Πάπυροι Επιστημονικό Περιοδικό · 2019. 4. 1. · Πάπυροι - Επιστημονικό Περιοδικό τόμος 7, 2018 Papyri - Scientific Journal

Πάπυροι - Επιστημονικό Περιοδικό τόμος 7, 2018

Papyri - Scientific Journal volume 7, 2018

Αυτή η εργασία χορηγείται με άδεια Creative Commons Αναφορά Δημιουργού - Όχι Παράγωγα Έργα 4.0 Διεθνές

Άγνωστοι Σεισμοί κρυμμένοι στα ρήγματα της Τροίας, Μικρής Δοξιπάρας-Ζώνης Έβρου και Ελίκης (Αχαΐα): Αρχαιοσεισμολογική προσέγγιση ΣΠΥΡΟΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ, Καθηγητής Γεωλογίας του Τμήματος Γεωλογίας, της Σχολής Θετικών Επιστημών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης E-MAIL: [email protected]

https://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/deed.el

http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/

mailto:[email protected]

Πάπυροι - Επιστημονικό Περιοδικό Papyri - Scientific Journal

τόμος 7, 2018 www.academy.edu.gr

volume 7, 2018 [email protected]

Άγνωστοι Σεισμοί κρυμμένοι στα ρήγματα της Τροίας, Μικρής Δοξιπάρας-Ζώνης Έβρου και Ελίκης (Αχαΐα):

Αρχαιοσεισμολογική προσέγγιση

93 ISSN: 2241-5106

Άγνωστοι Σεισμοί κρυμμένοι στα ρήγματα της Τροίας, Μικρής Δοξιπάρας-Ζώνης Έβρου και Ελίκης (Αχαΐα): Αρχαιοσεισμολογική προσέγγιση

ΣΠΥΡΟΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ, Καθηγητής Γεωλογίας του Τμήματος Γεωλογίας, της Σχολής Θετικών Επιστημών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης E-MAIL: [email protected] Περίληψη

Στην παρούσα εργασία ανασκόπησης παρουσιάζονται τα νέα αντικείμενα της Παλαι-οσεισμολογίας και Αρχαιοσεισμολογίας, που διερευνούν σεισμικά γεγονότα του παρελθόντος με γεωλογικές μεθόδους, αλλά και με διεπιστημονικά εργαλεία (αρχαιολογικά, ραδιοχρονο-λογήσεων, κ.α.). Δίνονται τρία παραδείγματα αντίστοιχης έρευνας της ομάδας Γεωλογίας των Σεισμών (http://eqgeogr.weebly.com/) από την Τροία, Ελίκη και Βόρειο Έβρο. Στην Τροία μελετήθηκε το ομώνυμο ρήγμα, η πεδιάδα του Σιμόεντα ποταμού και τα ιζήματα ιστο-ρικής περιόδου σε στοχευόμενες εκσκαφές. Στην Ελίκη μελετήθηκε με παλαιοσεισμολογικές τομές το ανατολικό τμήμα του ρήγματος, που συνδέεται με τους ισχυρούς σεισμούς του 373 π.Χ. και 1861, καθώς και η συμπεριφορά του Κερυνίτη ποταμού, τα τελευταία 5.000 χρόνια. Στον Έβρο, στον Τύμβο Μικρής Δοξιπάρας-Ζώνης, ρωμαϊκών αυτοκρατορικών χρόνων, μελε-τήθηκε μια σειρά κανονικών ρηγμάτων που έχουν σαφή σεισμικό χαρακτήρα.

