~~ HZ. MUHAMMED (SAV) VE

MESAJI

Editor Mehmet Mahfuz SOYLEMEZ

Dem.No:

islauu i:umter Dergisi Yaymlan Ekirn 2014

IX. O~URUM: HZ. MUHAMMED. EGiTiM VE TiCARET

HZ. PEYGAMBER'iN iLiM. TALiM VE TERBiYEYE VERDiGi ONEM

Nasrullah HACIMOFTOOGLtr

Tebligimize ~Berd'at-i jstihliil" olmak iizere, Mehmet ihsan Bey'in nazmetti-gi ~Na't-i $erijten yapbgumz iktibasla ba!?lamak istiyoruz:

' "Viicadunla bilindi sur-t hillcat Ya ResUleUah

Cemdlinle ayan oldu letajet YaResUleUah

Zeldm·t Cehli ti.lemden zii.hii.run refu selbetti

Clh.an kabladt niui hidayet ya ResilleUah

Lisamn ayn·i hikinettir, soziin ~erh·i hidayettir Femindir menba'i izm'il belagat Ya ResUleUah"

Teblig, bir girt~ ve iki ba1?hktan meydana gel.mi~tir. Girt~ klsmmda alol, din ve ilim baglanbs1; birinci ve ikinci b~hldarda da emrolunan ve yasaklanan

bilgiler iizerinde durulmu!?tur.

A.Giri~

is~am·m dayandJgt en temel esas. ak1l ve muhakemedir. iddia ile soylene-bilir k1 blc;bir d,in akh, ilmi ve ulemayt islam kadar tebcil ve tekrim etmemi~tir. ilim ve alol, bu dirlle yapllacak mukavelenin en 6nemli maddelerini te~kil eder. Ciinkii Miisliimanbgm birinci temeli Allah'a iman; saglam ve sarsll.maz bir imarun ilk 1?arb da alald.J.r. Allah'1 bilip Allah'a iman etmenin dogru yolu ise, 'nazar-t sahih'tir. Yani btitun varllklar alemine ibret .gozii.yle .bakmak ve bunlarda cereyan eden terbiye ve tekamill diizeninin olu§um bic;imini tefek-kiir ve muhakeme ederek, Allah'm varbgnu ve birligini anlamaya c;ah!?makbr. islam, akh hakim tarudJg1 ic;in, onun goziinde ihticaca salih olabilecek yegane hticcet. ancak kainat ve tabiat iizerindeki tefekkiirdiir. Bu nedenle ona, tabiat

denilen muazzam kitab1 okumayt emretmi~tir.

- "GOiclerin ue yerin melelciltilne ue AUah'tn yaraltlgt ~eylere balcmr.yarlar nu?" (el-

A'raf. 7 /185)

- ·t~te bOylece lbrahim'e golclerdeki ue yerdeki hillcilmran.!Jgt ue niZamt gosteriyordulc lei lcesin ilme erenlerden alsun" (el-En'am, 6/75)

- "BiZ onlara, ujWclarda ue kendi canlartnda iiyetlerimiZi gosterecegiZ ld o(Kur'c'i}n'm

gercelc aldugu, onlara iyice belli olsun. Rabbinin her ~eye tamlc olmast yetmez mi?" {Fussllet, 41/53)

Prof. Dr., Ataturlt Onlversitesi ilahlyat Fakiiltesi Temllistam Bllimlert BOIO.m Ba~iltaru

546 Hz. Muhammed {sau) ve Mesajt

- "$iiphesiz goklerirt ve yerirt yar~uuia. gece ve giindiiziln birbirini taldb etme-

sinde, insanlara menja.at saglayan hamulelerle denizde aktp giden gemide. Allah'tn

gokyUzilnd.en indirip kendisiyle olm~ topragt dirilttigi yagmurda. yeryuziinde her ce-~it canltyt yaymasmda. rU.zgan ve gokle yer arastndaki emre ama.de bulutlart evirip

cevirmesinde elbette ~r1nen bir topluluk ~in deliller vardtr." (Bakara. 2/ 165)

- "Dekt GOklerde ve yerde olanlara/olup bitenlere bir balan! .. • (Yunus, 10/ 101).

6mek olarak sun ulan bu ayetler ile bir tebligm hacmiyle bagda!ilamayacak kadar kabankbktaki daha nice ayetler, §iiphe yok ki islam'da akla ve muha-kemeye verilen yiiksek payeyi ortaya koyma.ktaclrr. Giivenilir kelam kaynak-lannda; "Mulcallitin imam sahih midir, degil midir?" tarb§malan yapll.u'ken; kuru bir imanla yetinilmedigi. enfiisi ve a.faki tiim delillerle istidlal edilmesi o:qgoriilmektedir.

islam 'alal dini.dir' dertz. Nicin? .Qii.n.kii once dii§iiniiliir, sonra da inanll.u'.

Alal, din ve ilim ii9geninin onemini, aradaki baglanblan daha iyi kavraya-bilmek iQin oncelikle dinin §U iki 'Wce'sine i§aret ebnek icap eder:

l. ilk Yarab.lan: .Akl1

2. Ona verilen ilk emir: Yaz

Akla teveccl.ih eden 'yaz' emri, ka9uulmaz olarak yaztlacaklann billnme-sini gerektirir. Basit degil, tiim yarablnn§lann, olmu§ ve olacaklann bilgisi. . .

