بر شتر سوار شدم و نعلین بپپر پای وکردم . جز بآن وکه تاوکنون مویی از تنم وکم نشده است یعنپپی نپپه،‌هام و نه ختنه شده امد » افشین روی به حاضپپران موی به بآهک سترد وکرد و پرسید وکه «به من بگویید بآیا ایپپن مپپرد وکپپه چنیپپن سپپخنان،‌یگوید نزد شما در دین خود در خور اعتماد تواند بپپود ؟ ایپپن مپپرد م

،‌هاند . این احتمال ظاهر ًا بعید است . لیکن طبق قول۱۶۰ ک ) بآن را مروک خواند حمزه اصفهانی و مؤلف مجهول مجمل التواریخ وکه ایپپن گپپونه روایپپا ت را از،‌یوکند مروک در عهد اشکانیان باید تپپألیف شپپده باشپپد مپپانعی حمزه نقل م ندارد وکلمه مروک مصحف و محرف مژدک به معنای بشار ت باشد وکه بپپرای

تسمیه وکتاب دینی مناسبت داشته است .

۴۲۶ / دو قرن سکو ت

موبد مجو س بود و ندیمی متووکل برادر خلیفه اختیار وکرد و خپپود را مسلمان فرا نمود . بآیا به دینداری او اعتماد دارید ؟ گفتند نپپه ، گفپپت،‌یپذیریدد » بآنگاه «چرا شهاد ت وکسی را وکه به دین او اعتماد ندارید م افشین روی به موبد وکرد و پرسید «بآیا میان خپپانه مپپن و خپپانه تپپو دری یا روزنی هرگز بوده ؟د » گفت نه . پرسید «مگر نه ترا من به خانه خویشتن بردم و راز خود با تپپو در میپپان نهپپادم و تپپرا از دوسپپتی و،‌های وکه به عجم دارم بآگاه وکردم بآیا چنین نبپود ؟د » موبپد گفپت: علق،‌یگویید » افشین گفت: «در این صور ت تو نپپه «همچنین بود وکه تو م در دین خود شایسته اعتمادی و نه در عهد و پیمان دوستی وفپپادار و پا بپپر جپپای . چپپه ، راز را وکپپه مپپن دوسپپتانه بپپه تپپو سپپپرده بپپودم

ناجوانمردانه برمل وکردید »

بآن گاه مرزبان بن تروکش پیش بآمد از افشین پرسیدند وکپپه ایپپن،‌یشناسی ؟ گفت نپپه . مرزبپپان را گفتنپپد تپپو ایپپن شپپخص را مرد را م،‌یشناسی گفت بآری این افشین است . افشپپین را نیپپز گفتنپپد ایپپن م،‌هگپپر . مرزبان است . پس مرزبان روی به افشین وکرد و گفت «ای حیل نیرنگ و افسون چند به وکار داری ؟د » افشپپین گفپپت «ای دراز ریپپش،‌یگویی ؟د » گفپپت «مپپردم وکشپپور ت نپپامه چگپپونه بپپه تپپو نادان چه م،‌ینوشپپتندد » ،‌ینویسند ؟د » گفت «همچنپپان وکپپه بپپه پپپدرم و جپپدم م م

بانگ رستاخیز / ۴۲۷

،‌ینوشتند ؟ افشین گفت نگویم ، مرزبان گفت ،‌نها چگونه م پرسید به بآ،‌ههای خود به زبان اشروسنه به تو چنین و چنپپان ،‌نها در نام «مگر بآ،‌ینوشتند ؟د » گفت «چراد » پرسید بآیا معنی بآن سخنان این نیسپپت نم وکه «به خدای خدایان از بنده او فلن بن فلند » ؟ گفت «چرا ، معنی بآن همین استد » ؟ محمد بن عبدالملک زیا ت روی به افشین وکپپرد و،‌نها از این گونه گفت «بآیا مسلمانان هرگز احتمال وکنند وکه درباره بآ سخنان گفته شود ؟ پس برای فرعون وکه گفت من پروردگار شپپمایم،‌های ؟د » پاسخ داد «مردم پدر و جدم و نیز مرا قبل از چه باقی گذاشت،‌یوکردند . چون اسپپلم اختیپپار بآن وکه اسلم بآورم بدین گونه خطاب م وکردم مصلحت ندیدم وکه خپپود را از پپپدران خپپویش فروتپپر نهپپم تپپا،‌نهپپا در حپپق مپپن ضپپایع و تبپپاه نگپپردد و از فرمپپانم فرمانبرداری بآ

سرپیچی نکنند .د »

اسحق بن ابراهیم بن مصعب صاحب شرطه بود گفپپت و یحپپک ای خیدر تو چگونه به خدا سوگند خوری و ما ترا مسلمان شپپماریم و تو خود بآن چه را وکه فرعون مدعی بود دعوی همی وکنپپی ؟ پاسپپخ

بر علی بن هشام خوانپد و تپو بپر مپن۱داد وکه «این سوره را عجیف

عجیف بن عنبسه مقصود است وکه از سرداران مأمون بود و پس از علی بپپن۱هشام ریاست حر س را به او دادند .

۴۲۸ / دو قرن سکو ت

،‌یخوانی ، باش تا فردا وکسی نیز بآن را بر تو فرو خواندد » این پاسپپخ ، م،‌یهایی وکه درباریپپان و نزدیکپپان ،‌یها و بدسگال بآشکارا به دسیسه وکار،‌یوکند . علپپی بپپن هشپپام در ،‌هاند اشاره م ،‌یداشت خلفا در وکار یکدیگر م اواخر دوره مأمون ریاست حر س داشت بدسگالن او را به سروکشی و خلف متهم وکردند و مأمون را در حپق او بپدگمان نمودنپد . خلیفپپه عجیف بن عنبسه را وکه از سرداران او بود بفرمود تا او را حاضر بآورد و عجیف وکوشید تا او و برادرش حسین بن هشپپام را هلک وکردنپپد . سر علی را بر نیزه وکردند و به برقه بردند و پس از چنپپدی بپپه دریپپا

عجیف نیز چند سال بعد مورد سخط معتصم قرار گرفت و۱افکندند به این اتهام وکه برادرزاده معتصم عبا س بن مأمون را بر ضد خلیفپپه به شورش واداشته بود او را بنپپد نهادنپپد و هلک وکردنپپد . بپپدگمانی خلیفه در حق عجیف تا بدان پایه بود وکه چون عجیپپف در نصپپیبین درگذشت پسرش صالح بن عجیف نزد خلیفه بآمد و پدر را لعن وکرد و از بیزاری جست و درخواست وکه او را به نام پدر منسوب نکننپپد و

در این پاسخ وکه۲به جای صالح بن عجیف ، صالح معتصمی بخوانند .،‌یدهد در واقع به تصاریف و تغییپپرا ت افشین به اسحاق بن ابراهیم م،‌ههای رقیبان پرده ،‌هها و توطئ ،‌یوکند و با وکنایه از دسیس زمانه اشاره م

.۱۹۳ ص ۳تاریخ یعقوبی ج ۱ .۲۰۲ ص ۳یعقوبی ج ۲

بانگ رستاخیز / ۴۲۹

،‌یدارد . بر م

افشین و مازیار بآن گاه مازیار سپهبد طبرستان را با او روبرو وکردند دریپپن بپپاب بآن چه یعقوبی نقل وکرده است با روایت مشهور طبری تفپپاو ت دارد .،‌ینویسد وکه چون مازیار را با افشین روبرو وکردند ابپپن دواد یعقوبی م،‌یوکنپپی وکپپه او قاضی مازیار را گفت: این است افشین ، وکه تو دعوی م ترا به سروکشی و شورش وا داشته است . افشین روی به مازیار وکرد و گفت: «دروغ از مردم بازار نارواست پیداست وکه از پادشاهان تا چپپه،‌یرهانپپد اندازه زشت است بپپه خپپدا سپپوگند دروغ تپپرا از وکشپپتن نم

فرجام وکار خود در دروغ قرار مدهد » .

،‌های به من نوشت و نه رسولی فرستاد مازیار گفت «افشین نه نام جز بآن وکه ابوالحارث ووکیل من به من خبر داد وکه وقتی نزد افشپپین رفته است او را گرامپپی شپپمرده اسپپت و بپپه جپپای او نکپپویی وکپپرده

د » بدین گونه طبق قول یعقوبی مازیار ارتباط خود را با افشین۱است .یکسره انکار وکرد .

.۲۰۳یعقوبی ص ۱

۴۳۰ / دو قرن سکو ت

،‌ینویسپپد وکپپه اما روایت طبری درین باب مشهورتر اسپپت . وی م چپپون مازیپپار را پیپپش بآوردنپپد از افشپپین پرسپپیدند ، ایپپن مپپرد را،‌یشناسپپی ؟ ،‌یشناسی ؟ گفت نه . مازیار را گفتند تپپو ایپپن مپپرد را م م گفت بآری این مرد افشین است . به افشین گفتند وکه این نیز مازیپپار

است . گفت اوکنون شناختم .

،‌های ؟ گفت نه . از مازیار پرسیدند گفتند بآیا هرگز به او نامه نوشت وکه بآیا افشین نامه به تو نوشته است . گفت بلی ، بپپرادرش خپپاش بپپه برادرم وکوهیار نوشت وکه: «این دین سپید را جپپز مپپن و تپو و بابپک وکسی نمانده است وکه یاری وکند بابک به نادانی خویشتن به وکشپپتن داد و من بسی وکوشیدم وکپپه او را از مپپرگ برهپپانم نشپپد و گپپولی و نادانی او نگذاشت تا وکارش بدان جا وکه دانی وکشید امپپا تپپو اگپپر بپپه شورش برخیزی و نافرمانی وکنی این قوم را وکسی نیست وکه به دفپپع تو فرستد جز من وکه بیشتر سواران و دلوران با مننپپد بآن گپپاه اگپپر مرا به سوی تو گسیل دارند بپپه تپپو خپپواهم پیوسپپت و دیگپپر وکپپس نیست وکه با ما جنگ تواند وکرد . جپپز ایپپن سپپه گپپروه وکپپه عربپپان و مغربیان و تروکان باشند . لیکن عربان چپپون سپپگانند پپپاره اسپپتخوان،‌نها بینداز و سرشان بکوب . این مگسان مغربیاننپپد نیپپز سپپر پیش بآ خورند . امپپا فرزنپپدان شپپیطان وکپپه تروکاننپپد پپپس از سپپاعتی جنپپگ

بانگ رستاخیز / ۴۳۱

تیرهاشان به پایان رسد بآن گاه بر بآنان بتاز و همه را از بن برانداز . تادین به همان قرار وکه در روزگار عجم بود باز گرددد » .

افشین گفت «این مرد بر برادر خود و برادر مپپن ادعپپایی دارد و،‌یوکند . و اگر خود چیزی بپپدو نوشپپته این ادعا چیزی بر من الزام نم بودم تا او را چنان به خویشتن متمایل وکنم وکه بر من اعتمپپاد وکنپپد نیز ناپسند نبود زیرا چون من خلیفه را به شمشیر یاری وکرده بپپودم روا بود وکه به حیله نیز او را یاری وکنم تا مازیار را به بنپپد بآورم و بپپه،‌های وکه عبدالله طاهر اوکنون از گرفتن خلیفه تسلیم وکنم و همان بهر مازیار برده است من ببرم و نزد خلیفه جپپاه و بآبپپرو بیپپابمد » . بآن گپپاه

مازیار را بیرون بردند .

،‌یگیرد و نشان این پاسخ افشین بآشکارا پرده از راز درون او بر م،‌یدهد وکه امیر زاده اشروسنه بپپرای بآن بپپا مازیپپار نوشپپت و خوانپپد م داشته است وکه او را فریب دهد و با خیانت نسبت به او خپدمتی بپپه

دستگاه خلیفه وکرده باشد .

چون افشین با مرزبان تروکپپش و اسپپحاق ابراهیپپم سپپخنان تنپپد گفت ابن ابی دواد قاضی بر او بانگ زد افشین گفپپت ای بپپا عبپپدالله،‌های و تا جماعتی را به وکشتن ندهی بآن را بر سپپر طیلسان فرو گرفت نخواهی نهاد . ابن ابی دواد پرسید وکه تو مختون هسپتی ؟ گفپت نپه .

۴۳۲ / دو قرن سکو ت

،‌یشود و پپپاوکیزگی از بآن حاصپپل پرسید با بآن وکه اسلم بدان تمام م،‌یگردد ترا ازین وکار چه باز داشت جپپواب داد وکپپه مگپپر در اسپپلم م حفظ نفس به وکار نیست ؟ گفت هست گفت ترسیدم وکپپه چپپون بآن،‌یزنپپی و پاره پوست را از تنم ببرند بمیرم . گفت تو نیزه و شمشیر م،‌های پوست ،‌یا ت باز نداشت بآن گاه از بریدن پار بیم مرگ از جنگجوی،‌یتاب شوی ؟ گفت بآن جنگجویی امری ناگزیر است وکه از بآن سپپود ب برم و بر بآن صبر توانم وکرد اما این ضرور ت نیست و در انجپپام بآن از به در رفتن جان خویش ایمن نتوانم بود . بآن گاه گمان ندارم وکپه در

ترک بآن از اسلم سرپیچی وکرده باشم .

ابن ابی دواد حاضران مجلپپس را گفپپت اوکنپپون وکپپار او بپپر شپپما بآشکار گشت پس بغای وکبیر سردار ترک را وکه در مجلس حاضر بود گفت تا افشین را فرو گرفت و از باب وزیپر بپه سپوی محبپپس بپرد . بدین گونه بود وکه دوران قدر ت و شکوه افشین شاهزاده اشروسنه به

پایان رسید .

سرانجا م افشین،‌یگویند قبل از وفا ت «وکس نپپزد ،‌هاند وکه او در زندان مرد . م نوشت

بانگ رستاخیز / ۴۳۳

معتصم فرستاد و درخواست تا شخصی را وکه مورد اعتماد باشد نپپزد وی روانه وکند . معتصم حمدون بن اسمعیل را فرستاد . افشین سخن بآغاز وکرد و از بآن چه در حق وی گفته بودند پوزش خواست و گفت امیرالمؤمنین را بگپپو مثپپل مپپن و تپپو همچپپو بآن مپپردی اسپپت وکپپه،‌یخواستند وکه ،‌های را بپرورد ، تا فربه و قوی گشت و یاران او م گوسال گوشت او را بخورند و به وکشپپتن او تعپپرض و اشپپاره وکردنپپد بآنپپان را اجابت نکرد و همه بر بآن اتفاق وکردند وکه بگویند ایپپن شپپیر بچپپه را،‌یپروری وکه بچه شیر چون بزرگ شود به اصل خود باز گپپردد چرا م گفت این گوساله است گفتند شیر است از هر وکه خپپواهی بپپپر س و،‌یشناختند رفتند و گفتند اگر در باب گوسپپاله از شپپما نزد هر وکه م بپرسد بگویید شیر است مرد از هر وکپپس در بپپاب گوسپپاله بپرسپپید گفتند شیر درنده است بفرمود تا گوسپپاله را سپپر ببریدنپپد . مپپن بآن،‌هام چگونه شیر توانم بود ؟ الله الله در وکار من به عنپپایت نظپپر گوسال فرمایید حمدون گفته است وکه چون از نزد او برخاستم طبقی میپپوه در پیش روی او بود وکه معتصم با پسرش واثق نزد او فرستاده بپپود . افشین در بآن هنگام تندرست بود چون نزد او باز گشتم گفتند مرده

از این قرار باید او را مسموم وکرده باشند . مرده او را از زندان۱استد »

.۳۵۸ ص ۶ابن اثیر ج ۱

۴۳۴ / دو قرن سکو ت

بتپپانی چنپپد نیپپز وکپپه۱بیرون بآوردند و در باب العامه بپپر دار وکردنپپد،‌هاند بیاوردند و همان جا با جسپپد او ،‌یگفتند از خانه او بیرون بآورد م

سوزانیدند .

،‌هانپپد وکپپه: ،‌بها چنیپپن بآورد داستان فرجام وکار او را در بعضی وکتا «معتصم روزی میوه بسیار بر طبقی نهپاده و پسپر خپویش [را] وکپه [به] هرون الواثق بالله ملقب بود ، گفت این میوه نزد افشین بر ، میوه با واثق برگرفتنپد و او بپپه مجلپپس افشپپین رفپت . افشپپین بپه میپپوه نگریست و گفت لاله الالله ، چه نیکو میوه ایست اما بآن چپپه بآرزوی،‌هها نیست . پرسید ترا چه بآرزوست ؟ گفت شپپاه من بود میان این میو بآلو ، واثق گفت همین ساعت از بهر تو بفرستم و افشین دست به بآن طبق میوه نکرد و چون واثق خواست وکه باز گردد افشین او را گفت امیرالمؤمنین را سلم برسان و بگو تا ثقتی از بآن خویش به نزد مپپن فرستد تا رسالتی از من بدو رساند . معتصم حمدون بپپن اسپپمعیل را بفرستاد و حمدون در ایام متووکل وکه در حبس سپپلیمان بپپن وهپپب بود این حکایت باز گفت وکه معتصم مرا نزد افشین فرستاد و با مپپن گفت افشین سخن دراز وکند باید وکه تو نزدیک او بسیار ننشینی من

چاپ لیدن در۱۶۸– ۹ ص ۶ . و رک وکامل ابن اثیر ج ۳۴۴ ص ۲مروج ج ۱ .۲۲۶حوادث سال

بانگ رستاخیز / ۴۳۵

بشدم و بآن طبق میوه نزد او دیدم وکه یکی از بآن برنگرفته بپپود مپپرا گفت بنشین من بنشستم و او با من حدیث دهقنت درگرفت و مپپرا،‌یوکرد من گفتم سخن مختصر گیر و بر مقصود ختم وکن استمالت م،‌نها وکردی وکه امیرالمؤمنین را بگوی وکه یا مولی به جای من احسا و مرا به منزلت رفیع رسانیدی و لشپپکرها را متپپابعت مپپن فرمپپودی،‌یحقیقت نامعلوم قبول وکنی و در بآن ،‌نهای ب اوکنون در حق من سخ،‌هانپپد وکپپه منکجپپور را ،‌یوکنی… بآن وکه با تو گفت به عقل خود رجوع نم،‌هام… و بپپا بآن قایپپدان وکپپه بپپه جنپپگ منجکپپور من بر مخالفت داشت،‌هام وکه جنگ نکنند… تو مردی وکه حال جنگ دانپپی و فرستادی گفت،‌های امکان دارد وکه مهتر با مردان جنگ وکرده و لشکرها به جنگ برد،‌نها گوید ؟ و اگر نیز ممکن باشد نشاید وکه لشکر با وکسی چنین سخ،‌یدانپپی وکپپه غپپرض ،‌نها از دشمنان من قبول وکنی و م تو چنین سخ،‌یگوینپد چیسپت… حمپدون گفپت از پیپش او ایشپان در بآن وکپه م برخاستم و طبق میوه همچنان وکه بود دست بدو نرسیده بود . چپون بیرون بآمدم بعد از بآن گفتند افشین بمرد و معتصپپم گفپپت او را بپپه پسرش نمایید افشین را از محبس بیپپرون بآوردنپپد و پیپپش پسپپرش انداختند پسر موی و ریش خود بکند پس افشین را بر گرفتند و بپپه خانه ایتاخ بردند و از بآن جپپا بپپر در دروازه بآویختنپپد و از بآنجپپا وکپپه بآویخته بودند برگرفتنپپد و بپپا چپپوب بسپپوختند و خاوکسپپترش را در

۴۳۶ / دو قرن سکو ت

،‌یشمردند در میپپان بآن صپپور ت دجله ریختند . به وقتی وکه متاع او م مردی دیدند از چوب تراشیده و به زر و جواهر مرصع وکرده و از هپپر،‌بهایی یافتنپپد وکپپه دیپپانت و مپپذاهب جنس بتان دیگر دیدند و وکتا

۱صنم پرستان در بآن نبشته بودند .د »

چنین بود فرجام وکار افشین ، وکه به بآرزوی خویش نرسید . چنان وکه بابک و مازیار نیز فریب او را خوردند و وکاری از پیش نبردنپپد . بپپا این همه سعی و جهد این سرداران ، به جدایی خراسان و بعضی بلد دیگر ایران ، از قلمرو و خلفت بغداد منتهی گشت طاهریان قدر ت و،‌نها ، بآغاز نوبت دولت فر س را نوید داد . استقلل یافتند و حکومت بآ

طاهریان،‌یتوان ، بآغاز حکومت مستقل ایران بعد بآیا حکومت طاهریان را م از اسلم ، خواند ؟ این جا ، جای سپپخن هسپپت . طاهریپپان ایرانپپی و از مردم پوشنک هرا ت بودند . بسا نیز وکه به نسب و نژاد خویش تفپپاخر،‌یوکردند . لیکن قبل از وصول به حکومت نیز خود را از راه مپپوال ت م به عرب بسته بودند با این همه از وقتی وکه به خراسان بآمدند ، چون

زبده التواریخ حافظ ابرو ، نسخه خطی .۱

بانگ رستاخیز / ۴۳۷

،‌یخواستند با دربار بغداد ارتباط خود را قطع وکننپپد لزم دانسپپتند م وکه پیوند خود را با ایرانیان اسپپتوار نماینپپد . سپپعی وکردنپپد از قلپپوب مردم برای استقرار دولت خویش پایگاه محکمپپی بسپپازند حکپپومت،‌نها ، در هر حال رنگ ایرانپپی نداشپپت . و بآن خیپپال تجدیپپد دولپپت بآ ساسانی و احیاء بآیین مجو س ، را وکه دیگران در سر پرورده بودند ، از،‌نها ، هر چند ، از دولپپت بغپپداد جپپدا شپپده خاطر برده بودند . دولت بآ بود ، اما از بآیین مسلمانی جدا نشده بود . از این رو ، برخلف مازیپپار و،‌ینصیب نماندند و به بابک ، از پشتیبانی و حمایت ایرانیان مسلمان ب همین سبب بود وکه توانستند بآرزوی استقلل و سپپلطنت خپپویش را،‌نها نیز با مردم و رعایای خویش از دلجویی و تحقق بخشند . رفتار بآ

،‌ینویسند وکه چون در سال هجپپری در۲۲۰داد پروری خالی نبود . م،‌نها سیصد سیستان قحطی پدید بآمد و بآب هیرمند خشک گشت ، بآ هزار درم ، نزد فقیهان سیستان فرستادند تا بین درویشپپان و ضپپعفا ،

درست است وکه عمپپال۱وکه حال ایشان تباه گشته بود تقسیم وکنند .،‌نها در خراسان ، از بیدادی و دراز دستی بر مردم خویشتن را نگپپه بآ،‌یداشتند اما در بآن روزگاری وکه خلفپپت بغپپداد روی در ضپپعف و نم انحطاط داشت قدر ت اداره این طایفه ، خراسان را از فتنپپه و بآسپپیب

.۱۸۶تاریخ سیستان ص ۱

۴۳۸ / دو قرن سکو ت

هرج و مرج نجا ت داد .

،‌یتپپوان از بآن گپپونه ،‌نهپپا را ، نم و بدین گپپونه هپپر چنپپد دولپپت بآ،‌تها دانست وکپپه ابومسپپلم و سپپنباد و استادسپپیس و بابپپک و حکوم،‌نهپپا ، در ،‌یپروردند ، لیکپپن دولپت بآ مازیار خیال ایجاد بآن را در سر م

هر حال طلیه استقلل ایران بود .

۹

جنگ عقاید

نبرد در روشنی نبردی وکه ایرانیان در طی این دو قرن با مهاجمان عرب وکردنپپد همه در تاریکی خشم و تعصب نبود . در روشنی دانپپش و خپپرد نیپپز این نبرد دوام داشت و بازار مشاجرا ت و گفتگوهای دینی و فلسپپفی گرم بود . بسیاری از ایرانیان ، از همان بآغاز وکار دیپپن مسپپلمانی را بپپا،‌های را وکپپه عربپپان بآورده بودنپپد ، از شور و شوق پذیره شدند . دین تاز،‌ییافتند و ثنویت مبهپپم و تاریپپک بآیین دیرین نیاوکان خویش برتر م،‌یشپپائبه اسپپلم شپپرک و وکفپپر زرتشتی را در برابر توحید محض و ب،‌یشناختند . بآن شور حماسپپی نیپپز وکپپه در طبپپایع تنپپد و سپپروکش م،‌یدارد وکه هر چه را پاک و نیک و درست اسپپت هست و بآنان را وا م ایرانی بشمارند و هر چه را زشت و پلید و نادرست است غیر ایرانپپی،‌لهای بآنان نبود . از این رو بآیین مسلمانی را دینی پپپاک بدانند ، در د و بآسان و درست یافتند و با شوق و مهر بدان گرویدند . با این همپپه

۴۴۰ / دو قرن سکو ت

در عین بآن وکه دین اعراب را پذیرفتند ، بآنان را تحپپت نفپپوذ و تپپأثیر فرهنگ و تربیت خود فرو گرفتنپپد و بپپه تمپپدن و فرهنپپگ خپپویش بربآوردند . اما ایرانیان همه از این گونه نبودند . بعضپپی دیگپپر ، همپپان،‌های بیم و وحشت دارنپپد ، از دیپپن عپپرب هپپم گونه وکه از هر چیز تاز روی برتافتند و بآن را تنهپپا از ایپپن رو ، وکپپه چیپپزی نابآشپپنا و تپپازه و ناشنا س بود نپذیرفتند . بهتر دیدند وکه دل از یار و دیار بروکنند و در گوشه و وکنار جهان بآواره باشند و دین تازه را وکه بر ایشان ناشپپنا س،‌لها دربپپدری در و نامأنو س بود نپذیرند . حتی سپپرانجام پپپس از سپپا وکوه و بیابان رنج هجران بر دل نهادند و به سند و سنجان رفتند تپپا دینی را وکه از نیاوکان بآموخته بودند و بدان سپخت دل بسپته بودنپد ترک نکنند و از دست ندهند . اگر هم طاقت درد و رنپپج دربپپدری و هجران را نداشتند رنج تحقیر و بآزار مسلمانان را احتمپپال وکردنپپد و ماندند و جزیه پرداختند و از وکیش نیاوکان خویش دست برنداشتند . برخی دیگر ، هپپم از اول بپپا بآییپپن مسپپلمانی بپپه مخپپالفت و سپپتیزه برخاستند گویی گرویدن به این دینی را وکه عرب بآورده بود اهپپانتی،‌یوکردند . ازین رو اگر نیز در ظپپاهر و ناسزایی در حق خویش تلقی م،‌ینمودند در نهان از عرب و بآیین او بپپه شپپد ت خود را مسلمان فرا م،‌یداد سپر بپه بیزار بودند ، و هر جپا نیپز فرصپتی و مجپالی دسپت م،‌یگذرانیدند . ،‌یبآوردند و عربان و مسلمانان را از دم تیغ م شورش بر م

جنگ عقاید / ۴۴۱

،‌تترین مپپردم اسپپت چنپپان ذهپپن بآنپپان را این اندیشه وکه عرب پسپپ،‌ییافتند تا حقیقپپت را در مشغول وکرده بود وکه هرگز مجال بآن را نم پرتو روشنی منطق و خرد ببینند . هر روزی به بهانه ای ، و در جپپایی،‌یوکردند عرب را با دینپپی وکپپه بآورده اسپپت از قیام و شورش سخت م ایران برانند ، بعضی دیگر هم بودنپپد وکپپه اسپپلم را نپپه بپپرای بآن وکپپه چیزی ناشنا س است و نه برای بآن وکه بآورده تازیان است بلکه فقپپط،‌یخاسپپتند . ،‌یوکردنپپد و بپپه مبپپارزه بپپر م برای بآن وکه دین است رد م،‌نهپپا زنادقه و بآزاد اندیشان وکه در اوایل عهد عباسی عده زیپپادی از بآ

در بغداد و شهرهای دیگر وجود داشت ازین گروه بودند .