Εισαγωγή: «Δημήτριος δ’ ο Καλλατιανός (c 200 π.Χ.) τούς καθ’ όλην την Ελλάδα γε-νομένους ποτέ σεισμούς διηγούμενος…», Στράβων. Η Παλαιοσεισμολογια είναι ένας νέος κλάδος της Γεωλογίας που ασχολείται με την έρευνα προϊστορικών και ιστορικών σεισμών με γεωλογικά δεδομένα (μικροστρωματογρα-φική ανάλυση ιζημάτων, χρονολόγηση, τεκτονικές δομές, καθιζήσεις εδαφών, κλπ). Η Αρ-χαιοσεισμολογία είναι ένας ακόμη διεπιστημονικός, αλλά και ταυτόχρονα εξειδικευμένος κλάδος που μελέτα τις συνέπειες των σεισμών σε αρχαία καταλύματα και από τα αρχαιολο-γικά ευρήματα και προσπαθεί να πιστοποιήσει σεισμικά γεγονότα γνωστά από τις ιστορικές πηγές, καθώς και μη γνωστούς σεισμούς. Συστηματικές αρχαιολογικές και αρχαιοσεισμολο-γικές έρευνες, καθώς και γεωλογικές μελέτες προσπαθούν να εξαγάγουν αποδεικτικά στοι-χεία για ιστορικούς σεισμούς, που σχετίζονται με κατεστραμμένα κτίρια και πόλεις. Αυτές οι προσπάθειες γίνονται προκειμένου οι επιστήμονες σήμερα να καταλήξουν σε συμπεράσματα χρήσιμα για την αξιολόγηση της σεισμικής επικινδυνότητας. Μερικά από τα πιο αντιπροσω-πευτικά παραδείγματα της σύγχρονης αρχαιοσειμολογικής – παλαιοσεισμολογικής έρευνας της ερευνητικής ομάδας μας, από την Τροία (ΒΔ Μ. Ασία), Ελίκη (Αχαΐα) και της Μικρής Δοξι-πάρας - Ζώνης (Έβρος), παρουσιάζονται σε αυτή την εργασία ανασκόπησης.

mailto:[email protected]

http://eqgeogr.weebly.com/)%20απο






94 ISSN: 2241-5106

Τροία: Η Τροία βρίσκεται στο ΒΔ άκρο της χερσονήσου Biga στο στομίου του στενού των Δαρδανελλίων (Δ. Τουρ-κία), μεταξύ των δύο μεγάλων κλάδων του ρήγματος της Βόρειας Ανατολίας (Fig. 1). Είναι χτισμένη σε ένα λόφο με νεογενή ιζηματογενή πετρώματα (μάρ-γες, άργιλοι, άμμοι) (Fig. 2), με την ομώ-νυμη πεδιάδα της που διαμορφώνουν οι Σκάμανδρος (Karamenderes) και Σιμόεις (Dümrek). Αρχαιολογικά διακρίνεται σε εννέα στρώματα (Troy I to ΙX) εκτεινό-μενα χρονικά μεταξύ 3000 π.Χ. και μέχρι τον πρώτο αιώνα π.Χ. Σεισμικές ενδεί-ξεις από τις αρχαιολογικές έρευνες υπάρχουν για: Troy III (2200‐2050 π.Χ.), Troy VI (1800‐1200 π.Χ>) και κατά την Ελληνιστική – Ρωμαϊκή εποχή (323-31 π.Χ.)

Εξετάστηκαν τα προβλήματα της γεωμορφολογικής εξέλιξης της πεδιάδας της Τροίας κατά τo μέσo - ύστερo Ολόκαινο (κυρίως την εποχή του Χαλκού). Επίσης, διερευνώνται όλα τα νέα στοιχεία των προσχωσιγενών αποθέσεων των πο-ταμών Σκαμάνδρου (Karamenderes) και Σιμόεντα (Dümrek), η φύση, η δομή και η χρησιμότητα του τεχνητού καναλιού του Keşiktepe και κυρίως τα

νεοτεκτονικά ρήγματα της ευρύτερης περιοχής της Τροίας (Fig. 3). Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στη μελέτη του κανονικού ρήγματος της βόρειας πλαγιάς της Τροίας (Hisarlik - Tevfikiye - Kaştepe). Εξετάζονται τα μορφοτεκτονικα χαρακτηριστικά του, η δρα-στηριότητα του, η σχέση του με την μεγάλη δεξιόστροφη τεκτονική δομή της Βόρειας Ανατο-λίας και η πιθανότητα να είναι υπεύθυνο για τον καταστροφικό σεισμό κατά τη διάρκεια του τέλους της Εποχής του Χαλκού (12ος αιώνας π.Χ.), όπως δείχνουν τα αποδεικτικά αρχαιολο-γικά δεδομένα για την Τροία VI. Έμφαση δόθηκε στη μελέτη της μικρής και στενής κοιλάδας

