Br. 17 Cena: 50 den. januari 2011 god.IS

SN

: 18

57-

671

0

Сpoj na tradicijata i kulturataИДЕЈНИ РЕШЕНИЈА ЗА НОВИТЕ ГАРДИСКИ УНИФОРМИ

M a g a z i n n a M i n i S T E R S T V O T O z a O D B R a n a n a R E p u B l i k a M a k E D O n i j aM a g a z i n n a M i n i S T E R S T V O T O z a O D B R a n a n a R E p u B l i k a M a k E D O n i j a

АРМ - НАТО РАпОРТиРАње ОРужјE ВОеНА исТОРијА игРи и сиМулАции

ФЕНИКС ГОРДO СЕ ВРАТИ

PРИЗНАНИЕ ЗА НАШИТЕ ХЕРОИ

Pлод на македонскиот ум

предлог-идејно решение за новите гардиски униформи на арм

КРЕАЦИЈА

имболиката на зборот кре а ција вели дека тоа значи создавање,

дело, творба, односно создавање ви-сока уметничка вредност.Деновиве, помалку или повеќе, на некој начин „малите“ човечки суште-ства се преокупирани со желбата како да направат новогодишна честитка на свој и уникатен начин – да создадат своја оригинална креација и да им ја подарат на своите најблиски. За тоа, секако, е потребна бујна фантазија, доволно креативност и оригиналност.Убаво е, нели, кога во Новата година ќе зачекориме со нешто ново. Во годината што доаѓа новина ќе биде реализацијата на новиот проект на Министерството за одбрана наре-чен „Центар за обука на пилоти“, по-тоа имплементација на новата струк-тура на АРМ, како и реализација на започнатите проекти меѓу кои се и „АРМ – мој вистински дом“, „Старите касарни за нов развој“...Во тој дух и ние, членовите на Редакцијата на „Штит“, и овојпат, вто-ра година по ред, се обидовме да на-правиме наша, сопствена креација, своевиден новогодишен подарок до вас – нашите верни читатели: Праз-ничниот број на нашето и ваше но-вогодишно издание „гарнирано“ со нешто ново, автентично, исконско и, се разбира, оригинално – предлог-идејно решениe за изработка на но-вите гардиски униформи на АРМ. Според најавите, со зачекорувањето во Новата година, овој уште еден во низата проекти на Министерството за одбрана кои ја одбележаа година-та што измина, ќе добие на интензи-тет и, како и досега, стројните гарди-ски момчиња ќе останат наши, автен-тични амбасадори и репрезенти на нашата култура и традиција.Вообичаено е во вакви пригоди да си замислуваме новогодишни жел-би, потајно посакувајќи тие да ни се остварат во годината што доаѓа.А кога сме кај нашите очекувања, се надеваме дека во врска со спорот за името кај нашиот јужен сосед ќе надвладее „гласот“ на разумот, така што заслужено ќе станеме рамно-правни со членките на евроатлант-ското семејство. На тоа имаме пот-полно право како еднакви меѓу ед-наквите во светското семејство на народи бидејќи сме несебични при-донесувачи кон постигнувањето и одржувањето на светскиот мир.На личен план, почитувани читате-ли, Ви посакуваме да бидете креа-тивни, постојано да ве води желба-та да го продолжите патот по кој сме-ло чекорите. Живејте го својот живот со чувство на емоционална исполне-тост. Наместо реакција кон минато-то – создадете креација во сегашно-ста. Верувајте во себе. Со таа верба направете го првиот чекор кон не-познатото без колебање. Верувајте дека она што се има случено во мина-тото е од минорно значење во однос на неговата реакција во сегашноста, а особено во однос на неговата мож-ност за креација во иднина.За таа цел заеднички го продолжу-ваме патувањето и во НовАтА 2011 година.

Здравко Ризовски

РАЗВРСКА НА ЈАЗОЛОТ

МНОГУ ОПТИМИЗАМ И ОЧЕКУВАЊА

интервју СО МиниСтерОт ЗА ОДБрАнА, ЗОрАн КОЊАнОвСКи

МИСТЕРИОЗНИ ДИСКОВИ

ЛЕТАЛАТА КОИ НЕ ЈА ВИДОА „СВЕТЛИНАТА НА ДЕНОТ“

Сигурна потпора

Со Военаta полиција на аРМ

ЗАЕДНО ЗА МИР

ОСВРТ КОН СЕДМИОТ САМИТ НА ОБСЕ

БЕЗБЕДНОСТА НА ЖИВОТНАТА СРЕДИНА

НАТО - КОМИТЕТ ЗА БЕЗБЕДНОСТ И НАУКА ЗА МИР

ВООРУЖУВАЊЕТО НА ЧЕТИТЕ НА ТМОРО

ДО ОРУЖЈЕ СО СОПСТВЕНИ СИЛИ И СРЕДСТВА

ОГРОМНА ЧЕСТ, НО И ГОЛЕМА ОДГОВОРНОСТ

РАЗГОВОР СО АЛЕКСАНДАР НОШПАЛ, МОДЕН ДИЗАЈНЕР, КРЕАТОР НА НОВИТЕ ГАРДИСКИ УНИФОРМИ НА АРМ

4

8

17

28 11

38

44 23

46

50

Страница

Страница

Страница

СтраницаСтраница

Страница

Страница

Страница

Страница

Страница Страница

ШТИТ - Година III, број 17, јануари 2011 година, излегува еднаш месечноИЗДАВАЧ - МИНИСТЕРСТВО ЗА ОДБРАНА НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

ИЗДАВАЧКИ СОВЕТЕмил Димитриев (претседател)Генерал-мајор Насер Сејдини, Сашко Димов, полковник Мирче Ѓоргоски, потполковник Здравко Ризовски,потполковник Мери Ринџова, проф. д-р Ѓорѓи Малковски

ГЛАВЕН И ОДГОВОРЕН УРЕДНИКЗдравко Ризовски, потполковник

РЕДАКЦИЈАВасил Дичевски (новинар-уредник), Кристина Илиевска (новинар-уредник), Билјана Иванова (технички, ликовно-графички уредник); Иван Петрушевски (новинар-соработник); Ксенија Митева (лектор); Александар Атанасов (фотографии)

КОНЦЕПТУАЛЕН КОНСАЛТИНГ, АРТ ДИРЕКЦИЈА И ДИЗАЈНЖарко Стојановиќ, Оливер Ќурчиев, Весна Вујадиновиќ, Стефан Смиљаноски

Печати: „Европа 92“ – Кочани

АДРЕСА НА РЕДАКЦИЈАТАМИНИСТЕРСТВО ЗА ОДБРАНА - СПИСАНИЕ „ШТИТ“ул. „Орце Николов“ бб 1000 СкопјеТелефони: 02 328 24 17; 02 328 20 58Факс: 02 3113 527; 02 3128 276 www.morm.gov.mk; E-mail: stit@morm.gov.mk

Содржина:

3

ЦЕНАТА НА ЕДЕН ПРИМЕРОК Е 50 ДЕНАРИГОДИШНА ПРЕТПЛАТА 600 ДЕНАРИ

жиро с-ка 05001001 1678720(повикување на број: 725939-10)даночен број: 4030990271748ТС 100000000063095

40

РАЗВРСКА НА ЈАЗОЛОТ

дна мала земја на Балканот, Република Македонија, 2011 година ја пре чекува со многу трепет, но и со оптимизам дека конечно ќе се разврзе „Гордие-

виот јазол“ и Македонија конечно ќе стане членка на НАТО и ќе започнат преговори-те зa идна членка на европското семејство.Очекувањата колку што се реални и засно-вани врз сработеното досега, толку се и да-лечни, речиси недостижни ако не дојде до поместување на тврдиот грчки став око-лу името на нашата земја. Токму тука тре-ба да се разврзе, или како некогаш славни-от Александар, да се пресече Гордиевиот јазол, и да почне да се одмотува клопчето. Посебно затоа што името е нешто свето за секоја земја, а корените на името се длабо-ки, допираат многу длабоко, а најмногу до срцата на секој Македонец.Ако се слуша гласот на срцето, Ма кедонија веќе требаше да биде членка на НАТО и на ЕУ бидејќи тоа го заслужи со сето досе-га сработено и со она што сè уште во кон-тинуитет се работи. Македонија е една од ретките земји во светот која дава многу, а очекува само признание за тоа што го дава и што допрва ќе го дава. Да го споме-неме само нашиот придонес за мирот во Авганистан, добрососедските односи со сите наши соседи, вклучувајќи ја и Грција, придонесот во Јадранската група, во СЕЕ-БРИГ, итн.

НОВА СЛИКА НА БАЛКАНОТСето тоа придонесе да се создаде нова слика за Македонија, но и за Балканот како целина.

На Балканот, впрочем, многу работи се изменети. Балканот повеќе не е си-ноним за она што некогаш бил: буре со барут коешто секој момент може да ек-слодира. Балканот почнува да говори со друг јазик, со јазикот на разумот. Светот постапно се менува. И Балканот со него. Разумот доаѓа пред срцето иако Бал-канците сè уште патат од него.Говорот на разумот, пак, е нешто раз-личен од говорот на срцето. Таа раз-лика ја уочил и Гоце Делчев, македон-скиот великан со срце и со разум, уште пред повеќе од сто години, залагајќи се за Балканот како културно поле на разбирање на балканските народи. Таа негова идеја, која во тоа време ја заста-пуваа и други напредни дејци, Ѓорѓи Ди-митров, на пример, денес е повеќе од актуелна. Меѓутоа, како што вели еврокомеса-рот за проширување, Штефан Филе, регионот сè уште е оптоварен со бала-стот од минатото – организиран крими-нал, нерешени злосторства, корупција и шверц, и оти таквото наследство треба да биде демонтирано. Но, факт е и дека многу работи на тој план се менуваат, а носител на добар дел од тие предвесници на новото вре-ме е токму Република Македонија.„Последната деценија покажа дека решенијата на проблемите кои го по-годуваат Западен Балкан се во сами-от регион и дека промените мора да дојдат однатре. Сликата што Европа ја има за Западен Балкан како регион по-

4

МНОГУ ОПТИМИЗАМ И ОЧЕКУВАЊАРЕпуБлИкА МАкЕДОНИјА ВО 2011 гОДИНА ВлЕгуВА СО МНОгу ОпТИМИЗАМ И ОчЕкуВАњА кОНЕчНО ДА СТАНЕ члЕНкА НА НАТО И ДА гИ пОчНЕ пРИСТАпНИТЕ пРЕгОВОРИ СО Еу

5

годен од судири е застарена. Последна-ва деценија е обележена со стабилност и со европска иднина“, вели еврокомеса-рот Филе. Денес е повеќе од јасно дека за влез во Европската унија и во НАТО балканските земји треба да направат многу компро-миси и отстапки. Но тие секогаш треба да бидат, условно земено, од двете стра-ни. Практично, двете страни треба да се најдат на „половина пат“, и притоа да не се чепне ништо од исконското, длабоко врежаното во срцата на двата соседни народи, кои практично ништо не ги дели освен заедничкото минато, иако тоа тре-ба да биде спрега за во иднина. Во случајот на Македонија, тоа исконско-то, сувопарно речено, бидејќи во неколку реченици и не може поинаку, би значело да не се чепка во идентитетот на Маке-донците, ниту во она што Грците го сме-таат за наследство. Кога Балканот, како најголем европски јазол, ќе биде дел од ЕУ, тоа, впрочем, и нема да биде толку важно, бидејќи ќе доминира премиса-та на Гоце Делчев за Балканот како кул-турно поле на разбирање меѓу народи-те. Само така, впрочем, може разумот да дојде пред срцето. Во секој случај, очигледни се напорите и на двете страни да ги доближат ставови-те бидејќи и на двете земји цел им е про-сперитетот. А патот кон тоа води преку НАТО и ЕУ, пред сè.Впрочем, од историска, од социолош-ка, од културолошка и од конфесионал-на гледна точка, Европа во сите измина-ти времиња била тоа што се подразбира под европска цивилизација како целокуп-ност на народи, јазик, конфесија, тради-ции и обичаи врз чија основа се градеше политичката смисла за заедништво до совладување на разликите во политич-ка смисла, разликите во верите, начинот на живеење, сфаќањето на слободата и правата на слобода. Во процесот на зав-ршното формирање, преку приемот на земјите од Западен Балкан, Унијата ста-нува составен дел на економскиот, поли-тичкиот, социјалниот, културолошкиот, безбедносниот и одбранбениот систем, дел на секојдневниот живот. Унијата ста-нува реалност која за првпат подразбира перспектива за остварување на проек-тот единствена Европа во догледна ид-нина чиј дел несомнено е и Македонија.

НЕСОМНЕН пРИДОНЕСВториот жежок костен со кој ќе се соо-чи Македонија во 2011 година е прие-мот во НАТО. Тоа навидум би требало да биде најбезболен и лесен процес бидејќи Македонија многупати досега доби не-двосмислени признанија дека иако фор-мално не е НАТО-членка по сето оста-нато постапува како нејзин суштествен дел. Особено кога се работи за придоне-сот на Македонија во Авганистан. Но, за-ради прашањето сврзано со името, овој процес стана, ако не еден од најтешките, тогаш сигурно најодовлекуван процес во рамките на ОН.Во тој процес, несомено, имаме поддрш-ка од САД и од другите на ши при јатели кои ја поддржуваат Ма ке до нија за член-ство во НАТО и во Европската унија.

6

Очигледно е и тоа, како што неодам-на изјави Томас Кантримен, американ-ски заменик-помошник државен секре-тар, дека Македонија ги исполнила тех-ничките стандарди поставени од ЕУ за почеток на преговорите за членство. За да се задржи овој позитивен импулс, Ва-шингтон ја охрабрува македонската вла-да да продолжи со реформите, но да ги утврди како приоритети – решавањето на спорот со Грција и подобрувањето на меѓуетничките односи. Македонија мора и натаму да остане фокусирана врз ре-формите, пред сè кога станува збор за владеењето на правото. САД го под-држува процесот во ОН и очекува што побрзо решение за спорот со името, по-рача Кантримен. Нашиот придонес во НАТО, како член-ка на ПзM и на ПАРП-процесот, е по-себна приказна. Најмногу затоа што сме со најмногу „стаж“ во чекалната на НАТО, како и поради нашиот конкретен придонес во Авганистан, односно во одржувањето на мирот во светот. Посебно актуелен е нашиот придонес во мисијата во Авганистан. Од август 2002 година до денес, придонесот е 17 рота-ции низ кои минаа над 1.500 македонски мировници. Придонес кој денес е еден од најголемите по глава на жител на земјите-учеснички во оваа мисија. Вклучувањето на војниците на Армијата на Република Македонија во антитеро-ристичката коалиција беше гест на це-лосна поддршка на борбата против гло-балниот тероризам и неговите експонен-ти, вообичаени во атакот против цивили-зациските вредности на денешнината и визиите за добродетелства што ги носи новото време. Република Македонија, декларирајќи се како приврзаник на свет-ската антитерористичка коалиција, со упатувањето војници во мисија за под-дршка и одржување на мирот, одлучно застана зад изградбата на колективните системи за одбрана, со што покажа дека својата иднина ја гледа во членството во Алијансата. Меѓутоа, за време на деветгодишно-то војување во Авганистан убиени се вкупно 2.199 странски војници од со-ставот на Меѓународните сили за под-дршка (ИСАФ), предводени од НАТО. Тоа

беше само еден од поводите лидерите на НАТО на Самитот во Лисабон од 19 и 20 ноември 2010 година да се договорат да им ја препуштат борбата против Тали-банците на авганистанските власти, што, воедно, би значело и повлекување на главнината од трупите на Алијансата от-таму. Тоа е процес кој треба да почне во 2011 година и да се заврши кон средина-та на 2014 година, со што ќе се овозмо-жи повлекување на странските војници. Најмногу војници во Авганистан има-ат САД, околу 100.000, што е трипати повеќе откако претседателот на Аме-рика, Барак Обама, ја презема одго-ворноста во јануари 2009 година. Оба-ма најави дека Вашингтон ќе почне да ги повлекува силите од јули 2011 годи-на, но не се прецизирани деталите за повлекување. Со најмалку 1.380 убиени војници, САД исто така е земја чии трупи поднесоа најголеми жртви. Следи Велика Британија која има околу 9.500 војници во Авганистан, најмногу во јужната провинција Хелманд која е жариште на најжестоки судири. Британскиот преми-ер Дејвид Камерон рече дека сака бри-танските сили да се повлечат во рок од пет години, но навести дека околу 1.000 британски инструктори ќе останат во таа земја и по 2015 година. Трета по број на испратени војници е Германија со околу 4.600 припадници на северниот дел од земјата, каде мината-та година судирите се засилија. Мнозин-

ството Германци се против ангажирање во каква било воена интервенција, а војната во Авганистан веќе доведе до смена на двајца началници во Генерал-штабот, еден министер и еден претсе-дател. Досега во Авганистан загинаа најмалку 45 германски војници. Франција има 3.500 војници во Авгани-стан, а од почетокот на војната во суди-рите во таа земја загинаа околу 50 при-падници на француските сили. Италија има 3.000 војници во Авганистан, Ка-нада околу 2.900, а Полска 2.600. Сите овие земји се соочени со растечки-от отпор на јавноста за ангажирање на војници во Авганистан.Холандија е прва членка на НАТО која формално ја заврши мисијата во Авгани-стан и во август почна повлекување на својот контингент од 2.000 војници. Но-виот премиер Марк Руте, кој минатиот месец ја презема должноста, вели дека сака да испрати нова мисија за обука, но анкетите покажуваат дека мнозинството холандски гласачи се против таа одлука. Останатите земји кои ја сочинуваат коалицијата на странските сили во Авга-нистан предводени од НАТО, испратија од тројца војници (Австрија), до 1.800 војници (Турција).Според искажувањето во Лисабон на претседателот на РМ, Ѓорге Иванов, на состанокот на земјите-членки на НАТО и земјите-контрибутори во мисијата ИСАФ во Авганистан, македонскиот придонес

таму не е само нумеричка туку и реал-на вредност. „Во одбраната на слобода-та, македонските мировници се распо-редени на дел од најодговорните пози-ции и редовно се вклучени во некои од најсложените акции“, изјавил претседа-телот Иванов. Притоа потенцирал дека Македонија останува присутна во Авга-нистан сè додека тоа е неопходно – сè до исполнувањето на поставената цел: да му помогнеме на народот во Авгани-стан да изгради демократско општество. „Ние во Авганистан сме повеќе години и припадниците на АРМ имаат своја мисија на различни позиции. Во зависност од тоа како се исполнети одредени услови, така привршуваат одредени мисии. Така, на пример, во ноември заврши мисијата на 79 македонски мировници кои, заедно со припадниците на Национална гарда од Вермонт, успешно ја завршија мисијата и се повлекуваат. Главната поента е да се обучат авганистанските безбедносни сили, да ги достигнат потребните капа-цитети за да ја преземат одговорноста за создавање демократско општество, а на тој начин да се повлечат војниците на НАТО“, истакнал претседателот Иванов.Според министерот за одбрана, Зоран Коњановски, прашање на време е кога ќе победи принципиелноста над неприн-ципиелноста и кога Македонија ќе биде полноправна членка на НАТО. Тој потен-цира дека Македонија дава целосна под-дршка на сеопфатниот пристап на ИСАФ и ја почитува заложбата на авганистан-ската влада за преземање на одговорно-ста за својата безбедност до 2014 година. Членството на Република Македонија во НАТО останува стратегиски приоритет на надворешната политика на нашата земја. Интеграцијата во евроатлантски-те структури е наша аспирација, но и ло-гична последица на постигнатиот напре-док во кој земјата инвестираше повеќе од една деценија.

ВЕЧНИ ИНТЕРЕСИТретиот жежок костен со кој треба да се соочи Република Македонија во 2011 го-дина е усогласување на сите активности и акти со новите ветрови во НАТО и во ЕУ, и во светот воопшто. Во таа смисла, фрапантно звучи изјавата на политича-рот од калибарот на Винстон Черчил, да-дена пред речиси седум децении, а која сè уште е свежа и применлива: „Нема вечни пријатели, ни вечни непријатели, туку има само вечни интереси“.Тоа недвосмислено се потврди и на сами-тот во Лисабон кога 28-те земји-членки на НАТО го усвоија и новиот десетгоди-шен стратегиски концепт на Алијансата, прв во новиот милениум. Со докумен-тот „Активно учество-модерна одбрана“, се редизајнира фундаменталната приро-да на улогата на НАТО во светот. Имено, документот „Активно учество-модерна одбрана” предвидува членките „да се бранат една со друга од напади, вклучи-телно и од нови закани за безбедноста на граѓаните“ без дефинирање на гео-графските граници на своите операции. Според генералниот секретар на Алијансата, Андерс фог Расмусен, неоп-

7

ер Винстон Черчил бил во право кога ре­кол дека „нема вечни пријатели, ни веч­ни непријатели, туку има само вечни ин­тереси“.Впрочем, по 20 ноември 2010 година ништо нема да биде како порано. На вес­ту вањата не се спектакуларни во смис­ла на драстични промени на безбеднос­ната карта во светот, но внимателни­от читател меѓу редовите на донесени­те одлуки на Самитот на НАТО во Ли­сабон може да прочита дека светот во безбед носна смисла почнува да се мену­ва. Првата асоцијација во таа смисла е поддршката на Русија на одлуката на Са­митот за градење на европски антира­кетен штит. Договорот со кој Москва се согласи да соработува со програмата на НАТО за одбрана од балистички ракет­ни напади на Европа исклучиво како пар­тнер ќе отвори и нови загатки и сигурно ќе наметне серија други компромиси и от­стапки на релација НАТО – Русија – Кина итн. Ако не друго, тогаш на други колосе­ци може да се најде проширувањето на НАТО со земјите кои граничат со Русија. Овој процес сигурно нема да запре, но за многу работи ќе биде консултирана и Русија, која повторно се наметнува како сериозен „играч“ на светската безбеднос­на сцена.Останува да се види како на ова ќе ре­агираат и другите „играчи“ на светската безбедносна сцена, пред сè Кина, Индија, Јапонија, Бразил... Од една страна мож­но е тие да причекаат за да видат каде ќе дуваат новите ветрови на безбеднос­ната светска карта, или, од друга, стра­на, како и Русија, да отпочнат процес на некакво, макар минимално партнерство во одбраната од глобалниот тероризам.Кога е во прашање Западен Балкан, Бугарија, Романија, Хрватска и Албанија веќе влегоа во НАТО. Кога станува збор за влезот на Македонија во Алијансата, проблем е само спорот меѓу Атина и Скопје околу името, додека Црна Гора е пред влезот во НАТО и покрај тоа што речиси нема своја војска. Ако се земе предвид дека БиХ доби Акционен план за членство и дека тоа е едно од ретки­те прашања за коешто ист став имаат и Република Српска и Федерацијата, како и тоа дека Косово практично е протекто­рат на НАТО, јасно е дека и Србија мора да се определи за тој пат. За Македонија патот е веќе трасиран: НАТО и ЕУ остануваат наша единствена опција и најисплатлива инвестиција. Иако на патот сè уште има многу трње, тој тре­ба да се изоди. Покрај другото, како нови­на се наметнува приспособувањето кон новите НАТО – ЕУ­трендови и барања. Так­ви имало вчера, има денес, а ќе има и утре. Сепак, на прагот на 2011 година преовла­дува оптимизмот дека разумот конеч­но ќе биде пред срцето, односно дека ќе се најде решение за името коешто нема да навлезе во идентитетот, односно во срцето на Македонците. Македонија, впрочем, е земја со длабоки корења. Без нив не би постоела во мина­тото, не би постоела денес и нема да по­стои ни во иднина.

Васил Дичевски

ходни се промени во три НАТО-области. Првата е модернизација на одбраната и зајакнување на способноста за одбрана од можен нуклеарен напад. Втората – обновување на начините за управување со кризи преку сеопфатен пристап. Тре-тата област во која се потребни проме-ни се билатералните односи на НАТО со другите земји низ светот, односно нивно продлабочување и создавање партнер-ски однос.Во таа смисла, зборовите на Черчил најдоа потврда во реагирањата на Русија и на Кина, коишто се битен безбедносен фактор надвор од НАТО-опцијата. Име-но, Министерството за надворешни рабо-ти на Русија неодамна ја подготви програ-

мата „Ефикасна употреба на надвореш-ната политика во долгорочниот развој на Русија“. Целта на оваа Програма е поефи-касна соработка на Русија со Западот, а како клучна надворешно-политичка цел се спомнува еден вид партнерство меѓу Русија, ЕУ и САД. Минатата есен, пак, во Вашингтон претседателот на Централна-та воена комисија на Народноослободи-телната армија на Кина, Суи Каих, изјави дека „Пекинг сака да ја зацврсти соработ-ката со Пентагон за да се намали опасно-ста од избивање на судир во иднина“ и ис-такна дека Кина е „посветена на мирнов-ременскиот развој и нема да се закану-ва на ниедна друга земја, а сигурно не на САД“. Со тоа, по којзнае којпат, е потврде-но дека легендарниот британски преми-

Господине министер, измина уште една година исполнета со голем број проекти на Министерството за одбрана. Како ја оценувате годината што изминува?– Разбирливо е на крајот на секоја годи-на да повлечеме линија и да видиме как-ви се резултатите од годината што измину-ва. Јас сум задоволен од направеното во одбраната во текот на 2010 година. Ова е година во која конкретно, и конечно после 18 години, почнавме да да размислуваме за решавање на станбената проблемати-ка за припадниците на АРМ. Ова е година во која успешно го реализираме Проектот за дивестирање на касарните и проектот „Старите касарни за нов развој – Владата за граѓаните“, проект со кој сметам дека оп-штините во државата ќе имаат огромна ко-рист. Работевме посветено на секој проект

кој се однесува на припадниците на АРМ, а паралелно со тоа работевме и на нашата меѓународна афирмација. Исто така сме-там дека и на ова поле имавме одлични го-дишни резултати. Истовремено успешно ги спроведувавме сите зацртани реформиски чекори кои оваа година со највисоки оцен-ки беа оценети од сите странски претстав-ници. Ја донесовме Стратегијата за одбра-на, ја подготвивме новата систематизација во МО, веќе е готов Долгорочниот план, а во завршна фаза е и новата формација на АРМ. Како човек никогаш не сум задо-волен со моменталното и секогаш сме-там дека може и подобро и повеќе и за-тоа нема тука да застанеме. Напротив, во 2011 година ќе продолжиме со уште посил-но темпо, со нови проекти и со реализација на веќе започнатите.

8

СО МИНИСТЕРОТ ЗА ОДБРАНА, ЗОРАН КОЊАНОВСКИ

интервју

ГОЛЕМИ СО ДЕЛАТА

НЕ СЕ ОпИшуВА чуВСТВОТО кОгА глЕДАТЕ кАкО МАкЕДОНСкИОТ кОНТИНгЕНТ Е НАјпОчИТуВАНИОТ, НАјхуМАНИОТ, НАјпОДгОТВЕНИОТ... ТОА СЕ РАБОТИ СО кОИ ТРЕБА ДА СЕ гОРДЕАТ СИТЕ гРАѓАНИ НА РЕпуБлИкА МАкЕДОНИјА ЗАТОА шТО НАшИТЕ МИРОВНИцИ СЕ НАшИОТ НАјДОБАР АМБАСАДОР. ДА БИДЕТЕ гОлЕМ МЕѓу гОлЕМИТЕ Е пОВЕќЕ ОД уСпЕх

Во претпразничниот новогодишен ам­биент Министерството за одбрана ги „по­чести“ граѓаните со идејните ре ше нија за новите гардиски униформи на АРМ. Кое е Вашето мислење за овој проект? – Проектот за нови униформи за гардата е еден од повеќето проекти кои ги започнав-ме благодарение на непосредните контак-ти со припадниците на АРМ. Зголемувајќи ги активностите на Баталјонот за почести и опслужување познати како Гардата и Во-ениот оркестар на АРМ, сметавме дека е потребно, покрај постоечката униформа на гардистите која и во иднина ќе се носи, да изработиме уште неколку други модели кои од една страна ќе ја рефлектираат нашата историја, нашата мултиетничност, а од дру-га страна и новото време. После контакти-те со повеќе дизајнери од други држави, во

9

работа на 38 или, пак, на 45 години?Иако професионалните војници го при фа­тија овој проект, со жалење можам да кон­статирам дека истите оние неколку војници кои заедно со мене рекоа дека станува збор за прифатливо решение, по краток времен­ски период од некои други побуди и интере­си го повлекоа кажаното.Искрено жалам што на некои професионал­ни војници не им е на прво место интере­сот на припадниците на АРМ. Но тоа е нив­ни проблем и за тоа оставам да оценат сите припадници на АРМ. Сакам да потенцирам дека никој не треба да се обидува да вне­сува политика и ситни теснопартиски инте­реси во Армијата. Тоа е најштетната работа за Армијата и јас тоа нема да го дозволам.

Изминатата година Република Ма ке­донија беше домаќин на неколку зна­чајни вежби, меѓу кои и на вежбата „Бал­кански блесок 2010“ на која од страна на оценувачките тимови добивме високи оценки. Како ја оценувате интеропера­билноста на АРМ со армиите на земјите­членки на НАТО?– Како министер за одбрана сум особено горд што Армијата на Република Македонија е во целост компатибилна со останатите НАТО­армии. Не постои меѓународна веж­ба или мисија во која нашите припадни­ци не се највисоко оценети. Тоа е јасен до­каз дека АРМ успешно се развива и успеш­но се подготвува и можам да кажам дека и во периодот што следи ќе продолжиме да овозможуваме одлични услови за обука за припадниците на АРМ. Што се однесува до вежбата „Балкански блесок 2010“, слобод­но можам да кажам дека стануваше збор за

соработка со Министерството за култура формиравме дизајн-лабораторија од луѓе-експерти од сите области и започнавме со работа на овој проект. Резултатите од про-ектот беа прикажани. Како што најавивме изминатиов период сите прототипови на моделите беа изложени и сите граѓани со свои сугестии, предлози и мислења имаа можност да учествуваат во овој проект. Во моментов сме во фаза на разгледување на сите сугестии од граѓаните, по што ќе бидат дефинирани и конечните решенија. Од она што го слушнав разговарајќи со луѓето кои беа задолжени за изработката на идејните решенија, новите модели на униформите им се допаѓаат речиси на сите граѓани и со одредени сугестии ќе бидат инкорпорира-ни во конечните решенија. Ние сакаме и но-вите униформи кои покрај постоечката уни-форма ќе ги носат нашите гардисти, да би-дат прифатени од сите граѓани. Повторно сакам да изразам благодарност до сите кои беа вклучени во овој проект. Во изминатата година МО работеше и на проекти со кои директно се влијае на подобрувањето на стандардот на при-падниците на АРМ. кои од започнатите проекти би ги издвоиле како приоритет-ни за наредната година?– Изминатата година посветено работевме на оваа проблематика. При секојдневните посети на гарнизоните и преку средбите со професионалните војници, подофицери-те и офицерите, најдобро се запознаваат проблемите и потребите во секој гарнизон. Жално е што 20, 30 или 40 години воопшто не се инвестирало во објекти каде што при-падниците на АРМ секојдневно ги извршу-ваат своите работни обврски. Сметајќи дека треба да промениме многу работи во оваа област, оваа година се градеше и се инве-стираше во повеќе гарнизони. Имено, завр-шивме со градежните зафати во Еребино, во Велес го пуштивме во употреба рено-вираниот готварско-технички блок, во Ки-чево се работи со „полна пареа“, а истовре-мено започнавме и со градежни зафати и на Попова Шапка и во Свети Наум. Во тој контекст е и изградбата на новите капаци-тети на воздухопловниот ВИНГ во Петро-вец, каде концесионерот „ТАВ Македонија“ започна со изградба на објеките во износ од 11 милиони евра. Ова се само дел од проек-тите кои ги завршивме и кои ќе бидат прио-ритетни во наредната година, заедно со из-работката на униформите за АРМ, проекти-те во военото здравство, дивестирањето на касарните и така натаму. Во 2011 година

приоритет ќе ни биде и Центарот за обука на пилоти, проект на кој посветено работев-ме изминатиов период. Слободно можам да кажам дека буквално од 1 јануари Центарот за обука на пилоти ќе започне со конкретна финасиска конструкција, со конкретни про-екти и со комплетна визија за нашето воз-духопловство.

годинава Министерството за одбра-на изнајде решение за активен придо-нес во одбраната на професионалните војници по истекувањето на нивниот про-фесионален ангажман. До која фаза е финализацијата на законското решение за активната резерва?– Во Владата постојано работиме на решавање на проблемите во секоја област. Уште од првиот ден кога дојдов во Мини-стерството се зафатив со решавање на повеќе проблеми кои со години биле турка-ни „под тепих“ без воопшто да се размислу-ва за нивно решение. Најлесно е да одложи-те некој проблем, но најдобро е системски истиот да го решите. Токму така сакавме да го решиме и статусот на професионалните војници кои по навршувањето на 38 годи-ни ја напуштаат Армијата. Сакавме да пока-жеме почит кон оваа категорија војници, и покрај тоа што станува збор за договори на определено време кои секој од нив свесно ги има потпишано, па затоа го изработивме проектот за активна резерва. Според овој проект сите професионални војници кои ќе ја напуштат АРМ со навршување на 38 го-дини ќе бидат дел од активниот резервен состав до својата 50-та година за што секој месец во просек ќе земаат по осум илјади денари и притоа ќе може да работат и да земаат плата. Во овој контекст, покрај по-стоечката соработка што во оваа област ја имаме со Кралството Норвешка пре-ку програмата „Лепеза“, отпочнавме и со-работка со Стопанската комора, како и со Министерството за труд и социјална поли-тика и со Агенцијата за вработување. Со нивна помош секој професионален војник пред да ја напушти АРМ ќе биде преквали-фикуван така што ќе се овозможи полесно вработување во неговата втора кариера. Исто така дефиниравме дел од активната резерва да можат да одат и во мировни ми-сии и уште неколку други предности со кои сметам дека конципиравме модел кој е во корист на професионалните војници. Изми-натиов период имаше барања да се поди-гне старосната граница од 38 на 42 или на 44 години. Но тоа за мене значи дополни-телно отежнување на проблемот, а не него-во решавање. Дали е полесно некој да најде

најмасовна вежба која досега се организи-рала во државата за што доволно говорат повторно добиените највисоки оценки.