Sozliik anlaJlll itibartyle ald. anlamak ve bilmek demektir. Bundan dolaYI

anlaJl§ ve temyiz 9agma ula~an cocuga 'dlcil' denir. Deveyi ayagmdan bag-layan ip anlaauna gelen 'Ucdl' kelimesi de ayru kokten tiiretildiginden, her iki kelime arasmda miikemmel bir mana benzerligi, bir mana biitfrnliigii soz konusudur. Ayagma baglanan ip/'lkal deveyi ka9maktan engelledigi gibi; alol da, sahibini, makul taVU'lann d.l~ma 9Ikma.ktan men eder. Ak:Ll kelimesi aynca, 'imsdlc' ve 'istimsdlc' anlamlanna gelir ki bu da; ak:Il giiciiniin, insam her ti;irlii cirkin i§lerden gert tubnast, frenlemesi, engel olmasl demektir. Kimi tefsirlere gore Yasin 36/70 ayetinde yer alan 'hayyen' kelimesi, 'alctlll' manasmda yo-rurnlanrm§trr. Bu anlaJl§a gore Kur'an-1 Kertm: '"Alal/ alctllt olanlan inzar ~irt" gonderilm.i§tir. Bu yorumdan bir one~usus daha anla§iliyor: "Aialltld.m ise diri ve canlr; alalli olmayanlar da oliller" hdtaniiodedir.

Rivayet olunur ki Cebrail (asl. Hz. Adem'e getirdigi "Alal, Haya ve Dirt" ii9-lusu hediye paketinden birisini secmesini istemi§. 0 da a.kh tercih etmi~. Haya . ile Din, akllslZ taban bulamayacagmdan onunla .kalnn§ ve boylece Hz. Adem isabetli tek tercihle 0.9iine birden sahip olmu§tur. Aklm haiz oldugu U.stiin nitelikler sebebiyle Hz. Peygamber: "insanogluj Ademogl~ lcendisirti hidayete yonlendiren veyahut onu helalcten meneden alaldan daha faziletli hi9bir ~ey lcazan~ttr· buyurmu§tur.

Hz. Muhammed, Egitim ve Ticaret 547

Akll, Yarat1c1 Kudreti.n insanogluna lutfettigi nimetlerin en muhte~emidir. Bu nimet, tanh boyunca hep ovillmu~. tum ozelliklerin ~a~1 kabul edilmi~tir. Mesela ziihd, takva, ilim, hilim, comertlik, ~ecaat. gllzel konu~ma, liituf ve merhamet gi.bi, bir insanda olmas1 arzulanan rum ustun vasillar 'alai' saye-sinde olu~ur ve her birisi klvamma bu sayede erer. Bundan dolaYJ. denilmi~tir ki: "Alai §ahbr; d@er tilm iist ozellikler, alai §ahuun yonetim ve disiplininde

geli§ir." Akll ~alnru.n dirayetli yonetimi, insandaki olumlu - olumsuz, tum ni-teliklerin a~m tara.flanru budar, insaru hayanndan zevk alabilecegi bir dllzene sokar. Yine hukema/bilgeler tarafindan denilmi~tir ki: "bir insanm alclt, lcendi-sinde ol~an set;1cin vasifl.ann. galibi olmazsa.: o lci§inin helalci. o vasiflarm alcla galeoe t;al.r:n.asmd.a olur." Sozgeli.mi 'comertlilc' ve '§ecaat', her akli selim tara-

fmdan arzulanan niteliklerdir. Ancak bunlar akh a~ar da, alol bunlarm altln-da kabrsa, ki~inin helaki bu sivrilen vastflardan olur. Mesela kontrolsllzjifrat derecesindeki comertlik. insarun helakine sebep olabilecek fakirlige; kontrol-siiz ~ecaat ise tehevvfue/ ol~usiiz a1llganhklara siiri.ikl.eyeceginden yine ki§i-

yi helake gotflriir. Aklm onde olmas1, gon1lebilecek tiim dengesizliklert izale eder. Ki~iyi h.icvetmede kullamlan uedebi t;olc, ama aklt az" vecizesi, husn-ii. edebin/giizel terbiyenin ancak alol ile paralellik arzetmesi durumunda mak-bul olabilecegini ortaya koymaktadrr.

Hz. Peygamber'in huzurunda bir taklm se~kin meziyetlerle ovillen ki~i i~in: 'Acaba alclt nasUdtr?" sorusunu sormu~. 6venler; "BiZ onun hayr'u hasenatm-dcin. taat ve ibadetinden soz ediyoruz" dediklerinde, Resulii.llah; "Ahmalc dbid, bilgisiZl@i/ cehaleti sebebiyle, Jacir I gi1nah1carm gi1nahmdan d.aha bilywc gil-nahlara isabet eder; bilmed@inden daha t;irlcin i§ler yapar. insanlar, Rablerine alailart olt;iisilnde yalcla§abilirler" sozlertyle cevap verdi.

Kur'an'da 'alal' kelimesi, elliden fazla ayette zikredilmektedir. Aynca 'alal sahipleri' anlamma gelen 'illill'elbab' on yerde, 'illi1nnilha' da bir yerde ge~mektedir.

Akll hakklndaki hadisleri burada saYJ.p dokmek imkanslZ oldugundan, son olarak Hakim et-Tirmizi'nin Hz. Ai~e·ye nisbetle rivayet ettigi ~u diyalogla girt~ klsmuu sonlandrn:ru~ olaca~:

- Hz. Aille: Ey Allah'm el~isi!. Diinyada insanlar birlblrlertne hangi lieyle iistiinh1k atarlar? diye SOnDUli.

- Resulullah: Ak11 ile: buyurmu~.

- Hz. Ai~e yine sormu~: ahiretteki iistiinliik ne ile olacak?

- Resiihillah: Ak11 ile, demi~.

- Hz. ~e sorulara devamla; iyi ama herkesin ahiretteki miikafat veya cezast diinya-daki amellne, i~lne gore degil mid.ir!..