Fig. 1

Fig. 2

Fig. 3






95 ISSN: 2241-5106

του Dümrek ( Σιμόεις ) ποταμού, όπου μια σειρά από αβαθείς γεωτρήσεις αναπτύχθηκαν για τη μελέτη των ποτάμιων ιζημάτων (Fig. 5). Πολλά θραύσματα κεραμικής βρέθηκαν ακόμη και στα κατώτατα στρώματα (ιστορική ηλικία των ιζημάτων). Όλα τα ιζήματα αποτελούνται από ποτάμια χαλίκια-κροκά-λες μικρού-μέσου μεγέθους. Τα ιζήματα του Τεταρ-τογενούς σε όλες τις γεωτρήσεις με μέγιστο βάθος 8 μέτρα φαίνονται αδιατάρακτα. Αυτά τα στοιχεία δείχνουν ανύψωση του ανατολικού τμήματος κοιλά-δας του ποταμού Dümrek.

Με βάση το ορατό μήκος του ρήγματος της Τροίας, η δυνατότητα γένεσης σεισμού από αυτό εκτιμάται σε Μέγεθος 5,8 με 6,1. Λαμβάνοντας όμως υπόψη τη δυτικότερη επέκτασή του στη πεδιάδα, το μέγιστο αναμενόμενο Μέγεθος σεισμού είναι 6,2 έως 6,5. Σε μερικές παλαιοσεισμολογικές εκσκαφές

εντοπίστηκαν σεισμικές παλαιοδομές ρευστοποίησης του εδάφους, που συνέβησαν πιθανόν κατά τη διάρκεια από το 760 π.Χ. μέχρι πρόσφατα ως αποτέλεσμα ενός σεισμού (ή σεισμών) που προήλθε από τα κοντινά ρήγματα. Δύο σεισμοί χρονολογούνται, σύμφωνα με τα πρό-δρομα αποτελέσματα της Παλαιοσεισμολογικής μελέτης (Fig. 3 και 4). Το πρώτο από αυτά τα ρήγματα εκτιμάται ότι ενεργοποιή-θηκε μεταξύ 130 και 780 π.Χ. και το δεύτερο μεταξύ του 1000 και 1300 μ. Χ. (Βλέπε επίσης Kurcel et al., 2012).

Η μελέτη αυτή πραγματοποιή-θηκε στο πλαίσιο της διμερούς ελ-ληνο-τουρκικής συνεργασίας με το Πανεπιστήμιο Onsekiz Mart του Çanakkale. Το έργο βρίσκεται σε εξέ-λιξη, ενώ ορισμένα ζητήματα εξακο-λουθούν να παραμένουν ανοικτά, όπως :

- Πότε επανενεργοποιήθηκε τε-λευταία το ρήγμα της Τροίας ;

- Αν και τα αρχαιολογικά ευρή-ματα τεκμηριώνουν σεισμικές ζημίες στην Τροία (Τροίας ΙΙΙ και VI) οφείλονται στο κοντινό ρήγμα της Τροίας ή σε ένα μακρινό;

- Πώς το ρήγμα της Τροίας, καθώς και άλλα ενεργά ρήγματα της ευρύτερης περιοχής επηρεάζουν τη γεωμορφολογική εξέλιξη της πεδιάδας της Τροίας ;

- Είναι η παρατηρούμενη ανύψωση της περιοχής, που τεκμηριώνεται γεωμορφολογικά, μια ευρέως διαδεδομένη εκδήλωση ή ένα τοπικό φαινόμενο ;

Ελίκη: Το 373 π.Χ., μια νύχτα του χειμώνα, ένας πολύ ισχυρός σεισμός κατέστρεψε την αρχαία ελληνική πόλη της Ελίκης. Η Ελίκη εξαφανίστηκε, καθώς και η κοντινή Βούρα, σε

Fig. 5

Fig. 4






96 ISSN: 2241-5106

μια περίοδο μερικών ωρών, χωρίς να αφήσουν κανένα ίχνος. Πολλοί επιστήμονες έχουν προ-σπαθήσει να εντοπίσουν την ακριβή θέση της αρχαίας Ελίκης. Τα γεωλογικά δεδομένα , κα-θώς και τα αρχαιολογικά, οδηγούν στο συμπέρασμα ότι μια από τις πλέον πιθανές τοποθε-σίες για την περιοχή της αρχαίας Ελίκης είναι η περιοχή μεταξύ των ποταμών Σελινούντα και