،‌ثهپپا و ،‌ههپپا و بآرای مختلپپف ، بپپازار بح به هر حال وجود این فرق،‌یداشپت و نپپبردی ،‌لهای مذهبی را بین اعراب و ایرانیان گپپرم م جد،‌یشد وکه بسی دوام یپپافت سخت را در روشنی عقل و دانش سبب م

و نتایج مهم داشت .

آیین زرتشت باری ، بآیین زرتشت وکه اسلم بآن را به خطر افکنپپده بپپود جنبپپه ثنوی داشت . درین بآیین مبدأ خیر از مبدأ شر جدا بود . هپپر بآن چپپه

۴۴۲ / دو قرن سکو ت

،‌یداشپپت و نیکی و روشن و زیبایی بود بآن را به مبدأ خیر منسوب م هر بآن چه زشت و تیرگی و پستی بپپود بآن را بپپه مبپپدأ شپپر نسپپبت،‌یداد . مانند دیگر ادیان روحانی بآن قدر ت را داشت وکپپه عشپپق بپپه م،‌لها برانگیزد و غبار ریمنپپی و اهریمنپپی را از نیکی و روشنی را در د،‌نها بزداید و محو وکند گذشته از بآن دیپپن وکپپار و وکوشپپش بپپود و جا،‌یوکپپارگی و گوشپپه نشپپینی و مپپردم گریپپزی را پپپاک و ایپپزدی ب،‌یدانست وکپپه در زنپپدگی بپپا دروغ و ،‌یشمرد . تکلیف بآدمی را بآن م نم

فدیه و قربان و بپپاده۱زشتی و پستی پیکار وکند و بآن را در بند دارد .،‌یپسندید . زهد و ریاضتی نیز وکه در ،‌یشمرد و نم گساری را بیهوده م

،‌نهای دیگر هست در بآیین زرتشت در وکار نبود . دی

در وکشاوکشی وکه میان نیکپپی و بپپدی هسپپت ، تکلیپپف بآدمپپی را،‌یدانست وکه نیکی را در وجود هرمزد یاری وکند . این تکلیف چنین م وکه برای بآدمیزاد مقرر بود از بآزادی و اختیاری وکه انسان در وکارهای،‌یوکرد . بنابراین جبر و سرنوشت نیپپز وکپپه ،‌یداشت حکایت م خویش م،‌نهاست در بآیین زرتشت راه نداشت . انسان اسباب عمده انحطاط دی یارای بآن را داشت وکه نیکی را یا بد را برگزینپپد و یپپاری وکنپپد . ایپپن دیگر به اختیار او به خواست او بسته بود . رهایی و رستگاری او نیپپز

قطعه هشتم .۳۰یسنا ، ۱

جنگ عقاید / ۴۴۳

به همین خواست و همیت اختیار بستگی داشپت . در چنیپن بآییپن ، وکه بآدمی مسئول وکار و وکردار خویش است دیگر جایی برای تقدیر و،‌هجویی خویش ،‌یتواند گناه وکاهلی و وکنار سرنوشت نیست و وکسی نم

،‌یفرجام بگذارد دینی وکه چنین سپپاده و۱را بر گردن تقدیر نامعلوم ب،‌یتوانسپپت راه روشپنی و پپپاوکی را بپه مپردم سودمند بود به خوبی م

،‌لها برانگیزد . نشان دهد و شوق به معرفت و عمل را در د

،‌یخواست وکه از فساد و بآلیش اما چنین وکاری دستگاه مرتبی م،‌بوکاران دور بماند و چنین دستگاهی در پایان دوره ساسپپانی در فری ایران نبود . در حقیقت نیروی معنوی بآیین زرتشت بپپرای هپپدایت و،‌یوکرد اما تاب بآن را نداشت وکپپه بتوانپپد ارشاد اخلقی مردم وکفایت م دستگاه عظیم تمپپدن و جپپامعه ساسپپانی را بپپا خپپود بکشپپد . و ایپپن،‌های بود وکه پادشاهان ساسانی از عهد اردشیر بر عهده او نهاده وظیف بودند . اردشیر بابکان حکومت ساسانی را بر پایه دیپپن بنیپپاد نهپپاد و دین و ملک را دو برادر هم پشپپت فپپرا نمپپود . از بآن پپپس موبپپدان و هیربدان سعی بسیار وکردند تا سرنوشت حکومت و دولت را به دست

برای تحقیق در مسأله جبر و اختیار در مذهب زرتشت رجوع شود به وکتاب۱جکسن به این عنوان

Zaroastrian Studies, New York 1928 Part II.

۴۴۴ / دو قرن سکو ت

بگیرند . وکسانی از پادشاهان وکپپه در برابپپر جپپاه طلپپبی روحانیپپان در،‌یشپپدند و یپپا ،‌یایستادند یا همچون یزدگرد اول بزه وکار خوانپپده م م،‌یبآمدند . بآتشگاه در سراسر عهپپد ،‌یدین به شمار م چون قباد بدنام و ب ساسانی بر همه وکارها نظپار ت داشپت و موبپدان و هیربپدان بیشپتر،‌لها را بر دست داشتند . قدر ت و اعتباری چنین ، وکه روحانیان را شغ در همه وکارهای ملک نفوذی تمام بخشیده بود ، وکافی بود وکه فسپپاد را بپپه درون دسپپتگاه روحپپانی بکشپپاند . در حقیقپپت نیپپز موبپپدان و هیربدان در اواخر این عهد به فساد گراییپپده بودنپپد . وکتپپاب پهلپپوی «مینوک خردد » وکه به حکپم قرایپپن در اواخپر دوره ساسپپانی تپألیف،‌یگوید عیب ،‌یشمارد م شده است ، یک جا وکه عیب روحانیان را بر م روحانیان ریاورزی و بآزمندی و فراموش وکاری و تن بآسپپایی و خپرده

۱بینی و بدگرایی است .

بآیا ذوکر این معایب ، حکایت از وجود بآن در بین طبقا ت روحپپانی،‌یرود وکه درین باره جای تردیپپد باشپپد . ،‌یوکند ؟ گمان نم این عهد نم علی الخصوص وکه فتر ت و فساد وکار موبدان را دریپپن دوره از قرایپپن

،‌یتوان دانست . دیگر نیز م

و متپپن پهلپپوی۱۸۳– رک: ترجمه وست ص ۵۹دانا و مینوک خرد ، فصل ۱ .۸۲طبع داراب دستور پشوتن سنجانا ص

جنگ عقاید / ۴۴۵

فساد و اختلف باری ، بآتشگاه با بآن وکه به فساد مغان و موبدان بآلیش یافته بود ،،‌یطلبید . با این همپپه ، بپپه سپپبب در همه وکارها برای خویش حقی م همین فساد و پریشانی وکه در وکار موبدان و هیربدان رخ نموده بپپود ،،‌یبآمد . در واقپپع دیگر از اداره این همه وکارها وکه بر عهده داشت بر نم،‌ییپپافت هر قدر دستگاه اداری و سازمانی اجتماعی ساسانی وسعت م و هر قدر قدر ت تمدن ظاهری و صپپوری شاهنشپپاهی ایپپران فزونپپی،‌یگرفپت ، تپپوان و نیپپروی بآتشپپگاه در اداره امپور مملکپپت وکاسپپتی م،‌تهای دینی نیپپز ،‌یشد . علی الخصوص ، وکه بدع ،‌یپذیرفت و وکمتر م م،‌یوکپپرد و مپپردم را در درسپپتی و هر روز قدر ت موبپپدان را مپپتزلزل م

،‌یانداخت . ،‌نها به تردید م پاوکی بآ

،‌یبآید وکه در دوره ساسانی ، در بآیین زرتشپپت خلف از قراین بر م و اختلف بسپپیار بپپوده اسپپت . و ایپپن همپپه خلف و اختلف زاده،‌یبآمد و در بآیین رسپپمی ،‌تهای دینی بود وکه درین ادوار پدید م بدع وکشور البته تأثیری داشت . در قلمرو پهناور حکومت ساسانی ، بآییپپن زرتشت با ادیان و مذاهب گوناگون روبرو بود . در مشرق بآیین بپودا و،‌یوکرد . فلسفه یونان نیپپز ، خاصپپه از عهپپد دین شمنان بآن را تهدید م،‌یداشپپت . ،‌هها و خاطرها را نگران خپپویش م نوشیروان بعضی از اندیش

۴۴۶ / دو قرن سکو ت

،‌یداد ناچپپار ادیپپان و مپپذاهب ازین تصادم وکه بین ادیان و بآرا روی م،‌ینمود . تازه رخ م

آیین مانی بآیین مانی نخستین بدعت دینی بود وکه با سپپر و صپپدای بسپپیار،‌های وکپپه ازین تصادم بآرا و عقاید پدید بآمد . سرگذشت او و دیپپن تپپاز،‌یگنجپپد . ایپپن قپپدر پدید بآورد ، داستان دراز دارد و در ایپپن اوراق نم هست وکه مانی به حکم محیط پرورش و به اقتضای احوال و ظپپروف دوره زندگی خویش مذهبی ابداع وکرده بود وکه در بآن بسی از عناصر،‌های از عقایپد صپپابئین و و اجزا عیسوی و زرتشتی و زروانی را با پپپار

پپپدر و۱منداییان و حرانیان به هم پیوسته بود و تروکیب وکپپرده بپپود .،‌نها داشت ،‌های از مرده ریگ عقاید بآ مادرش ایرانی بودند و ناچار بهر،‌یبآید در بابل نشو و نمپا وکپرده بپود و از اما چنان وکه از اخبار او بر م

رک: وکتاب مانی و دین او شامل دو خطابه از بآقای سپپید حسپپن تقپپی زاده ،۱ – وکه بآخرین تحقیقا ت مهم درباره مانی۳۰نشریه انجمن ایران شناسی ص

است . فهرستی از مآخذ فارسی و عربی مربوط به مانی نیز به اهتمپپام بآقپپای احمد افشار شیرازی بدان ضمیمه است وکه اوکپپثر مآخپپذ موجپود را در بآنجپپا

نقل وکرده است .

جنگ عقاید / ۴۴۷

،‌یهپپا و وکلپپدانیان و مپپذاهب مختلپپف صپپابئان و همین رو عقایپپد بابل،‌ تهایی نیپز در مشپرق وکپرده حرانیان در افکار او تأثیر داشت مسافر،‌یوکپپرد و در بآرا و عقایپپد او تپپأثیر بود وکه او را با عقاید بودایی بآشنا م،‌یتوان یافت . بآییپپن مپپانی ، وکپپه در واقپپع این همه ادیان و عقاید را م معجونی از عقاید و مذاهب متداول بآن عصر بود ، نزد مغپپان بپپدعتی،‌هانپد موبپدان بپرای ،‌خهپا بآورد بزرگ تلقی شپد . و چنپان وکپه در تاری برانداختن بآن جهد بسپپیار وکردنپپد . و او را محپپاوکمه وکردنپپد و نپپابود نمودند و پیروانش را نیز سخت عقوبت دادند . با این همپپه بآییپپن او ،،‌لها وکه ذوق عرفانی و لطف هنری خاصی داشت از میان نرفت و سا نه تنها معارض بآیین زرتشت بود بلکه با بآیین عیسی و حتی با دین،‌یوکرد . امپا هپپم از وقپتی وکپه مپانی در عهپد مسلمانی هم معارضه م شاپور اول بآشکار شد موبدان بآیین او را بدعت و زندقه شمردند و بآن،‌تها جپپبرو ت و را به شد ت محکوم وکردند بآخر ظهور این گپپونه بپپدع

،‌یزد . قدر ت بآنان را لطمه سخت م

مزدک با این همه ، تصادم بین عقاید و مذاهب گونه گون پیدایش ایپپن

۴۴۸ / دو قرن سکو ت

،‌یوکرد و تعصپپبی وکپپه مغپپان در قتپپل و طپپرد ،‌تها را الزام م گونه بدع مانویان به خرج دادند ، باب زندقه را فراز نکرد . چنپپدی برنیامپپد وکپپه،‌هتر بآورد . این مپپزدک ، چنپپان چپپه از مزدک ظهور وکرد و سخنانی تاز،‌های هپپم وکپپه بآورد ،‌یبآید خود از موبپپدان بپپود و بآییپپن تپپاز اخبار بر م،‌یبآمد . در مسأله وجود شپپرور و بآلم ، تأویلی از بآرا زرتشت به شمار م وکه هم زرتشت و هم مانی بدان عنایتی خاص داشتند و محور عقاید،‌یها و ،‌یشد مزدک رایی تازه بآورد و گفپپت تمپپام بپپد ثنوی شمرده م،‌یهای جهان را باید از دیو رشک و دیو خشم و دیپپو بآز دانسپپت زشت زیرا ، چیزی وکه برابری و مساوا ت مردم را وکپپه مپپایه رضپپای هرمپپزد است نابود وکرده است و از میان برده است ، قپپدر ت و اسپپتیلی ایپپن دیوان تبهکارست . بنابراین تا هر بآنچه مایه رشک و خشم و بآز مردم است ، از میان نرود مساوا ت و برابری وکه فرمپپان اهرمپپزد و خواسپپت،‌یبآید . بآیپپا داسپپتان اشپپتراک در زن و مپپال اوست در جهان پدید نم نتیجه منطقی این رایی بوده است وکه مزدک داشته است ، و خود او،‌یوکرده است و یا بآن وکپه مخالفپان او وکسپانی بآن را تبلیغ و توصیه م،‌هاند ، ایپپن سپپخن را ،‌یدانست وکه بآرا او را سبب خلل در احوال جهان م،‌بها و ،‌هاند ؟ حکم درست درین باب بآسان نیست . زیرا از وکتا بدو بست،‌ههای مزدوکی چیزی باقی نمانده است امپپا دور نیسپپت وکپپه بآن نوشت،‌هاند خالی چه مورخان زرتشتی و مسیحی و مسلمان درین باب بآورد

جنگ عقاید / ۴۴۹

،‌بهپای زرتشپتی نپام مپزدک را ،‌های نباشد ، لحنی وکه در وکتا از مبالغ،‌یوکنند از وکینه و نفپپر ت انباشپپته اسپپت . منپپابع عیسپپوی ، بدان یاد م سریانی و یونانی هم هیچ بو از انصاف و محبت نپپدارد و از وکجپپا وکپپه،‌هانپپد از رشپپک و ریمنپپی خپپالی باشپپد ؟ بپپا بآن چه در این مورد بآورد،‌یشفقتی وکه خسرو انوشیروان از پیروان مزدک ،‌تانگیز ب وکشتار شگف وکرد موبدان گمان بردنپپد وکپپه بآییپپن پسپپر بامپپداد یکسپپره از جهپپان برافتاد . اما این گمان درست در نیامد و بآیین مپپزدک حپپتی پپپس از سقوط ساسانیان باقی ماند و یک چند نیپپز بپپا نپپام خپپرم دینپپی بپپه

۱معارضه مسلمانان برخاست .

زندقه و تأویل احکا م از عهد نوشیروان قراینی در دست هست وکه حکایت از بآشپپنایی ایران با فلسفه یونانی دارد . پیش از بآن نیز با هنپپد و یونپپان ارتبپپاط،‌بهای دینپپی و علمپپی از هنپپدی و فکری در وکار بود . بسیاری از وکتا

در باب مزدک رک: رساله وکریس تنسن در باب سلطنت قباد و ظهور مزدک۱ – این وکتاب را بآقایان نصرالله فلسفی و احمد بیرشپپک بپپه فارسپپی ترجمپپه

،‌هاند . تهران چاپ وکلله خاور شمسی .۱۳۲۰وکرد

۴۵۰ / دو قرن سکو ت

یونانی به زبان پهلپپوی دربآمپپده بپپود . تپپأثیر عقایپپد و بآداب یونپپانی و،‌تها ،‌یگشود و شپپک و تردیپپد و بپپدع ،‌قهای تازه م هندی نیز البته اف،‌تانگیزی وکپپه در عقایپپد وکهپپن ،‌یبآورد . سادگی و روشنی شگف پدید م،‌یشکست . تپپوجه بپپه تأویپپل ،‌ههای تازه در هم م بود در زیر بار اندیش،‌ییافت . زندقه وکه موبدان عقاید و علقه به تأویل در اساطیر فزونی م،‌یوکردنپپد از همیپپن میپپل بپپه تأویپپل بپپر بپپه شپپد ت بپپا بآن مبپپارزه م،‌یخاست . مانی و مزدک نیز عقایدی وکه بآورده بودنپپد رنپپگ تأویپپل م داشت و ازین رو داغ زندقه بر بآن نهادند . اعتقاد به اسپپاطیر و عقایپپد،‌یشپپد و در احتجپپاج بپپا اربپپاب ادیپپان تپپازه ، ،‌هرفته سست م وکهن رفت،‌لها وکه ،‌یشمردند . درین تأوی روشن رایان تأویل را گریزگاه خویش م،‌بهای دینی عبار ت از احتجاجا ت عقلی بود ، گاه از ظاهر عبارا ت وکتا،‌های وکپپه یکپپی از مغپپان بپپا ،‌یبآمد . از جمله در مجپپادل انحراف پیش م،‌یگوید: «ما بآتش را ،‌یوکند چنین م ترسایی ، نامش مهران گشنسب ، م،‌یوکنیم ،‌یشمریم . خدا را به وسیله بآتش نیایش م به هیچ وجه خدا نم،‌یپرسپپتیدد » مهپپران چنان وکه شما نیز خپپدا را بپپه وسپپیله صپپلیب م،‌ تهپپایی از گشنسب ، وکه در وکتب سریانی ، گیورگیس نپپام دارد ، عبار،‌ینماید وکه در بآییپپن زرتشپپت ، بآتپپش بپپه ،‌یوکند و ثابت م اوستا نقل م

جنگ عقاید / ۴۵۱

،‌یشده است . ۱مثابه خدا مورد پرستش واقع م

بآن خوش بینی و ساده دلی وکه خپپاص بآییپپن زرتشپپتی بپپود ، در،‌کانپپدک در هپپم فپپرو اواخر این عهد ، تحت تأثیر فلسفه و زندقه اند ریخت . نشر عقاید مانی و تعالیم عیسی و بودا ، همپه از اسپپبابی بپود وکه علقه به زهد و وکناره جویی را در بین مپپردم بیپپش و وکپپم رایپپج،‌یوکرد . در اندرز اوشنر عبارتی بآمده است وکپپه تپپا انپپدازه زیپپادی بپپا م عقاید و بآرای زرتشت مغپپایر اسپت و تپپا حپدی صپپبغه مپانوی دارد .،‌یرود تپپن اسپت .د » ،‌یمانپد ، بآن وکپه از میپان م ،‌یگوید: «جان باقی م م بآیین زروان وکه در دوره ساسانی بپپر دیگپپر مپپذاهب و ادیپپان برتپپری داشت ، اندیشه سرنوشت و تقدیر را وکه بپپرای بآییپپن و ملپپک زهپپری

وکشنده بود ترویج وکرد .

هوفمان در باب رساله سریانی اعمپپال شپپهیدانHoffmannرک: وکتاب ۱ایران؛ به نقل از وکتاب

Christensen L'Iran sous les Sassanides P. 435.

۴۵۲ / دو قرن سکو ت

زروانیان،‌یبآمپپد۱زروان خدای دیرین ، وکه پدر هرمزد و اهریمن به شمار م

،‌یوکپپران نبپپود مظهپپر تقپپدیر و سرنوشپپت نیپپز محسپپوب تنها زمان ب

اعتقاد به زروان ، در هر حال ، البته قبل از عهپپد ساسپپانیان در ایپپران وجپپود۱ داشته است . نه فقط در اوستا ، ذوکر زروان بآمده است بلکپپه در مآخپپذ نسپپبت ًا

نپپام ازEdémusقدیم یونانی هم به وجود بآن اشار ت رفته است . ادمپپو س ، وکه از شاگردان ارسطو بوده است اشار ت به انتشپپار اعتقپپادRhodesاهل

به خدای زمان در بین فر س وکرده است و قرائن دیگری هم بر وجود سپپابقهCumont وکتپپاب این دیانت در ایران هست وکه در – Bidezوکومپپون

Lesبیدز ، موسوم به Mages Hellenisésو وکتاب زهنر موسوم بپپه Zurvanبآن مآخذ و قرائن جمع و نقل شده است . در هر صپپور ت ، اعتقپپاد

به وجود زروان ، البته در دوره ساسپپانیان بپپه وجپپود نیامپپده اسپپت و سپپابقه داشته است ، نهایت بآن وکه در ایپپن دوره ظپپاهر ًا بیپپش از سپپایر عقایپپد رواج،‌های وکه اعتقاد بپپه زروان ، قبپپل ،‌یتوان گفت با وجود سابق داشته است . بلکه م از عهد ساسانیان داشته اسپپت انتشپپار و رواج بآن از عهپپد ساسپپانیان شپپروع،‌یشود و خلصه ، در دوره ساسانی ، مذهب زروان بیش از سایر مذاهب بین م،‌یها رایج بوده است و این نکته را وکه عقیده وکریس تنسن بوده اسپپت زرتشت

Zaehner :نیپپز تأییپپد وکپپرده اسپپت (رک Christensen و۱۴۴ ص Zaehner ک ) . اما اصل بآیین زروان چیسپپت و پیپپدایش بآن چگپپونه۲۲ ص

بوده است ؟ در این باب عقیده محققان این است وکه مذهب زروان حاصپپل و

جنگ عقاید / ۴۵۳

،‌یشد . در بآیین زروان ، جهد تمام رفته بود وکه خیر و شپر هپر دو را م به مبدأ واحد وکه زروان است منسوب بدارنپپد . از بآن پپپس زروان وکپپه پروردگار زمان بود ، مختار مطلق و جبار مقتدر گردید و دیگر جایی برای قدر ت و اختیار انسان نماند . بدین گونه اعتقاد به نپپوعی جپپبر ،،‌کاندک در میان مردم رخنه وکرد ، و از وکه نتیجه این مذهب بود ، اند

۱اسباب سقوط و انحطاط ملک گشت .

،‌یباشد . در واقع ، نتیجه تأثیر و نفوذ عقاید و مذاهب بابلی در بآیین زرتشت م زروان وکه پروردگار زمان است مظهر و مدبر حروکپپا ت افلک و اجپپرام تلقپپی،‌یشده است وکه همه چیز را در بر دارد و بر همه چیز قاهر اسپپت و اعتقپپاد م،‌یهپپا و به جبر و تقدیر هم وکه از نتایج اعتقاد به زروان است ، با معتقدا ت بابل،‌یها در باب تأثیر اوضاع وکواوکب بر احوال نفو س مناسبت دارد و به نظر وکلدان،‌یبآید وکه بآیین زروان از وقتی در بین ایرانیان پدیپپد بآمپده اسپت وکپه بابپل م ضمیمه مملکت هخامنشی شده اسپپت . نهپپایت بآن وکپپه در عهپپد ساسپپانیان انتشار بآن در بین عوام بسیار بطئی بوده است و از عهد ساسانیان اسپپت وکپپه در بین عامه نیز نفوذ و انتشار یافته است و شاید مذهب معتبر و عمده عامه همین بآیین زروان بوده است . برای تحقیق در باب اصل و منشأ بآییپپن زروان و ارتبپپاط بآن بپپا معتقپپدا ت مپپذاهب بپپابلی نیپپز رجپپوع شپپود بپپه وکتپپاب

Zoroastre وکه بحث مفصل و جالبی۹۷– ۷۶ تألیف دوشن گیمن ، ص در این باب دارد .

:Zaehnerدر باب بآیین زروان وکتپپاب۱ Zurvan. A Zorostrian

Dilemma, Oxford شامل اطلعا ت سودمندست هر چنپپد1953

۴۵۴ / دو قرن سکو ت

در این بآیین ، اورمزد و اهریمن ، دو فرزند بودند ، از بآن زمان وکپپه،‌یوکران نام داشت ، چون این دو نیروی عظیپپم ، از یپپک اصپپل زروان ب،‌یوکردنپپد و در وکارهپپای بودند ، از حیث قدر ت بپپا یکپپدیگر برابپپری م،‌یبآمد . بدین گونه بآیین زروان ثنپپویت زرتشپپتی جهان تعادلی پدید م،‌یوکرد و در ورای نیپپروی خیپپر و شپپر را به یک نوع توحید نزدیک م،‌یداد . ،‌یوکران و ابدیت جاودان باشد قرار م وجود مطلقی را وکه زمان ب این وجود مطلق ، به صور ت خدایی دربآمد وکه هم پدید بآرنده جهپپان،‌یبآمپپد . بپپه همپپان گپپونه وکپپه بود و هم نیست وکننده بآن به شپپمار م،‌یهای قدیم بپپر همپپه چیپپز برتپپری وکروئو س پروردگار زمان نزد یونان،‌یوکران نیز در ایپپران همپپه چیپپز را در قبضپپه تصپپرف داشت زروان ب

داشت .

،‌هانپپد وکپپه ایپپن بآییپپن بعپپد از عهپپد از محققان ، بعضی گمپپان برد زرتشت به وجود بآمده است و از صبغه تپپأثیر و نفپپوذ فلسپپفه یونپپان بروکنار نیست . تأثیر یونان را ، در توسعه و تکمیل ایپپن بآییپپن ، شپپاید نتوان انکار وکرد ولیکن حقیقت بآنست وکه ذوکپپر زروان در اوسپپتا نیپپز بآمده است . احتمال هست وکه این عقیده ، از تأویل بعضی اقوال اوستا

مؤلف از مواد بسیاری وکه در دست داشته است به قدر وکفایت استفاده نکردهاست .

جنگ عقاید / ۴۵۵

،‌ههایی از عقاید وکلدانیان و سپس از فلسفه یونپپانی بربآمده باشد و مای نیز بر بآن افزوده شده باشد . به هر حال موبدان و روحانیان زرتشپپتی بآییپپن زروان را نیپپز ماننپپد عقایپپد مپپانی ، نپپوعی رفپپض و بپپدعت،‌هاند . نهپپایت بآن وکپپه در بآخپپر ،‌یورزید ،‌هاند و با بآن مخالفت م ،‌یشمرد م دوره ساسانی ، به سبب تحولی وکه در همه اوضاع زمانه پیپپش بآمپپده بود . این بآیین نیپپز رواج بسپپیار یپپافت و حپپتی بپپه عقیپپده برخپپی از،‌ههپای زرتشپتی برتپری محققان درین دوره فرقه زروانی بر سایر فرق

۱داشت .

شک و حیرت،‌های از ،‌تها؛ وکه بآن روزگاران ، هر روزی نمونه تاز در برابر این بدع،‌یوکپپرد موبپپدان خشپپونتی سپپخت نشپپان ،‌نها ، در وکناری سپپر بپپر م بآ،‌نهپپا ،‌یدادند . هر چه بپپا رأی و اندیشپپه بآنپپان سپپازگار نبپپود ، نپپزد بآ م،‌یشد . وکسانی وکه خدا را هم مبدأ خیپپر و نادرست و مردود شمرده م،‌یشپپدند و دیپپن ،‌یشمردند ، در دینکر ت به بدی یاد م هم منشأ شر م،‌یگردید . با این بدبآموزان و بد دینپپان ، موبپپدان بآنان بدبآموزی تلقی م

۱Christensen: L'Iran sous les Sassanides P. 166.

