КУЛТУРНО-ИСТОРИСКИ ВОДИЧ НИЗ

РЕГИОНОТ ДЕШАТ

КУЛТУРНО-ИСТОРИСКИ ВОДИЧ НИЗ

РЕГИОНОТ ДЕШАТ

Издавач:Фондација за развој на локалната заедница Штип

За издавачот:Невенка Лонгурова Гирова

Автори:Невенка Лонгурова Гирова, Борис Шарковски, Зоран Иванов

Дизајн и печатење: Мотив плус

Тираж: 500

2

Планинскиот масив Дешат се простира на македонско -албанската граница и претставува дел од веригата Шар – Кораб – Дешат – Крчин – Стогово - Караорман. Највисок врв наовој масив е Веливар (Вели врв) со 2,373 метри надморска висина. На самата планина има и неколку помали глацијални езера, најпознато е езерото Локув, кое е најниско глацијалноезеро во Македонија. Од источната страна на планината течереката Радика, која го разделува Дешат од Бистра и Стогово.

Веливар се наоѓа на планината Дешат, на надморска височина од 2.373 метри. На самиот врв, минува граничната линија помеѓу Македонија и Албанија, заради што постои и полуразрушен граничен камен - пирамида. Веливар претставува висок карпест и каменестгребен покриен со бујна и висока трева, кој се издигнува над подгорие-то на Дешат во долината на Радика од македонска и неговото подножје во долината на Црн Дрим на алабанска страна. До врвот Веливар се стигнува со пешачење од околу 3 - 4 часа од селата Битуше и Требиште.

Локув е едно од петте леднички езера на планината Дешат. Тоа е најниското глацијално езеро во Македонија и се наоѓа на 1.565 метри надморска височина. Одликите на почвата и теренот на кој се наоѓа езерото укажуваат дека тоа најверојатно нема ледничко (глацијално) потекло, туку дека е од природно тектонско потекло. Името Локув потекнува од истоименото растение кое расте во изобилство во околината на езерото, а исто така со помала веројатност може да се претпостави дека тоа потекнува и од зборот локва.

3

До локалитетот се стигнува со пешачење во должина од 8 километри низ планина сообележани планинарски патеки. Има услови за тргнување од две локации и тоа од с. Битуше кај поранешната караула и с. Требиште. Постои можност да се изнајмат и коњи, а патеката е средно тешка и скоро преку целиот нејзин тек е прекриена со убава шума и ладовини, убаво се гледа кањонот на реката Радика, манастирот св. Јован Бигорски и други пејсажи. Во близина на езерото на околу 30 до 40 минути пешачење можат да се посетат и неколкуте “планински очи„ (езерца со чиста бистра вода распослани на падините на планината).

Мавровското езеро претставува вистински бисер во националниот парк. Иако е вештачко, плени со својата убавина посебно кога се гледаод скијачките терени на планината Бистра. Една од најимпресивнитеглетки кои ги нуди езерото е потопената стара црква во Маврово, потопенапри изградбата на езерото, од која во одреден период од годината кога водата на езерото го постигнува највисокото ниво, може да се види самодел од покривот и половина од камбанеријата.

Реката Радика е десна и најголема притока на реката Црн Дрим и припаѓа на јадранското сливно подрачје. Радика извира на 2.200 метри надморска височина под Враца, а од изворот до вливот во Дебарското Езерое долга 67 км. Радика има чиста, бистра и студена вода со изглед на темнозелена боја што е последица од калциум карбонатот во неа.Кањонот на реката е стар неколку милиони години и се пробива меѓу планините Бистра и Стогово на исток и планините Кораб и Дешат на запад.Реката Радика е единствена река во Македонија која дава вода на дваслива Јадрански и Егејски слив. Со канали дел од водите на Радика сеносат во Мавровското Езеро и го полнат со вода, а од тука со подземни тунели во Вардар.

Водопадот Дуф се наоѓа во пазувите на Ростушка Планина, на 20 минути пеш од центарот на селото Ростуше, на надморска височина од околу 1500 метри.Водопадот е творба на природата, која настанала од водите на Голема Река и Мала Река, кои се влеваат на место кое е на два километра пред падот. Во карпите низ кањонот има и дваесетина помали и поголеми пештери. Зиме овој водопад замрзнува и предизвикува интересен феномен. Поради кондензација тука се создава појава на водени капки и се добива впечаток дека врне дожд.

близина на пештерата, прв собрал храброст, исекол неколку дрва, ги спуштил во дупкатаи, со јажиња и со помош од соседите, успеал да влезе во внатрешноста на пештерата. Подземната убавица ја красат сталактити, сталагмити прекриени со корали, сливови драперии и друг пештерски накит, кој дава слика на негибната убавина. Бидејќипочвата е богата со железо, повеќето од украсите се со карактеристична црвеникаво-кафена боја. Во Шаркова Дупка има разновиден животински свет: лилјаци, пајаци,гуштери, разни видови инсекти.

Пештерата Шаркова дупка се наоѓа во општината Маврово-Ростуше, во националниот парк Маврово, во селото Маврово,лоциран во непосредна близина на последните куќи од селото.Пештерата се наоѓа на длабочина од 20тина метри од влезот воистата, широка е околу 18 метри а долга 25м. Во долниот дел се наоѓа отвор кој води во уште две пештерски сали, но тие сеуште се недостапни за туристи. Пештерата е откриена пред повеќе од три децении. Според една од приказните поврзани со пронаоѓањето на пештерата, селанецот со прекар Шарко, кој живеел во непосредна

4

5

Некаде на половина пат, меѓу бањата Косоврасти и Дебар, се наоѓа Кристалната пештера. Во неа може да се најде и види уникатниот кристал – селенит, кој освен на оваместо го има само уште во Мексико. Овој кристал на селенит е со 99 % чистота и еуникатен пред се поради условите, притисокот на земјата и ридот, хемискиот состав и термалните води. По само неколку метри од влезот почнува да се чувствува студениот воздух, но и мирисот на сулфурот, кој доаѓа од неколкуте извори на термална вода во околината. Температурата во пештерата е секогаш седумнаесет степени.

богатство, коешто се состои од над 1000 видови виши растенија, од кои, 38 се дрвни видови, 35 грмушки а околу шеесетина се ендемични, реликтни или реткивидови. НП Маврово претставува класично наоѓалиште за 7 растителни видови, единствено е наоѓалиште за 12 ретки растителни видови а во границите на паркот се сретнуваат уште 33 видови растенија коишто семногу ретки во останатите делови на Македонија. Фауната на националниот парк Маврово исто такасе одликува со значителна разноликост.

Националниот Парк Маврово зазема простор од 73.088 хектари и е најголем во Македонија. Во границите на паркот се среќаваатголем број на интересни морфолошки форми: речни долини, клисури, водопади, карстни полиња, ували,вртачи, пештери, циркови, глацијални езера, разнивидови на денудациони облици и сл. Од вегетацијатана паркот најголема застапеност има заедницата одгорска букова шума. Како резултат на голематаиздиференцираност на релјефот, националниот парк Маврово се одликува со извонредно флористичко

6

Дебарскиот регион се наоѓа во крајниот западен дел на Македонија близу до границата со Албанија. Градот Дебар од Скопје е оддалечен 131 km, а најблискиградови до него се Струга (52 km) и Гостивар (71 km). Првиот пишан документ што го спомнува Дебар е картата на Клавдиј Птоломеј, направена околу средината навториот век во која се нарекува Deborus. Византискиот император Василиј II знаелза неговото постоење, додека Феликс Петанчиќ го нарекува овој град Dibri во 1502.На почетокот на 19 век Дебар се побунил против турскиот султан, и во овој период,како што тврди еден француски патеписец, Дебар имал 64 продавници и 4.200жители. На крајот од векот, градот имал 15.500 жители, но после Првата светскавојна, овој број се намалил.

Debar

Во 17-19 век многу развиена била Дебарската дрворезбарска школа.Нејзините претставници изработиле многу иконостаси во Македонија,Бугариjа, Србија и Русија. Кон крајот на 18 век, во дебарскиот затвор билзатворен и измачуван од турските власти големиот македонски преродбеник Григор Прличев, кој убаво го има опишано Дебар во својата автобиографија.Поради својот економски процут, богатството на своите жители и прочуеностана дебарските мајстори-градители и ѕидари во времето на Отоманската Империја постоела изреката: „Стамбол гори, Дебар го гради“.

Село Гари е едно од најубавите села во Македонија. Лоцирано на падините на планината Стогово, во долината на Гарска Река, селото припаѓа на мијачкатаобласт. На надморска височина од 1170 м, селото е изградено во амфи-театрален облик свртено кон бистрата Гарска Река, со зачувана архитектуракарактеристична за мијачката градителска традиција и со нагласена употребана локалниот градежен материјал. Карактеристиките на оваа архитектура произлегуваат од местоположбата и климатските услови во мијачкиот регион. Пределот во кој е сместено селото има карактеристична континентална клима со свежи лета и остри зими.

7

Село Галичник е најпознато по обичајот Галичката свадба. Селото е вистински претставник на традиционалната архитектура, локалните обичаи и староседелските преданија. Фактот дека селото е дел од Нацио-налниот парк „Маврово“ веднаш посочува на неговата особеност и задолжителното внимание кое го ужива. Куќите во ова село се од затворен тип, со просторна организација на внатрешноста, градени исклучиво со локални материјали. Чардакот, карактеристичен елемент на македонската традиционална архитектура, е присутен речиси во секоја куќа и е од затворен тип.

Село Кичиница е слика за животот и секојдневието на крајот од XIX век, антрополошки опис на времето кога во регионот Дебар - Река се развивала сликарската традиција, денес впечатливо воочлива преку црквата Св. Никола.Планинското село од компактен тип, сместено на падините на планинатаБистра во Националниот парк „Маврово“, се чини како отсекогаш да постоелои да било тука, меѓу околните падини, шумата од сребрени борови и блискитепасишта. Типичната селска куќа во Кичиница има концепт на позиционирањена функциите и енергијата во нејзиното средиште и веднаш потсетува нанародните преданија - културни вредности раскажани во кругот на семејствата.