Κερυνίτη. Η προσπάθειά της ερευνη-τικής μας ομάδας επικεντρώθηκε στο ανατολικό τμήμα του ρήγματος της Ελίκης. Η παλαιοσεισμολογική έρευνα βασίζεται κυρίως στην τεκτονοστρω-ματογραφία των ιζημάτων στις εκ-σκαφές (Fig. 7 και 8 ) και τις μορφοτε-κτονικές αναλύσεις κατά μήκος του ρήγματος. Στρωματογραφία παλαοσει-σμολογικών τομών και μορφοτεκτονι-κές αναλύσεις χρησιμοποιήθηκαν για να μελετηθεί το ρήγμα της Ελίκης, το οποίο συνδέεται με το μεγάλο κατα-στροφικό σεισμό του 373 π.Χ. καθώς

και του 1861. Η πεδιάδα των ποταμών Κερυνίτη και Βουραϊκού, που επηρεάζεται από το ρήγμα της Ελίκης, υποχωρεί 1,4 χιλιοστά / έτος, με αποτέλεσμα την κάλυψη των Ύστερο Ελ-ληνιστικών - Ρωμαϊκών ορι-ζόντων 3 m με ποτάμια και με κολλουβιακά ιζήματα. Κατά μήκος των ανατολικών τμημάτων του ρήγματος της Ελίκης πραγματοποιήθηκαν πέντε εκσκαφές που δεί-χνουν απόθεση ιζημάτων 5000 ετών, ενώ έχουν μελε-τηθεί σεισμοτεκτονικά γε-γονότα που είναι αποτυπω-μένα σε αυτά. Η καθίζηση στην προσχωσιγενή πεδιάδα του ποταμού Κερυνίτη είναι σημαντική για την κατανό-ηση της εξέλιξης του ρήγμα-τος και την επιχωμάτωση της αρχαίας πόλης Ελίκης (4ος αι. π.Χ. ) Τα στοιχεία χρονο-λόγησης (C14) και οι μετατοπίσεις στρωμάτων ιζημάτων στις παλαιοσεισμολογικές τομές δείχνουν ότι συνέβησαν τρία τουλάχιστον σεισμικά γεγονότα σε ένα χρονικό διάστημα από περίπου 2.000 χρόνια πριν τα οποία δημιούργησαν συνολικά στρωματογραφικές μετατοπί-σεις από 2,5 έως 3,5 μέτρα. Από την άποψη αυτή ο ποταμός Κερυνίτης υπήρξε ένα ποτάμι με συνεχή αλλαγή της κοίτης του, και αυτό έχει συνέπειες για το ανατολικό άκρο της Ελίκης, κα-

Fig. 7

Fig. 8






97 ISSN: 2241-5106

θώς και για το μεγάλο πάχος απόθεσης των ιστορικών ιζημάτων και τη διατήρηση των αρ-χαίων αρχιτεκτονικών χώρων κάτω από ποτάμιες αποθέσεις. Το έργο αυτό έγινε σε συνερ-γασία με το Τμήμα Γεωλογίας του Πανεπιστημίου Πατρών, (Κουκουβέλας και οι συνεργάτες του).

Τύμβος της Μικρής Δοξιπάρας - Ζώνης Βορείου Έβρου :

Ο τύμβος της Μικρής Δοξιπάρας-Ζώνης, βρίσκεται στο Βόρειο Έβρο (κοιλάδα ποταμού Άρδα) κοντά στα Βουλγαρικά σύνορα και χρονολογείται στον 2ο αιώνα μ.Χ. έχει βρεθεί να έχει επηρεαστεί από ένα σύνολο ενεργών ρηγμάτων, που συνδέονται με ιστορικό σεισμό (-ους). Η Παλαιοσεισμολογική μελέτη του χώρου έγινε με σκοπό να ποσοτικοποιηθούν τα δεδομένα και να αναλυθούν οι γεω-λογικές δομές που σχετίζονται με αυτά τα ρήγματα (Fig. 9 και 10). Η ανασκαφή δείχνει δύο σεισμικά γεγονότα: Ο πιο πρόσφατος σεισμός προκάλεσε την παραμόρφωση ενός βωμού και δημιούργησε επιφανειακές διαρρήξεις από λίγα εκατοστά μέχρι 1,9 μέτρα. Το μέγιστο όμως της σεισμικής μετατόπισης υπολογίσθηκε σε 90 cm (κατακόρυφη μετα-τόπιση). Δεδομένου ότι είναι ένας ιστορικός σεισμός, μετα-γενέστερος της κατασκευής του βωμού και του τύμβου