۴۵۶ / دو قرن سکو ت

چنان وکه عاد ت روحانیپپان همپپه اقپپوام و امپپم جهپپان اسپپت ، رفتپپار،‌هاند . این خشونت روحانیان ، ناچار در اذهان وکسپپانی ناهنجاری داشت،‌شهپپای سپپخت پدیپپد ،‌هاند ، واوکن وکپپه بپپه بآزاد اندیشپپی علقپپه داشپپت،‌یبآورد ، از بآن جمله شک و حیپپر ت بپپود . برزویپپه طپپبیب از جملپپه م وکسانی است وکه ظاهر ًا در دوره نوشیروان گرفتار این شک و حیپپر ت شده است . اگر نیز این باب وکلیله و دمنه وکه به نام اوست ، بآن گپپونه وکه ابوریحان بیرونی پنداشته است از جانب ابن مقفع بر اصل وکلیلپپه الحاق شده باشد باز شک نیست وکه احوال این گونه مردم را درست،‌یهای موبپپدان ،‌تگیر ،‌یوکند . احوال وکسانی وکه از سخ و روشن بیان م،‌هاند ، در شرح حپپالی وکپپه برزویپپه در وکار دین به حیر ت و تردید افتاد،‌یگوید: «همت و نهمت ،‌یوکند منعکس است . م طبیب از خود بیان م،‌یگردانیپپدم و الحپپق راه بآن را دراز و بر طلب علپپم دیپپن مصپپروف م،‌یپایان یافتم سراسر مخاوف و مضایق و بآن گاه نه راهبری معیپپن و ب،‌تهپپا هپپر چپپه ظپپاهرتر نه شاهراهی پیدا… و خلف میان اصحاب مل بعضی به طریق ارث دست در شاخی ضعیف زده و طپپایفه از جهپپت متابعت پادشاهان و بیم جان پای بر روکنی لرزان نهاده و جماعتی از بهر حطام دنیا و رفعت منزلت میان مردمان دل در پشتوان پوشیده،‌های وکپرده و اختلف میپان ایشپان در بسته و تکیه بر استخوان تپپود،‌ینهایت ، و رأی هر یک بر بآن معرفت خالق و ابتدا خلق و انتها وکار ب

جنگ عقاید / ۴۵۷

مقرر وکه من مصیبم و خصم من مبطل و مخطی . با ایپپن فکپپر ت در بیابان تردد و حیر ت یک چندی بگشتم و در فراز و نشیب بآن لختی بپوییدم… البته نه راه به سوی مقصد بیرون توانسپپتم بپپرد و نپپه بپپر سمت راه حق دلیلی نشان یافتم به ضرور ت عزیمت مصپپمم گشپپت بر بآن وکه علما هر صنف را ببینم و از اصپول و فپروع معتقپد ایشپان استکشافی وکنم و بکوشم تا بینتی صادق و دلپذیر به دست بآید . این اجتهاد به جای بآوردم و شرایط بحث اندر بآن به رعپپایت رسپپانیدم و،‌های وکه دیپپدم در ترجیپپح دیپپن و تفضپپیل مپپذهب خپپویش هر طایف،‌یگفتنپپد و گپپرد تقبیپپح و ملپپت و نفپپی حجپت مخالفپپان سپخنی م،‌یگشتند به هیچ تأویل بر پی ایشان نتوانستم رفتن و درد خپپویش م را درمان نیافتم و روشن شد وکه بنای سخن ایشان بپپر هپپوی بپپود و

ایپپن فکپپر۱هیچ چیز نگشاد وکه ضمیر اهل خرد بآن را قبول وکردی .د » حیر ت و تردد ، بعدها در عهد مسلمانان نیز باقی ماند و وکسانی پدید

بآمدند وکه به سبب حیر ت و تردد به زندقه متهم شدند .

،‌تهای ،‌یداشت تنهپپا بپپدع اما بآن چه موبدان زرتشتی را نگران م،‌نهای دیگر نیز در وکار دعو ت مردم گپپرم بودنپپد . از شگفت نبود . بآیی

مقایسه۴۳– ۴۲وکلیله و دمنه به اهتمام عبدالعظیم قریب چاپ چهارم ص ۱ .۴۸شود با چاپ مجتبی مینوی ، ص

۴۵۸ / دو قرن سکو ت

یک سوی دین عیسی و از سوی دیگر بآیین بودا ، دین زرتشت را درمیان گرفته بود .

آیین عیسی بآیین عیسی از دوره اشکانیان باز در بین مپپردم ایپپران پراوکنپپده،‌یگشپپت . در دوره ساسپپانی ، تیسپپفون اسپپقفی داشپپت و بسپپی از م،‌نهای نام بآور به بآیین ترسایی گرویده بود . پادشاهان ساسپپانی خاندا از وقتی وکه روم بآیین عیسی را پذیرفت ترسپپایان را بپپس پپپر خطپپر،‌یپرداختند مغان و موبدان نیز ،‌نها م ،‌یشمردند و به بآزار و تعقیب بآ م،‌یوکردند . بعضی مانند یزدگپپرد اول همواره بآنان را بدین وکار تشویق م و خسروپرویز با این پرستندگان صلیب با لطف و نرمی رفتار وکردند .،‌یشپپد و وکپپار را سپپخت اما هر روز جسار ت و توقع ترسایان ، افزوده م،‌یوکرد . در دوره یزدگرد یک بار وکشیشپپی ، نپپامش هاشپپو ، در شپپهر م،‌های را وکپه در مجپپاور ت وکلیسپپا بپود هرمزدارشیر خوزستان ، بآتشپپکد منهدم وکرد . پیداست وکه ایپن گسپتاخی تپپا چپپه حپد سپبب خشپم،‌یگشت . بار دیگر در ری نرسپپی نپپام ترسپپایی در موبدان و بزرگان م،‌های رفت و بآتش را خاموش وکرد . بآنجپپا را نمازخپپانه ترسپپایان بآتشکد

جنگ عقاید / ۴۵۹

نمود و به عباد ت ایستاد . این وکار نیز از اسبابی بود وکه یزدگپپرد را از،‌یوکپپرد . در ،‌یورزید پشیمان م ،‌های وکه نسبت به ترسایان م مهر و علق،‌نهایی هست وکه از فشپپار و بآزار نسپپبت مآخذ سریانی و رومی داستا،‌یوکند . معهذا از همان مآخپپذ ، ایپپن نکتپپه به ترسایان ایران حکایت م،‌یبآید وکپپه بآییپپن ترسپپا در بآن روزگپپاران در ایپپران انتشپپاری نیز بر م،‌یهای موبدان ، مپپانع از انتشپپار سپپریع داشته است . حتی سخت گیر

۱بآن در بین طبقا ت مختلف مردم نبوده است .

آیین بودا،‌ییپپافت . در بلپپخ و از جانب مشرق نیز بآیین بودا هر روز انتشار م سغد و بلد مجاور چین و هند همواره زاهدان و سیاحان بودایی بپپه نشر و بسط تعالیم بپپودا اشپپتغال داشپپتند . در بآخپپر دوره ساسپپانیان،‌ تانگیزی از بودا تحت عنپپوان بپپوذا سپپف و بلپپوهر در سرگذشت عبر بعضی از بلد ایران انتشار داشت . گذشته از بآن ، چنان وکپپه از مآخپپذ،‌یبآید ، بودا یا یکی از شاگردان او وکتابی نیپپز بپپه فارسپپی داشپپته بر م

وکپپهLabourtدر باب بآیین مسیح در ایران عهد ساسانی رک: بپپه وکتپپاب ۱وصف بآن در مآخذ بآمده است .

۴۶۰ / دو قرن سکو ت

بآیین شمنی وکه در تروکستان و سپپغد رایپپج بپپوده اسپپت نیپپز۱است .،‌یبآید . محققان معتقدند بآیین بودا ، صورتی از بآیین بودایی به شمار م بدان گونه وکه در سغد رواج داشته در حقیقپپت تپپابع مراوکپپز بپپودایی بوده است . بیشتر متون سغدی ، وکه تاوکنون به چاپ رسیده و منتشر شده است یا از روی وکتب دینی چینی ترجمه شده است و یا اصپپل،‌نها از هندی به چینی نقل شده است . به هر حال در بلخ و سغد و بآ تروکستان ، بآیین بودا به وسیله سپپیاحان و زاهپپدان چینپپی و هنپپدی،‌بهپپایی نیپپز ، در بپپاب بآییپپن بپپودا و ،‌یشپپده اسپپت . و وکتا منتشپپر م،‌نهپپای دیگپپری وکپپه در ایپپران زمیپپن سرگذشت او بپپه فارسپپی و زبا

۲متداول بوده است وجود داشته است .

مشاجرات فلسفی،‌تهای باری بآیین زرتشت ، در پایان دوره ساسپپانی ، بپپر اثپپر بپپدع دینی و در نتیجه فساد و انحطاط موبدان قوی ضپپعیف گشپپته بپپود .

.۱۳۴۲ طبع مصر ۲۵خوارزمی ، مفاتیح العلوم ص ۱ در مجله ژورنال بآزیاتیک سالP. Demieville و Benvenisteرک: ۲

.۲۲۳– شماره ۱۹۳۳

جنگ عقاید / ۴۶۱

نفوذ بآیین عیسی و بآیین بودا نیز ، از دو جانب شپپرق و غپپرب ، بآن را،‌یوکرد . شاید اگر اسلم از ،‌فتر م در میان گرفته بود و هر روزش ضعی،‌یرسید ، بآیین زرتشت در برابر نفوذ این دو دیپپن راه جزیره العرب نم خود را یکسره باخته بود . اما اسلم با روح تازه ، و با تیغ بآختپپه از راه در رسید و وکارها از لونی دیگر گشت . قدر ت و شکوه اسپپلم ، ادیپپان،‌نهپپایی وکپپه در دیگر را خاضع وکرد و طومار همه را در نوردید . از دی،‌نها وکه اهل وکتابی بودند یا مسلمانی پذیرفتند و یپپا ایران رایج بود بآ،‌نها نیپپز وکپپه اهپپل وکتپپاب نبودنپپد وکشپپته و جزیه بر گردن گرفتند بآ پراوکنده شدند و یا مسلمانی را گردن نهادند . بپپا قپپدر ت و اسپپتیلی،‌یها را وکه جزیه پذیرفته بودند ، البته یپپارا و حپپق بآن نبپپود اسلم ذم،‌ تها هرگپپونه تخلپپف از وکه به نشر و اشاعه دین خویش بپردازند . مد

،‌یدادند . حدود را عربان ، با شمشیر و تازیانه جزا م

بآیین زرتشت را مسلمانان به نام مجو س شناختند و پیپپروان بآن از ایپپن رو ، از۱را به دستور پیغمبر در شپپمار اهپپل وکتپپاب پذیرفتنپپد

،‌های را وکپه بپا وکفپار و مشپروکان روا ،‌نها جزیه قبول وکردند و معپامل بآ،‌یوکردند . با این همه ، البته اجازه بحث و گفتگو ،‌یداشتند با بآنان نم م،‌یشپپد . و هیپپچ گپپونه حپپق نشپپر و تبلیپپغ بآییپپن ،‌نها داده نم نیز به بآ

.۷۱بلذری ص ۱

۴۶۲ / دو قرن سکو ت

،‌ههای مسپپجد بپپر خویش را نداشتند . در مقابل بانگ اذان وکه از منار،‌یتوانست اوج بگیرد و در برابر بآن چه قپپربآن ،‌یخاست ، سرود مغ نم م،‌ تها وکشپپید ، تپپا ،‌یگفت گاثه زرتشت را جای خودنمایی نبپپود . مپپد م محیط بآزادی پدید بآمد و موبدان و هیربپپدان مجپپو س فرصپپت بآن را یافتند وکپپه در برابپپر فقهپپا و متکلمپپان مسپپلمان بنشپپینند و سپپخن بگویند . این بآزاد اندیشی در دوره خلفای نخستین عباسی ، خاصه در،‌های عقایپپد و دوره مأمون پدید بآمد . با این همه قبپپل از بآن نیپپز پپپار بآرای دینی وکه مخصوص مجو س بود در بین مسلمانان بیپپش و وکپپم رواج یافته بود . در حقیقت ، حتی بآن عده از ایرانیپپان وکپپه بپپه طیپپب خاطر بآیین مسلمانی را پذیرفته بودند هرگز نتوانسپپته بودنپپد ذهپپن خود را از مواریث و سنن دینی گذشته خویش به وکلی خالی سازند . از این رو عجب نیست وکه بعضی عقاید و بآرا دیرین اجدادی را نیپپز ،

با بآیین جدید بآشتی داده و به هم بآمیخته باشند .

فلسفه ثنویت،‌یبآید وکه بحث در باب قدر تا انپپدازه زیپپادی از از جمله به نظر م افکار مجو س ناشی شده باشد . این وکه از قول پیغمبر دربپپاره قپپدریه

جنگ عقاید / ۴۶۳

،‌هاند وکه قدریه مجو س این امت بشمارند نیز حکپپایت ازیپپن دارد گفت وکه علما اسلم از بآغاز امر متپپوجه ارتبپاط عقایپپد قپدریه بپا مپذهب،‌هاند . اسا س عقیده قدریه ، برین نکته بود وکه انسان فاعپپل مجو س بود،‌ههای خویش را بپپه خواسپپت خپپدا وکارهای خویش است و نباید وکرد حواله وکنند . این نکته در حقیقت یک نوع ثنویت بود وکه با وحد ت و توحید اسلم چندان سازش نداشت و اسا س بآن تجزیه مبدأ خیپپر و،‌یامیپپه معبپپد ،‌یشد . این فکر را در بآخپپر عهپپد بن مبدأ شر محسوب م،‌بها نقل وکردند وی نیز این را جهنی منتشر وکرد ، و چنان وکه در وکتا از یک ایرانی ، نامش سنبویه ، پذیرفته بود . البته بعپپدها ، وکسپپانی وکپه این فکر را قبول وکردند وکوشپیدند تپا بآن را بپا قپربآن و حپدیث نیپز سازگار وکنند . اما تأثیر و نفوذ بآیین مجو س را در ایجاد این فکپپر بپپه،‌یتوان وکرد . بعضی از محققپپان ، معتقدنپپد وکپپه مسپپأله بآسانی انکار نم اختصاص امامت برای علی و اولد او وکه اسا س مذهب شپپیعه اسپپت نیز ، ناشی از عقاید و افکار عهد ساسانی است وکه فره خدایی و حپپق،‌هاند . شاید بیان این مطلب ، ،‌یدانست سلطنت را تنها از بآن ساسانیان م به این صور ت خالی از مبالغتی نباشد لیکن این قدر هست وکه فکپپر نص امامت ، از جانب خدا برای ایرانیانی وکه بپپه فپپره ایپپزدی معتقپپد،‌لتر بوده است . با این بودند از فکر اجماع و انتخاب خلیفه قطع ًا معقو همه ، اگر نیز این دعوی درست نباشپپد و عقایپپد شپپیعه و قپپدریه تپپا

۴۶۴ / دو قرن سکو ت

،‌های از عقاید و بآرای مجو س مایه نگرفته باشد ایپن قپدر هسپت انداز وکه بآیین مسلمانی بسیاری از بآداب و عقاید وجود داشت وکه با عقاید وکهنه مجو س سازگار بود . درست است وکه یزدان و اهریمن از تخپپت،‌نها دیگپپر جبرو ت قدیم خویش فرود بآمپپده بودنپپد و ملکپپو ت بآسپما،‌یهپپای ظپپاهری ، گپپونه گشپپته بپپود ، امپپا بپپاز در ورای ایپپن دگرگون،‌شهای ثابتی مانده بود وکه هم چنان بپپه چشپپم مپپردم مپپأنو س و نق،‌ینمود . الله و ابلیس هر چند با هورمزد و اهرمن یکپپی نبپپود ، بآشنا م،‌یبآورد . قصه ابراهیپپم و اما باز نام بآن دو مبدأ خیر و شر را به خاطر م داستان بآتش نمرود نیز یادبآور زرتشت و بآتپپش پپپاک بپپود . جهنپپم و،‌یتوانست عقاید و بآرا وکهن را وکپپه دوزخ و بهشت و قیامت و صراط م،‌های بود به یاد بآورد . نمازهای پنجگانه نیز تنهپپا از چینو ت از بآن نمون بآن مسلمانان نبود ، در بآیین زرتشت نیپپز توصپپیه شپپده بپپود . دریپپن صور ت مردم ، یعنی عامه خلق ، وکه مانند موبدان و هیربدان نگهبانان،‌یتوانستند وکیش تپپازه را وکپپه از دیپپار بآتش مغان نبودند ، به بآسانی م عرب فراز بآمده بود بپذیرند . نفر ت و بیزاری موبدان و وکثر ت حیپپر ت،‌یوکپپرد . بپپا در وکار اهل بدعت ، نیز بآنان را به قول مسلمانی ترغیپپب م،‌یگاشتند در ذمه این همه بآن عده وکه از قبول بآیین جدید روی بر م،‌نها در امان بپود امپا بپرای نشپپر دعپپو ت ،‌ههای بآ اسلم بودند . بآتشکد،‌نهپا را در ادای مناسپک خپویش بآزاد مجالی نداشتند . مسپلمانان ، بآ

جنگ عقاید / ۴۶۵

،‌یدادند وکه بپپا نشپپر عقایپپد و ،‌نها اجازه نم ،‌یگذاشتند اما دیگر به بآ م مذاهب خویش با قربآن و اسلم به جنپپگ برخیزنپپد . خلفپپای امپپوی ،،‌های را وکه تپپا ،‌یوکردند هرگونه رای تاز ،‌تگیری م درین وکار بیشتر سخ،‌یوکردنپد . سپبب بآن ،‌یداد به شپد ت محکپوم م ،‌های بوی بدعت م انداز،‌های ،‌یهپپا بپدین علق البته پرهیزوکاری و پارسایی نبود؛ زیرا اوکپپثر امو نداشتند . لیکن با هر اندیشه تازه و هر فکر بآزادی بدان جهت مبارزه،‌یتراویپد و نپزد ،‌هها از خاطر مپپوالی م ،‌یوکردند وکه این افکار و اندیش م،‌یبآمدنپپد . ،‌نها موالی برای سیاد ت عرب خطری بپپزرگ بپپه شپپمار م بآ معبد جهنی رایی را وکه در باب قدر داشت از سنبویه ایرانپپی گرفتپپه بود و حجاج بن یوسف ظاهر ًا به همیپپن سپپبب او را وکشپپت . دربپپاره،‌یامیپپه رفتپپاری غیلن دمشقی وکه نیز همیپپن رای را داشپپت هپپم بن سخت خشونت بآمیز وکردند . جهم بن صفوان هم وکه عقیده بپپه جپپبر را بآورده بود از مردم ترمذ خراسان بود و بپپدعت او نیپپز بپپه سپپختی،‌یقیپدی وکپه در وکپار دیپن ،‌یامیه با همپه ب وکیفر یافت . بدین گونه بن داشتند ، با شدتی و خشونتی تمام ، از نشر هرگونه فکری وکه منسوب

،‌یوکردند . به موالی بود به سختی جلوگیری م

۴۶۶ / دو قرن سکو ت

زنادقه،‌تگیر ،‌یعبپپا س ، نیپپز دریپپن وکپپار خشپپن و سپپخ خلفا نخستین بن بودند . در عهد منصور و مهدی ، بسیاری از مپپوالی و غیپپر مپپوالی بپپه تهمت زندقه وکشته شدند . با این همه شواهد و قراین بسیاری هست،‌یامیپپه ، بقایپپایی از مجپپو س و ،‌یدهپپد از اواخپپر عهپپد بن وکپپه نشپپان م،‌هاند . زنادقه ظپپاهر ًا ،‌یپرداخت مانویان ، در نهان به نشر عقاید خویش م،‌هاند . شپپیوه ،‌هها ، درین مپپورد بپپه وکوشپپش برخاسپپت بیش از دیگر فرق تبلیغ این زنادقه در وهله اول ایجاد شک در مبانی دینی و اخلقپپی مسلمانان بپود . بپه همیپن جهپت در محیپط فسپاد بآلپود و تبهکپار،‌ههپا مجپپال جنبپش و ،‌نهپا زودتپپر از دیگپر فرق ،‌یامیپپه ، بآ حکومت بن وکوشش یافتند . زندقه ، ظاهر ًا دنباله تعالیم مانی بود اما اسا س بآن بر شک و تردید نسبت به همه ادیان قرار داشت . ازین رو بود ، وکپپه هپپر وکس در عقاید و مبانی دین شک داشت با زنادقه مربوط و یا دسپپت،‌یامیه ، این گونه عقاید البتپپه ،‌نها منسوب بود . در حکومت بن وکم به بآ بیشتر از مذاهب دیگر امکان رواج و انتشار داشت . عبث نیسپپت وکپپه،‌دترین خلفای اموی ، ولید بن یزید با بآرا و عقایپپد زنپپادقه یکی از فاس روی موافق نشپپان داد و بپه زنپپدقه تظپپاهر وکپپرد . در اوایپپل خلفپت،‌یهای خلفپپا تپپا حپپدی محیپپط ،‌یها و دل مشغول عباسی نیز ، گرفتار

جنگ عقاید / ۴۶۷

بآزادی برای نشر بآرا زنادقه فراهم بآورده بود . به همین سبب در بصره،‌یدینپپان ، بپپه نشپپر و بغداد ، پیپپروان مپپانی و سپپایر بآزاد اندیشپپان و ب مذاهب خویش و ایجاد شک و تردید در عقاید مسلمانان پرداختنپپد .،‌تتر و ،‌نهپپا سپپخ در عهپپد منصپپور و مهپپدی وکوشپپش و فعپپالیت بآ

،‌کتر گشت و خلفا را به چاره جویی واداشت . خطرنا

،‌یوکردنپپد و هپپم۱در حقیقت ، زنپادقه هپپم مسپلمانی را تهدیپد م

لفظ زندیق را بعضی از اصل بآرامپپی صپپدیق و بعضپپی از یپپک ریشپه یونپانی۱،‌هاند . ظن قوی وکه امروز مورد تأیید محققان است این است وکپپه اصپپل دانست ایرانی دارد . زندیک ، وکه ظاهر ًا اصپپل پهلپپوی همیپپن وکلمپپه اسپپت در زمپپان،‌یشده است وکه در فهم و بیان وکلما ت اوستا بپه ساسانیان بر وکسانی اطلق م،‌هاند . پیپروان مپپانی و مپپزدک گویپپا بپپه ،‌یشد شرح و تأویل متوسل و متکی م،‌هاند چون اهل تأویل ،‌یشد همین سبب در روزگار ساسانیان زندیک خوانده م

،‌هاند . هّسع بود و تو،‌هاند و بعضی دیگر مردمی زنادقه در عهد خلفت عباسیان ، بعضی مانوی بود

،‌هاند . ،‌هاند و در واقع به هیچ دینی پای بند نبود بآزاد اندیش بود،‌نها مراجعپه شپود بپه وکتپاب: برای اطلعا ت بیشتر در باب زنادقه و احوال بآ

، عبدالرحمن بدوی وکه علوه بر مآخذ و مراجعمن تاریخ اللحاد فی السلم مختلف ، مقال ت مشاهیر این فرقه نیز در بآن ذوکپپر و نقپپل شپپده اسپپت . هپپم چنین نگاه وکنید به مقاله نویسنده این سطور تحت عنوان زنپپدقه و زنپپادقه ،

در مجله راهنمای وکتاب ، شماره دوم ، سال هفتم .

۴۶۸ / دو قرن سکو ت

،‌یافکندند . اسا س خلفت و حکپپومت عربپپی بپپر خلفت را به خطر م،‌نها این همپپه را منکپپر بودنپپد . از ایپپن رو دین و قربآن استوار بود و بآ،‌یشمردند . دربپپاره ،‌نها را برای خلفت و دیانت هر دو مضر م تعالیم بآ،‌یگفتنپپد بآن چپپه را مفسپپران محکمپپا ت و قربآن سخن بپپه نیکپپی نم،‌یوکردنپپد وکپپه در قپپربآن ،‌یگفتند قبول نداشتند و ادعپپا م متشابها ت م سخنان متناقض هست و بعضی از بآیا ت را با بعضی دیگپپر متنپپاقض

،‌یشمردند . ،‌یسپپاختند و بآن۱م ،‌نها سخنانی هم از خپپود م بعضی از بآ،‌ینهادند . بآداب و مناسک دینی را نیز سخنان را در برابر وکتاب خدا م،‌یدیدند . یزدان بن باذان در مکه بود طواف مردم را به دیده استهزا م بر گرد حرم وکعبه دید ، بخندید و گفت این قوم گاوان را مانند وکه به

زندیق دیگپپر وقپپتی بپپا جعفپپر صپپادق۲پای خویش خرمن را وکوبند .،‌یوکرد پرسید روزه و نماز را سود چیست ؟ امپپام گفپپت وکپپه مناظره م اگر قیامتی باشد ادا این فرایض ما را سود دهد و اگر نباشد از بجای

این گپونه سپخنان وکپه زنپادقه۳بآوردن این اعمال زیانی به ما نرسد .،‌یگفتند البته گستاخانه و خطرناک بپپود . عبپپث نیسپپت وکپپه خلفپپا م عباسی ، خیلی زود متوجه خطر گشتند و با بآن به مبارزه برخاستند .

.۴۴– ۴۳ملطی ، التنبیه و الرد ص ۱ .۵۴۸ ص ۱۰طبری ج ۲ .۴رک: بحار النوار ج ۳

جنگ عقاید / ۴۶۹

از صاحب نظران و بآزاد اندیشان بآن عهد ، وکسانی نیز به اتهام زنپپدقه هلک شدند اما قرایپپن و اسپپناد حکپپایت دارد وکپپه دعپپو ت و تبلیپپغ

زنادقه از عهد منصور شد ت و قو ت تمام داشته است .

عبدال بن مقفع از جمله وکسانی وکه درین دوره به تهمت زندقه گرفتار گشتند و،‌یتپپوان بپپرد . سر انجام وکشته شدند ابن مقفع و بشار بن برد را نام م مقفع از مترجمان و نویسندگان بزرگ زبپپان عربپپی بشمارسپپت امپپا خود ایرانی بود ، روزبه نام پسر دادویه ، از مردم شهر جور فپپار س . در،‌هاند وکتابی ،‌بها هست . گفت ،‌تهای بسیار در وکتا باب زندقه او نیز روای،‌هاند وکه گفته است در برابر قربآن ساخت و از قول مهدی خلیفه بآورد وکتابی در زندقه ندیدم ال وکه اصل بآن از ابپپن مقفپپع بپپود . ابوریحپپان بیرونی هم بآورده است چپپون ابپپن مقفپپع وکلیلپپه و دمنپپه را از زبپپان پهلوی به تازی نقل وکرد ، باب برزویه را وکه در اصل وکتاب نبود بر بآن افزود تا در عقاید مسلمانان شک و تردید پدید بآورد و بآنان را بپپرای

قبول بآیین خویش ، وکه دین مانی بود بآماده سازد .