- Buna mukabil Resilliillah: Ai~el.. Herkes. Allah'm keodislne liitfettlgi akll ol~usiinde amel i~ler. Binaenaleyh. diinyadaki amelleri, alallan nis)Jetlnde; ahlretteki miikafat ve cezalan da amellerine goredlr. cevabuu vermi~tir.

548 Hz. Muhammed (san) ve Mesajt

B. Bilinmesi/Ogrenilmesi Emrolunan ilimler

Klasik taksi.mata gore ilimler, u~ b6lfu:nde kategorize edilir:

a. Bilinmesi. ogrenilmesi emrolunan ilimler,

b. 6grenilmesi zarar veren, yasak ilimler,

c. 6grenilmesi mendup, gt1zel ve tavsiye edilen ilimler.

Tavsiye statuslinde ongorillen ilimler de, ogrenilmelert halinde yine mUka,-

fat va'dedilen ilimlerdir. Sozgelimi amellertn fazUetlerini. nafilelerini, sfumet ve mekruhlanru ogrenmek; saghk. ticaret, sanat. ~ift~ilik. ziraat, hayvanCJ.bk

ve benzert ki~isel hayat i

Hz. Muhammed. Ewtlm ve Ticaret 549

islam ilimlerirlfD islam clini ve bu dinin medeniyet ile olan organik baglanru anlamak a~1smdan onemi U.Zeiinde durmak anlamsiZ olur. QUnkij uKor ile sagt.nn. goren ve cyitenle denlc tutulmast miunlain nu1?" (Hud, 11 /24): "E{Jer bir ~eyi bilmiyorsanrz. ehlinden/bilginden sorup o{Jreniniz" (en-Nahl. 16/43): "Var-bg!T7l1Zt1l delUlerini ujulclarda/ dftilda ve lcendi nefislerinde I enjilste onlara gos-terece{Jiz" (Fussilet. 41/53): 'Yer yUziirtde gezip dol~ma.dtlar mt /d. dfL$ii.necelc lcalpler£. cyitecelc lculalclart olsun? (el-Hac, 11/ 46): "Kor ile goren bir olmaz. Ka-ranltlclar ile aydmltlc aym olmaz. GOlge ile su:alcltlc bir olmaz. Diriler ile Oliller de bir olmaz. Allah diled@ine cyittirir. Sen lcabirde bulunanlara cyittirecelc degilsin"

(Fat:lr. 35/ 19-22): "Hie bilenler ile bilmeyenler aym olur mu? (ez-Ztimer. 39/9): "Allah. haklanda haytr diled@i lcirnseye din ilimlerinde derinlilc/ anlay~ nasip

eder" (Buhari, ilim. 10): 'Yalnrz ~u i1ci lcirnseye gtbta edilir: Allah'm lcendisirte verd@i malt hale yolunda harcayzp tiilceten lcirnse; Allah'rn lcendisine verd@i ilimle yerli yerince hillcmeden ve b~lcalartna da o{Jreten lcirnse" (Bubari, ilim, 15): "Ey AW .. Allah' a yemin ederim ld.. Allah'rn senin aractll{jmla bir telc 1ccy£yi

hidayete lcav~twmast. senin, en 1aymetli dii.nya nimeti olan kumtZl develere sahip olmartdan daha haytrltdtr" (Buhari. Fezailu'l-Ashab. 69): "Kim ilim tahsil etmelc ~in bir yola girerse. Allah o·lccyiye cennetin yolunu lcolay~tmr" (Mus-lim, Zikir, 39): "insanoglu ol.dugil zaman biltiln amellerinin sevabt da sona erer .

.Su ilc ~ey bundan milstesnadtr: Sa.dalca-i cariye. istifade edilen ilim. lcendisine dua eden haytrlt evlat" (Miislim. Vasiyyet. 14): •i.Um ogrenmelc ~in yolculuga ¢can /cirnse, evine donii.nceye kadar AUah yolundadtr" (Tirm.izi, ilim. 2); "Bir lcirnse, ilim el.de etmek arzusuyla bir yola girerse, Allah o lccyiye cennetin yolunu /colay~tmr. Muhaldcalc melelcler yaptl{jmdan ho~nut ol.dulclart ~in ilim ogren-

melc isteyen lcirnsenin ilzerine lcanatlarmi gererler. GO/clerde ve yerde bulund.n-

lar, hatta suyun ~inde/ci baltlclar bile alim lccyiye Allah'tan ITillgjiret dilerler.

Alimin abide /car~t ilstilnlugii. aym d@er ytldrzlara olan ilstilnlugil gibidir . .Silp-hesiz /ct alimler, peygamberlerin varislerid.ir. Peygamberler altm ve gumil$ mi-

ras btralcmazlar; sadece ilim miras btralorlar. 0 mirast alan lcirnse, bol nasip ve

lasmet al~ olur" (Buhari, ilim. 10: Tirmizi, ilim. 19): "Bir lcirnseye bild@i bir lconu soruldugunda cevap vermezse. layamet giiniinde a{Jzma ate~ten bir gem vurulur" (Tirmizi. ilim. 3: Ebu Davud, ilim. 9): "Be~ilden mezara lcadar ilim tah-sil ediniz" "il.mi. 9in'dede olsa o{Jreniniz. h.im ogrenmelc, her milslilmartajarz-dtr" (Beyhaki): "Sen ilmi/hilcmeti almaya bale. Onun nereden ctldl{ima/lcabma balcma" (Deylemi); "Allah Teala ilmi insanlartn ha.frzasmdan silip unutturmalc suretiyle degil.jalcat alimleri ol.dilrilp ortadan lcal.dtrmalc suretiyle altr. Neticede

ortada h~bir alim btralcmaz. insanlar bir lastm cahilleri lcendilerine lider edinir-ler. Onlara bir talam meseleler.sorulur; onlar da bilmedilcleri hal.dejetva verirler. Neticede hem lcendileri saptlcll{ja d~er, hem insanlart saplttrlar" (Buhari, ilim, 34: Muslim. ilim. 13; Tirmizi, ilim. 5): "Y~lt elcmelc yemelcten utanmadl{jtgibi, y~t ge~ti dtye ilim tahsil etmelden de utanmasm "; "h.im O{Jrend@iniz ulemaya ifttcyamlt saygt duyun. Onlar da., ogrettilclerine/ogrencileiine saygt duysunlar"

