ФИЛОСОФИЯ - ksu.edu.kzksu.edu.kz/files/TB/book/gsf/1_-_filosofiya_keste_t_r_nde.pdf · Гераклит ФИЛОСОФ ± ЗЕРТТЕУМЕН АЙНАЛЫСАТЫН АДАМ

1

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ

ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

А.Байтұрсынұлы атындағы Қостанай мемлекеттік

университеті,

гуманитарлық-әлеуметтік факультеті,

философия кафедрасы

ТОТИН Б.Қ.

ФИЛОСОФИЯ КЕСТЕ ТҮРІНДЕ

ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК ҚҰРАЛЫ

1

Қостанай, 2013

2

УДК 1/14(075)

ББК 87я73

Т 64

Құрастырушы-авторы:

Тотин Бірмағамбет Қойшыбайұлы — А.Байтұрсынұлы атындағы ҚМУ,

философия кафедрасының аға оқытушысы

Рецензент-пікір жазушылар:

Қолдыбаев Сапар Әбдіғаниұлы — А.Байтұрсынұлы атындағы ҚМУ,

философия ғылымының докторы, профессор, философия кафедрасының

меңгерушісі

Досаев Өміртай Сапарғалиұлы — А.Байтұрсынұлы атындағы ҚМУ,

философия кафедрасының ЖАК доценті

ISBN 978-601-7233-42-6

Аталмыш оқу-әдістемелік құралында философияны оқып-игеру барысында

арғы заманнан бергі заманымызға дейінгі аралықтағы ғұлама ойшылдардың

шығармашылық мұралары, философия ғылымына қосқан үлестері, идеялық-

философиялық дәстүрлері әрі олардың қарастырған мәселелері (ой-пікірлері,

тұжырымдамалары, айқындамалары мен қолданған әдіс-тәсілдері, т.б.)

жайлы жазылған оқу материалдары құрылымдық–логикалық схемалар мен

кестелер түрінде (қосымша тест-сұрақтарымен) қысқа, жүйелі әрі түсінікті

етіп анық көрсетілген.

Еңбек орта кәсіптік білімі бойынша және ЖОО-да оқып жатқан

студенттерге, магистранттарға, оқытушыларға және де философиялық ғылым

мәселелерімен қызыға айналасып жүрген баршаға арналған.

Т64

Философия (кесте түрінде): оқу-әдістемелік құралы, — Қостанай:

«Казтипография», 2013ж. 1- кітап. 2-басылым. 402 - бет (фото-суреттерімен)

ISBN 978-601-7233-42-6

УДК 1/14(075)

ББК 87я73

А.Байтұрсынұлы атындағы ҚМУ оқу-әдістемелік кеңесінің шешімімен

03.09.2010 ж., №1 хаттамаға сай жариялауға рұқсат етілген

© Тотин Б.Қ., 2013

© «Казтипография», 2013

3

МАЗМҰНЫ:

КІРІСПЕ ........................................................................................... 4 - 5

1 – бөлім. Философия ұғымы және оның

әлеуметтік – мәдени рөлі ..................................................... 6 - 27

2 – бөлім. Философия ғылымы тарихына шолу ............................ 28 - 147

3 – бөлім. Онтология және натурфилософия ................................ 148 - 165

4 – бөлім. Философиялық антропология ....................................... 166 - 176

5 – бөлім. Гносеология ...................................................................... 177 - 184

6 – бөлім. Дін философиясы ............................................................ 185 - 195

7 – бөлім. Әлеуметтік философия ................................................... 196 - 212

8 – бөлім. Тарих философиясы ......................................................... 213 - 220

9 – бөлім. Мәдениет философиясы ................................................. 221 - 238

10 – бөлім. Жаһандану проблемалары және

өркениеттердің болашағы ............................................. 239 – 253

ФИЛОСОФИЯЛЫҚ АНЫҚТАМАЛЫҚ ............................... 254 - 332

ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ТЕРМИН-СӨЗДЕР .............................. 333 - 399

ҰСЫНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ............................................... 400 - 402

4

КІРІСПЕ

Қазіргі жастардың санасында философия және философиялық ойлау

жөнінде түрлі пікір-көзқарастар қалыптасқан. Олар философияны ақылмен

түсініп-білу мүмкін емес, тым күрделі «қатып қалған ғылым» деп есептейтін

болса, кейбіреулерінің ойынша нәтижесіз өтірік ақылсыну, тіпті адамның

өмір сүруі барысында оның ешбір қажеттігі жоқ деп түсінеді. Үшінші

біреулері, әрбір адам өз қадір-қасиетімен, өз ақыл-ойымен өзінше философ

дегенді айтады. Жасыратыны жоқ кейбіреулері өзінің надандығына,

өркөкіректігіне, өзім-білемдігіне қарамастан, ешбір дайындықсыз

философияны оқымастан философиялық ойлауға болады деп те санайды.

Жалпы, біз заман ағысына, оның ерекшелігіне, қазіргі жаһандану

үрдісіне, қазіргі адамзат баласының бірлесу немесе тіресу үрдістеріне назар

аударуымыз керек. Бұл – қоршаған ортаның, табиғаттың жылдан-жылға

өзгеруі, адам баласының жер ресурстарын жабайылықпен пайдалануы,

әлемдегі алдыңғы қатарлы державалар арасындағы салқындықтың сақталуы,

түрлі діндер мен ұлттардың арасындағы қақтығыстардың көрініп қалуы,

экстремизм және терроризмнің әр жерлерде бой көтерулері, т.б. да осындай

қауіп-қатерлі жағдайлармен байланысты болса, бір жағынан адамзаттың игі

істерімен де байланысты қарама-қайшылықты үрдіс. Сөз жоқ, осындай

күрделі әрі мәңгілік мәселелерді тек философиялық ойлау деңгейіне жеткен

адам ғана оны өз бетінше шешуге батыл бара алатыны анық.

Ақыры, адам өзінің мәңгі өмір сүрмейтінін ұғады. Осындай

экзистенциалдық мәселеде әрбір адам өз өмірінің мәні жөніндегі сауалға

келіп тірелетіні сөзсіз. Ешбір ғылым, айталық, физика, химия, биология,

әдебиет, тарих, саясат, т.б. да емес, тек - философия ғылымы ғана бұл

мәселені ашып-көрсетуге күш салады. Яғни, өмірдің мәні мәселесі бүгінгі

күндері де философияның басты проблемасына айналып отыр.

Сондықтан, өзінің белгілі дүниетанымына сай, өзінің белгілі дәрежеде

дүниеге деген көзқарасы қалыптасқан, философиялық ғылымды пір тұтқан

жан ғана болашақта қажетті әрі мақсатты тұлға болып қала бермек. Ал, ол

5

үшін міндетті әрі саналы түрде адамзат баласы ғасырлар бойы жинақтаған,

талдаған, сұрыптаған, бір жүйеге келтіріп зерттеген – рух, сана, материя,

болмыс, қоғам, табиғат, мәдениет, адам және болашақ жайлы ақыл-ойдың

жиынтығы болып саналатын осы бір көне гуманитарлық пәнді оқу керек. Ең

бастысы, Тәуелсіз Қазақ Елінің ертеңгі болашағына өз үлесімді қосамын

деген білікті маман, көзі ашық, көкірегі ояу зерделі азамат болып, ел

тағдырын шешуге, қоғам дамуының жауапкершілігін өз мойынына алуға

ұмтылған әрбір қазақ жастары үшін бүгінгі таңда философияны оқып-үйрену

өте қажет.

«Философия» (кесте түрінде) атты оқу құралы жоғарғы және орта

кәсіптік білімі бойынша оқып жатқан студенттердің емтиханға

дайындалуына көмектеседі. «Философия», «Философия тарихы»,

«Философия негіздері» және «Философия тарихына кіріспе» атты пәндерді

оқуда аталмыш еңбек философия ұғымы және оның әлеуметтік-мәдени рөлі,

Шығыс және Батыс философиялық ойдың дамуы мен қалыптасуы тарихы,

онтология шеңберіндегі өзекті философиялық мәселелер, сондай-ақ

натурфилософия, философиялық антропология, гносеология, дін

философиясы, әлеуметтік философия, тарих және мәдениет философиясы,

жаһандану және болашақтағы өркениет мәселелері философиясы сияқты (10)

он тақырыпты қамтиды.

Оқу құралы студенттер мен магистранттардың немесе оқытушылардың

жұмысын жеңілдету мақсатында ең маңызды деген философиялық және

пәнаралық ғылыми термин-түсініктемелермен, философиялық анықтамалық

пен оларға қажетті деген негізгі және қосымша ғылыми әдебиеттермен

толықтырылған. «Философия» (кесте түрінде) еңбегін дәріс және

практикалық сабақтары барысында қосымша материал ретінде пайдалануға

да әбден болады.

6

І - БӨЛІМ

ФИЛОСОФИЯ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ

ӘЛЕУМЕТТІК-МӘДЕНИ РӨЛІ

Оқу құралының бірінші бөлімінде дүниетаным ұғымымен және

философияның өзіндік жақтарымен байланысты сауалдарға арналған

жауаптар кестелер түрінде берілген. Онда дүниетанымның тарихи типтері

(мифология, дін, философия), оның ерекшеліктері мен құрылымдары

қарастырылады. Сол дәуірлерде өмір сүрген ойшылдардың философия пәні

және онын мән-маңызы жөніндегі пікір-көзқарастары айтылады.

Философиялық ілімдер әр түрлі белгілері бойынша түрлендірілген, сонымен

қатар философиялық ғылымның құрамдас көмекші пәндері мен бөлімдері

көрсетілген. Онда философияның негізгі мәселелері діни, материалистік

және т.б. да түрлі идеялық-философиялық дәстүрлері түрінде көрініс береді.

Философияның әлеуметтік қызметтері мазмұнын ашады, бұл оның қоғам

және адам үшін мәнін де анық көрсете түседі.

Міне, осылайша оқу құралының бірінші бөліміндегі оқу материалында,

оған жете мән берген студент философия ғылымының мән-маңызы, өзіндігі

және оның құрылымы жөнінде жалпы мағлұмат ала алады.

7

1 - кесте

ДҮНИЕТАНЫМ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ

____________________________________________________________

ДҮНИЕТАНЫМ

БАСТЫ

САЛАЛАРЫ

БАСТЫ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ

ДЕҢГЕЙЛЕРІ

ДҮНИЕ

ЖӘНЕ АДАМ

ТУРАЛЫ

ЖАЛПЫ

ҰҒЫМДАР ЖҮЙЕСІ

ДҮНИЕТАНУ (рационалдық,

интеллектуалдық-

танымдық жағы)

БІЛІМ

ҚҰНДЫЛЫҚ

-ТАР МЕН

БАҒАЛАР

ИДЕАЛДАР

МЕН

НОРМАЛАР

СЕНДІРУ

ДҮНИЕНІ

ҚАБЫЛДАУ (сезімталдық,

эмоционалдық-

психикалық жағы)

ҰҒЫМЫ

8

2 - кесте

ДҮНИЕТАНЫМНЫҢ ТАРИХИ ТИПТЕРІ

___________________________________________________________

МИФОЛОГИЯ

ДІН

ФИЛОСОФИЯ

· Сезімталдық дүниеқабылдау

· Дәстүрге жақындық

· Рәміздік және аллегориялық ·

Рациональдік түсініктің болмауы

· Сезімталдық дүние қабылдауға

қол жеткізу

· «Сенім» принципке құрылады

· Догматтар жүйесі

· Ой бағынышты жағдайда болады

· Рациональдік дүние қабылдау

· Ой сенімнен жоғары тұрады

· Абстрактілі түсініктер

қалыптасады

· Бақылау, салыстыру, талдау,

қорытынды шығару, дәлелдеу, т.б.

әдістер пайдаланылады


ТИПІ

9

3 - кесте

ӘЛЕМНІҢ ДҮНИЕТАНЫМДЫҚ КАРТИНАСЫ

______________________________________________________

ДҮНИЕНІҢ

ПАЙДА

БОЛУЫ

?

?

?

ДІН

СЕНІМ

ЖАРАТЫЛЫСТАНУ

ҒЫЛЫМДАРЫ

БІЛІМ

МОНОТЕИЗМ

ПОЛИТЕИЗМ

ЭВОЛЮЦИОНИЗМ

ФИЛОСОФИЯ

ОЙЛАУ

КРЕАЦИОНИЗМ

ІНЖІЛ-БИБЛИЯ

ЖАРАТУШЫМЕН

БАЙЛАНЫСТЫРУ

МАТЕРИАЛИЗМ

ИДЕАЛИЗМ

10

4 - кесте

ДҮНИЕГЕ КӨЗҚАРАСТЫҢ ЭВОЛЮЦИЯЛЫҚ ДАМУЫ

______________________________________________________

ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ДҮНИЕГЕ КӨЗҚАРАСТЫҢ

ЭВОЛЮЦИЯЛЫҚ ДАМУЫ

КОСМО-

ЦЕНТРИЗМ

Қоршаған

ортаны, табиғат

құбылыстарын

тіршілікті

жасаушы дүлей,

шексіз сыртқы

күш –ғарыш,

барлық өзгерістер

ғарыштың

араласуы арқылы

жүзеге асады

Ежелгі Үнді,

ежелгі Қытай,

басқа да Шығыс

елдері және

ежелгі Грекия

ТЕО-

ЦЕНТРИЗМ

Барлық

тіршіліктің

мәні дүниеден

тысқары

тұрған

тылсым күш

– Құдайда деп

қарайды

Ортағасырлық

философияға

тән

АНТРОПО-

ЦЕНТРИЗМ

Адам мәнісін

басты мәселе

деп

қарастырады

Европаның Қайта

Жаңғыру, Жаңа

және қазіргі

заманғы

философиялық

мектептер

ТЕО- ЦЕНТРИЗМ

КОСМО-

ЦЕНТРИЗМ

АНТРОПО-

ЦЕНТРИЗМ

11

5 - кесте

ФИЛОСОФИЯ - ДЕГЕНІМІЗ НЕ ??? ( Философтардың көзқарастары бойынша)

_____________________________________________________________________

№

ФИЛОСОФТАР,

ФИЛОСОФИЯЛЫҚ

АҒЫМДАР

ОЙШЫЛДАРДЫҢ ФИЛОСОФИЯ ЖӨНІНДЕГІ

ПІКІРЛЕРІ МЕН КӨЗҚАРАСТАРЫ

1

Пифагор

ФИЛОСОФИЯ – АҚЫЛДЫЛЫҚҚА ҚҰШТАРЛЫҚ

2

Гераклит

ФИЛОСОФ – ЗЕРТТЕУМЕН АЙНАЛЫСАТЫН АДАМ

3

Платон

МӘҢГІЛІК БОЛМЫСТЫ ТАНУҒА БАҒЫТТАЛҒАН

ЕРЕКШЕ ҒЫЛЫМ

4

Сократ

ҚАЙЫРЫМДЫЛЫҚ ПЕН ЗҰЛЫМДЫҚТЫ ТАНУДЫҢ

ҚҰРАЛЫ

5

Аристотель

ЗАТТЫҚ ҚАҒИДАЛАРДЫ ЖӘНЕ САЛДАРДЫ

ЗЕРТТЕУ

6

Эпикур

ОЙ АРҚЫЛЫ БАҚЫТҚА ЖЕТУДІҢ ҚҰРАЛЫ

7

Ортағасырлық

христиан ойшылы

ҚҰДАЙДЫҢ БАРЫН ДӘЛЕЛДЕУ ЖӘНЕ ТАНЫМ

ҚҰРАЛЫ

8

Гегель

ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУҒА ҰМТЫЛҒАН АБСОЛЮТТІК ОЙ

ЖӨНІНДЕГІ ҒЫЛЫМ

9

Кант

ӘЛЕМДІ АБСТРАКТІЛІ МЕТАФИЗИКАЛЫҚ ТҮСІНІК

АРҚЫЛЫ ТАНУДЫҢ БІР ӘДІСІ

12

6 - кесте

ФИЛОСОФИЯ - ДЕГЕНІМІЗ НЕ? ЖӘНЕ ОНЫҢ ЗЕРТТЕУ ОБЬЕКТІСІ _____________________________________________________________________

АҚЫЛДЫЛЫҚҚА

СҮЙІСПЕНШІЛІК

(ГРЕК ТІЛІНЕН АУДАРҒАНДА,

PҺILEO – СҮЙЕМІН, SOPҺIA –

АҚЫЛДЫЛЫҚ)

АДАМ

ӘЛЕМ

«ДАРШАНДАР»

ЕЖЕЛГІ ҮНДІ («ДАРШ» – КӨРУ;

ДАРШАНА – «АҚЫЛДЫЛЫҚТЫ

КӨРЕ БІЛУ»).

ФИЛОСОФИЯ

ҚОҒАМ

ТАБИҒАТ

АДАМ

ФИЛОСОФИЯ ПӘНІ

13

7 - кесте

ФИЛОСОФИЯНЫҢ ТҮРЛЕРІ

______________________________________________________

ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ДӘСТҮРЛЕР МЕН

ЖҮЙЕЛЕР КЛАССИФИКАЦИЯСЫ

ШЫҒЫС ФИЛОСОФИЯСЫ

БАТЫС ФИЛОСОФИЯСЫ

ЕВРОПА ФИЛОСОФИЯСЫ

ҮНДІ ФИЛОСОФИЯСЫ

ҚЫТАЙ ФИЛОСОФИЯСЫ

АРАБ ФИЛОСОФИЯСЫ

ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫ және т.б.

ЖАҒРАПИЯЛЫҚ БЕЛГІЛЕРІ БОЙЫНША

14

7 - кестенің жалғасы


___________________________________________________



РУХАНИ НЕМЕСЕ МАТЕРИЯЛЫҚ ЖАҒЫНАН

ДҮНИЕНІҢ АЛҒАШҚЫЛЫҒЫ ЖӨНІНДЕГІ

МӘСЕЛЕЛЕРДІҢ ШЕШІМІ БОЙЫНША

ИДЕАЛИСТІК ФИЛОСОФИЯ

МАТЕРИАЛИСТІК ФИЛОСОФИЯ



ИДЕАЛИСТІК ФИЛОСОФИЯ

РУХАНИ НЕМЕСЕ МАТЕРИЯЛЫҚ ЖАҒЫНАН

ДҮНИЕНІҢ АЛҒАШҚЫЛЫҒЫ ЖӨНІНДЕГІ

МӘСЕЛЕЛЕРДІҢ ШЕШІМІ БОЙЫНША

15



______________________________________________________



ИСЛАМ ФИЛОСОФИЯСЫ

ХРИСТИАН ФИЛОСОФИЯСЫ

БУДДИСТІК ФИЛОСОФИЯ

РАЦИОНАЛДЫҚ ФИЛОСОФИЯ

ТЕОЛОГИЯЛЫҚ ФИЛОСОФИЯ

ПОЗИТИВТІК ФИЛОСОФИЯ

АТЕИСТІК ФИЛОСОФИЯ және т.б.

БАСТЫ ИДЕОЛОГИЯЛЫҚ

ТҰЖЫРЫМДАМАЛАРЫ, ИДЕЯЛЫҚ ЖӘНЕ

ДІНИ АҒЫМ-БАҒЫТТАРЫ БОЙЫНША

16



______________________________________________________



КӘДУІЛГІ ФИЛОСОФИЯ

ДІНИ ФИЛОСОФИЯ

МИСТИКАЛЫҚ ФИЛОСОФИЯ

ҒЫЛЫМИ ФИЛОСОФИЯ

ТЕОРИЯЛАНДЫРУ ЖӘНЕ НАҚТЫ

ДҮНИЕТАНЫМДЫҚ БАҒЫТТАРЫ

БОЙЫНША

17



______________________________________________________



ЕЖЕЛГІ ДҮНИЕ ФИЛОСОФИЯСЫ

ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ФИЛОСОФИЯ

ҚАЙТА ДӘУІРЛЕУ ФИЛОСОФИЯСЫ

ЖАҢА ДӘУІР ФИЛОСОФИЯСЫ

ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ФИЛОСОФИЯ

ТАРИХИ БЕЛГІЛЕРІ БОЙЫНША

18

8 - кесте

ФИЛОСОФИЯНЫҢ ДӘСТҮРЛІ БӨЛІМДЕРІ

(ФИЛОСОФИЯНЫҢ БАСТЫ ҚҰРАМДАС ІЛІМДЕРІ)

__________________________________________________________________

1

ОНТОЛОГИЯ

БОЛМЫС ТУРАЛЫ ІЛІМ

2


АНТРОПОЛОГИЯ

АДАМ ЖӨНІНДЕГІ ІЛІМ

3

ГНОСЕОЛОГИЯ

ТАНЫМ ТУРАЛЫ ІЛІМ

4

АКСИОЛОГИЯ

ҚҰНДЫЛЫҚТАР ТУРАЛЫ ІЛІМ

5

ЛОГИКА

ОЙЛАУ ЗАҢДАРЫ ТУРАЛЫ ІЛІМ

6

ӘЛЕУМЕТТІК

ФИЛОСОФИЯ

ҚОҒАМ ДАМУЫНЫҢ

ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ ТУРАЛЫ ІЛІМ

7

ЭТИКА

МОРАЛЬ ЖӘНЕ АДАМГЕРШІЛІК

ТУРАЛЫ ІЛІМ

8

ЭСТЕТИКА

СҰЛУЛЫҚ ЖӘНЕ ӘСЕМДІК

ЖӨНІНДЕГІ ІЛІМ

9

ГЕРМЕНЕВТИКА

ОЙ ТУРАЛЫ ІЛІМ

10

ТЕОЛОГИЯ

ҚҰДАЙ ЖАЙЫНДАҒЫ ІЛІМ

19

9 - кесте

ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ҒЫЛЫМДАРДЫҢ

БАСТЫ ҚҰРАМДАС ӘРІ ТОЛЫҚТЫРУШЫ БӨЛІМДЕРІ

(ПӘНДЕРІ) ______________________________________________________________

1

МЕТАФИЗИКА

2

ТАБИҒАТ ФИЛОСОФИЯСЫ

3

АДАМ ФИЛОСОФИЯСЫ

4

ТАНЫМ ФИЛОСОФИЯСЫ

5

ТАРИХ ФИЛОСОФИЯСЫ

6

ӘЛЕУМЕТТІК ФИЛОСОФИЯ

7

ДІН ФИЛОСОФИЯСЫ

8

МӘДЕНИЕТ ФИЛОСОФИЯСЫ

9

САЯСАТ ФИЛОСОФИЯСЫ

10

БІЛІМ ФИЛОСОФИЯСЫ

11

ЛОГИКА және т.б.

20

10 - кесте

ФИЛОСОФИЯ АДАМҒА НЕ БЕРЕДІ? (ФИЛОСОФИЯНЫ ОҚЫТЫП-ҮЙРЕТУДІҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ)

____________________________________________________________________

1

ДҮНИЕ ЖӘНЕ АДАМ ЖӨНІНДЕГІ САУАЛДАРҒА

ЖАУАП БЕРУГЕ ТЫРЫСАДЫ

2

ДҮНИЕДЕ ӨЗІНІҢ ОРНЫН ТАБУҒА ЖӘНЕ ӨМІРДІҢ

МӘНІ ЖӨНІНДЕ ОЙ ҚОЗҒАУҒА КӨМЕКТЕСЕДІ

3

«АҚЫЛДЫ ӨМІР» ҚАҒИДАСЫНА БАСТАЙДЫ,

СОҒАН ОҚЫТАДЫ

4

ІШКІ РУХАНИ ДҮНИЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУҒА

ЖӘНЕ ӨМІРДЕГІ ТҮРЛІ ҚИЫНДЫҚТАРҒА

ТӨТЕП БЕРУГЕ КӨМЕКТЕСЕДІ

5

ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ОЙЛАУҒА ҮЙРЕТУ, ЯҒНИ

КЕЗ КЕЛГЕН ПРОБЛЕМАНЫ КӨРЕ БІЛУГЕ ЖӘНЕ

ОНЫ ОЙДАҒЫДАЙ ШЕШУГЕ БАСТАЙДЫ

6

АДАМНЫҢ ІШКІ РУХАНИ ҚУАТЫН АША ТҮСЕДІ

7

БОЛАШАҚТЫ БОЛЖАЙ БІЛУГЕ ҮЙРЕТЕДІ

21

11 - кесте

ФИЛОСОФИЯНЫҢ ҚЫЗМЕТТЕРІ (ФУНКЦИЯЛАРЫ)

__________________________________________________________

ФИЛОСОФИЯНЫҢ ФУНКЦИЯЛАРЫ

ФУНКЦИЯЛА

ДҮНИЕТАНЫМДЫҚ

МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ

ГУМАНИСТІК

ЖАЛПЫМӘДЕНИЕТТІК

ГУМАНИСТІК


МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ

ЖАЛПЫМӘДЕНИЕТТІК

22

12 - кесте

ФИЛОСОФИЯНЫҢ БАҒЫТТАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ

ФИЛОСОФИЯНЫҢ БАҒЫТТАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ

Шынайы дүние нақты өмір

сүреді, материя алғашқы

субстанция, ал сана оның

модусы, материяның көріну

формасы

Керісінше, идеяны алғашқы

бастама, ал материя идеяның

туындысы деп түсіну

Көбіне тәжірибиеге сүйенеді,

сезімдік таным нәтижесін

таным процесінің негізі деп

қарайды

Абсолюттік дәйекті білімді

тек ақыл-парасатпен ғана

тануға болады


ИДЕАЛИЗМ

ЭМПИРИЗМ

РАЦИОНАЛИЗМ


ИДЕАЛИЗМ

ЭМПИРИЗМ


23

13 - кесте

ФИЛОСОФИЯНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ____________________________________________________________________

ФИЛОСОФИЯНЫҢ

ҚҰРЫЛЫМЫ




МӘДЕНИЕТ

ФИЛОСОФИЯСЫ

ҚҰҚЫҚ ФИЛОСОФИЯСЫ

ОНТОЛОГИЯ


ЭТИКА


ФИЛОСОФИЯ

ЭСТЕТИКА

ЛОГИКА

ФИЛОСОФИЯ

ЖӘНЕ

ҒЫЛЫМНЫҢ

ӘДІСТЕМЕСІ

АКСИОЛОГИЯ

ФИЛОСОФИЯ

ТАРИХЫ

24

14 - кесте

ФИЛОСОФИЯНЫҢ БАСТЫ ӘДІС-МЕТОДТАРЫ (АМАЛ-ТӘСІЛДЕРІ)

____________________________________________________________________

ФИЛОСОФИЯНЫҢ БАСТЫ ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ

ДИАЛЕКТИКАЛЫҚ

МЕТАФИЗИКАЛЫҚ

ДОГМАТИКАЛЫҚ

ЭКЛЕКТИКАЛЫҚ

СОФИСТИКАЛЫҚ

ГЕРМЕНЕВТИКАЛЫҚ

25

Қосымша сұрақтар:

Философия - дегеніміз не?

Көзқарас - дегеніміз не?, оның өзіне тән ерекшеліктері қандай?

Мифологиялық сананың ерекшеліктерін атап бер.

Философиялық білімдер жүйесі.

Философиялық ойлаудың ерекшелігі.

Философияның мәдениеттегі алар орны.

Философиялық проблеманың табиғаты қандай?

Нақыл сөздердің мән-мағынасын түсіндіріп беріңіз!

Ой қуу дегеніміз – өлімге дайындалу (Сократ).

Философиядан не пайда таптың деп сұрағанда: «Кез-келген адаммен

батыл сөйлесуді үйрендім» депті (Аристипп).

Философтардың басқалардан артықшылығы неде деп сұрағанда

Аристипп: «Егер бүкіл заң жойылып кетсе, тек біз ғана бұрынғыша

өмір сүре береміз» деп жауап беріпті (Аристипп).

Философия тек ақылмен танылатынды ғана түсіндіре алады

(Ф.Аквинский).

Ақыл-парасат – адамның ойлауына, пайымдауына, ғылым мен өнердің

қыр-сырын ұғуына, жақсы қылық пен жаман қылықтың ара жігін

ашуына көмектесетін күш (әл-Фараби).

Біз тарихтан кемеңгерлікті, поэзиядан – шешендікті, математикадан –

зеректікті, жаратылыстану ғылымдарынан – тереңдікті, адамгершілік

философиясынан байыптылықты, логика мен көсемсөзден – айтысу

дағдысын үйренеміз (Ф.Бэкон).

Адам ақылсыздығынан азбайды, ақылдының сөзін ұғып аларлық

жүректе жігер, қайрат, байлаулылық жоқтығынан азады (Абай).

Философия – жұрттың бәріне қатысты дүние (М.Хайдеггер).

Философияның аздығы поэзияның сәнін бұза қоймайды (Г.Башляр).

Философияның міндеті – адамдарды сабасына түсіру емес, қысылтып-

қымсындыру (Л.Шестов).

Философтарға қатысты әлі ешкім де «жалдамалы ар» дегенді қолданып

көрмеген екен. Неге? (Л.Шестов).

Ақыл дегеніміз – міндетті түрде салауатты ой деген сөз емес (А.Адлер).

Әр халықтың моральдік философия мектебі бар (Э.Дюркгейм).

Философтың басты қасиеттерінің бірі – өзіне қатысы жоқ мәселелерге

мойын бұрмайтыны (Л.Витгенштейн).

Ойша келісу – философиямен айналысушылардың ең зор мақсаты осы

Л.Витгенштейн).

Философиялық тұрғыдан негізделген дүниетанымға ұмтылушы адам –

өз ақылына сүйенуге ерлігі жететін адам болуға тиісті (М.Шелер).

26

Қайталауға арналған тест сұрақтары:

1. «Философия» сөзі нені білдіреді? – ақылдылыққа немесе даналыққа

құштарлық;

2. «Философия» ұғымын алғаш рет айтқан әрі оны өз еңбектерінде

қолданған - Пифагор;

3. Философияның негізгі мәселесін басқаша қалай айтуға болады? - адам

өмірінің мақсаты және түсінігі;

4. Көзқарастардың түрлері: діни, саяси, ұлттық, қоғамдық, ғылыми,

тарихи, мәдени, т.б.;

5. Көне көшпенділердің дүниетанымы және философиясы көбіне мынада

кездеседі: эпостарда;

6. Философияның негізгі әдісі: диалектикалық және метафизикалық;

7. Философия қандай ілім? - жалпытеориялық;

8. Мифтер немен байланысты? - ертегілермен;

9. Философия тарихы: дербес ғылым ретiнде философияның қалыптасу

тарихы;

10. Идеализмнің тарихи формалары: объективті және субъективті;

11. Эстетика - әсемдік-сұлулық жөніндегі пән, ілім;

12. Философия қашан пайда болды? – адамсыз – философия,

философиясыз адам жоқ;

13. Философия неден басталады? - таңырқаудан;

14. Философия нені зерттейді? - болмыс пен ойлау заңдарын;

15. Философия ғылым ба, әлде өнер ме? - философия ғылым әрі өнер;

16. «Философия - ғылым емес, ол өнер» деп санаған философ - Артур

Шопенгауэр;

17. Философияның басты мәселесі: сананың материяға деген қатынасы;

18. Философияның басты мәселесінің екінші жағы - дүниені танып-білуге

бола ма?;

19. Материализм нені таниды? - табиғаттың алғашқылығын;

20. Субъективтік идеализмнің позициясы: дүние адамның ішкі күйзелісі

мен сезімінің жиынтығы;

21. Философияның басты қызметі: дүниетанымдық;

22. «Дүниетаным» – дегеніміз: жалпы құндылықтарға, моральдық

нормаға деген сенімі, қалып, таным;

23. Дүниетанымның тарихи типтері: мифология, дін және философия;

24. Философияның негізгі мәселесі: не алғашқы және не екіншілік,

дүниені танып-білуге бола ма?;

25. Әлемнің пайда болуы, шығуы жөніндегі мифтік түсініктер қалай

аталады? - космогониялық;

26. Құндылықтар туралы ілімді қалай атайды? - аксиология;

27. Агностицизмнің позициясы: дүниенің танымдылығығын

мойындамайды;

29. Әдеп-құлық туралы ғылым: этика;

27

30. «Метод» (әдіс) - сөзі мынаны білдіреді: жол, таным;

31. Психоанализ: пәнаралық ілім;

32. «Құқық философиясы» ұғымын алғаш рет XVIII - ғасырда қолданған

голланд ғалымы: Гуго Гроций;

28

2 - БӨЛІМ

ФИЛОСОФИЯ ҒЫЛЫМЫ ТАРИХЫНА ШОЛУ

Оқу құралының екінші бөліміндегі арнайы көрсетілген кестелер

философия ілімінің дамуы тарихына арналған. Онда, атап айтқанда 15 -

кестеде Ежелгі дүниедегі философияның қалыптасу кезеңдері мен аймақтары

көрсетілген. 16 - кестеде әр түрлі тарихи кезеңдердегі философиялық ойдың

дамып, оның қалыптасуына ықпал еткен маңызды деген жағрапиялық

орталықтары көрсетілген.

17 - кестеде Шығыс және Батыстағы кейбір ірі ойшылдарының үш

мыңдық жыл шамасындағы ықпалды кең ауқымдағы философиялық

ағымдары айтылған. Әрі қарай, ежелгі үнді және қытай философиясына,

антикалық грек-рим философиясына, ортағасырлық христиан және мұсылман

әлемі, қайта жаңғыру кезеңі мен жаңа дәуір философиясына, орыс және қазақ

философиясына, қазіргі заманғы батыс философиясына, сол аталмыш

кезеңдердегі тарихи-философиялық дәстүрлеріне шолу жасалған. Онда аз

қамтылған ойдың дәстүрлі әрі маңызды деген тұстарына жете мән берілген.

Схемалар мен кестелер белгілі мәдени аймақтардың немесе тарихи

кезеңдеріндегі басты бағыттары (ағымдары), маңызды ұғымдар мен

идеяларды дүниеге әкелген философиялық мектептердің даму кезеңдері де

көрсетілген.

Осылайша, оқу құралының екінші бөлімінде көрсетілген кестелер

тарихи-философиялық материалдарды бір жүйеге келтіріліп, студентке

адамзат тарихындағы философиялық ойдың дамуының басты

заңдылықтарына, нақты ойдағы құрылымдарға тоқталып, философияның

дамуы мен қалыптасуы тарихы жөнінде мағлұмат алуға өз септігін тигізеді.

29

15 - кесте

ФИЛОСОФИЯНЫҢ ДАМЫП-ҚАЛЫПТАСУЫ БАРЫСЫНДАҒЫ

КЕЗЕҢДЕРІ МЕН АЙМАҚТАРЫ _________________________________________________________________

№

ІЛІМ ТҮРЛЕРІ

ӨРКЕНИЕТТЕР ЖӘНЕ

ЖАҒРАПИЯЛЫҚ

АТАУЛАРЫ

ТАРИХИ

КЕЗЕҢДЕРІ

1

САКРАЛЬДІК ДІНИ

МИФОЛОГИЯ

ЖӘНЕ ӘУЕЛГІ

ФИЛОСОФИЯ

Көне арийлік өркениет

(Орталық Азия,Үндістан)

б.д.д.

1-мыңжылдық

кезең

2


МИФОЛОГИЯ


ФИЛОСОФИЯ

Көне Мысыр өркениеті

(Солтүстік Африка)

б.д.д.


кезең

3


МИФОЛОГИЯ


ФИЛОСОФИЯ

Көне Вавилондық

өркениет (Батыс Азия)

б.д.д.


4

ДІНИ

МИФОЛОГИЯЛЫҚ

ӘУЕЛГІ

ФИЛОСОФИЯ

Ежелгі Қытай өркениеті

(Орт.және Оңт.Шығыс

Азия)

б.д.д.


5

АЛҒАШҚЫ

ҚАЛЫПТАСҚАН


ІЛІМДЕР

Ежелгі Үнді өркениеті

(Үндістан жарт.аралы)

б.д.д.


кезең

(б.д.д.VІ- ғасыр)

6

АЛҒАШҚЫ



ІЛІМДЕР

Ежелгі Қытай өркениеті

(Орт.және Оңт.Шығыс

Азия)

б.д.д.


кезең

(б.д.д. VІ-ғасыр)

7

АЛҒАШҚЫ



ІЛІМДЕР

Ежелгі грек өркениеті

(Жерортатеңіздік)

б.д.д.

1- мыңжылдық

кезең

(б.д.д. VІ -ғасыр)

30

16 - кесте

ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ОЙ-ПІКІРДІҢ ДАМЫП-ҚАЛЫПТАСҚАН

БАСТЫ ЖАҒРАПИЯЛЫҚ ОРТАЛЫҚТАРЫ __________________________________________________________________

ТАРИХИ

КЕЗЕҢДЕРІ

ЖАҒРАПИЯЛЫҚ ЕЛДІ-МЕКЕНДЕРІ

АЗИЯ

АФРИКА

ЕВРОПА

АМЕРИКА

ЕЖЕЛГІ

ДҮНИЕ

Үндістан,

Қытай

Мысыр

Грекия

– Рим

ОРТА-

ҒАСЫРЛЫҚ

КЕЗЕҢ

Үндістан,

Қытай, Тибет,

Таяу және Орта

Шығыс

Мысыр

Батыс,

Шығыс,

Оңтүстік

Европа

ҚАЙТА ӨРЛЕУ

КЕЗЕҢІ

Үндістан,



Шығыс

Солтүстік

Африка

Батыс,

Шығыс,

Оңтүстік

Европа

ЖАҢА ДӘУІР

КЕЗЕҢІ

Үндістан,

Қытай,

Тибет, Таяу

және Орта

Шығыс,

Жапония

Солтүстік

Африка

Европа

Солтүстік

Америка

ҚАЗІРГІ

ЗАМАН

Үндістан,



Шығыс,

Жапония

Африка

Европа

Солтүстік

Америка

31

17 - кесте

ФИЛОСОФИЯ ҒЫЛЫМЫ ТАРИХЫНДАҒЫ

ФИЛОСОФ-ОЙШЫЛДАР ЖӘНЕ ҰСТАНҒАН БАҒЫТТАРЫ

(б.д.д. Х ғ. – ХХ ғ. бас. дейінгі аралықтағы кезеңдер)

Кезеңдері

Елді -

мекендері

Философиялық

(діни) бағыттар

Философ-

ойшылдар

Ежелгі

дүние

(І-ғ.д.)

Парсы

Зорастризм

Заратуштра

Үндістан

Йога Кришна,

Патанджали

Санкхья Капила

Веданта Бадараяна, Вьяса

Джайнизм Джина Махавира

Буддизм Гаутама Будда

Қытай

Даосизм Лао-цзы

Конфуцийлік Кун Фу-цзы

Грекия

Пифагорлік Пифагор

Платонизм Платон

Аристотелизм Аристотель

Таяу Шығыс Христиандық Иисус Христос

Орта

ғасыр

-лық

кезең

(б.д. ІІ ғ.-

ХІVғ.)

Мысыр Мистикалық

христиандық

Ориген

Александрийский

Солтүстік

Африка

Христиандық Августин

Блаженный

Италия Христиандық Фома Аквинский

Араб әлемі

Ислам

Мұхаммед

Суфизм ибн Араби

Ислам философиясы

әл-Кинди,

әл-Фараби,

ибн-Сина, ибн-Рушд

Үндістан Адвайта-веданта Шри-Шанкара

32


Қайта

Өрлеу

(ХV–

ХVІғ.ғ)

Европа

Христиандық

пантеизм

Николай Кузанский

Пантеистік

натурфилософия

Николай Коперник,

Джордано Бруно

Мистикалық


Якоб Беме

Жаңа

кезең

(ХVІІ –

ХІХғ.ғ)

Европа

Эмпиризм

Фрэнсис Бэкон

Рационализм Рене Декарт

Натурфилософия Михаил Ломоносов


идеализм

Иммануил Кант


идеализм

Георг Гегель

Марксизм Карл Маркс

Позитивизм Огюст Конт

Теософия Елена Блаватская

Шығыс Эзотериялық

философия

Махатма, Мория

Кут-Хуми Иларион

Үндістан

Неоиндуизм

Рамакришна

Вивекананда Свами

Ресей

Христиандық

Владимир Соловьев

Лев Толстой

Қазіргі

заман

(ХХғ.)

Европа

Психоанализ

Зигмунд Фрейд

Неопозитивизм

Людвиг Витгенштейн,

Бертран Рассел

Экзистенциализм

Альбер Камю,

Жан Сартр,

Мартин Хайдеггер,

Карл Ясперс

Ресей-Европа Христиандық Николай Бердяев

Қазақ Елі

Экзистенциализм

Абай

Шығыс-Батыс

(Табиғи) Этика

Абай және Шәкәрім

33

18 - кесте

ФИЛОСОФИЯ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ДАМЫП-ҚАЛЫПТАСУ КЕЗЕҢДЕРІ

ҚАЙТА ЖАҢҒЫРУ КЕЗЕҢІ

ХІVҒ.ОРТ. – ХVІІҒ.БАСЫ

ЕЖЕЛГІ ДҮНИЕ КЕЗЕҢІ Б.Д.Д. 1-МЫҢЖЫЛД.ОРТ.- 476Ж.

ОРТАҒАСЫРЛЫҚ КЕЗЕҢ

476Ж. – ХІVҒ.ОРТ.

ЖАҢА ДӘУІР КЕЗЕҢІ

ХVІІҒ. – ХХІҒ.

ЖАҢА ДӘУІР КЕЗЕҢІНІҢ БАСЫ

ХVІІҒ. - 1688Ж.

НЕМІСТІҢ КЛАССИКАЛЫҚ


ШАМ.1770 – 1850 Ж.Ж.

ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ФИЛОСОФИЯ

ХІХ – ХХІ Ғ.Ғ.

АҒАРТУШЫЛЫҚ КЕЗЕҢІ

1688 -1789 Ж.Ж.

34

19 - кесте

ҮНДІ ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ КЕЗЕҢДЕРІ

№

КЕЗЕҢДЕРІ

УАҚЫТЫ

1

ВЕДАЛЫҚ КЕЗЕҢ

б.д.д. VІ-V ғ.ғ.

2

КЛАССИКАЛЫҚ КЕЗЕҢ

б.д.д. VІ ғ.

1- мыңжылдықтың

алғашқы жартысы

3

ПОСТ КЛАССИКАЛЫҚ

(СХОЛАСТИКАЛЫҚ) КЕЗЕҢ

1- мыңжылдықтың

алғашқы жартысы-

ХVІІІ ғ.

4

НЕОИНДУИЗМ КЕЗЕҢІ

НЕМЕСЕ ЖАҢА ЗАМАНҒЫ

ҮНДІ ФИЛОСОФИЯСЫ

ХІХ – ХХ ғ.ғ.

35

20 - кесте

ФИЛОСОФИЯНЫҢ ДАМЫП, ҚАЛЫПТАСУЫНА

ЫҚПАЛ ЕТКЕН ЕЖЕЛГІ ҮНДІНІҢ ДІНИ-ФИЛОСОФИЯЛЫҚ

ӘДЕБИЕТТЕРІ

ЕЖЕЛГІ

ҮНДІ


. ВЕДАЛАР

. ПУРАНДАР

. БРАХМАНДАР

. ИТИХАСТАР

. АРАНЬЯКТАР

. ЭПИКАЛЫҚ

ПОЭМАЛАР

. УПАНИШАДТАР

. ВЕДАЛАР

. ПУРАНДАР

. БРАХМАНДАР

. ИТИХАСТАР

. АРАНЬЯКТАР

. ЭПИКАЛЫҚ

ПОЭМАЛАР

. УПАНИШАДТАР

36

21 - кесте

ӘДЕБИ-ЖАЗБА НҰСҚАЛАРЫНА ҚАРАЙ

ЕЖЕЛГІ ҮНДІ ФИЛОСОФИЯСЫ

ҮШ КЕЗЕҢГЕ БӨЛІНЕДІ _____________________________________________________________________________

№

КЕЗЕҢДЕРІ

УАҚЫТЫ

1

ВЕДАЛЫҚ КЕЗЕҢ

б.д.д. ХV - VІ ғ.ғ.

2

ЭПИКАЛЫҚ КЕЗЕҢ

б.д.д.VІ – ІІ ғ.ғ.

3

СУТРАЛЫҚ КЕЗЕҢ

б.д.д. ІІ ғ. - б.д.VІ ғ.

37

22 - кесте

ЕЖЕЛГІ ҮНДІДЕГІ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ МЕКТЕПТЕР

______________________________________________________

МЕКТЕПТЕР (ДАРШАНДАР)

АСТИКА

(ОРТОДОКСАЛЬДЫ)

Веданы мойындаған және олардың

философиялық ойларымен бөліскен

(құдай, жоғарғы әлем, жан, өлімнен

кейінгі өмір, карма,сансара)

НАСТИКА

(ОРТОДОКСАЛЬДЫ ЕМЕС)

Веданы мойындамаған

немесе брахманизмге қарсы

сыни көзқараста болған

Санкхья Капила

Йога Патанджали, Вьяса

Веданта Бадараяна, Вьяса

Ньяя Готама

Вайшешик Канада

Миманса Джаймини

Джайнизм Махавира

Буддизм Гаутама Будда

Чарвака Брихаспати

Адживика Макхали Госала

38

23 - кесте

ЕЖЕЛГІ ҮНДІ ФИЛОСОФИЯСЫНДАҒЫ БАСТЫ ҰҒЫМДАР

ҰҒЫМДАРЫ

ФИЛОСОФИЯЛЫҚ МӘНІ

АВИДЬЯ

Білместік, надандық немесе рухани адасушылық;

АТМАН

Болмыстың жоғары субъективтік рухани

бастауы; Адамның жоғары рухани бастауы;

БРАХМАН

Жоғары объективтік шынайылық; Болмыстың

абсолюттік бастауы;

CАНСАРА

Материалдық және рухани дүниелік ортадағы

жанның жай-күйі;

НИРВАНА

Рухани мәнді ортаға қол жеткізумен байланысты

сананың жоғары рухани жай-күйі, сабырлық;

ДХАРМА

Дхамма - моральді заң, парыз, тәртіп,рухани ілім;

КАРМА

Себеп-салдар заңы немесе тағдыр;

ЛОКА

Орта, орын; дүние;

МАЙЯ

Иллюзия, сағым; Ғарыштық күш, шынайы

дүниені жасаушы;

39

24 - кесте

ОРТА ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ҮНДІ ФИЛОСОФИЯСЫ

ДАМУЫНДАҒЫ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАР (ПОСТКЛАССИКАЛЫҚ КЕЗЕҢ:

Б.Д.Д. І -МЫҢЖЫЛДЫҚТЫҢ СОҢЫ – XVІІІ ғ.)

_____________________________________________________________________________

ҮНДІНІҢ ПОСТКЛАССИКАЛЫҚ ФИЛОСОФИЯСЫ

ИНДУИЗМ


БУДДИЗМ ФИЛОСОФИЯСЫ

Адвайта-веданта

(Шри-Шанкара)

Вишишт-адвайта

(Рамануджа)

Вишнуизм

(Мадхва, Чайтанья,

Госвами, Баладэва)

Шиваизм

Шактизм

Діни-философия

-лық ағымдар

Хинаяна

(Будхагхоша,

Васубандху)

Махаяна

(Нагарджуна,

Асвагоша)


ағымдар

Вайбхашика

(Васубандху, Бхаданта,

Дхарматрата)

Саутрантика

(Кумаралабдха,

Дхармоттара, Яшомитра)

Мадхъямика

(Нагарджуна)

Йогачара

(Асанга, Васубандху)

40

25 - кесте

ОРТА ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ҮНДІ ФИЛОСОФИЯСЫ

ДАМУЫНДАҒЫ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАР (ПОСТКЛАССИКАЛЫҚ КЕЗЕҢ:

Б.Д.Д. І -МЫҢЖЫЛДЫҚТЫҢ СОҢЫ – XVІІІ ғ.)

_____________________________________________________________________________

ҮНДІНІҢ ПОСТКЛАССИКАЛЫҚ ФИЛОСОФИЯСЫ

ЙОГА ФИЛОСОФИЯСЫ (Вьяса, Мишра, Бходжараджа)

КЛАССИКАЛЫҚ ҮНДІ ЙОГАСЫНЫҢ ӘРТҮРЛІЛІГІ

Раджа-йога

Карма-йога

Джнани-йога

Бхакти-йога

41

26 - кесте

НЕОИНДУИЗМ КЕЗЕҢІ НЕМЕСЕ ЖАҢА ЗАМАНҒЫ

ҮНДІ ФИЛОСОФИЯСЫ (ХІХ-ХХғ.ғ.) ________________________________________________________________

ШРИ РАМАКРИШНА ПАРАМАХАМСА

(1836 - 1886)

ВИВЕКАНАНДА СВАМИ (1863 - 1902)

САРВАПАЛЛИ РАДХАРКРИШНАН (1888 - 1975)

БХАГВАН ШРИ РАДЖНИШ (ОШО) (1931 - 1990)

ШРИ АУРОБИНДО ГХОШ (1872 - 1950)

РАБИНДРАНАТ ТАГОР (1861 - 1941)

МОХАНДАС КАРАМЧАНД «МАХАТМА» ГАНДИ

(1869 - 1948)

ДЖАВАХАРЛАЛ НЕРУ (1889 - 1964) және т.б.

НЕОИНДУИЗМ КЕЗЕҢІ НЕМЕСЕ ЖАҢА

ЗАМАНҒЫ ҮНДІ ФИЛОСОФИЯСЫ ӨКІЛДЕРІ

(ХІХ - ХХ ғ.ғ.)

42


Үнді философиясындағы басты бағыттар.

Ежелгі Үнді философиясындағы негізгі мектептер.

Буддизм философиялық, адамгершілік – этикалық ілім ретінде.

М.Ганди, Р.Тагор, А.Гхош – қазіргі заманғы философиялық ойдың

көрнекті өкілдері.

Киелі ежелгі үнді мәтіндері қалай аталады?

Астика мен настика деген не?

Ригведа мәтіндері мазмұнының қысқаша сипаттамасы?

Ведалық пантеон: Ригведаның негізгі тәңірлерін атаңыз?

Бірнеше негізгі упанишаданы атаңыз?

Упанишаданың «Тат твам аси» деген сөз тіркесінен әлеуметтік,

адамгершілік және психологиялық сипаттағы салдары қандай?

Атман және Брахман деген не? Упанишадаларда олардың арақатынасы

қандай болады?

Сансара (өзгеру, қайта түлеу) ұғымын ашыңыз?

«Карма» - дегеніміз не?

Шакьямуни Гаутама қалай Будда (нұрланған) болды?

Буддизмнің «төрт игі ақиқатын» атаңыз?

Буддизмдегі «сегіздік жолдың» мәні қандай?

Буддизмнің екі негізгі бағытын сипаттаңыз?

Архат пен ботхисаттваның айырмашылығы қандай?

Санкхьядағы дуализмнің мәні неде?

«Йога» - ұғымы нені білдіреді?

Шанкараның есімі қандай ірі іліммен байланысты?

Ірі ойшылдардың (мысалы, Альберт Швейцердің) ежелгі үнді

философиясы «өмірді жоққа шығарады» деуінің мәні неде?

Шри Ауробиндо интегралдық йогасының ерекшелігі қандай?

Гандидің зорлық жасамау этикасының мәні неде?

Махатма – деген кімдер?

Үнділік ашрамның мақсаты қандай?

Жаңа заманның үнді философиясы мен классикалық үнді

философиясының арасында қандай ерекшелік бар?

Нақыл сөздің мән-мағынасын түсіндіріп беріңіз!

Шындықты айт, ашуланба. Сұрағанға азғантай болса да бер (Гаутама

Будда).

Индия негізінен жоғары философия және діни қан қысымы аймағына

жатады (П.Т.де Шарден).

43


1. Ежелгі үнді философиясының қалыптасуына ықпал еткен діни-

философиялық әдебиеттер: «Араньяктар», «Упанишадтар» т.б.;

1. Діни–философиялық ілім ретінде Буддизм қай елде пайда болды? –

оңтүстік-шығыс Үндістанда;

2. Касталық жүйе сақталып қалған ел: Үндістан;

3. Буддизмнің діни-философиялық ілім ретінде пайда болуы кімнің

есімімен байланысты? - Сиддхартха Гаутама Будда;

4. «Дүниеде жауыздық- жауыздықпен бітпеген, тек оның жоқтығынан

ғана тоқтатылған» деген ой кімге тиесілі? - Будда;

5. Үнді мифологиясындағы «сансара» нені білдіреді? - жанның әлемдік

мұхиты болмысының айналымы;

6. Джайнизмнің негізін қалаушы: Махавира;

7. «Архат» (яғни, сыйлы, құрметті, т.б.) деп кімдерді айтқан? - нирвана

жағдайына жеткендерді;

8. «Дүние азапқа толы...» деп келетін ежелгі үнді философиясындағы

діни ілім: Буддизм;

9. Үнді философиясындағы «ортаңғы жол» қай ілімнің басты

идеологиясы: джайнизм;

10. «Упанишадтар» деген не? - ведалық философиялық мәтін;

11. Буддизмнің діни-философиялық бағыттары: махаяна және хинаяна;

12. «Веда» деген ұғым нені білдіреді? - санскрит тілінен ауд. - білім;

13. Көне Үнді эпостық шығармалары: Махабхарата және Рамаяна;

14. Индуизм философиясындағы бағыттар: - вишнуизм, шиваизм және

шактизм;

44

27 - кесте

ҚЫТАЙ ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ КЕЗЕҢДЕРІ

№

КЕЗЕҢДЕРІ

УАҚЫТЫ

1

ЕЖЕЛГІ ҚЫТАЙ

ФИЛОСОФИЯСЫ КЕЗЕҢІ

б.д.д. VІ - ІІІ ғ.ғ.

2

ОРТАҒАСЫРЛЫҚ

(ПОСТКЛАССИКАЛЫҚ)

КЕЗЕҢ

б.д. д. ІІІ ғ.

- ХІХ ғ.

3

ҚЫТАЙ ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ

ЖАҢА КЕЗЕҢІ

ХІХ ғ. ортасы - 1919 ж.

4


ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ КЕЗЕҢІ

1919 ж. беріге дейін -

45

28 - кесте

ЕЖЕЛГІ ҚЫТАЙ ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ ДАМУЫ МЕН

ҚАЛЫПТАСУЫНА ЫҚПАЛ ЕТКЕН ДІНИ-ФИЛОСОФИЯЛЫҚ

ЖӘНЕ ТАРИХИ ӘДЕБИЕТТЕР

«ӨЛЕҢДЕР КІТАБЫ»

«ТАРИХ КІТАБЫ»

«АУЫСУЛАР КІТАБЫ»

«ДӘСТҮРЛЕР КІТАБЫ»

ЖЫЛНАМА

«АУЫСУЛАР

КІТАБЫНА»

ТҮСІНІКТЕМЕЛЕР

ТАРИХИ

ҚОЛЖАЗБАЛАР

ЕЖЕЛГІ

ҚЫТАЙ


«ӨЛЕҢДЕР КІТАБЫ»

«ТАРИХ КІТАБЫ»

«АУЫСУЛАР

КІТАБЫ»

«ДӘСТҮРЛЕР

КІТАБЫ»

ЖЫЛНАМА

«АУЫСУЛАР

КІТАБЫНА»

ТҮСІНІКТЕМЕЛЕР

ТАРИХИ

ҚОЛЖАЗБАЛАР

46

29 - кесте

ҚЫТАЙ ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ ДАМЫП-ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ

БАСТЫ БАҒЫТТАР (Б.Д.Д. ІІІғ. - ХІХғ).

КӨНЕ

МӘТІНДЕР

МЕКТЕБІ

(ЯНЬ СЮН, ВАН

ЧУН)

КОНФУЦИЙЛІК БАҒЫТ

ПОСТКЛАССИКАЛЫҚ ҚЫТАЙ ФИЛОСОФИЯСЫ

ЖАҢА

МӘТІНДЕР

МЕКТЕБІ

(ДУН ЧЖУН-

ШУ)

ИДЕАЛИСТІК

ДАМУ ЖАҒЫ

(МЭНЬ-ЦЗЫ)

РЕАЛИСТІК

ДАМУ ЖАҒЫ

(СЮНЬ-ЦЗЫ)

47

29 – кестенің жалғасы




(«АШЫҚТЫҚ

ЖӨНІНДЕГІ ІЛІМ»

МЕКТЕБІ – ГО СЯН,

СЯН СЮ)

ДАОСИСТІК БАҒЫТ


СЕНТИМЕНТАЛИЗМ

(«ҚАЙТА

ЖАНДАНУҒА САЙ

ӨМІР» МЕКТЕБІ)

ДАО ЦЗЯ

(ФИЛОСОФИЯЛЫҚ

ДАОСИЗМ)

ДАО ЦЗЯО

(ДІНИ ДАОСИЗМ)

48




БУДДИЗМ


«ВЭЙ-ШИ ЦЗУН» МЕКТЕБІ («ТЕК-САНА ЖӨНІНДЕГІ

ІЛІМ»)

«КУН-ЦЗУН» МЕКТЕБІ (БОС КЕҢІСТІК» МЕКТЕБІ)

«СИН-ЦЗУН» МЕКТЕБІ («ӘЛЕМДІК ОЙ ІЛІМІ»

МЕКТЕБІ)

ЧАНЬ-БУДДИЗМ МЕКТЕБІ

49




БУДДИСТІК БАҒЫТ


«СИНЬ-СУЭ» МЕКТЕБІ (ЧЭН ХАО, ЛУ ЦЗЮ-ЮАНЬ,

ВАН ЯН-МИНЬ)

КОНФУЦИЙЛІК БАҒЫТ

«ЛИ-СЮЭ» МЕКТЕБІ - «ҚАҒИДАЛАР ЖӨНІНДЕГІ ІЛІМ»

(ЧЭН И. ЧЖУ СИ)

НЕОКОНФУЦИЙЛІК БАҒЫТ

50

30 - кесте

КӨНЕ ҚЫТАЙДАҒЫ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ МЕКТЕПТЕР

НЕГІЗГІ МАҢЫЗДЫ

Инь-ян цзя Цзоу Янь

Натурфилософиялық

Кун Фу цзя Кун Фу-цзы

Конфуцийлік

(Конфуций)

Дао дэ цзя Лао-цзы

Даосизм

Мо цзя Мо-цзы

Моизм мектебі

Мин цзя Хуэй Ши, Гунсунь

Лун

Логика мектебі

Цза цзя

Эклектиктер мектебі

Цзун хэн цзя

Дипломаттар мектебі

Нун цзя

Аграрлар мектебі

Сяо шо цзя

Әдебиетшілер мектебі

ФИЛОСОФИЯЛЫҚ МЕКТЕПТЕР

Фац цзя Шан Ян,

Легизм немесе Ли Сы,

заң мектебі Хань Фэй-цзы

Фэй-

цзы

51

31 - кесте

ЕЖЕЛГІ ҚЫТАЙ ФИЛОСОФИЯСЫНДАҒЫ БАСТЫ ҰҒЫМДАР

ҰҒЫМДАРЫ


ЦЗЮНЬ-ЦЗЫ

Бекзат кісі немесе текті кісі – кунфуцийшілдік

этиканың идеалды адамы;

ДАО

«жол» - график, функция, әдіс, заңдылық, қағида,

класс, ілім, теория, шындық, мораль, абсолют.;

ЖЭНЬ

Гумандылық, мейірімділік, адамгершілік;

И

борыш сезімі, борыш - әділеттілік, яғни адам өзінің

өмірінде өз еркімен, өзінің қайырымдылығының

арқасында қол жеткізуге ұмтылған моральдық

принциптер;

ЛИ

ритуал – рәсім, салтанат, этикет, яғни діни,

зайырлы немесе отбасылық нормалар

мүмкіншіліктері;

ТЯНЬ

дүниені билеуші, жоғарғы рухани күш есебіндегі –

Аспан;

ШЭНЬ

адамға тән жойылмайтын, таусылмас рухани

энергия, ол адами тұлғаның «діңгегін» құрайды

және адам өлгеннен соң жойылмайды (циден

өзгеше);

52

32 - кесте

ОРТА ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ТИБЕТ-БУДДИСТІК

ФИЛОСОФИЯНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ (VІІ-ХІХ ғ.ғ.)

____________________________________________________________

ҮНДІ

(ТАНТРИТТІК

БУДДИЗМІ)

ҚЫТАЙ

БУДДИЗМІ

ТИБЕТ

МИФОЛОГИЯСЫ

ЖӘНЕ ДІНИ

КУЛЬТТЕР

(БОН-ПО)

ТИБЕТ БУДДИЗМІ (ЛАМАИЗМ)

(Падма Самбхава, Атиша, Тилопа, Наропа, Марпа, Миларепа, Гампо-па,

Цзонг к'апа)

ТИБЕТ БУДДИЗМІ (ЛАМАИЗМ)

(Падма Самбхава, Атиша, Тилопа, Наропа, Марпа, Миларепа, Гампо-па,

ТИБЕТ

МИФОЛОГИЯСЫ

ЖӘНЕ ДІНИ

КУЛЬТТЕР

(БОН-ПО)

ҚЫТАЙ

БУДДИЗМІ

ҮНДІ

(ТАНТРИТТІК

БУДДИЗМІ)

53

33 - кесте

ҚЫТАЙ ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢІ (ХХғ.)

____________________________________________________________


ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ КЕЗЕҢІ (ХХғ.)

Фэн Юлань

(Фэн Чжишэн)

(1895 — 1990)

Ху Ши

(Ху Ши-чжи)

(1891 — 1962)

ХРИСТИАНДЫҚ ДІНИ

ФИЛОСОФИЯ

МАРКСИЗМ

ЕВРОПА

ФИЛОСОФТАРЫНЫҢ

ИДЕЯЛАРЫ

АМЕРИКАНДЫҚ

ПРАГМАТИЗМ


НЕО –

КОНФУЦИЙШІЛДЕР

ДҮНИЕЖҮЗІЛІК

ФИЛОСОФИЯМЕН

СУСЫНДАУЫ

54


Ежелгі Қытай философиясының ерекшеліктері қандай?

Ежелгі Қытайдағы басты мектептер.

Қытайдың әуелгі философиясы қашан пайда болған?

Қытайдың әуелгі философиясының ықпалы қандай болды?

«Аспан-Жер» қатынасының мәні қандай?

«Аспан асты» деген сөзі нені білдіреді?

Тянь діні және көне Қытай философиясы.

Мо Дидің философиялық идеялары.

Легистердің саяси-этикалық ілімі.

Ежелгі Қытайдың қандай негізгі әдеби ескерткіштерін білесіз?

Аспанның сипаттары қандай?

«И цзинде» адам қалай түсіндіріледі?

У син - деген не?

Қытайдың философиялық ойының дамуына «Өзгеріс кітабының»

тигізген ықпалы қандай?

Дао - деген не?

Философиялық даошылдықта Инь мен Ян және ци категориялары

қалай қарастырылады?

Дэ категориясын қалай түсіну керек?

Даосизмдегі адамның мәні қандай?

Цзы жань - деген не?

Аспан Даосы мен Адами Дао қалай ажыратылады?

Конфуций философиясының ең маңызды шығармаларын атаңыз.

Конфуций философиясында аспан қалай бейнеленеді?

Конфуцийшіл тағдыр (мин) категориясының мәні қандай?

Конфуций адамның табиғатын қалай түсінген?

Конфуцийшіл философия неге әлеуметтік-этикалық деп анықталады?

Бес тұрақтылықты (у чан) құрайтын категорияларды атаңыз?

Конфуций текті, бекзат ерді (цзюн цзы) және қарапайым адамды (сяо

жэня) қалай сипаттаған?

Даошылдықта сөзден жоғары тұратын не?

Даошылдықта үнсіздіктің мәні қандай?

Лоо-цзының: «Білетін адам сөйлемейді. Сөйлейтін адам білмейді» -

деген сөзін қалай түсінуге болады?

Конфуций үшін қандай сөздердің беделі жоғары болған?

Конфуцийшілдікте сөзден маңызды не?

«Атауларды түзету» - деген не?

Моизмнің басқа ілімдерден айырмашылығы қандай?

«Жалпыға бірдей махаббатының» мәні неде?

Мо-цзы ілімінің негізгі қағидаларын атаңыз?

55

Мо-цзының «дарынды құрметтеу» тезисінің мәні қандай?

Моизмде «Аспан» қалай түсіндіріледі?

Мемлекетті моиистік және конфуцийшілдік биліктің айырмашылығы

қандай?

Моизм мен конфуцийшілдіктің мәдениетке көзқарастары қандай

болды?

Легистер заңды қалай анықтаған?

Легизмде адам, қоғам, мемлекет арақатынасы қалай қарастырылады?

Легистік (заңшыл) ойдың негізгі ұғымы қандай?

Легизм адамды қалай түсінген?

Легизмдегі биліктің түсінігі қандай?

Заңшылдар неге мәдениет мемлекет үшін зиянды деген?

Сюнь-цзының түсінігіндегі адамның әлеуметтік мәні қандай?

Іс-әрекет, қызмет қалай түсіндіріледі?

Сюнь-цзы философиясында жол-жораның орны қандай?

Сюнь-цзы адамның табиғатын неліктен зұлым деп есептейді?

Сюнь-цзы адамның қандай типтерін жеке қарастырған?

Сюнь-цзы Даоны қалай түсінген?

Қазіргі Қытай философиясында қандай бағыттар бар?

Қазіргі даошылдықтың классикалық даошылдықтан айырмашылығы

қандай?

Жаңа конфуцийшілдік ілімінің дәстүрлі конфуцийшілдік ілімінен

ерекшелігі неде?

XX және XXI - ғасырларда Қытай философиясындағы негізгі

зерттеулер қандай бағытта жүргізіліп келеді?


Сөз айқын болуға тиіс, әрекет батыл болуға тиіс (Ку-Фу-цзы).

Адамгершілік жағынан жетілу үшін, ең алдымен, жан тазалығын ойлау

керек. Ал жан тазалығы жүрегіңнің қаншалықты әділ бола білуіне

байланысты (Ку-Фу–цзы).

Өз ойларыңа – қонақ сияқты, ал өз тілектеріңе балаларың сияқты қара

(Қытай мақалы).

Мың жылдық жол алғашқы адымнан басталады (Қытай даналығы).

Қытайда ақыл-ойдың тұрағы асқазан саналады: яғни, қарның неғұрлым

қампиған болса, ақылың да соғұрлым молырақ болғаны

(Ш.Уәлиханов).

Ақылды суға қарап рахаттанады, адамсүйгіш тауға қарап рахаттанады.

Ақылды – қозғалысқа, адамсүйгіш – тыныштыққа әуес. Ақылды –

бақытты, адамсүйгіш – ұзақ өмір сүреді (Ку-фу-цзы).

56


1. Ежелгі Қытай философиясындағы басты бағыттар: даосизм және

конфуцийшілдік;

2. Махаббатты, адамгершілікті дәріптейтін және алдағы тағдырды теріске

шығаратын ежелгі қытай ілімі: конфуцийшілдік;

3. «Адам өмірі – тағдырдан, ал байлық пен танымды білу - Көк-

Аспаннан» деген сөздерді кім айтқан? - Конфуций;

4. Қытай философиясындағы «Ли» -ұғымы нені білдіреді? - дәстүр;

5. «Чань» немесе «Дзэн–Буддизм» б.д. алғашқы мыңжылдықтың

ортасында қай елде пайда болды? - Қытайда;

6. Дүние – Ер адам мен Әйел адамның арасындағы жарасымдылықтың

арқасында тұр деген философиялық ұғым: Ян және Инь;

7. «У–вэй» түсінігі қай философияның қатарына жатады? - даосизм;

8. «Дао дэ-цзин» еңбегінің авторы: Лао-Цзы;

9. Қытай философиясындағы легистер деген кімдер? - заң мектебінің

өкілдері;

10. «Өлеңдер кітабы», «Көктем және күз» сияқты жылнамаларды дүниеге

әкелген Шығыс Елі: Қытай;

11. «Лунь Юй» (Көзқарастар мен пайымдар) – еңбегі қай философиялық

бағыттың өкілдерімен жазылды? - Ку-фу-цзы;

12. Неоконфуцийліктің негізін қалаушы: Чжу Си;

13. Чиновник қызметіне алу үшін конфуциандық канондар бойынша

емтихан алуды бірінші болып енгізген, император мектебінде сабақ

берген – Дун Чжуншу;

14. Қай философиялық мектептің идеялары атақты Шаолинь

ғибадатханасында кеңінен қолданыста болды? - даосизм және дзэн–

буддизм;

15. Тәртіптің негізі ретінде махаббат идеясын насихаттаумен айналысқан

кім? - Сюнь-цзы;

16. Легистер (Заңгерлер) өкілдері: Шан Ян, Хань-Фэй-Цзы және Ли Сы;

17. Адамсүйгіштік және этикетпен қатар Конфуцийліктегі жетекші

принципті атаңыз: сұлулық;

18. Даосизмнің негізін қалаушы: Лао– Цзы;

19. Даоны танудың мүмкіндігі: дүние-мүлікке деген мансаптан құтылу

арқылы;

20. Жеңімпаз этикалық принципі: - даосизм;

21. Кун–Фу–цзы ілімнің сипаттамасы: моральдық философия;

22. «Жень» принципі нені білдіреді? – адамды сүю, адамсүйгіштік;

23. Қытайдың «Фа» деген сөзі нені білдіреді? - қоғам заңдары;

24. «Фа-цзя» мектебіндегілердің заңды сыйлауының басты себебі: адам

санасында қорқыныш ұялатуынан;

25. Конфуций «оның соңынан ілесу айдаhардың соңынан жүргенмен

тең» деген сөзінде кімді айтқан? - Лао-Цзы;

57

26. Қытай философиясындағы – «тянь» сөзі мынаны білдіреді: аспан;

27. Конфуцийшілдіктегі «Сяо» - принципі нені білдіреді? - әке мен

баланың арасындағы қатынасты;

28. Көне Қытайдағы философиялық мектептер: конфуцийлік, даосистер,

моистер, легистер;

29. «Барлық адамдар өздерінің табиғаты жағынан бір-біріне жақын, ал

айырмашылықтары тәрбие барысынан туындайды» деген: Конфуций;

30. Ертедегі қытай философиясындағы тұрпайы материализм өкілі:

Сюнь-цзы;

31. «Жаңа мәтіндер мектебінің» көшбасшыларының бірі – Дун Чжуншу;

32. Қытай даналығы бойынша күле алмайтын адам немен айналыспағаны

дұрыс? – саудамен;

33. Легистердің бірі – Шан Янның толық аты-жөні: Гунсунь Ян;

34. Сыма Цянның «Ши цзи» еңбегінде Лао-цзы мынадай есімдермен

жазылған: Ли Эр, ЛаоДань, Ли Боян немесе Лао Лай-цзы;

35. Мо-цзының ізбасарлары янь (пікір айту) категориясын, яғни ..... әдісті

қолданды: логикалық;

36. Қытай философиясындағы «дэ» ұғымы нені білдіреді? - энергия, күш;

37. Легизм теоретиктері қандай концепция жасады? – деспоттық

мемлекет;

38. «Өзіңе қаламайтын нәрсені басқа біреуге жасама» деген қағиданы кім

айтты? - Ку-фу-цзы;

39. «Халық ақымақ болса – оны басқару оңай» деген: легистер;

40. Атақты философ, мемлекет қызметкері, конфуцийшілікке мемлекеттік

идеология сипатын берген «Хань дәуірінің Конфуцийі», Сыма Цяньнің

ұстазы – Дун Чжуншу;

58

34 - кесте

БАТЫС ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ КЕЗЕҢДЕРІ _____________________________________________________________________________

№

КЕЗЕҢДЕРІ

УАҚЫТЫ

1

ЕЖЕЛГІ ФИЛОСОФИЯ

б.д.д. VІ ғ. – Vғ.

2

ОРТА ҒАСЫРЛАР КЕЗЕҢІНІҢ


б.д. ІІ ғ. - ХІVғ.

3

ҚАЙТА ЖАҢҒЫРУ КЕЗЕҢНІҢ


ХV – ХVІ ғ.ғ.

4


ХVІІ - ХІХ ғ.ғ.

5

ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ БАТЫС


ХХ - ХХІ ғ.ғ.

59

35 - кесте

КӨНЕ ГРЕК ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ

ДАМУЫ МЕН ҚАЛЫПТАСУЫНА

ЫҚПАЛ ЕТКЕН МӘДЕНИ ДЕРЕКТЕР ___________________________________________________________________

ЕЖЕЛГІ

ГРЕК


. МИФОЛОГИЯ

. ӘУЕЛГІ ФИЛОСОФИЯ

. ПРОТОҒЫЛЫМ

.

ОРФЕЙ (ОРФИЗМ)

БАСТАУШЫЛАРНЫҢ ДІНИ-

МИСТИКАЛЫҚ ІЛІМІ

. ЛИРИКАЛЫҚ ПОЭЗИЯ

ЕЖЕЛГІ

ГРЕК-РИМ


. МИФОЛОГИЯ

. ӘУЕЛГІ ФИЛОСОФИЯ

. ПРОТОҒЫЛЫМ

.

ОРФЕЙ (ОРФИЗМ)

БАСТАУШЫЛАРНЫҢ ДІНИ-

МИСТИКАЛЫҚ ІЛІМІ

. ЛИРИКАЛЫҚ ПОЭЗИЯ

60

36 - кесте

АНТИКАЛЫҚ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ МЕКТЕПТЕР

(ЕЖЕЛГІ ГРЕКИЯ ЖӘНЕ ЕЖЕЛГІ РИМ)

_________________________________________________________________

-

ФИЛОСОФИЯЛЫҚ МЕКТЕПТЕР МЕН АҒЫМ-БАҒЫТТАР

Ер

те

кез

ең

(б

.д.д

. V

ІІ –

VІ

ғғ.)

МИЛЕТ МЕКТЕБІ Фалес, Анаксимандр,

Анаксимен

ПИФАГОР МЕКТЕБІ Пифагор және ізбасарлары

ЭЛЕЙ МЕКТЕБІ Ксенофонт, Парменид,

Зенон, Мелисс

ДИАЛЕКТИКАЛЫҚ Гераклит

НАТУРФИЛОСОФИЯ

Ша

ры

қта

у к

езең

і

(б

.д.д

. V

– І

V ғ

ғ.)

АКАДЕМИЯ НЕМЕСЕ Платон және оның

ПЛАТОНИЗМ ізбасарлары

ЭТИКАЛЫҚ Сократ және оның

РАЦИОНАЛИЗМ ізбасарлары

СОФИСТЕР Протагор, Горгий,

Гиппий, Продик,

Критий

АТОМИСТЕР Левкипп, Демокрит

ЛИКЕЙ НЕМЕСЕ Аристотель және оның

АРИСТОТЕЛИЗМ ізбасарлары

(перипатетиктер)

61


Құл

ды

рау

к

езең

і (б

.д.д

. ІV

– І

V ғ

ғ.)

Эпикур, Метродор,

ЭПИКУРЕИЗМ Гермарх, Лукреций Кар

ПЕРИПАТИКТЕР Теофраст. Аристоксен

НЕМЕСЕ Дикеарх, Стратон

АРИСТОТЕЛИЗМ Андроник Родосский

Боэнт Сидонский

Андроник Родосский

Боэнт Сидонский КИНИКАЛЫҚ МЕКТЕП Антисфен, Диоген

МЕГАР МЕКТЕБІ Мегардағы Евклид,

Евбулид, Стильпон

КИРЕН МЕКТЕБІ Аристипп, Антипатр,

Феодор, Гегесий

Зенон, Клеанф

СТОИЦИЗМ Хрисипп, Сенека

Эпиктет, Марк Аврелий

СКЕПТИЦИЗМ Пиррон, Секст Эмпирик,

Энесидем

ЭКЛЕКТИЗМ Филон, Антиох, Боэций

Посидоний, Цицерон

Саккс, Плотин,

НЕОПЛАТОНИЗМ Порфирий, Ямвлих,

62

37 - кесте

ЕЖЕЛГІ ГРЕК-РИМ ФИЛОСОФИЯСЫНДАҒЫ БАСТЫ ҰҒЫМДАР

ҰҒЫМДАРЫ


АПЕЙРОН

алғашқы бастама, дүниенің негізі, мәңгі өлшеусіз

шексіз субстанция, барлығы одан пайда болады,

оған айналады;

АПОРИЯ

логикалық қиындық, қарама-қайшылық, проблема.

Яғни, шешімі жоқ жағдай, қиыншылық;

ГОМЕОМЕРИЯ

ұқсас және бөлік;

ДИАЛЕКТИКА

сұхбаттасу, әңгімелеу өнері;

КАТАРСИС

Тазару, яғни адамның рухани жан және тән

саулығының үндестігі;

КОСМОГОНИЯ

дүние, әлем, ғарыш;

ЛОГОС

лебіз, сөз, айтылым, пікір, ұғым, негіз, шама,

өлшем немесе әлемдік парасат.;

АМЕРА

бөлінбейтін, индивид, яғни - ұсақ, майда,

қарапайым, бөлуге келмейтін шегі бар заттар,

олар сан жағынан көп, сапасы жағынан біртекті

болып келеді;

63

38 - кесте

АНТИКАЛЫҚ ФИЛОСОФИЯ

_________________________________________________________________

ЭЛЛИНДІК ФИЛОСОФИЯ

б.д.д.VІ-ғ.орт.-б.д.V-ІVғ.ғ.

РИМДІК ФИЛОСОФИЯ

б.д.д. ІІ-ғ.

Стоиктер

мектебінің

өкілдері -

(Зенон

Китионский,

Сенека, Эпиктет,

Марк Аврелий,

т.б.), Эпикур және т.б.

Лукреций Кар,

неоплатонизм

мектебі -

Аммоний Саккс,

Плотин,

Порфирий,

Прокл,

Ямвлих және т.б.

ЭЛЛИНДІК

ФИЛОСОФИЯ

б.д.д.VІ-ғ.орт.-б.д.V-

ІVғ.ғ.

РИМДІК ФИЛОСОФИЯ

б.д.д. ІІ-ғ.


64

39 - кесте


_________________________________________________________________


Фалес, Анаксимандр,

Анаксимен,

Гераклит, Пифагор,

элеаттар мектебінің

өкілдері (Ксенофан,

Парменид, Зенон),

софистер (Протагор,

Горгий, Гиппий,

Критий, т.б.),

Эмпедокл,

Анаксагор

және т.б.

Киниктер мектебінің

өкілдері (Антисфен,

Диоген Синопский),

гедонистер

мектебінің өкілдері

(Аристипп),

атомистер (Левкипп,

Демокрит), Сократ,

Платон, Аристотель

және

т.б.

БІРІНШІ КЕЗЕҢ

ЕКІНШІ КЕЗЕҢ

СОКРАТТАН КЕЙІНГІ

КЛАССИКАЛЫҚ КЕЗЕҢ

СОКРАТҚА ДЕЙІНГІ

КЕЗЕҢ

65

40 - кесте

СОФИСТЕР

(ДАНАЛЫҚ ҰСТАЗДАРЫ)

б.д.д.V-ІVғ.ғ.

_________________________________________________________________

АҒА СОФИСТЕР

КІШІ СОФИСТЕР

СОФИСТЕР

ДАНАЛЫҚ ҰСТАЗДАРЫ

Протагор, Горгий,

Гиппий, Продик,

Антифонт және

Критий

Ликофрон,

Алкидамант және

Трассимах

КІШІ СОФИСТЕР

АҒА СОФИСТЕР

66

41 - кесте

АНТИК ФИЛОСОФИЯСЫНДАҒЫ

«ЖЕТІ ДАНЫШПАН» КЕЗЕҢІ

ФАЛЕС МИЛЕТСКИЙ

СОЛОН АФИНСКИЙ

ПЕРИАНДР КОРИНФСКИЙ

КЛЕОБУЛ ЛИНДСКИЙ

ХИЛОН СПАРТАНСКИЙ

БИАНТ ПРИЕНСКИЙ

ПИТТАК МИТИЛЕНСКИЙ

67


Милет мектебінің өкілдері және алғашқы бастама мәселесі.

Антик диалектикасының негізін салған кім?

Эмпедокл және төрт «негіз». Дүниенің қозғаушы күштері: Махаббат

және Өштесу.

Анаксагор Клазоменский. «Гомеомериялар» заттың тұқымдары,

бөлшектері ретінде.

Элей мектебі: Парменид және Зенон. Болмыстың ойлауға қатынасы.

Сократ филосфиясындағы адам мәселесі.

Натурфилософиядан антропологияға қарай бет-бұрыс себептері

қандай?

Сократ философиясына жалпы сипаттама бер.

Киниктердегі Сократ мектебі: Антисфен және Диоген. Киник «Ессіз

Сократ». Теңдік – жоғарғы игілік.

Киренаиктердегі Сократ мектебі: Аристипп. Қалыптасқан адамгершілік

шарттылықтардан тәуелсіздік.

Платонның жан туралы ілімі.

Платонның «философия – даналықты сүю» деген қағидасын қалай

түсінесің?

Эрос – болмыстың идеалды мәңгілік формасына ұмтылысы, адамның

руханилығы.

Платонның космологиясы.

Аристотельдің өмірі, шығармашылығы және ғылымда қалдырған ізі.

Аристотель «Органоны». Логикалық негізгі әдістерді қалыптастыру

және оның қазіргі білім үшін маңызы.

Аристотель этикасы. Жан туралы ілім. Адамгершілік таңдауды

негіздеу.

Аристотель философиясына жалпы сипаттама бер.

Цицерон – әйгілі көне рим шешен-ораторы ретінде.

Ақиқат өлшемі, Карнеадтың іліміндегі «ықтималдық» туралы ойы.

Секст Эмпирик скептицизмі.

Неоплатоншылар.


Антикалық дегеніміз – аспан әлемдегі жарық жұлдыздарды тамашалау

(А.Лосев).

Сөз, Метифис, Афина қирауы мүмкін – бірақ дүние туралы сана

қолдан-қолға өтіп аман қалады және оның даңқы тек арта бермек (П.Т.

де Шарден).

Стоиктер қарама-қайшылықты жақсы көретіндер және ойлап

табатындар (Ж.Делез).

68


1. Философиядағы сократтық дәстүрді қалай айыруға болады? - сауал қоя

отырып, мәселені ортаға салу, содан қорытынды шығару;

2. «Ұлы диалог шебері» деген атқа ие болған: Сократ;

3. «Дүниені махаббат қосады, ал жауыздық ажыратады» деген: Эмпедокл;

4. Сократқа билік басындағылардың таққан кінәсі? - құдайдың бар

екеніне күмән келтіргені әрі ел арасында іріткі салғаны;

5. Түпкі негіз – «судан» бастау алады деп санаған атақты антикалық

философ: Фалес;

6. «Апейрон» түсінігін ғылымға енгізген кім?- Анаксимандр;

7. Дүниенің бастапқы негізі – ауа деп санаған философ: Анаксимен;

8. Диалектика аталарының бірі, бастапқы негіз – от деп санаған:

Гераклит;

9. «Бәрі ағып жатыр, бәрі өзгереді» және «сол суға екі рет түсуге

болмайды» деп санаған: Сократ;

10. Самос аралында туған, атақты математик, әрі философ: Пифагор;

11. «Сандар – дүниені билейді» деген ойды айтқан философ, әрі

математик: Пифагор;

12. Болмыс ұғымы мен теориясын қарастырған: Парменид;

13. Философия ғылымында әйгілі «апорийлерімен» танымал, ежелгі грек

ойшылы: Зенон;

14. Стоиктер философиясының негізін қалаушы: Зенон;

15. Стоиктердің басты өкілдері: Зенон, Сенека, Марк Аврелий т.б.;

16. Ақиқат туындысын «Маевтика» деп, оны зерттеу әдісі ретінде таныған:

Сократ;

17. «Ақылдардың Ұстазы» деген атқа ие болған ежелгі грек философтары:

софистер;

18. Зенонның әйгілі апорийлары қай философиялық мектеппен

байланысты? – Эпикур;

19. «Диалектика туған жерде оған керісінше ұғым да дүниеге келеді»

деген: Парменид;

20. Антикалық философиядағы алғашқы себеп, принцип: архе;

21. Өзгермейтін және мәңгі, оның негізінде алғашқы бастама жатыр деген

ұғым: субстанция;

22. «Атом» сөзі мынаны білдіреді: бөлінбейтін, бөлшектенбейтін

немесе мәңгі; 23. Атом – түсінігін алғаш рет ғылыми айналымға енгізген: Демокрит;

24. «Демиург» - деген: жасаушы;

25. «Дүниенің негізінде төрт нәрсе: от, су, жер, ауа сонымен қатар

жауыздық және жеккөрушілік жатыр» деп санаған сицилиялық

философ: Эмпедокл;

26. Мегралық мектептің өкілі Диодор Крон енгізген ұғым: амера;

69

27. Бәстесуде тек айланың, ақылдың арқасында ғана жеңіске жетуге

болады деп санайтын ақыл иелері: софистер;

28. «Адам - барлық заттардың өлшемі...» деген ойды айтқан софистердің

белгілі өкілі: Протагор;

29. Платонның ұстазы, ірі философ: Сократ;

30. Ол ештеңе жазбаған, бірақ әңгімелесу барысында майевтика әдісін жиі

қолданған: Сократ;

31. Сократтың шәкірті, «Мемлекет» деп аталатын еңбектің авторы:

Платон;

32. Өзінің мектебін «Академия» деп атаған: Платон;

33. Жекеменшікке сыни көзбен қараған және түрлі билік формаларын

көрсеткен: Эпикур;

34. Объективтік идеализмнің бастауында тұрған: Платон;

35. «Теэ-тет», «Федон», «Мемлекет» т.б. философиялық еңбектерінің

авторы: Платон;

36. «Метафизика» қандай ұғымды білдіреді? - өзгермейді, қозғалмайды,

дамымайды;

37. «Метафизика», «Аналитика», «Политика», «Риторика» т.б.

еңбектерінің авторы: Аристотель;

38. Қай философ «Алғашқы ұстаз» деген атқа ие болды? - Аристотель;

39. Платон Академиясының тәрбиесін көрген атақты ойшылдар:

Аристотель, Ксенокрит, Кратет, Аркесилай, Клитонах

Карфагенский, Филон Ларисский; 40. Гомердің «Иллиадасындағы» екі батыр, олар кімдер? - Гектор мен

Ахиллес;

41. «Метафизика» ұғымы қай философтың атымен байланысты?

Аристотель;

42. Аристотельдің мектебі: Аристотельдің лицейі;

43. «Платон маған дос, бірақ ақиқат одан да қымбат» деген: Аристотель;

44. Перипатетиктер деп қай философтың ізбасарларын айтқан?-


45. «Жан туралы», «Категориялар», «Физика» т.б. философиялық

еңбектердің авторы: Аристотель;

46. Ертедегі грек философиясы неден бастау алды? - мифологиялық

дүниетанымға қанағаттанбағандықтан;

47. Тиранның қолымен құлдыққа сатылып кеткен, кейін шәкірттерінің

көмегімен елге қайтарылған философ: Платон;

48. Амфора–бөшкеде өмір сүрген: Диоген;

49. Аскеттік өмір салтын уағыздаушылар: киниктер;

50. Жер бетіндегі рахаттан, қуаныштан нәр алу керек деп оқытатын

философиялық бағыт: гедонизм;

51. А.Македонскийдің: «Саған қандай жақсылық жасай аламын?» деген

сауалына: «Күннің көзін қалқаламай былай тұр» деп жауап берген:

Диоген;

70

52. Эпикур философиясы қай бағытқа жатады? - материализм;

53. Басты мәселе, ол «қайсысы менікі, қайсысы менікі емес» деген анықтау

деп үйреткен: Эпиктет;

54. «Өз–өзіме» («Өз өзіммен жеке») еңбегін кім жазды? - Аврелий;

55. «Тақта отырған философ» – Марк Аврелий;

56. Дәрігер антына берік болуды айтқан: Гиппократ;

57. «Біз еркін болуымыз үшін заңның құлы болуымыз керек» деген ойшыл,

белгілі римдік шешен-оратор: Цицерон;

58. Аристотельдің дуализмі: форма және материя;

59. «Сан - барлық заттардың алғашқы бастамасының мәні» деген:

Пифагор;

60. «Жер бетіндегі барлық игіліктен бас тартып, адам ит сияқты өмір сүруі

керек» деген ойды айтқан: Диоген Синопский;

61. «Дүниені махаббат қосады, ал жауыздық ажыратады» деген:

Эмпедокл;

62. «Формасыз материя, материясыз форма жоқ» деген: Аристотель;

63. «Атом» деген түсінік алғаш рет қай елдің философиясында

қолданыста болды? – Грекия;

64. Ежелгі гректердің түсінігіндегі мемлекетті басқару өнері: политика;

65. Философия - қайырымдылық пен зұлымдылықты танудың құралы деп

білген: Сократ;

66. Эпикуреизм бағытын дүниеге әкелген ойшыл: Эпикур;

67. «Апригарха» деген не? - материалдық игіліктерден бас тарту;

68. «Ахимса» сөзі нені білдіреді? - тірі атаулыға зиянкестік жасамау;

69. «Мокша» деген нені білдіреді? - адам жанының тазаруы;

70. «Менің білетінім - ештеңе білмейтінім» деген сөзді кім айтқан? -

Сократ;

71. «Дүние белгілі бір заңдылықпен бір мезгілде жанып, бір мезгілде

өшетін от» дегенді кім айтқан? - Гераклит;

72. Сократтың пікірінше «ақылды адам»: ұстамды немесе өз-өзіне ие

бола алатын;

73. Ертеде грек ойшылдарын бірінші кезекте қандай мәселе қызықтырды?

- алғашқы бастама;

74. Риторика – шешендік өнер, сөзбен сендіру өнері;

75. Платон мен Аристотель философиясының тарихи кезеңі? - ежелгі грек

философиясындағы классикалық кезеңнің аяқталуы тұсы;

76. Аристотельдiң өмiрлiк мақсаты: келер ұрпақты философия арқылы

жаңаша көзқараста тәрбиелеу;

77. Грек философиясындағы қай iлiмде адамзат мәселесiне бет–бұрыс

жасалды? - софистика;

78. «Идея» деген терминдi алғаш рет ғылыми айналымға енгiзген кiм? -

Платон;

79. «Анамнезис» дегеніміз: Платонды еске түсіру теориясы;

71

80. Формальды қисын-логиканың негізгі заңдарын ашқан кім?-


81. Эпикурдың түсінігінше ләззат дегеніміз: қасірет-зардаптың

жоқтығы;

82. «Эманация» деген неоплатонизмдік ұғым нені білдіреді? - арнасынан

шығып ағу; 83. «Ләззатқа деген құмарлықты жек көрдің өзі – ләззат» деген сөздің иесі

кім? – Диоген;

84. Аристотельдің пікірінше метафизика: болмыс жайлы ілім;

85. «Өзіңді өзің танып біл» деген философ: Сократ;

86. «Бұл дүние қаһарлы Құдаймен туған» деген көзқарас кімдерге тиесілі?

- гностиктерге;

87. Милет мектебінің өкілдері: Фалес, Анаксимандр және Анаксимен;

88. Өзінің атышулы «эпихейрема» әдісін қолдануымен танымал болған:

Зенон Элейский;

89. Кейінгі стоицизм өкілі, Эпиктеттің ізбасары, рим императоры: Марк

Аврелий;

90. Левкипп, Демокрит, Лукреций Кар – бұл ойшылдарды не біріктіреді? -

атомизм;

72

42 - кесте

ОРТА ҒАСЫРДАҒЫ ХРИСТИАН ФИЛОСОФИЯСЫ _____________________________________________________________________________

№

КЕЗЕҢІ

УАҚЫТЫ

2

ОРТА ҒАСЫРЛАР КЕЗЕҢІНІҢ


б.д. ІІғ. - ХІVғ.

73

43 - кесте

ОРТА ҒАСЫРЛЫҚ БАТЫС ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ

ДАМУЫ БАРЫСЫНДАҒЫ БАСТЫ БАҒЫТТАР (ІІ-ХІV ғ.ғ.)

________________________________________________________________

Христиандық гностицизм (Карпократ, Василид,

Валентин)

Христиандық апологетика (Марциан, Юстин,

Тертулиан)

Александрийлік мектеп (Пантен, Климент, Ориген)

Капподокиялық догматика (Григорий Нисский,

Григорий Назианзин)

Догматикалық патристика (Василий Великий,

Августин, Дионисий Ареопагит, Иоанн Дамаскин)

Манихейлік (Мани және оның ізбасарлары)

Номинализм (Пьер Абеляр, Росцелин,Уильям Оккам)

Реализм (Киелі Августин , Гильом, Ансельм Кентерберийский,

Ұлы Альберт, Фома Аквинский)

Протореформаторлық (Уиклиф, Гус)

Мистикалық христиандық (Экхарт, Таулер, Сузо)

Христиандық алхимиялық философия (Ұлы Альберт, Раймунд

Лулий, Роджер Бэкон, Никола Фламмель, Тревизо)

ОРТА ҒАСЫРДАҒЫ БАТЫС ХРИСТИАН


ПАТРИСТИКАЛЫҚ КЕЗЕҢ (ІІ – VІІ ғ.ғ)

СХОЛАСТИКАЛЫҚ КЕЗЕҢ (VІІ – ХV ғ.ғ)

74

44 - кесте

ХРИСТИАН ФИЛОСОФИЯСЫНДАҒЫ БАСТЫ ҰҒЫМДАР

ҰҒЫМДАРЫ


УНИВЕРСУМ

біртұтас әлем;

СХОЛАСТИКА

«Схола» – мектеп, мектептік білім; жалпы

ғылыми негізі жоқ, ешбір өмірлік тәжірибеден

өтпеген;

РЕАЛИЗМ

«Реал» – шынайы, нақты мәселеге байланысты;

ТЕОЛОГИЯ

«Теос» – Құдай, яғни Құдай жөніндегі ілім;

ПАТРИСТИКА

«Падре» – әкей, яғни шіркеу әкейлерінің діни-

философиялық ілімдері;

75

45 - кесте

ОРТАҒАСЫРЛЫҚ БАТЫС ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ ДАМУЫ

БАРЫСЫНДАҒЫ СХОЛАСТИКАЛЫҚ КЕЗЕҢДЕР (IX-XVғ.ғ) ____________________________________________________________________

ОРТАҒАСЫРЛЫҚ БАТЫС ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ ДАМУЫ

МЕН ҚАЛЫПТАСУЫ БАРЫСЫНДАҒЫ

СХОЛАСТИКАЛЫҚ КЕЗЕҢДЕРДЕГІ ОЙШЫЛДАР

Ерте схоластика, IX -XIIғғ.

Рабан Мавр, Ноткер Немецкий,

Гуго Сен-Викторский, Алкуин,

Иоанн Скот Эриугена, Иоанн

Росцелин, Пьер Абеляр, Гильберт

Порретанский, Иоанн

Сольсберийский, Бернард

Шартрский, Пётр Дамиани, Ансельм

Кентерберийский, Бонавентура,

Беренгар Турский, Давид Динанский,

Пётр Ломбардский және т.б.

Ұлы Альберт, Фома Аквинский,

Дунс Скот, Августин Блаженный,

Аверроэс, Витело, Дитрих

Фрейбергский, Ульрих Энгельберт,

Иоанн Жандунский,

Роджер Бэкон, Роберт Гроссетест,

Александр Гэльсский, Эгидий

Римский, Роберт Кильвордби,

Раймунд Луллий, Марсилий

Падуанский және т.б.

Альберт Саксонский, Уолтер Берли,

Николай Кузанский, Жан Буридан,

Николай Орезмский, Пётр д’Альи,

Ингенский, Лерэ, Франсуа және т.б.

Кемелденген схоластика-

XIIIғ.

Соңғы схоластика, XIV-

XVғ.ғ.

76


Ортағасыр философиясының ерекшеліктері мен сипатты белгілері.

Фома Аквинскийдің іліміндегі құдай идеясын негіздеу.

Аврелий Августин философиясының мәні.

Мейстер Экхарттың мистикалық пантеизмі.

Пьер Абеялярдың концептуализмі.


Құдайға сенбейтін адам дүниенің күнәсінің бәрін өз мойына алады

(Э.Канетти).

Діндегі негізгі сезімдер – өшпенділік пен сүйіспеншілік емес,

қорқыныш пен сүйіспеншілік (О.Шпенглер).

Христиан дінінің ұлы күші оның қияли құштарлыққа емес, адамға тән

нақты қайғы-қасіреттерді суреттей отырып, сезімге әсер етуге

құрылуында (К.Поппер).

77


1. Ф.Аквинский қай философиялық бағытқа жатады? - реализм;

2. Философия - Құдай сөзінің көмекшісі деп түсінген философ, әрі Құдай

сөзінің (Богослов) білгірі: Фома Аквинский;

3. Ағылшын ойшылы Уильям Оккам қай бағыттағы философ болды? -

номиналист;

4. «Теология жиынтығы» еңбегінің авторы: Фома Аквинский;

5. Ф.Аквинский есімі мынамен байланысты: парасат пен сенім

үйлесімділігі;

6. Ортағасырлық кезеңіндегі философиялық бағыт: патристика;

7. Жаратушы – Құдай жөніндегі ілім: креационизм;

8. Теология қандай ілім? - Құдай жөніндегі;

9. Рим папасы «католицизмнің шынайы жазылған бірден-бір

философиясы» деп жариялаған ілім кімдікі? - Аквинский;

10. Латын тілінен аударғанда «религия» (дін) - сөзі мынаны білдіреді:

байланыс;

11. Көптеген зерттеушілердің пікірінше діннің басты белгісі: жоғары

жаратушыға деген сенім;

12. Түпкі негізі «заттардың атаулары» болып табылатын ортағасырлық,

батысевропалық философиядағы бағыт: номинализм;

13. Ортағасырларда философия ғылымы ненің ықпалында болды? - діннің;

14. Орта ғасырда универсал – мәселесін ең алғаш көтерген кім? -

Росцеллин;

15. Ортағасырлық ойшыл Ф.Аквинский ілімі қандай атауға ие болды?-

томизм;

16. «Ортағасырлық диалектиканың биік шыңы» атанған философ, «Бар

немесе жоқ» деген еңбектің авторы: Пьер Абеляр;

17. Соңғы антикалық философия және ортағасырлық батыс-европалық

философия қай дінмен тығыз байланысты? - христиан;

18. Христ жөнінде мағлұмат беретін библиялық еңбек: евангелия;

19. Құдайтанушы немесе дінтанушы ғалымды қалай атайды?- теолог;

20. А.Августиннің философиясындағы «фабрикация» ұғымы нені

білдіреді?- адамның белгілі бір затты жасауы;

21. Ортағасырлық схоластиканың ірі өкілі: Фома Аквинский;

22. Парасат пен сенімнің арақатынасын Ф.Аквинский қалай шешті? -

сенім парасаттан жоғары;

23. Жерасты және Аспанасты қаласы жөніндегі ілімді кім құрды?- Аврелий

Августин;

24. Ортағасырлық патристиканың негізгі өкілдерінің бірі: Киелі Августин;

25. Схоластиканың негізгі мәселесі қалай үндеседі? - сенім мен білімнің

арақатынасы қандай?;

26. Ақырзаман туралы ілім: эсхатология;

78

27. Дін өзіне мағлұмат алуы үшін мынаған сүйенеді: құдайлы

ашылымдарға;

28. Теоцентристік дүниетаным қай кезеңге тән? - ортағасырлық;

29. «Сеніммен қараймын .... , түсіну үшін» деген сөздерді кім айтты?-

Аврелий Августин;

30. Орта ғасырда универсал мәселесін ең алғаш көтерген кім? - Боэций;

31. Ортағасырлық философиядағы «Универсалдар» қандай ұғымды береді?

- жалпылық, яғни жалпылық ұғымның табиғаты жайлы айтыс;

32. «Құдай қаласы жөніндегі» еңбектің авторы: Блаженный;

33. «Ортағасырдың соңғы және жаңа заманның бірінші ақыны»: Дантье

Алигьери;

34. Августин «Құдай шаһары» еңбегінде қандай екі символикалық қаланы

тілге тиек етеді? – Иерусалим мен Вавилонды.

79

46 - кесте

ИСЛАМ ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ КЕЗЕҢДЕРІ

№

КЕЗЕҢДЕРІ

УАҚЫТЫ

1

ҚАЛЫПТАСУ КЕЗЕҢДЕРІ

VІІ - ІХ ғ.ғ.

2

ШАРЫҚТАУ КЕЗЕҢІ

Х - ХІІ ғ.ғ.

3

ҚҰЛДЫРАУ КЕЗЕҢІ

ХІІІ - ХІХ ғ.ғ.

4


ХІХ ғ. аяғы – ХХ ғ.ғ.

80

47 - кесте

ИСЛАМДАҒЫ НЕГІЗГІ ДІНИ АҒЫМДАР

МЕН ТАНЫМДЫҚ ДӘСТҮРЛЕР __________________________________________________________________________

ИСЛАМ

ТАНЫМНЫҢ НЕГІЗГІ ДӘСТҮРЛЕРІ

НЕГІЗГІ ДІНИ АҒЫМДАР

Ортодоксальді Ахмад Ханбал

құдай сөзі әл-Ғазали

Рациональдік әл-Фараби,

философия әл-Кинди,

(фәлсафа) ибн-Сина,

ибн Рушд

Мистикалық әл-Мисри,

философия әл-Мухасиби,

(суфизм) Джунайд,

әбу Заид,

Сухраварди, ибн Араби

және т.б.

ШИИЗМ

СУННИЗМ

СУФИЗМ

Діни сезім

Ой

Талдау,

Интуиция,

Ой

81

48 - кесте

ИСЛАМ ФИЛОСОФИЯСЫНДАҒЫ БАСТЫ ҰҒЫМДАР

ҰҒЫМДАРЫ


АДЛ

«әділеттілік» – адам өз тәрбиесінде осы қасиетті

ұстануы тиіс;

АДАП

оқыту, көңіл көтеру дегенді білдіреді;

АКЛ

зерде, рационалдылық;

АЛЛА

ислам дінінде бүкіл әлемді, адамзатты барлық

тіршілік иелерін жаратушы, барлығы оның

әмірімен болады, бүкіл болмыстың түп-тірегі;

ЖАУХАР

әл-жаухар – діни субстанция, мән;

ИСЛАМ

әл-ислам – Құдайға, оның еркіне мойынұсыну;

ШАРИҒАТ

Құранда негізделген мұсылмандардың өмірлік

нормалары мен принциптер жүйесі немесе

мұсылмандық өмір сүру қағидасы;

СОПЫЛЫҚ

мистиктер киетін жүн, жүн киім сөзінен,

мысалы, «суффа» – тас, суфа – дұға оқитын

жоғарғы орын, «тазалық» сөзінен шыққан

кедейлікпен (факр) және тақуалықпен (зухд)

байланыстырушы құбылыс ретінде көрінетін

Құдайды мистикалық тұрғыдан тану;

82

49 - кесте

ИСЛАМ ФИЛОСОФИЯСЫНДАҒЫ БАСТЫ БАҒЫТТАР

1

ШЫҒЫСТЫҚ

ПЕРИПАТЕТИЗМ

немесе аристотелизм; Араб философтары

Аристотель мұрасын терең зерттеп, оған

түсініктемелер берген, ІХ-ХІғ.ғ. шығыстық

перипатетизм Мұсылман немесе Ислам

ренессансы кезеңімен тұс келді. Бұл кезеңде

араб әдебиеті, мәдениеті, ғылымы шарықтап

дамыды.

2

«ТАЗАЛЫҚ

АҒАЙЫНДАРЫ»

Х-ғ. пайда болған құпия ғылыми қоғам.

Олардың ілімінің негізі синкретизм болды,

яғни Аристотель ілімінің, медицинада

Галеннің ілімі, діни мәселелерде

неоплатонизм, неопифагоризмнің синтезі

қалыптасты. Олардың көзқарастарында діни

мүдделерге қарағанда ғылыми,

философиялық ілім басым болды.

3

КАЛАМ

Мұсылмандық теологиялық философия, яғни

мұсылмандық схоластика. Бұл философияның

құрамында мұтакәлімдер, мұтазалиттер,

ашариттер, исмаилшылдар, хариджидтер,

кадариттер, жәбіриттер, мүріджиттер және

т.б. болды.

4

СУФИЗМ

Жекелік мистикалық-діни аскеттік бағыттағы

адамды жан-жақты жетілдіру ілімі. Эзотеризм

басым, эсхатологиялық көңіл-күй, байлыққа

да, кедейлікке де немқұрайды қарау,

әлеуметтік белсенділіктен бас тарту.

83

50 - кесте

СУФИЗМ ФИЛОСОФИЯСЫ

БІРІНШІ КЕЗЕҢІ ЕКІНШІ КЕЗЕҢІ ҮШІНШІ КЕЗЕҢІ

ШАРИҒАТ

Мұсылмандық өмір

сүру қағидасы, оның

нақты көрінісі фикх

– мұсылмандық

құқық,

мұсылмандық

юриспруденция

ТАРИҚАТ

«жол», «бағыт»

дегенді білдіреді,

адамның моральдық-

психологиялық

өзіндік жетілуі.

Бұның көптеген

жолдары, тоқталу

түйіндері бар.

ХАҚИҚАТ

Құдайлық болмыс,

суфизм

философиясы мен

психологиясының ең

жоғарғы мақсаты

СУФИЗМ

ӨКІЛДЕРІ:

әл-Мұхасиби (781-857), әл-Мисри (786-861), әл-Бистами (875ж.

қайтыс болған), әл-Халладж (858-922), әл-Ғазали (1058-1111),

ибн әл-Араби (1165-1240) және т.б.

84

51 - кесте

ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ИСЛАМ ФИЛОСОФИЯСЫНДАҒЫ

ҚАЙТА ЖАҢҒЫРУ КЕЗЕҢІ (ХІХ ғ. аяғы – ХХ ғ.ғ)

Жамал-ад-Дин әл-Афгани (1839 - 1897)

Мұхаммед Абдо (1849 - 1905)

Джебран Халиль Джебран (1883 - 1931)

Мұхаммед Икбал (1877 - 1938)

Шариф Мухаммад Маян ( ? - 1965)

Әбул-Ала Аффифи (1897 - 1966)

Шари-ати Али (1933 - 1977)

Маудуди Әбул-Ала (1903 - 1979)

Фазлур Рахман (1919 - 1988)

Ибрахим Мадхур ( ? - 1995)

Мұхаммед Хамидуллах (1908 - 2002)

Хосейин Наср Сейид (1933) және т.б.

ҚАЗІРГІ ИСЛАМ ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ

ІРІ ӨКІЛДЕРІ

85


Арабтілді мұсылман философиясындағы негізгі ағымдар.

Мұсылмандық Шығыстың ең ерекше сипатты белгілері.

Неге Құран философия пайда болуының басты қайнар көзі деп

есептеледі?

Адамның рухани ойының дамуына ықпал еткен Құранның этикалық

идеяларын атаңыздар.

Араб тілінен аударғанда «Кәләм» сөзі баян деген ұғымды білдіреді. Бұл

ілімнің Құдайдың Сөзімен арақатынасы қандай?

Кәламның өкілдерін атаңыздар.

Мутазилиттер деген кімдер?

«Ашаридің кәсібіндей түсініксіз» деген тіркесті қалай түсінесіз?

Неге Мұсылмандық Ортағасырлардағы ең басты мәселе қандай да бір

іс-қимылды таңдаудағы адамның ерік-еркіндігі туралы сұрақ болды?

Әл-Ашаридің басты туындысын атаңыз.

Фәлсафа қалыптасуында антикалық философиялық деректер қандай

рөл атқарды?

Мұсылмандық ортағасырлық философияны тек антикалық ойдың

түсініктемесі ғана деп есептеуге бола ма?

Кімді арабтардың бас философы деп атады?

Әл-Фараби философиясы неліктен әмбебап және энциклопедиялық

болып есептеледі?

Әл-Фарабидің басты трактаттарын атаңдар?

Әл-Фараби неліктен кемеліне келген адам болу үшін ғылымдарды

зерттеу қажет деп есептеді?

«Ізгілікті қала тұрғындарының көзқарастары туралы трактатта» әл-

Фарабидің қандай негізгі идеялары айтылады?

Әл-Фараби сенім мен зерде проблемасын қалай шешті?

Әл-Фараби музыканы неліктен математикалық ғылымдарға

жатқызады?

Әл-Фарабиді «Екінші-Ұстаз» деп атайды, неліктен?

«Білім кітабы» мен «Емдеу кітабының» авторын атаңдар.

«Философтардың жоққа шығаруы» кітабының авторлығы кімге

тиесілі? Бұл жұмыс кімге қарсы бағытталған?

Ибн-Халдун «асабийа» ұстанымын қалай түсіндіреді?

Ибн Халдун неліктен тарих пен әлеуметтанудың атасы болып


Ибн Халдунның басты шығармасын атаңдар.

Ибн Халдун экономикалық теориясының қандай ережелері заманауи

экономикаға релевантты?

Ибн Туфайльдің негізгі философиялық еңбегін атаңдар?

86

Әл-Фарабидің шығармашылығы неліктен фәлсафаның шыңы болып


Ибн Рушдты «Түсіндіруші» деп атайды, неліктен?

Ибн Рушдты (Аверроэсты) кім бірінші рет Түсіндіруші деп атады?

Н.Бор: «Мұсылмандық философияға Ибн Рушд арқылы Аристотель

философиясын түсінуге қол жеткізудің сәті түскендей болды, бұған қол

жеткізгеннен кейін ол өліп қалды» дегенді айтқанда нені меңзеді?

Ибн Баджжа жалғыздықты адам өмірінің бірден бір мүмкін болатын

тәсілі деп есептеді, бұл дұрыс па?

Ибн Халдунның әлеуметтік-этикалық философиясы.

Араб тілді философияның ортағасырлық батыс философиясына

тигізген әсері.

Омар Хайямның ғылыми-философиялық көзқарасы.

Әл-Фарабидің философиялық трактаттары.

Сопылықты неге жүректің діні деп атайды?

Сопылықтың негізгі өкілдерін атап шығыңыз.

«Сопылық» сөзі қалай аударылады?

«Диуани Хикмет» шығармасының авторы кім?

Сопы өзінің Құдайға барар жолында (тарикат) қандай баспалдақтардан

өтеді?

Исламдық теолог-сопы Әбу Хамид әл-Ғазали білім процесінде адам

жетіле түседі деген. Неге әл-Ғазалидің жетілу мен адамгершілік

ұғымдары мәндері жағынан ұқсас?

Сопылықтың белгілі өкілдерін атаңыз?

Сопылық жол – тарикат - білім беру процесінде Ұстаздың болуын

қалайды. Сопылықтағы Ұстаз институты мен қазіргі

Университеттердегі Ұстаз институтының қандай айырмашылығы бар?

Ұстаз-Шәкірт арақатынасы Шығыста өте маңызды, егер компьютерлік

технологияның күшімен: Интернет құралдарымен, мұғалімсіз оқуға

болатын болса ол не үшін керек?

Әл-инсан-әл-камил – толық адам, ал а ашкала-ль-инсан-ашкала –адамға

проблема болған адам. Бұл екеуі де Мұсылмандық Ортағасырда пайда

болған, бұлар адам мәселесі ретінде білім беру мағынасында нені

білдіреді? Қазіргі мұсылман философиясындағы негізгі бағыттарды

атаңыз?

Мұсылман модернизмі алдында қандай міндеттер тұр?

Мұсылман модернизмі өкілдерін атаңыз?

Қазіргі мұсылман философиясын адамгершілік философиясы деуге

бола ма? Болса, онда неліктен?

«Құранды түсіндіру» кітабының авторлары кімдер?

А.Бадави философиясындағы экзистенциалдарды атаңыз.

Қазіргі жағдайдағы сұхбат өзара түсіністікке әкеледі деп есептейсіз бе?

87

Мұсылман модернизмі, мұсылман персонализмі, сұхбаттық

философияның қайсысына мына үзіндіні жатқызуға болады: «Біз

бірдей ойлай алмаймыз, кейбір нәрселерді әртүрлі түсінеміз.

Сондықтан, көптеген сұрақтарда келісімге келгендіктен, бізде ортақ

нәрсе көп болғандықтан біз арамыздағы келіспеушілікті азайтып,

олардың дамуын кемеліне жеткізейік»?

С.Х.Насыр неге дін мен ғылым синтезі адамзаттың прогрессивті

дамуына әсер етеді деп есептейді? Бұған келісесіз бе? Өз сөзіңізбен

дәлелдеңіз.

Қандай философиялық шарада мұсылман философиясының

реконструкциялық немесе деконструкциялық іргелі ережелерін талқыға

салу қажет? Екі жағдайда да не ұтамыз?


Ар-ождан алдындағы адалдық – өз қадір-қасиетіңе, ізгі іс-әрекетіңе

байланысты (әл-Фараби).

Ғылым адам санасына болмысы бөлек, ерекше ұтырлы ұғымдарды

орнықтыру арқылы ғана терең ұялайды (әл-Фараби).

Ғылыммен айналыссам деген адамның ақыл-ойы – айқын, ерік-жігері –

зор, тілек-мақсаты – ақиқат пен адалдыққа қызмет етуге талап жолында

болуы шарт. Жәй ләззат іздеу, кәсіпқұмарлыққа ұқсас әрекет онда

болмасқа керек (әл-Фараби).

Адамның басына қонған бақыттың тұрақты болуы жақсы мінез-

құлыққа байланысты (әл-Фараби).

Ақыл-парасат – адамның ойлауына, пайымдауына, ғылым мен өнердің

қыр-сырын ұғуына, жақсы қылық пен жаман қылықтың ара жігін

ашуына көмектесетін күш (әл-Фараби).

Егер ұзақ өмір сүргің келсе ... онда ұнтақталған грек жаңғағы аралас

балды үзбей жей бер (ибн-Сина).

Поэтикалық шығармалардың қай-қайсысы да бір нәрсені қиялмен

жақсы бейнелеп шығуға ғана арналады (әл-Фараби).

Өнердің теориясын меңгеру – дегеніміз өнерге қатысты мәселелерді

ақыл арқылы ұғыну және талғам қабілетін игеру (әл-Фараби).

Бақыт, қуаныш және ләззат сезімдері асқан сұлу, ең әсем және аса

көркем дүниелерді қолмен ұстағандай айқын және кемел дүниелер

ретінде танып-білу арқылы ғана пайда болып, толық болмысқа ие

болады (әл-Фараби).

Қолыңда жоққа қам жеме, барыңнан босан, бауырым (Омар Хайям).

88


1. Танымның үш сатысын зерттеген, Аристотель философиясына тәнті

болған, Басра және Бағдатта тұрған, алғашқы араб ойшылы:

әл-Кинди;

2. «Адамдар – адамзаттыққа жататындықтан өзара тату болуы керек»

деген сөзді айтқан, Отрардан шыққан ғұлама: әл-Фараби;

3. Тұтастай бір ғылымның негізін көрсеткен, «Айығу кітабының» авторы,

энциклопедист-ғалым: Авиценна;

4. Нишапурда туып өскен, математик, астроном, ақын, әрі философ:

Омар Хайям;

5. «Ақиқат біреу, ал оған жетудің жолдары әрқилы» деген ой иесі:

әл-Фараби;

6. Мұсылмандардың қасиетті кітабы: Құран-кәрім;

7. Мұсылмандардың қасиетті кітабы «құран» сөзбе-сөз аударғанда

мынаны білдіреді: оқу;

8. Арабтың «ебедейсіз жүннен тоқылған киім» дегенді білдіретін сөзді

иеленген философ–мистиктер: суфистер;

9. Философиялық трактаттар жазған ортағасырлық ғұлама: әл-Фараби;

10. Шығыстың інжу-маржанына айналған «Шахнама» шығармасының

авторы?- Фирдоуси;

11. «Арабтардың алғашқы философы» және «Адамзаттың екінші ұстазы»:

әл-Фараби;

12. Ибн-Сина деген атымен танымал, Бұхарадан шыққан философ:

Авиценна;

13. Самарқандағы атақты ғылыми обсерваторияда қызмет еткен, есімі

суфизммен байланысты ұлы философ-мистик астроном әрі ойшыл?-

Ұлығбек;

14. Мұсылмандық Шығыста «Философтардың сұлтаны» және

«Дәрігерлердің әмірі» деген атқа ие болған ойшыл: Авиценна;

15. Философиялық рубайларымен әлемге әйгілі парсы ғалымы, философ-

ақын: Омар Хайям;

16. Мистицизм - сырлы, жұмбақ білім объектісін жанмен сезінуге

болады деген діни-философиялық ілім;

17. Діни көзқарастың негізі: сенім;

18. 1126 жылы Кордовада (Испанияда) туып-өскен араб философы

Аверроэсты арабтар қалай атады? – ибн-Рушд;

19. Ақиқаттың екіжақты теориясын жақтаған араб философы: әл-Ғазали;

20. Орта ғасырлардағы араб тілі - философиясын қалаған: синкретизм;

21. Әлеуметтік даму циклдарын қарастырған, Тунисте туып-өскен тарих

философы, арабтың саяси қайраткері: ибн-Халдун;

22. Авиценнаның есімі тек философиямен ғана емес, сондай-ақ

.....саласындағы еңбектерімен танымал - медицина;

89

23. Парасат пен сенімнің арақатынасын ибн-Рушд былай шешті: парасат

сенімнен жоғары;

24. Ел билеушіге қажетті қасиеттерді зерттеген, қазақ жерінде дүниеге

келген ұлы ойшыл: әл-Фараби;

25. Өмірдің мәңгілігін мен жан азаттығын уақытша екендігін айтқан

ортағасырлық ойшыл: ибн-Рушд;

26. Ақиқатты танудың қай жолы сопылықты сипаттайды? - аскеттік,

мистикалық;

27. Ізгі қала және надан қала туралы ілімді кім жазды? - әл-Фараби;

28. Суфизмнің негізін салушы: ибн-Араби;

29. «Философияны оқып-үйрену үшін қажетті шарттары жайлы

трактаттың» авторы: әл-Фараби;

30. Сопылық ағымды тудырған: абидтер;

31. Антикалықтан әл-Фараби қабылдаған философиялық дәстүрді атаңыз?-

перипатетизм;

32. Шығыста Платон мен Аристотельді қалай атаған?- Афлатон және

Арастатолис;

90

52 - кесте


№

КЕЗЕҢІ

УАҚЫТЫ

3


ХV – ХVІ ғ.ғ.

91

53 - кесте

ҚАЙТА ЖАҢҒЫРУ КЕЗЕҢІ ФИЛОСОФИЯСЫНДАҒЫ

БАСТЫ ҰҒЫМДАР

ҰҒЫМДАРЫ


АБСОЛЮТ

болмыстың рухани бастамасы – біртұтас, шексіз,

мәңгілік (Құдай, рух, идея, ерік және т.б.);

РЕНЕССАНС

қайта жаңғыру немесе қайта дәуірлеу;

УТОП

Жоқ, яғни өмірде жоқ немесе болмайтын, тек

адамның қиалында ғана болатын дүние;

ГЕЛИО -

ЦЕНТРИЗМ

Орталығы – Күн болып табылатын, Күн жүйесі

мен Жердің құрылысы жайлы ілім;

92

54 - кесте

ҚАЙТА ЖАҢҒЫРУ КЕЗЕҢІНДЕГІ

БАТЫС ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ БАСТЫ ИДЕЯЛАРЫ (ХV – ХVІ ғ.ғ)

ТЕОЛОГИЯ

Теизм және пантеизм арасындағы қарама-

қарсылық. Секуляризация

ОНТОЛОГИЯ

Шексіз әлем. Батыс дуализмінен бас тарту.

Гелиоцентризм. Полицентризм. Табиғат пен

Адам бойындағы тылсым күштер.


Антропоцентризм. Гуманизм. Мәңгілік

құндылықтардың қайта оралуы. Адам

бостандығын жасаушы – адамға табыну.

Адам бойындағы рухани идея


Ойдың қалыптасуы. Танымның ғылыми

әдістерінің құрылуы

ЭТИКА

Дуализм: Жаңа Өсиет (Новый Завет)

жазбаларындағы этика және өмірге эпикурлік

қатынас. Адам өз тағдырын айқындауға

қауқары бар


ФИЛОСОФИЯ

Әділетті, жетілген қоғамның түрлері

(Әлеуметтік утопиялар)

93

55 - кесте

ҚАЙТА ЖАҢҒЫРУ КЕЗЕҢІНІҢ ФИЛОСОФИЯСЫ

ӨКІЛДЕРІ

Гуманистік

бағыт

Социалистік-утопистік

бағыт

Натурфилософиялық

бағыт

Адамның еркін,

бостандығын

өздерінің


ілімдерінің өзегі

деп, рухани өмірде,

мәдениетте

гуманизм деген

бағытты дүниеге

әкелді;

Қоғамдық

құрылысты

сынап,

утопиялық

социалистік

идеяға

бой ұрды;

Табиғаттану

ғылымдарының

жетістіктеріне

сүйене отырып,

әлемнің пайда

болуы және оның

құрылысы туралы

ілімі жөніндегі

жаңалықтар

ашты;

Дантье Алигьери (1265-1321)

Франческо

Петрарка (1304-1374)

Лоренцо Валла (1507-1557)

Томазо

Компанелла (1568-1639)

өзінің «Күн қаласы»

еңбегінде

Томас Мор (1478-1535)

өзінің «Утопия»

еңбегінде

Николай Коперник (1473-1543)

Джордано Бруно (1548-1600)

Леонардо да Винчи (1452-1519)

Андреас Везалий (1514-1564)

Галилео Галилей

Қайта Жаңғыру кезеңінің

философиясы

94


ҚАЙТА ЖАҢҒЫРУ КЕЗЕҢІНІҢ ФИЛОСОФИЯСЫ

ӨКІЛДЕРІ

Неоплатондық

бағыт

Саяси

бағыт

Реформациялық

бағыт

Платон ілімін

дамытты,

идеализм

тұрғысында

табиғатты,

ғарышты,

адамды тануға

ұмтылды;

Мемлекет

мәселесі,

саяси күрес,

қоғамдағы

басқару әдістерін

қарастырды;

Шіркеулік

идеологияны, дінге

сенушілер мен

шіркеу арасындағы

қатынасты қайта

қарастыруды, оны

өзгертуді мақсат

етті;

Н. Кузанский (1401-1464)

П. д. Мирандолла (1463-1494)

Марсилио Фичино (1433-1499)

Эразм

Роттердамский (1469-1536)

Мишель Монтень (1533-1592)

Никколо

Макиавелли (1469-1527)

Мартин Лютер (1483-1546)

Жан Кальвин (1509-1564)

Томас Мюнцер (1490-1525)

Қайта Жаңғыру кезеңінің


95


Қайта Өрлеу философиясындағы – антропоцентризм.

Қайта Өрлеу философиясындағы – гуманизм.

Мишель Монтеннің философиялық идеялары.

Қайта Өрлеу Дәуіріндегі утопиялық идеялар.

Қайта Өрлеу Дәуіріндегі эстетика.


Қайта Жаңғыру (ренессанс) қарсыласудан туған (О.Шпенглер).

Универсум ұясы – универсумның өзі (П.Т. де Шарден).

96


1. Қайта жаңғыру кезеңі деп аталу себебі: антикалық мұрагерлік өз

жалғасын тапты;

3. Ренессанс философиясының ерекшелігі: антропоцентризм;

4. Ренессанс дәуірінің ойшылы: Галилео Галилей;

5. «Күн қаласы» еңбегін жазған кім? - Томазо Компанелла;

6. «Утопия» деген философиялық еңбектің авторы, ағылшын ойшылы:

Томас Мор;

7. Т.Мордың әлеуметтік теориясы қалай аталады? - утопиялық

социализм;

8. Адамның ойлау еркін, бостандығын, жалпы адамгершілігін көрсететін

бағыт: гуманизм;

9. Ф.Энгельс адамзат тарихындағы «Ұлы прогрессивті төңкеріс» деп

бағалаған қай кезең? - қайта жаңғыру кезеңі;

10. Қайта жаңғыру кезеңінің философия және өнер саласында ... қалыптаса

бастады? - гуманизм;

11. Қайта жаңғыру кезеңінде итальяндық Дж.Бокаччоның жазған көркем

шығармасы: Декамерон;

12. «Мемлекет билеушісі» еңбегінің авторы, Қайта жаңғыру кезеңінің

өкілі, итальяндық ойшыл: Николо Макиавелли;

13. Философия тарихында алғаш рет саясат пен моральды бөлген кім? –

Николо Макиавелли;

14. «Креационизм» деген не? - Құдай - тірі атаулының жасаушысы;

15. Қайта жаңғыру кезеңіндегі ойлаудың басты тенденциясы:

теоцентристік кезеңнен антропоцентристік кезеңге өтуі;

16. Қайта Жаңғыру кезеңіндегі утопист-ойшылдар: Т.Мор және

Т.Компанелла;

17. «Адам - өмірден ләззат алу үшін жаралған» деген ойды айтқан Қайта

Жаңғыру кезеңінің ойшылы: Лоренцо Валла;

18. Коперник теориясының ақиқатын мойындаған және Аспан әлемінің

Колумбы деген атқа ие болған ғалым: Галилео Галилей;

19. Инквизиттердің қолынан құрбан болды? - Джордано Бруно;

20. Атақты итальян ойшылы, әрі суретші, инженер–механик, мүсінші:

Леонардо де Винчи;

21. Антропоцентристік дүниетаным қай философиялық кезеңге тән: қайта

жаңғыру кезеңі;

22. Түрлі кедергілерге қарамай, «Ол (жер) бәрібір айналып тұр» деп өзінің

пікірін ашық айтқан ғалым: Галилео Галилей;

23. Қайта жаңғыру кезеңінде пайда ... - болды. - оқпен ататын қару;

24. Еуропада Эпикурға деген қызығушылықты тудырған ойшылды атаңыз:

Дантье Алигьери;

25. Қайта жаңғыру кезеңінің ойшылы Н.Кузанскийдің шын аты-жөні:

Николай Кребс;

97

26. Жер Күнді айналып қозғалатыны жөніндегі гелиоцентристік

жаңалықты ашқан поляк астрономы және натурфилософы: Николай

Коперник;

27. Құдайды емес Адамды - зерттеу объектісінің орталығы ретінде

қарастыратын философия: антропоцентризм;

28. Антиклерикализм дегеніміз: шіркеуге сыни көзбен қарау;

29. Швейцариядағы Реформацияның ірі өкілі: Кальвин;

30. Германиядағы діни реформацияның ірі өкілі, библияны алғаш рет

неміс тіліне аударған: Мартин Лютер;

31. Шаруа отбасынан шыққан немістің философы: Якоб Беме;

32. Дж.Бруно қай философиялық бағыттың өкілі? - пантеизм;

98

56 - кесте


№

КЕЗЕҢІ

УАҚЫТЫ

4


ХVІІ ғ. – ХІХ ғ. орт.

99

57 - кесте

ЖАҢА ДӘУІР ФИЛОСОФИЯСЫНДАҒЫ БАСТЫ ҰҒЫМДАР

ҰҒЫМДАРЫ


АПРИОРЛЫҚ

алдыңғыдан туындайтын нәрсе, яғни,

тәжірибиеден бұрын болатын және оған тәуелсіз

білімді белгілейтін ұғым;

МОНАДА

бірлік, біртұтас, яғни ғарыштық немесе жекенің

өмір сүру негізі – рухани бірлік (формальді тұрғыда

грек-рим атомизіміндегі атомдарға ұқсас нәрсе);

ИМПЕРАТИВ

талап, заң, бұйрық;

СУБСТАНЦИЯ

түпнегіз, мән, яғни түрлі заттардың,

құбылыстардың, процестердің өмір сүруінің,

олардың ішкі бірлігінің негізі;

МЕН

субьектің өзегін белгілейтін категория, ол оның

ішкі, рухани әлемін немесе оның тұтас тіршілігін

белгілейді;

АНТОГОНИЗМ

бай мен кедей арасындағы бітпейтін, бір

ымыраға келе алмайтын мәңгілік тартыс,

күрес;

АТЕИЗМ

Құдайдың бар екеніне сенбестік білдіру

немесе оны мойындамау;

100

58 - кесте

ЖАҢА ДӘУІРЛІК БАТЫС ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ ДАМУЫ

БАРЫСЫНДАҒЫ БАСТЫ БАҒЫТТАР (ХVІІ – ХІХ ғ.ғ.)

ЭМПИРИЗМ ЖӘНЕ СЕНСУАЛИЗМ

ФР. БЭКОН, Т. ГОББС, ДЖ. ЛОКК

МЕТАФИЗИКАЛЫҚ


Ж.О.ЛАМЕТРИ, П.А.ГОЛЬБАХ,

К.А.ГЕЛЬВЕЦИЙ


Р.ДЕКАРТ, И.НЬЮТОН, В.ЛЕЙБНИЦ,

Б.СПИНОЗА, И.КАНТ, Г.ГЕГЕЛЬ

АҒАРТУШЫЛЫҚ


Т.ГОББС, ДЖ.ЛОКК,М.А.Ф.ВОЛЬТЕР,

Ж.-Ж.РУССО, Д.ДИДРО,

Э.КОНДИЛЬЯК, Г.Э.ЛЕССИНГ,

ГЕРДЕР, И.КАНТ және т.б.

ИДЕАЛИЗМ

Д.ЮМ, ДЖ.БЕРКЛИ, И.КАНТ,

И.ФИХТЕ,

Ф.ШЕЛЛИНГ және Г.ГЕГЕЛЬ

АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ


ЛЮДВИГ ФЕЙЕРБАХ


МАТЕРИАЛИЗМ (МАРКСИЗМ)

К.МАРКС және Ф.ЭНГЕЛЬС

МИСТИКАЛЫҚ ФИЛОСОФИЯ

(МАСОНДАР, РОЗЕНКРЕЙЦЕРЛЕР,

ГЕРМЕТИСТЕР және т.б.)

СЕН-ЖЕРМЕН, КАЛИОСТРО,

СВЕДЕНБОРГ, СЕН-МАРТЕН

ӨМІР ФИЛОСОФИЯСЫ

А.ШОПЕНГАУЭР, Ф.НИЦШЕ,

А.БЕРГСОН

ПОЗИТИВИЗМ

О.КОНТ, Г.СПЕНСЕР, Д.С.МИЛЛЬ

ЖАҢА ДӘУІРДЕГІ БАТЫС ФИЛОСОФИЯСЫ

101

59 - кесте

ХVІІІ-ғ. ФРАНЦУЗДЫҢ АҒАРТУШЫЛЫҚ ФИЛОСОФИЯСЫ

__________________________________________________________

ДЕИСТІК

Құдай идеясын

терістеді, Құдай тек

алғашқы бастама,

бәрінің себепшісі

ғана, Құдай дүниені

жаратқаннан соң,

онда болып жатқан

үрдістерге

араласпайды, Құдай

мен Табиғаттың

бірлігі идеясын

мойындамады.

Ф.Вольтер,

Ш.Л.Монтескье,

Ж.Ж.Руссо,

Э.Кондильяк, т.б.

АТЕИСТІК-

МАТЕРИАЛИС

-ТІК

Құдай - жоқ,

материядан тәуелсіз

идея жоқ, таным –

материяның өзін-өзі

бейнелеуі, білім

көзі – сезім,

әлеуметтік

антогонизмнің

себебі – жеке

меншік, мемлекет

мұраты – «зайырлы

абсолютизм».

Ж.Мелье,

Ж.О.Ламетри,

Д.Дидро,

П.А.Гольбах,

К.А.Гельвеций

және т.б.

УТОПИЯЛЫҚ-

СОЦИАЛИСТІК

(коммунистік)

Тең жағдайда,

әділеттілік идея

салтанат құрған,

қоғамдық меншікке

негізделген жаңа

қоғам құру: ең басты

әлеуметтік зұлымдық

– жеке меншік пен

қоғам бай-кедей

болып қарама-қарсы

топқа бөлінуі.

Г.Мабли, Ф.Бабеф,

К.Сен-Симон,

Ф.Фурье

және т.б.

ҮШІНШІ БАҒЫТ ЕКНШІ БАҒЫТ БІРІНШІ БАҒЫТ

ФРАНЦУЗДЫҢ АҒАРТУШЫЛЫҚ ФИЛОСОФИЯСЫ

102

60 - кесте

ФРАНЦУЗДЫҢ АҒАРТУШЫЛЫҚ ФИЛОСОФИЯСЫ

АТАҚТЫ ФРАНЦУЗ АҒАРТУШЫ-ФИЛОСОФЫ,

АҚЫН, ПРОЗАШЫ, ТАРИХШЫ, ПУБЛИЦИСТ,

ӘРІ ҚҰҚЫҚ ҚОРҒАУШЫСЫ –

Ф.ВОЛЬТЕР (1694-1778)

АЗАМАТТАРДЫҢ ЗАҢ АЛДЫНДА ТЕҢДІГІ

СӨЗ БОСТАНДЫҒЫ

ЖЕКЕ МЕНШІКТІҢ МЫЗҒЫМАСТЫҒЫ

«ТАРИХ ФИЛОСОФИЯСЫ» ТЕРМИНІН ЕНГІЗДІ

КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ МОНАРХИЯ

МЫНАЛАРДЫ ЖАҚТАДЫ:

103

61 - кесте

НЕМІСТІҢ КЛАССИКАЛЫҚ ФИЛОСОФИЯСЫ

МАТЕРИАЛИСТІК

БАҒЫТ


БАҒЫТ

ИММАНУИЛ КАНТ

ИОГАНН ФИХТЕ

ФРИДРИХ ШЕЛЛИНГ

ГЕОРГ ГЕГЕЛЬ

ЛЮДВИГ ФЕЙЕРБАХ

КАРЛ МАРКС

ФРИДРИХ ЭНГЕЛЬС


БАҒЫТ


БАҒЫТ


(XVIII –XIX ғ.ғ.)

104

62 - кесте


(XVIII –XIX ғ.ғ.)

ДУАЛИЗМ

И.КАНТ

(1724-1804)



Л.ФЕЙЕРБАХ (1814-1872)

ОБЬЕКТИВТІ

ИДЕАЛИЗМ

Г.В.Ф.ГЕГЕЛЬ (1770-1831)


ИДЕАЛИЗМ

Ф.ШЕЛЛИНГ (1775-1854)

СУБЬЕКТИВТІ

ИДЕАЛИЗМ

И.ФИХТЕ (1762-1814)

105

63 - кесте

ХIX-XX ғ.ғ. БАТЫС ФИЛОСОФИЯСЫНДАҒЫ

КОНТРРАЦИОНАЛИСТІК ТЕНДЕНЦИЯ _______________________________________________________________________

ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ІЛІМДЕРДЕ «АҚЫЛ-ОЙ» ОРНЫНДА

МЫНАЛАР АЛДЫҢҒЫ ҚАТАРДА ТҰРАДЫ

«Өмірге деген сенім»

А.Шопенгауэр

«Өмір», «Өлім»,

«Үрей», «Күнә»

С.Кьеркегор

«Билікке деген ұмтылыс»

Ф.Ницше

«Рухани интуиция»,

«Жасырын рухани

күштер»

Е.Блаватская, Безант,

Штейнер, Ла Дью

«Өмірлік ұмтылыс»,

«Интуиция»

А.Бергсон

«Түйсіну»

Э.Мах,

Р.Авенариус

«Санасыздық»,

«Инстинкттер»

З.Фрейд,

А.Адлер, К.Юнг

106

64 - кесте

БЕЙКЛАССИКАЛЫҚ ФИЛОСОФИЯ

(XIXғ. - ортасынан бастап)

_____________________________________________

БЕЙКЛАССИКАЛЫҚ ФИЛОСОФИЯ

Канттың таным

теориясы, логика

және т.б.

мәселелерімен

айналысты

Герман Коген

(1842-1918),

Пауль Наторп

(1854-1924),

Эрнст Кассирер

(1874-1945),

Ганс Файхингер

(1852-1933)

және т.б.

Канттың




айналысты

Вильгельм

Виндельбанд

(1848-1915),

Генрих

Риккерт

(1863-1936)

және т.б.

Ортағасырлы

қ

Гегельдің көтерген


айналысты

Рихард Кронер

(1884-1974),

Г.Лассон

(1862-1932),

Бенедетто Кроче

(1866-1952),

Джованни

Джентиле

(1875-1944),

«абсолюттік

идеалист» Фрэнсис

Брэдли (1846-1924),

Дж.Ройс, Ж.Валь,

А.Кожев,

Ж.Ипполит, т.б.

француздар-

МАРБУРГ

МЕКТЕБІ

БАДЕН

(ФРАЙБУРГ)

МЕКТЕБІ

НЕО-

ГЕГЕЛЬШІЛДЕР

МАРБУРГ

МЕКТЕБІ

БАДЕН

(ФРАЙБУРГ)

МЕКТЕБІ

НЕО-

ГЕГЕЛЬШІЛ

-ДЕР

107

65 - кесте

ЖАҢА ДӘУІРДЕГІ БАТЫС ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ

БАСТЫ ИДЕЯЛАРЫ (ХVІІ – ХIX ғ.ғ)

ОНТОЛОГИЯ

Механицизм. Идеализм мен материализм

арасындағы күрес. Диалектика.

ТЕОЛОГИЯ

Деизм. Атеизм.


Механицизм. Дуализм: дене - жан. Материализм:

Өлімнен кейінгі жан, өмірдің мәңгілігін жоққа

шығару. Адамның биологиялық табиғаты.

Адамның биологиялық немесе әлеуметтік мәні.


Рационализм және эмпиризм (сенсуализм).

Метафизикадағы сын. Иррационализм: ғылыми

ойдың сыны. Позитивизм.

ЛОГИКА

Диалектика және оның заңдары.

ЭТИКА

Гуманизм. Бостандық. Адам құқы. Тұлға.


ФИЛОСОФИЯ

«Қоғамдық келісім» теориясы. Билікті бөлісудің

теориясы. Құқықтық мемлекет. Дәстүрлі

мәдениеттің сыны.

ТАРИХ


Идеализм: тарих абсолюттік идеяның дамуы

ретінде. Материализм: тарих материалдық

қатынастардың дамуы ретінде (өндіріс және

бөлісу тәсілі).

108


Жаңа Дәуір философиясының ерекшеліктері қандай? Оның

жаңалығы неде?

Г.В.Лейбництің монадалар туралы ілімінің мәні неде?

Ф.Бэкон: «Жаңа Органон».

Ф.Бэкон ашқан жаңалықтың мәнін сипатта.

Р.Декарт ғылыми әдіс туралы не айтты? Оның дуализмі?

Б.Спинозаның субстанция туралы ілімінің мәні неде?

Юм адам табиғаты туралы не айтты?

Дж.Локктың сапа туралы іліміне жалпы сипаттама бер.

Т.Гоббстың «Қоғамдық келісім» концепциясы.

П.Гольбах пен Ж.Ламетридің натурфилософиясы.

К.А.Гельвецийдің әлеуметтік-философиялық және этикалық

көзқарастары.

Ағартудың негізгі идеялары.

Ж.Ж.Руссоның «Қоғамдық келісім» теориясы.

Неміс классикалық философиясының басты проблемалары мен

міндеттері.

И.Кант философиясының әлеуметтік мәні неде?

И.Канттың «өзіндік зат» ұғымын қалай түсінесіз?

И.Канттың антиномиялары.

И.Фихте философиясындағы субъект белсенділігі мәселесі.

Ф.Шеллингтің натурфилософиясындағы адам, табиғат және

«әлемдік жан».

Г.Гегель философиясының мәні неде?

Г.Гегель философиясындағы жүйе мен әдіс (метод)

арасындағы қайшылықтың ерекшелігі неде?.

Г.Гегельдің «Рух фемонологиясы».

Г.Гегельдің «Дін философиясы».

Г.Гегельдің «Құқық философиясы».

Л.Фейербах түсінігіндегі адамның мәні.

Л. Фейербахтың гносеологиясы.

Л.Фейербах: философия мен діннің өзара байланысы.

Л.Фейербах философиясының кемшіліктері қандай?

XIXғ. бас кезіндегі постклассикалық философиясының негізгі

бағыттары.

К.Маркс философиясының қалыптасуына Л.Фейербахтың қандай

идеялары әсер етті?

К.Маркстің адами мәнді танудағы ерекшелігі қандай?

Тарихты материалистік тұрғыдан түсінудің қорытындысы не?

109

Ф.Энгельстің тарихты материалистік тұрғыдан түсінуді оны

тұрпайландырудан қорғауының жеткіліксіздігі неде?

Қоғамдық-экономикалық формация ұғымы.

Марксизм қоғамның әлеуметтік құрылым туралы.

Марксизм философиясындағы жаттану мәселесі.


Ғылым мен өнер халықтың даңқын асырады, олар оның бағын көтере

түседі (К.А.Гельвеций).

Марксизмді өлтірген – марксизм (К.Поппер).

Марксизм – келешек үшін кембағал бағыттаушы ғана емес, ол сол

сияқты өзінің соңына ергендерді сол тарихи кезеңде өз көз алдарында

өтіп жатқанның өзін көру, ал кейде, тіпті, өздері араласып жүрген істің

мән-жайын түсіну қабілетінен айырады (К.Поппер).

Марксизм туралы әділ сөз айту үшін, оның ақжүрек адалдығын

мойындау керек (К.Поппер).

Атеистік ғылымның да өз ғылымы бар (О.Шпенглер).

110


1. Жаңа Дәуір философиясы қай кезеңді қамтиды? - XVIIғ. және XIX-ғ.

ортасы;

2. Сенсуализмнің көрнекті өкілі: Джон Локк;

3. Эмпиризм неге жүгінеді? - тәжрбиеге;

4. Б.Спиноза философияның қай тарауын зерттеді? - этика;

5. XVII ғ. Жаңа Дәуір философиясындағы басты мәселе? - ғылыми

танымның әдістері;

6. «Адам–машина» еңбегінің авторы, механикалық материализмді

қолдаушы: Ж.Ламетри;

7. Ж.-Ж.Руссо мынаған қарсы шықты: жекеменшікке;

8. Жазған еңбегі үшін «Құдайдың тікелей жауы» аттанған философ:

Поль Гольбах;

9. «Ғылымдардың байсалдылығы мен дамуы», «Жаңа Органон» еңбегін

жазған философ-материалист: Фрэнсис Бэкон;

10. Еуропадағы Ұлы Буржуазиялық революциялар қай кезеңде болды? -

жаңа дәуірде;

11. Библияға алғаш рет сыни көзбен қарап, тарихи талдау жасаған

философ: Бенедикт Спиноза;

12. «Құдай сөзі және саяси трактат» еңбегінің авторы: Спиноза;

13. Өзінің әлеуметтік-саяси көзқарасы жағынан Б.Спиноза кім болды? -

республикашыл;

14. Р.Декарт философиялық зерттеуіндегі әдіс: картезиандық күмән;

15. Картезиандық мына елде пайда болды: Франция;

16. Декарт, Лейбниц, Спиноза, Паскаль қай бағыттың өкілдері? -

рационализм;

17. «Монада» ұғымын ғылыми айналымға енгізген: В.Лейбниц;

18. «Білім-күш», «Ақиқат –беделдің емес уақыттың қызы» деген: Ф.Бэкон;

19. «Ойлай аламын, демек өмір сүремін» деген сөздердің иесі, XVII -

ғасырда өмір сүрген француз философы: Рене Декарт;

20. «Жаңа Органон», «Жаңа Атлантида» сияқты бірқатар еңбектердің

авторы, В.Шекспир шығармаларына арқау болған философ: Ф.Бэкон;

21. «Алғашқыда Құдайды жасаушы ие ретінде, ары қарай Дүние өз

бетінше, өз заңдарымен дамиды» деп танитын ілім: деизм;

22. Ф.Бэконның пікірінше, танымға зиянды төрт нәрсе: идолдар;

23. Жаңа Дәуір кезеңі философиясындағы маңызды мәселелердің бірі:

өлім мен өлместік;

24. «Азаттық!, Теңдік!, Туысқандық!» ұраны қай кезеңде өмірге келді? -

жаңа дәуірде;

25. Адамның ақиқаттан алыстап кетпей, тәжірбиелік эксперименттерге

арқа сүйеу қажеттігі жөнінде айтқан: Ф.Бэкон;

26. Жаңа дәуір кезеңі философиясындағы жетістіктер:

экспериментальдық әдістерге көше бастады;

111

27. Жаңа дәуір кезеңіндегі материалистердің жіберген қателіктері:

метафизикалық материализм, механикалық ілімдер арқылы

түсіндірмек болғаны;

28. Спиноза ... - болды. - пантеист;

29. Бір-біріне жақын қандай ұғымдар пантеизм дегенді білдіреді? - құдай

мен табиғат;

30. Жаңа европалық рационализмінің негізін қалаушы? - Р.Декарт;

31. Адам табиғатынан индивидуалист деген ой иесі: Т.Гоббс;

32. Жаңа европалық философиядағы танымның индуктивтік әдісін

жасаушы: Ф.Бэкон;

33. Библиядан қайшылықтарды тауып, онда құдайлық емес, адамдық шығу

тегін анықтаған ойшыл? - Б.Спиноза;

34. «Адамның сезімі адасушылыққа әкеп соғады, сондықтан барлығын

ақыл-ой таразысынан өткізу керек» деген XVII ғ. француз ойшылы:

Р.Декарт;

35. Адамның жаны – tabula rasa (таза тақта) деген ойды кім айтты? –

Джон Локк;

36. «Таным идолдары» жөніндегі ілімді жазған: Ф.Бэкон;

37. Дедуктивті таным әдісін кім қарастырды? - Р.Декарт;

38. Жаңа дәуір кезеңіндегі ойшыл, әрі математик? - В.Лейбниц;

39. Танымның жоғары деңгейі интеллектуалдық интуиция деп санаған

нидерландық философ-пантеист: Б.Спиноза;

40. Дж. Локк екінші қасиетке нені жатқызады? - түсті;

41. Зерттеудің дедуктивтік әдісінің қағидалары кіммен өңделген,

көрсетіңіз: Ф.Бэкон;

42. Ғылыми рациональдік қашан пайда болды? - ХVІІ- ғасырда;

43. Декарттың пікірінше ғылымда нақты табысқа жетудің негізгі әдісі:

дедукция;

44. Т.Гоббстың жазған еңбегі: «Левиафан»;

45. Философ, әрі – дәрігер, механикалық материализмнің өкілі: Ламетри;

46. Гольбах – материалист;

47. Т.Гоббс қай теорияның авторы? - қоғамдық келісім;

48. «Философиялық принциптер» еңбегін кім жазды? - Д.Дидро;

49. «Шындықты тану - табиғатты материалистік тұрғыдан түсіну» деп

санаған француз ойшылы, ағартушы, энциклопедист: Гольбах;

50. Жаңа дәуірдегі француз энциклопедистерінің көшбасшысын атаңыз:

Ж.-Ж.Руссо;

51. Қай елдің билік ету формасы Ш.Монтескье үшін үлгі (идеал) болды ? -

Англия мемлекеті;

52. « … , - міне жау! Аяқтарыңмен басып -жаншыңдар!» дегенде

Ф.Вольтер нені меңзеді? - шіркеуді;

53. Ф.М.Вольтер өзінің дүниеге деген көзқарасы бойынша - … болды -

деист;

112

54. «Ғылымның әдеттілікке әсер-ықпалы жайлы» еңбегінің авторы:

Ж.Ж.Руссо;

55. «Адам бақытты болу үшін оған бір нәрсе жетпей тұруы керек» дегенді

кім айтты? - К.Гельвеций;

56. «Тәжірибиелердің» авторы, ағартушылық кезеңде өз отандастарының

қолдауына ие болған философ - Мишель Монтень қай елдің азаматы

еді?- Франция;

57. «Заңгерлік дүниетаным» деп аталатын түсінікті ғылыми айналымға

енгізген француз ғалымы: Ш.Монтескье;

58. Ағартушылық философиясына жатпайтын философ: Ф.Бэкон;

59. Ф.М.Вольтер қай бағытқа жататын ойшыл: ағартушы;

60. Ағартушылық кезеңіндегі көрнекті француз ойшылдарының өкілі:

Вольтер, Руссо;

61. «Қоғамдық келісім» теориясын жасаған кім? - Ж.-Ж.Руссо;

62. Адамның ойлау еркін, бостандығын, жалпы адамгершілігін көрсететін

бағыт: гуманизм;

63. Шығармалары философиялық толғамдарға толы француз жазушысы

әрі ұшқыш: Сент-Экзюпери;

64. «Неміс классикалық философиясы» деп алғаш рет айтқан және

ғылымға енгізген кім? – Фридрих Энгельс;

65. Гегельдік үштік (триада): тезис, антитезис және синтез;

66. Классикалық неміс философиясына жатпайтын философ: П.Гольбах;

67. Оның өмірі екі кезеңге: сынға дейінгі және сыннан кейінгі болып

бөлінді, ол кім? - И.Кант;

68. «Абсолюттік идея» қай философтың жүйесі негізінде жатыр?-

Георг Гегель;

69. Р.Декарт, Д.Юм, И.Кант, И.Г.Фихте философиясында өзекті болған

категория: мен;

70. Жаңа дәуір кезеңіндегі философ, объективтік идеалист: Г.Гегель;

71. «Уақыттың түйісі, идеясы және тарихтың міндеті мен мәні» ктабының

авторы, неміс экзистенциялисі: Дюринг;

72. Дін мен философияның арақатынасы жөніндегі Г.Гегельдің пікірі:

философия діннен жоғары;

73. Әлеуметтік нормаларды легальді және моральді деп кім бөлді?-

Людвиг Фейербах;

74. Шеллингтің пікірінше, интеллектуалдық интуицияға кімдер жақын?-

данышпандар;

75. И.Кант өмірдегі парасатты немен байланыстырады? - азат дүниемен;

76. Моральдық категориялық императивті құрастырған: И.Кант;

77. «Категориялық императив» дегеніміз не? - этикалық заң;

78. Г.Гегельдің көрсеткен «абсалюттік рух» сатылары: миф, дін және

философия;

79. Өмір философиясы негізін қалаушы: И.Фихте;

113

80. Кеңістік пен уақытты сезімдік априорлық формалары ретінде кім

қарастырды? - И.Кант;

81. Гегельдің жазған еңбегі: диалектика жайлы ілім;

82. И.Канттың басты шығармалары: таза ойдың сыны, практикалық

ойдың сыны;

83. Немістің классикалық философиясының бастауында кім тұр? -

Имануил Кант;

84. «Асқан адам» атты еңбекті дүниеге әкелген философ: Ф.Ницше;

85. Агностиктердің қатарына жататындар: Кант, Юм, Мах және

Авенариус;

86. И.Кант философиясында маңызды рөл атқарған философиялық ұғым:

априорлық;

87. «Мен нені біле аламын?», «Мен не істеуім керек?», «Мен неге сенуім

керек?» деген адамның рухани мүддесін көздейтін үш сауалдың

авторы: И.Кант;

88. Л.Фейербахтың дүниетанымын қайдан көреміз? - натурализмнен;

89. И.Канттың категориялық императив дегені: моральдық заң;

90. Г.Гегель философиясындағы басты ұғым: абсолюттік идея;

91. 1794ж. Ресейде Петербор ғылым академиясының мүшесі болған

батысевропалық философ: И.Кант;

92. Классикалық неміс философиясына жатпайтын философ: П.Гольбах;

93. Неміс классикалық философиясындағы негізгі мәселелердің бірі:

дүниенің танымдылығы мәселесі;

94. Неміс классикалық философиясындағы субьективтік идеализмнің

өкілі: И.Фихте;

95. Адамның эгоисттік құлқын жою олардың арасында «барлығына

барлығы қарсы» деген соғысын ашады, ол мемлекет пен құқықтың

пайда болуына әкеледі деген кім? - Г.Гегель;

96. «Билікке деген жігер» ұғымын кім енгізді? - Ф.Ницше;

97. Марксизм қашан пайда болды? XIX-ғасырдың ортасында;

98. К.Маркс пен В.Лениннің еңбектерінде қандай диктатура жөнінде

айтылады? - пролетариат;

99. Марксизм философиясының негізін қалаушылар: Маркс, Энгельс және

Ленин;

100. К.Маркстың пікірінше дамудың қайнар көзі: қайшылықта;

101. Философияда – диалектикалық және тарихи материализмді,

экономикада – табыс құны теориясын, саясатта – таптық күрес

теориясын қалыптастырған: Карл Генрих Маркс;

102. К.Маркс қоғамды талдаудың қандай әдісін қолданды? -

формациялық;

103. В.И.Лениннің пікірінше марксизмнің үш қайнар көзі: ағылшын

саяси экономиясы, неміс классикалық фиолософиясы, утопиялық

социализм;

114

104. В.И.Лениннің көзқарасы бойынша марксизмдегі ең басты

мәселе: таптық күрес туралы ілім;

105. Совет дәуірінде материалистік дүниетаным бойынша ғылымға

қайшы келген: генетика және кибернетика;

106. Совет дәуірінде ЖОО-да оқу пәндері түрінде оқытылғаны:

диалектикалық және тарихи материализм;

107. Марксистік философияда «базис» ұғымы нені білдіреді?-

өндірістік қатынастардың жиынтығы;

108. «Классикалық көнеліліктің Вольтері» деп Ф.Энгельс атаған

антикалық сатирик-ойшыл: Лукиан;

109. Қазан төңкерісі қарсанында В.И.Ленинің жазған еңбегі:

«Мемлекет және революция»;

110. «Капиталды» кім жазды? – Карл Маркс;

111. «Ленинизм мәселелері» (Вопросы ленинизма) еңбегінің авторы:

Иосиф Сталин;

112. К.Маркс «тарихтың лакомотиві» деп нені айтты? - революция;

113. «Табиғат диалектикасы» еңбегін жазған: Ф.Энгельс;

114. Өндіріс күштері мен өндірістік қатынастардың нақты бірлігін

білдіретін тарихтағы белгілі марксистік философиядағы түсінікті

көрсетіңіз: өндірістік тәсіл;

115. «Экзистенциализм және материализм» еңбегінiң авторы:

Владимир Ленин;

116. Қоғам дамуының революциялық жолын қолдаған: Карл Маркс;

117. В.Ленин 1905 жылы «орыс революциясының айнасы» деп кімді

атады? – Лев Толстой;

118. Женевада «Еңбекті азат ету» тобын құрған алғашқы орыс

марксисі: Плеханов;

119. Эмпириокритицизм: практикалық сын;

120. Қазақ даласына марксизмді таратушылардың бірі:

Ә.Жангельдин;

121. Марксистік дүниетанымға қайшы келетін, жат сөз: дін;

115

66 - кесте

ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ БАТЫС ФИЛОСОФИЯСЫ _____________________________________________________________________________

№

КЕЗЕҢІ

УАҚЫТЫ

5

ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ БАТЫС


ХХ - ХХІ ғ.ғ.

116

67 - кесте

БАТЫС ПОСТКЛАССИКАЛЫҚ ФИЛОСОФИЯСЫНДАҒЫ

АҒЫМДАР МЕН МЕКТЕПТЕР (ХIX-ХХ ғ.ғ)

__________________________________________________________________

ӨМІР ФИЛОСОФИЯСЫ А.Шопенгауэр, Ф.Ницше, А.Бергсон

ПОЗИТИВИЗМ

Бірінші позитивизм Конт, Спенсер, Милль

Екінші позитивизм

(эмпириокритицизм)

Э.Мах, Р.Авенариус

Неопозитивизм

М.Шлик, Р.Карнап,

О.Нейрат, Б.Рассел,

Л.Витгенштейн

НЕОТОМИЗМ Э.Жильсон, Ж.Маритен, Мерсье

ТЕОСОФИЯ Е.Блаватская, Синнет, Безант, Ла Дью, Дауэр,

Мэнли-Холл

АНТРОПОСОФИЯ Штейнер

ЭКЗИСТЕНЦИАЛИЗМ С.Кьеркегор,А.Камю,Ж.Сартр,К.Ясперс, Хайдеггер

ПСИХОАНАЛИЗ З.Фрейд, А.Адлер, К.Юнг, Э.Фромм

НЕОРДОКСАЛЬДІ

ДІНИ ФИЛОСОФИЯ

Тейер де Шарден, Бубер, Генон, Бультман,

Тиллих, Кокс

ОРЫСТЫҢ ДІНИ


(ШЕТЕЛДІК БАТЫС)

Н.Бердяев, Л.Шестов, М.Булгаков, Ф.Франк

ПРАГМАТИЗМ Ч.Пирс, У.Джемс, Дж.Дьюи, Хук

НЕОПРАГМАТИЗМ Куэйн, Гудмен, Р.Рорти, Решер

ПЕРСОНАЛИЗМ Н.Бердяев, Л.Шестов, Боун, Ройс, Мунье, Лакруа

ФЕНОМЕНОЛОГИЯ Э.Гуссерль және оның ізбасарлары



М.Шелер, Гелен, Плесснер

НЕОКАНТИАНСТВО Г.Коген, П.Наторп, В.Виндельбанд, Г.Риккерт

НЕОГЕГЕЛЬЯНСТВО Стерлинг, Кэрд, Ф.Брэдли, Дж.Ройс

МАРКСИЗМ К.Маркс,Ф.Энгельс, Хоркхаймер,Маркузе,Лефевр,

Т.Адорно, Ж.Сартр және т.б.

ТІРІ ЭТИКА ІЛІМІ Рерихтер және оның ізбасарлары

ҒЫЛЫМ


К.Поппер, С.Кун, И.Лакатос

ТАРИХ ФИЛОСОФИЯСЫ О.Шпенглер, А.Сорокин, К.Ясперс, А.Тойнби

СТРУКТУРАЛИЗМ Леви-Строс, Альтюссер, Фуко, Ж.Деррида, Лакан

СЦИЕНТИЗМ Ростоу, Д.Белл, Э.Тоффлер, Масуда, Нэсбит

СИНЕРГЕТИКА Г.Хакен, И.Пригожин

САЯСИ ФИЛОСОФИЯ Ролс, Нозик, Новак, З.Бжезинский,

Г.Киссенджер, Пимейтел

117

68 - кесте

ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ БАТЫС ФИЛОСОФИЯСЫНДАҒЫ

БАСТЫ ҰҒЫМДАР

ҰҒЫМДАРЫ


ДЕСТРУКЦИЯ

М.Хайдеггердің фундаментальді

онтологиясының негізгі ұғымдарының бірі;

ИММАНЕНТТІ

затқа, құбылысқа немесе прцеске ішкі тән

қасиет немесе заңдылық;

НООСФЕРА

Ақыл-парасат ортасы (сферасы);

ТЕХНОФОБИЯ

техникалық іс-әрекеттер мен обьектілердің

жаттанған дүниесін адамның өз болмысына

қауіп төндіретін құбылыс ретінде қабылдауын

бейнелейтін ұғым;

ФЕНОМЕНОЛОГИЯ

әлем дегеніміз – әлемнің санада құбылуы, яғни

әлемнің санада құбылуы феномен деп аталады;

ЭМПАТИЯ

сезіне білу, елігу – өзге адамның орнында бола

білу қабілеті, ниетін, идеяларын түсіну;

СИМУЛЯКР

Түпнұсқамен байланысын жоғалтқан көшірме;

РИЗОМА

постмодерн жағдайының негізгі сипаты

ретінде орталықсыздануды білдіреді. Ол –

ағаш емес, інжугүл тәрізді өсімдік.

118


К.Ясперстің тарих философиясы.

О.Конттың позитивизмі.

Структурализм. К.Леви-Стросстың концепциясы.

Классикалық және бейклассикалық философияның негізгі

ерекшеліктерін атаңыз?

Неге жаңа философиялық парадигмаға өту қажеттілігі пайда болды?

Неге Кьеркегорды бейклассикалық философияның негізін

қалаушылардың бірі деп атайды?

Үш экзистенциалдық саланы атаңыз және олардың сипатын беріңіз?

Кьеркегордың философияның дамуына ықпал еткен негізгі идеялары

қандай?

Ф.Ницше шығармашылығының екі негізгі түсінігі қандай?

Ф.Ницшенің шығармашылық қалыптасуындағы үш кезең.

Ф.Ницше тұжырымдамасындағы шығыстық сарындар: дионисишілдік

пен аполлоншылдық.

Асқан адам, билікке ұмтылу және мәңгі оралу туралы идеялар.

Қазіргі философиялық антропология дегеніміз не?

Шелер адам идеясын қалай анықтайды?

Жан түрлерін атаңыздар және адам жаны үшін ең басты қағиданы

түсіндіріңіз?

Шелер тұжырымдамасының шығыстық адам туралы ілімдермен

жақындығы неде?

Персонализмнің негізгі міндеттері?

«Тұлғалық универсумның» негізгі сипаттары қандай?

Тұлғадағы басым нәрсе қандай болады?

Қазіргі дәуір үшін персоналистер идеяларының өзектілігі неде?

Экзистенциализм деген не?

Экзистенциализм идеясы қазақтың философиялық ойына неге жақын?

Еркіндік, өнегелі таңдау, жауапкершілік сияқты экзистенциализмнің

негізгі қағидаларын сипаттаңыз?

Ж.-П.Сартрдың: «адам өзі өмір сүретін дәуірді таңдамайды, бірақ сол

дәуірдегі өзін таңдайды?» деген сөзін түсіндіріңіз?

Философ М.Фуконы неге археолог деп атайды?

Фуконың шығармашылық дамуының үш кезеңін атаңыз?

Фуконың «адамның жоғалуы» тезисінің мәні?

Фуко Шығыспен сұхбат құрған ба?

Постмодерн және постмодернизм терминдерінің айырмашылығы неде?

Француз постмодернизмінің өкілдерін атаңыз?

Неге постмодернизмді жаһандану философиясы деп атайды?

119


Таза позитивистік тұрғыдан алғанда, адам – ғылымның ең құпия және

зерттеушілерді сан соқтырып адастырушы обьектісі. Түкке тұрмайтын

морфологиялық секіріс әрі өмірдің бар саласындағы ғаламат өзгерістер

– адамның бүкіл қарама-қайшылығының астары осында жатыр (П.Т.де

Шарден).

Ғылымдағы дәлдік пен ғылыми тілдегі дәлдік терминнің дәлдігіне

байланысты деп ойлау соқыр сенімге жатады (К.Поппер).

Ғылым жай ғана «фактілер жиынтығы» емес: ол, бері салғанда, -

фактілер коллекциясы (К.Поппер).


1. Бейклассикалық философия өкілдері: Ф.Ницше, С.Кьеркегор, т.б.;

2. «Позитивтік философия курсы» еңбегін жазған кім? – Огюст Конт;

3. Позитивизмнің негізін қалаушы: Огюст Конт;

4. ХХ ғ.бас. ғылыми әдістемелік және философияда субъективтік-

идеалистік бағытқа жатпайтын, философиялық көзқарас кімдікі?-

Дюсман;

5. «Үшінші толқын», «Соғыс және Қарсы соғыс», «Билік

метаморфозасы», «Болашақтың есеңгіреуі» философиялық

еңбектердің авторы: Эльвин Тоффлер;

6. З.Фрейдтің пікірінше «мен» және «ол» қандай қатынаста?- тұрақты

жанжалда;

7. «Түсті жору», «Күнделікті өмірдің психологиясы», «Психоанализ

туралы» т.б. да еңбектердің авторы: Зигмунд Фрейд;

8. «Ұжымдық санасыздық архетипін» ғылымға енгізген: Карл Юнг;

9. Адамға «хомосимволикус» нышан белгі жасайтын адам деп анықтама

берген кім? - Эрнст Кассирер;

10. Герменевтика: мәтінді түсіндіру теориясы мен өнері;

11. Эмпириокритицизм: позитивизмнің екінші кезеңі;

12. И.Леви-Стросс қай бағыттың көрнектi өкiлі: структурализм;

13. А.Тойнби философиясы мынаны зерттейдi: жеке қоғамдық мәндердi;

14. Философия тұрғысынан «Апатия» нені білдіреді? - өмірдің дәстүрі

мен нормаларын жақтырмау;

15. О.Шпенглер мен А.Тойнби нені сынға алды? - евроцентризмді;

16. Ж.Деррида өзінің философиясына нені енгізуді ұсынады? - еуропалық

мәдениеттің деконструкциясын;

17. Философ-экзистенциалист: Мартин Хайдеггер;

18. Феноменологияның негізін қалаушы: Эдмунд Гуссерль;

19. Қазіргі заманғы постмодерн өкілі: Жиль Делез;

20. Позитивизм философиясының өкілдері: Конт, Мах және Авенариус;

21. Объектінің зерттелу құрылымын қарастыратын ілім: структурализм;

120

22. Неопозитивизм - нені зерттейді? - қазіргі ғылымның философиялық

методологиялық мәселелерін;

23. «Бар немесе болу» кiтабын жазған кім? – Эрих Фромм;

24. «Шығармашылық даму» деген ұғымды енгiзген: Анри Бергсон;

25. Неотомизмнің сүйенген алғашқы дерек көздері: Аристотельдің

философиясы,Ф.Аквинскийдің христиандық схоластикасы;

26. Феноменологиялық философияның негізін қалаушы: Э.Гуссерль;

27. Экзистенциализм өкілдері: С.Кьеркегор, Ж.Сартр, А.Камью,

К.Ясперс;

28. М.Хайдеггер техниканың маңыздылығын қалай қабылдады? -

дегуманизация;

29. Даму барысындағы прогресс нені қарастырады? – жаңа сапаға ие

болу жағын;

30. «Өмірді» параметрияның имманенті қасиетіне кіргізетін және «тірі»

және «өлі» арасындағы шекараны теріске шығаратын

натурфилософиялық концепцияны белгілеу үшін пайдаланылатын

терминді атаңыз: эманация;

31. Қарама-қарсылықтың бірлігі және күрес заңы: себеп-салдар;

32. Сапалы және санды өзгерістердің диалектикасын білдіретін заң:

өлшем;

33. Әмбебап тілдің базасында унификация идеясы өзінің бейнесін қандай

концепциядан тапты? - интуитивизм;

34. Теорияда қисынның дұрыстығын қарастырғанда кездесетін қарама-

қайшылық қалай аталады? – қағида (принцип);

35. Ғылымның негізгі өзегі (ядросы) не болып табылады, соны көрсетіңіз:

көпшілігі ғылымнан аластатылған моралды ескірген білімдер;

36. Детерменизмнің позициясы: барлығына бірден-бір себеп ол - Құдай;

37. «Бейнелеу теориясында» материяны жалпы қасиет ретінде көрсеткен

кім? - А.Камю;

38. К.Ясперстің пікірінше шекаралық жағдай: кінә, жауаптылык және

жаза;

39. К.Ясперстің айтқан «Адамзаттың кіндік кезең» («белдеулік уақыт»

ұғымы) уақыты: б.д.д.VIII–II ғ.ғ.;

40. К.Ясперс үшін тарихтың мәні мен негізі: қоғамдық қатынастар;

41. Структурализм философиялық бағытының өкілдері: Деррида, Делез,

Бодрийар;

42. Ғылымның рөлін абсолюттейтін немесе оны бірінші орынға қоятын,

ҒТР нәтижесінде пайда болған философялық-танымдық бағыт:

сциентизм;

43. Позитивизмға сәйкес «позитивтік ғылымдар» қандай ғылыми негізге

сүйенеді? - априорлық ілім;

44. Эмпириокритицизм: практикалық сын;

45. «Өмір философиясының» өкілдері: Бергсон, Зиммель, Дильтей, т.б.;

46. Ғылымға «парадигмалар» ұғымын енгізген? – С.Кун;

121

47. М.Хайдеггердің негізгі философиялық ұғымы: «мұнда болмыс»;

48. Герменевтиканың көрнекті өкілі, қазіргі батыс философы: Гадамер;

49. А.Бергсонның философиясындағы танымның басты құралы:

интуиция;

50. Ф.Ницшенің философиясындағы басты ұғым: «билікке деген жігер»;

51. Австриялық психоаналитик, әрі философ: Зигмунд Фрейд;

52. Психоанализ негізін қалаушы: Зигмунд Фрейд;

53. Психоанализге «архетип» ұғымдын енгiзген: Карл Юнг;

54. Детерменизм қандай ілім? - дүние көрінісінің заңдылықтары жайлы

ілім;

55. Құндылықтардың теориясы: аксеология;

56. Феноменология: феномендік құбылыстар;

57. Позитивизм – бұл философиялық бағыт: ғылымның танымдағы ролін

бекіту;

58. Пассионарлық теория ұғымының авторы кім? – Лев Гумилев;

59. Экзистенциализм-философиялық бағыт ретiнде қашан пайда болды?

XX - ғасырдың басында;

60. Сэр К.Поппер танымға қандай принцип енгiздi? - верификация;

61. Диалектикалық материализмдегі қозғалыс көзі: ішкі қайшылықтар;

62. Атомдық-молекулярлық өзара байланыстар қайсысына жатады? -

химиялық;

63. Кеңістік және уақыт релятивистік түсінікті енгізген:

Альберт Эйнштейн;

64. Философ-экзистенциалист: Мартин Хайдеггер;

65. Француз феменизмінің өкілі, философ Ж.П.Сартрдың жұбайы және

«Екінші жыныс» монографиялық зерттеудің авторы: де-Неф;

66. «Даңқты шахматтық тақта» кітабының иесі, поляк жерінен шыққан,

американдық саясаткерді атаңыз: Збигнев Бжезинский;

67. Ж.Деррида хат туралы ғылым деп нені айтқан? - грамматика;

68. Мифологияда кездеспейтін, кейін философияда пайда болған

қызметтің бір түрі: сын айту;

69. Қазіргі таным бойынша ғылым мынаған сүйенуі керек: объективті-

шынайы зерттеулерге;

70. «Семиология» терминін ғылымға енгізген: Ф.де Соссюр;

71. Неофрейдизм және фрейдомарксизмнің негізін қалаушылардың бірі:

Э.З.Фромм;

72. О.Конт және Дж.С.Милль қай философиялық бағыттың өкілдері? -

позитивизм;

73. «Ноосфера» теориясын қалаған ғалымдар: В.Вернадский және Т.де

Шарден;

74. Постпозитивизм өкілдері: Лакатос, Фейерабенд, Кун және Поппер;

75. «Философиялық зерттеулер» еңбегін жазған қазіргі батыс

философиясының ірі өкілі: Л.Витгенштейн;

122

76. Батыс философиясы өкілі, француз ғалымы Ж.Дерриданың еңбектері:

«Өзіндік референция», «Ерекшелендіру», «Өзге»;

77. Герменевтика өкілдері: Гадамер, Бети және Ландман;

78. Прагматизм бағытының өкілі, американдық философ-ғалым:

Дж.Дьюи;

79. Неогегельяндықтың, батыс философиясының өкілі, итальяндық ғалым:

Кроче Бенедетто;

80. Постиндустриалдық (ақпараттық) қоғам теориясының негізін

қалаушы: Дэниел Белл;

81. Семиолог-ғалымдар: Р.Барт және У.Эко;

82. Неореализм және аналитикалық философияның негізін қалаушы:

Бертран Рассел;

83. Аналитикалық психологияның негізін қалаған: Карл Густав Юнг;

84. Позитивизм неше бағытқа бөлінді? - үш бағытқа;

85. Неопозитивизм өкілдері: Шлик, Карнап, Нейрат, Рассел,

Витгенштейн;

86. Екінші позитивизм (эмпириокритицизм) өкілдері: Эрнст Мах және

Рихард Авенариус;

87. Неотомизм өкілдері: Этьен Жильсон, Жак Маритэн, Мерсье;

88. Неокантиандықтың өкілі, атақты неміс ойшылы: Эрнст Кассирер;

89. Симулякр, резома т.б. сөздер қай философиялық бағытқа тән?

постмодернизм;

90. «Сизиф туралы аңыз» еңбегін жазған француз ойшылы: Альбер Камю;

123

69 - кесте

ОРЫС ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ ДАМУЫ

ЖӘНЕ ҚАЛЫПТАСУ КЕЗЕҢДЕРІ

____________________________________________________________

№

КЕЗЕҢДЕРІ

УАҚЫТЫ

1

ЕЖЕЛГІ-ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ОРЫС


ХІ - ХVІІ ғ.ғ.

2

АҒАРТУШЫЛЫҚ КЕЗЕҢ

ХVІІІ - ХІХ ғ.ғ.

3

РЕСЕЙЛІК РУХАНИ РЕНЕССАНС

ХІХ ғ. ІІ-жарт.

- 1917ж.

4

СОВЕТТІК КЕЗЕҢНІҢ


1917 - 1991ж.ж.

5

ОРЫС ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ

ПОСТСОВЕТТІК КЕЗЕҢІ

1991ж. бастап -

124

70 - кесте

ОРЫС ФИЛОСОФИЯСЫНДАҒЫ БАСТЫ ҰҒЫМДАР

ҰҒЫМДАРЫ


СОБОРШЫЛДЫҚ

Еркін қауымдастық, яғни еркіндік және

қажеттілік үйлесімділігі мәселесі;

БІРТҰТАСТЫҚ

Ғылым, философия және діни сезімнің бірлігі

немесе синтезі; Жалпы тұтастық – жаратушы

мен жаратылыс тұтастығы;

БҮТКІЛБІРЛІК

Әлемнің, барлық тіршіліктің бірлігі, болмысты

ұйымдастырудың қағидасы, яғни барлық заттар

мен дүние құбылыстарының өзара шаттасуы,

өзара жіктелуі (добро – истина – красота);

ҚҰДАЙЛЫҚ-

КІСІЛІК

ИДЕЯСЫ

Бүкіл адамзат тарихы – адамның Құдайға

ұмтылысы, өрлеуі, яғни ол – Құдайға, игілік пен

әдептілікке негізделген;

125

71 - кесте

ЕЖЕЛГІ ЖӘНЕ ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ОРЫС ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ

ДАМУЫ ЖӘНЕ ҚАЛЫПТАСУЫ (ХІ -ХVІІ ғ.ғ)

Шығыс


Құдайсөзі және

философия

Славян

ағартушылары

Зайырлы

әдебиет

ОРЫС ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ

Ертедегі діни Иларион, Никифор, М.Грек, Климент

философия Смолятич, Владимир Мономах, Кирилл

Туровский

Христиан ересей аркандық, құдайға деген сүйіспеншілік,

философиясы мәскеулік антитринитарийлер,

Феодосий Косой, Карл, Дм.

Твиритинов

Исихазм Феогност, Сергий Радонежский

Нестяжателдер Нил Сорский, Вассиан Патрикеев,

Максим Грек, Иван Пересветов

Иосифляндік Иосиф Волоцкий,

Иван Грозный

«Мәскеу-Үшінші Зосима, Филофей

Рим»

126

72 - кесте

ОРЫС ФИЛОСОФИЯСЫНДАҒЫ АҒАРТУШЫЛЫҚ КЕЗЕҢ

_________________________________________________________

ОРЫС Татищев, Кантемир,

АҒАРТУШЫЛАРЫ Прокопович, Ломоносов,

Поповский, Десницкий

ДЕИСТІК Михаил Ломоносов

НАТУРФИЛОСОФИЯ

ХРИСТИАНДЫҚ Г.Сковорода

ПЛАТОНИЗМ

ХРИСТИАН ВОЛЬФТІҢ Г.Теплов, М.Щербатов

ІЗБАСАРЛАРЫ


ЖӘНЕ САЯСИ Александр Радищев

ФИЛОСОФИЯ

ОРЫС Елагин, Шварц,

МАССОНДЫҒЫ Лопухин, Лабзин

АҒАРТУШЫЛЫҚ КЕЗЕҢ (ХVІІІ – ХІХ ғ.ғ.)

АҒАРТУШЫЛЫҚ КЕЗЕҢ

(ХVІІІ – ХІХ ғ.ғ.)

127

73 - кесте

ОРЫС РЕВОЛЮЦИОНЕР-ДЕМОКРАТТАРЫНЫҢ САЯСИ-

ӘЛЕУМЕТТІК КӨЗҚАРАСТАРЫ (ХІХғ. 40–60ж.ж) ________________________________________________

ХІХғ. 40–60 ж.ж.

орыс революционер-демократтарының

саяси-әлеуметтік көзқарастары

А.С.Хомяков, И.В.Киреевский,

В.И.Даль, Ю.С.Самарин,

Ф.И.Тютчев, Н.Я.Данилевский,

А.Н.Островский, ағайынды

К.С. және И.С.Аксаковтар

А.И.Герцен, В.Г.Белинский,

Н.П.Огарев, К.Д.Кавелин,

П.В.Анненков, В.П.Боткин,

Е.Ф.Корш, И.С.Тургенев,

Т.Н.Грановский, И.И.Панаев, т.б.

Н.Г.Чернышевский,

Н.А.Добролюбов және т.б.

ХАЛЫҚШЫЛДАР

БАТЫСШЫЛДАР

СЛАВЯНОФИЛЬДЕР

128

74 - кесте

ОРЫС ФИЛОСОФИЯСЫНДАҒЫ – КОСМИЗМ

КОСМИЗМ ФИЛОСОФИЯСЫ Ғарыш, Табиғат пен Адам бір-бірімен тығыз байланыстағы

біртұтастық ретінде қарастырылады

Ғарыштық монадалар

философиялық жүйесін құрды

Ғарыштық биология

философиялық жүйесін жасады

В.И.Вернадский

(1863-1945)

К.Э.Циалковский

(1857-1935)

Н.В.Бугаев

(1837-1902)

А.Л.Чижевский

(1897-1964)

КОСМИЗМ ФИЛОСОФИЯСЫ Ғарыш, Табиғат пен Адам бір-бірімен тығыз

байланыстағы біртұтастық ретінде қарастырылады

«Ноосфера» - сана, парасат

сферасы теориясымен

айналысты

Материяның мәңгілігі (атом

материяның бөлщегі), әлемдегі

саналы өркениеттердің

шексіздігі туралы айтты

Ғарыштық монадалар

философиялық жүйесін құрды

Ғарыштық биология

философиялық жүйесін

жасады

А.Л.Чижевский

(1897-1964)

Н.В.Бугаев

(1837-1902)

К.Э.Циалковский

(1857-1935)

В.И.Вернадский

(1863-1945)

129

75 - кесте

СОВЕТТІК КЕЗЕҢНІҢ ФИЛОСОФИЯСЫ

__________________________________________________________

1917 – 1930 ж.ж.

Ресми марксизм-

ленинизм

философиясының

күшті қысымы

тұрғысындағы

дискуссия өткізу

кезеңі

1930 – 1950 ж.ж.

Философия ресми

билікке қызмет етті,

философияның

жаппай идеологияға

көшу кезеңі; көптеген


мәселелерге тікелей

И.В.Сталиннің

көзқарасының ықпал

етуі

1950 – 1980 ж.ж.

Совет

философиясының

өзіндік бітімін

дайындау кезеңі

диалектикалық

логика,

диалектика

теориясы;

гносеология

мәселесі;

сана мәселесі;

марксизм-

ленинизмді

жаңаша

түсіндіру;

В.И.Ленин

(Ульянов);

И.В.Сталин;

Н.И.Бухарин;

А.Богданов;

А.Ф.Лосев;

А.М.Деборин;

Л.Н.Гумилев;

М.Мамардашвили;

В.Ф.Асмус;

Э.В.Иленьков;

Ж.М.Әбділдин;

және т.б.

құндылықтар

мәселесі;

идеалдық

мәселесі;

мәдениет

мәселесі;


методтар

мәселесі;

СОВЕТТІК КЕЗЕҢНІҢ


(1917-1980ж.ж)

Негізгі мәселелері

ӨКІЛДЕРІ

Негізгі мәселелері

ҮШІНШІ КЕЗЕҢ

ЕКІНШІ КЕЗЕҢ

БІРІНШІ КЕЗЕҢ

130

76 - кесте

ШЕТЕЛДЕГІ ОРЫСТЫҢ ФИЛОСОФИЯСЫ

Адам және Құдай мәселесімен

айналысты

Философ-экзистенциалист,

әдебиетші әрі иррационалист

Адам және Қоғам мәселелерімен

(әлеуметтік философиямен)

айналысты

Философияның негізгі мәселесі –

адам деп алып қарастырды

П.С.Мережковский

(1864-1941)

Н.А.Бердяев

(1874-1948)

ШЕТЕЛДЕГІ ОРЫС ФИЛОСОФИЯСЫ (ӨКІЛДЕРІ ЖӘНЕ АЙНАЛЫСҚАН МӘСЕЛЕЛЕРІ)

П.А.Сорокин

(1889-1968)

Адам және Қоғам мәселелерімен

(әлеуметтік философиямен)

айналысты

Философ-экзистенциалист,

әдебиетші әрі иррационалист

Адам және Құдай мәселесімен

айналысты

Н.А.Бердяев

(1874-1948)

Л.И.Шестов

(1866-1936)

П.С.Мережковский

(1864-1941)

Философияның негізгі мәселесі –

адам деп алып қарастырды

131

77 - кесте

ҚАЗІРГІ РЕСЕЙДЕГІ БАСТЫ

ФИЛОСОФИЯЛЫҚ АҒЫМ-БАҒЫТТАР (ХХғ. аяғы мен ХХІғ. басы)

__________________________________________________________________

ФИЛОСОФИЯЛЫҚ АҒЫМ-

БАҒЫТТАР

ӘРТҮРЛІЛІК ЖӘНЕ

ТАРАЛЫМЫ



Әр түрлі ғылыми

тұжырымдамалар

мен теориялардағы таралым

ДІНИ

ФИЛОСОФИЯ

Христиандық философия,


БАТЫСТЫҢ

ПОСТКЛАССИКАЛЫҚ

ФИЛОСОФИЯСЫНДАҒЫ

ЖЕКЕ БАҒЫТТАР

Психоанализ, ғылым мен

техниканың философиясы,

синергетика, неопозитивизм

және т.б.

ШЫҒЫС


Буддизм, йога, неоиндуизм

(неоведанта), даосизм

ИДЕЯЛЫҚ ЖАҚЫН

ЭЗОТЕРИЯЛЫҚ ДӘСТҮРЛЕР

«АҚЫЛДАР ФИЛОСОФИЯСЫ»

АҒЫМЫ

Агни-йога (Тірі этика), теософия,

храмдар ілімі, суфизм

ШЫҒЫС ЖӘНЕ БАТЫС

ДІНИ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ

СИНКРЕТИЗМ

«Нью-Эйдж философиясы»,

шығыстың жаңа діни (неодіни)

ілімі, «оккульттік»

философия және т.б.

132

78 - кесте

ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ФИЛОСОФИЯДАҒЫ БАСТЫ БАҒЫТТАР (ХХғ. аяғы мен ХХІ ғ. басы)

ШЫҒЫС


БУДДИЗМ

НЕОИНДУИЗМ

ЙОГА ФИЛОСОФИЯСЫ

ИСЛАМ ФИЛОСОФИЯСЫ

ДІНИ-МИСТИКАЛЫҚ


БАТЫС


ПОСТПОЗИТИВИЗМ

ПСИХОАНАЛИЗ

СТРУКТУРАЛИЗМ

ПРАГМАТИЗМ

НЕОКЛАСИЦИЗМ

ПОСТМОДЕРНИЗМ

ГЕРМЕНЕВТИКА

СЦИЕНТИЗМ ЖӘНЕ

ТЕХНИЦИЗМ

НЕОТОМИЗМ

ДІНИ-МИСТИКАЛЫҚ


АҒЫМЫ,

ИДЕЯЛЫҚ ЖАҒЫНАН

ЖАҚЫН

ЭЗОТЕРИЯЛЫҚ ДӘСТҮРЛЕР

МЕН «АҚЫЛДАР»

ТАНЫМДЫҚ


(шығыс философиясы сияқты

батыс философиясына да

өз ықпалы бар)

ТІРІ ЭТИКА

(АГНИ-ЙОГА)

ТЕОСОФИЯ

133


Орыс философиясының басты проблемалары.

ХVІІ ғ. орыс философиясы. М.Ломоносов, А.Радищев.

В.Соловьевтің «Орыс идеясын» түсіндіріңіз.

Ф.Достоевский шығармашылығының философиялық мазмұны.

Л.Толстойдың адамгершілік философиясы.

134


Ресейді ақыл-оймен түсініп білу мүмкін емес! (Россию умом

не понять!) (Ф.И.Тютчев).

Сіз халықшыл емес, орыс болуыңыз керек (Н.Бердяев).

Рыба ищет где глубже, человек ищет где лучше (Орыс мәтелі).

Ғылымның ісі – адамға қызмет ету (Л.Толстой).


1. Орыстардың алдында тұрған мәңгілік сауал? – «Не істеу керек?»

(Что делать?);

2. Орыс философиясындағы батысшыл: П.Я.Чаадаев;

3. В.Соловьевтің бірліктік философиясы неден бастау алады? - Құдай мен

Дүниенің бірлігінен;

4. Ресей орыстары қоғамының қауымдық даму бағытын жақтаушылар:

славянофилдер;

5. «Адамның шығармашылық - көркейту іс әрекеті әдемілікке

негізделген» деген кімнің ойы? - Н.К.Рерих;

6. Славянофильдер мен батысшылдар арасындағы пікірталастан

туындаған мәселе: орыстардың болашақтағы тарихи тағдыры;

7. «Философия свободы», «Смысл творчества», «Смысл истории»,

«О назначении человека» атты еңбектердің авторы, ХХ ғасыр

басындағы орыс экзистенциалдық философиясының өкілі: Н Бердяев;

8. Мәскеу Мемлекеттік Университетінің (МГУ-дің) ашылуына

атсалысқан энциклопедист-ғалым: Михаил Ломоносов;

9. Космизм (ғарыш) теориясының өкілдері: Циолковский, Федоров және

Чижевский;

10. Үндістан мәдениеті мен ғылымның зерттеуші-білгірі, әрі суретші:

Николай Рерих;

11. Пассионарлық теория ұғымының авторы кім? - Лев Гумилев;

12. «Орыс космизіміне» төменгі аталғандардың қайсысы жатады? -

Чижевский;

13. «Соғыс және әлем», «Анна Каренина» т.б. сияқты еңбектердің авторы,

орыс жазушысы және ойшылы: Лев Толстой;

14. «Петербордан Мәскеуге саяхат» атты еңбектің авторы, дворяндар

әулетінен шыққан ойшыл? - Александр Радищев;

15. «Қылмыс пен жаза», «Нақұрыс», «Ағайынды Қарамазовтар», т.б.

романдарының авторы, Ш.Уәлихановтың досы, философ-жазушы:

Ф.М.Достоевский;

16. «Орыстың Леонардо да Винчиі» деген атқа ие болған: П.Флоренский;

17. Адамзаттың тарихи-мәдени типтері енген «Ресей және Европа»

еңбегінің авторы: Н.Данилевский;

135

18. Орыс анархизімнің ірі өкілі: Бакунин;

19. XIXғ. Ресейдегі діни-философиясы өкілі: Владимир Соловьев;

20. Евразияшылдық: ХХ-ғ. 20-ж.ж. ғалымдар арасында туған тарих-

мәдени тұжырымдама, қоғамдық-саяси бағыт;

21. Орыс славянофилдігіндегi ортақ түсінік: соборность;

22. Николай Бердяев: орыстың діни-философиясы өкілі;

23. Ресей қоғамы Европаның сценарийі бойынша дамуы керек деген

бағытты қолдағандар: батысшылдар;

24. Мұрагерлік құқық пен міндет бойынша беріліп, әдет-ғұрып немесе

заңмен иелік ететін әлеуметтік топты көрсетіңіз: сословие;

25. Батысшылдардың философиядағы негізгі тезис: Ресей болашақта

бәрібір батыстық даму жолына түседі;

26. Н.Бердяевтің философиясы: тұлға немесе персонализм;

27. Өз еңбектерін «Философиялық хаттар» деп атаған кімдер?-

М.А.Вольтер және П.Чаадаев;

28. Орыс философиясындағы «Мәскеу – үшінші Рим» деген: идея,

доктрина;

29. «Орыстың Гегелі» деген атқа ие болған кім? - Н.Бердяев;

136

79 - кесте

ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ КЕЗЕҢДЕРІ

__________________________________________________________________

№

КЕЗЕҢДЕРІ

УАҚЫТЫ

1

ЕРТЕДЕГІ ҚАЗАҚТЫҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ

ОЙ-ПІКІРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ

Б.д.д V ғ.ғ.

2

ЕРТЕ ТҮРКІ ЖӘНЕ ОРТАҒАСЫРЛЫҚ

ИСЛАМДЫҚ КЕЗЕҢ

VІ - ХІV ғ.ғ.

3

ҚАЗАҚ АҚЫН-ЖЫРАУЛАР КЕЗЕҢІ

ХV - ХVІІІ ғ.ғ.

4

РЕСЕЙЛІК-СОВЕТТІК ОТАРШЫЛДЫҚ

КЕЗЕҢ

ХІХ – ХХ ғ.ғ.

5

ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ

ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ КЕЗЕҢІ

ХХ ғ. ортасынан

беріге дейін

137

80 - кесте

ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫНДАҒЫ БАСТЫ ҰҒЫМДАР

ҰҒЫМДАРЫ


АРУАҚ

жан денеден бөлек өмір сүреді деген көне ұғымнан

туған діни наным, адамдарды желеп-жебеп

жүретін рухы (аруағы).

ЖЕРҰЙЫҚ

«жер» - халық, мемлекет, «ұйық» - ұю, бірігу,

яғни ұлт болып, бір мемлекет болып бірігу;

ҚАНАҒАТ

барға риза болу, місе тұту, нысаптан шықпау,

нәпсіге ермеу. Қанағатшыл кісі – кішіпейіл,

қарапайым, игі жұмсақ.

ҚАРА ӨЛЕҢ

еркін, халықтық сарын;

ТӘҢІРІ

мықты, ер, құдіретті, яғни көне түркілердің діни

наным-сеніміндегі Көк-Аспанмен теңдестірілген

Құдай образы.

БАҚСЫЛЫҚ

Шаманизм - бақсылық, бақсыға табыну. Дәстүрлі

ой машығының ең көне түрлерінің бірі.

Тотемизмнен кейінгі, монотеистік діндерден

бұрынғы ритуалды – магикалық дүниетаным;

БЕРЕКЕ

Адамның, отбасының, яғни қоршаған ортаның

табиғатпен үйлесімділігі, жарасымдылығы;

138

81 - кесте

ҚАЗАҚТЫҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ

ОЙ-ПІКІРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ

____________________________________________________

ФИЛОСОФ-ЖЫРАУ-ИДЕОЛОГ

1. БЕЛГІЛІ БІР АСПАПТА ШЕБЕР ОРЫНДАУШЫ

Мысалы: «Нағыз қазақ –қазақ емес, нағыз қазақ –

домбыра!» (Қ.Мырза-Әлі) және т.б.

2. ШЕШЕН – ОРАТОР Мысалы: «Орақ тілді от ауызды»,

«Қара қылды қақ жарған» және т.б.

3. АЙТЫСКЕР – АҚЫН

Мысалы: «Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ!»

және т.б.

4. БИ Мысалы: «Жер дауы мен жесір дауы» (елдің сыртқы

және ішкі саясатына араласатын саясаткерлер), т.б.

139

82 - кесте

ЕРТЕ ЖӘНЕ ОРТАҒАСЫРЛЫҚ КЕЗЕҢДЕГІ

ҚАЗАҚТЫҢ ФИЛОСОФИЯСЫ

_______________________________________________________

ТҮРКІ КЕЗЕҢІ – фетишизм,

тотемизм, анимизм,

шаманизм элементтерінің

болуы, жоғары құдай – Көк-

Тәңірі идеясы және т.б.

ИСЛАМНЫҢ

ЫҚПАЛЫ- жергілікті наным-сенімдерді

ығыстырып шығарды, қазақи

түркі мәдениеті қалыптаса

бастады, ертедегі қазақтың

эпостық жыр

шығармаларындағы

философиялық толғауларға

қайтадан бетбұрыс жасалды және т.б.

Көк –Тәңірі,

Ұмай - Ана, Қыдыр-Ата,

Қорқыт–Ата және т.б.

Жүсіп Баласағұни (ХІ-ғ.),

Махмұд Қашқари (ХІ-ғ.),

Қожа Ахмет Иассауи (1094-1167),

Ахмет Йүгнеки (ХІІ-ғ.),

Сүлеймен Бақырғани (1104-1186),

Майқы би Төбейұлы (1105-1225),

Мөңке би Төлеұлы (1205-1259),

Едіге Құтлық-Қабанұлы(1354-1419),

Бәйдібек би Қарашаұлы (1356-1419)

және т.б.

ТҮРКІ ЖӘНЕ ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ИСЛАМДЫҚ КЕЗЕҢ

140

83 - кесте

ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫНДАҒЫ

АҚЫН–ЖЫРАУЛАР КЕЗЕҢІ

__________________________________________________________________

1-ші КЕЗЕҢІ:

ХV - XVІІІ ғ.ғ.

2-ші КЕЗЕҢІ:

ХІХ – ХХ ғ.бас.

Қазтуған-жырау Сүйіншіұлы (ХVғ.),

Асан-Қайғы Сәбитұлы (1361-1469),

Аймадет Доспамбет (1490-1523),

Жиембетжырау Бортоғашұлы(ХVІғ.),

Шалкиіз Тіленшіұлы (1465-1560),

Ақтамберді Сарыұлы (1675-1768),

Тәтіқара ақын (ХVІІІғ.),

Бұқар Қалқаманұлы (1685 -1777),

Шал-Тілеуке Құлекеұлы (1748-1819)

Махамбет Өтемісұлы (1804-1846),

Шернияз Жарлығасұлы (1806-1867),

Жанақ Сағындықұлы (1770-1846),

Шөже Қаржаубайұлы (1808-1895),

Сүйінбай Аронұлы (1815-1898),т.б.

«Зар-заман поэзиясы» өкілдері –

Дулат Бабатайұлы (1802-1874),

Шортанбай Қанайұлы (1819-1881),

Мұрат Мөңкеұлы (1843-1906), т.б.

Ақмолла Мұхамедиярұлы

Нұржан Наушабайұлы

Әбубәкір Кердері

Шәді Жәңгірұлы

Мақыш Қалтайұлы

АҚЫН-ЖЫРАУЛАР КЕЗЕҢІ

141

84 - кесте

РЕСЕЙЛІК-СОВЕТТІК ОТАРШЫЛДЫҚ КЕЗЕҢДЕГІ


1-ші кезеңдегі - ХІХ ғ.қазақ

ағартушыларының

әлеуметтік-қоғамдық

көзқарастары

Алаш-Қазақ ұлттық-

мемлекеттік құрылым

идеясы

Шоқан Уәлиханов (1835-1865),

Ыбырай Алтынсарин (1841-1889),

Абай Құнанбаев (1845-1904)

және т.б.

Әлихан Бөкейханов (1866-1937),

Ахмет Байтұрсынов (1873-1938),

Міржақып Дулатов (1885-1935),

Жүсіпбек Аймауытов (1889-1931),

Мағжан Жұмабаев (1893-1938),

Халел Досмұхамедов (1883-1937),

Сұлтанмахмұт Торайғыров (1893-

1920) және т.б.

Шәкәрім Құдайбердіұлы (1858-1931),

Мәшһүр-Жүсіп Көпеев (1858-1931)

және т.б.

Сәкен Сейфуллин (1894-1938),

Бейімбет Майлин (1894-1938),

Ілияс Жансүгіров (1894-1938) т.б.

Мұстафа Шоқай (1890-1941), Тұрар

Рысқұлов (1894-1938) және т.б.

2-ші кезеңдегі – қазақ

ағартушыларының

дүниетанымдық

көзқарастары

Пролетарлық-социалистік

(советтік) идея

Бүкілтүркілік – Түркістан

идеясы

ХІХ – ХХғ. бас. ұлт зиялыларының

ҚАЗАҚ ЕЛІ-НІҢ БІРЛІГІ

жөніндегі саяси-қоғамдық көзқарастары

142

85 - кесте

ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

__________________________________________________________

Тәңіріге, аруаққа сиыну, тәубелік ой-сана

Философиялық ой ерекше формада – әдеби шығармада,

өлең-жырларда, нақыл сөздерде, айтыс өнерінде

көрініс тапты

Қазақ философиясында экзистенциялық сарын басым

Болмыс пен бейболмыс, Абсолюттік Жаратушы,

жалған дүние мәселелері

Батыс философиясындағы жүйеліліктен гөрі,

жеке-ойшыл тұлғалардың дүниелік көзқарастары

құндылыққа ие

Адам, мораль, эстетика, әдептілік тақырыптарына

көп көңіл бөлінді

Әлеуметтік әділеттілік, еркіндік, ізгі қоғамды аңсау

ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ

ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

143

86 - кесте

ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ҚАЗАҚТЫҢ ФИЛОСОФИЯСЫ ________________________________________________________________

Қасымжанов Ағын Хайроллаұлы (1931- 2000),

Әбділдин Жабайхан Мүбәрәкұлы (1933ж.туғ.),

Нысанбаев Әбдімәлік (1937ж.),

Қасым Рахматуллин (1920-2006),

Досмұқан Кішібеков (1925),

Қажымұрат Әбішев (1931 ж.туғ.),

Төлеуғазы Әбжанов (1934 ж.туғ.),

Мұрат Сәбит (1938 ж.туғ.),

Аманкелді Айталы (10.09.1939ж.туғ.),

Сәбитқазы Ақатай (1942-2003),

Аманжол Қасабек (05.04.1943ж.),

Мұхамадияр Орынбеков (1946-2006),

Серік Мырзалы (1946ж.туғ.),

Ғарифолла Есім (15.04.1947ж.туғ.),

Жақыпбек Алтаев (1948 ж.туғ.),

Алтай Тайжанов (1949 ж.туғ.),

Ақылбек Келбұғанов (1951-1986),

Мұхтар Изотов (1954 ж.туғ.),

Серік Нұрмұратов (1958ж.),

Мұртаза Бұлытай (1969 ж.туғ.) және т.б.


ҰСТАНҒАН БАҒЫТТАРЫ: Қазақ Елі - өз тәуелсіздігін алғанға дейінгі

көзқарастардан, догмалардан арылып, әлемдік

философияға жақындай түсу, тіл, дін, діл

мәселелеріне көңіл бөлу, қазіргі заманғы шетел

философиясы ағым-бағыттарын зерделеп,

қазақ философиясын ұлттық мүдде тұрғысынан қайтадан жаңғырту

144


Қазақ философиясының өзіне тән ерекшеліктері.

Қазақ философиясының дамып, қалыптасуының негізгі кезеңдері.

Ертедегі түркілердің мифологиясы.

Тәңіршілдік (Тенгрианство).

Түркі халықтарының исламдық көзқарастарының ерекшеліктері.

Түркі философиясының қайнар көздері қандай?

Түркі философиясының ерекшеліктері қандай?

Түркі фәлсәфасы - дегеніміз не?

Неге тоталитарлық идеология түркі философиясына қарсы шықты?

Түркі философиясының інжу-маржандары қандай?

Орта ғасырдағы түркі ойшыл-философтарына жалпы сипаттама

беріңдер?

Құт ұғымының мәнін ашып көрсетіңіздер?

XIXғ. қазақтың қоғамдық және философиялық ойының дамуы.

Абай - қазақ-түркі философиясының көрнекті өкілі екенін дәлелдеңдер.

Философиялық мұраның тұлғаның рухани қалыптасуындағы рөлі

қандай?

Абайдың адамгершілік жөніндегі философиясы.

Ш.Құдайбердіұлының діни философиясы.

М.Шоқайдың әлеуметтік-философиялық көзқарастары.

Советтік дәуірдегі – Қазақ философиясы.

Қазақ философиясына ұлттық тәуелсіздік тұрғысынан (немесе ұлттық–

дүниетанымдық көзқарас тұрғысынан) сипаттама беріңдер.


Таза мінсіз асыл тас су түбінде жатады,

Таза мінсіз асыл сөз ой түбінде жатады.

Су түбінде жатқан тас – жел толқытса шығады,

Ой түбінде жатқан сөз – шер толқытса шығады (Асан-қайғы).

Біріңді, қазақ, бірің дос,

Көрмесең – істің бәрі бос (Абай)

Бір озған, бір жыққан үнемі озып, үнемі жығып жүрмейді (Абай).

Дүние – үлкен көл, заман – соққан жел (Абай).

Әрбір ғалым – хакім емес, әрбір хакім – ғалым (Абай).

Жақындықты ат айырады, оқымағанды хат айырады.

Жүйрік атқа жел қамшы.

Ат орнына тай төлеу.

Ат аунаған жерде түк қалар.

Бір атқа екі жүйрік керек емес.

Ат қадірін жоқ білмес, ас қадірін тоқ білмес.

145

Жортар аттың тоғы игі.

Атты қамшымен айдасаң, жаяу қаларсың.

Атың арық болса, бір шап, отының аз болса, бір жақ.

Ат алсаң, ауылыңмен ал.

Тамырыңнан түйе сұрасаң, қорыққанан бие берер.

Құлынды атқа санама, жақынды жатқа санама.


1. Қазақтың ертедегі философиялық ой-пікірлері бізге қалай жетті?-

ертегі, аңыз, мақал-мәтел, т.б. түрінде;

2. Қазақ философиясындағы басты мәселе: антропология;

3. Көшпелі қоғамның ерекшелігі: дәстүршілдік;

4. Көне көшпенділердің философиялық-этникалық идеялары мынада

айтылады: мифтер және эпостар;

5. Көне түркі мифологиясындағы әйел-құдайдың аты? - Ұмай;

6. Қазақтың жадында қалған жаратушы ие: Көк-Тәңірі;

7. Сақ-Скифтер (өткен бабаларымыз) жайлы мол деректер қалдырған

көне грек ғұламасы: Герадот;

8. Сөйлеген сөздері, ой-толғамдары, пайымдаулары т.б. Платон,

Аристотель, Геродот, Страбон шығармаларында жоғары бағаланған,

есімдері Құрметпен аталған көшпелі сақ-скифтер: Токсарис,

Иданфирис және Анахарсис;

9. «Тіл мен күншілдікті жүгендей біл» деген кімнің уағызы? - Анахарсис;

10. Ертедегі түркі бабаларымыздың тотемдік-аңы: Көк-Бөрі;

11. «Сынбас темір жоқ, өлмес өмір жоқ, бәрі де өледі, тек мәңгі жасайтыны

– артына қалдырған игілікті ісі» деген сөздерді айтқан атақты жырау,

Сыр бойында туып-өскен Ұлы Дала ойшылы: Қорқыт-Ата;

12. Әлем философиясында «Екінші ұстаз» деген атымен қалған, арабтілді

түркі ойшылы: әл-Фараби;

13. Қазақ ағартушылары мен шығыстағы араб-мұсылмандық ойшылдарын

біріктіретін философиялық қағида: деизм;

14. Қазақ топырағында дүниеге келген суфист, «Диуани–Хикмет» (Ақыл

кітабы) еңбегін жазған: Қ.А.Иассауи;

15. Ортағасырлық Шығысқа танымал Ж.Баласағұнның еңбегі: «Бақытты

болу өнер»; 16. Арыстан-бабтан тәлім алған, денесі қасиетті Түркістанда жерленген

сопылықтың көрнекті өкілі: Қ.А.Иассауи;

17. Ел-жұртты бақытқа жеткізудің бірден-бір жолы - «Жерұйық» деп

білген Ұлы Дала ойшылы: Асан-Қайғы;

18. «Диуани лұғат- ат түрікті» жазған: Махмұт Қашқари;

19. «Бал бар жерде - ара бар, алдымен араның шаққанын көр» деген

ғұлама: Жүйнеки;

146

20. «Адам жанында - өнер, білім, парасат, ар-ұят бар» деген кімнің ойы?-

Ж.Баласағұни;

21. «Құтты білік» еңбегінің авторы: Жүсіп Баласағұни;

22. «Жақсының аты өлмейді, ғалымның хаты өлмейді» деген сөзді кім

айтқан? – Жиренше-шешен;

23. Хан Абылайдың кеңесшісі болған атақты жырау: Бұқар жырау;

24. ХV–ХVІІІ ғасырларда жыраулардың негізгі көтерген мәселесі: елдің

бірлігі;

25. XIXғ. аяғы Ресей империясы тұсында, Қазан Университетінің құрметті

докторы атағын алған қазақтың ханы: Жәңгір-хан;

26. «Зар-заман ақындарының» көрнекті өкілдері: Шортанбай Қанайұлы,

Дулат Бабатайұлы және Мұрат Мөңкеұлы;

27. Ш.Уәлихановтың жазған еңбегі: «Сот реформасы туралы

жазбалар»;

28. Қазақ жерінде ислам дінімен қатар шамандық діннің кең орын

алатындығын алғашқылардың бірі болып айтқан ғалым: Шоқан;

29. Ш.Уәлиханов қандай дүниетанымдық көзқараста болды? - идеалист

әрі материалист;

30. «Ең алдымен өз қазағымды, сосын Сібірді, сосын бүкіл Ресейді содан

кейін барлық әлемді сүйемін» деген ойды айтқан қазақ ағартушы-

демократы: Шоқан Уәлиханов;

31. Қазақ даласындағы Европалық үлгідегі алғашқы ағартушы-педагог:

Ыбырай Алтынсарин;

32. Ы.Алтынсаринның жазған еңбегі: «Қырғыз хрестоматиясы»;

33. «Мен қазақ жастарының классикалық гимназияларда, ауыл

шаруашылық академияларында оқып білім алуын, өз халқына қызмет

етуін, жаңалықты іс жүзінде көрсете білуін жоғары мұрат деп білемін»

деген ағартушы-ғалым: Ыбырай Алтынсарин;

34. Абайдың еңбегі: «Қара сөздер»;

35. «Сен де бір кірпіш дүниеге кетігін тап та бар қалан!» деп өмірде өз

орныңды тауып, пайдалы әрекет жасауға шақырған: Абай;

36. «Қазақтың Сократы» деген атқа ие болған ақын әрі ойшыл және

«Үш Анық» деп аталатын философиялық еңбектің авторы: Шәкәрім;

37. «Білім – дегеніміз өзімізді қоршаған шындықты танып білу» деген

ағартушы-ғалым: Шәкәрім Құдайбердіұлы;

38. Білім жүйесіне енгізуді ұсынған Ш.Құдайбердіұлының ғылымы:

ар-ұждан жөніндегі ғылым;

39. XXғ.бас.қазақ зиялыларының көтерген басты мәселесі: ұлттық-

мемлекеттік құрылым идеясы;

40. XX ғ.б. отаршылдыққа қарсы шығып қазақтарды жеке өз алдына

тәуелсіз ел етуді мақсат еткен саяси–қоғам қайраткерлері:

А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ә.Бөкейханов, М.Шоқай және т.б.;

147

41. XXғ. бас. «Арғы атам – ер Түрік, біз – Қазақ Еліміз, самал тау шалқар

көл, Сары-Арқа жеріміз» деп әскер маршын жазған кім? – Жүсіпбек

Аймауытов;

42. Шаруашылықты интенсивті әдіспен жүргізуге шақырған ағартушы,

саяси және қоғам қайраткері: Ахмет Байтұрсынов;

43. «Абай жолы» еңбегінің авторы: Мұхтар Омарханұлы Әуезов;

44. Тәуелсіз Қазақ Елінің мемлекеттік Туы неліктен көк түсті? - Көк-Түркі

бабаларымыздың Көк-Аспанға табынуы;

45. Қазіргі қазақ философиясын оқытып-үйретудегі басты проблема:

дүниетанымдық, ұлттық ойлау стилін ескеру жағы және жаңаша

көзқараста зерттеу т.б.;

46. Әл-Фараби мұрасын зерттеуші-ғалымдар: А.Машанов,

А.Қасымжанов, Ә.Дербісалиев және т.б.;

47. «Манкуртизмді» термин ретінде алғаш рет ғылыми айналымға енгізген,

шығармалары философиялық толғамдарға толы, жазушы, қоғам

қайраткері: Шыңғыс Айтматов;

48. Қазақ философиясындағы «діл» деген ұғым: менталитет;

49. «Хакім Абай» атты тарихи-философиялық зерттеу еңбегінің авторы,

академик: Ғарифолла Есімов;

50. Диалектикалық логика мәселелерімен айналысып, зерттеп жүрген қазақ

философ-ғалымы: Жабайхан Әбдильдин;

148

3 - БӨЛІМ

ОНТОЛОГИЯ ЖӘНЕ НАТУРФИЛОСОФИЯ

Еңбектің үшінші бөліміндегі оқу материалы онтология (болмыс туралы

философиялық ілім) және табиғат философиясы сияқты өзекті мәселелер мен

сауалдар қарастырылады. Нақтырақ айтқанда, мұнда болмыстың түрлері мен

белгілері (атрибуттары), субстанция жөнінде философиялық көзқарастар,

материя және рух, қозғалыс, даму және детерменизм мәселелері

қарастырылады. Кейбір ірі философиялық ағымдар мен дәстүрлерге тән

болмыстың онтологиялық құрылымына деген көзқарастар, сондай-ақ

дүниенің (Вселенной) даму сценарийлері мен құрылымдары туралы және

қазіргі заманғы көзқарастар берілген.

149

87 - кесте

ОНТОЛОГИЯНЫҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕСІ

ОНТОЛОГИЯ

БОЛМЫСТЫҢ ШЫҒУЫ МЕН ҰЗАҚТЫҒЫ (ШЕКАРАЛАРЫ)

БОЛМЫСТЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ (ТҮРЛЕРІ, ФОРМАЛАРЫ,

ҚАТЫНАСТАРЫ)

БОЛМЫСТЫҢ ҚОЗҒАЛЫСЫ МЕН ДАМУЫ

БОЛМЫС СУБСТАНЦИЯСЫ

БОЛМЫСТЫҢ БАСТАПҚЫ (ФУНДАМЕНТАЛЬДІ) ЗАҢДАРЫ

РУХ – ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

МАТЕРИЯ – ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

ӨМІР – ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

САНА ЖӘНЕ ОЙ – ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

БОЛМЫСТЫҢ МӘНІ НЕДЕ?

ОНТОЛОГИЯ

150

88 - кесте

БОЛМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ ТҮРЛЕРІ

БОЛМЫС

Шынайы табиғи заттар мен

үрдістердің болмысы

Қоғамның болмысы

саналы дүниелердің

бірлігі ретінде

Саналы жанның ішкі дүниесіндегі-

субъективті психикалық шынайылық

тұрғысындағы болмыс

Электронды кибер-кеңістіктегі жасанды

компьютерлік шынайылық


ТАБИҒИ

БОЛМЫС


БОЛМЫС

РУХАНИ

БОЛМЫС

КОМПЬЮТЕРЛІК

БОЛМЫС

БОЛМЫС

ТАБИҒИ

БОЛМЫС


БОЛМЫС

РУХАНИ

БОЛМЫС

КОМПЬЮТЕРЛІК

БОЛМЫС

Электронды кибер-кеңістіктегі

жасанды компьютерлік шынайылық


Саналы жанның ішкі дүниесіндегі-

субъективті психикалық шынайылық


Қоғамның болмысы

саналы дүниелердің

бірлігі ретінде

Шынайы табиғи заттар мен

үрдістердің болмысы

151

89 - кесте

БОЛМЫСТЫ ТҮСІНУДІҢ ЕКІ ТҮРІ

__________________________________________________

ӨЗГЕРМЕЛІ,

ЖАНАМАЛЫ,

ТҰРАҚТЫ

ҚАЛЫПТАСУ

(ГЕРАКЛИТ ШЕҢБЕРІ)

БОЛМЫС

ӨЗГЕРІССІЗ,

ТҰТАС,

ҚОЗҒАЛЫССЫЗ,

ӨЗІНДІК БЕЙНЕЛІ

(ПАРМЕНИД

ШЕҢБЕРІ)

152

90 - кесте

ТАБИҒИ БОЛМЫСТЫҢ БАСТЫ АТРИБУТТАРЫ

__________________________________________________________________

СУБСТАНЦИЯ (СУБСТАНЦИАЛДЫҚ)

ҚОЗҒАЛЫС

ДАМУ

ДЕТЕРМЕНИЗМ

ЗАҢДЫЛЫҚ

ҰЙЫМШЫЛДЫҚ

ҚҰРЫЛЫМДЫҚ

КӨПЖАҚТЫЛЫҚ

БАЙЛАНЫС

ДИФФЕРЕНЦИАЛДЫЛЫҚ

ӨМІР

САНА

ТАБИҒИ БОЛМЫСТЫҢ АТРИБУТТАРЫ

153

91 - кесте

СУБСТАНЦИЯ ЖӨНІНДЕГІ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ТҮСІНІКТЕР

Субстанция

мәселелерін

шешудің

түрлері

Әртүрлілік

Суб

ста

нц.

cа-

ны

Субстанцияның

АСТАРЫНДА

НЕ ЖАТЫР?

ӨКІЛДЕРІ

СУБСТАН

- ЦИЯЛЫ

МОНИЗМ

МАТЕРИА

- ЛИСТІК

МОНИЗМ

1

МАТЕРИЯ

Л.Фейербах,

Карл Маркс,

Фридрих Энгельс,

Чернышевский

ИДЕАЛИС

- ТІК

МОНИЗМ

1

ИДЕАЛДЫҚ

БАСТАУЛАР

(Құдай, Идея,

Логос, Рух, Сана

Ғарыштық сана)

Аристотель,

Платон, Шанкара,

А.Августин,

Фома Аквинский,


ПАНТЕИС

- ТІК

МОНИЗМ

1

ҚҰДАЙ

ТАБИҒАТТЫ

ЖАРЫЛҚАУШЫ

РЕТІНДЕ

Н.Кузанский,

Н.Коперник,

Дж.Бруно,

Б.Спиноза

ДУАЛИЗМ

СУБСТАН

- ЦИЯ

2

МАТЕРИЯ (табиғат) және

рух (сана)

Капила,

Патаджали,

Вьяса, Р.Декарт

ПЛЮРА

- ЛИЗМ

СУБСТАН

- ЦИЯ

Көп

МОНАДТАР

(элементтер-

рухани бірліктер)

В.Г.Лейбниц

154

92 - кесте

МАТЕРИЯНЫҢ ҚОЗҒАЛЫСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ

___________________________________________________

Қозғалыс

ӘРТҮРЛІЛІК

МЫСАЛДАР

Қозғалыс-

материяның

өзгеруі

және өзара

қатысы

МЕХАНИКАЛЫҚ

ҚОЗҒАЛЫС

ТЕГІСТІКТЕГІ

ДӨҢГЕЛЕКТІҢ

ҚОЗҒАЛУЫ

ФИЗИКАЛЫҚ ҚОЗҒАЛЫС

ЯДРОЛЫҚ РЕАКЦИЯ

ХИМИЯЛЫҚ ҚОЗҒАЛЫС

ҚЫШҚЫЛДАНУДЫҢ

ХИМИЯЛЫҚ

РЕАКЦИЯСЫ

БИОЛОГИЯЛЫҚ

ҚОЗҒАЛЫС

КЛЕТКАЛАРДЫҢ

БӨЛІНУІ

ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ

ҚОЗҒАЛЫС

СЕЗІНУ НЕМЕСЕ

ОЙЛАУ

ӘЛЕУМЕТТІК ҚОЗҒАЛЫС

ӘЛЕУМЕТТІК-САЯСИ

РЕВОЛЮЦИЯ

ҒАРЫШТЫҚ ҚОЗҒАЛЫС

ӘЛЕМДЕГІ

ГАЛАКТИКААРАЛЫҚ

КЕҢІСТІКТІҢ КЕҢЕЮІ

155

93 - кесте

ДАМУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ

__________________________________________________________________

ДАМУ (күрделі жүйелі объектілердің бағыттық, сапалық

және т.б. өзгерістері)

ӘР ТҮРЛІЛІКТЕР

Өзгерістік үрдістері

бағыттары бойынша

Өзгерістік үрдістерінің

сапасы мен жылдамдығы

бойынша

ПРОГРЕСС

РЕГРЕСС

БІРЖАҚТЫ ДАМУ

ЦИКЛДІК ДАМУ

ЭВОЛЮЦИЯ-

ИНВОЛЮЦИЯ

РЕВОЛЮЦИЯ

ДАМУ (күрделі жүйелі объектілердің бағыттық, сапалық

және т.б. өзгерістері)

156

94 - кесте

ДИАЛЕКТИКАНЫҢ БАСТЫ ЗАҢДАРЫ МЕН ИДЕЯЛАРЫ

__________________________________________________________________

ИДЕЯЛАРЫ

ЗАҢДАРЫ

ДАМУ КӨЗІ

(СЕБЕПТЕРІ)

Табиғаттағының

барлығы

өзгерістерге

ұшырайды және

даму үстінде болады

Бірліктің және

қарама-

қайшылықтардың

заңдары

Қарама-

қарсылықтардң

өзара қайшылықты

қозғалыстары

Табиғаттағының

барлығы полярлық

және қайшылықта

болады

Саннан сапалық

өзгеруге ауысудың

заңы

Табиғатта бір-

бірімен байланысты

және бір-біріне

ықпал ету заңы бар

Мойындамау

заңы

ДАМУ КӨЗІ

(СЕБЕПТЕРІ)

ЗАҢДАРЫ

ИДЕЯЛАРЫ

ДИАЛЕКТИКА (даму және қарама–қарсылықтар туралы философиялық ілім)

157

95 - кесте

ДИАЛЕКТИКАНЫҢ КАТЕГОРИЯЛАРЫ

___________________________________________________________

ДИАЛЕКТИКАНЫҢ КАТЕГОРИЯЛАРЫ

МӘН Сущность

ҚҰБЫЛЫС Явление

МАЗМҰН Содержание

ПІШІН Форма

СЕБЕП Причина

САЛДАР Следствие

ҚАЖЕТТІЛІК Необходимость

КЕЗДЕЙСОҚТЫҚ Случайность

МҮМКІНДІК Возможность

ШЫНДЫҚ Действительность

БӨЛІК Часть

БҮТІН Целое

ЖЕКЕ

Единичное

ЕРЕКШЕ

Особенное

ЖАЛПЫ

Общее

158

96 - кесте

ДЕТЕРМЕНИЗМ, ОНЫҢ ҚАҒИДАЛАРЫ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ

_________________________________________________________________


(философиялық тұжырымдама)

СЕБЕПТІК

ҚАҒИДА

ЗАҢДЫЛЫҚ

ҚАҒИДА

ТЕОЛОГИЯЛЫҚ


МЕХАНИКАЛЫҚ


КАРМИКАЛЫҚ


СТАТИСТИКАЛЫҚ


ДЕТЕРМЕНИЗМНІҢ

ФУНДАМЕНТАЛЬДІ

ҚАҒИДАЛАРЫ


-НІҢ ТҮРЛЕРІ

159

97 - кесте

ГЕОРГ ГЕГЕЛЬДІҢ ДИАЛЕКТИКАСЫНА СӘЙКЕС

БОЛМЫСТЫҢ ОНТОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ

____________________________________________________

ӨЗ–ӨЗІНДІК АБСОЛЮТТІК

ИДЕЯ

( ӘЛЕМДІК ОЙ=ҚҰДАЙ )

Абсолюттік идеяның

дамуындағы

ЛОГИКАЛЫҚ ДЕҢГЕЙ

ТАБИҒАТ АБСОЛЮТТІК

ИДЕЯНЫҢ

БОЛМЫСТАН ТЫС РЕТІНДЕ



ТАБИҒИ ДЕҢГЕЙ

АДАМЗАТТЫҚ РУХ

АБСОЛЮТТІК

ИДЕЯНЫҢ КӨТЕРІЛУІ

РЕТІНДЕ



АДАМИ ДЕҢГЕЙ

160

98 - кесте

САНАНЫҢ ПАЙДА БОЛУЫНЫҢ БАСТЫ

ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ТҰЖЫРЫМДАМАСЫ

____________________________________________________________

ТҰЖЫРЫМДАМА

БАСТЫ ИДЕЯЛАРЫ

ӨКІЛДЕРІ



САНА – адамның және

материяның

пайда болуынан бері бар

Платон,


Аврелий Августин,



және т.б.



САНА – жоғары дәрежеде

ұйымдастырылған материямен

туындайды, адамның пайда

болуына дейін сана болған жоқ.

Людвиг Фейербах,

Карл Маркс,

Фридрих Энгельс,

Владимир Ленин,

Огюст Конт,

Чарлз Дарвин

ПАНТЕИСТІК


САНА – ғарыштық

субстанцияның ажырамас

(имманенттік) бөлігі.

Ол мәңгілік, бірақ әр түрлі

жағдайда, көбінесе

материалдық формада көрініс

беріп, әр түрлі даму дәрежеде

болады. Сана ғарыштық

эволюция үрдісінде даму

үстінде болады.

Махатма,

Е.Блаватская,

Ла Дью,

Н.Рерих

161

99 - кесте

ХРИСТИАН ДОГМАТТЫҚ ТЕОЛОГИЯСЫНА СӘЙКЕС

БОЛМЫСТЫҢ ОНТОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ

__________________________________________________________________

АСПАН ӘЛЕМІ

Рухани болмыс

ЖҰМАҚ

ЖЕР ӘЛЕМІ

Табиғи болмыс

ӨМІРДІҢ ОБЪЕКТИВТІ

ФИЗИКАЛЫҚ САЛАСЫ

КҮНӘҺАРЛАР

ӘЛЕМІ

Төменгі болмыс

ТОЗАҚ

162


Жаңа замандағы дүниеге көзқарас болмыс проблемасымен қандай

байланыста?

XX - ғасыр философиясындағы болмыс проблемасының тағдыры

қандай?

Заң қажеттілік ретінде, заң және мән.

Дүниенің бірлігі және көптүрлілігі,

Монизм. Дуализм. Философиялық плюрализм.

Тірі және өлі материяның ұйымдасуының негізгі деңгейлері.

Материяның философиялық және жаратылыстану-ғылыми түсінігі.

Субстанция мәселесі.

Жаңа заман философиясындағы сананың түсіндірілуі.

Ойлау мен сананың арасында қандай байланыстар бар?

Сана мен болмыстың арасында қандай байланыс бар?

Мифтік сана - дегеніміз не?, сананың қалыптасу жолдары қандай?

Сана – дегеніміз не?

Сана және шығармашылық.

Қоғамдық сана – дегеніміз не?

З.Фрейдтің санасыздық туралы ілімі.

XX - ғасырдың соңғы кезеңінде сананы түсіндіруде қандай

тенденциялар пайда болды?

Әлеуметтік шығармашылықтың ерекшеліктері.

Табиғат – дегеніміз не?

Адам өмір сүруінің табиғи жағдайы дегеніміз не?

«Жасанды орта» дегеніміз не?

Табиғат пен адамның ерекшеліктері қандай?

Адам мен табиғат байланысын қалай түсінесің?

Экология – дегеніміз не?

Қоршаған ортаны қорғаудың қажеттілігі неден туындайды?


Тәжірибие – адамның болмыс туралы білетінінің бәріне жанып-күйіп

тұрып һәм әлдебір мұңмен күдік келтіру (Ж.Батай).

Уақыт – шындық сияқты, көрінгеннің бәрінің тұра қашуынан басқа

түкті де білдірмейді (Ж.Батай).

Ешкімде жападан жалғыз болмыстың шегіне шыға алмайды (Ж.Батай).

Болмыс алдындағы қорқыныш адамды саудагерге айналдырып

жібереді (Ж.Батай).

Билікте болмыс деген болмайды: өйткені, ол жылдам қимылдайды

(Ж.Делез).

163

Материя асқақ мүмкіндіктерге толы (П.Т.де Шарден).

Материя бізді жербауырлатып, қимылдатпай тастайды, әлсіз һәм күнәлі

қылып қояды. Бірақ сонымен бірге материя дегеніміз – бұл бар болу

қуанышы, сезіну бақыты, жеңіске жеткізер күші, өсу-өркендеу

ғанибеті! (П.Т.де Шарден).

Заттың бәрінде де сыртына қоса онымен қатар өмір сүріп жатқан іші де

бар (П.Т.де Шарден).

Уақыт кеңістікті жеңеді (О.Шпенглер).

Сана инстинкттен босап қалған жерлерді ғана қоныстайды

(Э.Дюркгейм).

Сана – болмыстың терең түкпірінде болып жатқан құбылыстарға әділ

қазы бола алмайды: өйткені ол онда жете алмайды (Э.Дюркгейм).

Психологиялық талдау – мәнге психологиялық талдау жасау деген сөз

(Ж.Делез).

Тілге бұйырған тағдырдың өзі – тәннен бөлініп шығу (Ж.Деррида).

Эволюция – сананың артуы. Сананың артуы дегеніміз – бірлесу үшін

әрекет жасау (П.Т. де Шарден).

Қазіргі сана өзін «Адам-Табиғат» жүйесін түсінуге тым қауқарсыз да

қабілетсіз сезінеді (А.Адлер).

Табиғатта идеал жоқ. Ол өзінен-өзі моральді де, моральсіз де бола

алмайтын фактілер мен қайталаулардан тұрады (К.Поппер).

Біз – табиғаттың өніміміз, бірақ сол табиғат бізге дүниені өзгертуге,

келешекті алдын-ала болжап жоспарлауға және сол үшін бізге

моральдік жауапкершілік жүктелетін маңызды шешімдер қабылдауға

мүмкіндік туғызатын билік те берген (К.Поппер).

Табиғатта – бастаудан асқан нәзік әрі ұшқыр ештеңе жоқ (П.Т.де

Шарден).

Табиғатта денсаулық болса, дерттің де болғаны (Э.Дюркгейм).

Табиғатты ғылыми тұрғыдан түсіндіру керек, ал тарихты түсіндіру

үшін поэтикалық творчество қажет (О.Шпенглер).

Біздің тәніміз жанымыздан бөлек қоректене алмайды (П.Т. де Шарден).

164


1. Онтология қандай ілім? - болмыс жөніндегі ілім;

2. Онтологияның негізгі мәселесі: болмыстың шығуы, дамуы заңдары;

3. Болмыстың басты белгісі: өмір сүруі;

4. Болмыс екіге бөлінеді: материалдық және рухани;

5. «Болмыс сананы анықтайды» деген қағида қай ілімге тән? Соны

көрсетіңіз: остракизм;

6. Болмыс христиандық дәстүр бойынша: құдайдың берген сыйы;

7. Қоғамдық болмыс – қоғамдық ........ анықтайды. - сананы;

8. Болмыс мәселесін қарастырған әрі осы ұғымды алғаш рет ғылыми

айналымға енгізген – Парменид;

9. Латынның «материя» сөзінің алғашқы мағынасы: зат;

10. Дүниенің бастапқы негізі алғашқы бастамасы екі нәрседен (материя

және рухтан) тұрады деген философиялық ілім: дуализм;

11. Диалектиканың категориялары: 7- категория;

12. Детерменизм қандай ілім? - дүние көрінісінің заңдылықтары жайлы

ілім;

13. Материяның өмір сүру тәсілі: қозғалыс;

14. Барлық материя атаулының жаны бар деп келетін көне ілім: гелозоизм;

15. Аталғандардың қайсысы кеңістік пен уақыттың жалпы барлық

сипатына жатады? - бір-бірімен және материя қозғалысымен

үздіксіз байланыс;

16. Монизм: барлық өмірдегінің негізі бір деген ілім;

17. Даму және қарама-қайшылықтар жөніндегі ілім: диалектика;

18. Дуализм – дегеніміз: барлық зат атаулының бастамасы, түпкі негізі

екі нәрседен тұрады деген ілім;

19. Ойлау және тарту сияқты екі тәуелсіз субстанцияны қолдаған автор:

Бенедикт Спиноза;

20. Субстанция – бастама немесе түпкі негіз;

21. Әлемнің (Вселенной) пайда болуы, шығуы жөніндегі мифтер қалай

аталады? - космогониялық;

22. Даму: қозғалыстың бірден-бір түрі;

23. Диалектика категорияларына жатпайтын түсінік: модерн және

авангард;

24. Диалектиканың заңы: даму және қарама-қарсылықтар заңы;

25. Диалектиканың басты принципі: даму, өзгеру;

26. З.Фрейдтiң пiкiрiнше адам психикасының деңгейi: санасыздық, сана,

саналылықтан тыс;

27. Сананың пайда болуы екі факторға байланысты: бірі – еңбек, екіншісі

– тіл;

28. К.Юнгтің түсінігінше – архетип: ұжымдық ессіздер;

29. Мифтер – ұжымдық санасыздықты зерттеуге көмектеседі деп санаған

ғалым: Карл Юнг;

165

30. Қоғамдық сананың ежелгі синкреттік формасы: мифология;

31. Табиғи және ғылыми көзқарас бойынша сана: адамның

психологиялық белсенділігінің жоғарғы деңгейі;

32. Қоғамдық сана құрылымына не жатады? - құқықтық сана;

33. Сананы заттық санаға теңеген кім? - Платон;

34. Адамның дүниеге деген көзқарасын қайдан көре аламыз? - сана;

35. Саналы және санадан тыс процестер адамның еркі мен сипаты,

темпераменті т.б.: психологиялық өлшем;

36. Психоанализм түсінігіндегі санадан тыс сексуальды құмартуды

білдіретін не? - либидо;

37. Сана жөніндегі материалистердің пікірі: сана барлық материя

атаулының бәрінде де бар;

38. Тарихи қалыптасқан өздерінің қажеттілігін өтеуге, бағытталған

адамдардың сезімдік-заттық іс-әрекетінің саласын көрсетіңіз:

практика;

39. Көптен жекеге тарайтын ойлау әдісін атаңыз: дедукция;

40. Жекеден, бірліктен, ақыл-ой көмегімен көпке жылжитын ойлау әдісін

атаңыз? - индукция;

41. Рационал емес: интеллект;

42. Болмысқа жақын: құқықтық сана;

43. Психоанализ негізін қалаушы: Зигмунд Фрейд;

44. Диалектика позициясы тұрғысынан сана және тілдің өзара қатынасы

қандай? - сана және тіл бірдей пайда болды;

166

4 – БӨЛІМ

ФИЛОСОФИЯЛЫҚ АНТРОПОЛОГИЯ

Аталмыш оқу құралының төртінші бөліміндегі кестелер философиялық

антропологияның негізгі аспектерін аша түсетін материалдар арқылы

көрсетілген. Бұл бөлімде адамның антропологиялық құрылымы,

антропогенез, адамның психикалық дүниесінің құрылымы, адам санасының

қалыптасу факторлары, өлімнен кейінгі өмір мәселесін философиялық

тұрғыдан ашып-көрсету, сондай-ақ өмірдің мәні мен адамның еркі сияқты

мәселелер қарастырылады. Мұнда көбінесе адамның антропологиялық

құрылымына түрлі философиялық мектептер мен ағымдар тұрғысынан

көрсетіледі.

167

100 - кесте

ФИЛОСОФИЯЛЫҚ АНТРОПОЛОГИЯНЫҢ

БАСТЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ

_______________________________________________

52 – кесте

АДАМНЫҢ ӨМІРІ МЕН ТАБИҒАТЫ

АНТРОПОГЕНЕЗ

АДАМ САНАСЫ, МӘНІ ЖӘНЕ ШЫҒУЫ

АДАМНЫҢ ПСИХИКАЛЫҚ ЖАҒЫ

АДАМНЫҢ ТЫЛСЫМ РУХАНИ КҮШТЕРІ

ӨМІР СҮРУ ПРОБЛЕМАЛАРЫ

ӨЛІМНЕН КЕЙІНГІ ӨМІР МӘСЕЛЕСІ

АДАМНЫҢ РУХАНИ ДАМУЫ

АДАМ ЭВОЛЮЦИЯСЫНЫҢ БОЛАШАҒЫ

АДАМ ӨМІРІНІҢ МӘНІ

ЖАУАПКЕРШІЛІГІ МЕН БОСТАНДЫҒЫ

АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ БИОЭТИКА МӘСЕЛЕСІ


МӘСЕЛЕЛЕР

168

101 - кесте

АДАМНЫҢ ЖОҒАРҒЫ МОРАЛЬДЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫ

ЖОҒАРҒЫ МОРАЛЬДЫҚ

ҚҰНДЫЛЫҚТАР

АБЫРОЙ

НАМЫС

МАХАББАТ

ДОСТЫҚ

БОРЫШ

АР- ҰЯТ

ӨМІРДІҢ МӘНІ

БАҚЫТ

ЖАУАПКЕРШІЛІК

БОСТАНДЫҒЫ

ҚАЙҒЫРУ

ҚАЙҒЫҒА ОРТАҚ БОЛУ

ҚАЙЫРЫМДЫЛЫҚ

ЖӘНЕ ЗҰЛЫМДЫЛЫҚ

169

102- кесте

АДАМНЫҢ ӨМІРШЕҢДІГІ ЖӨНІНДЕГІ КЕЙБІР

ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ҰСТАНЫМДАР

№


ӨКІЛДЕРІ

1

АДАМ – МИКРОКОСМОС

Ежелгі үнді, қытай, грек


2

АДАМ – МӘҢГІ АБСОЛЮТТІК РУХ

Йога, Веданта, Г.Гегель,

Е.Блаватская

3

АДАМ – ҚОҒАМДЫҚ ХАЙУАН

Аристотель

4

АДАМ ҚҰДАЙДЫҢ ОБРАЗЫ

Христиандық теософия

мен философия

5

АДАМ ОЙЛАЙ АЛАТЫН ЗАТ

Рене Декарт

6

АДАМ ЖАНДАНДЫРЫЛҒАН

МАШИНА

Жюльен Офре

Ламетри

7

АДАМ ЕКІ ДҮНИЕГЕ ЖАТАТЫН ЗАТ:

ТАБИҒАТТЫҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ ӘЛЕМІ

Иммануил Кант

8

АДАМ ҚАЙШЫЛЫҚТАН ТУҒАН

Б.Паскаль

9

АДАМ ҚҰРАЛ ЖАСАУШЫ

ХАЙУАН

Б.Франклин

10

АДАМ ТАЛҒАМЫ БАР НӘРСЕ

РЕТІНДЕ

С.Кьеркегор

170

103 - кесте

АДАМ ӨМІРІН ЗЕРТТЕУДІҢ НЕГІЗГІ ӘДІСТЕРІ __________________________________________________________________

АДАМ ӨМІРІН ЗЕРТТЕУДІҢ

НЕГІЗГІ ӘДІСТЕРІ

БИОЛОГИЗАТОРЛЫҚ

(НАТУРАЛИСТІК) ӘДІС

СОЦИО-КОСМОСТЫҚ

ӘДІС

Адам өмірі табиғат

бастауларына әкеледі –

биологиялық дене

Чарвак мектебі, Ламетри,

Гоббс, Фейербах

АДАМ ӨМІРІ

үш аспектіден тұрады:

космостық


биологиялық

(материалдық)

Теософия,

Тірі Этика Ілімі

космостық


биологиялық

(материалдық)

Теософия,

Тірі Этика Ілімі

171


АДАМ ӨМІРІН ЗЕРТТЕУДІҢ НЕГІЗГІ ӘДІСТЕРІ __________________________________________________________________

АДАМ ӨМІРІН ЗЕРТТЕУДІҢ

НЕГІЗГІ ӘДІСТЕРІ

СОЦИОЛОГИЗАТОРЛЫҚ

ӘДІС

ТЕОЛОГИЯЛЫҚ

ӘДІС

Адам өмірі әлеуметтік

қатынастарға әкеледі

Адам өмірі рухани

бастауларға (Құдай, Рух)

жеткізеді

Христиан философиясы,

Индуистік философия,


Маркс және оның

ізбасарлары

172

104 - кесте

АДАМ САНАСЫНЫҢ ДАМУЫ МЕН ҚАЛЫПТАСУЫНА

ЫҚПАЛ ЖАСАЙТЫН ФАКТОРЛАР

_____________________________________________________________

АДАМ CАНАСЫНА ӘСЕР ЕТЕТІН ФАКТОРЛАР

Тірі Этика философиясы

мен теософиясына сәйкес


ТҰҚЫМҚУАЛАУШЫЛЫҚ


ӨЗГЕРІСТЕР (МУТАЦИЯ)

ТАБИҒИ ОРТА

ӘЛЕУМЕТТІК-

МӘДЕНИ ОРТА

Өткен трансперальдық

(тәжірибе) рухани ядроның

жиналымы

(атма-буддхи-манас)

Ғарыштық денелер мен

үрдістердің психо-физикалық

әсері

Биологиялық

тұқымқуалаушылық

Психо-физикалық және

биологиялық өзгерістер

(мутациялар)

Табиғи орта

Әлеуметтік-мәдени орта

ХІХ-ХХ ғғ. позитивтік

ғылыми парадигмаға

сәйкес

173

105 - кесте

ӨЛІМНЕН КЕЙІНГІ ӨМІР МӘСЕЛЕСІН КӨРСЕТУДІҢ

БАСТЫ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ

______________________________________________________________


АЙҚЫНДАМАНЫҢ

БАСТЫ ИДЕЯСЫ

ФИЛОСОФИЯДАҒЫ

БАҒЫТ-АҒЫМДАР

ӨКІЛДЕРІ

Өлімнен соң

(денеден жан

кеткеннен

кейін) адам өмірі

тоқтайды

Материализм:

эпикуреизм, чарвака,

стоицизм,

механикалық және

диалектикалық

материализм,

позитивизм, дарвинизм

және т.б.

Эпикур,

Ж.О.Ламетри,

Людвиг Фейербах,

К.Маркс, Ф.Энгельс, О.Конт, Ч.Дарвин,

В.Ульянов-Ленин

және т.б.

Биологиялық дененің

өлімінен соң

адамның жаны

рухани әлемде мәңгі

өмір сүреді

Діни және идеалистік

философия


Аврелий Августин,


Р.Декарт, И.Кант,

В.Соловьев, Н.Бердяев

және т.б.

Адамның рухани

ядросы мәңгілік

өмір сүреді және

бір денеден екінші

денеге ауысып

жалғаса береді

Эзотериялық

философия және оған

идеялық жағынан

жақын діни және


ілімдер: йога, санкхья,

буддизм, веданта,

гностицизм,

теософия және т.б.

Кришна, Капила,

Патанджали, Будда,

Пифагор, Платон,

Ориген, Шанкара,

Рамакришна,

Вивекананда Свами,

Блаватская, Н.Рерих,

Андреев және т.б.

174

106 - кесте

АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ БИОЭТИКАНЫҢ

ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ

__________________________________________________________________

ЖАСАНДЫ

ТҮСІК

ЭВТАНАЗИЯ

ҚОЛДАН ҰРЫҚТАНДЫРУ

ДЕНЕ МҮШЕЛЕРІН БІРЕУДЕН

БІРЕУГЕ САЛУ

АДАМ ӨМІРІН ҰЗАРТУ

СУРРАГАТТЫҚ АНАЛЫҚ

ГЕНДІК ИНЖЕНЕРИЯ

БИОЛОГИЯЛЫҚ ЖЫНЫСЫН АУЫСТЫРУ

БИОЭТИКА МӘСЕЛЕЛЕРІ

175


Адам – дегеніміз не?

Адамның қоғаммен байланысын қалай түсінесің?

Жеке адамның құрылымына нелер жатады?

Антропосоциологиялық проблематикаға қызығушылықтың себептері

неде?

Антропосоциогенез ұғымының мағынасы қандай?

Адамның мүдделері мен қажеттіліктері дегеніміз не? Олардың түрлері

қандай?

Адамның әлеуметтік тәртібін қалай түсінесің, ол қалай қалыптасады?

Әлеуметтік бақылау дегеніміз не?

Адам статусы – дегеніміз не?

Индивид, жеке тұлға (личность) дегенді қалай түсінесің?

Тұлғаның негізгі қандай типтері бар?

Адамның адамгершілігін қалай түсінесің, оның категориялары неден

тұрады?

Студенттік ұжым (коллектив) құндылықтарын бағалау.

Адам өміріндегі құндылықтар.

Еңбек құндылық ретінде.

Жеке адамның дамуындағы табиғылық пен қоғамдық.

Қазіргі кезеңдегі адам мен табиғаттың арақатынасының мәні неде?

Не себептен көптеген философтар адамды құпия деп есептейді?

Шоқан адамның құқығын қорғау және қоғамдық құрылысты өзгерту,

оның негізгі бағыттары туралы не айтты?

Абай, Ыбырай шығармаларында адам тақырыбы қалай сөз болған?

Шәкәрім, Сұлтанмахмұт, Жүсіпбек және т.б. адамның адамдық

мәртебесі туралы пікірлері қандай?

Адамның сана-сезімі қалай пайда болды (немесе қалыптасты)?

Өзіндік сана қалай қоғамдық санаға ауысады?


Адам баласы керуен сияқты: тоқтады, көшті де кетті (Қорқыт-Ата).

Адамдар адамзаттыққа жататындықтан өзара тату болуы керек

(әл-Фараби).

Күллі адам баласын қор қылатын үш нәрсе бар: олар – надандық,

еріншектік, залымдық (Абай).

Адам – таңғажайып құбылыс! Оның жан-дүниесі, ақыл-ойы, жан-

жақты талант-қабілеті – құдыреттілік табиғатының, мүлдем беймәлім

әрі ешқашан да танып-білу мүмкін емес мәңгілік құпияның нақты

көрінісі осы емес пе!? (Ш.Уәлиханов).

176

Адам ізденсе ғана өмір сүреді (Р.Вальзер).

Адам мәселесі – адам танымы алдында тұрған көне де, ең тұрақты

проблема емес (М.Фуко).

Адам – қос мағыналылық сырын ашу арқылы алатын хабар иесі

(М.Хайдеггер).

Адам – мәңгі шешіліп келе жатқан және ешқашан шешілмейтін

мәңгілік проблема (А.Лосев).

Адам табиғатының ерекшелігі сол: кісі теріс пиғылды бағдарлама

негізінде тез тіл табысады (Ф.А.фон Хайек).

Адамның бойындағы тұлғалық қасиеті – тәңірлік рухтың таңғажайып

оқшаулануы (М.Шелер).

Философиялық тұрғыдан негізделген дүниетанымға ұмтылушы адам –

өз ақылына сүйенуге ерлігі жететін адам болуға тиісті (М.Шелер).

Адам – тіршілік тәсілінің өзі әлі айқындала қоймаған, не болғысы

келетіні жөнінде де өнді шешім қабылдана қоймаған жан иесі

(М.Шелер).

Адам кешіре алмайтын нәрселер бар, яғни ұмытуға болмайтын

өкініштер де болғаны ғой (Л.Шестов).


1. Адам мәселесі философия ғылымында қашан пайда болды? - адам

философия ғылымымен құрдас;

2. Әлеуметтік тіршілік иесі: адам;

3. Адам – әлеуметтік топтың өкілі ретінде: тұлға;

4. Адамның өзіндік дамуына, оның шығамашылық қайраткерлігінің

артуына, әлеуметтік мәдени нормалардың, рухани-материалдық

құндылықтарын адамның өзі тарихи қалыптастырған жүйесі қалай

аталады? - саясат;

5. Қай түсінік адамның шығу тегіне байланысты философиялық

көзқарастарды қалыптастырады? - филогенез;

6. Адам бірлестіктері мен қоршаған географиялық кеңістік, әлеуметтік

және мәдени ортаның арасындағы қатынастарды зерттейтін ғылым

саласын көрсетіңіз: социометрия;

7. Адам эволюциясы теориясының авторы, ағылшын ғалымы: Чарльз

Дарвин;

8. Антропосоциогенездің нақты анықтамасы: адам әлеуметтік - тірі жан;

9. Тұлға дегеніміз: адамның табиғи қасиеттері;

10. Адам болмысын «абсурд» деп сипаттаған кім? - Альбер Камю;

11. Философиядағы адам жөніндегі ілім: философиялық антропология;

12. «Адам дегеніміз саяси жануар» деп тұжырымдаған: Аристотель;

177

5- БӨЛІМ


Оқу құралының бесінші бөлімі таным (гносеология) философиясының

түрлі аспектеріне арналған. Бұл аталмыш бөлімде дүниенің танымдық

мәселелері, гносеологиялық тұжырымдамалар, танымның формалары мен

олардың көптүрлілігі, ақиқаттың түрлері мен критерийлері, танымның діни

және ғылыми типтерінің өзіндік ерекшеліктері сияқты мәселелер

қарастырылған. Бұл ЖОО-да оқитын студенттер үшін философия пәнін оқуда

аса маңызды.

178

107 - кесте

ГНОСЕОЛОГИЯНЫҢ БАСТЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ

__________________________________________________

ДҮНИЕНІ ТАНЫП-БІЛЕ АЛАМЫЗ БА?

АДАМ ТАНЫМЫНЫҢ ҚАБІЛЕТТЕРІ

АДАМ ДҮНИЕНІ ҚАЛАЙ ТАНИДЫ?

АҚИҚАТ – ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

АҚИҚАТ КРИТЕРИЙЛЕРІ ҚАНДАЙ?

БІЛІМ – ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

ТАНЫМНЫҢ ФУНДАМЕНТАЛЬДІ ЗАҢДАРЫ?

ТАНЫМНЫҢ ТҮРЛЕРІ: ДІНИ, ҒЫЛЫМИ, Т.Б.

ГНОСЕОЛОГИЯ МЫНАДАЙ САУАЛДАРҒА

ЖАУАП ІЗДЕЙДІ:

179

108 - кесте

ФИЛОСОФИЯНЫҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕСІ

__________________________________________________________________

«МЕН

ЕМЕС»

«МЕН»

ТАБИҒАТ

РУХ

САНА,

ОЙЛАУ

БОЛМЫС

ФИЛОСОФИЯНЫҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕСІ

НЕ АЛҒАШҚЫ?

БОЛМЫС НЕМЕСЕ

САНА

ДҮНИЕНІ ТАНЫП-

БІЛУГЕ БОЛА МА?

ГНОСИОЛОГИЯЛЫҚ

ЖАҒЫНАН

ОНТОЛОГИЯЛЫҚ

ЖАҒЫНАН

180

109 - кесте

БАСТЫ ГНОСЕОЛОГИЯЛЫҚ ТҰЖЫРЫМДАМАЛАР

__________________________________________________________________

АДАМ ТАНЫМЫНЫҢ

НЕГІЗІНДЕ ИНТУИЦИЯ

ЖАТЫР (САНАНЫҢ

ИРРАЦИОНАЛДЫҚ

ҚАБІЛЕТТЕРІ)


НЕГІЗІН ТӘЖІРИБИЕ

ҚҰРАЙДЫ

АДАМЗАТ ТАНЫМЫ

СЕЗІМ, ОЙ ЖӘНЕ

ИНТУИЦИЯҒА

НЕГІЗДЕЛГЕН

АДАМЗАТ ТАНЫМЫН

АҚЫЛ-ОЙ ҚҰРАЙДЫ


НЕГІЗІНДЕ

СЕЗІМТАЛДЫҚ ЖАТЫР

ГНОСЕОЛОГИЯЛЫҚ ТҰЖЫРЫМДАМАЛАР

ИНТУИТИВИЗМ

СЕНСУАЛИЗМ

ЭМПИРИЗМ


СИНТЕТИКАЛЫҚ


181

110 - кесте

ДҮНИЕНІҢ ТАНЫМДЫЛЫҒЫ ЖӨНІНДЕГІ

ПРОБЛЕМАЛАРЫНЫҢ БАСТЫ ШЕШІМДЕРІ

БА ???

Иә Кейбір

мағынада

Жоқ

ГНОСИОЛОГИЯ

-ЛЫҚ

ОПТИМИЗМ

АГНОС

-ТИЦИЗМ

ТАЗА

АГНОСТИЦИЗМ

ДҮНИЕНІ ТАНЫП–БІЛЕ АЛАМЫЗ БА ???

182

111 - кесте

ДІНИ ТАНЫМНЫҢ ӨЗІНДІК ЖАҚТАРЫ

_____________________________________________________

ДІНИ ТАНЫМ

ДҮНИЕНІ ТАНУ ӘР ҚИЛЫ (ОНЫ ӘРКІМ

ӨЗІНШЕ ТАНИДЫ)

САЛДАРЫ МЕН ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ КӨРІНІСІ

КҮМӘНДІ ЖАҒДАЙДА

СУБЬЕКТИВТІК СЕНІМ ШЫНАЙЫ БІЛІМДІ

ҚАЛЫПТАСТЫРАДЫ

СЕЗІМДІК ЖӘНЕ ИРРАЦИОНАЛДІК

ТАНЫМ ӘДІСТЕРІ

ДӘСТҮРЛЕР МЕН БЕДЕЛДІ СЕНІМДЕРДІҢ

ӘСЕРІ ЖОҒАРЫ

ДОГМАТИЗМ

ДІНИ ТАНЫМ

183


Ақиқат және адасу.

Ғылым және адамгершілік.

Ғылыми танымның шындықты игерудің әдеттегі, көркемдік

және басқа тәсілдерінен айырмашылығы.

Логика және шығармашылық.

Ғылыми танымдағы дағдарыстар мен революциялар

Диалектикалық логика-ғылыми танымның методологиясы.


Танымда арман мен түс араласып келіп отырады (О.Шпенглер).

Ақиқатты оның түсініктерінсіз толық қабылдауға болмайды (А.Лосев).

Тану үшін – бөлу қажет, бөлу үшін – шекара керек (А.Лосев).

Зерттеушілер қауымы болмаса – таным да жоқ, сонымен ғана өмір

сүретін қауымсыз – ішкі тәжірибие деген де болмас еді (Ж.Батай).

Білім – ғылым емес, тіпті, танымға да жатпайды (Ж.Делез).

Ақиқат әлдебір «шексіз міндет» тәрізді мәңгі еліктіреді де тұрады,

бірақ қол жеткізбейді (А.Адлер).

184


1. «Дүниені танып білу мүмкін емес» деп келетін философиялық ілім:

агностицизм;

2. Таным көзі ақыл-ойда жатыр деген философиялық бағыт:

рационализм;

3. Танымның негізі – сезім және сезімдік тәжірбиеде жатыр деген

философиялық көзқарас: сенсуализм;

4. Ғылыми танымның әдістері туралы ілім: методология;

5. Латын сөзінде «тәжірбие немесе байқау» деген атаудағы таным әдісін

атаңыз. - гипотеза;

6. Адамның тек сезіммен ғана байланысты емес, құралдар арқылы, кең

мағынада алғанда тәжірибе арқылы келетін таным деңгейі:

эмпирикалық;

7. Дж.Локктың сезімде болмаған интеллектіде жоқ деген қағидасы,

философиялық танымдағы қай бағытты дәл көрсетеді: конвенциализм;

8. Тұтасты қосалқы бөлімдерге бөліп қарастыратын ғылыми әдісін

атаңыз? - бакылау;

9. Әр түрлі құбылыстармен, аттардың және сапалылықты біріктіріп

қарастыратын ғылыми әдіс: гипотеза;

10. Бақыланатын және бағытталған жағдайда құбылыстың шынайылығын

зерттелетін таным әдісін атаңыз: теория;

11. Көптеген көзқарастармен, принциптермен, идеялардың және

теориялардың қосындысы - деп нені түсінуге болады? - практика;

12. Сезімдік танымның түрін көрсетіңіз: сезімдік қабылдау және

бейнелеу;

13. Тарихи қалыптасқан өздерінің қажеттілігін өтеуге, бағытталған

адамдардың сезімдік-заттық іс-әрекетінің саласын көрсетіңіз:

практика;

14. Дәстүр бойынша қаланған, танымның екі негізгі түрін атаңыз: сезімдік

және рационалдық;

15. Сезімдік және рационалдық таным: бір-біріне өтуде және бір-бірімен

әрекеттестікте;

16. Рационалдық таным мынадан басталады: ақылқорытудан;

17. Ғылыми ұсынысты қалай түсінуге болады? - көрегендік;

18. Ақиқат: қоршаған ортаның шынайылығымен сәйкестігі;

19. Гносеологиядағы негізгі категория: ақиқат;

185

6 - БӨЛІМ

ДІН ФИЛОСОФИЯСЫ

Оқу құралының алтыншы бөлімінде дін философиясының маңызды

аспектілері қарастырылады. Көбінесе, діннің белгілері мен әлеуметтік

қызметтері, діни сананың қалыптасуы, діннің пайда болуы туралы

философиялық көзқарастар, Құдайды әркімнің әрқилы түсінуі т.б. мәселелері

айтылады. Бұған (кестелерге) қосымша ретінде оқу құралының осы

тақырыпқа сәйкес келетін басқа да кестелерді пайдалануға болады, онда діни

және дүниені діни-философиялық тұрғыдан түсінудің (миропонимание) түрлі

аспектілері көрсетілген.

186

112 - кесте

ДӘСТҮРЛІ ДІНДЕГІ БЕЛГІЛЕР

__________________________________________________________________

ҚҰДАЙ

СЕНІМ

ЖОҒАРЫ САНАДАҒЫ

ҚҰБЫЛЫС

(«ҒАЖАЙЫП»)

ҰЙЫМ (МЕШІТ)

ТАБЫНУ (КУЛЬТ)

ҚАСИЕТТІ ЖАЗУ

ДІННІҢ БЕЛГІЛЕРІ

187

113 - кесте

ДІННІҢ ӘЛЕУМЕТТІК- МӘДЕНИ ҚЫЗМЕТТЕРІ

__________________________________________________________________


КОМПЕНСАТОРЛЫҚ

РЕТТЕУШІЛІК

БІРІГУ- АЖЫРАУ

МӘДЕНИ

РЕТРАНСЛЯЦИЯ

ЛЕГИТИМИЗАЦИ–

ДЕЛЕГИТИМИЗАЦИЯ

ДІННІҢ ҚЫЗМЕТТЕРІ

188

114 - кесте

ДӘСТҮРЛІ ДІНИ САНА

_________________________________________________________

ДІНИ САНА

ДІННІҢ БІЛІМНЕН ЖОҒАРЫ ТҰРУЫ

САНАДА ҚАЛЫПТАСҚАН ДӘСТҮРГЕ ЖАҚЫНДЫҚ

ПІР ТҰТУҒА (КУМИР-ИДОЛДАРҒА) ЖАҚЫНДЫҚ, ОНЫҢ

СОҢЫНА ТҮСУ

ӨЗ ТАҒДЫРЫНА (ДҮНИЕ ТАҒДЫРЫНА), ҚҰДАЙҒА (РОК,

ФАТУМ, КАРМА) ЖАУАПТЫЛЫҚПЕН ҚАРАУҒА ЖАҚЫНДЫҚ

ӨЗ ДІНІН БАСҚАЛАРДАН ЖОҒАРЫ ҚОЮ

ФАНАТИЗМ

ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ҒЫЛЫМҒА, ЖАҢАШЫЛДЫҚҚА

СЕНІМСІЗДІКПЕН ҚАРАУ

ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДА БОСТАНДЫҚҚА ЖЕТЕ АЛМАУ

ЖӘНЕ ТӘУЕЛДІЛІК, ЖОҒАРЫ КҮШТІҢ АЛДЫНДАҒЫ

ҚОРҚЫНЫШ

ИМАНДЫЛЫҚ (МОРАЛЬДЫҚ)

МИСТИКА

189

115 - кесте

ҚҰДАЙДЫ ТЕИСТИКАЛЫҚ ТҮСІНУ

ТЕИЗМ

1

ҚҰДАЙ – АБСОЛЮТТІ ҚҰДЫРЕТТІ ТҰЛҒА

2

ҚҰДАЙ ДҮНИЕНІҢ АЛДЫНДА

3

ҚҰДАЙ ДҮНИЕНІ ЖАРАТТЫ

4

ҚҰДАЙ ДҮНИЕНІ БИЛЕЙДІ

5

ҚҰДАЙ АДАМДЫ ЖАРАТТЫ

6

ҚҰДАЙ АДАМНЫҢ ТАҒДЫРЫ МЕН ТАРИХЫНА ӘСЕР ЕТЕДІ,

ОНЫ БИЛЕЙДІ

7

ҚҰДАЙ БӘРІНЕ АРАЛАСАДЫ ЖӘНЕ ТАБИҒАТ ЗАҢДАРЫН ДА

ӨЗГЕРТЕ АЛАДЫ

8

ҚҰДАЙДЫ ТАНЫП-БІЛУ МҮМКІН ЕМЕС

9

ҚҰДАЙҒА ҚОЛ ЖЕТКІЗУ МҮМКІН ЕМЕС

190

116 - кесте

ДІННІҢ ТҮРЛЕРІ

__________________________________________________________________

АЛҒАШҚЫ

ҚАУЫМДЫҚ

ҰЛТТЫҚ

ӘЛЕМДІК

ЖАҢА ДІНИ

ІЛІМДЕР

ҰЛТТЫҚ

ӘМБЕБАПТЫҚ

ДІНДЕР

АЛҒАШҚЫ

ҚАУЫМДЫҚ

ҰЛТТЫҚ

ӘМБЕБАПТЫҚ

ӘЛЕМДІК

ЖАҢА ДІНИ

ІЛІМДЕР

ҰЛТТЫҚ

191

117 - кесте

КЕЙБІР ҰЛТТЫҚ ДІНДЕР

Амон -Ра культі Ежелгі Мысыр

Атон культі Ежелгі Мысыр

Брахманизм Ежелгі Үндістан

Индуизм Ежелгі Үндістан, қазіргі

Үндістан

Зорастризм Ежелгі Иран

Олимпизм Ежелгі Грекия

Орфизм Ежелгі Грекия

Иудаизм Ежелгі Иудей, қазіргі

Израиль

Конфуцийлік Ежелгі Қытай, қазіргі Қытай

Даосизм Ежелгі Қытай, қазіргі Қытай

Синтоизм Ежелгі Жапония, қазіргі

Жапония

Бон-по Ежелгі Тибет

Вуду Африка және Кариб аралдары

ҰЛТТЫҚ СИПАТТАҒЫ ДІНДЕР

192

118 - кесте

ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ДІНДЕР

ИСЛАМ

Мұхаммед

VІІ-ғ.

Жартылай араб

түбегі

Суннизм

Шиизм

Құран-кәрім

ХРИСТИАН

Иисус Христос

І- ғ.

Таяу Шығыс

Католицизм

Православие

Протестантизм

Библия (Інжіл)

БУДДИЗМ

Гаутама Будда

б.д.д. VІ -ғ.

Үндістан

Махаяна

Хинаяна

Трипитака

ХРИСТИАН

ИСЛАМ

БУДДИЗМ

ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ДІНДЕР

193

119 - кесте

КЕЙБІР ЖАҢА ДІНИ ҚОЗҒАЛЫСТАР

КРИШНА САНАСЫ ҚОҒАМЫ (НЕОИНДУИЗМ)

ТРАНСЦЕНДЕНТАЛЬДІ МЕДИТАЦИЯ

ШІРКЕУ БІРЛЕСТІГІ (НЕОХРИСТИАНДЫҚ)

ҚҰДАЙ БАЛАЛАРЫ (НЕОХРИСТИАНДЫҚ)

САЙЕНТОЛОГИЯ ШІРКЕУІ

АУМ СИНРИКЕ

МАРМОНДАР

СОҢҒЫ ӨСИЕТ ШІРКЕУІ (НЕОХРИСТИАНДЫҚ)

ЙОГОВО КУӘГЕРЛЕРІ (НЕОХРИСТИАНДЫҚ)

УАХАББИЗМ (ИСЛАМ)

ЖАҢА ДІНИ ҚОЗҒАЛЫСТАР

194

120 - кесте

ДІНМЕН БАЙЛАНЫСТЫ ПРОГРЕССИВТІК ЖӘНЕ

РЕГРЕССИВТІК ӘЛЕУМЕТТІК, САЯСИ-МӘДЕНИ КӨРІНІСТЕР

_________________________________________________________

ДІН (РЕЛИГИЯ)

Моральдің қалыптасуы

Діндес адамдардың бірігуі

Мемлекеттің нығаюы

Догматизм және инерттілік

Бір дінді ұстанушылардың және

әр түрлі діндердің бір-бірінен

алшақтауы

Фанатизм

Білімнің түрлі салаларының

дамуы

Кеңінен білім алуға және

ғылымға қарсы тұруы

ПРОГРЕССИВТІК

КӨРІНІСТЕР:

РЕГРЕССИВТІК

КӨРІНІСТЕР:

Халыққа әлеуметтік

көмек беру

Адамға психологиялық көмек

Қоғамды тұрақтандыру

Діни соғыстар

Тұлғаны психологиялық

тұншықтыру

Өмірге деген пассивті қатынас,

адамның және қоғамның

тағдырын алдын-ала болжауды

қалыптастыру

195


Дін (религия) – дегеніміз не?

Діннің қазіргі қоғамда алар орны.

Қазақ Елінің Ата-Заңында дін туралы не айтылған?

Діннің адамның рухани өміріндегі алар орны немен анықталады?

Діннің адам баласын біріктірудегі рөлі қандай?

Діни сана – дегеніміз не?, оны қайдан көруге болады?


Бүкіл дүниені жарату бір уақытта болған, Құдай барлығының

мөлшерін, салмағын және тәртібін өлшеп қойған (А.Августин).

Құдайшылық – жүректе. Қалпыңды таза сақта! (Абай).

Жоқтаудың ортақ сипаты – Тәңіріге жалбарыну (Ш.Уәлиханов).

Дін мен ғылым – толық таным актісінің өзара тығыз байланысты екі

жағы (П.Т.де Шарден).

Ұлы діндердің қай-қайсысы да адамды материядан биікке көтеруді

мұрат тұтады (П.Т.де Шарден).

Құдайға сену – өмірдің мәні туралы мәселені түсіну деген сөз. Құдайға

сену – дүние деректерінен басқа бірдеңелер бар деген сөз. Құдайға сену

– өмірдің мәні болатындығын білу деген сөз. Екі әулием бар: дүние

және менің ешкімге тәуелсіз өз «менім». Мен не бақытты, не бақытсыз

ғана бола аламын: бар болғаны осы ғана. Жақсылық дегендер жоқ десе

де болады (Л.Витгенштейн).

Актер – Құдай емес, «қарсы – Құдай» болуы ықтимал (Ж.Делез).

Ғылымдағы дәлдік пен ғылыми тілдегі дәлдік терминнің дәлдігіне

байланысты деп ойлау соқыр сенімге жатады (К.Поппер).

Қытай діні үшін уақыт дегеніміз – бір нәрсені бірнеше мәрте шексіз

қайталау (А.Лосев).


1. Тәңірілік (Тенгрианство) деген: ертедегі түркілердің дүниетанымы

әрі ұстанған діні.

2. Дүниежүзілік діндердің қатарына мыналар жатады: буддизм,

христиан және ислам;

3. Ұлттық сипаты басым діндер: индуизм, иудаизм және синтоизм;

196

7 - БӨЛІМ

ӘЛЕУМЕТТІК ФИЛОСОФИЯ

Оқу құралының жетінші бөлімінде әлеуметтік философияның маңызды

деген мәселелері мен сауалдары жайлы айтылады. Әсіресе, қоғам өмірінің

басты салалары мен сипаттары, қоғамның құрылымы мен қоғамдық-

экономикалық формациялары, өркениет типтері мен теориялары, әлеуметтік

өмірдің реттегіш-регуляторлары және адам құндылықтарының түрлері,

мемлекет және азаматтық қоғам жайлы кеңірек қамтылған. Оған қосымша

оқу материалы ретінде 8, 9, 10 - бөлімдер ұсынылған.

Сондай-ақ, қоғамдық қатынастардың және әлеуметтік-тарихи дамудың

белгілі философиялық аспектілері қарастырылады.

197

121 - кесте

ҚОҒАМДЫ ТАНУДЫҢ ТАРИХИ КЕЗЕҢДЕРІ

_________________________________________________

Конт О. (1798-1857)

Спенсер Г. (1820-

1903)

Маркс К. (1818-

1883)

Вебер А. (1868-1958)

Вебер М. (1864-1920)

Дюркгейм (1858-

1917)

Лестер У. (1841-

1913)

Тард Г. (1843-1904)

Парето В. (1848-

1923)

Сорокин П. (1889-

1968)

Ковалевский м. (1851-1916)

Мид Г. (1863-1931)

Парсонс Т. (1902)

Мертон Р. (1910)

Дарендорф Ф. (1929)

Лазарсфельд П. (1901)

Сократ (б.д.д.470-

399)

Платон (б.д.д.428-

348)

Аристотель (б.д.д.384-328)

Макиавелли Н. (1469-1527)

Монтескье (1689-

1755)

Мор Т. (1477-1535)

Кетле Л. (1796-

1874)

Гомер

Гесиод (б.д.д.8-ғ)

Орфей (б.д.д.8-7ғ.ғ)

Ферекид (б.д.д.7-6ғ)

ДІНИ-

МИФОЛОГИЯ

-ЛЫҚ КЕЗЕҢ

ФИЛОСОФИЯ

-ЛЫҚ

-ЭТИКАЛЫҚ

КЕЗЕҢ

РАЦИОНАЛ

-ДЫҚ (ҒЫЛЫМИ)

КЕЗЕҢ

198

122 - кесте

ҚОҒАМ ӨМІРІНІҢ САЛАЛАРЫ

_________________________________________________

Рухани ілім

Діндер

Философия

Ғылым

Білім беру

Құқық

Мораль

Өнер

Идеология

РУХАНИ МАТЕРИАЛДЫҚ

ҚОҒАМ ӨМІРІНІҢ САЛАЛАРЫ

ӘЛЕУМЕТТІК САЯСИ

Халықтар,

Ұлттар,

Ерлер-

Әйелдер

Таптар

Партиялар

Ересек топтар

Мүдделес

топтар

және т.б.

Мемлекет,

Саяси партиялар,

Қоғамдық-саяси

қозғалыстар,

Кәсіподақтар,

Халықаралық

саяси ұйымдар

мен

бірлестіктер

ҚОҒАМ ӨМІРІНІҢ

САЛАЛАРЫ

Кәсіпорын

(заводтар,

фабрикалар,

фирмалар,

артельдер, банктер

және т.б.) өндірістік

қатынастар

199

123 - кесте

ҚОҒАМНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫ

ТАПТЫҚ

ЭТНИКАЛЫҚ

ДЕМОГРА

-ФИЯЛЫҚ

ДІНИ

ӨНДІРІСТІК

КӘСІПТІК

АУМАҚТЫҚ

БІЛІМ ДЕҢГЕЙІ

МЕН СИПАТЫ

БОЙЫНША

НЕГІЗГІ


ҚАУЫМДЫҚ

200

124 - кесте

К.МАРКСТІҢ ҚАРАСТЫРҒАН

БЕС ҚОҒАМДЫҚ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ФОРМАЦИЯСЫ

__________________________________________________________________

1

АЛҒАШҚЫ

ҚАУЫМДЫҚ

ҚҰРЫЛЫС

Жеке еркіндік пен теңдік; Қоғамнан тыс

мәжбүрлеуші жариялық биліктің болмауы;

Еңбекті ұйымдастырудың қарапайым

формалары; Жеке меншіктің болмауы,

рулық-тайпалық қатынастар, т.б.

2

ҚҰЛ

ИЕЛЕНУШІЛІК

ҚҰРЫЛЫС

Жеке меншіктің пайда болуы, «тірі»,

«сөйлейтін» құлдардың болуы (Аристотель);

Әлеуметтік теңсіздік және қоғамдық жіктелу

(таптар); Мемлекет пен жариялық билік;

3

ФЕОДАЛДЫҚ

ҚҰРЫЛЫС

Ірі жер иеленушілер, феодалдар меншігінің

үстем болуы; Феодалдардан экономикалық

тәуелділікте болатын шаруалардың еңбегі;

Еркін кәсіп, қолөнер орталығы –қалалардағы

ерекше өндірістік қатынастар;

4

КАПИТАЛИСТІК

ҚҰРЫЛЫС

Экономикадағы өндірістің негізгі рөлі;

Өндіріс әдістерінің күрделенуі –механизация,

еңбек ұйымдасуы; Өндіріс жабдықтарының

буржуазиялық таптың қолында болуы; Құқық

жағынан еркін, бірақ буржуазиядан

экономикалық тәуелді жұмысшы табының

ерен еңбегі;

5

КОММУНИСТІК

(СОЦИАЛИСТІК)

ҚҰРЫЛЫС

Өндіріс жабдықтарына мемлекеттік

(қоғамдық) меншіктің болуы; Өндірілген

өнімді қоғамның барлық мүшелеріне әділ

теңдей үлестіру; Меншік иелерінің қанауынан

азат жұмысшы, шаруа, интеллигенцияның

еңбегін қамтамасыз ету, т.б.

201

125 - кесте

АДАМНЫҢ ҚОҒАМ ӨМІРІНДЕГІ БАСТЫ ТЕТІКТЕРІ

ТЕТІК-РЕГУЛЯТОРЛАР

НАҚТЫ АДАМҒА

БАЙЛАНЫСТЫ

НАҚТЫ АДАМҒА

БАЙЛАНЫСТЫ ЕМЕС

Этика

Құндылықтар

Тұлғаның ішкі

мәдениеті

ІШКІ

СЫРТҚЫ

Құқық

Қоғамдық мораль

Дәстүрлер

Әлеуметтік мәдениет

Объективті әлеуметтік

жағдайлар мен үрдістер

Объективті табиғи

жағдай, үрдістер және

ғарыштық жағдай

ықпалдар

202

126 - кесте

АДАМ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ


РУХАНИ


МАТЕРИАЛДЫҚ


ТҮРЛЕРІ

203


АДАМ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫНЫҢ ИЕРАРХИЯСЫ


ЖАЛПЫАДАМЗАТТЫҚ

ЖЕКЕ

КОРПОРАТИВТІК

ИЕРАРХИЯСЫ

204

127 - кесте

ЖАЛПЫ АДАМЗАТТЫҚ РУХАНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАР

__________________________________________________________________

МАХАББАТ

ГУМАНИЗМ

БОРЫШ

ӘДІЛЕТТІК

ЕҢБЕК

БОСТАНДЫҚ

БЕЙБІТШІЛІК

ӨМІР

БІЛІМ

МӘДЕНИЕТ


ПРОГРЕСС

АҒАЙЫНДЫҚ

ҮЙЛЕСІМДІК

СҰЛУЛЫҚ

ЭТИКА

САНАЛЫЛЫҚ

РУХАНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАР

205

128 - кесте

ҚОҒАМНЫҢ РУХАНИ ӨМІРІ

______________________________________

РУХАНИ ӨМІР САЛАСЫ

ИМАНДЫЛЫҚ,

АДАМГЕРШІЛІК

ЖЕКЕ ЖӘНЕ

ҚОҒАМДЫҚ САНА

РУХАНИ ТҰТЫНУ

РУХАНИ ӨНДІРІС

РУХАНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАР

САЯСИ

ҚҰҚЫҚТЫҚ

АДАМГЕРШІЛІКТІК

ЭСТЕТИКАЛЫҚ

ДІНИ

ҒЫЛЫМИ

БІЛІМДІК

МӘДЕНИ ЖӘНЕ Т.Б.

ҚОҒАМНЫҢ РУХАНИ

ӨМІРІ

ДІН

БІЛІМ БЕРУ,

АҒАРТУШЫЛЫҚ

ҒЫЛЫМ

ӨНЕР

206

129 - кесте

ҚОҒАМДАҒЫ БИЛІКТІҢ ТҮРЛЕРІ

______________________________________

ЭКОНОМИКАЛЫҚ

САЯСИ

ҚҰҚЫҚТЫҚ

РУХАНИ

ӘСКЕРИ

ОТБАСЫЛЫҚ

БИЛІК ТҮРЛЕРІ

САЯСИ


ӘСКЕРИ

ОТБАСЫЛЫҚ

РУХАНИ

ҚҰҚЫҚТЫҚ

АҚПАРАТТЫҚ АҚПАРАТТЫҚ

207

130 - кесте

МЕМЛЕКЕТТЕРДІҢ ТҮРЛЕНУЛЕРІ

№

КЛАССИФИКАЦИЯЛЫҚ

БЕЛГІЛЕРІ

МЕМЛЕКЕТТЕРДІҢ

ӘРТҮРЛІЛІГІ

1

САЯСИ ТӘРТІП (РЕЖИМ)

ТОТАЛИТАРЛЫҚ

АВТОРИТАРЛЫҚ

ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ

2

БАСТЫ ҚЫЗМЕТТІК

(ФУНКЦИОНАЛЬДЫҚ)

СИПАТТАМАЛАРЫ

ПОЛИЦЕЙЛІК

(ӘСКЕРИ)

ДІНИ

ҚҰҚЫҚТЫҚ


3

БИЛІКТІҢ ТҮРЛЕРІ

(ФОРМАЛАРЫ)

МОНАРХИЯЛЫҚ

ТЕОКРАТИЯЛЫҚ

РЕСПУБЛИКАЛЫҚ

4

ӘКІМШІЛІК –АУМАҚТЫҚ

ҚҰРЫЛЫС

УНИТАРЛЫҚ

ФЕДЕРАЦИЯЛЫҚ

КОНФЕДЕРАЦИЯЛЫҚ

5

САЯСИ ТҰРАҚТЫЛЫҚ

ТҰРАҚТЫ

ТҰРАҚСЫЗ

208

131 - кесте

ҚОҒАМ ӨМІРІНІҢ САЯСИ САЛАСЫ

ҚОҒАМ ӨМІРІНІҢ САЯСИ САЛАСЫ

САЯСИ САНА

САЯСИ

ҚАТЫНАС

САЯСИ ҚИМЫЛ-

ӘРЕКЕТ

ҚОҒАМНЫҢ САЯСИ ҰЙЫМДАСУЫ

ҚОҒАМДЫҚ

ҰЙЫМДАР МЕН

ҚОЗҒАЛЫСТАР

САЯСИ

ПАРТИЯЛАР

МЕМЛЕКЕТТІК

БИЛІК

ОРГАНДАРЫ

БИЛІК ПЕН БАСҚАРУДЫҢ ЖҮЗЕГЕ АСЫРЫЛУЫ

209

132 - кесте

ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТТЕГІ БИЛІКТІҢ БӨЛІНУІ

БИЛІК

ЗАҢ

ШЫҒАРУ

АТҚАРУШЫ БИЛІК

СОТ

БИЛІГІ

АҚПАРАТТЫҚ «БИЛІК»

(бұқаралық ақпарат құралдары)

ҚОҒАМДЫҚ САНА

САЙЛАУШЫЛАР

210

133 - кесте

АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМ

АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМ

САЯСИ НЕГІЗІ

Биліктің бөлінуі

Азаматтардың саяси

өмірге араласуы

Биліктің

децентрализациялануы

Барлығының заң

алдындағы теңдігі


НЕГІЗІ

Меншіктің

әр түрлі

формалары

Нарықтық

экономиканың көп

қабаттылығы

РУХАНИ

НЕГІЗІ

Ар-ұждан

бостандығы

Идеологиялық

плюрализм

Дүниетанымдық

толеранттылық

211


Қоғам – дегеніміз не, оның құрылымы қандай?

Қоғамның табиғаттан ерекшелігі неде?

Қоғам туралы ілімнің қандай даму кезеңдері бар, олар немен

сипатталады?

Социология туралы ілімнің негізін кімдер қалады? Социологияның

анықтамасы қандай?

Қоғамның қандай түрлері бар?

Қоғамдық қатынастардың сипаты неде?

Қоғамның қызметі неден тұрады және оның мәні неде?

Қоғамның әлеуметтік құрылымы. «Таптар» және «страттар».

Әлеуметтік құрылым туралы жаңа көзқарастың өзгешелігі неде?

Әлеуметтік жіктеу (стратификация) теориясының мазмұны неде?

Бұрынғы ССРО кезіндегі қоғамның таптық құрылымы қандай болды?

Қазіргі қазақ (қазақстандық) қоғамында қандай таптар болуы мүмкін?

Қоғамның демографиялық құрылымы дегенді қалай түсінесің?

Қоғамның кәсіби құрылымының мәні неде?

Қоғамның әлеуметтік-аумақтық құрылымы неден көрінеді?

Қоғамға мәдениеттанушылық немесе өркениеттік қатынас.

Маркс ілімінің мәні, кемшілігі неде?

Қоғамның марксистік түсінігі.

Социализм қоғамдық жүйе ретінде неге өзін ақтамады?

Әлеуметтік бірлік - дегеніміз не?

Әлеуметтік заңдар дегеніміз не, ол қалай қалыптасады, нені

анықтайды?

Әлеуметтік заңдардың қандай түрлері бар?

Әлеуметтік байланыстар дегеніміз не, байланыстың қандай салалары

бар?

«Азамат», «азаматтық қоғам» деген сөздердің мазмұнын ашып

көрсетіңіз?

Азаматтық қоғамның қалыптасуына қандай (экономикалық және

әлеуметтік) үрдістер әсер етеді?

Құқықтық мемлекет деп қандай мемлекетті атаймыз? Құқықтық

мемлекеттің белгілері.

Құқықтық мемлекетте азаматтар қандай сапаға ие болуы керек?

Азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекет арасында қандай

байланыстар бар?

Азаматтардың құқықтық мәдениетіне нелер жатады?

Демократия - дегеніміз не? Оның мазмұны неде?

212


Арғымаққа міндім деп артқы топтан адаспа (Асан-қайғы).

Заманына сай адамы (қазақ даналығы).

Тірі адамның рухында, жүрегінде, қанында қоғам өмірі көрініс табады,

ал қоғамның дертімен ауырады, соның қасіретінен азап шегеді,

қоғамның саулығымен гүлденеді, соның бақытымен көсегесі көгереді

(В.Г.Белинский).

Адамды табиғат жаратқанымен, оны өсіріп-тәрбиелейтін қоғам

(В.Г.Белинский)

Жеке адам өз ақыл-ойының толысқаны үшін қоғамға қарыздар

(Н.Г.Чернышевский).

.Батыс өркениетін гректер дүниеге әкелді. Гректер ұлы төңкеріс

жасаған болатын, бірақ ол, тегі, әлі күнге сол бастапқы кезеңінде –

жабық қоғамнан ашық қоғамға өту кезеңінде тұрған тәрізді (К.Поппер).

Қоғамның өмір сүруі – адам табиғатының толымсыздығына, ал жеке

адамның тіршілік етуі – қоғамның құнсыздығына байланысты

(К.Поппер).

Қоғамда ұжымдық көңіл-күй ауаны бел алса, міндетті түрде

демократияның күні қараңға айналады (Ф.А.фон Хайек).

Қоғамдық өмір адам бойындағы жетіспеушілік сезімін жоюға

көмектеседі (А.Адлер).

Қоғам неғұрлым қарапайым болса – оны құрайтын индивидтердің

арасындағы ұқсастық та соншалықты көп болмақ (Э.Дюркгейм).

Қоғам – жеке адамдардың орнын күш қана толтыратын әлсіздікке

негізделген (Ж.Батай).

Марапаттау идеясы – қоғамдық сананың ойлап тапқан ойыншығы

(А.Камю).

Қоғам бар жердің бәрінде ынтымақтасу болатындықтан,

қайырымдылық та болады (Э.Дюркгейм)

Адамзатты құтқаратын – ашық қоғам (К.Поппер).

213


1.Көшпелі қоғамның ерекшелігі: дәстүршілдік;

4. Азаматтық қоғам дегеніміз не? - қоғамдық белсенділігі ортасы;

5. Таптар, әлеуметтік топтар үшін қоғамдық өмір санасының

құбылыстық бағасын көрсетіңіз: эстетикалық;

6. Қоғам дегеніміз – адамдардың тіршілік ету үрдісінде пайда

болатын байланыстар мен қатынастар;

7. «Қоғамды философтар басқару керек» деп санаған антикалық

философ:Платон;

8. Қоғам мен табиғаттың арақатынасы: бір-бірімен тығыз қарым-

қатынаста;

9. Қоғам дамуының революциялық жолын қолдаған: Карл Маркс;

10. Мұрагерлік құқық пен міндет бойынша беріліп, әдет-ғұрып немесе

заңмен иелік ететін әлеуметтік топты көрсетіңіз: сословие;

11. Бір немесе бір топ адамға тиесілі, бәріне бірдей емес сауда-саттық және

өндіруші құқығының түсінігін атаңыз: монополия;

12. Әлеуметтік философияны оқытудағы негізгі пән: қоғамтану;

13. Марксистік-лениндік философиядағы тарихи-қоғамдық құрылыс:

формациялық;

14. Аутоназия деген: қоғамның көмегімен ерікті түрде өмірден кету;

15. Қоғамдағы адамгершілік пен мәдени құндылықтардың жоғалып кетуін

ғылымда қалай аталады? - нигилизм;

16. Индивидтің басқа адамдармен, топпен өзіндік қалыптасу үрдісі:

социология;

17. Генезис: пайда болу, одан әрі даму;

18. Әлеуметтік талдау әдісі: эксперттік бағалау;

19. Қоғамдық негізі советтік типке жатады: таптық;

20. «Қазақ қоғамындағы стратификациялық жүйенің жаңа бөлігіне»

аталған әлеуметтік топтардың қайсысы жатады? - білімді әрі ғылыми

қызметкерлер;

21. «Құқықтық көзқарасты» қолдаушы: Монтескье;

22. Әлеуметтік қауымдастықтың тарихи формасы: ұлт;

23. Қоғамның өндіргіш күштеріне нені жатқызуға болады? - адамдар

және өндіріс құралдары;

24. Натурфилософия – бұл ... философиясы - табиғат;

25. Құдай Табиғатпен етене аралас, олар өзара байланысты деп қарайтын

философиялық ілім: пантеизм;

26. «Климаттың құдіреті барлық биліктен күшті» деген ойды айтқан

француз ағартушысы: Ш.Монтескье;

27. Адам бірлестіктері мен қоршаған географиялық кеңістік, әлеуметтік

және мәдени ортаның арасындағы қатынастарды зерттейтін ғылым

саласын көрсетіңіз: социометрия;

28. «Геосфера» ұғымын ғылыми айналымға енгізген кім?- Элизе Реклю;

214

29. «Адамдардың өмірі мен тағдырын төрт нәрсе – климат, азық-түлік,

топырақ және ландшафт анықтайды» деген ағылшын социологы:

Г.Бокль;

30. Халықтың туу, өсу, көшу динамикасын көрсететін, зерттейтін ғылыми

пән: демография;

31. Өлі жүйе ұйымдастыруының деңгейіне нені жатқызуға болады? -

популяция;

32. Теяр-де-Шарден мен В.Вернадскийдің тұжырымдамасы қалай

аталады? - ноосфера;

33. «Биосфера» ұғымы: тіршілік ортасы немесе тірі ағзалардың

ортасы;

34. «Ноосфера» ұғымын «терминін ғылымға енгізген: Лакруа;

35. Ноосфера – қай ортаға жатады? - парасат;

36. «Геосаясат» терминін енгізген: Фридрих Ратцель;

215

8 - БӨЛІМ


Аталмыш оқу құралының сегізінші бөлімінде тарихтың мән-маңызы

жөніндегі философиялық тұжырымдамалар, тарихи үрдістің дамуының

бағыттары мен теоретикалық моделдері, тарихтың қозғаушы күштері мен

тарихи үрдістердің критерийлері сияқты тарих философиясының кейбір

аспектілері қарастырылған. Қосымша материал ретінде жетінші бөлімдегі

105 - кесте, 110 - кесте және 111 - 112 кестелер, сонымен қатар оныншы

бөлімдегі оқу материалдарын пайдалануға болады.

216

134 - кесте

АДАМЗАТ БАЛАСЫНЫҢ ТІРШІЛІК ЕТУ ТӘСІЛІ

__________________________________________________

АДАМЗАТ БАЛАСЫНЫҢ

ТАРИХИ ҒҰМЫР КЕШУ КЕЗЕҢДЕРІНІҢ ҮШ БАСПАЛДАҒЫ

ОТЫРЫҚШЫ

- ЕГІНШІЛІК

КӨШПЕЛІ –

МАЛШЫЛЫҚ

АҢШЫЛЫҚ –

БАЛЫҚШЫЛЫҚ

217

135 - кесте

ТАРИХ ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ БАСТЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ

__________________________________________________________________


ТАРИХТЫҢ МӘН-МАҢЫЗЫ

ТАРИХТЫҢ БАҒЫТ-БАҒДАРЫ

ТАРИХИ ДАМУДЫҢ ТҮПКІЛІКТІ ЗАҢДАРЫ

ТАРИХИ ҮРДІСТЕРДІҢ КРИТЕРИЙЛЕРІ

ТАРИХИ ДЕТЕРМИНИЗМ

ТАРИХТЫҢ ҚОЗҒАУШЫ КҮШТЕРІ

АДАМЗАТТЫҢ ТАРИХИ ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ

218

136 - кесте

ТАРИХТЫҢ МАҢЫЗЫДЫЛЫҒЫ ЖӨНІНДЕГІ

БАСТЫ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ТҰЖЫРЫМДАМАЛАР

__________________________________________________

«ЖАНДЫ ТАЗАРТУ» ТҰЖЫРЫМДАМАСЫ:

Үнді классикалық философиясы, Платон, неоплатонизм

ПРОВИДЕНЦИАЛИЗМ ТҰЖЫРЫМДАМАСЫ:

Христиан теологиясы және философия

ИДЕАЛИСТІК ТҰЖЫРЫМДАМА:

Г.Лейбниц, И.Фихте, Г.Гегель және т.б.

МАРКСИСТІК ТҰЖЫРЫМДАМА:

К.Маркс және оның жақтастары

РУХАНИ-ҒАРЫШТЫҚ ЭВОЛЮЦИЯ

ТҰЖЫРЫМДАМАСЫ: Махатма, Е.Блаватская,

Н. және Е.Рерихтар

БАСТЫ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ

ТҰЖЫРЫМДАМАЛАР

219

137 - кесте

ТАРИХИ ҮРДІСТІҢ БАҒЫТТАРЫ МӘСЕЛЕЛЕРІН

ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДА ШЕШУ

__________________________________________________________________

ТАРИХИ

ҮРДІСТІҢ

БАҒЫТТЫ

-ЛЫҒЫ

БОЛМАЙДЫ

ТАБИҒИ ЖӘНЕ

ҚОҒАМДЫҚ

ҮРДІСТЕРДІҢ

АЙНАЛЫМЫ

ТАРИХИ ҮРДІСТІҢ

БАҒЫТТЫЛЫҒЫ

ТАРИХТЫҢ

РЕГРЕССИВТІ

ДАМУЫ ДЕГЕН

БОЛАДЫ

ТАРИХТЫҢ

ПРОГРЕССИВ

-ТІ ДАМУЫ

ДЕГЕН

БОЛАДЫ

220

138 - кесте


______________________________________



Тарихи- табиғи

заңдылықтары

Жағрапиялық

жағдайлар

Ғарыштық ықпал

(жер шары, жұлдыздар

және т.б.)

Белгілі тарихи

тұлғалар

Әлеуметтік топтар мен

таптар

Бұқара халық

Тарих субъектілері




Жер шарындағы

психосфералардың

ықпалы

(шағын әлемдер)

221

139 - кесте

ТАРИХИ ҮРДІСТІҢ БАСТЫ КРИТЕРИЙЛЕРІ

_____________________________________________________

АДАМНЫҢ РУХАНИ ӨСУІ

АДАМ БОСТАНДЫҒЫНЫҢ КЕҢЕЮІ

ТАБИҒАТ КҮШТЕРІН ИЕЛЕНУ

ҚОҒАМНЫҢ ӨНДІРІСТІК КҮШТЕРІНІҢ

ДАМУЫ

ҒЫЛЫМ МЕН ТЕХНИКАНЫҢ ДАМУЫ

АДАМЗАТТЫҢ БІРЛЕСУ ЖОЛЫНА БАСТАУЫ

222


Тарих философиясы дегенді қалай түсінесің? Оның негізгі

мәселелеріне не жатады?

Тарих философиясын зерттеудегі О.Шпенглер, А.Тойнби және

К.Ясперс сияқты ғалымдардың еңбектерінің мәні неде?

Тарихтың қозғаушы күштері деген ұғымды қалай түсінесің?

Қазақтың немесе Қазақ Елінің тарихтағы алар орны қандай?

Тарихи сана – дегеніміз не? Қазақтың ұлт ретінде әрі қарай

қалыптасуына тарихи сананың қандай әсер-ықпалы бар?

Этнос және оның белгілері қандай?

Қоғамда ұлтаралық қатынастарды реттеудегі тарихтың рөлі қандай?


Жеті атасын білмеген ер – жетесіз, жеті ғасыр тарихын білмеген ел –

жетесіз! (қазақ даналығы).

Тарихи шындықта идеалға орын жоқ. Онда тек деректер ғана болуы

тиіс. Ешқандай ақиқат деген жоқ, деректер ғана бар (О.Шпенглер).

Қазір біз дүниеге тұтас жер шары тұрғысында емес, оның түкпір-

түкпірге бөлінген бөлшектері тұрғысынан ойлаймыз. Мұны тек

философтар мен тарихшылар ғана әлі күнге білмей жүр (О.Шпенглер).

Өзге елде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол! (қазақ мәтелі).

Мен өз Отанымды сынаудан, оны ренжітуден, тіпті, оны қорлаудан да

қорықпаймын. Тек алдаудан сақтасын (П.Чаадаев).

Тарихта мағына жоқ (К.Поппер).

Әрбір орыс адамының тарихи маңызы – оның Отанға сіңірген

еңбегімен, оның адамдық қадір-қасиеті – оның патриотизмінің күшімен

өлшенеді (Н.Г.Чернышевский).

Табиғатты тануды – үйренуге болады: ал тарихтың білгірі болып – туу

керек (О.Шпенглер).

Тарихта ұдайы осылай болып тұрады: ол алға қадам жасаған еді, сол

үшін әлденесін құрбандыққа шалуға тура келді (Ж.Деррида).

Лениннің «әулиелілігі» – Мәскеудің Иерусалим атанғаны сияқты

(Ж.Деррида).

Тарих идеалдарды аяусыз таптап отырады, ал егер әлде бір адам немесе

халық белгілі бір кезеңде әділдік үшін күш қолданудан бас тартса, онда

ол ой мен ақиқат әлеміндегі теориялық даңққа ие болып шыға келеді,

бірақ бұл – оның шындықтың не екенін жақсы білетін басқа бір күшпен

тайталаста ұтылып қалғанын білдіреді (О.Шпенглер).

Бар дәуірлерде де адам өзін «тарихи бетбұрыста» тұрмын деп ойлаған

(Т.де Шарден).

223

9 - БӨЛІМ

МӘДЕНИЕТ ФИЛОСОФИЯСЫ

Тоғызыншы бөлім мәдениет философиясына арналған. Мұнда

мәдениеттің мән-маңызын анықтаудың негізгі әдістері мен әлеуметтік

қызметтеріне, мәдениеттің түрлері мен формаларына, түрлі мәдениет

доминанттарына, бұқаралық мәдениет және «өркениет» ұғымының

көпмағыналылығына, сонымен қатар қазіргі заманғы мәдениеттің және

өркениеттің кейбір тенденциялары жайлы айтылады. Мәдениет философиясы

мәселелері әлеуметтік философия, тарих философиясы және философиялық

футуристикамен тығыз байланысты. Сондықтан, 7-ші, 8-ші және 10-шы

бөлімдеріндегі сәйкес келетін оқу материалдарын пайдалануға болады.

224

140 - кесте

МӘДЕНИЕТТІҢ ӘЛЕУМЕТТІК ҚЫЗМЕТТЕРІ

______________________________________________________

МӘДЕНИЕТ ҚЫЗМЕТТЕРІ

ШЫНАЙЫЛЫҚТЫҢ КӨРІНІСІ

АДАМ ӨМІРІН БІР РЕТКЕ КЕЛТІРУ ЖӘНЕ ОНЫ

ҰЙЫМДАСТЫРУ

ЖАС ҰРПАҚТЫ СОЦИАЛИЗАЦИЯЛАУ ЖӘНЕ

ЖИНАҚТАЛҒАН ТАРИХИ ТӘЖІРИБИЕНІ

ТАБЫС ЕТУ

АДАМ МЕН ҚОҒАМНЫҢ ЖЕТІЛУІ

225

141 - кесте

МӘДЕНИЕТТІҢ МӘН-МАҒЫНАСЫН АНЫҚТАУДЫҢ

БАСТЫ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ӘДІСТЕРІ

__________________________________________________________________

Мәдениет ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫ

қоғамымен құрылған ЖИЫНТЫҚ

ретінде

Мәдениет ТАБИҒАТ

(НАТУРА) АЯСЫ

ретінде

Мәдениет адам ШЫҒАРМАШЫЛЫ

-ҒЫНЫҢ

ЖЕТІСТІКТЕРІНІҢ

СИНТЕЗІ

ретінде

Мәдениет АДАМДАҒЫ

АДАМГЕРШІЛІК

- ТІҢ МӨЛШЕРІ ретінде

(ақылдылық,

руханилық)

Мәдениет ЖАСАНДЫ ДҮНИЕ

ретінде

(екінші табиғат)

Мәдениет АҚПАРАТТЫ

ТАЛАССЫЗ

ТАПСЫРУДЫҢ

ӘДІСІ ретінде

МӘДЕНИЕТ МӘДЕНИЕТ

226

142 - кесте

МӘДЕНИЕТ ЖӨНІНДЕГІ ФИЛОСОФ-ОЙШЫЛДАРДЫҢ

КӨЗҚАРАСТАРЫ

__________________________________________________________________

№

МӘДЕНИЕТ ҰҒЫМЫНА

БАЙЛАНЫСТЫ БАСТЫ ИДЕЯЛАР

ФИЛОСОФ –

ОЙШЫЛДАР

1

ІС ҚЫЛУ, ТӘРБИЕЛЕУ, БІЛІМ БЕРУ, ДАМУ,

ОҚУ

Ежелгі грек-рим

философтары

2

ТҰЛҒАНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ, АДАМНЫҢ

КЕМЕЛДЕНУІ, ЖЕКЕ АДАМНЫҢ РУХАНИ

ӨСУІ

С.Пуфендорф

(ХVІІғ.)

3

ХАЛЫҚТЫҢ САЛАУАТТЫ ӨМІРІ.

АДАМЗАТТЫҢ РУХАНИ ӨСУІ

И.Гердер

(ХVІІ - ХІХғ.ғ.)

4

ӨЗІНЕ МАҚСАТ ҚОЯ БІЛУГЕ ИЕ БОЛУ,

ТҰЛҒАНЫҢ ӨЗІН-ӨЗІ ИГЕРУІ ӘДІСІ

Ж.Ж.Руссо

(ХVІІғ.)

5

БІЛІМ БАЙЛЫҒЫ, ЭСТЕТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ

ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫҚ ДАМУЫ

И.Гете

(ХVІІ - ХІХғ.ғ)

6

АДАМНЫҢ АДАМГЕРШІЛІГІ ИДЕЯСЫ

Д.Лукач

(ХІХ-ХХғ.ғ.)

7

ҚОҒАМНЫҢ САНАЛЫ ТҮРДЕ ҚҰРЫЛУЫ

А.Шютц

(ХХғ.)

8

РУХ ПРИНЦИПІ, АДАМЗАТ

ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЖЕТІСТІКТЕРІНІҢ

СИНТЕЗІ

Н.К. Рерих,

Е.И. Рерих

(ХХғ.)

227

143 - кесте

П.СОРОКИН ҚАРАСТЫРҒАН НЕГІЗГІ ҮШ «МЕТАМӘДЕНИЕТ»

________________________________________________

ҮШ - «МЕТАМӘДЕНИЕТ»

ИДЕАЛДЫҚ –АНТИКАЛЫҚ: XIII – ғас.дейін

ИДЕАЛИСТІК: XIV – XVI ғ.ғ.

СЕЗІМДІК: XVI – XX ғ.ғ.

228

144 - кесте

МӘДЕНИЕТТІҢ ФОРМАЛАРЫ

______________________________________________________

МӘДЕНИЕТ

МАТЕРИАЛДЫҚ

МӘДЕНИЕТ

РУХАНИ ІЛІМДЕР

ИМАН (МОРАЛЬ)

МИФОЛОГИЯ

ДІН

ФИЛОСОФИЯ

ҒЫЛЫМ

ҚҰҚЫҚ

БІЛІМ БЕРУ

ӨНЕР

СӘУЛЕТ ӨНЕРІ

ТЕХНИКА

АГРОМӘДЕНИЕТ

ӨНЕР ЖӘНЕ КУЛЬТ

ӘШЕКЕЙЛЕУ және т.б.

МӘДЕНИЕТТІҢ ФОРМАЛАРЫ

РУХАНИ МӘДЕНИЕТ

229

145 - кесте

МӘДЕНИЕТТІҢ ТҮРЛЕРІ

______________________________________________________

МӘДЕНИЕТ

МӘДЕНИЕТТІҢ ТҮРЛЕРІ

Әлеуметтік мәдениет

Тұлғалық мәдениет

САЯСИ МӘДЕНИЕТ

ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘДЕНИЕТ

ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘДЕНИЕТ

ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘДЕНИЕТ

ҒЫЛЫМИ МӘДЕНИЕТ

ЭСТЕТИКАЛЫҚ МӘДЕНИЕТ

ЕҢБЕК МӘДЕНИЕТІ

ТҰРМЫСТЫҚ МӘДЕНИЕТ

АУҚАТТАНУ МӘДЕНИЕТІ және т.б.

230

146 - кесте

ҰЛТТЫҚ ТАРИХИ МӘДЕНИЕТТЕРДІҢ ДОМИНАНТТАРЫ

ҰЛТТЫҚ–

ЖАҒРАПИЯЛЫҚ

АЙМАҚТАР

МӘДЕНИ ДОМИНАНТТАР

ҮНДІСТАН

ДІНГЕ ДЕГЕН СЕНІМДІЛІК. ИМАНДЫЛЫҚ.

МИСТИЦИЗМ. ДӘСТҮРШІЛДІК. КОСМИЗМ.

ҚЫТАЙ

РӘСІМДІЛІК. ИМАНДЫЛЫҚ.

ДӘСТҮРШІЛДІК.

АРАБ ӘЛЕМІ

ДІНГЕ ДЕГЕН СЕНІМДІЛІК.

ДӘСТҮРШІЛДІК. РАЦИОНАЛИЗМ.

БАТЫС ӘЛЕМІ

РАЦИОНАЛИЗМ. ҚҰҚЫҚ. ГЕДОНИЗМ.

САЯСИ, ЭКОНОМИКАЛЫҚ, ӘЛЕУМЕТТІК,

Т.Б. БЕЛСЕНДІЛІК

РЕСЕЙ

ДІНГЕ ДЕГЕН СЕНІМДІЛІК. КОСМИЗМ.

РЕВОЛЮЦИЯШЫЛДЫҚ (БҮЛІКШІЛДІК).

ҚАЗАҚ ЕЛІ

ДӘСТҮРШІЛДІК. ЫРЫМШЫЛДЫҚ.

АҒАЙЫНШЫЛЫҚ

231

147 - кесте

БҰҚАРАЛЫҚ МӘДЕНИЕТТІҢ СИПАТТАМАЛАРЫ

ЖӘНЕ ДЕҢГЕЙЛЕРІ

__________________________________________________________________

БҰҚАРАЛЫҚ МӘДЕНИЕТ

ДЕҢГЕЙЛЕРІ СИПАТТАМАЛАРЫ

АРТ-МӘДЕНИЕТ

(бұқаралық мәдениет,

көркемдік мазмұны

және эстетикалық

талғамнан

ажырамаған)

МИД-МӘДЕНИЕТ

(«орта қолды»

бұқаралық мәдениет)

КИЧ-МӘДЕНИЕТ

(төменгі деңгейлі

бұқаралық мәдениет)

ГОМОГЕНДІК

АУДИТОРИЯҒА БАҒДАР

ҰЖЫМДЫҚ САНАСЫЗДЫҚ, ЭМОЦИЯҒА БЕРІЛУ

ЭСКАПИЗМ, АЛАРМИЗМ

ЖЕДЕЛ. ҚАЖЕТТІ

ТЕЗ ҰМЫТУШЫЛЫҚ

ДӘСТҮРШІЛДІК ЖӘНЕ

КОНСЕРВАТИЗМ

ЖАНАМАЛЫЛЫҚ ЖӘНЕ

ШҮҒЫЛДАНУШЫЛЫҚ

ДЕҢГЕЙЛЕРІ

СИПАТТАМАЛАРЫ

232

148 - кесте

КӨНЕ ӨРКЕНИЕТТЕРДІҢ МӘДЕНИЕТІ

__________________________________________________________________

ФИЛОСОФИЯ

ҮНДІ

ҮНДІ

ҚЫТАЙ

ИУДЕЙ

АЛҒАШҚЫ ҚАУЫМДЫҚ МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ БАРЛЫҚ

КӨНЕ ӨРКЕНИЕТТЕРДІҢ МӘДЕНИЕТІ

ҚОСӨЗЕН

МИФОЛОГИЯ

МЫСЫР

ГРЕКИЯ

ӘУЕЛГІ

ФИЛОСОФИЯ

ҚЫТАЙ ГРЕКИЯ

233

149 - кесте

ОЙШЫЛДАРДЫҢ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕУШІЛЕРДІҢ «ӨРКЕНИЕТ»

ҰҒЫМЫ ЖӨНІНДЕГІ ПІКІРЛЕРІ

__________________________________________________________________

№

ӨРКЕНИЕТ ЖӨНІНДЕГІ


МЫСАЛДАР

1

Мәдениет ұғымымен бірдей

(синоним) (Ф. Шеллинг)

2

Мәдениеттің ең биік шыңы

(антиподы) ( Н.Бердяев, Н.Рерих)

3

Мәдениеттің құлдырауы, оның

туу және жоғалу кезеңі.

(О. Шпенглер)

4

Қоғамның нақты тарихи типі.

(А.Тойнби)

Мысыр өркениеті,

Рим өркениеті және т.б.

5

Өркениет – діни қауымдастық

ретінде.

Будда өркениеті, христиан

өркениеті, ислам өркениеті

және т.б.

6

Өркениет – технологиялық даму

деңгейі ретінде

Аграрлық өркениет,

индустриалдық өркениет

және т.б.

7

Өркениет – планетарлық

қауымдастықтың бірлігі ретінде

Жер планетасының өркениеті

және т.б.

234

150 - кесте

ӨРКЕНИЕТ АТАУЛЫ ҚОСӨЗЕНДЕРДІҢ БОЙЫНДА

ДҮНИЕГЕ КЕЛЕДІ ДЕГЕН ОЙ-ПІКІР (К.ЯСПЕРС)

__________________________________________________

ҚОСӨЗЕН

(МЕСОПОТАМИЯ)

ХУАНХЭ – ЯНЦЗЫ

ҚЫТАЙ ӨРКЕНИЕТІ

ИНД – ГАНГ

ҮНДІ ӨРКЕНИЕТІ

ТИГР – ЕВФРАТ

МЫСЫР ӨРКЕНИЕТІ

235

151 - кесте

С.ХАНТИНГТОН КӨРСЕТКЕН 8 – ӨРКЕНИЕТ

_______________________________________________________________

БАТЫСТЫҚ

ЛАТЫН-АМЕРИКАНДЫҚ

ПРАВОСЛАВИЕЛІК

КОНФУЦИЙШІЛДІК

СИНТОИСТІК

МҰСЫЛМАНДЫҚ

ҮНДІ-БУДДАЛЫҚ

АФРИКАЛЫҚ

СЕГІЗ ӨРКЕНИЕТ

236

152 - кесте

ӘЛЕМНІҢ ЖЕТІ КЕРЕМЕТІ

__________________________________________________________________

№

Атаулары

Орналасқан

елді-мекені

Тұрғызылған

уақыты

Гизадағы мысыр

пирамидалары

Египет

шамамен б.д.д. 2700

- 1780 жылдары

Вавилондағы

Семирамида

аспалы бағы

Ирак

(Бағдаттан таяу

жерде)

б.д.д. 605 – 562

жылдары

Эфестегі Артемида

храмы

Түркия

(Эфес қаласы)

б.д.д.VI - ғасыр

Зевстің алып мүсіні

Грекия (Олимп)


жылы

Галикарнас

мовзолейі

Түркия

б.д.д. IV - ғасырдың

ортасында

Колосс Родосский

(биіктігі 37- метр

Гелиос мүсіні)

Грекия

(Родос аралы)


жылы

Фарос маягі

(биіктігі – 143 м.)

Египет

(Александрия)

құрылысы б.д.д. 270

жылы аяқталды)

237

153 - кесте

ҚАЗАҚ МӘДЕНИЕТІ ҚАЙ ӨРКЕНИЕТКЕ ЖАҚЫН ? __________________________________________________________________

ҚАЗАҚ

МӘДЕНИЕТІ

ҰЛЫ САҚ-СКИФ ӨРКЕНИЕТІ

ҰЛЫ ТҰРАН НЕМЕСЕ

ҰЛЫ ТҮРКІЛЕР ӨРКЕНИЕТІ

ҰЛЫ КӨШПЕНДІЛЕР НЕМЕСЕ

ҰЛЫ ДАЛА ӨРКЕНИЕТІ

ДАЛА МЕН ҚАЛАНЫҢ

СИНТЕЗІ ІСПЕТТЕС ҰЛЫ

КӨШПЕНДІЛЕР ӨРКЕНИЕТІ

ҰЛЫ ҚАЗАҚ ӨРКЕНИЕТІ

НЕМЕСЕ ҚАЗАҚСТАНДЫҚ

ӨРКЕНИЕТ

ЕВРАЗИЯЛЫҚ ӨРКЕНИЕТ

238

154 - кесте

ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ МӘДЕНИЕТТЕГІ ЖӘНЕ ФИЛОСОФИЯДАҒЫ

КОНТРТЕНДЕНЦИЯЛАР

__________________________________________________________________

ИДЕАЛИЗМ

АТЕИЗМ

СЕНІМ

ДІН

БІЛІМ

ТЕҢДІК

ОЙ БОСТАНДЫҒЫ ДОГМАТ

РАЦИОНАЛИЗМ ИРРАЦИОНАЛИЗМ

МОРАЛИЗМ АНТИМОРАЛИЗМ

МОДЕРНИЗМ

ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС


ҚОҒАМ МҮДДЕСІНЕ

САЙ ТҰЛҒАНЫҢ

БОСТАНДЫҒЫ

ЖЕКЕЛІК

СЕПАРАТИЗМ

ТЕХНИЦИЗМ,

ТЕХНОЛОГИЗМ ЖӘНЕ

СЦИЕНТИЗМ

ӘДІЛЕТСІЗДІК

КОНСЕРВАТИЗМ

БӘСЕКЕЛЕСТІК

ҚОҒАМ МҮДДЕСІ ҮШІН

ТҰЛҒАНЫҢ

БОСТАНДЫҒЫН

ШЕКТЕУ

ҰЖЫМДЫҚ

КІРІГІСУ/ИНТЕГРАЦИЯ

АНТИТЕХНИЦИЗМ,

НАТУРАЛИЗМ ЖӘНЕ

АНТИСЦЕНТИЗМ

ФИЛОСОФИЯ МЕН ЖАҢА ИДЕЯЛАР, ФИЛОСОФИЯ МЕН

МӘДЕНИЕТТЕГІ ТҰЖЫРЫМДАМАЛАР, МӘДЕНИЕТТЕГІ

ТЕНДЕНЦИЯЛАР ТЕОРИЯЛАР МЕН ТЕНДЕНЦИЯЛАР

ИДЕОЛОГИЯЛАРДЫҢ

ҚАЛЫПТАСУЫ

239


Мәдениет – дегеніміз не?, ол қандай салалардан тұрады?

Өркениет – дегеніміз не?

Мәдениет пен өркениет сөздерінің аражігін ашып бер.

Мәдениеттің негізгі саласына не жатады?

Рухани мәдениет – дегеніміз не?

Материалдық мәдениет – дегеніміз не?

Саяси мәдениет – дегеніміз не?, ол қалай қалыптасады?

Мәдениеттің дәстүрлігі және жаңашылдығы дегенді қалай түсінесің?

Мәдениеттің еңбекпен байланыстылығын неден көресің және оны

қалай түсінесің?

Қазіргі мәдениеттегі құндылықтар жүйелерінің құрылымы

(регионалдық, ұлттық, діни) ?


Мәдениет – адам баласының тағдыр алдындағы жан айқайы (А.Камю).

Американдық өркениет қаза мен ресми рәсімнен басқа жерде қара

түстің не екенін білмейді (Ж.Бодрийар).

Әр алуан мәдениет бар болғандықтан, әртүрлі сан әлемдері де болады

(О.Шпенглер).

Бірқатар өркениеттер үшін адамның қуат-күші мен жануарлардың қуат-

күші бірдей (Ж.Бодрийар).

Мәдениет пен өркениет дегеніміз – жанның тірі тәні мен өлі қаңқасы

(мумиясы) (О.Шпенглер).

Өнерді тек өнер ғана өлтіре алады (Ф.Ницше).

Мәдениеттің өзегі – өзгеше организмдер. Мәдениет тарихы дегеніміз –

солардың өмірбаяны. Мәңгі бала бейнелі адамзаттың ең алғашқы

көңіл-күй ауанынан ұлы рух оянып, жеке бөлініп шыққан кезде

мәдениет пайда болған (О.Шпенглер).

Өзін-өзі өлтіру тек өркениет бар жерде ғана кездеседі (Э.Дюркгейм).

Алғашқы қауымдық құрылыс адамы үшін ойлау дегеніміз – қиялдың

тоғысуы, өркениет адамы үшін қиял дегеніміз – ойдың бой жазуы

(Г.Башляр).

Мәдениеттің өз қуаныш-қызығы бар: ол – сайып келгенде, қарсыласу

қуанышы (Г.Башляр).

Шығыс Азия және Европа халықтары үшін тілдің мәні мүлдем кереғар

мағына береді (М.Хайдеггер).

240


1. «Мәдениет» дегеніміз: материалдық және рухани құндылықтардың

жиынтығы;

2. О.Шпенглердің пікірінше, «өркениет» дегеніміз – мәдениеттің

ақыры;

3. Алғашқыдағы мағынасы жерді өңдеумен байланысты түсінік:

культура (мәдениет);

4. «Цивилизация» ұғымының (өркениет ) алғашқы этимологиялық

мағынасы: азаматтық;

5. «Екінші табиғатқа» не жатады? - адамның қолынан өткен заттар;

6. Н.А.Данилевский, О.Шпенглер, А.Тойнби қоғам дамуының қандай

тарихи формаларын талдап зерттеді? - мәдениеттік;

7. «Өркениеттер қақтығысы» еңбегінің авторы: Самуэль Хантингтон;

8. Синергетиктердің мәдениетке берген анықтамасы: мәдениет-өзінше

дамушы жүйе;

9. «Уақыт керуені» еңбегінің авторы, қазақтың кәсіби культуролог-

ғалымы: Өзбекәлі Жәнібеков;

10. Өркениеттің бірінші сатысы: аграрлық өркениет;

11. Дін өзінің маңызды деген рөлін қай қоғамда атқарады? - аграрлық

өркениет;

12. Алғаш рет «мәдениет» пен «өркениет» түсінігін бір-біріне қарама-

қарсы қойған: Жан-Жак Руссо;

13. Сциентизм: мәдениет жүйесіндегі ғылымның рөлін асыра көрсету;

14. «Культура» (мәдениет) ұғымын алғаш рет айтқан және оны өз

шығармаларында бірінші болып қолданған: Цицерон;

15. Қандас, туыстықты білдіретін немесе жалпы біртектен таралған

топтарды қалай атайды? - ру-тайпа;

16. «Қазақ әлемі» еңбегінің авторы: Ақселеу Сейдімбек;

17. Антропологиялық және мәдениеттік ерекшіліктерімен ерекшіленетін

әлеуметтік құрамдас топтарды атаңыз? - сословие;

18. Мәдениет көзін қайдан көре аламыз? - адам қолымен, ақыл-ойымен

істеген заттардан;

19. Рухани мәдениетке не жатады? - өнер, дін және философия;

20. Ақпараттық өркениеттің ерекшелігі: білім-ғылым деңгейі арта

түседі;

21. Материалдық мәдениетке не жатады? - техника, зергерлік бұйымдар

және өндіріс құралдары;

22. Батыс мәдениетіне тән ерекшеліктер: индивидуализм, рационализм,

христиандық дәстүр және демократизм;

23. ХХ ғ.«Бұқаралық мәдениет» мәселесiн қоғамның дегуманизациясы

ретінде сынға алған ойшыл: Мигель деУномуно;

24. «Мәдениет философиясы» ұғымын алғаш рет ғылыми айналымға

енгізген: XIX-ғасырдың басында - А.Миллер;

241

10 - БӨЛІМ

ЖАҺАНДАНУ ПРОБЛЕМАЛАРЫ ЖӘНЕ

ӨРКЕНИЕТТЕРДІҢ БОЛАШАҒЫ

Оқу құралының оныншы бөлімі жаһандану мәселелері және

әлемдегі өркениеттердің болашағы философиясына арналған. Бұл бөлімде

қазіргі заманғы адамзат дамуының маңызды тенденциялары, өркениеттердің

жаһандану мәселелері, салдары мен оларды алдын-алу жолдары, болашақты

зерттеудің әдістері, сондай-ақ әлемдегі өркениеттердің болашақтағы даму

жолдары қарастырылған. Басқа да қоғамдық және жаратылыстану

ғылымдарының көмегіне сүйене отырып, осы аталмыш бөлімдегі кестелер

студенттерге шартараптағы үрдістерді кең көлемде қарап, оны ой елегінен

өткізіп, адамзат дамуының қауіпті деген тенденцияларына өз беттерінше

талдау жасап, оған жауап іздеуге көмегі тиері сөзсіз. Бір сөзбен айтқанда,

адамның жеке басының қамы үшін ғана емес, сондай-ақ оның барлық адамзат

болашағы үшін де жауапкершілік жүктейтініне көз жеткізіледі.

242

155 - кесте

ҚАЗІРГІ ӨРКЕНИЕТТЕРДІҢ ІШКІ

БАСТЫ ДАМУ ФАКТОРЛАРЫ

__________________________________________________

ІШКІ ДАМУ ФАКТОРЛАРЫ

ҒЫЛЫМ

ТЕХНИКА ЖӘНЕ ТЕХНОЛОГИЯ

МӘДЕНИЕТ

КІРІГІСУ (ИНТЕГРАЦИЯ)

ӘЛЕУМЕТТІК ДИАЛОГ

ӘЛЕУМЕТТІК:

243


ҚАЗІРГІ ӨРКЕНИЕТТЕРДІҢ СЫРТҚЫ

БАСТЫ ДАМУ ФАКТОРЛАРЫ

__________________________________________________

СЫРТҚЫ ДАМУ ФАКТОРЛАРЫ

ҒАРЫШТЫҢ ЫҚПАЛЫ

ӘЛЕМДІК ГЕОФИЗИКАЛЫҚ ӨЗГЕРІСТЕР

ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ДАҒДАРЫС

ТАБИҒИ:

244

156- кесте

ХХІ-ғ. ЖҮЗЖЫЛДЫҒЫ БАСЫНДАҒЫ

ЖАҺАНДАНУ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Рухани

дағдарыс

Жаппай қырып

-жою қаруын

пайдалану,

дүниежүзілік

соғыс апаты

Табиғи

ресурстар

-дың

азаюы

Елдер мен

аймақтардың

әлеуметтік-

экономикалық

біркелкі

дамымауы

Метеорит-

кометалық

қауіптің

болуы

Жаппай

індет

Терроризмнің

өсуі

Экология

-лық зар

-даптар

Демогра-

фиялық

мәселе

Климаттың

жаһандық

өзгеруі

ЖАҺАНДАНУ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Шартараптағы

сейсмикалық

белсенділік күшеюі

245

157 - кесте

ХХІ-ғ. бас. ӘЛЕМДЕГІ ХАЛЫҚТАРДЫҢ САНЫ (2004ж.)

№

МЕМЛЕКЕТ

АТАУЫ

ХАЛЫҚ

САНЫ

№

МЕМЛЕКЕТ

АТАУЫ

ХАЛЫҚ

САНЫ

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

АҚШ

Жапония

Германия

Ұлыбритания

Франция

Италия

Қытай

Испания

Канада

Үндістан

Оңт.Корея

Мексика

Австралия

Бразилия

Ресей

Голландия

Швейцария

Бельгия

Швеция

Түркия

Австрия

Индонезия

Сауыт Араб.

Норвегия

Дания

Польша

Оңт.Африка

Грекия

Финляндия

Ирландия

Португалия

Тайланд

Гонгконг/Қытай

Иран

Аргентина

295,7 млн

127,4 млн.

82,4 млн.

60,4 млн.

60,6 млн.

58,1 млн.

1 млрд.300млн.

40,3 млн.

32,8 млн.

1 млрд. 80 млн.

48,4 млн.

106,2 млн.

20,0 млн.

186,1 млн.

143,4 млн.

16,4 млн.

7,4 млн.

10,3 млн.

9,0 млн.

69,6 млн.

8,1 млн.

241,9 млн.

26,4 млн.

4,5 млн.

5,4 млн.

38,6 млн.

44,3 млн.

10,6 млн.

5,2 млн.

4,0 млн.

10,5 млн.

65,4 млн.

6,8 млн.

68,0 млн.

39,5 млн.

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

63

64

65

66

67

68

69

70

Малайзия

Израиль

Венесуэла

Чехия

Сингапур

Венгрия

Жаңа Зеланд.

Колумбия

Пәкістан

Чили

Филиппин

Алжир

Египет

Румыния

Нигерия

БАӘ

Перу

Украина

Бангладеш

Марокко

Вьетнам

Кувейт

Словакия

Қазақ Елі

Хорватия

Беларусь

Өзбекстан

Әзірбайжан

Түркменстан

Грузия

Армения

Молдова

Қырғызстан

Тәжікстан

Тағы да

басқалары

БАРЛЫҒЫ:

23,9 млн.

6,2 млн.

25,3 млн.

10,2 млн.

4,4 млн.

10,0 млн.

4,0 млн.

42,9 млн.

162,4 млн.

15,9 млн.

87,8 млн.

32,5 млн.

77,5 млн.

22,3 млн.

128,7 млн.

2.5 млн.

27,9 млн.

47,4 млн.

144,3 млн.

32,7 млн.

83,5 млн.

2,3 млн.

5,4 млн.

17,3 млн.

4,4 млн.

10,3 млн.

26,8 млн.

7,9 млн.

4,9 млн.

4,6 млн.

2,9 млн.

4,4 млн.

5,1 млн.

7,1 млн.

-

6 млрд.300

млн.

246


ХХІғ. бас. ӘЛЕМДЕГІ ҚАЗАҚТАРДЫҢ САНЫ (2009ж.)

____________________________________________________

№

МЕМЛЕКЕТ

АТАУЫ

ҚАЗАҚТЫҢ

САНЫ

№

МЕМЛЕКЕТ

АТАУЫ

ҚАЗАҚТЫҢ

САНЫ

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

Қазақ Елі

Өзбекістан

Қытай

Ресей

Моңғолия

Түркіменстан

Қырғызстан

Ауғанстан

Түркия

Тәжікстан

Украина

АҚШ

Иран

Германия

Канада

Франция

Беларусь

Ұлыбритания

Пәкістан

Әзірбайжан

Үндістан

Грузия

Швеция

Молдова

Латвия

БАӘ (Арабия)

Литва

Австрия

Эстония

Израиль

Армения

10 млн.

2,0 млн.

1,5 млн.

1,0 млн.

145 мың

125 мың

94 мың

30 мың

25 мың

20 мың

15 мың

14 мың

13 мың

10 мың

9 мың

6 мың

5 мың

4 мың

3 мың

3 мың

3 мың

3 мың

2,5 мың

2,5 мың

2,5 мың

2,5 мың

2 мың

2 мың

2 мың

2 мың

2 мың

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

Австралия

Аргентина

Бельгия

Нидерланды

Чехия

Сауд Арабиясы

Йордания

Египет

Грекия

Сирия

Марокко

Жапония

Оңтүстік Корея

Тайвань /Қытай

Индонезия

Швейцария

Солтүстік Корея

Малайзия

Сингапур

Гонгконг/Қытай

БАРЛЫҒЫ:

Соның ішінде кейбір

ұлттық аймақтарда:

Шыңжаң/Қытай

Қарақалпақстан

Өзбекстан

Алтай Республикасы

Ресей

Қалмыкия/Ресей

Башқұртстан/Ресей

Татарстан/Ресей

Саха-Якутия/Ресей

Қырым /Украина

Дағыстан/Ресей

Ханты-Манси/Ресей

1,5 мың

1 мың

1 мың

1 мың

1 мың

1 мың

1 мың

0,9 мың

0,8 мың

0,7 мың

0,6 мың

0,5 мың

0,4 мың

0,3 мың

0,2 мың

0,2 мың

0,1 мың

0,1 мың

0,1 мың

0,1 мың

15 млн.

215 мың

1млн.375мың

350 мың

15 мың

7 мың

5 мың

3 мың

2 мың

1 мың

1 мың

1 мың

247

158 - кесте

АДАМЗАТТЫҢ САН ЖАҒЫНАН ӨСУ ДИНАМИКАСЫ

Б.д.д. 1 – жылы 230 – млн

1000 жылы

275 - млн

1850 жылы

1 - млрд

1900 жылы

1, 6 - млрд

1930 жылы

2 - млрд

1961 жылы

3 - млрд

1976 жылы

4 - млрд

1987 жылы

5 - млрд

2000 жылы

6 - млрд

2015 жылы

7 - млрд

2025 жылы

9–млрд (болжам)

248

159 - кесте

ЖАҺАНДАНУ ПРОБЛЕМАЛАРЫНЫҢ

ЖАЛПЫ СЕБЕПТЕРІ

__________________________________________________________________

ЖАҺАНДАНУ ПРОБЛЕМАЛАРЫНЫҢ ЖАЛПЫ СЕБЕПТЕРІ

АДАМНЫҢ РУХАНИ

ЖАҒЫНАН ТОЛЫҚ ЖЕТІЛУІ

ӨРКЕНИЕТ ЖӘНЕ МӘДЕНИЕТТІҢ

ТАРИХИ ДАМУЫНДАҒЫ ҚАРАМА-

ҚАЙШЫЛЫҚТАР

ДҮНИЕДЕ БОЛЫП ЖАТҚАН ОБЬЕКТИВТІ ТАБИҒИ

ҮРДІСТЕР

ҒАРЫШТА БОЛЫП ЖАТҚАН ОБЬЕКТИВТІ ТАБИҒИ ҮРДІСТЕР

249

160 - кесте

ӨРКЕНИЕТТІК ЖАҺАНДАНУ ПРОБЛЕМАЛАРЫН

ӘЛЕУМЕТТІК-МӘДЕНИ ЖАҒЫНАН ШЕШУ ЖОЛДАРЫ

__________________________________________________________________

ӘЛЕУМЕТТІК-САЯСИ

ИНТЕГРАЦИЯ

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ

БАЙЛАНЫС

ЖАҺАНДАНУ ПРОБЛЕМАЛАРЫН

ШЕШУДІҢ ЖОЛДАРЫ

ҒЫЛЫМНЫҢ

ДАМУЫ

ЭКОНОМИКА-

НЫҢ ДАМУЫ

Қалыптасқан

ЖАҢА этикалық,

экологиялық және

мәдени бағыттағы


- НЫҢ

ҚАЛЫПТАСУЫ

ЖАҺАНДАНУ ПРОБЛЕМАЛАРЫН

ШЕШУДІҢ ЖОЛДАРЫ

250

161 - кесте

ҚАЗІРГІ УАҚЫТТАҒЫ БАСТЫ ПРОБЛЕМАТИКАЛАР

__________________________________________________

ТҰЛҒА (АДАМ) МӘСЕЛЕСІ

КОСМИЗМ МӘСЕЛЕСІ

АДАМГЕРШІЛІК ЖӘНЕ МОРАЛЬ МӘСЕЛЕСІ

МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ БИЛІКТІҢ МӘСЕЛЕСІ

ӘЛЕУМЕТТІК ӘДІЛЕТТІЛІК МӘСЕЛЕСІ

ІЗГІ (ИДЕАЛДЫ) ҚОҒАМ МӘСЕЛЕСІ

БОЛАШАҚТЫҢ МӘСЕЛЕСІ

ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ МӘСЕЛЕСІ

ҚАЗАҚ ЕЛІНІҢ БОЛАШАҚТАҒЫ ТАРИХИ ДАМУЫ

БАРЫСЫНДА БАРАР ЖОЛДАРЫ МӘСЕЛЕСІ

БАСТЫ МӘСЕЛЕЛЕЛЕР

251

162 - кесте

БОЛАШАҚТЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ӘДІСТЕРІ

__________________________________________________

БОЛАШАҚТЫ ЗЕРТТЕУДІҢ

ӘДІСТЕРІ

ПРОГНОСТИКА

ТҮРЛІ ЭКСПЕРТТЕР ЖАСАУ

КОМПЬЮТЕРЛІК МОДЕЛЬДЕУ

ТАРИХИ АНАЛОГИЯ

ЭКСТРАПОЛЯЦИЯ және т.б.

ДӘСТҮРЛІ ҒЫЛЫМИ

ӘДІСТЕРІ:

252



__________________________________________________


САКРАЛЬДІ МӘТІНДЕР ИНТЕРПРЕТАЦИЯСЫ

ПАРАПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ҚАБЫЛДАУ

(ТҮС КӨРУ, ЖОРАМАЛ ЖАСАУ және т.б.)

АСТРОЛОГИЯЛЫҚ БОЛЖАМДАР, т.б.

ДӘСТҮРЛІ ЕМЕС ӘДІСТЕРІ:

253


Адамзаттың жарқын болашағы дегенді қалай түсінесің?

Қазіргі таңдағы адамзаттың болашағы немен байланысты?

Философиядағы болашақтың мәселесі.

Болашақты зерттеудің ғылыми және ғылыми емес әдістері.

Болашақ және ғылыми-техникалық прогресс (ҒТП).

Адамзаттың ғаламдық проблемаларды шешу қауқары қандай?

Ғаламдық проблемаларды шешудегі ақпараттық қоғамның алар орны

қандай?

Жер бетіндегі демографиялық ахуал. Өркениеттердің болашағы қандай

болмақ?


Дүниені өзгерту үшін өзіміз өзгеруіміз қажет (М.Ганди).

Адам баласы зиянкес болғандықтан ғана талай зиянды іс істеледі

(Ш.Құдайбердіұлы).

Болашақты біліп болмайды. Бірақ күннің тұтылу мерзімін есептеп

жүрген астроном осымен келісе қояр ма екен? (Л.Витгенштейн).

Болашағымызды машиналарға сеніп тапсырғаннан бері – сәуегейліктен

сән кетті (Э.Канетти).


1. Қазіргі заманғы жаһандану проблемаларының бірі: СПИД індетіне

қарсы күрес;

2. «Хиромантия» деген не? - адамның болашағын болжаудың бір әдісі,

яғни алақан сызықтарына қарап адамның болашағын айту;

3. Болашақты болжаудың әдістері: экстраполяция, эксперттік баға,

және т.б.;

4. Болашақты болжаудың бір әдісі: тарихи аналогия;

5. Жоғарыдан төменге түсу немесе «кері қозғалыс» деген түсінік: регресс;

6. Төменнен жоғарыға қарай қозғалысты сипаттайтын даму типі:

прогресс;

7. «Жердегі адамдар саны геометрикалық прогресс арқылы, олардың

өмір сүруі арифметикалық- есеппен өзгереді» деген пікірді айтқан

ағылшынның свещенигі, экономисі әрі демографы? - Мальтус;

8. Саннан сапалық өзгеріске ауысу процесі: секіріс (скачок);

9. Бiртұтастық немесе жаһандану iлiмiн Э.Тоффлер қалай атайды? -холиз;

10. Футурология - болашақты зерттейтін ілім;

11. «Білімді» және «ақпаратты» теңестіруге бола ма? - жоқ;

12. Қазіргі ғылымда постмодернизмді ....... философиясы деп те атайды. -

жаһандану;

254

ФИЛОСОФИЯЛЫҚ АНЫҚТАМАЛЫҚ

АБАЙ, Ибраһим Құнанбайұлы (1845–1904) — қазақтан

шыққан ұлы ақын, кемеңгер философ, қазіргі заманғы қазақ

жазба әдеби тілінің негізін салушы, композитор, қазақ

мәдениеті Ренессансының көрнекті классигі. Оның

дүниетанымында Құдай мен табиғат, адам мен құдірет, жан

мен тән, өмір мен өлім көп орын алды. Абай, бір жағынан,

Құдай бар («Алланың өзі де рас, сөзі де рас») деп, түсінсе,

екінші жағынан, дүниенің, әлемнің объективтік заңдылығы бар екенін

мойындайды. Сондықтан ғылымды меңгеруге, дүниені танып-білуге

шақырды. Абайдың ойынша адамның ақылдылығы, саналылығы дүниені

зерттеумен, оның ішкі сырын білумен тығыз байланысты. Таным тұрғысынан

Абай сананың, ақылдың рөлін жоғары бағалады. Дүниені тану, ақиқатты

білу, ғылымды меңгеру Абайдың пікірінше, адамға тән қасиет болуға тиіс.

АБЕЛЯР, Пьер Абеляр (1079–1142) — француз арасынан

шыққан философ, теолог-схоласт, схоластикалық тәсілдің

негізін қалаушы және қорғаушысы. Шығармалары: «Бар және

жоқ». Абелярдың пікірінше, шынайы өмір сүретін – жалқылар,

бірақ олардың өзара ортақ қасиеттері болғандықтан, осы

негізде әмбебап жалпы ұғымдар қалыптасады. Әмбебап

жалпылар (универсалилер) шын өмір сүреді, себебі ол

Құдайдың ақыл-ойында бар. Ол өзі жаратқан заттардың үлгісі болып

табылады. Олай болса, жалқыларды зерттеп алған білім де, жалпылардың

шын өмір сүретіндігіне деген сенім де бір-біріне қайшы келмеулері керек.

Адамға керекті нәрсе – оның іс-әрекеті емес, Құдайға деген сенімі. Абеляр

осындай екіұшты пікірлері үшін сынға түсті.

АБДО, Мұхаммед Абдо (1849–1905) — қазіргі заманғы

мұсылман философиясының өкілі. Білім беру саласының

реформаторы, теолог, ғалым, Египет муфтиі (1898-1905). Әл-

Афганидің шәкірті, оның идеяларын жалғастырушы. Өз

еңбектерінде әділдік идеясын жазды, исламдық биліктің мәні

мен мағынасы мәселелерімен айналысты. Оның әлеуметтік-

саяси ілімі: еркіндік, «аш-шура» – исламдық кеңесшілдік

ұстыны (исламдық консенсус), заң туралы ережелерде негізделеді.

АВГУСТИН, Аврелий Августин (354–430) — Киелі

Августин, Әулие Августин–Гиппонский епископы, философ,

христиандық құдайсөзінің білгірі (богослов) және саясаткер.

Шіркеу-Церковь Әкейлерінің бірегейі, августинизмнің негізін

қалаушы. Христиандық тарих философиясының көшбасшысы.

XIIIғ. дейін Августиннің неоплатонизмі батысевропалық

255

философияда және католиктік теологияда үстемдік етіп келді.

Шығармалары: «Тәубеге келу», «Құдай шаһары жөнінде» («О граде

Божием») деп аталады.

АВЕНАРИУС, Рихард Авенариус (1843–1877) — швейцарлық

философ-идеалист (позитивизм және эмпириокритицизм

бағытының өкілі). Парижде дүниеге келді. Лейпцигте және

Берлинде оқыды. В.Вундпен бірге ол 1876ж. Германияда

«Ғылыми философияның үшайлығын» шығара бастады, бұл

елдің мәдени өмірінде айтарлықтай рөл атқарды. 1877ж.

өмірден кеткенше профессор Цюрих университетінде

«индуктивтік философиядан» дәріс оқыды.

АВИЦЕННА, Әбу Әли Хусейн ибн Абдаллах ибн Сина (980–

1037) — энциклопедист-ғалым, философ, дәрігер, астроном,

ақын әрі саяси қайраткер. Ол 456 жуық еңбек жазды, бізге 240

кітабы ғана жетті, ол еңбектер поэзия мен философиядан

бастап, геология және астрономиямен аяқталып, білімнің

барлық саласына арналған. 18-томнан тұратын «Айығу

кітабын» жазды. Үлкен атаққа Ибн Сина дәрігер, ғалым және

фармацевт ретінде ие болды. Ол бар болғаны 57 жыл өмір сүрсе де, оның

өмірі мен дарыны осы уақытқа дейін аңызға айналып келеді.

АДЛЕР, Альфред Адлер (1870–1937) — австралиялық

психолог, З.Фрейд ілімінің негізінде пайда болған

неофрейдизм ағымы өкілдерінің бірі (Олардың қатарында -

В.Райх, К.Г.Юнг және Э.Фромм бар). Шығармалары:

«Адамдарды тану» (1917), «Өмір сүру ғылымы» (1929),

«Өмірдің мәні» (1933) және т.б. Оның қағидасы бойынша

адамның «ұлы» әрекеттері, гипер-беделдігі, асқан ұмтылысы

және психикалық ауруларының негізінде ығыстырылып шығарылған

жарымжандылық комплекс жатыр. Осыны бітеу, толықтыру

(компенсациялау) үшін адам бизнесте, саясатта, ғылымда, өнерде, жеке

өмірде жанталасып, табысқа жету жолында әрекет етеді.

АДОРНО, Теодор Людвиг Визенгрунд Адорно (1903–1969) —

еврей отбасынан шыққан неміс философы, социолог және

музыка теоретигі. Франкфурттегі критикалық мектептің өкілі.

«Негативті диалектика» деп аталатын философиялық

оқудың жаңа бір типін ұсынды. Шығармалары: «Білім беру

диалектикасы» (Хоркхаймермен, 1947), «Авторитарлық тұлға»

(Хоркхаймер, 1950), «Эпистемологияның метакритикасына

байланысты» (1956), «Негативті диалектика» (1966), «Эстетика ілімі» (1970),

«Ар-ұждан философиясының мәселелері» және т.б.

256

АЙМАУЫТОВ, Жүсіпбек Аймауытов (1889–1931) —

қазақтың көрнекті жазушысы, драматург, публицист, қазақ

әдебиетін қалыптастырушылардың бірі әрі қоғам қайраткері.

XXғ. бас. қазақ зиялыларының қатарында болып, «Алаш»

ұлттық-мемлекеттік құрылым идеясын ұстанушылардың бірі.

Оның шығармалары өзі ғұмыр кешкен заманның, өзі араласқан

қоғамның мұқтажын өтеуге, оның ақ-қарасын парықтауға

арналған.

АЙТАЛЫ, Амангелді Әбдірахманұлы Айталы (1939) —

қазіргі қазақ философтарының бірі. Ресейдің Астрахан

облысы, Володар ауданы Болдырево селосында туып-өскен.

Гурьев (қазіргі Атырау) педогогика институтын (1964) және

ҚазМУ-дың (1968, қазіргі ҚазҰУ) аспирантурасын бітірген.

Философия ғылымдарының докторы (1996), профессор (1996),

ҚР Әлеуметтік ғылым академиясының академигі (1996).

Ақтөбе мемлекеттік университетінде аға оқытушы, декан, философия

кафедрасының меңгерушісі, проректоры (1968–99) қызметтерін атқарған.

100-ден астам ғылыми еңбектің авторы. ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты

(1999–2004) болды. «Парасат» (2001) және «Құрмет Белгісі» ордендерімен,

медальдармен марапатталған. Ақтөбе қаласының құрметті азаматы.

Шығармалары: «Ұлттану», -Алматы, 1999ж.

АЙДЫН, Мехмет Айдын (1943) — қазіргі заманғы мұсылман

әлемінің философы. Елазығ қаласында туған. 1966ж. Анкара

университетінің дінтану факультетін тамамдаған. 1972ж.

философия бойынша Эдинбург университетіндегі

докторантураны аяқтап, Ататүрік университетінде қызмет

етеді. 1978ж. доцент, 1984ж. профессор атағын алады. Түркия

Республикасының мемлекеттік министрі. Оның дін және

философия салаларында түрік, ағылшын, араб және голланд тілдерінде

жазылған көптеген еңбектері бар. Шығармалары: «Канттан кейінгі Батыс

философиясындағы этикалық және діни рационализм», «Кант және

практикалық ақылға сын», «Кант және рационалдық теологияға сын», «Батыс

философиясында жаңа кантшылдық», «Канттың ықпалдары», «Батыс діни-

этикалық философиядағы жаңа бағыттар және қазіргі кезең».

АКВИНСКИЙ, Фома Аквинский (1225–1274) — философ әрі

теолог, ортодоксальді схоластика өкілі, томизмнің негізін

қалаушы, монах, доминикандық орденінің мүшесі.

Шығармалары: «Теологияның жиынтығы» және т.б.

Заттардың мәні олардың түпнегізі – Құдайдың бойындағы

жалпы идеялар болғандықтан, адамдардың мақсаты– соларды

діни сенім арқылы білуге ұмтылу. Ал философия болса, ол да

257

діни догмалардың дұрыстығын, ақиқаттығын өзіне тиесілі бар беделімен

дәлелдеуі керек.

АЛЬТЮССЕР, Луи Пьер Альтюссер (1918–1990) — француз

философы, структурализм бағытының өкілі. Шығармалары:

«Маркс үшін» (1965), «Читать Капитал» (1965), «Философия и

стихийная философия ученых» (1967), «Ленин и философия»

(1969), «Идеология и идеологические аппараты государства»

(1970), «Начала самокритики» (1974), «Позиции» (1976),

«Работы о психоанализе» (1993) және «О философии» (1994).

АҚТАМБЕРДІ-ЖЫРАУ, Ақтамберді Сарыұлы (1675–1768)

— атақты жырау, Ел үшін тек жыр арнап қана қоймай, жауға

шапқан ер. Ақтамберді шығармалары нақыл сөздерге,

афоризмдік толғауларға толы. Қазақтың болмысы, тіршілік-

тынысы, ерекшеліктері, сол кездегі тарихи оқиғалар оның

толғауларынан ерекше айқын көрінеді. Ол бүкіл ел мүддесін,

ру, ата намысы емес, исі қазақтың намысын қуады, елді

ерлікке, бірлікке шақырады. Ақтамберді өзінен бұрын өткен Доспамбет,

Шалкиіз дәстүрлерін әрі қарай жалғастырушы. Ақтамберді жырларында

көшпелі қазақтардың ой-арманы, мақсат-мүдделері, олардың бар болмысы, ерекшеліктері, дүниеге өзіндік көзқарасы аңғарылады. Бұған

жыраудың «Күлдір-күлдір кісінетіп» деп басталатын ұзақ толғауы дәлел.

АЛТАЙ, Жақыпбек Алтай (1948) — философия ғылымының

докторы (1997), профессор (1998). Ташкент мемлекеттік

университетiнiң философия және экономика факультетiн

бiтiрген (1972). Қазақ философиясы, мәдениет тарихы мен

теориясы мәселелерiн зерттеумен шұғылданады. 50-ден астам

ғылыми мақалалары, 2 монография, 4 оқулық, бес оқу құралы

жарық көрген. Шығармалары: «Қазақ философиясының

тарихына кіріспе» (1994), «Қазақ даласының ойшылдары IX-XIIғ.ғ..» (1995),

«Қазақ философиясы» (1996), «Философия және мәдениеттану» (1998),

«Қазақ халқының рухани мұралары» (1998), «Философия тарихы» (1998),

«Основы философии» (2001) және «Философия» (2004) атты еңбектері бар.

АЛБАН-АСАН, Асан Бармақұлы (1866–1916) — қазақтан шыққан «Зар –

Заман дәуірі» кезеңіндегі атақты ақын. Өз дәуіріндегі сауатты болған және

молда болған. 1935ж. «Ақыр заман» деген атпен еңбектері (І.Жансүгіровтың

көмегімен) баспа көрген. Жинаққа кірген өлеңдерінің дені өз заманының

әлеуметтік тіршілігін суреттеу, Ресей империясы тұсындағы орыс

патшасының отаршылдық саясаты зардабынан шұрайлы жерінен айырылған

елдің мұң-зарын жырлауға арналған.

258

АЛИГЬЕРИ, Алигьери Дантье, Дуранте дельи Алигьери

(1265–1321) — итальяндық ақын, итальяндық әдеби тілдің

негізін қалаушылардың бірі. «Комедияны» құрастырушы.

Ортағасырдың соңғы және сонымен бірге Жаңа заманның

бірінші ақыны. Шығармалары: «Құдыретті комедия»

(«Тамұқ», «Күнәдан тазару» және «Ұжмақ» деп аталатын үш

бөлімнен тұрады), «Той», «Жаңа өмір». Онда ол:

христиандықты дәріптеді, бірақ оның қайшылықтары мен догматтарын

астарлы сынға алды.

АЛТЫНСАРИН, Ыбырай Алтынсарин (1841–1889) —

қазақтың аса көрнекті ағартушы-педагогы, жазушы,

этнограф, фольклоршы. Ол өз заманындағы алдыңғы қатарлы

ойшылы, адамгершіл, ағартушы-демократ болды. Оның

еңбектері, мақалалары, хаттары олардың дүниеге

материалистік көзқарастары, тәжірибиелі қиялдық

анықтаушы тұрғысынан жазылды. «Білім дегеніміз өзімізді

қоршаған шындықты танып білу» деп түйіндеді Ыбырай. Ол мектептегі

діни–схоластикалық оқуға қарсы шықты.

АЛТЫНТАШ, Алтынташ Хайрани (1942) — қазіргі заманғы мұсылман

әлемінің атақты ойшылы. Түркияның Ақшехирінде туып-өскен. 1962-

1967ж.ж. Анкара университетінің дінтану факультетінде оқыған. 1970ж.

Чумра лицейінде, 1971ж. Кониядағы Қаратай лицейінде ұстаздық еткен.

1971-1977ж.ж. Париждегі Сорбонн университетінде доктор-ассистент болып

жұмыс істейді, доцент (1982), профессор (1988) ғылыми атақтарын алады.

Тунисте және Германияда ғылыми зерттеу жұмыстарымен айналысқан. 1987-

2002ж.ж. Алжирдегі Константин университетінде, Анкара университетінің

Әлеуметтік ғылымдар институтында, дінтану факультетінде түрлі қызметтер

атқарады. Ғалымның жеті кітабы жарық көрген: исламда философиялық

ойлау, суфизм, психология және этика тақырыптарына қатысты 100-ден

астам аударма мақалалары бар.

АМИН, Осман Амин — қазіргі заманғы египеттік-араб елінің философы. Ол

– Юсуф Карам, Заки Нагиб Махмуд, Абдел-Рахман Бадауи, Малек бен Наби

кіретін атақты бес араб ойшылдарының қатарына жатады. Шығармалары:

«Джувалийя» (1964) және «Мұсылман философиясы» (1968) тарихи-

философиялық еңбегі.

АНАКСАГОР, Анаксагор Клазоменский (ш.б.д.д.500–б.д.д.428ж.ж.) —

көнегрек философы, математигі әрі астрономы, Афина философиялық

мектебінің негізін қалаушы. Шығармалары: «Табиғат туралы».

Анаксагордың пікірінше, алғашқы бастама төртеу емес, сан жағынан шексіз

көп және ол заттардың барлық жағдайын қамтиды. Бастама зат күйіндегі, су,

259

алтын, т.б. емес, ол (бастама – от, су, алтын, т.б. заттардың кішкентай,

көрінбейтін, сезінуден тыс жатқан бөлшектері, оларды Анаксагор «барлық

заттардың тұқымы (ұрық)» - деп, ал Аристотель оны «гомеомерия» деп

атаған. Анаксагордың пікірінше, заттарды қарама-қарсы қасиеттерінен

танып-білуге болады. Мысалы, салқын-жылу арқылы, тәтті-ащы, т.б. Бірақ

сезім мүшелері, соның ішінде түйсік бізге ақиқатты ашып бермейді, себебі

гомеомерийді сезім мүшелері арқылы танып-білу мүмкін емес, оны тек

ақыл-ой арқылы тани аламыз. Білім бізге бостандыққа жетуге мүмкіндік

береді.

АНАКСИМАНДР (б.д.д.610–547/540ж.ж) — көнегрек

философы, Милеттегі натурфилософия мектебінің өкілі,

Фалестің шәкірті. Шығармалары: «Табиғат туралы», «Жер

картасы», «Глобус» және т.б. «Заң» терминін алғаш рет

қолданған ойшыл, табиғат және қоршаған ортаға деген

қоғамдық тәжірибие ұғымын ұсынды. Алғашқы бастама,

дүниенің негізі – топырақ («апейрон») мәңгі өлшеусіз,

шексіз субстанция, барлығы одан пайда болады, оған айналады.

Анаксимандр ілімінің аңғалдығына қарамастан, онда табиғаттың даму

заңдылықтарын табиғаттың өз логикасымен түсіндіру табиғаттану

диалектикасының алғашқы қадамдары болды.

АНАКСИМЕН (б.д.д. 585/560–525/502ж.ж.) — көнегрек

философы, Милеттегі натурфилософия мектебінің өкілі, сақ-

скиф арасынан шыққан, Гнур патшаның баласы, Савлия

және Кадуит патшаларының ағасы болып келеді.

Анахарсистің шәкірті. Анаксимандр ілімін ары қарай

жалғастырушы. Алғашқы бастама –ауа деп білген.

АНАХАРСИС, Анахарс (б.д.д.VIғ, шамамен 605–545ж.ж.)

— сақ-скиф жұртынан шыққан дана, тапқыр, шешен. Афины

билеушісі, атақты реформатор Солонның төмендегі

жалынды сөздері ұлы скиф данышпаны Анахарсиске

арналады: «Афиналықтар, мен сендер үшін әділетті заң

жасадым, оны өздерің үшін де, мемлекет үшін де өте

пайдалы деп есептеймін. Ал мына жателдік азамат... скиф

бола тұра ақылға бай, дана. Ол менің көзімді ашты, ойымды байытты,

көптеген пікірлерімді басқаша байыптауға көмектесті, толып жатқан кеңес

беріп, білім мен пайдалы іске үйретті. Сондықтан да бұл азаматты ел үшін де,

мемлекет үшін де құтты деп санап, оның мүсінін мыстан құйып, ең бір

құрметті жерге қалаулыларының мүсіндерімен қатар қойыңдар!».

Анахарсистің қабірінің басындағы құлыптасқа «тіліңді, нәпсіңді, құлқыңды

тый!» деп жазылған.

260

АНТИСФЕН (б.д.д.444–368ж.ж.) — атақты грек арасынан

шыққан философ, киниктер философиясының негізін

қалаушы ретінде танымал. Киниктердің жеке заттар мен

жалпы ұғымдар туралы пікірлері ортағасырдағы

номиналистердің жалпы ұғымдар мен жеке заттар туралы

идеяларымен ұштасады. Антисфен өзінің ұстазы Сократтың

рақымшылдық, ізгілік, басқа туралы ілімін ілгері қарай

жалғастырып, түкке тұрмайтын құндылығы жоқ байлық,

денсаулық, т.б. сияқты игіліктермен салыстырғанда, рақымшылдықты ең

құнды және жалғыз ғана игілік деп уағыздаған. Киниктер мемлекеттік заң

мен рақымшылдық заңдарын ажыратып, бөліп қарастырады. Мемлекеттік заң

рақымшылыққа жеткізбейді. «Шынында да, дауыс беру арқылы топас

адамдарды қолбасшы қылып сыйлайтын мемлекетті рақымшылыққа

жеткізетін мемлекет деп айта аламыз ба?» - деп сауал қояды Антисфен.

АНТОНИН, Марк Аврелий Антонин (121–180) —

Антониндер әулетінен шыққан римдік император (161–180).

Философ, кейінгі стоицизмнің өкілі, Эпиктеттің ізбасары.

Шығармалары: «Өзіме арналған» және т.б. Негізгі идеялары:

Әлемнің бастамасы – Құдай деп тану, барлық дүниені

біріктіруші және барлығын жасаушы белсенді материалды-

рухани күш деп білу, жан мен парасатты бөліп қарастыру және

адам өмірінің шектілігі – жалғандығы туралы ойлау, өмірді бағалау,

мүмкіндігінше жақсы өмір сүру.

АРАБИ, Мухйиддин Мұхаммед Ибн Әли ибн Мұхаммед ибн

Араби әл Хатими ат-Таи әл-Андалуси (1165–1240) —

Испаниядан шыққан суфизмнің ірі өкілі әрі теоретигі.

Ғылымда «Ұлы ұстаз» (аш-шайх әл-акбар) атымен танымал.

Суфизм философтары Барлығына тән және Біртұтас Құдай

туралы ойды дамытып қана қоймай, рухани жетілген адам

туралы, олардың өмірде әділетсіз мемлекетке, қоғамның

азғындауына үнемі қарсы тұратыны туралы идеяларды да

насихаттайды. Деградациядан, апатиядан, нигилизмнен шығатын жол

сопылардың пікірінше, Құдайға бетбұруда, Жаратқанға деген

сүйіспеншілікте, рухани жетілген адамды тәрбиелеуде.

АРИСТОТЕЛЬ, оның лақап аттары: Аристотель

Стагирский, Никомах, Перипатетик (б.д.д.384–322ж.ж.)

— көнегрек ойшылы. Атақты қолбасшы А.Македонскийдің

ұстазы, Платонның шәкірті. Формальді қисын-логиканың

авторы, психология, биология, саяси экономия, этика,

эстетика, өнер теориясының және т.б. ғылымдардың негізін

қалаушы. Шығармалары: «Органон», оның құрамында -

261

«Категориялар», «Түсіндірмелер» (пікірлер), «Аналитикалар» - тұжырым

туралы ілім (силлогизмдер, дәлелдеме туралы ілім), «Топика» - ықтималды

дәлелдемелер және диалектика туралы, «Софистикалық дәлелдемелерді

жалғандау», «Метафизика», «Физика», «Аспан туралы», «Жануарлардың

түрлері», «Жан туралы», «Никомах этикасы», «Риторика», «Политика»,

«Афиндік полития», «Поэтика» және т.б.

АРИСТИПП (б.д.д.435–355ж.ж.) — гедонистік

философияның негізін қалаушы, гректердің арасынан

шыққан ұлы ойшыл. Оның көзқарасының қалыптасуына

Сократтың ілімімен қатар софизмнің де әсері болды. Жалпы,

киниктер материалдық игіліктерден бас тартып, аскеттік

өмірді уағыздаса, гедонистік мектептің өкілдері өмірде өз

түйсіктерінің мәліметтерін басшылыққа ала отырып, сезімдік

қуаныштарға, ләззатқа берілу керектігін уағыздады. Ал

ләззат, бақыт дегеніміз – минуттық сезімдік қуаныштардың

жиынтығы, оларды қадірлеп, қастерлеп, мүмкіндігінше пайдалану керек.

Өмір қайғы-қасіретке толы болғандықтан, өмірмен қатар өлім де тартымды.

Тек қана байлыққа, даңққа құмарту – ақылсыздардың ісі, ал данышпан болса,

оған өмірде не болып жатқанының бәрібір. Бай ма, кедей ме, ерікті ме, еріксіз

бе, т.б.

АСАН-ҚАЙҒЫ, Асан (Хасан) Сәбитұлы (1361–1469) —

қазақ арасынан шыққан атақты ақын, хан кеңесшісі әрі

қазақтың болашағын ойлаған - Ұлы Дала ойшылы. Оның

«Жерұйық» іздеу идеясы – баршаға жайлы һәм әділетті

қоғам орнату жөніндегі адамзаттық аңсармен үндес

әлеуметтік-саяси әрі философиялық ұлы идея. Асан

ойларының енді бір өзегі – адам мен қоғам, табиғат пен

тіршілік тақырыбы. Ол өз толғауларында, шешендік

сөздерінде хандық мемлекетті нығайту, елдің қорғаныс қабілетін арттыру

қажеттігін насихаттайды. Жәнібек хан заманындағы қоғамның әдет-ғұрып,

мінез-құлық (мораль философиясы) мәселелерін көтереді. Өзінің ғұмырын

туыстас руларды бір орталықты, қуатты мемлекет етіп ұйыстыру жолына

арнайды (ағартушылық көзқарастары).

АФГАНИ, Жамал-ад-Дин әл-Афгани (1839–1897) — қазіргі заманғы

мұсылман философиясының өкілі. Исламдық модернизмнің негізін қалаушы.

Ілімдерінің көбісі панисламизм теориясына кірді. Әлеуметтік-саяси

философияда ол қоғамды қайта құру мәселесін көтерді. Мұсылмандық

біртұтас халифат құру идеясы: «таза» исламды қайта құру, экономикалық

және әлеуметтік әділетсіздікті жөнге келтіру, үздіксіз білім беру процесі

идеяларымен тұрақтандыру. Шығармалары: «Материалистерді теріске

262

шығару» (Натуралистерге жауап). Рашид Рида: «Афгани - ол саясаткерді

жеңген теолог» деген.

АФФИФИ, Әбул-Ала Аффифи (1897–1966) — қазіргі заманғы мұсылман

әлемінің философы. Мысырдағы Бандару-л-Жиза қаласында дүниеге келген.

1921ж. Дару-л-Улумді бітірген соң философия саласы бойынша Кембридж

университетінде білімін жетілдіреді (1924). Онда Э.Браун, Р.Никольсон

сияқты шығыстанушылардан білім алған. 1930ж. ол Мухиддин ибн Араби

туралы докторлық диссертация қорғаған. Мысырда Каир университетінде

философия профессоры қызметінде болады. Сонда Мысыр өнер мен

әлеуметтік ғылымдар Жоғарғы кеңесінде мүшелік қызметін атқарады.

ӘБЖАНОВ, Төлеуғазы Ысқақұлы Әбжанов (1935) ) — қазіргі заманғы

қазақ философ-ғалымдарының бірі. Ресей, Кемерево қаласында туып-өскен.

Қарағанды педагогикалық институтын бітірген (1957). Қазіргі Қарағанды

мемлекеттік университетінде оқытушы, доцент, профессор, кафедра

меңгерушісі (1963–1996), ал 1997ж. осы университетте кафедра меңгерушісі

қызметтерін атқарады. 1992ж. «Философия тарихындағы пайым мен зерденің

диалектикасы» деген тақырыпта докторлық диссертация қорғады. Әбжанов

50-ден астам ғылыми еңбектің авторы. Шығармалары: «Философия

тарихындағы таным теориясы мен методика проблемалары», 1990; «Путь к

человеку», 1992; «Мышление. Разум. Нравственность», 1994; «Қысқаша

философия тарихы», 1999; «Неміс классикалық философиясы», 1990;

«Адамға қарай бет бұрсақ», 1992 (Ә.Нысанбаевпен бірге жазған);

ӘБІЛДИН, Жабайхан Мүбаракұлы Әбілдин (1933) — қазіргі

заманғы қазақ философиясының негізін қалаушылардың бірі.

XX-ғ. 60-90ж.ж. қазақ философиясының «алтын дәуірі»,

таным теориясы, логика, методология, диалектикалық

ойлаудың үстемдік еткен заманы болды. Шығармалары:

«Теориялық танымдағы бастама мәселесі», «Логика мәселесі

және таным диалектикасы», «Таным диалектикасы мен

логикасының проблемалары», «Қазіргі ғылымдағы нақтылық принциптері»,

«Кант диалектикасы», 5-томдық «Диалектикалық логика» және т.б. да

еңбектері.

ӘБУ-ХАНИФА, Әбу Ханифа Нұғман бин Сәбит — Ханафи мазхабының

негізін қалыптастырушы ғұлама ойшыл. 699ж. Ирактағы Куфа қаласында

дүниеге келген. Оның өмірінің алғашқы елу екі жылы Омайяд дәуірінде,

соңғы он сегіз жылы Аббасидтер дәуірінде өтті. 767ж. екінші халиф Мансұр

заманында дүниеден өтті. Ханифа қалыптастырған фиқхтық мазхабы ислам

әлемінде қабылданып, қазіргі таңда дүниежүзіндегі миллиондаған адамдар

(солардың қатарында - қазақтар да) осы мазхаб бойынша өмір сүруде. Басты

шығармасы: «Фиқх әл-акбар» атты еңбегі.

263

БАБЕФ, Франсуа Бабеф, лақап аты - Гракх Бабеф (1760–

1797) — бірінші коммунист - теоретик және практик. XIX-

XXғ.ғ. Бабефтың коммунистік қоғам және қарулы көтеріліс

туралы ілімі – бабувизм деген атауға ие болды. Басты

идеялары: ол барлық философиялық теорияларды қатаң

сынады, өйткені олар халыққа пайдасы жоқ деп санады және

де өз заманындағы қоғам мен мемлекетті батыл сынға алды,

ондағы пайда болған жекеменшікті – әлеуметтік зұлымдық деп есептеп,

коммунистік (тапсыз) қоғамды кедейлердің байларға қарсы революциялық

әрекет жасап, күш қолдану керек деп санады.

БАБЫР, Бабыр Заһир ад-дин Мұхаммед (1484–1530) — атақты қолбасшы,

көрнекті ақын, әйгілі жазушы, философ, қоғам қайраткері. Басты

шығармасы: «Бабырнама».

БАЙТҰРСЫНОВ, Ахмет Байтұрсынұлы (1873–1938) —

ақын, әдебиет зерттеуші ғалым, түркітанушы, публицист,

педагог, аудармашы, қоғам қайраткері. «Алаш» ұлттық-

мемлекеттік құрылым идеясын жақтаған. А.Байтұрсынұлы

қазақтың ауыр халін, арман-тілегін, мұң-мұқтажын көрсетіп,

жұртшылықты оқуға, білім-ғылымға, рухани биіктікке,

адамгершілікке, мәдениетті көтеруге, еңбек етуге шақырады.

Патшалық Ресейдің қанаушылық-отаршылдық саясатына

қарсы шықты.

БАЙРАКТАР, Мехмет Байрактар (1952) — қазіргі заманғы мұсылман

әлемінің философы. Түркияның Кония қаласында туған. Жоғарғы білім алу

ісін 1973ж. аяқтап, 1979ж. докторантураны тәмамдайды, доцент (1985),

профессор (1991). Түрік тілінен басқа – араб, француз, ағылшын, парсы,

латын, испан, малай, грек, жапон тілдерін жетік меңгерген. Ислам ғылымы

тарихы, ислам ойлау жүйесі, Осман империясындағы ойлау жүйесі,

мұсылман философиясының батыстық көзқарасқа әсері, т.б. тақырыптар

бойынша зерттеу жұмыстарын жүргізіп келеді.

БАДЖЖА, Әбу Бәкір Мұхаммад Ибн Йахйа Баджжа (латынш. есімі-

Аванпаце) (1082–1139) — философ, филолог-әдебиетші, дәрігер, ақын,

музыкашы. Шығармалары: «Зерденің адаммен қосылуы туралы трактат»,

«Қоштасу үндеуі», «Жан туралы трактат», «Оңаша қалушының өмірін құру»

және т.б. Көзқарастары: таным теориясы тек қана зердеге негізделуі тиіс

деп есептеді. Осыған байланысты ол бүкіл мистикалық философияны

сынады.

264

БАЛАСАҒҰН, Жүсіп «Хас Хажыб» Баласағұни (1020–?) —

Орталық Азияның белгілі философ-ақыны. Жүсіптің ақын

ретінде де, ғалым ретінде де атын шығарған еңбегі «Құтадғу

білік» (Құтты білік) атты дидактикалық поэмасы.

Ақынның одан басқа да жазған көптеген рубайлары болған.

Мысалы, Наманган қолжазбаларының ішінен оның 600 жолдан

астам рубаилары табылған. Олардың да поэзиялық көркемдігі

жоғары, философиялық толғамдары терең.

БАРТ, Ролан Барт (1915–1980) — атақтылардың ішіндегі

атақтысы, француз әдебиеттанушысы, семиолог, философ,

публицист. Оның шығармашылық жолын үш кезеңге бөледі:

структуралистікке дейінгі кезеңде ол ғылыми мансаптан гөрі

алдымен әдеби сынға көбірек мән береді, структуралистік

кезеңде әдебиет саласында структуралистік әдісті аянбай

енгізді, үшіншісі – постструктуралистік немесе

постмодернистік кезең. Дәл осы постструктуралистік кезеңде Барт қазіргі

мәдениетке жақсы әсері болған өзінің тамаша идеяларын ұсынған.

БАТАЙ, Жорж Батай (1897–1962) — француз философы.

Тарихи-мұрағаттық институтты тәмамдаған. 1922ж. Ұлттық

кітапханада қызмет етті. 1946ж. «Сын» журналының авторы.

Шығармалары: «Ішкі тәжірибие» (1943), «Діннің теориясы»

(1948), «Эротизм» (1957), «Эростың көз жасы» (1961) және т.б.

Ол – ХХғ. ең бір құпия әрі жан-жақты ойшылы саналады.

БАХТИН, Михаил Михайлович Бахтин (1895–1975) — орыс

арасынан шыққан философ-ғалым. Көрнекті әдебиеттанушы,

философиялық антропологияның белгілі өкілі, эстетик. Басты

шығармалары: «Проблемы творчества Достоевского», 1994;

«Проблемы поэтики Достоевского», 1994; «Творчество

Франсуа Рабле и народная культура средневековья и

Ренессанса», 1990; «Вопросы литературы и эстетики», 1975;

«Эстетика словесного творчества», 1979; «Литературно-критические статьи»,

1986; «Тетралогия», 1998;

БАШЛЯР, Гастон Башляр (1884–1962) — француз

философы әрі өнертанушысы. Мәдениеттанушы һәм психолог

ретінде де танымал. Өзін «Ауылдан шыққан философ»

(Сельский философ) деп атаған. Шығармалары: «Ғылымның

жаңа рухы» (1934), «Отқа психологиялық талдау жасау»

(Психоанализ огня) (1937), «Жаңа рационализм» (1953) және

т.б. Неорационализм тұжырымдамасын қарастырушы.

265

БЕЛЛ, Дэниел Белл (1919–2011) — американдық философ,

социолог әрі публицист, постиндустриалдық (ақпараттық)

қоғам теориясының негізін қалаушы, футуролог. Бірде ол өзін

«экономикадағы социалист, саясаттағы либерал және

мәдениеттегі консерватор» деп жазды. Шығармалары:

«Идеологияның ақыры» (1960), «Келе жатқан

постиндустриялдық қоғам» (1973), «Капитализмнің мәдени

қайшылықтары» (1976) және т.б.

БЕНЬЯМИН, Вальтер Беньямин (1892–1940) — неміс

философы, әдебиеттанушы және мәдениеттанушы. Жаңа

марксизмнің Франкфурт мектебіне жақын ұстанымда болған.

Өнердің жаңа түрлерінің (фото және кино өнері) қоғамдық

өмірді демократияландыру үрдісіне тигізетін ықпалын

зерттеумен айналысқан. Шығармалары: «Неміс

трагедиясының пайда болуы» (1925), «Техникалық

репродукциялау заманындағы өнер туындылары» (1936) және т.б.

БЕМЕ, Якоб Бёме (1575–1624) — неміс ортасынан шыққан

теософ, визионер, христиандық-протестанттық мистик.

Шығармалары: «Аврора, или Утренняя заря в

восхождении», «Христософия»; Оның еңбектері (идеялары)

сол тұстағы қоғамның (лютерандық ортодокстардың) қатты

қарсылығына қарамастан, кейіннен европалық ақыл-ойдың

одан әрі қалыптасуына жол ашты. Әсіресе, Гегель, Шеллинг,

А.Шопенгауэр, Ф.Баадер, В.Соловьев, Н.Бердяев және т.б.

жазған еңбектерінде айтарлықтай көрініс тапты.

БЕРГСОН, Анри Бергсон (1859–1941) — XXғ. әйгілі

француз философтарының бірі, интуитивизм және өмір

философиясының өкілі. Шығармалары: «Сананың тікелей

берілгендері туралы тәжірбие», «Материя және жады»,

«Шығармашылық эволюция», «Өзгермелілікті қабылдау»,

«Күлкі», «Түс көру», «Мораль мен діннің екі қайнар көзі»

және т.б.

БЕРДЯЕВ, Николай Александрович Бердяев (1874–1948) —

орыстан шыққан діни ағымдағы философ, оны «Орыстың-

Гегелі» деп те атайды (экзистенциализм өкілі).

Шығармалары: «Өзіндіктаным» (Париж, 1949), «Новое

религиозное сознание и общественность» (СПб, 1907),

«Духовный кризис интеллигенции» (СПб, 1910),

«Шығармашылық мағынасы» (Москва, 1916), «Еркін рух

философиясы» (СПб, 1911), «Адам тағылымы туралы»

266

(Париж, 1931), «Миросозерцание Достоевского» (Прага, 1923), «Ресей

тағдыры», «Теңсіздік философиясы», «Тарих мағынасы», «Орыс

коммунизмінің шығу тегі мен мәні» (Париж, 1955), «Мен және обьектілер

әлемі» (Париж, 1934) және т.б. Оның философиясының мәні – болмыс мәнін

субьект, яғни адам арқылы тану. Бердяевтің ойынша, қоғамды әлеуметтік

қайта құру үшін техникалық қайта құру емес, рухани жаңғыру қажет.

БЕРКЛИ, Джордж Беркли (1685–1753) — ағылшын

философы, өзінің спиритуалистік философиядағы жүйесімен

танымал; Ирландиядағы Клойндық епископ. Шығармалары:

«Адам білімінің принциптері туралы трактат», «Танымның

бастамасы туралы трактат», «Жаңа теория тәжірбиесі»,

Алсифрон, Сейрис және т.б. Берклидің ілімі бойынша,

«жалпы материя» деген бос сөз. «Үшбұрыш» деген жалпы

ұғымның дүниеде болмайтыны сияқты, «жалпы материя» да

болмайды. Ал жеке материалдық денелер Құдайдың ойында идея ретінде

өмір сүреді. Олай болса, шынайы өмір сүретін заттар емес, рухтың, жанның

және «меннің» түп негіздері.

БЕРТАЛАНФИ, Людвиг Фон Берталанфи (1901–1972) —

австриялық биолог (1949 жылдан Канада және АҚШ-та

тұрған), «Жүйелердің жалпы теориясы» деген атауға ие

болған жүйелілік тұжырымдаманың негізін қалаушы.

Берталанфи жалпы жүйелер теориясының шығуын

механицизм және витализмнің арасынан туындаған

қақтығыстардың нәтижесінен көреді. Дегенмен, екеуі де

қабылданбады: біріншіден – тривиальді түрде, екіншіден –

жалпы ғылыми еместігімен. Шығармалары: «Общая теория систем —

Критический обзор», 1969; «Общая теория систем — обзор проблем и

результатов», 1969; «Общая теория систем», 1968;

БЕРН, Эрик Берн (1910–1970) — американ ойшылы әрі

психиатры. Трансакциялық талдау (адамдар арасындағы

қарым-қатынас анализі) тәсілінің негізін қалаушы. Адамдар

арасындағы қарым-қатынас жүйесін терең әрі жан-жақты

зерттеу жұмыстарына көп творчестволық күш-жігер

жұмсаған тұлға. «Трансакциялық талдау жөніндегі

халықаралық ассоциация» құру жұмысына белсене

араласушы. Шығармалары: «Адамдар ойнайтын ойындар»

(1966), «Адам махаббатында секстің алатын орны» (1970), «Ойын ойнаушы

адамдар» (1972) және т.б.

267

БИАНТ, Биант Приенский (б.д.д.VI-ғасыр) — атақты

ойшыл, қоғам қайраткері, көне Эллададағы атақты жеті

данышпанның бірі. Тапқыр ой, шешендігімен, мәрттігімен өз

заманында аты шыққан. патша шабуыл жасайды, қала

қоршауда қалады. Үрейленген жұрт ең қажет қымбат

мүліктерін алып, қаша бастайды. Тек Биант қана ештеңе

алмайды. Жұрт таң қалып, түк алмағаның қалай деп

сұрағанда, Биант: «Өзіме қажеттің бәрі өз бойымда» деп

жауап берген екен.

БИРУНИ, Әбу Райхан Бируни (973–1048) — Хорезмнен

шыққан ұлы ғалым, тарих, география, филология, астрономия,

математика, геодезия, минерология, фармакология, т.б.

салалардағы көптеген еңбектердің авторы. Ол өз заманында

барлық ғылым салаларынан қанық болған. Шығармалары:

«Ертедегі ғылымдар хронологиясы», «Үндістанның жазба

бейнесі» деген т.б. ірі еңбектердің авторы.

БОДРИЙЯР, Жан Бодрийяр (1929–2007) — француз

социологы, культурологы әрі постмодернист-философы,

фотограф. Белгі, рәміздік обьектілер және коммуникация

саласында айрықша философиялық теория жасаушы.

Постиндустриялық қоғам мәселелерін зерттеумен

шұғылданды. Шығармалары: «Заттар жүйесі» (1968),

«Өндіріс айнасы» (1973) және «Өнбейтін стратегиялар»

(1983) және т.б.

БОДЕН, Жан Боден (1529–1596) — француз философы және

құқықтанушысы, әсіресе егемендік туралы еңбегімен (1576)

белгілі. Ол дін тарихы (Құдай әлемді неге жаратты, адамды

басқару үшін нені белгіледі), жаратылыс тарихы (әлемнің

физикалық заңдары) және адам тарихы (басқарудың құрылымы

мен дамуы) деп бөліп, толық білім жүйесін ұсынды. Боден

алдында мынадай сұрақ тұрды: саяси тәртіп құдайдың тәртібін

бейнелеуге тиісті болғанымен, діни соғыстар кезінде (1559-1589) Франция

тәртіпсіздік пен азаматтық соғыстардың үлгісі болды. Ол саяси жағынан

жақсы ұйымдастырылған қоғамда қоғамның игілігі үшін заңдарды жасай

алатын және жоя алатын суверен болуға тиіс деген ұсыныс жасады. Оның

жүйесі христиандыққа негізделген болатын және кейінірек абсолютизм

доктринасына айналған іліммен үш қайнаса сорпасы қосылмайтын. Боден

ұсынысындағы суверен барлығын істеуге хақылы, бірақ тек құдай жолын

жүзеге асыру мақсатында ғана.

268

БОЭЦИЙ (480–526) — «соңғы римдік және бірінші схоласт»

(М.Грабманның сипаттамасы бойынша) және сонымен қатар

ортағасырлықтың негізін қалаушы (Э.Рэнд). Ол антик дәуірінің рухани-

философиялық мұрасын ортағасырлық мәдениетпен байланыстырушы,

антиктік интеллектуалдық-философиялық дәстүрдің ортағасырлық

руханиятпен сабақтастығын жүзеге асырушы қуатты транслятор болып

табылады. Аристотельдік ілімнің ұғымдық аппаратын рухани трансляция

жасап қоймай, ортағасырлық философиялық ойлау мәдениетіне теологиялық

проблематиканың негізін қаңқасын да енгізді: универсалийлер, тринитарни

(Құдыретті Құдай, оның Ұлы және Қасиетті Рух арақатынастары),

субстанция, акциденция.

БӨКЕЙХАН, Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан (1866–

1937) — XIXғ. соңы мен XXғ. басындағы қазақ

зиялыларының, қоғам және мемлекет қайраткерлері

қатарындағы ерекше тұлға, ұлт-азаттық қозғлысы көсемі

және Алаш партиясы, Алаш-Орда үкіметінің төрағасы,

публицист, ғалым, аудармашы. Қазіргі қазақтың саяси ой

тарихында айшықты орны бар ұлы тұлға болып қала бермек.

БРУНО, Джордано Бруно, Филиппо, лақап аты — Бруно

Ноланец; (1548–1600) — итальяндық доминикандық-монах,

философ әрі ақын, пантеизм өкілі. Шығармалары: «6-

диалог», «Идеялардың көлеңкесі туралы», «Себептілік,

бастама және біртұтастық туралы», «Әлемнің және заттардың

шексіздігі туралы» және т.б. Оның пікірінше, табиғаттан тыс

ешқандай күш жоқ. Ол кеңістікте де, уақытта да шексіз, ал

қозғалыс оның өмір сүру тәсілі. Табиғат өз заңдылығымен

дамиды. Әлем мен Құдай бір. Әлем – универсум (әмбебап бастама), жалғыз

мәнділік.

БУБЕР, Мартин (Мардохай) Бубер (1878–1965) — еврей

діни ойшылы, жазушы, философ-экзистенциалист. 1923

жылы «Мен және Сен» атты танымал еңбек жазған. 1960-

1962 жылдар аралығында Израиль ғылым академиясының

президенті. Шығармалары: «Избранные произведения». -

Иерусалим, «Два образа веры», «Хасидские предания».

БУЛГАКОВ, Сергей Николаевич Булгаков (1871–1944) —

орыс ортасынан шыққан философ, теолог, Православия

шіркеуінің священнигі, әрі экономист. Ол барлық

христиандық шіркеулердің бірігіп, біріңғай христиандық

«экумендік» Шіркеу құру идеясын таратты. Шығармалары:

«От марксизма к идеализму», 1903; «Два града», 1911;

«Философия хозяйства», 1912; «Свет невечерний», 1917;

«Купина неопалимая», 1927; және т.б.

269

БҰҚАР-ЖЫРАУ, Бұқар Қалқаманұлы (1685–1777) —

қазақтың рухани тарихындағы ең атақты ойшылдарының

бірі. Ол – өмірі шектеулі адам түгілі, жансыз табиғаттың өзі

өшіп, өніп, қайта жаңғырып отырады дегенді айтқан. Бұқар

жай ғана арқалы жырау, ақылшы аға емес, мемлекет

істеріне тікелей араласқан, қабырғалы би, өз заманының

ұраншысы. Абылай хан өмірі арқылы, сол кездегі

әлеуметтік-тарихи жағдайларды үлкен философиялық

толғаныспен шын көрсете білген.

БҰЛЫТАЙ, Мұртаза Жүнісұлы Бұлытай (21 қаңтарда 1969

жылы туған, Түркия, Ұлықышла (Ұлықыстау) ауданы, Қазақ

ауылы) — еліміздегі белгілі мәдениеттанушы, философ әрі

дінтанушы (теолог) - ғалым. Қазақ Елінің тәуелсіздігін одан

әрі қалыптастыру жолында аянбай еңбек етіп жүрген озық

ойлы ұлтжанды азаматтарымыздың бірі.

БЭКОН, Роджер Бэкон (1214–1249) — ортағасырлық

философияның көптеген идеяларымен келіспей, өзіндік пікір

айтып, таным процесінде тәжірибиенің беделін көтерген

ойшылдардың бірі. Философияны, табиғаттану ғылымдарын

теологиядан бөлу керектігін уағыздап, ғылымдар

ғимаратының іргетасы – тәжірибие, эксперимент және

математика деп есептеді. Ол өз кезеңіндегі ғұламаларды

схоластикалық беделдің алдында бас июден гөрі тәжірибиеге

жүгінуге, бос пікірталастықтан – экспериментке, керегі жоқ кітаптардан –

табиғатты зерттеуге шақырады.

БЭКОН, Фрэнсис Бэкон (1561–1626) — ағылшын философы,

тарихшы, саяси қайраткер, эмпиризмнің негізін қалаушы

(индуктивтік әдіс қолданды). Оның нақыл сөзі – «Білім-Күш».

Шығармалары: «Адамгершіл және саяси тәлімдер немесе

тәжірибиелер» (1597), «Ғылымдарды арттыру және оның

қадір-қасиеті туралы» (1615, 1623), «Табиғатты талқылаудың

12-қағидасы – ойлар және бақылаулар», «Ежелгілердің

даналығы туралы», «Аспан туралы», «Себептер мен бастаулар

туралы», «Желдердің тарихы», «Өмір мен өлім тарихы», «7-Генрихтың

тарихы», «Жаңа Атлантида» (1627), «Жаңа Органон» және т.б.

БЮХНЕР, Людвиг Бюхнер (1824–1899) — философ, тұрпайы материалист,

негізгі кәсібі – дәрігер-жаратылыстанушы. Шығарамалары: «Табиғат және

ғылым», «Жануарлардың психикалық өмірі», «Дарвинизм және социализм»

және т.б. Өзінің философиясында идеалистік философиялық қағидалардың

жарамсыздығын негіздеді; Л.Фейербах философиясын ең үздік

270

философиялық ілім деп санады; және де бірізділікті «социал-дарвинизм»,

яғни жануарлардың тіршілік заңдылықтары мен қатынастарын адам мен

қоғам өміріне механикалық түрде тели салатын ағым өкілі болды.

ВАЛЬЗЕР, Роберт Вальзер (1878–1956) — швейцариялық

философ-жазушы. Алғашқы философиялық шығармаларын

1896 жылдан бастап жаза бастаған, бірінші дүниежүзілік

соғысқа қатысушы. Шығармалары: «Таннерлер отбасы»

(1906), «Жәрдемші» және «Роза» романдарының, «Фриц

Кохердің жазбалары» (1905), «Сейіл» (1917) және т.б. да

бірнеше эсселер мен әңгімелер жинақтарының авторы.

ВАЛЛА, Лоренцо Валла (1507–1557) — итальяндық

гуманист, тарихи-филологиялық сын-критиканың

көшбасшысы, тарихи эрудиттер мектебінің өкілі. Өз

идеяларын эпикуреизм рухында қорғады және

қалыптастырды. «Ақиқаттық игілік тұрғысындағы ләззаттану

туралы» деген трактаттың авторы. Ол шіркеуді, аскетизмді

терістеді, схоластиканы жасандылығы үшін сынады, адам

мүмкіншілігі мен парасатына сенді, ең жоғарғы игілік деп ләззаттануды

ұғынды.

ВЕБЕР, Макс-Карл Эмиль Максимилиан Вебер (1864–1920)

— неміс социолог-ғалымы әрі философы, тарихшысы және

экономисі. Оның сіңірген еңбегі – жалпы социология, саяси

социология, құқық социологиясы, әлеуметтік танымның

методологиясы, дін социологиясы, экономикалық социология,

қазіргі заман капитализм теориясы. Шығармалары: «Ежелгі

дүниенің аграрлық тарихы: қоғам бейнесі», «Протестанттық

этика және капитализм рухы». Өзінің тұжырымдамасын ол

«түсінуші социология» деп атады.

ВЕЗАЛИЙ, Андреас Везалий (1514–1564) — дәрігер,

морфологияның, оның ішінде анатомия ғылымының (Адам

денесінің құрылымы туралы) негізін қалаған «Қайта өрлеу»

дәуірінің майталман табиғаттану зерттеушісі, Падуан

университетінің профессоры, анатомиялық әдістерді

пайдаланып, адам организмін алғашқы зерттеген

ғалымдардың бірі. Карл-V, кейіннен Филипп-II лейб-дәрігері.

Ол адам организмі мүшелері мен мүшелер жүйелерінің құрылысын жете

зерттеп, «Адам денесінің құрылысы туралы» 7-томдық еңбек жазған (1543).

Өз зерттеулері негізінде К.Галеннің қалыптасқан көзқарастарына түбегейлі

өзгерістер енгізді.

271

ВЕРНАДСКИЙ, Владимир Иванович Вернадский (1863–

1945) — орыс-совет ғалымы, ойшыл-космист және қоғам

қайраткері. Биосфера және Ноосфера сферасы теорияларын

әрі қарай дамытушы. Геохимия, биогеохимия, радиогеология,

гидрогеология және т.б. Жер туралы ғылымдардың негізін

қалаушы. Петербор университетіндегі физика-математика

факультетінің жаратылыстану бөлімін тәмамдаған (1881—

1885), атақты Бекетов, Бутлеров, Менделеев, Сеченов сияқты

ғалымдардың шәкірті. Шығармалары: «О научном мировоззрении», 1903;

«Очерки по истории естествознания в России в XVIII столетии», «Академия

наук в первое столетие своей истории», «Химический состав живого

вещества», 1922; «Начало и вечность жизни», 1922), «Биосфера», 1926; және

т.б.

ВИКО, Джамбаттиста Вико (1668–1744) —

Ағартушылық кезеңіндегі итальяндық ірі философтарының

бірі, тарих философиясын әрі халықтар психологиясын

жасаушы, заңгер, сондай-ақ мәдени антропология мен

этнологияның негізін салушы. Шығармалары: «Об изучении

методов нашего времени», «О древней мудрости итальянцев»

және «Основания новой науки об общей природе наций»

сияқты саяси ойлар жазды.

ВИНДЕЛЬБАНД, Вильгельм Виндельбанд (1848–1915) —

немістен шыққан философ-идеалист, неокантиандықтың

баден мектебінің басшысы. Ол ғылымдарды пән жағынан

емес («Табиғат туралы ғылым» және «Рух туралы ғылым»),

метод жағынан бөліп қарастырды. Құндылық пен

шындықтың дуализімін ол адам қызметінің қажетті шарты

деп түсіндіреді, мақсаты құндылықтардың жүзеге асуы.

Шығармалары: «Ежелгі философия тарихы», «Жаңа

философия тарихы , т.б.

ВИНЧИ, Леонардо ди сер Пьеро да Винчи (1452–1519) —

ұлы итальян суретшісі (мүсінші, сәулетші), гидротехник,

мелиоратор, механик, геолог, палеонтолог, ботаник, оптик

және ғалым (анатом, математик, физик, сынақшы), Жоғарғы

Қайта Жаңғыру кезеңіндегі ірі өнер қайраткерлерінің бірі,

итальяндық Ренессанс кезеңіндегі идеал. Тәжірбиелік,

эксперименталды әдісті қолданды. Шығармалары: «Құдай-

қажеттілік кепілі», «Адам - табиғаттың ұлы құралы», т.б.

Оның философиясы беделділіктің әсерінен бас тартып, тәжірибиеге, адамның

ақыл-ойының күшіне сену негізінде табиғаттың бірлігін, адамзат

мәдениетінің өміршеңдігін дәріптеумен ерекшеленеді.

272

ВИТГЕНШТЕЙН, Людвиг Йозеф Иоганн Витгенштейн

(1889–1951) — австриялық-ағылшын философы, логик,

математик, аналитикалық философияның негізін

қалаушылардың бірі және XXғ. атақты ойшылдардың бірегейі.

Шығармалары: «Философиялық зерттеулер», «Логикалық-

философиялық трактат», «Шүбәсіздік жөнінде», «Мәдениет

және құндылық» және т.б. Оның пікірінше, тілді қолдану мен

тілдің өзі белгілі бір тұтастықты құрайтын әр түрлі нақты

лингвистикалық контексттерді талдау қажет. Әрбір зерттелетін құбылыс

тілдік ойынның белгілі бір ұғымдарымен сипатталады.

ВОЛЬТЕР, Мари Аруэ Франсуа Вольтер (1694–1778) —

XVIII ғасырдағы француз ағартушы-философтарының

арасындағы ірі тұлға, ақын, прозаик, сатирик, тарихшы,

публицист, құқыққорғаушы; вольтерьяндықтың негізін

қалаушы. Деизм өкілі. Шығармалары: «Философиялық

хаттар», «Кандид», «Метафизика туралы трактат», «Ньютон

философиясының негіздері», «Тарих философиясы»,

«Философиялық повестер мен әңгімелер», «Эстетика», т.б.

ГАДАМЕР, Ганс-Георг Гадамер (1900–2002) — неміс

философы, XXғ. II-ші жарт. атақты ойшылдардың бірі,

«Философиялық герменевтиканың» негізін қалаушы

ретінде ғылымда танымал. Бреслау және Марбург

университеттерінде философия, тарих, әдебиет теориясы,

өнер тарихы және евангелиялық теологияны оқыған.

Шығармалары: «Ақиқат және метод», «Әдеміліктің

өзектілігі» және т.б.

ГАЛИЛЕЙ, Галилео Галилей (1564–1642) — итальяндық

физик, механик, астроном, философ және математик.

Шығармалары: «Ғылымның жаңа екі саласына байланысты

математикалық дәлелдемелер мен пайымдаулар», «Табиғат

туралы кітап» және т.б. Ол ең алғаш рет аспан әлемін

зерттеуге арналған телескопты пайдаланды және ғылымда

бірқатар астрономиялық жаңалықтарды ашты. Галилей —

экспериментальді физиканың негізін қалаушы. Галилейдің

ғылымда ашқан екі жаңалығы: біріншісі - қатты және серпілмелі заттардың

сыртқы күштерге қарсылығы, екіншісі – денелердің құлау заңдылықтары –

оның философиялық көзқарасының қалыптасуына үлкен әсер етті.

273

ГАНДИ, Мохандас Карамчанд «Махатма» Ганди (1869–

1948) — Ұлыбританияға қарсы Үндістанның Тәуелсіздігі

үшін күресі қозғалысының идеологы әрі білікті

жетекшілерінің бірі. Оның күш көрсетпеу (сатьяграха)

сияқты философиясы көпшілікке әсер етті. Халық оны жақсы

көріп, Ганд Махатма («Ұлы жан») деп атады. Оның негізгі

идеясы – Толстойдың мұраты сияқты, яғни өзін-өзі іштей,

адамгершілік тұрғыда жетілдіру, өміріне махаббаттың,

зорлық жасамаудың, зиян келтірмеудің қағидаларын енгізуге талпыну. Ең

алдымен адам өзгеру керек – сонда қоғам да өзгереді. Бәріне де сеніммен

қарау: Құдайға, адамдарға, әлемге, қоршаған шындыққа. Басқаша айтсақ:

жан ақылдан биік тұру қажет. Түйсіну арқылы немесе Бхагавадгитаның

дүниетанымына сүйеніп, ол өмір бойы алға жылжуға, шынайы рухани дамуға

ұмтылған.

ГАССЕНДИ, Пьер Гассенди (1597–1655) — француз

ағартушыларының бірі, атақты ойшыл. Гассенди Гоббспен

бірлесіп розенкрейцер Роберт Флуддтың мистикалық

ілімдерін талдайды. Декарттық ойлауларға талдаулар жасай

отырып, оған сыни еңбек жазады. Гассенди XVIIғ. өмір

сүрген ғылым тарихымен шұғылданған бірден-бір ғалым

болды.

ГАУТАМА, Сидхартха Будда Шакьямуни Гаутама

(б.д.д.563ж. – б.д.д. 483ж.) — рухани оқытушы, аты аңызға

айналған буддизмнің негізін қалаушы, Үнді субконтинентінің

солтүстік-шығыс бөлігінде өмір сүрді, «Төрт ақиқат» ілімін

құрастырушы. Ол Шакья патшалығының мұрагер ханзадасы

болған. Жиырма жасында диуана монахқа («Шакья руынан

шыққан диуана») айналады. Өмір мен өлімнің ақиқаты оған

бірден, тұтастай күйде беріледі. Сол кезден бастап ол Буддаға,

яғни оянған адамға, Ағарған – адамға айналады. Ол 40-жыл бойы өз ілімін

Үндістанда дәріптеген және оған жүздеген, мыңдаған адамдар ерген. Оның

философиясы ведалар мен упанишадалардың философиясын ығыстырып

шығарды.

ГРОЦИЙ, Гуго Гроций (1583–1645) — философ, заңгер,

қоғам қайраткері, Голландиялық әлеуметтік-саяси және құқық

философиясының көрнекті өкілі. Көтерген мәселелері:

гносеология, таным мәселелері; мемлекет пен құқық мәселесі;

соғыс пен бейбітшілік мәселесі және халықаралық қатынастар

мәселесі. Табиғи құқық теориясының негізін қалаушының

идеясы: құқықты Құдай бермеген; құқық бастапқыдан адамда

бітімделген; табиғи құқық – адам табиғаты, болмысымен

274

бітімделген (өмір сүру құқы, еркіндікке құқық, әділеттілік және т.б.) құқық,

ол заңда жазылса да, жазылмаса да мүлтіксіз орындалуы керек.

ГЕГЕЛЬ, Георг Вильгельм Фридрих Гегель (1770–1831) —

неміс философы, неміс классикалық философиясының және

романтизм философиясының жасаушысы. Диалектикалық

идеализмнің универсальді жүйесін және диалектикалық

логиканы (диалектикалық әдісін) құрды. Шығармалары:

«Рух феноменологиясы», «Құқық философиясы», «Дін

философиясы», «Философия ғылымының энциклопедиясы»,

«Табиғаттың философиясы», «Рухтың философиясы», «Тарих

философиясы», «Логика ғылымы», т.б. Ол өз философиясының бастамасы

етіп абсолют идеясын алды.

ГЕЛЬВЕЦИЙ, Клод Адриан Гельвеций (1715–1771) —

француз әдебиеттанушысы, утилитарлық бағыттағы

материалист-философ; Ағартушылық кезеңіндегі француз

буржуазиясының идеологы. Материализм және сенсуализм

өкілі. Шығармалары: «Ақыл туралы», «Адам, оның ойлау

қабілеті мен тәрбиесі жөнінде». Гелвеций ақыл табиғаттың

берген сыйы емес, тәрбиенің нәтижесі деп түсіндірді.

Адамның мінез-құлқы туа бітпейді, ол өмір сүру барысында қалыптасады

деп жазды.

ГЕРАКЛИТ, Гераклит Эфесский (б.д.д.544–483ж.ж.) —

Милет мектебіндегі философиялық дәстүрді дамытушы, саяси

қайраткер, философ, ғұлама ойшыл. Оны ілімдегі терең

ойлары үшін «Тұңғиық» деп атаған. Шығармасы: «Табиғат

туралы». Алғаш рет диалектиканың тарихи немесе алғашқы

бастамалық формасының негізін қалаушы. Ол заттардың

түпнегіздік генетикалық бастамасын – От деп есептеген.

Бірақ сезім үшін – От сияқты болып көрінсе, ақыл-ой үшін ол – Логос,

обьективті заңдылық. Қарама-қарсы құбылыстар тек жан логикасына ғана

тән емес, ол жалпы ғарыштық құбылыс. Ол барлық денелер өзен сияқты ағып

жатады, ал бір өзенге екі рет түсуге болмайды деген қорытынды жасайды.

ГЕРДЕР, Иоганн Готфрид Гердер (1744–1803) — неміс

философы, ағартушы, жазушы және әдебиеттанушы, мәдениет

теоретигі. Ол адамзат тарихындағы ең түбегейлі органикалық

негізде өлі және тірі табиғат эволюциясы нәтижесінде адам

мен қоғамның қалыптасуы жөніндегі теорияны ұсынды.

Шығармалары: «Исследование о происхождении языка»,

«Еще один опыт философии истории для воспитания

275

человечества», «Идеи к философии истории человечества», «Письма для

поощрения гуманности» және т.б.

ГЕТЕ, Иоганн Вольфганг Гете (1749–1832) — ұлы неміс

ақыны, дана ойшыл, табиғаттанушы. Шығармалары: «Гец

фон Берлихинген» атты драмасы (1773), «Жас Вертердің

азаптары» (1774) романы мен «Фауст» трагедиясы. Гёте өмірі

мен шығармашылығы (Ағартушылық дәуірінде) тек әдебиет

тарихында ғана емес, сондай-ақ философияға да үлкен ықпал

етті. Атап айтқанада, Англияда Свифт, Филдинг, Голд-смит,

Францияда Вольтер, Дидро және Руссо сияқты көрнекті ойшылдар болса,

Германияда Гётенің ізбасары жазушы-ағартушы Г.Э.Лессингтің

шығармаларында көрініс тапты.

ГОББС, Томас Гоббс (1588–1679) — ағылшын материалист-

философы, қоғамдық келісім теориясының авторы.

Шығармалары: «Левиафан», «Жаратылыстық саясаттың

элементтері», «Азаматтық туралы», «Дене туралы», «Адам

туралы», «Бегемот», т.б. Ол Бэконның ілімін жалғастырушы,

әрі механикалық тәсіл арқылы әлемдік құбылыстармен қатар,

таным процесінде қоғамдық құбылыстарды да қарастырып,

жүйеленген механикалық көзқарастың негізін қалаушы.

ГОЛЬБАХ, Поль Анри немесе Пауль Дитрих Тири Гольбах

(1723–1789) — неміс ортасынан шыққан француз философы,

жазушы, энциклопедист, ағартушы. Дүниені материалистік

тұрғыдан қарау керек. Табиғаттан тыс рухани күш бар деп

сену қиял деп қорытты ол. Гольбах теология мен идеализмге

қарсы шықты. Материя мен қозғалыс мәңгі. Шындықты

тану дегеніміз - табиғатты материалистік тұрғыдан

түсіну деді.

ГУАНЬ, Чжун Гуань-цзы (б.д.д.645ж. қайтыс болған) — Ци өлкесінде

туып-өскен көрнекті философ, экономист, Шаньдун провинциясында бірінші

министр болған мемлекет қайраткері.

ГУМБОЛЬТ, Вильгельм Гумбольдт (1767–1835) — неміс

филологы, философ, өнер теоретигі, немістің классикалық

гуманизмінің көрнекті өкілі. Тарихтың мақсатын ол көркем

туындыға ұқсас белгілі бір үйлесімді тұтастық болып

табылатын адамдық даралықты қалыптастырудан және

руханилық мұраттарды жүзеге асырудан көреді.

276

ГУМИЛЕВ, Лев Николаевич Гумилев (1912–1992) — орыс

тарихшы-этнологы, географ, түркі халықтары мәдениетін

зерттеуші және этногенез пассионарлық теориясының авторы.

Ақындар Н.Гумилев пен А.Ахматованың ұлы.

Шығармалары: «Ежелгі түркілер» (1967), «Этногенез және

Жер биосферасы» (1979), «Ежелгі Русь және Ұлы Дала»

(1989), «Русьтен Ресейге дейін» (1992) және т.б.

ГУССЕРЛЬ, Эдмунд Густав Альбрехт Гуссерль (1859–

1938) — неміс философы, феноменологияның негізін

қалаушы. Шығармалары: «Картезиандық ой-тоғамдар»,

«Таза феноменологияның идеялары» «Европалық

ғылымдардың дағдарысы» және т.б. Оның негізгі идеясы

көптеген батыстық ойшылдарды, ең алдымен, Декартты

мазалап жүрген идея – философия мен ғылымның қас жауын,

зұлым әрі айлалы скептік пен релятивисті жеңу,

скептицизмнің шабуылына төтеп беретін мәдениеттің тұрақты және берік

негіздерін табу болатын. Бірақ бұл классикалық мәселені Гуссерль

бейклассикалық тәсілдермен шешеді. Ол батыстық философияның

классикалық қағидатынан, яғни психиканы санамен, ал сананы таныммен

барабар деуді жоққа шығарады (Онымен қатар дәл сондай қиратушы

жұмысты оған бейтаныс Зигмунд Фрейд жүргізеді, ол психикалық концепті

бейсаналық бөліктерді енгізу арқылы кеңейткен).

ГХОШ, Шри Ауробиндо Гхош (1872–1950) — үнділік

философ, ақын, революционер әрі Үндістанның ұлт-азаттық

қозғалысын ұйымдастырушы, йогин, гуру және интегралдық

йоганың негізін салушы. Басты шығармасы: «Йога синтезі».

Басты идеясы: өмір - материя мен рухтың күресі. «Өмір

материямен ұдайы күрес жағдайында болады және ол күрес

өмірдің жеңілісімен аяқталып отырады. Араздық ақыл пайда

болғаннан бастап тереңдей түседі, себебі бұл араздық өмірмен

де, материямен де жауласады. Олардың тар шеңбері, түптеп келгенде,

ақылдың аздаған жеңісіне де әкеледі». Қарастырған мәселелері - адамның

рухани тазалығы, Пара-Брахманмен жақындасып, өзін-өзі жетілдіруі.

ҒАБИТОВ, Тұрсын Хафизұлы Ғабитов (1947) — қазіргі

заманғы қазақ философтарының бірі. Шығыс Қазақстан

облысы Көкпекті ауданы Биғаш ауылында туып-өскен.

Философия ғылымының докторы (1997). ҚазМУ-ды (1971,

қазіргі ҚазҰУ) бітірген. 1971–79ж.ж. ҚазҰУ-да ассистент,

1979–83ж.ж. осы университетте оқытушы, 1983–91ж.ж.

доцент, 1991–95ж.ж. кафедра меңгерушісі қызметтерін

277

атқарды. 1998 жылдан профессор Ғабитов 28 - ғылыми жарияланымның,

оның ішінде 3 - монографияның авторы.

ҒАЗАЛИ, Әбу Хамит Мұхаммед ибн Мұхаммед ат-Туси

әл-Ғазали (1059–1111) — ортағасырлық мұсылман

философиясының ірі өкілі, атақты философ, теолог, мистик,

суфизм идеяларын қостаушы, әрі мұсылман дүниесінде

беделі мықты, Мұхаммед пайғамбардан кейінгі екінші

мұсылман деген атаққа ие болған ойшыл. Негізгі

шығармасы: «Философтарды терістеу».

ДАНИЛЕВСКИЙ, Николай Яковлевич Данилевский (1822–

1885) — орыс ортасынан шыққан социолог, культуролог,

публицист; геополитик, тарихқа деген өркениеттік әдістің

негізін қалаушылардың бірі, панисламизм және

славянфильдер идеологы. Басты шығармасы: «Ресей және

Европа».

ДАЙСЭТЦУ, Судзуки Тэйтаро Дайсэтцу (1870–1966) —

қазіргі заманғы жапон философ-ғалымдарының бірі. Негізінен

ол буддизм махаянасын зерттеген болады. Шығыс

мәдениетінің құбылыстарына, адаптация проблемасына басты

назар аударды. Философияға және мәдениеттануға

қызығушылықтың орталығы Чань-буддизм мектебі болып

табылады. Чань-буддизмнің «жасырын» санасын ашып, батыс

дәстүріне түсінікті етуге тырысты. Оның пікірінше, Чань-

буддизм адам мен қоғамға міндетті түрде ортамен өзара байланыс,

динамикалық процесс ретінде қажет.

ДЕКАРТ, Рене Декарт (1596–1650) — француз математигі,

философ, физик және физиолог, аналитикалық геометрия

және қазіргі заманғы алгебралық рәміз-символикаларды

құрастырушы, философиядағы радикалдық күмәндану

әдісінің, физикадағы механицизмнің, предтеча

рефлексологиядағы ағымның авторы. Шығармалары:

«Ақыл-парасатты басшылыққа алу ережелері», «Дүние

туралы трактат», үш бөлімнен – «Диоптрика», «Метеорлар»,

«Геометриядан» тұратын «Метод туралы пайымдау», «Бірінші философия

туралы ойлар», «Метафизикалық ойлар», «Философияның бастамалары»,

«Жанның құмарлықтары», т.б. Философия өз бастамасын «күмәндану»

қағидасынан алады. Оның «Мен ойлаймын, олай болса, өмір сүремін» деген

қағидасы төмендегідей тұжырым жасауға мүмкіндік береді. Ол танымның

негізін обьективті шындықтан іздемейді, керісінше, таным процесінің өзінен

табуға ұмтылады, екіншіден, бұл қағида оны мәнділіктің субстанциясы

(түпнегізі) бар екенін мойындауға итермелейді. Таным процесінде ең басты

278

рөлді Декарт рационалдық (ақыл-ой) танымға береді де, ол арқылы адамдар

сезімдік түйсіне алмайтын табиғаттың сыры мен мәнін ашуға мүмкіндік

алады деп тұжырымдайды.

ДЕМОКРИТ, Демокрит Абдерский (б.д.д.460–370ж.ж..) —

көнегрек философы, Левкипптің шәкірті, атомистиканың

негізін қалаушылардың бірі. Диалектикалық-материалистік

философияда материализмнің негізін қалаушы болып

саналады. Шығармалары: «Пифагор», «Планеталар туралы»,

«Табиғат туралы», «Ақыл-ой туралы», «Үлкен әлем

құрылысы», «Кіші әлем құрылысы», т.б. Оның ілімі бойынша,

дүниенің бастамасы – атомдар (шын болмыс) және бос

кеңістік (бейболмыс). Болмыс пен бейболмыс бір-біріне қарама-қарсы

құбылыстар. Егер болмыс өзіндік пішіні бар және ол өте тығыз

болғандықтан, бөлшектенбейтін атомдардан тұратын болса, бейболмыс –

өзіндік пішіні, түрі жоқ, шексіз бос кеңістіктерден тұрады.

ДЕРРИДА, Жак Деррида (1930–2004) — француз философы

және әдебиет теоретигі, деконструктивизмнің негізін

қалаушы. Шығармалары: «Дауыс пен феномен: Гуссерль

феноменологиясындағы таңба мәселесіне кіріспе»,

«Грамматология туралы», «Хат пен айырмашылық»,

«Диссеминация», «Философияның шекарасы», «Ұстанымдар»,

«Айқай», «Шпоры. Стили Ницше», «Почта қағазы: Сократтан

Фрейдке дейін және одан да әрі», «Маңайлар», «Рух туралы:

Хайдеггер мәселесі», «Психея: өзгені ашу», «И подписано: Понж»,

«Маркстің елестері», «Хора», «Заңның күші», «Монолингвизм другого»,

«Местопребывание. Морис Бланшо», т.б.

ДЕЛЕЗ, Жиль Делёз (1925–1995) — француз арасынан

шыққан философ-постмодернист, бірегей ойшыл.

Шығармалары: «Ницше және философия» (1962),

«Айырмашылық пен қайталау» (1968), «Капитализм және

шизофрения» (бірінші томы- «Анти-Эдип» (1972), «Ризома»

(1976), «Номадология туралы трактат» (1980), «Мәннің

логикасы» (1969), «Кино-1» (1983), «Кино-2» (1985) және т.б.

ДЖЕМС, Уильям Джемс (1842–1910) — американдық

философ әрі психолог, прагматизм және функционализм

негізін қалаушы, өкілдерінің бірі. Басты идеясы: «сенімнің

пайдалылығы». Оның прагматикалық максимасы (ережесі) –

қалайда осы дүниеде орнықты жақсы орын табу. Біздің

ұғымдарымыз, ғылым - өмір сүру үшін күресте пайдалы құрал

ғана, олар шындықтың заңдылықтарын бейнелей алмайды.

279

ДЖЕБРАН, Джебран Халиль Джебран (1883–1931) —

шыққан-тегі ливандық, американдық философ, суретші, ақын

әрі жазушы. XXғ. атақты араб жазушысы және философы. Ол

– философиялық романтизмнің негізін қалаушы.

Шығармалары: «Пайғамбар», «Нимфы долины», «Духовный

мятеж», т.б. Оның ойынша, абсолюттік поэзия жасауға

болады, ал абсолюттік философия құруға мүмкіндік жоқ,

себебі өмір қозғалысы мәңгілік және көп ретте бейғам. Өмір

рефлексиясы (ағысы) қалай өзгерсе, философия да солай өзгеруі тиіс. Ол

ақын ретінде, «ақын – өмірді рух көзімен, ал философ – зердемен көреді»

дейді.

ДИДРО, Дени Дидро (1713–1784) — француз жазушысы,

ағартушы-философ (материалист) және драматург, Атақты 25-

томдық француздың «Ғылым, өнер және кәсіп

Энциклопедиясының» бас редакторы. Шығармалары: «Жиен

Рамо», «Табиғатты түсіндіру туралы ойлар», «Соқырлар

туралы көзі көретіндерге өсиет хат», «Даламбер мен Дидро

әңгімесі», «Философиялық принциптер», «Материя және

қозғалыс туралы», т.б. Дүниенің барлық негізі материяда деп

білді. Дуалистік пікірді сынай келіп, ол жан мен дене бірлікте деп қарады.

Таным теориясына келетін болсақ, Дидро материалистік сенсуализмді

қолдады. Субъективтік идеализмді сынап, оны жақтаушыларды ой

соқырлары деп есептеді. Қоғамдық саладағы ой-пікірі негізделді.

ДИЛЬТЕЙ, Вильгельм Дильтей (1833–1911) — неміс

арасынан шыққан мәдениет тарихшысы және философ-

идеалист, өмір философиясының өкілі, әдебиеттанушы.

Психологияның және «рух тарихы» мектебінің негізін

қалаушы. Шығармалары: «Сипаттау психологиясы», «Рух

туралы ғылымға кіріспе», «Герменевтиканың пайда болуы».

ДИОГЕН, Диоген Синопский (шам.б.д.д.412ж.–10 маусым

б.д.д.323ж) — Антисфеннің шәкірті, Киниктер мектебінің

негізін қалаушы, А.Македонскийдің замандасы, Киниктік

философиясының теоретигі мен практигі, әйгілі философ.

Өмірде материалдық тұрмыс қасиеттерін елемей, қоғамда

қалыптасқан әдет-дәстүрлерді мысқылдай отырып, нағыз

данышпандық, рақымшылдық, бақытты іздеген.

280

ДОСМҰХАМЕДОВ, Халел Досмұхамедов (1883–1937) —

Алаш қозғалысының қайраткері, дәрігер, ұстаз, ғалым.

Мамандығы дәрігер бола тұрса да, қоғам өмірінің сан салалы

мәселелеріне араласқан көп қырлы дарын: саяси және қоғам

қайраткері, тарихшы, табиғаттанушы, тілтанушы, әдебиетші,

ауыз әдебиетінің сирек үлгілерін жинап, насихаттаушы, шебер

аудармашы.

ДОСТОЕВСКИЙ, Федор Михайлович Достоевский (1821–

1881) — орыс жазушысы, философ. Экзистенциализм және

философиялық антропологияның қалыптасуына ықпал етті.

Шығармалары: «Қылмыс пен жаза», «Нақұрыс», «Ағайынды

Қарамазовтар», т.б. Онда ол Ф.Ницшенің және И.Кант

философиясының ықпалында болды. Оның шығармаларының

желісі - адамның ішкі дүниесі, психологиялық күйзелістері.

Оның мақсаты христиан дініне негізделген, құдайға сенген

қоғам құру болды.

ДУЛАТ-АҚЫН, Дулат Бабатайұлы (1802–1874) — атақты

«Зар-Заман» ақыны және ойшылдарының бірі. 1880ж.

Қазанда жарық көрген «Өсиетнама» деген жинағында сол

кезеңдегі қазақ елінің саяси-әлеуметтік өмірін

шыншылдықпен жырлаған ой-толғаныстары енген. Оның

өлең-жырларының басты сарыны — орыс отаршылдарына

рухани қарсылық көрсету. Шығармалары: «Тегімді менің

сұрасаң», «О, Сарыарқа, Сарыарқа», «Асқар таудың сәні жоқ», т.б. жырлары

мен жеке кісілерге айтқан «Сүлейменге», «Бараққа», «Кеңесбайға» және т.б.

ДУЛАТОВ, Міржақып Дулатұлы (1885–1935) — қазақтың

аса көрнекті ағартушысы, қоғам қайраткері, ақын, жазушы,

жалынды көсемсөз шебері, тарихшы-ғалым, философ. Оның

«Оян, Қазақ!» жинағы философиялық ойлаудың сол кездегі

айтулы үлгісі еді.Ал философиялық эсселері негізінен тарих

философиясына, әлеуметтік ойларға, тіл мен әдебиет

мәселелеріне арналды. Ол өзінің ойын обьективті шындыққа

қол жеткізуге болады деп түйіндейді. Табиғат пен өмірдің

мағынасын сөз арқылы немесе графикалық тәсілдердің көмегімен жүйелі

түрде айқындауға болады. Бұл идея танымның эмпирикалық және теориялық

деңгейлерінің өзара қатынасын айқындап, қазақ философиясында тың

жолды көрсетіп берді.

281

ДУН ЧЖУНШУ (б.д.д.190ж. немесе 179ж. – б.д.д.120 немесе

104ж.) — философ, мемлекет қызметкері, конфуцийшілікке

мемлекеттік идеология сипатын берген. Оның идеялық

мұрасы 82 - философиялық және әлеуметтік-саяси эсселер,

оларды құрастырушылар «Чунь цю фань лу» (Көктемдер мен

күздердің мол шықтары) деп атаған. Конфуцийшілдіктің

шекарасында жоғары дәрежедегі натурфилософия жасады,

онда даосизм мен иньян цзя идеяларын қолданды. Ол

әлемде барлығы «алғашқыбастаудан» (алғашқы себеп – юань, ұлы шектік –

тай цзы) тәрізді пайда болады, ол «пневмадан» (ци) пайда болады және даоға

бағынады. Даоның әрекеті қарама-қарсы күштер инь мен янның кезектесіп

ауысуымен және «бір-бірін тудырып отыратын» «бес элементтің» (у син)

айналымы арқылы іске асады деп санады.

ДЬЮИ, Джон Дьюи (1859–1952) — американдық философ

әрі педагог, прагматизм философиялық бағытының өкілі.

Философия, социология, педагогика және т.б. да 30-кітап және

900-тарта ғылыми мақалалардың авторы. Прагматизмдегі

өзінің жорамалын инструментализм деп атады. Д.Дьюи

философиясының жалпы ерекшеліктері: философияның

негізгі мәселесі, ұғымы – тәжірибие ұғымы болу керек;

тәжірибиені жүзеге асырушы – сана болып табылады;

философияның мақсаты – тәжірибие ағымында адамның алдына қойған

мақсатына жетуіне көмектесу; және т.б.

ДЮРКГЕЙМ, Давид Эмиль Дюркгейм (1858–1917) —

француз социологы және философы, француз социологиялық

мектебінің және құрылымдық-функциональдық талдау-

анализдеудің негізін қалаушы, социологияны жеке өз

алдындағы ғылым ретінде құрушылардың бірі. 1896-1913

жылдары «Социологиялық жыл жаршысы» (Социологический

ежегодник) атты журнал шығарып тұрды. Шығармалары:

«Социология элементтері» (1889-1917), «Діни өмірдің қарапайым

формалары» (1912), «Социология және философия» (1924) және т.б.

ЕСІМ, Ғарифолла Есім (1947) — танымал философ-ғалым,

жазушы, публицист, қоғам қайраткері. Шығармалары:

«Хакім-Абай» атты философиялық еңбегінде Абай

дүниетанымына терең герменевтикалық талдау жасап, Абай

көзқарастарының жаңа қырларын ашып, еліміздегі Абайтану

ілімін жаңа деңгейге көтерді. «Сана болмысы» еңбегінде

қазақтың тұрмысы мен тарихына қатысты советтік ғылымда

орнығып қалған ұғымдар мен түсініктерді сыни көзқарас тұрғысынан қайта

қарастырды. Философия тарихы саласында араб ойшылдарының тың мәдени

282

мұраларын зерттеп, көлемді еңбектер жазды. Ғалымның философиялық

көзқарастары, ой-пікірлері ұлттық рухани мұраларымызды, тарихи

дәуірлердің ішкі имманенттік мазмұны мен мәнін жаңаша түсініп,

қабылдауға ықпал етеді.

ЖАНСҮГІРОВ, Ілияс Жансүгіров (1894–1938) — қазақтың

көрнекті жазушысы, қазақ әдебиетін

қалыптастырушылардың бірі әрі қоғам қайраткері.

Пролетарлық-социализм идеясын ұстанушы. 1937—38ж.ж.

саяси қуғын-сүргін науқанының құрбаны болды. Әйтсе де

әмбебап дарын айналасы 10 - жылда проза мен

драматургияда, әсіресе поэзияда әдебиетіміздің алтын

қорына жататын айтулы философиялық толғамдарға толы

туындылар беріп, артына аса мол көркем мұра қалдырды.

ЖАЛАИРИ, Қадырғали би Қасымұлы Жалаири (1530-1605) — қазақтан

шыққан ғұлама ғалымы, биі, ұлы ойшылы. «Жамиғат тауарих»,

«Жылнамалар жинағы» тарихи-шежіре кітабы арқылы таныс. «Ойлап

айтқан сөз де, ойнап айтқан сөз де оралмайды» деген екен ол.

ЖӘҢГІР-ХАН, Жәңгір (Жиһангер) Бөкейұлы (1801–1845)

— Кіші жүздің Әбілқайыр хандығынан бөлініп шыққан

Бөкей ордасының соңғы ханы, Әбілқайырдың шөбересі,

Нұралының немересі. Ресей империясы тұсындағы атақты

Қазан университетінің құрметті докторы. Қазақ Елінде ел-

жұрттың сауатын ашу мақсатында мектеп, кітапхана, т.б. да

нысандарды ашқан, ұрпақ қамын ойлаған биік тұлға.

ЖИЛЬСОН, Этьен Жильсон (1884–1978) — француз діни

философы, неотомист, медиевист, Торонтодағы

ортағасырлық зерттеу институтының директоры.

Схоластиканың Декарт философиясына тигізген ықпалын

көрсетті. Экзистенциализм философиясындағы христиандық

рухтың жақындығын дәлелдеп бақты.

ЖИРЕНШЕ, Жиренше-шешен (XVғ.) — қазақтың ақыл-

парасатымен, тапқырлығымен аңызға айналған ділмәр

шешені. Аңыз-әңгімелер бойынша ол тарихта болған, әз

Жәнібек ханның тұсында өмір сүрген. Жиренше шешен есімі,

ақыл, парасаттың үлгісі ретінде қазақ ауыз әдебиетінен

берік орын алған. Ол туралы ертегілер, әңгімелер қазақ

фольклорында шамамен XV ғасырдан басталады. Онда

шешендік сөздіктің үлгілерімен қатар, тұрмыс-салт ертегілері де бар.

Жиренше шешен дербес Қазақ Хандығын құру үшін ханға көмектескен, оған

283

пайдалы кеңестер айтып, халық бұқарасының атынан сөйлеген. Оның атынан

айтылып, халық жадында сақталған аңыз-әңгімелер мен шешендік сөздер

көп. Олардың көпшілігі XV-XVIғ.ғ. басталатын халық шығармасына немесе

әлденеше адамның, бірнеше буынның өңдеп, өзгертуімен ортақ мұраға

айналып кеткен.

ЗАРАТУШТРА (Авестада – Заратустра) — зороастризмнің

негізін қалаушы, абыз, осыдан үш мың жыл бұрынғы азиялық

Ұлы Даладағы тұңғыш пайғамбарлардың бірі. Гүлдену кезеңі

- б.д.д.VIғ. - б.д.VIIIғ. аралығындағы ұлы Иран империясының

тұсы. Заратуштра адамзат тарихы үш кезеңнен тұрады

дейді. Құдай дүниені жаратқан алғашқы балауса кезеңді –

«жаралу» кезеңі. Адамзат тарихының екінші кезеңі дүниеге

Сайтан араласқан кезең, яғни «араласу» кезеңі делінеді. Бұл

кезеңде кесапат пен шарапат ұзақ та ұлы күреске шығады. Оның уағызы

бойынша үшінші кезең – «ажырасу» деп аталады. Алла-тағалла жаратқан

жарық дүние баяғы бейкүнә, таза, ұжмақ қалпына келмек. Сол болашақта,

мәңгі ұжымақта өмір сүрмек үшін, бақытты болу үшін адам бұл фәниде

Заратуштраның үш шартын орындауы керек: бірінші шарт - «шарапатты

ойға беріл», екінші шарт – «шарапатты сөзге беріл» және үшінші шарт –

«шарапатты ізге беріл». Заратуштра қалайда адамзат тарихы үшін теңдесі

жоқ жұмбақ тұлға.

ЗЕНОН, Зенон Китионский, Зенон-стоик

(б.д.д.346/336/333–264/262ж.ж.) — көнегрек философы.

Киниктер мектебінің түлегі, б.д.д.300ж. бері —

философиялық стоиктер мектебінің көшбасшысы. Оның

пікірінше, адамдар, бір жағынан, қоғамдық жандар, екінші

жағынан, біртұтас әлемнің бір бөлігі болғандықтан, олардың

өзін-өзі сақтауға талпынысы, айналып келгенде, мемлекеттік

игілік үшін қамқорлық деңгейіне дейін, кейбір жағдайда

әлемдік біртұтастық алдындағы өз міндетін түсінуге дейін көтереді. Осы

себепті данышпандар өз игілігінен гөрі мемлекеттік игілікті жоғары қойып,

қажет болған жағдайда, ойланбастан өз өмірін қиюға дейін барады. Стоиктер

білімнен данышпандықты жоғары қойып, білімді данышпандыққа жетудің

бірден-бір жолы деп уағыздады.

ЗЕНОН, Зенон Элейский (шамамен б.д.д.490–б.д.д.430ж.ж.)

— көнегрек философы, Парменидтің шәкірті. Элейде туып-

өскен. Философия ғылымында өзінің апорияларымен

танымал. Шығармалары: «Философтарға қарсы», «Табиғат

туралы», т.б. Ол Парменидтің болмыс туралы пікірін

дәлелдеуге тырысады. Егер Парменид өз дәлелін болмыстан

аяқтаса, Зенон керісінше, өз дәлелін көзге көрінетін, ақиқатқа

284

жатпайтын әлемнен бастап, болмыс әлемін қарастырумен аяқтайды. Оның

пікірінше, физикалық әлем қарама-қарсылыққа толы, сол себепті ол ақиқатқа

жатпайды, нағыз біздің түйсінуімізден тыс жатқан әлем, ол – болмыс.

Болмыстың жалқылығын және біртұтастығын Зенон өзінің атышулы тәсілі

«эпихейрема» арқылы дәлелдемек болады. Бұл тәсілдің мәні – «тікелей

дәлелдеу тәсілінің орнына, кері бұрмалап дәлелдеудің негізінде

қарсыластарының пікірін абсурдтық жағдайға әкелу арқылы, оған өзінің

бұрынғы айтқан пікіріне шексіз көп заттар өмір сүретін болса, онда олар

шындығында қанша болса, тура сонша болулары керек (аз да, көп те емес).

ИАССАУИ, Қожа Ахмет Иассауи (1094–1167) — қазақ

жерінде дүниеге келген, сопылық-мистикалық ағымның

негізін қалаушы. Арыстан-бап шәкірттерінің бірі.

Шығармасы: 149 - хикметтен тұратын «Диуани-Хикмет»

(«Даналық кітабы») атты еңбегі бар. Түркі халықтарының,

соның ішінде қазақтың, байырғы мәдениетінің тарихында

айрықша орыны бар ұлы ақын, философ.

ИКБАЛ, Мухаммад Икбал (1877–1938) — қазіргі заманғы

мұсылман елдері философиясының өкілі, үнді-пакистандық

философ-реформатор. Шығармалары: «Исламдағы діни ойды

қалпына келтіру», «Персиядағы метафизиканың дамуы»

(зорастризмді, оның философиялық, космологиялық ілімдерін

пайымдауға арналған). Жанның мәні туралы Икбалдың айтқан

ойларының мәні зор. Ол жан үш бөлікті модельден тұрады

деп есептейді – ақыл, жүрек және рух. Жүрек танымының ең жоғары құралы

ретіндесаналады, ол ақыл мен рухты байланыстырады.

ИЗОТОВ, Мұхтар Зиядаұлы Изотов (1952) — қазіргі заманғы қазақ

философ-ғалымдарының бірі. Философия ғылымының докторы (1994),

профессор (1996), ҚР Әлеуметтік ғылыми академиясының академигі ҚазМУ-

дың физикалық факультетін (1976, қазіргі ҚазҰУ) және аспирантурасын

(1982) бітірген. «Қазіргі ғылымның интеграция мәселелерінің логика-

методологиялық және әлеуметтік-мәдени мәселелері» деген тақырыпта

докторлық диссертация қорғады. Оның ғылыми жұмыстарының негізгі

бағыты – Қазақ Еліндегі халықтың мәдени және рухани бірігуі мәселесін

әлеуметтік-философиялық жағынан талдау, Қазақ ғылымының ежелден

қазіргі кезеңге дейінгі тарихын, т. б. зерттеу проблемалары. Ол 85 ғылыми

жарияланымның, оның ішінде 5-монографияның («Социально-культурные

детерминаты интеграции современной науки», 1993; т. б.) авторы.

ИЛЛАРИОН (XIғ.) — киевтік митрополит әрі ең алғашқы орыстан

шыққан философ. Ол өзінің «Заң және береке туралы» сөзінде-ақ «орыс

жерінің» қасиетті дүние құдыретінің жалпыәлемдік үдерісіне енуін

285

дінтанулық тарихи тұрғыда негіздейді. Оның жұмысында Ресейдің тағдыры

және орыстар мен орыс мемлекетінің әлемдегі мәні мен мақсаты туралы

терең пайымдаулар кездеседі. Орыс философиялық ойының онан арғы дамуы

адамгершілік-практикалық уағыздар дамуы ағымында және әлемдік өркениет

дамуындағы православиелік Русьтің ерекше мақсаты туралы ойды негіздеу

түрінде жүрді.

ИЛЬИН, Иван Александрович Ильин (1883–1954) — орыс

христиан философы, cоциолог, мемлекеттанушы, қоғам

қайраткері, жазушы және публицист. Оның көзқарастары XXғ.

консервативтік бағыттағы басқа да орыс интеллектуалдарына

қатты әсер етті, айталық солардың қатарында А.Солженицын

да бар. Шығармалары: «Философия Гегеля как учение о

конкретности Бога и человека», «Учение о человеке», «О

сопротивлении злу силою», «Яд большевизма», «Путь духовного

обновления», «Творческая идея нашего будущего. Об основах духовного

характера», «Наши задачи. Статьи 1948-1954», «О монархии и республике»

және т.б.

КАГАМЕ, Алексис Кагаме — руанди елінен шыққан қазіргі

заманғы африкалық философияның дамуына көп үлес қосқан

көрнекті ойшыл. Ол – тарихи тақырыптарға арналған

жиырмадан астам кітаптар мен басқа да шығармалар жазды.

Руанди тарихына байланысты жазылған екі томдық еңбектің

авторы, африка этнофилософиясының көрнекті өкілі.

Шығармалары: «Банту-Руанди болмыс философиясы», т.б.

Кагаме қолданған зерттеу тәсілі – диалог. Ол философия мен

этнология ғылымдарының арақатынасын методологиялық түрде көрсетеді.

Оның этно-философиялық мақсаты африкалық ойды философиялық

дүниетанымға ауыстыру еді. Нақты ешкімге ұқсамайтын, ұлттық дәстүрлік

бағытты ұстауы көптеген сыни таластардың туындауына себеп болды.

КАЛЬВИН, Жан Кальвин (1509–1564) — француз Құдай-

сөзінің білгірі (богослов), шіркеу реформаторы,

кальвинизмнің негізін қалаушы. М.Лютердің ізбасары, оның

идеяларын бір жүйеге келтіріп жалғастырушы.

Шығармалары: «О христианской философии», «Сон душ»,

«Наставление в христианской вере», «Катехизис», «Послания

к Римлянам» және «Небольшой трактат о Святом причастии».

Негізгі идеясы: протестантизм идеясының негізі – алдын ала

білу (жазмыш, тағдыр) идеясы; Кальвин Лютердің идеяларын бір жүйеге

келтірумен, әрі өзінің теориялық діни-философиялық ілімімен бірге

протестантизмді практикада, іс жүзінде жүзеге асырды;

286

КАМПАНЕЛЛА, Томмазо Кампанелла (1568–1639) —

итальяндық философ және жазушы, алғашқы утопиялық

социализм өкілдерінің бірі. Ол философия, жаратылыстану

мәселелерін әлеуметтік мәселелермен байланыстыра білген,

Испания монархиясына қарсы күрескен, сол үшін отыз

жылдай түрмеде отырған монах. Шығармалары: «Күн

қаласы», «Галилей апологиясы», «Метафизика», т.б. «Күн

қаласында» оның тұрғындары – солярийлер әлеуметтік

әділеттілікті орнықтырып, өмір мен мектептің рахатын көреді. Кампанелла

гилозоизм (барлық нәрсенің жаны бар деген түсінік) идеясын универсумға

қолданады: «Әлем – үлкен тірі мақұлық, біз оның ішінде құрттар секілді өмір

сүреміз, теңіз – жердің тері».

КАМЮ, Альбер Камю (1913–1960) — француз жазушысы

(әдебиетшісі), публицист, әрі философы, экзистенциализм

өкілі, көзі тірісінде «Батыстың ар-ұяты» деген атқа ие болған.

1957ж. әдебиет саласы бойынша Нобель сыйлығына ие

болған. Шығармалары: «Сизиф туралы аңыз», «Бүлікшіл

адам», «Бөгде», «Індет», «Құлау», «Калигула», «Жаңылыс»,

т.б. Ол адамның еркіндігі мен құқықтары туралы мәселелерді

көтеріп, гуманистік тұрғыдан шешуге, сөйтіп адамды еркіндік пен сұлулық

жолын таңдауға, жан-жақты рухани дамуға шақырады.

КАНЕТТИ, Элиас Канетти (1905–1994) — австииялық,

болгарлық, британдық (еврей) философ-жазушы,

культуролог, драматург, әлеуметтік ойшыл әрі социологы.

Вена университетінің химия факультетін бітірген. Әдебиет

саласындағы Нобель сыйлығының иегері. Шығармалары:

«Той», «Көрсоқыр», «Комедия тщеславия», «Ограниченные

сроком», «Бұқара және билік», «Провинция человека» және

т.б. философиялық туындылары бар.

КАНТ, Иммануил Кант (1724–1804) — неміс философы,

неміс классикалық философиясының көшбасшысы,

Ағартушылық және Романтизм кезеңдерінің бел ортасындағы

философ. Шығармалары: «Әлемнің әмбебаптық табиғи

тарихы мен теориясы», «Практикалық ақыл-ойды сынау»,

«Таза ақыл-ой шеңберіндегі дін», т.б. Канттың өмірі «сыни

кезеңге дейінгі» және «сыни кезеңдегі» деп екіге бөлінеді.

Сыни кезеңге дейінгі Канттың Күн жүйесінің аса зор газ

тектес тұмандықтан пайда болғандығы туралы идеясы тек астрономияға ғана

қосқан үлесі емес, жалпы дүниетанымдық методологиялық маңызы бар

жаңалық болды. Таным процесі күнделікті тәжірибиеден, сезімдік түйсінуден

басталады. Жалпы алғанда, таным процесі, оның пікірінше, үш сатыдан

өтеді: сезімдік түйсіну, сараптаушы парасат және таза ақыл-ой. Әдептілік

287

императиві тұрғысынан Кант құқық, мемлекет, саясат мәселелерін де

қарастырады.

КАРНАП, Рудольф Карнап (1891–1970) — неміс-

американдық философ және логик, логикалық позитивизм

және ғылым философиясының өкілі. Шығармалары:

«Логическое построение мира», «Мнимые проблемы в

философии», «Преодоление метафизики логическим анализом

языка», «Физикалистский язык как универсальный язык

науки», «О протокольных предложениях», «Логический

синтаксис языка», «Философия и логический синтаксис», «Проверяемость и

значение», «Исследования по семантике», «Введение в символическую

логику» және т.б.

КАССИРЕР, Эрнст Кассирер (1874–1945) — неміс ойшылы,

неоканттық Марбург мектебінің өкілі. Өнердің түрлі

салаларын ол «символикалық формалар» деп танып (тіл, миф,

дін, өнер, ғылым, тарих), оларды бір-бірінен өзгеше,

біріктіруге келмейтін білім салалары деп есептейді. Өнер

символизімінің ең жоғарғы сатысы ретінде адамды ең биік

мағынадағы адам ұғымына көтереді. Шығармалары: «Ақиқат

және таным», «Символикалық формалардың философиясы», «Адам туралы

тәжірибие. Адамзат мәдениеті философиясына кіріспе» және т.б.

КИНДИ, Әбу Юсуф Якуб ибн Исхак ибн Саббах әл-Кинди

(ш.801–873) — Басрадан шыққан атақты арабтың математигі,

философ, ғалым және астролог. Ол метафизика, логика, этика,

математика, астрология, медицина, метеорология, оптика,

музыка салалары бойынша 250-ге тарта трактаттардың

авторы. Аристотельдің он категориясының орнына әл-Кинди

бес категорияны рухани түпнегіз етіп алуды ұсынады. Олар: материя,

форма, қозғалыс, кеңістік және уақыт. Өзінің ғылыми ізденістерін әл-

Кинди астрологиямен – болашақты болжау ісімен ұштастыруға ұмтылған.

КИТАРО, Нисида Китаро (1875–1945) — қазіргі заманғы

жапон философиясының басты өкілі. Шығармалары:

«Ізгілікті тану», «Бейболмыстың сана шеңберіндегі

анықтамасы», т.б. Мақсаты – Шығыс мәдениетінің

ерекшелігін тану болды, ол – оның философиясында жатыр.

Қарастырған проблемалары – «Сана проблемасы», «Ойлау

мен тәжірибие», «Ойлаудан түсінікке ауысу», «Өзіндік сана

мен терістеудің шектелуі және жапон мәдениетінің проблемасы» болды.

288

КОЛЛИНЗ, Энтони Коллинз (1676–1729) — атақты ағылшын

философы. Басты шығармалары: «Адамның еріктігі

жөніндегі философиялық зерттеулер», «Ерікті ойлау жөніндегі

қағидалар» және т.б. Ол өз еңбектерінде адамның еріктілігіне

қарсы шығып, адам – қажеттіліктің пендесі деген

философиялық-дүниетанымдық пікірге келеді.

КОНДИЛЬЯК, Этьенн Бонно де Кондильяк (1715–1780) —

аббат, француз философы. Оның ағасы – белгілі Мабли аббат.

Көбінесе таным мәселесіне көңіл бөлді. Басты идеялары:

дүниені тануға болады; адам қоршаған дүниені өзінің таным

қабілетіне (сезіміне, ақылына) сай тани алады; қоршаған дүние

– барлық білім көзі; таным негізінде сезімдік қабылдау жатыр;

сезімдік қабылдау болмай, рационалдық таным өзінше дербес

бола алмайды.

КОНТ, Исидор Мари Огюст Франсуа Ксавье Конт (1798–

1857) — француз философы әрі социологы. Позитивизмнің

көшбасшысы. Социологияны жеке өз алдына қарастыратын

ғылым ретінде негізін қалаушы. Шығармалары: «Курс

позитивной философии» (1830—1842) және «Система

позитивной политики» (1851—1854).

КЛЕОБУЛ, Клеобул Линдский (б.д.д. VIғ. 1-ші жарт.) —

грек ойшылы, әйгілі жеті данышпанның бірі. Зорлық-

зомбылық ауыздықталып, бұқара жұртшылық шынайы

демократия мен бостандықтың шырын дәмін татады, яғни ол

өзінің осынау қайраткерлік тәжірибиесі арқылы дана

басқарған ел озатының дүлей басқарса тозатынын дәлелдеп

кеткен.

КОПЕРНИК, Николай Коперник (1473–1543) — поляк

арасынан шыққан астроном, математик, экономист,

каноншы. Ғылыми революцияның бастамасы болған әлемнің

гелиоцентристік жүйесін алғаш айтқан. Шығармалары:

«Аспан сфераларының айналуы». Астрономиялық

зерттеулерге сүйеніп, болмыстың мына бейнесін көрсетті:

Жер Әлемнің орталығы емес (геоцентризмді теріске

шығарды), Жер Күнді айналады (гелиоцентризм), барлық

ғарыштық денелер өз траекториясымен қозғалады, ғарыш шексіз, ғарыштағы

құбылыстарды табиғат заңдылықтарымен түсіндіруге болады.

289

КӨПЕЕВ, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы (1858–1931) — теолог-

ғалым, фольклортанушы, этнограф, тарихшы, философ әрі

қазақ мәдениеті мен әдебиетінің белгілі тұлғасы. Ол көптеген

әдеби, публицистикалық (көсемсөз) және философиялық ой-

тұжырымдарын әртүрлі қоғамдық-саяси, экономикалық және

мәдени мәселелерге арнаған. Соның ішіндегі негізгілері:

ғылымды игерудің маңыздылығы, қазаққты білімге тарту,

кейбір қоғамда болып жатқан құбылыстарды сыни

тұрғысында зерттеу, ислам дінінің ел өмірінде алатын орны, т.б.

КУЗАНСКИЙ, Николай Кузанский (Кребс) (1401–1464) — кардинал, XVғ.

ірі неміс ойшылы, философ, теолог, ғалым, математик, шіркеулік-саяси

қайраткер. Діндар, пантеизм өкілі, Қайта Өрлеу заманының диалектигі.

Шығармалары: «Ғалымдық білімсіздік», «Ғалымдық білімсіздік

апологиясы», «Мүмкіндіктің болмысы туралы», «Жер шарының айналуы

туралы», «Құдайдың көріпкелділігі туралы», т.б.

КСЕНОФАН (шамамен б.д.д.576–487ж.ж.) — грек арасынан

шыққан атақты философ, Элеат мектебінің негізін қалаушы

және оның көрнекті өкілі. Оның пікірінше, барлық

заттардың негізі – Жер. Егер Милет мектебінің өкілдері

космостың генетикалық бастамасын әрі түпнегізін

физикалық қасиеттері бар Ауа, Су, От апейрон десе,

Ксенофан олардан әрірек кетіп, Жер Космостың түпнегізі

ретінде біртұтастық деп тұжырымдайды.

КРОЧЕ, Бенедетто Кроче (1866–1952) — итальяндық

интеллектуал, сыншы-критик, философ, саясаткер, тарихшы.

Неогегельяндықтың өкілі. XX-ғасырдың жүзжылдықтың

басында оның еңбегі эстетикалық ойдың одан әрі дамуына

ықпал етті. Шығармалары: «Эстетика как наука выражения

и как общая лингвистика» (1902).

КІШІБЕКОВ, Досмұхамбет Кішібеков (1925) — қазіргі

қазақ философ-ғалымдарының бірі, философия

ғылымдарының докторы (1965), профессор (1967), Қазақстан

ҰҒА-ның академигі (2003), Қазақ ССР Жоғарғы мектебінің

еңбек сіңірген қызметкері (1974). Екінші дүниежүзілік

соғысқа қатысушы. Қызылорда педагогика институтының

(Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік

университеті) тарих факультетін бітірген (1948). Негізгі ғылыми еңбектері

қазақтың тарихы мен мәдениетіне, дәстүрлі дүниетанымына арналған.

Қазақтың өткені мен бүгінін ғылыми саралап, оның діліне, болмысы мен

әдет-ғұрпына, дүниеге көзқарасына философия талдау жасап, философия

290

тарихы мәселесін зерттеді. Сондай-ақ, Кішібеков өтпелі кезеңдегі қоғамның

даму заңдылықтарын, қоғамдық қатынастардың жай-күйін айқындап, бір

қоғамнан екінші қоғамға өтуде демеуші факторлар қажет екендігін негіздеді.

Ол 580-нен астам ғылыми еңбектің, соның ішінде - 47 монография, оқулық,

кітаптар мен кітапшалар жазды.

КУН, Томас Сэмюэл Кун (1922–1996) — американдық

философ, өзінің парадигмалар ұғымымен танымал, ғылым

философиясындағы тарихилық бағыттың көшбасшысы.

Шығармасы: «Ғылыми революция құрылымы» (1962), т.б.

Ғылым дамуы процесінің негізгі бірлігі парадигма – зерттеу

қызметі негізі ретінде ғылыми қауымдастық мүшелері

мойындайтын концептуалдық схеманы ойлап тапты. Кунның

анықтауынша, әлем картинасында оның мынадай маңызды

компоненттерін байқауға болады: парадигма, ғылымның қалыпты дамуы

және ғылыми революция.

КОНФУЦИЙ, Кун-фу-цзы (б.д.д.551–479ж.ж.) — көне

Қытайдағы атақты ойшыл. Ізбасарлары ұстазының және

өздерінің ой-пікірлерін, қағидалары мен тұжырымдарын

жинақтап, «Әңгімелер мен пікірлер» («Лунь юй») деген

конфуцийшылдық ілімнің негізгі шығармасын дүниеге

келтірді. Кун-фу-цзының ілімінше, ең жоғары жаратушы күш

– Аспан, ол жерде әділеттілік болуын қадағалап отырады.

Қарастырған мәселесі – адамдар арасындағы қарым-

қатынас, тәрбие мәселелері. Осыған орай, ол мынадай ұғымдарға көбірек

көңіл бөледі: «тең орта», «адамгершілік» және «өзара сүйіспеншілік». Осы

үш ұғым бірігіп, «дао» (дұрыс жол) құрайды. Әр адам осы даоның жолымен

өмір сүруі қажет. Кун-фу-цзы барлық нәрсе өзгерісте болады, уақыт

тоқтамай өтіп жатады десе де, қоғамдық өмірге келгенде, ондағы

қалыптасқан жағдайлар қаз қалпында дамуы керек деп есептейді. Сондықтан

билеуші – билеуші, шенеунік - шенеунік, әке - әке, ал бала - бала болып,

аттарына байланысты емес, шын мәнінде қалулары керек. Ал оларда

күтпеген жерде кездейсоқ өзгерістер бола қалса, ол тез арада өз қалпына

келуі керек. Билеуші-әке, халқы – оның балалары. Осы тұрғыдан мемлекет

басқарылуы керек.

КУН-ФУ-ЦЗЫ ШӘКІРТТЕРІ — Цзы-ся (Бу Шан), Цзы-цинь (Чэнь Кан),

Цзэн-цзы (Цзэн Шэнь), Цзы Гун (Дуаньму Сы немесе Сы), Мэн И-цзы (Мэн

Чжун-сунь), Фань Чи (Фань Сюй), Цзы Ю (Янь Янь), Янь Хуэй (Янь Хой, Ян

Юань, Янь Цзы-юань), Цзы Чжан (Чжуань Сунь-ши), Цзы Чжан (Чжуань

сунь Ши), Цзай Во (Цзай-юй, Цзы во), Цзы Лу (Чжун Ю), Жань Цю), Гуанси

Хуа, Гунси Чи (Цзы Хуа), Лао (Цин Цзы-кай), Чжун Ю (Цзы Лу), Сыма Ню

(Сыма Гэнь).

291

КЬЕРКЕГОР, Серен Обю Кьеркегор (1813–1855) — дат

философы, протестанттық теолог және жазушы.

Иррационализм өкілі. Экзистенциализм және қазіргі заманғы

философиялық антропологияның негізін қалаушылардың бірі.

Шығармалары: «О понятии иронии», «Немесе-немесе»,

«Қорқыныш пен қалшыл», «Қайталау», «Философские

крохи», «Қорқыныш ұғымы», «Өмір жолындағы белестер»,

«Өлімге бастайтын ауру» және т.б. Оның философиясы - даралықтың

көрінісі, ол өзінің барлық туындыларында тарығып, күмәнданып, өзін біресе

ақтап, біресе жазалап толғаған махаббатының, айттыру мен ажыраудың

трагедиялық тарихы. Философияның дамуына әсер еткен басты идеялары:

сананың шеңберінде қалмай, тірі өмірге, болмысқа, экзистенцияға қарай

бару, сана мен ұғымды емес, болмыс пен экзистенцияны; адамның таңдау

әрекетін жасау қабілетін, оның рухқа қатыстылығының шүбәсіз дәлелін,

оның бірдей еместігін, бір-біріне сәйкес келмеуін; сенімді адамның ең асқақ

міндеті мен мақсаты ретінде мойындау.

ҚАЗТУҒАН-ЖЫРАУ, Қазтуған Сүйінішұлы (XVғ) —

атақты жырау, өз заманының батыры, ақын, күйші, әрі

шешен. Алтын-Орданың шаңырағы құлап, Еуразияның Ұлы

Даласын көктей көшкен көшпелілер басынан құсы ұшқан

кезде сұңқылдап тұрып жоқтау айтқан әйгілі тұлғалардың

бірі. Ол өткенін қимай, бүгініне риза болмай, болашағына

секеммен қарап өткен жырау. Сексен жасқа жақындаған

Қазтуғанға «Сағыныш» күйін тартқызған қайран жер кезінде Бөкей

хандығына қараған еді, кейін ол жерлер орыстардың қолы астында қалды.

ҚАСЫМЖАНОВ, Ағын Хайроллаұлы Қасымжанов (1931–

2000) — диалектикалық логиканың өзекті мәселелерімен

айналысты, ол ғылымға «Ұлы Дала өркениеті» деген

ұғымды енгізді, әл-Фарабидің рухани мұрасын зерттеді.

Шығармалары: «Диалектика, логика және таным

теориясының сәйкестенуі проблемасы», «Диалектиканың

заңдары мен категориялары», «Мәдениет тарихындағы әл-

Фараби», «Әл-Фарабидің эстетикалық көзқарастары», «Ұлы

дәстүрлердің кеңістігі мен уақыты» т.б.

ҚАШҚАРИ, Махмұд, Махмұт ибн әл Хұсейн ибн

Мұхаммед Қашқари (ХІғ.) — түркі ғалымы, әйгілі «Диуану

лұғат-ат-түрк» («Түркі сөздерінің жинағы») атты еңбектің

авторы. Өз заманының аса білімдар филологы, тарихшысы,

этнографы, географы ретінде танылады. Түркология

тарихында ол тұңғыш тарихи салыстырмалы әдісті қолданып,

түркі тілдері тарихи диалектологиясының негізін салды.

292

ҚИРАБАЕВ, Нұр Серікұлы Қирабаев (19.12.1951ж. Алматы

қаласында туған) — философия ғылымының докторы,

профессор. Ресей халықтар достығы университетінде (РУДН)

ғылыми жұмыстары жөніндегі проректоры. Ресей

Академиясы әлеуметтік ғылымдарының тұрақты мүшесі. РФ

құрметті ғылым қайраткері. 1974 жылы Ломоносов атындағы

ММУ, философия факультетін тамамдаған. 1979 жылы әл-

Ғазали жөніндегі кандидаттық диссертациясын қорғаған, 1989

жылы «Мұсылмандық ортағасырдағы әлеуметтік философия» атты

тақырыпта докторлық диссертациясын қорғады.

ҚОРҚЫТ, Қорқыт-Ата (VIIIғ) — ақын, жырау, асқан

күйші-қобызшы. Ол түркі қауымының қаһармандығы,

мәдениетін, мінезін, діни әдеттерін және тұрмыстарын ашып

береді. Қорқыт-Ата ертегілері мен дастандары – түркі

мифологиясының қайнар көзі. Ұлы күйшіге өзі іздеген

мәңгілік өмір оның өнерінде сияқты көрінеді. Қорқыт ата

кітабында тәрбиелік құнары мол қанатты сөздер көптеп

ұшырасады («Жер қадірін ел біледі, ел қадірін ер біледі»;

«Құлан құдыққа құласа, құрбақа құлағында ойнайды»; т.б).

ҚЫДЫР-АТА – Шығыс халықтарының, соның ішінде түркі халықтарының

мифологиясындағы тұлға, игілік, молшылық, байлық пен бақыт әкелуші.

ЛАКАН, Жак Лакан (1901–1981) — француздық

психоанализдің теоретигі мен практигі. Лакан

психоанализмі қағидасының негізгі идеясы - тіл құрылымы

мен бейсаналықтың әрекет тетіктерінің ұқсастығы мен

үйлесімдігі. Ол рәміздіктің (символизмнің) ойлаудан,

тілден, тарихтан, адамдық практикалық өмірден үстемдігін

анықтады. Оның тезисі: «бейсаналық тіл сияқты

құрылымданған». Бейсаналық - «Өзгенің» сөзі. Фрейдтің

триадасы: «Ол - Мен - Асқан - Меннің» орнына Лакан «шындық» -

«елестету» - «рәміз» триадасын пайдаланды.

ЛАКАТОС, Имре Лакатос, Лакатош, Аврум Липшиц

(1922–1974) — венгрлердің ғылыми ортасынан шыққан

ағылшын философы және ғылым тарихшысы. Өзінің

зерттеулерінің мақсаты деп, білімнің өзгеру үрдісінің

логика-нормативті қайта құрылуын және ғылыми

теориялардың даму логикасын құру деп білген.

Шығармалары: «Дәлелдеу мен жалғандау»,

«Фальсификация және ғылыми-зерттеу бағдарламаларының

методологиясы».

293

ЛАМЕТРИ, Жюльен Офре де Ламетри (1709–1751) —

француз дәрігері әрі материалист (атеист) - философы,

алғашқыда құдайсөзінің білгірі - богослов болса, содан

кейін Бургаведегі Лейденде медицина саласында қызмет

етті. Шығармалары: «Жан туралы трактат», «Адам-

машина», т.б. Басты идеялары: идеализм мен теологияны

толығымен теріске шығарды; дүниені толық тануға болады,

таным көзі – сезім мүшелері; тәрбие көрмеген адам қандай

қабілеті күшті, ақылды болса да, оның құны болмайды;

утилитаризмді қолдады, яғни адам өмірінің мәні – жеке бастың бақыты; жеке

меншік – адам еркіндігінің кепілдігі; мемлекет мұраты – «зайырлы

абсолютизм».

ЛАО-ЦЗЫ, Ли Эр, Лао Дань, Ли Боян, Лао Лай-цзы (шамамен б.д.д.VІ–Vғғ.) — қытай философы, «Қарт

нәресте» немесе «Дана қарт» деген атқа ие болған, «Дао дэ

цзин» философиялық трактатының авторы. Даосизмнің

негізін қалаушы. Кейін Лао-цзы жеке тұлғасы мифке

айналдырылған. Хань династиясы кезінде ол «Аспан мен

Жерден» бұрын пайда болған дао ретінде қабылданады,

даостардың жоғарғы Құдайы – Лао-цзюнь («Қарт патша»)

ретінде сыйыну обьектісіне айналды.

ЛЕВИ-СТРОСС, Клод Леви-Стросс (1908–2009) — француз

этнографы, социологы әрі культурологы, этнологияда

структурализм мектебін құрушы, «инцест» теориясын

(мемлекет және құқық теориясының бір бөлігі) құрушы,

туыстасу жүйесін, мифология және фольклорды зерттеуші.

Шығармалары: «Құрылымдық антропология» (1983),

«Қайғылы тропикалар» (1975) және «Миф құрылымы» (1970)

деп аталатын еңбектері бар. Оның міндеті - жалпы

мәдениетті түсіну, батыстық өркениеттің дағдарысты күйін ұғыну,

Шығыстың тәжірбиесіне қарап, дағдарыстан құтылу. Классикалық батыстың

философиясы тіл, мифология, туыстық жүйесі сияқты мәдениеттің ең

маңызды феномендерін ескерусіз қалдырып, негізінен сана мен адамның

танымдық қызмет мәселелерін зерттеумен айналысқан.

ЛЕОНТЬЕВ, Константин Николаевич Леонтьев (1831–

1891) – орыс діни философияның өкілі. Ол орыс өмірінің

негативтік құбылыстарын, әсіресе капитализмді қатты

сынады. Ол Европадан оқшауланып, ғасырлар бойы

қалыптасқан православиелік-христиандық орталық құру

керектігін айтты. К.Н.Леонтьев тарихи процесті адам

өмірімен тығыз байланыстыра отырып, оны салыстырды.

294

ЛЕВКИПП, Левкипп Абдерский немесе Милетский

(б.д.д.Vғ.) — гректен шыққан натурфилософ, атомистиканың

негізін қалаушылардың бірі. Ол туралы философия

тарихында, жалпы ғылым тарихында ешбір мәлімет

сақталмаған. Дегенмен, дүниенің негізі – атомдар деп санап,

философиялық материалистік мектептің негізін қалаған

тұлға.

ЛЕЙБНИЦ, Готфрид Вильгельм фон Лейбниц (1646–1716)

— неміс философы, математик, өнертапқыш, филолог,

тарихшы, психолог, заңгер-юрист, дипломат. Ол

дифференциалдық және интегралдық теңдеулерді ойлап

тапты. Шығармалары: «Метафизика туралы ойлар», «Адам

парасаты туралы жаңа тәжірбиелер», «Теодицея»,

«Монадология», т.б. Монада туралы ілім – Монадологияның

негізін салды (монада гр.т.ауд – «бір», «тұтастық» деген сөзін білдіреді).

Оның ілімі Дидроның, Робинэнің, неміс классикалық философиясының

қалыптасуына зор әсер етті. Әсіресе, олар оның монадалардың әмбебаптық

байланысы, олардың өзара бір-біріне ауысуы, т.б. идеяларын әрі қарай

дамытып, өзіндік ерекшеліктері бар философиялық қағидаларды дүниеге

әкелді.

ЛЕНИН, Владимир Ильич Ульянов (1870–1924) — көрнекті

ресейлік төңкерісшіл, шешен-оратор, философ, ленинизмнің

негізін қалаушы, большевиктер партиясы көкейтесті

құрылтайшылардың бірі, РСФСР мен ССРО орнатушысы,

Совет Үкіметін басқарушысы (1917ж. қарашаның 8 (қазанның

26) бастап РСФСР Халық Комиссарлары Кеңесінің төрағасы,

1922 желтоқсанның 30 бастап ССРО Халық Комиссарлары

Кеңесінің төрағасы). Шығармалары: «Философиялық

дәптерлер», «Материализм және эмпириокритицизм» және т.б. Ол

капитализмге өту диалектикасын аша келіп, Ресейдің нақты жағдайларына

сәйкес пролетариаттың тап күресінің бес түрін атап көрсетті олар: 1-

буржуазиялық қарсылығын басу; 2 - азамат соғысы; 3 - ұсақ буржуазияны

бейтараптандыру; 4 - буржуазиялық мамандары пайдалану; 5 - жаңа адамдар

тәрбиелеу.

ЛЕССИНГ, Готхольд Эфраим Лессинг (1729–1781) —

парасат және ағартушылықтың радикалды жақтаушысы,

шіркеу догматикасына сыни көзбен қараушы, масон. Ол өз

өмірінің соңында 1778ж. «Ақылды Натан» атты драма жазды,

онда негізінен адамгершілік және дінаралық сенім жөнінде

айтылады. Ағартушылық рационализмге деген сенімін

сақтай отырып, Лессинг оны табиғат, тарих және өнермен

ұштастыра білді.

295

ЛОКК, Джон Локк (1632–1704) — британдық педагог әрі

философ, эмпиризм және либерализмнің өкілі.

Сенсуализмнің тарауына атсалысушы (яғни, барлық

білімдердің шығу тегі сезімдік қабылдаудан болады дейтін

принциптің негізін салды). Шығармалары: «Ақыл-парасат

туралы тәжірибие», «Төзімділік туралы хаттар», «Үкімет

туралы екі трактат», «Түсінікті пайдалану туралы», «Сенім

төзімділігі туралы хаттар», «Христианның парасаттылығы», «Мемлекеттік

басқару туралы екі трактат», т.б. Таным концепциясын психологиялық

теория тұрғысынан негіздеп, психологияның ғылым ретінде қалыптасуына

жол ашты. Локк мемлекет туралы ілімінде халықтың егемендігі негізінде

қалыптасқан конституциялық монархияны жақтайды. Мемлекет билікті бөлу

(заң шығару, атқарушы және сот биліктері) арқылы әлеуметтік топтарға

бостандық және құқықтық теңдікті сақтауға кепілдік жасауы тиіс.

ЛОМОНОСОВ, Михаил Васильевич Ломоносов (1711–

1765) — әлемдік деңгейдегі алғаш орыстан шыққан ғалым,

энциклопедист, географ, астроном, металлург, геолог, ақын,

суретші, тарихшы, қазіргі заманғы орыс тілінің негізін

қалады, химик, физик әрі философ-материалист.

Шығармалары: «Корпускулярлық философиясы» және т.б.

М.В.Ломоносов Ресей патшасының төңірегін жайлап,

Ғылым академиясын билеп алған немістерден аластатып,

тазартып, Ресей ғылымын дамытуда, физика, химия, лингвистика, басқа да

ғылымдардың дараланып, ілгері басуына, дүниежүзілік деңгейге

жақындауына үлесін қосты.

ЛОССКИЙ, Николай Онуфриевич Лосский (1870–1965) —

орыс идеалист-философы, интуитивизм өкілі. Петербор

университетінің профессоры. 1922 жылдан — эмиграцияда

жүрді; 1947 жылы Нью-Йоркте орыс рухани академиясының

профессоры қызметінде болды. Шығармалары:

«Обоснование интуитивизма», «Мир как органическое

целое», «Условия абсолютного добра (основы этики)»,

«Чувственная, интеллектуальная и мистическая интуиция»,

«Достоевский и его христианское миропонимание», т.б.

ЛОСЕВ, Александр Федорович Лосев (1893–1988) — орыс

философы, мәдениеттанушысы әрі филологы («классикалық

орыс филологиясының соңғы өкілі»). Мәскеу университетін

бітірген. XX-ғас. 30-жылдары тұтқындалып, Беломорканал

құрылысына жегілген. 1933ж. босатылады. Жиырма жылдай

тек филология пәнін оқытумен айналысады. 50-ші жылдардан

бастап 400-ден астам ғылыми еңбектер жазды, соның ішінде

296

– «Антикалық эстетика тарихы» атты 8-томдық туындысы бар.

ЛУКАЧ, Дьердь Лукач (1885–1971) — венгр философы әрі

әдебиет сыншысы. XXғ. бас. көзқарасы жағынан Зиммель,

М.Веберге жақын болды, неоканттық ықпалда болды.

К.Маркс пен Ф.Энгельстің эстетикалық бағытта жазылған

еңбектерін зерттеді. Модернизм мен тұрпайы социологияға

қарсы күресіп, классикалық реализмнің теориясын

қалыптастырды. Шығармалары: «Марксизм және XIXғ.

әдебиет теориясы», «Реализм теориясына», «Гете және оның

дәуірі», «Жас Гегель және капиталистік қоғамның проблемалары», т.б.

еңбектері неміс философиясының классикалық кезеңі мен әдебиетін

зерттеуге арналған. Сондай-ақ ол маркстік эстетика мен философиясының

жалпы проблемаларын зерттеумен айналысты.

ЛУКРЕЦИЙ, Кар Тит Лукреций (шамамен б.д.д.99–

б.д.55ж.ж.) — римдік ақын әрі философ. Көрнекті атомистік

материализмнің өкілі, Эпикур ілімін жалғастырушы. Негізгі

еңбегі: «Заттардың табиғаты туралы». Лукреций Эпикур

сияқты атомдардың қозғалысы барысында ауытқуы

материалдық денелерді қалыптастырады, ал олардың пайда

болуы және өзгеріп, дамуы қатал себептілік заңына бағынады

дейді. Бұл заңдылық адам тағдырына бейтараптықпен қарап,

олардың қайғы-қасіреттерін көбейтеді. Осыған қарамастан,

адамдар тағдырға мойынұсынбаулары, керісінше, қолдарынан келгенінше

тағдырдың тәлкегінен тәуелсіз болуға ұмтылулары керек. Ол әлемдегі

заттардың бәрі себептілік заңына бағынады десе, оларда себептілік заңынан

басқа жасырын күштің бар екенін мойындайды. Бірақ ол, Құдайға

байланысты емес, себебі құдай жердегі өмірге араласпайды.

ЛЮТЕР, Мартин Лютер (1483–1546) — неміс ойшылы

және қоғам қайраткері, Германиядағы бюргерлік

реформалаудың басшысы (алғаш рет Библияны неміс тіліне

аударған), немістің протестантизмнің (лютерандық) негізін

салушы, жалпы немістік әдеби тілді құрастырушылардың

бірі әрі теология докторы. Шығармалары: «Лекции о

Послании к Римлянам», «95-тезисов об индульгенциях», «К

христианскому дворянству немецкой нации», «О

вавилонском пленении церкви», «Письмо Мюльпфорту», «Открытое письмо

папе Льву-Х», «О свободе христианина», «Против проклятой буллы

Антихриста», «О рабстве воли», «Большой и малый Катехизис», «Похвала

музыке», «О евреях и их лжи» және т.б. Лютерге XIV-ғасырдағы

мистиктердің идеялары жақын; «адамның ішкі жан дүниесінің» құдаймен

бірлігі туралы» ілімді Лютер «сеніммен ақтау» іліміне аударған: бірлік -

297

сенімі, рухты сақтаудың шарты; игі істер - сақтануға жеткілікті жол емес, тек

сенімді көрсетудің жемісі деп санаған.

МАБЛИ, Габриэль Бонно де Мабли (1709–1785) — аббат,

француз ағартушысы және әлеуметтік философы,

халықаралық құқық, әлеуметтік-саяси мәселелер мен тарих

бойынша жазылған еңбектердің авторы. Тек Батыс Европаға

емес, сондай-ақ идеялары жалпы адамзатқа тиесілі тұлға

болып табылады. Мабли Кондильяктің ағасы және

Д'Аламбердің туысы болып келеді. Шығармалары:

«Публичное право Европы», «О правах и обязанностях

гражданина», «Беседы Фокиона об отношении морали к политике» т.б.

халықаралық құқық, әлеуметтік-саяси, тарихи еңбектердің авторы.

МАҒЖАН, Әбілмағжан Бекенұлы Жұмабаев (1893–1938)

— көрнекті ақын, ойшыл-философ, жазушы, публицист және

Алаш қозғалысының қайраткері. Оның шығармалары

ойының тереңдігімен, мазмұндылығымен ерекшеленеді,

сондай-ақ нәзік те сырлы лирикалық философияға толы.

Қазақтың философиялық-қоғамдық ой-пікірлерін зерттеу ісі

М.Жұмабаев шығармашылығы жан-жақты дамып, кемеліне

келген XXғ. алғашқы ширегінен басталды. Мағжан сияқты

өршіл рухты, өзгеше жаратылысты Алаш ақыны өз шығармаларында тұтас

түркілік-тұрандық ұран көтеріп, ұлт-азаттық идеясын жырлауды мұрат

тұтты. Оның көтерген басты мәселесі – Ұлт, Ел, Мемлекет, Халық

мүддесі, әділдік, адамгершілік. Адамның шын мағынасымен «адам болуы»

үшін, өзін сүю, жақындарын сүюмен қанағаттанбай, жалпы адамзатты сүю

шарт. Өзінің тек жақындарының ғана пайдасынан ілгері қою шарт. Адам

шын ізгі адам боламын десе, халық ісі, халық пайдасы жолында құрбан бола

білсін – Мағжан ақынның азаматтық кредосы осындай.

МАЙҚЫ-БИ, Майқы би Мәнұлы (Хижр.ж.с.711ж.–800ж.) — «Түгел сөздің

түбі бір, түп атасы Майқы би» өз заманында бүткіл қазақ атаулыны билеген,

билеу үстіне әділдік орнатқан, қара қылды қақ жарған ғұлама ойшыл тұлға.

МАЙЛИН, Бейімбет (Бимағамбет) Майлин (1894–1938)

— қазақтың көрнекті жазушысы, қазақ әдебиетін

қалыптастырушылардың бірі. Өз уақытында пролетарлық-

социалистік идеяны жақтаушылардың бірі. 1938ж. жазықсыз

тұтқындалып, қызыл қырғын саяси репрессияның құрбаны

болды. Ол поэзия, проза, драма саласында бірдей өнімді

еңбек еткен, шығармалары философиялық толғамдарға толы

қаламгер.

298

МАКИАВЕЛЛИ, Никколо Макиавелли (1469–1527) —

итальяндық ойшыл, жазушы, тарихшы, саяси қайраткер

(Флоренцияда мемлекеттік хатшы қызметін атқарған).

Мемлекеттік биліктің күшті болуын жақтаған, өзінің 1532ж.

жазған (Мемлекет билеушісі) «Государь» атты еңбегінде ол

үшін мемлекет барлық қадамдарға бару керегін басып айтқан,

Макиавелли сондай-ақ бірқатар әскери-теоретикалық

еңбектердің авторы. Шығармалары: «Билеуші және Тит

Ливидің бірінші декадасы туралы пікірлер», «Олардың принциптері», т.б.

Оның шығармалары негізінде саяси іс-әрекет тәртібін жүйелеп,

христиандыққа дейінгі Рим империясының этикасы мен күшін дәріптейді.

Мемлекеттің қайсысы болса да, римдіктердің күші мен ұлылығы сияқты

қасиетке ие болуы үшін, өз іс-әрекеттерінде дұрыс деп тапқан тиісті

шараларды қолданулары қажет. Ал бұл жолда әдептілік қағидалары мен

азаматтық бостандық ығыстырылып, ескерілмей қалса, онда тұрған ештеңе

де жоқ, билеуші оған көңіл бөлмеуі керек. Макиавеллидің бұл ілімі

«макиавеллизм» деп аталып кеткен, саясатта өз мақсатына қалай жетсең де

дұрыс деген қағиданың қалыптасуына әкеліп соқты.

МААРИ, Әбу-л әл-Маари (973–1057) — Сириядан шыққан философ және

ақын. Әл-Рази сияқты Маари де дін алдауға негізделген деп есептейді. Әр

халықтың өз діні бар және өз жолдарын дұрыс бағыт деп санайды. Бірақ олар

қателеседі, ал бұл адасушылық көптеген ғасырлар бойы өмір сүріп келе

жатқан дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар арқылы бекітіледі. Дін әдетте надандық

пен фанатизм есебінен гүлденеді. Ғылым онымен салыстырғанда білімге

негізделеді және ғалымдар мен оқыған адамдар арасында кеңінен таралады.

МАРИТЕН, Жак Маритен (1882–1973) — француз

философы, теологы, неотомизмнің ірі өкілі. Либералдық

протестантизм рухында тәрбиеленген, жастайынан

социалистік идеялардың ықпалында болды. 1914ж.

Париждегі католиктік институтта философия профессоры

болады. 1919ж. томизмді оқыту ұжымын ұйымдастырады,

ол 1939ж. шейін жұмыс істеді. Отырысқа Ж.Кокто,

М.Жакоб, М.Шагал, И.Стравинский, Н.Бердяев және т.б.

қатысады. 1940ж. АҚШ-қа кетуге мәжбүр болды (1945ж. шейін), онда

Принстон және Колумбия университеттерінің профессоры болды. 1960ж.

бастап қайтадан Францияға келіп, сонда тұрады. Шығармалары:

«Интегральный гуманизм», «Символ веры», «Краткий трактат о

существовании и существующем», «О философии истории», «Философ во

граде», «О милосердии и гуманности Иисуса», «О церкви Христовой», т.б.

МАДХУР, Ибрахим Мадхур (?–1995) — қазіргі заманғы мұсылман әлемінің

философы. Өзінің қажыр-қайратымен әлемге танымал болған ұлы тұлға

Гизада туған. Дару-л-Улумда білім алғаннан кейін білімін тереңдету

299

мақсатында Парижге келеді, мұнда ол 1934ж. докторлық диссертациясын

(Мұсылман философиялық мектебіндегі әл-Фарабидің орны) қорғайды. Каир

университетінің профессоры атағын алады. 1952ж. дейін Әлеуметтік істер

министрі қызметін атқарады. Революциядан соң ол араб тілі академиясында

(1946-1959ж.ж. мүшесі, 1959-1974ж.ж. Бас хатшысы, 1974-1995ж.ж.

Президенті), араб тілі академиясы одағында, Мысырдағы мәдениеттің

жоғарғы кеңесінде қызмет атқарған кезде араб тілі мен мәдениетін

зерттеумен айналысады. Ол Ибн Синаның «Китаб әл-Шифа» (1949), Ибн

Арабидің «Футухат Маккия» атты еңбектерінің жариялануына басшылық

жасаған және ортағасырлық мұсылман ойшылдары жайлы көптеген еңбектер

жазған.

МАРКС, Карл Генрих Маркс (1818–1883) — неміс

философы, социолог, экономист, саяси журналист, қоғам

қайраткері. Ол философияда диалектикалық және тарихи

материализмді, экономикада — табыс құны теориясын,

саясатта — таптық күрес теориясын қалыптастырды. Бұл

бағыттар кейін коммунистік және социалистік

қозғалыстардың негізіне айналып, «марксизм» деген атауға

ие болды.

МАРКУЗЕ, Герберт Маркузе (1898–1979) — неміс-американ

философы және мәдениеттанушысы. Франкфурт мектебінің

негізін қалаушылардың бірі. М.Хайдеггердің шәкірті. Оған

Гегель, Маркс, Ницше және Фрейд идеялары үлкен әсер етті.

«Бір өлшемді қоғам» және «бір өлшемді адам» ұғымдарын

ғылымға енгізді.

МАСЛОУ, Гарольд Абрахам Маслоу (1908–1970) —

американ ойшылы, жиырмасыншы ғасырдағы атаулы

ғалымдардың бірі болып саналады, гуманистік «жағымды

психоанализдің» негізін салушылардың бірі. Басты

шығармалары: «Мотивация и личность», «Новые рубежи

человеческой природы» және «Мотивация и личность» және

т.б.

МАРСЕЛЬ, Габриель Оноре Марсель (1889–1973) — француз

философ-ғалымы, атақты драматург, әрі сыншы, католиктік

экзистенциализмнің негізін салушылардың бірі. Басты

шығармалары: «Болу және иемдену», «Метафизикалық

күнделік», «Кезбе адам», «Болмыс тылсымы», «Бұзылған

дүние» және т.б. Марсель өзінің философиясын

«неосократизм» немесе «христиандық сократизм» деп атады,

оның философиясы жүйелілікке қарсы. Ол болмысты жеке адам тіршілігінің,

жекелік тәжірибиенің жемісі деп білді. Марсель еркіндікке тек Құдайда ғана

жетуге болады, - дейді. Болмыс «Ол» емес, «Сен», сондықтан адамның

300

болмысқа қатынасының бейнесі Құдай алдындағы адамның басқа адамға

қатынасы.

МАУДУДИ, Әбул-Ала Маудуди (1903–1979) — қазіргі заманғы мұсылман

әлемінің философы. Хайдарабадтағы Аврангабадта дүниеге келген. Оның

тегі Хижра жыл санауы бойынша VІғ. Үндістанда өмір сүрген Чештия

тарикатының шейхы Кутбуддин Мәудудиге барып тіреледі. Оның әкесі

Батыс империализіміне қарсы шыққан адам. Алғашқы қызметін журналист

ретінде («Муслим», «Тач», «Жамият» газеттерінде және «Тәржуман-ул

Құран» журналында) бастаған ол 1938ж. М.Икбалдың шақыртуымен

Пенжабқа келіп, Лахорда ислам университеті дінтану факультетінде декан

болады. Пенжабта Дару-с-Сәлам Академиясында 1941ж. Жама ат-ул

Исламияны құрды. 1947ж. Пәкістан Үндістаннан бөлініп, тәуелсіз мемлекет

болған жылдары ол ел арасында үгіт-насихат айту жұмыстарымен

айналысады. Шығармалары: «Құран бойынша төрт термин», «Сүннеттің

атазаңындағы ерекшелігі», «Келіңдер, осы әлемді өзгертейік», «Ислам

қозғалысының динамикалары», «Ислам революциясының процесі», «Ислам

заңы», «Жиһад», «Хижаб», «Пәтуалар», «Тафһим-л-Құран».

МАХ, Эрнст Мах (1838–1916) — австриялық физик әрі

позитивист-философ. Басты шығармалары: «Принцип

сохранения работы, история и корень его», 1871;

«Механика. Историко-критический очерк ее развития»,

1883; «Анализ ощущений и отношение физического к

психическому», 1886; «Принципы учения о теплоте», 1896;

«Ғылыми-көпшілік дәрістер», 1896; «Таным және адасу»,

1905; «Мәдениет және механика», 1915; және т.б.

МАХАВИРА, Джина Махавира (б.д.д.Vғ.) — джайнизм

және джайндік философияның негізін қалаушы, Будда

Гаутаманың замандасы, личчхавтар тайпасының көсемі

Сиддхартханың баласы. Джайнизмнің негізгі

философиялық көзқарастары «Сиддханта» деп аталатын

кітаптар жинағында келтірілген (б.д.д.IIIғ.). Джайнизм

(«Джина» - жеңімпаз) - этикалық ілім. Джайнизм

сансараға (жанның бір денеден екінші бір денеге көшіп

жүруі), кармаға (әділ жаза заңдылығы) және мокшаға

(жанды қасіреттен азат ету) сенеді. Джайнизмнің басты мақсаты – қасірет

деп түсінген өмірден азат болу. Джайнизмнің ілімінше, карма заңын

құдайларға құрбандық шалып өзіңе қаратуға болмайды. Жанның бұрынғы

өмірде жасаған келеңсіз істерінің салдарын осы өмірде жеңуге болады. Ол

үшін сансардан құтылу қажет.

301

МЕЛЬЕ, Жан Мелье (1664–1729) — француз материалист-

философы, атеист, утопистік коммунист, католик священнигі.

Ол өзі діндар болса да, өмірінің аяғында атеизмге бой ұрды,

материализмнің жауынгері болды. Оны өзінің әлеуметтік-

саяси көзқарастары үшін бірінші коммунист, социалист-

утопист деп те атайды. Негізгі идеялары: ешқандай да

тылсым күш (Құдай) жоқ; материядан тәуелсіз идея болмақ

емес, жан да мәңгі емес; дүние ерекше субстанция –

материядан тұрады; абсолютизмді құлату керек, жеке меншік пен мемлекетті

жою керек;

МЕРТОН, Роберт Кинг Мертон (1910–2003) — американдық ғалым,

ғылым социологиясының негізін қалады. Ол ғылымды зерттеудің

институциялық әдісін қолданды. Және «ғылым этосы» ұғымын ұсынды

(ғылыми қауымдастық мүшелерінің ұстанатын нормалары).

МЕРЛО-ПОНТИ, Морис Мерло-Понти (1908–1961) —

француз философы, мәдениеттің феноменологиялық

тұжырымдамасының өкілі. Оның пікірінше, адамды

қоршаған әлем – мәдениет әлемі сияқты мағына мен маңызға

толы әлем. Шығармалары: «Гуманизм және террор», 1947;

«Смысл и бессмыслица», 1948; «Язык несказанного и голоса

молчания», 1952; «В защиту философии и другие эссе», 1953;

«Приключения диалектики», 1955; «Таңбалар», 1960; «Око и

дух», 1961; «Әлем прозасы», 1969; «Плоть мира», «Феноменология

восприятия» және т.б.

МИЛЛЬ, Джон Стюарт Милль (1806–1873) — белгілі

ағылшын ойшылы әрі экономисі, қоғам қайраткері,

позитивизм өкілі. Шығармалары: «Опыты», «Система

логики», «Основы политической экономии и некоторые

аспекты их приложения к социальной философии»,

«Основах...», т.б. да саясат, саяси экономия, философия

ғылымдары салаларын қамтитын ірі еңбектерді жазып,

ғылымда өз ізін қалдырды.

МИРАНДОЛА, Пико делла Джованни Мирандола (1463–

1494) — Қайта Жаңғыру кезеңінде өмір сүрген итальяндық

ойшыл, алғашқы гуманизм бағытының өкілі. Өзіне белгілі

барлық діни және философиялық ілімдерді біріктіріп

эклектикалық «900 тезистер» деген кітап жазды. «Гептапл»

(жеті күндік жаратылу) деген де шығармасы болды.

302

МО ДИ, Мо-цзы (шамамен б.д.д. 470–391ж.ж.) —

көнеқытай ойшылы, жалпы махаббат жөніндегі ілімді

қарастырушы. Моизм ілімімен ғылымда танымал. Чжаньго

әулеті билік еткен тұста өмір кешкен ол елдегі ғасырлар

бойы қалыптасқан дәстүрлі әлеуметтік тәртіптің ыдырай

бастағанын көріп, Мо-цзы өзаратүсінік пен махаббат

идеяларынан бастау алатын жаңа қоғамдық-саяси тәртіп

орнату керегін түсінеді. Моизм мектебі б.д.д. IV-IIIғ.ғ.

аралығында дүниеге келді және оның гүлдену кезеңі б.д.д. IV-ғасырға келеді.

Мектептің ең танымал өкілдері – Цинь Хуали, Мэн Шэн, Сюй Фань және

Тянь Цзи. Мошылдар қатаң бағыныштылық тәртіпті сақтайтын ұйым құрған,

оның мақсаты Мо-цзы идеяларының тазалығын сақтап, Аспан асты елінде

тарату болған. Негізгі шығармасы: «Мо-цзы» трактаты.

МОНТЕНЬ, Мишель Эйкем де Монтень (1533–1592) —

атақты француз жазушысы және Қайта Жаңғыру кезеңіндегі

философ, «Опыты» (Тәжірибиелер), «Мен не білемін?» атты

еңбектердің авторы. Монтень адам өмірінің мақсаты –

табиғатқа сеніп, жалпылық заңы бойынша бірқалыпты өмір

сүру деп есептейді. Адамға ақыл-ойдың жетегіне еріп, көкке

ұмтылудың қажеті жоқ. Адам табиғатпен үйлесімді, өз

мүмкіндігін бағалап өмір сүрсе жеткілікті. Монтеньннің

қағидалары: «Мен болсам құдай сыйлаған өмірді сүйемін .. табиғат мен үшін

жасаған нәрселерді шын жүрегіммен, алғыс айта отырып қабылдаймын, оның

сыйына қуанамын, ардақтаймын ... »

МОНТЕСКЬЕ, Шарль-Луи де Секонда барон Ла Брэд и де

Монтескьё (1689–1755) — француз жазушысы, құқықтанушы

әрі философ, «Фарсылық хаттар» романының, «Римдіктердің

ұлылығы мен күйреуінің себептері туралы пікірлер»,

«Энциклопедии, или Толкового словаря наук, искусств и

ремёсел» мақалаларының авторы. Деизм және механикалық

материализм өкілі. Монтескье әр халықтың және елдің

заңдарын, саяси өмірін табиғи және тарихи жағдайлардың

ерекшеліктерінен деп түсіндіреді. «Заңдар табиғи және қоғамдық болып екіге

бөлінеді. Табиғи заңдарға әр елдің табиғат ерекшеліктеріне байланысты (ауа-

райы, жер-реңі, т.б.) қалыптасқан психологиялық мінез-құлықтар жатады.

Бұл заңдылықтар – мәңгі, өзгермейді. Осы заңдар негізінде өзгермелі

қоғамдық заңдар қалыптасады» - дегенді айтты. Монтескьенің саяси-

әлеуметтік ілімдері қоғам дамуының қозғаушы күштерін айқындауға,

қоғамдағы болашақ реформалардың тиімді жолдарын қалыптастыруға

негізделгендіктен, оның біршама ойлары мен көзқарастары кейінгі

дәуірлерде өмір сүрген ойшылдарға, саясаткерлерге зор әсер етті.

303

МОР, Томас Мор (1478–1535) — ағылшын ойшылы, жазушы.

Католик Шіркеуінің әулиесі. Утопистік социализмнің

негізін салды. Мордың атақты шығармасы «Утопия» деп

аталады («Утопия» – грекше «орны жоқ орын», «Жерұйық»

дегенді білдіреді). Онда, ол индивидуализмге қарсы, жеке

меншік болмауы тиіс, қоғамда өмір сүріп отырған

адамдардың бәрі тең. Мемлекет басшысы – терең ойлы

философ, кіршіксіз таза адам болуы қажет, «Жақсы нәрсе де,

жаман нәрсе де басшыдан тарайды». Осындай адам – қиялдағы аралды

жаулап алып, өз Утопиясын құрған Утоп.

МУНЬЕ, Эммануэль Мунье (1905–1950) — жеке тұлғаны абсолюттік

құндылық деп тануға негізделген философиялық концепция – француз

персонализмінің негізін қалаушы. Жеке тұлға туралы персоналистік ілімнің

өзегі: адам жер бетіндегі гуманистік міндеттерді атқаруға міндетті және

жауапкершілігі мол. «Қызықты өмір» идеясы негізінде оны шығармашылық

белсенділікпен атқаруы тиіс. Шығармалары: «Персонализм» және т.б.

МУРЗАЛИН, Серік Қажиахметұлы Мырзалы (1944) —

қазіргі заманғы қазақ философтарының бірі. Қостанай облысы

Меңдіқара ауданы Көктерек ауылында туып-өскен.

Философия ғылымдарының докторы (1999), профессор

(1991). Қостанай мемлекеттік педагогикалық институтын

(1968), ҚазПИ-дің аспирантурасын (1972, қазіргі ҚазҰПУ)

бітірген. Арқалық, Қостанай, Алматы т.б. да ЖОО-да

оқытушы, аға оқытушы, доцент, кафедра меңгерушісі, декан

болып қызмет атқарған. Шығармалары. «Философия әлеміне саяхат» (2-

кітаптан тұрады, Қостанай-2004ж.), «Философия» атты (Алматы-2008ж.) оқу-

әдістемелік еңбектері, «Проблемы взаимосвязи политики и морали в

переходном обществе» және т.б.

МҰРАТ-АҚЫН, Мұрат Мөңкеұлы (1843–1906) — «Зар–

Заман дәуірі» кезеңіндегі атақты жырау әрі айтыскер ақын.

Оның өлең-толғаулары әлеуметтік астары мол

қайшылықтарды бейнелейді. Патша өкіметінің отарлау

саясатынан туындаған зардаптарды жырлап, оған жаны

ауыра күйзелене толғанады. Қоныс тарылып, жайылым

азайып, жұт көбейген елдің тағдырын, халық түрмесі болған

отаршылдыққа қарсы күрескен ерлердің күресін толғаған

Шығармалары: «Үш қиян», «Сарыарқа», «Қазтуған», «Шалгез», т.б. Ол

үлкен жыршы, ноғайлы дәуірінен сыр беретін «Қырымның қырық батыры»

цикіліне кіретін «Қарасай-Қази», «Орақ-Мамай», «Едіге» т.б. жырларды

жеткізуші, атақты Мұрын жырау осы циклге кіретін жырлардың бір тобын

Мұрат ақыннан тікелей үйренген. Мұрат айтыс ақыны ретінде де танымал.

304

Оның жылқышымен, Бала Оразбен, Жаскелеңмен, Тыныштық, Шолпан

ақындармен сөз жарыстырулары белгілі.

МҰХАММЕД-ПАЙҒАМБАР (570–632ж.ж.) — Мұхаммед – әлемдегі ең ірі,

ең ұлы үш діннің бірі – исламның негізін салушы, тарихтағы тұңғыш

мұсылман мемлекетінің басшысы, пайғамбар дәрежесіне жеткен үлкен

ойшыл. Мұхаммед бар ғаламды билеп тұрған бір құдыреттің бар екеніне көз

жеткізіп, қырық жасында жаратушы жалғыз Аллаға сыйынып, өзін оның

жердегі елшісі деп жариялады. Ол өмірден өткеннен кейін оның дініне

кіргендердің бәрі өздерін Мұхаммедтің үмбетіміз деп санады. Өйткені ол

жұртқа Құдай рухы сіңген қасиетті құранды қалдырып кетті. Оның

айтқандарының бәрі көзі тірісінде жазып алынып, түгел дерлік енгізілген бұл

киелі кітап адамгершілік қағидалардың төрт құбыласы түгел біртұтас

заңнамасына айналды.

МЭН ЦЗЫ, (Мэн Кэ) (шам. б.д.д.372–289) — атақты қытай

ойшылы, Конфуцийдің (Конфуциандықтың) жолын қуушы.

Конфуцийдің қазасынан кейін оның ілімі 8-тармаққа бөлініп

кетті. Олардың ішіндегі ең негізгілері идеалистік бағыттағы

Мэн-цзы мектебі мен материалистік бағыттағы Сюнь-цзы

мектебі. Мэн-цзы Конфуций ілімдерін жинақтап, бір жүйеге

түсірумен ғана емес, сондай-ақ жаңа ойлармен толықтырьш

отырған. Негізгі шығармасы: «Мэн-цзы». Оның пікірінше,

таным процесінің негізі сезімдік қабылдауда емес, оның ақыл-ойында,

парасатында. Мэн-цзы мораль және этика адамның туа біткен табиғатынан

шығады. Этикалық-моральдық ұстанымдар адамның табиғатынан әрі

жоғарғы күш иесі «Көк-Аспаннан» дегенді алға тартады. Ол бір жағынан

адамның тұқым қуалаушылық жолымен келетін қасиеттерді де жоққа

шығармайды.

НАСР, Сейид Хосейн Наср (1933) — қазіргі заманғы атақты

иран-мұсылман философтарының бірі. Ол – дін, ғылым,

соның ішінде ислам ілімдері саласы бойынша қалам тартқан

ғұлама. Иранда философиялық ойдың негізінде екі бағыт

қалыптасқан, оның біріншісі – Хайдегерлік бағыт. Оның

негізгі өкілі Ахмад Фабрибидің, ал екінші бағыт –

С.Х.Насрдың есімдерімен байланысты. Исламды түсіну

дегеніміз – ол осы принциптерді мойындау болып табылады.

Наср ислам мәнінің үш деңгейін – әмбебаптық, антропологиялық,

гносеологиялық деңгейін көрсетіп берді. Шығармалары: «Үш мұсылман

данышпаны», «Ислам космологиялық доктриналарына кіріспе», «Исламдағы

ғылым мен өркениет», «Исламдық тіршілік пен дүниетаным», «Ирандағы

исламдық интеллектуалдық тарих», т.б.

305

НЕРУ, Джавахарлал, Пандит (Ғалым) Неру (1889–1964)

— Үнді Ұлттық Конгресінің және Үнді ұлт-азаттық

қозғалысының сол қанатындағы көшбасшы-лидерлерінің

бірі, 15 тамыз 1947 жылы Үндістан өз Тәуелсіздігін

алғаннан кейінгі тағайындалған елдің алғашқы премьер-

министрі. Елдің ішкі саясатында Неру Үндістан халқын

ынтымақ-бірлікке шақырды, мұсылмандар мен үндістерді,

билік үшін жауласып жүрген саяси партияларды бір

ымыраға келуге шақырды, ал экономикада – жоспарлау принциптері мен

рыноктық экономикаға жол бастауға шақырды. Философиялық афоризмі:

«Ақиқат құдықтың түбінде жатады, бетіндегінің бәріне өтірік билік

жүргізеді. Кейде жасырын түрде, кейде ұят дегенді сыпырып тастап

ашықтан-ашық».

НИЦШЕ, Фридрих Вильгельм Ницше (1844–1900) —

неміс ойшылы, өзіндік философиялық ілімді (өмір

философиясын) құрушы. «Билікке ұмтылған жігер» деген

концепцияны құрушы. Шығармалары: «Уақытылы емес

ой-толғамдар», «Тарихтың өмір үшін пайдасы мен зияны»,

«Адами, тым адами», «Көңілді білік», «Ізгілік пен

зұлымдықтың ту сыртында», «Ар-ұждан шежіресіне

байланысты», «Антихрист», «Музыка рухынан трагедияның

туындауы», «Заратуштра осылай деген», «Билікке ұмтылған

жігер», т.б.

НЫСАНБАЕВ, Әбдімәлік Нысанбаев (1937) — қалың

көпшілікке, тіпті шет жұртқа да танымал философ-ғалым,

философия ғылым докторы (1977), профессор (1980) ҚР

ҰҒА академигі (2003), Диалектика және таным теориясы,

ғылым философиясы мен методологиясы, қазақ және түркі

философиясы, әлеуметтік және саяси философия,

саясаттану және мәдениеттану мәселелеріне арналды. Ол

570-тен астам ғылыми, ғылыми-сараптамалық, ғылыми-

әдістемелік еңбектер, соның ішінде 30 монография, жеке

кітаптар мен оқу құралдарын жазған.

ОККАМ Уильям Оккам (шам.1285–1349) — ағылшынның

ортағасырлық философы, номиналистік бағыттың көрнекті

өкілі, Оккамдық францискандық монах. Номинализмді

жақтаушылардың бірі, томизмді (Фома Аквинскийді)

номиналистік тұрғыда сынға алды, яғни адам ерігін

парасаттан жоғары қойды. Оның пікірінше, философиялық

ақиқат пен діни ақиқат екі құбылыс. Ғылым мен философия

үшін ең маңызды нәрсе – интуиция мен білім арқылы

ақиқаттығы дәлелденетін фактілер. Ал дәлелдеудің өзі

306

қарапайымдылыққа, түсініктілікке негізделуі шарт. Ал ақыл-ой күшімен

құдайды, оның бар екендігін бұлжытпай дәлелдейтін фактілер

болмағандықтан, оған сену ғана керек. Оның ілімі Коперниктің аспан

механикасы туралы ілімінің қалыптасуына және ғылымдарда геометриялық

тәсілдің үстемдік етуіне ықпал жасады.

ОРТЕГА-И-ГАССЕТ, Хосе Ортега-и-Гассет (1883–1955)

— рациовитализм ілімін құрушы испандық философ және

социолог, публицист, белгілі әдебиетші Ортеги-и-

Мунийаның баласы. Өмір философиясының кейіннен

экзистенциализмнің өкілі. Өзінің философиялық ілімін

«өмірлік ой» деп атады. «Бұқаралық көтерілісі» деп

аталатын еңбегімен де танымал. Ол бұқаралық адамды

талдай келе, көпшілік пен таңдамалы азшылыққа бөліну

барлық заманаларда қоғам үшін іргелі нәрсе болған деп тұжырымдайды.

ОШО, Раджниш Ошо, Чандра Мохан Раджниш (Бхагван

Шри Раджниш), кейін Ошо деген есімімен белгілі (1931–

1990) — ол адамның бақытты, азат өмір сүруін аңсап,

надандықпен, соқыр наныммен, қоғамның жалған

құндылықтарымен, бюрократтық мемлекетпен,

бюрократтанған шіркеу билігімен (клерикализммен),

отбасылық тәртіптің руханисыздығымен күресті мақсат

тұтатын ілімін дәріптеген. Ол медитацияның музыкамен,

қозғалыс, тыныстау жүйелерін жасаған.

ПАРАМАХАМСА, Шри Рамакришна Парамахамса (1836–

1886) — индуизмнің реформаторы, Үндістанның діни

көшбасшысы. Оның мақсаты – Құдайды тану. Ол дінді сол

мақсатқа жетудің бір құралы деп біледі. Индуизм дәстүрі

нирвикальпасамадхи (тұрақты медитация) ретінде

анықтайтын тылсым болмысқа енуінің арқасында әртүрлі

діндер Абсолютті Нақтылыққа жетудің әртүрлі жолдары ғана

және Ақырғы Шындықты ешқашан адами ұғым арқылы

жеткізу мүмкін емес деген пікірге келеді. Ол «ақиқат жалғыз, бірақ даналар

оны әртүрлі атайды» дегенді айтатын Ригведаның пікірімен үндеседі.

ПАРМЕНИД, Парменид Элейский (шам.б.д.д.540 немесе

б.д.д.520–шамамен б.д.д.450ж.ж.) — көнегрек философы

және саяси қайраткері. Шығармалары: «Ахиллес». Өзінің

философиялық көзқарастарын «Табиғат туралы» поэмасында

білдірді. Болмыс және таным мәселелерімен айналысты.

Ақиқат пен субьективтік пікірді бөліп көрсетті. Элей

мектебінің негізін қалаушы. Парменидтің қарастырған

307

мәселелері болмыс пен бейболмыстың арақатынастары, болмыстың ақыл-

ойға қатынасы.

ПЕТРАРКА, Франческо Петрарка (1304–1374) —

итальяндық ақын, бірінші гуманист, жаңа еуропалық

лириканы жасаушы. Петрарка бастауыш білімді латын

тілінде алған, кейін Монпельедегі құқық мектебінде,

Болонья университетінде оқып, 1326 жылы діни дәреже

алған. Итальяндық Проторенессанс ұлы қайраткерлерінің

бірі, Варлаам Калабрийскийдің шәкірті. Шығармалары:

«Өлеңдер кітабы», «Менің құпиям», т.б.

ПЕРИАНДР, Периандр Коринфский (б.д.д. 629–586ж.ж.) —

жеті кемеңгердің бірі атанған Периандр 40-жылдай Коринфті

билеген екінші тиран. Кипсел және Кратеидің баласы.

Периандрдың тұсында Коринф шаһары гүлдеп көркейеді,

әдемі ғимараттар бой түзейді. Әр тараптан әйгілі ақындар

кеп, билеушінің сарайында айлап жатып мейман болған,

солардың ішінде Дионисидтің құрметіне арнап алғаш рет

елұран шығарған Арион да ат басын тіреген. Периандр

ақындармен дос болып қана қоймай өзі де поэзияға бой ұрған. Ертедегі

ойшылдардың өмірінен дерегі мол тамаша кітап жазып қалдырған атақты

Диоген Лаэрцийдің дерегі бойынша, Периандр өлеңмен екі мыңға жуық

ғақлия жазған. Оның жұмырлап сөзбен түйген асыл ойлары да даналық

мәйегі ретінде бағаланбақ.

ПИРС, Чарлз Сандерс Пирс (1839–1914) — американ философы, XIXғ. 70-

жылдары АҚШ-та пайда болған прагматизм философиясының өкілі. Ол

ғылым мен дінді бір ымыраға келтіруге тырысты, «ақылға қонымды

философияны», яғни утилитаризм, іскерлік, пайдалы, практикалық мәні бар

философия, «американдық өмір бейнесін» жасауға ұмтылды. Оның

прагматикалық доктринасы:ойлаудың ерекше қағидасы – күмәндану –

сенім теориясы; мағыналар теориясы; және ақиқат пен шындық теориясы.

Пирс принципі немесе мағына теориясы дегеніміз – мағыналарды

практикалық салдар жиынтығына телу. Алғашқы прагматизм өкілдерінің бірі

– У.Джемс болса, соңғы прагматизм өкілдері – Д.Г.Мид пен Д.Дьюи.

ПИФАГОР, Пифагор Самосский (б.д.д.570–490ж.ж.) —

көнегрек философы әрі математигі, пифагорлік діни-

философиялық мектепті құрушы. Осы кезеңде оңтүстік

Италия мен Сицилияда «Пифагршылар мектебі» деп аталған

одақ құрылып, онда қоғамдық өмірді діни-әдептілік

тұрғыдан реформалау қажеттігі туралы ілім кең өріс алды.

Пифагоршылар қоғамда анархияның етек алуына қарсы

308

болып, құдайдың айтуымен жасалған мемлекеттік заңдарды сақтау керектігін

уағыздады. Оның пікірінше, сандар - барлық заттардың, ғарыштың негізі.

Пифагордың Ғарыштың бастамасы, негізі деп отырған сандары жай

күнделікті өмірде қолданып жүрген сандар емес, олар – Ғарыштың реттілігін,

үйлесімділігін көрсететін сандар.

ПИТТАК, Питтак Митиленский (б.д.д. 651–569 ж.ж.) —

ұлы ойшыл және әйгілі жеті данышпанның бірі. Ол биліктен

кеткенде, митилендықтар қадірлеп оған еншіге жер бөліп

береді. Сонда Питтак: «Жарты – бүтіннен үлкен» деп, ол

жердің кішкентай бір бөлігін ғана алыпты. Сосикраттың

айтуынша, ол онсыз да ақшам керегінен екі есе көп деп Крез

патша берген пұлды алмай қойыпты. Бұлай дейтін себебі,

Питтак артында баласы жоқ, қайтыс болған ағасының мұрагері екен. Оның

Тиррей деген баласын Ким қаласында шаш алдырып отырғанда бір ұста

балтамен шауып өлтіріпті. Қаланың азаматтары қылмыскерді тұтқындап,

Питтактың алдына жібереді. Сонда Питтак оқиғаның қалай болғанын

анықтап біледі де: «Өкінгеннен кешірген жақсы!» деп, оны қоя береді.

ПЛАТОН (б.д.д.428 немесе 427ж.ж. – б.д.д.348 немесе б.д.д.

347ж.ж.) — көнегрек философы, Сократтың шәкірті,

Аристотельдің ұстазы. Шын аты – Аристокл, (денесі ірі

болғандықтан «плато», яғни – дәу деп аталып кеткен).

Адамзаттың ұлы ойшылы, диалектика, таным теориясы,

педагогика, эстетика, өнер, мемлекет теориясы, обьективтік

идеализм философиясының негізін салды. Шығармалары:

«Сократ апологиясы», «Лахес», «Кратил», «Той», «Федон»,

«Горгий», «Мемлекет», «Парменид», «Тимей», «Теэтет», «Заңдар» (диалог

түрінде жазылған), т.б. Сезімнен тұратын шындықты Платон нақты шындық

емес, ол тек шындықтың көлеңкесі, шын өмір идеяда деп түсіндіреді. Таным

дүниені білу емес, еске түсіру деп уағыздады.

ПЛОТИН (205–270ж.ж.) — неоплатонизмді бір жүйеге

келтіріп, оны өзіндік философиялық бағыт ретінде

қалыптасуына атсалысқан атақты ойшыл. Оның пікірінше,

алғашқы мәнділік дегеніміз – даралық, бірақ ол ақыл-ой

немесе ақыл-ой танымының қарастырар обьектісі емес.

«Даралық» өзінің эманациясының (төгілу, тарау, шашылу)

арқасында әлемдік рух – нусты бөліп шығарады. Ал нус –

әлемдік жандар мен идеялар әлемінің ордасы, шын мәніндегі

әлем (болмыс). Жалпы, Плотиннің көтерген мәселесі, бір жағынан, алғашқы

даралық - Құдай болмысынан ақыл-ой, әлемдік жан, жеке адамдардың жаны

арқылы төмен қарай бейболмысқа (материяға) ұмтылған қозғалыс болса,

309

екінші жағынан, адамдар жанының экстаз арқылы құдаймен қосылу үшін

жоғары қозғалысы.

ПОППЕР, Сэр Карл Раймунд Поппер (1902–1994) —

австриялық және британдық философ әрі социолог; XXғ.

жүзжылдығындағы ықпалды философтардың бірі; еңбектері

негізінен әлеуметтік және саяси философиядан тұрады; өзінің

ашық қоғам ұғымымен танымал. Шығармалары: «Ғылыми

білім логикасы мен өсуі», «Ашық қоғам және оның

жаулары», 2-томдық, «Тарихшылдықтың қайыршылдығы»,

т.б. Ол өзінің философиялық концепциясын – сыншылдық

рационализм мен ғылыми білім өсуі теориясын (фальсификационализмді) -

неопозитивизмге антитеза ретінде қарастырды. Оның ойынша, барлық қоғам

туралы болжам жасау және оны өзгерту мүмкін емес.

ПРИСТЛИ, Джозеф Пристли (1733–1804) — ағылшын

философы, Девентри деген жердегі Рухани академияда білім

алған, жаратылыстану ғылымдарын зерттеген. Фотосинтезді

ашқан, аммиякты жасап, оттегін ашқан адам. Шығармалары:

«Материя мен рухты зерттеу жөнінде» және т.б.

ПРОТАГОР (шам.б.д.д.480–410ж.ж.) — көнегрек философы,

софистердің ішіндегі ең ықпалдылардың бірі. Шығармалары:

«Ғылымдар туралы», «Мемлекет туралы», «Құдайлар

туралы», т.б. Протагор «Адам – барлық заттардың өлшемі»

деген қағиданы ең негізгі қағида ретінде қабылдайды. Бұл

қағида бойынша, маған заттар қалай болып көрінсе, мен үшін

олар солай болып, ал саған қалай көрінсе, сен үшін солай

болып қалады. Білімнің салыстырмалы екендігін Протагор

өздігінен ештеңе өмір сүрмейді және пайда болмайды, олар

басқаларға қатынасы арқылы айқындалады деген пікір төңірегінде

дәлелдемек болады. Сократ та, Платон да, Аристотель де софистік ілімді,

оның ішінде Протагордің ілімін сынға алып, софизм деген шын

данышпандық емес, алдамшы данышпандық, ал софистер осының арқасында

пайда тауып жүрген адамдар деп көрсетеді.

РАДИЩЕВ, Александр Николаевич Радищев (1749–1802)

— орыс философы, метафизикалық материализмнің өкілі,

ақын-жазушы. Оның «Петербордан Мәскеуге саяхат» атты

кітабында Ресейде шаруаларды басыбайлықтан құтқарудың

бағдарламасы жасалды. Ол Ресейде патшаның жеке билеуін

310

революция арқылы қиратып, саяси-әлеуметтік реформа жасауға шақырды.

РАДХАРКРИШНАН, Сарвапалли Радхаркришнан (1888–

1975) — XXғ. үнді елінің көрнекті ойшылы, екі томдық

«Үнді философиясы» атты (1923–27ж.ж., Лондон) еңбегі бар.

Үнді философиясының насихатсышы. Ол өзінің

философиялық жүйесін жасау үшін өз халқының рухани

мұрасын үйрену және Батыс философиясын талдау тәрізді

жолдардан өтті. Философия қызметі - өмірді реттеу және

әрекетті басқару. Радхакришнан бойынша, үнді философиясы

спиритуалистік мағынаға ие болған. Жаңа философия уақытына сай келуі

керек және өткенге бағытталмаған болуы шарт. Сондай-ақ ол өзге

философиялық ілімдерге ұқсамауы керек. Жаңа философия өзі түсіндіріп

отырған өмір тәрізді қайталанбас түпнұсқа болады. Мұндай философия

жаратылыстану ғылымдарының жетістігіне және психологияға сүйенуі

қажет. Ол үнді философиясында этикалық мәселелер жоқ деген европалық

көзқарастарға қарсы тұрды.

РАЗИ, Әбу–Бекр Мұхаммед ибн Закария әл-Рази (865–925)

— ирандық энциклопедист-ғалым, дәрігер әрі философ;

рационалист және еркінойлаушы (вольнодумец).

Шығармалары: жалпы көлемі 184 – жұмыс жазды, біздің

заманымызға дейін жеткені – 61. Оның шығармашылық

мұрасы философия, этика, теология, логика, астрономия,

физика, алхимия, медицина («әл-хави», яғни «медицина

жөніндегі құнды кітап» және 10-томдық «Мансұрға арналған

медициналық кітап») мәселелеріне қатысты туындылармен айқындалады.

Онтология мен гносеология мәселелері бойынша идеялары қызығушылық

тудырды.

РАХМАН, Фазлур Рахман (1919–1988) — қазіргі заманғы мұсылман

әлемінің философы. Пәкістанның Хазара қаласында туған. 1969ж. АҚШ-та

Чикаго университетінде - мұсылман философиясы профессоры.

Шығармалары: «Ислам», «Басты тақырыптарымен - Құран», «Ислам және

бүгінгі күн», «Тарих бойынша мұсылмандық әдіснама мәселелері»,

«Мұсылмандық жаңару» (мақалалар жинағы).

РАССЕЛ, Бертран Артур Уильям Рассел (1872–1970) —

ағылшын математигі, логигі, социологы, философы әрі

қоғам қайраткері. Неореализм және аналитикалық

философияның негізін қалаушы. Ол пифагоризмнің

платондық интерпретациядан юмизмге өту жөніндегі

күрделі философиялық эволюцияны басынан кешірді,

«логикалық атомизм» тұжырымдамасын құрды және

311

дескрипция теориясын қарастырды. Рассел математика логикадан

аластатылуы мүмкін деп санаған. Шығармалары: «Адам танымы, оның өрісі

және шекаралары», «Философия проблемалары», «Ойлауды талдау», «Мен

неге христианшы емеспін?», «Батыс философиясының тарихы», т.б.

РАТЦЕЛЬ, Фридрих Ратцель (1844–1904) — неміс

географы және этнологы, социолог; антропогеография,

геополитика, сондай-ақ диффузионизм теориясының

негізін қалаушы. Басты шығармалары: «Народоведение»,

1885-88; «Антропогеография», (2-т. тұратын) 1882-91;

«Политическая география», 1877; және «Земля и жизнь», (2-

т. тұратын) 1902;

РАЙХ, Вильгельм Райх (1897–1957) — Фрейдо-марксизм

деп аталатын бағыттың негізін қалаушы. Оның идеясының

басты қағидасы – адам өмірі мен қызметінің өзегі

ғарыштық табиғаты бар сексуалдық энергия. Қоғам мораль,

этикет, мәдениет арқылы адам энергиясына, аффекттеріне

аяусыз қысым жасайды. Адам мәдениет «қысымында» өмір

сүруге, қауымдастық нормаларына бейімделуге, билікке,

бастықтарға бағынуға мәжбүр – бұл адамды

«невротизацияға», оның өзіндік, ақиқаттық «Менінің» өліміне әкеледі.

РЕРИХ, Николай Константинович Рёрих (1874–1947) —

орыс суретшісі, философ, мистик, ғалым, жазушы,

саяхатшы, археолог, қоғам қайраткері, масон, ақын, педагог.

7000-ге тарта картиналардың (олардың көпшілігі атышулы

әлемдік галереяларда тұр) және 30-ға тарта әдеби

еңбектердің авторы, Рерих пакті идеясының авторы және

оның инициаторы, «Мәдениет арқылы бейбітшілікке» және

«Бейбітшілік Туы» атты халықаралық мәдени қозғалыстың

негізін қалаушы.

РЕРИХ, Елена Ивановна Рерих (Шапошникова) (1879–

1955) — орыс арасынан шыққан діни философ (кейбір

деректерде философ немесе эзотериялық философ), жазушы,

қоғам қайраткері.

РИКЕР, Поль Рикёр (1913–2005) — француз философы,

феноменологиядан бөлініп шыққан философиялық

тармақтың бірі, философиялық герменевтиканың көрнекті

өкілі (Хайдеггер, Гадамердің қатарында). Оның

философиясының басты ұғымы – тұлға. Тұлға – бүкіл

адамдық мәдениетті жасаушы. Философия міндеті –

адамдық субьективтікті ұғыну әдісін жасап шығару. Рикер

312

«регрессивті-прогрессивті», яғни адамды үш өлшем - өткен шақ, осы шақ,

келер шақ арқылы ұғынуды, түсінуді ұсынды. Шығармалары: «Ерік

философиясы», «Тарих және ақиқат», «Интерпретация жөнінде. Фрейд

туралы очерктер» т.б.

РИККЕРТ, Генрих Риккерт (1863–1936) — неміс

философы, неокантиандықтың баден мектебінің негізін

қалаушылардың бірі. «Табиғат туралы ғылымдар және

мәдениет туралы ғылымдар» деген еңбегінде біз

эмпирикалық ғылыми қызметтің екі түрін абстрактты

ажырата аламыз. Оның бір жағында табиғат туралы

ғылымдар немесе жаратылыстану тұрады. Оның мақсаты –

жалпы абстрактты қатынастарды, мүмкіндігінше заңдарды

реттеу.

РОЗАНОВ, Василий Васильевич Розанов (1856–1919) —

орыс арасынан шыққан философ-ғалым, жазушы

(әдебиетші), экзистенциалист. Діни дүниетанымы бойынша,

ол адамзат тарихындағы «құдайлы адами үрдістерінің»

(богочеловеческий процесс) шығуы жөнінде ой өрбітеді.

Шығармалары: «Оңашалану», «Түскен жапырақтар», «Ай

сәулесіндегі адамдар», «Біздің заман Апокалипсисі», «Дін

және мәдениет», т.б..

РОРТИ, Ричард Рорти (1931– ... ) — өзінің «Философия

және табиғат айнасы» еңбегінде субьект деп ажыратылатын

дәстүрлі ақиқатты «ой мен зат арасындағы өзара біржақты

қатынас» ретінде түсіндіретін идеяны сынайды. Рорти

контекстуализм позициясын ұстанады. Философтың

пікірінше констексте базистік құндылықтар болады және ол

пайдалылық дәрежесін анықтайды. Оның ойынша барлық

нәрсе контекстуалды және кездейсоқ, сондықтан ешқандай

да қатаң универсалды және қажетті пікірлер мен нормалар өмір сүрмейді.

Қазіргі кезде Рорти философиялық дистинкцияларды деконструкциялаумен

айналысып, оларды экстремалды мәнге дейін жеткізуде, мәтіндерді

деконструкциялау барысында өзіндік референциялдық қайшылықтарға

жоламай, балама пікірлерге көбірек дәлелдер келтіруге тырысады.

РОТТЕРДАМСКИЙ, Дезидерий Эразм Роттердамский

(1466–1536) — нидерландтық философ-гуманист.

Шығармалары: «Ақымақтықты мадақтау», «Аспанға

жіберілмеген Юлий», «Мақалдар». Өз заманының атақты

гуманистерінің бірі ақымақтықты даналықтан күшті деп

пайымдайды. Себебі, сезімдік адам тәнімен байланысты,

сондықтан ол адамның басында жиналған ақыл-ойдан

313

күрделі, яғни, адамға адамгершілікті сақтау қиынырақ. Өмір иррационалды.

Адамның бақыты оның адаспауында емес, керісінше, адасуында, даналыққа

ақымақтықты кішкене болса да араластырып отыруында. Бақыт заттың өзіне

емес, адамдардың ол туралы пікіріне байланысты. Сол себепті адам өмірі

күрделі, түсініксіз, ештеңені білу мүмкін емес. Тек «табиғат қана

адаспайды», ол адамдарды ақымақтықтан құтқарады, ғажайып, керемет күш

жоқ, ол тек табиғаттың өзі, бірақ табиғатты да танып-білу мүмкін емес.

РУССО, Жан-Жак Руссо (1712–1778) — француз жазушысы,

ағартушы, ойшыл, композитор. Ол осы күнге дейін ұстанып

отырған, айталық Швейцариядағы сияқты мемлекеттің

халықты басшылыққа алудағы тікелей билік ету формасын

қарастырды. Француз ағартушылық ағымының шеңберінен

шыға алмаса да, оның негізгі идеяларымен келіспеді.

Шығармалары: «Теңсіздіктің себептері туралы», «Қоғамдық

келісім туралы», «Эмил немесе тәрбие туралы». Әлеуметтік

теңсіздікті жоюдың бірден-бір жолы, Оның ойынша, бәсеке бостандығы

арқылы адамдардың табиғи құқықтарының (өмір сүруге, ерікті болуға,

меншік иесі болуға) қанағаттандырылуына мүмкіндік беретін жағдайлар

жасау. Мемлекеттің негізгі міндеті – бейбітшілік пен әділеттілікті сақтау.

Оның теңсіздік, «қоғамдық келісім» туралы пікірлері көп елдің саяси,

рухани өмірінде мемлекеттік құқық, тәрбие т.б. әлеуметтік құбылыстардың

қалыптасуына үлкен әсер етті.

РУШД, Әбіл Уалид Мухаммед ибн Ахмет ибн Рушд

(Аверроэс) (1126–1198) — атақты батысараб философы,

шығыс перипатетизмінің өкілі, теолог, заңгер, дәрігер,

математик. Батыс Европада ол Аверроэс деген атымен

танымал. Оның замандастары былай деген екен: «Аристотель

табиғатты түсіндірсе, ал Аверроэс Аристотельді түсіндірген».

Оның кітабы «Терістеуді терістеу». Білім мен сенімнің

арасындағы шекараны анықтауға талпынады және оның ақыл күшіне деген

сеніміне қарағанда, онда шекара дерлік жоғалады. Ол әлемнің мәңгілігі мен

жеке жанның өшпейтіндігін теріске шығару туралы сенімге келеді. Егер

философия мен дін ақиқатқа үйрететіні рас болса, онда, олардың арасындағы

алауыздық түпнегізге соқтықпауы керек. Контрастылық жағдайында діни

мәтінді ақығла сай түсіндіру қажет, өйткені ақиқат біреу және ол қисынды.

Қосарланған ақиқат болмайды.

САМНЕР, Клод Самнер — эфиопиялық философ, оның үш

томдық эфиопия философиясының тарихы, үш томдық адам

философиясы және т.б. жөніндегі еңбектері бар. Ол өзінің

«Эфиопиялық ой» деген еңбегінде эфиопиялық жазу

философиясының үш кезеңін көрсетеді. Самнер тек Эфиопия

халқы үшін ғана емес, әлемдік философиядағы орны бар тұлға

314

САНТАЯНА, Джордж Сантаяна (1863–1952) — тегі испандық американ

философ-жазушысы, сыни реализм өкілі. Негізгі идеясы: философияның

мәнін әлемді теоретикалық тұрғыдан түсіндіруден гөрі, әлемге деген

моральдық-эстетикалық қатынасты қалыптастыруынан іздеу керек деп

түсінген. Шығармалары: «Болмыс әлемдері», «Үстемдік пен билік» және т.б.

САРТР, Жан-Поль Шарль Эмар Сартр (1905–1980) —

француз философы, атеистік экзистенциализмнің өкілі

(1952–1954ж.ж. Сартр марксизм позициясына жақын болды),

жазушы, драматург әрі эссеист, педагог. 1964ж. әдебиет

саласы бойынша Нобель сыйлығының лауреаты.

Шығармалары: «Воображение», «Воображаемое», «Бытие и

ничто», «Экзистенциализм - это гуманизм», «Ситуация» 1-6 т.

және т.б.

СВАМИ, Вивекананда Свами (1863–1902) (монах

дәрежесіне өткенге дейінгі есімі – Нарендранатх Датта) —

көрнекті үнді философы және қоғам қайраткері. Свами

Вивекананданы веданта философиясының ең әйгілі және

ықпалды рухани көшбасшысы ретінде миллиондаған үндістер

құрмет тұтады. Ол Шри Рамакришна Парамахамсаның басты

шәкірті әрі Рамакришна Ордені (Рамакришна Матх) мен

Рамакришна Миссиясының негізін қалаушы болған.

СЕЙФУЛЛИН, Сәкен (Садуақас) Сейфуллин (1894–1938) —

қазақтың көрнекті жазушысы, қазақ әдебиетін

қалыптастырушылардың бірі, мемлекет және қоғам

қайраткері. Сәкен және оның серіктері де социалистік жүйені,

оның идеялық дем берушісі коммунистік партияны

халықтарға бақыт пен бостандық әкелуші деп сенді. Алайда,

қызыл империялық озбырлық Сәкеннің де, Сәкен сияқты

жүздеген-мыңдаған боздақтардың да, керек десеңіз, мүлде

басқа жолдарды таңдаған ұлтжандылардың да армандарын қиялға

айналдырып, өмірлерін қасіретке тап қылды.

СЕНЕКА, Луций Анней Сенека, Кіші Сенека немесе жай

Сенека (б.д.д.ІVғ.–65) — римдік философ-стоик, ақын және

мемлекет қайраткері. Атақты император Неронды

тәрбиелеген, сол заманда мемлекет тіршілігіне ықпалы күшті

болды. Нерон жағымсыз саясат жүргізе берген соң, Сенека

саясаттан бас тартып, өз-өзіне қол жұмсаған. Ол өзінің

шығармаларында қайырымдылық идеяларын дәріптеді,

қоғам өміріне араласпауға, өзіңмен өзің болуға, өзіңнің

рухани дүниеңмен шектелуге шақырды. Философияны теориялық,

абстракциялық жүйе жағынан емес, практикалық, мемлекетті басқару,

315

қоғамдық процестерді реттеу, адамдардың бақытқа жету жолдарын зерттеу

жағынан бағалады.

СЕНГОР, Леопольд Седар Сенгор (1906–2001) — атақты

философ, ақын, көрнекті мемлекет қайраткері әрі саясаткер,

Сенегал мемлекетінің алғашқы президенті, жалпы

африкалықтардың рухани атасы. Оның ойынша, африкалық-

негрлердің шығармалары мың, екі мың жыл бойы өз

маңызын жойған жоқ. Жергілікті халықтардың шексіз де

терең сезімділігі олардың негізгі идеясы болып табылады.

Сенгордың «Африкалық негрлер психологиясы» атты еңбегі

африкалықтардың «сезімділік күштілігін» дамытады. «Әсемдіктің»,

«игіліктің», «болмыстың» ақиқаттылығына байланысты сұрақ туғанда,

африкалық негр адам грек үлгісінде поэзия тілін, Хайдеггер ойларын,

символикалық образдарды, аллегорияларды, метафораларды қолданады.

Сенгор ежелгі грек философтарынан өзінің көзқарасына сай,

африкалықтардың мәнін ашатын идеялар іздейді. Мысалы, олар тәжірибиені

қолданатын адамдар болғандықтан, индукцияға икемді, себебі сезімдік

негізде ойлау мен ой жүгірту оңайға соғады.

СЕН-СИМОН, Анри Клод Анри де Рувруа граф де Сен-

Симон (1760–1825) — француз философы, белгілі әлеуметтік

реформатор, утопистік социализм мектебінің негізін

қалаушы. Басты шығармалары: «Өнеркәсіпшілердің

катехизисі» (1823), «Жаңа христиандық» (1825) және т.б.

СОКРАТ (б.д.д.469–399ж.ж.) — көнегрек философы,

объективтік идеализмнің негізін салушы, Платонның ұстазы.

Ол антикалық мағынадағы диалектиканың да негізін салды.

Сократтық әдіс бойынша ақиқатқа жету – диалогтық,

сұхбаттасу арқылы жүзеге асады. Ол ақиқатты анықтаудағы

өз өнерін «майевтика» (кіндік-шеше) өнері деп атады. Ол

жазбаша еңбектер қалдырмаған, оның философиялық

көзқарастары бізге Платон, Аристотельдердің еңбектері

арқылы жетті.

СОЛОВЬЕВ, Владимир Сергеевич Соловьев (1853–1900) —

ХІХғ. орыс философиясының либералдық бағытының

көрнекті өкілі, орыстың діни философы, ақын, сыншы.

Шығармалары: «Батыс философиясының дағдарысы»,

«Біртұтастық білімнің философиялық бастамалары»,

«Құдайлы-адамилық туралы оқулар», «Тианақсыздық

бастауларды сынау», «Ізгілікті ақтау», «Теократия тарихы

мен болашағы», «Платонның өмір драмасы», «Үш әңгіме»,

316

«Смысл любви» т.б. Оның негізгі идеясы – жалпы тұтастық идеясы.

СОЛОН, Солон Афинский (640 және 635 жылдар аралығы –

шам. б.д.д.559ж.ж.) — афиналық саяси қайраткер және

әлеуметтік реформатор, ақын. Ежелгі Грекиядағы «Жеті

Данышпанның» бірі. Солон жөніндегі дерек көздері

Плутарх пен Диоген Лаэртский құрастырған Солонның

кейінгі өмірі жайлы, сондай-ақ Аристотельдің «Афиндік

полития» еңбектерінде кездеседі.

СОРОКИН, Питирим Александрович Сорокин (1889–

1968) — ресейлік-американдық социолог, философ және

культуролог. Әлеуметтік стратификация және әлеуметтік

мобильділік теориясының негізін қалаушылардың бірі.

Шығармалары: «Әлеуметтік және мәдени динамика» (4 -

томдық), «Заманауи социологиялық теориялар» және т.б.

СОФИСТ, Горгий Софист (б.з.д. 480–380 ж.ж.): ештеңе жоқ, егер бір нәрсе

бар болса да, оны білуге болмайды, егер оны білген күнде де, оны тануға

болмайды.

СПЕНСЕР, Герберт Спенсер (1820–1903) — ағылшын

философы және социологы, XIX-ғас. соңында өз

идеяларымен танымал болған эволюционизм

көшбасшыларының бірі, социологиядағы органикалық

мектептің негізін қалаушы; либерализм идеологы. Оның

көзқарастары Сен-Симон және Конттың социологиялық

дүниетанымының қалыптасуына жол ашты, Ламарк және

К.Бэр, Смит және Мальтус эволюциялық идеяларының

дамуына ықпал етті.

СПИНОЗА, Бенедикт (Барух) Спиноза (1632–1677) —

нидерландық философ. Жаңа дәуірдегі философиядағы

басты тұлғалардың бірі, рационалист, пантеизм және

натурализм өкілі. Математик, оптик, аспапшы сондай-ақ, ол

- физик те. Ол өз шығармаларын геометриялық әдіспен, яғни

дефинция – анықтама-аксиома түрінде жазды.

Шығармалары: «Геометрияда қолданылатын әдіспен

жазылған этика», «Құдай, адам және оның бақыты туралы»,

«Діни саяси трактат», «Ақыл-парасатты жетілдіру туралы трактат», «Декарт

философиясының принциптері», «Этика», «Саяси трактат» және т.б. Оның

ойынша, барлық материалдық денелер мен құбылыстарды біріктіретін ұғым

– ол субстанция (түпнегіз). Құдай, табиғат, әлем, түпнегіз біртектес, бір

реттегі түсініктер, синонимдер.

317

СКОВОРОДА, Григорий Саввич Сковорода (1722–1794) —

орыс және украин философы, ақын әрі педагог. Өзінің діни-

философиялық (христиандық) көзқарастарын ол мына

шығармаларында айтып кетті: «Начальная дверь ко

христианскому благонравию», «Израильский змий», «Жена

Лотова» т.б. Ал, бақыт жайлы өзінің пікірлерін «Дружеский

разговор о душевном мире» және «Алфавит мира» сияқты

шығармаларында айтса, әдеби шығармаларына «Харьковские

басни», «Благодарный Еро-дий», «Убогий жаворонок» және т.б. өлеңдерінде

өзінің ойлары көрініс тапқан.

СКОТ, Дунс Скот (1268–1308) — шотланд схоласты. Оның

пікірінше, философия қарастыратын негізгі мәселе болмыс

болғандықтан, ол рухани түпнегізді танып-біле алмайды, ал

діннің пәні рухани түпнегіз болғанымен, оны нақты дәлелдей

алмайтынына қарамастан, оның айтқандарына күмәнданбай

сену керек. Оның ілімі скотизм деп аталған өзінің мектебі

өкілдеріне үлкен әсер етті.

СЮНЬ-ЦЗЫ (шам.б.д.д.313ж. – б.д.д.238ж.) — Сюнь Куан

конфуцийлік дәстүріндегі ұлы қытай ойшылы. Негізгі

шығармасы: «Сюнь-цзы» трактаты. Адам мәнінің ерекшелігі

туралы пайымдағанда, оның әлеуметтік мәнін айқын

түйсінген: «Адамның күші өгіздің күшінен кем, жүгіру

қабілеті жылқыдан төмен, бірақ ол жылқыға да, өгізге де

жұмыс істетеді. Неліктен бұлай? Оның жауабы: адамдарда

бірге өмір сүру қабілеті бар, ал өгіз бен жылқыда ондай

қабілет жоқ». Бұл қорытынды, біздіңше, классикалық қытай

философиясында адам мәнін ұғынудағы маңызды саты болған. Батыстық

философияда бұл идеяны дәл осындай айқын түрде Аристотель айтқан еді.

Оның пікірінше, әлемде тұратын адамдардың бірге тұрмауы мүмкін де емес

екен. Бұдан адамдардың бірге тұруының, яғни қоғамның негіздерін түсінуге

талпынған.

ТАГОР, Рабиндранат Тагор (Робиндронатх Тхакур) (1861–

1941) — атақты үнді жазушысы, ақын, сазгер-композитор,

суретші, қоғам қайраткері. Әдебиет саласы бойынша Нобель

сыйлығына ие болған (1913). Үндістан және Бангладеш

мемлекеттерінің әнұранының авторы. Анасынан айырылған

жасөспірім Тагор қарапайым әрі жалғыздықтан зарыққан өмір

кешті. Ол енді сегіз жасынан бастап өлеңдер жаза бастайды,

алғашқыда үйде, сосын жеке мектепте, атап айтқанда

Калькуттадағы Шығыс семинариясында, Бенгальдық академияда және оған

дейін педагогикалық училищеде оқыды. Онда ол бенгал тарихы мен

318

мәдениеті жөнінде көптеген мағлұматтар алады. Шығармалары: «Кешкі

әуендер», «Таңғы әуендер», «Ақынның тарихы» және т.б.

ТЕЙЕР ДЕ ШАРДЕН, Пьер Тейяр де Шарден (1881–1955)

— француз теологы және философы, священник-иезуит,

ноосфера теориясын құрушылардың бірі. Палеонтология,

антропология, философия және католиктік теология бойынша

ғылыми жаңалықтарымен танымал. Оның есімі философия

ғылымында христиандық эволюционизм

тұжырымдамасымен байланысты. Шығармалары: «Құдай-

Орта» (1927), «Адам құдыреті» (1955) және т.б.

ТОЙНБИ, Арнольд Джозеф Тойнби (1889–1975) — британ

тарихшысы, философ әрі социолог-ғалымы, онекітомдық

салыстырмалы өркениет тарихы бойынша жазылған

«Тарихты игеру» (Постижение истории) атты еңбектің авторы

(локальді өркениеттер тұжырымдамасымен белгілі). Басты

идеясы: Қазіргі адамзаттың дағдарысынан шығу жолын

ойшыл Бүкіл дүниежүзілік рухани бірліктен көреді. Ал ол

үшін дүниежүзілік діндердің аса қадірлі жақтары біріктіріліп, бірегей

Дүниежүзілік дін дүниеге келуі керек. Сонда ғана әр түрлі

цивилизациялардың басы бірігіп, бүкіл адамзаттың әрі қарай дамуына жол

ашылады, - деп санайды.

ТОЛАНД, Джон Толанд (1670–1722) — ағылшын

философиясының ХVІІІ-ғасырдағы көрнекті өкілі.

Шығармалары: «Христиандық құпиясыз білім»,

«Пантеистикон» және т.б. Оның ойынша, қайсібір Дүние

жөніндегі ақпарат түсінікті болуы керек, ал істейтін іс

мүмкін болуы қажет. Ақыл-ойға сыймайтын, оған қайшы

келетіннің бәрі жоққа шығарылуы керек, өйткені ол мүмкін

емес, я болмаса еш нәрсе емес.

ТОЛСТОЙ, Лев Николаевич Толстой (1828–1910) —

атақты орыс жазушылары мен ойшылдарының арасындағы

әлемдік деңгейдегі биік тұлға, граф. Севастополді қорғау

шайқасына қатысушы. Ағартушы, публицист, діни ағымдағы

ойшыл, оның беделді көзқарастары жаңа адамгершілік-

имандылық бағыттағы – толстовстваның пайда болуына

әкелді. Императорлық ғылым Академиясының

корреспондент-мүшесі, сөз қорын сақтау бойынша (изящная словесность)

құрметті академик. «Царство Божие внутри вас» еңбегінде жазып - көрсеткен

күш көрсетпеу идеясы кейін Махатма Ганди және Мартин Лютер Кинг

сияқты қоғам қайраткерлерінің істеріне айтарлықтай ықпал етті.

319

ТОРАЙҒЫРОВ, Сұлтанмахмұт Торайғыров (1893–1920)

— ұлы ақын, көрнекті қоғамдық және саяси қайраткер.

Философиялық мәселелерге арналған көптеген өлеңдер

жазған. Олардың арасында, атап айтқанда, «Оқуда мақсат

не?», «Жан қайда әділетті іздейтұғын», «Бір адам көп жасады

жер бетінде» және тағы басқа да елеулі туындылары бар.

«Қамар сұлу» романындағы, «Адасқан өмір» дастанындағы

философиялық ойлары – қазақ философиясына қосқан елеулі үлесі. Адам

өмірінің мәні мен мақсаты, қоғам дамуының ерекшеліктері, болмыстың

жалпы негіздемелері, таным мен адам қызметінің атқаратын рөлі және басқа

да философиялық ізденістер, әдеби-көркемдік құралдар мен әдістер арқылы

өріледі.

ТОФФЛЕР, Элвин (Олвин) Тоффлер (1928) — американдық

социолог әрі футуролог, «Информационной цивилизации»

(Ақпараттық өркениет) тұжырымдамасы авторларының

бірі. Онда XX-XXI - ғасырларда адамзат баласы күрделі,

әлеуметтік жанжалдармен және жаһандық мәселелермен

бетпе-бет келетіндігі жөнінде айтқан. Постиндустриалдық

қоғам вариантының авторы.

ТУФАЙЛЬ, Әбу Бәкір Мұхаммад Ибн Әбд әл-Мәлік Ибн Туфейль, латынш.

есімі - Абубацер) (?–1185) — философ, ғалым, дәрігер. Шығармалары: «Хай,

Якзанның ұлы туралы повест» т.б. Басты идеялары: дін ақиқатты өмір

сүреді, философия ақиқаты өмір сүреді, т.б.

УАЛИУДДИН, Мир Уалиуддин (1937) — қазіргі заманғы мұсылман

әлемінің философы. Хайдарабад Османия университетінің профессоры.

Суфизм маманы, Суфи және Құран арасындағы тұтастық мәселесі бойынша

жазған еңбектері арқылы әлемге танымал болған ұлы ғұлама. Оның еңбектері

бүгінгі күндері философия ғылымында айтарлықтай қызығушылық

тудырыып отыр.

УНАМУНО, Мигель де Унамуно (1864–1936) — испан философы, ақын.

Оның көзқарастары экзистенциалдық философияның алғашқы көріністеріне

жатады. Шығармасы: «Пенделер мен халықтардың есірікті жан

күйзелістері». Ол белгілі бір мағынада философияны «әдебиеттендірумен»

айналысты, өйткені экзистенциалдық новелланы философияның және

болмыстың ең лайықты түр көрінісі деп таниды.

ҰЛЫҚБЕК (1394–1449) — атақты астроном, планеталардың

қозғалысы таблицасын, 1018–жұлдыздың орнын анықтады.

Ұлықбектің мемлекет қайраткер ретінде істеген ең ірі

жұмысы - Самарқанда аса зор астрономиялық обсерватория

салдыруы болды. Бұл обсерваторияда «Ельхан

астрономиялық таблицалары» деген еңбек жазылған болатын.

320

Ғылым мен мәдениетті дамыту мүддесін ескеріп, Ұлықбек бірнеше жерде

(Бұхарада, Ғиждуанда, Самарқанда) жаңа типті оқу орындарын ашты.

Ұлықбекке ғылымға өзі белсене араласып қана қоймай сол тұстағы Орта

Азияның көрнекті оқымыстыларын маңына топтастырған. Оның есімі

астрономия ғылымы тарихында Птоломейдің, Насреддин әт-Тусидің,

Н.Коперниктің, Г.Галилейдің, Дж.Брунолардың есімдерімен занды түрде

қатар тұр.

ФАЛЕС, Фалес Милетский (б.д.д. 640/624–548/545 ж.ж.)

— көнегрек философы әрі математигі, Милеттік (Кіші Азия).

Европа ғылымының тарихы бастау алатын ионистік

натурфилософияның өкілі және Милет (ионистік) мектебінің

негізін қалаушы. Оның есімі геометриялық теоремамен

аталады. Оның бізге қалдырған мұрасы: дүниенің алғашқы

бастамасы – су («архэ») деп білді. Ол «Бастама туралы»,

«Күн туралы», «Күн мен түннің теңесуі туралы», «Теңіз

астрологиясы» деген еңбектер жазған.

ФАРАБИ, Әбу Насыр Мұхаммед ибн Тархан ибн Ұзлағ

әл-Фараби ат-Түрки (870–950) — әйгілі математик,

философ, музыка зерттеушісі, тарихшы болған. Ол

Аристотель еңбектерін араб тіліне аударып, оған

түсініктемелер жазған. Сол үшін оны «Екінші ұстаз» деп

атаған. Шығармалары: «Ғылымдардың шығуы»,

«Ғылымдар энциклопедиясы немесе тізбегі», «Кемеңгерлік

меруерті», «Ізгі қала тұрғындарының көзқарасы»,

«Музыканың үлкен кітабы», «Философияны аңсап үйрену үшін алдан-ала не

білу қажеттігі жайлы», «Ақылдың мәні туралы», «Әлеуметтік-этникалық

трактаттар», «Философиялық трактаттар», т.б.

ФЕДОРОВ, Николай Федорович Федоров (1828–1903) —

орыс космизмі мен гуманизмінің көрнекті өкілі. Басты

шығармалары: «Жалпы іс философиясы» («Философия

общего дела»). Ол орыс космизмін, яғни келе жатқан хаосты,

ғарышты адам құтқаруы керектігі идеясын қарастырды.

Ғарыш - адам ақылына, парасатына мұқтаж.

ФЕЙЕРАБЕНД, Пол (Пауль) Карл Фейерабенд (1924–1994)

— ғалым, философ, ғылым методологы. Шығармалары:

«Методқа қарсы», «Еркін қоғамдағы ғылым», «Эмпиризм

проблемалары» және т.б. Ол эпистемологиялық немесе

методологиялық анархизм деген концепцияны тұжырымдады.

Негізгі идеясы: ғылымда әрқашанда мойындалған

теорияларға қарсы бағытталған теориялар жасалуы керек,

сонда ғана олардың арасында өзара бәсекелестік пайда болып,

321

ғылымның дамуы тездейді. Ғылыми теорияларда пайдаланылатын терминдер

әрбіреуінде тек өзіне ғана тән мазмұнға ие болады. Бұл теориядағы

терминдер екінші теорияға енгізілсе, олардың мазмұны дереу өзгереді.

Сондықтан оларды бір-бірімен салыстырып баға беру мүмкін емес.

ФЕЙЕРБАХ, Людвиг Андреас фон Фейербах (1804–1872) —

атақты немістің классикалық философы, материалист,

қылмыстық құқық бойынша маман-криминологтың баласы.

Шығармалары: «Христиан дінінің мәні», «Діннің мәні»,

«Гегельге қарсы сын», «Болашақ философиясының негізгі

қағидалары» және т.б. Философияның негізгі міндеті –

табиғатты зерттеп, оның адамға тигізер әсері негізінде

адамның осы өмірдегі мән-мағынасын түсіну.

ФИХТЕ, Иоганн Готлиб Фихте (1762–1814) — неміс

философы. Субъективтік идеализмнің негізін қалаушы және

неміс классикалық философиясы өкілдерінің бірі.

Философиялық ілімдер ғылымдар теориясы (ғылымдар туралы

ілім) ретінде қандай да болмасын білімнің негізін көрсетулері

керек деген пікірді өз ілімінің басты қағидасы етіп алған

ойшыл. Шығармалары: «Ғылым туралы ілім», «Адамның

міндеті», т.б. Ол «өзіндік затты» танып-білуге болмайды деген

пікірді мойындамайды және оны сынға алады. Оның пікірінше, әрекетшіл

«Мен» әр уақытта да өзінің қарама-қарсысының әсерімен қозғалысқа және іс-

әрекетке түседі. «Меннің» себепсіз іс-әрекеті - оның қызметі мен алдындағы

мақсатының өзара қарамқайшылықтарын қайта-қайта қалпына келтіру

процесі. Былайша, бір кедергіден өтіп, оны жойған кезде, екіншісі пайда

болады, сөйтіп шексіз кете береді. Өзінің осы тәсілін «антитетикалық»

тәсіл деп атаған.

ФИЧИНО, Марсилио Фичино (1433–1499) — итальяндық

гуманист, философ әрі астролог, флорентийлік Платон

академиясының басшысы және негізін қалаушысы. Алғашқы

Қайта Жаңғыру кезеңіндегі атақты ойшылдардың бірегейі.

«Платондық құдайлық ілім» деген шығарма жазды. Онда ол

адамзат баласының барар жолын айта келе, оған ғылыми

түрде шолу жасайды.

ФЛОРЕНСКИЙ, Павел Александрович Флоренский (1882–

1937) — діни философ, энциклопедист-ғалым, «орыстың

Леонардо да Винчиі». Шығармалары: «Сенім қазығы және

ақиқат тұжырымы», «Идеализм мағынасы», «Есімдер»,

«Иконотас», «Православиялық теодиция тәжірбиесі» және т.б.

Біртұтастық білім, болмыстың бірлігі мен гармониясын,

бүткілбірлік метафизикасын зерделеп софиологияны оның бір

322

тармағы ретінде қарастырды.

ФОХТ, Карл Фохт (1817–1895) — философ, вульгарлық

материалист, негізгі кәсібі – дәрігер-жаратылыстанушы.

Философиялық көзқарасы: адамның пайда болуы туралы

інжілдік ілімді сынады; адамды маймылдың жақын туысы

деп санады; социализм идеясына мүлде қарсы болды, өйткені

социализм адамның табиғи жаратылысына жат құбылыс;

ойлау мен сананы физиологиялық-химиялық процесс, яғни

«бауыр өтті қалай бөліп шығарса, мида ойды солай

шығарады» деп санады.

ФРАНК, Семен Людвигович Франк (1877–1950) — орыстың

діни философы және психологы. 1922ж. эмиграцияланған.

Оның философиялық жолы «заңды марксизмнен»

діниидеализмге, экзистенциализм мен феноменологияға

дейін созылып жатыр. Оның философиясының негізгі

тақырыбы – рационалді ойды діни сеніммен ұштастыру; адам

және оның өмірінің мәні. Ол социализмді қатты сынға алды.

ФРЕЙД, Зигмунд (Сигизмунд) Шломо Фрейд (1856–1939)

— австриялық психолог, психиатр және невролог,

психоаналитикалық мектептің негізін қалаушы.

Шығармалары: «Түсті жору», «Күнделікті өмірдің

психопатологиясы», «Психоанализ туралы», т.б. Алғашында

фрейдизм невроздарды түсіндіретін және емдейтін ілім

ретінде қалыптасты, кейін келе дау-жанжал жағдайға тап

болған саналық пен бейсаналық арасындағы қарым-

қатынасты, бейсаналықтың өзіндік заңдылықтары мен әрекетшілдігін

түсіндіруге бағытталған теорияға айналды.

ФУКО, Эрих Зелигманн Фуко (1900–1980) — неміс-

американдық философ, социолог, әлеуметтік психолог,

психоаналитик, Франкфурт мектебінің түлегі, неофрейдизм

және фрейдомарксизм негізін қалаушылардың бірі.

Шығармалары: «Еркіндіктен безіну», «Адам деген – адам»,

«Сау қоғам», «Үміт революциясы», «Махаббат өнері»,

«Иемдену әлде болу» және т.б.

ФУКО, Мишель Поль Фуко (1926–1984) — француз

философы, мәдениет және тарих теоретигі. Шығармалары:

«Білім археологиясы», «Бақылау және жазалау»,

«Классикалық дәуірдегі ақылсыздық тарихы», «Клиниканың

пайда болуы», «Гуманитарлық ғылымдар археологиясы»,

«Сөз бен зат», «Білімге құштарлық», т.б. Олар негізінен

әлеуметтік ғылымдар жөнінде, медицина, т.б. жазылған. Ол

индивидтегі автономдық бастаудың басымдылығы туралы

323

идеяны сынап, адамды әлеуметтік конструкция ретінде айқындайды. Ол өз

зерттеулерінде мәдениет тарихындағы ессіздікке талдау жасап, билік пен

үстемдік құрылымдарын анықтаумен айналысады.

ХАБЕРМАС, Юрген Хабермас (1929) — неміс философы,

социологы әрі культурологы. Майндағы-Франкфурте

(1964ж.) профессор болып істеді. Штарнбергтегі Макс

Планктің қоғамында (К.Вайцзеккермен бірге) ғылыми-

техникалық өмірін зерттеу институтының директоры (1970–

1981). Франкфурт мектебінің теориясын сыни тұрғыдан

қайта қарастырған «екінші толқын» өкілі ретінде танымал

ғалым.

ХАЙДЕГГЕР, Мартин Хайдеггер (1889–1976) — неміс

философы, экзистенциализмнің ірге тасын қалаушылардың

бірі. Философия дамуының күрделі жолын сыни тұрғыдан

пайымдай отырып, өзінің «Болмыс және Уақыт» еңбегінде

адамның әлемнен бөлінуі техникалық өркениетке тән деп

сипаттайды. Шығармалары: «Психологизмдегі ілім мен

пікір», «Уақыт және болмыс», «Дүние дидары дәурені»,

«Техника туралы мәселе», «Жалған сүрлеулер» (Ешқайда

апармайтын жолдар), «Тілге баратын оқапта»,

«Метафизикаға кіріспе», «Ойлау дегеніміз не?», т.б.

ХАМИДУЛЛАХ, Мухаммад Хамидуллах (1908–2002) — қазіргі заманғы

әлем таныған мұсылман философтарының бірі. Париж университетінде

«Пайғамбарымыздың соғыс хаттары» атты тақырыпта докторлық

диссертация қорғап, Германиядағы Тубинген университетінде

«Мемлекетаралық мұсылман құқығы» тақырыбында екінші мәрте докторлық

диссертация қорғайды. Парижде Француз ұлттық зерттеу орталығында

ғылыми зерттеуші заң және ислам саласында зерттеу жұмыстарын жүргізеді.

Шығармалары: «Ислам дініне кіріспе», «Пайғамбардың шайқастары»,

«Исламның заң ғылымына ықпалы», «Исламда мемлекетті басқару», «Имам

Ағзам және еңбектері», «Модернистік экономика және ислам», «Мұсылман

және Рим құқығы», «Құран-Кәрім тарихы», «Ислам пайғамбары».

ХАЙЕК, Фридрих Август фон Хайек (1899–1992) —

ағылшын азаматтығын алған австриялық философ әрі

экономист. Осы заманғы либерализм классигі саналады. Вена

университетін бітірген. Онда құқық, философия және

экономика пәндерін жақсы меңгерген. 1927-1931ж.ж.

Австрияның сұраныстарды зерттеу институтын басқарған.

1950-1962ж.ж. Чикаго және Фрейбург университеттерінде

жұмыс істеген. Экономика саласы бойынша Нобель

324

сыйлығының иегері. Шығармалары: «Құлдыққа бастар жол», «Ғылыми

контрреволюция», «Орға жығар өзімшілдік. Социализмнің қателіктері» және

т.б. Ол өмір бойы экономикаға мемлекет тарапынан ықпал жасау идеясына

қарсы болып өтті. Мұндай қадамның кез-келген түрі сөзсіз тоталитаризмге

алып келеді деуден бір танған емес.

ХАЙЯМ, Әбу-л-Фатх Омар ибн Ибрахим әл-Хайям (шамамен 1048–?) — парсы математигі, астрономы, ақын,

философы. Жас кезінде жақсы отбасының тәрбиесінде

болған, әрі өлеңге құмартып өскен, оның кейбір өлеңдері

(рубаилары) осы күнге дейін жеткен. Нишапурда жұмыс

атқарған кезінде, сол кездегі оқымыстылармен бірлесіп сол

замандағы күнтізбеге өзгерістер енгізген.

ХАЛДУН, Әбу Зейд Әбдірахман ибн Мұхаммед Ибн

Халдун әл-Хадрами әл-Эшбили (1332–1406) — араб-

мұсылман философы, тарихшы, саяси экономист,

әлеуметтік ойшыл. Шығармалары: «Өмірбаян»,

«Мухассалдың мәні», «Үлкен тарих», «Муккадима» және

т.б. Басты идеялары: ол өз іліміндегі экономикалық

теориясында жеке меншік проблемасын әзірледі,

материалдық ынталандыру қажет деп есептеді, салық салу

проблемалары бойынша өте маңызды жобалар әзірледі. Әсіресе оның

өркениет туралы теориясына қосқан үлесі өте маңызды. Өркениеттердің

құлдырау және құру себептерін аша отырып, ол өркениет құриды, ал

мәдениет қалады деген қорытындыға келеді. Өркениет қандай да бір қоғам

дамуының жоғары сатысы болып табылады, бірақ одан соң, заңды түрде,

гүлденуден кейін күйреу басталады.

ХЕЙЗИНГА, Иохан Хейзинга (1872–1945) — нидерландық

философ, Голландия тарихшысы әрі мәдениет теоретигі.

«Ойын танымы» ұғымын енгізді, оның пікірінше ойын-

дегеніміз «трансценденция тілі», сол дүниеде адамдық іс-

әрекет, қылық еркіндігі толық ашылады. Өнер арқылы

құбылатын ойын - бұл фәнилік пен бақилық, Адам мен

Құдай, жердегі мен көктегінің айтысы кеңістігі.

Шығармалары: «Ойнаушы адам» (1938).

ХИЛОН, Хилон Спартанский (шамамен б.д.д. VIғ. 1-ші

жарт, б.д.д. 556/5ж.ж.) — көне грек ойшылы әрі мемлекет

қайраткері, әйгілі жеті данышпанның бірі. Лакедомондық

атақты Дамагета әулетінде дүниеге келіп, ерте мемлекет

ісіне араласады. Ұзақ жыл Спартадағы жоғарғы билікте

жүріп, басқару жүйесінде әділдік, адамгершілік

қағидаларының қалыптасуына зор ықпал етеді. Евфидем

патшаның тұсында Спартадағы жоғарғы билік алқасының мүшесі, яғни эфор

325

болады. Туған ағасы оған сен эфор болдың, мен неге болмаймын деп

ренжігенде ол: «Мен қиянатқа төзе білемін» деп жауап беріпті.

ХОРЕЗМИ, Әбу Абдолла Мұхаммед ибн Мұса әл-Хорезми (шам.783ж. – шам. 850ж.) — ортағасырлық ұлы ғалым–

математик (алгебралық тәсіл «әл-джебрді» ойлап тапты),

астроном (жұлдызшы), тарихшы, жағрапияшы. Ол

арифметика бойынша ең алғаш позициялық қағидаларға

негізделген нұсқау жазды. Мұхаммед әйгілі «әл-жебр уәл-

мұқабала кітабы» – «Қалпына келтіру және қарсы қою

туралы кітап» кітабын (сызықты және Селлек теңдеулерді

шешуге арналған) жазды, оның атынан «алгебра» атауы шықты. Оның

алгебра бойынша трактатында геометрия, тригонометриялық кестелер және

қалалардың ені мен ұзындығы жайында тараулар бар.

ЦИАЛКОВСКИЙ, Константин Эдуардович Циолковский

(1857–1935) — орыс-совет ғалымы, зерттеуші, мектеп

мұғалімі. Қазіргі заманғы космонавтиканың негізін

қалаушы. Мәңгілік идеясы, материяның мәңгілігі, атом

материяның ең кішкентай бөлшегі, әлемдегі саналы

өркениеттер шексіз деген идеялар айтты.

ЦИЦЕРОН, Марк Тулий Цицерон (б.д.д.106ж. – б.д.д. 43ж.)

— көнерим саясаткері және философы, тамаша шешен -

оратор. Сондай-ақ, ол «мәдениет» (культура) ұғымын алғаш

рет айтып, оны өз еңбектерінде қолданған. Оның афоризм-

сөздерінің бірі: «Егер де біз еркін ел болғымыз келсе, онда

заңның құлы болуымыз керек!». Антикалық грек-рим

кезеңіндегі аса кемеңгер ұлы тұлғалардың бірі болып

саналады.

ЦЗЭН-ЦЗЫ, Цзэн-цзы Юй (б.д.д.Vғ. өмір сүрген) — ежелгі

Қытайда аты шыққан философ, Кун Фу-цзының сүйікті

шәкірттерінің бірі. Оны «Ұлы ілім» («Да сюэ») кітабын

жазғандардың біріне жатқызады.

ЧААДАЕВ, Петр Яковлевич Чаадаев (1794–1856) — орыс

ойшылы әрі публицисі. Алғаш рет орыс философия

тарихының негізін қалаушы. Батысшыл - бағытының

қалыптасуына көп еңбек етті, оны «Философиялық

хаттар» деп аталатын еңбегінен көре аламыз. Жалпы,

орыстың философиялық ойындағы қызықты ізденістер XVI-

XVIIIғ.ғ. бойында жалғасын тапты және екі үрдістің қарама-

326

қайшылығы негізінде өтті. Екінші үрдіс - Батысшылдардың айтуынша Ресей

Европаның даму жолына барлығынан кейін түскендіктен, Батыстан көп

нәрсені үйреніп, сол өткен тарихи жолды қайталауы тиіс. Бұл екі

үрдістің айқын теориялық және қоғамдық-саяси тұрғыда қалыптасуы XIXғ.

40-60 ж.ж. болды.

ЧИЖЕВСКИЙ, Александр Лионидович Чижевский (1897–

1964) — ғарыштық биология философиялық жүйесін

жасады. Шығармалары: «Физические факторы

исторического процесса», 1924; «Эпидемические

катастрофы и периодическая деятельность Солнца», 1930;

«Проблемы ионификации», т.1-3, 1933-1934; «Вся жизнь»,

1964; «Земное эхо солнечных бурь», 1974; «Стихотворения»,

1987; және т.б.

ШАЛКИІЗ-ЖЫРАУ, Шалгез Тіленшіұлы (1465–1560) —

қазақтың жыраулық поэзиясының атасы. Онда әміршіге

тікелей арнау да, мадақ өлеңдер де, болмыс туралы

философиялық толғаныстар да, өзі туралы ойлар да,

дидактикалық толғаулар да бар. Қазақ ақын-жырауларының

шығармалары, негізінен, көшпелілер болмысы, атақоныс,

адам, сол кездегі әлеуметтік жағдайларға, батырлық,

көркемдік, адамгершілік өмір мәселелеріне байланысты.

Дүниеде тұрақты, мәңгілік ештеңе жоқ дейді жырау. Шалкиіз толғауларының

рухы– батырлық, ерлік, өз Отанын сүю, оған шексіз қызмет ету.

ШАН ЯН, Шан Гунсунь Ян (б.д.д.390–б.д.д.338) — әйгілі қытай ойшылы,

даосизм және конфуцийшілдік іліміне қайшы келетін философиялық-саяси

Легизм - ілімінің негізін қалаушылардың бірі. Шан Ян «егер барлық жерде

заңды басшылыққа алатын болса, ел тәртіптен ләззат алады» - деп жазды.

Концепциясы: 1-билеушіге жан-тәнімен берілуге тәрбиелеудің негізі ретінде

жазалау мен марапаттау жүйесін: 2-тектердің рангын беру және қызметке

тағайындау жүйесін қамтиды. «Халық ақымақ болса – оны басқару оңай».

Яғни, халық пен билеуші антагонистік ара қатынаста ғана бола алады. Оның

тезистерінің негізінде мораль, дәстүр, мәдениет адам табиғатымен - оның

пайдаға деген туа біткен құлшынысымен сәйкес емес. Оның ілімі Хань

Фэйдің «басқару өнері» ілімімен ұштасып, императорлық Қытайдың

доктринасына айналды.

ШАРИ-АТИ, Али Шари-ати (1933–1977) — қазіргі

заманғы иран-исламдық философ-ғалымдарының бірі. Оның

еңбектері – «Марксизм және Батыстағы басқа да шындықтан

ауытқушылық», «Исламдық сын». Басты мақсаты – діни-

философиялық әлеуметтанушылық тұжырымдаманы

қалыптастыру.

327

ШАРИФ, Мухаммад Маян Шариф (?–1965) — пакистандық, қазіргі заман

мұсылман философтарының бірі, М.Икбалдың замандасы және ізбасары.

«Парсылық ойлар» деген үлкен философиялық еңбек жазған. Негізгі

қарастырған мәселесі – діни-философиялық антропологияның жобасын

түзеу. М.Шариф зорастризмді діни дуализм ретінде қарастырады. Ал

семиттердің қосындыларымен өңделген зороастризм, буддизм, христианизм

және сириялық гностицизм жиынтығы деп бағаланған.

ШӘКӘРІМ, Шаһ-Кәрім Құдайбердіұлы (1858–1931) —

қазақ арасынан шыққан әйгілі ойшыл, тарихшы, ақын,

гуманист әрі діни қайраткер. Абайға немере іні Шәкәрім

Қазақ Елін қалай өркениетті, мәдениетті елдер қатарына

қосамын деп талпынды. Оның ойынша, бұл азаматтық

өтеудің шарты – туған елдің бүкіл тарихи, мәдени

құндылықтарын жоғалтпай, оларды заман талабына сәйкес

қолдану. Шәкәрімнің рухани ізденісінде ежелгі сақ-түрік

заманынан қалыптасқан ғарыштық дүниетаным ерекше орын алады. Тәңірі,

Нұр, Күн, Табиғат – ол үшін қасиетті, киелі ұғымдар. Оның 1898 жылы

жазған «Үш Анық» атты философиялық трактаты бүгінгі күндері ғылымдағы

аса құнды дүние.

ШВЕЙЦЕР, Альберт Швейцер (1875–1965) — неміс

теологы, философ, музыкант, гуманист, дәрігер, қоғам

қайраткері. Әлемдік Нобель сыйлығының иегері (1952).

Шығармалары: «Упадок и возрождение культуры.

Философия культуры. Часть-I», «Культура и этика.

Философия культуры. Часть-II», «Христианство и мировые

религии», «Отношение белых к цветным расам», «Мистика

апостола Павла», «Религия в современной культуре»,

«Мировоззрение индийских мыслителей. Мистика и этика», «Философия и

движение в защиту животных», «Проблема мира в современном мире»,

«Гуманность» және т.б.

ШЕЛЕР, Макс Шелер (1874–1928) — неміс философы және

социологы, философиялық антропологияның негізін

қалаушылардың бірі. Шығармалары: «Соғыс данышпаны

және неміс соғысы», «Соғыс және құрылыс», «Адам

бойындағы мәңгілік құндылықтар туралы», «Білім

формалары және қоғам», т.б. М.Шелер өзінің «Сущность

человека, новый опыт философской антропологии»

(«Философиялық антропология») атты еңбегін аяқтай

алмады, тек қысқартылған күйінде, «Положение человека в Космосе» атты

баяндама түрінде ғана қала берді. «О самообмане», «О раскаянии», «О любви

328

и ненависти» деген мақалалары айтарлықтай пікірталас тудырды.

Э.Гуссерльдің ең жақын үзеңгілес серігі.

ШЕЛЛИНГ, Фридрих Вильгельм Йозеф фон Шеллинг

(1775–1854) — немістің классикалық философы. Йендік

романтиктерге жақын болды. Жаңа дәуірдегі идеализмнің

көрнекті өкілі. Табиғи күштер иеархиясының спекулятивтік

натурфилософиясы ілімін қалыптастыра отырып, ол өзінің

осы таным тәсілін «Интеллектуалды интуиция» деп атаған.

Эмпирикалық нақтылық заттарында бірде табиғат заттары,

бірде рух көрініс табады. Демек, олар бір-бірімен тепе-тең

(тождество) жағдайда болады. Табиғат пен рухтың тепе-теңдік идеясы

Шеллинг философиясының басты және негізгі проблемасы болып табылады.

Шығармалары: «Трансценденталдық идеализмнің жүйесі», «Адам

бостандығының мәні туралы», т.б.

ШЕСТОВ, Лев Исаакович Шестов (Шварцман) (1866–

1938) — орыстың философ-экзистенциалисі, әдебиетші,

иррационалист. Шығармалары: «Достоевский және Ницше»,

«Негізсіздіктің шыңы», «Тірексіздікті мадақтау» т.б. Негізгі

идеясы: діни философиясындағы интеллектуализмге

антиинтеллектуалистік үрдіс қарсы тұрды.

Антиинтеллектуалистер ақыл-ой бастауынан басым тұратын

сезімге негізделген діндарлықты насихаттады. Олар діни

өмірді эмоционалдық сала шеңберімен тұйықтауға ұмтылады. Оның

іліміндегі негізгі нәрсе - ақыл мен сенімнің қарама-қайшылығы, сәйкессіздігі.

ШИ, Ху Ши, Ху Ши-чжи (1891–1962) — XXғ. атақты

қытай философы. Шығармалары: «Ежелгі Қытайда

логикалық әдістің дамуы», «Қытай философиясының

тарихы», т.б. Ол Конфуцийдің «Өзгерістер кітабын»

логикалық еңбек деп бағалайды. Қытай философиясының

болашағын ол конфуциялық идеалдардың моралистік және

рационалистік тұсауларынан босану бағытымен

байланыстырады. Оның пікірінше, бұл жолда біздің жыл

санауымыздағы үшінші, төртінші және бесінші

неоконфуциялық мектептерінің қайта өрлеуі үлкен рөл атқарады. Сонымен

қатар Батыстың ғылым мен логикалық әдістерінің жетістіктерін кең

пайдалану қажет.

ШЛИК, Мориц Шлик (1882–1936) — неміс-австриялық философ, физик,

логикалық позитивизм көшбасшыларының бірі. М.Планканың

жетекшілігімен физика саласы бойынша диссертация қорғады. Росток және

Килада Венада (1922ж. бастап), Калифорния университетінде (1931-1932)

329

профессорлық қызметтерде, Вена ұйымының негізін қалаушы әрі оның

төрағасы. Шығармалары: «Пространство и время в современной физике»,

«Всеобщая теория познания», «Вопросы этики», «Позитивизм и реализм»,

«Природа и культура», т.б.

ШОҚАЙ, Мұстафа Шоқай (1890–1941) — Алаш

қайраткері, түркі халықтарының бірлігінің жалынды

жаршысы. Алашорда үкіметінің мүшесі, публицист-жазушы.

Отаршылдықтың озбыр саясатына қарсы жүргізілген

қоғамдық қозғалыс көсемдерінің бірі, Түркістан халықтары

арасында тарихта тұңғыш рет демократиялық Еуропаның

ортасында түркістандық саяси эмиграциялық қызметтің

негізін қалаушы.

ШОҚАН, Мұхаммед-Қанафия Шыңғысұлы Уәлиханов (1835–1865) — қазақ ағартушылығының негізін салушы,

демократиялық ұлттық мәдениетіміздің көрнекті өкілі,

энциклопедист-ғалым, шығыстанушы, саяхатшы, публицист

және қоғам қайраткері. Өзінің аз ғұмырында адам қабілетінің

ғажайып мүмкіндіктерін, гуманизмнің биік өресін,

ұлтжандылықтың жалтақсыз үлгісін, ғылыми қабілет пен

алғырлықтың қайран қаларлық өнегесін барша болмысымен,

нақтылы іс әрекетімен дәлелдеп үлгерді.

ШОПЕНГАУЭ, Артур Шопенгауэр (1788–1860) — неміс

философы, иррационализм өкілі. Шығармалары: «Әлем

жігер және елестету ретінде», «Табиғаттағы жігер туралы»,

«Афоризмдер мен максималар», т.б. Оның пікірінше, таным

процесі кезіндегі философтардың қарастырып жүргені шын

мәніндегі денелер емес, тек субьектімен байланыстағы

обьект немесе елестету ғана. Елестетуден басқа, одан да гөрі

ауқымдырақ құбылыстардың бар екенін зерттей келе, таным

субьектісі, яки жеке адам өз басының тәжірибиесі негізінде жігерді өзінің

ішкі мәні деп таниды. Жігер – әр уақытта рухани акт. Жігер кейбір

құндылықтарды қалыптастырады, ал оларды құндылық ретінде

мойындағаннан кейін, өзі соған ұмтылады.

ШОРТАНБАЙ, Шортанбай Қанайұлы (1818–1881) —

«Зар-Заман дәуірі» кезеңіндегі әйгілі ақын әрі жырау. Оның

өлеңдері ел аузында ауызша таралып, кейін баспа бетіне

шыққан. Жазба сауатты болғанымен, өлеңдерін ауызша

суырып салып айтқан. Орыс патша үкіметінің отаршылдық

саясаты, жаңа ел билеу тәртібінен (1888) туындаған

құбылыстарды көрсетеді. Оның бір топ шығармаларында

(«Бір тәңірге аянды», «Бір насихат айтайын», «Қалықтаған

330

сұңқар ем», т.б.) қалың бұқараның азапты тұрмысының екі жақты қаналуға

ұшырауын, би-болыс, ұлықтардың зұлымдығы мен парақорлығын

әшкерелейді.

ШПЕНГЛЕР, Освальд Арнольд Готтфрид Шпенглер (1880–

1936) — неміс философы, өмір философиясының өкілі,

қазіргі мәдениет философиясының негізін қалаушылардың

бірі. Ол мәдениетті біртұтас жалпыадамзаттық деп емес, жеке

мәдениеттерге бөліп қарастырған (мысырлық, үнділік,

вавилондық, қытайлық, «аполлондық» (гректік-римдік),

«магиялық» (византиялық-арабтық), «фаустық»

(батысевропалық) және майя мәдениеті; орыс-сібір

мәдениетінің тууы күтіледі). Олардың дамуы белгілі бір биологиялық

ырғаққа бағынады: олардың дамуының негізгі фазалары: туу және балалық

шақ; жастық шақ және жетілу; кәрілік және «құлдырау». Шығармалары:

«Европаның күйреуі», «Торығу» (Писсимизм), «Адам және техника»,

«Пруссачество и социализм» және т.б.

ЭКО, Умберто Эко (1932) — итальяндық философ-ғалым,

мәдениет тарихшысы (медиевист), әдебиет сыншысы,

жазушы және қазіргі семиологияның белгілі өкілі. Ол

философиялық, тарихи, семиотикалық «Раушан есімі»

романының авторы. Роман детектив жанрында, бірақ

классикалық емес, постмодернистік үлгіде жазылған.

Умберто Эко философияны детектив формасында да

көрсетуге болады деп санайды.

ЭМПЕДОКЛ, Эмпедокл Акрагантский (шам.б.д.д.490–

шам.б.д.д.430ж.ж) — көнегрек философы, дәрігер, мемлекет

қайраткері, абыз. Шығармалары: «Табиғат туралы»,

«Тазарту» (поэма түрінде жазылған), т.б. Әлемнің алғашқы

бастамасы етіп дәстүрлі қалыптасқан «заттардың төрт

тамырын» – жер, су, ауа және отты алған. Бұл бастамалар

бір-біріне ауыспайды. Эмпедокл төрт алғашқы бастаманы

төрт құдаймен теңестіріп қарайды. Олар: Зевс, Гера, Аид және Нестис (су

құдайы). Ал қалған құдайлар осы тамыр – Құдайлардан жаратылады.

Әлемдегі заттар осы төрт бастаманың бір-бірімен әртүрлі мөлшерде

араласуынан пайда болады. Эмпедоклдың айтқан екі болжамы таң

қалдырады. Бірі – Күннің тұтылуы Жер мен Күннің арасына айдың тура

келіп, қабаттасуы. Екіншісі – сәуленің әлемде тарауы үшін уақыттың

керектігі. Олай болса сәуленің таралу жылдамдығы болатыны.

ЭНГЕЛЬС, Фридрих Энгельс (1820–1895) — неміс философы, марксизмнің

негізін қалаушылардың бірі, К.Маркстың досы, әрі жақын әріптесі. Ол еңбек

331

адам санасы қалыптасуы мен дамуының материалдық негізі,

адамзат қоғамы дамуындағы экономиканың басымдығы

туралы («Маймылдың адамға айналу үдерісіндегі еңбектің

рөлі», «Отбасының, жеке меншіктің және мемлекеттің шығу

тегі») идеяларын айтты. Ф.Энгельс табиғат диалектикасы,

болмыс субстанциясы ретіндегі материя туралы идеяларды,

материя қозғалысы формаларының классификациясын,

материя атрибуттары ретіндегі уақыт пен кеңістік туралы

жағдайды, әлемнің материалдық тұтастығы туралы

идеяларды жасап шығарды («Анти-Дюринг», «Табиғат диалектикасы»).

ЭПИКУР (б.д.д.342/341–б.д.д.271/270) — көнегрек

философы, материалист. Афинадағы эпикуреизмнің негізін

қалаушы («Эпикурдің бағы»), оның жазған 300-ге жуық

еңбегінің тек аздаған бөліктері ғана сақталған. Оның

философиясы үш бөліктен тұрады: табиғат пен ғарыш

туралы ілім («Физика»), таным туралы ілім («каноника»)

және адам, оның мінез-құлқы туралы ілім («Эстетика»).

Оның пікірінше, атомдар – дүниенің алғашқы бастамасы. Басты идеясы –

өмірдегі құмарлықтардың ішінде материалдық қуаныштарға еш ойланбастан

жол беру.

ЮЛАНЬ, Фэн Юлань, Фэн Чжишэн (1895–1990) — XX

ғасырдағы қытай философиясының ең ірі кәсіби

философтарының бірі. «Өмір идеяларын салыстырмалы

зерттеу» деген шығармасында бір-біріне ұқсас әртүрлі

мәдениеттердің тенденцияларын қарастырады. Жаңа

неоконфуцианство ілімін жасады. Қытай мен Батыс

философиясындағы идеяларды жүйелеуге талпынып, Сунь

конфуцианствосы мен позитивизмнің негізін салып, өз үлесін

қоспақшы болды. Жалпы, Фэн Юлань барлық қытай философиясы тарихына

тоқталып, оны гностицизм тарихы ретінде қарастырды, ал Батыс

философиясын рационализм тарихы ретінде қарастырды.

ЮМ, Дэвид Юм (1711–1776) — шотландтық философ,

субьективтік идеалист, тарихшы әрі публицисі, эмпиризм

және агностицизм өкілі, Шотландтық Ағартушылық

бағыттағы ірі қайраткерлердің бірі. Шығармалары: «Адам

табиғаты туралы трактат», «Таным туралы», «Мораль

туралы», «Адамдық таным туралы ізденіс», «Жаратылыстану

діні туралы сұхбаттар», 8-томдық «Англия тарихы»,

«Жаратылыс дінінің тарихы», т.б. Юм – осы уақытқа дейін

айтып келгендей «агностик», «скептик» емес, биологиялық-антропологиялық

тұрғыдан философиялық-рационалистік бағытқа қарсы шыққан реалист.

332

ЮНГ, Карл Густав Юнг (1875–1961) — психоанализдің

жаңа бейнесін, бейсаналықтың басқа типін, яғни «ұжымдық

бейсаналық» түсінігін ұсынған, швейцарлық психолог әрі

мәдениеттанушы және З.Фрейдтің ең жақын шәкірті.

Ұжымдық бейсаналық туралы, тұлғаның екі орталығы – «эго»

мен «өздік болмыс» туралы ілімге сүйенген Юнг тұлғалардың

психологиялық типологиясын жасаған. Ежелгінің адамдары,

дейді ол, тұлғалардың, мінездердің типологиясын ұсынған

және оны аффективті өмірдің ерекшеліктеріне негіздеп, соңғысының жердің,

судың, ауаның, оттың ғарыштық элементтерімен байланысын анықтаған.

Адам ағзасында да сол элементтерге сәйкес келетін «сөлдер» жиналады және

олардың қайсібірінің басымдылығы белгілі бір темпераментті

қалыптастырады. Юнг өзінің алдында болғандардың еңбектерін бағаласа да,

олардың ойлау жүйесіне ермейді, яғни ішкіден, психикалықтан сыртқы

физикалыққа қарай жүруді негіздейді, психологиялық типологияны жасап,

өткеннің көптеген философиялық ілімдерінде ұқсас нәрселерді табады.

ЯСПЕРС, Карл Теодор Джасперс (1883–1969) — неміс

философы, психологы әрі психиатры, экзистенциализмнің

басты өкілдерінің бірі. Шығармалары: «Жалпы психология»,

«Философия және дүние», «Философия» (3-т), «Үміт және

қамқорлық», «Біздің заманғы парасат пен бейпарасаттық»,

«Экзистенциалдық философия», «Тарихтың қайнар көздері

және оның мақсаты», «Уақыттың рухани ахуалы», «Тарихтың

мағынасы мен арнаулылығы», «Философиялық сенім», «Ұлы

философтар», т.б. Идеясы: ол өз ілімінде рационалистік идеялардан бас

тартып, философияны ғылым түрінде қарастырудың қажеттігіне шек қойып,

шынайы философия деп философиялық ой кешу үрдісінің өзін атаған. Әрбір

адам философиялық ой кешуге бейім, олар өзін тыңдаушыларын тауып,

қобалжытқан ойларын айтып жеткізіп, шынайы қарым-қатынастарға жол

салуға талпынады. Философия сондықтан ішкі, рухани, үрдіс, ол дүниені

белсенді түрде өзгертуге бағытталмаған, оның басты мақсаты – болмысты

сана елегінен өткізу, махаббат сезімін аялау, тыныштық орнату.

333

ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ТЕРМИН-СӨЗДЕР

АБСОЛЮТ — лат. тілінен ауд. аяқталған, толық, кемел, дербес, шартсыз

дегенді білдіреді. Н.Кузанскийдің Құдайдың пантеистік тұрғыдағы түсінігін

белгілеу үшін философияға енгізген термині. «Абсолюттік максимум»,

«абсолютті минимум», «өзге емес» және т.б. да атауларға барабар атау.

М.Мендельсон мен Ф.Якоби «абсолют» терминін Б.Спинозаның

философиясындағы субстанцияны сипаттау үшін қолданған. Ф.В.И.Шеллинг

абсолют түсінігін өзінің философиясында кеңінен пайдаланады. Одан кейін

аталған категория философияда орнықты.

АБСОЛЮТТІК АҚИҚАТ — заттар мен құбылыстар туралы толық, жан-

жақты қамтылған, жеткілікті білім.

АБСОЛЮТТІК ИДЕЯ — Г.В.Ф.Гегельдің философиясындағы негізгі

категориялардың бірі. Оның философиясында абсолюттік идея субстанция

және субьект ретінде көрініс тапқан. Ол логикалық нәрсенің ғана емес,

сонымен қатар онтологиялық шындықтың да әмбебап қағидаты және заңы

болады.

АБСТРАКЦИОНИЗМ (латын тіл.ауд. – дерексіздік, бөлініс, оқшаулық) —

қазіргі заман өнеріндегі қоршаған ортаны бейнелеуде нақты заттарды

ескермейтін ағым.

АБСТРАКЦИЯ (латын. тіл. ауд. – ойша бағамдау) — шынайылықтың

бейнесін ойша бағамдау және толтыру арқылы құрастыру.

АБСТРАКТІЛІКТЕН НАҚТЫЛЫҚҚА ҚАРАЙ ӨРЛЕУ — Г.В.Ф.Гегель

жасаған танымның диалектикалық тәсілі. Оны К.Маркс материалистік

тұрғыда қайта пайымдап, қолданған.

АВГУСТИНИЗМ — Августиннің көтерген басты мәселесі христиан дінінің

артықшылығын дәлелдеу арқылы шіркеудің жанды билеуге құқықтығы және

«ол – аспан мен жер арасын байланыстырушы» деген сияқты идеяларды

дәлелдеу үшін, манихеялық, скептицизмдік және неоплатонизм

қағидаларын басшылыққа алды. Августин адамзат тарихы бір-біріне қарсы

екі патшалықтың күресінің нәтижесі деп тұжырымдайды. Олар: құдайға

қарсы, күнделікті өмірдің қызығын күнттейтіндер мен құдайдың патшалығы

арасындағы күрес. Августин құдай патшалығы дегенде, жердегі оның өкілі

Рим шіркеуін айтады. Шіркеу құдай патшалығы атынан сөйлейтін

болғандықтан, оған жердегі пенделердің де бағынулары керек. Августинизм

теологиялық-философиялық бағыт ретінде Батыс Европа елдерінде XIIғ.

дейін үстемдік етті, кейін христиандық аристотелизмнің негізін қалаушы

Ұлы Альберт пен Фома Аквинскийдің ілімдерімен ығыстырылды.

334

АВЕРРОИЗМ — ақиқаттың екіжақтылығы жайлы ілімімен белгілі болған,

«Терістеуді терістеу» трактатының авторы, арабтілді перипатетизмнің өкілі,

мұсылман философы Ибн Рушдтың (Аверроэс, 1126-1198) философиялық

идеяларын насихаттайтын орта ғасырлар мен қайта өрлеу кезеңіндегі

европалық ойдың философиялық бағыты. Аверроизмнің өкілдері –

С.Брабантский, Боэций Дакийский, Пьетро Помпанацци, Пико делла

Мирандолла, А.Кентерберийский, Б.Паскаль және т.б.

АВЕСТА — ежелгі Орталық Азияда, Иранда және оған көршілес аймақтарда

кең таралған зороастризмнің (Әулие Зердештің, Заратуштраның ілімі

б.д.д.VIғ.) қасиетті жазбалар жинағы.

АГНОСТИК — агностицизмді ұстанушы.

АГНОСТИЦИЗМ — гр. тіл. ауд. - белгісіз, түсініксіз, танымайтын дегенді

білдіреді. Адамның дүниені тану (толығымен немесе жартылай)

мүмкіншілігін жоққа шығаратын гносеологиялық тұжырымдама. Яғни,

адамның шындықтың шекті және абсолютті негіздерін, оның тәжірибие

арқылы мүмкін болмайтындығынан, тани алмайтындығы жайындағы

философиялық концепция.

АКЦИДЕНЦИЯ — лат. тіл. ауд. кенеттен пайда болатын нәрсе, яғни аса

маңызды емес қандайда бір кездейсоқ, екінші орындағы нәрсе.

АЛЫНУ — Г.В.Ф.Гегель енгізген категория. Онда алдыңғы жағдай

терістелетін даму кезеңі ретінде немесе оның маңызды бөліктерінің

бағынышты жаңа жағдайының сақталуы тіркеледі.

АДАБ (ділмарлық) — білімді (адиб) адамға қажетті зиялылар білімінің

жүйесі. Адабқа – поэзия, әдебиет, мәдениет теориясы, тарих, мәдениеттану,

этика, эстетика, поэзия философиясы, тіл философиясы, риторика, фольклор,

ертегілер жатады. Адабтың жалпы мағынасы – әдебиет. IXғ. бір жүйеге

келтірілген. Адабтың мәні әдебиет арқылы адамның тәрбиесі мен білімі

болды. Адаб мәні жағынан мәдениеттану деп есептеледі. Адабты (әдепті)

әдебиет жаратылыстанулық, тарихи, географиялық, музыкалық, поэтикалық,

көркем құралмен әдеби білімді ашатын мәдениеттің өзіндік энциклопедиясы

болып табылады. Теологиядан (каламнан) айырмашылығы, фәлсәфа, ғылым

стилі және адабты беру формасы жеңіл болған.

АДИТИ (миф. «шексіздік») — ведалық храмның құдайы. Оның түрлі

қызметі аталып өтеді: ол – Адитьидің анасы.

335

АДИТИЛЕР (миф) — Адитидің ұлдары – Варуна, Митра, Васу және

басқалары. Ұлдарға түрлі қызмет жүктелінеді, негізгісі – жылдың он екі айын

құрайды.

АДХВАРЬЮ — Яджурведалық гимндерді оқу міндетін атқаратын абыз.

АДЖИВА — тірі емес, жансыз, материалды бастама.

АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМ — әлеуметтік топтар бірігуінің ең жоғары деңгейі.

АЗ-ЗАХИР — захириттер ілімінің негізінде жатқан сөзбе-сөз мағына

беретінтұжырым. Бұл ағымның өкілдері – захириттер – Қасиетті жазу мәтіні

– ашық және батиниттер көзқарасы бойынша қарауға болмайды деп

пайымдайды. Бұл ағым өкілдері құран мәтіндеріндегі жасырын мәнді,

құпияны іздеушілер діншілдерді түсінбеушілікке әкелетін шәк-күмән

жағдайына апаратын батиниттер дейді.

АКМЕИЗМ (грек тіл. ауд. - гүлденген күш, жоғары дәреже) — ХХғ. 1910ж.

орыс әдебиетінде пайда болған модернизмнің бір ағымы.

АКЛИЙА — рационалды ғылымдар.

АКИДА — діни ілім, сенім нышан. Таухид (бірлік – ат-таухид, монотеизм)

ұғымынан бөлінбейді.

АЛ-АДЛ — діни әділдік. Рухани-адамгершілік тұжырым ретіндегі

философия (фәлсафа) мен каламда пайдаланылады.

АЛЬ-БАТИН — жасырын, құпия. Батиниттер ілімі негізінде жатқан «аль-

батин» тұжырымы.

АКСИОЛОГИЯ (грек тіл. ауд. – құнды) — құндылықтардың табиғаты,

олардың әлеуметтік шындықта аталған орны және құндылық әлемінің

құрылымы туралы философиялық ілім.

АКСИОЛОГИЯЛЫҚ ФУНКЦИЯ — философия заттар мен құбылыстарды

бағалағанда оларды моральдік-әдептілік, этикалық, әлеуметтік,

идеологиялық, мәдени, рухани және т.б. құндылықтар жағынан қарастырады.

АКСИОМА — ешбір логикалық дәлелсіз қабылданған теория.

АКАША — материалды бастамасы жоқ дүние, бос кеңістік.

336

АКСИОМАТИКАЛЫҚ МЕТОД — (аксиоматика – деп аксиомалар мен

постулаттардан ғылыми теорияның барлық тұжырымдарын логикалық

дәлелдеу жолымен шығаруды айтады). Аксиоматикалық метод – ғылыми

теория құрудың әдісі, оның негізіне бастапқы қағидаттар-аксиомалар,

постулаттар алынады. Аксиомадан теория шығару үшін арнайы тұжырым

шығару ережелері қолданылады. Француз физигі Луи де Бройль былай деп

жазды: «Аксиоматикалық метод классификация мен оқытудың жақсы

методы болуы мүмкін, бірақ ол жаңалық ашудың методы емес».

АҚИҚАТ — гр. т. «алетейа» - «жасырынбаған», «айғақ» дегенді білдіреді.

Қоршаған дүниені дұрыс бейнелейтін білім.

АҚПАРАТТЫҚ ҚОҒАМ (латын тіл. ауд. – түсіндіру, хабарлау) — 1945ж.

жапон ғалымы Й.Масуда енгізген термин.

АЛТЫН ОРТА немесе АЛТЫН ӨЛШЕМ (чжун юн) — жітік

адамгершіліктің бейнесі. Кун Фу-цзы шәкірттері кейіннен алтын орта туралы

«Чжун юн» кітабын жазды.

«АЛТЫ КІТАП» — кунфуцийшілердің «бес кітабы» («И цзин», «Ши цзин»,

«Шу цзин», «Чуньцю», «Ли цзи») және музыкаға арналған «Юэ цзин»

(б.д.д.IIIғ).

АНАЛИЗ — бүтіннің құрамдас бөліктерге ойша немесе іс жүзінде ыдырауы,

жіктелінуі, бөлінуі.

АНАЛИТИКАЛЫҚ ФИЛОСОФИЯ — негізінен философиялық

мәселелерді қоюдың қайнар көзі тілдік мұраларды, жәдігер мен құралдарды

талдау деп білді. Философияға «лингвистикалық бетбұрыс» жасау керек,

анализді абсолюттендіру, жалпы тарихи-философиялық алғы шарттардан бас

тарту. Бұл – ғылым мен философия тілінің талдауына ерекше назар аударған

батыстық ойдың бір ағымы. Аналитикалық философияның тұрғысынан

келгенде, философияның мәңгі шешімі жоқ барлық метафизикалық

мәселелерді шешуге болады, ол үшін бұл мәселелерді тіл деңгейінде қайта

тұжырымдау керек болады. Аналитикалық философияның негізін британдық

ойшыл Б.Рассел қалаған. Оның ең жақын шәкірті, австриялық философ

Л.Витгенштейн алғашқы кезеңде ғана ұстазының көзқарасын қолдап, кейін

постмодернизмге жақын «тілдік ойындар» теориясына келеді. Кейінгі

Витгенштейн ғылымның тілі басымдылыққа таласа алмайды деген

қорытындыға келген. Ғылымға бағынатын көптеген басқа тілдер бар –

азаптың, махаббаттың, адалдықтың, бақыттың және т.б. тілдер.

Аналитикалық философия негізінен Англия мен АҚШ-та дамыған.

337

АНАЛИТИКАЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯ — бұл психоанализдің өзгертілген

нұсқасы. Шығыстық мәдениеттің тәжірибиесіне жүгіну – йогаға,

медитацияға, символикаға, бейсаналықтың аясын кеңейтуге мүмкіндік берді.

Фрейд зерттеген жеке бейсаналыққа ұжымдық бейсаналық қосылды. Ол жеке

өмірлік тәжірибие негіздемейтін, бірақ қай мәдениетке жатпасын, қай дәуірде

өмір сүрмесін, әрбір адамның психикасында болатын психиканың мазмұны.

Бұл феномен өзіндік заңдары мен тілді иеленеді, ол ұжымдық

бейсаналықтың архетиптері, белгілі бір әуелгі бейнелер, әуелгі символдар,

барлық халықтардың фольклорында кездесетін ортақ сюжеттер.

Аналитикалық психологияның негізін Фрейдтің шәкірті, швейцарлық

психолог және культуролог Карл Густав Юнг қалаған.

АНАЛОГИЯ (грекш. – ұқсастық, сәйкестік, пропорция, тепе-теңдік) —

белгілі бір параметрлер бойынша әртүрлі обьектілердің сәйкес келуі.

Аналогия деп жеке затқа айқындалған белгінің тән болуын басқа жеке заттың

мәнді белгілерімен сәйкестігіне, ұқсастығына негізделген тұжырымды

айтады.

АНТИТЕЗИС — гр. тіл. ауд. - қарама-қарсы қою. Г.В.Ф.Гегельдің

философиясында - диалектикалық даму барысындағы қарама-қарсы қою –

бастапқы оң жағдайға, яғни тезиске қарама-қарсы қойылатын теріс жағдай.

АНТИҒЫЛЫМИ БІЛІМ — шындық туралы саналы түрде бұрмаланатын

және утопиялық білім. Бұл білім әлеуметтік тұрақсыздық кезеңдерде пайда

болады.

АНТИКВАРИЗМ — бұрын өткен ғылым тарихын қазіргі заманғы тілмен

сөйлетпей, сол қалпында қалдырып түсіндіру.

АНТИНОМИЯ — гр. тіл. ауд. - заңды қайшылық, қарама-қарсылықты

білдіретін аффикс және заң. Яғни, бір мезетте дәлелге келетін және жоққа

шығарылатын екі бірдей қарама-қайшы тұжырымдардың қақтығысы.

Формальдық және мазмұндық антиномиялар жеке қарастырылады.

Алдыңғылары алынып тасталса, екіншілері шешілуі тиіс.

АНТРОПОЛОГИЯ — гр. тіл. ауд. - адам дегенді білдіреді, яғни адам жайлы

философиялық ілім. Ал қазіргі философиядағы антропологиялық бетбұрысты

белгілейтін бағыт, яғни онда адам мәселесі философиялық теориялар үшін ең

басты мәселе болады. Қазіргі философиялық антропологияның негізгі міндеті

– адам туралы барлық білімді, барлық ғылыми пәндердің білімін –

философияның, діннің, өнердің білімін біріктіретін әмбебап ғылымды жасап,

негіздеу. Бұл теория адамның негізгі идеясын басшылыққа алуы тиіс, оның

мәні бойынша, адам ең жоғарғы қағиданы – рухтың және рухтанған жанның

338

иесі ретінде рухани мүддені өмірдің мүддесінен жоғары қоятын Ғарыштағы

жалғыз жаратылыс. Қазіргі философиялық антропологияның негізін неміс

ойшылы - Макс Шелер қалаған.

АНТРОПОСОФИЯ — рухани құпия күштерге иелік етуші адам жөніндегі

мистикалық ілім.

АНТРОПОЦЕНТРИЗМ — гр. тіл. ауд. - адам және лат. өзек деген

сөздерінен шыққан. Мәдениет және философияның орталығы адам деп

табылатын дүниелік көзқарас (Европалық Қайта өрлеу, Жаңа және Қазіргі

Заманғы философиялық мектептер). Басқаша айтқанда, адамды әлемнің

өзегіне әрі шыңына қойып, оны таным мен білімнің абсолютті нүктесіне

айналдыратын философиялық немесе кең ауқымында дүниетанымдық, бірақ

практикалық та болуы мүмкін ұстаным. Антропоцентризмнің классикалық

формуласы «адам барша заттың өлшемі болады» деген Протагордың тезисі.

АНТРОПОГЕНЕЗ — адам қалыптасуының эволюциялық процесі. Қазіргі

антропология антропогенезді биогенездің жалғасы деп қарастырады.

АПОКАЛИПСИС — (грек тілінен аударғанда – сөзбе-сөз ақиқатты ашып

айтып беру; мағынасы – Құдай шындығын және оның ерігін табиғаттан тыс

тәсілдермен адамдарға жеткізу) – ақырзаман, жаңа өсиеттің (інжілдің) бір

кітабы.

АПОФАТИКАЛЫҚ ТЕОЛОГИЯ (гр. – жағымсыз, теріс) — теологияның

позитивті білімде Құдайдың көрініс табуы мүмкін емес деген көзқарасқа

негізделген теизмге тән ерекше парадигмалық ұстаным.

АПОЛОГЕТИКА — (гр. т. ауд. «апологемай» – қорғаймын, ақтаймын) II-

IIIғ.ғ. пұттық политеизммен күресте христиандық догматика негіздерін

қорғаған, уағыздаған ілім. Немесе б.д .IIғ. бастап алғашқы христиандық

ойшылдардың ілімдерін жинақтаушы діни-философиялық бағыт. Басты

өкілдері – Юстин Мученик (100-167ж.ж.), Тациан (IIғ. жартысы), Тертуллиан

Квинт Септимий Флоренс (160-222ж.ж.) және т.б.

АПОСТЕРИОРЛЫҚ — лат. тіл. ауд. - кейінгіден туындайтын нәрсе.

Тәжірибие арқылы алынатын білімді белгілейтін ұғым. И.Кант

философиясында маңызды рөл атқарған.

АРМАГЕДДОН (Палестинадағы жер аты) — Тарихи соңғы шайқаста жер

патшаларының барлығы соғысып, пайғамбар Айсаның жеңіске жетуімен

және Қорқынышты сотпен аяқталатын топоним.

339

АРТЕФАКТ (латын тіл. ауд. – жасанды істелген) — табиғилықтан тыс,

қолдан жасалған нәрсе, мәдениеттің жемісі.

АРХАТ — Көне Үнді философиясындағы ұғым, «жауды жеңуші» дегенді

білдіреді. Архат деп нирванаға жеткен, сананың тыныш ағынын бұзатын

құштарлық-құмарлық сезімдерін жеңген адамды атайды.

АРХЕТИП (грек тілінен аударғанда – бастау, бейне) — алғашқы үлгі, түп

нұсқа.

АРХИВИКА — фатализмге бастайтын, әрі Веда беделін мойындамайтын

ежелгі үнді философиясындағы мектептердің бірі.

АСПАН — Лао-цзы да заттардың табиғилығын білдіретін Даомен тең ұғым.

АСХАБ АР-РАЙ — құқық мәселесіне байланысты жеке пікірді

жақтаушылар.

АСХАБ АЛ-ХАДИС — қатал дәстүрді, аңызды жақтаушылар. Құқықтық

мәселеде хадис пен иснаданы ұстаушылар.

АСКЕТИЗМ (грек тіл. ауд. – жаттығу, ерлік) — саналы түрде табиғи

қызықтардан, өмір игіліктері мен ләззаттықтан өзін рухани құтқару мен

жоғары мағыналықты көздеп, адами немесе діни мұраттарға жету үшін бас

тартып, өткінші дүние құндылықтарын тәркі ету.

АСТИКА — ортодоксалды (Веданы мойындайтын) философиялық

мектептер (Даршандар).

АСУРАЛАР (миф. «құдайлар емес») — құдайлардың қарсыластары, жын-

перілер.

АТЕИЗМ — Құдайдың бар екеніне және жоғары Күш иесінің өмір

сүретініне күмәнмен қарайтын немесе жоққа шығаратын (құдайсыздық,

дінсіздік немесе кәпірлік) философиялық тұжырымдар жүйесі немесе

дүниетанымдық ұстаным.

АТОМИСТЕР — материалистік тұрғыдағы философиялық мектеп, дүниенің

негізі микроскопиялық бөлінбейтін жай бөлшектер – «атомдар» деп білді.

Басты өкілдері – Левкипп, Демокрит, Эпикур және Лукреций Кар.

АТРИБУТ — лат. тіл. ауд. - қасиет, баяндауыш. Субстанцияның

ажырағысыз қасиеті немесе объектінің бар, ажырамас қасиеті. Б.Спинозаның

340

философиясында субстанцияның сансыз атрибуттары болады, олардың

ішінде адам ұзына бойлық пен ойлауға ғана қол жеткізе алады.

АТХАРВАВЕДА («Жалбарыну, қарғыс айту» Ведасы) — самхиттің соңғы

төртінші бөлімі; дұға, магиялық өлеңдер оқып «емдеу», көптеген

сырқаттарды шөптермен емдеудің ережелері.

АТТРАКТОР (лат. - өзіне тарту, қамту жақындату) — өзіне қарай

элементтерді тартатын, сөйтіп орталықты құрайтын өзіне тартқыш көптілік

құрылымы.

АХИМСА — фәни дүниедегі барлық өмір формаларының бірлігі (демек

адам, жан-жануар және бүкіл қоршаған табиғаттың бірігуі). Ахимсаның

басты принципі – өлтірмеу, қоршаған жанды дүниеге зиян, залал келтірмеу.

АШАРИТТЕР — ашаризм өкілдері (негізін салушы Әбу-ль-Хасан Әли Ибн

Исмаил әл-Ашари (873-935)) - мұсылман теологиясындағы бағыт.

ӘДІС — гр. тіл. ауд. – зерттеудің, танымның жолы. Яғни танымның саналы

түрде қолданылатын әдісі.

ӘДІСНАМА — кейбір затты тануда қолданылатын тәсілдер жүйесі немесе

таным тәсілдері туралы философиялық ілім.

ӘЛЕМГЕ ДЕГЕН ҚАТЫНАС — адамның дүниетаным негізінде тұтас

нәрсе ретіндегі әлемге деген тәжірибиелік қатынасы. Сонымен бірге

дүниетаным мен дүниеге деген қатынасы өзара бірін-бірі түзеп, дамытады.

ӘУЕЛГІ БАСТАУ — барша болмыстың әуелгі қайнар көзі.

ӘУЕЛГІ ҚОЗҒАЛТҚЫШ — Ғарыштағы кез келген үдерістің қайнар көзін

белгілейтін Аристотель философиясының категориясы.

ӘУЕЛГІ ЭЛЕМЕНТ (СТИХИЯ) — ежелгі грек философиясы бойынша

шындықтағы алуан түрлі құбылыстардың негізінде жататын нәрсе.

ӘМБЕБАПТЫҚ (ЖАЛПЫЛЫҚ) — ерекшелік пен жекеліктің нақтылы

біртұтас құрамындағы заңды байланысы мен өмір сүру формасы.

БАТЫСШЫЛДАР — ХІХғ. ортасындағы орыс қоғамындағы ағым.

Олардың пікірінше, Ресей жалпыевропалық сценарий бойынша даму жолына

түсуі тиіс.

341

БАТИНИТТЕР — Қасиетті мәтінде түсіндіруді қажет ететін жасырын,

құпия мәні бар деп есептейтін бағыттың өкілдері.

БАЗИС және ҚОНДЫРМА — К.Маркс пен марксизмнің қоғам туралы

ілімінің категориясы. Базис – экономикалық (өндірістік) қатынастардың

жүйесі. Қондырмаға саяси, құқықтық және басқа да әлеуметтік қатынастар,

ғылым, өнер, мораль, дін және оларға сәйкес келетін қоғамдық сананың

түрлері жатады.

БЕЙСАНАЛЫҚ (БЕССОЗНАТЕЛЬНОЕ) — адам санасында

анықталмайтын психикалық, тылсым процестердің жиынтығы,

мәдениеттануда сана құбылыстарынан сапалы өзгешеліктері бар қоғамдық

сананың санаға дейінгі және төменгі саналық құрылымдары.

БЕЙКЛАССИКАЛЫҚ ФИЛОСОФИЯ — XIXғ. соңында Ф.Ницше мен

С.Кьеркегордың еңбектерінен бастап қалыптасатын философияның жаңа

түрі. Бейклассикалық философия классикалық батыстық мәдениеттің

негізгі қағидаларын қалыптастырады, ең алдымен, сыртқы және ішкі

табиғатқа қатысы бар үстемдік ету қағидасы, оған ойдың практикасы да

бағынады. Бейклассикалық философия Шығысқа бет бұрады және

Шығысқа тән «адам-әлем» тұтас қатынасты батыста орныққан «субьект–

обьект» сияқты бұзылған құрылымның орнына қайта келтіруді мақсат

тұтады. Бейклассикалық философия қағидалары жүйелі түрде

М.Хайдеггердің іргелі онтологиясында жасалған.

БЕС ТҮС — сары, қызыл, көк, ақ, қара; бес дыбыс – қытай музыкасындағы

гамманың бес түрлері; дәмнің бес сезімі – тәтті, қышқыл, ащы, өткір, тұзды.

Лао-цзы мұнда орынсыз сәнденуден сақтандырады, қарапайымдылыққа

шақырады.

БІРЛІК — ежелгі грек философиясында «көптік» категориясына қарама-

қарсы қойылған категория. Бұл категория неоплатонизмде маңызды болған.

БИБЛИЯ (грекш. – кітап) — иудаизм мен христиандар қасиетті деп

танитын, құдайға құлшылық ету мен догматиканың негізі болып саналатын,

әр тілде, әр кезеңдерде және әр түрлі сипаттағы жазба мұраларының (б.д.д.

VІІІ – ІІғ.ғ.) жинағы.

БИЛІК — әлеуметтік қатынастар формасы, адамдар мен әлеуметтік

топтардың қызметі мен тәртібінің сипаты және бағытына экономикалық,

идеологиялық және ұйымдастырушылық-құқықтық механизмдер арқылы,

сонымен қатар беделдің, дәстүрлердің, күш көрсетудің көмегімен ықпал ете

алу қабілетімен сипатталады. Басқару және бағыну принципіне негізделген

қатынастар биліктің мәні болып табылады.

342

БИОЛОГИЗМ — әлеуметтік өмірді талдауда биология ұғымдары мен

заңдарын қолдану.

БИФУРКАЦИЯ (лат. - қосарлану, екіұдайлану, бөліну) — тепе-теңдіктен

алыс тұрған жағдайларда әрекет ететін тетіктер. Ол қосарланған нүктелердің

бар болуы мен даму барысының осы жолы жалғыз еместігін ұйғарады. Оның

әрекетінің нәтижесін болжау өте қиын.

БОЛМЫС — адамнан тәуелсіз өмір сүретін шынайылық. Жалпы өмірдегінің

барлығы немесе адам санасынан тысқары, тәуелсіз тұратын обьективтік

шындықты және адамның өзін де бейнелейтін философиялық категория.

Болмыс мәселесін қарастыратын философиядағы бөлім – онтология деп

аталады. Философияның қалыптасуының өзі болмыс мәселесін зерттеуден

басталады. Ежелгі Шығыс, антикалық дәуірлерден бастап, Парменид,

ортағасырлық философия, Гегель, Хайдеггер және т.б. болмыс мәнін ұғынуға

тырысты. Болмыс ұғымы арқылы дүниенің бар екеніне иланып, оны

құрайтын құбылыстардың бәріне тән, бәрін біріктіретін неғұрлым ортақ,

жалпылық әлемдік байланысты іздестіреміз.

БРАХМА (миф) — индуистік үштіктің бас құдайы (Брахма-Вишну-Шива);

әлемді жасаушы.

БРАХМАН — біртекті заттардың кейбір тобының субстанциясы; абсолютті

субстанция; бар нәрсенің алғашқы негізі; атманға тең абсолютті сана;

варнаның мүшесі. Брахмандар – Үндістанда таптық қоғам қалыптаса

бастаған кезде абыз-брахмандар жасаған ведалық әдебиеттердің түрі. Онда

ведалық мәтіндерге түсіндірме, рәсім-салт жинағы, құдайлар мен патшалар

туралы әңгімелер кезігеді. Шатапатха-Брахман – адамның қасиеті туралы

мазмұнды жинақтың бірі. Басқаша айтқанда, біріншіден, барлық заттардың

негізінде жатқан, одан шығатын, онда бар және оған қайтып оралатын

шындық. Брахман – бұл Упанишадта айтылғандай, Құдайдың атауы.

Екіншіден, көне үнді қоғамындағы абыздық варнаның немесе кастаның

(сословие) атауы. Діни қызметкерлерді Брахмандар деп, ал олар уағыздаған

дінді брахманизм деп атады.

БРАХМАНИЗМ — ежелгі Үндістанда ведашылдықтың негізінде пайда

болып, оны алмастырған діни–философиялық жүйе.

БУДДИЗМ (жадырау, сергектену) — ежелгі Үндістанда (б.д.д.VI-Vғ.ғ.)

пайда болған этикалық–филсоофиялық ілім. Негізін қалаушы – Сиддхартха

Гаутама Будда. Буддизм ілімі бойынша, өмір – қасірет. Қасіреттен

құтылудың бірден-бір жолы – сансардан (жанның бір денеден бір денеге

ауысып отыруы) толық азат болу. Ол үшін адам төрт түрлі ақиқатты білуі

қажет: 1 - өмір қасіретке толы; 2 - қасіреттің пайда болуы туралы ақиқат; 3 -

343

Қасіреттің пайда болу себебі және 4 - одан құтылу жолдарын білу;

Құштарлықтан құтылу оңай емес, ол үшін сегіз әдептілік қағиданы

бұлжытпай орындау арқылы жанды таза ұстауға тырысу қажет. Б.д.д.III-

ғасырда буддизм Үндістанның ресми идеологиясы болды. Кейінірек келе, ол

дінге айналып, екі ағымға бөлініп кетті: махаяна және хинаяна. Буддизмге

сенушілер Үндістанның өзінен гөрі одан тыс мемлекеттерде көп кездеседі

(Қытай, Жапония, Бирма, Цейлон, т.б.). Ал Үндістанның өзінде буддизмнің

орнын брахманизм басады да, буддизмдегі Будда Вишну құдайдың бір

көрінісі болып қалады.

ВАЙШЕШИК ЖҮЙЕСІ (ерекше, типтік) — б.д.д.Vғ. қалыптасқан мифтік-

философиялық көзқарастар жиынтығы. Вайшешиктер негізін Канада атты

дана қалаған. Ньяя іліміне үндес, жеке Мені құтқаруға арналған көзқарас.

Немесе – ортодоксальді үнді философиясындағы мектептердің бірі.

Атомистикалық ілімге негізделген онтологиялық мәселелер, жан туралы ілім

қарастырылады.

ВАКХАНАЛИЯ — ежелгі грек және рим мифологиясындағы Вакх деп

аталатын өсімдіктің, шарап пен көңілділіктің құдайы, жүзім өсіру мен шарап

дайындаудың пірінің құрметіне арналған мейрамдық рәсімдер.

ВАРНА — ертедегі үнді қоғамындағы әлеуметтік қауымдастықтың аты.

ВАХДАТ ӘЛ-ВУДЖУД — болмыстың бірлігін көрсететін исламдық

тұжырым. Әл-Ғазалидің, ар-Румидің, Ибн Арабидің сопылық ілімінде кең

қолданылған.

ВЕДАЛАР (санкскр. «киелі білімдер») — тайпалық қоғам ыдырай бастаған

кезде таралған мифтер, ежелгі үнділердің мифологиясын, космологиясын,

әлеуметтік қатынастарын қамтитын діни және философиялық гимндердің,

табынудың, жалбарынудың, өлең айтудың, құрбандық шалу рәсім-

салттарының жиынтығы. Немесе барлық көне және қазіргі Үндістан

философиясынан шыққан мәңгілік діни ашылым деп есептелген ең көне

үнділік діни жазулардың жинағы. Б.д.д. XVғ.ғ. Орта Азия, Еділ жағалауы,

Ираннан Үндістанға келген арийлер тайпасының жасаған діни-

философиялық трактаттары, үндідегі ең көне діни жазулар: Ригведа,

Яджурведа, Самаведа, Атхарваведа. Ведаларға әр түрлі мәліметтер

(комментарийлер) жинағы брахмандар, араньяктар, упанишадтар қосылды.

ВЕДАНТА — ортодоксальді ағымдағы ең ірі үнді философиясындағы

мектеп. Рухани бастама түріндегі түпнегіз, субстанция мәселесі.

ВЕРИФИКАЦИОНИЗМ — ғылыми ақиқат, оның деректері эмпирикалық

тексеру арқылы айқындалады деген әдістемелік тұжырымдама .

344

ВЕРИФИКАЦИЯ — қайсыбір тұжырымдар немесе тәртіптерде ақиқатты

орнатудың процедурасы.

ВЕСТЕРНИЗАЦИЯ (ағылш. – батыстық) — Батыс мәдениеті үлгілерін

қабылдау, басқа мәдениеттердің батыстандырылуы немесе болмыстық донор

мәдениеттен реципиент ретінде жеке құндылықтарды қабылдауы.

ВИРТУАЛДЫҚ немесе ВИРТУАЛИСТИКА (лат. «мүмкін болатын»,

анықталған бір шарттарда пайда бола алатын және пайда болатын да) —

психологиядағы бір бағыт. Ол мақсат ұйғарыммен бітімделген, бірақ оны

сезіну, ұғыну да, әрі сезінбеу, ұғынбау да мүмкін. Мысалы, компьютерлік

виртуалды шындық.

ВОЛЮНТАРИЗМ (лат. тіл. ауд. - воля, жігер) — Ф.Теннис 1883ж. енгізген

термин. Философиядағы идеалистік бағыт, жігерді болмыстың жоғарғы

принципі ретінде қарастырады. Рухани болмыста жігерді бірінші орынға қоя

отырып, волюнтаризм барлық заттың негізі ретінде интеллект, ақыл-ойды

танитын интеллектуализмге (немесе рационализмге) қарсы тұрады.

ГАНДИШІЛДІК — Үндістанның рухани «атасы» Мохандас Карамчанд

(«Махатма») Гандидің ілімін ұстанушылардың дүниетанымдық, саяси–

мәдени жүйесі.

ГЕДОНИСТІК ФИЛОСОФИЯ — (Кирендік – Кирен қаласының атымен),

оның өкілдері өмірде өз түйсіктерінің мәліметтерін басшылыққа ала отырып,

сезімдік қуаныштарға, ләззатқа берілу керектігін уағыздады. Негізін

қалаушы, атақты ойшыл – Аристипп (б.д.д.435-355ж.ж.). Ләззат, бақыт

дегеніміз – минуттық сезімдік қуаныштардың жиынтығы, оларды қадірлеп,

қастерлеп, мүмкіндігінше пайдалану керек. Өмір қайғы-қасіретке толы

болғандықтан, өмірмен қатар өлім де тартымды.

ГЕНЕЗИС — пайда болу және одан әрі даму.

ГЕРМЕТИЗМ — Гермес трисмегист (Үш дүркін Ұлы) есімімен аталатын

және көне мысырлық абыздардың құпия ілімдерінен бастауын алатын кейінгі

антикалық дәуірдің діни-философиялық ағымы.

ГЕРМЕНЕВТИКА — (грекш. - «герменойтикос» түсіндіруші, ұғындырушы

деген сөзін білдіреді, ежелгі грек құдайы Герместің атынан шыққан),

мәтіндерді және олардың мағынасын ортаға салу жөніндегі ілім немесе кез

келген жазба нұсқасының, мәтіннің мәні, мағынасын тұспалдап түсіну, ұғыну

әдісі (қазіргі заманғы шетелдік батыс философиясына тән). Өкілдері: Э.Бети,

Г.Г.Гадамер, М.Ландман және т.б. Герменевтика қазіргі философиялық –

қазіргі әлемде ең көп сұранысқа ие болатын философиялық бағыт, оны

345

түсіну және өзара түсіністік теориясы деп те атайды. Бұл бағыт мән,

түсіну шарттары мен алғышарттары, мәдениеттің мәтіндерін, дәстүрді, жол-

жораны, әлемнің ұлттық бейнесін, әртүрлі өмірлік практикаларды түсінуді

жүзеге асыратын тәсілдерді анықтау сияқты ең өзекті мәселені шешуді

көздейді. Г.Гадамер М.Хайдеггердің идеяларын дамытқан.

ГЕРМЕНЕВТИКАЛЫҚ ШЕҢБЕР — антикалық риторикадан алынып,

ортағасырларда киелі жазбаларды - Інжіл мен Құранды түсіндіруде кеңінен

қолданылған герменевтиканың қағидасы. Герменевтикалық шеңбер –

түсінудің ерекше құрылымы, онда түсінік әрқашан нобайдан, тұтастық

жобасынан және түсіну қажет болатын заттан басталады. Кейін бөліктерді,

деректерді зерттеу жүзеге асады және олар бастапқы жобаны дәлелдесе, онда

тұтастық байып нақтыланады. Егер дәлелдемесе, тұтас нәрсенің басқа

нұсқасын алу қажет.

ГИПОТЕЗА (грекш. - негіз, мән, болжам) — тұжырымдау, ой қорыту

жүйесі, сол арқылы бірқатар фактілер негізінде обьектінің, байланыстың

немесе құбылыс себептерінің болуы туралы тұжырым жасалады, алайда бұл

тұжырымды әбден анықталған деп санауға болмайды. Осы тұжырымның

мазмұнын – гипотеза деп те атайды.

ГНОСТИКТЕР (грек тіл. ауд. – «гносис» таным) — христиан теологиясын

Көне Шығыс діндерімен, неоплатонизм және пифагоризммен біріктірген

діни-философиялық ағым.

ГУМАНИЗМ — адамгершілік, адам өмірін, оның ақыл-ойын, еркін, т.б.

алдыңғы қатарға қоятын бағыт, XIVғ. - XVғ. орта шені, оның орталығы

Италия болды.

ГУРУ (санкр. - «рухани ұстаз») — Үндістандағы сикхілер діни қауымының

басшысы. Бірінші гуру ретінде сикхизмнің негізін салушы Нанак (1469-1536)

танылды.

ҒЫЛЫМ — адам қызметінің ерекше формасы, әлеуметтік-мәдени құбылыс,

феномен, тұтастық ретінде, шын мәнінде XVIIғ. бері қалыптаса бастады. Ол

дербестігіне ие болып, ғылыми институт қалана бастады, ғалымдар, яғни

ғылыми қызметтің субьекттері пайда болды. Ғылымның дамуы күрделі

диалектикалық процесс, ол эволюциялық дамумен бірге революциялық,

секіріс түрінде де дамиды. Ол кумулятивті, яғни біртіндеп білім жинайды,

байиды. Ғылым – табиғат, қоғам және ой жүйесі туралы білімдер жасауға

бағытталған және оның барлық шарттарын түгел қамтитын зерттеу

қызметінің саласы. Ғылым – қоғамдық сананың формасы.

346

ДАО — қытай тіл. ауд. – «жол» қытай философиясының ең басты ұғымы.

Дао бүкіл әлемнің, әрбір заттың даму заңдылығы, ғарыштық үйлесімділік пен

қуаттың жарқын бейнесі. Бір өзі бар абсолютке тең, бүкіл тірліктің негізі,

әрбір бастаманың басы. Дао барлығынан бұрын пайда болған,

диференциалданбаған біртұтастық, «құпия сәйкестік», бойында барлық

символдар мен заттар бар.

ДАОСИЗМ — ежелгі Қытай философиясындағы бір бағыт, ежелгі қытай

діні. Оның негізін қалаушы ақылгөй Лао–цзы. Европалық ғылымда Қытай

философиясының негізгі бағыттарының бірі мен дәстүрлі дінін білдіретін

термин. Дао цзя, дао цзяо іліміне сәйкес келеді. Даосизм философиясында

Дао барлық бар нәрсенің субстанциялық заңдылығы, ғарыш, адам, қоғамның

мезгілсіз болмыс заңы, тудырушы бастау, формаға ие болған заттардың

генетикалық алғышарты, жол, циклдік уақыт принципі, әлемнің

онтологиялық мәнімен бірігуге талпынған адамның өмірлік жолы.

Даосизмнің пайда болуының алғышарттары ежелгі діни сенімдерде. Оның

түптамыры Шу патшалығындағы шамандық сенімдермен және магтар,

сиқыршылар ілімдерімен байланысты болуы мүмкін. Даосизмнің әдебиетке,

өнерге және т.б. қытай мәдениетінің аспектілеріне елеулі ықпалы болған.

Даосизм дәстүрлі медицинаға әсері теория жүзінде де (адам денесінің

Әлемнің құрылымына сәйкестігі, организмнің тіршілік етуі мен құрылымы

туралы ілімдер), практика жүзінде де (инемен емдеу, фармакология) елеулі.

VIIғ. Даосизм Кореяға – Когуре мемлекетіне енді. Жапонияда синтоизмге де

өз ықпалын тигізді. Қазіргі күні ҚХР-да даосизмді ұстанушылар

Ассоциациясы бар. Даосизм Тайвань мен Гонгконгта өте танымал.

ДАРВИНИЗМ — тірі табиғаттың эволюциясы (тарихи дамуы) туралы ХІХғ.

аяғы мен ХХ ғ. басында пайда болған ғылыми ағым.

ДЕДУКЦИЯ (лат. - шығару, қорытындылау) — ой қозғалысы процесінің,

ойлаудың әмбебаптықтан ерекше арқылы жекелікке өтуі, оның ерекшелігі –

дұрыс қорытынды шығарылады. Нәрсенің белгісінің белгісі сол нәрсенің

өзінің белгісі болады.

ДЕИЗМ (грекш. - «део», «тео» – Құдай дегенді білдіреді) — Құдай дүниені

бірден алғашқыда жаратып, кейін оның дамуына араласпайды, дүние өз

бетінше дамиды деп ұғынатын философиялық бағыт, Деистерге көбінесе

XVIIIғ. француз ағартушылары жатады. Деистер материя мен рухты (сананы)

қарсы қоймаған, материяның рухтануын, жандануын мойындаған.

ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ДЕТЕРМИНИЗМ — қоғам дамуында халық,

тұрғындарға олардың өсіп-өнуіне абсолюттік мән беру (Мальтус теориясы).

347

ДЕМОКРАТИЯ — сөзбе-сөз аударғанда «халық билігі»; саяси тәртіп

(режим) немесе мемлекеттің формасы, онда билік көпшіліктің қолына

көшеді.

ДЕОМОНОЛОГИЯ — төмен мифология (грек тіл. ауд. – рух, құдай)

зұлымдық жасайтын жын-шайтан, басқа да күш туралы мифологиялық таным

мен сенімнің жиынтық кешені, төменгі ілім.

ДЕКОНСТРУКЦИЯ — француз постмодернисі Жак Дерриданың концепті.

Деконструкция бейклассикалық гуманитаристиканың кейінгі

бейклассикалық, яғни постмодернистік гуманитаристикаға қарай өтуін

білдіреді. Деконструкция – біріншілік нәрсе (таңбаланушы) екіншілік нәрсе

(таңбалаушы) арқылы көрініс табатын репрезентация мен таңба логикасының

дәуірі аяқталатынын білдіреді. Деконструкция иерархияны

(бағыныштылықты) жоққа шығарып, мәдениет дискурсын демократияшыл

және төзімді етеді.

ДЕМИМИФОЛОГИЗАЦИЯ — діни философтар мен теологтар қасиетті

мәтіндерді қазіргі заман тіліне аударғанда қолданатын методологиялық

тәсілдерді белгілеуге арналған термин.

ДЕТЕРМИНИЗМ — дүниенің көрінісінің заңдылықтары жөніндегі ілім.

ДЕФИНИЦИЯ — қысқа логикалық анықтама.

ДЖАЙНИЗМ — ежелгі Үнді ортодоксальді емес аскеттік бағыттағы діни–

философиялық ілім. Оның негізін қалаушы – ақылгөй Джина Махавира.

Джайнизм бір жағынан («Джина» – жеңімпаз) – этикалық ілім. Джайнизмнің

негізгі философиялық көзқарастары «Сиддханта» деп аталатын кітаптар

жинағында келтірілген (б.д.д.IIIғ). Джайнизм сансараға (жанның бір денеден

екінші бір денеге көшіп жүруі), кармаға (әділ жаза заңдылығы) және мокшаға

(жанды қасіреттен азат ету) сенеді. Джайнизмнің басты мақсаты – қасірет

деп түсінген өмірден азат болу. Джайнизмнің ілімінше, карма заңын

құдайларға құрбандық шалып өзіңе қаратуға болмайды. Жанның бұрынғы

өмірде жасаған келеңсіз істерінің салдарын осы өмірде жеңуге болады. Ол

үшін сансардан құтылу қажет. Жалпы алғанда, тіршілік мәңгі, бірақ ол

материалдық денелер түрін қабылдаған көптеген жандарға бөлініп кетеді де,

бір денеден екінші денеге ауысып отырады. Джайнизм кейінірек келе

дигамбар және шветамбар деген екі сектаға бөлініп кетті.

ДЗЕНДІК ОЙЛАУ — будда дінінің бір тармағы дзен – будданың негізінде

қалыптасқан ұғым – термин. Оның идеясы – адамның өмір сүруінің жалпы

табиғатын ішкі әлемінде өтіп жатқан процесімен байланысқа түсу арқылы

тану. Негізгі мақсаты – сананы сәулелендіру («сатори»).

348

ДИАЛЕКТИКА — (грекш. «диалектика» – сұхбаттасу, әңгімелеу өнері).

Мазмұндағы қайшылық негізгі рөл атқаратын рефлексивті ойлаудың

логикалық түрі және жалпыға бірдей тәсілі. Ежелгі грек философиясында

диалектиканың бірнеше нұсқасы жасалған. Г.Гегельдің философиясында

диалектика болмыс, таным және ойлау туралы ілімге барабар нәрсе ретінде

көрінеді.

ДИАЛЕКТИКАЛЫҚ МАТЕРИАЛИЗМ немесе ДИАЛЕКТИКАЛЫҚ-

МАТЕРИАЛИСТІК ФИЛОСОФИЯ — марксизм философиясы және

методологиясы. ССРО-да және «социалистік лагерь» деп аталған елдерде

болған ресми философия.

ДИАХРОНИЯ (грекш. «диа» арқылы, «хронос» - уақыт) — түрлі тілдік

жүйе мен тілдік құбылыстың тарихи дамуы, бүтіндей алғанда

лингвистикалық зерттеудің пәні.

ДИССИПАЦИЯ (лат. - ыдырау, шашылу, тарау) — өзгеріс болатын, ауытқу

таралатын жүйе. Шын мәнінде диссипация дегеніміз жүйені толық қамтитын

флуктациялық жағдайда оның көріну үрдісінің сипаты.

ДИСКУРС — лебіздің әлеуметтік негізделуін талдау үшін

структуралистердің философияға енгізген ұғымы. Терминді постмодернистер

белсенді пайдаланады және ол жалпы ұғымдық және бір мезетте сұхбаттық

құрылым енетін коммуникативті кеңістікті білдіреді.

ДИУАНИ-ХИКМЕТ (АҚЫЛ КІТАБЫ) — мұсылмандық қағидалары

өлеңмен жазылған дидактикалық дастан (ХІІғ). Авторы - Қ.А.Иассауи.

ДУАЛИЗМ (латынш. – «дуалис» екі жақты немесе екіұдайылық) —

материалдық және рухани мәдениетті екі қарама–қарсы, бірақ негізі мәдени

элементте бір-бірімен тығыз байланыста болады деп қарастыратын ілім, яғни

мәдениет дуализмі. Не болмаса, әлемде тең құқылы әрі өзара біріне-бірі

келтірілмейтін екі бастауды немесе субстанцияны мойындайтын

философиялық ілім. Монизм мен плюрализмге қарама-қарсы тұрады. Жаңа

заман философиясында дуализмді Р.Декарт ұстанған.

ДҮНИЕГЕ КӨЗҚАРАС — обьективтік дүниеге, болмысқа, адамға және

тіршілікке деген неғұрлым жинақталған, қорытылған біртұтас көзқарастар

мен қағидалар.

ДҮНИЕТАНЫМ — адамдар мен табиғатқа, жалпы құндылықтарға,

моральдық нормаға тұлғаның жалпы қатынасын білдіретін негізгі (бастапқы)

сенім, қалып, таным немесе қоғам мүшелерімен ортақ көзқарас

349

қалыптастырып, қоршаған ортамен қатынас қалыптастырудағы негізгі

өлшем.

ДІН (РЕЛИГИЯ) — жаратылыстан, адам мен адамзаттан тыс

трансценденталдық, құдіретті күшке сенуге негізделген дәстүрлі қоғами сана

формасы.

ДІҢГЕКТІК УАҚЫТ (КІНДІК УАҚЫТ немесе КІНДІК КЕЗЕҢ) —

К.Ясперс енгізген ұғым. «Осы дүниежүзілік тарих діңгегін б.д.д.500ж.ж.

шамасынан белгілеу керек шығар, сонда біз б.д.д. 800-200ж.ж. арасындағы

рухани процеске тап боламыз. Сонда тарихта ең шұғыл бетбұрыс болды.

Бүгінгі күнге дейін жеткен адам түрі пайда болды. Осы уақытты біз қысқаша

діңгектік уақыт деп атаймыз» (Ясперс К. Смысл и назначение истории. М-

1991.434-бет). Осы заманада бір уақыт шамасында грек философтары,

Азияның діни-философиялық дәстүрі, т.б. өмір сүрді.

ДІЛ (МЕНТАЛИТЕТ) — лат. тіл. ауд. ақыл, ойлау, жанның сипаты.

Ұжымдық және жеке сананың терең деңгейі, бұған бейсаналық та кіреді. Діл

– жеке тұлғаның немесе әлеуметтік топтың әлемді қабылдауын анықтайтын

нұсқамаларының, құндылықтарының, таңдауларының жиынтығы. Діл

мәдениет аясында ұлттық дәстүр мен салттарды, сондай-ақ әлеуметтік

нормалар мен талаптарды игеріп қалыптасады және өзі мәдениеттің бұл

феномендеріне белсенді түрде әсер етеді.

ДЭ — жоғарыдан туындайтын игілік, түпнегіз «Даоны» қоршаған дүниеге

айналдыратын – энергия, күш. Қытай философиясының іргелі

категорияларының бірі. Кейде кармаға барабар нәрсе ретінде түсіндірілген.

Ең жалпы мәнде әрбір жеке тұлғаның немесе заттың тіршілік ету тәсілін

қамтамасыз ететін негізгі қасиетті белгілейді. Жеке қасиет болғандықтан Дэ

шартты нәрсе болады, сондықтан біреулер үшін «игілік» болатын нәрсеге,

басқалар жағымсыз баға беруі мүмкін. Сондай-ақ дэ дәстүрлі қытай діні –

даосизмнің негізгі ұғымдарының бірі болып табылады. «Дао дэ цзин» деген

классикалық даостық мәтінде дэ Дао – жолының игі қуаты ретінде түсініледі.

Қытай тарихнамасына сәйкес дэ-ні иелену не жоғалту әулеттік циклдердің

қозғалыс заңдылығының негізінде жатады.

ЕВРАЗИЯШЫЛДЫҚ — ХХғ. 20ж. ресейлік эмигранттар арасында пайда

болған тарихи–мәдени тұжырымдама және оның негізінде қалыптасқан

қоғамдық–саяси ағым.

ЕЛЕСТЕТУ— ертеректе қабылданған заттың немесе құбылыстың бейнесі;

елестету арқылы жасалған бейне.

350

ЕРЕСЬ (грекш. – кейін кету, ерекше діни ілім) — ресми шіркеу

догмаларынан ауытқитын христиандық діни ағым.

ЕРЕКШЕЛІК — жалпыға бірдей мен жекелік нәрсенің синтезін

сипаттайтын диалектиканың категориясы.

ЖАҒРАПИЯЛЫҚ ДЕТЕРМИНИЗМ — әлеуметтік-тарихи даму

ерекшелігін жағрапиялық ортадан (климат, топырақ, су көздері, фауна,

флора) тікелей тәуелділікте қарастыру.

ЖАЛПЫЛЫҚ — көптеген феномендерде формальдық немесе мазмұндық

тұрғыдағы барабарлық, ұқсастық. Жалпыға бірдейден өзгеше болады.

ЖАЛПЫҒА БІРДЕЙ — алуан түрлі феномендердің ішкі, мәндік мазмұнын

белгілейтіндиалектиканың категориясы. Жекелік және ерекшелік

категорияларымен өзара байланысы бар. Алуан түрлі феномендердің сыртқы

сипаты мен ұқсастығын білдіретін жалпымен шатастырмау керек.

ЖАТТАНУ — Г.Гегельдің философиясында абсолютті идеяның өзінен басқа

болмыстық формаға өтуі. Л.Фейербахтың философиясында адамның

жаттанған мәні ретіндегі діннің өмір сүру тәсілі. К.Маркс пен марксизм

философиясында адам мен қоғамның өмір сүруінің ерекше тарихи формасы

және онда адамдардың қызметі мен өзара қарым-қатынасының арқасында

жасалған құбылыстар өздерін жаратқандарға үстемдік етеді.

ЖАҺАНДАНУ — ХХғ. орт. басталып, жаңа мыңжылдықта қарқын алған

өркениеттік парадигманың түбегейлі зат алмасу үдерісі. Жаһанданудың

бірінші анықтамасы – қаржылық ағындар мен экономикалық

құрылымдардың интеграциясы, трансұлттық корпорациялардың пайда болуы

және т.б. бірақ жаһанданудың мәнін экономикалық интеграция анықтамайды.

Мәдениеттің онтологиялық және антропологиялық сипаттамалары өзгереді.

Ақпараттық технологиялар мен Ғаламтор ғасырында адам обьективті

шындықтан алыстап, виртуальді әлемдерге көшеді және бұл оның өмірінің

барлық параметрлерін өзгертеді.

ЖАХИЛИЙА — бір Құдайды білмейтін дәуір, пұтқа табынушылық уақыты,

исламға дейінгі дәуір, рухани надандық дәуірі.

ЖЕКЕЛІК — жалпылық категориясына қарама-қарсы және жеке феноменді,

бірегей белгіні һәм т.б. білдіретін диалектиканың категориясы.

ЖАН — көне грек философтарының түсінігінше дене мен материяға қарама-

қарсы субстанция, психикалық құбылыстардың, сезімдер мен

351

ұмтылыстардың, тірі мақлұқтың негізі және оның санасының

талпыныстарының жиынтығы.

ЖЕТІ-ДАНЫШПАН — философия тарихында Ежелгі Грекия

философиясына байланысты «Жеті Данышпан» - Фалес, Солон, Периандр,

Клеобул, Хилон, Биант және Питтактың аттары аталады.

ЖИХАД (арабша – Құдайға қарай барар жолдағы ынталану, күш салу) —

жалпықабылданған мән – діни ақиқатты қалыптастыру жолындағы күрес.

Жүрек жихады, тіл жихады, қол жихады, қылыш жихады болып бөлінеді.

«Біз ұлы Жихадқа кірісу үшін кіші Жихадтан келдік» деген атақты хадистің

нәтижесіне қарасақ, ұлы Жихадтың жеке адамгершілігіңді іске асыру

жолындағы ұмтылыс пен күш салу деген түсінік бар. Әскери агрессия

мәнінде жиі қолданылатын тұжырым ретінде қылыш жихадын түсіндіп

кетсек, негізінде – қылыш жихадының әскери мәні асыра айтылған. Құран

сүрелерінде ол әскери-саяси жағдайындағы қолдануды қажет ететін өлшем

ретінде есептеледі. Құранның 8-ші сүресінде 61 - «Әл-Анфаль» (Олжа)

аятында жихадтың гуманистік мәні айтылған – «егер дінге сенбеушілер

соғыстан бас тартып, бейбітшілікке бейімдесе, сонда оларға сен де бейімде.

Сен үшін соғыс – мақсат емес қой. Сен өзіңді және діншілдерді

қарсыластарыңнан қорғау үшін шығып отырсың ғой... Әрі Аллаға тәуекел

ет...». Бүгінде, жихад қылышы қарсы шығу емес, қорғаныс ұғымында, ал

жихадтың өзі адамгершілік «сапар», қайырымдылық, рухани мағыналарында

түсіндіріледі.

ЖҮЙЕЛІК — (грек., система – бүтіндік, бөліктерден құралған, қосынды)

әдіс – обьекттерді система, жүйе ретінде қарастыратын жалпығылыми

методологиялық принциптер (талаптар) жиынтығы.

ЖІГЕР — дамның белгілі бір іс-әрекеттерді орындауға саналы, мақсатты

түрде ұмтылысы.

ЖЭНЬ — конфуцийліктің басты этикалық түсінігі. «Гумандылық»,

«мейірімділік», «адамгершілік» дегенді білдіреді. Жэнь – бұл «бес

парыздың» бірі, оны адам өмірде игеруі керек. Конфуций бұл ұғымға

әмбебап ізгіліктің мағынасын үстеп, оны «адамдарды сүю» деп түсіндірген.

Мэн-цзы «Жэнь деген адам» афоризмінің айтып, бұл ұғымның тұлғааралық

сипатын анықтайды және оның мәні адамдар арасындағы қатынас болады.

Жаңа конфуцийшілдік философиясында Жэнь ұғымына космологиялық мән

үстелген – ол ғаламның негізінде жатқан, адамды аспанмен, жермен

біріктіретін махаббат деп түсіндіріледі.

ЗАТ — бұл категория көптеген философиялық жүйелерде – обьект

мағынасында, танымдық қызмет ерекшелеген шындықтың қайсібір саласы

352

мағынасында, затсыздандыру тиіс болатын заттанған қызмет ретіндегі

мәдениет феномені мағынасында жұмсалады, сондықтан оны обьектіге

жатқызуға болмайды.

ЗАТТАНУ және ЗАТСЫЗДАНДЫРУ — үдерістегі қызметтің заттың

тұрақты формасына өтуін және затта жүзеге асқан мазмұнның тірі, үдерісті

қызметке өтуін белгілейтін марксшіл философияның категориялары.

ЗАТТЫҚ ІС-ӘРЕКЕТ — К.Маркс философиясының негізгі категориясы.

ЗЕРДЕ — пайыммен салыстырғанда ең жоғарғы ой қызметі, ол қарама-

қарсылықтардың бірлігін тануға қабілетті. Зерде мен пайымды ажыратуға

алғашқылардың бірі болып талпынған – Н.Кузанский. Кейін неміс

классикалық философиясы үшін мұндай ажырату маңызды болған.

ИДЕАЛИЗАЦИЯ (грекш. - түр, көлеңке) — шындығында бейнесі бар, бірақ

күнделікті тіршілікте кездеспейтін обьекттерді ойда құрастыру,

конструкциялау.

ИДЕАЛИЗМ — идеалдық бастаманың (рух, құдай, сана, ой, логос, жан, идея

т.б.) алғашқылығы деп танитын жалпы философиялық ілімнің атауы. Бұл

аталмыш ұғымды алғаш рет ғылымға енгізген – Г.В.Лейбниц.

ИДЕАЛДЫЛЫҚ — нақтылық категориясына қарама-қарсы қойылатын (жиі

айтылатындай «материалдық нәрсеге» емес) категория. Ол «идеалды»

(мінсіз) деген «идеал» ұғымынан туындайтын мәселе емес.

ИДЕЯ — ежелгі грек философиясында пайда болған категория. Демокрит

атомдарды идея деп атаса, Платон сезім арқылы қабылданатын әлемнің

ақылжетерлік әуелгі бейнелерін атаған және олар, оның пікірінше, шынайы

болмыс болады.

ИДОЛ (грек тіл. ауд. – бейне) — материалды зат, діни табынуға қызмет

ететін жер (объект).

ИСЛАМ (әл-ислам – Құдайға және оның еркіне мойынұсыну) — әлемдік дін.

VІІғ. арабтың жартылай аралында Мұхаммед Пайғамбардың көмегімен

дүниеге келді. Қазір әлемде исламға табынатындардың жалпы саны көбеюде.

ИСЛАМДЫҚ-ХРИСТИАНДЫҚ СҰХБАТ — ортағасыр дәуірінде

басталған ислам мен христиан діндерінің сұхбаты. Қоғамдағы маңызды

әлеуметтік-саяси мәселелердің толеранттық көзқарасының қалыптасуына

әсер еткен коммуникативті дінаралық тәжірибие. Қазіргі кезде қоғамның

353

нығаюына әсер етуші жаһандану жағдайындағы коммуникативті қорғаныс

ретінде маңызы зор.

ИСЛАМДЫҚ СӘЙКЕСТІК — исламдық діни тәжірибие арқылы іске асқан

исламдық әлемитүсінік, исламдық дүниеге қатынас және исламдық

құндылықтарды ұғыну болып табылатын исламдық сана категориясы.

Исламдық сәйкестік мұсылман тұлғасының қалыптасу жағдайында дамиды.

ИСЛАМДЫҚ МОРАЛЬ — Құран мен Суннаның діни-этикалық

тұжырымына негізделген адамгершілік парадигмасы.

ИСЛАМДЫҚ ТЕОЛОГИЯ — Құран мен Суннаның мәтіндерін тәфсірлеу

мұсылмандық дәстүрі ретінде дамыған рухани ағым. Ислам теологиясының

негізгі мәселелері – алдын-ала анықтау, ерік бостандығы және таңдау

еркіндігі, о дүниелік өмір, қылығына қарай жазалау, теодицея және басқалар.

Бұл мәселелердің пікірталас тудыруына байланысты ислам теологиясының

ішінде көптеген ағымдар пайда болды – жабраиттар, кадариттар және т.б.

ИСЛАМДЫҚ БІЛІМ БЕРУ — ислам діні ғылымы мен ислам ғылымын

оқыту жүйесі. Оқыту формасы – мектеп, медресе. Оқыту тәсілі – лекциялар,

тәфсірлеу, семинарлар, пікірталас және сұхбат. Басты белгісі – сұхбаттық –

Мұғалім мен Оқушы. Қазіргі кездегі басты мұсылмандық білім беру

орталықтары – Әл-Азхар университеті (Каир, Египет), әл-Каравийн (Фес,

Марокко), әл-Зәйтүн (Тунис), Умм әл-Курра (Мекке), Ханзада Абд әл-Азиз

университеті (Медина), теологиялық Академия (Кум, Иран).

ИСЛАМДЫҚ МӘНМӘТІН — «мәнмәтін» сөзі бірігу, байланыс дегенді

білдіреді, исламдық мәнмәтін Қасиетті Құранды сөзбе сөз және жасырын

түрде толық түсінуді білдіретін феномен. Исламдық мәнмәтін – феномені

исламмен табиғи байланыста болатын шығармашылықтағы мәндік және

белгілік формалардың сәйкес келуі.

ИСЛАМДЫҚ ТҰЖЫРЫМ — түсінудің исламдық мәні. Ұғымда

үлкейтілген көрінетін, исламдық мазмұнда орындалған мән. Исламдық

тұжырым ислам философиясында іске асып, исламның болмыспен бірлесу

әлеміне апарады. Исламдық тұжырым ұғынуда тұжырымды құрушы,

жасаушы, философиялық тұлғалық мән беруші мұсылман ғалымдарының

мәні зор. Мысалы, исламдық тұжырым «инсан әл-камил» – толық адам әл-

Фарабиде, Ибн Синада, Ибн Рушдта, Ибн Баджжде, ибн Арабиде,

Қ.А.Иассауиде, әл-Ғазалиде тұлғалық авторлық мәнге ие болды. Белгілі

«вахдат әл-вуджуд», «инсанийа», «ләйләт-әл-кадр», «анна-әл-хакк» (әл-

Халладж), «Диуани-хикмет» (Қ.А.Иассауи), «талаб-әл-ильм» (діни білімді

іздеу) және басқа тұжырымдары исламның тұлғалық түсінігін және Құдайға

тұлғалық жолды ашып көрсетті.

354

ИСЛАМДЫҚ ФУНДАМЕНТАЛИЗМ — Мұхаммед Пайғамбар кезеңіндегі

мұсылмандық тәжірибиені, яғни исламдық алғашқы бастау, сенім тірегін

қайта қалпына келтіруге негізделген доктринаны, қазіргі саяси ислам

қозғалысын белгілейтін ұғым.

ИСЛАМДЫҚ ГУМАНИЗМ — инсанийа – адамдық, гумандылық, әр адам

басындағы рухани-адамгершіліктік бастауды, оның қоғамдағы тең құқын

мойындауды білдіретін тұжырым. Исламдық гуманизм мұсылман

мәдениетінің ұстанымы ретінде теңдікті, еркіндікті, адам өмірінің

құндылығын уағыздайды. Тұжырым білім беру мәселелерімен және

қайырымдылық, тәрбие феномендерімен байланыста ашылады.

ИСЛАМДЫҚ МОДЕРНИЗМ — исламдық құндылықтарды ортодоксалды

және схоластикалық нұсқалардан босатуға және құндылықтарда қайта қарау

идеясына негізделгені – рухани ағымдардың кең таралуы. Сонымен қатар

оның құрылымында Құран мәтінін тұжырымдау, исламның іргелі негіздерін

рационалистік сипатта баяндау көрініс береді. Исламдық модернизм

философиясы қоғамның этикалық, эстетикалық, әлеуметтік және саяси

мәселелерін әлеуметтік теңдік және әділеттілік негізінде қарастырады.

ИСТОРИЦИЗМ — тарихи білімнің логикалық-методологиялық,

гносеологиялық және көзқарастық проблемаларын алдыңғы қатарға

шығаратын философиялық ағым.

ИЕРОГЛИФ (грек тіл. ауд. – қажетті және қиылып алынған) — көне

жазудың түрі, таңба не белгі, сурет түрінде келеді.

ИНДИВИДУМ (латын тіл. ауд. – бөлінбейтін, тұтас, ерекше тұлға) — жеке

адам, тұлға.

ИНДУИЗМ — әлемдегі ірі діндердің бірі. Қасиетті кітабы – Веда және

брахмандардың бір орталыққа бағындыру ілімінің негізін құрайды. Карта

заңына сай жанның істеген ісінің оң не терістігіне сәйкес өлгеннен кейін

жаңа түрге айналатындығы туралы ілім.

ИНДУКЦИЯ (латынш. – нысанаға алу) — «жекеден»- «жалпыға» қарай өту

арқылы білім алудың логикалық тәсілі. Дедукцияға қарама-қарсы қойылады.

ИНТУИТИВИЗМ — философиялық-методологиялық ұстаным, болмыс пен

танымның соңғы негіздемесі ретінде шындықтың субьект пен обьектіге

бөлінуін жоятын, затқа тікелей, «тірі» енуді таниды.

ИНТУИЦИЯ — білімді дискурсивті туындатусыз және дәлелдеусіз,

проблемалық ситуацияны тұтастай қамту арқылы тікелей алу процесі.

355

ИНТЕЛЛИГИБЕЛЬДІЛІК — ақылмен танылатын, ақыл арқылы ғана қол

жеткізуге болатын нәрсе.

ИННОВАЦИЯ (ағылш. – жаңалық) — мәдениеттану мен социологияда

этностың алғашқы даму кезеңінде болмай, кейіннен пайда болған мәдени

құбылысты айқындайтын ұғым.

ИНТЕНЦИЯШЫЛДЫҚ (латынш. – талпыну, зейін қою) — сананың

белгілі затты түсінуге бағытталуы немесе заттың шынайы, шынайы емес

екендігіне тәуелсіз сана нақтылығы.

ИНТЕРПРЕТАЦИЯ — тарихи-гуманитарлық ғылымдарда – мәтіндердің

мәндік мазмұнын ұғынуға бағытталған мәтінді түсіндіру; математикалық

логикада, логикалық семантикада, ғылым философиясында – формальдық

тілдің сөйлемдерінің мағынасын анықтау.

ИНТЕРСУБЬЕКТІЛІК — таным субъектілері арасындағы арнайы қарым –

қатынас, өзара араласу мен білімін өзгемен бөлісудің негізі.

ИНТРОСПЕКЦИЯ (латынш. – ішіне қараймын) — өзіндік психиканың

ерекшеліктерін айқындау мақсатымен, оның әрекеттерін саналы, жүйелі

түрде бақылау.

ЙОГА (санскр. – байланыс, ойды жинақтау, бірлесу, тәртіп, терең ой) —

көне және ортағасыр үнді философиясының жүйесі. Санадан, өзін өзі танудан

арылы, абсолюттік тыныштыққа жету не жеке жанды абсолюттікке, Құдайға

жақындату. Адам психологиясы, түрлену дөңгелегінен азат болу ілімі.

«ЙОГА СУТРАСЫ» — ең ежелгі және беделді оқулық ретінде танымал

болған діни-философиялық әдебиет жанры. Мамандардың болжамынша,

Патанджали құрастырған бұл «Йога сутрасы» б.д.д. IIғ. - дан б.д.IVғ.

аралығында қалыптасты. Еңбекте дененің саулығын түзеуге, тән сұлулығын

ұзақ сақтауға, сананы дәстүрлі психофизикалық тұрғыдан реттеуге арналған

мәліметтер жиынтығы мен жүйелі ұстанымдар берілген.

ИРРАЦИОНАЛИЗМ (латынш. – ақылға қонымсыз, санадан тыс) —

табиғат, мәдениет құбылыстарын, адамгершілік бастауларын байқататын

методологиялық принцип, әдістанушылық қағида. Болмыс пен танымның

обьективтілік заңдылықтарын, диалектиканы теріске шығаратын, қоршаған

дүние мен тарихты хаос, кездейсоқтық деп қарастыратын, жалпы бірізділікті,

дәйекті логикалық дамуды мойындамайтын философиялық бағыт. XIXғ.II-ші

жартысында Германияда пайда болды, оның негізін қалаған - Артур

Шопенгауэр.

356

КАББАЛА (көне евр. – аңыз) — неоплатонизмдегі пантеистикалық

құрылымды гностицизм мен иудейлік Тора сенімінің жекелеген

ережелерімен жалғастырушы иудаизмдегі мистикалық ағым.

КАЛАМ (арабша «калам» – сөз) — ортағасырлық мұсылман

философиясының бағыты, ислам дінінің принциптерін, негізгі көзқарастарын

зерттеп, түсіндіруді және қорғауды мақсат еткен. Каламды спекулятивтік

теология деп те атайды, бұл жерде спекуляция деген тәжірибиеден тыс

жатқан заттар туралы білімге ойлау арқылы жетуді білдіреді.

КАЛОКАГАТИЯ (грекш. – тамаша және кеңпейіл) — антиктік мәдениетте

кеңінен қолданылған термин. Адамның ішкі және сыртқы мәдениеттерінің

үндестігін білдіретін ұғым.

КАНОН (грек. – ереже, қағида, өлшем) — берік сақталған, дәстүрлі,

жалпыға түсінікті үлгі.

КАРМА — (санкрит. - әрекет) пешене, адам өмірінің, тағдырының алдын-

ала мәлім болуы. Адам тіршілігінде істеген қылықтарына берілетін әділ әдеп

заңдылығы. Карма – бұрын істеген іс-әрекет нәтижесі, оған адам болашағы

тәуелді. Сіздің кармаңыз – Сіздің өзіңіз. Сіздің реинкарнацияңыз – сіздің

кармаңыздың жемісі. Көне үнді діні мен философиясындағы таным. Карма

танымы бойынша, тірі жан иесі өзінің өмірінде жасаған жақсы және жаман

әрекеттерінің жиынтығына сәйкес, кейінгі басқа өміріндегі тағдыры

шешіледі.

КАТЕГОРИЯ — лат. тіл. ауд. пікір. Аристотельдің философиясында –

болмыс туралы пікірлердің жалпы сұлбалары, обьективті түрде бар нәрсенің

жалпы тектері. И.Кант философиясында категориялар пайымның жалпыға

бірдей априорлық ұғымдары. Г.Гегельдің философиясында онтологиялық

және логикалық мазмұндар барабар болатын әмбебап ұғымдар. Марксшіл

философияда категориялар – обьективті шындықтың әмбебап-жалпыға

бірдей нәрсенің сипаттары, ойлаудың негізгі элементтері және танымның

жалпыға бірдей түрлері.

КАТОЛИЦИЗМ (грек. – жалпыға ортақ) — христиан дініндегі үш

бағыттың бірі. Үшбірлік Құдайды (Троица) мойындай отырып, қасиетті

рухты тек қана әке – құдайдан ғана емес, бала – құдайдан да беріледі деп

таниды. Православиедегідей католицизмде жеті құпия бар. Діни нанымның

бастауы – Библия («Қасиетті жазу») және діни дәстүр («Қасиетті аңыз»).

КЕҢІСТІК — материя болмысының формасы, оның көлемін, барлық

материалдық жүйелердегі элементтердің өзара әсерін және болмыстың

357

кеңістіктік-универсалдық, жалпы категорияларын сипаттайды. Кеңістік бір

уақытта бірге өмір сүріп отырған обьектілердің орналасу тәртібін білдіреді.

КИНИКТЕР — («Киносарг» деп аталған гимназияның атымен аталып

кеткен, аудармасы – «көгерген ит») сократтық кезеңдегі Ежелгі Грекия

философиялық мектептерінің бірі. Өкілдері: Антисфен, Синоптік Диоген,

Кратет. Ілімнің басты мақсаты: терең философиялық теория ізденісі

емес, керісінше ерекше өмір сүруді, яғни қоғамнан тыс (жалғыздық,

қаңғыбастық, кемтарлық) өмірді қалап, сол мұқтаждықтарды өз басынан

өткізу, өзінде сынау. Қазіргі заманда киниктік өмір сүру салты,

философиясына йога, дервиштер, хиппилер және т.б. өте жақын, ұқсас

келеді. Киниктер философиясының негізін қалаушы – Антисфеннің (б.д.д.

444-368ж.ж) пікірінше, рақымшылдық ең құнды және жалғыз ғана игілік.

Киниктер мемлекеттік заң мен рақымшылдық заңдарын ажыратып, бөліп

қарастырады. Мемлекеттік заң рақымшылыққа жеткізбейді.

КИРЕНДІК МЕКТЕП — Сократтың шәкірті Кирен қаласының тұрғыны

Аристипптің атсалысуымен б.д.д. IVғ. құрылған. Бұл мектептің өкілдері-

киренаиктер: табиғатты зерттеуге қарсы болды, ең жоғарғы игілік ләззаттану

деп санады, өмірдің мәні – ләззат алу; бақытты болу, байлық – ләззаттануға

жету жолы деп түсінді.

КЛАССИКА (лат. – көрнекті, үлгілі) — көрнекті, үлгілі, жұртшылық

таныған көркемөнер және әдебиет шығармалары, әлемдік және ұлттық

мәдениетте мәңгілік құдайлық ретінде бағаланатын дүниелер.

КЛЕРИКАЛИЗМ (латынша - шіркеулік) — католик шіркеуі мен оның

басшысының беделін көтеруге және күшейтуге бағытталған талпыныстар

жиынтығы.

КЛОНДАУ — (ежелг. грек. - «жас өркен», «балауса бұтақ», «шыбық»)

термині әрқашан вегативтік көбею процесіне қатысты алынды. Жалпы

мағынада алғанда клондау деп ата-аналыққа генетикалық бара-бар болатын

пендені жасап шығару процесін айтады. Мысалы, соматикалық клеткадан

алынған қозы – Долли.

КОГИНИЦИЯ — бір сана мазмұнында не көрінсе (когниция), оны басқа

сана мазмұнының есіне түсіре алмайтыны.

КОММУНИЗМ — К.Маркстің ілімі бойынша жеке меншік және

жаттанудың барлық түрлері алынып тасталынатын қоғамдық құрылыстың

болашақ формасы. Коммунизм капиталистік қоғамды алмастыруы тиіс.

Коммунизм екі кезеңнен тұрады – социализм және нағыз коммунизм.

358

КОММУНИКАЦИЯ (латынш. – қатынас, байланыс) — қатынас, байланыс,

хабарлау амалдарының жолдары.

КОМПРОМИСС — өзара түсіну арқылы келетін ымыра немесе пәтуа.

КОНСТРУКТИВТІК — жасампаздық сынау, бәрін «түбіне дейін» жоймай,

жаңа да ескінің жағымды, позитивтік мазмұнын сақтайтын сын.

КОНФЛИКТ — әр түрлі көзқарастардың арасындағы жанжал, қақтығыс.

КОНФОРМИЗМ (көне лат. – тәрізді, ұқсас, сәйкес) — ықпалы күшті, үлгілі

стереотипке сынмен қарамай еріп кету, бейімделгіш, пассивті әлеуметтік іс-

әрекет түрі.

КОНФУЦИЙШЫЛДЫҚ — бұл философиялық ағымның пайда болуы және

қалыптасуы осы ағымның негізін қалаушы Кун-фу-цзы, оның ізбасарлары

Мэн-цзы және Сюнь-цзының есімдерімен тығыз байланысты. Кун-фу-

цзының ілімінше, ең жоғары жаратушы күш – Аспан, ол жерде әділеттілік

болуын қадағалап отырады. «Өмірдің не екенін білмей жатып, өлімнің,

рухтың не екенін қайдан білеміз» деуінің өзі осыған айғақ. Басты мәселесі –

адамдар арасындағы қарым-қатынас, тәрбие мәселелері. Ал адамгершіліктің

негізі – «жэнь» «ата-анасын құрметтеу және үлкен ағаларын сыйлау», жалпы

алғанда, үлкендерді сыйлау. Бұл әдептілік қағидасы, бір сөзбен айтқанда,

«өзің қаламайтын нәрсені басқа біреуге жасама» дегенге сайып келеді.

Аталған әдептілік қағидаларын «текті адамдар» (цзюнь-цзы) ғана

басшылыққа алып, іс-әрекет жасайды. «Текті адам» тек қана этикалық ұғым

емес, ол саяси ұғым да. Ол халықты басқарады.

КОНЦЕПТУАЛЬДЫҚ (латынш. – ой, көзқарас жүйесі) — ХХғ. 70-80ж.ж.

Модернизмде қалыптасқан бағыт. Өнердегі оның ерекшелігі – сол өнердегі

идеяны материалистік тұрғыдан қабылдауды теріске шығарудан тұрады.

Олар «көркемдік идеяны» (концептуалдық) көрермен санасына схема,

диаграмма, таңба арқылы жеткізуге шақырады. Өнердің өз табиғатын ерекше

көрсету бағытын ұстанады.

КОНСТЕЛЛЯЦИЯ — философияға Т.Адорно енгізген және астрономиядан

алынған термин. Ол жұлдыздардың жылжып отыратын орталықты

айналатын қосарлы қозғалысты белгілейді. Бұл терминмен Адорно мәдениет

пен рационалдылық типінде болып жатқан өзгерістерді – ұғымдар мен

феномендердің қатаң иерархиядан бас тартуы және олардың констелляцияға

ұқсас еркін арақатынасқа өтуін көрсетеді.

КОСМОГОНИЯ (грекш. – дүние, әлем, ғарыш) — астрономия ғылымының

үлкен бір бөлімі, космостық объектілер мен жүйесін зерттейтін арнаулы

359

саласы. Дүниенің пайда болуы туралы көне таным дін мен мифте аңыз боп

айтылады және оны әлемнен сырт тұрған жаратқан күштің иесі туралы

айтылады.

КОСМОПОЛИТИЗМ (грекш. - «әлем азаматы») — мәдениеттанудың

әлемдік азаматтық идеологиясын білдіретін ұғым – термин. Антиктік дәуірде

қалыптасып, ХІХғ. қолданысқа енді. Ұғымның негізінде әлемдік мемлекет

қалыптастыру немесе мемлекеттердің әлемдік федерациясын құру идеясы

жатыр. Космополитизм идеологиясына, сондай–ақ, жалпыадамзаттың

мәдениетті қалыптастыру, дамыту және әлемдік глобальды мәселелерді

шешу жатады.

КОСМОС (грекш. – ғарыш, әлем, ғалам) — ежелгі грек философиясында

әлемнің әсем ұйымдасқан жүйе ретінде тұтас бүтіндігін көрсететін термин.

Қазіргі таңда әлемді айқындаудың синонимі ретінде қолданылады. Жақын

космос жер мен оның кеңістігін қарастырса, алыс космос жұлдыздар әлемі

мен галактиканы қамтиды.

КОСМОЦЕНТРИЗМ — қоршаған ортаны, табиғат құбылыстарын,

тіршілікті жасаушы дүлей, шексіз сыртқы күш – Ғарыш, барлық өзгерістер

ғарыштық айналым арқылы жүзеге асады деп түсіндірілетін философиялық

көзқарасты айтады (Ежелгі Үнді, Ежелгі Қытай, басқа да Шығыс елдері және

Ежелгі Грекия).

КРЕАЦИОНИЗМ — латынш. – «жарату». Құдайдың әлемді ештеңеден

жаратуы туралы діни доктрина (оны кейбір философиялық ілімдер де

қолдаған).

КРИТИЦИЗМ — философиялық және ғылыми-теориялық ойлауға тән

ұстаным, методологиялық әдіс. Критицизм ақиқат білімнің қатаң логикалық

өсуін қамтамасыз ететін универсалдық метод жоқ, сондықтан ғылымның

міндеті – ізденіс және формальдық-логикалық тәсілдердің көмегімен жалған

теорияларды теріске шығару деп пайымдайды.

КӨЗҚАРАС — метафизикалық ойлау мен зерттеулер нәтижелерінің

жиынтығы, обьективті дүниеге және ондағы адамның орнына, адамның өзін

қоршаған ортасы мен өзіне деген қатынасын білдіретін пікірлерінің және

олардан туындайтын өмірлік ұстанымдарының, сенімдерінің, идеалдарының,

құндылықтық бағыттарының жүйесі.

КУЛЬТ–ҒИБАДАТ (латынш. – күтім, құрметтеу) — ерекше тылсым күшке

сену бағытында жасалатын қимыл, әдет–ғұрып, салт–жоралар жиынтығы.

360

КУМУЛЯТИВИЗМ (лат. – көбею, шоғырлану) — ғылым, білім дамуы

жинақталған білімдер жинағына жаңа қағидаттардың біртіндеп қосылуы

жолымен жүруі.

КУНСТКАМЕРА (немісш. – сирек дүние сақтар орын, мұражай) — түрлі

тарихи, көркем, ғылым – жаратылыс т.б. сирек ұшырасатын коллекциялар

және оларды сақтайтын орын.

ҚАБЫЛДАУ — материалдық дүниенің заттары мен процестерінің сыртқы

құрылымдық сипаттарының сезім мүшелеріне тікелей әсер ететін сезімдік

бейнесі.

ҚАЗАҚ ӨРКЕНИЕТІ — ежелгі көшпелі өркениеттерден бастау алатын (сақ,

үйсін, қаңлы, ғұн, ортағасырлық түркілік дала империялары, Алтын-Орда,

Ақ-Орда т.т.), кейін Қазақ-Хандығы уақытында қалыптасқан түркі–соғды,

түркі–араб синтездері нәтижесінде исламдық суперөркениеттің құрамына

енетін этномәдени бірлестік.

ҚОҒАМДЫҚ БОЛМЫС — тарихты материалистік тұрғыда түсіндірудің

категориясы, адамдардың тіршілік әрекетінің нақтылы немесе іс жүзіндегі

барысы. К.Маркс пен Ф.Энгельстің тарихи материализмнің қарапайым

түсінігіндегі сияқты, ол тек қана экономикалық нақтылықпен байланысты

болмайды. Аталған ілім бойынша, қоғамдық болмыс қоғамдық сананы

анықтайды. Не болмаса қоғамдық қатынастар жүйесінде болатын, адам

қызметі арқылы өндірілетін қоғамның материалдық бірлігі. Ол – қорланып,

жетіліп ұрпақтан ұрпаққа жалғасып отырады.

ҚОҒАМДЫҚ КЕЛІСІМ — алғашқы қауымдық құрылыстан («табиғи

жағдай») мемлекеттік құрылысқа өтуді түсіндіретін Жаңа заманның

әлеуметтік философиясындағы ұғым (Т.Гоббс, Дж.Локк және Ж.-Ж.Руссо).

ҚОҒАМДЫҚ САНА — тарихи процестің рухани жағы, қоғамдық

болмыстың бейнесі.

ҚОЗҒАЛЫС — материяның маңызды атрибуты, өмір сүру тәсілі. Табиғат

пен қоғамда жүріп жатқан процестердің бәрі қозғалыс болып есептеледі. Ең

жалпы түрде алсақ, қозғалыс – кез-келген өзгеріс, материалдық обьектілердің

өзара әсері және олардың күйлерінің ауысуы.

ҚҰНДЫЛЫҚ — біріншіден, адам үшін маңызы бар ойлау мен шындық

қатынасын бейнелейтін философиялық категория. Екіншіден, танымның,

белгілі бір объектінің адам үшін, топ үшін, қоғам үшін қасиетті деп

танылатын – философиялық–социологиялық ұғым. Құндылықтардың нақты

жүзеге асуы – көңіл-күйде, мақсатта, ерік-жігерде, мұратта көрініс табады.

361

ҚҰРАН (арабш. - «дауыстап оқу», «жатқа айту») — барлық

мұсылмандардың ең басты қасиетті кітабы. 114-сүреден тұрады.

Мұхаммедтің 610-632жж. аралығында Мекке мен Мединеде пайғамбарлық

аяндары түрінде айтылған уағыздарының жинағы. Аспаннан Алла–тағаланың

жіберуімен бірнеше рет түскен аяндар негізінде жазылған.

ҚҰҚЫҚ ФИЛОСОФИЯСЫ — бұл аталмыш термин XVIIIғ. аяғында пайда

болды, оны ғылыми айналымға енгізген голланд ғалымы – Гуго Гроций.

Оның кең көлемде таралуына және осы күнге дейін өз маңызын

жоғалтпауына 1820 жылы жарық көрген Г.Гегельдің «Құқық философиясы»

кітабының зор ықпалы болды. Құқық философиясы адам мен адамзат

тағдырындағы құқықтың мағынасын, оның мәні мен ұғымын, негіздері мен

дүниедегі орнын, құндылығы мен маңыздылығын және сонымен бірге қоғам

мен мемлекет мәселелерін зерттейді. Сондай-ақ, құқық философиясы

философиялық-құқықтық білімдер саласы, ол практикалық юриспруденция,

заңнама мәселелерін шешуге тікелей бағытталмай, құқықтық мәнін, шығу

тегін және мағынасын зерделеуге, оның бастамаларын, принциптерін тануға

негізделген.

ЛАМАИЗМ — будда дінінің ірі ағымдарының бірі. Тибетте VІІ ғ.

қалыптасты.

ЛЕГАЛЬДЫ — заңдастырылған, заңмен рұқсат етілген.

ЛЕГИЗМ (латынш. «легис» – заңшылдық, қытайша «Фа-цзя» – заң мектебі,

заңшылдар) — ежелгі қытай философиясындағы негізгі алты мектептің бірі.

Заң мектебінің негізін қалаушы ретінде дәстүрлі түрде ірі саяси қайраткерлер

Гуань Чжун (б.д.д.VIII-VIIғ.ғ.аяғы), Цзы Чань (б.д.д.Vғ) және Ли Куй

(б.д.д.Vғ), У Ци (б.д.д.IVғ) айтылады. Легизмнің басты теоретиктері - Шан

Ян (б.д.д.IVғ), Шэнь Дао, Шэнь Бухай (б.д.д.IVғ.) және Хань Фэй (б.д.д.

IIIғ). Біріншілердің көзқарастары «Шан цзюнь шу» («шан аумағын

басқарушының кітабы») кітабында, ал екіншілерінікі – «Хань Фэй-цзы»

жазба ескерткішінде баяндалған. Легизм теориясына көп дәрежеде үлес

қосқан Шан Ян (Гунсунь Ян, б.д.д.390-338ж.ж.). Легизмнің негізгі

доктринасы - юридикалық заңның (фа) мемлекет пен қоғам өміріндегі

шартсыз басшылығы туралы ілім. Заңды тек билеуші ғана шығарады. Легизм

теоретиктері деспоттық мемлекеттің концепциясын жасады.

ЛИТУРГИЯ — шіркеу қызметінде көрініс тапқан діни мәдениет. Белгілі

дәрежеде музыкалық мәдениетке де ықпалы бар.

ЛОГИКА — адамның ойлау қабілетін қалыптастыруы жөніндегі ілім.

362

ЛОГОС (гр. тіл. ауд. - лебіз, сөз, айтылым, пікір, ұғым, негіз, шама, өлшем)

— ежелгі грек философиясына Гераклит енгізген философиялық (кейін

теологиялық) ұғым. Гераклиттің ұғымынша, ол ғарыш патшалығына

үстемдік құратын және заң ретінде басқаратын жалпыға бірдей зерделі

бастау. Осылай түсіндірілетін Логосты сәйкес сөздің үйреншікті

мағынасынан ажырату үшін, Гераклит алғаш рет «осы аталған логос» деген

сөйлемді қолданған. Басқаша айтқанда, бәрін жасаушы, бәрін қамтитын -

Әлемдік Парасат деген түсінік.

ЛОГОЦЕНТРИЗМ — рационалдылықтың классикалық типін сипаттайтын

қағида, бұл жерде мәдениеттің өзегіне логикалық құрылымы бар ғылымға

айналады, ал жан мен рухани әлемнің алуан түрлілігін білдіретін барлық

феномендер екінші орынға ығыстырылады. Логоцентризм қағидасын бірінші

болып Ф.Ницше, ол философиялық парадигма өзгеретін дәуірді болжаған.

ЛОКАЯТА — (Лока - «аймақ, ел, кеңістік, әлем, жер, өмір». Ал көпшілік

түрде – «адамдар, халық, адамзат», «осы дүниедегіні тарататын, жердегіге

қамқорлық ету» деген мағыналар береді). Локаяттар Веда ілімдерін жоққа

шығарады. Осы тұрғыдан Веда дінін, оның беделін, ғұламаларын, ілімдерін

сынға алады. Веданың дінбасылары, локаятиктердің пікірінше, халықты

алдап, соның арқасында байып жүр. Локаяттардың пікірінше, дене өлгеннен

кейін жан да өмір сүрмейді. Олардың пікірінше, әлемдегі барлық денелер,

заттар махабхут деп аталатын төрт түпнегізден тұрады. Олар: ауа (ваю), от

(агни), су (ап) және жер (кшита). Махабхуттар белсенді және әрекетшіл

келеді. Махабхуттар өзіне тән күштің, белсенділіктің арқасында өзара

байланысқа түсіп, бірігіп, ыңғайы келгенде, бұрын жеке алғанда өздерінде

жоқ қасиет – сана пайда болады. Ал денелер өлгенде, олар қайтадан өздерін

өмірге әкелген махабхуттарға бөлшектенеді, ал бөлшектенген

махабхуттармен бірге сана да жойылады. Локаяттар өмірдің мәні бақытта, ал

бақыттың өзі – ләззат деп түсінген. Олардың түсінігінше, ләззат пен қасірет

байланысты, бірақ қасірет буддизмдегі сияқты өмірдің мәні емес, оны

толығымен жою мүмкін емес, оны азайту, жеңілдету өз қолымызда.

Табиғатты, әлеуметтік құбылыстарды танып-білуде ақыл-ойдан, сырт күш

туралы ілімдерден, беделдіктен пайда жоқ, білімді тек сезім мүшелері

арқылы ала аламыз. Кейінірек келе, локаяттар сушикши (нәзік) және дхурта

(тұрпайы, дөрекі) деп алатын екі салаға бөлінеді.

МАГИЯ, СИҚЫР (грекш. – сиқыршылық) — белгілі әрекетке және

сөздерге кереметтей қасиет беріп дәріптеуші ерекше күш.

МАЙЯ — қиял. Қиялдағы нысанға ұқсас, көруге мүмкіншілікті анықтайтын

ұғым. Осы күштің арқасында Құдай ұлы сиқыршы ретінде өзінің барлық

таңқаларлық нысандарымен бірге құбылыстар әлемін қиялдауға шақырады.

Надан әлем көрінісін шындық ретінде қабылдайды, бірақ осы көріністі түгел

363

көре отырып, одан Құдайдан – осы қиялдың артында жасырынып тұрған

тұтас шындықтан басқа ештеңені таппаған дана адам болып табылады.

МАҚАЛ-МӘТЕЛ — дәстүрлі танымның ситуациялық философиясы.

Ритуалдан тыс жағдайда туып, халықтың жеке тұлғалық қиялына,

пайымдалуға тиісті белгілі жағдайдың пайда болуына байланысты.

МАРГИНАЛДЫҚ (латынш. – шет, жиектегі, шекарадағы) — қоғамдағы әр

түрлі процестердің нәтижесінде (көш–қон, этномәдени әрекеттестіктер,

қоғамдық жүйелердің модернизациялануы және басқа) пайда болатын өзге

мәдениет.

МАРКСИЗМ — К.Маркстің іліміне қатысы бар философиялық,

экономикалық және саясаттаулық ағымдардың жалпылама атауы.

МАРКСИСТІК-ЛЕНИНДІК ФИЛОСОФИЯ — советтік ресми философия.

В.И.Ленин, К.Маркс пен Ф.Энгельстің ілімін жаңа жағдайда дамытқан болып

есептеледі. Батыс Европа елдерінде капитализм дүниеге келген кезең

болатын. Капитализммен бірге тарихта пролетариат пайда болды. Оларды

ұйымдастыру, саналы етіп дайындау, теориялық жағынан қаруландыру қажет

болды. Бұл бір. Екіншіден, жаратылыстану ғылымындағы ашылған үш үлкен

жаңалық: а) клетка теориясы; б) энергияның сақталу және өзгеру заңы; в)

Ч.Дарвиннің эволюциялық ілімі - дүниеге диалектикалық логика тұрғысынан

қарауға мүмкіндік берді. Үшіншіден, теориялық алғышарттардың әсері

болды. Бұған ең алдымен адам баласының әлеуметтік теңдік болуын

көксегені жатады. Осыған орай социализм туралы түрлі теориялық

ілімдер пайда болды. К.Маркс пен Ф.Энгельс осы жағдайлардың бәрін ой

елегінен өткізіп, талдап, екшей келіп, жаңа ғылыми теорияның негізін

жасады.

МАТЕРИАЛИЗМ — лат. тіл. ауд. – заттық. Жаңа заманда батыстық

философияда толығымен қалыптасқан және әлемнің жалғыз субстанциясы

ретінде Т.Гоббстан бастау алар түсінікте ешкім де және ешнәрсе де

жаратпаған материяны мойындайтын жаңа философиялық бағыт. Барша

рухани және материалдық қүұбылыстарды материализм материяның

туындысы деп біледі. Идеализмге қарама-қарсы.

МАТЕРИАЛДЫҚ МӘДЕНИЕТ — біртұтас адамзаттық мәдениеттің бір

бөлігі. Адамның заттық пішінге түскен руханилығы, табиғи объект пен оның

материалы заттарға, қасиеттер мен сапаларға айналған және мұның бәрі адам

арқылы ғана бола алатын, демек, мәдени мақсатқа сәйкес міндеті және

өркениеттік рөлі бар шығармашылық қызметтің нәтижелері.

364

МАТЕРИЯ — алдымен ежелгі гректің, кейін бүкіл батысевропалық

философияның категориясы. Философияда материя формамен байланысты.

Материя қалай түсінілсе де, форма мен форманың арақатынасын бұлайша

түсіну үрдісі бүкіл кейінгі батысевропалық философияға тән еді. Аристотель

философиясында да төрт себеп туралы ілім болған, олар – формальдық,

материалдық, мақсаттық және әрекеттік себептер. Ағылшын философы

Т.Гоббс мақсаттық және формальдық себептерді алып тастайды да,

материалдық және қозғаушы себептерді біріктіріп, оларды табиғатқа қатысты

қолданады. Осылайша материямен ажырамастай байланысты болатын

материя мен қозғалыстың категориялары пайда болды. Материяның аталған

түсінігін француз материалистері, Ф.Энгельс және В.Ленин қабылдайды

және ол диалектикалық материализмде орнығады.

МАХИЗМ — XXғ. бас. Мах, Авенариус және олардың шәкірттерінің және

К.Пирсонның еңбектерінде ұсынылған ғылым философиясы мен

методологиясындағы субьективтік-идеалистік бағыт.

МАХАБХАРАТА — санскритпен жазылған көне үнді эпосы. Оның маңызды

ерекшелігі – оның үстеме эпизодтарында заң, адамгершілік, билік, парыз бен

адамның діни міндеттері, яғни үнді философиясында «дхарма» ұғымына

жинақталған мәселелерді түсіндіретін дидактикалық және философиялық

мәні болып табылады.

МАХАЯНА — буддизм іліміндегі нигилистер мен субьективті

идеалистердің ағымы. Махаяна – «үлкен шеңбер» деп аталатын ағым –

архаттан гөрі «бодхисатваны» пір тұтады. «бодхисатва» - архатқа жетпеген,

бірақ толық білімге жетуге талпынып жүрген адам. Ол білгір адамнан гөрі

дін уағыздаушы адамға көбірек ұқсайды.

МӘДЕНИ-ТАРИХИ НҰСҚАУЛАР ІЛІМІ — тарихты әр түрлі біртұтас

өркениеттердің қауымдастығы ретінде пайымдайтын тарих философиясының

бағыты. Яғни, әрбір өркениет өзіндік, ешкімге ұқсамас заңдылығы негізінде

дамиды, ол ешқандай өзге мәдени тұтастыққа тәуелді емес. Көрнекті

өкілдері: Н.Я.Данилевский, К.Н.Леонтьев, О.Шпенглер, А.Тойнби. Бұл

ұғымды енгізген - Данилевский.

МӘДЕНИЕТ (арабш. - «мәдине», – қала, шаһар деген сөзінен шыққан) —

адамдардың әлеуметтік болмысты сақтау мен жаңарту жөніндегі қызметі

және осы қызметтің жемістері мен нәтижелері.

МӘДЕНИЕТ ИНДУСТРИЯСЫ, МӘДЕНИЕТ ӨНЕРКӘСІБІ (латынш. –

қызмет) — мәдениеттің қазіргі кезеңдегі жағдайын бейнелейтін термин.

365

МӘДЕНИЕТ ФИЛОСОФИЯСЫ — мәдениет формаларын, олардың

мағынасын философиялық талдау. Яғни мәдениеттің идеясын, мақсаттарын,

принциптері мен алғышарттарын зерттейтін, әмбебапты және барлығын

қамтитын феномен ретінде мәдениетті философиялық пайымдауға

бағытталған философиялық пән болып табылады. Терминді – ХІХғ. басында

неміс философы – А.Мюллер енгізді.

«МӘСКЕУ–ҮШІНШІ РИМ» — XVIғ. пайда болған Ресейдің ерекше

миссиясы туралы идея немесе доктрина. Доктринада нағыз шынайы ілім

ретінде православиелік христиандық барлық биліктің негізі екендігі бекітілді.

Алғашқы екі Рим де өмір сүрулерін тоқтатты, бастапқы «ескі – Рим» IVғ.

Еділ батыр (Аттила) бастаған көшпенді-ғұндардың шабуылы нәтижесінде

христиандық ілім орталығы ретінде күйресе, ал екінші «жаңа Рим» -

Константинополь христиандық идеялардың жалғастырушысы бола отырып,

XVғ. түріктердің тегеуірі нәтижесінде Византиямен қатар құлады. Ресей

христиандықтың мұрагері ретінде «Мәскеу-үшінші Рим» доктринасында

бірінші және екінші Римнің ізбасары ретінде көрінеді. Өзін үшінші Рим, ал

төртіншісі болмайды деп есептейді. Филареттің айтуынша алғашқы екі

Римнің күйреу себебі, нағыз шынайы дін-православиені сатып кеткендігі

және сол үшін құдайдың қарғысына ұшырағандығымен түсіндірілді. Бұл

доктрина мемлекеттік өзіндік сананың басты доминанты болды.

МЕГАР МЕКТЕБІ — б.д.д. IVғ. Мегар қаласының тұрғыны Сократтың

шәкірті Евклидтің араласуымен ашылды. Бұл мектептің өкілдері: Евбулид,

Диодор Крон. Мегарлықтар дәлелдеуге болмайтын абстрактты жоғарғы

игілік – Құдай, Парасат, Өмірлік энергия болады деп санады. Ал жоғарғы

игілікті терістеуге (абсолюттық зұлымдық) болмайды деді. Мегарлықтар

теориялық ізденіспен қатар белсенді практикалық қызметпен де (шын

мәнінде софистикамен) айналысты.

МЕТАФИЗИКА (гр. тіл. ауд. - физикадан кейінгі мәселе) — болмыстың

тәжірибиеден тыс бастаулары туралы ілім ретіндегі философия бөлімі.

Онтологиямен, жалпы философиясымен жиі теңестіріледі. Яғни,

диалектикаға қарама-қарсы таным әдісі, мұнда заттар мен құбылыстар бір-

біріне байланыссыз, ішкі қайшылықсыз, тұрақты түрде өзгеріп тұрады деп


МЕТОД (грекш. - зерттеу жолы, теория, ілім) — білімдер жүйесін құру мен

негіздеу әдісі мен тәсілі.

МЕТОДОЛОГИЯ (грекш. - метод туралы ілім) — теориялық және

практикалық қызметті ұйымдастыру және құрастыру тәсілдері мен

принциптері жүйесі және осы жүйе туралы ілім.

366

МЕХАНИЦИЗМ — классикалық механика заңдарын дүниеқұрылымның

бірегей заңы деп мойындау, дүниенің механикалық бейнесін абсолюттендіру.

МИЛЕТ МЕКТЕБІ (б.д.д.VIғ.) – Милет қаласынан шыққан ертедегі грек

философтарының ілімдерінің атауы. Негізгі өкілдері: Фалес, Анаксимандр,

Анаксимен. Милет қаласы Кіші Азиядағы ірі сауда-кәсіптік полис болған.

МИМАНСА (кейбір мәселені ойлану және сыни талдау арқылы шешудің бір

жолы) — ежелгі Үнді философиясындағы ортодоксальді мектептердің бірі.

Джаймини – негізін қалаған. Шамамен б.д.д. ІІ-ғасыр. Таным мәселесімен

айналысты. Басқаша айтқанда, үнді мәдениетінде рәсім-салтты

жалғастырған, оған деген сенімді қалыптастырған философиялық мектеп.

МИН-ЦЗЯ — ежелгі Қытайдағы атаулы философиялық мектептер (логиктер,

диалектиктер, софистер немесе бәстесуші – таласушылар).

МИСТИКА (грекш. - құпия, нұрлану, Құдаймен рухани қатынаста болу) —

ырғақ пен күйлерге тәуелді болатын дыбыстағы, мантрадағы, дуалардағы

мистикалық күштерді білуді айтады.

МИСТИЦИЗМ (грекш. - сырлы, жұмбақ) — білімнің объектісін жанмен

сезіну арқылы тура білуге болады дейтін діни–философиялық ілім.

Мистицизм дегеніміз құдаймен ешбір дәнекерсіз тура араласу тәжірибесі,

осы сезімнің қуанышы.

МИТРАИЗМ, МИТРА — үнді–иран тілінде келісім немесе келіссөз дегенді

білдіреді, осыған орай екі жақ бір нәрсе туралы келісімге келеді.

МИФ — қиял, көне аңыз-әңгіме; яғни, ертедегі адамдардың өздерінің

қоршаған ортасы жайлы таным-түсінігі.

МИФОЛОГИЯ (грекш. «мифос» - аңыз, шежіре, «логос» - сөз, ілім) —

алғашқы қауымдық қоғамға тән дүние туралы қияли-ғажайып, танымдық

қоғами сана формасы.

МОДЕЛДЕУ (латынш. - өлшем, норма, үлгі) — оригиналдың аналогын

жасау, оригиналды тану үшін моделді жасау немесе таңдау процесі.

МОДЕРНИЗМ (французш. – ең жаңа, қазіргі) — ХІХғ. соңы мен ХХғ.

ортасында әдебиет пен өнерде, мәдениетте қалыптасқан философиялық–

эстетикалық қозғалыс.

МОКША — Атман мен Брахманның қосылуы, қайта туылу дөңгелегінен

арылу, әдептіліктің дамыған шыңы, одан кейін жанның (карма) эволюциясы

367

тоқтайды, мокшаға жеткен жан шексіз өмір тосқалынан азат болып махатма –

Ұлылық жанға өтеді.

МОНИЗМ (грекш. - жалғыз немесе жалқы) — әлемде бір бастаудың немесе

субстанцияның болуын мойындайтын философиялық ұстаным. Дуализмге

және плюрализмге қарама-қарсы қойылады.

МОРАЛЬ (лат. - әдет-ғұрып және әдептілік) — қоғамдық нормалар сферасы,

жоғары ұстанымдар, мұрат, идеал, адамның мінез-құлық, жүріс-тұрыстарын

реттеу, қалыптастыру қызметін атқаратын әлеуметтік институт, қоғамдық

сананың бір формасы.

МӨЛШЕР — Пифагордың және оның ізбасарларының философиясындағы

барша болмыстың бастауы мен себебі. Платон және жаңа платоншылар

санды болмыстың ұйымдастырушы қағидаты деп есептеген.

МУАЛЛИМ-ВАТ-ТАЛИБ — Ұстаз-Шәкірт - мәні жеке рухани-

адамгершілік тәжірибиесін хабарлау болып табылатын исламдық білім

берудің сұхбаттық белгісі. Білім беру практикасында «мактаб», «медресе»

Ұстаз бен Шәкірттің тұлғааралық қатынасы Құдаймен Ұлы байланысқа

бейімділікті дамытты. Олар ілімнің мәні болып табылатын Шәкіртте рухани

және дене күшін қалыптастырды. Бұл қатынастар жеке қатынастар мен

тұлғалық қатынастар формасында ерекше болып табылатын ұрпақтар

байланысын көрсетті.

МУКТИ — Сансарадан және кармадан босау.

МУТАЗИЛИТ (оқшауланушылар, бөлектенушілер) — каламның беделді

мектептерінің бірі, рационалистік бағыт айқынырақ байқалады. Діни

мәселелерді талқылаумен шектелмей, табиғат, қоғам, антрософия, философия

мәселелерін де зерттеуге ұмтылған мутазилиттер фалсафаның негізін қалады.

МУТАКАЛЛИМ — каламды жалғастырушылар, құр догматтарға сүйеніп

қана қоймай, ақыл-ойға да жүгініп, діни және ғылыми білімдердің басын

ашып отырды, Құдай, ерік еркіндігі, құдайы әділеттілік, Құранның пайда

болуы және т.б. мәселелерді кеңінен талқылады.

НАҚТЫЛЫҚ — идеалды нәрсемен идеал мағынасында сәйкесетін және

оған қарама-қарсы нәрсе.

НАСТИКА — бейортоксалды (веданы мойындамайтын) мектептер.

368

НАТУРАЛИЗМ (латынш. – табиғат) — позитивизм философиясының

әсерімен пайда болған көркемдік әдіс. Өнер табиғаты жаратылыстанудан

алынған ұғымдармен түсіндіріледі.

НАТУРОЦЕНТРИЗМ (лат. «натура» – табиғат, «центрум» – орталық, өзек)

— барлық негізгі мәселелердің қойылуы мен шешілуін өзегіне

антропоморфты және теоморфты қабаттардан аршылған табиғатты қоятын

философиялық және кең ауқымда – дүниетанымдық ұстаным.

НЕГАТИВТІК — бәрін теріске шығару, жою, бекерге шығару.

НЕОКАНТИАНШЫЛДЫҚТЫҢ БАДЕНДІК МЕКТЕБІ — XIX-XXғ.ғ.

батыс философиясындағы бағыт. Онда философия құндылықтар жөніндегі

ғылым ретінде қарастырылады.

НЕОМИФОЛОГИЯЛЫҚ САНА — жаңа мифологиялық ХХғ, мәдени

ментальдылықтың бір бағыты. Ғасыр басындағы символизмнен басталып,

постмодернизммен аяқталады.

НЕОПЛАТОНИЗМ — б.д.III-VIғ.ғ. белгілі антикалық кезеңдегі ірі,

ықпалды ойшылдар Аммоний Саккс, Плотин, Порфирий, Прокл,

Ямвлихтардың ілімдері арқасында қалыптасқан ежелгі грек-римдік

философияның соңғы түрі. Неоплатонизмнің қалыптасуына, бір жағынан,

Платонның іліміне Аристотельдің, стоиктердің, пифагоршылардың кейбір

идеяларының араласып, қосылуы үлкен әсер етсе, екінші жағынан, Шығыс

мистикасы мен христиан дінінің әсерін байқаймыз. Бірақ бұл байланыс бір

жақты болған жоқ, христиан дініне неоплатонизмнің әсер еткені белгілі.

Неоплатонизмнің бастапқы ілімінде Құдай дегеніміз – оның табиғаты, мәні

туралы ешқандай нақты пікір айтуға болмайтын және ол туралы ақиқат білім

алуға болмайтын болмыс.

НЕОПОЗИТИВИЗМ (ЛОГИКАЛЫҚ ПОЗИТИВИЗМ) — ХХғ. І-ші жарт.

Европа философиясындағы ағым немесе позитивизмнің қазіргі заманғы

формасы. Философияны табиғи және жасанды тілдерді сараптаушы қызмет

түрі ретінде түсіне отырып, неопозитивистер белгілік-символдық

құралдардың ғылыми танымдағы рөлін, білімді математизациялау

мүмкіндігін, ғылымның теориялық аппараты мен эмпирикалық базисінің

арақатынасын анықтауда белгілі бір нәтижелерге жетті.

НЕОРЕАЛИЗМ, ЖАҢА РЕАЛИЗМ — ХІХғ. аяғы мен ХХғ. бас. Европада

қалыптасқан философиялық ағым.

НЕОТОМИЗМ — қазіргі заманғы философиялық ағымдардың бірі. Басты

өкілдері: Ж.Маритэн, Э.Жильсон, И.Бохеньский, М.Грабиан, Г.Мангер,

369

И.Гейзер, Г.Гундлах және т.б. Бұл ілімнің негізгі қағидасы Ф.Аквинскийдің

кейбір ескірген тезистерін қазіргі заманның талап-тілегіне сәйкестендіріп,

философияның, ғылымның жетістіктерін пайдалана отырып «дамыту». Бірақ

томизмнің негізгі мазмұны – Құдай ең жоғары болмыс, ал денелер әлемі

оның іс-әрекетінің нәтижесі, жанның өлмейтіндігі, т.б. да діни қағидалар

бұлжымастан қалған. Егер Фома философиялық ақиқаттар сенім ақиқатына

қайшы келе алмайды десе, қазіргі неотомистер бұл пікірді одан ары қарай

өрбітіп, сенім мен ақылдың (бұл жерде «ғылыми ойлау» деген мағынада)

үйлесімділігі концепциясы тұрғысынан алғанда, ақыл өзінің

пайымдауларында сенімге қайшы келгенге дейін еркін қалады деп

тұжырымдайды. Сонымен қатар, неотомистердің пікірінше, философия

ғылымға тәуелсіз болғанымен, діни қағидаларға тәуелді болып қалады.

НИГИЛИЗМ (латынш. - ештеңе) — мәдениет құндылықтарын,

адамгершілікті, мемлекетті жоққа шығару.

НИРВАНА — (дәлме-дәл ауд. «сөну») толық сабырлық және талғаусыздық

жағдайға жету, нирвана – ең жоғары ләззат деп саналатын будда

философиясындағы адамның жоғары рухани жағдайы. Нирванаға жеткен

адам жердегі бұғаудан ытылып шығып, жоғарымен тілдеседі. Нирвана

адамның жалғыз ғана мақсаты, арманы болуы керек. Бұл жағдайда карманың

жиналуы тоқталып, тұлға мәңгілік сансарадан тыс тыныштыққа бөленеді.

НОМАДОЛОГИЯ — қазіргі постструктурализмдегі ең жаңа бағыт. Бұл

бағыттың қалыптасуы Ж.Делез бен Ф.Гваттаридің «Капитализм және

шизофрения» деген еңбегіне (1932-1980) байланысты. Адамның виртуальді

кеңістікке қоныс аударуы, обьективті шындықтан алыстауы, мәдениет

феномендерінің симулякрларға айналуы олардың беттің үстімен еркін

қозғалу жағдайын (мысалы, Ғаламтор сайттарында) туғызады. Болмыстың

бұл түрі номадология деп аталады.

НОУМЕН (гр. тіл. ауд. – ойға қатысты, ақылмен жетерлік нәрсе) — Платон

трансценденттік идеяларды сипаттағанда қолданған ұғым. И.Кант

философиясының таза ақыл идеясын белгілейтін негізгі ұғымы. Феноменге

қарама-қарсы қойылады.

НОМИНАЛИЗМ (латынш. – атау, есім) — «жалпы адам» дүниеде жоқ, адам

қашанда нақты бейне. Ал «адам» деп жалпы айту тек нақты адамдардың

бәріне тең, ортақ ұғым. Осы пікірді жақтаушылар – «номиналистер» деп

аталды («Адам – тек жалпы атау, ал әрбір жеке адам осы атаумен аталады»).

Универсалиялар мәселесін шешудегі реализммен және концептуализммен

қатар ортағасырлық батысевропалық философияның негізгі бағыттарының

бірі.

370

НООСФЕРА (ақыл–парасат сферасы) — биосфера дамуындағы, адамның

рухани шығармашылығы шешуші мағынаға ие болатын ерекше кезең.

Ұғымды ХХғ. -20ж. француз философы Э.Леруа енгізді. Араға ондаған жыл

салып, Ноосфера теориясы Вернадский мен Тейяр де Шарденнің бір кезде іс

жүзінде жасалған жұмыстарында өз дамуын тапты. Вернадский ғылыми

білімнің пайда болуы мен дамуын тіршілік иесі эволюцияның негізгі векторы

деп танып жоғары бағалады.

НУС (грекш. - ақыл, ой, рух) — Адамның және Ғарыштың санасы мен

өзіндік санасының бастауын білдіретін ежелгі грек философиясының

категориясы.

НЬЯЯ («тәртіп», «негіз», «тәсіл», «түйін») — I-ғасырдың аяғында пайда

болған ертедегі үнді философиясының бір ағымы. Оның негізін

қалаушылардың бірі – Готама. Ньяя – ойлану туралы, сыни талдау туралы әрі

таным әдістері мен логика жөніндегі ілім ретінде дамыған ежелгі үнді

философиясындағы ортодоксальді бағыттағы мектептердің бірі, логика,

гносеология, метафизикалық мәселелер.

ОБЬЕКТ — субьекттің тәжірибиелік немесе танымдық іс-әрекеті

бағытталған нәрсені белгілейтін категория.

ОНТОЛОГИЯ (грекш. – болмыс және сөз, ұғым, ілім) — болмыс туралы

философиялық ілім.

ОЙЫН, ОЙЫН ТЕОРИЯСЫ — дәлел–дәйегі нәтижесінде емес, процестің

өзінде болатын қимыл-әрекет түрі. Ойынның мәдениет пен оның жекелеген

формаларының пайда болуы және жұмыс істеуінің негізі ретіндегі теориясы

ХХғ. Х.Ортега–и–Гассет, И.Хейзинга, Е.Финк, Г.Гадамер т.б.

тұжырымдамалары қалыптасты.

ӨЗІНДІК ЗАТ — Канттың түсінігі бойынша, танушы субьектіден тәуелсіз,

өзі үшін өмір сүретін зат.

ӨЗІНДІК САНА — адамның өзін обьективті дүниеден бөлуі, өзінің дүниеге

қатынасын, өзін тұлға ретінде, өзінің іс-әрекеттерін, ойларын, тілектерін

түсінуі және бағалауы.

ӨНДІРГІШ КҮШТЕР — қоғамдық өндіріс процесінде қоғам мен табиғат

арасындағы «заттар алмасуын» жүзеге асыратын субьективтік және заттық

элементтер жүйесі.

ӨНДІРІС ӘДІСІ — өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың нақты

бірлігі.

371

ӨНДІРІСТІК ҚАТЫНАСТАР — өндіріс, үлестіру, алмастыру және тұтыну

жөніндегі пайда болатын адамдар арасындағы байланыстар.

ӨНЕР — адам қызметі мен қоғамдық сананың ерекше формасы, көркем

тұлға арқылы берілетін шындықтың бейнесі, дүниені эстетикалық игерудің

маңызды әдісі.

ӨНЕРДЕГІ КЕҢІСТІК пен УАҚЫТ — эстетика тарихында өнердің

түрлерін жүйелеп беретін үғым. Кеңістік өнер, онда қозғалыс көп көрініс

таппайды (архитектура, скульптура, живопись, графика), уақыттық өнер

(музыка, балет, драма, пантомимо т.б.) деп жүйеленген.

ӨРКЕНИЕТ (латынш. «цивилис» – азаматтық, мемлекеттік) — тарих,

антропология, мәдениеттануда кеңінен қолданылатын ұғым. Өркениет

ұғымы антиктік қоғамның жабайы ортадан сапалық ерекшелігінің

анықтамасы ретінде сонау көне дәуірде пайда болды. ХІХғ. Ағарту дәуірінде

әлеуметтік мәдени дамудың ең биік сипаттамасы ретінде қолданылды. ХХғ.

О.Шпенглер мен А.Тойнби еңбектерінде бұл термин анық көрінген

ерекшелігі бар жергілікті қауымдастық мағынасы, яғни «тарихи

өркениеттер» (Қытай, Вавилон, Түркі, мұсылман, ортағасыр т.б.). Соңғы

кездері өркениет - бір аймақта тұратын халықтардың тарихи тағдырластығы,

олардың арасындағы ұзақ та тығыз мәдени байланыс нәтижесінде әлеуметтік

ұйымдасуы мен реттелудің – заңдық және саяси жүйелерде, шаруашылық

түрлері формаларында, дін, философия, ғылым, білім жүйесі, көркем

шығармашылықта – этноаралық жергілікті қауымдастық деген анықтама

берілген.

ПАЙЫМ (орысш. - рассудок) — ойлаудың бастапқы деңгейі, бұл деңгейде

абстракциялы, абстрактты ойлау өзгермейтін схема, қатаң стандарт, қалыпты

жағдайда жүреді. Пайымның негізгі функциясы – бөлу, жіктеу, санау.

Зердемен қарағанда төмен тұратын ойлаудың сатысы. Г.Гегельдің пікірінше,

пайым қарама-қарсылықты танып, шешуге қабілетсіз.

ПАНТЕИЗМ (гр. т. ауд. - барлығы және Құдай) — Құдай бүкіл әлемде

болады, сондықтан әлем және құдай бірдей нәрселер дегенді айтатын діни-

философиялық доктрина.

ПАНТЕОН (грекш. – барлық құдайлар) — антиктік діндердегі «барлық

құдайлардың храмы», олардың ішінде ІІғ. діни идеологияны қалыптастыру

мақсатында салынған Рим пантеоны.

ПАРАДИГМА — үлгі немесе модель. Ғылыми қауымдастықта

қолданылатын тұжырымдар, құндылықтар, техникалық әдістер жиынтығы.

Томас Сэмюэл Кун енгізген ғылыми қауымдастық қабылданған және

372

ғылыми дәстүрдің өмір сүруін қамтамасыз ететін сенімдер, құндылықтар

және техникалық дәстүрлердің жиынтығы мағынасын білдіреді. Оның

қалыптасуы – ғылымның жетілгенінің белгісі.

ПАРАДОКС — қарама–қайшылық.

ПАРАСАТ (орысш. - разум) — диалектикалық ойлау, рационалдық

танымның жоғары формасы, оған ең алдымен абстракцияларды жасампаздық

сипаттау және ойлаудың өзіндік табиғаты мен бітімін саналы түрде зерттеу

тән (өзіндік рефлексия).

ПАРДЖАНЬЯ (миф) — жаңбыр, найзағай құдайы; Адиттердің біреуі.

ПАССИОНАРЛЫҚ (латынш. – құштарлық, сезімдік) — қимыл-әрекет, іс-

әрекетті аңсаған құштарлық, жекелеген адамдарда да, топтарда да болуы

мүмкін шектен тыс күш–қуатқа қабілеттілік. Л.Гумилевтің (1912-1992)

пікірінше, «түрлік нормадан ауытқу, бірақ бұл патологиялық емес», яғни

энергияның ерекше бір түрі.

ПАТРИСТИКА (лат. т. ауд. - «падре/әкей») — III-VI ғ.ғ, шіркеу әкейлерінің

діни-философиялық ілімдері немесе ертедегі христиан құдай сөзін

сөйлеушілердің жалпы атауы. Өкілдері: Климент Александрийский,

Амворсий, Майландский (340-397ж.ж.), Августин Блаженный (III-VIғ.ғ.) т.б.

III-IVғ.ғ. жүйеленген бұл діни ілімде алғашқыда Христостың табиғаты

туралы пікірлер (құдайлық немесе адамдық табиғаты туралы), ал 323ж.

император Ұлы Константин христиандықты мемлекеттік дін ретінде

қабылдағаннан кейін, саяси-шіркеулік мәселелер – алдыңғы қатарға шығып,

шіркеу әкейлерінің көзқарастарында өз көріністерін тапты.

ПЕРСОНАЛИЗМ — қазіргі философияның философиялық антропология

мен экзистенциализмге жақын бағыты және мәдениеттің басты

құндылығы мен шындығы адам болып табылады деген түсінікті

басшылыққа алатын ХХғ. философиялық мәдениеттанушылық бағыт.

Персонализм тұлғаны абсолют ретінде түсінеді. Бұл түсінік тұлғаның

еркіндігі идеясына жетелейді. Персонализмнің негізгі ұғымы – ғарыштық

маңызы бар тұлға (персона). Тұлғаның басымдылығы рухани бастау

болғандықтан, ол өзін-өзі, өзінің әлеуметтік әлемін және бүкіл ғаламды

рухтандыруы тиіс болады. Персонализмнің негізін қалаушы француз

философы – Э.Мунье. Абай мен Шәкәрім, Н.Бердяев персоналистер болған.

ПЛАТОН АКАДЕМИЯСЫ — б.д.д. 385ж. Платон ұйымдастырған

философиялық мектеп. Бұл мектеп философиялық мәселелерді, құдайлар мен

шығармашылық шабыт, шабыттанудың табиғаты және т.б. мәселелерді

қарастырып б.д.VIғ. дейін (1000- жыл) өмір сүрді.

373

ПЛУТОКРАТИЯ — Дәулеттілердің (байлардың) билігі.

ПЛЮРАЛИЗМ (лат. т. ауд. – көптік) — әлем көптеген өзара тәуелсіз және

біріне-бірі келтірілмейтін бастаулардан немесе субстанциялардан құралады

дегенді айтатын философиялық бағыт. Бұл аталмыш терминді – Х.Вольф

енгізген. Монизм мен дуализмге қарама-қарсы қойылады.

ПОТЕНЦИЯЛАУ — Ф.Шеллинг натурфилософиясының категориясы.

ПОЗИТИВИЗМ (лат. - «оң», «жағымды» - деген сөзінен шыққан) — XIXғ.

30-40ж.ж. пайда болған философиялық бағыт. Ғылымды философияға

қарсы қоятын, философиялық мәселелерді теріске шығаратын, тек арнайы,

«оң» ғылымдардың білімін мойындайтын философиялық ағым. Оның негізін

қалаған – Огюст Конт.

ПОЛИТЕИЗМ (грекш. – көп және Құдай, яғни көпқұдайлық) — көп

құдайшылдық, пұтшылдық, көптеген құдайларға табыну.

ПОСТИНДУСТРИАЛДЫҚ ҚОҒАМ — экономикалық дамыған елдердің

«индустриялықтан», «индустриялықтан кейінгі» қоғам типіне өтумен

сипатталатын, қазіргі жағдайын білдіретін ұғым. Бұл терминді Д.Белл

ұсынды. Қоғам бір-бірімен байланыстағы факторлардың, техниканың,

әлеуметтік құрылымның, саясаттың, рухани құндылықтардың жүйесі ретінде

қарастырылады.

ПОСТМОДЕРНИЗМ — дәл мағынасында модерннен кейінгі, қазіргі заман

дегенді білдіреді. Қазіргі жаһандану мен ақпараттық технологиялар

жағдайын бағамдауға талпынған тұжырымдамаларды белгілейтін шартты

термин. Постмодернизм қазіргі әлемде өркениеттік ығысу орын алған дейді.

Адам шындықтан алыстап барады – обьективті шындық пен оның арасына

делдалдар кірігеді, сондықтан ол виртуальды кеңістікке өтіп, Ғаламторды

иеленеді. Постмодернизм постмодерннің обьективті жағдайын сипаттау үшін

көптеген күрделі терминдерді қолданады. Оның басты өкілдері – француздық

ғалымдар Жан-Франсуа Лиотар, Жак Деррида және Жиль Делез.

Постмодернизм кейбір қазақ зиялыларына – ғалымдар мен жазушыларға

ықпал етті.

ПОСТПОЗИТИВИЗМ — неопозитивизм, логикалық позитивизмді

жалғастыруға, алмастыруға келген философиялық бағыт (XXғ. II-ші жарт.

және XXғ. аяғы). Оның басты мақсаты – ғылыми білімнің (тіл, ұғым)

құрлымын зерттеу емес, ғылыми білімнің өсуі мен дамуын зерттеу. Өкілдері:

К.Поппер, Т.Кун, И.Лакатос, П.Фейерабенд, С.Тулмин және т.б.

374

ПОСТСТРУКТУРАЛИЗМ — структурализмнің екінші толқыны,

структурализмді сынаумен байланысты және оның алдыңғы

шектеушіліктерінен арылуға бағытталған ағым. Оның өкілдері: Ж.Деррида,

Ж.Делез, Ж.Бодрийар, Ж.Лиотар, Ю.Кристева, М.Фуко т.б. Басты

міндеттерінің бірі: логоорталықтық метафизиканы сынау және мәдениеттегі

тіл билігін және билік тілін айқындау.

ПРАГМАТИЗМ — (грекш. «прагма» - іс-әрекет дегенді білдіреді). Бұл

философияның бір бағыты ретінде XIXғ. 70-жылдары АҚШ-та пайда

болды. Прагматизм абстракті ақиқатты, ұғымдардың танымдық рөлін

терістеді, ұғымның орнына белгілерді қарастыруды ұсынды. Ұғым тек

субьектке ғана қатысты болып, оның мағынасы нақты практикалық

салдардың (пайдалы, тиімділік) нәтижесі болып табылады. Прагматизмнің

негізін алғашқы прагматизм өкілдері, американ философтары – Чарлз

Сандерс Пирс (1839-1914) пен Уильям Джемс (1842-1910) салды. Соңғы

прагматизм өкілдері – Джордж Герберт Мид (1863-1931) пен Джон Дьюи

(1859-1952) болып саналады.

ПРАКТИКА (грекш. – іс, қызмет, әрекет) — классикалық неміс

философиясы мен марксизмде елеулі маңызға ие болған категория.

ПРАКТИКИ — санкхьялық ұғым бойынша, мәңгі әрекеттегі және

құбылмалы энергия.

ПРАКРИТАЛАР («табиғи», «халықтық») — джайнистер мен буддистер

еңбектерінде әдеби өңделген ауызша ортаиндиялық тілдер.

ПРАКРИТИ — Материалдық табиғат, материалдық субстанция.

ПРАНА — жан (атман); «жанның мүшелері»; көз, есіту, сезіну, иіс, дәм,

сөйлеу, ойлану түрлері; тыныстың түрлері.

ПРАМАН — танымның қабылдау сипаты мен көрініс, дұрыс білім алудың

бастаулары мен тәсілдері.

ПРЕЗЕНТИЗМ — бұрынғы өткен ғылым тарихын қазіргі заманғы тілмен

түсіндіру.

ПРОБЛЕМА — теориялық білім формасы, оның мазмұны-әлі белгісіз, бірақ

оны тану қажет білім. Бұл білмеушілік туралы білім, таным процесі

барысында пайда болатын және өзінің жауабын күтетін мәселе. К.Поппердің

пікірінше, проблема мынадай жағдайда пайда болады: дербес алынған

теориядағы қайшылықтардың салдарынан, екі түрлі теорияның

қақтығысынан және теорияның бақылауымен сәйкес келмеуі нәтижесінен.

375

А.Эйнштейн: «Проблеманы тұжырымдау, оны қоя білу кейде оны шешуден

де маңыздырақ, өйткені соңғысы тек математикалық, не эксперименттік

шеберліктің ісі ғана болуы мүмкін. Жаңа мәселелерді қою, жаңа мүмкіндікті

дамыту, ескі проблемаларды жаңа көзқараспен қарастыру шығармашылық

зерделеуді талап етеді және шын мәнінде ғылымдағы жетістікті көрсетеді».

ПРАДХАНА — ең алғашқы себеп, кейде Пуруша үшін көру обьектісі де

болады.

ПРОТЕСТАНТИЗМ — христиан діннің бағыты. Оның негізгі идеясы әрбір

діндар адам Құдаймен тікелей сұхбаттасуға, уағыздар айтуға, діни

парыздарды атқаруға құқылы деп білуде (баршаның әулиелігі принципі).

ПСИХОАНАЛИЗ — философия, психология, медицина, мәдениеттанудың

арасынан шыққан пәнаралық ілім. Психоанализдің философиялық мәні оның

мәдениеттің бейклассикалық парадигмасына қосқан үлесімен өлшенеді.

Психоанализ шығыстық тәжірибие мойындайтын, ал батыс бейғылыми

санайтын психиканың қабаттарын – бейсаналықтың құқығын қалпына

келтіреді. Психоанализдің негізін австриялық ғалым – Зигмунд Фрейд

қалаған. Ол бейсаналық нәрсенің құрылымын, оның санамен арақатынасын

талдап, бейсаналықтың ерекше заңдылықтарын, оның символдық тілін

анықтаған. Сол арқылы тек қана санаға бағытталып, оның логикасын

сипаттаған батыстық дәстүр өзгертілді. Психоанализдің бүкіл мәдениет

салаларына, әдебиет пен театрға да үлкен әсері болды.

ПУРАНАЛАР (көне дәуір туралы әңгімелер) — І-ХХғ.ғ. дейінгі жиналған

аңыз-әңгімелік және көптеген эпикалық шығармалар. Пуранның саны көп

болса да, «Махабхарата» сияқты 18-басты атаулары бар.

ПУРУША — космос алыбы, жасалған дүниенің космостық қайнары,

алғашқы адам, барлық тірілерге жан беретін, дем ендіретін таза сана қуаты;

жалпы рух. Сонымен қатар оны, өзектенген сана аймағына енген

обьектілерді көретін Көрермен деп те атайды.

ПҰТТАР (ИДОЛДАР, ЕЛЕСТЕР) — Фрэнсис Бэконның философиясында

адамның шынайы таным (оның айтуынша, эмпирикалық және индуктивті)

жолындағы соқыр сенімдері.

ПСИХОКИНЕЗ — деп біздің тірлігімізден тыс жататын сыртқы жүйелерге

әрекет ету, заттарды физикалық емес (қол тигізбей) әдіспен орын ауыстыру

қабілетін айтады.

ПСИХОЛОГИЗМ — барлық ғылым дамуын психология ұғымдары мен

методтарынсыз түсіну мүмкін емес деп санайтын бағыт.

376

ПІКІР — бір нәрсені растайтын немесе терістейтін, обьективтік

шындықтағы құбылыстардың, заттардың болмысының ақиқаттығын, не

жалғандығын бейнелейтін ойлау формасы.

РАМАЯНА, РАМА ӨМІРІ — санскрит тілінде жазылған «Махабхарата»

сияқты ұлы Үнді эпостарының бірі. Поэма тарихын құрайтын тарихи

оқиғалар шамамен б.д.д. ХІV–ХІІғ.ғ. қамтиды.

РАЦИОНАЛИЗМ (лат. – ақыл немесе ой) — абсолюттік дәйекті білімді тек

парасат, ақылмен ғана тануға болады дейтін философиялық әдіс пен бағыт

(«Бар нәрсеге күмәндануымыз мүмкін, ал күмәннің болуы ақыл, ойдың

жемісі»). Басқаша айтқанда, болмыстың, адами танымның және адами іс-

әрекеттердің негізінде ақыл немесе пайым жатады дегенге саятын

философиялық-дүниетанымдық ұстаным.

РАЦИОНАЛДЫЛЫҚ — болмыстың онтологиялық сипатымен, яғни

адамның қоршаған ортаға деген көзқарасының тәсілімен анықталатын ойлау,

таным қызметінің ерекше бір түрі. Рационалдылықтың классикалық түріне

логоцентризм, танымның барлық бейлогикалық, иррационалды деп

жарияланатын түрлерінен (интуиция, бейсаналық, жан жылуы, махаббат пен

ғадауат, жүрек өмірі) бас тарту тән. Бейклассикалық философия

рационалдылықтың жаңа түрін жасайды, ол жерде ақыл интуициямен және

сезіммен байытылып, бұрын иррационалды есептелген нәрсені қабылдайды.

Бұл ұстаным Шығыспен сұхбатқа дайын болуды білдіреді және Абайдың

ақыл мен жүректің бірлігі туралы іліміне өте жақын.

РЕАЛИЗМ (лат. – заттық) — номинализм және концептуализм

бағыттарымен қатар универсалиялар мәселесін шешуде қолданылатын

ортағасырлық схоластикалық философияның бағыты. Және де өнердің

мақсаты өмір шындығын бейнелеу дейтін шығармашылық тәсіл. Реалистік

шығармашылықтық негізі- өмірге сәйкестік. Термин ХІХғ. 20ж. пайда

болды. Реализм теориясы – Аристотельдің «мимесисті» табиғатқа еліктеу

ретінде түсінуінен бастау алды деп топшылайды. Бұл мәселені кейін

Ренессанс ойшылдары жалғастырды. Г.Лессинг пен Д.Дидро өнердегі «еркін

еліктеушілік» ұғымын талдады.

РЕВИЗИОНИЗМ (лат. – қайта қарау) — марксизмдегі советтік және

«социалистік лагерь» елдерінің идеологиясына қайшы келетін ағымдарды

сипаттау үшін сол идеология қолданған ұғым.

РЕЛЯТИВИЗМ — танымды, көзқарастық жүйелерді, мәдениетті сараптау

мен интерпретациялаудың методологиялық принципі, құбылыстардың

сапалық тұрақсыздығын, олардың әртүрлі жағдайлар мен ситуациялардан

тәуелділігін абсолюттендіреді.

377

РЕПРЕЗЕНТАЦИЯ — постмодернизм классикалық мәдениетті сипаттау

үшін белсенді түрде қолданатын термин. Репрезентацияның мәнісі қайсібір

біріншілік нәрсенің, таңбаланушының (түпнұсқа) өзін екіншілік нәрседе

(көшірмеде) көрсетуіне байланысты. Категориялардың бүкіл жүйесі

репрезентация қағидасына жауап береді – мән құбылыс арқылы, ал ішкі

нәрсе сыртқы нәрсе арқылы көрініс табады және т.б. Постмодерн

жағдайында репрезентация қағидасы жоққа шығарылады, өйткені

симулякрлар (көшірменің көшірмесі) түпнұсқадан ажыратылады және

«тереңдікті» өлшемей, «жазық беттің» үстінде көшіп жүреді, көптеген

байланыс орнатады.

РИЗОМА — постмодернистердің ботаникадан алған термині. Ризома (өмір

ағашы – бәйтерек, таным ағашы) орталығы бар (тамыры), діңі бар (негізгі

ғылымдар-физикалар) және бұтақтары бар (басқа пәндер) классикалық ағаш

метафорасына қарсы қойылады. Постмодерн мәдениеті осындай ризомаға

ұқсатылады.

РЕНЕССАНС, ҚАЙТА ӨРЛЕУ немесе ҚАЙТА ДӘУІРЛЕУ — Батыс

Европа мәдениетінің, өнерінің, ғылымының даму кезеңі (ХІV–ХVІғ.ғ),

антикалық кезеңдегі идеалдар мен құндылықтарды жаңғырту және

ортағасырлық мұрадан арылу ретінде қалыптасты. Алдымен Италияда пайда

болып, кейіннен Европаның басқа аймақтарына да таралды.

РЕФЛЕКСИЯ (латынш. «бейнелеу») — күмәнға, қайшылыққа, жеке

психикалық жағдайды талдауға толы ойлар.

РЕФОРМАЦИЯ (латынш. – қайта құру, түзету) — римдік католиктік

шіркеудің монополиясына, христиан діни ілімін Папа билігі тұрғысынан

түсіндіруге қарсы бағатталған Солтүстік және Орталық Европадағы ХVІғ.

діни–қоғамдық қозғалыс. Оның көсемдері мен негізін салушылар – М.Лютер

және Ж.Кальвин.

РИГВЕДА — үнді мәдениетінің ең көне діни және әдеби ескерткіші. Б.д.д.

ХV- ХVІ ғ.ғ. шамасында пайда болды. «Ригведа» – жырлар жинағы.

РИТОРИКА, ШЕШЕНДІК ӨНЕР — сөзбен сендіру өнері. «Риторика

атасы» Марк Фабий Квинтиллиан риториканы – жақсы сөйлеу өнері және

жақсы сөйлеу ғылымы деп санаған.

РИТА — космостық (дүниежүзілік) тәртіп; дүниедегі адамгершілік заңы;

рәсім-салт.

378

РИТУАЛ — әлеуметтік реттелген, рәмізделген жүріс-тұрыстың тарихи

қалыптасқан білімі. «Әдет-ғұрып», «Салт-дәстүр» ұғымдарымен байланысты.

САЛТ — тұрақтылық қасиетіне ие болған мәдени іс-әрекеттер жинағы. Олар

адамдардың іс-әрекет стереотиптеріне айналады, жалпылық қасиетке ие

болады.

САНА-СЕЗІМ (латынш. «циентиа» – санамен бірге) — әрбір адамның

өзінің тіршілігін және әрекеттерін сезінді. Яғни, тіршілік ету аз, сол тіршілік

етуіңді сезсең ғана саналы болғаның.

САНКХЬЯ («сан», «санау», «нағыз принциптерді санау») — б.д.д.VII-

ғасырда (негізін қалаушы – Капила) пайда болып, б.д.д.III-ғ. дербес ілім

ретінде толық қалыптасты. Санкхья ілімі бойынша бүкіл әлем дүниедегі екі

субстанцияның – пракрити және пурушидің өзара әрекеті нәтижесінде пайда

болады. Егер пракрити – бұл мәңгі әрекеттегі және құбылмалы энергия, ал

әр түрлі материалдық обьектінің бастау көзі болса, ал пуруши – таза сананың

немесе «Меннің», рухтың жеке болмысы. Пуруши мен пракритидің

қосындысы әлемді құрайды және ғарыш эволюциясының себебі болып

табылады. Мәңгілік әлемді мойындау – оның таным обьектісіне айналуы.

Адам әлемді логикалық формалар мен құралдардың көмегімен таниды, ал

әлем туралы білімнің ақиқаттылығын адам мынадай логикалық тәсілдер

көмегімен негіздейді: дәйектеу, дәлелдеу және ой қорытындылау.

САНСАРА (санскр. – айналып оралу, иірім, яғни «алмасу») — үнді

философиясы мен дінінің (индуизм, буддизм, джайнизм) негізгі

тұжырымдамаларының бірі. Сансара бойынша тіршіліктің түрлерінің бәрі

бір-бірімен тығыз байланысты және жанның бір денеден басқа бір денеге

ауысып, алмасуы туралы ілім. Сансараны мәңгілік қайта айналып келу

идеясын жеткізетін ұғым. Осы тұжырымдама бойынша, өлім өмірге қарсы

қойылған зауал емес, өлім - өмірдің басқа түрлеріне өту жолы.

САНСКРИТ (санскр. – өңделген, тазаланған) — көне үнділердің әдеби тілі.

САНСКАРЛАР — ластанған қалыптастырушы факторлар.

САМСАРА — өмір ағымы, болмыс айналымы, жаңа түр беру.

САТИРА (латынш. – қосынды) — болмыстағы жарамсыз құбылыстарды

сықақ етіп, әшкерелеп көрсету және сол жанрда жазылған әдеби шығарма. Ол

алғашқыда антик дәуіріндегі халықтық «күлкі мәдениетінің» шеңберінде

дүниеге келген.

379

СӘУЕГЕЙЛІК — деп әлдебір жансыз зат (мата, әмиян, фотосурет, жай

сурет және т.б.) арқылы ақпарат алу қабілетін айтады.

СЕКУЛЯРИЗАЦИЯ (латынш. – діни емес, кәдімгі өмір тіршілігі, зайырлы)

— бастапқыда діни ұйымдардың жеке меншігінінің, яғни шіркеулік

жерлердің және мүліктердің мемлекет тарапына өту процесін білдіретін

үғым.

СЕМАНТИКА (грекш. – белгілеуші, білдіруші) — семиотиканың түрлі

белгілік формалардың мәні мен мағынасын зерттеуге арналған бөлігі.

СЕМИОЛОГИЯ — семиотика терминімен қатар қолданылды. Ол тіл

теориясын және оның басқа да белгілер жүйесімен байланысын білдіреді.

Терминді алғаш рет - Ф де Соссюр енгізді.

СЕМИОТИКА (грекш. – белгі, таңба) — белгілер жүйесінің (табиғи тілдің

жасанды тілдің, әр түрлі белгілік коммуникация мен адамдар және жануарлар

әлемінде қалыптасқан сигналдық жүйелердің, компъютерлік

бағдарламалардың т.б.) қасиеттерін зерттейтін философиялық–теориялық

ғылыми бағыт.

СИМВОЛ (грек. – таңба, белгіленетін нышан) — рәміз, нышан, таңба, белгі.

СИМУЛЯКР — постмодернизмнің термині. Ол жаһандану дәуіріндегі

мәдениет түрінің түбегейлі өзгерісін белгілейді. Бұрын таңбаланушы (нақты

зат, түпнұсқа) – таңбалаушы (зат көрінетін нәрсе, көшірме) сызба-нұсқа

үстем болатын. Ақпараттық технологиялар жағдайды түбегейлі өзгертіп

жіберді. Түпнұсқа - көшірме қатынасын көшірме – екінші көшірме – үшінші

көшірме және т.б. қатынасы алмастырады. Түпнұсқамен байланысын

жоғалтқан көшірме симулякр деп аталады.

СИНЕРГЕТИКА (грек. – көмек, бірге болу немесе ықпал ету дегенді

білдіреді) — табиғи, әлеуметтік, когнитивтік, яғни ашық бейтепе-теңдік

жүйелер эволюциясы заңдарын ізденіске бағытталған, өзіндік ұйымдасудың

жалпығылыми теориясы. «Синергетика» – терминін ғылымға неміс физигі

Г.Хакен 1973 жылы енгізді, сонымен қатар бельгиялық физик-химик

И.Пригожинде осы мәселемен айналысты.

СИНКРЕТИЗМ (грекш. – біріктіру) — «жігі ашылмаған», «біте қайнасқан»

деген сөз тіркестерінің синонимі болып табылатын бұл ұғым қандай да

болсын құбылыстың жетілмеген, дамымаған, өзара жіктеле қоймаған

бастапқы күйін білдіреді. Бұл ұғым көбінде алғашқы қауымдық немесе

архаикалық мәдени кезеңге байланысты көп қолданылады.

380

СИНТЕЗ — әртүрлі элементтердің біртұтастыққа бірігу процесі.

СЛАВЯНОФИЛЬДЕР — ХІХғ. орыс қоғамдық ой-пікіріндегі консервативті

саяси және діни-философиялық ағымның өкілдері. Ағым өкілдерінің

пікірінше, Ресейдің Батыс Европамен салыстырғанда өзіндік ерекше даму

жолы бар деп қарастырылады. Негізін қалаушылар – И.В.Киреевский (1806-

1856), А.С.Хомяков (1804-1860), К.С.Аксаков (1817-1860), Ю.Ф.Самарин

(1819-1876) т.б.

СЛЕНГ— ауызекі тілдің экспрессивті, эмоционалды реңдегі лексикасы. Бұл

термин «жаргон», «арго» деген сөздердің синонимі ретінде де

пайдаланылады.

СОКРАТҚА ДЕЙІНГІЛЕР — Сократ негізін қалаған философияның

дәстүрін сезінбеген б.д.д.VI-Vғ.ғ. ертедегі грек философтары мен олардың

б.д.д.IVғ. өмір сүрген ізбасарларын белгілеу үшін Батыс Европада жаңа

заманда пайда болған термин.

СПЕКУЛЯТИВТІЛІК (лат. – бақылаймын, аңдаймын) — класскалық неміс

философиясында, әсіресе Г.Гегельде ойлау мен анымның ең жоары түрінің

сипаты.

СОКРАТТЫҚ МЕКТЕПТЕР — Сократ идеяларының ықпалымен пайда

болған мектептер, философиялық ілімдер: Платон Академиясы, киниктер

мектебі, кирендік (киренаиктер) мектеп, мегарлық мектеп және элидтік-

эритрийлік мектеп.

СТРУКТУРАЛИЗМ — философияның бағыты, оның негізгі міндеті –

әртүрлі дәуірлер мен халықтардың мәдениетінде инвариантты

құрылымдарды анықтау. Структурализм тәсілдері құрылымдық

лингвистиканың тәжірибиесін ескерген. Структурализмнің негізін француз

ғалымы Клод Леви-Строс қалаған, ол осы тәсілдерді мифті, тілді, «алғашқы

қауымдық» ойлауды зерттеу үшін қолданды. Өкілдері: Ж.Лакан, М.П.Фуко,

Л.Альтюсер және т.б. Бұл философиялық ағымға әлеуметтік нақтылықтың,

адамның ойлау жүйесінің әмбебаптық құрылымдарын (структурасын)

айқындау арқылы жалпы философиялық тұжырымдар жасау және осы

негізде олардың мәнін түсінуге талпыну. XXғ. 40-шы ж. бастап

структурализм ғылыми тәсіл ретінде лингвистикада (тіл туралы ілім),

антропологияда, психологияда, социологияда, кейінгі кезде философиялық

әмбебаптық тәсіл ретінде қолданылып жүр.

СТОИКТЕР ФИЛОСОФИЯСЫ — негізін қалаушы Китоннан шыққан

Зенон (б.д.д.336-264ж.ж.) өзінің мектебін Афинадағы Стоя Пойкиле деген

жерде өмірге әкелген, осыдан барып, осы мектептің өкілдерін стоиктер деп

381

атап кеткен. Басты өкілдері: Зенон, Сенека, Эпиктет, Марк Аврелий және

т.б. Стоиктердің пікірінше, әлем – біртұтас дене. Біртұтас денелі әлем

Құдаймен пара-пар деп қарастырады. Оны өзін жандандыратын тынысы

(пневма) жайылған. Стоиктер Гераклит сияқты әлем оттан жаралады және ол

әлсін-әлсін қайтадан отқа айналады дей отырып, бұл құбылыстың себебі

біртұтас әлемнің өзінің логос заңына бағынғандығында жатыр жатыр деп

есептеген. Біртұтас әлемге тән қажеттілік заңын стоиктер қоғамдық өмірге де

таратады. Осыдан келіп, олар бостандық және адам өмірінің ең жоғары

мақсаты сияқты мәселелерді өз ілімдерінің өзекті проблемалары деп санаған.

СОМА — сома өсімдігінен дайындаған мас етерлік сусын; айдың құдайы.

СОПЫЛЫҚ — исламдық мистицизм (мистиктер киетін жүн, жүн киім

сөзінен шыққан) VIIғ. пайда болған. «Сопылық» мәнін ашатын тағы да

пікірлер бар, мысалы, сопылық – «суффа» сөзінен - тас суфа – дұға оқитын

жоғарғы орын, «тазалық» сөзінен, гректің «даналық» сөзінен және т.б.

Мистикалық ілімде өзін кедейлікпен (факр) және тақуалықпен (зухд)

байланыстырушы құбылыс ретінде көрінеді. Сопылық – Құдайды

мистикалық тұрғыдан тану ілімі. Атақты сопылар – әл-Джунайд, әл-

Халладж, ар-Руми, әл-Бистами, әл-Ғазали, ибн Араби, Қ.А.Иассауи.

СОПЫЛЫҚ ДҮНИЕТАНЫМ — исламда ХІІІ–ІХғ.ғ. пайда болған діни–

мистикалық ілім. Сопылық ілімнің ислам әлемінде кең таралуы Джами, ар-

Руми, әл–Фараби, әл–Ғазали, Хафиз, О.Хайям сияқты исламның классикалық

кезеңінің ойшылдарына байланысты. Сопылық ілім адамды жетілдірудің

жеке–дара діни–мистикалық жүйесі болғанын, онда эзотерикалық сипат

басым.

СОФИОЛОГИЯ (софия) — Құдайдың даналығы жайындағы ілімдер

жинағы.

СОФИСТЕР — б.д.д.V-IVғ. бірінші жартысында өмір сүрді. Софистика

мектебінің өкілдері теориялық мәселелермен ғана емес, сонымен қатар

педагогика, логика, шешендік өнер, яғни практикалық қызметтер атқарды.

«Софистер» – гр. т. ауд. «Даналық Ұстаздары» дегенді білдіреді. Олар екі

топқа бөлінеді: аға софистер (б.д.д.Vғ.) – Протагор, Горгий, Гиппий,

Продик, Антифонт және Критий. Кіші софистер – Ликофрон, Алкидамант

және Трассимах. Соттарда, халық жиналыстарында әдемі сөйлеп, халықты

мүмкін болса, өз қарсыластарын да айтқанына сендіріп, өз жағына тарта білу

өнері алдыңғы қатарға шығады. Осыған байланысты риторика (әдемі сөйлеу

өнері) өнеріне ақы алып үйрететін ұстаздар пайда болады. Міне, осылар –

софистер болды. Олардың басты қағидасы – әркімнің өз ақиқаты бар.

Жақсылық пен жамандықтың обьективті мөлшері жоқ. Кімге не пайдалы

болса – сол жақсылық, игілік.

382

СОФИСТЕРДІҢ АТАҚТЫ СОФИЗМДЕРІ — яғни, логикалық әдіс, тәсіл,

амалдары болды: бір қарағанда дұрыс пікір айтылған сияқты болып көрінеді,

ал қорытындыда қарсыласты әдейі шатастырып, жалған тұжырымға келу

әдісі. Софизмдердің тарихи түрлері көп: «Үйінді», «Әке», «Электра»,

«Күшік», «Тақырбас», «Мүйіз» т.б.

СОФИСТИКА — айтыс-тартыста өз қарсыласын жеңу үшін әдейі ақты қара

деп, қараны ақ деп, ақиқатты жалған, жалғанды ақиқат деп көрсетуге

жүгінетін әдісті айтады. Бұл әдісте ақиқатты тану үшін емес, тек қарсыласын

айтыста жеңу мақсат етіледі (Ежелгі Грекияда кең таралған).

СОЦИОЛОГИЗМ (СОЦИОЦЕНТРИЗМ) — қоғам, шынайы тарих,

мәдениет тек әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдар методтарымен зерттелуі

керек дейтін ағым «Социологиялық имперализм».

СОЦИУМ (латынша – ортақ, бірлескен) — адамдардың біршама тұрақты

үлкен бірлестігі.

СХОЛАСТИКАЛЫҚ КЕЗЕҢ (лат. «схоластика» – мектептік ілім) —

ортағасырлық философияның осы бір кезеңі Европа тарихында Рим

империясының күйреуінен бастап, Қайта жаңғыру дәуіріне дейінгі 600-700

жылдай уақытты қамтиды. Бұл кезеңде егемендік алған көптеген Европа

елдерінде (Италия, Франция, Англия, Германия және т.б.) феодалдық қарым-

қатынастар қалыптасып, христиан діні қоғамдық өмірдің барлық

салаларында өктемдік көрсетіп, шіркеудің сауаттылық, қолжазбалар сақтау

ісінің ошағына айналған мезгілі болатын. Осындай мемлекеттік билік

қолдаған қатал діни үстемдік жағдайында философия өзінің бар ақыл-ой

күшін христиан догматтарын негіздеуге жұмсап, дін ілімінің күніне

айналған-ды.

СПИРИТИЗМ (латынш. – рух, жан) — деп жаратылыстан тыс дүниедегі

бейматериалдық рухтың тіршілігіне негізделген ежелгі мысыр нанымын,

бақилық адам жанының бар болуына сенуді айтады.

СТОХАОСТЫЛЫҚ (болжам, айтып едім ғой - дегендей) — процесс, оның

уақытта өзгеру сипатын алдын-ала дәл білу мүмкін емес.

СУБЛИМАЦИЯ (латынш. – көкке көтеру, биіктету, жоғары қою) —

мәдениеттануға психологиядан З.Фрейд еңбектері ықпалының нәтижесінде

енген термин. Сублимация – деп инстинктивті энергия түрлерінің қоғам мен

жеке тұлғаның қажеттіліктеріне жарамды процеске айналуы арқылы

қақтығысты, жанжалды болдырмайтын психологиялық қапқан механизмін

айтады.

383

СУБЬЕКТ — қызметті (практикалық, ойлау, танымдық) атқаратын адам.

Субьект – белсенді бастау, оны әдеттегідей іс-жүзінде енжар болатын алып

жүрушімен теңестіруге болмайды.

СУННА (суннат Расул Аллах – Құдай елшісінің дәстүрі) — Мұхаммед

Пайғамбардың әрекеті, мұсылманның басшылыққа алатын пікірлері жайлы

Қасиетті аңыз. Сунна өсиет ретінде – сунниттердің хадистерінде және

шииттердің хабарларында тіркелген.

СУННИЗМ (арабш. «сунна» – жол, үлгі, мысал) — X-ғасырда пайда болған,

Мұхаммед Ғ.С. – ең соңғы пайғамбар деп ұғынатындар.

СУРЬЯ — күн және күн құдайы; сәуле мен жылудың қайнар көзі. Оның

баласы – Ашвины.

СУРЬЯ, САВИТАР, МИТРА, МАРТАНДА — күнді бейнелейтін құдайлар.

Агни (миф. «от» мағынасында) – оттың құдайы; ведалық храмның үлкен

құдайларының бірі. Аңыз бойынша оттың жалыны мен түтіні адамдардың

садақасын құдайға желпіп жеткізеді. Варуна (миф.) – аспанның құдыретін

білдіретін ведалық құдайдың басты біреуі. Вишвадева (миф. «бар құдайлар»)

– барлық құдайлардың ортақ аты; құдайлар тобын анықтау. Индра (миф.) –

найзағай құдайы, күн күркіреу құдайы, үнді Зевсі. Дакша (миф.) – құдай,

Брахманың ұлы. Аңыз бойынша, оның қызынан құдайлар, жын-перілер және

адамдар тарайды.

СУТРА — діни-философиялық әдебиет жанры, өзінің мәнінде жүйенің басты

ойы.

СУФИЗМ (арабш. ат-тасаввуф, «суф» – жүн, шаш) — VIII-IXғ.ғ. пайда

болған, исламдағы мистикалық-аскеттік бағыт.

СЦИЕНТИЗМ (латынш. – ғылым-білім) — мәдениет жүйесіндегі ғылымның

ролін абсолюттеп, асыра мадақтап көрсету.

СЫНИ РАЦИОНАЛИЗМ — философиялық бағыт ретінде ғылыми білімнің

даму мәселелерін талдай отырып, қандай болмасын ғылыми білімнің

болжамды бағытта болатынын мойындайды (К.Поппер). Басты өкілдері:

И.Лакатос, П.Фейерабенд және т.б. Ғылыми таным процесі дегеніміз –

әртүрлі ғылыми теория типтерінің өзара үздіксіз сыни пікірталастары.

Білімнің өзі субьективті сипатта болғандықтан, ақиқаттың өзі де көп түрлі

болады. Философияның жалғыз-ақ шынайы тәсілі – рационалды сын.

ТАБУ (полинезиялық тайп. тілінен аударғанда «тыйым салу») — алғашқы

қауымдық құрылыс мәдениетімен тығыз байланысты діни негіздегі үзілді –

384

кесілді тыйым салуды талап ететін ұғым. Терминді енгізген ағылшын

жиһанкезі – Кук.

ТАБУЛА РАСА («таза тақта») — адамның жаны, санасы, яғни қоршаған

дүние, табиғат сол тақтаға өз белгілерін, иероглифтерін түсіреді, таным

процесі осылай жүзеге асады.

ТАМАС — енжарлық, шектеулілік пен қараңғылықтың шешуші элементі.

ТАЛИСМАН (грекш. – арнаулы, арбаулы) — көне сенім, көне ырымшылдық

бойынша иесіне бақ–дәулет әкеліп, жолын ашады, бәлекеттен қорғайды деп

сенетін зат, бұйым. Талисманға деген сенім ежелгі сиқыр – дуа,

фетишизммен тығыз байланысты.

ТАЛМУД (көне евр. – кітап) — иудейлер дініндегі киелі кітап. Көне өсиеттің

5-кітабынан және дінге сенушілердің іс-әрекетін құқықтық нормалар

тұрғысынан реттеуші трактаттардан тұрады.

ТАНАТОЛОГИЯ (грек мифологиясы бойынша, Танатос - өлім құдайы) —

өлім туралы ілім, яғни адамның өлімге деген қатынасын анықтайды.

ТАНЫМ — обьективті шындықты бейнелеудің жоғарғы формасы.

ТАНТРИЗМ (санскр.«тантра» – орағыта айту, айла–тәсіл, киелі мәтін,

сиқыр) — өздерінің киелі мәтіндері ретінде тантраны танитын индуизмнің

секталары мен мектептерінің жалпы атауы.

ТАРИХАТ (жол, бағыт) — адамның моральдық-психологиялық өзіндік

жетілуі.

ТАРИХТАНУ, ТАРИХ ФИЛОСОФИЯСЫ — адамзат тарихын пайымдау

ілімі. Тарихи сананың шынайылығы, бағыты, даму нұсқалары жөнінде пікір

қалыптастырып, тарихи дамудың әмбебап, жалпыға бірдей заңын табуға,

абсолюттік мағынасын зерделеуге тырысады.

ТАФСИР (арабш. – түсіндіру) — Құранды түсіндіру.

ТӘҢІРІ, КӨК-ТӘҢІРІ (көне түркі тілінен ауд. – мықты, ер, құдіретті) —

көне түркілердің діни наным–сеніміндегі тұлғаланбаған, шексіздік күйі

есебіндегі аспанмен теңдестірілген басты Құдай образы. Бұл көзқарастың

негізі Көкке (Тәңір) және Жер-Суға сыйыну болды. Құдырет деп есептелген

бұл қос күштің негізгісі – Көк болды. Өзінің мәні жөнінен бұдан кейін

тұрған әйел тәңірісі – Ұмай отбасы мен бала-шағаны қорғаушы болды.

Тоныкөк ескерткішінде: «Көк, Ұмай, қасиетті Жер-Су, міне, бізге жеңіс

385

сыйлаған осылар деп ойлау керек!» деп жазылған. Тағы бір жерінде:

«Жоғарыда зеңгір Көк, төменде қара Жер жаралғанда, олардың екеуінің

арасында адам баласы пайда болған. Адам баласына менің ата-бабаларым

үстемдік құрған!».

ТЕЛЕЛОГИЯ (грекш. – мақсат–мүдде, нәтиже) — мақсат және мақсатқа

сәйкестік туралы ілім. Өмірдің барлық құбылыстарының түпкі мақсаты бар

деп түсіндіреді.

ТЕЛЕПАТИЯ — деп екі және одан да көп кісі арасында паранормалдық

қабілет арқылы ақпарат алмасуды айтады.

ТЕОГОНИЯ (грекш. – құдай және тууы) — құдайлардың пайда болуы,

туысқандық қарым – қатынастары туралы діни аңыздар жүйесі, құдайлар

шежіресі.

ТЕОЛОГИЯ (грекш.– Құдай) — Құдай туралы діни ілім.

ТЕЗИС (гр. – ереже, пікір) — Г.Гегельдің философиясында триада ырғағына

бағынатын даму үдерісінің бастапқы оң кезеңі.

ТЕРІСТЕУДІ ТЕРІСТЕУ — Г.Гегель тұжырымдаған диалектика заңы.

ТЕОРИЯ (гр. – бақылау, зерттеу, қарастыру) — шындықтың анықталған

сферасындағы заңдылықты және мәнді байланыстардың біртұтас бейнесін

беретін ғылыми білімнің неғұрлым дамыған формасы.

ТЕОЦЕНТРИЗМ — барлық тіршіліктің мәні дүниеден тысқары тұрған

тылсым күш – Құдайда деп түсіндірілетін философиялық көзқарас түрін

айтады (Ортағасырлық философияға тән).

ТЕХНИКА (гр. – өнер, шеберлік, ептілік) — тар мағынада: инженерлік

қызмет әдістерімен жасалынатын және қолданылатын артефактар (жасанды)

жиынтығы. Техника - кең мағынада: адам қызметінің кез келген

саласындағы ерекше техникалық үрдіс түрі. Техниканы кейде әйтеуір бір

механизмдердің жиынтығы ретіндегі инструменталдық (құрал ретінде)

түсінуде кездеседі.

ТЕХНИКА ФИЛОСОФИЯСЫ — техника, жасанды обьектер,

артефакттармен байланысты мәселелерді зерттейтін, қарастыратын

философия саласы. «Техника философиясы» терминінің шығуы Э.Капптың

«Техника философиясының негіздері» (1877ж, Алмания) деген еңбегіне

байланысты. Оның алдында И.Бекманның «Технология туралы басшылық

жасау немесе фабрика мен манфактура істерін тану» (1777ж) деген кітабы

386

шыққан. 1912-1913ж.ж. П.К.Энгельмейер де «Техника философиясы» деген

кітап жазды. XXғ. орта шенінде техника философиясы мәселесімен көрнекті

философтар: М.Хайдеггер, О.Тоффлер, Хосе Ортега-и-Гассет айналысты,

шұғылданды.

ТЕХНИЦИЗМ — техниканы қоғам тағдырын анықтауыш күш деп

түсіндіретін әлеуметтік–психологиялық нұсқау және саяси-қоғамдық ой

бағыты. Яғни, қоғамдағы өзгерістер техниканың әсерімен жүзеге асады деп


ТЕХНИКАЛЫҚ ӨРКЕНИЕТ ТЕОРИЯСЫ — өркениеттің негізгі өлшемі,

критерийі – техниканың даму деңгейі (Д.Белл, З.Бжезинский, Р.Арон).

ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ ДЕТЕРМЕНИЗМ — қоғамдық-экономикалық

құрылымдардың дамуындағы шешуші фактор – өндірістің техникалық және

технологиялық жақтарын өзгерту деп тұжырымдайтын методологиялық

ұстаным.

ТОЛЕРАНТТЫЛЫҚ (ағылш. – төзімділік, көнбістік) — басқа ойға,

көзқарасқа, наным-сенімге, іс-әрекетке, әдет-ғұрыпқа, сезім-күйге, идеяларға

төзімділік, түсіністік, жұмсақтық көрсете білу қасиеті. Мысалы, исламдық

төзімділік – басқа монотеистік діндерге сеніммен төзу деген мағынаны

береді. Исламдағы толеранттылық ұстанымы басқа діни сенімді насихаттауға

мүмкіндік беретін ұстаным ретінде қалыптасқан. Исламдық толеранттылық

діни толеранттылық ретінде діни еркіндікке негізделеді. Толеранттылық

конфессияаралық сұхбат арқылы іске асады.

ТОЛЫҚТЫРМАЛЫҚ ПРИНЦИПІ — квант механикасына байланысты

Н.Бордың ашқан тәсілдемелік принципі. Ол принцип бойынша, микроәлемге

қатысты физикалық объектіні дәлірек суреттеу үшін, оны бірін-бірі жоққа

шығаратын қосымша суреттеу жүйелерін пайдалана отырып анықтау қажет

делінген.

ТОМИЗМ — ортодоксалды схоластика бағыты. Оның негізін қалаған –

Фома Аквинский.

ТОТЕМ (Солтүстік Америка аджибве тайпа тілі – тек, ата) — белгілі бір

тайпаның немесе этникалық топтың шыққан тегі, арғы атасы деп

қарастырылатын өсімдік, жануар, зат немесе табиғат құбылысы.

Дж.Лонгтың термині.

ТӨЛМӘДЕНИЕТ, ИНКУЛЬТУРАЦИЯ — мәдениетттануда тұлғаның өзі

тәрбиеленіп өскен ортасы, дәстүрлі мәдениетіне байланысты қолданылатын

ұғым – термин.

387

ТРАНСЦЕНДЕНТТІЛІК (лат. – аттап өтуші, шектен шығушы) — теология

мен философияның негізгі категорияларының бірі. Ол шектен асатын нәрсені

белгілейді – теологияда – Құдайды, философияда – қайсібір ең жоғарғы

нақтылықты.

ТРИАДА (гр. – үштік) — философиялық құрылыстың тәсілі. Г.Гегельдің

логикасында абсолютті идеяның өздігінен дамуының (ереже – терістеу –

терістеуді терістеу) және өзін өзі тануының (тезис – антитезис – синтез) ішкі

ырғағы.

ТРОП (гр. – бұрылыс, лат. – сөз орамы) — скептиктердің ақиқаттың

шынайылығы туралы идеяны сынағанда қолданатын гносеологиялық

аргументі. Скептиктер әртүрлі троптарды жасаған.

ТРАЙБОЛИЗМ (ағылш. – тайпа) — мәдени-тұрмыстық, мәдени-діни және

қоғамдық-саяси салаларда кездесетін тайпалық ерекшеліктерге бас ұру, сол

өзгешеліктерді алға тарту.

ТҰЖЫРЫМ — деп бір немесе бірнеше пікірден жаңа пікір шығаратын

ойлау формасын айтады.

ТҰЛҒА — біртуар мен ретінде алынған жеке адам. Тұлға ұғымы –

«индивид», «адам», «кісі» ұғымдарымен салыстырыла анықталады. «Адам»

ұғымы барлық адамдарға тән қасиеттер мен қабілеттерге мінездеме беру

үшін қолданылады.

ТИБЕТ БУДДИЗМІ — Тибет патшасы Лхатотори Ньенцен кезінде

қалыптасқан буддизмнің саласы. Кейін үндінің атақты ғалымдары

Шантаракшира, Камалашила, әйгілі йогашы Падмасамбаха Тибет

буддизмінің сутраларын, тантралары мен түсіндірмелерін жинақтап, талдап

ілім ретінде таратқан.

ТҮРКІ ФИЛОСОФИЯСЫ — әлем өркениетінің озық тәсілдеріне сүйенген,

түркілік дәстүрлі дүниетанымды жаңаша зерделеуге талпынған

герменевтикалық философия.

ТІЛДІК ОЙЫН — Л.Витгенштейннің «философиялық ізденістерінде»

(1953ж) тұңғыш қолданысқа енген ұғым. Тілдік ойын дегендегі «ойын» сөзі

адамдардың еріккеннен көңіл көтеру үшін жасайтын әрекетін білдірмейді.

Тіл түгелдей дерлік тілдік ойыннан тұрады, өйткені тіпті өмір формаларының

өзі де, шындықтың өзі де – тілдік ойын жинағы.

ТЯНЬ — «Аспан», қытай мәдениеті мен философиясының басты

категориясы, ол – біріншіден, Құдай, жоғарғы Тәңір, ең биік құдыретті күш,

388

екіншіден – табиғат, мән, табиғилық, үшіншіден – астрономиялық және

метеорологиялық нысандар мен құбылыстарды ұстап тұратын аспан,

төртіншіден – уақыт пен кеңістікке сәйкес келетін және жерге қарама-қарсы

(ди) болатын, әлемді құрайтын – Аспан – Адам – Жер үштігіне (сань цай)

кіретін ғарыштың негізгі құрылымдық элементі.

У СИН — дүниенің жаратылысы: ағаш, от, жер, металл, су сияқты

элементтерден тұрады деген қытай философиясындағы түсінік. Қытай

философиясының негізгі категорияларының бірі, ғаламның негізгі

өлшемдерін анықтайтын бес мүшелі құрылымы. Философиядан басқа,

дәстүрлі қытай медицинасында, бал ашуда, жауынгерлік өнерде,

нумерологияда қолданылады. У-синге бес класс (Ағаш, От, Жер, Металл

және Су) кіреді, олар барлық заттар мен құбылыстардың жағдайы мен өзара

байланысын сипаттайды. Стихиялардың тізбегі «Шу цзин», канонында, «Хун

Фань» тарауында берілген. У-синнің алдында келесі жағдайлар болады–

Әуелгі хаос, (хунь дунь), Шексіздік (у цзи), Ұлы шекара (тай цзи), Инь –Ян.

Бес элементке екі негізгі циклдік өзара әрекет тән, өзара туындау және өзара

еңсеру. Өзара туындаудың мәні мынада – Ағаш Отты, От Жерді, Жер

Металлды, Металл Суды, Су Ағашты туғызады.

У ВЭЙ — «әрекетсіздік», «мақсатты әрекеттің болмауы» -қытай

философиясының, әсіресе, даосизмге тән термин. Оптативті терістеу

қызметін атқаратын «у» (болмау-бейболмыс) жәнпе мақсатты қызметтегі

белгілейтін «вэй» («әрекет, атқару, жүзеге асыру») иероглифтерімен

белгіленеді. Даошылдар ерікті мақсат қоюдан бас тартып, білімге деген

сенімді мазақ етіп, «у вэй» сияқты теріс ұғым арқылы заттардың табиғи

тәртібіне этикалық та (конфуцийшілдік, моизм), прагматикалық та (моизм,

легизм) тұрғыдан араласпау қағидасын жасаған.

УАҚЫТ — кеңістікпен қатар болмыстың формасы. Ол болмыстың

құрылымын анықтайды, өйткені уақыт арқылы болмыс өзінің ұзақтылығын,

объектілерін бірін-бірі алмастыруын табады.

УНИВЕРСАЛИЗМ — жан-жақтылық, көпқырлылық, бәрін қамтушы білім,

тұтастыққа ұмтылу, универсумды тұтас ретінде қарастыратын, осы тұтастан

жекені бөліп шығарып, түсіндіруге және ұғынуға тырысатын ойлау түрі.

УПАНИШАДТАР (дәлме-дәл – «адамды ұстазға жақындататын нәрсе»

немесе асыл білім, құпия ілім) — веда дәуірінің соңғы әдеби шығармасы

болып табылатын көне үнді мәтіндері. Сондықтан оларды «веданта», яғни

«веданың аяқталуы» деп атайды. Упанишадтар веда философиялық ойының

шарықтау шегінің орталығы болып табылады. Упанишадтың өзінде веданы

және басқа да білім салаларын оқыса да адамның білімі упанишад

жазбаларымен танысып шыққанша толыспайды делінген. Упанишадтардың

389

ең көнесі б.д.б.VІІғ. жатады. Онда пайғамбарлардың Құдай, рух және космос

туралы түсініктемелері берілген. Барша заттардың қайдан пайда болғандығы,

қалай өмір сүретіндігі және олардың жойылып біткеннен кейін қайда

кететіндігі, рухтың мазмұны, рухтың туып-өлу тамұғынан (сансара) арылу

жолы, карма және т.б. мәселелер. Упанишадтардың негізгі мазмұнын

құрастырады. Упанишадтардың барлық саны – 108. Оның 16-ға жуығы

«негізгі», «ұлы» Упанишадтар деп аталады. Ол – санскрит тілінде жазылған.

УТИЛИТАРИЗМ (лат. – пайда) — этикалық, мәдениеттанулық,

дүниетанымдық принцип, әрбір феномен әкелер пайдасы тұрғысынан

бағалануы және қарастырылуы тиіс. Оның негізін қалаған – ағылшын

моралисі – И.Бентам болды. Оның пікірінше, әрбір іс-әрекет өнегелі болу

үшін, адамның жеке мүдделерін қанағаттандыруы тиіс. Тек сонда ғана іс-

әрекетпен «көп адамға үлкен бақыт» сыйлайсың.

ҰҒЫМ — заттар мен құбылыстардың жалпы заңдылықты байланыстарын,

елеулі жақтарын, белгілері мен қасиеттерін олардың анықтамаларында

(дефенициясында) бейнелейтін ойлау формасы. Не болмаса, белгілі бір

құбылыстар кешенінде жалпыны немесе жалпыға бірдей нәрсені белгілейтін

ойлаудың негізгі түрі. Г.Гегельдің философиясында ұғым – түсінік пен

сезімталдыққа қарама-қарсы қойылатын ойлаудың ең жоғарғы формасы,

зерделі ұғым пайымдық ұғыммен салыстырғанда абсолютті идеяның мәні

болады.

ІРГЕЛІ ОНТОЛОГИЯ — қазіргі философияның бір бағыты, онда батыстық

философияның категориялық негіздері қайта қарастырылып, Шығысқа

қарай бетбұрыс жасалады. Батыс онтологиясы «субьект-обьект»

құрылымына негізделген және ол енді «адам-әлем» тұтас қатынасқа

алмастырылады. Іргелі онтология герменевтика, экзистенциализм,

персонализм, кейін постмодернизмге де ықпал етті. Оның негізін қалаушы

неміс философы - Мартин Хайдеггер.

ФАНТАЗИЯ (грекш. – қиял жемісі) — бұл ұғымның мәдениеттанулық мәні

адам қиялының идеалды қайта құрушы мүмкіншілігімен байланысты.

ФАТАЛИЗМ (лат. – тағдыр және лат. – қашып құтылмайтын) —

антидиалектикалық дүниетанымдық тұжырымдама. Фатализмге сәйкес

дүниеде орын алатын барлық құбылыстар мен процестер алдын – ала

белгіленіп қойылған, яғни әлемде тағдыр, жазмыштың бұлтартпас үкімі

жүреді.

ФЕМЕНИЗМ (латын. – әйел, ұрғашы) — қоғамдағы әйел рөлі және оның

құқығын кеңейту, сөйтіп, оған ерлермен тепе-тең деңгейдегі жағдайлар

жасауды талап ететін қоғамдық қозғалыс және рухани ағым.

390

ФЕНОМЕН (грекш. – болу, көріну, сондай-ақ елестету) — И.Кант

философиясында трансцендентальды «Мен» жасайтын кез-келген обьект.

ФЕНОМЕНОЛОГИЯ (грекш. – құбылыс туралы ілім) — ХХғ.

философиясының ықпалды бағыты. Оның ғылым мен өнерге, жалпы

мәдениетке зор ықпалы болды. Оның мағынасы құбылыстарды суреттеу

немесе зерттеу. Ұғым Эдмунд Гуссерльдің есімімен байланысты. Оның

ұстанымы бойынша, әлем дегеніміз – әлемнің санада құбылуы, яғни әлемнің

санада құбылуы феномен деп аталады. Феноменология шығыстық

медитацияға жақын.

ФЕТИШИЗМ (фр. – тұмар, қасиетті күші бар зат) — көбінде алғашқы

қауымдық құрылыс, архаикалық мәдениетіне тән жансыз заттарға қасиетті

деп табыну.

ФИЗИКАЛИЗМ — ғылымның әмбебаптық тілі физика тілі. Сана мәселесін

қарастырудағы шектен шыққан материалистік көзқарас, олардың пікірінше,

өзіндік субстанция ретінде сана жоқ, сана тек материядан туындайды және

оны физика, өзге жаратылыстану ғылымдарының жетістіктерімен ұғынуға

болады, - дейді.

ФИЛАНТРОПИЯ (грек. – адамсүйгіштік) — қоғамдық маңызға ие іс-әрекет

түрлеріне (мәдени ескерткіштер мен мұраларды қорғау, қоршаған ортаға

қамқорлық көрсету және т.б. сынды) қол ұшын беріп, көмек көрсету түрі.

ФИЛОСОФИЯ (грекше – сүйемін және даналық, тікелей мағынасы –

даналықты сүю) — әлемнің, дүниенің, қоғамның және ойлау жүйесінің ортақ

заңдылықтары туралы ғылым.

ФӘЛСАФА — Араб-мұсылман философиясы, IXғ. кәсіби философия

ретінде пайда болған. Негізін салушы әл-Кинди болып есептеледі. Басты

өкілдері әл-Фараби (870-950), Ибн-Сина (980-1037), Ибн-Туфайль (1186),

Ибн Рушд (1106-1198), Ибн-Баджжа (1139), ар-Рази (1364), Ибн Халдун.

Фәлсәфаны жиі шығыс перипатетизмі деп атайды, себебі фәлсафа-фаласифа

(философтар) герменевтикамен, Аристотель мен оның ізбасарларының

(перипатетиктермен) еңбектерімен айналысқан. Фәлсәфаның көрнекті

өкілдерінің бірі – Әбу Насыр әл-Фараби. Оның атымен фәлсафада пайда

болған барлық негізгі мәселелер байланысты. Фәлсафадағы негізгі мәселе –

философияның дінге, сенімнің білімге қатысы туралы мәселелер.

Философиялық мәселелер аясы – болмыс пен уақыт, ғылымның

философиялық мәселелері, басталу философиясы, тіл мәселесі, мораль

мәселесі, қоғамды қайта құру, жетілу және жетілген адам мәселесі, білім беру

мәселесі. Фәлсафа тәсілдері – логика, исламдық рационализм, герменевтика,

аллегориялық символизм, компаративистика, диалектика. Фәлсафа – қазіргі

391

заман философиялық дискурсына қосылған қазіргі мұсылман

философиясының классикалық негізі.

ФЛУКТУАЦИЯ (лат. – тербелу, өзгерту) — қалыпты жағдайдан ауытқу,

өзгеріске ұшырауды білдіреді. Ол үлкен екі класқа бөлінеді: сыртқы ортаның

әсерінен және жүйенің өзінен жасалуынан.

ФОЛЬКЛОР (лат. – халық және ілім, ғылым) — халық арасында кең

таралған, белгілі халықтың дүниеге әкелген шығармалары (аңыз-ертегілер,

мақал-мәтелдер, өлең-жырлар, билері, әдет-ғұрыптар, салт-дәстүрлер және

т.б.). Ұғымды алғаш археологы Д.Томс енгізді. Фольклор – деп халықтық

мәдениеттің шығармалар жиынтығын айтады.

ФОРМА және МАТЕРИЯ — Аристотель философиясының категориясы.

Оларды кейбір философиялық бағыттар мен жүйелер қабылдаған.

ФОРМАЛИЗМ (фр. – форма, пішінге қатысты) — шығарманың пішініне

артық мән бергенсіп, мазмұнды мансұқ ететін ағым.

ФОРМАЛИЗАЦИЯ — мазмұнды білімді таңбалық-символдық түрде,

формализмде немесе формализацияланған тілде бейнелеу (Гильберт).

Формализацияланған тұжырымда әрбір символ (рәміз-таңба) қатаң

белгіленеді. Формализация есептеу құрылғыларын алгоритмизациялау мен

бағдарламаландыру процесі үшін де және сөйтіп тек ғылыми техникалық

емес, сонымен бірге өзге де білім формаларын компьютерлендірудің де негізі

болып қызмет атқарады. Формализация процесіндегі ең бастысы – жасанды

тілдер формуласымен операциялар жасау және одан жаңа формулалар

мен қатынастар алу. Сөйтіп, нәрсе туралы ойлау операциясын белгі мен

символдармен әрекет ету үрдісімен ауыстырылады. Формализация –

мазмұны жағынан ажыратылатын формаларды жалпылау процесі, осы

формалардың өзінің осы мазмұнынан абстракциялануы. Ол мазмұнды оның

формасын анықтау арқылы бітімдейді және оны әртүрлі дәлдік дәрежесінде

жүзеге асыра алады. Австриялық логик әрі математик К.Гедельдің

теоремалары жалпы алғанда ғылыми тұжырымдар мен ғылыми білімдердің

толықтай формализациялануының мүлде мүмкін еместігін жеткілікті түрде

қатаң негіздеп берді.

ФРАНЦУЗ АҒАРТУШЫЛАРЫ — XVIII ғасыр, (Ф.А.Вольтер,

Ш.Л.Монтескье, Ж.Ж.Руссо және т.б). Олар өздері қойған: қоғам мен

табиғаттың арақатынасы, қоғамның қозғаушы күші, теңсіздіктің себептері,

т.б. сол сияқты сұрақтарға терең де қанағаттанарлықтай жауап бермесе де,

өздерінен кейінгі, әсіресе неміс ойшылдарын осы қойған сұрақтарға басқа

қағидалар негізінде болса да, жауап іздеуге итермелейді. Мысалы, француз

ағартушылары адамды табиғаттың және қоғамдық өмірдің жемісі деп қарап,

392

ал қоғамдық өмірдің өзі адамдардың материалдық (өрескел саудагерлік

мағынасында) іс-әрекетінің нәтижесі деген тұжырымға келсе, неміс

ойшылдары бұл идеядан бас тартып, қоғамның да, адамның да табиғаты

рухани іс-әрекет негізінде қалыптасады дейді.

ФРАНКФУРТ МЕКТЕБІ — XXғ. 30-шы жылдары неміс ойшылдарының

Франкфур Әлеуметтік зерттеу институты маңына шоғырлануы. Франкфурт

мектебінің бағдарламасы марксизм қаруын пайдаланып, оны қазіргі

теориялармен өңдеу. Қазіргі дәуірдің әлеуметтік-экономикалық және

культурологиялық талдау З.Фрейдтің психоанализі мен М.Хайдеггердің

іргелі онтологиясы негізінде жасалады. Бұл бағдарламаны Макс Хоркхаймер

және Теодор Адорно, кейін олардың ізбасарлары Герберт Маркузе және

Юрген Хабермас жартылай орындады. Франкфурт мектебі идеяларының

дәуірдің рухани ахуалына елеулі ықпалы болды. Мектеп дәстүрін бүгін

коммуникативті әрекет теориясын жасаған Хабермас жалғастыруда. Оның

идеяларын қазақстандық гуманитаристика да қабылдады.

ФРЕЙДИЗМ — мәдениет, ғылым, көркем әдебиет, жалпы қоғамдық

құбылыстарды түсіндіру үшін З.Фрейдтің психологиялық ілімін қолдануға

ұмтылатын бағыт.

ФУТУРОЛОГИЯ (лат. – болашақ) — адамзаттың болашағы туралы

мағлұмат беретін бөлім саласы. Бұл терминді 1943ж. неміс социологы

О.Флехтхайм енгізді. Болашақты болжау мәселесімен – Г.Парсонс, Е.Ханке,

И.Бестужев-Лада, Г.Шахназаров және т.б. айналысты.

ХАКІМ — білімдар хұкімші, араб фәлсафалық дәстүрінде діннен тыс ой

әрекетіндегі философтың баламасы.

ХАОС (гр. – көне грек әлемінің алғашқы бейформалы күйі) — көне грек

мифологиясында бастапқы шексіз тұңғиықты білдірген ұғым. Хаос – дүние

жаратылыстан бұрын болған бұлдыр тұман, түпсіз-тұңғиық, болмыстың ығы-

жығы, ретсіз, бей-берекет араласып жатуы дегенді ұғындырады. Кейіннен

сол астан-кестен, ұйқы-тұйқы ретсіздіктен болмыс формалары бөлініп

шықты деп түсіндіріледі.

ХАОСОГЕНДІК — хаос тудырушылық, күй-жағдай емес, процесс туралы,

болмыс туралы емес, қалыптасу туралы ілім.

ХАОСОМДЫҚ — хаос жасампаз, өйткені жүйенің дамуы мен өзіндік

ұйымдасуы хаостылық пен тұрақсыздық арқылы жүзеге асады.

ХАРИЗМА (грек. – шапағат, рақым, құдайы сый) — белгілі тұлғаны немесе

құбылысты ерекше қасиетке теліп, оған әулие ретінде табыну.

393

Хризматикалық көсем деп өте мықты беделге, ақылгөйлікке ие, шексіз

тартымды, батыр адамдарды атайды.

ХАСИДИЗМ (көне евр. – тақуа, дін тәртібін берік ұстанушы, таза пиғылды

жан) — ХVІІІғ. 30ж. Украинаның кедей еврейлерінің арасында пайда болған

иудаизмнің мистикалық бағыты.

ХИМЕРА — көне грек мифологиясында төменгі, қара күштердің бір

көрінісі; әдетте, ол басы мен мойыны арыстаннан, денесі ешкіден, ал

құйрығы аждаһадан жаратылған құбыжық бейнесінде суреттеледі. Жаңа

дәуірден бастап бұл ұғым жаңа мағынасында, яғни қиялы, орындалмас

арманды білдіретін түсінік ретінде пайдаланылады.

ХИНАЯНА (санскр. Кіші дөңгелек, кіші арба) — буддизмнің екі бағытының

бірі (махаянамен бірге). Буддизмнің сыни және реалистік бағытта өрбіген

ағымы әрі буддалық мектептер мен ағымдардың ішіндегі ең консервативті,

көбінде палшілік канон–трипитакаға (буддизмнің діни-философиялық

мәтіндер жинағы) негізделген бағытты айтады. Олардың ойынша жоғары

шындық пен жоғары рахат күйі – нирванаға тек қана ат төбеліндегі аз рухани

элита (таңдаулылар) ғана жетеді деп түсінеді.

ХОЛИЗМ (грек. – бүтін, түгел) — 1926 жылы оңтүстік африкалық философ

Я.Х.Смэтс тұжырымдаған тұтастықтың, бүтінділіктің тәсілдемелік принципі.

ХРИСТИАН ДІНІ — дүниежүзілік үш діннің бірі. Б.д. І-ғ. Таяу Шығыста

пайда болды. Оның негізін салушы - Иса пайғамбар (Ииссус Христос).

ХРОНОТОП (грек. – уақыт, кеңістік) — мәдени кеңістік пен уақыттың

бірлігін білдіретін ұғым. Жаратылыстану ілімдерінен алынған ұғым.

Уақыттың белгілері кеңістік – уақытпен өлшеніп, уақыт арқылы ұғылады.

ЦЗИН — барлық тіршіліктің пайда болу энергиясы, тірі организмнің

«түбірі», «тамыры», «тұқымы».

ЦЗЮНЬ-ЦЗЫ (ТЕКТІ КІСІ немесе БЕКЗАТ КІСІ) — кунфуцийшілдік

этиканың идеалды адамды бейнелейтін басты ұғымдарының бірі; оның басты

белгісі әдет (ли) нормаларын сақтау, «борыштық сезімді» иемдену (и), ұл

ретіндегі кішіпейілділік (сяо) және шынайылық (чэнь) болып табылады, яғни

адамгершілігі жоғары, жан-жақты жетілген, «алтын ортаға» жеткен, ізеттілік,

шыншылдық, сақтық секілді қасиеттерге ие және басқа адамдардың

адамгершіліктік жетілуіне көмектесуші адам. Конфуцийдің пікірінше,

мұндай қасиеттерге мемлекетті билеуші, басқарушы адам ие, яғни

кунфуцийшілдікте моральдық тұрғыдан алғанда кемел, адамгершілігі мол

қалыпты тұлға. Бұл ұғымға қарсы ұғым – «төмен адам».

394

ЦИ (қыт. – пневма, эфир, ауа, тыныстау, рух, мінез, энергия, өмірлік қуат,

материалдық бастау») — субстанция ұғымына жақын қытай

философиясының ең маңызды категорияларының бірі. Дәстүрлі түрде ли

(«заң» немесе «қағида») категориясына қарама-қарсы қойылады. Әртүрлі

мектептердің философиялық бағдарына сай ци негізгі үш мағынасында

көрініс табады – әмбебап субстанция/субстрат, өмірлік энергия/рух және

психикалық бастаудың көрінісі (жүрек/ақыл – синь). Алғашқы мағынасы кең

тараған, яғни ол – «тұлғасыз» әлемді толтыратын сапасыз заттық

субстанция. Цидің бұл түсінігі ертедегі даосизмге («Дао дэ цзин»), Сюнь-

цзының көзқарасына (б.д.д.IIIғ), Чжан Цзайға (XIғ). Мэн-цзыға (б.д.д.IVғ)

тән еді, олар циді әлемдік «пневманың» әмбебап сипатын білдіретін рухани

және тәндік нәрсенің бірлігі деп қабылдаған.

ЧАРВАКА («іш», «же», «көңілден» дегенді білдіретін материалистік ағым)

— қабылдауды танымның бастауы деп, қалың жұрттың көзқарасын

білдіретін ұғым немесе ағым, басқаша айтқанда – карма заңын терістеу,

сансара, о дүниелік өмір, төрт материалдық элементтері ілімін терістеу.

Гедоникалық этика. Оның негізін қалаушылардың бірі – Брихаспати.

ШРУТА («есітілген») — ақындар-даналар жазбаған, бірақ ұрпақтардың

есінде қалған, ведалық әдебиеттер сияқты үнділердің киелі еңбектерінің түрі.

ШЕШЕНДІК ӨНЕР — софистикалық бағыттағы далалық риторика мектебі.

Шешендердің мақсаты – қалай болғанда да өзінікін дәлелдеу, сөз сайысында

жеңіп шығу.

ШИИЗМ (араб. «шиа» - топ, партия) — VII ғасырда пайда болған, Мұхамед

Ғ.С. бірге Әлиді де пайғамбар қатарына қосатындар.

ШИВА — ведалық храмның екінші топтағы құдайы.

ШЫҒЫС ФИЛОСОФИЯСЫ — жалпы, шығысты түсіну үшін,

мистицизмді білу керек. Мысалы, жапондардың ойынша – дзэнді білу шарт.

Осы мистицизмнің де түрлері әрқилы болып келеді – рационалды,

иррационалды, тыс және оккультный, ақылды және фантастикалық.

Шығысқа тыныштық, бірқалыптылық тән, ол әрқашан мәңгілікпен келіп

тіресе береді. Шығыстың жаңа методологиясы толығымен дерлік батыстық

ойлауға қарама-қайшы. Батыс адамдары үшін зат не өмір сүреді, не өмір

сүрмейді. Олардың айтуынша, біз туылдық, демек, біз өлімге тағылынуымыз

керек. Ал, шығыс адамының ойлау типі өзгеше, біз ешқашан туылмадық

және ешқашан өлмейміз. Туылу мен өлім жоқ, бастауы да, аяғы да жоқ.

Батыс адамының ойынша, бастама болу керек, Құдай әлемді жаратуы тиіс.

Ал, шығыс адамының ойынша, жаратушы Құдай жоқ, заттардың бастамасы

жоқ, логос та, сөздің бастамасы да жоқ. Бұдан шығатын қорытынды –

395

Шығыс адамына тән ойлау, ол адамның ішкі рухани күйіне үңілу, дүниемен

тікелей қатынасты қалау.

ШИ ЦЗИН («Өзгерістер кітабы») — қытай әдебиетінің ең көне ескерткіші,

ежелгі Қытайдың әртүрлі аймақтарының тілі мен дәстүрлері туралы мәлімет

беретін бірегей шығарма. Оның ішінде 305 халық әні, әртүрлі жанрға

жататын өлеңдер кірген, олар б.д.д. XI-VIғ.ғ. жатады және рухани, әлеуметтік

өмірдің алуан түрлі құбылыстарын суреттейді. Шығармаларды таңдаған

Конфуций деп есептеледі. Бұл кітап кейін конфуцийшілдік канондық

мәтіндердің У-цзин жинағына кірген.

ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ — сапалық жаңа, бұрын ешқашан болмаған бірдеңе

тудыратын қызмет.

ШУ ЦЗИН («Тарих кітабы» немесе «Құжаттар кітабы») — Конфуцийшілдік

«Бес кітап» құрамына кіретін қытайдың классикалық кітаптарының бірі. Ол

Қытайдың ежелгі тарихына қатысты құжаттарды қамтиды, олардың

редакциясын Конфуций жасаған, ол өзіне жеткен құжаттарды ретке келтірген

және олар қытай тарихы мен мифологиясының ең көне қабаттары болып

саналады. Кітапта мемлекетті мінсіз басқару туралы пайымдар бар. Шу цзин

58-тараудан тұрады, оның 33-тарауы б.д.д.VI-ғасырдың құжаттары ретінде

танылған.

ЭВРИСТИКА (грекш. – табамын) — теоретикалық зерттеу мен ақиқатты

іздеудің логикалық тәсілдері мен методологиялық ережелерінің жиынтығы.

«Эвристика» терминін ежелгі грек ойшылы Папп Александрийский алғаш

рет қолданды (б.д.д. III-ғасыр).

ЭВОЛЮЦИЯЛЫҚ ЭПИСТЕМОЛОГИЯ — танымның, оның формалары

мен механизмдерінің дамуының генезисі мен кезеңдерін эволюциялық

тұрғыда анықтау және сонымен бірге осы негізде бірегей ғылымның

эволюциялық теориясын жасақтау (К.Лоренц, Д.Кэмпбелл, Ж.Пиаже,

Г.Фоллмер).

ЭЗОТЕРИЗМ (ағылш. – жұмбақ, белгілі адамдарға ғана анық жасырын сыр)

— ұстаздан таңдаулы шәкіртке ауызба-ауыз таралатын ілім. Мысалы,

Пифагордың ілімі осылайша таралған. Бұл ұғым экзотеризмге, яғни

қоғамдық дәрежесі бар ілімге қарсы. Әрбір терең ілімде эзотериялық тек

таңдаулыға және экзотериялық жалпыға арналған нұсқалары.

ЭКЗИСТЕНЦИЯ (лат. – өмір сүру) — экзистенциалистердің термині.

Экзистенция – үздіксіз қалыптасудағы, бірегей және қайталанбайтын жеке

болмыс. Экзистенцияны ұғым арқылы жеткізу мүмкін емес, өйткені ол

рухани актілердің жиынтығы болады, онда үрей, түңілу, шығармашылық

396

ұмтылыс, махаббат бар. Экзистенцияның рухани шындыққа тиістілігі оның

абсолютті еркіндікке, яғни өнегелі таңдау әрекетіне және кейінгі әрекеттік

игілікті жасауға деген қабілетімен дәлелденеді.

ЭКЗИСТЕНЦИАЛИЗМ (лат. – тіршілік) — нақты болмыстағы жеке

тұлғалық адам тірлігіне негізделген философиялық ілім және қазіргі

философиядағы бағыт. Көтеретін мәселесі – тұлғаның бірегейлігі,

қайталанбауы. Экзистенцияны ұғыммен жеткізу мүмкін емес, өйткені ол –

тірі шындық, адамның өзін және қоршаған ортаны жасауы, фактикалық және

күнделіктіліктен шығу (трансценденция). Экзистенциализмнің негізгі

проблемалары – экзистенциалды таңдау, еркіндік, жауапкершілік. Ойлаудың

бұл тәсілі Декарт философиясына һәм барлық рационалды жүйелерге қарсы,

бұл адам философиясының ақыл мен идея философиясына деген тойтарысы.

Оның басты өкілдері – француз философтары Жан-Поль Сартр, Альбер

Камю және Симона де Бовуар, неміс Мартин Хайдеггер, орыс Николай

Бердяев, қазақтар – Абай және Шәкәрім.

ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАТЕРИАЛИЗМ - ЭКОНОМИКАЛЫҚ

ДЕТЕРМЕНИЗМ — тарихтың материалистік түсінігін

қарапайымдандырудың К.Маркс жасаған түрі, онда ол экономикалық

бастауды тым абсолюттендіріп жіберген. Экономикалық материализмнің

өкілдері, К.Маркс үйреткендей емес, барлық қоғамдық-мәдени феномендерді

экономикадан шығарудың орнына, оларды экономикаға келтірген

(редукциялаған, қысқартқан).

ЭКЛЕКТИКА — жан-жақтан жиналған, алуан түрлі, қырық құрау

қағидаларды біріктіріп, қоршаған дүниеге өзіндік көзқарасты дәріптеуге

тырысатын философиялық әдіс.

ЭКСПЕРИМЕНТ — зерттелетін процесс барысына активті және мақсатты

түрде араласу немесе шындықты, құбылыстарды бақылауға, оны басқаруға,

игеруге болатын шарттарда, жағдайларда зерттеу.

ЭКСПЛАНАНДУМ — бұл құбылыстарды сипаттау.

ЭКСПЛАНАНС — берілген құбылысты түсіндіру үшін қолданылатын

қағидаттар класы.

ЭКСТЕРНАЛИЗМ — ғылымның пайда болуы одан тыс факторлар -

әлеуметтік, экономикалық және т.б. әсерінен пайда болады дейтін көзқарас.

ЭКФОРАСИС — эпостық суреттеу тәсілі. Бұл тәсіл арқылы жыршы кейпін

пластикалық мүсіндеу арқылы береді. Мысалы: Гомердің Ахилл қалқанын

суреттеуі немесе Қазтуғанның «Мадақ жыры».

397

ЭЛЕАТТАР — қазіргі заманғы Италия жеріндегі б.д.д.VI-Vғ.ғ. өмір сүрген

ежелгі грек полисі. Элей мектебінің өкілдері: Ксенофан, Парменид, Зенон

және Мелисс. Элеаттар ілімі ежелгі грек философиясының дамуындағы жаңа

қадам болды. Егер Милет мектебінің өкілдері түпнегіз – физикалық дене, ал

пифагоршылар – сан десе, элеаттарда түпнегіз – болмыс. Элеаттар ілімінің

негізгі қағидалары мынаған саяды: түйсінген денелердің барлығын нақтылық

деп қабылдауға болмайды, керісінше, олардың бәрінде өздерін ақыл-ой

арқылы негіздеуге болатын мүмкіндіктері болуы шарт, себебі тек түсіндіруге

болатын заттар ғана нақтылы өмір сүреді.

ЭЛЛИНДІК ЖӘНЕ РИМДІК ФИЛОСОФИЯ — антика философиясындағы

эллиндік кезең б.д.д. шамамен VIғ. орт. б.д.V-IVғ.ғ. аралығын қамтиды.

Эллиндік және римдік философияға ежелгі грек және Шығыс халықтарының

(әсіресе Кіші Азия) өте бай рухани байлықтарының әсері зор болғандығы

белгілі. Әсіресе Шығыс халықтарына тән мистикалық әдет-ғұрыптар,

астрология, гороскоп, т.б. да сенімдерін, Шығыстың кейбір құдайларын

(Исида – Даметра, Кабела (Жер-Ана) - Афродита, Артемида, т.б.) өз

құдайлары ретінде мойындап, оларға табыну сияқты діни сенімдері Грекия,

рим халықтарының сол кездегі мәдениетінің өзектілерінің бірі болды. Діндегі

сияқты, философияда да жеке тұлға мәселесі алдыңғы шепке шығып, жалпы

этикалық проблема ретінде көптеген ойшылдардың еңбектерінде көрініс

тапты. Б.д.д.IV-IIIғ. осы проблемаларға жауап іздеген негізгі екі

философиялық ағым пайда болды. Олар стоиктер мен эпикуршылардың

философиялық ілімдері еді.

ЭМАНАЦИЯ (латынш. – ағу, таралу) — неоплатонизмде жасалған

философиялық ұғым, ол Ғарыштың ең жоғарғы және кемел сатысынан

төменгі және бейкемел сатыларға түсуді білдіреді.

ЭМПИРИЗМ (гр. тіл. ауд. – тәжірибие) — көбінесе тәжірбиеге сүйенетін,

сезімдік таным нәтижесін таным процесінің негізі деп санайтын әдіс пен

бағыт (Тәжірбие мен сезімдік түйсікте болмаған нәрсе, ойда да болмайды).

ЭНТЕЛЕХИЯ — Аристотельдің қоршаған шындықты және кез-келген

заттың кемелдігін білдіру үшін және сол затты әлеуетті күйден нағыз өмір

сүруге келтіріп, болмыста ұстап тұратын нәрсені белгілеу үшін енгізген

ұғымы (сөздің өзі неологизм болып табылады).

ЭНЦИКЛОПЕДИСТЕР ІЛІМІ — атақты француз «Энциклопедиясын»

шығару барысында (1751-1788ж.ж.) сол кездегі табиғаттану ғылымдарының

жетістіктеріне сүйенген бір топ ойшыл ғұламалардың дүниетанымдық

көзқарастары дүниеге келді. Негізгі өкілдері мен олардың еңбектері: Дени

Дидро (1713-1784) «Рамо жиені», Ламетри (1709-1752) «Адам-машина»,

Гольбах (1723-1789) «Табиғат жүйесі», Гельвеций (1715-1771) «Адам

398

туралы», т.б. Энциклопедистердің пікірінше, әлемнің түпнегізі – табиғат,

материя. Оның негізгі қасиеттері: кеңістікте көсілу, салмақ, бірлік, түр

(форма), қозғалыс.

ЭПИКУРИЗМ — ежелгі грек философиясындағы материалистік бағыттағы

мектеп. Негізін қалаушы – антиктік ақыл иесі – Эпикур.

ЭПИСТЕМА (грекш. – бөлім) — нақты тарихи кезеңдегі білім шеңберін

белгілейтін тәжірибеден бұрын берілген тарихи өзгермелі құрылымдар.

ЭПИСТЕМОЛОГИЯ — философиялық таным теориясы, таным жөніндегі

ілім.

ЭПОС — грек тілінен ауд. – ерте заманнан қазіргі ел ауызында сақталып

қалған (батырлар жайлы) сөз, баяндау, әңгіме, өлең.

ЭРОС — ежелгі грек нанымында Махаббат Құдайы.

ЭЙДОС — Платон философиясында «идея» терминінің синонимі – жалқы

заттардың трансцендентті ақылмен жетерлік формасы-үлгісі. Ол заттардан

жеке өмір сүреді және оларға қатысты болады.

ЭРОТЕМАТИКА (грек. – сауал) — сауал қою өнері. Қарама–қайшы ұғым –

акроматикалық.

ЭСТЕТИКА (грекш. – сезіну, сезімдік) — адамның дүниені сұлулық,

әсемдік заңдылықтары тұрғысында бейнелеуі туралы ілім. Бұл терминді

1785ж. неміс философы Александр Баумгартен енгізді.

ЭСХАТОЛОГИЯ — адам және ақырзаман жөніндегі діни ілім.

ЭТИКА (грекш. - әдеп, ғұрып, салт) — мораль мен әдептілік туралы

философиялық ілімдер жүйесі. Бұл ұғымды Аристотель (б.д.д.384-322) алғаш

рет қолданды.

ЭТНОС — адамдардың тарихи қалыптасқан аумақтық және мәдени

жиынтығы.

ЭТНОЦЕНТРИЗМ (грекш. – тайпа, халық және латынш. – жиын орны,

орталық) — біртұтас этникалық сана-сезімдегі тұлғалардың, әлеуметтік

топтардың, қауымдардың дүниені тек этникалық көзқараспен қабылдауы.

Ұғымды Сатнер мен Гумплович енгізген.

399

ЯН және ИНЬ — дәстүрлі Қытай мифологиясының һәм философиясының

басты космологиялық түсініктері. Мағынасы: Ян – аспани дүниеге сілтесе,

Инь – жердегі әлем. Бұлардың қосарланған болмысы және жұп жазбауы

бүкіл әлемдік процестердің, адам өмірінің, таза танымының және

әрекеттердің мәнісін түсіндіреді. Екеуі дүниені тәртіпке келтіуші күш ретінде

көрсетеді. Оларға мынадай сипаттар тән: әйелдік және еркектік, қараңғы

және жарық, жұмсақ және қатты, нұсқа беруші және нұсқа қабылдаушы,

туушы және тудырушы.

400

ҰСЫНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1. Абай. Шығармалары /«Әлем әдебиеті», «Жалын»,—Алматы: 1995.

2. Абишев Қ. Философия/ ЖОО- студенттеріне арналған.—Алматы: 1998.

3. Аблеев С.Р. Философия в схемах и таблицах. «ВШ»,—М: 2004. - 207 с.

4. Асмус В. Ф. Античная философия. «ВШ», —Москва: 1998.

5. Ақназаров Х.З. Философия тарихынан дәріскер курсы.—Алматы: 1992.

6. Алтай Ж., Қасабек А., Мұхамбетәлі К. Философия тарихы. «Раритет»,

— Алматы: 2006.

7. Антикалық философия. 2-Томдық.—Алматы: 2005. 561 –бет.

8. Аристотельдік философия. 3- том,—Алматы: 2005. 566 –бет.

9. Ахутин А. В. Античные начала философии. «Наука»,— СПб: 2010.

10. Әбішев Қ., Әбжанов Т. Философия тарихындағы таным теориясы

және метод проблемасы. –Алматы: 1990.

11. Әбу Насыр әл-Фараби.10-томдық шығармалар жинағы. ТОО «Лотос-

Астана»,—Астана: 2007-2009.

12. Әл–Фараби және Ибн –Сина философиясы. 2-Томдық,—Алматы: 2005.

13. Әлімбаев Ә.Ә. Философия. Оқу-тәжірибе құралдары. Қазақстан

экономикалық Университеті. —Қарағанды: 2005.

14. Әшімбаев С. Шындыққа сүйіспеншілік. /Сын мақалалар, портреттер,

эссе, «Жазушы», —Алматы: 1993.

15. Батыс философиясының антологиясы //Ауд.-Қ.Әбішев, М.Сәбит,

Ә.Қодар, А.Сағиқызы. «Фонд Сорос-Казахстан»,—Алматы: 2002.

16. Батыс философиясы. Оқу құралы. «Жазушы», —Алматы: 2009.

17. Бейсенов Қ. Философия тарихы. —Алматы: 1992.

18. Бес ғасыр жырлайды. 2- томдық. —Алматы: 1989.

19. Виндельбанд В. История древней философии. —Киев: 1995.

20. Горфункель А.Х. Философия эпохи Возрождения: УП.—2-е изд.,

стереотипное. Книжный дом «ЛИБРОКОМ», —Москва: 2009.

21. Губман Б.Л. Современная западная философия. —Москва: 1991.

22. Гайдамака В.П. История зарубежной философии и современность /Под

ред. проф. А.С.Богомолова. изд-во Московского университета,—

Москва: 1980.

23. Гайденко В.П., Смирнов Г.А. Западноевропейская наука в средние

века. «Наука»,—Москва: 1989.

24. Григорян С.Н. Из истории философии Средней Азии и Ирана (VII-

XIIв.в.). —Москва: 1960.

25. Ғабитов Т. Философия. «Раритет», —Алматы: 2004.

26. Ғабитов Т., Құлсариева А. Мәдени-философиялық энциклопедиялық

сөздік. «Раритет», —Алматы: 2004.

27. Древнекитайская философия. Эпоха Хань. —Москва: 1990.

28. Диоген Лаэртский. О жизни, учениях и изречениях знаменитых

философов. /Пер. М.Л.Гаспарова. «Мысль», —Москва: 1986.

401

29. Ежелгі көшпелілер дүниетанымы. /Қазақ халқының философиялық

мұрасы. 20-томдық. 1-том. «Аударма», —Астана: 2005.

30. Ежелгі шығыс философиясы.1-том, «Жазушы», —Алматы: 2005.

31. Есім Ғ. Фәлсафа тарихы /Саясат пен мәдениет туралы ойлар.5- кітап.

—Алматы: 1998.

32. Жаңа дәуір философиясы /«Әлемдік философиялық мұра» сер., 20-

томдық, 6-том. «Жазушы», —Алматы: 2006. 512-бет.

33. Западная философия ХХ- века. —Москва: 1998.

34. Зотов А.Ф., Мельвиль Ю.К. Буржуазная философия серед.XIX —

нач.XX века: УП для филос.фак. Ун-тов. «ВШ»,—Москва: 1988.

35. Иманқұл Н., Бөрібаев Т. Іліми Философия. «Парыз», —Астана: 2009.

36. Ислам философиясы. 20-томдық /Қазақ халқының философиялық

мұрасы. 4-том. «Аударма», —Астана: 2005.

37. История философии в кратком изложении. /Пер.И.И.Бугута. —Москва:

1991

38. История философии: Энциклопедия. Интерпрессервис; «Книжный

Дом», —Мн.: 2002.

39. История китайской философии. —Москва: 1989.

40. Китайская философия: Энциклопедический словарь. —Москва: 1994.

41. Кактаева Г. Философия негіздері. «Фолиант»,—Астана: 2006.

42. Коплстон Ф.Ч. История философии Средние века. —Москва: 2003.

43. Кузнецов В.Н. Немецкая классическая философия: Учеб.— 2-е изд.,

испр. и доп. «ВШ», —Москва: 2003. — С. 159-214.

44. Кішібеков Д., Сыдықов Ұ. Философия. «Қарасай»,—Алматы: 2008.

45. Қазақ даласының ойшылдары IХ-XIIғ.ғ. Қорқыт, Әл-Фараби,

Ж.Баласағұн, М.Қашқари, Қ.А.Иассауи. —Алматы: 1995.

46. Қазақ. /Бас ред.- Ә.Нысанбаев /Құр.-Ү.Сұбханбердина және т.б. —

Алматы: 1998.

47. Қазіргі мұсылман философиясы //Әлемдік философиялық мұра. 20-

томдық.19-том. «Жазушы», —Алматы: 2008.

48. Қасабеков А., Алтаев Ж. Қазақ философиясы. —Алматы: 1996.

49. Литман А.Д. Современная индийская философия. —Москва: 1995.

50. Лосев А.Ф. Философия. Мифология. Культура.—Москва: 1991.

51. Лосский Н.О. История русской философии. —Москва: 1991.

52. Лукьянов А. Е. Лао-цзы и Конфуций: Философия Дао. —Москва: 2001.

53. Ляшенко В. П. Философия.—Москва: 2007.

54. Майоров Г.Г. Формирование средневековой философии. Латинская

патристика. «Мысль», —Москва: 1979. С. 181—340

55. Мифы народов мира: Энциклопедия в 2 т. —Москва: 1991.

56. Михалёв А.А. Проблемы культуры в японской философии. К.Нисида и

Т.Вацудзи. ИФ РАН, —Москва: 2010.

57. Мырзалы С. Философия. «Бастау», —Алматы: 2008. -644 бет.

58. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. «Қазақстан», —Алматы: 1999.

402

59. Нұрышева Г. Философия. Лекциялар курсы. ОҚ. «Зият-Пресс»,—

Алматы: 2006. 204-бет.

60. Нұрмұратов С. Ұлттық болмыс пен ұлттық сана: Оқу құралы. —

Алматы: 1996.

61. Нысанбаев Ә. Диалог цивилизаций в современном мире.—Алматы:

2001.

62. Немировская Л. Философия. Курс лекций. —Москва: 1995.

63. Орта ғасырдағы түркі ойшылдары. 20-томдық. /Қазақ халқының

философиялық мұрасы. 5-том. «Аударма», —Астана: 2005.

64. Орынбеков М.С. Ежелгі қазақтың дүниетанымы. —Алматы: 1996.

65. Рассел Б. История западной философии. В 2-т.,Т2. —Москва: 1993.

66. Рассел Б. Мудрость запада. —Москва: 1998.

67. Реале Д., Антисери Д. Западная философия от истоков до наших

дней.Т-3. Новое время. —Спб: 1996.

68. Сегизбаев О. Казахская философия XV-начала ХХвв. —Алма-Ата:

1996.

69. Спиркин А.Г. Философия. — Москва: 2004.

70. Степанянц М.Т. Восточная философия: Вводный курс. /Избранные

тексты. —Москва: 1997.

71. Соколов В.В. Европейская философия XV-XVIIIв.в. —Москва: 1996.

72. Сәукетаев Т. Көне дүние кемеңгерлері. «Аударма», —Астана: 2007.

73. Тюркская философия: десять вопросов и ответов. —Алматы: 2006.

74. Философия и методология науки: Учебник для магистрантов. —

Алматы: 1999.

75. Фэнь Юлань. Краткая история китайской философии. —СПб: 1998.

76. Философиялық сөздік. —Алматы: 1996.

77. Философия XIX-века. Персоналии. Часть-I. УП./Под ред. Соколова Б.Г.

—СПб: 2007.

78. Фишер К. История новой философии. АСТ, «Транзиткнига», —Москва:

2005. — 557с.

79. ХХ-ғасыр басындағы қазақ философиясы. 20-томдық. «Аударма», —

Астана: 2008.

80. Хрестоматия по истории философии. /От Лао-Цзы до Фейербаха. —

Москва: 1997.

81. Чаттерджи С., Датта Д. Индийская философия. —Москва: 1966.

82. Шаймерденұлы Е. Ақиқат айнасы (философиялық афоризмдер),

«Өлке», —Алматы: 2004.

83. Шығыс философиясы. Оқу құралы. «Жазушы», —Алматы: 2009

403

ЖАЗБА ҮШІН:

Қадірменді оқырман! Осы аталмыш еңбекке байланысты айтар

ойларыңыз бен сын-пікірлеріңіз, ұсыныс-тілектеріңіз болса мына телефон

нөмірлері арқылы тікелей хабарласуларыңызға болады:

8 775 524 98 99 (автор), 8 714 2 54 57 02, 917-888 (баспахана).

ТОТИН Б.Қ.

ФИЛОСОФИЯ (КЕСТЕ ТҮРІНДЕ)

Подписано в печать 11.02.2013 г.

Формат 60x84 1/16. Бумага офсетная. Гарнитура Times New Roman.

Печать офсетная. Объем 22,55 п.л. Тираж 25 экз. Заказ 190

Documents

ФИЛОСОФИЯ - ksu.edu.kzksu.edu.kz/files/TB/book/gsf/1_-_filosofiya_keste_t_r_nde.pdf · Гераклит ФИЛОСОФ ± ЗЕРТТЕУМЕН АЙНАЛЫСАТЫН АДАМ