Новиот амам се наоѓа во централното подрачје на градот Дебар, во непосредна близина на чаршијата. Не постојат точни податоци за тоа кога е изграден објектот, но толкувањата упатуваат на негово датирање од XVIII век и негово доградување кое веројатно било изведено во XIX век. Амамот, концепциски и функционално припаѓа на развиениот тип на амами. Овој амам епознат по тоа што е единствениот во овој регион кој ги содржи сите функцио-нални елементи - шадрван сала, капалук, халвет, хазна и ќулхан, и најдолго бил во функција на амам, сè до 1992 година. Денес овој објект е реконструиран и претставува уметничка галерија.

8

Дебарскиот Стар aмам е споменик на културата во кој се видливи стилските и архитектонските вредности од класичниотстил на исламската архитектура. Конструкцијата е со масивни ѕидови и куполи изведени од камен и тула во варов малтер. Амамотги содржи сите неопходни простории и карактеристики за функцијата.Сместен во централното градско подрачје, Стариот амам во Дебар,иако во моментов запуштен и тргнат од вниманието, сепак располага со простор и енергија од кои би можеле да се конструираат интересникреативни форми, изрази и функции во насока на уметноста и културното или, пак, рекапитулација на традиционалниот чин на уживање во амамите.

Инчар џамија, во Дебар, е една од најстарите џамии изградени во Македонија (најстара од сите 9 џамии во Дебар). Изградена е во 15 век (1468 година) по наредба на султанот Мехмед II.

Бајрам бег џамија, во Дебар, е изградена во 19 век.

Религиозни објекти

Куќата на Велиу Сури е една прекраскна градска куќа среде Дебар ќе ве натера да се обидете да сонувате за неа и времето во коешто функционирала – XIX век. Куќата на Велиу Сури заслужува особено внимание, како заради архитектонскатаконцепција и заради богатиот ентериер. Куќата претставува основен тип надебарска симетрична куќа со приземје и кат, со традиционалниот затворен чардак. Иако однадвор запуштена, внатрешноста на куќата открива една прекрасна приказна со својата особено интересена и богата декорација, со резбани тавани,врати и долапи.

9

Успението на Пресвета Богородица е парохиска црква на дебарско - реканската парохија. Се наоѓа во населбата Варош, во горниот дел на градот Дебар. Црквата е изградена во средината на 19 век, најверојатно 1840 година на постари темели од 11век. Црквата е трокорабна со базиликална архитектура со фрески, а има особено убавиконостас од 19 век. Оваа црква некогаш била седиште на митрополија, која опфаќалапростор се до соседниот албански град Пешкопеја.

Манастир Бигорски, Црква Св. Јован Претеча. Изграден е на падините на планината Бистра и е опкружен со бујна шума а под него вонепосредна близина течат бистрите води на реката Радика. Од манастиротсе простира прекрасен видик кон планината Кораб со нејзините врвови Мал и Голем Кораб, како и кон живописните села Ростуше, Велебрдо, Битуше и Требиште. Во негова близина се Реканските села Гари, Осој, Тресонче, Галичник, Росоки и Лазарополе, места од каде произлегле плејада градители, зографи-иконописци и копаничари кои низ целиот XIXвек граделе, зографисувале и украсувале со резбани иконостаси голем број цркви и манастири на просторот на целиот Балкански Полуостров. Манастирот Бигорски бил светилник и стожер на просветителска дејност и книжевен центар на препишува-чката активност. Во него се школувале голем број свештеници, калуѓери и учители кои ја ширеле просветната дејност по сите краишта на Македонија. Од тука произлегле и големите имиња архимандритот Партение Зографски, архимандритот Арсение од Галичник – игуменот на манастирот, Ѓорѓи Пулески и многу други. Манастирската црква била изградена врз темелите на постара црква. Манастирот е еден од најубавите воМакедонија и пошироко. Локацијата каде што е изграден е преполна со лековити извори и вода - во зима топла, а во лето студена и, на некој начин, се смета за благословена. Основач на манастирот бил монахотЈован од Дебар во 1020 година, кој во тоа време бил охридски архиепископ. Манастирот му го посветил насвети Јован Крстител, а поради каменот со кој е изграден и поради бигорливиот предел на кој е лоцирано ова здание, манастирот го добил името Св. Јован Бигорски и по ова име е препознатлив насекаде низ светот.

10

Причина за изградбата на овој манастир токму на ова место била иконата на свети Јован Крстител, која била пронајдена како лебди над изворите. Оваа икона е чудотворна и, покрај прекрасниот и неповторлив иконостас изработен од резбано дрво, претставува едно од најголемите богатства на манастирот. Иконостасот претставува своевидно ремек-дело, во коесе врежани делови од библијата, а е изработен во периодот меѓу 1829 и 1835 година од страна на мајсторите Марко и Петар Филипоски од с. Гари.

Манастир Св. Ѓорѓи Победоносец, с.Рајчица. Црквата Св. ЃорѓиПобедоносец во селото Рајчица се наоѓа на два километри од градот Дебар – некогашен метох на Бигорскиот манастир, денес е манастир со женски монашки ред. До неодамна (2000 г.) од некогашниот метох на Бигорскиот манастир опстојуваше на времето црквата Св. Ѓорѓи Победоносец изградена во 1835 година, а осветена во 1836 година. Покрај црквата во дворот во урнатини постоеастопански згради користени за сместување на сено и во поново време веројатнокога била подигната црквата, изградена е убава чешма со питка планинска вода.

11

Во регионот на општините Дебар и Маврово – Ростуше има околу 20 сместувачки објекти, и тоа: хотел Бања - Бањиште, хотел Венец, хотел Бања - Косоврасти (овие 3 хотели се во Дебар), Калин хотел (Лазарополе), хотел Туто (Јанче), хотел Бистра, хотел Лоџ, Вила Маврово, хотел Макпетрол, хотел Радика, хотел Спорт, хотел Срна, хотел Алпина, Етно куќа Ангеловски, мотел Делфина,хотел Ин, Етно куќа Сент Мориц, ТЦЦ хотел Плаза, хотел Фершпед (овие 14 сместувачки капацитети се во Маврово) и хотел Неда (во Галичник).

Туристички објекти

Во овој регион, а и во државата, ски центарот Маврово, важи за еден од најпознатите и најстари ски центри.

Во Дебарскиот регион има 2 бањи: Косоврасти и Бањиште.

Бањи

Ловишта

Во Дебарскиот регион има едно ловиште, кое е под концесија налокалното ловечко друштво Стогово 1.

Ски центри

најмногу сватови. Галичката Свадба во своето опстојување придонела да се не-гуваат единствените свадбарски обичаи и ритуали, на жителите од овој крај, да се сочувааат изворните песни, ора, и надалеку познатата галичка носија - изработена со филигранска прецизност и точност на терзиите. Секоја годинапосебна комисија избира двајца млади кои ќе се венчаат на Галичката свадба.Еден од предусловите е барем еден од младите да потекнува од Галичко семејство.

12

Настани

Галичка свадба или Петровденската Галичка свадба се одржува секоја година на Петровден – 12 јули. Богата е со многу оригинални, единствени и неповторливи свадбарски обичаи и ритуали. Во деновите на свадбата, се слушаат зурлите и ечат тапаните „од Галичник до Река“, со сиот подземен и надземен екот кон каменотна Бистра и небесниот свод. Тие придружници на печалбарите на овој крај на Македонија, секогаш ја најавуваат Галичката свадба која е со

Традиционално празнување на Летник (14 март) и Ѓурѓовден (6 мај).

Дебарско културно лето. Трае 30 дена и се одржува на крајот на месец јули и почетокот на месец август.

Регати во кајак и кану на Дебарско Езеро.

Ден на бостанот (секоја година во август).

Фестивал на албанскиот театар (настан кој што традиционално се одржува 15 години, во октомври).

13

Локални специјалитети

Кабунија (јадење подготвено од ориз и месо, но со благ вкус; често пати се додаваат и разни сушени овошја).

Дебарски јуфки.

Бирја (јадење подготвено од ориз и тестиси од овен).

Водоземците и влечугите на територијата на планинаскиот масив Дешат се релативно добро застапени, претежно со северни видови, додека медитеранските видови се застапени во значително помала мера.

Растителен свет

Oд вкупниот број на 1,473 регистрирани видови и подвидови, дури 404 видови и подвидови се вклучени вокатегоријата на лековити растенија. Покрај високиот диверзитет на видови, втора највпечатлива карактеристика на флората на НП Маврово е високиот степен на ендемизам (13 видови), како и присуствона ретки растителни видови (29 видови), кои на целата територија на државата се регистрирани единствено на локалитети во НП Маврово.

Животински свет

Врз основа на достапните литературни податоци и применетата методологија во мапирањето на живиот свет во планинскиот масив Дешат, регистрирани се вкупно 50-ина видови цицачи. Во однос на нивната систе-матска припадност, тие припаѓаат на 7 редови, 18 фамилии и 40 родови. Од вкупниот број, три се балкански ендемити и 1 алохтони видови – еленот лопатар и муфлонот.

14

Утврдени се вкупно 973 таксони без’рбетници. Тоа покажува висок степен на биодиверзитет. Ваквото видово богатство е условено од влијанието на двете клими (видоизменета медитеранска иконтинентална) што дозволува присуство и мешање на медитерански и континентални фаунистичкиелементи. Тоа пак условува појава на нови видови во подрачјето. Долините на реките како рефугијални центри, високопланинските шумски биотопи и алпските пасишта се прибежишта на голем број видови кои припаѓаат на различни фауни.

Без`рбетници

(Salmo farioides) е слатководна риба од видот Salmonae. Распростра-нета е во реката Радика и Мавровското езеро и во други помали водотеции ја има во сите води што се вливаат во Јадранското Море. Популацијата на пастрмката во Мавровската популација потекнува од популацијата напастрмката затечена во преградениот Мавровски поток и неговите притоки приоформувањето на Мавровското Езеро во 1953 година.

Птици (орнитофауна)

Во НП Маврово потврдено е присуството на 129 видови на птици. Еден видPhoenicurus erithrogaster е нов вид за орнитофауната на Македонија и Балканскиот полуостров. Од вкупниот број на видови во Маврово има 2 СПЕЦ 1 видови и 7 СПЕЦ 2 видови кои се всушност видови од највисок заштитарски интерес.

Мавровската пастрмка

15

Могорци: Богородица, средновековна црква; Вранска Краста, фортификација од доцноантичкото време.Кошари, некропола од римското време. Николица, средновековна населба и некропола.

Историски локалитети

Бањиште: Абрановци, средновековна некропола; Краста, средновековна црква и некропола; Ров, средно-вековна некропола.

Горно Косоврасти: На Црков, средновековна некропола; Кале, утврдување од доцноантичкото време.

Дебар: Горно Удово, населба од железното време и средниот век (Денес локалитетот е потопен со водите на хидросистемот Шпиље); Куќата на Каплан Арифи, осамен наод од римското време. Куќата наКарпузи Мухамед, депо на средновековни монети; Ски – Горно Удово, населба и некропола од римскотовреме. Денес локалитетот е потопен со водите на хидроакумулацијата Шпиље. Стојаница, средновековна црква и некропола. Сува Чешма – Нова Гипсарница, средновековна некропола. Во старата фабрика затеписи „Новост“, постои средновековна црква и некропола.

Голно Косоврасти: Елица, средновековна црква и некропола. Заградишта – На Клак,средновековна тврд-ина. Стар Пат, средновековен пат.

Елевци: Бежан, средновековна населба. Рајки Евлер, средновековна населба.

Кривци: Алакати, средновековна некропола. Ограѓе, некропола од римското време и средновековна црква. Опре, средновековна некропола. Осој: Крст – Св. Арангел, средновековна црква и некропола.

Отишани: Гробој, средновековна некропола.

Рајчица: Долни Раброец, средновековна црква и некропола.

Село Куќи: Мерсуид, средновековна некропола. Мојсиева Црква,средновековна црква и некропола. Музлагица, населба од неолитскотовреме. Стара Црква, некропола од доцноантичкото време. Таранеш,населба и некропола од римското и доцноантичкото време. Шулон,средновековна некропола. Спас: Троја, некропола од доцноантичкото време.

Џепиште: Извор, некропола од римското време. Манастирец – Св. Арангел, средновековна црква.Параспур,населба од римското време.

16

Планинска патека: многу убава планинска патека, ги поврзува селата Бањиште и Горно Косоврасти, поминува над градот низ селото Елевци. Патеката може да се помине со планински велосипед.

Богомово: гробишта, Средновекова гробница, тука се наоѓа и ДобриотГроб (мештаните веруват дека е чудотворен, лечи, донесува среќа и успех).

Пештера на голубите: се наоѓа над селото, името потекнува од голубите кои се кријат тука. Во оваа пештера се криеле борците во втората светска војна, од кои најпознат е Хаџи Леши.

Бањите на Али Ага: место кое се наоѓа над Дебар, од топлината се топи снегот, а птиците се овде во зима, се слуша протокот на подземната вода на вулканот.

Оџакот на вулканот: постојат три дупки низ кои дише вулканот, низ нив излегува пареа. Една легенда вели дека на еден овчар му паднал кавалот и излегол во бањите во Пешкопеја, Албанија.

Хаме: Равен, средновековна некропола. Црква, средновековна некропола.

Мост Елен Скок: изграден за време на турското владеење на овие простори. За него се поврзани повеќе легенди и преданија, од кои најинтересна е онаа која ни раскажува за еден турски бег кој сакал да го улови еленот, кој кај тогашниот народ бил познат по својата итрост и сила и постојано им бегал на оние кои го ловеле. При една потера еленот бил ранет и притиснат во безизлезна ситуација, т.е. на местото каде што сега е изграден мостот. На брегот на Гарска Река тој го направил невозможното и успеал да ја прескокне реката покрај тоа што бил изморен и исцрпен од длабоката рана, а потоа починал. Восхитен од храброста на еленот и неговата упорност да се бори за својата слобода до крај, бегот наредил во негова чест да се изгради мостот, кој во иднина ќе биде симбол на храброста, честа, силата и борбата да се истрае до последен здив. Интересно за овој убав споменик на културата е тоа што тој е изграден на местото каде што поминувал римскиот пат Виа Игнација.

17

CIP - Каталогизација во публикацијаНационална и универзитетска библиотека "Св. Климент Охридски", Скопје 908(497.76)(036) ЛОНГУРОВА Гирова, Невенка Културно - историски водич низ регионот Дешат / [автори Невенка Лонгурова Гирова, Борис Шарковски, Зоран Иванов]. - Штип : Фондација за развој на локалната заедница, 2014. - 17, 17, 17 стр. : илустр. ; 20 см Содржи и: Udhëzues Kulturo - historik për rajonin e Deshatit / [autorë Nevenka Longurova Girova, Boris Sharkovski, Zoran Ivanov] ; Cultural - historical guide through Deshati region / [author Nevenka Longurova Girova, Boris Sharkovski, Zoran Ivanov] ISBN 978-608-65237-7-01. Шарковски, Борис [автор] 2. Иванов, Зоран [автор]. - I. Гирова, Невенка Лонгурова види Лонгурова Гирова, Невенка. - II. Longurova Girova, Nevenka види Лонгурова Гирова, Невенкаа) Дешат - ВодичиCOBISS.MK-ID 96204810

Проектот е финансиран од Европската Унија

Оваа публикација е изготвена со помош на Европската Унија. Содржината на оваа публикација е единствена одговорност на Фондацијата за развој налокалната заедница Штип и Центарот за одржлив развој на заедницата Дебар ина никаков начин не ги рефлектира гледиштата на Европската Унија.

Проект: Одржување на руралниот развој во регионот на планинскиот венец Дешат: Локални советодавни групи Дешат

Udhëzues Kulturo -historik për

rajonin e Deshatit

Udhëzues Kulturo -historik për

rajonin e Deshatit

Botues:Fondacioni për zhvillim të bashkësisë lokale Shtip

Për botuesin:Neveneka Longurova Girova

Autorë:Neveneka Longurova Girova, Boris Sharkovski, Zoran Ivanov

Përkthimi:Në gjuhën shqipe: Shuip Marku

Dizajni dhe shtypi: Motiv plus

Tirazh: 500

2

Masivi malor Deshat shtrihet përgjat kufirit maqedono - shqiptardhe perfaqëson pjesë të vargmalit Sharr-Korab-Deshat-Kërçin-Stogovë-Karaorman. Maja më e lartë në masivin e Deshatit është Velivari 2,373 metra. Në vetë malin ka edhe disa liqej glacial (akullnajor), më i njohuri është liqeni Lokuv, dhe është liqeni më i ulët akullnajor në Maqedoni. Në anën lindore tëmalit rrjedh lumi Radika, i cili e ndan Deshatin prej Bistres dhe Stogovës.

Velivari ndodhet në malin Deshat, në lartësi mbidetare prej 2.373metrash. Në vetë majën Velivar, kalon kufiri në mes Maqedonisë dhe Shqipërisë, për çka gjendet edhe guri kufitar i gjysëm i shkatëruar - piramida.Velivari përfaqëson shpat të lartë shkëmbor të mbuluar me bar të lartë dhe të dendur, i cili ngrihet mbi kurorën e Deshatit në luginën e Radikës nga ana e Maqedonisë dhe rënzën e saj në luginën e Drinit të Zi nga ana e Shqipërisë.Deri te maja Velivar arihet duke hecur në këmbë për rreth 3 - 4 orë prejfshatrave Bitushë dhe Trebishtë.

Lokuv është njëri prej pesë liqeneve akullnajor në malin Deshat.Ai është liqeni më i ulët akullnajor në Maqedoni dhe gjendet në lartësi mesatare prej 1.565. Format e tokës dhe terenit në cilin gjendet liqenitregojnë se më e besueshme është se nuk ka prejardhje akullnajash (glacijale), por ka prejardhje natyrore tektonike. Emri Lokuv rrjedh prej bimës me të njejtin emër që ritet në rethinën e liqenit, pak e besueshme është se emri rrjedh prej fjalës "lokva" (pellg).

Deri tek lokaliteti arihet më këmbë në gjatësi prej 8 km nëpër shtigje të shënuara në mal.Ka mundësi për tu nisur prej dy lokacioneve edhe atë prej f. Bitushë prej tek karakolli i vjetër ose f. Trebishtë. Ka mundësi që të huazohen edhe kuaj, kurse shtegu ështëmesatarisht i rëndë dhe gjatë gjithë gjatësisë është e mbuluar me pyll të bukur dhe freski,bukur duket kanjoni i lumit Radika, Manastiri sh. Jovan Bigorski dhe pejsazhe tjera. Në afërsi të liqenit në rreth 30-40 minuta hecje në këmbe mund të vizitohen edhe disa"sy mali" (liqene të vogla me ujë të kthjellët të pastër të shpërndar në rrëzat e malit).

Liqeni i Mavrovës përfaqëson një margaritar të vërtetë në parkun nacional. Edhepse është artificial, të tërheq me bukurinë e vet posaçërisht prejtereneve të skijimit në malin Bistra. Njëra prej pamjeve më impresive që e jep liqeni është kisha e vjetër, e përmbytur gjatë ndërtimit të liqenit, në Mavrovë prejsë cilës në periudhë të caktuar të vitit kur uji në liqe është në nivelin më të lartë,i duket vetëm pjesë e çatisë dhe gjysma e këmbanares

Lumi Radika është rrjedha e djathtë më e madhe lumit Drini i Zi dhe itakon pellgut ujor të detit Adriatik. Radika buron ne lartësi mbidetare prej 2.200 metra nën Vracë, prej burimit deri në derdhje në Liqenin e Dibrës është e gjatë67 km. Radika ka ujë të kthjellët, të pastër dhe të ftohtë me nuancë të ngjyrës se gjelbërt të errët që është si rrjedhojë e kalcium karbonatit në të. Kanjoni i lumit është i vjetër disa milion vjetë dhe përshkon mes maleve Bistra dhe Stogovë nëlindje dhe maleve Korab e Deshat në perëndim. Lumi Radika është i vetmi lum ujrat e të cilit derdhen në dy pellgje ujore atë të detit Adriatik dhe detit Egje. Mekanale pjesë e ujrave të Radikës dërgohen në Liqenin e Mavrovës të cilin embushën me ujë, e prej aty me tunel ndërtokësor dërgohet në Vardar.