550 Hz. Muhammed (sav) ve Mesqjt

gibi onlarca ayet ve yUzlerce hadisin, ~glar boyu ilim ogi-enme ve _ogretme ko-nusunda Mush1man1ann zihni yap1sun ~ekillendirmi~ ve onlar it;in hem bilgi hem de ilham kaynagt olmu~tur. Ciddi alimler, Beni israil Enbiyasmm merte-besine yiikseltilmi~. ta'lim ve terbiyeye kulak vermeyen cahiller de dort ayakh hayvanlardan daha du~iik bir seviyeye ind.irilmi§tir.

Tinetinde her lcimin olmaz zamir-i ma'rifet

Olsa da siirette adem. jarkt yolc nesndstan

Hz. Peygamber, omniniin 40 yilim ilmmi bir kavim i~inde, ilmmi olarak ge~irdi. Bu toplumun yegane i.ftihar sermayesi olan ~iir ve hitabete muteallik bir ~eyle me~guliyeti, bir kahin olduguna hiikmettirecek seci'li sozlere ragbet ve temayillii goriilmedigi gibi; eski kitaplara, mitolojik metinlere valof bir btl-gin', onceki peygamberler ile kadim meliklerin tarih-i ahval ve olaylanna a~ina bir tarih

Hz. Muhammed, Egitim ve Ticaret 551

giine~ ve peyklertnin, kamattaki tum varhklann uzayda yiizer olduklanndan (Yasin, 36/40) haber veriyor ve daha nice pozitif bilimlerin ~ifrelerini arah-yor. Kendisine kulak veren her1;tese; "Ya dlim. ya ogrenici, ya ogrenmelc malc-sadtyla dinleyici, ya da ilmi sevici ol BW"Llardan ~biri olmaz da be~inci, yani

cahil ve ga.fil olursan helalc olursW't~ demek suretiyle; arbk insarun hayat ve saadetinin, sadece ilim, talirn ve terbiye ,;:er,;:evesinde bi,;:imlenebilecegini ilan ediyor. Bo~ kafah, sozii.nden ve halinden istifade olurunaz ahmakla dost-luk kurulmamasrm; "ahm.alctan lcesiliniz~ tavsiyesinde bulunurken; "buyiLTc-lerle/tecriLbe sahibi l~ilerle oturW'tuz; bilginlerden sorup ogreniniz, alaUt ve

bilge l~ilerle lcayn~mLZ" emirleriyle de tecnibelilerin, d«:rin ve yararh bilgi sahiplerinln ~an ve ~erefini yUkseltiyor.

Kur'an'm a,;:Ik hUkiiml.erine gore tum insanlar e~it olarak yarablrru.§lar-dlr. Ancak bunun bir istisnas1 vardlr ki o da "milttakilerin ilstiLnlugil~dfu. Al-lah'tan en ,;:ok ittika.edenlerin ise alirnler oldugu (Fatrr, 85/28) bildiriliyor ve bilenlerle bilmeyenlerin e~it olamayacag1 (ez-Zilmer, 39/9) vurgulamyor. Bu

ayeti yorumlayan Mehmet Akif;

"Hir; bilenlerle b~yenler bir olur mu? Olmaz ya. .. tabi'i.. biri ins an. biri hay van · Oyleyse cehalet deniZen yilz lcarastndan

Kurtulmaya azmetmeli b~tan b~a millet. .. "

diyor.

Burada egitim ve ogretim a91smdan her an sicakllgrm koruyan kacbrun tahsili iizerinde biraz durmamiZ icap etmektedir.

552 Hz. Muhammed (sav) ve Mesqjt

yoneten hassas bir idareci ve denk biit~eyi tutturabilen iyi bir maliyecl olmak zorunda

Hz. Muhammed, Egitim ve ncaret 553

de kiliyor. B~langt~taki baski ve zuhimlertne sabrr ve tahammill gostertyor, 1srarh ogretim ve egi.tim sayesinde onlart etrafina kenetliyor, en cok sevdikleri .

akrabalartyla liizumu halinde sava§bnyor; onu kendi nefislertne tercih etti-rtyor; evlerini - yurtlanm terk ettirerek, bilmedikle:rt illkele"re hicret ettiriyor;

dOnyaya aciliyor ve o giinkii i.ki super (Bizans ve Sasani gibi) guciin hie adam yertne koymach~ gert b ir toplumu ilim ve irfan_potasmda yogurarak bir 'lim-met-i vasat' in§a ecliyor ve dOnya dengesi kuruyor. Sayllart gittikce cogahyor, zeliller aziz oluyor; ~ok ge~meden diinya, O'nun aychnhgiyla aydinlaruyor, ~ok ba~arili bir muallim olarak vazifesini tamamhyor. ·

Umman hiikiimdart el-Culenda cliyor ki: ~Bu Ummi Peygamber'in hale el(:i ol.d.ugunu ben §undan anla.dun: Emretti{Ji bir ha.yn We once lcendisinin yapmasr., nehyetti{Ji §eyi de ilk once lcend.isinin terlc etmesi, dii§ma.na galip geldigind~ magrur olmayl.§t., yenil.d.@in.de agzutdan lcotil sozlerin dOTailmey~i, sozlerine sadrle lcalmast ve vaad~rini yerine getinnesL Ben §ehadet ederim lei 0, hale

Peygamberdir" (bkz. ibn Hacer, el-isabe, I, 538).