،‌هاند بر ،‌بها نقل وکرد از بآن چه درباره سرگذشت ابن مقفع در وکتا

۴۷۰ / دو قرن سکو ت

،‌یبآید وکه وی به زندقه تمایل داشته است . سفیان بن معپپاویه امیپپر م بصره نیز وکه او را به وضعی سخت فجیع هلک وکرد و بپپر او تهمپپت زندقه نهاد . اما حقیقت بآن است وکه او بیش از هر چیز قربانی رشک،‌هاند وکه این سپپفیان از ابپپن و وکینه دشمنان خویش شده است . نوشت مقفع بآزاری داشت و همواره مترصد بود تا او را فپپرو گیپپرد . منصپپور،‌های داشپپت و سپپفیان را بپپر ضپپد وی بپپر خلیفه نیز از ابن مقفع وکین،‌یبآغالید . امیر بصره فرصتی یافت و نویسنده زندیق را فپپرو گرفپپت . م سپس فرمان داد تا تنوری افروختند و اندام وی را ، یک یک بریدنپپد،‌بهپپا از و در پیش چشم او به بآتش ریختند . از سپپخنانی وکپپه در وکتا،‌یبآید وکه وی مانند دیگر زنادقه به ادیپپان ،‌هاند بر م ابن مقفع نقل وکرد،‌یدیده است ، اگر قول ابوریحان را در ایپپن وکپپه وی با دیده حرمت نم باب برزویه را از خود بر وکتاب وکلیله افزوده است درست نباشپپد بپپاز،‌یدهد ابن مقفع درباره ادیان و مپپذاهب بپپا قراینی هست وکه نشان م،‌های اسپپت ،‌ینگریسته است . از جمله قراین ، رسال نظر شک و تردید م از بآثار وی وکه جهت منصور فرستاده است و رساله الصحابه نام دارد .،‌نهپپا درین رساله پس از بآن وکپپه در بپپاب خراسپپانیان و نگهداشپپت بآ،‌یگوید وکه در احکام فقهی تناقض و ،‌یوکند ، م توصیه و تأوکید بسیار م اختلف فراوان است . و بسا وکه دربپپاره یپپک امپپر دو حکپپم متنپپاقض،‌های ،‌یخواهپپد وکپه دریپپن بپاب پپپار ،‌یشود . سپس از خلیفپپه م صادر م

جنگ عقاید / ۴۷۱

،‌های به قضپپا ت خپپویش بنویسپپد تپپا از روی بآن داوری بیندیشد و نام وکنند و گرفتار اختلف و اضطراب نشپوند . دریپن رسپاله بآن شپک و حیر ت وکه در «باب برزویه طپپبیبد » هسپپت و از اروکپپان مهپپم عقایپپد،‌یدهد وکه نویسنده بیش از زنادقه نیز بوده است هویداست و نشان م،‌بجویی است . به هر حال ، ،‌هجویی باشد قصدش عی بآن وکه در پی چار ابن مقفع اگر نیز از زنادقه بوده است ، مانند بآن دسته از زنپپادقه وکپپه،‌هانپپد ،‌یوکرد ،‌یدینی و بآزاد اندیشی را نوعی ظرافت و تربیپپت تلقپپی م ب نبوده است و ازین رو به اندازه بشار بن برد و ابان بن عبدالحمید بپپه،‌یوکرده است . بلکه سعی داشپپته اسپپت از راه ترجمپپه زندقه تظاهر نم،‌ههای علمی و ادبی مسپپلمانان را بپپا افکپپار تپپازه ،‌بها و نشر رسال وکتا بآشنا وکند و بآنان را در عقاید و بآرا دینی خپپویش بپپه تردیپپد و شپپک

۱اندازد .

در باب ابن مقفع و زندقه او ، رک به وکتاب امام قاسم بن ابراهیم بر رد وکتابی۱ از وی ، موسوم به وکتاب الرد علی الزندیق اللعین ابن المقفپپع . ایپپن وکتپپاب را

Guidiهای چپاپ و ترجمپه وکپرده اسپت (رم‌، مستشرق ایتالیایی بپا مقپدم،‌های دارد وکپه۱۹۲۷ ک ) درباره شرح احوال ابن مقفع مرحوم عبا س اقبال رسپال

چاپ شده است ، و نیز رک: به مقدمه وکتاب وکلیلپپه۱۳۰۵در برلین به سال و دمنه بهرامشاهی چاپ مرحوم عبدالعظیم قریب وکه نیز شپپرح حپپالی از او

بآورده است .

۴۷۲ / دو قرن سکو ت

بشار بن برد اما بشار زندقه را به مثابه نوعی شیرین وکاری و هنر نمایی تلقی،‌یوکرد و از تظاهر بدان نیز ابا نداشت . بشار بن برد شاعری نابینا ، از م مردم تخارستان بود . در غزل سرایی شهرتش بپپدان جپپا وکشپپید وکپپه،‌یرفتند تا اشعارش را فرا گیرند و خنیپپاگران جپپز ،‌هاش م زنان به خان،‌یگفتنپپد وکپپه هیپپچ ،‌یوکردند . پارسیان بآن عهد ، م به سرود او تغنی نم چیز مانند سرودهای این وکور فسق و فجور و گناه و شهو ت را رایپپج،‌یبپپرد و ،‌یوکند . این مایه ذوق و هنر را بشار در نشر زندقه به وکار م نم،‌یبآمپپده پیداست وکه شعر او از اسباب عمده شیوع زندقه بپه شپمار م است . و اصل بن عطا وکه از بزرگپان معپتزله بشمارسپت دریپن بپاب،‌تترین ،‌گتریپپن و سپپخ گفته است وکه «سخنان این وکور یکپپی از بزر،‌مهای شیطانستد » . از جملپه عقایپدی وکپه بشپار بآشپکارا تعلیپم و دا،‌ینمود یکی این بود وکپه وی بآتپش را وکپه مظهپر روشپنی و تلقین م معبود مجو س و زنادقه بشمارست ، بر خاک وکه سجده گاه مسلمانان،‌ینهاد و ایپپن ،‌یشد رجحان م و سرشت مایه فطر ت انسان محسوب م

،‌یگوید: بیت او مشهورست ، وکه م

النارالرض مظلمه و النار مشرقه و معبوده مذکانت النار

جنگ عقاید / ۴۷۳

و حتی شیطان را وکه از بآتش بآفریده بود بر بآدم وکه از خپپاک بپپر،‌ینهاد . و این گونه سخنان وکه طعنی و تحقیری در بآمده بود برتری م عقاید مسلمانان بود سبب شد وکه او را به زندقه متهم دارنپپد . و سپپر انجام مهدی خلیفه ، به سبب هجوی وکه بشار در حقپپش گفتپپه بپپود وقتی به بصره رفت بفرمود تا او را بگرفتند و چندان تازیانه زدند وکه

از بآن هلک شد .

انتشار زندقه گذشته از بشپپار و ابپپن مقفپپع چنپپد تپپن دیگپپر از گوینپپدگان و،‌بهپپایی نیپپز نویسندگان زبان تازی به زندقه متهم بودند و حتی وکتا در تأیید و اثبا ت بآیین مپپانی و مرقیپپون و بردیصپپان تپپألیف وکردنپپد .،‌نها را مهپپدی وکشپپت . از بآن جملپپه عبپپدالکریم بپپن ابپپی بعضی از بآ،‌یورزید و در العوجاء بود وکه بآیین مانی داشت و در نشر بآن اهتمام م،‌یوکپرد . چنپان وکپه اثبا ت بآیین خویش با مخالفان بآشپکارا منپاظره م،‌ههایی را وکه او با ابو الهپپذیل علف از معپتزله بغپپداد ، بعضی از مناظر،‌هانپپد . وی نیپپز بپپه دسپپت مهپپدی ،‌بهپپا نقپپل وکرد داشته است در وکتا خلیفه ، وکشته شد . در حقیقت زنپدقه بیپپش از سپپایر مپذاهب ایپپران

۴۷۴ / دو قرن سکو ت

قدیم در دوره خلفا رواج یپپافت . زیپپرا مپپذهبی بپپود وکپپه بیشپپتر بآزاد،‌یخواستند تن به زیر بار هیچ دینپپی ندهنپپد اندیشان و وکسانی وکه م،‌ییافتند . بسی نیز ، تنها بپپرای ظرافپپت و بآن را با ذوق خود سازگار م،‌یشدند . گذشته از بآن مخصوص موالی خوشگذرانی بآن را پذیرفتار م نبود و اعراب نیز از قدیم با بآن بآشنا بودند . اعراب بپپه واسپپطه مپپردم حیره با زندقه بآشنایی داشپتند و عپراق نیپز خپود از قپدیم یکپی از،‌یبآمپپد بپپدین گپپونه ، در بآغپپاز ،‌ههای ظهور بآیین مانی به شمار م صحن دوره خلفای بغپداد زنپدقه در بیپن بسپیاری از روشپن رایپان و بآزاد اندیشان عصر ، رواجی داشت . گذشته از وکسپپانی وکپپه بپپه ایپپن اتهپپام وکشته شدند وکسانی نیز بودند وکه بپه زنپدقه منسپوب بودنپد امپا در،‌یوکردند و بدین جهت گرفتار نشدند . از شپپاعران اظهار بآن مبالغه نم،‌یتوان ذوکر وکپپرد وکپپه و گویندگان عربی درین دوره ، نام بسیاری را م،‌نهپپا را در ،‌هانپپد و اخبپپار بآ به زنپپدقه و مجپپون منسپپوب و متهپپم بود،‌یداشپپت ،‌یتوان خواند . بآن چه خلفپپا را وا م ،‌بهای تاریخ و ادب م وکتا،‌نها در پیچیدند این نکته بود ، وکه زنادقه بپپا اصپپرار و الحپپاح وکه به بآ،‌یاعتقپپاد ،‌یوکوشیدند مردم را نسبت به همه ادیان بدگمان و ب تمام م،‌هاند ، نپپزد وکنند . جز مانی تمام وکسانی وکه به پیغمبری نامبردار گشپپت،‌یتوانسپپتند ،‌نها دروغگو بودند . این نکته را البته خلفا مسلمانان نم بآ تحمل وکنند . علی الخصوص وکه قربآن مجو س را در شمار اهل وکتاب

جنگ عقاید / ۴۷۵

بآورده بود اما درباره مانویان سخنی از این گونه در قربآن نیامده بپپود . بدین سبب مهدی خلیفه و جانشینان او در رفع زنپپادقه سپپخت بپپه وکوشش برخاستند . چنان وکه مهدی ، وکسی را برگماشت تا زنپپدیقان

نیپپز پسپپر۱را بجوید و بکوبد و او را «صاحب الزنادقهد » نپپام گذاشپپت،‌نهپپا بپپاز خویش را وصیت وکرد وکه چون به خلفت رسد از تعقیب بآ

هادی در تعقیب این طایفه جد بسیار بپپه۲نایستد و از پای ننشیند .،‌نها باز نماند و در سال هجری۱۷۱خرج داد . هارون نیز از تعقیب بآ

،‌های وکه اشخاص متواری و فراری را امان داد این امان را شامل زنادق در عهد مأمون نیز یکی از۳وکه از بیم او روی در وکشیده بودند نکرد ،

،‌نها نامش یزدان بخت از ری بخواست و بفرمود تا در حضپپور رؤسا بآ او علما با وی مناظره وکنند . یزدان بخت زنهار خواست تا به بآزادی با علما مسلمان مناظره وکند اما در مناظره فرو ماند . مپپأمون گفپپت ای،‌ه بپودم اوکنپپون تپپرا یزدان بخت اسپپلم بیپپار وکپپه اگپپر زنهپپار ت نپداد،‌یوکشتم گفت ای امیرامؤنین سخن تو مقبول است اما دانم وکه تپپو م

با این۴از بآن وکسان نیستی وکه مردم را به ترک بآیین خویش واداری .

.۹ ص ۱۰طبری ج ۱ .۴۲ ص ۱۰طبری ج ۲ .۵۰ ص ۱۰طبری ج ۳ .۴۷۳الفهرست ص ۴

۴۷۶ / دو قرن سکو ت

،‌هاند وکپپه در همه مأمون درباره زنادقه وکمپپتر اغمپپاض داشپپت . نوشپپت تعقیب این طایفه شیوه خلفا پیشپپین را داشپپت . وقپپتی بپپه او خپپبر،‌هاند و مپپردم را بپپه بآییپپن مپپانی بآوردند وکه ده تن از زنادقه پدید بآمد،‌یخوانند بفرمود تا بآنان را فرو گیرنپپد و بپپه حضپپر ت وی فرسپپتند . م،‌یرونپد ،‌یای شکمخواره چون این ده تن را بدید وکه به جپایی م طفیل،‌نها در بآمد و چپپون ،‌یبرند . در میان بآ پنداشت وکه بآنان را به سوری م،‌نها پیوست . مووکلن در رسیدند و ،‌یای بردند او نیز بدا ،‌نها را وکشت بآ او را با بآن ده تن زنجیر وکردند و بند نهادند . طفیلی سخت بترسید و از قوم پرسید وکه شما وکیانید و این بند و زنجیر چرا بر شما نهادنپپد . قوم حال خویش بگفتند و از وی پرسیدند وکه تو در میان ما چگپپونه افتادی ؟ گفت من مردی طفیلی بودم چپپون شپپما را بپپا هپپم دیپپدم،‌یروند خویشپپتن در میپپان شپپما افکنپپدم و پنداشتم وکه به دعوتی م گرفتار شدم . چون وکشتی به بغداد رسید قوم را نپپزد مپپأمون بردنپپد ،،‌نها خواست وکه مانی را لعن وکنند و از دین یک یک را بخواند و از بآ او باز بآیند چون نپذیرفتند همه را بکشت . پس روی به طفیلی وکپپرد و نام و نشان او باز پرسید . مرد حال و وکار خویش باز گفپپت مپپأمون

۱بخندید و ازو درگذشت .

چاپ مصر .۳۲۰ ص ۲مروج الذهب ج ۱

جنگ عقاید / ۴۷۷

مأمون و مجالس مناظره،‌یوکرد ازیپپن بپپس ،‌هها م با این همه رفتاری وکه مأمون با سایر فرق،‌ثهپپا ،‌متر بود . در حقیقت روزگار مأمون ، دوره تجدید بح ،‌متر و ملی نر،‌های وکپه ،‌لهای دینی در بین اهل وکتپپاب بپود . مجپالس منپاظر و جد،‌یشد پیروان ادیان ، خاصپپه موبپپدان را بیشتر در حضر ت او تشکیل م مجال داد وکه در اثبا ت عقاید خویشتن به گفتگو برخیزند و با علمپپا،‌های بیپپن موبپپدان ،‌ههپپا ، نپبرد تپپاز اسلم مناظره وکننپپد . دریپپن مناظر مجو س با متکلمان مسلمان در گرفت . نبردی وکه در روشنی عقپپل و

،‌های نداشت . دانش بود و زور و شمشیر در بآن مداخل

به سبب عنایتی وکه مأمون ، به پژوهش و جستجو در عقاید و بآرا داشت پیروان مذاهب و ادیان را یک چند بآزادی داد تپپا بپپه بحپپث و گفتگو پردازند . متکلمان و حکیمان نیز وکه با معارف یونانی و ایرانی و هندی بآشنایی داشتند با اصحاب حدیث و رأی به بحپپث و جپپدل برخاستند و در بآن چه به عقاید مربوط است سخنان تازه پدید بآمد . در باب انسان وکه از خود قدرتی و اختیاری دارد یا نپپدارد و در بپپاب قربآن وکه مخلوق هست یا نیسپپت بحپپث و جپپدل در گرفپپت . دربپپاره ادیان و مذاهب نیز وکه وکدام با دانش و خرد سپازگار هسپت و وکپدام نیست مباحثه پدید بآمد . پیروان ادیان و صاحبان عقاید بپپا یکپپدیگر

۴۷۸ / دو قرن سکو ت

،‌ههپپا را مپپأمون دوسپپت به بحث و مناظره برخاستند . این گونه مناظر،‌یشپپمرد . بپپدین ،‌های مپپؤثر م ،‌یداشت و در جستجوی حقیقت وسیل م سبب تیغی را وکه خلفا بر روی صاحب نظران وکشیده بودند در غلف وکرد و پیروان ادیان را دستوری داد تا با علما و متکلمپپان اسپلم بپپه بحث و مناظره برخیزند . مأمون معتقد بود وکه باید غلبه بر خصم بپپه،‌های وکه به قدر ت حاصپپل شپپود بپپا حجت باشد نه به قدر ت ، زیرا غلب،‌های وکه به حجت حاصل شود ،‌یرود اما غلب زوال قدر ت هم از میان م

،‌یتواند بآن را از میان بپبرد بپه همیپپن سپپبب بپود وکپه۱هیچ چیز نم مأمون به مناظره و مباحثه عنایتی خپپاص داشپپت ، و بپپا متکلمپپان و،‌هاند وکپپه روزهپپای ،‌یوکرد . نوشپپت محققان همواره نشست و برخاست م،‌هشنبه دانشمندان و صاحب نظپپران ، از اهپپل مقپپال ت و ادیپپان در س،‌یبآراسپپت ،‌های خاص برای بآنان م ،‌یبآمدند . حجر بارگاه خلفت جمع م،‌یسوختند . بآن گاه ،‌یشستند و مجمرها م ،‌یخوردند و دست م طعام م،‌یداد و ،‌یرفتند مأمون ایشان را نزد خود جپپای م به انجمن مباحثه م،‌یگفتنپپد و ،‌یشد در مناظره با نهپپایت بآزادی سپپخن م مناظره بآغاز م

،‌یپراوکندند ،‌یخوردند و م دریپپن مجپپالس۲شامگاهان دیگر بار طعام م،‌یبآمدند . از جملپپه وکسپپانی پیروان و پیشوایان ادیان مختلف حاضر م

.۴۲ به نقل از خاندان نوبختی ص ۱۸۶ ص ۱۰تاریخ بغداد ج ۱ چاپ مصر .۳۲۷ ص ۲مروج الذهب ج ۲

جنگ عقاید / ۴۷۹

مانند بآذرفرنبغ پیشوای زرتشتیان و یزدان بخپپت پیشپپوای مانویپپان،‌سهپپا وکپپه در خراسپپان ،‌نگپپونه مجل ،‌یگشتند . در بعضی از ای حاضر م،‌بهپپا ،‌یشد نیز علی بن موسی الرضا شروکت داشت . در وکتا تشکیل م،‌یگشپپت ضپپبط ،‌های از منپپاظراتی را وکپپه دریپپن مجپپالس واقپپع م پار،‌یبآید این است وکپپه ایپپن گپپونه ،‌بها بر م ،‌هاند بآن چه از اخبار وکتا وکرد مجالس بازار بحث و جدل در مسائل مربوط به علم وکلم و عقایپپد را سخت گرم وکرد و پیروان ادیان و مپذاهب را واداشپت وکپه در تأییپد

،‌هها بنویسند . ،‌بها و رسال مذاهب خویش و رد شبها ت منکران وکتا

مناظره ثنوی،‌های وکه بین ارباب عقاید و مپپذاهب دریپپن دوره در در بآن هنگام گرفته بود ، ناچار مزدیستان و مجوسپپان نیپپز فرصپپت یافتنپپد تپپا در مباحثا ت شروکت وکنند . شپپروکت در ایپپن مباحثپپا ت سپپبب شپپد وکپپه موبدان در باب اسلم و قربآن نیز بپپه بحپپث و گفتگپپو بپردازنپپد و در درستی یا نادرستی عقایدی وکه بیش از یک قرن پیش بآیین زرتشت،‌های را خاضع و مقهور خویش وکرده بود به جدل و نظر بیاغازند . نمون،‌یها و علمپپای مسپپلمان روی از این گونه مناظرا ت را وکه بین زرتشت

۴۸۰ / دو قرن سکو ت

،‌هاند وکپپه در حضپپر ت ،‌یتپپوان دیپپد . از جملپپه نوشپپت ،‌بها م داد در وکتا مأمون یکی از هیربدان مهین ، با رضا (عک ) مناظره وکپپرد «رضپپا از وی،‌یدانپپی چیسپپت ؟ پرسید حجت تو در باب زرتشت وکه او را پیپپامبر م هیربد گفت زرتشت چیزی بآورد وکه وکس پیش از وی نیاورده بپپود و چیزها بر ما روا ساخت وکه جز او وکس روا نداشته بود . رضا گفت بآیپپا،‌یگویید نه از اخبار پیشینیان به شما رسیده این چیزها را وکه از او م است ؟ هیربد گفت همچنین است . رضا گفت امتهای دیگر جهان نیز،‌هانپپد . پپپس ،‌نها نیز اخباری از گذشپپتگان دریافت ،‌هاند چه بآ همین گون،‌یشناسپپید سبب چیست وکه شما زرتشت را از راه اخبار گذشتگان م،‌هاید و دعوی داریپپد وکپپه بآن چپپه او بآورده و به پیامبری او خستو شد است وکس مانند بآن نیاورده است اما دعوی پیغپپامبران دیگپپر را وکپپه،‌یدارید ؟ هیربد نیز اخبار بآن هم از راه گذشتگان رسیده است باور نم

نمپپونه دیگپپر از ایپپن گپپونه۱در جپپواب فرومانپپد و از جپپای برفپپتد »،‌هها گفتگویی است وکه بین مپپأمون بپپا یپپک تپپن ثنپپوی رفپپت . مناظر،‌هاند وکپه: «بپپه روزگپپار مپأمون داستان این مناظره را بدین گون بآورد،‌بها را منپپاظره چنان بود وکه دستوری داده بود تا پیش او همه مذه وکردندی تا مردی بیامد متکلم ، وکه این مذهب ثنوی داشت و بر این

.۱۲عیون اخبار الرضا ، باب ۱

جنگ عقاید / ۴۸۱

،‌یوکرد . مأمون بفرمود متکلمپپان و فقهپپای اسپپلم را مذهب مناظره م جمع بآوردند از جهت مناظره او ، بآن مرد چون در سخن بآمپپد گفپپت عالمی بینم پر خیر و شر و نور و ظلمت و نیک و بد ، هپپر بآینپپه هپپر یک را از این اضداد باید وکه صانع دیگر باشد چه خرد واجپپب نکنپپد،‌تهپپا وکه یک صانعی نیکی وکند و همو بدی وکنپپد . و ماننپپد ایپپن حج گفتن گرفت . از اهل مجلس بانگ برخاست وکه یپپا امیرالمپپؤمنین بپپا چنین وکس مناظره جز با شمشیر نباید وکرد . پس مأمون یپک زمپان خاموش بود ، بآن گاه از او پرسید مذهب تو چیست ؟ جپپواب داد وکپپه مذهب بآنست وکه صانع دو است یکی صانع خیپپر و یکپپی شپپر و هپپر یکی را فعل و وضع او پیداست ، بآن وکه خیر وکند شر نکند و بآن وکپپه شر وکند خیر نکند . مأمون گفت هر دو به افعال خود قادرند یا عاجز ، جواب داد وکه هر دو به افعال خپویش قادرنپد و صپانع هرگپز عپاجز نباشد . مأمون گفت هیچ عاجزی بدیشان راه یابد ؟ گفت نه و چگونه معبود عاجز بود . مأمون گفت الله اوکبر ، صانع خیر خواهد وکه همه او باشد و صانع شر نباشد یا صانع شر خواهد وکه صانع خیر نباشپپد بپپه خواست و مراد ایشان باشد یا نی ؟ گفت نباشد و یکی را بر دیگپپری دست نیست . مأمون گفت پس عجز هر یکی ازین دو ظاهر گشت و عاجزی خدا را نشاید . بآن ثنوی متحیر ماند ، بآن گپپاه فرمپپود تپپا او را

۴۸۲ / دو قرن سکو ت

نام این ثنوی در متن خپپبر۱وکشتند و همگان بر مأمون ثنا گفتند .د » نیامده است لیکن چون رفتاری وکه مأمون در پایان سخن با او وکرده،‌یوکرده اسپپت شپپباهت دارد ،‌های وکه نسبت به مانویان م است با معامل،‌هاند . حتی او را با یپپزدان بعضی از محققان این ثنوی را مانوی دانست

،‌هاند ، در صورتی وکه مأمون یپپزدان بخپپت را۲بخت مانوی یکی شمرد نکشت و امان داد و وکشته شدن ایپپن ثنپپوی نیپپز در پایپپان حکپپایت،‌یبآید و احتمال دارد وکه به وکلی بآفریپپده مجعول و نامناسب به نظر م،‌های وکپپه بیپپن خیال نویسنده و زاده بآرزو و تعصب او باشد اما مباحث،‌یدهد بر پایه عقاید زرتشپپتی اسپپت و در این ثنوی با مأمون روی م،‌بهای پهلوی نظیر دارد . پیداست وکه دریپپن گپپونه منپپاظرا ت بآن وکتا،‌یداشپپته اسپپت مسپپأله چه بیشتر خاطر زرتشتیان ثنوی را نگپپران م خیر و شرست . نگرانی قوم از بآن است وکه افعال شر را به خدا نسبت

چگونه توان داد ؟

.۱۸بیان الدیان چاپ عبا س اقبال ص ۱ .۵۸عبا س اقبال حواشی بیان الدیان ، ص ۲

جنگ عقاید / ۴۸۳

گزارش گمان شکن وکه ظاهر ًا انپپدوکی بعپپد۱در وکتاب پهلوی «شکند گمانیک وچارد »

،‌یدهپپد ازین تاریخ تألیف شده اسپپت . سپپخنانی هسپپت وکپپه نشپپان م،‌هاند ؟ این اندیشپپه موبدان در این وکار تا چه حد به حیر ت و تردد بود وکه زشتی و گناه را به خدای خیر و نیکپپی بتپپوان نسپپبت داد بپپرای،‌یهپپا و ،‌نها هیچ تصور پذیر نبوده است . بآیپپا خپپدایی وکپپه نیک خاطر بآ،‌یها را نیپپز همپپو بپپه ،‌یها و بد ،‌یهای جهان را بآفریده است زشت زیبای جهان هدیه وکرده است ؟ اگر خدای جهان بآفریپپدگار زشپپتی و بپپدی است ناچار خود نیز باید نادان و ناتوان و عپپاری از نیکپپی و رحمپپت

،‌یتواند برتابد ؟ در بحثی وکه بیپپن۲باشد این چنین نقصی را چگونه م ثنوی با مأمون روی داده است این اندیشه وکپپه در شپپکند گمانیپپک،‌متریپپن ،‌یگمپپان یکپپی از مه وچار اسا س بحپپثی واقپپع شپپده اسپپت ب،‌یهایی بوده است وکه مزدیسنان و ثنویان را در پذیرفتن بآیین دشوار،‌هاند وکه اگر خپدا را ، ،‌یپرسید ،‌ینموده است . م مسلمانان گرفتار تردد م

به فرانسوی (de Menasceک ) ۱۸۸۵ به انگلیسی (Westاین وکتاب را ۱،‌های بپپه فارسپپی از بعضپپی۱۹۴۵ ،‌هاند . صادق هدایت نیز تپپرجم ک ) ترجمه وکرد

اجزا بآن دارد . .۱۶– ۱۳ بند ۱۱شکند گمانیک وچار ، فصل ۲

۴۸۴ / دو قرن سکو ت

،‌یگویند نظیری و مانندی نیست او را غالب بآن چنان وکه مسلمانان م ازین گذشپپته ، خپپدایی وکپپه یگپپانه و۱و قاهر خواندن چه روی دارد ؟

،‌یگفتنپپد ،‌یضد و نظیر باشد نزد مزدیسنان تصورش بآسپپان نبپپود . م ب چنین خدایی اگر خردمند و خرسندست برای چه بدی و زشپپتی را،‌ینهپپد ،‌یدهد و اگر خود نیکپی را بپر بپدی رجحپپان م مجال ظهور م

اگپپر۲سبب چیست وکه ناپاوکان و بدوکاران درین جهان برتری دارند ؟ رحیم و رحمان است موجب چیست وکه نادانی و وکوری و سپپنگدلی

،‌یگمارد ؟ ۳را بر مردم م

بپپر ایپپن گپپونه ایرادهپپا ، علمپپا اسپپلم ماننپپد ابوالهپپذیل و نظپپام،‌بهپپای وکلم بآمپپده ،‌یدادنپپد وکپپه در وکتا ،‌خهای درست و دقیپپق م پاس است . اما این گونه ایرادها وکه در وکتاب شکند گمانیک وچار بر علمپپا اسلم ورد بآمده است نموداری از منپاظراتی اسپت وکپه از بآغپاز دوره بحث و مناظره بین مزدیسنان و مسلمانان رواج داشته است . وسعت،‌های وکه در رفتار با مزدیسنان مشرب مأمون و سهل انگاری و مسامح،‌نها جرأ ت داد وکه بپپر مطپپالب ،‌کاندک به بآ ،‌هها داشت ، اند و سایر فرق

.۲۶– ۲۰همان وکتاب ، همان فصل ، ۱ .۳۶– ۳۰همان جا ۲ .۴۴– ۳۷همان جا ۳

جنگ عقاید / ۴۸۵

قربآن نیز اعتراض وکنند و بآن سخنان را متناقض و متضپپاد بشپپمرند .،‌یتپوان نمونه این گونه اعتراضپا ت را در «شپکند گمانیپک وچپپارد » م،‌های از نپپبردی دانسپپت وکپپه ،‌یتپپوان نمپپون یافت و این اعتراضپپا ت را م،‌هانپپد . ،‌یوکرد ایرانیان در روشنی منطق و خرد با عربان و مسپپلمانان م،‌نهپپا ، در یک جا درین وکتاب چنین بآمده است: «در وکتاب بآسمانی بآ