(μετά τον 1ο αιώνα μ.Χ., αυτο-κρατορική ρωμαϊκή περίοδος), θα μπορούσε να συσχετιστεί μόνο με το σεισμικό γεγονός του1752, που προκάλεσε εκτετα-μένες ζημιές στην Αδριανούπολη (Edirne) και την γύρω περιοχή. Είναι ο μόνος γνωστός από ιστο-ρικές πηγές ισχυρός σεισμός στην περιοχή (αβεβαιότητες σχετικά με τη θέση του σεισμογόνου ρήγ-ματος). Η προηγούμενη σεισμική εκδήλωση συνέβη μεταξύ 10ου π.Χ. και του 2ου αιώνα μ.Χ., με βάση την χρονολόγηση ενός στρώματος παλαιοεδάφους, που έχει παραμορφωθεί από ένα κανονικό ρήγμα. Για το σεισμό αυτό δεν υπάρχουν ιστορικές αναφορές, και ως εκ τούτου θεωρείται μια σημαντική συμβολή στη γνώση της σεισμικότητας της περιοχής. (Συνεργασία με το αρχαιολόγο-ανασκαφέα Διαμ. Τριαντάφυλλο, ΙΘ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων).

Fig. 9

Fig. 10






98 ISSN: 2241-5106

Ως επικεφαλής της ερευνητικής ομάδας της γεωρχαιολογικής και παλαιοσεισμολογικής μελέ-της της ευρύτερης περιοχής της Τροίας ευχαριστώ όλους τους συνεργάτες μου στο έργο αυτό που συμμετέχουν σε διάφορα στάδια της έρευνας, η οποία βρίσκεται σε εξέλιξη: Βαλκανιώτη, Σ., Βλαχοπούλου, Α., Βουβαλίδη, Κ., Ζερβοπούλου Α., Μιχαηλίδου Α., Παπαθανασίου, Γ., Σμπόρα Σ., Συρίδη Γ. και Α. Χατζηπέτρο, καθώς και τους O. Ates, A. Kurcel, O. Suha, E. Ulu-gergerli και ιδιαίτερα τον Καθηγητή Z. S. Tutkun του πανεπιστημίου Çanakkale, (πρόγραμμα ελληνοτουρκικής διακρατικής συνεργασίας ΓΓΕΤ-TUBITAK). Οι σκέψεις και οι προβληματι-σμοί που διατυπώνονται σχετικά με το μεγάλο γεωαρχαιολογικό πρόβλημα της Τροίας, κα-θώς και των άλλων αρχαιολογικών χώρων τέθηκαν στους συνεργάτες μου μετά από πολύω-ρες συζητήσεις και στη βάση των γεωτρητικών, γεωφυσικών, τοπογραφικών, γεωμορφολο-γικών εργασιών και παλαιοσεισμολογικών εκσκαφών. Διατηρείται ένας σκεπτικισμός γιατί τα μέχρι σήμερα δεδομένα δεν επιτρέπουν τη διατύπωση οριστικών απαντήσεων στα προ-βλήματα, τα οποία στις περισσότερες περιπτώσεις παραμένουν ανοιχτά θέματα. Ευχαριστίες επίσης οφείλονται στους συναδέλφους του Τμήματος Γεωλογίας του Πανεπιστημίου Πατρών Ι. Κουκουβέλα, Σ. Κοκκάλα, Λ. Σταματόπουλο, Ι. Τσόδουλο, Μ. Βαβελίδη του Α.Π.Θ. και τον αρ-χαιολόγο Δ. Τριαντάφυλλο.

Documents

Πάπυροι Επιστημονικό Περιοδικό · 2019. 4. 1. · Πάπυροι - Επιστημονικό Περιοδικό τόμος 7, 2018 Papyri - Scientific Journal