Hz. Peygamber'in mesciclinde gorillen 'mescid - sulfa' egitim ve 6gretim kurumu, bir model olarak ahnmi~ ve 'cami- olcul' denilen emsalsiz ~ift fonk-

siyonlu kurum vlicud bulmu~tur. Bunun Bah dillerinde tam kar~ili~ yoktur. Karakteristik olan bu muessese 'Rabbtmn Adtyla Olcu' cliye Kur'an'm ilk aye-

tiyle talep edilen 'Din- Rim' butiinle~mesirlin teknik bakundan tahakkuku-nu te§kil etmi~tir. Uzun zaman islam Universitelerinin modeli sayllan Bagdat 'Nizamiye' medreselertnde Tefsir. Haclis, Ahlak ve Akaid'le beraber entegral ve aynlmaz programm bir boliimu olarak Hukuk, Felsefe. Edebiyat, Matematik, Astronomi, MUzik ve Tip gibi ilimler paralel ve e~it bir ~ekilde okutuluyordu. Kur'an ilme butiin olarak bakhgmdan, 'Dini' ve 'Dilnyevi' okullar cliye bir tas-n:lfyoktu.

G. Sarton'un tesbit ve tasnifiyle 750-1100 yillart arasmdaki 350 yllhk za-man 'islam'tn Bilim Cagt'chr. Bah ancak llOO'den sonra i.ki isimle cag olw~turmaya ba~lamt~hr. Bu ~agda ibn Ru~d. Nasiruddin et-Tusi ve ibn Nefis gibi onemli simalar gaze carptyor. 14. asnn ortalarmdan itibaren ilmi korelme ba~lamt~hr. 15. asnn ilk yansmda Ulug Bey'in, ikinci yansmda Fatih Sultan Mehmet'in saraylarmda onemli bilimsel geli~meler kaydedilmi~ ise de devam-11 olmamt~trr. Dogu'da Mogollar'm, Bah'da (Endillus'te) Ha~Warm tasallut ve zulmiine ugrayan ulemanm buyiik bir klsrm oldiirillmu~. te'lifler ve bilim mu-

esseseleri yakllarak imba edilmi~ ve o g11n bu giin, islam alemi hala kendine gelememi~tir.

Goethe Universitesi Arap - islam Bilimi Tarihi Enstitusu Direktoru Prof.

Dr. Fuad Sezgin'e gore iC veya ch~ sebeplerden dolayt Musliiman bilim adam-Jar~ duraksamaya maruz kalmasaych, atom i.kiyiiz (200) yl1 once parcalanabi-lecekti. Sezgin'e gore modem anlamtyla bir~ok bilim dahrun kurulu~u ve kok-

554 Hz. Muhammed (sav) ve MesqjL

leri Muslfunanlara dayamyor. Bugiinkii Ban medeniyeti, islam medeniyetinin devaillldlr. Ancak bunu, ne Ban'War ve ne de islam dt1nyas1 biliyor.2

Bu faslm son· sozt1 olarak cliyoruz ki: Kur'an-1 Kerim ile Haclis-i 9erifte 'Mutlalc hm'in 1sr~.da, farz derecesinde te~vik eclilmesi neticesinde; hi~bir ta-assuba kapllmadan, yitik mallan olan iZim ve Hilcmet:i gordilkleri her yerden ustiin bir vecd ve ibadet ~klyla tahsil eclip kendilerine maleden. Muslfunan alim ve mutefekkirler sayesinde Ban'run aydmlanma siirecine gircligl ve ileri

ilim zihniyetinin buraya irltikal ettigi, artJk sayllan gii.n ge~tik~e artan insalli ve tarafsJZ ara§tumact/bilim adamlan 'BUim Tarihi' yazarlan tarafindan ov-guyle kaydeclilmektedir.

Avrupa alimlerinirl 'Second maitre' declikleri 'Halcim-i Siini- fldnci iistad' ' Farabl olmasaydl, Avrupa Aristo'yu tarumayacak, a.kll ve tabiat ilimlerinirl

metodundan ve esaslarmdan asrrlar sonra belki haberdar olacakb.. Dogu'da Farttbi, Ban'da fun Rii§d, 'Perl.patetisme - Me~~aiye' adt verilen Aristo fel-sefesinirl Ban uygarhguun kurulu~unda temel te~k:il etmesinde ilk amil ol-mu~lardrr. 9ayet ilmi heyecan ayru tempo ile bizde siirdfuiilebilseydi, ay'a ayak basanlarm Musliiman ve ozellikle Tiirkoglu TUrk Farabi'nin torunlan olacakb..

C. Yasaklanan, FaydasiZ Bilgiler

Bu ba§hk altmda ii~ haclis 11zerinde durmak lstiyorum:

1. Menfaat sagiamayan ilimden Allah'a sJgmmamJ.Zl istiyor:

"Menfaal geti.rmeyen ilimden, dergdh-i izzet'e yiilcseltil.meyen amelden ve kabul alun-mayan/ dinlenmeyen duadan sana s@mlllmAll.a1uml ... "

Hz. Peygamber kenclisi namma zararh illmden Allah'a s1gm.trken, bize de me~aat saglayan ilim ~stememizi emrecliyor:

2. Allah'tan yara~§h ilim talep etmemizi istiyor:

"Siz Allah'tan, ilminfaydahsLm/menfaal saglayanLm isteyiniz. FaydasL almayan, ge-regi ile amel olwuna.yan bilgiden Allah'a s@mLmZ."