،‌یگوید۱باب وکرفه ،‌ینماید .د » م و گناه این دعوی هست وکه متناقض م «وکرفه و بزه هر دو از من است دیپپو و جپپادو نتواننپپد وکپپس را زیپپان رسانند . هیچ وکس دین نپذیرد و نیکی نورزد و جز بآن وکپپه خواسپپت من باشد و هیچ وکس به وکفر نگراید و به بدی در نیفتد ال وکپپه مپپن خواسته باشمد » در همان وکتاب بسا وکه زبان به شکایت گشپپاید و بپپر بآفریدگان نفرین نماید وکه چرا بدی خواهند و گنپپاه وکننپپد… ایپپن از خواست وکردگار خود اوست و با ایپن همپه مپردم را بپه سپبب ایپن،‌یدهپپد . ،‌یها به شکنجه دوزخ و عقوبت تن و جان بیپپم م ،‌هها و بد گنا،‌یوکشپپانم ،‌یگوید وکه «من خود ، مردم را بپپه گمراهپپی م جای دیگر م چرا اگر بخواهم توانم بآن وکه بآنان را به راه راست بآورم امپپا خواسپپتار بآنم وکه اینان به دوزخ روندد » و باز به دیگر جپپای گویپپد وکپپه «مپپردم

،‌های اسپت از بآن۲خود عامل بزه و وکننده گناه باشند…د » ،‌نهپپا نمپپون ای

وکرفه یعنی ثواب .۱ .۲۶۵– ۲۶۴ بند ۱شکند گمانیک ، فصل ۲

۴۸۶ / دو قرن سکو ت

چه مزدیسنا ، در مبارزه با علما اسلم و جهپپت اثبپپا ت برتپپری بآییپپن،‌هاند . لیکن ، زبان متکلمان اسلم نیپپز ماننپپد شمشپپیر ،‌یگفت خویش م،‌هها و ایرادهپپا توفیپپق و پیپپروزی ،‌نها در رفع و رد این شپپبه غازیان بآ یافت و تمام ایپپن گفتگوهپپا را پایپپان داد . امپپا ایپپن سپپخنان ، نشپپان،‌یدهد وکه موبدان و هیربدان زرتشتی حپپتی در بحبپپوحه قپپدر ت و م،‌هاند با بآن بپپه مبپپارزه بپپر ،‌ییافت عظمت اسلم هر وقت مجال سخن م،‌هاند و این احتجاجا ت ، اگپپر ،‌یوکرد ،‌هاند و در رد بآن احتجاج م ،‌یخاست م،‌یوکند وکه در روشپپنی خود پایه درستی ندارد اما حکایت از نبردی م دانش و خرد بین ایرانیان و تازیان در خیر بوده اسپپت . امپپا منپپاظره علما زرتشتی فقط به بحث با متکلمان مسلمان منحصر نبوده است ، با جهودان و ترسایان و مانویپپان و حپپتی بپپا دهریپپان نیپپز گفتگوهپپا،‌هها را نیز در وکتاب «شکند گمانیپپک ،‌های از این مناظر ،‌هاند . نمون داشت،‌یبآید وکه مجپپو س در دوره اسپپلم ،‌نها بر م ،‌یتوان یافت . از ای وچارد » م،‌هاند و درین وکپپار نیپپز نیز ، از اهتمام در نشر عقاید خویش غافل نبود

،‌هاند . ،‌های داشت شوری و علق

جنگ عقاید / ۴۸۷

گجستک ابالیش،‌های وکه بین بآذرفرنبغ موبد بزرگ زرتشتی بپپا از بآن جمله مناظر گجستک ابالیش زندیق وکه از مانویه یا دهریه بوده است حکپپایت از،‌یوکنپپد . رسپپاله ،‌نها در نشر عقاید خویش ، در عهد مپپأمون م بآزادی بآ وکوچکی درین باب به زبان پهلوی باقی است وکه داستان این مناظره

درین رساله ابالیش وکه از بآیین زرتشپپت بازگشپپته اسپپت در۱را دارد،‌یوکنپپد و هفپپت حضر ت مأمون با بآذرفرنبغ موبد زرتشپپتی منپپاظره م،‌خهایی وکپپه بآذرفرنبپپغ ،‌یوکنپپد . امپپا پاسپپ ایراد بر سبیل سؤال طپپرح م،‌یدهد به قدری جالب و درخشان است وکپپه مپپأمون و مجلسپپیانش م،‌یوکننپپد و ابپپالیش شپپرم زده و برتری و پیپپروزی موبپپد را تصپپدیق م

،‌یشود . شکسته از حضر ت مأمون خارج م

،‌ههپپای دینپی دوران ساسپپانی ، پیپپروان مپزدک از بازماندگان فرق،‌هاند . با این همپپه ،‌هها به شمار بآمد ،‌کتر از سایر فرق منفورتر و وحشتنا،‌نها نیز از اواخر عهد مأمون مجال خودنمایی یافتند و با مسلمانان بآ به پیکار برخاستند . این قوم بپپا نپپام خرمپپی و خپپرم دینپپی در دوره

ک ) و هپپومی چاچپپا بپپه۱۸۸۷متن و ترجمه رساله را بپپارتلمی بپپه فرانسپپوی (۱،‌های از بآن دارد۱۹۳۶انگلیسی ( ک ) منتشر وکرده است . صادق هدایت هم ترجم

شمسیک ) .۱۳۱۶(

۴۸۸ / دو قرن سکو ت

،‌نهپا در سرگذشپت بابپک و مأمون و معتصم قیام وکردند و داستان بآ،‌ههپای مجپو س مجپال مازیار بآمده است این طایفه وکمتر از سایر فرق،‌هاند و نبردی وکه بپپرای پیپپروزی بحث و احتجاج با مسلمانان را داشت،‌نهای جنگ بوده اسپپت . بپپا ،‌هاند یکسره در مید ،‌یوکرد بآیین خویش م،‌بهایی وکه در علم وکلم و ملل و نحل نوشپپته شپپده این همه در وکتا،‌یبآیپپد وکپپه چپپون ،‌نها مذوکورست اما چنین بر م است مبادی عقاید بآ،‌نها مجال بحپپث و ،‌هاند ، به بآ ،‌یشمرد ،‌نها را اهل وکتاب نم مسلمانان بآ،‌یتوان دانست وکپه در تبلیپغ عقایپپد ،‌هاند . از این رو ، نم ،‌یداد گفتگو نم،‌هاند و در روشنی دانش و خرد ،‌یبرد ،‌تهایی به وکار م خویش چه حاج

،‌هاند وکرد ؟ ،‌یتوانست چگونه با علمای اسلم نبرد م

شعوبیان در گیر و دار این مشاجرا ت ، وکه در زمینه عقایپپد و بآرای دینپپی ، بیپپن صپپاحب نظپپران در گرفتپه بپود ، مسپأله دیگپپری نیپپز در بیپن مسلمانان ، مطرح بود: بآیا عربان ، وکه ایران و دیگر وکشورهای جهان را،‌هاند ، بر ،‌هاند ، و بر بسیاری از اقوام جهان پیروزی یافت به اسلم دربآورد دیگر اقوام جهان برتری دارند ؟ البته عربان خپپود دریپپن بپپاب شپپک

جنگ عقاید / ۴۸۹

نداشتند . گذشته روزگار خویش را بآگنده از فخر و شپپرف و بآزادی و،‌ننوازی و ،‌یدیدنپپد و بپپه دلوری و جپپوانمردی و مهمپپا بزرگپپواری م،‌ینازیدند . از بابت سعی و مجاهدتی نیز وکه ،‌نوری خویش بسی م سخ در وکار نشر اسلم وکرده بودند خویشتن را بر دیگر مسلمانان صاحب،‌یشمردند . بدان سبب نیز وکه پیغامبر از عرب برخاسته بپپود ، حقی م،‌یوکردند ، عرب را بر همه اقپپوام و قربآن هم به زبان عرب بود گمان م جهان برتری است . و در ایران ، به روزگار امویان چندان ایپپن برتپپری،‌خها وکشیدند وکه مایه رنپپج و ملل گشپپت . از را وکه مدعی بودند به ر،‌کاندک ، این اندیشه در خاطر مسلمانان پدید بآمد وکه این این رو اند دعوی عربان ، و این رفتار تحقیر بآمیزی وکه نسبت به دیگر مسلمانان غیر عرب دارند ، با بآیین قربآن سازگار نیست . مگر نه در قربآن برادری و برابری همه مسلمانان به صراحت ذوکر شده بود ؟ قربآن به صراحت،‌یگفت وکه «ای مردم ، ما همه شما را از مپپردی و زنپپی بآفریپپدیم و م

،‌هها وکردیم تا یکدیگر را (بدانک ) بشناسپپید .د » ،‌هها و قبیل و تأوکیپپد۱شعب،‌یتپر شپما در نپزد خداونپد بآن وکپس اسپت وکپه ،‌یوکپرد وکپه «گرام م پرهیزگارتر باشدد » و پیغمبر نیز گفته بود: «عربی را بر عجمی هیپپچ،‌یهپا و برتپری نیسپت ال بپه پرهیزوکپارید » . دریپن صپور ت ، بآن دعو

.۱۳سره الحجرا ت: ۱

۴۹۰ / دو قرن سکو ت

،‌یوکردند ناروا بود و اسا س درست نداشپپت . ،‌یها وکه عربان م خودستای،‌یهپپا نیاوردنپپد و بآن از ایپپن رو بسپپی از مسپپلمانان طپپاقت بآن خوار،‌یها را بآشکارا رد و انکار وکردند . گفتند عپپرب را بپپر دیگپپر اقپپوام دعو جهان هیچ مزیت نیست . مردم همه از یک گروهند و در نژاد و تبپپار،‌تهپپا و هیچ بر یکدیگر امتیپپاز ندارنپپد ، مزیپپتی اگپپر هسپپت ، بیپپن ام،‌ههپپا نیسپپت ، بیپپن افرادسپپت و بآن نیپپز جپپز از حیپپث تقپپوا و قبیل پرهیزوکاری نتواند بود . نیک و بد و پست و بلند ، در بیپپن هپپر قپپوم و طایفه هست اما در بین هر قوم و هر طایفه نیک ، نیک اسپپت و بپپد ، بدست . بآن وکس را وکه خپپود پسپپت و فرومپپایه اسپپت از انتسپپاب بپپه،‌یافزاید و بآن وکس وکه نیپپز خپپود بزرگان قوم خویش فخر و شرف نم بلند همت و وال گهرست از انتساب به فرومایگان قبیله خویش قدر،‌یوکاهد . وقتی اهل عراق همه خپپود را بپپه وکسپپری و قبپپاد و شرف نم،‌یوکردنپد شپاعری ازیپن شپعوبیان بپه طنپز پرسپید پپس منسوب م

،‌هاند ؟ ،‌یها وکجا رفت نبط

،‌یوکردنپپد اهپپل تسپپویه بودنپپد ، و وکسانی وکه برتری اعراب را رد م،‌یشمردند . امپپا اعپپراب ، خاصپپه ،‌یها را به زیان مسلمانی م چنین دعو،‌نهپپا ، وکپپه گفتپپار ایپپن اهپپل تسپپویه را جپپاهلن و خودسپپتایان بآ،‌تتر شدند . وکسانی وکه ، بپپه نپپام ،‌شهای سخ ،‌یپذیرفتند دچار سرزن نم

جنگ عقاید / ۴۹۱

شعوبی اختصاص یافتند ، سخنان اهل تسپپویه را دسپپتاویز وکردنپپد و،‌کاندک به تحقیر و سرزنش عربپپان پرداختنپپد . گفتنپپد و حجپپت اند بآوردند ، وکه عرب را نه همان هیچ مزیت بر دیگر اقپپوام نیسپپت بلکپپه خود از هر مزیتی عاری است . هرگز نه دولتی داشته است نه قدرتی و نه صنعت و هنری به جهان هدیه وکرده است نه دانش و حکمپپتی .ژُوکشی هنری نداشته اسپپت و از فقپپر و بپپدبختی ،‌م جز غارتگری و مرد،‌نها ،‌یوکشته است . اما قربآن و بآیین اسلم وکه عرب بدا اولد خود را م،‌یفروشد ، خود هیچ اختصاص بپپه ،‌ینازد و بر دیگر مسلمانان فخر م م،‌یهپپای عرب ندارد . و بآن گاه ، قربآن و بآیین مسلمانی خود از این دعو

،‌هاند . ناروا و تعصب بآمیز بیزارند و بآن را زشت و ناروا شمرد

نام شعوبی ، وکه بر این فرقه مخالف عرب ، و هم بپپر وکسپپانی وکپپه،‌هاند اطلق شده است ، از بآن روست وکه این دو فرقپپه اهل تسویه بود،‌هاند وکه قبایل عرب را ، با شعوب غیپپر عپپرب هیپپچ تفپپاو ت معتقد بود،‌یجپپا و ،‌یها وکپپه عپپرب در برتپپری خپپویش دارنپپد ب نیست و بآن دعو

،‌کاندک سخت بال۱نارواست ،‌یها اند مشاجره بین اعراب با این شعوب

برای اطلعا ت بیشتر در باب شپپعوبیه رک: ضپپحی السپپلم . تپپألیف مرحپپوم۱ احمد امین وکه به وسیله بآقای عبا س خلیلی به نام پرتپپو اسپپلم بپپه فارسپپی ترجمه شده است . نیز به سلسله مقال ت بآقای جلل همپپایی در مجلپپه مهپپر

سال دوم وکه عمده مطالب بآن نقل از همیپپن وکتپپاب ضپپحی السپپلم اسپپت

۴۹۲ / دو قرن سکو ت

گرفت چندان وکپپه از هپپر فرقپپه سپپخنوران برخاسپپتند و یکپپدیگر را،‌شها وکردند . و مخالفان عرب ، خاصه مجو س و زنادقه ، هجوها و سرزن بازار این هنگامه را گرمتر وکردند ، و در هجو و قدح عرب ، بیش از بآن چه حق و سزا بود ، افراط پیشه گرفتند و وکار را به جپپایی رسپپانیدند،‌کاندک نه همان قوم عرب ، بلکه هر چیز دیگر را نیز از زبپپان وکه اند و بآیین و اعتقاد وکه منسوب به عرب بود ، تحقیر وکردند و مخالفت بپپا،‌یهپپای قپپربآن و اسپپلم نیپپز ،‌یهای عرب را بهانه وکردند تا با دعو دعو

مخالفت وکنند و درین مشاجره از حد اعتدال به وکلی خارج شوند .

،‌هاند در سایر بلد مسلمانی هپپم ،‌یها تنها در ایران نبود این شعوب،‌یها ،‌یهای عربان به ستوه بودنپپد؛ شپپعوب هر جا وکه مردم از خودستای،‌یوکردند . اما در ایران ، از هپپر ،‌یبآمدند و با اعراب مشاجره م نیز پدید م دستی مردم در بین این فرقه بودند ، وکه همپپه در قپپدح و طعپپن بپپر عرب همداستان بودند . با این همه بیشتر این شعوبیان ، در ایپپران از

بآن وکسانی بودند وکه از اعراب خواری و بیداد دیده بودند .

می تپوان گفپت وکشپاورزان و روسپتاییان ، خاصپه در نقپاط دور

و همچنیپپن۴۱۰ ص ۴مراجعه شود . همچنین رک: دائره المعارف اسلم ج مراجعپپپه شپپپود بپپپه تحقیقپپپا ت گلپپپدزیهر در ایپپپن بپپپاره در وکتپپپاب:

Muhammendanische Studien 1.

جنگ عقاید / ۴۹۳

افتاده ایران بیش از دیگران دستخوش جور و بیپپداد تازیپپان بودنپپد .،‌یوکردند ، باج گیران و مالکان و اقطاع داران از یک سو بر بآنان ستم م،‌یبردند . از ،‌نها را به غار ت م وکارگزاران از سوی دیگر مال و خواسته بآ،‌نها ، بیش از سایر طبقا ت و افکار شپپعوبی بآشپپنا این جهت بود وکه بآ،‌نهپپا وکپپه بیشپپتر بپپدخواه ،‌هاند وکه «در میان شپپعوبیان ، بآ شدند . نوشت،‌یورزند ، اوبپپاش نبطپپی و برزگپپران و عربانند و بیشتر به بآنان وکینه م،‌یباشند لیکن بزرگان و اشراف ایرانپپی وکپپه دارای روستاییان ایرانی م،‌هاند و شرف را عبار ت از نسپپب خپپود مقام ارجمندند ، دین را شناخت

،‌یدانند .د » ۱م

این گفته ابن قتیبه ، با بآن وکه از رنگ غرض خالی نیست جپپالب،‌یجویپپد و مهم است . در موقعی وکه قوم مهاجم بر وکشوری اسپپتیل م اشراف و بزرگان بآن وکشور همیشه زودتر از سایر طبقا ت با مهاجمان،‌ییابند . جاه و حشمت پر بهایی وکه دارند غالبپپ ًا و دشمنان دوستی م،‌یدارد وکه برای حفظ بآبرو و اعتبپپار خپویش بپا دشپمنان بآنان را وا م،‌نها را بپذیرنپپد . از ایپپن فاتح و قاهر خویش بیامیزند و تأثیر و نفوذ بآ،‌های وکه برای یک مملکت روی داده است ، طبقه رو در پس هر فاجع اشراف زودتر از سایر مردم رسوم و بآداب قومی و ملپپی خپپویش را از

.۲۷۰ابن قتیبه ، وکتاب العرب . رک: رسائل البلغاء ص ۱

۴۹۴ / دو قرن سکو ت

،‌هاند و حتی راه و رسپپم بیگپپانه را بپپه منزلپپه یپپک «جپپاه و دست داد،‌هاند . اعتبارد » تازه ، پذیرفت

،‌کاندک توانستند جای در ایران نیز ، دهقانان و بزرگ زادگان اند خود را در حکومت عربپپی بازیابنپپد ، از ایپپن رو جپپز در مپپواردی وکپه،‌تهای ضپد عپرب وکمپتر وکسب جاه و نام را در نظر داشتند ، در نهض،‌یجستند ، اما روستاییان و وکشاورزان وکه دستخوش ظلپپم و شروکت م،‌نهپا همپراه و همداسپتان ،‌یتوانسپتند بپا بآ تحقیر فاتحان بودند و نم باشند همواره برای مقاومت در برابر زورگویان و ستیزه جویان عرب،‌یجستند . بدین سبب بود ، وکه مبادی و اقپپوال شپپعوبیان نپپزد بهانه م روستاییان و وکشاورزان ستم رسیده نفوذ و رواج بسیار یافت . داستان،‌نهپپا در وکوچپپک شعوبیان در تاریخ ، جالب و خواندنی است . عقیده بآ،‌نهپپا نپپه ،‌یگرفت . بآ شماری اعراب از حس نفر ت و انتقام سرچشمه م،‌ینهادند بلکه بآنپپان را از همپپه اقپپوام همان عرب را بر عجم برتری نم،‌یدانستند . ایپپن نپپدا در دوران حکپپومت ،‌هتر م ،‌تتر و فرومای جهان پس اموی وکه اعراب قدر ت و سیاد ت تمام داشتند ضپپعیف و نارسپپا بپپود ،،‌کاندک شپپد ت و نیپپرو گرفپپت . در زمپپان لیکن در دوره عباسیان اند هشام بن عبدالملک وقتی اسماعیل بن یسار به نژاد ایرانپپی خپپویش افتخار وکرد به سختی مجپپازا ت دیپپد . گوینپپد وی در حضپپور خلیفپپه

جنگ عقاید / ۴۹۵

اموی شعری خواند و در طی بآن عظمت نژاد و تبار ایرانیان را ستود و گفت «وکیست وکه مانند خسرو و شاپور و هرمزان در خپپور فخپپر و تعظیم باشد ؟د » وقتی هشام اشعار وی بشنید ، بربآشفت پرخاش بآغپپاز،‌یفروشپپی و در برابپپر مپپن خویشپپتن و قپپوم وکرد وکه بر مپپن فخپپر م،‌های ،‌یستایی !د » پپپس بفرمپپود تپپا او را بزدنپپد و در بپپروک خویشتن را م

۱افکندند .

در دوره اموی ، بآرا و سخنان شپپعوبیان ، بپپا چنیپپن شپپدتی طپپرد،‌یشد اما در روزگار عباسیان ، وکسانی مانند بشپپار بپپن بپپرد بآشپپکارا م،‌نهپپا حپپتی ،‌یستودند . بعضی از بآ ،‌ینکوهیدند و ایرانیان را م عرب را م،‌یگفتنپپد ،‌یوکردنپپد و م ،‌یهاشپپم بودنپپد طپپرد م بآشکارا خلفا را ، وکپپه بن بیایید و پیش از بآن وکه پشیمان شوید خویشتن را خلع وکنید . پپپس به سرزمین خپپویش در حجپپاز بازگردیپپد و بپپه خپپوردن سوسپپمار و

۲چرانیدن گوسپند بپردازید…

و این حکایت از بآن۱۲۵برای تفصیل این داستان رجوع شود به: اغانی ص ۱ وکپپه شپپعر۳۰– ۲۹ ص ۱جا در ضحی السلم هم نقل شده است ، رک: ج

اسماعیل بن یسار در بآن جا ذوکر شده است و در طی بآن ابیا ت بآمده است:و الهرمزان لفخر او لتعظیممن وکسری و سابور الجنود معا

اشاره است به متووکلی وکه گوید:۲هلموا الی الخلع قبل الندمفقل لبنی هاشپم اجمعیپن

۴۹۶ / دو قرن سکو ت

با بآن وکه ، بآثار شعوبیه را تعصب دوستداران عرب ، یکسره عرضپپه نابودی و تباهی وکپپرده اسپپت ولیکپپن ، از بآن چپپه در مطپپاوی وکتپپب،‌یتپپوان حقیقپپت دعپپاوی و ،‌نها نقل شده است به خوبی م مخالفان بآ،‌کانپپدک ، چنپپان مایه سخنان شعوبیان را دریافت . نفر ت از عرب ، اند وکه جاحظ گفت به نفر ت از هر بآن چه به عرب تعلق داشت منتهپپی

،‌های جهپپت۱گشت ،‌هرفته سپپخن اهپپل تسپپویه را بهپپان و شعوبیان رفتترویج و اشاعه ثنویت و زندقه وکردند .

،‌یها و تروکان ، در دوره مأمون و معتصم توسعه نفوذ و قدر ت ایران عربان را یکسره ضعیف و زبون وکرده بود . داستان برتری نژادی عرب،‌های بیش نبود . خلفا خود از جانب مادر عرب بودنپپد . وزرا دیگر افسان،‌یشپپدند . سپپرداران و سپهسپپالران بیشتر از میان ایرانیان انتخپپاب م خلیفه بیشتر ترک و ایرانی بودند . از ایپپن رو نشپپر سپپخنان شپپعوبیه،‌یوکرد و بدین گونه ، در گیر و دار مشپپاجرا ت دیگر با مانع برخورد نم،‌ههپای و مجادل ت مپذهبی و وکلمپی وکپه در بآن روزگپاران بیپن فرق مسلمانان و دیگر مذاهب در گرفته بود سخنان شعوبیان نیپپز چپپون،‌های روی نمود و مخالفان و هواخواهپپان یپپافت . در مذهب و بآیین تاز

لوکل الضباب و رعی الغنمفعودوا الی ارضکم بالحجاز .۶۸ ص ۷الحیوان ، ج ۱

جنگ عقاید / ۴۹۷

،‌کانپپدک شپپعوبیان در درگپپاه خلفپپت هر حال ، از روزگار مأمون اند قدری و شأنی یافتند . چنان وکه ، در بین الحکمپپه مپپأمون ، برخپپی از

،‌نها مقام و منصبی داشتند . بآ

۱۰

پایان یک شب

ک‌لهای آخر سا،‌لهایی وکه بغداد شاهد وکشتن و بپپه دار بآویختپپن بابپپک و در سا مازیار و افشین بپپود ، دو قپپرن سپپکو ت و مبپپارزه ایرانیپپان بپپه پایپپان،‌یرسید . از سپپقوط نهاونپد تپپا وکشپپته شپپدن بابپک دویسپت سپپال م،‌یگذشت . این مد ت بر ایرانیان مثل یک شب رویاخیز گذشته بود؛ م،‌نها و ناله جغدها هیپپچ چیپپز شب تاریک هولناوکی وکه جز غریو توفا،‌نانگیز ایپپن دو ،‌اانگیز بآن را نشکسته بود . در سکو ت هیجا سکو ت روی قرِن ظلمت خیز ، بین نیروی ایرانی و عپپرب وکشپپمکش عظیمپپی در،‌تهای نظامی و سیاسی دو حریف وکینه جپپو گیر بود . در صحنه رقاب،‌یوکوشید دیگری را ، به خاک پنجه در هم افکنده بودند و هر وکدام م افکند . تاریخ این دو قرن ، ماجرای زوربآزمایی دو قوم ایرانپپی و تپپازی بود . در طی این زوربآزمایی ، عرب بارها به زمین خورده بود اما درین،‌لهایی وکه بغداد وکشتن و به دار بآویختن بابک و مازیپپار را جشپپن سا

۵۰۰ / دو قرن سکو ت

،‌یگرفت دیگر میدان را برای حریف یکسره خالی وکرده بود . م

در پایان دو قرن عرب دیگر فاتح ایران نبپپود . سپپیاد ت و قپپدرتی،‌یامیه ، برای خپپود ادعپپا وکنپپد دریپپن ،‌یوکرد ، در روزگار بن وکه جرأ ت م روزها یکسره از یاد او رفته بود . در دربپپار خلفپپت نفپپوذ و قپپدر ت او،‌یتوانست با نفپپوذ و قپپدر ت ایرانیپپان معارضپپه وکنپپد . تسپپلط دیگر نم فرهنگ و تمدن ایرانپپی ، خلیفپپه تپپازی را یکسپپره مقهپپور و مغلپپوب،‌نهپپا وکپپه در دوره خویش وکرده بود . اشپپراف و امپپرا ایرانپپی ، یعنپپی بآ،‌یشدند ، ساسانیان به قول مورخان اسلم «صاحب بیوتا تد » خوانده م در پایان دو قپپرن سپپکو ت و تحمپپل بآن چپپه را در سپپقوط مپپدائن و،‌تهپپای نهاوند از دست داده بودند ، دوبپپاره بپپه دسپپت بآورنپپد . حکوم،‌نها بود و با پرداخپپت رشپپوه و خپپراج اجپپازه محلی غالب ًا در دست بآ،‌یپناه را به نام دین مثل شتر بدوشند . ،‌ییافتند وکه رعایای زبون و ب م در دربار خلفت ، عربان وکنار وکشیده بودند و بندگان ترک وکه تازه بر روی وکار بآمده بودند ، به اقتضای خوی بندگی ، دوسپپتی و پشپپتیبانی

،‌یفروختند . خویش را به هر وکه خریدار بود م

پایان یک شب / ۵۰۱

نفوذ تروکان خلیفه وکه از توسعه و نفوذ ایرانیان بیم داشت ، چپپون حمپپایت و،‌یوکپپرد نیپپروی تروکپپان را دوستی عرب را از دست داده بپپود سپپعی م تکیه گاه خویش سازد . برای راضی نگهداشتن تروکپپان نیپپز لزم بپپود وکه دست بآنان را بر مال و جان مردم باز گذارد . لزم بود وکه با بپپذل جوایز و صپپرف امپپوال ایپپن بنپپدگان نپپو رسپپیده را راضپپی و مطیپپع

نگهدارد .