Неодамна својата успешна мисија ја завршија и 79 припадници на „Феникс“ кои од нашите американски пријатели и партнери добија заслужени одликувања. Според Вас, дали и во 2010 г. АРМ беше нашиот најдобар амбасадор во светот?– Веќе стана традиција после секоја завр-шена мировна мисија да видиме медали, одликувања и пофалби за нашите припад-ници. И навистина, нема поубаво признание и презентирање на државата од тоа. Репу-блика Македонија на најдобар можен начин ја покажува својата принципиелна позиција кон НАТО и кон партнерите. Да се биде меѓу првите 5 придонесувачи во мировни мисии по глава по жител е место кое повеќе од до-волно говори за нашата принципиелност на дело. Јас практикувам да ги посетувам нашите ми-ровници на лице место и затоа еднаш бев во Ирак и трипати во Авганистан. Навистина не се опишува чувството кога гледате како ма-кедонскиот контин гент е најпочитуваниот, најхуманиот, нај подготвениот... Тоа се рабо-ти со кои треба да се гордеат сите граѓани на Република Македонија затоа што нашите мировници се навистина нашиот најдобар амбасадор. Да бидете голем меѓу големите е повеќе од успех. И затоа, и како министер, но и како граѓанин, сакам на сите генерации-припадници на АРМ кои досега учествуваа во мировни мисии, да им честитам за одличните ре-зултати и за успешните мисии. А кога ста-нува збор за мировниците, не можам а да

не упатам честитки и до нивните семејства кои најдобро знаат што значи член од семејството да биде на мисија.

И покрај нашето несебично учество во ми-сиите предводени од ОН, од НАТО и од ЕУ и огромниот придонес кон светскиот мир, за жал, Република Mакедонија и оваа го-дина остана пред портите на НАТО. Во која насока ќе се движи отстранувањето на единствената пречка – наметнатиот проблем со нашето уставно име?– На сите во Република Македонија, а сло-бодно можам да кажам и во светот им е повеќе од јасно дека нашата држава ги има исполнето сите критериуми за членство во НАТО-алијансата. Тоа е факт кој како што спомнав го покажуваме во секој момент и кој јасно се гледа преку спроведените ре-

10

дат видливи секоја наредна година. Сакам да информирам дека со активности од овој вид ќе продолжиме и во наредната година. Армијата секогаш ќе биде онаму каде што е потребно.

господине министер, наметнавте нов стил на работа. Откако ќе поминете еден работен ден заедно со припадниците на единиците на АРМ, дали тоа Ви помага полесно да ги согледате проблемите со кои секојдневно се соочуваат припадни-ците на Армијата?– Овој месец го посетив Воениот орке-стар каде работиме на проектот „Ритам Maкедонија“. При самото влегување во про-сториите, прво што припадниците од Вое-ниот оркестар ми кажаа беше дека досега ниту еден министер не ги посетил. И за жал тоа е коментарот што овие години го слу-шам при моите посети на повеќе единици на АРМ. Но јас не би сакал да коментирам за претходните министри и за нивниот начин на работа. Јас секогаш ќе бидам меѓу при-падниците на АРМ. Тоа го правам од првиот ден на моето доаѓање во Министерството и така ќе продолжам и во иднина. Благодаре-ние на постојаните контакти со припадници-те на АРМ при посетите во сите гарнизони увидовме многу работи и започнавме мно-гу проекти. Нема ништо подобро од непо-средните контакти. Јас тоа го преферирам и ќе продолжам со тој начин на работа за-тоа што според мене министерот за одбра-на мора постојано да биде меѓу припадни-ците на АРМ.

господине министер, што ќе биде во фо-кусот на Вашето работење во годината што следува и што ќе им порачате на вра-ботените во МО и АРМ и на граѓаните на Република Македонија? – Годината што следи ќе претставува конти-нуитет на започнатите проекти, а тоа зна-чи многу работа и посветеност, многу нови проекти и конкретни подобрувања во секоја област во одбраната. Можам да ветам дека нашето внимание ќе биде насочено кон при-падниците на Армијата и реформите кои ги правиме за членство во Алијансата но, пред сè, за нас самите. На вработените во одбра-ната сакам да им порачам дека ќе продол-жиме да работиме онака како што работев-ме и последниве две години. Ќе продолжи-ме да го исполнуваме ветеното – успешни проекти и успешна армија. Сакам на сите да им ја честитам Новата година, да им поса-кам многу здравје, среќа и приватен и про-фесионален успех.

Здравко Ризовски

форми, нашата подготвеност и принципи-елност. За жал наметнатиот проблем од страна на нашиот јужен сосед нè остави пред вратите на НАТО. Но таков е системот на донесување одлуки во Алијансата, кон-сензус. Во повеќе наврати имам истакна-то дека ние како држава не сме дел од про-блемот што Грција го има со нашето устав-но име. Ние сакаме да бидеме дел од ре-шението, но знаете дека за договор се по-требни двајца. Поставувањето црвени ли-нии, како што прави нашиот јужен сосед, не остава простор за консензус. Полноправ-ното членство во НАТО и во ЕУ се наша-та трајна определба, и тоа е нашиот прио-ритет. Затоа како држава ние продолжува-ме да спроведуваме реформи и да бидеме во чекор со земјите-членки на Алијансата, за што најдобро говорат сите позитивни оце-ни што ги добиваме како од претставници-те на НАТО така и од министрите за одбра-на. Најзначајно е што нас веќе нè третираат како да сме земја-членка на НАТО.

Припадниците на АРМ помогнаа во справувањето со поплавите, активно уче-ствуваат во акциите за разубавување на нашата земја, а годинава придонесоа и за враќање на стариот сјај на Преспа. Ќе се сложите ли со мене дека на тој начин граѓаните ја чувствуваат Армијата за по-блиска? – Сите анкети јасно покажуваат дека гра-ѓа ните на Република Македонија имаат најголема доверба во АРМ. И тоа не е не-што што треба да нè изненадува. Тоа е ре-алноста, тоа е голема почит за Армијата, но истовремено претставува и обврска да се биде секаде каде што е потребно. Затоа из-минатиов период припадниците на АРМ мо-жевте да ги видите во Кабул, во Мајмана, во Мазар ел Шариф, во Баграм, во Либан, во БиХ, но и во Тетовско, во Охридско, во Кумановско, во Ресенско, секаде каде што е потребно, односно секаде каде што АРМ им е потребна на граѓаните. Убаво е кога Армијата е блиска до граѓаните. Патем, од тие причини го започнавме и проектот „Армијата до граѓаните“. Во поглед на ак-тивностите во Преспа кои ги реализирав-ме оваа година, слободно можам да кажам дека конечно е вратен сјајот на Преспа. По-сле повеќе децении, откако припадниците на Инженерискиот баталјон на АРМ буквал-но го средија крајбрежјето на Преспанското Езеро, оваа година во Преспа мошне се зго-леми бројот на туристи. Слободно можам да кажам дека тоа што оваа година беше на-правено од АРМ значи премногу за цели-от регион. Резултатите од оваа акција ќе би-

инфоПОТВРДА НА ИЗВОНРЕДНАТА СОРАБОТКА

11

такна дека е големо задо-волство и привилегија да се има пријател како Република Турција. „Еден од најзначајните наши партнери кој силно помага во градењето на капацитетите на нашата армија е токму Ре-публика Турција“ – додаде тој. Министерот Веџди Ѓонул, исто така изрази задоволство што е во Република Македонија кај неговиот почитуван ко-лега и пријател, министерот Коњановски, до давајќи дека иако Турција и Македонија не-маат заеднички граници, тур-скиот народ ја чувствува Ре-публика Македонија како свој најблизок сосед. Министе-рот Ѓонул воедно додаде и дека овие потпишани догово-ри претставуваат чекор пона-пред во оваа извонредна со-работка помеѓу двете земји.Во рамките на посетата ви-сокиот гостин, турскиот ми-нистер, го посети Техничкиот ремонтен центар каде се од-ржа церемонија на свечено примопредавање на донација од Република Турција за по-требите на АРМ во вредност од околу 253.000 долари.

а 24 и 25 декември, на покана на министерот за одбрана на Репуб ли ка Македонија, Зоран Ко ња-

новски, во официјална посе-та на Република Македонија, престојуваше делегација од Министерството за нацио-нална одбрана на Република Турција, предводена од мини-стерот Веџди Ѓонул.По официјалниот пречек се одржа тет-а-тет средба на двајцата министри и средба на делегациите, по што сле-

деше потпишување на До-говор за воена финанси-ска соработка и заедничка прес-конференција на која министерот Коњановски ис-

„Ethiopian Airlines“; учество во спасувачката мисија при потонување на брод од Уругвај каде силите на УНИФИЛ спасија 41 лице; учесто во спасувачката акција на потонат брод од Укра-ина кога УНИФИЛ спаси пет лица, како и други помали акции во кои тој беше врската помеѓу либанската армија, силите на УНИФИЛ и Ситуациониот цен-тар на ООН во Њујорк. Капетанот Ѓорѓов, покрај ре-довните задачи, како штабен офицер во командата на УНИ-ФИЛ, одржувал брифинзи од доменот на работата на Здру-

жениот оперативен центар, а изведувал и обука на штабни офицери во командите на сек-торите при секоја ротација на контингентите.

аради беспрекорното из-вр шување на задачите, струч носта, несебичното

за лагање и професионализ-мот, како и огромниот придо-нес кон мисијата, по успешно за вршената ротација во улога на штабен офицер во мисијата на ООН, УНИФИЛ во Либан, ка-петанот Христијан Ѓорѓов е од-ликуван со Медал за посебни заслуги на либанската армија. Медалот претставува висо-ко одликување на либанската армија, а капетанот Ѓорѓов како припадник на АРМ е шеснае-сетти по ред кому Генералшта-бот на либанската армија го има доделено досега. Покрај ова високо одликување од Либанската армија, за пока-жаните одлични резултати и унапредување на штабната ра-бота во рамките на Здружени-от оперативен центар на УНИ-ФИЛ во Нагура, Либан, од стра-на на командантот на УНИФИЛ на капетанот Христијан Ѓорѓов му е доделен и Медал на ООН за зачувување на мирот. Како посебно значајни на-стани заради кои капетанот Ѓорѓов ги добил признанијата се издвојуваат: учество во спасу-вачката акција при уривањето на авион од компанијата

ОДлИкуВАњА ЗА пРИпАДНИк НА АРМ

а 16 декември во касарна-та „Илинден“ во Скопје се из-

врши официјално отворање на Алпинистичкиот ѕид, донација од Италија. По тој повод мини-стерот за одбрана на РМ, Зоран Коњановски, истакна дека стану-ва збор за плод на една успеш-на повеќегодишна соработка на Министерството за одбрана на Македонија со Министерството за одбрана на Италија. „При последните посети на на-чалникот на ГШ на вооружените сили на Италија беше договоре-но на оваа повеќенаменска кула

да се постави една алпинистич-ка карпа која многу ќе помогне за потребите во обуката на Пол-кот за специјални операции“, до-даде министерот Коњановски и забележа дека „ова за нас прет-ставува можност припадници-те на пСО да се извежбаат уште

повеќе, но претставува и мож­ност да заштедиме ресурси за­што дел од обуките ќе ги пра­виме на ова место, во оваа ка­сарна“.Претставниците на амбасадата на Италија беа предводени од амбасадорот Фабио Кристијани, кој додаде дека „постои тради­ционална соработка помеѓу ма­кедонската и италијанската земја и нација и помеѓу двете мини­стерства и затоа ние сакавме да ви дадеме еден мал подарок од нас“.Пред присутните претставни­ци на МО, припадници на АРМ, предводени од начални­кот на ГШ на АРМ, генералот­потполковник Мирослав Сто ја­новски и останатите гости, се об­рати и командантот на пСО, пол­ковникот Зоран Додевски, кој ис­такна дека „денеска го надопол­нуваме и последниот сегмент за потполна оперативна готовност на кулата, алпинистичкиот ѕид, и тоа со несебична поддршка на пријателската армија на Ре­публика Италија“. Токму во знак на благодарност за поддршка­та добиена од Италија, полков­никот Додевски на амбасадорот Кристијани му додели и плакета на единицата.

а 16 декември во присуство на министерот за одбра-

на на Република Македонија, начал никот на Генералштабот на АРМ, генерал-потполковник Ми рослав Стојановски и други гос ти, во Амбасадата на САД во РМ беше приреден прием за 79 македонски војници кои беа дел од наменската мисија „ФЕНИКС“ во Авганистан.Пред присутните, домаќинот, амбасадорот Рикер, истакна: „Mакедонските војници во Авга-нистан покажаа дека Армијата на Република Македонија е подготвена и оти нејзиното ви-соко ниво на кохезивност со НАТО-силите е исклучително“. Министерот Коњановски, пак, заблагодарувајќи се за голема-та финансиска помош на САД во модернизацијата и обука-та на нашите вооружени сили подвлече дека „и најмалиот може да му помогне на големи-от во борбата против терориз-

мот и затоа Македонија е голе-ма земја во големата коалиција во борбата против тероризмот“ и додаде „имавте лојален пар-тнер во РМ, а тоа ќе продолжи и понатаму, односно Републи-ка Македонија ќе биде силен и лојален партнер кон САД и НАТО и во периодот кој доаѓа“.Седумдесет и деветтемина при-падници на Полкот за спе-цијални операции и на Ба тал јо-нот на Воената по ли ци ја, заед-но со припадниците на Нацио-налната гарда на Вермонт, САД, и Армијата на САД, девет месе-ци извршуваа мисии од областа на обуката и менторирањето на Авганистанската национална армија и полиција.Во знак на благодарност за ука-жаната поддршка во повеќе на-врати и за докажаниот талент, амбасадорот Рикер за време на приемот, на Воениот оркестар му додели „Сетификат за благо-дарност“.

АлпИНИСТИчкИ ЅИД ЗА пСО

а 10 декември во просто-риите на Стопанската ко-

мора на Македонија, од стра-на на министерот за одбрана Зоран Коњановски и претсе-дателот на Стопанската комо-ра Бранко Азески, беше потпи-шан Меморандум за соработ-ка чија цел е давање помош на припадниците на професи-оналните војници на АРМ чија служба, според законот преки-нува на 38-годишна возраст, во нивна дополнителна обука, преквалификација и наоѓање втора кариера. „Стопанската комора на Ма ке-донија излегува во пресрет на Министерството за одбрана со тоа што ќе помогне припад-ниците на АРМ после 38-та го-дина да имаат поголеми мож-ности да се вработат во ком-паниите. Комората ќе ни по-

могне во две фази – соодвет-на обука на припадниците на АРМ и поддршка во однос на вработувањето. Ние и досега работевме на градењето на таа „втора кариера“ благодарејќи на соработката со Кралството Норвешка кога заедно вршев-ме обука на припадниците на АРМ за да ги приспособиме кон цивилните професии и ток-му тука ќе ни се приклучи и Сто-панската комора. Ова е еден многу позитивен момент кој нè охрабрува и нас, но и професи-оналните војници“, истакна ми-нистерот Коњановски. Според Бранко Азески станува збор за „заеднички проект за враќање во цивилниот живот на припадниците на професи-оналните војници на АРМ, про-ект кој претставува многу хума-на и благородна работа“.

уманиот гест на полковникот Перо Малковски кој по 60-ти пат во текот на сво јата служ-

ба во АРМ ја даруваше „драго-цената течност“ беше причината која на 15 декември нè одведе во Одделот за трансфузиона меди-цина во Градската општа болни-ца „8 Септември“ во Скопје. „Дарувањето крв е една хума-на работа која секој, колку може, треба да ја практикува, затоа што една капка од таа црвена течност спасува живот“, истaкна полковникот Малковски. Долгогодишната хумана актив-ност на полковникот Малковски досега била многупати забеле-жувана и од институциите кои му доделиле над 15 благодарни-ци и признанија. Имено, токму на јубилејното дарување крв на полковникот Малковски од стра-на на Институтот за трансфузи-она медицина му беше врачена „Благодарница за придонес во унапредувањето на трансфузи-олошката дејност и крводари-телството“.

АМЕРИкАНСкИ пРИЕМ ЗА МАкЕДОНСкИТЕ МИРОВНИцИ

пОМОш ЗА ИЗгРАДБА НА „ВТОРА кАРИЕРА“

а 3 декември на свечена це ремонија организирана

од Амбасадата на САД во Ре­публика Македонија капетанот Александар Јовановски и на­редникот Лазар Строиманов­ски од Секцијата за воздушни опе рации при Координативни­от центар за поддршка на зем­јата­домаќин кој е во составот на Командата за логистичка поддршка на АРМ, добија бла­годарници. Признанијата им ги врачија амбасадорот Филип Т. Рикер и одбранбеното аташе на САД во нашата земја, пол­ковник Тод Браун.Благодарниците на припадни­ците на АРМ им беа доделени за континуираната поддршка на воздухопловните опера­ции на САД и на воздухопло­вите на НАТО во изминатиот период.

Иван Калковски

БлАгОДАРНИцИ ОД САД ЗА пРИпАДНИцИ НА АРМ

12

кАпкА ЖИВОТ

дина, пред сè, биле насочени кон: организациска и кадров-ска доградба и консолидирање на ОРОРМ, посебно на ло-кално ниво, во согласност со пот ре бите на одбраната на Репуб лика Македонија и стан-дардите на Меѓусојузничката кон федерација на резервните офицери (CIOR) при НАТО; ин-тензивните контакти и сора-ботка со раководствата на оп-штинските организациони еди-ници и со градоначалниците на општините; едукацијата и об-уката на членството во непо-средна сорботка со МО и ГШ на АРМ; негувањето на слободар-ските традиции во функција на јакнење и продлабочување на моралниот дух и патриот-ските чувства кај членството; меѓународните активности во рамките на CIOR; јакнење на билатералната соработка со асо цијациите на резервните офицери од земјите-членки на НАТО и на ПзМ. Целта на овие активности е во насока на јакнење на статусот на Организацијата, што е во ди-ректна корелација со статусот и правата на резервните офице-ри и подофицери во стручното усовршување, унапредување и другите стимулативни мерки.

Живко Трајановски

о фокусот на внимание­то на седницата на Из­

врш ниот одбор на Собрание то на ОРОРМ што се одржа на 14 декември, а со која рако­водеше претседателот на Ор­ганизацијата, проф. д­р Ѓорѓи Малковски, беа повеќе ак­туелни прашања, меѓу кои и предлог­извештајот за работа­та на Собранието на ОРОРМ и за неговите органи и тела во 2010 година. За предло­жениот Извештај за рабо­тата во 2010 година беа да­дени позитивни оцени за реализацијата на планира­ните активности во сите обла­

сти од функционирањето на Организацијата како значаен субјект на одбранбениот си­стем на Република Македонија. Приоритетните активности и кон кретните задачи на орга­ните и телата на ОРОРМ и на нејзиното членство во 2010 го­

а почетокот на декем ври во дводневна официјална

посета на Здружената опера-тивна команда (ЗОК) на АРМ престојуваше делегација на Вооружените сили (ВС) на Ре-публика Словенија, предво-дена од командантот на си-лите на војската на Републи-ка Словенија, бригаден гене-рал Бранимир Фурлан, кому домаќин му беше заменикот на командантот на ЗОК, бри-гадниот генерал Киро Гала-зовски.

13

Од активностите на ОРОРМ РЕЗулТАТИ ЗА пОчИТо согласност со годишната програма на Советот на ме­

ѓународни воени спор то ви­CISM, под покровителство на ФИФА, во периодот од 24 до 29 ноем­ври во Винковци, Р. Хрватска, се одржа меѓународниот ФИФА фут сал–куп на кој покрај реп ре­

зен та цијата од АРМ учествуваа и репрезентациите од армии­те на: Словенија, Хрватска, БиХ, Црна Гора и Србија. Екипата на АРМ беше во група со екипи­те од армиите на Хрватска и на Словенија.Екипата на АРМ го зазеде шесто­то место на турнирот. Вредно за истакнување е и тоа што членот на нашата репрезентација, во­дникот Александар Петковски, со 8 постигнати голови го зазе­де второто место на ранг­листата за најдобри стрелци, а нашата репрезентација беше на второ­то место на ранг­листата за фер­плеј. Г.А.

ФИФА ФуТСАл-куп

пРОМОцИјА НА кНИгИ ОД пРОЕкТОТ НА ВлАДАТА НА РМ

на што го најавив пред една година, дека ќе започнеме со инвестиционен циклус за

подобрување на стандардот на војниците, тоа и го правиме. Ние сметавме дека треба да се обно-ви овој објект затоа што ова е касарна каде што 24 часа има припадници на АРМ. Ова е центар за обука, ова е место каде што припадниците на Армијата доаѓаат на доброволно служење на вое-ниот рок и затоа сметавме дека треба да има од-лични услови за живот и за работа. Ова е посери-озен зафат во касарната во Велес после 1982 го-дина. Ова покажува дека Министерството за од-брана и ГШ на АРМ имаме јасни приоритети за подобрување на стандардот и на условите во кои работат и живеат припадниците на Армијата. Оваа инвестиција чинеше околу 16 милиони денари. Ние нема да застанеме тука, продолжуваме и поната-му со реновирање и реконструкција на објектите, секаде каде што има потреба за тоа“.Ова го изјави министерот за одбрана, Зоран Коњановски, на 17 декември во касарната „Алек-со Демниевски-Бауман“ во Велес, по повод свече-ното пуштање во работа на реновираниот објект на војничкиот ресторан во Командата за обука на АРМ.На свеченоста присуствуваа претставници на МО, припадници на АРМ, како и градоначалникот на општина Велес, Горан Петров.

РЕНОВИРАН ВОјНИчкИ РЕСТОРАН

пОСЕТА НА ЗОк

о спортскиот центар „Форца“ во Скопје на 13 декември се

одигра пријателски натпревар во мал фудбал помеѓу тим составен од претставници на Министер-ството за одбрана на Република Македонија и АРМ и тим соста-вен од воените аташеи акредити-рани во Република Македонија. Натпреварот заврши со победа на тимот на МО и АРМ. Сепак ре-зултатот беше во втор план, на прво место беше дружењето. Ак-терите на натпреварот докажаа дека покрај успешната соработка на деловен план успешно сорабо-туваат и на спортски план.

НАТпРЕВАР ВО МАл ФуДБАл

„РИТАМ МАкЕДОНИјА“инистерот за одбрана, Зо­ран Коњановски, за прв пат

од формирањето на АРМ, на 13 декември ги посети и разгова­раше со членовите на воениот оркестар.Воениот оркестар во соработ ка со професорот Илија Пејовски од Универзитетот „Гоце Дел­чев“ во Штип работи на ре­али зација на проектот „Ритам Македонија“ во чии рамки ќе се аранжираат околу 18 нови пес­ни, по што ќе се создаде и но­сач на звук. Проектот ќе се фи­нализира со завршен концерт на 28 март наредната година, кога всушност е и Денот на Во­ениот оркестар.– Долго време овој оркестар беше заборавен од сите мини­стри за одбрана. Знаеме дека има капацитет и затоа решив­ме да вложиме во оркестарот, а резултатите за брзо време ќе ги видиме сите, изјави министе­рот Коњановски, додавајќи оти досега главниот проблем за от­суство на меѓународна сора­ботка со воените оркестри бил скудниот репортоар.Според професорот Пејовски проектот „Ритам Македонија“ има големо значење за оние кои студираат музика бидејќи тоа значи дека повторно ќе се случи подем на оркестрите.

а 7 декември на Воената aкадемија „Генерал Михаило Апостолски“ во Скопје беа промови-рани 17 нови наслови од проектот за превод

на 1.000 стручни книги кои се користат на врвните универзитети во светот. Со оваа 23-та промоција се објавени и дистрибуирани вкупно 410 наслови од капиталниот проект кој Владата го започна мината-та година.– Проектот добива сè поголеми размери, учебници-те се користат во голема мера и тоа беше мотив и поттик да влеземе во втората фаза. Првата фаза вклучуваше 500 учебници, а втората уште 500 од сите научни области, од безбедноста, економијата, правото, инженерството, медицината, рече премие-рот Никола Груевски, кој се обрати на промоцијата.Тој најави отворање библиотека во Градскиот тргов-ски центар која ќе се вика „Илјада книги“, каде што ќе има примероци од сите преведени и објавени стручни книги, но и изданија од другите книжевни проекти што ги финансира Владата - книгите од едицијата „Нобеловци“, насловите од проектот „130 тома македонска книжевност“ и др.Министерот за одбрана Зоран Коњановски рече дека со шест наслови кои се меѓу новообјавените 17, се заокружува бројот од вкупно 30 книги за безбед-носните, одбранбено-мировните и воените науки.

Потребата за следење на воздухо-пловите довела до едно решение – инсталирање на радарите на посебни воздухоплови и следење на леталата од височина. Токму тогаш се родила новата ера на набљудувањето.Решението се нарекува AWACS, одно-сно милитаризиран воздухоплов „Boeing 707“ на чиј труп е монтиран ротирачки диск. Во декември 1978 година, Комите-тот за планирање на НАТО-алијансата (NATO’s Defence Planning Committee) го одобрил заедничкото оперирање на 17 „3А – NE“ „AWACS“-воздухоплови ток-му поради неопходноста за ефикас-но управување на системот за рано предупредување. Со помош на овој си-стем пријателските и непријателските

(Airborne W a r n i n g and Control System) ,

најпластично кажано е радарски систем дизајниран со цел рано откривање на воздухоплови во одреден воздушен про-стор. Имено, во текот на 1960-тите го-дини кога од една страна станало јасно дека воените воздухоплови повеќе не можеле да летаат доволно високо за да ги избегнат проектилите „земја-воздух“, а од друга страна, во полн ек било и т.н. прикриено летање над различен тип на терен и на различна височина, се намет-нала потребата од следење на воздуш-ниот сообраќај и на многу мали, но и на големи височини.

14

воздухоплови можат да бидат детекти-рани од многу голема височина и на голе-ма оддалеченост (околу 400 километри), и тоа надвор од опсегот на повеќето проектили „земја-воздух“. Според карак-теристиките, три AWACS-воздухоплови во преклопувачки орбити биле способни да ја покријат целата територија на Цен-трална Европа. Височината, пак, на која еден AWACS-воздухоплов лета е при-ближно 9.100m.Системот AWACS е наречен уште и AEW&C-систем (Airborne Early Warning and Control System) и истиот може да се користи во сите временски услови за од-бранбени и офанзивни воздушни опера-ции и за извршување надзор и функции на команда и контрола.

AWACS – РАДАРСКИ СИСТЕМ ЗА РАНО ОТКРИВАЊЕ

НЕБЕСНИТЕ ОЧИ

15

Оваа антена во интервал од 10 sec (вре-ме на една ротација на радарот) може да ги открие и да ги следи другите воз-духоплови во област од околу 500.000 квадратни километри. Тој лета на големи променливи височини, овозможувајќи откривање на воздухоплови кои остану-ваат скриени од радарите поставени на копно. За време на извршување на миси-ите, AEW&C-системите можат да комуни-цираат со пријателските воздухоплови и да се надополнуваат едни со други во по-глед на размената на податоците.

КОРИСНИЦИ И ТЕХНИЧКИ ДЕТАЛИНајпопуларните AWACS-воздухоплови во светот се „E-3 Sentry“ и „E-2 Hawkeye“, но многу земји имаат и свои AEW&C-системи. Платформата „Е-3 Sentry“ била изграде-на од страна на „Boeing“, заснована врз тогаш етаблираниот „Boeing 707“. Сое-динетите Американски Држави започна-ле да го користат воздухопловот од ти-пот „Е-3 Sentry“ (како дел од системите за контрола на воздухоплови AEW&C) во 1977 година, десет години по почето-кот на процесот на дизајнирање, развој, тестирање и конструирање на првиот прототип-воздухоплов. Тие моментално оперираат со најголемата флота AWACS-воздухоплови (вкупно 33), додека НАТО-алијансата има 17, Велика Британија има 7, Саудиска Арабија има 5, а Франција 4. Во Јапонија, Е-3 технологијата е инстали-рана во воздухоплов од типот „Boeing“ Е-767. Воздухопловот „Е-2 Hawkeye“, пак, ста-пил во служба во 1965 година. Кога станува збор за типовите на воз-духоплови користени како платформа за системот „AWACS“, интресно е да се напомене дека кралските австралиски воздушни сили и турските воздухоплов-ни сили користат воздухоплови од типот „Boeing 737“, а шведската воздухоплов-на флота користи „S 100B Argus“ (бази-ран на „Saab 340“ со радар „Ericsson Erieye PS-890“). Производител на радарските системи, а во овој случај и снабдувач на „Boeing“ е компанијата „Northrop Grumman Electronic Systems“, која претставува ги-гант во развојот и производството на радари за навремено предупредување. Инаку, за „Е-3“ се користат радарските системи од типот „AN/APY-1“ и „AN/APY-2“, додека за авионот Е-767 се користи систем од типот „AN/APY-2“.

Израел, анулирајќи го темелот на изра-елската одбранбена доктрина – принци-пот на изненадување при првиот удар. „Ова е една од најлошите и најопасните продажби на оружје кога било“ истак-нал сенаторот на американската сојузна држава Масачусетс, Едвард Кенеди. Не-кои од сенаторите оделе дотаму што ве-леле дека продажбата не била во служба на промоција на стабилноста (како што се тврдело), туку дека одела во прилог на обезбедување на американските нафте-ни ресурси. Продажбата опфаќала пет „Е-3 Sentry АWACS“ авиони и осум „KE-3“ воздухоплови – полначи на гориво, со резервни делови и логистичка поддршка во периодот од јуни 1986 година до сеп-тември 1987 година.

Во однос на корисниците на овој тип „ле-течки радари“, интересно да се спомене е дека во текот на осумдесеттите годи-ни на минатиот век се случила една кон-троверзна продажба на воздухопловите AWACS на Саудиска Арабија од страна на администрацијата на САД на чело со то-гашниот претседател Роналд Реган, која се сметала за дотогаш најголема про-дажба на воена опрема надвор од ма-тичната земја. На продажбата реагира-ле многу истакнати американски граѓани, истакнати американски сенатори, па дури и државата Израел и нејзините лоби-групи. Според експерти на израел-ската одбрана воздухопловите AWACS биле во состојба да ги набљудуваат сите движења на воздухопловните сили на

кРАТкИ пОДАТОцИ ЗА „E-3A“

ДОЛЖИНА 46,68 метри

ВИСИНА 12,7 метри

ШИРИНА 44,45 метри

ОПЕРАТИВНА БРЗИНА 800 км/час

ТРАЕњЕ НА ЛЕТ 10+ часови

ВООРУЖУВАњЕ нема

ВИСИНА НА ЛЕТ 10.670 метри

ПОСАДА – E-3A 17 членови (4 членови на посадата од кои двајца се пилоти, еден навигатор и еден инженер и 13 специјалисти за AWACS);

ПОСАДА – E-3B&C 21 член (4 членови на посадата од кои двајца се пилоти, еден навигатор и еден инженер и 17 специјалисти за AWACS)

МАКСИМАЛНА ТЕЖИНА НА ПОЛЕТУВАњЕ 151.955 килограми

1616

ФуНкцИОНИРАњЕТО ВО пРАкТИкАВо моментов флотата на НАТО, составена од 17 „AWACS Е-3А“ радар-воздухоплови и три тренер карго-авиони (кои се кори-стат за обука на пилотите и транспорт на патници и товар), може да функционира со помош на екипаж од 17 (21) високообу-чени припадници од повеќе стручни об-ласти. Промена на конфигурацијата од транспортно-патничка на товарна може да се изведе многу лесно, брзо и ефек-тивно. Со едно полнење гориво авионот може да лета над 10 часа – податок кој ако се искомбинира со фактот дека опе-раторите се способни да ги идентификува-ат и да ги следат сите непријателски авио-ни кои работат на ниски височини над раз-лични видови на терен и да дадат насоки на пријателските авиони кои работат во истата област, го прави овој воздухоплов повеќе од посакуван. Во ваква улога авионите биле успешно ко-ристени во операции при природни ката-строфи и за цивилни потреби, на пример:– земјотресот во Пакистан, 2004 година;– ураганот „Катрина“ во САД, 2005 годи-

на;– земјотресот во Хаити, 2009 година и– поплавата во Пакистан, 2010 година.Како систем за набљудување, флота-та AWACS исто така носи широка пале-та на опрема, модерна авионика, опре-ма за навигација, комуникации (UHF Anti-Jamming Communication Equipment) и системи за обработка на податоци. Еден таков систем е „Здружениот так-тички информационен дистрибутивен си-стем“ (Joint Tactical Information Distribution System - JTIDS), кој веднаш ги пренесува сите вредни и стратешки важни инфор-мации на сојузниците. Сите мисии започ-нуваат преку „Air Tasking Order“ – ATO, при што секој член ги знае своите зада-чи и што сè е потребно да изврши во одреден момент. Во АТО се дадени по-датоците за полетување, дестинацијата и „кој е кој“ на небото – пријателски-сини сили и непријателски-црвени сили (распознавањето се врши преку системот IFF –„Identification Friend or Foe“). Во те-кот на летот, мисијата може да се проме-ни преку издавање ново ATO.Флотата на НАТО составена од AWACS-воздухоплови игра уникатна и значајна улога за Алијансата, преку спроведување широк спектар на мисии. Во последните не-колку години, биле доделени извршувања на сложени и тешки тактички мисии како

Флотата, пак, која е дел од НАТО-алијансата, е лоцирана во НАТО- возду-хопловната база (NAB) „Geilenkirchen“ во Германија. Силите во состав на НАТО, етаблирани во 1980 година, се наре-чени “NATO Airborne Early Warning and Control Force“ (NAEW&CF). Програма-та за управување со NAEW&CF (NATO Programme Management Organisation-NAPMO) има една клучна карактеристи-ка – нејзината мултинационалност. Силите се стационирани во Брунсум, Холандија, и се составени од назначени воени офице-ри и цивилни службеници од земјите кои учествуваат во програмата. Нејзиниот ге-нерален менаџер е одговорен пред ге-нералниот секретар на НАТО за админи-стративните и кадровските работи. Во моментов, полноправни членки се след-ните држави: Белгија, Канада, Данска, Германија, Грција, Унгарија, Италија, Лук-сембург, Холандија, Норвешка, Полска, Португалија, Романија, Шпанија, Турција, Обединетото Кралство и САД. Четириесе-тина локации наречени „NATO Air Defence Ground Environment Sites“, веднаш по основањето на организацијата биле пре-наменети поради потребата од нивна ком-патибилност со споменатите авиони кои вршеле набљудување од Норвешка на се-вер до Турција на југ.Обединетото Кралство е зем ја-член ка на NAPMO и со сво јата флота од седум „Е-3D“-воз духоплови придонесува дирек-тно во NAEW & CF. Франција не е член на NAEW&CF, но има набљудувачка улога и нејзините „Е-3Fs“ и понатаму остануваат оперативни во NAPMO- програмата.Командата на силите, односно NAEW&CF HQ е лоцирана во Монс, Белгија, и се со-стои од две оперативни компоненти:1. „NE-3A“-компонента базирана во NAB „Geilenkirchen“, Германија, поткрепена со 17-те „3А – NЕ“ воздухоплови на НАТО, екипирани со меѓународните тимови од повеќе земји .2. „Е-3D“-компонента базирана во RAF „Waddington“, Линколншир, Велика Бри-та нија, со своите седум „Boeing Е-3D“-воз-духоплови, екипирани исклучиво со екипа-жи од Кралското воздухопловство.Вкупно, во двете компоненти е ангажиран персонал кој брои 3.100 воени и цивилни претставници. Силите, исто така, распо-лагаат со три истурени бази-аеродроми: „Konya“ во Турција, „Aktion“ во Грција и ба-зата „Oerland“ во Норвешка. Врвно обучу-ваниот персонал во воздухопловите е ан-гажиран за период од три до пет години.

што се: поддршка за поморски опера-ции, блиска воздушна поддршка (Close Air Support), менаџирање на воздушни-от простор, борбено барање и спасување (Combat Search and Rescue) итн.По ирачката инвазија врз Кувајт во 1990 година, дел од авионите на НАТО (по-прецизно „AWACS“-компонентата од ба-зата во Германија, беше распореде-на во источниот дел на Турција за да по-могне во зајакнување на јужното крило на НАТО за време на војната. Операција „Anchor Guard“ вклучувала мониторинг на сообраќајот во воздухот и морето во ис-точниот Медитеран и обезбедување на линијата долж ирачко-турската граница. Мисијата била спроведена од август 1990 до март 1991 година. Авионите од НАТО и на Обединетото Крал-ство работеа интензивно и на Балканот како поддршка на резолуциите на ООН и на мисиите на Алијансата во Босна и Хер-цеговина и Косово и за време на опера-циите на сојузничките сили. Во текот на кампањата на Балканот воздухопловите AWACS реализирале околу 500 мисии за координирање на сопствените воздухопло-ви, потрага по непријателски воздухоплови и обезбедување безбедно раздвојување на целокупниот воздушен сообраќај и по-минале околу 4.800 часа во лет. За време на терористичките напади во САД во 2001 година, седум НАТО AWACS-воздухоплови биле распоредени на територијата на САД, односно за време на операцијата „Еagle Assist“, со цел да по-могнат во одбраната на Северна Амери-ка од понатамошни напади. Тогаш за прв

пат во историјата на Алијансата средства-та на НАТО биле распоредени како под-дршка и одбрана на една од нејзините земји-членки. Потребата од операции се наметнува и во мирновременски услови, при значајни спортски и други манифестации како што се на пример Летните олимписки игри во Атина во 2004 година, Европското фуд-балско првенство во Португалија во 2004 година и повеќе важни средби на други меѓународни организации. Дополнително, AWACS-воздухопловите на НАТО служат како воздушна поддршка за време на состаноците на шефовите на државите од Алијансата и при останати владини и невладини средби и самити на НАТО.

Драган Павловски

сно во фаза на тестирање се остатоците од летачката чинија најдени на поле бли-зу една база во Австралија која била ко-ристена од САД и од Велика Британија за извршување и развој на нивните атомски експерименти. Хемиската анализа напра-вена на примероци од почвата на поле-то укажува на мали количества титаниум кој е многу цврст и лесен метал, екстензив-но користен во изградбата на летала. При подетаљна анализа на хемиските супстан-ции биле пронајдени и хемиски остатоци кои ги има само онаму каде што се случи-ле хемиски експлозии со многу висока тем-пература. Објаснувањето за овој факт е следново, дека исто како германскиот Ме-163 и летачката чинија користела хиперго-лично гориво кое во контакт со течности

нтересот на светската и на македон-ската јавност кон големите мистерии околу лабораториите на силите вклу-чени во Втората светска војна отсе-

когаш бил голем. Токму затоа „Штит“ во минатите изданија ви ги прикажа големите пробиви на германските, на советските и на јапонските научници на многу полиња – од развојот на атомската и „замрзнатата“ бомба, преку млазните авиони, електро-магнетните оружја и подморниците-носачи на авиони, па сè до неверојатните летачки објекти со форма на диск. Сметајќи дека пробивот во овој тип летала може да до-несе целосен пресврт во авиоиндустријата (и во цивилната и во воената), во овој број токму тие се предмет на наша дополнител-на анализа.

„МОДЕлОТ Т“Корените на идејата за „летачки диско-ви“ повторно ги наоѓаме во лаборатории-те на нацистичка Германија, иако концеп-тот кој демонстрирал супериорни резулта-ти во однос на тогашните летала им бил познат и на американските научници кои по крајот на војната активирале некол-ку проекти кои се занимавале со нивниот развој. Имено, проектите наречени „Silver Bug“ (изградба на летало со способност да полетува и да слетува вертикално), „Pye Wacket“ (развој на мали дискови како ра-кетите „воздух-воздух“) и особено инте-ресниот „Flying saucer“ го претставувале американското настојување за развој на летачките дискови. Менаџиран од стра-на на американското воздухопловство,

ЛЕТАЛАТА КОИ НЕ ЈА ВИДОА „СВЕТЛИНАТА НА ДЕНОТ“

МИСТЕРИОЗНИ

ДИСКОВИа извршуван во познатата база „Wright-Patterson“, проектот за развој на „летачка чинија“ бил класифициран како најстрога тајна сè до 1999 година, кога била донесе-на одлука истиот да се декласифицира и да стане достапен за јавноста. Впрочем од тие документи станува јасно дека САД сериозно се занимавале со развој на „летачката чинија“. Леталото чие масовно производство било крајната цел, имало способност со екипаж од чети-ри лица да остане на надморска височина од 550 km цели шест недели. Дополнител-но, летечкиот објект би можел да склади-ра четири посебни оружја подготвени за исфрлање каде било на Земјината топка. Како најцврст доказ за тоа дека проек-тот сепак бил во подоцнежна фаза, одно-

предизвикува стравотна експлозија. Сепак, податоците за LRV се непотполни бидејќи голем дел од нив сè уште се под ознаката „строго доверливо“.

ДРВЕНИОТ ПРЕТХОДНИКОсврнувајќи се на американските напо-ри за изградба на летачки дискови, неми-новно е да се спомене првиот дизајн на-речен „Vought“ V-173. Токму ова летало било виновно за многубројните извештаи за забележани неиндентификувани летач-ки објекти за кои се верувало дека не по-текнуваат од Земјата. Имено, V-173 имал кружна форма која овозможила голема предност во однос на леталата од тој пе-риод. Тестовите извршени со ова летало утврдиле дека тоа практично е невозмож-но да премине во т.н. stall-состојба во која пилотот неминовно губи контрола над ле-талото. V-173 бил способен за лет со брзи-на од над 220 km/h, додека за слетување и полетување му била потребна брзина блиску до нулата.Конструкцијата на V-173 била израбо-тена од дрво покриено со ткаенина, а придвижувањето било доверено на два мотори „Continental A-80“ со по 80 коњски сили кои ја пренесувале својата енергија на два дрвени пропелери.

„ЛЕТАЧКА ПАЛАЧИНКА“За оваа конструкција се вели дека нај ве-ројатно е првото летало дизајнирано како диск единствено поради аеродинамич-ни причини. Тоа е наследникот на V-173, со ознака „Vought“ XF5U, познат под прека-рот „Flying Flapjack“ или „летачка палачин-ка“. Дизајнот на леталото дизајнирано од Чарлс Зимерман достигнало одредени ек-стреми – трупот и крилата на леталото биле de facto споени во едно, а моторите биле поставени на два спротивни краеви со што се постигнува главната цел, намалување на отпорот на воздухот до минимум. За разлика од неговиот претходник XF5U бил изграден од материјал наречен мета-лит кој се базира на алуминиум. Воедно XF5U бил и поголем, а со тоа и неколку-пати потежок од неговиот претходник. Се-пак, неверојатните летни карактеристики останале – продвижуван од два R-2000 радијални мотори на „Pratt & Whitney“ со по 1.600 коњски сили, XF5U бил спо-собен за вертикален лет со брзина од 32 km/h до 740 km/h. Поставеноста на про-

18

пелерите всушност се противела на си-лите кои можат да го превртат леталото така што овозможувале тоа и покрај него-виот неконвенцијален дизајн да е сосема стабилно. Кога станува збор за пропеле-рите, интересно да се спомене е дека тие биле конструирани од дрво и поставени во две нивоа, слично како роторите на хели-коптерите. Пропелерите и моторите биле поврзани на начин кој дозволувал нивно придвижување и во случај едниот мотор да откаже.Системот за контрола, пак, се состоел од пар конвенционални вертикални стабили-затори меѓу кои биле поставени две стаби-лизирачки перки. Имајќи предвид дека според пред ви ду-вањата XF5U требал да ја преземе уло-

гата на ловец, на него било предвидено поставување на комбинација од митра-лези и топови, иако тоа на прототипот не било физички инкорпорирано. И покрај одличните карактеристики един-ствениот изграден прототип бил ком-плетиран кон крајот на Втората светска војна, а пропелерите не биле произведе-ни до 1947 година. Фактот што американ-ската армија својата флота ловци започ-нала да ја базира на млазен погон, како и пробивањето на сите рокови и буџет за развој на XF5U, довел до напуштање на проектот. Воените историчари и инжене-ри сметаат дека неколкуте таксирања на површината на земјата, како и малите пре-лети, можат да се окарактеризираат како неславен крај на една неверојатна идеја.

лата од 10 метри. Опремен е со stealth-технологија и со автономен систем на вештачка интелигенција така што речиси е потполно невидлив за Земјините рада-ри. Основна цел на „Taranis“ е собирање разузнавачки информации, надзор и извидување на непријателска територија употребувајки т.н. „on-board“ сензори и евентуален напад на големи растојанија бидејќи со себе „носи“ и бомби и проекти-ли. Ова летало може да биде контроли-рано од високообучени воени тимови по-зиционирани на која било точка на све-тот преку сателитска комуникација.Развојот на овој авион започнал во де-кември 2006 год., а пробните летови нa „Taranis“ се закажани за 2011 година.

Душко Аврамовски

пОглЕД кОН ИДНИНАТА – „TARANIS“

рототипот на борбеното беспилотно летало на иднината именувано спо-ред келтскиот бог на громот, Тара-нис, беше откриен пред британска-

та јавност во јули оваа година. Со изгле-дот кој наликува на вселенските бродо-ви од филмскиот серијал „Star Wars“ се претставува иднината на беспилотните летала. „Taranis“ (чија вредност е 143 ми-лини фунти) е првото официјално открие-но високотехнолошко беспилотно stealth-летало на компанијата „BAE-Systems“ со кое таа ќе ги тестира можностите за развој на автономните беспилотни лета-ла (Unmanned Combat Air Vehicle – UCAV) способни за развивање на големи брзи-ни и за напад на цели на голем дострел (дури и на друг континент). „Taranis“ е долг скоро 12 метри, со распон на кри-

СпЕцИФИкАцИИ НА XF5UЕКИПАЖ Еден (пилот)

ДОЛЖИНА 8.73 mРАСПОН НА КРИЛА 9.91 m

ПОВРШИНА НА КРИЛА 44.2 m2

ТЕЖИНА (ПРАЗЕН) 5.958 kgМАКСИМАЛНА ТЕЖИНА 8.533 kg

БРЗИНА (MAX) 765 km/h на 8.543 mДОСТРЕЛ 1.703 km

БРЗИНА НА ИСКАЧУВАњЕ 914 m/min

ОДНОС ЕНЕРГИЈА/МАСА 0.27 kw/kg

ВООРУЖУВАњЕ

Митралези (6x .50 mm) или топови (4x 20 mm) и бомби: 2x 450 kg

19

ОФИЦИЈАЛНИОТ ДИСКЗадржувајќи ја својата важност во воен контекст, дизајнот на летачкиот диск не за-мира ниту во подоцнежниот период кога во суштина ја има улогата на „доказ дека концептот навистина функционира“. Ка-надскиот производител „Avro Aircraft Ltd.“ кон почетокот на 50-тите години на мина-тиот век финансиран од канадската вла-да започнал студија за изработка на су-персоничен циркуларен ловец-бомбардер, проект кој по 1954 година бил целосно преземен и финансиран од американ-ското воено воздухопловство. Резултат на оваа студија било леталото со озна-ка VZ-9AV (VZ – експериментално лета-ло со конфигурација способна за верти-кално полетување; 9 – деветто по ред во серијата; AV- дел од името на компанијата „Avro“).Дизајнот на проектот со многу имиња („Project Y“, WS-606A“, „Project 1794“) се ба-зирал на концептот за летало во форма на познатото „фризби“, чија структура се основала на триаголник поставен во цен-тарот на кој биле додадени сите остана-ти елементи. Подигнувањето од земја се должело на големото потиснување гене-рирано од турбороторот поставен во сре-дина на триаголната рамка, кој, пак, црпел енергија од три млазни мотори од типот „Continental“ Ј69-Т-9. Секој од моторите имал сопствен резервоар за гориво и за масло и не бил поврзан со останатите мо-тори. Во однос на стабилноста на неконвенцио-налното летало, интересно е да се споме-не дека во текот на тестирањето било откриено дека леталото е многу нестабилно во хоризонта-лен лет бидејќи „аеродинамичниот цен-тар на притисокот бил пред центарот на гравитација“, па поради тоа есенцијално било поставувањето на механички систе-ми за стабилизација. Иако леталото имало еден пилот, било предвидено екипажот да брои двајца членови, поделени во две каби-ни. Пилотот, пак, управувал на едноставен начин преку странична контролна рачка. Тестирањето на летечкиот диск започ-нало во јуни 1959 година, кога први-от „Avrocar“ бил тестиран во мо-дот наречен „статично лебдење“, кога всушност биле увидени не-колку проблеми поврзани со потиснувањето на моторите. Имено,

„дел од издувните гасови се враќале назад кон моторот“ со што драстично се намали-ло генерираното потиснување, што, всуш-ност, значело дека леталото нема способ-ност да лебди на поголеми височини. Во текот на останатите тестирања проблеми се појавиле и со големите осцилации и не-контролирани ротации кои подоцна биле отстранети со подобрување на системот на контрола. Модификациите на централниот издувен отвор и отворањето на 52 дополнителни отвори овозможиле леталото на 12 ноем-ври 1959 година да го изврши „првиот сло-боден лет“, кој, за жал, како и останатите четири тестови извршени по него покажа-ле дополнителни проблеми и недостатоци на оригиналниот дизајн.

Сепак, и покрај успехот кој ти-мот го постигнал во решавањето на проблемите кои фреквент-но се појавувале во текот на тестирањата, финансирањето на

проектот престанало кон почетокот на 1961 година, додека во декември истата го-дина, по потрошени речиси 10 милиони до-лари, бил прогласен и официјалниот крај на проектот. Денес двата прототипови на „Avrocar“ кои се доказ за исклучителните дизајнерски и производни способности на канадските и на американските инженери, поради цело-

сното финансирње на нивната из-градба од страна на американско-то воено воздухопловство, се цело-сно реставрирани и поставени како

музејски експонати во САД. Иван Петрушевски

(развиван за DARPA), а неговата основна цел е поддршка на потенцијалните мисии што, всушност, вклучува набљудување, извидување, елиминирање на против-воздушната одбрана, електронски на-пад, класичен напад и сл., а способен е и за автоматско полнење гориво во лет. Според спецификациите „Phantom Ray“ е долг 11 метри со распон на крилата од 15 метри. Неговата максимална брзи-на достигнува 0,85 маха или 1.051 km/h (брзина на крстарење – 988 km/h), а до-стрелот му е 2.414 километри. Првото претставување на „Фантомскиот зрак“ се случило во мај 2010 година во Сент Луис, каде биле извршени и „такси“-тестови на земја.

Иван Петрушевски

„ФАНТОМСкИОТ ЗРАк“ НА САД

мериканската гордост во оваа „бор-ба“ е заштитена од неверојатното наизглед футуристичко лета-ло наречено „Фантомски зрак“

(„Phantom Ray“) развивано од добро по-знатиот американски авиопроизводител „Boeing“. леталото кое според основни-те карактеристики се вбројува во група-та на „невидливи“ или „stealth“ беспи-лотни борбени летала (невидливи за ра-дарите), како концепт се појавило уште кон средината на 2007 година. Брзиот развој на конструкторските скици на ова летало и на првиот прототип се должи на процесот наречен „rapid prototyping and manufacturing“, односно процес на брз развој на прототип и негово брзо произведување. „Phantom Ray“ е бази-ран на прототипот означен како X-45C

СпЕцИФИкАцИИ НА AVROCAR VZ-9-AV

ЕКИПАЖ 2

ДОЛЖИНА 5.5 m

ВИСОЧИНА 1.07 m

ПОВРШИНА НА КРИЛА 23.6 m2

ТЕЖИНА (ПРАЗЕН) 1.361 kg

МАКСИМАЛНА ТЕЖИНА 2.522 kg

БРЗИНА (MAX) 480 km/h

ДОСТРЕЛ 1.601 km

МОТОРИ3 X Continental J69-T-9 млазни мотори, секој со потисок од 2.9 kN

Плод на македонскиот ум

еобични се овие наши времиња. Во нашето соседство, во Европа и пошироко, наменското производ-ство за војската и за другите корис-

ници едноставно „цути“, кај нас – замира. Така барем беше до појавата на А.Д. „Еу-ропрофил“ од Крушево кое успеа со ис-тите луѓе и со истите машини, но со мно-гу иницијативност, односно ум, како што би рекле ние, поранешниот дел на холдингот „Еуроинвест – 11 Октомври“ од Прилеп да го издигне како феникс од пепелот.Сè почна со приватизацијата на пора-нешното ДОО „Еуропрофил“ на „Еуроин-вест“, кога овде дојде сегашниот домина-тен сопственик и претседател на Одборот на директори на фирмата за производ-ство на композитни електроизолациони материјали „Еуропрофил“, Живко Ширко-ски. Необично за наши прилики, тој напра-ви низа потези со кои „бродот што тонеше“ го извлече на површина. Најпрвин тој отку-пи 70 % од управувачките акции од фирма-та која „тонеше“, и тоа исклучиво од држа-вата, притоа вклучувајќи ги дотогаш врабо-тените во поранешното ДОО како соработ-ници. Денес, фирмата во која се вработени 17 ви-сокообразовни и други кадри, е отворена за прием на млади, способни стручњаци. И раководните лица во „Еуропрофил“ се мла-ди, почнувајќи од генералниот директор Блаже Ширкоски и техничкиот директор, Менде Богоески.Вториот потег, кој се покажа исклучиво успешен, беше да се смени начинот на ра-бота во „Еуропрофил“, и тоа почнувајќи

20

Универзално балистичко заштитно средство „Алек М09“НОВ пРОИЗВОД

универзалното балистичко заштитно средство (уБЗС) „Алек М09“ е средство за безбедно полнење и празнење на личното вооружување (пиштол и пушка). Станува збор за пронајдок кој е верификуван како прототип од надлежните служби на МО и гш на АРМ, а наскоро се очекува да отпоч-не и производството на нулта-серијата. Средството „Алек М09“ ја елиминира грешката при неправилното ракување со личното вооружување. „Безбедно, без страв од повреда, вели доминантниот соп-ственик на „Еуропрофил“, Живко ширко-ски, се пука со сите видови и калибри на лично вооружување и припадна муниција за истите, во затворена просторија и на от-ворен простор. Доколку при полнењето или празнењето на личното вооружување дојде до случајно истрелување на куршум, зрното не се одбива, односно не прави ри-кошет, бидејќи се задржува во внатреш-носта на средството. „Алек М09“ е изработен од композит-ни заштитно-балистички материјали чија предност е што се лесни, издржливи и от-порни на сите физички и атмосферски влијанија“. Средството „Алек М09“ ги задоволу-ва условите за користење во армијата, полицијата, агенциите за обезбедување, банките, поштите и секаде каде што има воведено служби за обезбедување имот и лица. Инаку средството е оригинално,тоа е изум на ширкоски и „Еуропрофил“ и прет-ставува нов производ кој треба да се пла-сира на домашниот и на странскиот пазар.

21

од организацијата на работа, за­снована врз нова, извозно ори­ентирана програма, па сè до секојдневните нешта кои го олес­нуваат извршувањето на работата. „Им ветив на вработените дека ‘Еу­ропрофил’ бргу ќе ги подмири зао­станатите обврски и дека ќе има ре­довно работа и плата, но затоа по­барав од нив на работа да доаѓаат ослободени од секојдневните гри­жи, со позитивна енергија и однос кон работата. И работите почнаа нагло да се менуваат. Денес ние сме фирма што работи позитив­но, со 98 % извозно ориентирано производство, со голем број патен­ти и пронајдоци од комерцијален и наменски карактер, со цел активно вклучување во наменското произ­водство и со углед во општината, во Републиката и во светот, а сето тоа е заслуга на сите вработени во А.Д. „Еуропрофил“.За тоа, покрај другото најдобро го­вори и успешно реализираниот на­уч но­истражувачки проект доверен од Министерството за наука и обра­зование на РМ.

ИдеИ преточенИ во практИкаПромотор на новото време на „Еу­ропрофил“ беше Живко Ширкоски, поранешен артилериски офицер, денес претседател на Одборот на директори, кој сето свое знаење и умешност го вложи овде, притоа користејќи го знаењето и на маке­донските и на светските умови, на врвни професори, академици и дру­ги стручњаци во развојот на про­изводството. „Без идеја, вели тој, нема ништо. А идеи имаме многу. Што е уште поважно, нив ги приме­нуваме во практика“.Користејќи ги наследените машини од поранешното ДОО, но со при­мена на нови знаења и технологии, „Еуропрофил“ денес може да се по­фали со производи и со нови сред­ства со врвен квалитет кои се ба­рани на светскиот пазар, меѓу кои спаѓаат и пет пронајдоци (три се веќе патентирани). Во технолошки­те процеси пултрузија, филамент вајдинг и производство на прес­маси се застапени исклучиво ком­позитни балистички материјали, а нивната обработка се врши со примена на најсофистицирани компјутерски програми, што би ре­кле, роботизирано. Производствената програма пул­тру зија е автоматизиран контину­иран процес за производство на широк асортиман на композит­ни профили со најразлични кон­фигурации. Армирани со стаклен ровинг, мат­ткаенина и инпрегни­рани со смолни системи, пултри­дираните производи се многу по­стабилни, поеластични, со пого­лема аксијална јачина и со голема специфична цврстина, отпорни на корозија и на агресивни средини,

лема цврстина и термичка зашти-та, постојаност и имаат широка при-мена. „Способни сме да изработиме се-каков калибар на цевка до 120 mm според стандардот на НАТО“, истак-нува генералниот директор Блаже Ширкоски.

Почеток на наменско ПроизводствоПо оваа постапка е направено и средството „Алек М09“, наменето за безбедно празнење и полнење на оружје, како сосема ново сред-ство на Балканот и пошироко. „Тоа, вели Живко Ширкоски, е наш автен-тичен, македонски производ, изра-ботен исклучиво од балистички ком-позитни материјали“.Во координација со Министерство-то за одбрана и Генералштабот на АРМ извршена е и промоција на ова средство. На оваа промоција, освен од МО и од ГШ, присуствува и воените аташеи акредитирани во РМ, претставници на МВР, на Ми-нистерството за економија и други. При анализата на средството, вели Живко Ширкоски, на воените ата-шеи не им беше јасно како е можно во Крушево, во Македонија, одно-сно во „Еуропрофил“ да се произ-

ведува едно вакво средство. Има-ше многу прашања, многу интерес за средството, а воедно и за наши-те вкупни можности. Благодарение на тој интерес денес нè повикуваат на сите воени саеми каде што има-ме што да покажеме и да ја афир-мираме нашата земја“.На 28 јануари 2010 година се од-ржа нова презентација на „Алек М-09“ на која претседателот на Од-борот на директори, Ширковски, односно „Еуропрофил“, добија при-знание, односно благодарница од Асоцијацијата на воени аташеи за иновативноста во областа на на-менското производство од компо-зитни материјали. Во согласност со

а притоа поседуваат минимална термичка експанзија и маса. Денес оваа програма наоѓа сè поголема примена во производството на во-ена опрема, како што се балистич-ки заштитни плочи, делови за бес-пилотни летала итн. Во тој поглед „Еуропрофил“ уште во 2007 годи-на доби согласност за производ-ство и за промет на вооружување и на воена опрема од Владата на РМ, односно од Министерството за економија, врз основа на доби-ените мислења од Управата за на-

менско производство при Мини-стерството за економија, од Ми-нистерството за одбрана, како и од ГШ на АРМ и од Министерство-то за внатрешни работи.Втората технолошка линија, „фила-мент вајдинг“ (FW), е една од ретки-те линии за производство на Бал-канот и во Европа. Од композит-ните материјали изработени по FW-технологија се прават цевки, ци-линдри, резервоари, конуси, топки, правоаголни профили кои имаат една оска на ротација и електрич-ни уреди како што се реактори, при-душувачи и изработка на намотки, поединечно и комбинирано. Произ-водите се карактеризираат со го-

1. лИНИјА ЗА „ФИлАМЕНТ ВАјДИНг“

2. ЗРНАТА БЕА пРОНАјДЕНИ ушТЕ ВО пРВАТА ТРЕТИНА НА ВНАТРЕшНО-СТА НА СРЕД-СТВОТО шТО пОТВРДуВА ДЕкА ТОА гИ ЗАДОВОлуВА СТРОгИТЕ БАРАњА НА пРОпИСИТЕ ЗА кВАлИТЕТ НА пРОИЗ-ВОДИ

3. ВО пРОИЗ-ВОДСТВО СЕ ЗАСТАпЕНИ ИСклучИВО кОМпОЗИТНИ БАлИСТИчкИ МАТЕРИјАлИ, А НИВНАТА ОБРАБОТкА СЕ ВРшИ СО пРИМЕНА НА НАјСОФИС- ТИцИРАНИ кОМпјуТЕР-СкИ пРОг-РАМИ

4. пРЕТСЕДА-ТЕлОТ НА ОДБОРОТ НА ДИРЕкТОРИ НА „ЕуРО-пРОФИл“ ЖИВкО шИРкОСкИ пРЕД ЕкИпАТА НА „шТИТ“ пукА ВО ВНАТРЕшНО-СТА НА „АлЕк М09“ ЗА ДА Н уВЕРИ ДЕкА СРЕДСТВОТО Е БЕЗБЕДНО

5. ДЕл ОД пАТЕНТИ-РАНИТЕ пРОИЗВОДИ И ДРугИТЕ пРОНАјДОцИ НА „ЕуРО-пРОФИл“

соодветните одделенија на МО и на ГШ на АРМ, на 30 март 2010 годи-на се одржа и презентација пред ге-нерали и слушатели на Генералска-та школа од Кралството Холандија. И овојпат интересот за „Алек М09“, но и за другите можности на „Еуро-профил“, беше над очекувањата.Веќе во април 2010 година беше извршена показна презентација на ова средство во единиците на АРМ. Во касарната „Илинден“ во Скопје беше направена презентација за старешините од единиците на АРМ. „Начелно, вели потполковник Душ-ко Бојчовски, како тактички носител на родот пешадија во АРМ, учесни-ците на презентацијата покажаа ин-терес за средството. Врз основа на презентацијата произлегоа и од-делни забелешки на средството кои се доставени и вградени од „Еуро-профил“ и вградени во средството. „Идните корисници на средството, вели Живко Ширкоски, беа импре-сионирани од неговата ефикасност. Ни дадоа позитивна енергија да про-должиме со ова, но и со други сред-ства од наменската индустрија за ко-ишто допрва ќе се чуе. Добивме и некои барања од корисниците на ко-ишто конструктивно одговоривме“.Во септември 2010 година од стра-на на Комисија на МО и на ГШ на АРМ се изврши верификација на изработениот прототип на „Алек М-09“ при што средството во це-лост ги задоволи барањата на ко-рисникот.„Комисијата што ја изврши вери-фи кацијата на „Алек М09“ има-ше единствено забелешка на тех-нич ката документација на сред-ството, вели претседателот на Ко мисијата, потполковник Живко Ди митриевски, од Одделението за развој на вооружување и опрема при Секторот за логистика на МО. Документацијата треба да се дора-боти и подобри во понатамошни-те фази на развој и сериско произ-водство на „Алек М-09“.Следна фаза во развојот е изработ-ка и верификација на нулта-серија, која воедно е и вовед во сериското производство на „Алек М09“. И м-р Ѓорѓи Башовски, полковник од Одделението за контрола на квалитет во Секторот за логисти-ка на МО имаше пофални зборови за средството. Тој смета дека сред-ството има висок квалитет и ги за-доволува строгите барања на про-писите за квалитет на производи (ПКП), како и НАТО-стандардите од оваа област.

Драгоцениот бисерЗа потребата од вакво средство за која било армија не треба мно-гу да се зборува. Во речиси секоја армија има жртви поради несоодве-тен начин на полнење и празнење на оружјето. Еден таков случај бил и директен повод некогашниот ар-тилерец Живко Ширкоски не само да го измисли ова средство туку

22

испробал средството „Алек М09“, односно пукал од сите калибри на личното вооружување во негова-та внатрешност за да се увери дека средството е безбедно.Кога пред екипата на „Штит“ го демонстрираше средството, тој, веројатно како и на сите претходни демонстрирања, самиот прв го ис-проба средството за да докаже кол-ку е безбедно. „Наменското производство, вели Живко Ширкоски, е драгоцен би-сер во вкупното производство на РМ. Треба само да им го покаже-ме на светот, а за тоа е потребна само подобра организација и со-работка на субјектите во оваа об-ласт, пред сè стратегија на држава-та и еднаков третман на фирмите со овластувања во наменското произ-водство“.Овде, во „Еуропрофил“, допрва из-вираат нови, оригинални идеи во об-ласта на истражувањето и развојот на нови средства и технологии, како на пример примената на нано-технологијата во производството. Ако наскоро се најде партнер, доп-рва за „Еуропрофил“ ќе се чуе како за фирма која применува нови, свет-ски технологии.Како еден од идните потези на тој план е планираното учество со палета на сопствени произво-ди на РП 7, кој е основен инстру-мент на ЕУ за финансирање на на-учното истражување и технолош-киот развој. Според оваа програ-ма којашто треба да се реализи-ра до 2013 година, производите РП 7 на ЕУ се организирани во 4 спец-ифични програми и во две допол-нителни. „Еуропрофил“ претенди-ра да учествува со свои произво-ди на изложбениот салон во Брисел во приоритетните области околина (вклучувајќи ги и климатските усло-ви) и, што е посебно важно, во обла-ста на безбедноста.„Ги користиме најновите искуства и достигнувања во светот, но има-ме и свои идеи и размислувања за развојот, вели Ширкоски. Се наде-вам дека ќе има повеќе разбирање и соработка од фирмите кои рабо-тат наменско производство и дека со изградба на државна стратегија на тој план наменското производ-ство во Македoнија повторно ќе се развие“.Пример за тоа дека навистина има надеж за нашата наменска индустрија е токму „Еуропрофил“. Вра ботените зрачат со енергија, полни се со идеи и развојни проек-ти за чија реализација им е доволна само една искра разбирање и под-дршка од надлежните државни ор-гани. Тие едноставно го имаат клу-чот за успехот. Светот допрва ќе слушне за плодовите на македон-скиот ум кои се создадени токму тука, во малата но модерна хала на „Еуропрофил“.

Здравко Ризовски/Васил Дичевски

и да го преземе целиот финанси-ски ризик во тактичко-техничкиот развој на средството во кое, па-тем речено, досега има вложено над 50.000 евра. Досега се напра-вени над 15 модели, а композитни-те материјали, тоа е општо позна-то, се многу скапи и се увезуваат. За да увезеш такви материјали по-требна е голема доверба од испо-рачувачите, а „Еуропрофил“ таа до-верба ја стекна со работа, со кон-кретни идеи и со нивна примена во практиката.Според наше мислење средствата „Алек М-09“ и другите средства од сличен карактер се повеќе од по-требни на АРМ, но главниот збор го има корисникот, односно ГШ на АРМ и соодветните авторитети во МО. Ова средство посебно има при-мена во МВР, бидејќи ги задоволу-ва одредбите од Законот за оружје според кои се предвидува земање примероци од испукани куршуми.„Некогаш, вели Ширкоски, во ЈНА се празнеше оружјето во буре со песок. Самиот бев сведок кога еден војник беше ранет од рикошет на зрното при такво празнење на оружјето. ‘Алек М09’ во таа смис-ла е безбедно средство, а освен тоа може да се користи насекаде, во за-творени простори и на отворено“.Интересно е и тоа што самиот до-минантен сопственик и претседа-тел на Одборот на директори на „Еуропрофил“ е и првиот којшто го

23

ПРИЗНАНИЕ ЗА НАШИТЕ ХЕРОИ

ФЕНИКС

енешната подготовка го детерми-нира утрешниот успех“, вели еден цитат. Сето тоа ставено во контекст на оцените кои ги добија сите досе-

гашни контингенти на Армијата на Репу-блика Македонија кои учествуваа во ми-сиите во средноазиските Авганистан и Ирак, но и воопшто, придонесот на на-шата земја во глобалниот мир, уште ед-наш јасно потврдува дека втемелените правила за ефективна и ефикасна под-готовка на припадниците на АРМ даваат резултат за почит. Дека нашиот придонес се валоризира во неговата вистинска вредност се потврди и од зборовите на претседателот на Со-единетите Американски Држави, Барак Обама, кој на маргините на самитот на НАТО во португалскиот главен град упа-ти честитки за исклучителниот македон-ски придонес во Авганистан. Фактите кои зборуваат за оспособено-ста на нашите припадници веќе не се ниту новост, ниту изненадување. При-падниците на АРМ како многупати досе-га покажаа и докажаа дека нивната земја знае да продуцира достојни кадри чија подготвеност е на нивото на армиите на земјите-членки на НАТО-алијансата.

СВЕчЕН ДОчЕкРезултатите за почит беа потврдени и по враќањето на контингентот од Армијата на Република Македонија кој беше дел од наменската мисија „ФЕНИКС“. Тие беа јасно и гласно истакнати на свечено-

лемува значењето на сета изразена благодарност од страна на нашите пар­тнери. „Уште кога ги започнавме подго­товките со нашите искрени поддржува­чи, Соединетите Американски Држави, бевме свесни дека станува збор за ис­клучително сложена мисија, мисија која сама по себе бараше многу подготовки и енергија...Водени од потребата за со­лидарност, носени од чувството на од­говорност и принципиелност, Република Македонија без двоумење прифати пар­тнерството со Вермонт да биде продол­жено во една нова и поразлична мисија. Свесни за состојбите, но и уверени во на­шата исправност, ние го продолжуваме огромниот придонес на нашата држава во мировните мисии“, рече министерот за одбрана во своето обраќање. Пофални зборови беа искажани и од на­чалникот на Генералштабот на АРМ, ге­нералот­потполковник Мирослав Стоја­новски. „Денес ми претставува особена чест и задоволство што со оваа свечена церемонија ќе им оддадеме достојно при­знание на нашите херои кои во измина­тите девет месеци беа дел од наменски­те сили „ФЕНИКС“ во рамките на мисијата ИСАФ во Авганистан. Со сите вас го спо­делувам чувството на гордост што како припадници на АРМ уште еднаш пока­жавме дека сме созреани за извршување на исклучително тешки и сложени зада­чи“, истакна генералот Стојановски. Потврдата за тоа колку процесот на под­готовка влијае на финалниот резултат

ста одржана на 2 декември во касарна-та „Илинден“ по повод нивното враќање дома. „Слушајќи ги секојдневните одлич-ни оцени за вашата мисија и за поеди-нечниот ангажман на секој од вас, се гор-деев со вас. И затоа воопшто не ми беше изненадувачка веста дека 73 припадни-ци на АРМ се одликувани со медали и признанија“, истакна министерот Зоран Коњановски кој дополни дека „изминати-ве девет месеци вие бевте генерацијата која го продолжи македонскиот контину-итет на принципиелност, подготвеност, партнерство и одговорност“. Министерот Коњановски истакна дека станува збор за мисија која носи посеб-на тежина, факт кој уште повеќе го зго-

ГОРДO СЕ ВРАТИ

24

дојде и од командантот на наменските сили, мајорот Кочо Христовски. „Квали-тетните подготовки кои беа спроведени пред заминување, добро избраниот пер-сонал, како и доследното извршување на сите поставени задачи од страна на секој припадник на контингентот поединечно, придонесоа поставената мисија успеш-но и во целост да биде завршена. Како припадници на АРМ, како и секогаш до-сега, успеавме да ја потврдиме нашата професионалност, одговорност, дисци-плина. Со сите овие вредности кои ги кра-сат припадниците на мисијата „ФЕНИКС“ и припадниците на Армијата на Републи-ка Македонија ќе се трудиме и понатаму како и досега да бидеме препознатливи

операции за поддршка на мирот и ста-билноста на средноазиската земја, ми-сии за обезбедување на високи лич-ности од воениот персонал на НАТО и ИСАФ и заедно со коалициските сили на НАТО и САД делуваа како поддршка на авганистанската армија и полиција. „Из-минатиов период од девет месеци во мисијата „ФЕНИКС“ беше период кога на-шите мировници учествуваа во обука и менторирање на Авганистанската наци-онална армија и полиција, изведуваа за-еднички операции за поддршка на ми-рот и стабилноста на Авганистан и беа рамо до рамо со партнерите, но и со ав-ганистанското население“, истакна ми-нистерот во своето обраќање, на што

и високо респектирани меѓу другите во-оружени сили во светски рамки“, дода-де тој.

ДЕВЕТМЕСЕЧНА МИСИЈАРазличноста на мисијата „ФЕНИКС“ во однос на останатите е евидент-на. Имено, 79-те припадници на Пол-кот за специјални операции (пСО) и на Баталјонот на Воената полиција (бнВП), заедно со нивните колеги, припадници-те на Националната гарда на Вермонт, САД, и Армијата на САД, во период од девет месеци извршуваа мисии од об-ласта на обуката и менторирањето на Авганистанската национална армија и полиција, потоа изведуваа заеднички

МИНИСТЕР ЗА ОДБРАНА, ЗОРАН кОњАНОВСкИ

„Секој од вас во себе го носеше товарот на одговорноста да се продолжи по патот на претходните генерации, но и да се напра-ви чекор повеќе за идните. И тоа е повеќе од доволен преди-звик со кој, вие, почитувани мировници, повеќе од успешно се справувавте.

Денес знаеме дека е исполнета уште една тешка мисија, Репу-блика Македонија е достојно претставена, нашето искрено пар-тнерство со Соединетите Американски Држави достојно е про-должено, а авганистанската армија и полиција успешно се обу-чени. И токму ова е повеќе од доволно мисијата ФЕНИкС да ја оцениме со највисоки оценки, а на 79-те припадници од полкот за специјални операции и од Баталјонот на Воената полиција да им кажеме: БлАгОДАРИМЕ ЗА СÈ шТО НАпРАВИВТЕ!“

Нгш НА АРМ, гЕНЕРАл-пОТпОлкОВНИк МИРОСлАВ СТОјАНОВСкИ„Со успешното завршување на мисијата како дел од наменските сили ФЕ-НИкС во составот на ИСАФ, потполно се исполнети целите заради кои оваа мисија и беше реализирана. Обука и менторирање на авганистанските без-бедносни сили, обезбедување на бази, придружување на конвои, учество во директни акции, обезбедување на хуманитарна помош и друго, се само дел од задачите со кои вие го дадовте не така скромниот придонес на Републи-ка Македонија во поддршката и стабилноста и изградбата на демократијата во Авганистан. Споменатите задачи во изминативе девет месеци ги извршу-вавте во услови на висок ризик, суров климатски амбиент и при постојана за-грозеност по безбедноста на човечкиот живот, што од вас бараше постојана напрегнување и професионален однос кон сите обврски. Водени од силна-та желба за афирмација на својата татковина, Република Македонија, по-кажавте храброст и посветеност, од почетокот до крајот на мисијата, во што нè уверија извештаите и високите оцени добиени од нашите партнери, од Армијата на САД и од командните структури на НАТО“.

25

САД да им додели медали и признанија на 73 припадници на АРМ. Дполонител­но, сите припадници кои беа дел од на­менската мисија од министерот за одбра­на добија позлатени и сребрени монети, а беа доделени и четири плакети со лого­то на Министерството, и тоа на Полкот за специјални операции, на Баталјонот на Воената полиција, на „ренџерите“ и на „волците“. Токму тие медали и приз­на нија, дополнети со високите оцени за професионализмот пoкажан во секој­днев ното работење претставуваат de facto­потврда за интероперабиолно­ста на АРМ со земјите­членки на НАТО­алијансата.

Иван Петрушевски

се надоврза и началникот на Генерал-штабот на АРМ, кој во својот говор рече дека со исполнувањето на задачите при-падниците на мисијата „го дадоа својот не така скромен придонес на Републи-ка Македонија во поддршката и стабил-носта и изградбата на демократијата во Авганистан“.

ПРИЗНАНИЈА И МЕДАЛИОна што нам треба најмногу да ни им-понира е фактот дека успешно изврше-ните обрски навистина не поминале не-забележани. Напротив, високиот степен на професионалност и храброст покажа-ни за време на оваа сложена мисија беа повеќе од доволна причина Армијата на

СТРУЧНИ СОРАБОТНИЦИ– доц. м-р Катерина Апостолска, графички дизајнер;– Роберт Митевски, фелеристичар;– м-р Сафет Ахмети, историчар на уметноста;– Александар Стојчев, воен историчар;– Мери Аницин Пејоска, координатор на истражувачкиот тим и директор на Музејот на Македонија;– Горданче Видиниќ, етнолог;– Кирил Трајковски, хералдичар;– Мирјана Нинчовска, историчар.

26

Во продолжение ви ги претставуваме идејните решенија за сите типови гардиски униформи и нивните елементи.

ВИДОВИ УНИФОРМИГлавната цел на проектот е дизајнирање и изработка на нова униформа за Ба тал јо нот за почести и опслужување на АРМ, а пора­ди зголемување на неговите активно сти се јавува потреба за дизајнирање и изработка на три различни видови униформи:1. ЦЕРЕМОНИЈАЛНА УНИФОРМА, одно­сно униформа за церемонијална промена на знамињата пред Собранието, пред Вла­дата и пред резиденцијата на претседате­лот на Република Македонија.2. ПРАЗНИЧНА УНИФОРМА, односно униформа за официјални приеми и пречек на високи гости. 3. СВЕЧЕНА УНИФОРМА, односно уни­форма за одбележување на државните и на националните празници на Република Македонија.

ОСНОВНИ ЕЛЕМЕНТИ НА ГАРДИСКАТА УНИФОРМАОсновните елементи на униформата се поде лени на задолжителни и незадолжи­телни. Задолжителните елемен-ти пропишани според до­машното законодавство и стандардите на европската и на светската фелеристика вклучуваат неколку основни категории:1. Знаци на припадност: знак на припадност – сти­

ниформата на гардата претставува најсвеченото национално обележје на АРМ кое ги содржи сите нејзини воени, историски, општествено-по-ли тички и етнолошки карактери-

стики. Имајќи го предвид значењето на гардиската униформа како репрезент на историјата, културата и воениот континуи-тет на државата, на 5 декември 2010 годи-на во просториите на Домот на АРМ беа претставени идејните решенија на новите униформи за припадниците на Баталјонот за почести и опслужување.„После долги подоготвки, горд сум и радо-сен зашто енергијата на сите кои се вклу-чени во овој проект вроди со плод и де-нес пред вас ги имаме идејните решенија и прототипови кои сум уверен дека ќе бидат обележје на гардата во периодот кој сле-дува. Овие решенија пред Вас се сублимат на историјата и на современото време, решенија кои го истакнуваат мултиетнич-киот карактер на Република Македонија, а истовремено и нашата воена историја“. Така министерот за одбрана на Република Македонија пред присутните претставни-ци на МО, на АРМ, на кабинетот на прет-седателот и други гости ги окарактеризира новите решенија за гардиските униформи и воедно додаде дека тие се компатибил-ни и се надополнуваат со веќе постоечки-те гардиски униформи.Сметајќи го ова како врв во својата кари-ера, Александар Ношпал, автор и коорди-натор на проектот, истакна дека на проек-тот се работело шест месеци со тим соста-вен од професионалци во повеќе области поврзани со сето она што треба да биде претставено на гардиската униформа.

ИДЕЈНИ РЕШЕНИЈА ЗА НОВИТЕ ГАРДИСКИ УНИФОРМИ

СПОЈ НА ТРАДИЦИЈАТА И КУЛТУРАТА

„пОчЕСНАТА гАРДА НАРЕчЕНА И цЕРЕМОНИјАлНА гАРДА НА ЕДНА ЗЕМјА пРЕТСТАВуВА ВОЕНА ЕДИНИцА кОјА СЕ СОСТОИ ОД пРИпАДНИцИ НА НАцИОНАлНАТА AРМИјА, ИЗБРАНИ ВНИМАТЕлНО СпОРЕД НИВНИТЕ ФИЗИчкИ И пСИхИчкИ СпОСОБНОСТИ И ВЕшТИНИ, ОДНОСНО НИВНАТА гОлЕМА МОТИВИРАНОСТ, ВИСОкИТЕ СТАНДАРДИ НА НАДВОРЕшЕН ИЗглЕД И ОДНЕСуВАњЕ кОИ пОСЕДуВААТ гОлЕМ ТАлЕНТ И ВЕшТИНА ВО ИЗВЕДуВАњЕТО НА цЕРЕМОНИјАлНИТЕ ОБВРСкИ“

ИДЕјНО РЕшЕНИЕ ЗА ИНСИгНИјА НА гАРДАТА НА АРМ

Идејното решение за инсигнија на гардата претставува стилизиран лик на македонски рис, поставен во си-метрична кружна рамка од гранки со дабови лисја кои на врвот завршува-ат со светски познатиот знак за АРМ, односно македонското цвеќе. Знакот би требало да биде изработен од ме-тал во златна боја, а горенаведените елементи да бидат нанесени во вид на гравура (релјефно). Историски, во Македонија постои сочувана фале-ра од 5-4 век пр.н.е. на македонското племе линкестиди (линкес = рис), кое живеело на денешната територија во Охридско. На бронзената фалера има претставено рис – симболот на линке-стидите. Дабот, пак, претставува дре-вен заштитен симбол на античките Македонци. Неговата симболика на гордост, доблест и чесност се користи во сите можни варијанти до ден де-нес, на пример, бадниковото гранче за Божиќ.

1. ЗНАцИ НА пРИпАДНОСТ2. лАМпАСИ3. ВАРИјАНТИ НА ЕпОлЕТИ ЗА ВОјНИк, пОДОФИцЕР И ОФИцЕР4. ЕСкЕлБАНДИ5. СкИцИ ЗА НОВИОТ ДИЗАјН НА гАРДИСкАТА уНИФОРМА6. ИСТОРИСкО-ВОЕНИ ИЗВОРИ

27

ли зација на грбот на РМ во круж-

на форма со дијаметар од 66 mm на кој е испишан текстот АРМ во жолта или бела боја; амблем на државното знаме на РМ во пра-

в о а г о л н а форма со ди-мензии 66/33 mm, пора-бено со жол-та или златна боја; метал-на ознака на

стилизиран сончо-глед познат во све-тот под името ма-кедонско цвеќе (из-работена во две ди-мензии, 40 mm и 28 mm) а на средина на кирилица е испиша-но АРМ на црвено поле.2. Род, служба или специјалност: овие ознаки претставува-ат метални инсигна-ции (на левата и на десната јака од пал-

тото). Ознаката на гардата досе-га не е направена, па во овој кон-текст се нуди идејно решение за ознаката кое дополнително ви го претставуваме.3. Чинови: во досегашната уни-форма не беа предвидени и изра-ботени инсигнии кои визуелно ќе ги издвојат војниците, подофице-рите и офицерите. Чиновите во новите униформи ќе бидат прет-ставени преку следните елементи: – еполети: поради нивната ком-плексна доработка и масивност се предлага да бидат мобилни, а да се прицврстуваат со ремчиња од црни сујташи, пришиени на линијата на рамото на горните де-лови од униформата. Изработени се три предлози за еполети инспи-рирани од елементот „сокај“ (не-вестински украс за глава од Гор-ни Полог од крајот на 19 век). Ди-мензиите на еполетите се 3-5 cm во ширина, а 14-16 cm во должина.– екселбанди: втор значаен еле-мент спо ред кој визуелно би се за-бележала дистинкцијата помеѓу чиновите е присуството, отсуство-то или големината на украсните екселбанди на горниот дел на но-вата гардиска униформа. Ексел-бандите се во црвена боја, инспи-рирани од т.н. плетеници, напра-вени од волнени киски – рески (не-вестинска мијачка носија од село Галичник), а нивните завршетоци се метални (златно-сребрени).– лампаси: еден вид златни или сребрени срмени гајтани или ши-рити (сујташи) кои, во зависност

од чинот отсуствува-ат, а се употребуваат на манжетните или, пак, на предниот дел на гардиското палто во вид на украс.– ознаки на капите или на шапките: до-полнителен елемент за разликување на

од кожа, како и украсни срме­ни и црни гајтани.2. Историско-воени извори: При ди

зај ни

рањето на гар­диската униформа се из­двојуваат неколку каракте­ристични елементи од ма­кедонската воена историја. Имено, искористени се во

ените елементи во об­лекувањето кои датира­ат од времето на Алек­сандар Македонски, од­носно од 4 век пр.н.е. ка

ко македонскиот во

ен шлем употребу­ван од војниците на ма

кедонската фалан­га и металните штит-ници за нозе кои се предизајнирани во кож

ни чизми со ви­сина под коленото. Употребен е и т.н. македонски ковач­ки јатаган кој да­тира од пред 25

века, а по потекло претставува варијација на античкиот македон­ски воен меч наречен ксифос, кој патем се употребува и за време на Илинденското востание. Од поно­вата историја употребени се еле­менти за главата, односно шапки или капи од времето на Илинден­ското востание во 1903 година, ка­ракеристичната капа на Питу Гули, како и неизоставните офицерски капи од времето на СФРЈ, во чиј со­став Македонија беше околу 50 го­дини.3. Мултикултурни извори: Мулти­културата, односно мултиетнично­ста е една од главните одлики на Македонија и како таква треба да се нагласи во новата гардиска уни­форма. Фактот дека голем дел од нашата носија има влијание од ис­ламот, односно од албанската и по­себно турската култура („а ла тур­ка“), е непобиен, и тоа токму се ка­рактеризира преку употребата на срмени везови и гајтани. Воедно, преку употребата на колоритот се опфаќаат и основните комбинации на знамињата на двете гореспомна­ти националности: црно­црвената кај Албанците, а бело­црвената кај Турците.Од горенаведените компоненти се изведени неколку варијанти на гар­дистички униформи кои се делат на две групи. Во првата група се претставени униформи со разли­чен дизајн спо­ред намената, а задржан е ис­тиот компози­циски колорит меѓу долниот и горниот дел, а во втората гру­па, според на­мената, се мену­ва бојата на гор­ниот и на долни­от дел.

Подготвил: Иван

Петрушевски

чиновите. Идејните решенија се изработени од срмени гајтани или срмен вез во вид на апликација.4. Наградни знаци, декорации, сервис-медали и одликувања.Незадолжителните, односно де­коративните елементи имаат ес­тет ска функција, се вметнуваат без одредени правила и служат един ствено за градење на ди зај­нер ската структура на униформа­та. Овие елементи потекнуваат од не­колку извори кои се основата на македонската национална свест:1. Етнолошки, односно етнограф-ски извори: Новиот дизајн на гардиската униформа најмноги црпи инспирација од македонска­та етнографија која претставу­ва неизмерно богатство. Осно­вен елемент кој се издвојува како општомакедонски е, се разби­ра, специфичниот колорит: бела­та боја и богатите украси со вез изработени во црвена и во црна боја. Токму поради нивната дол­говековна симболика и изразен ликовно­дизајнерски контраст, бо­ите даваат извонредна можност за редизајн на гардиската уни­форма на РМ.Кројот на гардиското палто, на елекот и на капутот, како и везо­вите и украсните гајтани во нив­ната форма и изработка се пре­земени од богатата етнографија, попрецизно од елементи и носии од Прилепскиот, од Скопскиот и од Галичкиот крај, секако адап­тирани на современите кројачки решенија карактеристични за мо­дерната класична облека.Што се однесува до традиционал­ните македонски украси искори­стен е филигранот и кујунџиската работа на нашите предци, односно копчињата од филигран и пафти-те кои претрпуваат стилизација и промени и се користат како токи на гардиските колани изработени

28

ристигнуваме во касарната „Илин-ден“ со нов трепет во срцата. Мно-гу пати сме биле тука, наскоро пак ќе бидеме овде, бидејќи на 2 де-

кември овде се случува голем настан: дочек на македонскиот контингент „Фе-никс“, прв во мировно-хунитарна мисија со борбени елементи. Сепак, чувството е исто, треперливо – доаѓаме во касарна-та во која, пред речиси 19 години, како и во Охрид, во Битола и во Велес, првпат стапнаа првите војници-регрути на АРМ и каде што е формирана првата регу-ларна единица на Армијата на Република Македонија – Воената полиција.Уште на влезот кон нас постапија љу-безно, но крајно професионално. Нè ле-гитимираа, нè најавија кај командантот,

потполковник Чедо Јакимовски, а по-тоа, во придружба на наредникот Горан-че Ангеловски, инаку прв подофицер на чета, се упативме кон канцеларијата на командантот. Дента тој беше наш домаќин, и ние знаевме дека сме во си-гурни раце.Командантот Јакимовски нè пречека со насмевка на лицето, нè понуди да сед-неме и започна неврзан муабет, како да сака да нè ослободи од некои стеги по-ради сознанието што сме овде, во Вое-ната полиција и што разговараме прво со него, со командантот. Набргу нè послужија и со задолжителното кафе, „гарнирано“ со сок, па постапно премину-ваме на поводот за којшто сме дојдени овде.

Прва единица на арМНекако спонтано муабетот го почнавме со историјатот на единицата, формирана само 15 дена по роденденот на Армијата на Република Македонија, на 15 април 1992 година. Практично, таа е прва фор-мирана единица на АРМ, со тоа и нејзина прва и најголема потпора. Ианаку, коре-ните на Воената полиција се многу под-лабоки и датираат од 7 мај 1903 година. Тогаш, за времето на одржувањето на Смилевскиот конгрес во с. Смилево, не-посредно пред Илинденското востание, за првпат македонските револуционер-ни сили организирале вооружени селски стражи со задача да го обезбедат непре-ченото одвивање на Конгресот, како и да укажат заштита на делегатите кои прису-

Со Военаta полиција на АРМ

Сигурна потпора

васил дичевски

29

ствувале на Конгресот. Токму на тој ден, за првпат организирано се извршило обезбедување на редот, мирот и заштита на делегатите на Конгресот, што во суш-тина претставува основна функција на Полицијата. По тој повод овој ден се сла-ви како Ден на Полицијата.Единицата на Воената полиција, како единствена воено-полициска сила во АРМ, постојано се оформуваше, се развиваше и се опремуваше, притоа извршувајќи ши-рок спектар на задачи – редовни, вонред-ни и борбени. Истовремено во измина-тиот период во Единицата се обучени и оспособени голем број војници-регрути кои подоцна се приклучија во професио-налниот состав на безбедносните струк-тури на АРМ, а посебно во редовите на

но, професионално, без ниедна грешка и, пред сè, безбедно извршено, како што гласи и мотото на единицата „Секогаш подготвени“.Во нејзиното „досие“, односно мисија и задачи, доследно е запишано дека баталјонот на Воената полиција (бВП), покрај другото, учествува во одбраната и заштитата на територијалниот интегри-тет, независноста и суверенитетот на Ре-публика Македонија и го поддржува Гене-ралштабот на АРМ во неговите активно-сти преку обезбедување на реони, прав-ци, единици, команди и објекти. Тие со успех извршуваат голем број задачи од доменот на надлежноста на единицата, како што се: борба против диверзантско-

терористички и други вооружени групи; обезбедување на врховниот командант и на високи воени раководители и стран-ски делегации; регулирање и контрола на воениот сообраќај; сузбивање на крими-налитетот во одбраната, укажување под-дршка на силите на МВР во справувањето со закани, ризици и опасности врз без-бедноста на РМ, оспособување на декла-рираната единица на бВП за учество во меѓународни мировни и хуманитарни опе-рации, обезбедување на смената на зна-мето на РМ пред македонското Собрание, како и други сложени задачи од делокру-гот на работата на Воената полиција. Она по што тие се разликуваат од останатите припадници на Армијата е привилегијата да се биде во позиција преку добиените

Воената полиција. Во изминатите 18 го-дини низ стројот на единицата помина-ле речиси 4.500 војници и старешини. Сите нив, претходните и сегашните воени полицајци, ги имаат поставено темелите на Воената полиција на АРМ денес. Припадниците на Воената полиција ак-тивно учествуваа и во одбраната на територијалниот интегритет и суверенитет на Република Македонија во конфликтот во 2001 година, во кој животот трагично го загуби тогашниот командант на едини-цата, капетанот I класа, Љупчо Мирчовски.Во почетокот единицата се пополнуваше со војници и со регрути, а од 2001 година започнува професионализацијата. Едини-цата се опремува со современа опрема и со специјална техника, но и континуирано се грижи за надградување на методите и техниките во извршувањето на професи-оналните задачи, со осовременување на обуката, со усвојувањето на стандарди-те и со достигнување на одредено ниво на интероперативност со сличните едини-ци во НАТО-земјите. Од 7 септември 2006 година, кога е исвршена промоција на баталјонот на ВП, единицата стана дел од Здружената оперативна команда (ЗОК), а со најновата трансформација се очекува единицата на ВП да го добие вистинско-то место во АРМ согласно проверените вредности и потреби.Со преструктуирањето на МО и на АРМ во целост, и единицата на Воена-та полиција со успех се вклучи во ре-формите кои започнаа од јули 2001 го-дина. Согласно реформите, единица-та успешно и брзо се преструктуира, имплементирајќи ги стандардите и про-цедурите на НАТО, како во организаци-ска смисла така и во опремување со со-фистицирани материјално-технички сред-ства, како и обучување и оспособување на припадниците на единицата на сите ни-воа на командување. Исто така е воспо-ставена и успешна соработка со неколку воено-полициски единици на странски ар-мии, припаднички на НАТО-алијансата.

Без ниедна грешкаДенес припадниците на единицата на Во-ената полиција (ВП) ги краси професио-нализмот и фактот што се секогаш под-готвени да реагираат во секакви ситуа-ции во кое било време на денот. Кога не-што ќе им се довери ним, тогаш однапред се знае дека ќе биде навреме, квалитет-

30

со прописи овластувања да се врши кон­трола и да се обезбеди спроведување и почитување на прописите од страна на припадниците на Армијата во делот на редот и дисциплината. Имајќи ги предвид севкупните актив­ности на Армијата и на Министерство­то за одбрана, посебно на полето на меѓународната соработка, бројот на зада­чите кои ги извршуваат припадниците на Воената полиција од ден на ден е сè пого­лем. Тие задачи, во целост, припадниците на Воената полиција успешно ги извршу­ваат, на што се посебно горди.„Само годинава, не случајно укажува ко­мандантот, потполковник Чедо Јаки мов­ски, реализиравме 514 вонредни задачи, како што е обезбедувањето високи воени личности, обезбедувањето воени транс­порти што транизитираат низ Републи­ка Македонија и многу други различни и одговорни задачи. Сето тоа е постигнато благодарејќи на големата пожртвуваност на сите вработени во единицата“.Тоа подоцна практично го потврди и по­ручникот Изет Хусеин. Со тимот составен од професионални војници и старешини, на мошне ефектен начин пред нас пре­зентираа дел од нивните редовни актив­ности. „Секогаш мора да бидеме подгот­вени на сè, вели Изет, задоволен што не­говиот тим успешно ги реализира предви­дените задачи. Сепак, тој вели: „Во вистин­ска ситуација не смее да има грешка, затоа секогаш анализираме што и како во идни­на треба да се направи за акцијата да биде уште поефикасна, навремена и прецизна“.Така доследно се работи и во другите де­

лови на бВП. „Работиме според зако­нот, секогаш без пардон“, вели постари­от водник Борче Јакимов, иследник за сузбивање на криминалитетот. „Се ра­боти за мошне специфични задачи – расветлување на кривични дела што се случуваат или се во врска со Армијата. Затоа кон секоја задача се пристапува крајно одговорно и совесно. Неодамна, на пример, за мошне кратко време беше пронајден сторителот и расветлен случај на кражба на пушка”.Инаку Јакимов има завршено курс за воено­полициски иследник во Форт Ле­нарвуд, Мисури. Таков курс има заврше­но уште еден негов колега. „Мора да се следат модерните текови“, истакнува Јакимов. „Само така може да се унапреду­

ва работата и да се постигнуваат уште по-добри резултати“.За обуката како императив за ефикасно извршување на задачите, зборуваме и со постариот водник I класа Томче Томчевски, инаку подофицер за планирање и обука во С-3. „Обуката, вели тој, се врши соглас-но постојните правила и упатства, како и искуствено согласно НАТО-стандардите и научените лекции од меѓународни и дру-ги вежби. Како показател за работата на бВП е вежбата ‘Балкански блесок’ каде покажавме врвна професионалност во извршувањето на задачите“. Како важен момент кој говори како се работи овде, во бВП, Томчевски го наведува и инспек-цискиот надзор од страна на Одделение-то за инспекција во одбраната во април 2010 година кога баталјонот беше оценет со највисока оцена.

ИскуснИ И проверенИ кадрИАко би се опишувал нивниот живот, тој накусо би бил: работа, работа и само ра-бота. Дури и во слободното време се на штрек, подготвени во секое време, ако е тоа потребно, да извршат некоја редовна или вонредна работа. Дури и за припад-ниците на декларираната единица за ми-сии речиси и да нема одмор. По враќање од мисија, по кус неопходен одмор, вед-наш се оди на обука, на извршување на работните задачи, тогаш кога е потребно и секаде каде што е потребно. Впрочем, се работи за искусни професио-нални војници и старешини кои едностав-но живеат со работата. Како куриозитет овде се прикажува случајот со еден ста-решина на ВП (од скромност не сакаше да му го објавиме името) кој од презафа-теност со работата и поради неодложни обврски, на двапати ја одлагаше веридба-та и венчавката. А такви примери, кога ра-ботата е пред сè друго, овде има многу.„Затоа и се залагаме, вели командантот Јакимовски, што поголем број искусни и проверени во мисии и во извршувањето на редовните задачи професионални војници да ги испратиме на соодветен курс за старешини-подофицери. Во нив досега многу е вложувано, голем број од нив поминале и специјална обука ка-рактеристична само за припадниците на ВП, и тие допрва можат многу да дадат и за ВП и за АРМ со исполнувањето на секојдневните задачи во чие извршување не смее да има грешка, како и во обуката на помладите војници“.

Колку за потсетување, во ВП има профе-сионални војници кои имале интензивна обука од 2004 година како припадници на декларираната единица, биле и во мисија во Авганистан и се стекнале со незамен-ливо искуство.

Секогаш подготвениКога подоцна разговараме со капетанот Кире Николовски, командир на чета на ВП, воедно и командир на декларираната чета на ВП за мировни и хуманитарни ми-сии, оваа тема сама по себе се наметнува.„Овде, вели тој, обуката, професионално-ста и дисциплинираното извршување на задачите е секогаш на прво место. Секој припадник на четата мора прво успеш-но да ја заврши индивидуалната обу-

31

ка во која спаѓа општата воена и воено-полициската обука, како и специјалистичката обука (обука за: ганери, возачи, животоспасувачи, лидери на тимови, врскари и друго) и колективна обука како круна на обуката, која опфаќа тактика, тех-ника и процедура на ниво на тим, одделение и вод. Обуката, всуш-ност, трае цело време во текот на работата. Затоа имаме искусни, добро извежбани, секогаш подгот-вени војници и старешини“.Своите квалитети припадниците на ВП ги покажаа и за време на веж-бите „Македонски блесок 03, 04 и 05“. Декларираната чета на Воена-та полиција имаше самооценување

сока многу добра оценка го завр-ши НАТО-оценувањето OCC Ниво 2 – CREVAL што е во соогласност со нивното мото „Секогаш подгот-вени“.Неодамна од Авганистан се вра-ти контингентот на АРМ кој беше дел од наменските сили „Феникс“ во рамките на мисијата ИСАФ во Авга-нистан. Меѓу нив беа и припадници-те на баталјонот на Воена полиција кои задачите ги извршуваа за-едно со припадниците на пСО на АРМ и со Националната гарда на сојузната држава на САД, Вермонт, и армијата на САД. И претходно, во рамки на други единици, претстав-ници на Воената полиција на АРМ извршуваа воено-полициски зада-чи во Авганистан. Ќе остане забе-лежано дека прв меѓу нив, во шест-месечна мисија во оваа земја, беше наредникот Горанче Ангеловски.Во Кабул, во 2008 година, во воено-полициска мисија беше и професионалниот војник Душица Алексова. Одмерено и сигурно од-говара на прашањата за нејзинот престој таму. Единствено гла-сот и затреперува кога кажува за случајот кога пришло едно авга-нистанско девојче со раскрвавена рака. Во патролата единствено таа била од женски пол и девојчето по-чувствувало дека токму Душица ќе помогне. „Ми пријде, раскажува

таа, со верба во очите. ја превр-зав исеченица на раката. Не знам зошто но тој настан, таа епизода од војничкиот живот, уште ја паме-там. Веројатно поради вербата на девојчето во мене дека токму јас ќе помогнам“.Кога заминувавме од касарната, на-шиот домаќин, командантот Чедо Јакимовски, веќе беше заминат на други, неодложни обврски. Подоц-на, при дочекот на мисијата „Феникс“ пак се видовме. „Добредојдени сте во секое време“, рече, и замина по нови, неодложни обврски. Којзнае, тоа само го претпоставуваме, мо-жеби заради ангажманот на де-кларираната чета како дел од бор-бената група баталјони што АРМ ја подготвува за ЕУ-мисија, или за-ради приспособување со новата формација на АРМ. Којзнае.Впрочем, така е секој ден овде, без разлика дали се работи за коман-дантот, за друг старешина, или за професионален војник.Работата, професионалноста, обу-ката и дисциплината се секогаш на прво место.Затоа многу работи останаа недо-речени. Можеби во некоја друга прилика, кога припадниците на Во-ената полиција на АРМ ќе ги про-следиме во некоја нивна директна акција, кога ќе има можност на тоа да присуствуваат и медиумите.Време за вистинско проследување на нивните акции, што би рекле „во живо“, најверојатно и никогаш нема да имаме можност. За тоа можат подоцна, како и сега, припадници-те на бВП само да ни раскажуваат.

Ниво 1, НАТО-оценување Ниво 1 и самооценување Ниво 2 на кои доби преодна оцена од страна на тимот на НАТО и од АРМ-тимот за оценувањето Ниво 2 и Ниво 1 - CREVAL. Декларираната чета на Воената полиција од составот на бВП глав-но е насочена на исполнување на критериумите според OCC-концептот и на понатамошно успешно изведување на задачите при упатување на мисии предво-дени од НАТО, ЕУ и ООН. Следејќи ги сите норми и критериуми во извршувањето на секојдневните задачи од доменот на обуката, секогаш подготвени да се соо-чат со најкомлексни задачи и во најразлични услови, како што истак-нува и капетанот Николовски, нив-ната извежбаност и опременост ги прави модерна и компактна едини-ца според НАТО-стандардите.Персоналот е составен од прове-рени и искусни припадници на еди-ницата, а задачите и предизвиците кои им се поставени секогаш ги из-вршуваат професионално и ефи-касно според пропишаните стан-дарди. Работата според стандар-дите на НАТО и примена на про-цедурите, впрочем, се основна интенција на персоналот да го да-дат својот максимум за успеш-но реализирање на OCC НАТО-оценување Ниво 2 – CREVAL.Согласно планот за обука и под-

готовки за НАТО-оценувањето НИВО 2 - CREVAL, персоналот од декларираната чета на Воена-та полиција интензивно ги извеж-буваше постапките на работа на постојана и мобилна контролна точ-ка, патролирање по клучни правци за пријателски сили, пребарување на терен, апсење на барани крими-налци, ескортирање на ВИП-гости, справување со насилни и ненасил-ни демонстранти, неутрализација на диверзантско-терористички гру-пи (ДТГ) и изведување на здру-жени операции со други едини-ци. Благодарејќи на досегашно-то искуство, обученост и извеж-баност, декларираната чета со ви-

1. НИВ-НОТО МОТО Е „СЕкОгАш пОДгОТВЕНИ“

2. пОТпОл- кОВНИк чЕДО јАкИМОВСкИ, кОМАНДАНТ НА БВп: ЗА РЕЗулТА-ТИТЕ СЕ ЗАС-луЖНИ СИТЕ ВРАБОТЕНИ

3. кАпЕТАН кИРЕ НИкО-лОВСкИ, кОМАНДИР НА чЕТА НА Вп: ОБукАТА И пРОФЕСИО- НАлНОСТА СЕкОгАш СЕ НА пРВО МЕСТО

4. пОСТАР ВОДНИк БОРчЕ јАкИМОВ: кРАјНО ОДгОВОРНО И СОВЕСНО ВО РАБОТАТА

5. пОСТАР ВОДНИк I клАСА ТОМчЕ ТОМчЕВСкИ: гИ пРИМЕ-

НуВАМЕ НАучЕНИТЕ лЕкцИИ

6. пФВ ДушИцА АлЕкСОВА: ИСкуСТВОТО ОД АВгАНИС-ТАН Е ДОБРЕ-ДОјДЕНО

4. пОРучНИк ИЗЕТ хуСЕИН: СЕкОгАш МОЖЕ пОДОБРО

а ефикасно функционирање на ти-мот за обезбедување и заштита на ВИП-личности, неговите членови мо-раат да го познаваат непријателот. Со проучување на нападите низ цели-

от свет, различни безбедносни служби при анализа на можните закани имаат посоче-но и нивни заеднички карактеристики. Иако непријателот има несомнени предности, тој исто така има и одредени слабости коиш-то можеме да ги искористиме. Доколку ти-мот за заштита е свесен за овие слабости, тој може да ги исползува во своја корист со цел да го спречи нападот или барем да биде подобро подготвен во случај да биде извршен напад.

ФАЗИ НА ТЕРОРИСТИЧКИТЕ ОПЕРАЦИИ1. Избор на целта (жртвата)Оваа фаза едноставно значи дека даде-ната група или поединец ја избира својата жртва (цел). Целта може да биде некој по-единец, како на пример амбасадорите, во-ените лица или претседателите, а за ме-сто на напад може да се планира амбасада, главно седиште, полициска станица или хо-тел. Изборот на целта се базира на цели-те и можностите на групата. Постојат на-знаки дека пред изборот на самата жртва можат да се одредат поголем број можни цели, а императив за напаѓачот е да се од-бере жртва којашто ќе даде најголеми ре-зултати со најмал ризик. Терористичките или криминалните групи секогаш тежне-ат да ги одберат најистакнатите поединци или местата каде што обезбедувањето е најслабо подготвувано.

ци, библиотеките, владини документи до­стапни за јавноста и слично. Во изминатите години дојде до значител­но зголемување на способностите на сред­ствата за јавно информирање во поглед на добивањето на информации за заштитени владини службеници и нивните маршрути на движење. За криминалците ова претста­вува одличен, лесно достапен и отворен на­чин за добивање информации.Потребно е да се напомене дека при собирање на информации за целта, најголем дел од терористичките или крими­налните групи оперираат во мали и рела­тивно необучени тимови.

3. Оперативно планирањеОткако една група ќе ја избере својата жртва и ќе собере доволно разузнавач­ки информации, преминува во оператив­на фаза на планирање. Во суштина оваа фаза е иста како и онаа кога безбеднос­ните служби се подготвуваат да изведат апсење или напад. Некои, пак, од пософи­стицираните и поусовршени терористички групи изведуваат подготвителни вежби или проби.За време на оперативната фаза на пла ни­рањето, главниот приоритет на терористич­ката група е да ги оцени своите точки на тактичка предност. Непријателот секогаш ги бара следниве елементи пред секој на­пад (извесен број од нив се неопходни за не­гово успешно извршување):изненадување, вистинска положба, зона на отворање оган од огнено оружје, зона на видливост (ви­дик), надмоќност во однос на бројност и оружје, избор на време, место и услови за

2. Информации за целта (жртвата)Кога една група веќе ја има избрано својата цел, тие почнуваат да собираат разузнавач-ки информаци за неа (сите обиди за атента-ти вклучуваат одредено собирање инфор-мации пред самиот напад). Информациите се потребни дури и во случаите на напаѓачи кои се менатално нестабилни. Ова е един-ствениот момент кога преку употреба на набљудување можат да се откријат наме-рите на непријателот пред самиот напад.Тимовите за заштита мора да бидат многу чувствителни при собирањето на инфор-мации и да имаат предвид дека мисијата за собирање на информации сама по себе не е борбена мисија. Напротив, терористичка-та група се изложува себеси и ги покажува своите намери уште пред да се случи как-ва било акција. Набљудувањето на жртва-та (целта) на терористите им е потребно со цел да ги соберат сите информации и по-датоци за успешно изведување на нивна-та активност. Тоа е редовна појава дури и кога се случува непосредно пред нападот затоа што без навремени и точни инфор-мации е невозможно терористите да го из-ведат нападот. Токму затоа непријателот е во постојана потрага по разузнавачки ин-формации за штитеникот.Постојат бројни нелегални начини за собирање информации за жртвата како што е на пример употребата на „кртови“ во безбедносните служби. Сепак, терори-стичката или криминалната група, најголем дел од информациите за жртвата ги соби-ра преку разни законски извори коишто се достапни. Тука се вклучуваат телевизијата, радиото, весниците, телефонските имени-

ОБЕЗБЕДУВАЊЕ И ЗАШТИТА НА ВИП-ЛИЧНОСТИ

ЧЕ

КО

Р

32

ПРЕД НЕПРИЈАТЕЛОТ

напад, диверзии, секундарни или повторни напади, способност во поглед на обучено-ста со цел да се изведе планираниот напад, т.е. технички познавања во однос на ком-плексни експлозивни средства или оружја, доволна материјална и финансиска под-дршка и организација за да се изведе на-падот, (пари, возила, лажни документи за идентификација, средства за маскирање итн), висока способност за планирање (на пример, во случаи на киднапирање кога се потребни безброј детали како што се обезбедување на засолниште, на храна и на вода, жива сила за чување на киднапи-раниот поединец 24 часа на ден, рута за бегство и слично), можност да се биде на местото на нападот пред самиот напад без да се предизвика сомневање (неопходниот минимум е 20 минути) и детаљно разрабо-тен план и рута за бегство.

4. НападПочетокот на фазата на напад понекогаш подразбира „идентификација на жртва-та“. Непосредно пред нападот, независ-но дали се работи за поединец или група, непријателот сака да потврди дека жртва-та е присутна. Лицето коешто ќе ја из-врши идентификацијата на жртвата е не-посредно во зоната на отворање оган или активирање на експлозивната направа.Со сè поголемиот равој на технологијата и способностите во поглед на експлозивните направи, кај многу терористички групи се намалува потребата од лице што ќе ја иден-тификува жртвата. Доколку првиот план за напад е неуспешен, вториот обид станува поопасен и поскап затоа што безбедносни-те сили веќе се алармирани за постоење на заканата.Лицето што ја врши идентификацијата може, но и не мора да биде дел од тимот за напад. Основна должност на лицето е да ја идентификува жртвата, да ја провери нејзината местоположба и да испрати сиг-нал до тимот за напад со цел да се почне или да се престане со нападот. Ова обично се изведува на тој начин што лицето физич-ки влегува во зоната на дејствување, а по-тоа излегува од неа пред почеток на напа-дот или, пак, откако целта ќе биде потврде-на, тоа му се придружува на тимот во сами-от напад. За врска помеѓу тимот за напад и лицето кое го дава сигналот се користи радиопредавател или телефонска врска, а често се користат и визуелни сигнали, свет-лосни уреди или одредени движења со рака.Тимот за заштита и обезбедување на лице-то мора будно да ја следи целата ситуација и да внимава на сите маркантни промени на теренот. Доколку се забележат некои од горенаведените моменти, тоа е знак дека за многу кратко време можен е напад на лицето кое се обезбедува.

5. Бегство и „експлоатација“Бегство од местото на нападот и од без-бедносните сили кои го обезбедуваат лице-то е следната етапа. Постои мит дека сите терористи се подготвени да загинат за сво-ите цели. Меѓутоа самоубиствените мисии не се толку чести како што се претставува во јавноста. Малубројни се оние терористи или криминалци коишто планираат самоу-биствени напади.За време на фазата на оперативно планирање непријателот детаљно ќе ја ис-

планира својата рута за бегство и местото за засолниште. Аналогно на тоа, на група-та е потребно место за напад од каде што ќе може безбедно да се извлече кон свое-то засолниште. Кога некои терористички групи се обиду-ваат да стекнат име или јавна поддршка за своите политички или лични цели, доаѓа до експлоатација на настанот. Доколку те-рористичката група планира да го „експло-атира“ киднапирањето, во фазата на опе-ративно планирање треба да се обезбедат неколку елементи како што се камери, ви-деоопрема, обезбедување на периметар на засолништето, листа на барања, начин на кој ќе се комуницира со „другата страна“ и слично.

ВАРИЈАНТИ НА ДВИЖЕЊЕ НА ШТИТЕНИКОТТимот за заштита мора да биде свесен и да ги препознае петте горенаведени фази на можната терористичка или крими-нална операција. Една од целите на тимот за заштита е да ги спречи овие фази и да го натера непријателот да побара полес-ни, понеобезбедени цели. Истражувањата на извршени напади низ целиот свет постојано докажуваат дека кога тимот за заштита свесно би ги менувал своите рути на движење од вообичаените локации или времето на пристигнување и заминување за барем 30 минути (иако се препорачува-ат 60), најверојатно би се избегнал терори-стички напад врз одредена цел.Фазата на која заштитниот тим може најефикасно да делува е онаа во којашто

33

непријателот преку набљудување собира разузнавачки информации за целта. Ова е единствено време кога заштитниот тим со помош на постојана непредвидливост може да го одреди планот на групата пред самиот напад или истата да ја одврати од изборот на својот штитеник како цел. ТОчкИ НА гушЕњЕ И ИДЕАлНИ МЕСТА ЗА НАпАДВрз основа на оперативните фази може да се претпостави каде би можел да се из-веде нападот. Според тоа, основната за-дача на тимот за заштита е да се утврдат веројатните места на напад со тоа што ќе ја споредат секојдневната рута на штите-никот со моменталната позиција на карта каде што се наоѓаат во моментот и со брза анализа на рутите по коишто мораат да се движат.Во основа самата анализа на рутите (како оние за движење со возило, така и за одење пеш) ќе ги одреди „точките на гушење“, коишто исто така се нарекуват веројатни места.Точка на гушење претставува секое ме-сто низ кое мора да се помине кога се па-тува од точката А до точката Б. Доколку постојат алтернативни рути, но истите ни-когаш не се користат, а штитеникот продол-жува да патува од точката А до точката Б по истата рута и во истите временски рам-ки, самата група создала точки на гушење кои претходно не постоеле.Најголемиот дел од „точките на гушење“ се блиску до живеалиштето или канцеларијата на штитеникот затоа што тој мора секојдневно да минува преку нив. Сепак, тоа можат да бидат и други места, на при-мер, црква, училиште, неделни средби во други владини објекти и слично.Двете најчести „точки на гушење“ се наоѓаат на патеката од домот до работа и од работа до домот. Кога непријателот планира напад тој ги бара овие две места. Примената на овие принципи од минатите искуства при реализирани напади докажу-ваат дека најголем број инциденти се има-ат случено на „точките на гушење“ кои лес-но може да се предвидат.По одредување на овие точки припад-ниците на тимот за обезбедување мора да ги применат сите аспекти на тактич-ка предност во поглед на фазата на опе-ративното планирање на терористите, а тоа се: висина, зона на отворање оган, зона на видливост (видик), рута за бег-ство итн. Кога за одредено специфично место одредено како „точка на гушење“ важат најголемиот број елементи на так-тичка предност, тогаш се работи за иде-ално место за напад.Припадниците на тимот за обезбедување мора да размислуваат за точките на так-тичка предност на начин како тие сами-те да се во улога на терористи. Тимот за обезбедување и заштита мора да го оне-возможи постоењето на идеални места за напад. Досега низ анализи е заклучено дека терористичките групи редовно напаѓаат на идеалните места за напад и тоа со примена на горенаведените правила кои можат да се избегнат. Идеално место за напад е местото каде што тимот за заштита треба да ги концен-трира своите сили и зоната каде што мора да биде максимално буден.

Ненад Танески

34

борувајќи за военото воспитување и образование треба да се има предвид дека во античкиот пери-од, како и подоцна, под овој поим

се подразбирало вид на воспитување и образование со кој одредени опште-ствени сили се оспособувани за војна, а не само војската како посебна опште-ствена институција, иако во војската оваа дејност потполно доаѓа до израз.Обединувањето на поединечните борби во борби на единиците претпоставува и извежбување на таквото дејство на еди-ниците. Со самото тоа се јавува и потре-бата за посебно борбено оспособување на единиците, со што издвојувањето на военото образование и воспитување во посебно добива потполна основа и значење. Ова меѓутоа не било и един-ствената причина за осамостојување на военото образование и воспитување. Непрекинатите воени походи барале постоење на постојана војска (која се зајакнувала со мобилизација пред пого-лемите воени судири). Воспоставена како постојана институција, војската морала да живее живот кој ја подготвува за успеш-но функционирање во војна. Станува збор не само за извежбување на дејства и движења (на единиците и на поединци-те) неопходни во битка, туку и за односи-те, за дисциплината, за правата на поста-рите да им наредуваат на помладите и за обврската на помладите да ги извршува-ат наредбите на постарите бидејќи систе-мот е воспоставен заради ефикасна упо-треба на војската во војна, се негува и во мир, и тоа во уште погруб облик.

ВОЕНОТО ВОСПИТУВАЊЕ И ОБРАЗОВАНИЕВО ПЕРИОДОТ НА СРЕДНИОТ ВЕК

ВОЕН

ИОТ

СУД

БЕНИК

НА М

ЕТОДИЈ

ВОЕНИОТ ТАлЕНТ И пОЗНАВАњЕТО НА СлОВЕНСкИОТ јАЗИк БИлЕ пРИчИНА шТО ВИЗАНТИСкИОТ ИМпЕРАТОР МИхАИл III ВО 845 гОДИНА гО уДОСТОИл МЕТОДИј СО ВОјВОДСкИ чИН И гО пОСТАВИл ЗА упРАВИТЕл (кНЕЗ) НА СлОВЕНСкОТО кНЕЖЕВСТВО ВО СТРуМИчкО-БРЕгАлНИчкАТА ОБлАСТ. МЕТОДИј гО НАпИшАл И „ВОЕНИОТ СуДБЕНИк“ кОј СЕ СМЕТА ЗА пРВ пИшуВАН ДОкуМЕНТ НА СлОВЕНСкИ јАЗИк. ВО ТОј „ВОЕН СуДБЕНИк“, пОкРАј ДЕлОТ ЗА ДИСцИплИНАТА ВО ВОјСкАТА, БИлЕ ВНЕСЕНИ И СОДРЖИНИ ОД ОБлАСТА НА ВОЕНАТА ВЕшТИНА, пРАВИлА ЗА ВРЕМЕ НА ОБукАТА И НЕкОИ ОДРЕДБИ шТО МОРАлЕ ДА СЕ пОчИТуВААТ ВО БОРБЕНИ уСлОВИ

рот имало и општествена функција. Лини­ската тактика и карактерот на наемната војска барале автоматски постапки и апсо­лутна послушност. Се појавил „дрилот“ како вид на постапка со војниците и како карак­тер на односите. Се состоел од бескрајни повторувања на движењата, поделени во безброј ситни поединечни постапки, како и воведување сурови односи на постарите кон помладите, посебно на подофицерите кон војниците. Од гледиште на употребата на воените единици, целта на дрилот била да се обе­збедат автоматизирани движења на одре­дени команди. Значајно е да се истак­не дека дрилот не се задржал само во об­уката, туку со него бил проткаен целокуп­ниот живот на војската. Сè што било про­пишано било извршувано до изнемоште­

ност, без оглед на тоа што не можело рационално да се објасни. Дрилот ги прераснал рамки­те на строевите веж­би и станал систем

на воспитување и односи на

севкуп­

ниот воен органи­зам. Еднаш воведен, објективно условен во наемните војски и инициран од тактич­ката употреба на единиците, дрилот се од­ржал во употреба многу векови подоцна, губејќи го заради негативните последици, она тактичко оправдување од периодот на доцниот феудализам. Од теоретски аспект има значење како практика на односите во војската која покажала до каде може да оди обезличувањето на војниците.

ПРВИТЕ ЧЕКОРИ Военото оспособување, образование и воспитување во средновековна Ма­ке донија го започнал Методиј. Тој по завршувањето на Византиската воена ака демија бил предодреден да го насле­ди својот татко – византиски офицер и ко­мандант на поморските сили на солунската тема. По усвојувањето на воените вешти­ни, поради својата бистрина и борбеност, Методиј почнал да стекнува и воена слава. Воениот талент и познавањето на словен­

скиот јазик биле причина што византиски-от император Михаил III во 845 година го удостоил Методиј со војводски чин и го по-ставил за управител (кнез) на словенското кнежевство во Струмичко-брегалничката област. Покрај военото организирање на Словените и одбраната на Солун од напа-дите на бугарската војска Методиј имал цел од поистакнатите борци да создаде воени раководители така што кај македонските Словени започнала примената на византи-ската воена вештина. Методиј го напишал и Воениот судбеник кој се смета за прв пи-шуван документ на словенски јазик. Во тој „Воен судбеник“, покрај делот за дисципли-ната во војската, биле внесени и содржини од областа на воената вештина, правила за време на обуката и некои одредби што мо-рале да се почитуваат во борбени услови.Воената вештина на средновековната ма-кедонска војска била слична на византиска-та. Во долгогодишните војувања на маке-донските Словени со византиската војска се стекнувале и се пренесувале бројни ис-

куства за потоа темелите на македон-ската средновековна воена вешти-

на да ги постави Методиј и сето тоа да го запише во споменати-

от „Воен судбеник“. Сознанијата на Методиј постапно ги прене-сувале неговите ученици Кли-мент, Наум и други што го формирале Македонскиот универзитет во Кутмичеви-ца кај Охрид. Во тој универ-

зитет се школувале 3.500 уче-ници. Многумина од нив станале

војсководци во македонската Саму-илова војска. Со нивното знаење и со влијанието на Богомилското движење Самуил создал силна ма-кедонска војска и препознатлива ма-кедонска воена вештина. Самуил, исто како и Филип II, сметал дека војската е главниот столб на држа-вата. Поради тоа скапо ги плаќал најпознатите војсководци од кои барал да ја обучуваат македонска-та војска.

Во петвековното османли-ско владеење македонски-от непокор се изразувал со многубројни буни, востанија и војни. Во услови на непостоење на македонска држава многу Македонци

завршувале воени училишта во други земји и се покажале како врвни војсководци и ко-манданти, па дури добивале и генералски чинови. Меѓу таквите особено се значајни Иван Хорват, кој по големата пресел-ба на Македонците во Австро-Унгарија (Војводина) по Карпошовото востание, станал потполковник во австро-унгарската војска, а потоа заминал за Украина каде што го формирал Македонскиот полк. Ру-ската кралица Елисавета Петровна го уна-предила во генерал. Во 1864 година во Белград, Димитар Поп Георгиев Беровски, го завршил Српското подофицерско училиште. За време на Ис-точната криза Беровски ги организирал Разловечкото востание во 1876 и Маке-донското (Кресненско) востание во 1878 година. Покрај тоа, станал главен советник на идните македонски револуционери кои завршувале воени училишта во соседните земји.

Кемо Ѓозо

35

пЕРИОД НА ФЕуДАлИЗАМСредниот век по многу нешта бил негација на античкиот период. Мнозината феудал-ци сочинувале цела скала, повеќе или по-малку независни, односно зависни госпо-дари, затворени во своите економски и по-литички интереси. „Развојот на феудални-те држави, пишува Меринг, е полн со војни и воена врева, но нејзините воени можно-сти се многу мали, а трупите се бројно сла-би. Војните се воделе постојано, но битките кои имаат вистинско историско значење...многу реткo..” . Причината за тоа е во не-развиените производни сили и воена-та опрема на војникот (оклопниот борец) кои се мошне скапи. Меѓутоа, феудале-цот бил заинтересиран да ја одржи и да ја прошири својата моќ, па со тоа била усло-вена и неговата ориентација на военото воспитување. Така се појавил системот на витешко воспитување, кој истовремено е и воен и цивилен, но со доминација на вое-ната содржина и со ограниченост на тесен круг на феудалци.Децата на феудалците со навршени се-дум години оделе во дворот на сени-орите каде што станувале „паже-ви“. Тука добивале физичко и вое-но воспитување, усвојувајќи ги се-думте витешки вештини (пливање, јавање, стрелање со копје и стре-ла, мечување, лов, играње „дама“ и составување стихови). Со 14 годи-ни пажот станувал штитоносец. Тоа е периодот на потполна ориентација на совладување на боречките веш-тини. Набљудувајќи ги турнирите и вежбајќи со витезите помеѓу турни-рите штитоносците ги усовршувале вештините на борењето. На 21-годиш-на возраст штитоносецот станувал витез. Бидејќи витезот бил индивиду-ален борец, вежбите претставувале меѓусебна средба на двајца партнери. Обука на единиците немало, па акци-ите на повремено обединетите сили на повеќе феудалци биле слабо ор-ганизирани и неединствени. Индивидуалното извежбување на боречките вештини претставува-ло нешто што е веќе виде-но во античкиот период. Си-стематското извежбување на единиците не постоело ни во војските на азиските народи кои ја освојувале Европа. Хомогеноста на овие војски е резултат на цврстата родовска поврзаност и организираност. Имајќи го предвид сето ова, разбирли-во е што ни во теоријата на военото воспитување и образование од тоа време нема ништо ново.

НОВА ТАкТИкАСо воведување на огненото оружје, со зголемување на бројот на стрелците и нив-но комбинирање со копјаниците, се мену-ва тактиката на употреба на војската. Но-вата тактика (линиската) барала и усогла-сено дејство на сите елементи на борбе-ниот поредок, што можело да се постиг-не со добра извежбаност на поединците и на единиците. Затоа се воведува „егзир-цир“ и вистински пишани строеви правила (кон крајот на IV век). Истовремено се пре-ведуваат делата на писателите од антички-от период, со што се оживува веќе забора-вената теорија на военото воспитување и образование. Воведувањето на егзирци-

36

екое извршување на работните задачи подразбира комуникација. Постојан пренос на информации од надредениот кон подредени-

от, од претпоставениот кон потчине-тиот и обратно. Тоа се случува како во цивилните и бизнис-структурите така и во военобезбедносните струк-тури, без разлика на тоа што кај нив постојат строго дефинирани хиерар-хиски процедури. Клучниот аспект за ефективното и ефикасното раководење и упра ву-ва ње на организациски те структури е квалитетната комуникација. Секое донесување на одлуки се базира на претходно собрани и обработени ин-формации. Вообичаено тој пренос се извршува интерперсонално, помеѓу две или повеќе индивидуи.Во минатиот текст го објаснивме про-цесот на комуникација и сите пречки кои можат да го попречат квалитетни-от пренос. Доколку се направи анали-за на пречките кои се појавуваат во те-кот на комуникацискиот циклус ќе се увиди дека поголемиот дел од нив се појавуваат на страната на примачот. Ток-му затоа успешноста на комуникацијата во најголема мера зависи од начинот на кој се прима информацијата.

ЕЛЕМЕНТИ НА СЛУШАЊЕТО„Имаме две уши, а само една уста, за да слушаме двојно повеќе откол-ку што зборуваме“.

Постои разлика во ситуациите кога само слушаме и ситуации кога ја слушаме и навистина ја разбира­ме пораката што сака да ја пренесе испраќачот. За да се случи вистинско разбирање многу е важно примачот да заземе активна улога, да го прове­рува она што го прима. Тоа би значе­ло примачот да провери дали добие­ната порака ја има протолкувано со­одветно.Тој дел од комуникацијата се нарекува активно слушање и е поде­лено на три категории:1. Вербални слушателски вештини.2. Невербални слушателски вештини.3. Паравербални слушателски веш- тини.

Најпрво подетаљно ќе се задржиме на вербалните слушателски вешти-ни. Оваа група на вештини овозможу­ваат активно вербално учество на слу­шачот во процесот на пренесување на пораката. Со овие начини може да се овозможи поквалитетен пренос на информацијата. Вештините од оваа група се:– парафразирање и сумирање;– емпатија;– охрабрување;– поставување на отворени прашања;– користење на тишина.

Парафразирање и сумирање: Во текот на преносот примачот на ин­

АКТИВНО СЛУШАЊЕ, УСЛОВ ЗА ВИСТИНСКИ ПРЕНОС НА ИНФОРМАЦИИТЕ – I

ВЕРБАЛНИ СЛУШАТЕЛСКИ ВЕШТИНИ

„АкО САкАш ДА ЗНАЕш ТРЕБА МНОгу ДА учИш, АкО САкАш ДА СТАНЕш МуДАР ТРЕБА МНОгу ДА СлушАш“

на отворени и затворени. Затворените прашања се формулираат со прашал­ното зборче „дали?“ и вообичено се добива одговор „да“ или „не“. Додека, пак, отворените прашања обично помагаат да се добие поопши­рен одговор и дообјаснување на пора­ката која се пренесува. – Прашање: „Како?“, одговор: објас ну­вање на текот, како се случило.– Прашање: „Што?, одговор: објас ну­вање на содржините, што се случило, – Прашање: „Зошто?, одговор: објас ну­вање на причината, зошто се случуло. Притоа треба да се нагласи дека пра­шањата со зборчето „зошто?“ обич но

се изоставуваат, бидејќи може да зву-чат испитувачки и другата страна може да сфати дека е нападната.

Користење на тишина: Вообичаено во западните култури, како нашата, ти-шината се доживува непријатно. Таа се случува во ситуација во која нешто не е во ред, момент кога некој е об-винет или кога владее силен емотивен набој и се чека почеток на расправија и кавга. Но тишината може да биде ис-користена и како комуникациска алат-ка. Вообичаено тоа е просторот во кој примачот ги обработува инфор-мациите или тоа е просторот кога

37

фор мацијата би требало повремено да прави проверка на протолкуваните содржини и со тоа да го одржува кана-лот за повратна информација. Тоа се постигнува преку парафразирањето и сумирањето. Парафразирање во суш-тина значи повторување на тоа што го кажал соговорникот со слични или исти зборови. Една од фразите за почеток на реченица за парафразирање е: „Ако добро те разбрав, тоа што сакаше да кажеш е...“. Сумирањето во суштина значи из вле-кување на најважното од она што со-говорникот ни го кажал во една рече-ница. Обично се користи кога соговор-никот објаснувал опширно и долго. Не-кои луѓе работите ги објаснуваат мно-гу расеано и нефокусирано, па честото користење на сумирањето може да га-рантира сигурен пренос. Пример за по-четок на реченица за сумирање е: „Ако добро те разбрав, трите работи кои са-каш да ги потенцираш се 1..., 2..., 3...“.

Емпатија: Како што објаснивме во претходниот текст, во секоја ко му-никација се пренесуваат пораки кои претставуваат внатрешни до жи ву ва-ња на реалноста кодирани преку збо-рови. Честопати во тој пренос се вклу-чени и лични чувства, особено ако се зборува за тема за која постои лич-на поврзаност. Токму ова преставува можна пречка. Зборувањето за лич-ни чувства може да го блокира пре-носот и соговорникот да ја пренесе пораката на површно и рационално ниво. За да не ја изгубиме „бојата“ на информацијата и да не ја добиеме во „црно-бела“ форма потребно е да пока-жеме емпатија т.е. разбирање на чув-ствата на соговорникот. Тоа може да се покаже преку гестикулација на лице-то или преку конкретна вербална пот-врда. Една од фразите за почеток на реченица за изразување на емпатија е: „Можам да забележам дека тогаш си се чувствувал/а... (многу возмемирено, за-доволно, уплашено или сл.)“Впрочем, „најдобриот подарок што не кому можете да му го дадете е чи-стото и јасно посветено внимание“

Охрабрување: За преносот да тече континуирано препорачливо е слу-шачот да не биде пасивен и да нема ладен израз на лицето. Активното слушање подразбира охрабрување на комуникацијата. Обично тоа се прави преку повремено и природ-но потврдување дека слушаме пре-ку гласно или придушено изговарање, на пример, „аха... да, ... да, да... ммм..“ или преку користење на сврзници, „и, ...потоа, ...и после“. Иако овие сегмен-ти изгледаат кратки и неважни, нивната моќ во одржување на континуитетот е неверојатно силна.

поставување на отворени прашања: Согласно одговорите коишто ги доби-ваме, прашањата може да се поделат

ВЕРБАлНИ СлушАТЕлСкИ ВЕшТИНИ ЗНАчЕњЕ/ пРИМЕРИ

ПАРАФРАЗИРАњЕ/СУМИРАњЕПовторување на тоа што го кажал соговорникот со слични или исти зборови („Ако добро те разбрав, трите работи кои сакаш да ги потенцираш се...“)

ЕМПАТИЈАРазбирање на чувствата на соговорникот („Можам да забележам дека тогаш си се чувствувал/а“)

ОХРАБРУВАњЕПовремено и природно потврдување дека слушаме преку гласно или придушено изговарање („аха... да, ... да, да... ммм...“)

ПОСТАВУВАњЕ ОТВОРЕНИ ПРАШАњАСе добива поопширен одговор и дообјаснување на пораката која се пренесува (Како, што или зошто се случило)

КОРИСТЕњЕ НА ТИШИНАТАПросторот во кој примачот ги обработува информациите или просторот кога испраќачот зборува и прави внатрешен контакт со доживувањата за кои зборува

испраќачот зборува и прави внатре-шен контакт со доживувањата за кои зборува, обликува и проценува дали она што го споделува соодветствува со неговата првично направена вна-трешна слика. Активното слушање подразбира оставање малку „пра-зен“ простор – тишина, меѓу момен-тот кога испраќачот завршува со споделувањето и моментот кога при-мачот почнува со својата реакција. Така ќе знаеме дали испраќачот ја завршил мислата или, пак, има уште нешто да дополни или, пак, во него се случува процес за кој му треба време да го изрази низ зборови.

м-р Лазар Ѓуров

стана, главниот град на Казастан, во почетокот на декември мина­тата година беше домаќин на сед­миот Самит на Организацијата

за безбедност и соработка во Европа (ОБСЕ). Оваа организација, во која члену­ваат 56 држави, е формирана врз осно­ва на поглавјето 8 од Повелбата на ООН, со примарна цел да делува превентив­но, односно како рано предупредување на евентуални кризни состојби за ре­шавање на постоечките конфликти и за постконфликтни мерки и активно­сти за стабилизирање на безбедносната состојба. ОБСЕ е уникатна организација во која членуваат држави кои воедно се и членки и на други сојузи и организации (НАТО, ЕУ и др.) и држави кои се неутрал­ни, а во суштина тоа е и предноста на оваа организација.

ЦЕЛИ И ОБЛАСТИ НА ДЕЛУВАЊЕИако при самото формирање целта на ОБСЕ (тогаш Конференција за европска безбедност и соработка – КЕБС) беше да се ангажира во активности поврзани со безбедноста во Европа, денес ОБСЕ е организација која делува и пошироко, односно на евроатлантскиот и на евро­азискиот простор, бидејќи несомнено случувањата во останатиот дел на све­тот имаат големо влијание врз безбед­носта и во Европа. ОБСЕ ја смета без­бедноста за интегрален концепт и за­тоа делува во три различни области како што се политичко-воената област, еко-номската област и заштитата на чо-вековата околина и во областа на ху-

кон крајот на ноември, односно непо-средно пред седмиот Самит на ОБСЕ. На овие конференции на кои зедоа учество и голем број невладини организации, се расправаше за досегашните активно-сти на ОБСЕ, за исполнувањето на пре-земените обврски од страна на земјите-членки, како и за идните предизвици на организацијата. Конференциите во Вар-шава и Астана беа фокусирани на анали-зата на имплементацијата на преземени-те обврски од страна на земјите-членки во врска со хуманиот аспект на безбед-носта, односно почитувањето на човеко-вите права, демократијата и владеењето на правото. На конференцијата во Аста-на се дискутираше и за почитувањето на слободата на медиумите и на борба-та за спречување на трговијата со луѓе, со посебен акцент на спречувањето на трговијата со деца. Конференцијата во Виена беше посветена на политичко-воената соработка помеѓу земјите-членки на ОБСЕ, како и на безбедносни-те мерки и активностите во областа на економијата и заштитата на човековата околина, а се дискутираше и за идните безбедносни предизвици и за активности кои ќе ги преземе ОБСЕ за справување со идните безбедносни проблеми, како и за идната организација и структура на ОБСЕ. Врз основа на напревените анали-зи на досегашната работа на ОБСЕ беше констатирано дека оваа организација во потполност ја оправда својата улога и целта на своето постоење.На самитот на ОБСЕ во Астана сите 56 земји-членки на оваа организација беа

маната безбедност, односно заштита-та на човековите права во сите сегмен-ти на цивилното општество. Во врска со ова може да се заклучи дека денес ОБСЕ има големо влијание во градењето на безбедноста во Евроатлантскиот и Ев-роазискиот регион и има широк спек-тар на активности како што се контро-ла на вооружувањето, превентивна дипломатија, зајакнување на мерките за градењето доверба во сферата на без-бедносната, заштитата на човековите права, набљудување на изборите и др.

ВАЖНАТА „СЕДУМКА“На самитот во Астана му претходеа три конференции кои се одржаа во октом-ври, во Варшава и во Виена, а послед-ната конференција се одржа во Астана

ЗАЕДНО ЗА МИР

38

ОСВРТ КОН СЕДМИОТ САМИТ НА ОБСЕ

претставени на највисоко ниво (од ше-фовите на држави или влади), а уче-ство зедоа и претставници од повеќе меѓународни и регионални организации. Овој самит на ОБСЕ беше организиран 11 години по последниот самит кој се одржа во Истанбул во 1999 година. На овој самит на ОБСЕ се расправаше за повеќе актуелни предизвици кои имаат непосредно влијание на безбедноста во Европа и во Азија, како што се глобални-от тероризам, трговијата со луѓе и, сека-ко, неизбежната расправа за состојбата во Авганистан, а посебно внимание беше посветено и на темата за почитувањето на човековите права и слободата на ме-диумите. За жал во дискусиите на Сами-тот беше констатирано дека во дел од државите-членки на ОБСЕ не се импле-ментираат преземените обврски од нив-на страна и беше истакнато дека сè уште има непочитување на основните човеко-ви права, како и ограничување на слобо-дата на медиумите и на слободниот при-стап кон интернет. Оваа година се одбе-лежува 35-годишнината од Хелсиншкиот финален акт и 20-годишнината од Пари-ската повелба за нова Европа, два несо-мнено многу значајни документи за ОБСЕ – факт кој на овој Самит му даде уште поголемо значење и факт кој претставу-ваше поттик за зголемување на довер-бата и меѓусебното разбирање помеѓу државите-членки, сè со цел подобрување на безбедноста во сите сегменти на чо-вековото живеење и имплементација на преземените обврски. На Самитот стана збор и за конфликтот помеѓу Ерменија

вач во целите на организацијата и е уни­катен пример на мултиетнички соживот, истовремено значајно придонесувајќи не само за регионалната безбедност, ста­билност и соработка, туку и пошироко, во Авганистан.

РЕАФИРМАЦИЈА НА ЦЕЛИТЕПо завршувањето на Самитот, до ма­ќинот и претседавачот на ОБСЕ за 2010 година, претседателот на Казахстан, Нурсантал Назарбаев, ги соопшти за­клучоците од дводневниот самит на кој од страна на сите 56 држави­членки со консензус беше усвоена декларација со која уште еднаш се реафирмира­ше политичката волја и решеноста за подобрување на безбедноста во Евро­атлантскиот и во Евроазискиот регион, со градење на доверба и транспарент­ност во меѓусебните односи, а уште ед­наш беше потврдена и решеноста за подобрување на безбедноста во сите об­ласти на делување на ОБСЕ. Шефовите на држави се согласија дека треба да се зголемат напорите за мирно решавање на постоечките спорови помеѓу земјите­членки на организацијата, секако со пот­полно почитување на меѓународното право, притоа исклучувајќи ги закани­те и употребата на сила. Во усвоена­та декларација се нагласува дека сите држави­членки на ОБСЕ треба да ги преземат неопходните превентивни мерки (во согласност со Повелбата на ООН и Хелсиншкиот финален акт) со цел спречување каква било идна криз­на состојба. Секако, во заклучокот се потенцираше и потребата сите земји­членки на ОБСЕ да преземат мерки за подобрување на состојбата во Авгани­стан. Општ заклучок е дека ова беше еден од најуспешните Самити на ОБСЕ. Са­миот факт дека на седмиот Самит на ОБСЕ присуствуваа 56 шефови на држа­ви или влади и голем број претставници на меѓународни и регионални организа­ции, зборува за решеноста на ОБСЕ да работи на подобрување на безбеднос­ната состојба во Евроатлантската и во Евроазиската област, заедно со други­те релеватни фактори како што се ООН, НАТО и ЕУ. ОБСЕ досега го оправда сво­ето постоење и даде голем придонес за подобрување на глобалната безбедност, а се надеваме дека и во иднина успешно ќе се справува и со новите безбедносни предизвици.

и Азербејџан во областа Нагорно ка-рабах за кој од страна на шефовите на државите-учесници на Самитот беше упатен повик кон претседателите на спо-менатите држави да разговараат и да изнајдат мировно решение на задовол-ство на сите граѓани на таа област, со што би дале голем придонес за стабил-носта во регионот. Претседателите на Ерменија и на Азербејџан уште еднаш ја потврдија својата решеност да работат на решавање на меѓусебниот спор и се согласија дека ќе работат на креирање на подобра атмосфера за преговори и на градење мерки на меѓусебна довер-ба во согласност со Повелбата на ООН. Исто така на Самитот од страна на висо-киот комесар за националните малцин-ства на ОБСЕ, Кнут Волебек, беше потен-цирано прашањето за почитувањето на правата на малцинствата. Тој истак-на дека во одделни држави, за жал, сè уште има непочитување на основните права на малцинствата и затоа ги пови-ка сите држави-членки на ОБСЕ да ги им-плементираат преземените обврски во врска со почитувањето на човековите права и слободи на националните мал-цинства.

МАкЕДОНСкИ пРИДОНЕСНа Самитот во Астана свое обраќање имаше и претседателот на РМ, Ѓорге Иванов, кој го истакна големото значење на Самитот во Астана, бидејќи се одржу-ва во момент кога се дефинира курсот на заедничката безбедност и кога се кон-

солидира улогата на ОБСЕ во Евроат-лантскиот и во Евроазискиот регион, не-сомнено потенцирајќи ја цврстата опре-делба за надминување на меѓусебните разлики и потребата за изградба на без-бедносната заедница и подобрувањето на меѓусебната соработка. Претседате-лот Иванов рече дека Македонија уште од своето осамостојување е водена од начелата и определбите на ОБСЕ така што претставува добар пример дека до-вербата меѓу заедниците може да се гра-ди само со почитување на човековите права и на основните слободи на сите граѓани. Претседателот Иванов се ос-врна и на успешниот ангажман на ОБСЕ во Македонија, притоа потенцирајќи дека денес нашата држава од корисник на услугите на ОБСЕ е активен придонесу-

39

м-р Стојан Димчов

40

НАТО И ЕНЕРГЕТСКАТА БЕЗБЕДНОСТнтернационалниот контекст на случ-ките во текот на 2008 и 2009 го-дина ја дефинираше важноста во обезбедувањето на енергетски ре-

зерви. Војната помеѓу Русија и Грузија во август 2008 г. имаше влијание врз европските енергетски резерви, на тој начин што предизвика привремено ис-клучување на гасоводот Баку – Супса. Би дејќи овој конфликт се закануваше на софистицираната мрежа на енергетска набавка на Кавказ, генералниот секретар на НАТО истакна дека тој конфликт исто така претставуваше и закана за безбед-носта на енергетската набавка.Долговременскиот конфликт за цената на гас и на транзитните тарифи помеѓу рускиот гигант – енергетската компанија „Гаспром“ и „Нафтогас на Украина“ – компанијата во сопственост на украинска-та држава, доведе до тогаш невиден пре-кин на снабдување со резерви од гас до пазарите на Европската унија во јануари 2009 г., факт кој предизвикза загриже-ност во евроатлантското општество за енергетска безбедност.Ова го истакна значењето на еден ком-плексно и често политичко влијателен проблем кој сè уште не ја има појаснето тензијата помеѓу тоа енергијата да биде безбедносен проблем и тоа често од еко-номска, техничка и комерцијална приро-да. Навистина овој проблем на многу на-чини ја има комплицирано ситуацијата за НАТО. Улогата на воена безбедносна сила на Алијансата станува сè повеќе значајна на одреден начин, но во исто време НАТО се соочува со сè поголем ризик за нејзино

те насочени кон унапредување на енер-гетската инфраструктура за безбедност и намерата да се осигура дека напори-те на НАТО даваат резултат и се цело-сно координирани и вградени во рамки-те на оние од меѓународната заедница во која има голем број на организации специјализирани за енергетска безбед-ност“. Декларацијата укажува на критич-ната важност на диверзификацијата на патиштата, снабдувачите и енергетските извори, како и поврзување на енергетски-те мрежи. Како важна белешка која исто така дава важност е „прекинот на испо-раката на природен гас во јануари 2009 г. кој сериозно влијаеше на одреден број сојузници и земји-партнери“.

„ДОДАДЕНА ВРЕДНОСТ“ НА НАТОСо поврзување на улогата на Алијансата на пошироката европска дискусија за диверзификација на патиштата, снабду-вачите и енергетските извори, НАТО до-дава вредност на меѓународните напори на два начини.Прво, повикот за диверзификација нагла-си пошироко членство и партнерство на Алијансата, вклучувајќи ги огромните про-изводители и транзитни држави, особено САД, Канада и Норвешка кои се големи производители на енергија, како и членки на Алијансата, но не се членки на Европ-ската унија. Исто така, ова обезбедува ва-жен прозор кон Арктичкиот регион, што ќе стане многу значаен елемент на синџирот за снабдување со енергија. Турција, уште една членка на НАТО, е клучна енергетска транзитна држава и огромен енергетски

ЕВРОПСКА ЕНЕРГЕТСКА АРХИТЕКТУРА

вклучување во други проблеми и споро-ви во кои Алијансата може малку да при-донесе и во кои нејзиниот придонес може да ја влоши ситуацијата.Декларацијата објавена по самитот на Алијансата во Стразбур-Кел во aприл 2009 г. ја повлекува рамката на НАТО за нејзината позиција за енергетска безбед-ност. Рефлектирајќи се на процесот за-почнат на Самитот на Алијансата во 2006 г. во Рига, Латвија – за изготвување на до-следна и соодветна улога за Алијансата, декларацијата ги истакнува принципите на кои беше постигната согласност во Бу-курешт, Романија, и извештај за постигна-тиот успех.На тој начин Алијансата ја афирмира својата постојана поддршка кон „напори-

41

вано. Меѓутоа, опасната состојба на укра-инската економија, и поспецифично, фи-нансискиот статус на „Нафтогас на Укра-ина“, создаде загриженост за нејзината можност да плати. Ова излезе на повр-шина при крајот на мај во 2009 г. кога ру-скиот премиер Владимир Путин ја истак-на загриженоста од можноста украинска-та страна да ги изврши плаќањата. Дого-ворот создаден помеѓу Путин и украин-скиот премиер Јулија Тимошенко во поче-токот на септември 2009 г. навидум при-времено ги стави настрана некои од поит-ните прашања, особено оние кои се одне-суваа на количеството на гас што Украина ќе го увезува од Русија. Меѓутоа, финан-сискиот статус на „Нафтогаз на Украина“ и нејзината можност да ги плаќа сметките и понатаму останува прашање, и стран-ките би се вратиле на договорот доколку украинската економија се подобри.Згора на тоа, пошироката слика на врска-та помеѓу ЕУ, Украина и Русија и руско-то место во европската енергетска ар-хитектура останува сложена. Рускиот заменик-министер Игор Сечин ја истакна неизвесноста создадена кога ЕУ и Укра-ина потпишаа декларација за гасоводот во март 2009 г., тврдејќи дека промени-те на менаџментот на украинскиот транс-порт на гас прави да е невозможно за „Га-спром“ „еднострано да ги финансира сво-ите украински партнери. Ова ја нагласува пошироката тензија за одговорноста.Претседателот на Европската комисија, Хозе Мануел Баросо, смета дека пробле-мите се „главно помеѓу Русија и Украина“. Меѓутоа рускиот претседател Димитриј Медведев тврди дека ова „не е само про-блем помеѓу Русија и Украина како што некои луѓе сакаат да го прикажат”, и ин-систира ЕУ да ја одигра својата улога фи-нансиски да ја поддржи Украина (додека во исто време изгледа дека Москва бара билатерални договори со Украина). Мо-сква предлага ЕУ да земе предвид повеќе опции за финансиски средства. И „ако ев-ропската финансиска институција се од-лучи дека овој вид на работа е можен, тогаш Руската Федерација ќе разгледа колку може да придонесе“. Ова е важ-на точка: Москва сè повеќе инсистира ЕУ да биде актерот што треба да преземе поголема одговорност, осудувајќи ја не-можноста на ЕУ правилно да одговори во јануари 2009 г.Всушност, европската енергетска ар-хитектура се наоѓа пред важна одлука. Москва тврди дека Договорот за енер-гетската повелба е надминат и не може да се справи со сегашните предизвици како што е примерот со судирот за гас во јануари 2009 г. Во мај 2009 г. Медве-дев изјави дека „Русија не е членка на По-велбата и нема да ја применува... Се гле-да дека се потребни други инструмен-ти.....“ И покрај тоа што ЕУ тврди дека до-говорот останува камен-темелник на за-конската инфраструктура на европската енергија, Москва зададе арсенал на нови предлози за повторно разгледување на енергетската архитектура, по сè изгледа подготвена да се повлече од договорот во целост. Целта број 1055 - р од руската Влада, потпишана од Путин, ја објави на-мерата Русија да не биде учесник на До-говорот за енергетска повелба.

Зоран Џамбаски

центар за европските резерви, а воедно е и особено значајна за европската енер-гетска диверзификација. Во исто време Турција има сложен однос со ЕУ, па затоа нејзиното членство во НАТО обезбедува значаен политички и институционален ме-ханизам за ангажман.Второ, потрагата за диверзификација води кон региони за поголема политич-ка нестабилност и поголема ранливост за конфликти или терористички или пи-ратски напади. Така, постои јасна потре-ба за координирана воена заштита за ваквите резерви и патишта. Ова е видли-во во Нигерија, клучен нафтен произво-дител за НАТО-членките. Нигерија прет-ставува значаен фокус за НАТО со оглед на насилствата и на заканите од страна на Движењето за еманципација на дел-тата Нигер, што бара поголема контро-ла над „Нигер-делта“–нафтеното про-изводство. Ваквите активности, сека-ко, влијаат на резервите, на ефективна-та експлоатација на ресурсите и на цена-та на нафтата. Втор пример е тоа што пи-ратството на „Рогот на Африка”, стана сè поприсутен проблем во 2008 г. За да ја зголеми безбедноста, НАТО одговори со операцијата „Сојузнички провајдер“, од 24.10 до 12.12.2008 г. и го координираше предавањето на таа мисија на ЕУ–мор-нарските сили, операцијата „Атланта“. И додека пиратството е проблем за цело-купното бродарство, неговата важност за енергетската безбедност беше истак-ната кога пирати го презедоа океански-от брод „Сириска ѕвезда“, супертанкер кој превезува околу 25% од дневно-то нафтено производство на Саудиска Арабија. Огромен број напади се презе-мени и против други танкери, вклучувајќи ги танкерот „Абдул Калам Азад“ и танке-рот „Крити Епископи“.Нагласувајќи ги своите морнарски способ-ности, НАТО може да донесе капацитет кој другите огромни енергетски организа-ции, вклучувајќи ги ЕУ и Интернационал-ната енергетска агенција, не ги поседува-ат.На тој начин Алијансата може да додаде вредност на поширокиот труд за енер-гетска сигурност. Објектите на НАТО за набљудување на поморски ситуации ги набљудуваат активностите во отворе-ните мориња и разменуваат податоци помеѓу НАТО–морнариците. Исто така, Алијансата координира морнарски сред-ства за заштита на нафтените пратки и

на пратките со гас како што се танкери-те кои пренесуваат природен гас во течна состојба преку морињата.За да бидат сигурни, има ограничувања што обврзаните организации можат да ги прават со консензус за да ја проекти-раат моќта. Меѓутоа, остануваат важни прашања меѓу кои е и прашањето кој ќе плати за Алијансата да ги штити средства-та на независните компании? Како и да е, намерата за диверзификација на енергет-ските извори, патишта и типови, посебно кога ќе се земе предвид сè поголемата улога на природниот гас во течна форма како енергетска резерва, не само што ќе ја зголеми употребата на поморските па-тишта, туку и потребата за нивна заштита со поморски средства.

ЕВРОпСкАТА ЕНЕРгЕТСкА СИгуРНОСТ – РИЗИк ЗА НАТОВо исто време кога се обидува да ја даде оваа комплементарна воена заштитна улога, Алијансата ризикува да биде за-плеткана во други проблеми во кои дру-ги организации играат важни улоги, а во кои НАТО има малку, можеби и непосто-ечка, конструктивна улога. Навистина, со тоа што се вклучува Алијансата може да ги истакне проблемите на коишто сака да се наврати. Ова се гледа во природата на руското енергетско партнерство со ЕУ и посебно во тензијата својствена во руско-украинската енергетска врска огласена преку постојаните проблеми за цената на гасот помеѓу „Гаспром“ и „Нафтогас на Украина“. Последиците од овој проблем веќе имаа огромен удар врз резервите со гас во европските држави (вклучувајќи ги овде и државите кои се членки на НАТО). И покрај долговременската природа на проблемот и уште веднаш јасните зна-ци на предупредување, во декември 2008 г., ова беше изненадувачко за евро-атлантската заедница.Резолуцијата во јануари 2009 г. на непо-средниот проблем кој беше фокусиран на неможноста да се направи спогодба за цената на рускиот гас за Украина, и тари-фата за транзит на рускиот гас до Европа пред крајот на предходниот договор на 31 декември 2009 г., не реши едно значајно прашање: можноста на „Нафтогас на Украина“ да плати за снабдувањето со гас за Украина. Договорот истакна дека енер-гетската компанија мора да ги обезбеди плаќањето за увоз на гас до седмиот ден од месецот што следи. Ова беше почиту-

ТЕМЕЛ НА ЕВРОПСКАТА БЕЗБЕДНОСТ

42

ЗАПАДНОЕВРОПСКАТА УНИЈА (ЗЕУ)есомнено е дека од историски ас-пект, анализата на европската без-бедност генерално мора да се ба-зира на два процеси: улогата на

ЗЕУ во изградбата и развојот на ев-ропската безбедност и настанувањето на Европската надворешна и безбед-носна политика т.е. нејзината ин сти-туционализација. Овој текст ја анализи-ра ЗЕУ која е настаната од идејата за за-едничка европска безбедност по Втора-та светска војна. Оттука, таа претставу-ва темел на сите подоцнежни обиди и активности насочени кон креирање на еден прифатлив модел на европската безбедност.

кОРЕНИТЕ НА кОлЕкТИВНАТА ОДБРАНА ВО ЕВРОпАВо 1947 година перцепциите и проце-ните за воената закана во Франција и Велика Британија главно биле насоче-ни кон повторното политичко и воено јакнење на Германија, додека опасноста од советската инвазија не била значајно истакната. Токму затоа истата година двете држави потпишале договор за во-ена помош, во случај да биде нападна-та некоја од нив. Сепак, подоцна, како резултат на постапките на Советскиот Сојуз во Источна Европа, таквите пер-цепции биле променети. Имено, запад-ноевропските држави, заканите за нова војна почнале сè повеќе да ги гледаат во тежнеењето на Советскиот Сојуз за доминација во Европа. Заострувањето на односите помеѓу Истокот и Запа-дот на Европа ги поттикнало Франција

однесувал на формирањето на вое­ни сили на ЗЕУ, третиот ги уредувал прашањата и проблемите со воору жу­вањето, а со четвртиот протокол била форми рана Агенција за контрола на вооружувањето. На основачкиот соста­нок во Париз биле донесени и заклучо­ци за соработка со структурата на НАТО во Европа.По основачкиот состанок во Париз ак­тивноста на ЗЕУ генерално била насоче­на кон реализација на усвоените заклу­чоци и кон контрола на вооружувањето. До средината на 80­тите години на ми­натиот век улогата на ЗЕУ во европска­та безбедност е занемарлива во однос на НАТО, во чии рамки биле реализира­ни речиси сите безбедносни, одбранбе­ни и во одреден степен политички ак­тивности. Сепак, во посочениот период ЗЕУ иницира и решава одредени клучни прашања за западноевропската стабил­ност и безбедност. Такви се: прашањето за вклучувањето на Западна Германија во НАТО; решавањето на прашањето за покраината Саар (која по рефе­рендумот припаднала на Германија); поттикнувањето на соработка по сите безбедносни прашања кои имале цел заеднички европски пристап кон идни­ната и опстанокот на Западна Европа.

РЕАКТИВИРАЊЕ НА ЗЕУОд 1984 година настапува период на по­динамична улога и функционирање на ЗЕУ. Потврда за тоа се состаноците на министрите за надворешни работи на државите­членки, прво во Париз, а потоа

и Велика Британија да повикаат и други држави во формирањето на сојуз кој би им ја гарантирал заедничката одбрана на сите членки. Во тој контекст во Бри-сел во 1948 година од страна на Белгија, Франција, Велика Британија, Луксем-бург и Холандија бил потпишан Дого-ворот за економска, социјална и кул-турна соработка и за колективна само-одбрана. Од посочениот договор била формирана организацијата позната како Западна унија (ЗУ). Во 1949 годи-на државите-потписнички на Бриселски-от договор заедно со САД го потпиша-ле и Вашингтонскиот договор (форми-ран НАТО) и со тоа практично пристапи-ле кон еден поширок концепт на север-ноатлантска безбедност.Во почетокот на 50-тите години од ми-натиот век зголемувањето на опасно-ста од Истокот ја иницира потребата за поцврсто поврзување на западни-те демократски држави во одбранбена и безбедносна заедница во чиј состав би требало да бидат и двете држави (Западна Германија и Италија) кои има-ле заедничка граница со комунистички-те држави. Решението на оваа потре-ба е пронајдено во модификацијата на Бриселскиот договор. Имено, во 1954 година Германија и Италија биле пови-кани да им се приклучат на државите-потписнички на договорот од Брисел и со тоа „де факто“ во Париз била фор-мирана Западноевропската унија (ЗЕУ). Притоа биле потпишани четири про-токоли: првиот содржел дополнувања на Бриселскиот договор, вториот се

43

чекори во об ликувањето на заедничка-та европска од бранбена политика. Осо-бено значајни се следните чекори:– покана за членство во ЗЕУ до остана-

тите членки на ЕУ упатена по состано-кот во Мастрихт;

– преселба на седиштето на главните тела на ЗЕУ од Лондон во Брисел, каде што е и седиштето на ЕУ во 1993 година;

– одлука на државите-членки за фор-мирање на заеднички воени единици за следните задачи: хуманитарни и за-дачи за спасување, чување на мирот, управување со кризи и миротворство;

– поканата за придружно членство во ЗЕУ на држави од Средна и Источна Европа со што државите-членки на ЗЕУ обезбедиле приближување на тие држави кон западните стандар-ди, како и создавање на нов европски безбедносен поредок;

– создавање на услови за вклучување во мировните операции кои ги преземаат други организации во рамките на ко-лективната безбедност, развивајќи ги сопствените оперативни капацитети;

– постојани консултации со НАТО и преземање на заеднички акции за зацврстување на евроатлантската со-работка и партнерство. На тој начин ЗЕУ станала европски столб на транс-атлантската безбедност.

Начелно, ЗЕУ како организација во из-минатиот 50-годишен период има по-нудено добри услови за реализација на европските идеи за заедничка одбран-бена и безбедносна политика. Сепак, на крајот од 90-тите години на минатиот век ЕУ одлучила дека нејзината безбед-носна и одбранбена димензија не треба да се развива со активностите на ЗЕУ, туку дека вниманието треба да се насо-чи кон развојот на заедничка безбеднос-

на и одбранбена политика во рам-ките на ЕУ. Тоа директно го озна-чи поставувањето на ЗЕУ на маргините од европските тен-денции за изградба на струк-тура која ќе овозможи авто-номни акции на ЕУ во совре-мените конфликти и кризи ширум светот. Во тој кон-текст, со стапувањето на сила на Лисабонскиот до-говор (1.12.2009), надлежно-стите на ЗЕУ ги презема са-мата ЕУ. Како резултат на тоа во март 2010 се укину-ва договорот за ЗЕУ, до-дека функционирањето на

нејзината институционална структура е предвидено да

трае заклучно со јуни 2011.

Александар Павлески

и во Рим истата година. Во тој контекст била прифатена Римската декларација со цел јасно дефинирање на европски-от одбранбен идентитет и усогласување на одбранбените политики на државите-членки. На Римскиот состанок била пот-врдена и определбата Советот на ЗЕУ да има право и задача да проценува и навремено да информира за сите наста-ни и процеси во Европа и во светот кои негативно би влијаеле врз безбедноста на државите-членки. Во однос на опре-делбите за институционална реформа на ЗЕУ, во 1985 година на состанокот во Бон биле формирани три нови агенции: Агенција за проучување на надзорот врз вооружувањето и разоружувањето; Агенција за проучување на одбранбени-те и безбедносните прашања и Агенција за развој на соработката во сферата на вооружувањето. Активностите на посо-чените агенции подоцна биле преземе-ни од Институтот за безбедносни сту-дии на ЗЕУ формиран во Брисел 1989 година. Во 1987 година ЗЕУ првпат интервени-ра надвор од подрачјето за кое е фор-мирана да делува. Имено, за време на војната помеѓу Иран и Ирак, државите-членки на ЗЕУ (со исклучок на држава-та Луксембург која понудила финанси-ска помош и Германија поради нејзините уставни ограничувања) испраќаат сили во Персискиот Залив заради него-во чистење од мини. Како резултат на Ирачкиот напад врз Кувајт, за релатив-но кратко време ЗЕУ повторно се ан-гажира во Персискиот Залив. Во овој случај операцијата била поголема спо-ред обемот и структурата на силите, а исто така од првата операција се раз-ликувала и според содржината која не опфаќала неутрални задачи туку била конкретно насочена кон спречување на натамошното напредување на ирачките сили и ослободување на Кувајт. По посоченото реактивирање на ЗЕУ карактеристично е тоа што нејзините членки континуирано ја нагласува-ат големата улога на трансатлантско-то сојузништво во европската безбед-ност. Тоа практично претставувало по-рака за НАТО-сојузниците дека евроат-лантската соработка е секогаш присут-на во размислувањата и ставовите на Европејците за европската безбедност и дека истата нема да биде загрозена на ниеден начин. Тоа значи дека европски-те држави не преферирале формирање на сопствен посебен клуб во рамките на НАТО, ниту, пак, формирање на структу-ра која би можела да го замени НАТО во однос на прашањата за безбедноста и соработката. Всушност, улогата на ЗЕУ е да ги поттикнува и да ги развива заед-ничките интереси на европските држави во одбранбената и безбедносната сфе-ра. Во тој контекст, значаен напредок бил направен со усвојувањето на Плат-формата за европски безбедносни ин-тереси, на состанокот во Хаг, 1987 го-дина. Во Платформата било истакнато дека изградбата на интегрирана Евро-па ќе биде некомплетна сè додека не би-дат опфатени безбедноста и одбраната. Покрај тоа била потврдена и значајноста на сите договори за европската одбра-

на и безбедност кои биле потпишани помеѓу државите-членки во рамките на ЗЕУ или во рамките на НАТО – постоело верување дека обединета Европа може да има поголем придонес кон атлантско-то сојузништво, сојузништво од коешто корист ќе има целокупната безбедност на Западот. Крајот на Студената војна и новото безбедносно опкружување ќе ја продуцираат потребата од нови актив-ности кои ЗЕУ ќе може да ги организира и да ги реализира. Според заклучоците од состанокот на ЗЕУ во 1991 година, ид-ната европска безбедност ќе биде орга-низирана на три нивоа: 1)европско ниво, со државите-членки на ЕУ и ЗЕУ во сре-диштето; 2)атлантско ниво, со НАТО во средиштето и 3)паневропско ниво, со ОБСЕ во средиштето и вклучување на сите европски држави. Истата година било заклучено дека ЗЕУ од една стра-на ќе се развива како дел од европски-от интеграциски процес, додека од дру-га страна ќе претставува европска од-бранбена компонента на НАТО.

улОгАТА НА ЗЕу ВО ЕВРОпСкАТА БЕЗБЕДНОСТВрз основа на досегашните активно-сти и денешната ориентација на ЗЕУ, воочливо е дека станува збор за организација која требала да биде една од средиштата на идната безбеднос-на архитектура во Европа. Државите-членки на ЗЕУ настојувале да формира-ат организација која ќе стане препознат-лива во промовирањето на европскиот и безбедносниот идентитет. Во тој кон-текст, одлучувачки фактор е состанокот на ЕУ во Мастрихт 1991 година кога е од-лучено дека развојот на ЕУ не може да се реализира доколку се занемарат од-бранбената и безбедносната политика. Токму преку ЗЕУ членките на ЕУ ја виде-ле можноста за реализација на сопстве-

ните желби и интереси во одбранбе-ната и безбедносната сфе-

ра. Започнувајќи од 1993 година, па сè до де-

нес, преземени се бројни

44

НАТО-КОМИТЕТ ЗА БЕЗБЕДНОСТ И НАУКА ЗА МИРомитетот за безбедност и наука за мир (The Science for Peace and Security Committee – SPS) е прима-рен НАТО-комитет кој ја поддржува

практичната соработка со цивилните на-учници и иновации. Оваа организација предлага програма која придонесува за успешно извршување на мисијата на НАТО со поврзување на науката во оп-штеството преку спроведување на про-екти со добро воспоставените процеду-ри. Целта на Програмата е да придоне-се кон безбедноста, стабилноста и со-лидарноста помеѓу нациите, со приме-на на најдобрите технички искуства во решавањето на проблемите меѓу кои и оние поврзани со одржливоста на живот-ната средина. Соработка, вмрежување и градење на капацитетите се инструмен-

њето на воздухот и слично може да до-веде до регионални тензии и насилство. Преку SPS-програмата НАТО им пома-га на партнерските земји и на земјите од Медитеранскиот дијалог да се справат со прашањето на безбедноста на животна-та средина преку научна соработка која дава конкретни резултати.Врз основа на широката дефиниција за безбедност која, меѓу другото, ја иден-тификува важноста на политичките, на економските, на социјалните и на еко-лошките фактори, НАТО сè поинтензив-но бара начини и за решавање на без-бедносните предизвици кои произлегу-ваат од областа на животната средина како што се екстремни временски усло-ви, осиромашување на природните ре-сурси, загадувањето и др. – фактори кои

БЕЗБ

ЕДНО

СТА

НА

ЖИВО

ТНАТ

А

СРЕД

ИНА

тите кои се користат за постигнување на оваа цел. Дополнителна цел е да се олес­ни континуираниот демократски пристап и поддршка на економскиот развој во партнерските држави на НАТО.

НАТО И ЖИВОТНАТА СРЕДИНАВо 1999 година стратегискиот кон­цепт на НАТО одигра клучна улога во утврдувањето и решавањето на тековни­те и на новите безбедносни предизвици. Врската помеѓу животната средина и на­шата безбедност сè почесто станува го­лем политички проблем за владите од це­лиот свет.Деградацијата на животната средина како резултат на осиромашувањето на природните ресурси, загадувањето на заедничките извори на вода, загаду ва­

„БИ БИлО чуДНО кОгА ВОјНИцИТЕ БИ ОДЕлЕ ВО ОДРЕДЕНА ЗЕМјА ДА гО ВРАТАТ МИРОТ, А ВО ИСТО ВРЕМЕ ТИЕ СО СВОИТЕ АкТИВНОСТИ ДА јА ЗАгАДуВААТ И уНИшТуВААТ ЖИВОТНАТА СРЕДИНА И пРИРОДАТА НА ТАА ЗЕМјА.“

д-р Мартен Гијсберс, виш советник за животна средина во Министерството за одбрана на Холандија

45

одржливост. Проектите се фокусираат на области како што се инфраструктура­та и имотните прашања кои произлегу­ваат од раководењето со имотот на од­браната, како и влијанието на климатски­те и на биолошките закани врз војниците. Во практиката примарни се проектите и иницијативите кои влијаат на развојот на операциите како, на пример, планирање на активности со цел минимизирање на негативните влијанија врз животната сре­дина и добивање поголем број тактички предности и заштеди.

ЕНЕРГЕТСКА БЕЗБЕДНОСТВо повеќе непредвидливи природни ка­тастрофи како што се земјотреси, по­плави и бури кои предизвикуваат тешки нарушувања на инфраструктурата, еко­лошките фактори постојано влијаат врз енергетската безбедност – факт кој прет­ставува предизвик за НАТО, но и мотив Алијансата сè повеќе да се занимава со тоа. Повеќето членки на НАТО и нејзините партнери се потпираат врз енергетски­те резерви од странство испратени преку цевководи и кабли кои преминуваат мно­гу граници. Според тоа сојузниците и пар­тнерите треба да работат заедно за да се развијат начини за намалување на опас­носта од уништување, вклучувајќи ги и оние предизвикани од еколошки настани.На самитот во Стразбур / Кел во април 2009 година, сојузниците изјавија дека ќе се „изнаоѓаат решенија за нај не­посредните ризици во областа на енергет­ската безбедност“. Тие рекоа дека ќе про­должат да ги имплементираат препораки­те предложени во 2008 година на Сами­тот во Букурешт, да разменуваат инфор­мации, да ја унапредуваат меѓународната и регионалната соработка и да помагаат во заштитата на критичната инфраструк­тура.

НАМАЛУВАЊЕ НА РИЗИЦИТЕ ЗА ЖИ-ВОТНАТА СРЕДИНАПреку проектите финансирани од про­грамата на НАТО – Партнерство за мир, Алијансата им помага на земјите­партнери да ги намалат нивните резер­ви на застарено оружје, да го уништат застареното ракетно гориво, да ја исчис­тат земјата која е контаминирана од не­експлодирани остатоци од војна и без­бедно да ја складираат муницијата. Глав­ната цел на овие проекти е да им по­могне на поранешните социјалистички држави во успешното спроведување на реформата на нивните армии. Ова, исто така, се однесува и на намалување на ризиците кои произлегуваат од овие опасни материи во животната средина и заштита на здравјето на луѓето во окол­ните области.

ПОДИГНУВАЊЕ НА СВЕСТА И РАЗМЕНА НА ИНФОРМАЦИИКомуницирање и соработка на поли­тичките лидери и на носителите на од­луки за безбедносните импликации за прашањата за животната средина е уште една област во која Алијансата игра голе­ма улога. На тој начин тие се посигурни дека членовите и партнерите имаат слич­ни знаења и вештини кои се потребни за да се ублажат климатските промени и да се прилагодат на нивните ефекти.

во крајна линија може да доведат до ката-строфи, регионални тензии и насилство.Алијансата одблизу бара начини како најдобро да ги идентификува еколош-ките закани за безбедноста воопшто, како и оние кои директно влијаат на во-ените активности и во моментов рабо-ти на спроведување на иницијативи за зајакнување на своите напори во оваа об-ласт преку научната програма на Евроат-лантскиот координативен центар за одго-вор при катастрофи (Euro-Atlantic Disaster Response Coordination Centre – EADRCC) кој беше основан по катастрофални-те земјотреси во Турција и во Грција кон крајот на 1990-тите и преку проекти од програмата Партнерство за мир. Зборувајќи на конференцијата на ОН

за климатските промени во Копенха-ген, генералниот секретар на НАТО ис-такна дека, со порастот на влијанието на климатските промени, побарувачка-та на војската која прва ќе одговори при природни катастрофи (“first responder to natural disasters”) најверојатно сè повеќе ќе се зголемува. Тој ги повика сојузниците да се договорат како може Алијансата оптимално да придонесе во таа област.

гРАДЕњЕ МЕѓуНАРОДНА СОРАБОТкАОд 1969 година научната програмата на НАТО за мир и безбедност ги поддржу-ва кооперативните активности преку кои се справува со прашањата за животна-та средина, вклучувајќи ги и оние кои се поврзани со одбраната. Во 1990-тите про-грамата беше отворена и за партнерски-те земји на НАТО и безбедноста на жи-вотната средина стана најактивната тема поддржана од Програмата на НАТО за мир и безбедност.Како пример за атрактивноста на тема-та може да се земе НАТО-работилницата одржана во април оваа година во Москва на која со научен пристап се разгледува-ше безбедноста на животната средина и „еко-тероризмот“, додека, пак, на рабо-тилница во Каиро се разгледуваше без-бедноста на храната и безбедноста од те-рористички закани и природни катастро-фи.Сепак првиот меѓународен одговор на еколошките безбедносни предизви-ци дојде во 2004 година кога на НАТО му се приклучија пет други меѓународни агенции кои работат на дефинирање на животната средина и безбедноста и заедно ја формираа Иницијативата за животната средина и безбедно-ста (Environment and Security Initiative – ENVSEC) за решавање на еколошките проблеми кои и се закануваат на безбед-носта во загрозените региони. Останати-те пет агенции се: Програмата на Обеди-нетите нации за животна средина (United Nations Environment Programme – UNEP), Организацијата за безбедност и соработ-ка во Европа (the Organization for Security and Co-operation in Europe – OSCE), Еко-номската комисија на ОН за Европа (the United Nations Economic Commission for Europe – UNECE) и Регионалниот центар за животна средина за Централна и за Ис-точна Европа (the Regional Environment Center for Central and Eastern Europe – REC).Во Централна Азија НАТО ги води ENVSEC-проектите за решавање на от-падот кој содржи ураниум во долината Фергхана (Киргистан, Таџикистан, Узбеки-стан) и за управување со водните ресурси за реставрација на мочуриштата во сли-вот на Аралското Море (Казахстан, Узбе-кистан) и други.Во октомври 2009 година НАТО-комитетот за безбедност и наука за мир ја формирал Експертската група за од-брана и за животна средина (Defence and the Environment Experts Group – DEEG), чија основна цел е да се раз-вие еколошка агенда за промовирање и идентификација на прашањата за жи-вотната средина кои влијаат на воените дејства и развој и ширење на ефектив-ни и иновативни пристапи кон нејзината

Елизабета Ташковска

46

ооружувањето на македонскиот на­род има долгa и богатa традициja. Тоа се развивало преку ајдутските дружини и востаничките чети, осо­бено во периодот на Разловечкото

и Македонското (Кресненско) востание во 1876 и во 1878 година. Основни извори за снабдување со оружје било купувањето, одземањето во борба, но и со сопстве­на изработка на лично оружје. На тој на­чин во Македонија почнало да се развива и изработувањето оружје. Најдобри услови за изработка на оружјето имале селските работилници каде што и за­почнал развојот на македонското воено­конструкторско дело. Постепено започна­ле да се формираат и повеќе професии: но­жарството, туфекџиството (пушкарството), бомболеарството, а подоцна и изработката на дрвените топови. Оружјето се изработу­вало тајно и главно во ковачките, во колар­ските, во кожарските и во други работилни­ци. Особено било развиено ножарството со кое, покрај потребите за домаќинствата, се произведувале разни јатагани, ками и но­жеви во различни форми. Пушкарството претставува еден од нај­старите занаети за оружје и основно вое­ноконструкторско дело коешто при употре­ба користи експлозивни материи. Првата работилница во која се поправале и се из­работувале пушки била во Прилеп во те­кот на XVIII век (Узинский, Орьжейни май­стори работили за вьстанието, Военна тех­ника, София, 1975, бр. 12). Производство­то на пушки опфаќало и производство на куршуми, односно на барут. Македонските ајдути се покажале како добри специјалисти за изработка на барут и на средства за

на оружје од територијата на Србија и снабдување со оружје од Бугарија.Вооружувањето однатре, во територијата на Македонија, бил најдолг и најсигурен на-чин на снабдување. Постојните ајдутски чети и војводи таквите искуства ги пренеле и во Организацијата. Тие му дале организа-ционен карактер на вооружувањето и тоа не толку за начинот на вооружувањето, туку колку да се има евиденција за вкупно-то оружје. Покрај ладното оружје (кама, јатаган, нож), во првата фаза најмногу се набавувале револвери, а со нив се вооружувале кури-рите, како и терористичко-егзекуторските групи. Носењето револвер и кама се сме-тало за белег на револуционерноста. Пот-тикнувањето на иницијативата за органи-зирано вооружување ја започнал Ѓорче Пе-тров кој предложил да се купуваат револве-ри, а потоа заедно со Глигор Попов и Ѓорѓи Пешков во Битолската месна организација го издавале весникот „На оружје“ (Гьор-че Петров, Спомени, София, 1927, стр. 16-17). Со таквата иницијатива се зафатиле и Даме Груев во Солун, Гоце Делчев во Штип, кој по доаѓањето за учител во Ново Село во 1894 година создал месна организација од 30 луѓе пред кои веднаш се испречил проблемот со вооружувањето.Најчесто се набавувале револвери од црно-горско потекло, наречени црногорски кар-далии, а биле доставувани посредно преку Албанија. Со револвери претежно биле воо-ружени револуционерите во градовите, до-дека по селата главно се купувале пушки. Се-ланите полесно ги набавувале и полесно ги чувале пушките, особено по создавањето на селските милиции во Битолскиот вила-

носење на барутот наречени барутници. Во произведувањето на сопствено оружје во периодот на Источната криза особено бил познат војводата Христо Македонски.Формирањето и вооружувањето на во-ените сили на Македонската револуцио-нерна организација се поставувало како цел и задача уште од нејзиното соз-давање во 1893 година, а особено од Ре-сенското советување во 1894 година. По вклучувањето на Гоце Делчев во МРО во 1894 година, МРО се здобила со врвен и стручен водач кој, покрај политичкото, во ТМОРО го воздигнал и военото значење. Со донесувањето на Уставот и на Пра-вилникот за четите јасно било истакна-то дека без сопствени вооружени сили Организацијата не може да ги оствари по-литичките цели. Таквото убедување било присутно кај сите членови на ЦК на ТМО-РО и на Вториот конгрес на ТМОРО во Со-лун во 1896 година за военото прашање со едногласна одлука бил определен Гоце Делчев. Тој го започнал организираното вооружување на силите на ТМОРО.Анализирајќи ги објавените извори и ли-тература, вооружувањето на ТМОРО се вршело во три фази. Првата е продолже-ние на дотогашниот самоиницијативен и ајдутски начин на снабдување со оружје кој започнува од формирањето на ТМО-РО од 1893 година, односно од Ресенско-то советување во 1894 година и трае до Виничката афера, односно до појавата на првите организаторско-агитаторски чети во 1897/98 година. Во првата фаза оружјето се набавувало од повеќе извори. Позначајни биле постојните извори внатре во Македонија, внесување

ДО ОРУЖЈЕ СО СОПСТВЕНИ СИЛИ И СРЕДСТВА

ВООРУЖУВАЊЕТО НА ЧЕТИТЕ НА ТМОРО

47

ет во 1887 година што на одреден начин било оправдување селаните да купат пушка за да се штитат од разбојниците. Наскоро османлиски­те власти ги укинале фариите и поч­нале да го собираат оружјето, но го­лем број пушки останале скриени кај селаните. Покрај тоа во Тетово и во Дебар се изработувале пушки „мар­тинки“, па на илегален начин се во­оружувале и членовите на ТМОРО и месните организации во Прилеп, во Штип и др. Во Штип Гоце Делчев констатирал дека тетовските „мар­тинки“ имаат слаба конструкција и непрецизна стрелба.Втората фаза на вооружувањето на ТМОРО траела од 1898 до 1902 година. На предлог на Гоце Дел­чев со решение на ЦК на ТМО­РО во 1899 година започнало формирањето на институти за чети­те. Со нивното формирање започ­нало организирано вооружување на силите на Организацијата. Спо­ред одредбите на Правилниците за четите за вооружувањето биле за­должени соодветните комитети на Организацијата – околиските, ре­онските, градските или селските. Оружјето се купувало или се изра­ботувало во тајните работилници.Внатрешните извори биле нај си­гурни, но не биле доволни. Во пре­дилинденскиот период пушкарски­от занает особено бил развиен во Западна Македонија. Тајни рабо­тилници постоеле во Тетово, во Го­стивар, во Дебар, во Битола и во Скопје. Најразвиена била тетовска­та работилница која ги произве­дувала познатите пушки „мартин­ки“. Во Тетово работеле околу 100 пушкари, а капацитетот им бил око­лу 50 пушки неделно. Во истиот пе­риод се појавиле и работилници за поправка на оружје. Во Охрид има­ло пет такви работилници, во Би­тола пет, во Струга три, додека во Крушево имало две работилници. Вкупно имало 16 пушкарски рабо­тилници од кои 7 биле христијански (Ристо Дамјановски, „Востаната Македонија“, Скопје, 1990, стр. 144).Во тој период биле спроведе­ни самостојноста, систематско­то вооружување и организирано­ста според хиерархиската верти­кала и организационата хоризонта­ла. Вооружувањето се вршело пре­ку највисоките органи на ТМОРО, а организирано се одликувало со: ор­ганизирано изнаоѓање сопствени финансиски средства; воведување систематичност, односно набав­ка на одреден систем на оружје и муниција; масовност, поголе­ма организираност и пронаоѓање нови извори на снабдување со оружје. Со сериозноста на дејствата се зголемувал авторитетот на Организацијата, а со тоа се проши­рувале и бројната состојба, а рас­теле и потребите за вооружување. Тоа била причината Организацијата да ги вооружува посиромашните, а побогатите членови сами да си ку­пуваат оружје. Средствата со кои располагала Организацијата биле

1. јАТАгАН, пОЗлАТА, СРЕБРО, пОлуДРАгИ кАМЕњА, 1881 г.: ЗБИРкА НА МуЗЕјОТ НА МАкЕДОНИјА

2. САБјА СО пОЗлАТА ОД 19 ВЕк

3. БОМБО-лЕАРНИцА

ни делови за повеќе видови пуш-ки („мартинки“, „гра“, „манлихери“ итн.). Покрај изработката на нови делови се поправале и оштетените пушки. Во Крушево, исто така, била направена и леарница на куршуми за фишеци од различен калибар. Во почетокот на мај 1903 година леарницата била во куќата на Гире Павлев, а потоа во куќите на Дину Патракот и на Веле Сајџијата. Во ле-арницата работела т.н. интелекту-ална група која се состоела од пет-мина учители, тројца гимназијалци и тројца занаетчии. Леарницата била добро чувана и османлиските власти никогаш не ја откриле (Дан-чо Зографски, „Крушевската репу-блика“, Скопје, 1948, стр. 17). Про-блеми се појавиле околу набавка-та на барут. Имено, продажбата на ситниот барут била под строга кон-трола на државата, со оглед на тоа дека барутот бил наменет за вое-ни потреби. И покрај тоа Битолски-от револуционерен округ бил цело-сно снабден со доволни количества квалитетен барут. Главни снабдува-чи на барут биле Турците, претежно вработените во битолската фабри-ка за барут. Турците продале на организацијата големи количества на барут кои таа до крајот на Вос-танието не успеала да ги употре-би. Продажбата на ловџискиот, од-носно на крупниот барут била сло-бодна, но поради лошиот квалитет барутот можел да се употреби само за полнење на црешовите топчиња и само за полнење фишеци (Сла-вейко Арсов, Спомени, Въстаничко-то движение в Югозападна Македо-ния, София, стр. 63).Покрај работилниците за поправ-ка на пушки и леарниците во Кру-шево работел и арсеналот во кој, исто така, се лиеле куршуми и се поправале пушки. Со работата на арсеналот раководеле пушкарот Ставре Бојрар и железарот Мит-ке Манаки. Арсеналот бил сместен во куќата на Илија и Коста Бојаџија-Лапе, а работел и за време на Вос-танието. Покрај крушевскиот арсе-нал, постоел арсенал за поправка на оружје и за леење куршуми и во селото Селце, северно од Крушево. Со овој арсенал раководел Цветко Стојчев кој во време на Востание-то бил војвода на селската милиција во Селце. Согледувајќи ја состојбата околу вооружувањето на силите на ТМО-РО се доаѓа до различни подато-ци. Тоа не се одвивало рамномер-но по револуционерните окрузи и не ги дало очекуваните ефекти. Најорганизирано било во Битолски-от револуционерен округ, а токму таму Востанието било најсилно. Се смета дека овој округ во Востание-то влегол со 10.000 до 11.000 пуш-ки. Според некои нецелосни пода-тоци се доаѓа до бројката од 15.000 пушки за кои се смета дека за вре-ме на Илинденското востание биле неправилно распределени на цела-та територија на Македонија.

д-р Александар Стојчев

собирани од членарината и од до-броволни прилози. Тие средства не ги задоволувале потребите. Се појавила потреба за грабнување богати луѓе за кои подоцна се барал откуп. За да се избегне самоволие-то во врска со таа дејност во Пра-вилникот за четите што го израбо-тиле Гоце Делчев и Ѓорче Петров во 1900 година било пропишано кој ре-шава дали и кога некоја чета ќе пре-земе некоја акција на грабнување и собирање средства за политич-ки цели (Томо Томоски, „Документи од Виенските архиви за Македонија од 1879-1903“, Скопје, 1954 г., стр. 101-111). По тој редослед, со одлу-ка на највисокото раководство би-ло извршено киднапирањето на американската мисионерка мис Стон. За нејзиното ослободување Организацијата добила од Портата 14.500 турски лири (Яне Сандански, Спомени, София, 1927, стр. 17. 18-23). Повеќето од тие средства биле упо-требени за купување оружје.Третата фаза траела од 1902 до по-четокот на Илинденското востание во 1903 година. Вооружувањето било максимално засилено, а глав-ната улога ја имале месните органи-зации и четите. По одржувањето на Солунскиот конгрес во јануари 1903 година, на Смилевскиот конгрес во мај 1903 година, и потоа на окружни-те и на околиските конгреси, во прв план и како прва задача пред це-лата организација биле поставени

прашањата за вооружувањето на четите. Целокупната дејност по тоа прашање се вршела според Упат-ството за четите. Со тоа Упатство четите го вршеле снабдувањето со оружје, а месните раководства ја организирале соработката со рабо-тилниците за изработка на оружје.Особено е значајна пушкарската работилница во Крушево на Став-ре Борјар во која работеле и него-вите синови Тодор и Сотир. Веднаш по Смилевскиот конгрес, кога веќе било сигурно дека се наближува де-нот на Крушевското Востание, Кру-шевското горско началство му из-дало наредба на Ставре Борјар во нивната работилница да израбо-туваат големи количества на раз-

48

ткако завршивме со рас правата околу тоа кои активности треба да ги преземат воени­

те лидери и планери за успеш­но воспоставување на ефектив­на контрола врз териоторијата на која би требало да ги спроведу­ваат противбуновничките опера­ции (понатаму: ПБО), во делови­те кои следуваат ќе се посветиме на расправи во кои посебно вни­мание ќе биде ставено на актив­ности кои не се својствени за кла­сичните воени операции. Тоа зна­чи дека дел од овие активности ќе имаат своја примена и за време на воспоставувањето на ефективна контрола (зависно од стратегијата на пристап кон дизајнирањето на ПБО), паралелно со она што веќе го опишавме. Во случаите кога активностите од овој домен мо­жат да најдат соодветна примена во постапките и активностите кои веќе ги опишавме, тоа соодветно ќе биде нагласено.Една од најважните задачи која­што лидерите мора да ја имаат на ум при дизајнирањето на ПБО е дека целокупниот спектар на опе­рации треба да го градат во духот на обезбедување на единство на напорите со цивилната компонен­та. Овој заклучок доаѓа од фактот што овие операции не се наме­нети за едноставно уништување на центрите на гравитации (стра­тегиската резерва, маневарските

сили, воздухопловните сили, логи-стиката и сл.). Напротив, основна-та идеја на употребата на сила или доминацијата на „В“ (доаѓа од во-оружени сили) врз останатите ин-струменти на моќ, е со чувство за периодот кој подоцна ќе следи. Оттука, целта не е уништување туку неутрализирање на цен-трите на гравитација со алтер-натива за нивно понатамошно користење во процесот кој следи – стабилизација и поддршка на ло-калните цивилни власти.Видовме дека ефективните ПБО успешно ги елиминираат бунтов-ниците или ги прават ирелевант-ни. Исто така видовме и дека

во е ните зафати се многу важни во глобалната противбунтовнич­ка борба, но и дека тие потфати се ефективни само кога се инте­грирани во сеопфатна стратегија која ги вклучува сите инструменти на државна моќ (дипломатија, ин­формации, војска и економија). За да бидат успешни противбун­товничките операции мора да ги задоволат потребите на насе­лението кое во најголема мерка ќе биде неутрално до ниво кое е потребно за да се добие нивна­та поддршка. Тоа, пак, нема да се оствари доколку населението остане незаштитено од бунтов­ниците. Оттука, за да постигнат успех, воените лидери и планери­те, но и сите учесници вклучени во ПБО потребно е: – да ги знаат улогата и капаците­

тите на сопствената земја, меѓу­државните односи (ако станува збор за коалициски сооднос) и партнерите – земјата домаќин;

– да вклучат и други учесници­парт нери од земјата­домаќин (особено опозицски или мал­цински дел од населението), во планирањето на секое ниво (со што ќе го започнат процесот на градење доверба);

– поддршка на цивилните напо­ри, вклучувајќи ги и оние на не­владиниот сектор, како и на ме­ѓувладините организации;

– да бидат подготвени активно да учествуваат, а во поголем дел

1. ВОЕНИТЕ лИДЕРИ МОРА ДА ЗНААТ СÈ ЗА упОТРЕБАТА НА ВОЕНАТА МОќ, НО НАјМНОгу ЗА ТОА кОИ СЕ НЕјЗИНИТЕ ОгРАНИчу-ВАњА, ИСТАкНАл кЕНЕДИ

2. цИВИлНО-ВОЕНИТЕ ОДНОСИ пРЕТСТАВу-ВААТ ЗБИР НА АкТИВНОСТИ кОИ СЕ ОДВИ-ВААТ ВО ДОМЕНОТ НА СОцИјАлНАТА СФЕРА

3. ОД гОлЕМА ВАЖНОСТ ЗА уСпЕхОТ НА пБО Е ДА СЕ пРЕпОЗНААТ клучНИТЕ ИгРАчИ кОИ ВОДАТ кОН уСпЕхОТ

ПБО

Единство во напорите: интегрирање на цивилните и на воените активности

ДОПОЛНИТЕЛНИ КОНСИДЕРАЦИИ

од почет ните фази на ПБО и да го во-дат им пле ментирањето на различни политички, социјални и економски про-грами и проекти.

Интеграцијата на цивилните и на вое-ните зафати е суштинска за успехот на современите ПБО. Со оглед на тоа што главна цел на современите ПБО (а тоа во голема мерка повеќе или помалку го пот-врува практиката на ПБО во историјата), е придобивање на населението. Сите за-фати треба да се фокусираат во под-дршка на локалното население и на ло-калните власти (на земјата-домаќин до-колку се изведуваат на туѓа територија). Политичките, социјалните и економски-те проекти во голема мерка го трасира-ат индиректниот пристап во добивањето на таквата посакувана поддршка. Ин-директниот пристап е далеку посоодве-тен од директниот (кој главно е испол-нет со конвенционалните воени опера-ции), во санирањето на основните при-чини за конфликтот. Тоа во најголема мерка дури и во минатото (примери-те на успешно спроведени ПБО), било основата за поткопување на самиот бунт. „Поткопувањето“ се однесува на обесхрабрување, најпрвин на неутрал-ниот елемент – пошироката популација, а подоцна и на периферните елементи од бунтовниците (поддршката, јатаците-логистиката на бунтовниците). Ваквата поставеност е оправдана осо-бено ако се знае дека современите бун-товници или современиот бунт (кој спо-ред администрацијата на Обама е гло-бално движење), е хибрид кој се преле-ва преку границите на дипломатијата, во-ените операции, процесот на градење на нации, социјалната стабилност и морал-ната прифатливост. Сето тоа гравитира пред воените сили кои доколку правил-но ги дизајнирале ПБО, она по што тре-ба да трагаат и за што треба да се бо-рат е да го стекнат легитимитетот кај ло-калното население. Самостојно, независ-но од способностите на воениот персо-нал, најмногу заради психолошката сли-ка кај крајниот корисник-населението. Стекнувањето на легитимитетот многу тешко се остварува. Оттука станува јасно зошто е потреб-но во современите ПБО да учествува-ат лица со различни профили на профе-сии. Тоа значи дека изведувањето на со-времените ПБО, особено во фазите на стабилизација, вклучува дипломати, воен персонал, локални лидери (многу често верски и/или политички), полициски сили, хуманитарци и, секако, претприемачи. Секој од овие актери (вклучувајќи ги и бу-новниците и нивните лидери, но и насе-лението со целата структура и слоеви), се дел од комплексната средина во која тре-ба да оперираат воените сили. Со оглед на комплексноста на средината во која треба да се дејствува-оперира уметноста во ПБО во најголема мерка доаѓа до из-раз преку успехот да се обединат инте-ресите на овие профили и тие да се насо-чат кон посакуваната цел. Притоа мора да се има предвид дека сите овие акте-ри лично чувствуваат дека мора да до-несуваат одлуки и да решаваат пробле-ми во опкружување кое за сите е трнли-во (зависно од кој аспект ја перцепираат средината). Интересот за нивното пове-дение, пак, доаѓа од идејата да се опфа-тат сите актери кои егзистираат во ком-

обесхрабрува или ги исклучува сите ком-поненти на цивилниот сектор (компонен-ти кои се позитивен и потенцијален, но многу често и неутрален елемент. Пози-тивен и потенцијален, бидејќи сите ци-вилни компоненти не се подготвени да соработуваат со воените сили онака како што тоа воените лидери го планира-ат и го замислуваат. Многу од нив сака-ат да останат неутрални што е основа на нивната агенда. Со оглед на тоа што ис-тите се потребни мора да се земат пред-вид. Такви се НВО, медиумите и сл. Тие се позитивни бидејќи не се на страната на бунтовниците, иако многу лесно со не-внимание и со несоодветен пристап мо-жат да станат дел од нив). Наспроти ова, сигурното опкружување му обезбедува на цивилниот сектор по-добра можност за искористување на неговите ресурси и експертиза. Тоа, пак, во голема мерка го олеснува то-варот кој го имаат воените сили. На тој начин, иако е тешко да се види во прв момент, воените лидери ќе може да се фокусираат на специфични хирурш-ки прецизни операции. Во овие опе-рации нивото на употреба на сила ќе биде дизајнирано на тој начин што ам-плитудите на употребената сила ќе се дозираат кон екстремните бунтовни-ци без да се инволвира цивилното на-селение. Во ситуации кога е тешко да се одвои цивилното население од бун-товниците (заложничка ситуација и сл.) воените лидери многу полесно ќе мо-жат да ја употребат целата вештина за неутрализирање, а не само за едно-ставно уништување на заканата. Отту-ка се потврдува фактот на она што се заговара со целата досегашна распра-ва на оваа тема околу пристапот во со-времните ПБО (т.е. доминантната уло-га на воените сили во првите фази од ПБО и преземање на иницијативата за што побрзо осовојување на теренот за да се воспостави првиот блок –безбед-носта). Во секој случај, она што можеме да го за-клучиме од оваа дополнителна распра-ва на оваа тема е дека високото ниво на насилство најчесто им оди во прилог на бунтовниците. Контролата на нивото на насилство е клучен аспект на борбата во услови на современите ПБО.

Во наредниот број ќе стане збор за тоа како и на каков начин воените лидери ќе може ова да го обезбедат.

д-р Методи Хаџи-Јанев

49

плексното опкружување каде што ќе се изведуваат современите ПБО.Она што во овој домен сепак се намет­нува како прашање е каде се вклопува­ат воените сили во целата оваа приказна и како треба да се однесуваат, односно која е нивната конкретна улога спореде­но со останатите актери. Со оглед на тоа што изворот на нај го­лемата физичка моќ во оваа дива и ком­плексна средина произлегува од воени­те сили, она на што воените лидери ќе мора да посветат најголемо внимание е нивото на употреба на сила. Оттука, мно­гу современи правила кои се однесува­ат на овие аспекти од воената вештина (се мисли на современите ПБО), клучни­от момент во успехот на воените сили да ги задоволат условите за индиректниот пристап го лоцираат во нивото на насил­ството–употребата на сила. Воените лидери, планери и извршители мора да разберат дека контролата на ни­вото на употребено насилство е растег­ната помеѓу двете спротивставени сили – бунтовниците и противбунтовничките сили. Употребата на насилство има два аспекти: негативен аспект, кој го поса­куваат бунтовниците во потрагата да ја дискредитираат улогата на потивбунтов­ничките напори и спротивно на претход­ниот, позитивниот аспект е во функција на стабилизација на системот.Негативниот аспект на овој сооднос е ви­сокото ниво на насилство во средина во која треба да се стекне легитимитетот и довербата на населението и е контра­продуктивна за ПБО. Насилството ја хра­ни несигурноста во општеството кое ги

50

осподине Ношпал, Вам Ви беше укажана честа да ги креирате но-вите гардиски униформи на АРМ. Дали тоа го сметате за врв во Ва-шата досегашна кариера и што е

она што Ве инспирираше при нивната изработка?– Да му се довери на еден дизајнер да ги креира гардиските униформи на неговата земја претставува огромна чест бидејќи тоа значи дека му се оддава признание и почит, но воедно претставува и голема одговорност. Оваа задача не му се доде-лува ниту на еден дизајнер кој претход-но нема одреден „background“. Јас имам 14-годишно искуство како моден дизајнер- професионалец во областа на целокупни-от дизајн, и не само во модниот дизајн, тука се над 30 театарски костимографии и проекти со многу наши познати ѕвезди. Сето тоа на некој начин го има изграде-но мојот курикулум, за на крајот да ја добијам оваа задача. Искрено, кога Мини-стерството за одбрана ми ја даде оваа по-нуда ми беше многу драго. Бев пријатно изненаден што конечно за првпат кај нас некој ме повикува мене за да направам една ваква голема работа. Тука не ста-нува збор за финансиски надомест или, пак, за некаков хонорар, туку самата чест дека ќе бидам потписник на нешто вред-но што ќе остане во историјата за следни-те генерации. Меѓутоа, од друга страна, тоа претставува и голема одговорност бидејќи се работи за еден вид историја, се работи за големо истражување коеш-то не можев да го направам без моите со-работници.

РАЗГОВОР СО АЛЕКСАНДАР НОШПАЛ, МОДЕН ДИЗАЈНЕР, КРЕАТОР НА НОВИТЕ ГАРДИСКИ УНИФОРМИ НА АРМ

ОГРО

МНА

ЧЕС

Т,

НО И

ГОЛ

ЕМА

ОДГО

ВОРН

ОСТ

којшто веќе дава свои сугестии и предло-зи, ги разгледува овие прототипови, дава забелешки за нашата презентација која ја одржавме пред нив така што продолжува-ме понатаму. Потоа треба да се направи спецификација во која напоредно ќе бидат вклучени луѓе-специјалисти во својата об-ласт коишто ќе дадат свое мислење и при-донес при изборот на ткаенината, на кројот, на кожата којашто треба да се употреби за чизмите, потоа за утилитарноста на одре-дени предмети коишто можеби ние во те-кот на дизајнирањето како дизајнери не сме ги забележале. Тоа се специфики што ги знае само војската и само таа може да укаже на нив. Така ќе дојдеме до заеднич-ко решение, а ќе го видиме и мислењето на народот којшто имаше можност да даде свое мислење и забелешки во книгата што ја имавме отворено во Домот на АРМ. Со објавувањето на тендерот којшто ќе биде веднаш после Нова година ќе започне про-изводството и некаде во март-април 2011 г. јас се надевам дека ќе ги видиме македон-ските гардисти како маршираат на улици-те на нашиот главен град, односно ќе ја на-правиме главната промоција. Морам да на-поменам дека нема да се отфрли старата униформа, и таа ќе остане во употреба. Ис-тиот тим ќе работи и на една публикација којашто ќе ги открие сите военоистори-ски и етнографски елементи коишто сме ги испитале при нашиот процес на работа. Се разбира тоа ќе претставува одредено упатство и општ правилник којшто ќе биде прифатен, пред сè, од Генералштабот на АРМ. Значи за првпат во воената историја на Македонија ќе се појави ваков тип на

кажете ни подетаљно за моделите на униформите, колку видови униформи има и објаснете ни ги секоја од нив по-единечно?– Задачата што ми ја даде Министерство-то за одбрана беше да се искреираат три видови униформи: празнична, свечена и церемонијална. Оваа задача беше мно-гу тешка бидејќи кога дизајнирате нешто ново многу е тешко да ги поставите осно-вите на униформата, односно да одредите кои ќе бидат основните елементи за да на-правите неколку варијанти за на крајот да може да ги систематизирате и да дојдете до една, односно до трите основни. Досе-га во униформите немало и основни и за-должителни задачи како што се на пример чиновите. За сите видови униформи тре-ба да се дадат ознаки коишто поединечно ќе ги диференцираат и церемонијалната и свечената и празничната со чинови на војник, подофицер и офицер. Деновиве во Домот на АРМ беа изло-жени прототиповите на новите гарди-ски униформи. што следува понатаму? кога униформите ќе ја добијат својата конечна верзија?– Ова е една меѓуфаза којашто ја напра-вивме за да собереме предлози и идеи. Благодарение на оваа фаза се појавија многу граѓани на РМ коишто имаа свои приватни колекции на стари предме-ти коишто го отсликуваат војничкото во македонската нација што е многу теш-ко да се пронајде во македонската вое-на историја. Следната фаза е изборот. Тука е вклучен и Генералштабот на АРМ

публикација така што секој граѓанин којшто е заинтересиран што претставу-ва и како се носи гардиската униформа ќе може да отиде во библиотека, да ја земе оваа публикација и да ја прочита.

Како граѓанин на Република Маке до­нија, кое е Вашето мислење за учество­то на АРМ во меѓународните мисии ши­рум светот?– Искрено да ви кажам јас сум пацифист, така што ги поддржувам овие мировни мисии во кои учествува АРМ и имам це-лосна доверба во Министерството за од-брана. Овие неколку месеци додека кон-тинуирано работев со Министерството за одбрана имав можност да слушнам дека навистина нашите војници одлично се покажале во овие мисии, особено во мисијата ИСАФ во Авганистан.

Имате мошне богата кариера. Кажете ни накратко кога и како започна ваше­то професионално искуство?– Во 1992 година отидов во Париз да студирам моден дизајн, а се вратив во 1995/1996 година. Првата ревија ми беше во 1992 година, уште пред да заминам во Париз. Во 2012 година ќе направам 20 го-дини од мојата прва презентација, одно-сно мојата прва ревија. Имам креирано за над 30 театарски претстави, за многу ху-манитарни проекти за борба против ракот на дојката, проекти за борба против сида-та итн. Сум учествувал во работата на на-шите познати брендови како што се „Кара“ и „Тетекс“. Моето прво работно искуство кога се вратив во Македонија беше во „Те-текс“. Од 1996 година континуирано рабо-там во моето ателје и со клиенти. Имам многубројни ревии, многубројни конкурси за убавина каде што убавиците биле це-лосно облечени во мои креации. Посебно ќе ја издвојам моменталната работа како професор и декан на Факултетот за дизајн и мултимедија на универзитетот ФОН.

Вие сте моден дизајнер, а воедно во моментов сте и декан на Факултетот за дизајн и мултимедија. Која работа повеќе Ве исполнува, дали едукатив­ната или, пак, уметничката, односно креативната?– Мојата едукативна работа беше плод на моето размислување во текот на ма-гистратурата додека бев во Лондон. По-сле долги истражувања, а тоа всушност беше и темата на мојата магистерска теза, како да се подобри модниот пазар во Македонија, сфатив дека треба да се создаде еден бренд којшто би функцио-нирал во вакви економски услови. Нека-ко традицијата е потисната сите овие го-дини. Морам да признаам дека сфатив дека единствено нешто каде што јас би можел нешто да изменам не е само мод-ниот дизајн. Јас можеби имам влијание на културата на облекување на луѓето во Македонија. Можам да влијаам од тој аспект на естетиката, меѓутоа за да соз-дадам позитивен пазар, односно позитив-на конкуренција, морам да создадам мла-ди, неоптоварени, талентирани и работ-ливи модни дизајнери коишто за некол-ку години ќе бидат не само мои студен-ти, туку и моја позитивна конкуренција. Сметам дека само со квалитет, со пози-тивна, професионална конкуренција, мо-

ран, коишто успеале на одреден начин да ја пренесат својата порака пpеку чо-вечкото тело и да остават свој печат во историјата на модата.

Со оглед на тоа што имате креирано за многу познати личности, можете ли да издвоите некоја креација којашто Вам Ви е особено драга?– Тешко е да се издвои омилена креација, но сепак би рекол дека тоа се креации-те за „Синтезис“. Значи станува збор за нешто што е наше изворно македон-ско, и сметам дека ова е едно од мои-те најголеми остварувања, иако многу-пати работам со познати ѕвезди. Мо-жеби некоја креација и не спаѓа во мои-те најомилени, меѓутоа имала многу го-лемо значење како што беше дискута-билната креација на Каролина Гочева за Евровизија, или, пак, белиот костим на Тоше Проески за Евровизија. Јас стојам зад секоја моја работа. Онаа порака што сакам да ја пренесам ја пренесувам. Сме-там дека на тој начин го градам своето име, својот имиџ, и сметам дека досе-га преку моите креации, со која било од овие што ви ги напоменав, сум оставил некаков печат бидејќи луѓето ги паме-тат. Кога ќе се спомне Евровизија мислам дека тоа секако асоцира на костимите на Каролина и на Тоше, така што колку и да има поделени мислења, мојата мисија е извршена бидејќи јас сум оставил нека-ков белег во историјата на македонската мода, а токму тоа е и мисијата на еден моден дизајнер.

Кристина Илиевска/Ксенија Митева

дата во Македонија може да го достиг-не својот врв. Значи затоа не можам да издвојам која работа повеќе ме испол-нува. Едукативната работа ме исполну-ва бидејќи сфаќам која е мојата улога и важност, која е мојата мисија во животот, додека креативната работа ме исполну-ва бидејќи сфаќам која е мојата мисија во областа на модата како дизајнер, од каде имам почнато и колку досега модната сцена сè има издигнато. Иако имам мно-гу работа, напоредно ги работам и двете работи и не се откажувам ниту од едната ниту од другата.

Од каде црпите инспирација за Ваши-те креации? Кој е Вашиот омилен мо-ден дизајнер?– Кога човек е помлад го менува сти-лот, постојано се врзува за идоли, мод-ни дизајнери. Јас сум многу чист во мојот стил, многу прецизен, детален. Основна карактеристика ми е квалитетот, удоб-носта и дизајнот во однос на зададена телесна форма. Не се занимавам со ал-тернативни решенија во модниот дизајн туку едноставно сакам да се надоградам во однос на техниката, кројот, удобно-ста и примената на нови технологии во областа на текстилот. Мене ме инспири-ра човечкото тело. Сметам дека модата е минлива категорија затоа и се нареку-ва мода. Тоа се одредени работи што се случуваат во одреден период. Стилот е нешто што останува, затоа се тука и веч-ните инспирации како Валентино, Ша-нел, Баленсиага, врвниот и можеби мојот најомилен моден дизајнер – Ив Сен Ло-

51

52

„CRYSIS“ – ОСВЕЖУВАЊЕ ВО СВЕТОТ НА FPS

КРИЗА НА ИСТОКОТ

„CRYSIS“ – ОСВЕЖУВАЊЕ ВО СВЕТОТ НА FPS

уНИВЕРЗуМОТ НА FPS-СИМулАцИИТЕ НИкОгАш НЕ пРЕСТАНуВА ДА НÈ ИЗНЕНАДуВА. СлИкАТА кОјА СЕ пОСТАВуВА кАкО БАЗИчЕН ЕлЕМЕНТ ЗА ВИСТИНСкО гЕјМЕРСкО уЖИВАњЕ ВО ОВОј СлучАј гИ пОСЕДуВА СИТЕ кАРАкТЕРИСТИкИ кОИ СЕ пОТРЕБНИ ЗА цЕлОСНО ВпушТАњЕ ВО НЕРЕАлНИОТ СВЕТ. А ВО СИТуАцИјА кОгА СЕТА ТАА уСпЕшНОСТ пРИкАЖАНА НА ЕкРАНОТ Е НЕРАСкИНлИВО ВРЗАНА СО ИНОВАТИВНА, НЕпРЕДВИДлИВА пРИкАЗНА кОјА ИМА ВИСОк СТЕпЕН НА пОВЕќЕкРАТНО ИгРАњЕ, МАСИВЕН И ВООДушЕВуВАчкИ „mUl-TIPlAyER“ И Т.Н. „USER FRIENdly-гЕјМплЕј“, ТОгАш ЗНАЕТЕ ДЕкА пРЕД ВАС ИМАТЕ ВРВНО ДОСТИгНуВАњЕ ВО гЕјМЕРСкАТА СФЕРА. ИлИ, пОкОНкРЕТНО, пРЕД ВАС гО ИМАТЕ „CRySIS“

53

АМПАЊСКА „ПОЕЗИЈА“Линеарната прогресија кон врвот во однос на интензитетот на битката која се води една декада, во иднина, одно-

сно во 2020 година, е забележителна сè до оној момент кога најдеструктивното оружје на човекот ќе се обиде да ја „расчисти“ ха-отичната ситуација. Нуклеарното оружје по-вторно е повикано да изврши брзо и ефи-касно анулирање на постојната закана која во овој случај доаѓа од вселената. Но како многупати во текот на играта, гејмерот оста-нува затечен од резултатот.Зарем едно вакво мало навестување не предизвикува голем интерес за севкупна-та приказна која ве води до крајот на игра-та? Од фактот што главните протагонисти се вооружените сили на САД, корејската на-родна армија (која дотогаш ќе биде една од технолошки најразвиените армии, следстве-но се претпоставува дека Северна Кореја ќе биде една од финансиски најсилните светски земји) и вонземјаните кои околу себе носат една конфузна и застрашувачка мистерија, ќе ви стане јасно дека станува збор за игра – лидер во FPS-сегментот. Еден од основните елементи дефинирани како хронична слабост на FPS-симулациите е кратката и релативно безлична игра чија приказна се повторува од производ до производ. Тимот на „Crytek Frankfurt“ од Германија овој проблем го решил на многу едноставен, но истовремено и брилијантен начин. Станува збор за приказна која не се истакнува со својата долготрајност, туку со можностите за преигрување кои ги нуди – доколку се обидете да го помине-те непријателот на фронтален начин, по-следиците кои по некое време повтор-но ќе се претопат во линерната приказна се поинакви отколку во случај да одлучите инфилтрирањето во базата да го извршите на еден потивок, посуптилен начин. Тоа по првото поминување на целосната приказна нуди ново искуство и, секако, повторна за-бава. Она што е интересно е местото на кое е сме-стена фикциската приказна која ниту малку не се поврзува со зборот забава. Станува збор за остров на Далечниот Исток северно од Филипините каде што тимот научници кои ископувале одредени археолошки остатоци испраќа порака за итна помош кога на мало-то парче земја се истоварува бројна и масив-на севернокорејска машинерија и пешадија. Токму т.н. KPA (Korean People’s Army) е и главниот протагонист и непријател, сè доде-ка на сцена не стапи екстратерестријалната,

односно вонземска супериорност. Остро-вот, но и некои локации во Индија и во Си-бир се местата каде што се пронајдени оста-тоци од артефакти кои се два милиони годи-ни постари од самото човештво. И ќе се за-прашаме, каква важност би имале тие арте-факти ако паралелно со нив во комбинација за еден од најсуровите непријатели не влезе и цивилизацијата која ги конструирала тие фамозни реликвии. По неколку брзи и наг-ли „прелетувања“ на екранот, пред вас ќе се појави тој – супериорниот вонземјанин кој има способност да ја апсорбира енергијата од вашите оружја, а воедно и да ги елими-нира луѓето на ефикасен начин. Способно-стите на вонземјаните се изразени до тој степен што главниот непријател во т.н. втор дел од играта едноставно ја апсорбира сета енергија и радијација која врз него ја исфрла атомската бомба. Дополнително на тоа, таа не само што не го уништува непријателот, туку предизвикува и контранапад извршен од масовна структура на вонземјаните (до-тогаш скриена во планината), која со една енергетска сфера успева да замрзне сè околу неа на -200°. Благодарејќи на нано-оклопот со кој подетаљно ќе се запознаеме подоцна, тимот и ликот со којшто раководи-те (наречен Номад) успева да преживее и на секој можен начин да ја води борбата про-тив непријателот од вселената. Кратките фрагменти на успешно заокру-жената мисија се наменети да дадат само еден основен увид во тоа што ве очекува поминувајќи мисија по мисија.

ТЕХНОЛОГИЈА „2020“Можноста за менување на „специјалноста“ на главниот лик е лесно достапна и се теме-ли врз можноста за менување на модот на кој функционира т.н. нано-оклоп. Тој оклоп е дел од футуристичката технологија која ни е достапна „десет години од денес“ и која ќе ви овозможи подолго преживување на бојното поле, поголема брзина, па дури и невидли-вост. Имено, постојат четири модови на нано-оклопот: „Armour“– овозможува пого-лема издржливост на удари и непријателски оган; „Strength“ – поголема сила во непо-средна борба и поголем дострел; „Speed“ – поголема брзина при трчање и пливање и „Cloak“ – целосна невидливост и намале-на чујност. Освен оваа повеќенаменска направа до-стапни ви се и голем број оружја како пуш-ки, митралези, пиштоли, сачмарки, фрла-чи на гранати, снајпери, па и т.н. MOAC, оружјето на вонземјаните кое има форма

54

на митралез. Многу интересно е што во те-кот на една кампања можете константно да менувате оружја (секако ако ги најдете на бојното поле), со што играта станува уште подинамична. А кога станува збор за целата динамика на играта, ве уверувам дека нема да би-дете разочарани. Почнувате со една ма-сивна битка и фронтален напад на остро-вот, продолжувате со уште една масивна, но овојпат тенковска битка, а потоа ве чека вонземската структура.

„СТРАНИчНИ“ ЕлЕМЕНТИВештачката интелигенција кај компјутерски управуваните противници е уште еден аспект од игрите кој на софтверските кор-порации им задава големи главоболки. Кол-ку пати ви се случило на рамна површи-на и на блиско растојание вашиот против-ник упорно да нишани околу вас, а не ди-ректно во вас? Колку и да е тоа добро за кампањата која ја водите, тој факт драстич-но ја намалува возбудата во играњето. Но да се навратиме на „Crysis“. Без двоумење, тука работата е добро завршена. Ваши-те противници ќе нишанат на вас и ќе пу-каат кон вас од различни позиции сè доде-

ка го бранат својот „живот“ зад сека-ков тип на препреки и барикади. Не велам дека на моменти нема да ве забележат и покрај тоа што сте очи-гледно во нивното видно поле – но, ништо не е совршено. Гладејќи ја го-лема слика, „Crysis“ има навистина „интелигентни“ противници. Кога зборуваме за нив би ги споме-нал и нивоата на тежина кои ви се достапни. Освен класичните „easy“, „medium“ и „hard“, инженерите на „Crytek” воведоа и нов мод наре-чен „Delta“. Овој мод има улога на специјално мошне тешко ниво во кое многу малку, ако не и воопшто не се интервенира во противници-те, туку на еден интересен начин се влијае на податоците кои ви се до-стапни. Имено, сите противници во „Delta“ зборуваат на корејски, нема предупредување за надоаѓачки гра-нати, а дисплејот во нано-оклопот не ги покажува сите информации кои се видливи во другите модови.

16 VS. 16Првиот впечаток за „multiplayer“-от на „Crysis“ е дека тој е навистина ин-телигентен. Од вас и од вашиот тим (кој може да има најмногу 16 гејмери, или вкупно 32 за двата тимови) се бара исполнување на една цел – уништување на противничката база. Но за да успеете тоа да го направи-те мора да конструирате вонземски оружја во т.н. централна фабрика за прототипи. Токму фабриката носи и свои барања кои мора да бидат ис-поленти доколку сакате да започ-нете со производство – фабриката мора да биде напојувана со енергија која доаѓа доколку заземете одре-дени енергетски центри распростра-нети на мапата. Исполнувањето на одредени задачи, пак, ви носи пое-ни кои можат да се искористат за на-бавка на нови оружја, на опрема и на возила. Да, токму така, вам ви е да-дена можност да набавувате и вози-ла, но само доколку „заробите“ бун-кер. И тогаш адреналинот се буди со огромна брзина. Хаосот молска-вично го исполнува екранот и пред вас се раѓа вистинската слика за она што „мултиплеерот “ во FPS-симулациите навистина треба да претставува –едноставно само за-бава. Единствена забелешка која може да се даде за овој „мултипле-ер“ е непостоењето на т.н. „team deathmatch“ мод.

ГРАФИЧКИ „ПРАЗНИК“Графичкото рендерирање кое воо-душевува му е доверено на DirectX 10, а играта работи на нов енџин наречен „CryEngine 2“, кој може да функцинира и на DirectX 9. Комплек-сноста на енџинот има свои пред-ности, но и мани. Неверојатната графика, однесувањето на око-лината, нејзината достапност за интеракција со гејмерот во текот на играњето – сето тоа овозможу-ва „Crysis“ да се искачи на пиеде-сталот на сè што имам видено досе-

жуваат во врска со возилата – тие продолжуваат да се движат иако сте успеале да им ги дупнете сите гуми, а истото се случува и со гасеничари-те, секако доколку ја изгубат движна-та лента. Гледајќи ја графиката и сето она што таа го нуди во целина, ни станува јасно дека хардверски-те побарувања ќе бидат нависти-на големи. Токму тука се детекти-ра и најголемата слабост на „Crysis“. Во време кога владеат преносни-те компјутери и нивните релатив-но послаби перформанси, пред вас стои игра која има нереално го-леми очекувања од силиконските плочи, па дури и за еден desktop „ѕвер“. Ниту quad core-процесор, 4 GB RAM-меморијa и компатибилна графичка картичка со меморија од 512 MB нема да бидат доволни за пренесување на целиот потенцијал на „Crysis“ на екранот. Бидејќи доживувањето на една FPS-симулација во вистинско свет-ло зависи и од звучниот ефект, мора да се спомене дека „Crytek“ и во овој случај завршил одлична ра-бота. „Crysis“ звучи фантастично, почнувајќи од звуците во позадина-та на околината па сè до реалистич-ните звуци на оружјата, а не се за потценување ниту гласовите на ли-ковите.

ANY FINAL WORDS?Изданието Far Cry, со кое „Crytek“ се избори за место во врвот на произ-водителите на игри во светски рам-ки, беше успешен почеток кој ни до-зволи да се надеваме дека еден ден оваа компанија ќе нè воодушеви со нешто ново и досега невидено. Тој ден дојде. „Crysis“ е одлично балан-сирана игра која овозможува цело-сно десетчасовно уживање, доде-ка истовремено до одредени гра-ници ги тестира и вашите гејмерски вештини и способности. Играјќи го ова издание на „Crysis“ нам само ни преостанува да ги броиме денови-те до март 2011 година кога се очеку-ва да се појави новото продолжение „Crysis 2“, кое верувам дека ќе биде предводник на новата револуција во FPS-симулациите.

Иван Петрушевски

га. Само еден поглед кон залезот на сонцето, неверојатните сенки и ре-ално претставената околина се до-волни за да се уверите во моќта на „Crysis“ во однос на сета досегашна конкуренција. Она што изненадува е дека објектите (особено вонземски-те) ќе изгледаат одлично и одбли-ску и оддалеку. Не помалку вооду-шевувачки се и ликовите (кои всуш-ност се и најтешки за имитирање) кои прават реални фацијални ек-спресии и движења. Во однос на деструктабилноста на околината мора да се спомене дека таа е со-лидна – дрвјата и објектите можат да послужат како одлична препре-ка која ќе го „впива“ непријателскиот оган, но тоа што ве носи на едно по-високо ниво на реалност е тоа што тие можат да бидат уништени, па дури да бидат и искористени во пол-за на непријателот. Моделирањето на процесот на уништување на околината и на објектите (движ-ни и недвижни), сепак не дозволу-ва целосно уништување. Неговите ограничувања најмногу се забеле-

55

СИСТЕМСкИ пОБАРуВАњАминимални (препорачани)

mS Windows XP (Vista, 7)

CPUIntel Pentium 4 – 2.8 GHz за WinXP, 3.0 GHz за WinVista (Intel Pentium dual core, Core 2 Duo, Core 2 Quad 2 GHz или Athlon 64 X2 4200+)

RAm меморија1GB за WinXP, 2GB за WinVista

Hdd12.00 GB

VGAкомпатибилна графичка картичка со минимум 512 VRAM

Сето ова во првите триесетина мину-ти гледачот има можност да го доживее на посебен начин благодарение на изво-нредните автентични сцени кога во бор-ба се воведува и четата со која команду-ва капетанот Милер кого го толкува оска-ровецот Том Хенкс. Тука започнува су-ровата приказна за војната, но не и за спасувањето на војникот Џејмс Френсис Рајан од 506. падобрански полк од соста-вот на 101. воздухопловно-транспортна дивизија кој е единствениот преживеан од четирите синови на г-ѓа Биксби која кобна-та вест за загинатите три синови ќе ја при-ми во еден ден. Ова е силен мотив за ге-нералот Џорџ Маршал (началник на гене-ралштабот на армијата на САД) да изда-де писмена наредба за пронаоѓање на војникот Рајан и негово враќање од фрон-

тот, дома во Америка. Заради различно-ста на динамиката во дејството, може да се каже дека „Спасувањето на војникот Рајан“ на почетокот се одликува со дејство карактеристично за класичен воен филм за подоцна да премине во воена драма. Освен стравотните сцени на убивање и непосреден борбен контакт за време на истоварувањето на плажата Омаха кои се случуваат во првите 25 минути, во пона-тамошниот дел од филмот сè е буквално подредено на спасувањето на Рајан.

ВЕЧЕН ФИЛМТокму тоа е посебната димензија на фил-мот и на приказната која се обработува во овој посебен филм во кој военото ли-дерство на сите рамништа буквално е ста-

56

ружењето со читателите на „Штит“ преку рубриката за воениот филм навистина станува задоволство. Овојпат за мене предизвикот е на-вистина голем затоа што стану-

ва збор за грандиозното филмско дело „Спасувањето на војникот Рајан“. Кога е во прашање ова уметничко ремек-дело не знаете што побрзо ќе ве импресиони-ра: филмската класика како дело на Спил-берг или самата битка за Нормандија и истоварувањето на сојузниците во Втора-та светска војна. Иако ова ќе биде можност за разгледување на некои од применливи-те аспекти третирани со темата на филмот од големиот Спилберг, би биле неправедни ако не направиме мал пресек на она што е запишано во аналите на воената историја, а се однесува на битката за Нормандија.Инвазијата на сојузниците на Нормандија која многу години подоцна беше попо-зната како операција „Оверлорд“ со си-гурност може да се каже дека претста-вува најголемата поморска инвазија во историјата на војувањето, а во прилог на ова доволно зборува фактот што за оваа операција, преку каналот Ла Манш од Англија се префрлени над три мили-они сојузнички војници од армиите на: САД, Обединетото Кралство, трупите за ослободување на Франција и Канада. Само за првиот бран до воспоставувањето на цврст мостобран, се ангажирани околу 1,5 милиони сојузнички војници, додека на спротивната страна, одбраната на фран-цускиот брег ја држеле околу 400 илјади војници на германскиот Вермахт. Како што е познато, битката за Нормандија започна-ла на 6 јуни 1944 година, попозната како „Денот Д“ (D Day), кога истоварувањето на сојузниците започнало со воздушно десантирање во доцните ноќни часови, проследено со масивно бомбардирање од страна на воздухопловните сојузнички сили, како и на поморските сили, по што во раните утрински часови следел и ам-фибискиот (поморскиот) десант на копне-ните сили. Оваа операција сојузниците ја подготвувале мошне долго (првите плано-ви се изработени уште во 1942 година), а времето и местото на инвазијата се држе-ле во најголема тајност така што конеч-ната одлука е донесена во последен мо-мент. Најголемата и најсложена операција на сојузниците му била доверена на аме-риканскиот генерал Ајзенхауер, додека на другата страна од брегот одбраната на си-лите од Третиот рајх ја организирал дока-жаниот генерал Ромел, кој на сојузниците

ЗА СПАСУВАЊЕТО НА ВОЈНИКОТ РАЈАН

ГОЛЕМИНАТА НА МАЛИТЕ ЛУЃЕ

им бил добро познат од фронтот во Аф-рика. Сојузничките генерали операцијата „Оверлорд“ ја подготвиле беспрекорно, од преземање на лажни и демонстратив-ни напади кон Норвешка за залажување, до педантно предвидување на времен-ските услови. Познато е дека како клучни фактори за успех на операцијата се сме-тале односот на морската плима и осе-ка, позицијата на месечината, врнежите и слично. Конечно, генералот Ајзенхауер ја избрал Нормандија, а било одлучено операцијата да започне на 6 јуни 1944 годи-на. Плажите на Нормандија на кои требало да се случи истоварувањето биле именува-ни со кодирани имиња: Утах, Омаха, Голд, Џуно и Сворд. Приказната за спасувањето на војникот Рајан започнува токму на три километри долгата плажа Омаха над која

се издигале високи карпи запоседнати со одлично утврдени германски бункери и безброј мини.

ПЕКОЛОТ НА ВОЈНАТАПочетокот на филмот е познат по изво-нредните ефекти кои верно го прикажу-ваат пеколот на војната и немилосрдното убивање во блиската борба за превласт на плажата и запоседнување на мостобранот од страна на сојузниците. Плажата Ома-ха (позната уште и како „Bloods Omaha“) е најкрвавото место за припадниците на тогашната 29. американска дивизија чии ренџери едвај успеале да се пробијат низ минските полиња (до истоварувањето на просторот на Нормандија Германците по-ставиле над 6,5 милиони различни мини).

вено на проверка. Наредбата за исклучување на војникот Рајан од борбените дејства која доаѓа од крајно хумани причини и дирек-тно од првиот човек на Армијата на САД е нешто што заслужува посеб-но внимание, па затоа оној којшто првпат го гледа филмот, сите него-ви очекувања ќе бидат свртени кон начинот на извршувањето на наред-бата која доаѓа од нај ви со киот ор-ган на командување. Капетанот Џон Милер кој во борбите од Африка до Нормандија не ги заборавил свои-те 94 загинати соборци од неговата чета е човекот кој буквално ќе го по-несе целиот товар на извршувањето на крајно сериозната и не така лес-на задача за која тој ќе избере уште седум ренџери од истата чета. Фил-мот неизбежно и со многу внима-телно обликувани детали до гледа-чот го доближува капетанот Милер од неговата друга страна на животот како обичен граѓанин и наставник, кој и покрај преживувањата и уче-ството во насилствата на крвавата војна е полн со чувства и разбирање за секого. Она што темата на овој „вечен филм“ буквално ви го на-метнува (како и самиот наслов) е извршувањето на една задача доби-ена од највисокиот команден орган на армијата, која за хероите на фил-мот е поважна од целата војна. Но за тоа, секако, е заслужен и капета-нот Милер кој на важноста и на при-оритетот на задачата не гледа само од војнички аспект, туку и од човеч-ки. Преку драматичното трагање по Рајан, се претставени неколку драма-тични секвенци од она што реално може да се доживее во војна. Тоа е соочувањето со непријателот и пси-холошкиот момент, дали на заробе-никот да му се дозволи да замине или да се егзекутира. Исто така, инте-ресен е и ликот на капларот Упхам кој во групата за пронаоѓање на Рајан е избран како војник кој течно ги гово-ри германскиот и францускиот јазик. Но најсилниот и воедно најтешкиот дел од драмата на капларот кој сè уште не убил непријателски војник е моментот кога тој се соочува со гер-манскиот војник кому му го подарија животот, а кој на крајно крвнички на-чин ќе го убие еден од неговите со-борци. Тоа е причината на крајот Уп-

ски војници во Нормандија. Нај го лем дел од статистите (над 1.500) биле припадници на Ирските резерв ни сили за одбрана, а за некои од сце-ните се користени тенкови од со-ветско производство од типот Т-34 кој за таа прилика е камуфлиран во германски „Тигар“. Филмот во 1999 година е номиниран за повеќе на-гради, но доби само пет престиж-ни оскари од Американ ската филм-ска академија и тоа за најдобра кинематографија, звук, звучна мон-тажа, монтажа на филм и најдобра режија. Во годината кога се очекува-ше Спилберг да ја добие наградата за најдобар филм, таа му припадна на „Вљубениот Шекспир“, но награ-дите за „Спасувањето на војникот Рајан“ продолжија да пристигну-ваат. Во низата од поважните на-гради што следеа во наредните го-дини само ќе ги споменеме: „Зла-тен глобус“ за најдобар филм, дра-ма и режисер, БАФТА-наградата за специјални ефекти и звук, Лауреа-тот на „Американ голден“ и Сатурн-наградата за најдобра акција, аван-тура и трилер и многу други. Во јуни 2008 година, Американскиот филмски институт „Спасувањето на војникот Рајан“ го вметна во „Ten Top Ten“- најдобри филмови „класи-ци“ во Америка, кој исто така се здо-би и со реномето „епски филм“ како осми по ред од десетте најгледани филмови на сите времиња во САД. За ова филмско остварување на Спилберг навистина има уште многу да се кажува, но ако сакате да ја ви-дите психата на човекот во виорот на војната, ако сакате да ги почув-ствувате херојскиот дух и посвете-носта во интерес на извршувањето на задачата, како и големината на малите луѓе кои чинат големи де ла, тогаш погледајте ги беспрекор ните Том Хенкс со докажаната ренџерска десетина во изведба на: Том Сајзимор, Ед Брнс, Џереми Дејвис, Бари Пепер, Адам Голдберг, Вин Ди-зел, Џовани Рибиси и Мат Дајмон како војникот Рајан. Верувајте ми, колку пати да сте го гледале, двата часа и педесетте ми-нути поминати со јунаците на Спил-берг секогаш ќе ги доживеете одно-во и на посебен начин.

Мирче Ѓоргоски

хам да не постапи правилно со него и едноставно совладан од траумата на крвопролевањето да го застрела гер­манскиот војник, сметајќи дека не „за­служил“ втора шанса да живее.Приказната за спасувањето на Рајан ја напишал сценаристот Роберт Ро­дат, кој за сторијата за херојското спасување бил инспириран уште во 1994 година при посетата на спо­меникот на „Четирите синови на Аг­нес Алисон од Порт Карбон“ во Пенсилванија кои загинале за вре­ме на Граѓанската војна во САД. Се­пак, „Спасувањето на војникот Рајан“ се базира на вистинска приказна од Втората светска војна раскажа­на од Фритц Ниланд, еден од чети­рите браќа од Њујорк, кој ја прежи­веал војната благодарение на капе­ланот Самсон кој по информацијата за загинување на неговите браќа во Бурма успеал да го извлече Нилан од крвавата Нормандија.

ВИСТИНСКО УМЕТНИЧКО РЕМЕК-ДЕЛОИма уште многу да се каже за ова филмско достигнување, а притоа повторно да не се каже сè но, се­пак, вреди да се спомене дека фил­мот, чие снимање чинело 12 мили­они американски долари, уште во првата година на неговото премиер­но прикажување во 1998 година за­работил над 30 милиони долари, за после две години патување низ све­тот да заврши со заработка од фан­тастични 482 милиони американски долари. Режисерот Спилберг не го криел интересот за темите од Вто­рата светска војна, докажувајќи го тоа и пред снимањето на овој филм („Империја на сонцето“, „Шиндлеро­вата листа“, како и серијалот „Band of Brothers“). Со овие филмови Спил­берг докажа дека големата војна ја водат мали, храбри, посветени и обични луѓе и ги постави новите гра­ници на врвот на филмската умет­ност.Снимањето на „Спасувањето на вој­никот Рајан“ започнало на 27 јуни 1997 година на различни локации во Англија и во Ирска (Лондон, Ок­сфорд, Вилтшир, Сехам, Каунти Ду­рам и др.). Почетната и завршната сцена се снимени на меморијалот посветен на загинатите американ­

57

Оваа рубрика ја посветуваме на ВОЈНИКОТ – ЧОВЕКОТ кој е прв на удар на виорот наречен војна – ЧОВЕКОТ кој е високо мотивиран да ја брани своината, татковината и идеите – ЧОВЕКОТ кој е физички и психички подготвен на највисоко ниво – ЧОВЕКОТ кој оставил дел од својата душа дома кај своето семејство – ЧОВЕКОТ кој, на крај, сепак, е само ЧОВЕК.И затоа тој е инспирација за многу уметнички филмски дела кои оставиле силен впечаток на неутралната широка публика, ја разбранувале нашата закоравена емотивност и ни покажале колку сурова е всушност војната и како таа делува на луѓето.Во следните броеви на ШТИТ ќе се осврнеме на некои од тие филмови без некоја посебна амбиција да бидеме филмски критичари. Сакаме само да ви пренесеме дел од нашите чувства, да ви покажеме дека една војничка, човечка судбина може да ги промени нашите ставови за вредностите во животот, а посебно да истакнеме колку тој тежок, исполнет со труд, кал и пот војнички живот е достоен за ПОЧИТ.

Наслов на оригиналот:

Edited by: david Held and Anthony mcGrewGOVERNING GlOBAlIZATION POWER, AUTHORITy ANd GlOBAl GOVERNANCE

уредници: Дејвид хелд и Ентони МекгруупРАВуВАњЕ СО глОБАлИЗАцИјАТАМОќ, ВлАСТ И глОБАлНО упРАВуВАњЕ

Печат: АкАДЕМСкИ пЕчАТ – Скопје 2010

нигата „УПРАВУВАЊЕ СО ГЛОБА­ЛИ

ЗАЦИЈАТА - МОЌ, ВЛАСТ И ГЛОБАЛНО УПРАВУВАЊЕ“, од повеќе автори, уредена од Дејвид Хелд и Ентони Мекгру, во пре-

вод и печат на Издавачката куќа „Ака-демски печат“ од Скопје - 2010 година, е дел од програмата на Владата на Ре-публика Македонија за преведување на 500 стручни, научни книги и учебници од кои се учи на врвните, најдобрите и најреномираните универзитети во САД и во земјите од Европската унија.Дејвид Хелд е професор по политич-ки науки на катедрата „Грахам Валас“, на Лондонската школа за економија. Автор е на многу дела, вклучително: Democracy and the Global Order; From the Modern State to Cosmopolitan Go­vernance (1995); Models of Democracy (Второ издание 1996);, а како коавтор се појавува и во Glo bal Transformations: Politics, Economics and Culture (1999). Негово дело е и: Cos mopolitanism: Glo­balization Tamed.Ентони Мекгру е професор по меѓу на-родни односи на Универзитетот во Сау-темптон. Заедно со Дејвид Хелд тој е ко-автор на Global Transformations Politics, Economics and Culture (1999) и коуред ник на The Global Transformations Reader (2000).Од создавањето на Организацијата на Обединетите нации во 1945 година, ево-луираше еден широк спектар на глобал-ни и регионални институции опкружени со пролиферација на невладини агенции и на мрежи на застапништва кои имаа цел да влијаат врз агендата и врз на-соките на меѓународната јавна полити-ка. Иако светското управување остану-ва имагинарна идеја, постои еволуирач-ки комплекс на глобално управување со единувајќи држави, меѓународни ин ституции, транснационални мрежи и аген ции (јавни и приватни) кои функци-онираат со променлив ефект, за да ги промовираат регулираат или, пак, да се вмешаат во јавните работи на човешт-вото.Оваа книга обезбедува достапен во-вед во тековната дебата за променли-вите форми и за политичкото значење на глобалното управување. Таа ги со-единува оригиналните придонеси на мноштво добро познати теоретича-ри и аналитичари на глобалната поли-тика поврзани со истражувањето на важноста на концептот за глобално

управување со цел да се разбере како тековно е регулирана глобалната ак­тивност. Освен тоа тука се комбинира­ни објаснувањата од независни теории со една систематска анализа на полити­ката и на ограничувањата во клучните засегнати области – од човечки интер­венции до регулирање на глобалното финансирање. Според тоа, овој том обе­збедува опширна теоретска и емпири­ска оцена за пренасочувањето на наци­оналното управување во повеќеслојно управување. Управувањето со глобализацијата е тре та книга од меѓународно призна­тата збирка за глобални трансформа­ции. Останатите две книги се Глобална трансформација: Политика, економија и култура и Прирачник за глобални трансформации: Вовед во дебатата за глобализација.Глобализацијата е придружена, а некои би рекле и придвижувана, од згуснување на мрежата на повеќестрани договори, глобални и регионални институции и ре­жими, меѓувладини политички мрежи и самити. Ваквиот еволуирачки глобален комплекс на управување ги регулира и влијае речиси на сите аспекти на глобал­ните прашања. Глобализацијата е дале­ку од тоа да се изроди во светска вла­да но, сепак, е многу повеќе од систем на ограничена меѓувладина соработ­ка. Во врска со размерот на глобални­те промени, достигнувањата на глобал­ното управување се чинат незначител­ни. Не може да не се забележи фактот дека меѓународните институции станале суштински места на политичката борба за глобализацијата и природата на свет­скиот поредок. Есеите во оваа книга ну­дат содржајна процена и критика на ком­плексот на глобалното управување, при што особено внимание се посветува на неговите последици по глобализацијата.Секоја дискусија за глобалното упра ву­вање мора да започне со раз би рање на променливата градба на меѓународното општество. Учеството во ова е комплек­сен процес познат како глобализација. Глобализацијата претставува историски процес кој ја трансформира просторна­та организација на општествените рела­ции и трансакции, генерирајќи транскон­тинентални или интеррегионални мрежи на интеракција и експертиза на власта.За да се разберат импликациите од глобализацијата врз управувањето на светските прашања, неопходно е да

се определат некои од клучните об-ласти на активност и интеракција пре-ку кои се развиваат глобалните проце-си. Токму тоа и се прави во оваа кни-га. Фокусот е поставен на економијата, на животната средина и на политика-та. На економијата, затоа што е јасно дека таа е движечката сила на совре-мената глобализација и ниедна форма на глобализација не може да се спрове-де без да се земе предвид економијата. Животната средина се наоѓа во фокусот на вниманието затоа што таа најдобро ги прикажува промените на пазарот, како и новите ризици со кои се соочу-ваат не само одредени политички заед-ници, туку и целото човештво, додека со политиката, законот и безбедноста се потенцираат променливите форми и контекстот на државната моќ и набиена-та агенда на глобални прашања кои ба-раат пообемни и интензивни форми на глобално уредување.Есеите што следуваат ги истражува-ат и ги развиваат темите од овие об-ласти. Книгата се стреми да ја нацрта картата на природата и формата на со-временото глобално управување, да ја оцени ефективноста и легитимно-ста на постојните глобални структури за справување со најголемите глобал-ни проблеми и да ги процени главните описни и нормативни теории за глобал-ното управување. Таа е поделена на три дела.Првиот дел ги проучува големите по-следици од глобализацијата врз инсти-туционалниот развој и политиките на глобалното управување. Вториот дел ги истражува некои од најнеодложните прашања на јавната глобална полити-ка и ги оценува границите и можности-те за ефективно глобално управување. Третиот дел развива серија на критички рефлексии на главните описни и норма-тивни приоди кон проучувањето на гло-балното управување.Земени заедно, есеите во оваа книга се значаен придонес кон размислувањата за моменталната положба и соодвет-на форма на глобалното управување. Секако, меѓу најголемите етички и по-литички предизвици на новиот век е и реализацијата на еден „поиспра-вен“ и ефективен систем на глобално управување како институционален мост кон демократски и праведен светски по-редок.

м-р Јулијана Стојанова

58

остојат многу водопади во наша-та богата со природни убавини земја, но Смоларскиот Водопад е највисокиот и единствен постојан

водопад во Македонија со пад на вода-та од 39,5 метри, кој плени со својата уба-вина како во жешките летни денови кога таму може да се почувствува вистинско разладување и освежување, така и во зимските денови кога околната шума е прекриена со бела снежна покривка.Смоларскиот Водопад се наоѓа над се-лото Смоларе на надморска височина од 630 метри, сместен длабоко во северните падини на планината Беласица, каде што извира реката Ломница, скриена меѓу сто-летните букови дрвја.Ние избравме топол, сончев ден за посе-та на Водопадот и најпрвин стигнавме до селото Смоларе, недалеку од градот Стру-мица. Смоларе, како и повеќето села во Македонија, е мало село во кое живеат љубезни и гостопримливи луѓе кои глав-но се занимаваат со земјоделство. На па-тот кон Водопадот наидовме на мал па-зар којшто бил отворен во јануари 2007 година. Локалното население е секогаш таму и нуди локални производи како пи-перки, јаболки, краставици, домашно из-работени слатки и свеж мед, како и пре-красни сувенири. По кратката пауза на пазарот продолживме со искачување до Водопадот до каде што може да се стиг-не само пеш. Долж планинската патека нè очекуваа околу 300 скалила, а убава-та и недопрена природа која нè опкружу-ваше, прекрасните зелени дрвја и чисти-от планински воздух нè понесоа до наша-та дестинација.Бевме воодушевени од прекрасната глет-ка. Пред нас беше вистинско чудо – Смо-ларскиот Водопад кој паѓаше по мазна карпа. Водата беше бела од брзината на паѓањето и беше во контраст со мазната црна површина на планината Беласица.Од врвот на Водопадот водата паѓа во базен на дното, формирајќи џиновски ло-нец чија должина изнесува 5 метри, има широчина од 11 метри, а длабочината се движи од 5 до 7 метри. Од базенот се ослободува освежителна пареа која доаѓа до платформата за набљудување.Додека стоевме на платформата уживав-ме во убавиот пејсаж, во чистиот воздух и во пријатната свежина што ја дава зелена-та букова шума, уживавме во мирот и во тишината кои ги нарушуваше само силни-от звук на водата која постојано паѓаше со незапирлива сила. Тоа беше прекрасна глетка која го одзема здивот на секој по-сетител.

Елена Видинска

ВОДОПАД ШТО ГО ОДЗЕМА ЗДИВОТ

Уба

ви

ни

те н

а М

акед

они

ја

17

2011