2 Televizyon'dan ve Basmdan izlediglmlz Fuad Se2gln\ 'oca. Islam l:um ve Medenlyetlnin diinya blllm!ne katklsllll en bilimsel yontemlerle, tarafs.;a~rtaya koyma gayretinl gosteren onemli billm adamJmJW:u'. 12 ciltlik 'islam ilimieri. Tarihl' Almanca'dan cUllml2e ve tUm diinya dillerlne ~evrtldlkten ve aym zat tarafindan istanbul'da kurulmas1 planlanan ·istanbul islam Bilim ue Tekno/oji Tarihl Miizesi'nl yakinen m~ede ettikten sonra biz ve tUm Islam billminin mahiyeti ve diinyaya etkisi daha rahat ~llacak:br. Kurulu~unu l~tlyakla bekledlglmlz bu miizede, 8. Ue 16. yUzyll arasmda Mlislfunan alimlerin billm dlinyasma mlras bu-akbkian: ancak tarihi.n tozlu raflannda unutulan yUzlerce !cat ve ke~lf. yenlden yapllan kopya Omekleriyle sergilenecek ve bOylece Astronomi, co~. denlz billmlert. sanat telmolojls l, geomebi. optlk, bp, kimya. maden, flzlk ve mekanlk, sa~ telmolojlst ve mimarhk dallanndald eserlerl.n veya aletlerln gostertme sunulma5l}'la, islam medenlyetlnin albn ~~ giinlimiize ta~macak, tarafglr bllim tarlhinde onemll sarsmblar ~anacak. ko~e ~lanyla lubarlar yer de~tlrecek, Avrupa'dald 'aydmlanma'run temellert goriilecek, tarafsJZ ve 1nsafu diinya ger~~ o~enmekle ~ok daha mutlu olacak:br.

Hz. Muhammed, Egll:im ve Ticaret 555

3. hmin pratige gec;ililmesini istiyor: '

"Ktyamette, a2ap yoniinden insanlann en ~i.ddetlisi, ilmindenfayd.alanamayan/fay- · dalantlamayan alirndir."

Bu Hadis-i :;;erifleri gillliimllze ta§IdJguruzda. Rahmet ve ilim Peygamberi-nin :;;u konularda biZi uyarruguu dt?:;;iinuyorum:

1. Bilgi ytgmt olmaktan oteye ge~meyen bilgilerden Allah'a Slglillilak.

Meslek ve ihtisas taassubuna kapllmadan, egitim ve 6gretim planlamacl-lan c;all§malanru. birey ve toplumun maddi ve manevi ihtiyac;Ianru goz onu-ne alarak sllrdiirmeleri icab eder. Olmu:;;, tarihe gom1llm1l:;; bir tak:Jm be:;;e-

' ri goru:;; ve nazariyelerle kafalarm c;op sepeti haline getirilmesinden :;;iddetle kac;uu.l.mahdlr . . Smirh 6mriin en ve~ c;a@nda ·ar~· bilgiler ic;in harcanan zaman :;;ayet ·~·tan fazla ise, o zaman bu arac; bilgiler, fayda vermeyen bll-giler kategorisine int:ikcV eder. Burada hadis-i :;;erife dayanarak biraz oz ele:;;ti-ride bulurrmak istiyorwii. Gururla andJgliDlZ iki projektorlu (maddi- manevi) medreselerimizin bir tarafi/pozitif tarafi sonllnce, digeri de yava§ yava§ yerini kaybetmeye ba§ladJ ve arac; bilgiler (ulfun-1 ~ye), ·~ ilimler'in (ulllm-i 'a.J.i-ye) online gec;meye ba§la&. Kar§lla§t:l@rnz bir talebeye, 'bu sene ne olcuyorsu-nuz?' diye sorsaruz, farzedelim ki gramer okuyor ve size 'izhar' diyor. ikinci se-neki sorunuza 'Kafiye', uc;llncll seneki sorunuza '$eyh Radiyy'; 'Molla Cami', dordiincll 'Eifiye' ve yandan daha nice metinler. .. Peki, yaz bakahm dersiniz yazamaz, konu:;; bakahm dersiniz, konu:;;a.maz, :;;u birazca di:;;e dokunur metni c;oz bakahm dersiniz, c;ozemez. Peki giiniimllzde, ta orta ogretimden Universite son suufa kadar ISrarla llzerinde durulan yabanc1 dilin bundan bir farkl var rm? En verimli c;agmda bir akademisyenden, kendi bran:;;mda mahir ve verimli olmas1 talep edilmesi gerekirl!:en, en az uc; - be:;; yll onu sadece yabanc1 dille me:;;gul etmek, bundan farkll bir :;;ey mi? Dininyeya ~erin degil, program ve yontemlerin yetersizligini vurgulama sadedinde bir 1ki 6mek daha verelim: Bu kez talebemiz 'Manttlc' talebesi olsun. Birinci sene 'isagoci' veya muhtasar bir :;;erhi, ikinci sene 'Tasavvurat' . iic;llncll sene yine o, dordiincll sene 'TasdUcat' ve be:;;inci sene '$emsiye' vs. Keza Kelam'da tum insanllgm inam; sutunla-nru sarsan 'Materyalizm', 'Darwinizm' ve 'Poziti.vizm' gibi konular llzerinde ciddi c;ah:;;malar yapl.lmas1 gerekirken (ki merhum 6. Nasuhi Bilmen Muvaz-zah ilm-i Kelam'mda, izmlrll i. Hakkl Yeni ilmi Kelam'da ve Filibeli Ahmet Hilmi muhtelif eserlerinde bunu ba§latblar) sadece isimleri kalml:;; 'sofist1eri ele ahp tart:l:;;marun tarihe g5m1llm1l:;; bir taklm mezheplerin taraftarlan kal-madJgi halde goru:;;lerini servis yapmarun, atom parc;alanrug1 halde hala 'cil.z-i la-yetecezza' ile ugra:;;marun hic;bir anlamt kalmamt:;;tlr. Gllniimllzde ta ilko-kuldan Universite son slDl.fina kadar: ne kendimize, ne toplumumuza ve ne de insanbga hic;bir faydas1 olmayan. sadece imtihanda varhk gosterilen nice bUgi ytgmlan vardlr ...