،‌یتوان تصور وکپرد: شپیوع فسپپاد و نتیجه این وضع را به خوبی م رشوه و رواج ظلم و ناامنی در چنین حال اجتناب ناپذیر خواهد بود .،‌کاندک وکار چنان شد وکه هیپپچ وکپپس بپپر جپپان و مپپال در بغداد اند،‌یرسپپاندند و خویش ایمنی نداشت . تروکان مردم را هزار گپپونه بآزار م

،‌یتوانست بآنان را از این وکارها منع نماید . خلیفه نم

از اواخر دوره معتصم دربار خلفت یکسره به دست تروکان افتاده بود با این همه تا معتصم زنده بود ، تروکپپان چپپون درم خریپپدگان او،‌یوکردند اما پس از او دیگر از هیچ خلیفه بودند از او فرمان برداری م

،‌یوکردند . ،‌نها در بغداد بر خلیفه چیره بودند و در شهرها۱اطاعت نم بآ

این نفوذ تروکان مخصوص ًا پس از وکشته شدن متووکل توسعه بیشتری یپپافت .۱

۵۰۲ / دو قرن سکو ت

،‌یوکردنپپد . بپپا ظلپپم و خپپدعه امپپوال مپپردم را بر مردم ظلم و بیداد م،‌یستاندند و وکسی یارای تظلم نداشت . بپپا زور و فشپپار بپپه نپپامو س م،‌نهپپا ،‌یتوانسپپت در مقابپپل بآ ،‌یوکردنپپد و وکسپپی نم خلق خدا تجپپاوز م مقاومت وکند . حکایت مردی وکه پانصد دینار ، به امیری در بغپداد وام

،‌تنامه بآمده است . ،‌های از وقپپایع و۱داد ، در سیاس ایپپن حکپپایت نمپپون اتفاقا ت زندگانی عادی بآن روز مردم بغدادست وکه تروکان بپپر جپپان و

مالشان تسلط نامحدود یافته بودند .

پس از قتل متووکل تروکان به قول مؤلف الفخری بر ملک استیل یافته بودنپپد،‌یوکشپپتند و ،‌یخواسپپتند م ،‌نها چون اسیری بود وکه اگر م و خلیفه در دست بآ،‌هاند «وکپپه چپپون معپپتز بپپر سپپر خلفپپت ،‌یبخشودند . نوشت ،‌یخواستند م اگر م نشست وکسانش منجمان بیاوردند و گفتند بنگرید تپپا او چپپه مپپد ت خواهپپد زیست و چه مد ت بر سریر خلفت خواهد مانپپد . یکپپی از ظرفپپا در مجلپپس،‌یزید ،‌یگویی چند سال م ،‌نها بهتر دانم . گفتند تو م حاضر بود گفت من از ای،‌یراند ؟ گفت: تا هر وقت وکه تروکان بخواهند . هپپر وکپپه در و چند سال حکم م

ک ) بپپه همیپپن۲۲۱مجلس حاضر بود از این جپپواب بخندیپپدد » (الفخپپری ، ص جهت بود وکه به قول مسعودی «معتز در حیا ت لذ ت خواب نداشت و از بیم،‌یگفت همواره بر ایپپن حپپال ،‌یوکرد . م او روز و شب سلح از خویشتن جدا نم،‌یگفت خواهم بود تا بدانم سر من از بآن بغاست یا سر بغا از بآن من است و م،‌یترسم وکه بغا از بآسمان بر من افتد یا از زمین به قصد هلک مپپن همواره م

ک ) .۴۲۸ ، ص ۲بیرون بآیدد » (مروج الذهب ، ج .۳۵– ۳۰چاپ خلخالی ص ۱

پایان یک شب / ۵۰۳

ستمکاری عمال در بغپداد وضپپع چنیپپن بپود ، امپپا در ولیپپا ت از ایپپن هپپم بپپدتر،‌یگذشت . عمال خلفا ، خواه ترک و خپپواه عپپرب ، سپپخت بپپه جپپان م مردم افتاده بودند . اینان برای انباشتن وکیسه خپپویش از هیپپچ گپپونه،‌های از این مظپپالم و فجپپایع عمپپال بیداد و ستم دریغ نداشتند . نمون،‌یتوان یافت: «… در عهد معتصم دبیپپری خلیفه را در حکایت ذیل م بود بیکار و پیوسته قصه نوشتی و به در سرای معتصم رفتی و چون معتصم برنشستی او قصه عرضه وکردی و مضمون قصپه بآن بپود وکپپه مردی وکاتب وکافی جلدم اگر مرا امیرالمؤمنین شغلی فرماید خدمت پسندیده به جای بآرم و خزانه را توفیر انگیزم و خود را نانی حاصپپل وکنم . معتصم از ابرام بآن ملول شد بفرمپپود نپپواب دیپپوان را وکپپه او را شغلی وکه زیاد ت رونقی نداشته باشد بفرمایند . گفتند مسجد جپپامع،‌یشپپود . ،‌یباید چه به وقت باران صحن مسجد گپپل م بصره را فرش م مثالی نوشتند تا او برود و بآن شغل را تعهد نماید . مثال بستد و قدم در راه نهاد در راه سنگی جزع ملون لطیف یافت بآن را با خود بپپبرد و چون به در بصره رسپپید غلمپپی پیپپش فرسپپتاد تپپا او را اسپپتقبال وکردند او جمله متفکر بودند تا به جهت وکدام مهم بآمده است . مثپپال،‌یباشد انداخت ، گفتند فرمپپان بریپپم عرض داد وکه مسجد را فرش م

۵۰۴ / دو قرن سکو ت

،‌یبایسپت لیکن چندان مهم نبود وکه بپه جهپت بآن مثپال معتصپپم م بآورد . دبیر بآن سنگ جزع را از بآستین بیرون بآورد و گفت فرمان بپپر بآن جمله است وکه تمامت فرش مسپپجد ازیپپن سپپنگ باشپپد . جملپپه متحیر شدند و گفتند این چنین سنگ از وکجا حاصل توان وکپپرد ؟ و،‌ینمود تپا مپپالی بپر خپود گرفتنپپد و او ایشپپان را او در بآن مبالغت م اجاز ت داد وکه به هر سنگ وکه موجود بپپود فپپرش اندازنپپد . دبیپپر بآن بستد و به خدمت معتصم بآورد معتصم سؤال وکرد وکه این چپپه مپپال است گفت این توفیر شغل فرش مسجد بصره وکردن اسپپت وکپپه مپپرا فرموده بودند . معتصم گفت مردی وکه از شغلی هیپپچ رونپپق نداشپپت چندین مال حاصل وکرد او مستحق همه قسم اعمپپال خطیپپر باشپپد پس بفرمود تپپا او را در عپپداد دیپپوان بآوردنپپد و اسپپباب وی منتظپپم

،‌یداد۱شد .د » ،‌فهپپا را جپپاه و مقپپام پپپاداش م وقتی خلیفپپه ایپپن اجحا پیداست وکه عمال برای جلپب رضپپای او در ولیپا ت چپه بآتشپپی بپر

،‌یافروختند . م

بدین گونه عاملن ، برای بآن وکه خزانه سلطان را توفیری حاصل،‌های ببرند در حپپق رعایپپا از هیپپچ بآید و خویشتن از بآن میان نیز بهر،‌یورزیدند . این عاملن غالب ًا عمل خپپود گونه ستم و بیدادی دریغ نم

جوامع الحکایا ت عوفی نسخه خطی .۱

پایان یک شب / ۵۰۵

،‌یبآوردند . را به رشو ت به دست م

،‌یگماشتد » جز بآن وکپپه از پیپپش وزیر هیچ عاملی را به عمل «نم مپپالی از او بپپه رشپپو ت بسپپتاند و ایپپن رشپپوه را «مرافپپق الپپوزراد »،‌یها را در احوال خاقانی ، وزیپپر ،‌هخوار ،‌های ازین رشو ،‌یخواندند . نمون م،‌ینویسپپند وکپپه «او عپپزل و ،‌یتپپوان خوانپپد: م مقتدر خلیفه عباسپپی م تولیت بسیار وکردی تا حدی وکه گوینپپد یپپک روز نظپپار ت وکپپوفه بپپه نوزده وکس تفویض وکرد و از هر وکس رشوتی بستد و هر وکپپه وکپپارش،‌یبآورد . در راه ایپپن جمپپاعت بپپه ،‌یشد در حال روی به وکوفه م تمام م هم رسیدند گفتند چگونه وکنیپپم ؟ یکپپی گفپپت انصپپاف اقتضپپای بآن،‌یوکند وکه بآن وکس به وکوفه رود وکه وزیر را بعپپد از مپپا همپپه دیپپده م باشد و مثال نظار ت گرفته . بپپر ایپپن اتفپپاق وکردنپپد و هیجپپده وکپپس بازگشتند و بآن یک وکس به وکوفه شد . خاقانی چپپون بآن جمپپاعت را

۱بدید از ایشان خجل شد و هر یک را وکاری فرمود .د »

وقتی در دوره مقتدر وکه قدر ت و نفوذ خلفا بر اثر محدود شپپدن قلمرو حکومت بسیار وکاستی پذیرفته بود وزیری برای شغل نظپپار ت،‌یسپپتاند پیداسپپت وکپپه در دوران رشپپید و وکوفه بدین گونه رشپپوه م

،‌هاند افراط وکنند . ،‌یتوانست مأمون و معتصم وزرا تا چه حد م

.۲۰۵تجارب السلف ، ص ۱

۵۰۶ / دو قرن سکو ت

هنگامی وکه عاملی یا نپپاظری از عهپپده وجپپوهی وکپپه بپپه عنپپوان،‌یبآمد قسمتی از بآن را ،‌یبایست به وزیر تقدیم وکند ، بر نم «مرافقد » م،‌یوکرد وکه طی مدتی معیپپن یپپا ،‌یپرداخت و باقی را ضمان م به نقد م نامعین بپردازد . غالب ًا خلفا نیز از این امپپر واقپپف بودنپپد و بآن را وکپپار

،‌یدانستند . ،‌های نم ناپسند و ظالمان

فساد حکومت،‌یبآورد ، عاملی وکه شغل و مقام خویش را بدین گونه بپپه دسپت م،‌یوکرد و باوکی نداشت ، جزیه و بپپاج و خپپراج را اموال مردم را غضب م،‌یگرفپپت . در برابپپر ،‌یوکپپرد م ،‌یخواست و از وکه هو س م هر مقدار وکه م،‌ سبازی او هیچ مانعی وجود نداشت . داسپپتان معپپن ،‌عورزی و هو طم

زائده در سیستان مؤید این دعوی است .

معن بن زائده در زمان منصور به حکومت سیستان رفت . او وکپپه –در تاریخ به سخا و وکرم شهره گشته است و لبد بپپرای بپه دسپپت بآوردن چنیپپن حسپپن شپپهرتی لزم بپپوده اسپپت ثپپرو ت و مکنپپت،‌یشماری در اختیار داشته باشد در سیستان و بسپپت بپپه اخپپذ و –ب،‌یهپپا بسپپیار ،‌مها و ناروای غصب و مصادره اموال مردم دست زد و سپپت

پایان یک شب / ۵۰۷

،‌ینویسپپد وکپپه عبیپپدالله بپپن عل روا داشت . مؤلف تاریپپخ سیسپپتان م،‌های به شکایت نزد خلیفه فرستاد اما «نامه را به راه اندر بگرفتند نام و سوی معن بآوردند و عبپپدالله بپپن عل را بخوانپپد و از بآن حپپال بپپاز پرسید . انکار وکرد ، سرش را فرمود تا برهنه وکردند و چهار صد تازیانه بزد او را و بآن گروه را وکه با او در بآن وکار یار بودند فرمود وکه گپپردن بزنید تا خویشتن را باز خریدند و مالی عظیم از ایشان بستد و چهل مرد را بگرفت از بآن خوارج و بنپپد برنهپپاد و بپپه بسپپت فرسپپتاد وکپپه وکارشان فرمایند و تا مرا بآن جا سرای بنا وکنند و فرمود بر ایشان در وکار وکردن شتاب وکنید و هر جای وکه تمام شپپدی نپپامه وکپپردی وکپپه

۱جای دیگر نیز چنین و چنان بکنید .د »

،‌یهای بپپارز ، مپپردم سپپتمدیده غالبپپ ًا در قبال این تجاوزها و تعد هیچ راه گریزی نداشتند . وزیر هم درین مپورد از عامپپل پپپای وکمپپی،‌یگرفپپت دریپپن صپپور ت ،‌نها رشوه م نداشت و خلیفه خود از هر دو بآ،‌یرسپپید . حکپپایتی وکپپه در ذیپپل از تظلم و شکایت وکمتر به جپپایی م،‌یدهد وکه در بآن روزگار مردم تا چه پپپایه ،‌یشود نشان م اغانی نقل م،‌هاند و غالبپپ ًا جپز تحمپل مقهور جور و هو س و طمع حکام و وزرا بود

،‌هاند . ،‌های نداشت چار

.۱۴۵تاریخ سیستان ص ۱

۵۰۸ / دو قرن سکو ت

می نویسند وکه محمد بن عبدالملک زیا ت وزیر معتصم روزی به مظالم نشسته بود وقتی مجلس تمام شد مردی را دید وکه همچنپپان،‌هام نشسته است . پرسید وکه بآیا حاجتی داری ؟ گفت بآری ستم رسید داد من بستان . وزیر سؤال وکرد وکه بپپر تپپو سپپتم وکپپرد ؟ گفپپت تپپو و،‌هام بر تو راه یابم . گفپپت تاوکنون از بیم و شکوه و زبان بآوریت نتوانست،‌هام ؟ پاسخ داد فلن ضیعه مرا ووکیل تو به در چه باب بر تو ستم وکرد غصب بستد و چون هنگام ادای خراج فراز بآمد خراج بآن را من خود پرداختم تا بآن ملک به نام تو در دیوان ثبت نشود و مالکیت مپپن از،‌یبرد و من همه سپپاله خپپراج میان نرود . ووکیل تو هر سال غله بآن م،‌یپردازم . و وکس از این گونه ستم به یاد ندارد . ابن زیا ت وزیر بآن را م گفت این دعوی را شهود و بینه و چیزهای دیگر باید . مرد گفت اگر وزیر بر من خشم نراند سخنی بگویم . گفت بگوی گفت بینه در این دعوی همان شهود است و چون شهود شهاد ت خویش بگفتند دیگر به چیزی حاجت نیست . این وکه گفپپتی «چیزهپپای دیگپپر بایپپد چپپه

۱معنی دارد ؟د »

.۴۷ ص ۲۰اغانی ج ۱

پایان یک شب / ۵۰۹

وزرا بدین گونه ظلم و رشوه منبپپع عایپپدی مهمپپی بپپرای عپپاملن و وزیران بود و چون خلفا خود ازین امر واقف بودند هر زمپپان وکپپه بپپه،‌یزدنپپد . ،‌یوکردند به مصادره امپپوال بآنپپان دسپپت م پول حاجت پیدا م،‌یگشت گذشپپته از ضپپیاع و وزیری وکه پس از یک دو سال معزول م عقار بسیار هزاران هزار دینار زر نقد داشت و ایپپن ثپپرو ت را غالبپپ ًا از،‌یبآورد . با ایپپن حپپال راه رشوه و غصب و مصادره و مرافق به دست م،‌یانجامیپپد . خلیفپپه امپپوال بآنپپان را زندگی اوکثر وزیران به پریشانی م،‌ینامید . بسیاری از خلفا ، وزیران ،‌یگرفت و این وکار را «استصفاءد » م م،‌یوکردند خود را وکه مورد خشم و سخط واقع گشته بودند استصفاء م،‌ینمودند . مصپپادره و استصپپفاء و اموال خود و وکسانشان را مصادره م به تدریج در بیپپن سپپایر رجپپال حکپپومت هپپم رواج یپپافت و تقریبپپ ًا،‌مترین منبع وکسب مال گردیپپد . عپپاملن مپپال رعایپپا را استصپپفاء مه،‌یبردند و خلفپپا همیپپن ،‌یوکردند وزیران اموال عمال را به مصادره م م،‌یداشتند . وکار به جپپایی رسپپید وکپپه در معامله را نسبت به وزرا روا م،‌های جپپداگانه نیپپز بپپه نپپام «دیپپوان استصپپفاءد » دستگاه حکومت ادار

تأسیس گردید .

ابن فرا ت وزیر مقتدر گفته است وکه ده هزار دینار از مال من به

۵۱۰ / دو قرن سکو ت

خزانه سلطان رفت و حساب وکردم وکه همین میپپزان نیپپز از حسپپین بن عبدالله جوهری گرفته بودم . در واقع ، وزیر یا عامل ولیت ، درین،‌یگرفت او نیز بپه ،‌یوکرد . بآن چه را خلیفه از او م میان چیزی زیان نم زور از دیگران گرفته بود و پپپس از چنپپدی نیپپز وکپپه بپپه سپپر شپپغل

،‌یتوانست از مردم بستاند . ،‌یرفت باز م م

،‌یوکردنپپد و مپپالی را وکپپه از او مطپپالبه وقتی وزیری را استصفاء م،‌یبآمپپد او را دوبپپاره بپپه سپپر شپپغل ،‌ینمودند از عهده ادای بآن بر نم م،‌یبردند تا به حشپمت و جپاه سپابق بتوانپد دوبپاره از امپوال سابق م

مردم ، باقی مانده «قرض !د » خود را به دستگاه خلیفه بپردازد…

،‌ههای ثرو ت خلیفه وکه چنپپدان شپپکوه و درخشپپندگی بپپه افسپپان،‌یبآمد . همپپه «هزار و یک شبد » داده بود ، از راه تاراج و ستم فراهم م،‌یوکردنپپد وزرا عمپپل را مصپپادره جا تاراج بپپود . خلفپپا وزرا را تپپاراج م،‌ینمودند . عمال نیز مال و جان مردم را به مثابه خوان یغما عرضپپه م

دستبرد خویش وکرده بودند .

این رفتار عمال خلفا وکه در ولیا ت ، بیشتر همراه بپپا خشپپونت و،‌یگشپپت . عبپپث ،‌یها م ،‌نهپپا و نارضپپای قساو ت بود ، غالب ًا مپپوجب طغیا،‌مهپپای خپپونین رخ ،‌شها و قیا نیست وکه در سراسر تاریخ خلفپپا شپپور،‌یبآمپپد . و ایپپن ،‌ههای دینی و سیاسی پدیپپد م ،‌هها و دست ،‌یداد و فرق م

پایان یک شب / ۵۱۱

همه از جور و بیداد عاملن ظالم و امرا و وزرا ناخدا تر س بپپود ، وکپپه،‌نهپپا ،‌یمانند بآ ،‌یوکردند . و ثرو ت و جلل ب ،‌یتیر و وکمان م غالب ًا دزدی ب

،‌یبآمد . ،‌یتیر و وکمان فراز م یکسره از همین دزدی ب

ثروت وزرا در واقع ثرو ت و مکنت وزیران و امیران در ایپن روزگپاران غالبپ ًا،‌بهپپا دریپپن ،‌ههایی وکه وکتا ،‌یوکند . قص ،‌یحساب و افسانه بآمیز جلوه م ب،‌ینماید . داستان تزویج مأمون ،‌هاند این دعوی را تأیید م باره نقل وکرد

،‌هاند . با دختر وزیر خود حسن بن سهل را مورخان نوشت

از جمله تکلفاتی وکه درین عروسپپی بپپه وسپپیله وزیپپر بپپه انجپپام رسید ، یکی بآن بود وکه «چون مأمون به میان سرای رسید طبقی پر وکرده بود . از موم به هیأ ت مروارید گرد ، هر یکی چون فندقی در هر،‌های وکاغذ نام دیهی بر او نبشته ، در پای مپپأمون ریخپپت و از یکی پار

و۱مردم مأمون هر وکه از بآن موم بیافت قباله بآن دیه بپپدو فرسپپتادد » این حکایت هر چند از مبالغه خالی نیسپپت ، وضپپع ثپپرو ت و مکنپپت

،‌یدهد . وزرا را در بآن روزگار نشان م

.۲۰چهار مقاله ، طبع لیدن ، ص ۱

۵۱۲ / دو قرن سکو ت

در همان ایام یکی از بزرگان طبرستان ، به هنگام خلفت مأمون به مکه رفت «هر روز بپپه بپپادیه منپپادی فرمودنپپدی وکپپه حپپی علپپی غداءالمیر ، معروف و مجهول بخوان او نشستندی مأمون بفرمپپود تپپا به بغداد او را تره و هیزم نفروشند . وکاغد بخریدند و به عپپوض هیپپزم،‌یسپپوختند و حریپپر سپپبز ، پپپاره وکپپرده بپپه جپپای تپپره بپپر خپپوان م

،‌ینهادند .د » ۱م

،‌یشپپد ؟ این همه ثرو ت و مکنت نزد وزرا و امپپرا از وکجپپا جمپپع م بدون شک منبع عمده این عواید رشوه خواری و غارتگری بود . زیپپرا،‌یخریدند . یعقوب بپپن داود وزرا و امرا منصب و مقام خود را با پول م وزیر مهدی صد هزار دینار به ربیع حاجب داد تپپا او را بپپدین مقپپام

بسیاری نیز برای حفظ مقام خویش به هر گونه پستی ، تن۲رسانید .،‌ تهای هنگفت فپپرا ،‌یدادند . زیرا وکه ، ازین مناصب و مقاما ت ثرو در م

،‌یبآوردند . چنگ م

.۱۲۲ ص ۱تاریخ طبرستان ج ۱ .۱۲۶تجارب السلف ص ۲

پایان یک شب / ۵۱۳

خراج و جزیه گذشته از وزیران و امیپپران وکپپه بپپا «استصپپفاءد » و «مصپپادرهد » و،‌یبآوردند ، عاملن خپپراج و «رشوه ستانید » ثرو ت و مکنت به چنگ م جزیپپه نیپز از راه جبپایت ایپپن امپوال ، جبپایت بسپیار بپپر خلپپق روا،‌یداشتند . اما این جزیه و خراج چه بود ؟ درین باب جای بآنست وکه م

سخنی گفته بآید .

،‌یشپد در مقابپل خراج مالیا ت ارضی بود وکه از اهل ذمه گرفته م جزیه وکه مالیا ت سرانه بود . در بآغاز فتح اسلم ، وکسانی از اهل وکتاب وکه بپه بآییپپن خپپویش بپاقی ماندنپپد و در ذمپه مسپپلمانان دربآمدنپپد،‌نهپپا بپپاقی مانپپد امپپا از ،‌نهایی وکه داشتند هم چنان در تصرف بآ زمی،‌یگرفتنپپد . گذشپپته از ،‌های از محصول را به عنپپوان خپپراج م ،‌نها پار بآ،‌یهپپا خراج ، در هپپر سپپال نیپپز مبلغپپی بپپه عنپپوان جزیپپه از ایپپن ذم،‌یشپپد و زنپپان و ،‌یگرفتند . جزیه ، از مردان بالغ و تندرست گرفته م م وکودوکان و بینوایان از پرداخت بآن معپپاف بودنپپد . ایپپن جزیپپه ، وکپپه از،‌یداد و مپپال و ،‌یشپپد بآنپپان را در ذمپپه اسپپلم قپپرار م ،‌نها گرفتپپه م بآ جانشان از تعرض مصون بود . از این ذمی ها ، اگر وکسپپی از پرداخپپت،‌یوکرد جایز نبود وکه بآن را به شکنجه از او بستانند . جزیه خودداری م،‌یشد ، ،‌های وکه برای الزام وی به تأدیه جزیه جایز شمرده م تنها وسیل

۵۱۴ / دو قرن سکو ت

بآن بود وکه او را به زندان بیندازند . در ستاندن خراج نیپپز ، شپپکنجه و۱تعذیب مؤدیان را ناروا شمرده بودند .

با این همه ، عاملن خراج در اخذ و جبایت این امپپوال ، هرگپپز از،‌یوکردند و اهپپل ذمپپه وکپپه بپپار سپپنگین بآزار و شکنجه مردم دریغ نمجزیه و خراج بر دوش بآنان بود ، ازین رهگذر جفای بسیار وکشیدند .

اهل ذمه در حقیقت این اهل ذمه ، هر چند در وکنف حمایت مسلمانان به،‌های را جپپایز ،‌نهپپا هیپپچ مسپپامح ،‌یبآمدند ، اما غالب ًا در حپپق بآ شمار م،‌نهپا را بپه ،‌یشد وکه در دولت مسلمانی هیپچ بآ ،‌یشمردند . تأوکید م نم،‌های پپپای بنپپد دیپپن عمل نگمارند و در روزگار خلفایی وکپه تپپا انپپداز،‌یشد و خلفا بآن ،‌نها سپرده نم بودند ، وکار وکتابت نیز ، جز به ندر ت بدا

،‌نهپپا و۱ برای اطلعا ت بیشتر در باب جزیه و خراج و وکیفیت جمع و جبایت بآ همچنین برای حپپدود و میپپزان و طپپرز وصپپول ایپپن امپپوال رک بپپه: وکتپپاب

Daniel C. Dennettراجع به «تبدیل مذهب و امر جزیه در اوایپپل راجع به نپپرخ مالیپپا ت در دورهLokkegard و وکتاب ۱۹۵۰اسلمد » چاپ

وکه درین باره اطلعا ت و معلومپا ت مفیپدی در۱۹۵۰قدیم ، چاپ وکوپنهاک ،‌نها هست . وکتاب دنت ترجمه فارسی هم دارد . بآ

پایان یک شب / ۵۱۵

،‌یشمردند . را زشت و ناروا م

،‌نها ممنوع بپپود و نیپپز بپپه گذشته از بآن ، بنای معابد تازه برای بآ،‌های را وکه ویران شده بود تعمیر وکنند . ،‌یدادند بآتشکد ،‌نها اجاز ت نم بآ،‌ههای قپپدیم ،‌های از بآتشپکد با این همه ، در بعضپپی از بلد ایپپران ، پپپار،‌یامیپپه همچنان بر پا ماند . چنان وکه در وکرمان ، وکه تپپا بآخپپر عهپپد بن،‌هها بر پپپای بعضی مردم همچنان به بآیین خویش مانده بودند بآتشکد،‌یپرداختند البته در پنپپاه مانده بود . این ذمی ها ، وکه جزیه و خراج م،‌نهپپا مسلمانان بودند . با این همه ، از بسیاری جها ت قیود بسیار بپپر بآ تحمیل گشته بود . زی و جامه شان از زی و جپپامه مسپپلمانان جپپدا،‌نهپپا را وا ،‌ینهادنپپد و بآ بود . در بآغاز فتح اسلم ، بر پیشانیشپپان داغ م

،‌یداشتند وکستی ببندند تپپا از دیگپران شپناخته باشپند بپر اسپب۱م،‌نها ممنوع بود ، در مجالس هم حق نداشپپتند بپپر نشستن نیز برای بآ،‌یتوانستند بناهایی برتپپر از بناهپپای مسپپلمین صدر بنشیند و هم نم

بسازند .

،‌نهپپا تحقیپپر و اسپپتخفاف بسپپیار در پرداخت جزیه نیز در حق بآ،‌یرفت زیرا وکه ، لزم بود این جزیه را بپپا خاوکسپپاری و فروتنپپی بپپه م مسلمانان بپردازند از این رو ، عامل وکه برای گرفتن جزیه مأمور بپپود

.۵۳الموال ابی عبید ص ۱

۵۱۶ / دو قرن سکو ت

،‌ینشست و ذمی را وکه برای پرداخت جزیه بآمده بود در پیش خود م،‌یداشت . اگپپر ذمپپی تپپوانگر بپپود در هپپر سپپال روی خویش بر پای م،‌یگرفتند و اگپپر بینپپوا بپپود دینپپاری بیپپش معمو ًل چهار دینار از او م،‌یخواندند ، عامپپل ،‌یداد . اما وقتی برای ادای این جزیه او را پیش م نم،‌یگفپپت: جزیپپه بپپده ، ای وکپپافر ! و ذمپپی ،‌یزد و م او را قفایی سخت م بیچاره ناچار بود دست به جیب برد و جزیه خپپویش را بپپربآورد و بپپر وکف دست نهد و با نهایت شکسپپتگی و خاوکسپپاری بپپپردازد . هنگپپام گرفتن جزیه لزم بود وکه دست گیرنده بر فراز دست بآن وکس باشپپد

،‌یدهد . وکه جزیه م

،‌یشد ، مهری از سرب به جای غالب ًا ، بعد از بآن وکه این جزیه ادا م،‌یدادند وکه «برائتد » نام داشپپت و بآن را بپپه رسید جزیه ، بدان ذمی م،‌یبآویخت تا از مطالبه مجدد مصون بمانپپد . عپپامه مسپپلمانان گردن م حق داشتند در این مجلس حاضپپر شپپوند ، و ایپپن زبپپونی و حقپپار ت،‌یها را وکه نشانه قپپدر ت و پیپپروزی بآییپپن مسپپلمانان بپپود تماشپپا ذم

۱وکنند .