3

Ujëvara e Dufit gjendet në rrënzën e Malit të Radostushës, 20 minutanë këmbë prej qendrës së fshatit Radostushë, në lartësi mbidetare rreth 1500 metra. Ujëvara është vepër e natyrës, që është krijuar prej ujrave të Lumit të madh dhe Lumit tëVogël, të cilat rrjedhin në vendin që është 2 km para rrugës. Në shkëmbinjtë nëpër kanjonka edhe njëzet shpella të tjera më të vogla e më të mëdha. Dimrit kjo ujëvarë ngrin dhekriojn një fenomen interesant. Për shkak të kondenzimit të lagështisë, këtu krijohet fenomeni i pikave të ujit, dhe krijohet përshtypja sikur bie shi.

i të shpellës, i pari ka marë guximin. Ai ka prerë disa drunj dhe është lëshuar në vrimë dhe mendihmën e fqinjëve, ka arritur të futet në mbrendësi të shpellës. Bukuroshen e nëntokës e zbukurojnë stalaktite dhe stalagmite të mbuluara me korale, pellgje, ushtima dhe zbukurime të tjera shpellash, të cilat i japin pamje të një bukurie të pa prekur. Pasi toka është e pasur me hekur, shumica e dekorimeve janë me ngjyrë të kuqë-në të kafe. Në Vrimën e Sharkut, ka botështazore të llojllojshme si: lakuriq, merimanga, zvaranikë dhe lloje të ndryshme insektesh.

Shpella e Sharkut gjendet në komunën e Mavrova-Radostushës, në parkun nacional Mavrova, i locuar në afërsi të shtëpivetë fundit të fshatit. Shpella gjendet në thellësi prej 20 metrash nga hyrjae saj, me gjërësi rreth 18 metra dhe gjatësi 25 metra. Në pjesën eposhtme të saj gjendet një vrimë e cila çon deri tek dy salla tjera të shpellës të cilat akoma nuk kanë qasje për turistët. Shpella është zbuluar para më shumë se tre dekadash. Sipas një përalle lidhur megjetjen e kësaj shpelle, fshatari me emrin Sharko, i cili ka banuar në afërs

4

Diku në mes të rrugës, në mes banjës së Kosovrastit dhe Dibrës, ndodhet Shpellae Kristaltë. Në të mund të shihet dhe gjendet kristali unik – seleni, që përveç se në këtë vend gjendet vetëm në Meksikë. Ky kristal i selenitit me 99% pastërti është unik edhe për shkak të kushteve, shtypjes së tokës dhe kodrës, përbërjes kimike dhe ujrave termal. Vetëm pas disa metrave nga hyrja fillon të ndjehet ajri i ftohtë , por edhe era e sulfurit i cili vjen prej disa burimeve të ujit mineral në rrethinë. Temperatura në shpellë është gjithmonë 17 gradë celzius.

larta (kormofita), prej të cilave , 38 janë lloje drunjsh, 35shkurre prej të cilave rreth 60 janë endemike, relikte dhe lloje të ralla. PN Mavrova përfaqëson vendndodhje klasike për shtatë lloje bimore, përfaqëson vendndodhjen e vetme në Maqedoni për 12 lloje të ralla bimore, dhe mbrenda kufijve të parkut gjenden edhe 33 lloje bimore të cilat janëshumë të ralla në pjesët tjera të Maqedonisë. Fauna nëpakun nacional Mavrova karakterizohet gjithashtu mellojllojshmëri të theksuar.

Parku Nacional i Mavrovës përfshinhapsirë prej 73,088 hektarë dhe është më i madhi në Maqedoni. Në kufijtë e parkut takohen numër i madh i formave morfologjike : fushëgropa lumi, kanjone, ujëvara,fusha shkëmbore, humnera, vorbulla, shpella, maja, liqej akullnajor, dhe forma të ndryshme denudacioni e tëngjajshme. Prej vegjetacionit të parkut përfshirje më të madhe ka bashkësia e pyllit të lartë të ahut. Si rezultati shpërndarjes së madhe të relievit, parku nacional iMavrovës karakterizohet me pasuri të jashtëzakonshmetë florës, e cila përbëhet prej mbi 1000 lloj bimësh të

5

Debar

Rajoni i Dibrës gjendet në skaj të pjesës perëndimore të Republikës së Maqedonisë afër kufirrit me Shqipërinë. Qyteti i Dibrës prej Shkupit është në largësi prej 131 km, dhe qytetet më të afërta janë Struga (52 km) dhe Gostivari (71 km).Dokumenti i parë që e përmend Dibrën në hartën e Klaudij Ptolemej-it, të bërë rreth mesit të shekullit të dytë në të cilën emërohet Deborus. Perandori bizantin Vasili II kishte njohuri për Dibrën, përderisa Feliks Petançiq e quante këtë qytet Dibri në vitin1502. Në fillim të shekullit 19 Dibra është ngritur në kryengritje kundër sulltanit turk, dhe në këtë periudhë siç e përshkruan një udhëpërshkrues françez, Dibra ka pasur 64 shitore dhe 4.200 banorë. Në fund të shekullit, qyteti ka pasur 15.500 banorë, por pas luftës së dytë botërore, ky numër është zvogëluar.

Gjatë shekujve 17-19 ishte shumë e zhvilluar shkolla Dibrane e drugdhendjes. Përfaqësuesit e saj kanë punuar shumë ikonstase në Maqedoni, Shqipëri, Bullgari, Sërbi, dhe Rusi. Gjatë fundit të shekulli të 18 në burgun e Dibrës ishte burgosur dhe keqtrajtuar prej pushtetarëve turq rilindasi maqedonas Gligor Prliçev. I cili shumë bukur e ka përshkruar Dibrën në autobiografinë e tij. Për shkaktë lulëzimit ekonomik, pasurisë së banorëve dhe famës së mjeshtrave të ndërtimit në kohën e Perandorisë Osmane vlente proverba: „Nëse digjet Stambolli,Dibra e ndërton“.

Fshati Gajre është njëri prej fshatrave më të bukur në Maqedoni. Gjendet nëshpatin e malit Stogovë, në luginën e Lumit të Gajres, fshati i takon rajonit të mijakëve. Në lartësi mbidetare prej 1170 m, fshati është ndërtuar në formë amfiteatriI kthyer kah Lumi i kulluar i Gajres, me arkitekturë të ruajtur karakteristike për traditën ndërtimore të mijakëve dhe me përdorim të theksuar të materijalit ndërtimor lokal.Karakteristikat e kësaj arkitekture rrjedhin prej vendndodhjes dhe kushteve klimatiketë rajonit të mijakëve. Lokacioni ku është vendoosur fshati ka klimë karakterisike kontinentale me verë të freskët dhe dimra të ashpër.

6

Galiçniku më së shumti njihet sipas zakoneve të Dasmës së Galiçnikut.Fshati është përfaqësues i drejtpërdrejtë i arkitekturës tradicionale, adeteve lokale, dhe traditave indigjene. Fakti se fshati është pjesë e parkut nacional"Mavrova" karakterizon veçanërinë e vet dhe kujdesin e merituar të cilin e gëzon.Shtëpitë në këtë fshat janë të tipit të mbyllur, me organizim të thjeshtë të brendësisë, të ndërtuara me materijal lokal. Çardaku, element karakteristik i arkitekturës tradicionale maqedonase, është i pranishëm thuajse në secilën shtëpi dhe është i tipit të mbyllur.

Kiçinica është pasqyrim i jetës së përditshme të shekullit të XIX, përshkrim antropologjik i kohës kur në rajonin e Dibrës-Rekës është zhvilluar tradita e pikturimit, sot ajo shihet në kishën Shën Nikolla. Fshati malor i llojit kompakt, ivendosur në shpatet e malit Bistra në parkun nacional "Mavrova", jep përshtypjense aty ka qenë përgjithmonë, mes shpateve përreth, pyjet me pisha të argjenda dhe kullosave të afërta. Shtëpitë tipike fshatare në Kiçinicë kanë koncept të pozicionimit, funkcionalitetit dhe energjisë në rrethinën e vet që të kujton historitëpopullore-vlerat kultutore të treguara në rrethet familjare.

Hamami i ri gjendet në qendër të qytetit të Dibrës. Nuk ekzistojnë të dhënatë sakta se kur është ndërtuar objekti, por spjegimet datojnë kah shekulli XVIII dhe rindërtimi i cili besohet të jetë realizar në shekullin e XIX. Hamami sipas konceptit dhe funksionit i takon llojit të zhvilluar të hamamëve. Ky hamam është i njohur pas asaj se është hamami i vetëm në Maqedoni i cili i përmban elementet funksionale - sallë shadërvani, , kapallëk, halvet, haznë dhe qulhan, dhe më gjatë ka funksionuar si hamam, deri në vitin 1992. Sot ky objekt është rekonstruktuar, i shëndruar në galeri arti.

7

Hamami i vjetër i Dibrës është monument kultutor në të cilin janëtë dukshme vlerat stilistike dhe arkitekturore të stilit klasik të arktitekturës osmane. Konstrukti është prej mureve masive dhe kupolave të realizuara me gurë dhe tulla me materijal gëlqeror. Hamami i përmban të gjithakarakteristikat dhe hapsirat e nevojshme për funksionim. I vendosur nëpjesën qëndrore të qytetit, Hammai i Vjetër në Dibër, edhe psemomentalisht i braktisur, i larguar prej vëmendjes, përsëri disponon me hapsira dhe energji të cilat mund të shëndrohen në rekapitulim të vlerave tradicionale dhe ringjalljen e Hamameve.

.Kjo shtëpi e mrekullueshme në qendër të qytetit do tju shtyjë të ëndëroni për të dhe kohën në të cilën ka funksionuar - shekulli XIX. Shtëpia eSuri Veliut meriton vëmendje të posaçme, si nga koncepti arhitektonik por edhe prejenterierit të pasur. Shtëpia paraqet llojin themelor të shtëpisë simetrike dibrane mepërdhesë dhe kat,me çardak të mbyllur tradicional. Edhepse prej jashtë e braktisur, mbrendësia e shtëpisë zbulon një histori me dekorimin e pasur të theksuar, me tavanetë gdhendura, dyer dhe dritare.

Shtëpia e Suri Veliut

Xhamia e Inqarit, në Dibër, është njëra prej xhamive më të vjetra tëndërtuara në Maqedoni (më e vjetra prej 9 xhamive në Dibër). e ndërtuar nëshkullin e XV (në vitin 1468)

me urdhër të Sulltan Mehmetit të II.

Objektet religjioze

Xhamia Bajram Beg, është ndërtuar në shekullin XIX

8

Kisha e Shën Mërisë është kishë e famullisë Dibrano-Rekase. Gjendet në lagjenVarosh në pjesën e epërme të qytetit. Kisha është ndërtuar në mesin e shekullit të XIX,rreth vitit 1840 në themele më të vjetra të shekullit të XI. Kisha është një arkitekturë tre-nefbazilikë me afreske, dhe ka një ikonostas veçanërisht të bukur të shekullit të XIX. Kjokishë ishte dikur selia e Dioqezës, e cila përfshinte zonën ngjitur me qytetin shqiptar Peshkopia.

Manastiri Bigorski, Kisha Shën Jovan Preteça E ndërtuar në shpatet e malit Bistra e rretuar me pyll të dendur, dhe nën të në afërsi rrjedhinujrat e kthjellta të lumit Radika. prej manastirit shfaqet një pamje e mrekullueshmekah mali i Korabit me majat e saj Korabi i Vogël dhe i Madh, si dhe kah fshatratiktoreske Radostushë, Velebërdë, Bitushë dhe Trebisht. Në afërsinë e tij janëfshatrat e rekës Gajre, Osoj, Tresonçe, Galiçnik, Rosokë dhe Lazaropole. Vende prej kah kanë dalë plejada e ndërtuesve, zograf-ikonograf, dhe drugdhendës të cilët gjatë gjithë shekullit XIX ndërtuan, skalitën, stolisën me drugdhendje në ikonanumër të madh të kishave dhe manastirëve në hapsirat e gjithë GadishullitBallkanik. Manastiri i Bigorit ka qenë një kandil dhe shtyllë e ndriçimimt shpirtëror i veprimtarisë arsimore, dhe qendër letrare e aktivitetit përshkrues. Në të janë shkolluar numër i madh i klerikëve, murgjive dhe mësuesve të cilët e kanë përhapur arsimin në të gjitha ethet e Maqedonisë. Prej këtu kanë dalë edhe emrat e mëdhenj si arhimandriti Partenije Zografski, arhimanditiArsenije prej Galiçniku-igumeni i manastirit, Gjorgji Puleski dhe shumë të tjerë. Kisha e Manastirit ishte e ndërtuarnë themelet e një kishe më të vjetër. Manastiri është ndër më të bukurit në Maqedoni dhe më gjërë. Lokaliteti kuështë ndërtuar është përplot me burime mjekuese dhe ujë - në dimër të ngrohtë, në verë të ftohtë, që në një mënyrëquhen si të bekuara. Themelues i Manastirit ka qenë monahu Jovan nga Dibra në vitin 1020, i cili në atë kohë ka qenë kryepeshkop i Ohrit. Manastirin ja ka përkushtuar Shën Jovan Pagëzuesit, për shkak të gurit prej të cilit ështëndërtuar dhe lokaliteit të bigurit ku është ndërtuar ky objekt, Manastiri e ka marë emrin Shën Jovan Bigorski, dhe mekëtë emër është i mirënjohur në botë. Shkaku i ndërtimit të këtij manastiri posaçërisht në këtë vend ka qenë ikona e Shën Jovan Pagëzuesit, e cila është gjetur duke u luhatur në ajër mbi burimet. Kjo ikonë është çudibërëse.

9

Pavarësisht se ikonografia e manastirit është e bukur dhe unike bërë me dru të gdhendur , është një nga thesaret më të mëdha të manastirit dhe përfaqëson një kryevepër të llojit të vet, në të cilën janë gdhendur pjesë të biblës, dhe janë të punuara në periudhën në mes viteve 1829 dhe 1835 prej mjeshtërve Marko dhe Petar Filiposki nga fshati Gajre.

Manastiri Shën Gjergji Fitimtari, f. Rajicë Kisha Shën Gjergji Fitimtari në fshatin Rajçicë, gjendet në dy kilometra prej qytetit të Dibrës - dikur seli e Manastirit të Bigorskit, sot është manastir i urdhërit të murgeshave. Tek manastiri, i qëndron kohës kisha Shën Gjergji Fitimtari e ndërtuar në vitin 1835 dhe e bekuar në vitin 1836 e cila ka qenë seli e peshkopatës së dikurshme të Manastirit të Bigorskit. Përveç kishës në oborr ka pasur rënojatë objekteve ekonomike të përdorura për strehim të barit, dhe në kohën më të re, me siguri në kohën kur është ngritur kisha, është ndërtuar një çezmë me ujë të pijshëm mali.

10

Në rajonin e e komunave Dibër dhe Mavrovë-Radostushë ka rreth 20 objekte me kapacitete vendosjeje, edhe atë: Hoteli i banjës në Banjisht, Hotel Uraniku-Dibër, Hotel i banjës në Kosovrast, Hotel Leon (këta 4 hotele janë në Dibër), Hotel Kalin(Llazaropole), Hotel Tuto, (Jançe), Hotel Bistra, Hotel Loxh, Villa Mavrova, Hotel Makpetrol, Hotel Radika, Hotel Sport, Hotel Srna, Hotel Alpina, Etno Shtëpia Angelovski, Motel Delfina, Hotel IN, Etno shtëpia Sent Moric, TCC Hotel Plaza, Hotel Fershped(këta 14 kapacitete vendosjeje janë në Mavrovë) dhe Hotel Neda (në Galiçnik).

Objektet turistike

Në këtë rajon, por edhe në gjithë shtetin, qendra e skijimit e Mavrovës, njihet si njëra prej qendrave të skjimit më të njohura.

Në rajonin e Dibrës ka dy banja termominerale: Kosovrast dhe Banjisht.

Në rajonin e Dibrës ka 1 rajon gjuetie, e cila është nën koncensionimmin eshoqatës lokale të gjahtarëve Stogova1.

Banja

Gjuetia

Qendra e skijimit

11

e Galiçnikut e cila është me më së shumti krushq. Dasma Galiçanase me ekzistencën e saj ka kontribuar që të ushqejë adetet dhe ritualet unike, të banorëve të kësaj ane,të ruhen vallet këngët burimore dhe veshja tradicinale famoze e përpunuar meprecizitet filigran të rrobaqepësve. Çdo vit komision i posaçëm zgjedh dy të rinj të cilët do të kurorëzohen në dasmë e Galiçnikut. Njëri prej parakushtve është që të paktën njëri prej të rinjve të ketë prejardhje prej familjeje galiçanase.

Ngjarje

Dasma e Galiçnikut ose Dasma Galicanase e Petrovdenit mbahet çdo vit në Petrovden - 12 korrik. E pasur me shume origjinalitete, rituale dasme origjinale, unike dhe të papërsëritshme. Në ditët e dasmës, dëgjohenzurla dhe jehojnë lodrat "prej në Galiçnik deri në Rekë" me gjithë jehonën nëntoksore e mbitokësore kah shpatet e Bistrës dhe qiellit. Ata janë shoqërues të gurbetqarëve të kësaj ane të Maqedonisë dhe lajmërojnë Dasmën

Festimi tradicional i Ditës së Verës (14 mars) dhe Shengjergjit (6 maj).

Regata në kajak dhe kanu në Liqenin e Dibrës

Festa e shalqirit (çdo vit në gusht).

Festival i teatrit shqiptar (ngjarje që tradicionalisht festohet mbi 15 vjet, në tetor).

Vera kulturore dibrane. Zgjat 30 ditë dhe mbahet në muajt korrik dhe gusht.

12

Jufkat e Dibrës.

Kabunëja (ëmbëlsirë që pregaditet me oriz, mish, dhe fruta të thata, pregaditet në darkat tradicionale).

Specialitete lokale

Birjan (Ushqim me jufka -me pulë, ose oriz-dhe mish qengji ).

Prej numrit të përgjithshm prej 1,473 lloje dhe nënlloje të regjistruara, këtu gjenden 404 lloj dhe nënlloje të njohura ë kategorinë e bimëve mjekuese. Përkrah llojllojshmërisë së madhe karakteristika e dytë më mbresëlënëse ështëkarakteristika e florës në PN Mavrova është shkalla e lartë endemike (13 lloje), si dhe pjesëmarja e llojeve të ralla bimore (29 lloje), të cilat në gjithë teritorin e Republikës së Maqedonisë janë të regjistruara vetëm në lokalitetet e PN Mavrova.

Bota bimore

Duke u bazuar në të dhënat ekzistuese dhe metodologjisë së aplikuar në zonimin e botës shtazore në masivin emalit Deshat, janë regjistruar rreth 50 lloje gjitarësh. Lidhur me sisitematizimin e llojeve, ata u takojne 7 kolonave,18 familjeve 40 gjinive. Prej numrit të përgjithshëm, tre janë endemite ballkanike, dhe nji specie autokton – kaprollilopatar dhe muflon. Amfibët dhe reptilët në teritorin e masivit malor të Deshatit, janë shumë mirë të shpërndarë,përgjithsësisht me specie veriore, përderisa speciet mesdhetare, janë të shpërndara në masë më vogël.

Bota shtazore Gjitarët

13

Janë vërtetuar gjithsejt 973 pakorizor taksor. Kjo tregon shkallë të lartë të biodiverzitetit. Kjo pasuri është e kushtëzuar prej ndikimit të dy klimave (mesdhetare e ndryshuar dhe kontinentale) që mundëson ekzistencën dhepërzierjen e elementeve të faunës mesdhetare dhe kontinentale. Ajo mundëson paraqitjen e specieve të reja në rajon. Luginat e lumenjve, si qendra refugjale, biotopet e pyjeve të larta dhe kullosat alpike janë vendbanime tënumrit të madh të specieve të cilat u takojnë faunave të bdryshme.

Pakurizorët

Në PN Mavrova është vërtetuar ekzistenca e 129 specieve të zogjve. Një specie Phoenicurus erithrogaster është lloj i ri për ornithofaunën e Maqedonisë dhegadishullit Ballkanik. Prej numrit të përgjithshëm të llojeve në Mavrovë ka dy specie SPEC1 dhe 7 specie SPEC2 të cilat në fakt janë specie me interes më më të lartë për tu mbrojtur.

Zogjtë (ornithofauna)

(Salmo farioides) është peshk i ujrave të ëmbla i llojit Salmonae. Në Maqedoni është i pranishëm në lumin Radika, në liqenin e Mavrovës dhe në rrjedhat tjera të cilat derdhen në Detin Adriatik. Popullsia e troftës në popullatën e Mavrovës rrjedh prej popullsisë së troftës të gjendur në rrethinën e rrjedhën e Mavrovës dhe rrjedhat tjera të saj gjatë formimit të Liqenit të Mavrovës në vitin 1953.

Trofta e Mavrovës

14

Lokalitetet historike

Banjishti: Abranoci, varreza mesjetare; Krasta, kishë dhe varreza mesjetare

Dibër: Udova e epërme, lagje prej kohës së hekurit dhe mesjetës (Sot lokaliteti është i përmbytur prej ujrave të hidrosistemit Shpilje); Shtëpia e Kapllan Arifit zbulim i vetmuar prej kohës romake. Shtëpia e Muhamed Karpuzit, depo e monetave mesjetare; Stojanica, kishë mesjetare dhe vareza. Çezma e thatë – Gipsara e re, vareza mesjetare. në fabrikën e vjetër të qilimave ekziston kishë dhe vareza mesjetare.

Rajçica: Rabroeci i poshtëm, kishë dhe varrezë mesjetare.

Otishani: Groboj, varrezë mesjetare

Osoj: kryqi – Shën Arangjel, kishë dhe varrezë mesjetare.

Mogorçë: Shënmëria, kishë mesjetare; Shkëmbi i Vranës, fortifikim prej antikitetit të vonshëm. Koshare, varrezë romake. Nikolica, lagje mesjetare dhe varrezë

Krifca: Alakati, varrezë mesjetare. Ogragja, varreza nga koha romake dhe kishë mesjetare.Opre, varreza mesjetare.

Elevca: Bezhan, lagje mesjetare. Rajki Evler, lagje mesjetare.

Kosovrast i poshtëm: Elica, kishë dhe varreza mesjetare. Zagradishta – naklak, fortesë mesjetare. Rruga e vjetër, rrugë mesjetare.

Kosovrasti i epërm: Na Crkov, varreza mesjetare; Kalaja, fortifkim i kohës së vonë antike

Sollokiç: Mersuid, varrezë mesjetare. Kisha e Mojsiut, kishë dhe varrezë mesjetare. Muzlagëjca, lagje nga koha e neolitit. Kisha e vjetër, Varrezë nga antika e vonshme. Taranesh, lagje dhe varrezë nga koha romake dhe antika e vonshme. Shullan, varrezë mesjetare.

Spas: Troja, varrezë nga periudha e vonshme antike.

15

Shtegu malor: Një shteg mjaft i bukur malor, fillon prej fshatit Banjisht, kalon mbi qytet nëpër fshatin Elevcë dhe mbaron në anën tjeter të malit në fshatin Kosovrast e Epër. Shtegu mund të kalohet edhe me biçikleta malore.

Oxhaku i vullkanit, ekzistojne tre vrima nëpër të cilat mer frymë vullkani, prej tyre del avull, një legjendë thotë se një bariut i ka ra fyelli mbrenda, e ky fyell ka dalë tek lixhat në Peshkopi.

Bomovë: Varrezat, varrezë mesjetare, këtu gjendet edhe Varri i Mirë, (banorët besojnë se është çudibërës, shëron sëmundje, sjell fat dhe sukses)

Shpella e Pëllumbave, shpellë që gjendet mbi fshat, emrin e ka marr prej pëllumbave, të cilët strehohen në të. Aty jane strehuar luftetarët, me i njohuri Haxhi Lleshi ne luften e dyte boterore.

Banja e Ali Agës, vend i ngrohte, ku nuk qendron bora, zogjte dimrit mblidhen tek ky vend. Thuhet sendëgjohet gurgullima e ujit nëntokë.

Xhepishte: Izvor, Varrezë nga koha romake, Manatirec – Shën Arhangel, kishë mesjetare.Paraspuri, lagje nga koha romake.

Hame: Raveni, varrezë mesjetare. Kisha, varrezë mesjetare.

16

Ura e kaprollit është ndërtuar prej kohës së perandorisë Osmane. Me të janë lidhur shumë legjenda e mite, prej të cilave më interesante është ajo kur një aga turk ka dashur të gjuaj një kaproll, i cili tek popullata e atëhershme njiheshte për shkathtësinë, zgjuarsinë dhe fuqinë, dhe vazhdimisht u ka ikur gjahtarëve. Gjatë njëndjekjeje kaprolli ishte plagosur dhe i shtyrë në një situatë pa rrugëdalje, pra në vendin ku është ndërtuar ura mëvonë. Në bregun e lumit të Gajres ai e ka bërë të pamundurën dhe ka arritur ta kapërcejë lumin edhepse ka qenë i lodhur, dhe me plagë të thellë, e pastaj ka ngordhur. I mahnitur prej guximit të kaprollit dhe këmbënguljes së kaprollit që të luftojë për lirinë e vet deri në fund, beu urdhëroi që për nder të tij të ndërtojë urën, e cila në tëardhmen do të simbolizojë guximin, nderin, forcën dhe luftën që duhet të vazhdohet deri në frymën e fundit. Interesante është që ky monument i kulturës, është se ai është ndërtuar në vendin ku ka kaluar Via Ignatia

17

CIP - Каталогизација во публикацијаНационална и универзитетска библиотека "Св. Климент Охридски", Скопје 908(497.76)(036) ЛОНГУРОВА Гирова, Невенка Културно - историски водич низ регионот Дешат / [автори Невенка Лонгурова Гирова, Борис Шарковски, Зоран Иванов]. - Штип : Фондација за развој на локалната заедница, 2014. - 17, 17, 17 стр. : илустр. ; 20 см Содржи и: Udhëzues Kulturo - historik për rajonin e Deshatit / [autorë Nevenka Longurova Girova, Boris Sharkovski, Zoran Ivanov] ; Cultural - historical guide through Deshati region / [author Nevenka Longurova Girova, Boris Sharkovski, Zoran Ivanov] ISBN 978-608-65237-7-01. Шарковски, Борис [автор] 2. Иванов, Зоран [автор]. - I. Гирова, Невенка Лонгурова види Лонгурова Гирова, Невенка. - II. Longurova Girova, Nevenka види Лонгурова Гирова, Невенкаа) Дешат - ВодичиCOBISS.MK-ID 96204810

Projekti është i financuar nga Unioni Evropian

Ky publikim është i pregaditur me ndihmën e Unionit Evropian. Përmbajtja e këtij publikimi është përgjegjësi vetëm e Fondacionit për zhvillim të bashkësisë Shtip, dhe Qendrës për zhvillim të qëndrueshëm të bashkësive Dibër dhe në asnjë mënyrë nuk Ipasqyron pikëpamjet e Unionit Evropian.

Projekti: Zhvillim i qendrueshem ne rajonin e malit Deshat: Grupe active locale - Deshat

Cultural - historical guide through

Deshati region

Cultural - historical guide through

Deshati region

Publisher:Local Community Development Foundation – Stip

For the publisher:Nevenka Longurova Girova

Author:Nevenka Longurova Girova, Boris Sharkovski, Zoran Ivanov

Translation:DELTA – ZITA – MI, DOOEL Shtip

Print and design: Motiv plus

Circulation: 500

Deshat is a mountain massif on the border between Albania and R. Macedonia and it is also a part of the mountain chain Shar – Korab – Deshat – Krchin –Stogovo – Karaorman. The highest pick of this mountain massif is Velivar (Veli pick) situated on 2,373m above the sea level. Deshat also has several small glacial mountain lakes, and the most famous is the Lake Lokuv, which is one of the lowest glacial lakes in Macedonia. On the east side of the mountain flows the river Radika, which separates Deshat on Bistra and Stogovo.

Velivar is situated on the mountain Deshat on 2.373m above the sealevel. The border line between R.Macedonia and Albania pass through this pick,so there can be seen a half-ruined border stone – pyramid. Velivar is tall rocky ridge covered in exuberantly and toll grass, that rises above the foothill of Deshatin the valley of the river Radika from the Macedonian side and at the foothill ofthe mountain in the valley of Black Drin on the Albanian side. The only way to getto the top of the pick Velivar is by walking (hiking), about 3 - 4 hours from the village of Bitushe and the village of Trebishe.

Lokuv is one of the five glacial mountain lakes on the mountain Deshat. It is the lowest glacial lake in Macedonia and is situated on 1.565m above the sealevel. The characteristic features of the soil and the area, on which the lake is situated, are showing that this lake doesn't have glacial origin, that it has natural tectonic origin. The Name Lokuv derives from the plant with the same name that grows in abundance around the lake, but there is a small possibility that it derives also from the word “lokva” which means puddle. One can go there by walking, it is about 8km through the mountain and there are marked hiking paths.

2

There are two different paths that can be taken to the lake, the first is from the villageof Bitushe by the former guardhouse and the second one is from the village of Trebishte.There is also a possibility to rent a horse. The hiking path is not too heavy for walking and throughout the whole path there is a beautiful forest, shades and freshness, you cansee the canyon of the River Radika, St.Jovan Bigorski monastery and other landscape. Near the lake, around 30-40 minutes walking distance there are several lakes that can be visited and they are called “mountain eyes” (small lakes with clear water spread throughout the slope of the mountain).

3

Mavrovo Lake is a pearl in the national park. Although it is artificial LakeMavrovo inspires with its beauty, especially viewed from the ski-terrains of Bistra.One of the most impressive views over the lake is the old flooded church. The church was flooded while the lake was being built in Mavrovo, and now it can be seen partially, in one period of the year when the water in the lake reaches its highest level only part of the top of the church and half of the bell tower can beseen.

The River Radika is the right and the longest tributary to the Black Drin River and belongs to the Adriatic See drainage basin. Radika rises on 2.200m above the sea level, under Vraca Mountain, and from its source to the mouth of the river in Debar Lake, Radika River is 67km long. Radika has pure, clear and cold water with dark green color, which is result of the calcium carbonate in it.Thevalley of Radika River is one of the most attractive and picturesque canyon valleys in our country. The canyon has been formed over millions of years, breaking through the mountain sides of Bistra and Stogovo in the East and Koraband Deshat in the west.River Radika is the only river in Macedonia that flows in two drainage basins – Adriatic and Aegean. The waters of Radika are conducted into the artificial lake Mavrovo and from there, via the Mavrovo underground system of the hydroelectric power plants, into the Vardar River.

4

Duf Waterfall is located in the bosom of Rostushka Mountain, 20 minuteswalking distance from the centre of the village of Rostushe, on 1500m above the sea level.The waterfall is a creation from the nature, which originates from the waters from GolemaReka (The Big River) and Mala Reka (The Small River) that are flowing into a place that is located 2km before the fall. In the rocks throughout the canyon there are around 20 smallerand bigger caves. During winter this Waterfall freezes and creates an interesting phenomenon. Because of the condensation, water drops occur and it looks like it is raining.

and with the rope and the help of his neighbors, succeed to go inside the cave.The underground beauty is decorated with stalactites; stalagmites covered in cave corals, cave pillars and many other cave features, a great picture from the never touched natural beauty. Because the soil is very rich on iron, most of the natural ornaments are in specific red-brownish color. In Sharkova Dupka Cave there are various speacies: bets, spiders, lizards, and different kinds of insects.

Cave Sharkova Dupka (Sharkos' Hole) is located inmunicipality Mavrovo-Rostushe, in the national park Mavrovo, in thevillage of Mavrovo, near the last houses in the village. Its depth is around 20m; the length around 18m and it is 25m long. In the bottompart there is an exit that leads to two other caves, but those can't be visited by tourists yet. This cave has been found more than 30 years ago.According to one of the stories related on how the cave was found, thevillage man with a nickname Sharko, who lived close to the cave, wasthe first who got the courage, cut some trees, put them down in the hole

5

Somewhere halfway, between the Kosovrasti spa and Debar, is located the CrystalCave. In this Cave can be found and seen the unique crystal –selenite. The crystal can be found only here and in Mexico. This crystal of selenite is with 99% pureness and cleanliness and it is unique, first of all because of the conditions, the pressure of the earth and the hill, thechemical compound and the thermal water. After several meters from the entrance, the coldair can be felt and also the smell of the sulfur, that comes from some of the sources of thermalwater in the surrounding area. The temperature in the cave is always 17 Celsius.

The National Park Mavrovo is a classical occurrence for 7flora species, the only place where 12 from the very rareflora species can be found, and between the borders of thepark can also be found 33 other species that are very rearin the other parts of Macedonia.The fauna in the National Park Mavrovo is also very diverse.

The National Park Mavrovo covers an area of 73.088 hectares and is one of the biggest in Macedonia.In this park can be found various numbers of interestingforms: river valleys, gorges, waterfalls, karst, caves, glaciallakes, steeps, differently shaped rocks etc. From thevegetation of the park the most spread is the mountainbeech forest. The extraordinary relief difference andvarious ecological conditions created extraordinary flora abundance. There are more than 1.000 species of tallplants, 38 species of ligneous plants, 35 species shrubby,and around sixty of them are rare and endemic species.

Debar

6

The Debar-Region is located in the most western part in Macedonia close tothe border with Albania. The city of Debar is 131km far from the capital city of Skopje, theclosest cities are Struga (52km) and Gostivar (71km).The first recorded document mentioning Debar is the map of Ptolemy, dating around the middle of the 2nd century, inwhich it is called Deborus. The Byzantine emperor Basil II knew of its existence andFelix Petancic referred to it as Dibri in 1502.In the early 19th century, when Debarrebelled against the Turkish Sultan, according to the French traveller, publicist, andscientist, Debar had 64 shops and 4,200 residents. By the end of the century, the townhad 15,500 residents, but after the World War I, this number started to decline.

th The wood crafting school was very popular during the period from the 17th-19 century. The work of the craftsmen can be seen in many churches and cultural

thbuildings throughout Macedonia, Bulgaria, Serbia and Russia. In the end of the 18 century, in Debar prison, the greatest Macedonian reviver Grigor Prlichev was held and tortured by the Turkish government. He described Debar in his autobiography. During the time of the Ottoman Empery, because of the economic development, among the richness of the residents and the well-known craftsmen and builders therewas a saying: “Stambol is burning, but Debar is rebuilding it”.

Gari is one of the most wonderful villages in Macedonia. Located on the slopes of Stogovo Mountain, in the Garska River Valley, it is part of the well-knownMiyak area. Located 1170m above the sea level, the village has an amphitheatershape facing the clear Garska River. The houses were built in the typical Miyak style, using mostly local materials. The characteristics of this architecture derived from thelocation and the climate in the Miyak region. The region has continental climate withchilly summers and cold winters.

7

Galichnik is very famous for its traditional Galichnik Wedding. Thevillage is a real representation of the traditional architecture, the local customs and native traditions. The fact that the village is part of the National Park“Mavrovo” shows that this is a must see place and it needs a special attention.The houses in the village are from closed type, with spatial arrangement in theinterior. They were all built with local materials. The enclosed porch (Chardak-inMacedonian), which is typical characteristic of the Macedonian traditionalarchitecture, is present in most of the houses.

Kichanica is a picture for the everyday life in the end of XIX century,anthropological description of the time when the region of Debar – River developedthe art tradition. Today the art is impressively noticeable with St.Nicolas church. Theclustered mountain village, located on the slopes of Bistra Mountain in the National Park Mavrovo, seems like it was here for ages, between the surrounding slopes, the forest with silver pine trees and the meadows. The most characteristicarchitectural component of these houses is the positioning of the functions and theenergy in its centre and the deep niche on the eastern wall on the first floor, used as a "private altar”, cultural values narrated in the family circles.

The new hamam is located in the centre of the town of Debar, close to thebazaar. There is no exact information of when was it built, but in the stories thatwere passed from generation to generation stays that it dates back from XVIIIcentury and it was probably finished building in the XIX century. This Hamam, withits concept and function belongs to the developed types of hamams. This hamam isfamous because it's the only one in this region that consists all functional elements– changing room, adaptation room, steaming room and a tank-full of water. It was functioning as a hamam until 1992. Today this object has been reconstructed and it is an art gallery.

The old Hamam in Debar is a cultural monument where all the stylish and architectural values of the classical Islamic architecture can beseen. The construction is with massive walls and domes made from stone and bricks in calcareous mortar. This Hamam consists all the necessary rooms and characteristics for functioning. The Old Hamam in Debar is located in the center of the city. Even though at the moment is neglected and not in the center of the attention, it still has a lot of space and energy where can be constructed more interesting creative forms, artistic orcultural, or also can be used as recapitulation of the traditional way ofenjoying in the hamams.

8

The house of Veliu Suri.This beautiful city house in the centre of Debar will make youdream about the time when it was built and was functioning – XIX century. The houseof Veliu Suri is very popular and takes special attention not just because of the architectural conception, but also for the rich interior. This house is fundamental type of the Debar's symmetric house with ground floor and a second level with traditionalenclosed porch. Even though from the outside is neglected, the inside of the house gives a wonderful story with its very interesting and rich decoration, with wood carved ceilings, doors and cupboards.

Inchar Mosk, in Debar is one of the oldest mosks built in Macedonia(oldest from all 9 mosks in Debar). It was built in the XV century (year 1468) by order of sultan Mehmed II.

Religious Objects

Bajram Beg Mosk, in Debar was built in XIX century.

9

The Assumption of the Virgin Mary is parish church of the Debar-Reka Parish. It islocated in Varosh, in the upper part of the town of Debar. The church was built in the middleof XIX century, probably 1840 on older foundations from the XI century. The church is three-nave basilica architecture with frescos, and has a particularly nice iconostasis of the 19th century. This church was once the seat of the Diocese, which area was all the way to the Albanian town of Peshkopeja.

St.Jovan Bigorski Monastery , Church St.John the Baptist Builton the slopes of Bistra Mountain, surrounded by exuberantly forest and under itflows the clear water of the river Radika. From the monastery can be seen the wonderful landscape on the mountain Korab and its picks Small and Large Korab,and also the scenic part of the villages: Rostushe, Velebrdo, Bitushe and Trebishte. Near the monastery are located the Reka villages of Gari, Osoj, Tresonche, Galichnik, Rosoki and Lazaropole, places from where a lot of painters,builders and wood crafters came from, people that were decorating with carvediconostasis many churches and monasteries on the territory of the BalkanPeninsula.The Monastery Bigorski was the lighthouse and the pillar of theenlightenment and the literary work of the scribal activity. In the monastery manypriests, monks and teachers were educated, who spread the educational activities in all parts of Macedonia. Exactlyfrom here came all the big people like the Archimandrite Partenie Zografski, Archimandrite Arsenie from Galichnik, -the superior of the monastery, Gjorgji Puleski and many others. The monastery church was built on the foundations of an older church. This monastery is one of the most beautiful monasteries in Macedonia and beyond. The location where it was built is full with healing springs and water – in winter hot, and in summer cold water, and it is considered as blessed water. The founder of the monastery was the monk John from Debar in 1020, who at the time wasArchbishop in Ohrid. The Monastery was dedicated to St. John the Baptist, because of the stone that was built andbecause of the limestone rocks area where this building is located, so the monastery got named St. Jovan Bigorskiand by this name is recognized worldwide. The reason for building this monastery right on this place was the icon

9

of St. John the Baptist that was found floating over the springs. This icon is miraculous and, despitethe beautiful and unique iconostasis made of carved wood, is one of the greatest treasures of the monastery. The iconostasis is a masterpiece, in which are carved some parts from the Bible,and it was made in the period between 1829 and 1935 by the masters Marko and Petar Filiposki from the village of Gari.

10

The monastery of St. George the Victorious, Village Rajchica .The Church St. George the Victorious in the village of Rajchica, located two kilometers from the town of Debar – was once a church land of the Bigorski Monastery, and today is monastery with female monastic order. Not too long ago (until the year 2000)the formar church land of Bigorski Monastery was still working by the time the ChurchSt. George Victorious was being built in the year of 1835, and consecrated in 1836. Besides the church yard in the ruins, there were commercial buildings used for storageof hay, and recently, probably when the church was built, they built a beautiful fountain with drinking mountain water.

10

11

In the region of the municipalities Debar and Mavrovo – Rostushe there arearound 20 accomodation facilities: Hotel and Spa – Banjishte, Hotel Venec, Hotel andSpa – Kosovrasti (these three hotels are located I Debar) , Hotel Kalin (Lazaropole),Hotel Tuto (Janche) Hotel Bistra, Hotel Lodge, Villa Mavrovo, Hotel Makpetrol, Hotel Radika, Hotel Sport, Hotel Srna, Hotel Alpina, Etno House Angelovski, Motel Delfina, Hotel In, Etno House Saint Moritz, TCC Hotel Plaza, Hotel Fershped (these 14 accommodation facilities are located in Mavrovo) and Hotel Neda ( in Galichnik).

Tourists facilities

In the Debar region there is one hunting place, that is under concession to thelocal hunting association Stogovo 1.

There are two spas in the Debar region: Kosovrasti and Banjishte.

In this region, and also in the whole country, the ski-centerMavrovo is one of the most famous and oldest ski centers

Spa

Hunting places

Ski- Centre

region of Macedonia always announce Galichnik wedding, as one of the weddings thathas the most guests. Galichnik Wedding with its existence contributed to nurture theunique wedding customs and rituals of the inhabitants of this region, to preserve folk songs, dances, and Galichnik's most famous costume - made with filigree precisionand accuracy of the tailors. Each year a special commission chooses two young people who will be getting married on Galičnik Wedding. One of the prerequisites is atleast one of the youth comes from a Galichnik family.

Events

The Galichnik Wedding or Galichnik Wedding on St. Peter's Daythhas been held every year on St. Peter's Day – 12 July. It is very rich with

original, unique and unforgettable weddings customs and rituals. In the days ofthe wedding you can listen to the pipes and the drums echo “from Galichnik allthe way to Reka” with all underground and above- ground of the height stoneof Bistra Mountains to the sky. Those companions of migrant workers in this

th thTraditional festivity of Letnik (14 March) and St. George (Gjurgjovden 6 May)

Racing kayak and canoe on the Debar Lake

Days of the melon (every year in August).

The Festival of the Albanian Theater (an event that traditionally takes place in October for already 15 years).

Debar Summer Fetsival Lasts 30 days and it's held in the end of July and the beginning of August

12

13

Kabunija (traditional dish made with rice, meat, but with sweet taste; most of the time dried food is added to it)

Local Specialties

Jufki from Debar

Birja (traditional meal prepared with rice and testicles of a ram).

From the total number of 1.473 registered species and subspecies, even 404 species and subspecies are includedin the category of medicinal plants. Despite the high diversity of species, second most remarkable feature of the flora of the National park Mavrovo is the high degree of endemism (13 species), and the presence of rare plant species (29 species), that are registered only in the National Park Mavrovo and nowhere else in the country

Flora

Based on the available literature data and the methodology applied in the mapping of the wildlife in themountain massif of Deshat, there are a total of about 50 species of mammals registered. In terms of theirsystematic affiliation, they belong to 7 orders, 18 families and 40 genera. Of the total number, three are Balkan endemics and 1 non - indigenous species – fallow deer and mouflons. Amphibians and reptiles onthe territory of the mountain range Deshat are relatively well represented, predominantly northernspecies, while Mediterranean species are represented significantly less.

Mammals

13

14

Determined are total of 973 invertebrate taxa. It shows a high degree of biodiversity. This species richness isdetermined by the impact of both climates (varied Mediterranean and continental), which allows the presence andinterference of Mediterranean and continental faunal elements. This in turn requires the emergence of new species in the area. The valleys of the rivers as refugee centers, alpine forest and alpine grassland habitats are sanctuaries ofmany species belonging to different fauna.

Invertebrates

The National Park Mavrovo confirmed the presence of 129 bird species. One of thenewest one in the ornitofauna in Macedonia and on the Balkan Peninsula is the Phoenicurus erithrogaster. Of the total number of species Mavrovo has 2 SPEC 1species and 7 SPEC 2 species and those are actually species of highest interest ofprotection.

Birds (Ornithofauna)

(Salmo farioides) is a type of freshwater fish Salmonae, it is widespread inthe river Radica, Mavrovo Lake, other smaller water flows and in all waters that areflowing into the Adriatic Sea. The population of trout in Mavrovo population derivedfrom the population of trout caught in the divided Mavrovo stream and its tributariesin shaping the Mavrovo Lake in 1953.

Mavrovo trout

15

Debar: Upper Udovo, settlement from the Iron Age and the Middle Ages ( Today the site is submerged in the waters of the hydro Spilje ); The House of Kaplan Arifi , lonely findings from Roman times. The House of Karpuzi Muhammad, depot of medieval coins; Ski - Upper Udovo, settlement and a necropolis from Romantimes. Today the site is submerged in the waters of Spilje Hydro Power Plant. Stojanica, medieval church and necropolis. Suva Cheshma – Nova Gipsarnica, medieval necropolis. In the old carpet factory "Novost",there isa medieval church and necropolis.

Selokuki: Mersuid, medieval necropolis. Moses' Church, medieval church andnecropolis. Мuzlagica,settlement form Neolithic time. Old Church, necropolis from late ancient time.Таranesh, settlement and necropolis from Roman andlate ancient times. Shulon, medieval necropolis.

Historic Sites

Banjishte: Abranovci , medieval necropolis ; Krasta , medieval church and necropolis; Rov, medieval necropolis

Gorno(Upper) Ksovrasti: Crkov , medieval necropolis , Kale , down from late ancient time .

Мogorche: Bogorodica, medieval church; Vranska Krasta, fortification of late ancient time. Кoshari,necropolis from Roman time. Nikolica, medieval settlement and necropolis.

Кrivci: Alakati, medieval necropolis. Оgragje, necropolis from Roman times and the medieval church. Оpre, medieval necropolis.

Еlevci: Bezhan, medieval settlement. Rajki Evler, medieval settlement.

Dolno Kosovrasti: Elica, medieval church and necropolis. Zagradishta – on Klak, medieval fortress, Star Pat medieval time

Оsoj: Cross – St. Archangel, medieval church and necropolis.

Оtishani: Groboj, medieval necropolis.

Rajchica: Dolni Rabroec, medieval church and necropolis.

Spas: Troja, necropolis from late ancient time.

15

Djepisthe: Izvor, necropolis from Roman times. Manastirec – St. Archangel , medieval church.Paraspur, settlement from Roman times.

16

Mountain trail: Very beautiful mountain trail is connecting the villages of GornoKosovrasti and Banjishte and passes through the town and the village of Elevci. The mountain trail can be crossed also with a mountain bike.

Bromovo: Cemeterys, Medieval tomb, here is also located the Good Tomb( the locals believe that is miraculous, cures, brings happiness and success)

The cave of the pigeons. The cave is located above the village, and the namederives from the pigeons that are hiding here. In this Cave were hiding thewarriors of the World War II, and one of the most famous is Hadji Leshi

The Hamams of Ali Agha, place located above Debar, and from the heat, the snow melts, also the birds are herein winter, and the flow of the groundwater of the volcano can be heard.

The chimney of the volcano. There are three holes through which the volcano is breathing, the steam comes outof them. One legend says that the shepherd's pipe fell down and it came out in the hamams in Peshkopeja, Albania

Hame: Raven, medieval necropolis. Church, medieval necropolis.

17

Bridge Elen Skok ( Deer's Jump) The bridge was built during the Ottoman ruling of the region. There are a lot ofassociated legends and traditions, of which the most interesting is the one that tells us about the Turkish Bey whowanted to hunt the deer and by the people the deer was known for his wits and strength and he was constantlyunning away and hiding from those who were hunting. During one chase the wounded deer was pressed in ahopeless situation, actually that is the place where the bridge is built. On the shore of the River Garska he did theimpossible and managed to jump the river despite being tired and exhausted from a deep wound, and then died. Amazed at the deer courage and his perseverance to fight for their freedom until the end, the Bey ordered in hishonor to be build a bridge, which in future will be a symbol of courage, honor, strength and struggle to persevere until the last breath. Interesting fact for this beautiful monument of culture is that it is built on the area where the Roman road Via Egnatia used to cross.

CIP - Каталогизација во публикацијаНационална и универзитетска библиотека "Св. Климент Охридски", Скопје 908(497.76)(036) ЛОНГУРОВА Гирова, Невенка Културно - историски водич низ регионот Дешат / [автори Невенка Лонгурова Гирова, Борис Шарковски, Зоран Иванов]. - Штип : Фондација за развој на локалната заедница, 2014. - 17, 17, 17 стр. : илустр. ; 20 см Содржи и: Udhëzues Kulturo - historik për rajonin e Deshatit / [autorë Nevenka Longurova Girova, Boris Sharkovski, Zoran Ivanov] ; Cultural - historical guide through Deshati region / [author Nevenka Longurova Girova, Boris Sharkovski, Zoran Ivanov] ISBN 978-608-65237-7-01. Шарковски, Борис [автор] 2. Иванов, Зоран [автор]. - I. Гирова, Невенка Лонгурова види Лонгурова Гирова, Невенка. - II. Longurova Girova, Nevenka види Лонгурова Гирова, Невенкаа) Дешат - ВодичиCOBISS.MK-ID 96204810

The project is funded by the European Union

This publication has been produced with the assistance of the European Union. The contents of this publication are the sole responsibility of Local Community Development Foundation Stip and Center for sustainable community development – Debar and can in no way betaken to reflect the views of the European Union.

Project: Sustaining rural development in the Deshati mountain range region: Deshati Local Action Groups