556 • Hz. Muhammed (sav) ve Mesajt

Kafa ki.rlenmesi ve omiir hebas1. sadece program bozukluklanndan kay-nak.lanmaz.

Hz. Muhammed, Egltim ve Ticaret 557

zaman, her yerde ilmin du~maru olmu~ stok~ulann. zorbalann, gu~liilerin, somiirgecllerin ki.rli ve sarho~ ellnde bir lo.h~ haliDe sokuyorlar. Bilim adma insanlan manevi oziinden, Uahi hasletlerinden, a~k ve sevgisinden soyutlu-yor lar. Sermaye ve teknoloji mucizelertyle gelen alol ve bilim peygamberlert olduklanru iddia ederek, ha~a. 'AUah'ut old.ugimil' fiitursuzca ilan ediyorlar.

i~te 'bilimcililc' yaftasryla soku~turulan bu kirletici bilgllerden Allah'a sigrn-maYJ on goruyor illm timsali.

3 . Diinyanm dengesini bozan ve insanhg1 felakete siiriikleyen bilimler-den Allah'a s tgmmak ...

Yaratlc1; lcainah, harika bir diizen ve tam bir denge it;inde yaratnu~hr. in-sanoglunun hayat ve saadetini de kainahn bu diizen ve dengesiyle do~rudan oranhh kilml~tlr. 0, 'Eicosistem'i muazzam bir yap1, mueizevi bir dagllun ve birlikte varolu~un SliTUl.l saklayan ·~elcirdelc' olarak dizayn etmi~tir. '

Yaratlct'ya ba~ kaldrrmaYJ hilnertn, hiirrtyetin ve modemitenin tek olc;u tu sayan mutegallibe bir kesim insarun mudahalesiyle oksijen ve karbondioksit arasmdaki denge bozulmu~. hava teneffiis edilemez hale gelmi~ ve ayru mu-dahele, diger ilci hayat kaynagt olan 'su' Ue 'topra.Jc'1 da zehirlemi!}tir. Boylece;

·jnsanlann bizzat lcen.di ~ledilcleri yflziinden lcarada ve denizde dftzen bo· zuldu. ld AUah yapttlclannm bir la.smmt onlara tattrrsut; beUd de (tuttulclart lcotil

yoldan) dOnerler." ayetinin SliTl, loyametten once tecelli etmi~tir.

Ormanlar yandt, sular ~ekildi, ozon tabakas1 delindikc;e delindi. atmosfer kirlendikc;e kirlendi, ye~il alanlar talan edilip 'beton tepeler' yiikseldik~e yiik-seldi ... Kontrolsiiz barbar teknolojinin tahribah degll mi btmlar? ... $imdilerde en p opiiler ·~evre felalceti' senaryolan 'lcilresel tSutma' iizertne... Oyle ki, bu yiizden insanhgm 'gelecelc yflzytltgorup goremeyecegi' tarh~Ilrr oldu. Bu alan-da en biiyiik bilimsel otonte saytlan "Birle~rn.i.!j Milletler Hillcilmetlerarast hclim Deg~ilcl@i Paneli"nin ge~tigimiz giinlerde yaymlanan 4. degerlendirme rapo-runda durumun, arhk !}iiphe gotiirmez bir bi~imde kritik noktaya ul~ID1~ oldugunu gosterdi. Daha vahimi. The Guardian gazetesi, petrol devi Exxon Moba tarafindan finanse edilen ve bir Amerikan kurulu~u olan 11te American Entreprise Institute'un (AEO. Birle~mi~ Milletler tarafindan kurulan ve dilnya-run her: tarafmdan 2500 b ilim adammm kabhrmyla ger~ekle~tirilen panelde ac;lklanan raporuna itiraz etmeleri i~in bilim adamlanna ve ekonomistlere 10 bin dolar vaad edildigini yazdt.

ABD'nin yaktt oburu otomobillen. Portekiz'de orman yangmlanru tetikler-ken, Brezilya'da yok edilen yagmur ormanlan

558 Hz. Muhammed (sav) ve Mesqjt

s1cak. S1cakhgm 0,8 derece artmas1 demek; kurakhklar, susuzluklar, orman yangmlar1, tropikal firtmalar, kasrrgalar ve seller gibi a§m hava hadiseleri de-mektir. Yapilan tespitlere gore 3.7 litre benzin, 3 mliyon litre i~me suyunu kirletebilmektedir. Bu miktarda benzini.n otomobilde kullarulmas1 sonucunda ise 9 kg karbondioksit ~!.kar. Bir litre kullarumu§ motor yag1 800 bin 'litre i~me suyunu zehirleyebilir. 1994'111 yillarda hazrrlanan bir rapora gore Akdeniz'e yllda 650 bin ton petrol tfuevleri, 120 bin ton mineral yag, 60 bin ton deterjan, 100 bin ton civa, 38 bin ton lrur~un. 2 1 bin ton ~inko, 320 bin ton fosfor v~ 800 bin ton azot akltiliyormu~. Buna can dayamr rm?