و۷۱ ، ۷۰ ، ۶۲ ، ۶۱ ، ۱۸ و وکتاب الخپپراج ص ۴۵– ۳۹رک: معلم القربه ص ۱،‌نهپپا همچنین برای اطلعا ت بیشتر در باب اهل ذمه و رفتپار مسپلمین بپا بآ رجوع شود به وکتاب: اهل الذمه فی السلم . تپپألیف ا . س . ترتپپون . ترجمپپه و

.۱۹۴۹تعلیق حسن حبشی . مصر

پایان یک شب / ۵۱۷

خراج ستانی جمع بآوری خراج در ولیا ت ، غالب ًا با تهدید و فشار بسپپیار تپپوأم،‌یگرفتنپپد و بآن را از بود . وکسانی بودند وکه جمع خراج را به عهپپده م،‌یسپپتاندند و بپپا وضپپع ظالمپپانه و خشپپونت مردم به زور و شکنجه م،‌نها بپپه قپپول قاضپپی ابپپو یوسپپف ،‌ینمودند . ای بآمیزی بآن را جبایت م وکسانی بودند وکه «جز برگرفتن سود و بهپپره خپپویش اندیشپپه دیگپپر نداشتند ، خواه بآن را از مال خپپراج برگیرنپپد و خپپواه از مپپال رعیپپت،‌یستاندند… و مپپردم بربایند . بآن گاه این همه را نیز با جور و بیداد م،‌یزدنپپد…د » ،‌یداشپپتند و بپپه سپپختی م ۱را در گرمپپای بآفتپپاب نگپپاه م

،‌ینویسند وکه «رشید وقتی ، وکارگزاران و دهقانپپان و وکسپپانی را وکپپه م جبایت خراج را التزام وکرده بودند بازداشت و عبدالله بن هیثپپم بپپن سام را برگماشت تا مالی را وکه بابت خراج به خلیفه مدیون بودند از،‌هها به مطالبه خراج از بآنپپان ،‌نها مطالبه وکند . عبدالله با انواع شکنج بآ پرداخت و در این وکار خشونت و قساو ت بسیار به خرج داد . اتفاق را در همان سال ، رشید به بیماری سختی دچار گشت و بهبپپود یپپافت فضیل بر او دربآمد چون دید وکه مپپردم را در بپپاب خپپراج شپپکنجه و،‌یدهند ، گفت از اینان دست بازدارید وکه پیامبر گفت هر وکه عذاب م

.۶۲ و ص ۶۱وکتاب الخراج ص ۱

۵۱۸ / دو قرن سکو ت

در دنیا وکسی را شکنجه وکند ، خداوند در قیامت او را شکنجه خواهد وکرد . رشید فرمان داد تا دست از شکنجه مردم بازدارند و از بآن سال

۱شکنجه برافتاد .د »

در سراسر قلمرو خلفت ، بیش از همه جا خراسان و سواد عرضه دستبرد و دستخوش ستم و بیداد وکارگزاران خلفا بود زیرا خراسپپان،‌یپرداخت . از تأمل در فهرسپپتی و سواد بیش از سایر ولیا ت خراج م وکه ابن خلدون در بپپاب خپپراج عصپپر مپپأمون دارد و مقایسپپه بآن بپپا جدولی وکه قدامه بن جعفر در وکتاب الخراج خپپود راجپپع بپپه خپپراج،‌یشود . مجمپپوع خپپراج ،‌یوکند ، این دعوی تأیید م عصر معتصم نقل م،‌یشپپد . ۲خراسان و سواد بالغ بر نصف تمام خراج مملکپپت عباسپپی م

این خراج هنگفت و سنگین نیز از قدیم غالب ًا در معرض تغییر بپپود .،‌یامیه در عراق ، گفتپپه بپپود «السپپواد بسپپتان سعید بن عاص والی بن القریش ما شئنا اخذنا منه و ماشئنا تروکناهد » و ایپپن گفتپپه حپپتی در،‌یشپپد . عمپپال و دوره مأمون و متصم نیز معتپپبر و صپپادق شپپمرده م،‌یخواستند خپپراج را وکارگزاران خلیفه در خراسان و عراق ، هر وقت م

.۱۴۶ ص ۳یعقوبی ج ۱ – ایپپن۶۱ و ص ۵۴ ص ۲رک: جرجی زیدان ، تاریخ التمپپدن السپپلمی ج ۲

وکتاب جرجی زیدان را بآقای جواهر وکلم به فارسپپی نقپپل وکپپرده اسپپت و در چاپ شده است .۱۳۳۳تهران به سال

پایان یک شب / ۵۱۹

،‌یوکاستند . ،‌یخواستند بآن را م ،‌یافزودند و هر وقت م م

،‌یتپوان دیپد: داود بپن ،‌یرسمی را در حکایت ذیپل م نمونه این ب والی بلخ شد هنگامی وکپپه بپپه بنپپای نوشپپاد۲۳۳عبا س وکه در سال

،‌یوکپپرد . در مشغول بود ، حکومت بلخ را خاتون او از جانب وی اداره م،‌هاند وکپپه از دارالخلفپپه این ایام «… بعضی از اصحاب تواریخ نقل وکرد،‌ههای خود بپپه بیش از وجوب خراج طلب وکردند . خاتون داود… پیرای دست عامل به دارالخلفپه فرسپتاد و چنیپپن گوینپد وکپپه بآن پیرایپههّر و للی ، و گفت این پیراهن به جهپپت بآن هّصع به د پیراهن او بود مر فرستاده شد وکه تا از رعایا بیش از ادرار ، غله خراج نطلبنپپد و چپپون عامل با بآن پیراهن به دارالخلفه رسید و قصه حال بپه خلیفپه رفپع وکرد خلیفه خراج بآن سال را بخشید و بآن پیراهپپن را بپپاز فرسپپتاد و گفت این خاتون ، ما را جوانمردی و سخاو ت تعلیم وکرده اسپپت و مپپا

،‌یبآید وکه پیراهن او بستانیم .د » ۱را شرم م

اما چنان نبود وکه همپپواره خلیفپه و عمپپال او را از ایپپن رعایپپای ضعیف شرم بآید . بسا نیز وکه در گرفتن خراج و غار ت وکپپردن رعیپپت،‌یشرمی را از حد به در بردند . چنان وکپه وقپتی رشپید ، ،‌یرحمی و ب ب،‌لها پیش بر ذمه در صدد بربآمد بقایایی از خراج گذشته را ، وکه از سا

.۹۰ ص ۱فضایل بلخ ، نقل از منتخبا ت شارل شفر ، ج ۱

۵۲۰ / دو قرن سکو ت

اهل اصفهان و قم مانده بود مطالبه وکند ، درین وکار چندان خشپپونت،‌ تهای ایشان و سایر اطعمه بفروخت و اسپپبان و به خرج داد وکه «قو

گویند به عوض۱دیگر چهارپایان برید وکه به زبان اهل قم اسبان یام مال ایشان بستد و تا غایت وکه نگذاشت هیچ طایفه از صپپادر و وارد به بغداد گذر وکنند تا نباید وکه بعضپی از مپال وکسپر بآیپد و مجمپوع

۲اموال از مردم هر مملکتی بستد .د »

،‌یخواستند از هپپر بدین گونه خلفا و عمال به میل خود هر چه م،‌یوکردنپپد . و دریپپن ،‌یخواست به عنوان خپپراج مطپپالبه م وکه دلشان م،‌یورزیدنپپد . ایپپن ،‌مانگیز دریغ نم مطالبه نیز غالب ًا از ارتکاب فجایع شر،‌یداشت . و این چاره بیداد و ستم عاملن مردم را به چاره جویی وا م

،‌ تهای مختلف داشت . جویی صور

رسم الجا ء گاه صاحبان اراضی برای بآن وکه از عاملن ظالم ایمن باشند بپپه

یام بر وزن لم اسبی را گویند وکه در هر منزلی بگذارند تپپا قاصپپدی وکپپه بپپه۱سرعت رود بر بآن سوار شود تا منزل دیگر . برهان قاطع .

.۳۰تاریخ قم ، ص ۲

پایان یک شب / ۵۲۱

،‌یزدند . بدین گونه وکه ملک و ضیاع خویش را بپپه نپپام حیله دست م،‌یوکردنپپد تپپا وکسپپانی وکپپه یکی از محتشمان و مقربان خلیفه ثبپپت م،‌نها ستم نکنند و به پا س حشمت ،‌یشوند بر بآ مأمور جبایت خراج م بآن بزرگ به گرفتن نیمی یا وکمتر از خراج اوکتفا نمایند . این وکپپار در تاریخ اسلم به «الجاءد » معروفست و درین طریقپپه «الجپپاءد » صپپاحب،‌یشد و زمین او به تدریج در تملک زمین مزارع و وکشتکار شمرده م

،‌یبآمپپد و صپپاحب۱مرد صاحب نفوذی وکه بپپه او پنپپاه داده بپپود در م،‌یگردید . زمین اصلی فقط شریک غله و سود بآن م

این طریقه در هر عصری وکپپه مپپردم از سپپیطره اسپپتبداد حکپپام،‌ تهای گونپپاگون ،‌یگردد و به صپپور ظالم و طماع بیم دارند متداول م،‌یامیپپه نخسپپت مپپوجب شپپیوع ایپپن ،‌یوکند و ظلم و فشپپار بن جلوه م

«حیلهد » گردید .

در دوره خلفت ولید بن عبدالملک اهالی سواد بپپرای بآن وکپپه از ظلم عپپاملن سپپتمکار رشپپوه خپپوار ایمپپن بماننپپد بپپه مسپپلمه بپپن عبدالملک برادر خلیفه وکه والی سواد بود الجاء جسپپتند . از بآن پپپس اراضی سواد ضیاع مسلمه گردید و در دست اعقاب و احفاد او بپپاقی ماند تا بآن وکه خلفت به دست بنی عبا س افتاد و بآن اراضی نیز جزء

.۲۸۲ابن الفقیه ص ۱

۵۲۲ / دو قرن سکو ت

ضیاع خلفت ضبط گشت . مردم مراغه نیز هنگامی وکپپه مپپروان بپپن محمد والی ارمنستان و بآذربایجان بود به او الجاء نمودنپپد و اراضپپی،‌نها به تملک مروان دربآمد تا پپپس از سپپقوط مپپروان ماننپپد سپپایر بآ

،‌نها مأخوذ گردید . ،‌یامیه از بآ املک بن

در دوره عباسیان نیز این شیوه دوام یافت . مردم زنجپپان از بیپپم صعالیک و از شر عمال مجبور شدند اراضی خود را به نام قاسم پسر،‌نها نیز ازین راه رفته رفته جپپزو هارون الرشید ثبت وکنند و اراضی بآ

۱ضیاع سلطانی گشت .

در فار س نیز ظلم و فشار عمال و وکارگزاران خلیفه ، مردم را بپپه،‌یداشت و توازن و تعادل اجتماع را بپپه هپپم ترک املک خویش وا م،‌یزد با این همه به هم خوردن تعادل اجتماع را مردم به مثابه یک م چاره و درمان جهپپت رهپپایی از جپپور و بیپپداد عمپپال خلیفپپه تلقپپی

،‌یوکردند . م

.۲۸۲ و ص ۲۴۸ابن الفقیه ص ۱

پایان یک شب / ۵۲۳

آشوب و شورش،‌های وکه مردم برای رهپپایی از بیپپداد سپپتمکاران گاه نیز تنها چار،‌یتوانستند بیابند شورش و قیام بر ضد خلیفه بود . تپپوجه بپپه ایپپن م نکته وکه قسمت عمده خپپراج قلمپپرو عباسپپیان را مپپردم خراسپپان و،‌شها و ،‌یدهپپد وکپپه چپپرا بیشپپتر شپپور ،‌هانپپد نشپپان م ،‌یپرداخت عراق م،‌مهای خونین و بزرگی وکه بر ضد خلفپپای عباسپپی انجپپام شپپد از قیا خراسان و عراق پدید بآمد: این همه فشار و شکنجه و بیپپداد وکپپه بپپر،‌یبآمد بآنان را به شپپورش و قیپپام ستمدیدگان خراسان و سواد وارد م

،‌یداشت . بر ضد خلیفه وا م

عیاران و رهزنان،‌یسپپتاندند و وکارگزاران حکومت ، با شکنجه و بآزار مردم خپپراج م برزگران و بازرگانان وکه حاصپپل عمپپر خپپود را چنیپپن عرضپپه تپپاراج،‌یشدند دست از وکار خویش برگیرند . برای فپپرار از ،‌یدیدند ناچار م م بیداد و شکنجه عمال دولت بسا وکپپه مپپردم مجبپپور بودنپپد سپپر بپپه شورش بربآورند . همه جا ناامنی حکمفرما بود . رهزنان و سپپالووکان در،‌یافتادند . عیاران و شاطران در شهرها امنیت را ،‌هها به جان مردم م را

۵۲۴ / دو قرن سکو ت

،‌یوکردند . تهدید م

،‌ههایی از سپاهیان نیز با رهزنپپان و دزدان همدسپپت بسا وکه دست،‌هها ،‌هها و گردن ،‌یشدند . در دوره مهدی و هارون ازین رهزنان در وکو م

،‌یزدنپپد و سپپرمایه و وکپپالی۱بسیار پراوکنده بودند ،‌نهپپا را م گاه وکاروا،‌یوکردند فقر و نپپاامنی بپپه سپپختی۲بازرگانان را بابت زوکا ت ! تصرف م

،‌یوکپرد . مپال صپدقه وکپه میپان مسپتحقان تقسپیم مردم را تهدید م،‌یشد . ،‌نها نرسیده بر اثر وکثر ت ارزانیان تمام م ،‌یشد هنوز به بآ ۳م

،‌یبآیپد . پیداسپت وکپه از چنیپن اوضپاع و احپوالی چپه حاصپل م درماندگی و پریشانی مردم اولین نتیجه ایپپن مظپپالم و فجپپایع بپپود .،‌یتوانست به وجود بآیپپد و پایپپدار تعادل و توازن در امور دیگر هم نم،‌بهای پپپی در پپپی اجتنپپاب ناپپپذیر بپپه نظپپر ،‌شها و بآشو بماند . شور،‌یبآمد . عیاران و رهزنان در شهر و بیابان چنان مردم را ستوه وکپرده م بودند وکه بغدادیان خود ، برای دفاع از جپپان و مپپال خپپویش مجبپپور

در دوره خلفپپت وکوتپپاه امیپپن ، بغپپداد۴شدند به دفع بآنان برخیزنپپد

.۳۰۸– ۳۰۷بلذری ص ۱ .۱۰۶ ص ۲الفرج بعدالشده ج ۲ .۳۱۴تاریخ گزیده ص ۳ .۱۸۲ ص ۵رک: وکامل ابن اثیر ج ۴

پایان یک شب / ۵۲۵

،‌نهپپا یکسره در دست شاطران و عیاران افتپپاد و امیپپن در بغپپداد از بآ،‌یگرفت . در عهد حکومت حسن بن سپپهل برای جنگ مأمون مدد م نیز فتنه جویی بآنان در بغداد و عراق امنیت و بآزادی را از همه مردم سلب وکرده بود . قدر ت و سپپلطه مپپأمون و معتصپپم چنپپدی بپپر ایپپن،‌یها پرده افکند . اما بعد از معتصم ضعف خلفا تروکان را چیپپره پریشان وکرد . از بآن پس حکومت در دسپپت سپپپاهیان بپپود و از خلیفپپه جپپز

اسمی در میان نبود .

مظالم بغداد چنین بود اما خارج از بغداد ازین هم بدتر بود . سپاهیان و،‌یگذاشت . هیچ وکس بر جان و مال تروکان برای وکسی امنیت باقی نم خویش ایمنی نداشت . هر وکس مجبور بود به تپپن خپپود از عپپرض و،‌یادبی تروکان خلیفه هیچ قیپپد شرف خویش دفاع وکند . گستاخی و ب،‌یشناخت . در فلسطین یکی از سپاهیان بپپه زور در خپپانه و حدی نم مردی رفت . مرد غایب بود و زنش مرد سپاهی را به خپپانه راه نپپداد . سپاهی بربآشفت و او را تازیانه زد . چون مرد بپپه خپپانه بپپاز بآمپپد و از،‌های ندید . بدین گونه بود ماجرا بآگاه گشت جز سروکشی و انتقام چار

۵۲۶ / دو قرن سکو ت

وکه قیام مبرقع یمانی پدید بآمد . گویند وکه او برقعی به صور ت بسپپت،‌یبآمد ،‌ههای اردن پنهان گشت . هر روز از وکوه فرود م و در یکی از وکو،‌یوکرد . تبهکاری خلیفپپه و و عابران را امر به معروف و نهی از منکر م

،‌یخواند . ،‌یشمرد و مردم را به یاری خویش م ۱یارانش را بر م

وکارگزاران و سپاهیان همپپه جپپا بپپر جپپان و مپپال خلپپق اسپپتیل،‌یتوانسپپت شپپر ،‌یخواست و نم داشتند هیچ وکس حتی خلیفه نیز ، نم،‌نهپپا حمپپایت ،‌نها را دفع وکند . زیرا وزرا و امرا در دربار خلفت از بآ بآ،‌یگرفپپت و ،‌یوکردند . گاه وزیر از عمال و ارباب دیوان مالی بپپه وام م م،‌یداد وکپپه بآن را بپپه تفپپاریق از مپپردم فلن نپپاحیه بآنپپان را حپپواله م

،‌یرفپپت ،۲بستانند ،‌های برای جور و بیداد به دست تاراج م این وکار بهان،‌مها و ،‌یشد و همپپه ایپپن سپپت ،‌نها از مؤدیان و خراج گزاران پر م زندا

،‌های نبود . ،‌یها را جز تأدیه حقوق دیوانی بهان ناروای

فساد عرب باری در این روزگاری وکه خلیفه بغداد ، در بآن شهر پپپر شپپکوه و

.۳۷۲ ص ۶وکامل ابن اثیر چاپ اروپا ج ۱ .۲۶۲تاریخ الوزرا ص ۲

پایان یک شب / ۵۲۷

گناه بآلود «هزار و یک شبد » جلل و عظمت دربار تیسفون را ، احیاء وکرده بود ، دیگر از بآن سادگی و بآزادگی وکه فاتحان تیسفون و نهاوند ارمغان بآورده بودند ، در بین فرمانروایان اسلم هیپپچ نشپپانی نمانپپده،‌کاندک همان شیوه خسروان و قیصران را ، وکه بود . خلیفه بغداد ، اند اسلم بر همه خط بطلن وکشیده بود ، احیاء و اعاده وکرده بود . همان،‌یها نیپپز وکپپه در حکپپومت تیسپپفون بپپود در ایپپن ،‌یرسمی و بیپپداد ب روزگاران زنده شده بود و فرزندان فاتحپپان تیسپپفون و نهاونپپد رفتپپه رفته در دمشپپق و بغپپداد ، بپپه همپپان سرنوشپپتی دچپپار بآمدنپپد ، وکپپه

ساسانیان را به سقوط و نکبت وکشانیده بود .

،‌یپایانی ، وکه از بآغپپاز فتپپوح در حقیقت ، ثرو ت و مکنت هنگفت ب اسلم بهپپره اعپپراب شپپد ، خیلپپی زود ایپپن فاتحپپان سپپاده دل را بپپه،‌کاندک ، بآن سادگی و دادپروری وکپپه ،‌نپروری و فساد وکشانید . و اند ت بآیین مسلمانی توصیه وکرده بود ، ناچار در نزد خلفا و امرا عرب جای،‌عپروری داد . دیگر خلفا و عمپپال او ، بپپا بآن ،‌هطلبی و طم خود را به جا،‌یزدند ، بآن شور و ایمپپان را وکپپه اسپپلم وکه همه جا از مسلمانی دم م هدیه بآورده بود ، از دسپپت داده بودنپپد . ایپپن تفپپاو ت ، هپپم از روزگپپار،‌یامیه ، چنان محسپپو س و بپارز بپپود ، وکپه رتبیپپل سیسپپتان چپپون بن،‌یامیه را چنان طماع و گستاخ دید ، به تأسف بانگ بربآورد عاملن بن

۵۲۸ / دو قرن سکو ت

،‌یبآمدند ؟ بآن قوم و گفت: «وکجایند بآن قوم ، وکه ازین پیش بدین جا م،‌هشان از بس بپپر خپپاک ،‌مهاشان به پشت چسبیده بود ، و چهر وکه شک سوده بودند ، سیاه گشته بود . بآن قوم وکه خویشتن را از بپپرگ خرمپپا،‌یساختند… هر چند شما به دیدار از بآن قپپوم خوشپپترید امپپا پاتابه م،‌یداشتند و بهپپتر از شپپما نیپپز جنپپگ ،‌نها بهتر از شما پیمان نگه م بآ

،‌یوکردندد » الحق ، این سپخن درسپت بپود ، زیپرا ، از همپان روزگپپار۱م،‌یامیه ، اعراب دیگر بآن فاتحان قادسیه و تیسفون نبودنپپد . فسپپاد و بن

،‌نها را دگرگون وکرده بود . جور و رشوه بآ

هر وکس در ایپن روزگپاران بپه جپایی بپرای حکپومت و ولیپت،‌یوکرد ، بآن بود وکه والی و حاوکم پیشین را بپپا ،‌یرفت اول وکاری وکه م م،‌یداشت . سپس وکسانی همه وکسان و پروردگان و بروکشیدگانش باز م،‌یوکرد . بآن گاه همه اموال و والی سپپابق را وکه او فرو گرفته بود بآزاد م،‌نهپپا بپپه انپپواع را با هر چه به وکسپپان و یپپاران او تعلپپق داشپپت ، از بآ،‌یگرفت . چنان وکه وقتی خالد قسری والی عراق معزول شکنجه باز م گشت یوسف بن عمر وکه به جای او نشست بفرمود تا او را باز دارنپپد و با سیصد و پنجاه تن از وکارگزارانش به زندان اندازند . ازیپپن سپپبب،‌یدانستند چنین سرنوشتی همواره بود وکه والیان و عاملن ، نیز وکه م

.۴۰۱– ۴۰۰بلذری ، ص ۱

پایان یک شب / ۵۲۹

،‌یوکوشپپیدند هپپر چپپه بیشپپتر در انتظارشان هست در عمل خویش م ممکن باشد مردم را غار ت وکنند . تا روزی وکه نوبت عزل و نکال بآنان فرا رسد ، بتوانند هم خلیفه و مأموران او را راضی وکنند و هپپم بپپرای،‌ینویسد عمر بپپن عبپپدالعزیز ، چپپون بپپه خود چیزی داشته باشند . م خلفت نشست ، یزید بن مهلب را وکه عامل خراسان بود بخواسپت ، و،‌های از تو دیدم وکه به سلیمان خلیفه نوشته بودی ، و در بآن گفت نام یاد وکرده بودی وکه هزار هزار (دینار ؟ک ) نزد تو فراهم شده اسپپت . ایپپن،‌لها وکجاست ؟ یزید نخست انکار وکرد . چون دید وکه انکار را سودی ما،‌لها بیاورم . پرسید از وکجا این نیست گفت مرا بگذار تا بروم و این ما،‌یبآورم . عمپپر ،‌یروم و از نزد مردم جمع م ،‌لها خواهی بآورد ؟ گفت م ما،‌یخواهی یک بار دیگر نیز چندین مال از مردم بن عبدالعزیز گفت م ۱–بستانی ؟ و بفرمپپود تپپا دیگپپری را بپپه جپپای او بآن عمپپل بدهنپپد

حقیقت بآنست وکه درین میان فقپپط عپپامه مپپردم بودنپپد ، وکپپه انپپواع،‌یوکردنپپد تپپا عامپپل و والپپی ،‌یها را ناچار تحمل م ،‌یرسم ،‌یها و ب بیداد خلیفه را خرسند وکنند و گویی چنان شده بپپود ، وکپپه بپپه قپپول یپپک محقق ، این رعایای ضعیف ناچار بودند زمین را بکارند تا عربپپان درو

اما این مظپپالم و فجپپایع وکپپه در روزگپپار۲وکنند و حاصل بآن بردارند

.۳۰رک: عصرالمأمون ص ۱ .۳ ص Van Vlotenفون وکرمر ، رجوع شود به: ۲

۵۳۰ / دو قرن سکو ت

،‌یامیه همواره موجب نگرانی و نارضایی مردم ، خاصه ایرانیپان بپود بن،‌عورزی و در روزگار عباسیان نیز دوام داشپپت . خلیفپپه بغپپداد در طم،‌یپروایی از خلیفه دمشق دست وکمی نداشت ، عمپپال او نیپپز ماننپپد ب،‌یپپپروا بودنپپد . در روزگپپار عمال خلیفپپه دمشپپق در جپپور و تطپپاول ب عباسیان بآن تعصب عربی نیز وکه پشتیبان خلیفه اموی بود ، دیگر از میان رفته بود ازین رو وقت نوبت ضپپعف و انحطپپاط خلفپپا رسپپید و ایرانیان و تروکان نیرو و چیرگی یافتند ، استعانت و استمداد از عپپرب نیز سود و امکان نداشت در چنین احوالی بود ، وکه تسلط تروکپپان بپپر خلفا بغداد فرصتی پیپپش بآورد ، تپپا خراسپپان بپپه دسپپت طاهریپپان و

صفاریان استقلل بیابد ، و یافت .

بعد از دویست سال هنوز ، دویست سال تمام از سقوط حکومت ساسانی نگذشته بود وکه از حکومت عرب جز نامی نماند . سیستان و خراسان و ماوراءالنهر،‌یرسمی و بیدادی تازیپپان بپپود دریپپن زمپپان ،‌لها دستخوش ب وکه سا،‌ تها مخصوص عپپرب ،‌یشد . امار ت و حکومت وکه مد بآماده استقلل م بود دیگر همه جا حتی در بغداد ، بیشتر در دست ایرانیان بود . زبپپان

پایان یک شب / ۵۳۱

ایرانی وکه پس از توفان قادسیه ، «دو قرن سکو تد » سنگین را تحمل،‌یشکسپپت و خپپود را در وکپپام وکرده بود اوکنون طلسپپم خموشپپی را م وکسانی چپپون حنظلپپه و بپپوحفص و محمپپد وصپپیف بپپرای سپپرودن،‌یوکپپرد . در پایپپان دوره ،‌ههای ادبیا ت جهان بآماده م ،‌یترین نغم جاودان معتصم با بآن وکه بابک سردار بآذربایجان به دار بآویخته شده بپپود ، بپپا بآن وکه مازیار امیرزاده طبرستان به قتل بآمده بود باز ققنو س ایران از

،‌یبآورد . زیر خاوکستر سر بر م

یک دورنما در طی این دو قرن بر ایران چه گذشت ؟ دورنمپپایی از تاریپپخ و،‌یتوان ترسیم وکپپرد . نخسپپت توفپپانی حوادث این دو قرن را اوکنون م سهمگین و خروشان بربآمد وکه دولپپت ساسپپانی را زیپپر و زبپپر وکپپرد .،‌لها به تپاراج رفپت . چنپدی بعپپد حجپپاج در شهرها تسخیر شد و ما عراق و قتیبه در خراسپپان و دیگپپر عربپپان در همپپه جپپا وکشپپتارها و،‌یهای سخت براندند . دیری برنیامد وکه مغلوبان پیکار عظیمپپی بیداد با فاتحان بآغاز نهادند . بومسلم و مقنع در خراسان و جاویدان و بابک در بآذربایجان و سپهبد خورشید و مازیار در طبرسپپتان بپپه وکوشپپش

۵۳۲ / دو قرن سکو ت

،‌یهای ،‌یهپپا و وکوچپپک شپپمار برخاستند زیرا وکه برای رهایی از خوار،‌یدیدنپپد . در طپپی ایپپن ،‌های نم عربان مردم ایران جز رسپپتاخیز چپپار رستاخیز پهلوان مغلوب قد برافراشت و پشت فاتح مغرور را به خاک رسانید . تفوق ایرانیان بر عربپپان بآشپپکار گشپپت حکپپومت و سپپیاد ت

دود و باد گردید .۱عرب رفته رفته چون «رویای شِب نیمه تابستاند »،‌نهای ایرانی دوباره امتیازا ت وکهن را به صورتی دیگر به دست خاندا افتاد . و بدین گونه بآن چه در بآغاز یک توفپپان بپپر بپپاد رفتپپه بپود در،‌لانگیز «پایان یپپک شپپبد » وکپپه در وحشپپت و سپپکو ت ، دو قپپرن هپپو

گذشت ، دوباره تا حدی به سامان و قرار خویش باز بآمد .