Sevgi ve merhametten yoksun poZitivist bilimin §liDarik delikanhs1 'mo-dem te1cnoloji' tiim di.inyaYl zehirlerken; ayru teknolojinin yi.izeysel konforuyla g~leri kama§ari ve ad eta bi.iyillenen saf insanhk, iki achm ilerisini goremeye-rek, oli.im tuzaklarma kapllrm~ bulunmaktadrr. 1500 ylloncesinden bu bilim/ olfun tuzaklarrru goren merhametli ilmin Peygamberi; "Yaray~ll Rim isteyin" sozleriyle insanll@ uyarmi§, rahmetini ortaya koymu§tur.

4 . Katliam.lan, mega-Oliimleri hazulayan felsefe ve bilimlerden Allah'a s1gmmak

ingiliz filozof Thomas Hubbes. "insan, insanm1rurdudur" demi§ .. . Yadrrga-mam, kendilertne yakl§aru soylerni§ ... Pfu sekiller. materyalist bir anlaYl§ID/ kafamr1 fuetecegi vecize tabii ki boyle olur. Kurdun tabiab tesadi.if ettigi ve be-cerebildigi her ~eyi i§tihasma kurban etmektir. Demek ki insan da kendi men-faati, i§tihas1 ugruna gu

Hz. Muhammed, Egitl.m ve Ticaret 559

i~te btindan dola)'l 'rauf ve 'rahim' olan diinya Peygamberi, "insanltfja ya-ray~lt ilim isteyin" buyrugunda hakh degtl mi? ...

Sonu~

DogrtJ olan rivayete ve tercih edilen gorii~e gore, ~laic' suresinin ilk be~ ayeti, ilk nazil olan ayetlerdir. Kur'an'm tertibine gore birinci, hatta ~ogu mii-fessirlere gore tam olarak nazi! olan ilk sure de 'Fatiha' suresidir. Bu ilk nazil olanlarda olcumak, yazmak, ta'lim, terbiye, rahmet ve merhamet gibi mana-

lara gelen kelime~erin te'kid uade eden kahplarla yer almalan suretiyle, daha ba~tan talim ve terbiye sisteminin temel ilkeleri ozetle sunulur ve tum varhk:-lar arasmd4k! ahenge, siinnetullah'a/tabiat laboratuarma Allah adma, 'Rab-bu'l-alemin' nitelemesiyle d.ikkat ~ekilir.

Bir ~eyi derece derece, halden hale, nitelikten nitelige ge~irerek olgunlu.k amacma ul~tmncaya kadar yeti~tiren yarabc1 anlamma gelen 'Rab' slfabmn Kur'an'da 965 kez zikredilmesi, egiticiligi vurgulamas1 balammdan c;ok onem-

lidir. Aynca tiim insanhga egitlm ve. ogretim sunmanm ilahi bir ikram oldugu vurgusu da c;ok calib-i dikkattir. Bu ilk nazi! olan ayet ve sure arasmda bag-lanb kuruldugunda: "Seni yarahp yet:cytiren; Rahman ue Rahim. aym zamanda mutlalc haJcim olanAUah'ITl adtyla her ne olrursan oku" emir ve formuh1 ortaya c;lkl.yor ki; rahmetsiz ve merhametsiz olan bilimin. egitim ve ogretimin insan-

hk: yararma olamayaca~. hatta insanb~ felaketine sebep olacagi anl~Ihr. Rahmet peygamberi, model muallim ve terbiyeci olan Hz. Peygamber, egitim ve ogretimden sava~a kadar, hi~bir konuda rahmet ve merhamet ilkelerinden taviz verdigi gorii.lmemi~tu:.

Butiin ilimleri ogrenmek. 11mmetin tamanuna 'Farz-t Kifaye'dir. Hz. Pey-gamberin; uBana oncelcilerin ue sonralcilerin ilmi uerUdi"' sozlerinden anla~Jhyor ki gec;mi~ ve gelecek ilimlerin kendisine in'am buyuruldugu anla~Jhyor. 0 Peygamber'e varis olabilmek; "Alimler peygamberlerin varisleridir" ~uuruna, payesine erebilmek i~in tum ilimleri tahsil zorunlu olur. $u bugiinkU ge~erli ilmi ogrenmek de farz kategorisine tabidir. Hem de "Be§ikten mezara" kadar. Ya alim, ya mate'allim, ya mflstemi', ya da muhibb-i ilm ve ulema. .. gerisini bo~ goruyor Hz. Nebi.

Kur'an ve Hadis'te bu kadar tsrarla vurgulanan ilmin maddisi ve manevi-si arasmda hi~bir fark gozetilmeden; illke, milliyet ve cibilliyet aymn:u yapll-madan gorilldugu her yerden almmas1 islam'm ongordugu rasyonelligin ve ~~ geregidir. ilmi/bilimi esas alarak geli~en Bab uygarbgl., bizim habrumz i~in seyrini yav~latmaz. Bu gi.di~atla, bu kaplumbaga y11.n1y11~t1yle geli~~lik katanna talolmarmz du~iinillemez. $ayet ge~mi~te oldugu gibi, dinin amir hUkiimlerinin doguraca~ a:;;k ve vecdle, derin bir milli heyecanla, ~ok sfu'atli, faydah ve mutekamil bir gayretle bilimsel geli~memize tehaltik derecesinde sanlmazsak, bilim ve teknolojisine hayran kaldl~ ve fakat ~errinden bir

560 Hz. Muhammed (sav) ue Mesajt

tiirlii emin olamadiguruz Ban diinyas1 ile ararruzdaki mesafenin kapablabi-lecegi hayal bile edilemez. Mesafenin bu kadar a~lk olmas1 hem dini. ve hem · de milli bir felakettir.