Aاشپپاره بپپه درام معپپروف شکسپپپیر وکپپه بپپه همیپپن عنپپوان اسپپت: ۱

Midsummer Night's dream.

منابع وکتاب

–الف عربی و فارسی

الثارالباقیه عپن القپرون الخپالیه (وکتپابک ) ابوریحپان بیرونپی ، طبپع – به اهتمام زاخائو این وکتاب به وسپپیله بآقپپای اوکپپبر۱۹۲۳لیپزیک

دانا سرشت به فارسی نیز ترجمه شده است .

ابواب فپپی الصپپین و الپپترک و الهنپپد منتخبپپه مپپن وکتپپاب (طبپپایع –الحیوانک ) للطبیب شرف الزمان طاهر المروزی با ترجمه انگلیسپپی

.۱۹۴۲و تعلیقا ت ، به قلم پروفسور مینورسکی . لندن

.۱۸۷۶احسن التقاسیم فی معرفه القالیم ، طبع دخویه . لیدن

احوال و اشعر ابوعبدالله جعفر بن محمد رودوکی سپپمرقندی ، تپپألیف جلدک ) .۳ (۱۳۱۹– ۱۳۱۰– ۱۳۰۹سعید نفیسی ، طهران

الخبار الطوال ، ابی حنفیه احمپپد بپپن داود الپپدینوری ، چپپاپ مصپپر ، –بنفقه المکتبه العربیه بغداد . تاریخ طبع ندارد . طبع لیدن وکتاب با

منتشپپر۱۹۱۲ و ۱۸۸۸مقپپدمه و فهپپار س و اختلف قرائپپا ت بآن در شده است .

۵۳۴ / دو قرن سکو ت

ادب الکاتب ، تألیف ابی بکر بن یحیی الصپپولی از انتشپپارا ت المکتبپپه هجری قمری .۱۳۴۱العربیه ببغداد . طبع قاهره

–الغانی (وکتاب ک ) ، ابوالفرخ الصپپفهانی . طبپپع دارالکتپپب المصپپریه ، – ۱۳۲۲– هجری . و نیز طبع مصپپر ، سپپنه ۱۳۵۷ هجری و ۱۳۴۵ هپ . ق .۱۳۲۳

المامه و السیاسه . تألیف المام الفقیه ابی محمد عبدالله بپپن مسپپلم جک ) .۲ (۱۳۵۵– ۱۳۵۶قتیبه الدینوری . مصر

–الموال (وکتاب ک ) للمام ابی عبیدالقاسم بپن سپلم المتپوفی سپنه هجری . به تصپپحیح و حواشپپی محمپپد حامپپد الفقهپپی . قپپاهره۲۲۴

۱۳۵۳.

اهل الذمه فی السلم . تألیف ا . س . ترتون ترجمپپه و تعلیپپق حسپپن .۱۹۴۹حبشی ، طبع دارالکفرالعربی . مصر

.۱۳۳۳بابک خرم دین . سعید نفیسی . تهران شهریور

منابع وکتاب / ۵۳۵

– ۱۳۰۱بحارالنوار ، تألیف مجلسی (محمد باقرک ) طبع طهران سپپنه هپ . ق .۱۳۱۲

–البدء و التاریخ (وکتاب ک ) تألیف المطهپر بپن طپاهر المقدسپی (بپه اشتباه منسوب به ابی احمد بن سپپهل البلخپپی شپپده اسپپتک ) . چپپاپ

میلدی۱۹۱۹– ۱۸۹۹پاریس . نشر و ترجمه وکلمان هوار ، پپپاریس جزءک ) .۶(

برهان قاطع ، تألیف محمد حسین بن خلف تبریزی . به اهتمام دوکتر جلدک ) .۴ شمسی (۱۳۳۵– ۱۳۳۰محمد معین ، تهران

بلپپدان الخلفپپه الشپپرقیه . گپپی لسپپترانج . ترجمپپه بشپپیر فرنسپپیس .۱۹۵۴وکوروکیس عواد . مطبوعا ت المجمع العلمی العراقی . بغداد

بیان الدیان ، تألیف ابولمعانی محمد الحسینی العلپپوی . بپپه تصپپحیح شمسی .۱۳۱۲عبا س اقبال طهران

البیان و التبیین . جاحظ . به تحقیق و شرح حسن السپندوبی ، قپاهره۱۹۵۷.

۵۳۶ / دو قرن سکو ت

. تهران ، وکتاب فروشپپی۲ و ۱بیست مقاله قزوینی (دوره وکاملک ) جلد (چاپ جدیدک ) .۱۳۳۲ابن سینا و وکتاب فروشی ادب . دی ماه

تاریخ ابی جعفر محمد بن جریپر الطپبری . المپم و الملپوکک ) . طبپع .۱۹۳۹ م . و طبع مصر ۱۹۰۱– ۱۸۷۶لیدن ، سنه

تاریخ ادبی ایران ، تألیف پروفسور ادوارد براون (جلپپد اولک ) ترجمپپه و .۱۳۳۳تحشیه و تعلیق علی پاشا صالح . تهران

تاریخ اسلم . دوکتر علی اوکبر فیاض . از انتشارا ت دانشگاه تهران .

۱۹۳۱تاریخ التمدن السلمی . جرجی زیدان ، مصر ، مطبعپپه الهلل ، –۱۹۴۷.

تاریخ الخلفا ، تألیف جلل الدین سیوطی . به تحقیپپق محیپپی الپپدین ، طبع مصر .۱۹۵۲عبدالحمید ،

تاریخ العرب قبل السلم . تألیف الپپدوکتور جپپواد علپپی . طبپپع بغپپداد جلدک ) .۵ (۱۹۵۶– ۱۹۵۰

منابع وکتاب / ۵۳۷

(رک۲۲۲تاریخ الفی ، نسخه خطپپی وکتابخپپانه مجلپپس ، بپپه شپپماره ک ) .۱۲۵فهرست وکتابخانه مجلس تألیف مرحوم اعتصامی ، ص

تاریخ بخارا (ترجمه و تلخیص وکتابک ) ابپپوبکر نرشپپخی . بپپه تصپپحیح .۱۳۱۷مدر س رضوی تهران

–تاریخ برامکه . از بهترین منشآ ت قرن چهارم و پنجم ( ؟ک ) با مقدمه مفصل تاریخی و ادبی و انتقادی و حواشی و تعلیقا ت . نگارش میپپرزا

.۱۳۱۳عبدالعظیم خان گروکانی . طهران

تاریخ بلعمی ، ترجمه طبری نسخه متعلق بپپه وکتابخپپانه مجلپپس بپپه –ک ) و طبپپع هنپپد۱۱۹ (رک فهرست اعتصام الملک ص ۲۳۱شماره (طبعی بسیار مغلوطک ) . از این وکتپپاب طبپپع تپپازه ای هپپم بپپه۱۹۱۶

تصحیح م . بهار منتشر شده است .

تاریخ بغداد ، تألیف ابی بکر احمپپد بپپن علپپی الخطیپپب ، طبپپع مصپپر هپ . ق .۱۳۴۹

تاریخ بیهق ، تألیف ابولحسپپن علپپی بپپن زیپپد بیهقپپی . بپپا تصپپحیح و شمسی .۱۳۱۷تعلیقا ت (مرحومک ) احمد بهمنیاز . تهران . مهر ماه

۵۳۸ / دو قرن سکو ت

تاریخ بیهقی ، تصنیف خواجه ابوالفضپل محمپد بپن حسپین بیهقپی هپ . ش .۱۳۲۴دبیر . به اهتمام دوکتر غنی و دوکتر فیاض . تهران

۱۳۱۴تاریخ سیستان . به تصحیح (مرحومک ) ملک الشعرا بهار . تهپپران شمسی . مؤسسه خاور .

تاریخ طبرستان ، تألیف بهاءالدین محمپپد بپپن حسپپن بپپن اسپپفندیار هپپپ . ش .۱۳۲۰وکاتب . به تصحیح (مرحپپومک ) عبپپا س اقبپپال . تهپپران

(قسم دوم وکتاب شامل ملحقا ت بر اصل وکتاب استک ) .

تاریخ طبرستان و رویان و مازندران . تألیف ظهیپپر الپپدین بپپن سپپید .۱۸۵۰نصیر الدین المرعشی . به اهتمام برنهارد دارن ، پطرز بروزغ

تاریخ گزیده . تألیف حمدالله مسپپتوفی (چپپاپ عکسپپیک ) بپپه اهتمپپام جلپپدک ) ،۲ مسپپیحی (۱۹۱۳– ۱۹۱۰براون . انتشارا ت اوقپپاف گیپپب

.۱۳۳۹طهران

تبصره العوام فی معرفه مقال ت النام . منسوب به سپپید مرتضپپی بپپن .۱۳۱۳داعی حسنی رازی . طبع تهران به اهتمام عبا س اقبال ، سنه ،

منابع وکتاب / ۵۳۹

تجارب المم و تعاقب الهمم . تألیف ابوعلی مسپپکویه . چپپاپ عکسپپی جلدک ) .۳ (۱۹۱۷ ، ۱۹۱۳ ، ۱۹۰۹اوقاف گیب ،

تجارب السلف . در تواریخ خلفا و وزرای ایشان . تألیف هندوشپپاه ابپپن سنجر بن عبدالله صاحبی نخجپوانی . بپه تصپحیح و اهتمپام عبپا س

.۱۳۱۳اقبال . تهران

التنبیه و الشراف . تألیف ابی الحسن علی بن الحسپپین المسپپعودی . .۱۹۳۸المکتبته العصریه ببغداد

جوامع الحکایا ت و لوامع الروایپپا ت . تپپألیف نورالپپدین محمپپد عپپوفی (رک فهرسپپت اعتصپپام الملپک ،۶۸۱نسخه خطی مجلس به شماره

ک ) .۴۳۱ص

–چهار مقاله (وکتاب ک ) تپپألیف احمپپد بپپن عمپپر بپپن علپپی النظپپامی العروضی السمرقندی . بپپه سپپعی و اهتمپپام محمپپد بپپن عبپپدالوهاب

مسیحی .۱۹۰۹قزوینی ، لیدن

حدود العالم من المشپپرق الپپی المغپپرب . چپپاپ عکسپپی بپپه اهتمپپام طهران ، ایضپپ ًا۱۳۱۴– سید جلل طهرانی ۱۹۳۰بارتولد . لنینگراد ،

۵۴۰ / دو قرن سکو ت

طهران ، دوکتر ستوده .

حماسه ملی ایران . تألیف تئپپودور نولپپدوکه . ترجمپپه بپپزرگ علپپوی ازانتشارا ت دانشگاه تهران .

الحیوان (وکتابک ) جاحظ . به شرح و تحقیق عبدالسلم محمد هپپارون جزءک ) .۷ (۱۹۴۵– ۱۹۳۸

هجری شمسی .۱۳۱۱خاندان نوبختی . عبا س اقبال . طهران

الخوارج فی السلم . تألیف عمر ابوالنصپپر . مکتبپپه المعپپارف . بیپپرو ت۱۹۴۹.

خرده اوستا . جزوی از نامه مینوی اوستا . تفسپپیر و تپپألیف پپپورداود ، .۱۹۳۱بمبئی

دستور الوزراء . غیاث الدین خونپپدمیر . بپپا تصپپحیح و مقپپدمه سپپعید شمسی .۱۳۱۷نفیسی طهران

الدعوه الی السلم ، تألیف سیر . ت . و . ارنولد ، تعریب حسپپن ابراهیپپم .۱۹۴۷حسن ، عبدالمجید عابدین ، اسماعیل النحراوی . مصر

منابع وکتاب / ۵۴۱

دیوان ابی نوا س . به تحقیق و شرح: احمد عبدالمجید الغزالی ، قاهره۱۹۵۳.

۱۹۵۴رسائل البلغاء . اختیار و تصنیف محمد وکردعلی . الطبعه الرابعه لجنه التألیف . (وکتاب العرب فی الرد علی الشعوبیه ابن قتیبه ، در این

طبع شده استک ) .۳۷۷ تا صفحه ۳۴۴چاپ از صفحه

رساله الغفران . ابوالعل معری . تحقیپپق و شپپرح بنپپت الشپپاظی . طبپپع مسیحی .۱۹۵۰دارالمعارف بمصر

.۱۲۷۰روضه الصفا . تألیف میر خواند . بمبئی

–زبده التواریخ حافظ ابرو (نورالدین لطف اللهک ) نسخه خطی متعلپپق (رک: فهرسپت مرحپپوم۲۵۷بپه مجلپپس شپپورای ملپپی بپپه شپپماره

ک ) .۱۴۳اعتصامی ، ص

زهرالداب و ثمر اللباب . لبی اسحق الحصری القیروانپپی ، مفصپپل و مضبوط و مشروح به قلم الدوکتور زوکی مبارک . الطبعه الثپپانیه . مصپپر

جزءک ) .۴ (۱۹۳۱– ۱۹۲۹

۵۴۲ / دو قرن سکو ت

زین الخبار یا تاریخ گردیزی . تألیف ابوسعید عبدالحی بن الضپپحاک بن محمود گردیزی با مقدمه میرزا محمدخان قزوینی . طبع تهپپران

در اروپا نیز چاپی از این وکتاب به اهتمام محمد ناظم به سال۱۳۲۷ منتشر شده است .۱۹۲۸

سپپبک شناسپپی یپپا تاریپپخ تطپپور نپپثر فارسپپی ، تصپپنیف [مرحپپوم] جلدک ) .۳ (۱۳۲۶– ۱۳۲۱محمدتقی بهار ، ملک الشعرا . چاپ تهران

سنی ملوک الرض و النبیا [وکتاب تاریخ] تألیف حمپپزه بپپن حسپپن هجری .۱۳۴۰الصفهانی . برلین . مطبعه وکاویانی

سیاستنامه یا سیرالملوک . تألیف ابوعلی حسن بن علی نظام الملپپک شمسی هجر .۱۳۱۰به اهتمام سید عبدالرحیم خلخالی

–السیره النبویه . لبن هشام . تحقیق و شرح مصطفی السقا ابراهیپپم جلدک ) .۴ (۱۹۳۶–البیاری عبدالحفیظ شلبی

شذرا ت الذهب فی اخبار من ذهب . ابن عماد الحنبلی . طبپپع قپپاهره . جزءک ) .۸ (۱۳۵۱– ۱۳۵۰

منابع وکتاب / ۵۴۳

شرح نهج البلغه . ابن ابپپی الحدیپپد طبپپع مصپپر . مطبعپپه دارالکتپپب جلدک ) .۴العربیه الکبری (

الشعر و الشعرا . ابن قتیبه . تحقیق و شرح احمد محمد شپپاوکر ، طبپپع جزءک ) .۲ (۱۳۶۹– ۱۳۶۴قاهره

ضحی السپپلم ، تپپألیف احمپپد امیپپن طبپپع مصپپر ، لجنپپه التپپألیف و (جزء اولک ) ترجمه این وکتاب به قلپپم عبپپا س۱۳۵۱الترجمه و النشر

شمسی .۱۳۱۴خلیلی در تهران منتشر شده است . مرداد

مسیحی .۱۹۰۸العرب قبل السلم ، جرجی زیدان . مصر

العقد الفرید (وکتابک ) ابن عبدربه . لجنه التپپألیف و الپپترجمه و النشپپر جزءک ) .۷ (۱۳۷۲– ۱۳۵۹قاهره

العقیده و الشریعه فی السلم . اجنا س جولد تسهیر ، نقله الی اللغتپپه–العربیه: محمد یوسف موسی عبدالعزیز عبپپدالحق علپپی حسپپن –

.۱۹۴۶عبدالقادر ، قاهره

.۱۲۷۵عیون اخبارالرضا . ابن بابویه صدوق . طهران

۵۴۴ / دو قرن سکو ت

عیون الخبار (وکتابک ) ، تألیف ابی محمد عبپپدالله مسپپلم بپپن قپپتیبه جلدک ) .۴ هجری (۱۳۴۹– ۱۳۴۳الدینوری ، قاهره

فارسنامه ابن البلخی ، به سعی و اهتمام و تصپحیح گپپای لسپترانج و . اوقاف گیب .۱۹۲۱رینولد الن نیکلسون . وکمبریج

مسیحی .۱۸۶۶فتوح البلدان ، بلذری طبع دخویه . بریل

فجر السلم احمد امین . چاپ دوم . جزء اول طبپپع لجنپپه التپپألیف و – این وکتاب به وسیله بآقای عبپپا س خلیلپپی۱۹۲۳الترجمه و النشر

.۱۳۱۶به فارسی ترجمه شده است . تهران دی ماه

الفخری فی الداب السلطانیه و الدول السلمیه . تپپألیف محمپپد بپپن .۱۳۴۰علی بن طباطبا المعروف بابن الطقطقی . طبع مصر

– ترجمپپه ای از۱۹۴۸الفرق بین الفرق . ابی منصور بغدادی . مصپپر این وکتاب به نام تاریخ مذاهب اسپپلم بپپه قلپپم بآقپپای محمپپد جپپواد

شمسی منتشر شده است .۱۳۳۳مشکور در تبریز به سال

۱۳۲۶فرهنگ ایران باستان . نگارش پورداود . بخش نخسپپت تهپپران

منابع وکتاب / ۵۴۵

خورشیدی .

الفصل فپپی الملپپل و الهپپواء و النحپپل . للمپپام ابپپن حپپزم الظپپاهری – ۱۳۴۷الندلسی و بهامشپپه الملپپل و النحپپل للشهرسپپتانی . مصپپر

جزءک )۵ (۱۳۴۸

هجری .۱۳۴۸الفهرست ابن الندیم . طبع مصر . المطبعه الرحمانیه

جپپزءک )۱۳ (۱۸۷۶ تا ۱۸۶۶الکامل فی التاریخ . طبع نورنبرگ . لیدن جزءک ) .۹و طبع مصر (

وکتاب البلدان . ابن فقیه [ابوبکر احمد بن محمد بن اسحق الهمدانی] .۱۸۸۵طبع دخویه ، لیدن

.۱۳۵۲وکتاب الخراج ، قاضی ابی یوسف ، طبع قاهره

جلدک ) .۷ هپ . ق . (۱۲۸۴وکتاب العبر ، ابن خلدون ، طبع بولق . سنه

وکتاب الوزراء و الکتاب . ابی عبپپدالله محمپد بپپن الجهشپپیاری ، چپپاپ .۱۳۵۸مصر ، بنفقه المکتبه العربیه بغداد

۵۴۶ / دو قرن سکو ت

،‌یترین قسمتی است از نامه مینوی گاتها ، سرودهای… زرتشت . قدیم .۱۹۲۷اوستا ، تألیف و ترجمه پورداود . بمبئی

.۱۳۱۶گجستک ابالیش . صادق هدایت ، بمبئی

تهران .۱۳۳۳مازیار . مجتبی مینوی و صادق هدایت ، چاپ دوم

مانی و دین او . دو خطابه از سید حسن تقی زاده ، به انضپپمام متپپون عربی و فارسی درباره مانی و مانویت و بآن چه بدین موضوع مربپپوط است . فراهم بآورده احمد افشار شیرازی نشریه انجمن ایران شناسی .

.۱۳۳۵تهران

هجپپری . بپپه تصپپحیح۵۲۰مجمل التواریخ و القصپپص .تپپألیف سپپال شمسی .۱۳۱۸[مرحوم] ملک الشعرا بهار . طهران سال

مروج الذهب و معادن الجوهر . ابوالحسن علی بن الحسین مسعودی ، – جلدک ) و طبع باربه دومنار و پاوه دو وکورتی . با۲ (۱۳۴۶طبع مصر

جلدک ) .۹ (۱۸۷۶– ۱۸۶۱ترجمه فرانسوی پاریس

.۱۳۲۶مزدیسنا و تأثیر بآن در ادبیا ت پارسی . دوکتر محمد معین

منابع وکتاب / ۵۴۷

۱۳۰۶المسالک و الممالک (وکتابک ) . ابن خرداذبه . طبع لیپپدن سپپنه هجری .

مسپپالک الممالپپک . لبپپی اسپپحاق ابراهیپپم بپپن محمپپد الفارسپپی مسیحی .۱۹۲۸الصطخری ، طبع فی مدینه لیدن . سنه

هجری .۱۳۰۰المعارف . ابن قتیبه دینوری مصر

معالم القربه فی احکام الحسبه ، تألیف محمد بن محمپپد بپپن احمپپد ۱۹۳۷القرشی عرف بابن الخوه . به تصحیح روبن لیپپوی . وکیمبریپپج

(اوقاف گیبک ) .

۱۸۷۱– ۱۸۶۶معجم البلدان ، یاقو ت حموی . به اهتمام ووسپپتنفلد جلد با فهار سک ) .۶(

مفاتیح العلوم ابپپی عبپپدالله محمپپد بپپن احمپپد بپپن یوسپپف الکپپاتب .۱۳۴۲الخوارزمی . طبع مصر .

مقاتل الطالبیین و اخبارهم . و بهامشه منتخب فی المراثی و الخطب

۵۴۸ / دو قرن سکو ت

.۱۳۰۷لفخرالدین احمد النجفی . طهران

مقال ت السلمیین و اختلف المصلین . تألیف ابی الحسن علپپی بپپن اسماعیل الشعری . به تحقیق محمد محیی الدین عبدالحمید . مصپپر

جزءک ) .۲ (۱۹۵۴– ۱۹۵۰

.۱۸۵۸مقدمه ابن خلدون ، طبع پاریس . به اهتمام وکاترمر

.۱۹۲۳الملل و النحل شهرستانی . طبع لیپزیک . سنه

وفیا ت والعیان . ابن خلکان . طبع قاهره به تحقیپپق و تعلیپپق محمپپد جلد] .۶ [۱۳۶۷محیی الدین عبدالحمید

.۱۹۳۸یسنا . جزوی از نامه مینوی اوستا ، تفسیر و تألیف پورداود ،

یشت ها . (جلد اولک ) قسمتی از وکتاب مقد س اوستا ، تفسیر پپپورداود ، .۱۹۳۱– [جلد دوم] ۱۹۲۷بمبئی

منابع وکتاب / ۵۴۹

ش‌نهای اروپایی –ب زبا

Bailey Zoroastrian Problems in the Ninth – Century Books Oxford, 1943.

Barthold Turkistan Down to the Mongol invasion. Gibb Memorial series, 1928.

Basiliev Byzanse et les Arabes. (2 vol)

Bidez – cumont Les Mages Helleniés Zoroastre. Ostanés et Hystaspe d'aprés les traditions Grecque paris 1938 (2 vol,)

Bouvaat Les Barmecides d'aprés les historiens Arabes et Persanes. Paris, 1912.

Boyce The Manchean Hymn cycles in Parthn, Oxford university press, 1956.

Browne (E. G.) A literary History of Persia. Cambridge, 1929. Vol I.Caetaanti Annalli dell Islam. Millan, 1950.

Christensen (A) L'Iran sous les Sassanides. Copenhague, 1936 Kawadh at le communism maz dakite:

۵۵۰ / دو قرن سکو ت

Dermesteter Coup d'oeil sur l'histoire de la perse. Paris, 1885.

Dennett (D. C.) Conversion and the poll Tax in early Islam. Harvard university press, 1950.

Duchesne – Guillemin: Zoroastre, paris, 1948.

Dunlop the History of the Jewish khazars. Princeton University, 1954.

Frye (R.) the History of bukhara, Translated from a Persian Abridgement of the arabic original. Massachusets, 1954.

Gibbon the decline and fall of the Roman Empire (6 vol)

Everyman's library.

Goldzieher Muhammedanische studien. Halle 1889 – 90 2 vol.

Herodotus With an English Translation By A. D. Godlev (4 vol) loeb classical Library, 1946.

Herzfeld Altpersische inschriften. Berlin, 1938.

Jackson (W) Zoroastrain studies. New York, 1928.

منابع وکتاب / ۵۵۱

Jamasp – Asana Shikand – Gumanik vijar. Bombay. 1887.

Labourt: Le Christianisme dans L'Empire Perse, Paris 1904.

Le Strange the Lands of the Eastern Caliphate. Cambridge, 1930.

Baghdad during the abbasid caliphate. Oxford 1924:

Lôkkegaard (F r.) Islamic taxation in the classic Period, Copenhage, 1950.

Markwart Wehrot und Arang heraausgegeben von H. H.

Schaeder, Leiden, 1938.

Menasce (J. de.) Skand – Gumanik vicar. Text pazand Pahlavi, Transcrit, traduit et commenté Fribourg, 1945.

Minorsky hudud al – Alam translated and explaine. Gibb memorial, 1937.

Muir (w) The caliphate.its Rise, Decline and fall edin burgh, 1924.

۵۵۲ / دو قرن سکو ت

Nicholson (R A) A literary History of the Arabs. Cambridge, 1930.

Pelliot (p) Les traditions Manichéennes au Foukien Leiden, 1925.

Perier (i) Vie d'Al – Hadjdjadj ibn yousof d'après Les sources arabes. Paris, 1904.

Sadighi (Gh) Les mouvements Rligieux iraniens au IIe et IIIe siecle de I'Hegire Paris. 1938.

Shape History of the Egypt, London, 1858 (2 vol)

Spuler (B) Iran in früh – Islamischer Zeit. Wiesbaden. 1952.

Van Vloten Recheches sur la Domination arabe, le chiitisme et les croyances messianiques sous le kalifat des omayades. Amsterdam, 1894.

Wellhausen Das Arabische Reich und sein sturz. Berlin, 1902 – Die Religiös – Politischen opposition partein 1901.

West (E. w) Pahlavi Text. Oxford , 1901.

Zaehnr Zurvan. A Zoroastrian dilemma. Oxford, 1953.

Zarrin Koob A. H. The Arab Conquest of Iran And Its

منابع وکتاب / ۵۵۳

Aftermath, In Cambridge History of Iran, Vol. 4, 1975.

۵۵۴ / دو قرن سکو ت

ش‌فها ش‌هها و دائره المعار –ج مجل

Acta Orientalia Ediderunt Societantes orientales Batava Danica Norvegica. Brill Archiv Orientalni. Journal of the Czechoslovak oriental institute Prague.

Bulletin of the Oriental and African Studies university of London = BSOAS

Journal Asiatique. Publié pae la Societé Asiantique. Paris.

Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland = JRAS

Encyclopedie de I'islam. Leide. Paris 1913 – 1934 (IV Vol)

Encyclopedie de I'slam. Nou velle Edition tome. I'olivari son 1 – 6 Brill 1954 – 1956.

Forgotten Religions (including some living primitive Religions. Edited By Vergilius Ferm New York 1950.

Shorter Encyclopedia of islam Gibb. and Kramers. Liden 1953.

منابع وکتاب / ۵۵۵

ZDMG = Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft.