цтк

1;Ջ.ւ Ո ‘11Ծ Ի ՆՊ ա հ տ օ ՜ն ա կ ս ն ш х и н о -ի ր

< ^ Ա Յ Ր Ա Պ Ե Տ Ա Կ Ս Ն Ա Թ Ո Ռ Ո Վ

Ս. է^ իա̂ ի

Դ

р ո վ. ս 1. դ ц կ п к м ո տ նI»

Խ Մ ԲԱ Գ ՐԱ ԿԱ Ն - Մի քա նի խ ո ս ք ես Ա ղգա յին -եկեղեցա կսւն Ս ա հմա ­նա դրո ւթ յա ն ն ա խ ա գ ծ ի մա սին . . . . . . 3

ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ՀԱՅՐԱՊԵՏի քսւրոգը Փրկշի հ ր ա շա վ ա ռ և սուրբ Հ ա ­րո ւթ յա ն տ ոնի ա ռթ ի վ . ծ '

1ГЬг նա հա տ ա կնե րը . . . . « • • • 19Փրկյի հ րա շա փ ա ռ ե սուրբ Հա րո ւթ յա ն տ ոնի ա ռ թ ի վ Ա մենա յն Հսւյոց

Ծ ա յրա գույն Պ ա տ րիա րք ե Կ ա թողիկոս Նորին Սուրբ Օծություն_ •8. Տ. ‘Լսւղգեն Ա Հա յրա պ ետ ի շն որ հա վո րա կա ն գրութ յունը քույր եկեղեցիների հոգևոր պ ետ երին . . . • • • 1-

Փրկշի հ րա շա փ ա ռ ե սուրբ Հա րո ւթ յա ն տ ոնի աոթիւ] Ա մենա յն Հա յոց Ծ ա յրա գույն Պ ա տ րիա րք և Կ ա թողիկոս Նորին Սուրբ Օձություն Տ. Տ. 'Լա գգեն Ա Հա յրա պ ետ ի շնոր հա վո րա կա ն գրութ յունը նվի­րա պ ետ ա կա ն Ա թոռների գա հա կա լներին և բո |որ ա ռա ջնորդներին ե Վ եհա փ ա ռ Հա յրա պ ետ ի ա նո ւն ո վ ստ ա ցվա ծ պ ա տ ա ս խ ա ն ն ե ր . 14

Մ Ա Յ Ր Ա Թ Ո Ռ Ո Ւ Մ ..................................................................16ԴԵ40ՐԳ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ԿԱՐՊԻՍՅԱՆ— Գ րիգոր Տաթևացի * 19ն . ՏՈԿԱՐՍԿԻ_ Հա յ հա րտ ա րս ւպ ետ ո ւթ յա ն ն որա հա յտ հուշա րձա ններ

Ջ րվեժո ւմ ■ ..................................................................ՊՐՈՖ-Դ11ԿՏ. Լ. Մ ԵԼԻՔ ՍԵԹ -ԲԵԿ- Սուրբ Հ ո իփ ս ի մ ե ի Ա Սուրբ Գսւյանեի

վա ն քե ր ի երկ լեզվ յա ն չա փ ա ծո տ ա պ ա նա գրե ր ը . ■ • . • 34Վ. ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ— Թորոս Թ որա մա ն յա ն 39Հ. Դ. ԽԱԼՓ ԱԽՁՑԱՆ- Ա րձա նա գրութ յո ւնները հա յկա կա ն бшгтшгш,

պ ետ ո ւթ յա ն ստ եղ ծա գործո ւթ յա ն կ ո մ պ ո գ ի ց իա յո ւմ . . • ՚1՚1IIԱՆԴՐՈ ՍԱՐԿԱՎԱԳ ՐԵՀՐՈԻԴՅ ԱՆ- Գ րիգոր ա վա ղ քա հա նա Մ ա ն-

գա կո ւն ի . . . . « • • • •11'ո ւս -ճա յկա կա ն մ շա կո ւթա յի ն կա պ երի մա սին ժ — ԺԸ դա րերո ւմ . 53II. Ս .— Հ ա մ ա ռ ո տ լուրեր Մ ա յր Հ ա յ ր ե ն ի ք ի ց ......................................>Ա. շ __Պ րոֆ .-ղոկտ . Ա. Գ. Ա ոա քե լյա ն , «Հայ ժողովրդի մտ ա վ ո ր ղա ր -

գա ց մա ն պ ա տ մութ յո ւն» . ւ • 'ւ • ւ 80

Ւ Օ ՜ Բ ս Գ Ր Ո Ի Թ Յ Ա Ն ձ й 0 в Ь Ъ*% и з ц и ц и ъ и и 0, է Տ Մ Ի Ա ծ հ ն

«ԷՏՄԻԱԾԻՆ» Ա Մ Ս Ա Գ ՐԻ հ*ՄԲԱԳՐՈԻք»-8ՈՒՆ Армянская ССР, Эчынадашн, Редакция журнал* .Эчыиададн*

Кес)»с(юп օք էհ* та<гах!па .Е^ЬпипсЫп", ЕиЬпнайхш. Агтвша. ՍՏՏՏԵբեան, 19Տ9 թ.

Հ Ր Ա Մ Ա Ն Ա Ի

8. Վ Ա Զ Գ Ե ն Ա » Ա Ռ Ա ՋՆ ՈՏ ՎԵՀԱՓԱՌ ԵՒ ՍՐՐԱսնԱԳՈՅՆ

ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ

էս 1Г Բ Սւ Գ Ր Ա Ц И ն

«№ * ւ ա > м и ь а д ш и м - м ш ш и , ш ш л > м - № м ш > д а м » т о л

I у | I ա յր Ա թոռի պ ա շտ ո ն ա թ ե ր թ «Էյ- միա ծին» ա մ սա գ ր ի 1958 թվսւ-

[ հ )])) կա նի դ ե կտ եմ բ ե ր ի հա մա րո ւմ էվ&քտ հ րա տ ա ր ա կվ ե ց Հ ս ւ յա ստ ա ն յա յց

1Լոաքե|ական եկեղեցո ւ Ս ա հ մա նա դր ո ւթ յա ն նա խ ա գ ի ծ ը , որն ո ւղա րկվեց մեր բոլոր նվի­ր ա պ ե տ ա կ ա ն Ա թոռներին և թ ե մ ե ր ի ն ' ի գի­տ ութ յո ւն և ի քննա րկո ւմ :

Ա գգս ւյին -եկեղ եցա կա ն նոր Ս ա հ մա նա ­դրո ւթ յա ն նա խ ա գ ի ծ ը ա րղեն ի ս կ ժ ո ղ ո վ ր դա ­կա ն լա յն քն նա ր կ մա ն ա ռա ր կա է դսւրձե|, !•' մեր ներքին թ ե մ ե ր ո ւմ ե.' Ս փ յո ւռքո ւմ :

1958 թ վ ա կ ա ն ի հ ո կտ ե մ բ ե ր 16—23 огЬ- րին, Մ ա յր Ա թոռում , 'Լե հա փ ա ո Հա յրա պ ետ ի բա րձր նա խ ա գ ա հ ո ւթ յա ն տ ա կ գ ո ւմա ր վա ծ եպ ի ս կ ոպ ո սա կա ն ժողովը քննեց Մ ա յր Ա թ ո ­ռի կ ո ղմ ի ց ն ե ր կա յա ցվ ա ծ նա խ ա գ ի ծ ը ե մի շա ր ք լրա ցո ւմներից ու փ ոփ ոխ ո ւթ յո ւն նե րից հետ ո , ա յն նորից ն ե ր կա յա ցր եց 'Լեհա վւա ռ Հա յրա պ ետ ին :

Մ ա յր Ա թոռո ւմ խ մ բ ա գ ր վ ա ծ ա գգ ս ւ յի ն -ե - կ ե ղ ե ցա կա ն Ս ա հ մա նա դ ր ո ւթ յա ն նա խ ա գիծ ը պ ա տ րա ստ ե լիս նկա տ ի են ա ռ ն վ ա ծ '

1. Ա ռա քե լա կա ն , տ ի ե զ ե րա կա ն ' երե ք , ա ր ­տ ա քի ն , տ ե ղա կ ա ն ' վեց , գուտ ա գ գ ա յի ն ' 16 ժողովն երի կա նոնները , մ ե ր ե կ ե ղեցա կա ն սուրբ ա վա նդո ւթ յո ւն ն երը Ա հսւյրս ւպ ետ ա - հա ստ ա տ կա նոնները :

2. Հա յ եկեղեցո ւ հա տ ուկ սա հմա նա դրա ­կա ն ժ ո ղ ո վ ր դա վա րա կա ն սկզբունքները :

3. 1945 թ վա կա ն ի եկեղեցա կա ն Ս ա հմա ­նա դրո ւթ յա ն նա խ ա գ ի ծ ը , որը ն ե ր կա յա ցվ ե յ 1945 թ վ ա կ ա ն ի հունիսի 19-ին, Ս. էշմիսւ- ծ ն ո ւմ գ ո ւմա րվա ծ Ա գգա յին -ե կեղեցա կա ն ս րբա գո ւմա ր ժողովին :

4. 1955 թ վ ա կ ա ն ի հ ո կտ եմբերի 5-ին, Մայր Ա թոռի կ ո ղմ ի ց պ ա տ ր ա ս տ վ ա ծ {. Ա գգա յին - ե կ ե ղ ե ց ա կա ն ժողովի երրորդ նիստ ին ներկա ­յա ց վ ա ծ Ս ա հ մա նա դր ո ւթ յա ն նա խ ա գ ի ծ ը , որը 1945 թ վ ա կ ա ն ի նա խ ա գ ծ ի բա րեփ ոխ վա ծ և ա մ բ ո ղ ջա ց վա ծ ձեն Էր:

5. 1956 թ վ ա կ ա ն ի Կահիրեի եպ իս կ ոպ ո ­սա կա ն ժ ող ո վ ի ո ր ո շմա ն հ ի մա ն վրա Տ. Նո- Ր ա յր Լ Տ. Դ երենիկ եպ իսկոպ ոսն ե ր ի կողմից 1956 —1957 թ վա կա ննե ր ի ն պ ա տ րա ստ վա ծ նա խ ա գիծը :

Ա գգա յի ն -ե կեղեցա կա ն Ս ա հմա նա դրո ւթ յա ն նա խ ա գ ի ծ ը քննելիս հա րկա վոր է հա նդես բե­րել ի մա ստ ո ւթ յո ւն , հեռա տ եսո ւթ յո ւն , լա վա ­տ եսութ յո ւն : I' հա ոա շա գո ւնե շտ ա պ ողա կա ­նութ յո ւնը , կա նխ ա կա լ կա րծիքները , հսււովսւ- ծա կա սութ յո ւնը կա րող են մ ի ա յն վ նա ս բերե| գործին ; Ս փ յո ւռ քի հա յ մա մո ւլի մի որոշ մ ա ­սում ա րդեն իսկ Ս ա հ մա նա դր ո ւթ յա ն ն ա խ ա ­գծի դ ե մ ա ռա րկո ւթ յո ւն ներ երևացին: Ա ոանց

4 է Я 1Г »■ Ա. Ծ Ի Ն 195'.)

հա րցի խ ո ր ը և հա նգա մա նա լի ց քն նա րկմա ն , ի հ ^ ւ ս շ ա գ ւ ^ ե-՚քոոն դե ս--են ֊բերվա ծ մ ի շա րք երկրորդա կա ն ա ռա րկո ւթ յո ւններ , կ ա ն խ ա կ ա լ կա րծիքներ , ո ր ո ն ք ը ստ Էո ւթ յա ն ա յն քա ն Էլ կա պ չունեն նա խ ա գ ծ ի նետ : Ա յդ ա ռա րկո ւ­թ յո ւնները կսւրե|ի Է ա մփ ոփ ե լ հետ և յա լ կ ե ­տ եր ի ՛ մեջ.

ա ) Ե կեղեցա կա ն նոր Ս ա հմա նա դր ո ւթ յա ն կա րի ք չունենք ա յս օր , որովհետ և Հսւյա ս- տ ա ն յա յց ե կ ե ղեց ին ո ւնի իր Ա գգա յին Սա հ­մա նա դրո ւթ յո ւնը , ո ր ո վ նա ղ ե կա վա ր վ ո ւմ Է Ս փ յո ւռքի մեջ:

р) Ա յս օր վա պ ա յմ ա ն ն ե ր ի բ ե ր ո ւմ ո վ հնա ­րա վոր չէ լի իրա վ Ա գ գա յի ն -ե կ ե ղ ե ցա կա ն 0- րինա վոր ժ ո ղ ո վ գո ւմա րել, ե կ ե ղ ե ց ա կա ն նոր Ս ա հմա նա դր ո ւթ յա ն նա խ ա գ ի ծ ը պ ա տ շա հ հե­ղ ի նա կ ո ւթ յա մ բ քն ն ո ւթ յա ն ա ռնելո ւ հա մա ր :

Պ ա տ ա սխ ա նեն ք ա յս հա րցերին :Թուրք իա յո ւմ 1863—1915 թ վա կ ա ն ն ե ­

րին, Օ սմա նյա ն պ ետ ո ւթ յա ն հ ետ Հ ա յա ս - ա ա ն յա յց Ա ռա քե լա կա ն ե կեղեց ո ւ հա րա բե ­րութ յո ւնները մ ի կ ե րպ մա հմս ւնվա ծ ո ւ մ ա ­սա մբ հ շտ որոշվա ծ ե ն եղել ԱԶԳԱՅԻՆ ՍԱՀ­ՄԱՆԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆ ա նունը կ ր ո ղ կա ն ո նա ­դ րո ւթ յա մբ :

Ա գգա յին Ս ա հմա նա դրո ւթ յո ւնը մինչև 1915 թ վա կա ն ը , մ ո տ 50 տ ա րի , բ ա յց փ ա ստ որեն մ ի ա յն 30 տ ա րի , ձ գտ ո ւմ էր կա նոնա վորե լ հա յ ե կեղեց իների ի ր ա վա կա ն վ ի հա կը նա խ ­կին Օ սմա ն յա ն կ ա յս ր ո ւթ յա ն սա հմա ններո ւմ :

Ա գգա յին- Ս ա հ մա նա դ ր ո ւթ յա ն մեջ ա ռնվա ծ ժ ո ղ ո վ ր դա վա րա կա ն ս ա հ մ ա ն ա դ ր ա կ ա ն ա յդ սկզբո ւնքները վա ղ ո ւց Հա յ Ե կեղեցու կա նոն ­ների և ՛ա վա նդո ւթ յո ւնների մեջ նվիրա գործ ­վ ա ծ սկզբո ւն քներ էին, ո ր ո ն ք սա կա յն 1863 թ վա կա ն ի Ս ա հմա նա դր ո ւթ յա ն մեջ թերի կ ե րպ ո վ են կիրա ռվել:

Ս ա հ մա նա դ ր ո ւթ յա ն մեջ «Ա գգա յին ը ն դ ­հա նուր ժողով» գ լխ ի տ ա կ նշվե լ է, ՜որ «Ագ­գա յի ն ընդհա նուր ժ ո ղո վ ը հա ր յո ւր քա ռա սուն երեսփ ոխ ա ննֆ րե կ բա ղկա նա (հոդվա ծ 57), ո ր ո ն ց ' . .

ա ) մ ե կ յո թ ն ե ր ո ր դ մա ս ը , ա յս ի ն ք ն քսա նը , ե կ ե ղ ե ց ա կա ն երեսփ ոխ ա նք- են , ղորս Կ ոս - տ ա նդնուպ ոլսո մեջ գ տ ն վ ո ղ ե կե ղ ե ցա կա ն ք կընտ րեն .

բ) երկո ւ յո թ ն ե ր ո ր դ մա սը , ա յս ի ն քն քա - ոա սունը , գաւ] ա ռներ ե ն գա յի ք ա գգա ւին ե - րե՜սփ ոխանք են.

գ) չորս յո թ ն ե ր ո ր դ մա սը , ա յս ի ն քն ութ ­սունը, ԿւէստանդնուԱլոլսո ՜թաղեր&Տ ընտ ըր- վա ծ ե ր ե սփ ոխ ա ն ք են»:

Ինչպես երևում է Ս ա հմա նա դրո ւթ յա ն 57-րդ հ ոդվա ծից , ո րտ ե ՞ղ է մ նա ցե լ Սահմա ՛­նա դրո ւթ յա ն ժ ո ղ ո վ ր դա վա րա կա ն ոգին, երբ գա վա ռի շուրջ երկու միլիոն հա յո ւթ յա նը մ իա յն 40 ե ր ե սփ ոխ ա ն ունենա լու իրա վունք է տ րվում , իսկ Կ ոստ ա նդնուպ ոլսի մ ի քա նի տ ա սն յա կ հա գա ր հ ա յո ւթ յա ն ը ' 100. երեսփ ո ­խ ա նի :

Զա րմա նա լին , սա կա յն , ա յն է , ո ր Ս փ յուռ ­քո ւմ դեռևս կա ն մա րդիկ , ո րոն ք ժ ո ղովր դա ­վա րա կա ն սկզբո ւն քների ո րպ ես տ իպ ա ր օրի ­նա կ ո ւղո ւմ են. ցո ւյց տ ա լ 1863 թ վա կա նի Ա գգա յին Ս ա հմա նա դրո ւթ յո ւնը :

Ա գգա յին Ս ա հմա նա դրո ւթ յո ւնը գուտ եկե­ղեցա կա ն, կա նոնա դրո ւթ յո ւն չէր, ա յլ Օ սմա ն­յա ն կա յս ր ո ւթ յա ն մեջ ա պ ր ո ղ հա յ ժողովրդի եկ եղեցա կա ն , մ շա կո ւթա յի ն , ի րա վա կա ն գո­յո ւթ յո ւնը Տշտոդ օրեն ք : Ըստ Ս ա հմա նա դրո ւ­թ յա ն ' հա յ ժողովո ւրդը Թ ուրքիա յում հա մա ր ­վո ւմ էր կրոնա կա ն , մ շա կո ւթա յին հա մա յն ք , իր Մ ա յրենի եկեղեցո ւ շուրջ հա մ ա խ մ բ վ ա ծ , ինչպ ես էին նա և Թ ուրքիա յում ա պ ր ո ղ ա յլ փ ոքրա մա սնո ւթ յո ւնները : Ա յս խ նդ ր ո վ , ա յ­սօր էլ Ա զգա յին Ս ա հմա նա դրո ւթ յո ւնը ի զո - րու պ ե տ ք է նկա տ ել Թ ուրքիա յում, իբրև տ ե ­ղ ա կ ա ն ՕՐենք:

Ա յսօր փ ո խ վ ե լ են պ ա յմա ն ն ե ր ը : Հա յ ժո­ղովո ւրդը և Հա յ Ե կեղեցին ց ր վա ծ են ա շխ ա ր ­հ ո վ մ ե կ : Հ ա յա ս տ ա ն յա յց Ա ռա քե լա կա ն ե- կեղեցին , ա յս օր ա վե լի քա ն երբևէ, կա նգնել է իր հոգևոր, կա զմա կերպ չա կա ն -վա ր չա կա ն Կ յա նքն ո ւ գործունեութ յունը պ ա տ կերա ցնող , կա նոնա վորող , ե կ ե ղեցա կա ն մ ի ընդհա նուր ո ւ մ իա սնա կա ն Ս ա հմա նա դրո ւթ յո ւն ունենա ­լու ա նհրա ժե շտ ո ւթ յա ն ա ռա ջ, մ ի Ս ա հմա նա ­դրութ յուն , որն իր ընդհա նուր գծերի մեջ ընդգրկի մեր Ս. ե կեղեցո ւ ա մբողջա կա նո ւ­թ յո ւնը , իր ն վ ի րա պ ետ ա կա ն բոլոր Ա թոռնե­րով, թ ե մ ե ր ճ վ և բ ո վա նդա կ հա վա տ ա ց յա լ ժողովրդով :

ե կ ե ղեցա կա ն նոր Ս ա հմա նա դրո ւթ յո ւնը պ ե տ ք է լինի իր ընդհա նուր գծերի մեջ եկե­ղ ե ցա կա ն ս ա հ մա նա դ րա կա ն օրեն քներ գծող մի օր ի նա գիր ք , ա յն պ ա ր զ պ ա տ հա ռով , որ

Հ ա յա ստ ա նի ց դուրս գտ ն վ ո ղ մեր մ յո ւս նվի­րա պ ետ ա կա ն Ա թոռները , թ ե մ ե ր ն ու եկեղե ­ցիները , վա րչա կա ն-կա զմՕ ւեերպ չա կա ն ի - մ ա սա ով , կա րողա նա ն հա մա ձա յնեցնե լ ի -

1 9 5 9 к Я Ս՜ I՛

гЬБд կ յա նքն ու գործո ւնեութ յո ւնը , հ ա մ ա ­պ ա տ ա ս խ ա ն պ ետ ա կա ն օր են քն երին և պ ա յ­մա ններին , մ ի շտ հ ա վ ա տ ա ր ի մ մ նա լով ս ա ­կա յն մեր ւյա րավոր Եկեղեցու հոզևոր ա - վանւլներին, ժ ո ղ ո վ ր դա վա րա կա ն սկզբո ւնք­ներին ե մեր տ զ զա յի ն պ ա տ մ ո ւթ յա ն ոգուն:

Հա յ եկեղեցո ւ տ ա րեգ ր ո ւթ յա ն մեջ երբեք չի եղել մի ժա մա նա կա շրջա ն , երբ մ ե ր ե կ ե - ■լեցին ցրվա ծ լինի ա յս ք ա ն ' հ ի ն գ ց ա մ ա քա ­մա սերի վրա :

Իր ղա վա նս ւն քով , պ ա շտ ա մո ւն քո վ , ն վ ի րա ­պ ետ ո ւթ յա մբ , կա րգ ու կա նոնով , ա վա նդո ւ­թ յո ւններով մի և ա նբա ժա ն Հա յա ս տ ա ն յա յց Ա ռա քե լա կա ն ե կեղեց ին ա յս օ ր ա շխ ա ր հ ա ­գրա կա նորեն ցրվա ծ է ա մբող շ ա շխ ա րհով մեկ : Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ և Ս ովետ ա կա ն Միու­թ յա ն մեջ ո ւն ե ն ք հետ և յա լ թ եմեր բ . Արա­րա տ յա ն , Շ իրակի, ՚1,րաստանի և Ի մ ե ր եթ իա - յի , Ադրբեջսւնի և Թ ուրքեստա նի, Ն ո ր -Ն ա խ ի­ջևանի և Հ յո ւս ի սա յի ն Կովկսւսի: Ս փ յո ւռ քո ւմ ո ւնեն ք Կի|իկիո Կ ա թողիկոսո ւթ յո ւնը , երու- ււաղեմի Հ ա յո ց Պ ա տ րիա րքո ւթ յո ւնը , Թոււ՝- քիա յի Հա յո ց Պ ա տ րիա րքո ւթ յո ւնը (Ս տ ա մ - բո ւլո ւմ ), Թսւվրիզի, Թ եհրանի, Ս պ ա հա նի , Հ ն դ կա ստ ա նի և Ծ ա յրա գույն Արևելքի, Իրսւ- քի, Ե գիպ տ ոսի (ներա ռ յա լ Ե թովպ իա ն և Սու- դ ա նր ), Հ ո ւնա ստ ա նի , Ռ ումինիա յի , Բոլլղա - 1'ի ա յի . Ա րև մտ յա ն Ե վրոպ ա յի , ԱՄՆ-ի հա յոց (ներա ռ յա լ Կ ա նա դա ն ) , ԱՄՆ-ի հա յո ց Կ ա - լիֆ ոռնիա յի (ներա ռ յա լ Մ ե քսիկա ն ), Հ ա ր ա - վա յի ն Ա մերիկա յի հա յո ց թ ե մ ե ր ը : Դ եռ չենք խ ո ս ո ւմ հովվո ւթ յո ւն ն երի մա սին :

Այս բոլորից հետ ո , պ ա ր գ է մ ե գ հա մա ր , թե ե կ ե ղեցա կա ն նոր Ս ա հ մա նա դ ր ո ւթ յա ն դ ե մ ո վ քե ր են քա ր գլորում, սուր հոհո ւմ : Ա յդդ ր ա ն ք են , ո րոն ք ոչ մեկ հոգևոր ի շխ ա նո ւ­թ յուն չունեն Հ ա յա ս տ ա ն յա յց Ա ռա քե լա կա ն Ե կեղեցու և նրա հ ա վ ա տ ա ց յա լ ժողովրդի վ րա և որոնց նպ ա տ ա կ ն է եղել և է ' ա մ ե ն գնով « հա վերժա ցնե լ* ա ր հ ե ստ ա կա նորեն ստ եղ ծ վա ծ «անջատումը» , ա նի շխ ա նո ւթ յո ւն հա ստ ա տ ե լ և ցրել Ս փ յո ւռ քի հա յ հ ա վ ա տ ա ց ­յա լ ժողովո ւրդը , ա մ ե ն գ ն ո վ բ ա ժ ա նե | Ս փ յո ւռքը Ս. էջմիա ծնից և Մ ա յր Հա յր ե ն ի ­քից, հ ա տ վ ա ծ ա կ ա ն մ ենա տ իրո ւթ յո ւն հա ս ­տ ա տ ե լ և շա հա գործե լ Ս փ յո ւռ քի հ ա յո ւթ յա ­ն ը ' ո րպ ես քա ղ ա քա կ ա ն գ ե ն ք Ս. է ջ մ իա ծնխ և Հա յր ե ն ի քի դ եմ : Մ ինչդեռ մ ե ր փ րկութ յո ւնը մ ի ո ւթ յա ն մեջ է, կա րգ ու կա նոնի պ ա հ պ ա ն ­

Ս. 1Т I՛ Ն

մ ա ն մեջ է : Եվ ահա ե կ ե ղ ե ց ա կ ա ն նոՐ Սահ­մ ա ն ա դ ր ո ւթ յո ւն ը մի տ ես ա կ թոււքքւ

պ ի տ ի լինի հ ե տ ա գ ա յո ւ մ ա մ ե ն տ ես ա կ ա ա 1

տ ա հա կ ա ն ո ւ թ յ ա ն ց , ո ւծ ա ց ո ւմ ն ե ր ի և ա ո

И ^ գ ո ր ծ ո ղ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի դ ե մ , ծ _ ր յո ւ ն ն ե ր , ո ր ո ն ց նպ ա տ ա կ ն է ջլա տ ո ւմը հա,

ժ ո ղ ո վ ր դ ի ա զ գ ա յի ն ե կ ե ղ ե ց ա կ ա ն մ ի ա ս ն ո ւ­թ յ ա ն և մ ի ո ւ թ յա ն : « ճ ր ա գ է պ ա տ ո ւի ր ա ն օ - ր ի ն ա ց ն » ( Ա ո ա կ ք а 2 5 ) :

Ինչպես հ ա յտ ն ի է, 1863 թ վա կա նի Ազգա­յի ն Ս ա հմա նա դրո ւթ յո ւնը , իբՐլ Հ ա յ Եկեղե­ցու և հա յ փ ո քրա մա ս ն ո ւթ յա ն ց իրա վա կա ն վ ինա կը հ շտ ոդ կա նոնա դրո ւթ յո ւն , ե ր բե ք չի նա նա չվել և չի հա նա չվո ւմ ա յս օր ևս ո յ մեկ պ ետ ո ւթ յա ն կ ողմից , ուր ա պ րո ւմ են ա յսօր հա յ փ ո քրա մա սնո ւթ յո ւն ն ե ր և գ ո րծո ւմ ' հա , ե կ եղեց իներ , բա ց ի Թ ուրքիա յից:

Ն վիրա պ ետ ա կա ն յո ւրա քա նչյո ւր Ա թոռ և ա ռա ջնորդա կա ն թ ե մ ունի իո ներքին կա նո ­նա դրո ւթ յո ւնը , որն ա ռա վե լ կ ա մ նվա զ չա­փ ով , ի ր ա վա կա ն ուժ ունի հաչս հ ա մ ա պ ա ­տ ա ս խ ա ն պ ետ ո ւթ յա ն , որի հ ո վ ա ն ա տ ակ գործո ւմ է Հա յ ե կեղեցին , հա մա ձ ա յն նա յն երկրի պ ետ ա կ ա ն օրեն քների , օգտ վե լո վ օ - տ ա ր ե կ ե ղ եց իների և ա զ գա յի ն փ ո քր ա մ ա ս ­նո ւթ յա նց հ ա մ ա ր ս ա հ մա ն վա ծ օրեն քներից : Ա յդպ իսի կա նոնա գրո ւթ յո ւններ ունեն երու- ս ա ղ ե մ ի Հ ա յո ց Պ ա տ րիա րքո ւթ յո ւնը և Ս փ յո ւռքի մ ե ր բոլոր թ եմեր ը , ա յդ թ վ ո ւմ Ա - մ ե ր ի կա յի Մ իա ց յա լ Ն ահա նգների, Հա րա վա ­յի ն Ա մերիկա յի , Ֆ րանսիա յի, Եգիպտոսի, Ռ ումինիա յի , Ր ուլղա րիա յի , Իրաքի, Պ արս­կա ստ ա ն ի և ա յլ թ եմերը :

Ա րժա ն է հիշել, թե Կ ի |իկ յա ն Աթոռը ևս ունի իր ներքին կ ա ն ո ն ա գ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ը , թեև ի- Ր ա վ ա կ ա ն տ ե ս ա կ ե տ ի ց ա ն ո ր ո շ , որի հիմա ն վ րա կ ա տ ա րվ ե ց ի ն կա թ ող ի կ ո ս ա կա ն վ ե ր ջ ի ն

ը նտ րո ւթ յո ւնները : Ա յստ եդ պ ե տ ք է ն շ ե լ նաև ա յն հ ա ն գ ա մ ա ն քը , ո ր Լիբա նա նի և Սիրիա |ի մեջ, Ա զգա յին Ս ա հմա նա դրո ւթ յո ւնը ի զորու նկա տ ե լո ւ ե ն թ ա դ րա կա ն մ ի կա ցո ւթ յո ւն գ ո - յո ւթ յո ւն ունի, որը սա կա յն մինչև ա յս օր ոչ ո ք ի կ ո ղ մ ի ց հ ստ ա կ կ ե րպ ո վ ձև ա կերպ վա ծ չէ և ոչ էլ կ ե ն սա գործվա ծ : Իսկ եթե նույնիսկԱ զգա յին Ս ա հմա նա դրո ւթ յո ւնը , Լիբա նա նո ւմ և Ս իրիա յո ւմ , ի րա վա կա ն որոշ ուժ ունենար, ա պ ա նա որևէ ձևով չէր կա րող որևէ ի րա ­վո ւնք ա պ ա հով ե լ և հ ի մ ք հա նդիսա նա լ Կի- ւիկ յա ն Ա թոռի հա մա ր , ա յ ն պ ա րզ պ ա տ հա -

в է А Մ I՛ и. է> !■ Ն

ս ո վ , п г Կ ի լի կ յա ն Ա թ ո ռ ի հի շա տ ա կո ւթ յո ւն ն

ի սկ չկա Ա զ գ ա յի ն Ս ա հ մ ա ն ա դ ր ո ւթ յա ն մ ե ; :

Ա գ գ ա յի ն Ս ա հ մ ա ն ա դ ր ո ւթ յա ն մեջ ի ր ա վ ա ­

կ ա ն տ ե ս ա կ ե տ ի ց Կ ի լի կ յա ն Կ սւթողիկոսու-

թ յո ւն գ ո յո ւ թ յո ւ ն չունի:1883 թ վ ա կ ա ն ի Ա գգա յին Ս ա հմա նա դրո ւ­

թ յա ն ը թ ր քա հա յ ժ ողովր դի եկեղեցա կա ն , ա գ գա յի ն , մ շա կո ւթա յի ն , կ ր թ ա կա ն մեկ ստ ա տ ուսն Էր Օ սմա նյա ն կա յս ր ո ւթ յա ն մեջ, ա յնպ ես ինչպ ես Պոլոժենիսւն ա րեե լա հա յերի մեջ:

Ե կ ե ղ ե ց ա կ ա ն նոր Ս ա հ մ ա ն ա դ ր ո ւթ յո ւն ը

լինելու Է ԸՈԻՏ ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ՄԻ ԿԱՆՈՆԱ­ԴՐՈՒԹՅՈՒՆ ա մբողջ հա յո ւթ յա ն հա մա ր , «Հայ Ե կեղեցու Ս ա հմա նա դրո ւթ յո ւն» ա նվա ն տ ա կ : Հետ և ա բա ր պ ա ր զ Է, пг 1863 թ վ ա կ ա ­նի ա րև մտ ա հա յ Ա գգա յին Ս ա հմա նա դրո ւ­թ յա ն և մեր նոր կա զմ վ ե լի ք Ե կեղեցա կա ն Ս ա հմա նա դր ո ւթ յա ն միշև ն մա նո ւթ յա ն և հա ­մ ե մ ա տ ո ւթ յա ն եզր ՛ չի կ ա ր ո ղ լինել, և ոչ Էլ մ ե կ ը մ յո ւսին փ ոխ ա րին ե լո ւ հա րց կա րոդ Է ծագել:

Ե կեղեցա կա ն Ս ա հմա նա դր ո ւթ յա ն նա խ ա ­գծի քն նա ր կ մա ն ա ոթ ի վ , ա ռա ր կ վ ո ւմ Է նաև, пг մեր ա յս օ ր վա պ ա յմ ա ն ն ե ր ո ւմ դ ժ վա ր Է օ - ր ինա վոր և ա մբողջա կա ն Ա զգա յի ն -ե կ ե ղ ե ցա - կա ն Ժողով գո ւմա րել, վ երջնա կա ն քննա րկ ­մ ա ն ենթա րկե լո ւ հ ա մ ա ր Ս ա հմա նա դր ո ւթ յա ն ն մ ա ն նա խ ա գիծը :

Ինչպես ն ա խ ո ր դ ա ռա րկո ւթ յո ւն ը ա յս վերջին ա ռա րկո ւթ յո ւն ն Էլ հ ի շտ չէ: Ինչո՛ւ կս ւրեփ չէ օր ի նա վո ր Ա գգա յին -ե կեղեցա կա ն ժ ող ո վ գա մսւրել:

1945 թ վ ա կ ա ն ի հո ւնիսի 16-ին, Հա յր ե նա ­կա ն Մ եծ պ ա տ ե ր ա զ մ ի ա վա րտ ի ց մ ե կ ա մ ի ս հ ետ ո մ իա յն , Մ ա յր Ա թ ոռո ւմ գո ւմա րվեց Ա գգա յի ն -ե կեղեցա կա ն ժողով , զբա ղվելու հա մա ր կա թ ո ղ ի կ ո ս ա կա ն ը նտ րո ւթ յա ն և ա յլ հա րցերով) Ա յդ ժ ո ղ ո վ ի բա ցա ո ի կ ն շա նա ­կութ յո ւնը կ ա յա ն ո ւմ էր նրա նում , ո ր դ ա մեւ՝ ա ռա ջին ժ ո ղո վ ն Էր իր լրիվ և ն ե ր կա յա ց ո ւց ­չա կա ն հ ա ն գ ա մ ա ն քո վ , որին իրենց մ ա ս ն ա կ ­ցութ յունը բերե լ էին Մ եծի Տանն Կիլիկիո Կ ա թողիկոսո ւթ յա ն պ ա տ գա մա վո ր ո ւթ յո ւն ը ' Դա г ե գին Վեհի ն ա խ ա գ ա հ ո ւթ յա մ բ , Երուսա - ղե մ ի Հա յո ց Պ ա տ րիա րքո ւթ յա ն պ ա տ վ ի ր ա ­կ ո ւթ յո ւն ը ' Կ յուրեդ Р պ ա տ րիա ր քի , Կոս- ւոանդնուպոլսի Պ ա տ րիա րքո ւթ յա ն պ ա տ վ ի ­րա կո ւթ յո ւն ը ' պ ա տ ր ի ա ր քա կ ա ն տ եղա պ ա հ

8. Գևորգ ա ր քեպ իսկոպ ոս Ա սլա ն յա նի գ լխ ա ­վորո ւթ յա մբ , ինչպ ես նաև Ա մերիկա յի Մ իաց­յա լ Ն ա հա նգների ' Արևե|յան և Ա րևմտ յա ն. Հա րա վա յի ն Ա մերիկա յի . Ա նգլիա յի, Ֆրան­սիա յի , Ռ ումինիա յի , Րուլղա րիա յի, Ե գիպ ­տ ոսի, Թեհրսւնի, Ա տ րպ ա տ ա կա նի , Ի ոսնւս- Հնդկսւստ անի, Ա րա րա տ յա ն , Շիրակի, ՛Լ ո ս ս - տ ա նի , Ա դրբեջանի և Թ ուրքեստանի, Հ յո ւսի ­սա յի ն Կ ովկա սի թե մե г ի եկեղեցա կա ն և ա շ­խ ա ր հ ա կ ա ն պ ա տ գա մա վո ր ն ե ր ը : 1945 թ վա ՛­կա նի ա գգա յի ն -ե կ ե ղ ե ցա կա ն ժողովին ներ­կա 111 պ ա տ գա մա վո ր ն ե ր ի մեջ մ ե ծ ա մ ա ս ­նութ յուն էին կա զմ ո ւմ թ ե մ ե ր ի ա շխ ա րհա ­կա ն պ ա տ գա մա վորն ե ր ը :

1955 թ վ ա կ ա ն ի ս եպ տ եմբե ր ի ն Մ ա յր Ա թո­ռո ւմ գ ո ւմա ր վա ծ Ա գգա յին -ե կեղեցա կա ն ս րբա գո ւմա ր ժողովի պ ա տ մ ա կ ա ն նշա նա կու­թ յո ւնը նո ւյնպ ես կա յա նո ւմ էր նրա նում , ու՝ հա յր ա պ ե տ ա կ ա ն նոր ը նտ րո ւթ յա ն մա ս նա կ ­ցում էին Հա յ Եկեղեցու ն վ ի րա պ ետ ա կա ն բ ո ­լոր Ա թոռները և մեր բոլոր թ եմերը : ՄեծիՏանն Կիլիկիո Կ ա թողիկոսո ւթ յո ւնը ժողովո ւմ ն ե ր կա յա ցվա ծ էր պ ա շտ ո նա պ ես երկու ա շ­խ ա ր հ ա կ ա ն և մ ե կ հոգև որա կա ն պ ա տ գ ա մ ա ­վորներով : Ե րո ւսա ղեմի Հա յո ց Պ ատրիար­քո ւթ յո ւնը • նո ւյնպ ես երկո ւ եպ իսկոպ ոս և մ ե կ ա շխ ա ր հա կա ն պ ա տ գա մա վոր ն ե ր ո վ , Կ ոստ ա նդնուպ ոլսի պ ա տ ր ի ա ր ք ա մ ե ն ա պ ա ­տ ի վ Տ. Գ ա րեգին ա ր քեպ իս կ ոպ ոս Խսւչատըր- յա ն ը պ ա տ րա ստ վ ո ւմ էր ա ն ձա մբ ներկա գտ նվե լ ը նտ րո ւթ յա ն , Ьгр 1955 թ վա կա նի Ստ ա մբուլի ս եպ տ եմ բ ե ր յա ն հա յտ ն ի դ ե պ քե ­րը պ ս ւտ հա ռ դա րձա ն , ո ր պ ա տ ր ի ա ր ք սըր- բա զսւնը ա ն ձ ա մ բ չկա րողա նա ներկա գտ նվե | ժողովին : Ա յն ո ւա մ ե նա յն ի վ Կ ոստ ա նդնո ւպ ոլ- սի Պ ա տ րիա րքո ւթ յո ւնը Ա գգա յին -ե կեղեցա ­կա ն ժ ողովո ւմ լիա զորվա ծ էին ներկա յա ցնե լ Մ ա մբրե ա ր քեպ ի ս կ ոպ ո ս Սիրուն յա նը, վ ա զ - գեն եպ իսկոպ ոս Պ ալհյանը, պ ա տ գա մա վ ո ր մե ծա նո ւն բանասէոեղծ Ա վետ իք Ի սա հա կ յա - նը, Հրսւնտ Ն ա սիպ յա նը և Լևոն Տ եր-Ա վե- սփ ս յա նբ :

Թ եմերից ը նտ րո ւթ յա ն մա ս նա կ ց ո ւմ Էի՞> Ա մերիկա յի Մ իա ց յա լ Ն ահա նգների Արևելյան և Ա րևմտ յա ն թ եմեր ի , Հ ա ր ա վա յի ն Ա մերի ­կա յի , Ա նգլիա յի, Ֆ րանսիա յի, Իտալիա յի, Ռ ումինիա յի , Բուլղւսրիայի, Հ ո ւնա ստ ա նի , Ե գիպ տ ոսի , Դ ա մա սկոսի , Հ ն դկա ստ ա նի , Ա րա րա տ յա ն , Շ իրակի, Ա դրբեջանի և

1959 I Я 1Г Ի а Ծ Ի Ն

Թո լր քեստ ա նի, Վ,րսւստսւնի, ւ Հ յո ւսիսա յին Կով կասի ե Նոր-Նսւխիջեանի թե մերի 137 ռ -կեղեցա կա ն և ա շխ ա ր հա կա ն պ ա տ գ ա մ ա վ ո ր ­ներ: Ա զգա յին -ե կեղեցս ւկա ն ո- մ ի ժողով վերջին ժ ա մ ա նա կ ն ե ր ո ւմ շի ունեցել երբեք նմա ն ներկա յա ցո ւց չա կա ն կ ա զ մ և պ ա տ գ ա ­մա վորների մ ե ծ թ ի վ , ինչպ իսեն Էին 1945 ե 1955 թ վա կա նների Ա զգա յիս-եկեղեցա կա քւժոդովները:

Ի ՛նչ հ ա ն գ ա մ ա ն ք կա րոդ Լ խ ա նգա րեք ն մա ն իրա պ ես պ ա տ կա ռե լի Ա զգա յի ն -ե կ ե - ղեցսւկան ժողովի գ ո ւմա ր մա նը , 1960 թ վ ա ­կա նին կ ա մ հա ջորդ տ ա րիներին : Կ ա նոնա ­կան տ եսա կետ ից մ ի ՜թ ե ն վա գ օր ինա վոր 1 Լգգա յին -եկեղեցա կա ն ժ ո ղովն եր են եղե| ա յն ժոդովները , որոնց մա սնա կցեք են ն վա գ թ վ ո վ պ ա տ գա մա վո ր ն ե ր : Ա յսպ ես օրինա կ ՝18Տ5 թ վա կա ն ի ա պ րի յի ն Ս ՛ա յր Ա թոո Ս. Էջ- մ իա ծնո ւմ Մ ակար կա թողիկոս ի ը ն տ ր ո ւթ յա ­նը մա սնա կցե լ են «20 ե կ ե ղ ե ց ա կա ննե ր 22 ձա յն ո վ Լ 8 ա շխ ա ր հա կա ն պ ա տ գ ա մ ա վ ո ր ­ներ միա յն» (Օր մա նյ ան, «Ա զգա պ ա տ ում» , Դ հա տ ., էջ 4537): Րա յց ици ժողովը հ ա մ ա ր - Վե 1 է օրինա վոր ; 1892 թ վա կա նի մսւ|իսին, Խ րիմ յա ն Հա յր ի կ ի հ ա մ ա զ գ ա յի ն ,ընտրու- թ յա ն ր մ ա ս նա կ ց ե լ են 77 պ ա տ գ ա մ ա վ ո ր ն ե ր մ իա յն , « տ ա նկա հա յոց կ ող մ ե մեծ Ա թոռնե - րու երկու պ ա տ ր ի ա ր քա ց ներկա յա ցո ւցիչներ ներկա , իսկ երկու կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ա ց ր ' պ ա կա ս , վիհա կներեն ... 21 պ ա կա ս» (ա նդ, էջ 4691):

1908 թ վա կ ա նի հ ո կտ եմբերի ն Ի զմիր|լա ն կա թողիկոս ի ը նտ րո ւթ յա ն չի մա սնա կցե ] Սա - հսւկ Ր Խ ա պ ա յա ն Կ ա թողիկոսը , որ ՛ովհետև «Կիյիկիո Կ ա թողիկոսո ւթ յա ն մ իա կ հ րա վի ­

րա գիրը ղրկվա ծ էր հա նուն Ա թոոի, միե; ի ն քը կպ ա հա նջեր , ո ր 13 վիհա կԱ յր զա ա - զա տ ն ե ր կա յա ցվ իր ո նտ րա կա ն ժոդովին մ ե ք» (ա նդ, էջ 5405), ա յն ո ւա մ ե նա յն ի վ Ա զգա յին - եկեղեցսւկա ն ժողովր 77 ձա յն ո վ Ի գմիր յյա - «ին ընտ րո ւմ է Ա մենա յն Հա յոց Կա թողիկոս: 1911 թ վա եա ն ի դ ե կտ եմբերի ն Գևորգ Ե-ի ը նտ րո ւթ յա նը մա սնա կցե [ են 80 պ ա տ գ ա ­մա վորներ : Ը նտ րութ յա նը նորից չի մա սնա կ - ցել Կ իլիկիա յի Կ ա թողիկոս Սա հակ Р Խ ա - պ ա յսւնը : ժ ո ղ ո վ ի հ րա վիրվա ծ 71 հոգևորա ­կա ն պ ա տ գա մա վո ր ն ե ր ի ց ներկա են եղել մ ի ա յն 51 հոգի, իսկ 57 ա շխ ա րհա կա ն պ ա տ ­գ ա մ ա վ ո ր ն ե ր ի ց ' 29 հոգի մ իա յն («Արարատ» ա մսա գիր , 1911 թ ., դ եկտ եմբեր ) :

Վ ստահ ե ն ք և Խ որա պ ես հա մողվա ծ , որ 1960 թ վ ա կ ա ն ի ն Մ ա յր Ա թոռո ւմ գ ո ւմա րվե ­ի ք Ա գգս ւյին -եկեդեցա կա ն ժողովը ևս կլինի լրիվ ներկա յա ցո ւց չա կա ն և հա մա զգա յի ՛! բնո ւ յթ ի ե կ ե ղեցա կա ն մ եծ ժողով , ուր, հետ քննո ւթ յա ն , մեր ե կեղեց ին կ օժտ վի նոր Սահ­մա նա դ ր ո ւթ յա մ բ :

Ս ա հ մա նա դր ո ւթ յա ն նա խ ա գ ի ծ ը , Ա զգա յին - ե կ ե ղեցա կա ն ժողովի հա ստ ա տ ո ւմից և ՛վ ա ­վ ե րա ցո ւմ ի ց հետ ո , ‘էեհա փ ա ո Հա յրա պ ետ ի ս ր բա տ ա ո կ ո ն դա կ ո վ պ ա շտ ոնա պ ես կհրա ­պ ա ր ա կ վ ի և կ մ տ ն ի Հա յ Եկեղեցու կ յա նքի մեջ:

ե կ ե ղ ե ց ա կա ն նոր Ս ա հմա նա դր ո ւթ յա ն մ շա ­կո ւմն ու կ ի րա ռո ւմ ը մի նոր ու պ ա յծ ա ռ ուղի բա ց կա ն ի մ ե ր Ս. եկեղեցո ւ ա ռաջ և կլինի Հա յա ս տ ա ն յա յց եկեղեցո ւ նորա գույն պ ա տ ­մ ո ւթ յա ն հ ի շա տ ա կո ւթ յա ն ա րժա նի ձեռնա ր­կո ւմներից մեկը:

աՈ>1ւՇ8ն ՀՇՅՈ8 ՀՇՅՐՇՊԵՏՒ *ՇՐՈ *>Ը ՓՐԿՏհ ХШдИФШЪ ԵՎ ՍՈԻՐՐ ԱԼՐՈԻԹՏՈն

ՏՈԳԻ Շ1հԹԻ«Լ

(29 մա րտ ի 1959 թ.)

шгр Հա րո ւթ յա ն ա վ ե տ ի ս ը վ ե ր ը ս - կոգեշնչեւին մ ե ղ բոլորս, և

հ ա մ ա յն քր ի ստ ոն յա ա շխ ա րհի հ ե տ մ իա սին , ա հ ի վ և. խ ն դ ո ւ -

կ երգեն ք փ ա ո քր ա շխ ա ր հա սա ս ա ն •ա շքին '«ՔՐԻՍՏՈՍ ՅԱՐԵԱՒ Ի ՄԵՌԵԼՈՑ, ՄԱ-

ՀՈԻԱՄՈ ԶՄՍՀ ԿՈԽԵԱՅ, ԵԻ ՅԱՐՈԻԹԵԱՄՐՆ ԻԻՐՈ4 ՄԵԶ ԶԿԵԱՆՍ ՊԱՐԳԵԻԵԱ8»:

Տ ա րա կո ւսա նքի և. ստ ո ւգ ո ւթ յա ն միջև տ ա րո ւբ երվո ղ ո ւ -խ ա ր խ ա փ ո ղ մա րդկո ւթ յա ն , հա րո ւց յա լ Փրկչի ի շմա ն Ս. օսւհա րեն, Մ ենք ևս ՛կ թ ո ր ե ն ք Լույսը հա րո ւթ յա ն , հո ւյսը հ ո գ - վո փ ր կ ո ւթ յա ն և վ կա յո ւթ յո ւն ը կյանքիդ հա ղթ ո ւթ յա ն :

Երկու հա գա ր տ ա րիներ աոսւշ, սւոավոա մ ը , երբ ա րևի լույսի հետ քին լույսը» կիջներ ա շխ ա ր հ ի վրա , խ ն ա մ ո ւթ յա ն իսկ ձ ե ո ք ո վ քա կ վ ե ցա ն կա ­պ ա ն քն ե ր ը ն յո ւթին , և Հիսուս , Որդին Մ ա ր - դո , մ ա հ վ ա ն գ երե զ մա նեն հա րո ւթ յա մբ վ ե ր ստ ի ն ծնա վ , հ ա վ ե տ պ ա յծա ռա ց ն ե լո վ

՜ ՜ ՜ \ ք ը: Ц -

հրա շքի . «աոա - նախա -,

մա րդ կա յի ն կ յա ն ք ի մ թ ա գ ն ա ծ երկինք ա ն ի մա նա լի հ րա շքը դ ա ր ձ ա վ ստուգութ յուն^ գԱ ստ վա ծ փ ն տ ո ո ղ մա րղո ւն հա մա ր , իբրև յրումը իր ա մ ե նա սո ւր բ սպ ա սո ւմին :

Հո ւսա ց յա լ հա րա զա տ նե ր Մեր, դա տ ա րկ է Ք րիստոսի գ ե րեզմա նը , «զի՞ խ նդրէ ք գկենղա նհն ը ն դ մեռեա լս , չէ ա ստ , ա յլ յա ր եա լ (Ղուկ..ԻԴ 6):

Մ ենք կ հ ա վ ա տ ա ն ք Ք րիստոսի հարու­թ յա ն ' իբրև ա ս տ վ ա ծ ա յի ն գ ե րբնա կա ն ե - ղե յոլթ յուն :

Մ ենք կ հ ա վ ա տ ա ն ք Ք րիստոսի հա րո ւթ յա ն ' իբրև հուսո ա պ ա վ ե ն և ա ռհա վա տ չ յա հոգի ­ներու փ րկո ւթ յա ն :

Մ ենք կ հ ա վ ա տ ա ն ք Ք րիստոսի հա րու­թ յա ն ' իբրև վ ե մ ' ս իրո և խ ա ղ ա ղ ո ւթ յա ն Ա - վեա ա րսւնին , ո ւ բա րի և ա րդա ր գործոց հա ղթա նա կին :

ճ շ մ ա ր տ ա պ ե ս « յարեա լ Ք րիստոս ի մեււե-ւ»ց»:

ո ւր ե մ ն ' «Ո՞ւր է մ ա հ յա ղթ ո ւթ ի ւն քո. ո՞ւր է դ ժ ո խ ք խ ա յթ ո ց քո» (Ա Կ որնթ . ԺԵ 55):

Եվ իրոք , քր ի ս տ ո ն յա մա ր դ կ ո ւթ յա ն ո գ ե ­կա ն կ յա ն ՛քի երկո ւ հա գա ր տ ա րիներո ւ պ ա տ ­մ ա կ ա ն ՛ փ որձը , իր բոլոր ի ր ա վ հրա շա լի ք­ներով, ա ր դ յո ք ա մ ե ն ա վ ա վ ե ր ա կ ա ն ա պ ա ­ցույցը չէ* հա րո ւթ յա ն ստ ուգո ւթ յա ն :

Հ ող ե ն ծ նա ծ ու աւ՚ևով սւհած մա րդը , իր հոգեկա ն ո ւժերով , կ բա րձրա նա ն յո ւթի մ ա ­կա րդա կն ն վեր , ինչպ ես ծա ղիկը դ եպ ի լույս, ինչպ ես երա զը դ եպ ի կա պ ո ւյտ ը երկնքին , ե ՛ց ն ծ ո ւթ յա մբ կերգե փ ա ո քր հա րո ւթ յա ն և հ ա վ իտ ե նա կա ն կ յա ն քի ն :

Արդ, ս]ւրտ ա ո ե 'ք և ո ւրա խ ե դ ե 'ք , հա վ ա - տացյւս] ո ր դ ի ք Մեր, և հ ա վա տ ա ցե ՜ք Ս. Հա ­րո ւթ յա ն շնորհներուն, հ ա վ ա տ ա ց ե 'ք հըշ- մա րտ ո ւթ յա ն լույսին, հա վա ս ւա ցե 'ք Ա րդա ­րո ւթ յա ն Ա րեգա կին , հ ա վ ա տ ա ց ե ՛ք բա րիին

1Уо» է Я 1Г I- 11 II |. 1,

ու խ ա ղ ա ղ ո ւթ յա ն ուժերուն, «ղի Ա ստուա ծ յոյս Է» (Ա Յովհ. Ա 6), ղի «Աստուած սէր է» (Ա Յովհ. Դ 9), ղի Ա ստուծո ա ր քա յո ւ­թ յո ւնը «արդարութիւն է և խ ա ղա ղ ո ւթ ի ւն ե խ նդո ւթ ի ւն ի Հ ո գ ի ն Սուրբ (Հռոմ . ԺԴ 17):

Ո ՜վ ա ստ վա ծա սե ր զա վա կներ հա յ ժո՚ղո- վ ը ո ւ յա ն , որ ի Հ ա յա ս տ ա ն ա շխ ա րհ ե որ ի սփ յուռս ա շխ ա րհի ց ր վա ծ , ա յս օր Հա յո ց Հա յրա պ ետ ը , Ք րիստոսի Հա րո ւթ յա ն մեծ ա վետ իսով , ծեղ կբերե հա յրա կա ն սիրո ո ղ ­ջույն ե հ ա յրա պ ետ ա կա ն օրհնո ւթ յո ւն , ա մ ե ­նա յն հա յոց Մ ա յր Ա թոո Ս. էջմիսւծնեն:

Մեր ա վետ իսը թ ո ղ ձեղ բոլորդ ղտնե զվա րթերես ե ա րթուն , ս ի ր ո վ մ իա բա ն , սուրը ե ա ռա քի ն ի , մ ի շտ պ ա տ ր ա ս տ ի գործս բա րիս:

Թող Հա րո ւթ յա ն լույսր ձեր հոգիներեն ներս թ ա փ ա նց ե և պ ս ւյծա ոա զնե ձեր մեջ մեծ Հո ւյսը , ինչպ ես արԱը, հա ղ թ ա կ ա ն ու կենա րա ր , կ շողա ն յո ւթա կա ն ա շխ ա րհին ու տ իեզեր քի ն մեջ:

Թող ձեր կ յա ն ք ի հա մբո ւն բա րին շա տ նա Լ դո ւք «սրբեցէք ի բա ց զհին խ մ ո ր ն ' զի եղիջիք նոր զ ա ն զ ա ա ծ , որպ էս էքղ ա ն խ մ ո ր ք , քա նզի Զ ա տ իկ մ ե ր զենա ւ Քրիստոս» (Ա Կորնթ. 6 7):

Եվ վերջա պ ես , Հա ր ւս թ յա ն շնորհներով զեղուն սա օրերուն , մ ա ն ա վ ա ն դ ղուք, պ ա ն ­դո ւխ տ զա վա կ ն ե ր Մեր, գ ի տ ց ե ք ձեր հ ո զ ե - վոր կ յա ն քը , ձեր Ե կեղեցին վերա շինե լ ու շենց նե լ ' հա շտ ո ւթ յա մբ , մ իա ս ն ո ւթ յա մ բ ու ներքին խ ա ղ ա ղ ո ւթ յա մ բ :

Թոդ ա մբողջ ու ա ն խ ռ ո վ մ նա հա յո ց սուրբ եղ բա յրո ւթ յո ւնը ի Ք րիստոս:

Եվ թ ո դ ի ս պ ա ռ հ ե ռա նա ն մ եր Ս. Ե կեղեց- վո ու Ա զգի կ յա ն քի ս ա հ մա ն ն ե ր ե ն ա մ ե ն հեր­ձում, ա մ ե ն ա նջա տ ո ւմ : Ոչ ո ք թ ո դ չմտ ա ծե քա ղա քա կա ն պ ա յմ ա ն ա վ ո ր ո ւմ ն ե ր պ ւսրտ ա - դրե| ե կ ե ղեցա կա ն կ յա ն քի ն :

Ա նչափեյի պ իտ ի ըլլա ն ա վերի չ հ ե տ ե - վա ն քները ո ւղեկորույս ա յն գործե լա կեր ­պ ին , որ ծա յր տ վա ծ է Ս փ յո ւռ քի որոշ հսւ| հա մ ա յն ք ն ե ր ո ւ ծոցին մեջ, բո լորովին ա ր ­վ ե ստ ա կա ն , բո լորովին ա ն հ ի մ ն 1. ա ն հա ­ր ա զա տ կերպ ով :

Մ ենք չե ՛ն ք տ ե սներ ու չե ՞նք հա սկնա ր , թե ինչ շա հ ունին Հ ա յ Ե կեղեցին և հա յ ժ ո ­ղովուրդը ա յդ ը ն թ ա ց քե ն : Ս տ ո ւյգ է, թ՛ե ինչ որ Ս. էջմիսւծնեն հ ա փ շտ ա կ վ ի ու բ ա ժ ա ն վ ի ' ա յդ բա ցա րձա կ կորուստ է մ ե զ բպ ո ր ի ս հա մա ր , հ ա մ ա յն հա յո ւթ յա ն հ ա մ ա ր ա ն ­խ տ իր :

Զգո՜ւյշ, 4Գո՜ււշ: Ա նցյա լը հ ի շե ցե ՞ք ե հ ե - ոուն նա յեցե ք; Մի մ ո ռ նա ք , ո ր Ս. էջմիա ծինն

է ա յստ եղ : Հ ա յ ժուլ„վ„ ,րդք. է ա յստ եո :Հ ա յա ս տ ա նն է ա յստ եղ : Ա յստ եղ ա մ ե ն ՛ի նԼ հ ո հ և ինչ հա վերժա կա ՞նէ: Ե րեխ ա ները մե ՞Րն են ա յստ եղ :

Ա յս Ս -Զ ա տ ե ի օրով , երբ Ս. էջմիածնի զա նգա կները Հ ա Ր „ ,թ յա ն ա վետ իսը կ ոլ- տ ա ն , Ա ց նծա գին կհնչեցնեն սիրո խ ա . ղա ղո ւթ յա ն ձա յնը 1ГЬСГ ա ն գ ա մ մ { ևս կ վ ե րա նո ր ո գ ե ն ք էքեր իղձը ե Մեր մ ա դ թ ն ո ֊ Гр հ ա մ ե ր ա շ խ ո ղ ա ն ս մ իա սնո ւթ յա ն , մեր Ս. Ս կեդեցվո կա նոններո ւ ե ա վա նդո ւո ւա ն օ յո ւյս ին տ ա կ , մեր ն վ ի րա պ ետ ա կա ն Ա թոո- ներու պ ա տ մ ա կ ա ն ի րա վա սո ւթ յա ն դ հիմա ն վրա : д 1с Րճ 3 ШЛГЬгг- ո ՜վ <,ողովոս*դ հա յոզ և ծա նի Ր զ քեզ : Դուն մա հկա նա ցո ւ չես: Դուն հա վետ ա ն բա ժա ն , կ ենդա նի ես ո ւ կենդա նի պ իտ ի մ նա ս , « քանզի ընդ շն որհ օք Արբո| Յ արութեան», քու հ ոդիիդ մեջ կա ն щ կա 1 հի ն ' հ ա վ ա տ ք ը , հույսը Լ սերը , և քոլ զա ­վա կներդ , շնորհներով զեղուն, ա յս օր վե րըս - տ ին կ կ երտ են նոր լո ւսա բա ց մը կ յա նքի :

Զի ե թ ե ա մ ե ն գա րուն ա շխ ա րհին կբերե նոր կ յա ն ք , նոր ընձ յո ւղո ւմ ե նոր զա րթոն ք , նո ւյնպ ես ե ա մ ե ն Զա տ իկ մ ե զ կբերե մեծ ա վ ե տ ի ս ը ' մ ե ր խ ա չվա ծ Ազգի հա րութ յա ն : Ա յո ', դ ա տ ա ր կ Է ա յս օ ր մ ա հ վ ա ն դերեզմսւ- նը նաև հա յ ժողովո ւրդին , որ մա հը մա հով հա ղթե լով , կա պ րի , կշինե ու կստ եղծա զործե իր իսկ Մ ա յրենի սուրբ հողին վրա ՝ նոր հւսննսւրով, նոր ե ր գերո վ ու նոր փ ա ռ քո վ :

Ար Լ ՜ ե |ո ՜ւյս և հա նա պ ա ՜ր հ ե օրհնու­թ յո ՜ւն հա յ ժողովո ւրդին : . . -

Թող մ ե զ ա պ ա վ ե ն ու պ ա հա պ ա ն рЦШ հ ա ր ո ւ յ յա լ Փրկչի շ ո ղա կա թ լո ւյսով կա ռո ւց ­վա ծ Տահարն ա յս լո ւսեղեն ' հոգեծին Մ ա յ­րը մեր , Ս րբա զնա սո ւրբ Էջմիա ծինը , « յորում և դ ո ւք ը ն դ ն մ ի ն շի ն ի ք ի բնա կութիւն Աս­տ ուծո յ Հ ո գա վ» (Եփես. Р 22):

Սիրեցյսւլ Լ հ ա ր ա զ ա տ զա վա կներ Մեր. Ս. Հ ա ր ո ւթ յա ն շն ո ր հա բա շխ ա վ ե տ ի ս ո վ և Ս. Է ջ միա ծնի ա ն մ ա ր լո ւյսով, հա յրա կա ն ս ի ­ր ո վ կ օր հ ն ե ն ք զձեզ բոլորդ, բո լորդ ա նխ տ իր , շնորհա վորե լով ձեր Զա տ իկո : Սվ 1’ջմա ն Ս. Ս եղա նի ա ռա ջ ջ երմա գին ե ռա ն դ ո վ կա ղո ­թ ե ն ք ձեր բո լորիդ կ յա ն ք ի ա րև շա տ ութ յա ն ու ե րջա նկո ւթ յա ն հա մա ր , մ ե ր Ս. Եկեղեցվո ա ն ս ա ս ա ն ո ւթ յա ն և մ ի ո ւթ յա ն հա մա ր , մեր ն վ իրա կա ն Մ ա յր Հա յր ե ն ի քի , Հ ա յա ստ ա ն ա շխ ա րհի ծա ղ կ մա ն ո ւ բա ր օր ո ւթ յա ն հա ­մա ր , հ ա մ ա յն ա շխ ա ր հ ի խ ա ղ ա ղ ո ւթ յա մ բ :

«ՔՐԻՍՏՈՍ ՅԱՐԵԱԴ Ի ՄԵՌԵԷՈՅ»:Շնորհք ընդ ձեզ. ա մեն :

: -.С

Ս Ե Ր ն Ս . 1 Ա Տ Ա Կ ն Ե Ր Ը

ա յ ժ ո ղովր դի բա րեպ ա շտ ա կա ն տ* զգա ցմո ւն քն ե ր ի ա ռա շ, նվիրա կա ն

թ ա ն կ ա գ ի ն ե ն -ե ղե լ ա նունները լ խ նկե լի հ ի շա տ ա կը բոլոր

նրա նց , որոնք դա րերի ը ն թ ա ց քո ւմ , հա յ ժ ո ­ղովրդի ա զա տ ո ւթ յա ն , հա յր ե նի օ շա խ ի ա ն ­կա խ ո ւթ յա ն , Հ ա յ Եկեղեցու սրբութ յո ւնների և հա յր ե ն ի հ ա վ ա տ ի հ ա մ ա ր ա նձնո ւրա ցո ­ր են և ՛հերոսա բա ր ա ր յո ւն են թ ա փ ե ր Մեր Ե կեղեցին սրբա ցրե լ է Ե կեղեցու և Հ ա յր ե ­ն ի քի ա յդ քա չա րի մա րտ իկների խ ն կե լի հ ի ­շա տ ա կը ' դա սե լո վ նրա նց սրբերի կա բգր ։

1922 թ վ ա կ ա ն ի ն , ե րջա նկա հիշա տ ա կ Գե- վոր գ Ե կա թող ի կ ո ս ի կա րգա դրո ւթ յա մ բ , Նոր Կ իրա կին կ ա մ Կ րկնա զա տ կի օրը հռչակել է որպ ես Ա պրի լ յա ն մ ե ծ եղեռնի հի շա տ ա կին ն վ ի ր վա ծ »Ա զգա յին մ ե ծ սգի օր»։ Ա յդ օրը բ ո վա ն դա կ հա յո ւթ յո ւնը , սուրբ պ ա տ ա րա գի մ ա տ ո ւց մ ա մ բ և հ ո գ ե հա ն գ ստ յա ն պ ա շտ ոնի կ ա տ ա ր մ ա մբ , яհա մօրէն յե կ ե ղ ե ց ի ս Հա յա ս ֊ տ ա նեա յց» , ինչպ ես ն շո ւմ է Մ ա յր Ա թոռի օրա ցո ւյց ը , ոգեկոչում է տ խ ո ւր հ ի շա տ ա կը «թիւրսւար նա հա ւոա կա ց յը նթսւցս հա մա շ­խ ա ր հ ա յի ն պ ա տ երա զմի» :

1947 թ վ ա կ ա ն ի ն , հոգելույս Գևորգ Զ Կ ա թողիկոսի կա րգա դրո ւթ յա մ բ , Մ ա յր Ա թո­ռի օրա ցո ւ յցո ւմ , մ ի ա ց վ ո ւմ է նա և հ ա մ ա շ ­խ ա ր հ ա յի ն ե րկրորդ պ ա տ ե ր ա զ մ ո ւմ ն ա ­հա տ ա կվ ա ծ ն ե ր ի հի շա տ ա կը , նույնպեււ Կ րկնա զա տ կի կիրա կին տ ոնելի , ն վիրվա ծ հիշա տ ա կին «բիս՚աւոր նա հա տ ա կա ցն մ ն ­ա ց , յը ն թ ա ց ս հ ա մա շխ ա րհա յի ն պ ա տ ե - րազմաց»:

Մ ա յր Ա թոռի օ րա ցո ւ յց ո ւմ , Վ ազգեն Ս. Վ եհա փ ա ռ Հ ա յր ա պ ե տ ի կա րգա դրո ւթ յա մ բ , ա պ րիլի 24-ը ն շվա ծ է։ մ ի ա ն գ ա մ ևս аՅի- շա տ ա կ նա հ ա տ ա կ /иди, հ ա տ կա պ ես ա պ րիլ֊ յա ն զոհերի հի շա տ ա կին ն վ իր վա ծ ։

1915 թ վ ա կ ա ն ի Ապրիլի 24-ը...։Հ ա յ ժ ո ղովր դի հի շո ղո ւթ յա ն ու ս րտ ի մեշ

շ ի կ ա ց ա ծ ե ր կ ա թ ո վ է դրվա ծ ա յդ ա զ գա սպ ա ն ■ քքճրի սև թվա կա նը ։

Ապրիլի 24-ը հա յկա կա ն մ ե ծ եղեռ - նի տ խ ո ւր թ վ ա կ ա ն ն է, երբ Ա րև մտ ա հա յա ս- սսսնի մ ե ր խ ա ղ ա ղ ա ս ե ր և շի նա րա ր հ ա յ ժ ո ­ղովրդի ա ն մ ե ղ ա ր յո ւն ով ո ռ ոգվե ց երկիրը , երբ մ ե ր ժողովրդի լա վա գո ւյն զա վա կնե ր ի ' ե կ ե ղ ե ցա կա նների , մ տ ա վ ո րա կա ն ն ե ր ի , ա ր ­վ ե ստ ի և գ իտ ո ւթ յա ն ն վ ի ր վա ծ և գործա րա ր շ բ չա ն ա կի մա րդ կա ն ց ա ր յո ւնը հոսեց գետ ի ն մ ա ն ա յն հողերի վրա , ուր հ ա զ ա ր ա մ յա կ ­ներով ա պ րել, գործել, շինել ու ծա ղկեցրել էր մ ե ր ժողովո ւրդը ։ 1915 թ վա կա նին , գ ա ր ­նա նը , ա վ ե րա կների վ ե րա ծվեցին մ ե ր ա - ղ ո թ ք ի ու մ շա կո ւ յթ ի օ շա խ ները , քա նդ վ ե ց ի ն մե ր ճա րտ ա ր ա պ ետ ա կա ն կ ոթ ո ղ ն ե ր ը , մեր քա ղ ա քն ե ր ն ու գ յո ւղերը, կ ո ղ ոպ տ վեցին , ո - չընչա ցվեցին ա ն խ ն ա ' մեր մ շա կո ւ յթ ի ան~ կրկնելի գա նձերը ։

Ա րև մտ ա հա յո ւթ յա ն և Ա րևմտ ահա յա ս - տ ա նի վրա յո վ ա ն ց ա վ մ ե ծ փ ոթորիկը խ ա ­վ ա ր ա մ ի տ հ ետ ա դիմո ւթ յա ն , վա յրա գո ւթ յա ն և ջա րդա րա րութ յա ն :

Հ ա յ Ժ ողովրդի գլխ ին պ ա յթ ա ծ Ապրիլ- յա ն եղեռնը գրեթե ի ր ն մա ն ը չունի բ ա ր ­բա րոսո ւթ յո ւնների տ ՛ա րեգրութ յա ն մեշ։

Հ ա յ ժողովո ւրդը ե ր բե ք չի մ ռ ռա նս / 1915,1916 և 1917 չա րա գուշա կ թ վա կա ննե ր ը և 'իրնա հա տ ա կնե րին ։ Մ եր ժողովո ւրդը ա չք չու­նի ոչ ո քի հա ցին և հողին , և ա յս օր , եղեռնից մ ո տ կես դա ր հետ ո , վրեժի զ գա ցո ւմ ով տ ո ­գ որվա ծ չւէ ոչ ո քի ն կ ա տ մա մ բ ։

Բա յց մինչև ա յս օր , մ ե ծ ա ղ ե տ ի ց վ ե ր ­ա պ րող ա մ ե ն մ ի հա յ մա րդո ւ հիշողո ւթ յա ն մեշ, դ ե ռ թ ա ր մ են Ա պ րիլյա ն եղեռնի կսկը֊ ծալի հի շա տ ա կը , մ ե ր նա հ ա տ ա կ վ ա ծ եղ­բա յրների , քո ւ յր երի , մա յր ե րի և այէ հ ա ­րա զա տ ն եր ի գա զա նա յի ն ււպանությունների ա րյո ւնոտ պ ա տ կեր ները ։ Ն ա հա տ ա կներից շա տ երը գ ե ր ե զ մ ա ն ի ս կ չունեցան և ընկա ն տ ա րա գր ո ւթ յա ն ճա նա պ ա րհն երի վրա ։ Հա յ ժ ողովր դի նա հա տ ա կ զա վա կների նվիրա կա ն ոսկորներն են թ ա փ վ ա ծ մինչև ա յս օր մեր պ ա պ ենա կա ն հողերի վրա , Ա րևմտ յա ն Հ աՀհ

1Уо!) Ь .'! 1Г I՛ II. )ւ |. I,

յա ս տ ա ն ի ց մինչև Մ իջա գետ բ երկա րա ձգվող տ ա րա ծո ւթ յո ւնների վրա :

Կ ա տ ա րվեց մ ե ծ ոճիր, որը քա ղ ա քա - ԿԻր Բ մա րդկո ւթ յա ն սիրտ լ, ց ն ց ե ց , Հտ յո լ֊ թ յա ն գ լխ ի վ ր ա յո վ մ ե ծ ա ղես.լ, ե կ ա վ ու ա ն ց ա վ ։ Պ ա տ մութ յո ւնը , սա կա յն , հ ա յժ ո ղ ո - ՎԸՐԴԻ ճա կա տ ին գրել Էր ոչ |>ե մեոնել. ա յ/ աս|ւ*Լ|:

Վ եհափառ Հ ա յր ա պ ե տ ը Իր ա նդրա նիկ կ ո ն ­դա կով ա յն բա ն ճշգրտ որեն բնո ւթա գրե լ Է հա յ ժողովրդի ապրիլյսւն տ ա ււա պ ա նբի ն շա ­նա կո ւթ յա ն ա րժեքը . « Հա մրա նքով փ ոքր Г ա.! Я հ ո գ ի ո վ մ ե ծ հա յ ժ ողովո ւրդը իր նա հա ­տ ա կութ յո ւնը դ իա ցա վ հ ա դ թ ա նա կ ի վ ե րա ­ծ ե ի և ա յժ մ իր նոր կ յա ն քը կկերտ ե ա ն, իր նոր Հա յր ե ն ի քի մեջ, զ մ ա յլա ն քի ա րժա նի խ ո յա ն ք ո վ դեւդի իր ոսկի ա լդադան» :

Ա պ րիւյա ն եղեռնի օրերին , հ ա յ ժողս֊ վուրդը ա ն ց ա վ "ընդ հուր ե ը ն դ սուր ., քա ր ո ւքա ն դ ե ղա վ մ ե ր պ ա տ մ ա կ ա ն Հա յր ե - նի քի մ ի մ ե ծ մա սը , մ ե ր ժ ողովր դի մ ի մ ի - լի ոնից ա վե լին ղոհ գ նա ց սրի , ս ո վ ի և հ ի ­վա նդ ո ւթ յա ն , մ նա ցա ծ մա ս ը հ յո ւծվա ծ , ա մե նա խ ղ ճա լի վ ի ճա կի և թ շ վ ա ռ ո ւթ յա ն մեջ, հա յրենա զո ւրկ և թ ա փ ա ռ ա կ ա ն , ց ր վ ե ց ա մ ­բողջ ա շխ ա ր հ ո վ մ ե կ ՝ «ղօրէն մ ո լո րա կա ն ա ստ եղա ցս , ի ս կ մ ի մ ա ս ը ա պ ա ս տ ա ն գտ ա վ Հա յր ե նի հողի վ ր ա ’ Արևելյան Հ ա յա ս տ ա ­նո ւմ և կերտ եց ի ր ա ղ գա յի ն -մ շա կ ո ւթ ա յի ն նոր վերա ծնո ւնդը , տ ա ռ ա պ ա ն քի ց , նա հա տ ա - կո ւթ յո ւնից ր ա ր ա ձ ր ա ց ա վ , հ ո գեպ ես վ ե ր ա ­ծնվեց ։

Ժ ողովուրդները նա հ ա տ ա կ ո ւթ յա մ բ չեն մեռնո ւմ , եթե ա ն ձ նա սպ ա ն չ/ինեն հոգեպ ես , ի մ ա ց ա պ ես ։

ե վ ա հա ա պ րի լյա ն եղեռնից հեսս։ մա հ - վա ն ա նդո ւն դի եղրը հա սա ծ հա յ ժողու/րղի մեծ հոդին , ի ր ղ ա ր մա նա /ի կենսո ւնա կո ւ­թ յա մ բ , շա ր ժ վ ե ց հզոր ու ա ննկուն , ւււ ա ֊ ր յա ն , կ ոտ որա ծի , փ լա տ ա կներ ի միջից , հև֊ ք ի ա թ ի ւի յունիկին ն մա ն ՝ «հարյավ հոդին որբ հւսյ ժողովրդի» :

Մեր ժոզու/յւդի ա յղ ծա նր, մ ղ ձ ա վ ա ն ջ ա ­յի ն օրերին , ե ղ բա յրա կա ն օգ ն ո ւթ յա ն ձեռ ք կա րկա ռեց նրա ն ռուս ա ղ ն ի վ ժողովո ւրդը , ոտ քի կա նգնեցրեց նրա ն և սկսեց րո ւժ ե / հա յ ժ ողովր դի վեր քերր ։

հ ա ? 7 Ս ' և, մՈ№ & ե ր ի տ ա կ ի ց վերա ծնվեց հա յ ժողովո ւրդը , վ ե ր ա գտ ա վ իրեն ա յն քա ն պ ա կ ա ս ա ծ խ ա ղա ղ ո ւթ յո ւն ն ու ա ն վտ ա ն գո ւ­թ յո ւն ը տ եր դա րձա վ իր ա գա տ ութ յա ն , հ ո ­դին , ի ր ա շխ ա տ ա ն քի ն , ի ր պ ա տ ,լւն ոլ Ա ա նքին , մ ե կտ եղ վ ե ց ու դա րձա վ ուժ, պ ետ ա կա նոր ե ն կա ռո ւց եց ի ր հա յրենի քա ն ֊ գ ը վա ծ օջա խ ը ս ո վ ետ ա կա ն եղբա յրա կա ն ժողովո ւրդների ա պ ա հո վ ը նտ ա նի քո ւմ ,

Հ ա յ պ ե տ ա կա նո ւթ յա ն վերա կա նգնո ւմըմ ե ր օրերի հա յ ժ ողովր դի մ եծա գո ւ յն նվա -ճումն Է և հա ստ ա տ ո ւն գ րա վա կա նը նրա ա պ ա գ ա մ ե ծ հա ջողութ յո ւնների ,

Ս ա կա յն 1941 թ վ ա կ ա ն ի ն նորից ծանրմ ի ա ր հա վ ի ր ք կ ա խ վ ե ց մ ե ր եր կրի Ա յվ ը ր դ ի վրա , Հա յր ե նա կա ն Մ եծ պ ա տ երա ո ֊ մ ի ծա նր օրերն Էին, Ո տ քի կա նգնեց հա յ ժ ո ­ղովո ւրդն Էլ՝ ի ր ա ր յո ւնով պ ա շտ պ ա նե լո լ եր ա գ ա տ կ յա ն քը , ա ն կ ա խ պ ետ ա կա նո ւթ յո ւնը , ժ ո ղ ո վ ր դա կա ն տ նտ եսո ւթ յո ւն ն ու հոգևոր մ շա կո ւ յթ ը , ձ ե ո ք -ձ ե ո քի տ վա ծ Ս ովետ ա կա ն մ ե ծ երկրի ե ղ բա յրա կա ն ժողովուրդն!,րին, Հ ա յ ժողովո ւրդը , իր ա գ գա յի ն ի ն քն ո ւրո ւ յ­նո ւթ յո ւնը պ ա հպ ա նե լո ւ հա մա ր , ա յս ա ն գա մ ևս զա ն գ վ ա ծ ա բ ա ր գրոհեց Հա յր ե նի երկրի թ շնա մի ն ե ր ի դ ե մ , ֆ ա շիզմի մ ո ւթ ու բ ռ ն ա ­կա լ ուժերի դ եմ , և հա յր ե նա նվ եր , ա նձնո ւ­ր ա ց պ ա յք ա ր ո վ ու նա հա տ ա կո ւթ յա մբ փ ա ռ քի նոր Էջեր ա վե լա ցրեց մեր ա ֊ ղ ա տ ա դ ր ա կ ա ն պ ա յքա ր ի հ ե րոսա կա ն պ ա տ ֊ մ ութ յա ն ա նմ ո ռա նա լի Էջերի վրա , Ժ ողո­վուրդը անձն,Ա ,րաբար զոհվեց , հանունՀա յր ե ն ի քի և քա ղ ա քա կ ր թ ո ւթ յա ն , Կռվի բո լո ր ճա կա ա նԱ րոսք ը ն կա ն , ն ա հ ա տ ա կ . ։Լեց ի ն թ շ ն ա մ ո լ դ ե մ ա ն հա վա սա ր , բա յց հ ե ր ո սա կա ն մ ա ր տ ո ւմ նա և հ ա յ ժողովրդի զա վա կնե ր ը ու տ ա րա ն հա ղթ ա նա կը ,

Հա յա ս տ ա ն յա յց Ա ռա քե լա կա ն Եկեղեցին հա րգո ւմ և մ ե ծա ր ո ւմ Է նաև վերջին Հ ա յր ե ­նա կա ն Մ եծ պ ա տ ե ր ա զ մ ո ւմ րնկա ծ ի ր ն ա ­հա տ ա կ որդիների հիշա տ ա կը ։

Իզուր չի ա նցել սա կա յն նրա նց ն ա հա ­տ ա կո ւթ յո ւնը , Հ ա յր ե ն ի ք ի և հ ա յ ժողովրդի հ ա մ ա ր նրա նց թ ա փ ա ծ սուրբ ա րյունը .

Ե րա խ տ ա գետ հա յ ժողովո ւրդը , գա լիք ս ե ­րո ւնդները , մ ե ծ հա ր գա ն քո վ և սրբութ յա մբ կպ ա հեն իրենց հոգո ւմ հա յ նա հա տ ա կնե ր ի հի շա տ ա կր , - . -

____ __________ _________________ II

ф м я > Н и и и н * Ш Ш й м мШ&ДОН Ш П И Л Ю Ш № « Ж Ю Ь Ч Й Ш М Р *

^ТДОЭД^^Щ) Ш Ч № Ա)©ւԻ№ ОММОДШНЬտ. տ. и & т 1 ա ւ ա տ ш ш м ш и

М П Д О М М е 1ММ Р т и п »о д н и м 1 о д м м ь

ՄՈՍԿՎԱՅԻ ԵՎ ձԱՄԱՅՆ ՌՈԻՍԻՈ ՊԱՏՐԻԱՐՔ•ՍՈ՜ՐԻՆ ՍՐԲՈՒԹՅՈՒՆ Ա՛Լ Ե Ք Ս Ի Ի Ն (ՄՈՍԿՎԱ).

ձԱՄԱՅՆ ՎՐԱ8 ՊԱՏՐԻԱՐՔ֊ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՆՈՐԻՆ ՍՐԲՈՒԹՅՈՒՆ Մ Ե Լ Ք Ի Ս Ե Դ Ե Կ Դ֊ԻՆ (ԹՐԻԼԻՍԻ),

' ՔԵՆՏՐՐԵՐԻԻ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ, ձԱՄԱՅՆ ԱՆԳԼԻՈԵՊԻՍԿՈՊՈՍԱՊԵՏ ԵՎ ՄԻՏՐՈՊՈԼԻՏ & Ե Ո Ֆ Ֆ Ր Ի Ի Ն

(ԼՈՆԴՈՆ),• ԱՆՏԻՈՔԻ ԵՎ. ձԱՄԱՅՆ ԱՐԵՎԵԼՔԻ ՊԱՏՐԻԱՐՔ

ՆՈՐԻՆ ԱՄԵՆԱՊԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆ Թ Ե Ո Դ Ո Ս Ի Ո Ս Ի ՆէԴԱՄԱՍԿՈՍ),

ԱՂԵՔՍԱՆԴՐԻԱՅԻ ՊԱՏՐԻԱՐՔՆՈՐԻՆ ԱՄԵՆԱՊԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆ Ք Ր Ի Ս Տ Ա Փ Ո Ր Ի Ն

(ԱՂԵՔՍԱՆԴՐԻԱ),ՈՈԻՄԵՆ ՕՐԹՈԴՈՔՍ ԵԿԵՂԵՑՈՒ ՊԱՏՐԻԱՐՔ

ՆՈՐԻՆ ՍՐԲՈՒԹՅՈՒՆ ձ Ո Ի Ս Տ Ի Ն Ի Ա Ն Ի Ն (ՐՈԻխԱՐԵՍՏ).ՐՈՒԼՂԱՐԻԱՅԻ ՊԱՏՐԻԱՐՔ

ՆՈՐԻՆ ՍՐԲՈՒԹՅՈՒՆ Կ Ի Ր Ի Լ Ի Ն (ՍՈՖԻԱ),

ԱՅԵՆՔԻ ԵՎ. ձԱՄԱՅՆ ձԵԼԼԱԴԱՅԻ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՆՈՐԻՆ ԱՄԵՆԱՊԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆ Թ Ե Ո Կ Լ Ի Տ Ո Ս Ի Ն

(ԱԹԵՆՔ),ԵԹՈՎՊԱԿԱՆ ԵԿԵՂԵՑՈՒ ՊԱՏՐԻԱՐՔ

ՆՈՐԻՆ ԱՄԵՆԱՊԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆ Բ Ա Ս Ի Լ Ի Ո Ս Ի Ն(ԱԴԴԻՍ֊ԱԲԵԲԱ),

ԷՍՏՈՆԱԿԱՆ ՍՍՈ ԱՎԵՏԱՐԱՆԱԿԱՆ֊ԼՈՒԹԵՐԱԿԱՆ ԵԿԵՂԵՑՈՒ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՅԱՆ Կ Ի Յ Վ Ի Տ Ի Ն (ՏԱԼԼԻՆ),

ԼԱՏՎԻԱԿԱՆ ՍՍՌ ԱՎԵՏԱՐԱՆԱԿԱՆ֊ԼՈԻԹԵՐԱԿԱՆ ԵԿԵՂԵՑՈՒ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ Դ Ո Ւ Ս Տ Ա Վ Տ Ո Ւ Ր Ս Ի Ն (ՈԻԴԱ):

Ս՚հր Տիրոշ ե Փրկշի հ րա շա վա ռ հա րո ւթ յա ն մեծ ա վետ ի ս ո վ երջանիկ ЬСГ ողշունելու Ցերւյ Սրբութ յունը, մա ղթ ե |ո վ , пг Տերր ծա ղկա ծ Ա|ահե Սեր հովվա սլհա ա կա ն գա վա զա նը երկա ր տ ա րիներ , սուրբ գործոց հա շողու-

I 050 к ». 1Г I՛ II ս !■ 1,

ր յա մ բ , ի պ ա յծա ռո ւթ յո ւն ЙЬг Ս. Ե կ ե ղ ե ց վա յն և հ ա մ ր ա պ ն դ ա մ ն քր ի ս ա ոնե ա - կւսն բոլոր ЬկԼ դЬ(յ]>նեւ՝ու ե ղ բա յր ո ւթ յա ն :

Թոզ հա րո ւց յա լ Փրկյի սիրո ե խ ա ղ ա ղ ա թ յա ն ողին թււսավորե մեր Աա- նա պ ա րհր և մեր ձեոսւց ղործերր , ի փ ա ոս Ա ստուծո ե հեր»սւնկութ|ուն մեր ժողովո ւրդներուն :

«ՔՐԻ11ՏՈ11 ՅԱՐԵԱԴ Ի 1ГЬГЬЫ.ПЗ»:

Ե ղբա յրա կա ն ա նկեղծ ււ|ւրու|՚

Վ,ԱԶԳԻ ՛Ս Ս.ԾԱՅՐԱԳՈՒՅՆ ՊԱՏՐԻԱՐՔ Ե4 ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ

ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑII ЬД1ГМ1ПМ.

« « № а д о ш ш - ьчц м д о ^ о г а д о ш ь տ ա > ш и м . ш г е ы ш , $ ш п « т ш ш « ш ге ь р ф

%% ш т м ю о а д т ш м » о м и к м о м ь -в . в. ч м ч ф т ы м м ш м ш т т » ч т м т т г ч т ч ш л и ь ш ч ю ш ф

Х М ш т % ч р и ц г ш ш м т л т ьМ . Ч .Ь Ш >Ш > 4 Ш т Ш > М № Ш 4 .

т е м ч . » ч я ж м м ш ы ы р

Ք րիստ ոնեա կա ն հ ա վ ա տ քի ս յուն Մ ա յր Ա թ ոռ Ս. էջմիսւծնեն ս ե գ կբերենք ա վ ետ ի ս ը մ ե ր Տիրոջ ե Փրկչի հրսւշավւաո հա րո ւթ յա ն , Մեր հա յրա կա ն ԱՐտեն

բ խ ա ծ ա մ ե նա բա ր ի մ ա ղ թ ա ն քն ե ր ո վ և հ ա յրա պ ետ ա կա ն օր հ ն ո ւթ յա մ բ հա ն­դերձ, դի

«ՔՐԻՍՏՈՍ ՅԱՐԵԱԻ Ի ՄԵՌԵԼՈՑ, ՄԱՀՈԻԱՄՐ 9.ՄԱՀ ԿՈԽԵԱՏ ԵԻ 8ԱՐՈԻ- ԹԵԱՄՐՆ ԻԻՐՈ4 ՄԵԶ ԶԿԵԱՆՍ ՊԱՐԳԵԻԵԱ8»:

Հա րո ւց յա լ Փրկչի Իջման Ս. Ս եղա նի աասջ, սուրբ հո ւյղերով Ս իղձերով, ս րտ եռա նդն կա ղոթենք , ո ր կ ենա րա ր հա րո ւթ յա ն շնորհները ա ռա տ ա պ ես բա շխ վի ն Տ1եգ, տ ե ղ վ ո ւ յդ քա հ ա ն ա յի ց ա ստ վա ծ ա ս ե ր դա սուն , ս ւզգա յին -եկեղե - ցա կա ն և բա րե սիրա կա ն կա զմա կերպ ոէթ յս ւնց բա րեպ ա շտ ա նդա մնե ր ո ւն և մեւ՛ ս ի րեց յա լ ու հա րա զա տ հ ա վ ա տ ա ց յա լ ժողովո ւրդի բոլոր դա վա կներո ւն , պ սւր- դևելով ա մ ե ն ո ւդ քա ջա ռողջ ո ւ բա րօր կ յա ն ք և դործոց հա ջողութ յուն, հոզևու՛ կ յա ն ք ի շի նո ւթ յա ն ս ե ր հսւնապ ւսրհին վրա :

Թող Տերր գ2եզ բոլորդ պ ա հ ե -պ ա հ պ ա ն ե խ ա ղ ա ղ ու ա նվրդով- սիրու| մ իա բա ն , մեր ն ա խ ն յա ց սուրբ հ ա վ ա տ ք ո վ զ ոտ եպ ինգ , և մի շտ հ ա վա տ ա րի մ ա ստ վա ծա տ ո ւր Ս. Էջմիածնին:

«Շնորհք, սէր Ա խ ա ղա ղ ո ւթ ի ւն Փրկչին մ ե ր ո յ Յիսուսի Ք րիստոսի եղիցիս ընդ Զեզ ընդ ա մ ե ն ե ս ի ն , ա յժ մ ե մի շտ և յա ւիտ եա նս , սւմէն»:

• Լ Ա Զ Գ Ե Ն ԱԾԱՅՐԱԳՈՒՅՆ ՊԱՏՐԻԱՐՔ ԵՎ. ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ

՜ . ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅ ՈՏ

. Փրկշի Ս. Հա րո ւթ յա ն հ րա շա փ ա ռ տ ոնի ա ո թ ի վ ն մա ն օր ի նա կ շն որ հա վո ­րա կա ն դրութ յո ւններ ո ւղա րկվեցին նաև թ ե մ ա կ ա ն Ա կ ր ո նա կա ն խ որհո ւր դնե - րին, Հա յկ ա կ ա ն Ր ա րեդործա կա ն Ը նդհա նուր Մ իո ւթ յա ն Կ ենտ րոնա կա ն վա ր­չո ւթ յա ն (Ն յու-Յորք), Գա լուստ Կ յո ւլպ ենկ յա ն հ ի մ նա րկ ո ւթ յա ն Կ ենտ րոնա կա ն խ նա մ ա կ ա լո ւթ յա ն մ ե ծ ա հ ա ր գ ն ա խ ա գ ա հ դոկւո. ժ ո զ ե դե Ա զերեդո Պ երտ իգա ո- յի ն (Լիսա բոն), Մ ա յր Ա թոռ Ս. էջմիա ծնի տ պ ա րա նի հ ա ն ձ նա խ մ բ ի ն (Նյու- Յորք), Ա բդա ր յա ն ա վա ն դ ի և Ս. էջմիա ծնի հ ի մ նա դ րա մ ի հա նձնա ժողովին (Լոնդոն), Մ ա յր Ա թոո Ս. էջմիա ծնի օժա նդա կ հ ա ն ձ ն ա խ մ բ ի ն (Ր ե յրո ւթ ), Մա յր Ա թոռի բա րերա րներին Ա ա զգա յի ն ծ ա ն ո թ դ եմ քե ր ի ն , հա յր ե նա կցա կա ն , մ շա ­կո ւթա յին , բա րեսիրա կա ն , տ իկնա նց , երիտ ա սսւրդա ց ե օրիորդւսց կա զ մա կ ե ր ­պ ութ յո ւններին :

1!Ш) ..՜------ է .4 1Г Ի п. п |. ւ.

ՆՈՐԻՆ ՍՈԻՐՐ ՕԾՈհԹՕհՒՆ 8. 8. «Լ Ա 9. Գ Ե *ն Ս Ш Ш‘и/ЬПЬ81» ՊԱՏքԱ՚ԱՐՔ ԵՎ ԿԱԹՈք|.ԻԿՈՍ ԱՄԵՆԱՑՆ ՀԱ8Ո8

Էյ>Ա>ԱԾ10.11րտադին շնորհա վռրո ւթ յ ա ն ն ե ր Ս. !>,ասւկի ա ո թ ի վ , Սերդ վ ե հա փ ա ռո ւ­

թ յա ն քա ջա ռողջութ յա ն ե Մ ա յր Ա թոոի բա ր դա վ ա ն մ ա ն մա ղթ ա ն քն ե ր ո վ ;Խ11.Դ ՄՐՔհՊԻււ՚ւՈՊՈււ

Դ1ԱՈ111ԿՈ11

Ս. Զա ա կի ա ռ ի թ ո վ ընդո ւն եցե ք ք՛ո լա փ и շնորհսւվորա ն ք ր ե սրտ ա դին Ս՛աղ թ ա ն քները վ ե հ ի դ քա ջա ռողջո ւթ յա ն , ա րև շա տ ութ յա ն և ե կ ե ղեցա նվե ր ա ն ­խոնջ ջա նքերու պ տ ղ ա ռ ա տ ա րդ յո ւնա վո ր ո ւթ յա ն , Ս. Ա թոռին ա նսա սա ն պ ա հ պ ա ն մ ա ն և պ ա յծ ա ռ ա ց մ ա ն հա մա ր :

ԴԱՐեԴԻՆ ՊԱՏՐԻԱՐՔՍՏԱՍ՜ՐՈԻԼ

II. Զ ա տ կվա ն ա ռ թ ի վ մ ե ր և մ ի ա բ ա ն ո ւթ յա ն կ ող մ ե կ ներկս ւյա ցնեն ք ԱերղII. Օ ծության մեր ա մեն ւս հա րդա |ի շն որ հա վո րո ւթ յո ւննե րը , մա ղ թ ե լո վ սերդ վ ե հ ա փ ա ռ ո ւթ յա ն և Մ ա յր Ա թոռին երջա նկո ւթ յո ւն և բ ս ւր դա վա հո ւմ : Թոդ Ա մե­նա կա րողը հա ջողո ւթ յա մբ պ սա կ ե սեր բււյոր ձեռնա րկո ւթ յո ւնները :

IIՈ ԻՐԵՆ ԱՐՔեՊԻՍԿՈՊՈււЬСПМШДМГ

Փրկշի հ րա շա փ ա ռ և Ս. Հա րո ւթ յա ն տ ոնի ա ոթ ի վ , վ ե հ ա փ ա ռ Հա յրա պ ետ ի ա նունով , ստ սւցվեցին նաև ուրիշ բ ա զ մ ա թ ի վ շն ո ր հա վո րա կա ն դրութ յուններ և հ եռա դրեր թ ե մ ա կ ա լ ա ռա ջնորդներից , ա դ դ ա յի ն պ ա շտ ո նա կա ն մա ր մ ի ն ն ե ­րից, կա զմա կերպ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց , Մ ա յր Ա թոռի բա րե րա րներից և եկեղեցա կա ն ու ա շխ ա ր հա կա ն ա դ դ ա յի ն ծա նոթ դ ե մ ք ե ր ի ց ՝ Նորին Ս. Օ ծության կ յա նքի ա րև շա տ ութ յա ն և Մ ա յր Ա թոռ II. է ջմիա ծնի պ ա յծ ա ռ ո ւթ յա ն ս ո ո ա դ ի ն բա րե­մա ղթո ւթ յո ւն ն երով :

ՄԱՐՏԻ 4-ՒՆ ՄԱՅՐ ՏԱՃԱՐՈՒՄ սկսվեցին Ս. Ս եղա նի վ ե րա կա ռ ո ւց մա ն ա շխ ա տ ա ն ք ն ե ­րը՛ Ա յս ա ռ թ ի վ Վ եհա փ ա ռ Հ ա յրա պ ետ ը իր հա մա ձա յնո ւթ յո ւն ը տ վեց , որ Հա յկ ա կ ա ն ՍՍՌ Գ իտ ութ յո ւնների ս /կա դեմիա յի Ա րվեստի ի ն ստ իտ ո ւտ ի կ ո ղմ ի ց կա տ ա րվ են պ ե ղ մա ն ա շխ ա տ ա ն ք ն ե ր ։ Պ եղումները կղեկա վա րի ճա րտ ա ր ա պ ետ Ա լեքսա նդր Սա հին յա նը ւ

Ս. Ս եղա նի վ ե րա կա ռ ո ւց մա ն ա շխ ա տ ա ն ք ­ների ը ն թ ա ց քո ւմ սուրբ պ ա տ ա րա գը կ մ ա ­տ ուցվի Իք մ ա ն Ս. Ս եղա նի վրա ։

I* * *

ՄԱՐՏԻ Տ-ԻՆ, ԴԱՏԱՎՈՐԻ ԿԻՐԱԿԻՆ, Մ ա յրՏ ա ճա րի Ա վագ Ս եղա նի վ երա շի նո ւթ յա ն պ ա տ ճա ռով , սուրբ պ ա տ ա ր ա գ ը մա տ ո ւցվեց Իջման Ս. Ս եղա նի վրա ։ Պ ա տ ա րա գեց հ ո գ ե ­շնորհ Տ. Հո ւսիկ ա բեղա Սա ն թո ւր յա ն լ։ և ք ա ­րոզ ե ց հոգեշնորհ Տ. Մ ա շտ ոց ա բեղա Թաջիր֊ յա ն ը ' вա յր ի կնոշ երկու լո ւմա ներ» -ի բ ա ր ո ­յա կ ա ն մ ե ծ ա րժ ե քի մա սի ն ։

Սուրբ պ ա տ ա րա գին ներկա էր Վ եհափառ Հա յրա պ ետ ը ։

* * *ՄԱՐՏԻ 9-ԻՆ, ԵՐԿՈՒՇԱԲԹԻ, ժ ա մ ը 3.30-ին,

Հոգև որ ճ ե մ ա ր ա ն ո ւմ գա ս ա խ ո ս ե ց ճ ե մ ա ր ա ն ի ե վ ր ոպ ա կա ն երա ժշտ ո ւթ յա ն ուսուցիչ Մ ով֊ սես Շ ա րբա թ յա նը ' «Կոմիտաս վա րդա պ ետ ը և նրա երա ժշտ ութ յո ւնը» շա հեկա ն թ ե մ ա յի շուրջ, որը լսվեց մ ե ծ հ ետ ա քր քր ո ւթ յա մ բ ։

* * *ՄԱՐՏԻ 9-ԻՆ, ԵՐԿՈՒՇԱԲԹԻ երեկո յա ն ,

Վ եհա րա նում տ եղի ո ւն ե ցա վ մ իա բա նա կա ն հա ՛վա քո ւյթ , ն վ ի ր վա ծ հոգե շնորհ Տ. Մ ա շ­տ ոց ա բեղա Թ աջիրյանի քա ր ո զ ի ք ն ն ա ր կ ­մ ա ն ը ։

! • * * '

ՄԱՐՏԻ Ո ֊Ի Ն , ՀԻՆԳՇԱԲԹԻ, ժ ա մ ը 8.80-ին,Հոգևոր ճ ե մ ա ր ա ն ո ւմ գա ս ա խ ո ս ե ց ճ ա ր տ ա ­ր ա պ ե տ Լիպ ա րիտ Ս ա դո յա նը а Հա յե ր ե ն տ պ ա „

գրա կա ն տ ա ռերի բա րեփ ոխ ո ւթ յո ւն ըВ շա տ ա յժ մ ե ա կ ա ն թ ե մ ա յի շուրջ, որը լսվեց խ ո - րոռևկ հետ ա քր քրո ւթ յա մբ ։

Դ ա սա խ ոսո ւթ յա ն ներկա էր Վ եհափառ Հա յրա ՛պ ետ ը ։ Վերջում վերա տ եսո ւչ ս ր բ ա ­զա նը ջերմ շնորհա կա լութ յո ւն հա յտ նե ց շա ֊ հեկաՏ, դ ա սա խ ո ս ո ւթ յա ն համ՛ար։

I * * *ՄԱՐՏԻ 13-ԻՆ, ՈՒՐԲԱԹ, թ ե մ ա կ ա ն գործե ­

ր ո վ Մ ա յր Ա թոռ ժ ա մ ա ն ե ց ի ն Ա րա րա տ յա ն թ ե մ ի ա ռա ջնորդա կա ն փ ո խ ա ն ո ր դ հոգեշնորհ Տ. Վ ահան վա րդա պ ետ Գ ա լա մդա ր յա նը , Վ րա ստ ա նի հա յո ց ա ռա ջնորդի պ ա շտ ոնա կա - տ ա ր հոգեշնորհ Տ. Եղիշե վա րդա պ ետ Սար- զըս յա նը , Շիր ա կի թ ե մ ի ա ռա ջնորդա կա ն փ ո ­խ ա ն ո ր դ հոգեշնորհ Տ. Հա յր ի կ վա րդա պ ետ Ա վետ իս յա նը , Բ ա քվի թ ե մ ի ա ռա ջնորդա կա ն վ ։ոխ ա նոր գ հոգեշնորհ Տ. Տ իրա յր վա րդա պ ետ Մ ա րտ իկ յա նը ։

Վ եհա փ ա ռ Հ ա յր ա պ ե տ ը բա րե հա ճեց ընդո ւ­նել հոգեշնորհ վա րդա պ ետ ներին ։

Ա մսի 16~ին ա ռա ջնորդա կա ն փ ոխ ա նոր դ վա րդա պ ետ ն երը վերա դա րձա ն իրենց թ ե ­մերը ։

Խ * 4ՄԱՐՏԻ 14-ԻՆ, ՇԱԲԱԹ, вՏօն Ս րբո յն Գ րի­

գորի Լուսա ւորչին մ ե ր ո յ սոսկա լի չա րչա րա -նտցն»։ Փակ ւք Հոգևոր ճ ե մ ա ր ա ն ը ։ Օրվա մեծ տ ոնի ա ռ թ ի վ Իջման Ս. Ս եղա նի ա ռա ջ հ ա ն ­դիսա վոր սուրբ պ ա տ ա ր ա գ մա տ ո ւց ե ց գ երա ­շնորհ Տ. Սա հա կ ա ր քեպ իս կ ոպ ոսը ։

I» ** 'ՄԱՐՏԻ 15-ԻՆ, ԳԱԼՍՏՅԱՆ ԿԻՐԱԿԻՆ, Իջ­

մ ա ն Ս. Ս եղա նի ա ռա ջ պ ա տ ա րա գե ց ա ր ժա ­ն ա պ ա տ ի վ Տ. Մ կրտիչ ա վ ա գ քա հա նա Մ կրտ չյա նը և քա ր ո զ ե ց Բ ա քվի թ ե մ ի ա ռա ջ­նորդա կա ն փ ո խ ա ն ո ր դ հոգեշնորհ Տ. Տիրա յր վա րդա պ ետ Մ ա րտ իկ յա նը տԵրուսաղէմ, Երո։. սա ղէմ , որ կոտ որէիր զ մա րգա րէս» բ ն ա բ ա ­նով։

Սուրբ պ ա տ ա րա գի ն ներկա էր Վ եհափառ Հա յրա պ ետ ը ։

1959 I 5 Մ Ի ս 0 Ի 1,17

ՄԱՐՏԻ 16-ԻՆ, ԵՐԿՈՒՇԱԲԹԻ ԵՐԵԿՈՅԱՆ,Վ եհա րանում տ եղի ո ւն ե ցա վ մ իա բա նա կա նՀավաքույթ , ն վ ի րվա ծ հ ՛ոգեշնորհ Տ. Տիր ՛սյր վա րդա պ ետ ի քա րո զ ի ք ն ն ա ր կ մ ա ն ը ։

Վ եհա փ ա ռ Հ ա յր ա պ ե տ ի կա րգա դրո ւ թ յա մ ,. Մ եծ պ ա հոց օրերին Մ ա յր Ա թոռի բոլոր ս ա ր ­կա վա գները քա ր ո զ ե ց ի ն մ ա յր ա քա ղ ա քի ե կ ե ­ղ եցինե րո ւմ և էջմիա ծնի Ս. Ա ստ վա ծա ծին եկեղեցո ւմ ։

Ե րեկո յա ն Վ եհա փ ա ռ Հ ա յր ա պ ե տ ը շինիչ ու թ ե լա դ րա կա ն խ ր ա տ ն ե ր տ վեց ս ա ր կ ա վ ա գ ­ներին և խ ո ս ե ց аԻնչպե՜ս պ ե տ ք է ք ա ր ո զ ե ր թ ե մ ա յի յո ւր յր ։

ՄԱՐՏԻ 19-ԻՆ, ՀԻՆԳՇԱԲԹԻ, երեկո յա նժա մ ը 4-ին, Հոգևոր ճ ե մ ա ր ա ն ի ո ւսա նո ղո ւ­թ յո ւն ը հա նդ ի սա վորա պ ես երգեց վերջին Արևագալի ժա մ ե ր գ ո ւթ յա ն երգերը , ա պ րո ւ­մ ո վ ու հուզումով ։

Ա րևագալի ժա մ ե ր գ ո ւթ յա ն ներկա էր Վեհ Ш - փ ա ռ Հա յրա պ ետ ը ։

ՄԱՐՏԻ 22-ԻՆ, ԾԱՂԿԱԶԱՐԴԻ ԿԻՐԱԿԻՆ,Մ ա յր Ա թոռո ւմ ա վա ն դա կա ն շո ւքով կա տ ա ր ­վ եց ի ն Ծ ա ղկա զա րդի և « Դ ռնբա ցէքօ-ի ե կ ե ­ղ ե ցա կա ն ա րա րողո ւթ յո ւնները ։ Մ ա յր Տ ա ճա ­րո ւմ եպ ի ս կ ոպ ո սա կա ն հ ա ն դ ի սա վ ո ր սուրբ պ ա տ ա ր ա գ մա տ ո ւց ե ց Հոգև որ ճ ե մ ա ր ա ն ի վերա տ եսո ւչ գերա շնորհ Տ. Հա յկա զո ւն եպ ի ս ­կոպ ոս Ա բրա հա մ յա ն ը ։

«Հայր մերՕ֊ի ժ ա մ ա ն ա կ քա ր ո զ ե ց պ ա տ ա ­րա գիչ ս ր բա զա ն ը ' ն կ ա ր ա գ ր ե ր վ Ք րիստոսի հա ղթա կա ն մ ո ւտ քը Ե րուսա ղեմ , վեր հ ա ն ե ­ր է / նրա բ ա ր ո յա կ ա ն ն շա նա կութ յո ւնը ։

Սուրբ պ ա տ ա ր ա գ ի ն ներկա Էր Վ եհա փա ռ Հա յրա պ ետ ը ,

Ե րեկո յա ն տ եղի ո ւն ե ցա վ հա նդիսա վոր ոԴ ռնբա ցԷքս -ի ա րա րողո ւթ յո ւնը ։

ՄԱՐՏԻ 22-ԻՆ, ԾԱՂԿԱԶԱՐԴԻ ԿԻՐԱԿԻՆ,Մ ա յր Տաճարի լո ւսա րա րա պ ետ գերա շնորհ Տ. Սա հա կ ա ր քե պ ի ս կ ո պ ո ս Տ եր -Հովհա ննի ս - յա ն ը է չմ իա ծնի Ս. Ա ստ վա ծա ծին ե կ ե ղ ե ց ո ւմ ,սուրբ պ ա տ ա րա գ ի ը ն թ ա ց քո ւմ , ս ա ր կա վա գ ձ եռնա դրեց ո ւրա րա կիրներ Հ ո վ հա ն ն ե ս Եղիա ֊ յա ն ի ն ( ծ ն վ ա ծ 1926 թ . ) և Վ արուժան Ա ռա- բելյա նին ( ծ ն վ ա ծ 1936 թ .) ։ Հ ո վ հ ա ն ն ե ս ս ա ր _ կա վա գն ընդո ւնվեց Մ ա յր Ա թոռի մ ի ա բ ա ն ո ւ ­թ յա ն շա ր քե ր ո ւմ , ի ս կ Վ արուժա ն ս ա ր կ ա վ ա - գը, Բ ա քվի հա յո ց ՛ե կեղեցում սպ ա սա վորե լո ւց

Հետո, Տիրոջ օ գ նա կա նո ւթ յա մ բ քա հա նա կձեռնա դրվի ,

Երկու սա րկա վա գներն է, ե ր իտ ա սա րդ նոր ուժեր են, Հ ա յ Եկեղեցուն ծա ռա յե լո ւ ջերմ ո ւխ տ ո վ տ ոգորվա ծ ։

ՄԱՐՏԻ 25-ԻՆ ՉՈՐԵՔՇԱԲԹԻ, ա րձակուրդ տ րվեց Հոգևոր ճ ե մ ա ր ա ն ի ո ւսա նո ղո ւթ յա ն ' զ ա տ կա կ ա ն տ ոների ա ռթիվ , Ե րեկո յա ն ժ ա ­մերգո ւթ յո ւնից հետ ո ո ւսա նողո ւթ յո ւնը խ ո ս ­տ ո վա ն վ ե ց Մ ա յր Տ ա ճա րում , Վերատեսուչս ր բա զա նը , (Հարձակումս տա լուց առաջ, ու­սա նո ղ ո ւթ յա ն ը խ ո ս ե ց բ ո վա նդա կա լից Ա դա ստ իա րա կ չա կա ն մ ի խ ր ա տ ա կա ն , խ ո ս տ ո ­վ ա ն ա ն քի հոգևոր ա րժ ե քի ե բա րո յա կա ն ն շա նա կո ւթ յա ն մա սին ։

ծ*#ՄԱՐՏԻ 26-ԻՆ, ԱՎԱԳ ՀԻՆԳՇԱԲԹԻ, «Յիշա-

ւոակ рКргЬшд Տեառն մերո յ Յիսուսի Քրիս­տոսի»:

Ա ռա վոտ յա ն ժա մե ր գ ո ւթ յո ւն ի ց հետ ո Ս ՛այր Տ ա ճա րո ւմ պ ա շտ վ ե ց սուրբ պ ա տ ա րա գ ։ Պա­տ ա րա գի չն էր Հոգև որ ճ ե մ ա ր ա ն ի փ ոխ տ ե ­սուչ հոգե շնորհ Տ. Մ եսրոպ վա րդա պ ետ Ան- թ ա ր յա նը ։

Սուրբ պ ա տ ա ր ա գ ի ա վա րտ ի ն Հոգևոր ճ ե ­մա րա ն ի ո ւսա նողո ւթ յո ւնը ստ ա ցա վ Ս. Հ ա ­ղորդո ւթ յո ւն ։

Ե րեկո յա ն ժ ա մ ը 5 -ին, գերա շնորհ Տ. Սա- հա կ ա ր քեպ ի ս կ ոպ ո ս ի հա նդիսա դրո ւթ յա մբ , կա տ ա ր վ ե ց Ո տ նա լվա յի հա նդիսա վոր կարգը,

«Ի գիշերին հսկումն էո։ ժ ա մ ը 7֊ին ղ ո ղ ա ն ­ջում են Մ ա յր Տ ա ճա րի զա նգերը ։ Հսկումի ժա մ ն է ' Վ եհա փ ա ռ Հ ա յր ա պ ե տ ը իջնում է Մ ա յր Տ ա ճա ր և կա րդո ւմ ա ռա ջին Գիրքը: Տիրոջ մ ա տ ն ո ւթ յա ն գիշերն է, «Փառք ի բ ա րձունս» -ի ց հետ ո քա ր ո զ ո ւմ է գերա շնորհ Տ. Հա յկա զո ւն ս ր բա զա նը ՝ ոՅուդա, հա մ բ ո ւ­ր ե ր ։/ մ ա տ ն ե ս ղվա րդա պ ետ ն» բ նա բա նով ։

ՄԱՐՏԻ 27֊ԻՆ, ՈՒՐԲԱԹ, «Յիշատակ շա ր- չւսրանսւց ե խ ա չե լո ւթեա ն Տեառն մերո յ Յի­սուսի Քրիստոսի»:

Ա ռա վոտ յա ն ժ ա մ ը 9-ին կա տ ա րվ ո ւմ է Խ ա ­չե լո ւթ յա ն կ ա ր գ ը ,

Ե րեկո յա ն ժ ա մ ը 5-ին Թ ա ղմա ն կա րգն է ՛ Ն ա խ ա գա հո ւմ է Վ եհա փ ա ռ Հա յրա պ ետ ը ։

ՄԱՐՏԻ 28-ԻՆ, ՇԱԲԱԹ, « ճրա գա լո յց Ըասւ- կի»: Հա րո ւթ յա ն ճ րա գա լո ւ յց ի երեկոն է։ Հո- գևոր ճ ե մ ա ր ա ն ի ո ւսա նողներից չորս հոգի

ձ

18 է Ջ Մ Ի а Ծ I ' Ն 19311

հա չող ֊կ՛երպով ը ն թ ե ր ց ո ւմ են Դ ա նիելի գիր֊ քը , որից հետ ո սկսվո ւմ է սուրր պ ա տ ա րա գը ։ Պ ատարագիչն է գերա շնորհ Տ. Ս ա հա կ ա ր ք ­եպ իսկոպ ոսը ։

ճ րա գա լո ւ յց ի սուրբ պ ա տ ա րա գին ներկա է Վ եհա փ ա ռ Հա յրա պ ետ ը ։

Հ ա վ ա ր տ սուրբ պ ա տ ա րա գի Վ եհա փա ռ Հ ա յր ա պ ե տ ը ե կ ե ղեցա կա ն թա փ որ ո վ , «Այսօր յա րեա լս շա րա կա նի ե ր գա կցո ւթ յա մբ ,ա ռա շն ղր դվո ւմ Հ Վ եհարան։

ՄԱՐՏԻ 29-ԻՆ, ԿԻՐԱԿԻ, «Զատիկ յա րո ւ­թ եա ն Տ եա ռն մ ե ա յ Ցիսոււ-ի Քրիստոսի»:

Գարուն է ա մ ե ն կ ող մ և տ ոնա կա ն տ ր ա ­մա դրո ւթ յո ւն Մ ա յր Ա թոռում ։

Վ եհա փ ա ռ Հա յրա պ ետ ը , ա ռ ա վ ո տ յա ն ժա մ ը 11.30-ին, ա ռա շն ո ր դ վ ո ւմ Է Մ ա յր Տաճար, մա տ ուցե լո ւ Ս. Հա րո ւթ յա ն տ ոնի հ ա ն դ ի ս ա ­վ ո ր սուրբ պ ա տ ա րա գը ,

Հ ա յր ա պ ե տ ա կ ա ն պ ա տ ա ր ա գ ի ժ ա մ ա ն ա կ Ս. Ս եղա նին սպ ա սա ր կո ւմ են Մ ա յր Ա թոռի եպ իսկոպ ոսներն ու վա րդա պ ետ ն ե ր ը I Մ ա յր Տ ա ճա րի երգ չա խ ո ւմբը , պր- Հ րա նտ Գևորգ-յա ն ի ղ ե կա վա րո ւթ յա մ բ , երգում Է սուրբ պ ա ­տ ա րա գը ։ Սուրբ պ ա տ ա րա գի ն ներկա են Գե­րա գո ւյն Հոգև որ Խ որհրդի, Վ երստուգիչ հա ն ձ ­ն ա խ մ բ ի ա նդա մները , Հոգևոր ճ ե մ ա ր ա ն ի

դա սա խ ոսները , Մ ա յր Ա թոռի պ ա շտ ոնեո ւ­թ յո ւնը և ա յլ հա րգա րժա ն ա նձնա վորութ յո ւն ֊ ներ։

«Հա յր մեր» ֊ից ա ռա ջ քա ր ո զ ո ւմ Է Վ եհա­փ ա ռ Հա յրա պ ետ ը ։

Հ ա վ ա ր տ սուրբ պ ա տ ա րա գի , Վ եհա րա նում , Վ եհա փ ա ռ Հ ա յրա պ ետ ը ը ն դ ո ւն ո ւմ Է զ ա տ կ ա ­կա ն շնորհա վորութ յո ւնն եր, ա պ ա օրհնո ւմ Է և բա րեմա ղթո ւթ յո ւններ կա տ ա րո ւմ Մա յր Ա թոռի և Հ ա յա ս տ ա ն յա յց Եկեղեցու պ ա յծ ա ­ռո ւթ յա ն , Հա յրենի երկբի և ժողովրդի խ ա ­ղա ղ ա ռա ջընթա ցի և ա շխ ա րհի խ ա ղ ա ղ ո ւ­թ յա ն հա մա ր ։

Ժ ա մը 4-ին Վ եհա փա ռ Հ ա յրա պ ետ ը բ ա ր ե ­հա ճո ւմ Է զա տ կա կ ա ն Իր սեղա նին մա սնա կ ի ց դա րձնել Մ ա յր Ա թոռի մ իա բա նո ւթ յա ն , Գե­րա գո ւյն Հոգև որ Խ որհրդի և Վերստուգիչ հ ա նձնա ժող ո վ ի ա նդա մներին , ճ ե մ ա ր ա ն ի դա սա խոսներին ,- Մ ա յր Ա թոռի պ ա շտ ոնեո ւ­թ յա ն և ա յլ պ ա շտ ո ն ա կ ա ն ա նձնա վորո ւ- թ յա ն ց ։ - ֊ -

* * *ՄԱՐՏԻ 30-ԻՆ, ԵՐԿՈՒՇԱԲԹԻ, «Ցիշաաակ

մեռելոց»: Պ ա տ ա րա գեց հոգեշնորհ Տ. Մ ա շ­տ ոց ա բ ե ղա Թ աշիրյա նը։ Հա վա րտ սուրբ պ ա տ ա րա գի կա տ ա րվ ե ց « հոգեհա նգիստ վա սն հա մ օր է ն ննշեցելոցտ! '

Պ 1 1 Տ ( ք 1 1 - Բ Ա ն 1 1 Ս Ի Ր Ա Կ Ս ւ ն

ԴԵՎՈՐԳ ‘ԼԱՐԴԱՊԵՏ ԿԱՐՊԻՍՅՍ.Ն

Գ Ր Ի Գ Ո Ր Տ Շ Թ Ե «Լ Շ 8 ի*

ե Ր Կ

Գրիգոր Տա թևա ցի ի հա մ բա վ ը մ ե ծ ե ղ ա ծ է ոչ մ ի ա յն 'իր սրբա կրոն վա ր քո վ , ո ւսուցչա ­կա ն ֊մա կա ն վա րժա կա ն գործո ւնեո ւթ յա մբ , այլ նա և մա տ ե ն ա գ ր ա կ ա ն վ ա ս տ ա կ ո վ ։

Ան գ րա ծ է բ ա զ մ ա թ ի վ ա շխ ա տ ո ւթ յո ւն ներ , որոնցմէ։ շա տ երը տակա։Ա ։ն կ կա րոտ ին խ ո ր և ս ի ստ ե մա տ իկ ո ւսո ւմ նա սիրո ւթ յա ն ։ Իր ա ֊ շա կ ե րտ ը ' Բ ՚ովմա Մ եծովւեցին, ա նոր մա - սին կգրե . «Վ արդապետն ա մ ե ն ա յն հա յոց , երկրորդ լո ւսա ւորիչն և ա ս տ ո ւա ծ ա բ ա ն ն ' գեր ի վ ե ր ո յ գոլով ա մ ե ն ա յն ի մ ա ս տ ա ս ի - րա ց և վա ր գ ա պ ե տ ա ց հնոց և ն ո րոց օ23։ եվ ա յս ձրի վ ե րա դր ո ւմ մ ը չէ։ Եվ ի րա պ ես Հին և Նոր Կտ ա կա րա ններո ւ, կ ր ո նա կա ն երկերու գիտ ութևնեն զա տ , Տ ա թևա ցին ո ւս ո ւմ նա սի ­ր ա ծ էր նաև 'ի մա ստ ա սիրա կա ն և ա րտ ա քի ն ա շխ ա րհիկ գիտ ո ւթ յո ւնները , ո ր ո ն ց մ ո վ զ ի ն ­վ ա ծ ա ն մ ե ծ հ մտ ո ւթ յա մ բ վ ա ր դա պ ետ ն ե ր պ ա տ րա ստ եց Հ ա յ Ե կեղեցվո հ ա մ ա ր և պ ա յ ­քա ր մ ղ ե ց ո լն իթ ոռա կա ն շա ր ժ մա ն դեմ , հա նդի սա նա լո վ ջերմ պ ա շտ պ ա նը Հ ա յ Եկե- ղեցվո ո ւղ ղա փ ա ռո ւթ յա ն , խ ոսե լո ւ, գործեւու և ա ռա ջնորդե լո ւ մ ի շտ պ ա տ րա ստ ։

Շարունակված *կ էմ ի ա ձ ի ն , ամսագրի 1959 թ վ ա ­կանի М Գ -իք, ՚ ________________

23 ք է -ա խ ա Մ ե ծ ո փ ե ց ի , * Պա տ մութիւն յ>, կ 5 0 .

Ь Ր с

Գրիգոր Տ ա թևա ցիի ա շխ ա տ ա սիր ո ւթ յո ւն ­ները հետ և յա լներն են.

1. «Նոլփն Գրիգորի [Տաթևացլոյ] ա շա կե ր ­տ ի , Հ ա մ ա ռ ո տ տ եսութիւն ի Գիրս Պորփի, ■ բիս։ Տ պ վա ծ 1793-ին, Մ ա դրա ս ։

2. «Ե ռա մեծին Ց ովհա ննու հա յո ց փ ի լի սո ­փ ա յի և վա ր դ ա պ ե տ ի , Հա ւա քո ւմ ն հ ա մ ա ­ռ օտ վերլո ւծութեա ն Ս տ որոգո ւթեա նցն Ա֊ րիստ ոտ է լի , ա շխ ա տ ա սիր ե ա լ ի Գրիգորէ ա շա կերտ էս։

3. «Նորին Ց ովհա ննու Ո րոտ նեց ւո յ, Հ ա ­մ ա ռ օտ լո ւծմո ւն ք Պերի Ա րմենի ա սի գրոցն, հա սսքև ա լ ի Գրիգորէ աշակերտէ])։

4. «Նորին Գրիգորի ա շա կերտ ի Ցովհաննու Մ եծի, Հ ա մ ա ռ օտ լո ւծումն Առա ք ի ն ութն ա նցն Արիստոտէլի»։

5. «Նորին Գ րիգորի, Լուծումն հա մա ռ օտ ի խ ր ա տ գրչութեա ն Գ էորգեա յ վա րդա պ ետ ի , զ ո ր ն ա խ խ ն դ ր եա լ էր Կ ոստ ա նղիո յ գրչի և ա պ ա Գ ո յնե րիցա նց Ս տ եփ ա նոսի օ , գրվա ծ 1408-ին Մ եծոփ ա վա ն քի ն մեջ։

6. «Նորին Գրիգորի ա շա կերտ ի Ց ովհաննու Ո րոտ նեց ւո յ, Լուծումն հ ա մ ա ռ օտ դժուար ՛ի­մ ա ց բ ա ն ի ց ի գիրս գրչո ւթեա ն որո յ Ա րիս- տ տ կիսի հռետորէտ, գ ր վա ծ 1408— 1409-ին Մ եծոփ ա վա ն քի ն մեջ, Վ երլուծական ա շխ ա ­տ ա ն ք մ ը ն է։

7. «Ո սկ եփ որի կ , Հս՚րցոէմն խ օ ճ ա յ Մ ա ■ սո ւդշա յի և պ ա տ ա ս խ ա նիք ԳրիգորիВ։

20 195!)

8. «Նորին Գրիգորի [Տաթևացւոյ\, Դալա- ն ութ իլն հա ւա տ ո յ չորե քտ ա սա ն ա ստ իճա նա ւ, զոր ժողովեա լ ա յսպ էս դա ւա ն ի մ ք հա սա րա կ բա ն ի լ և հ ա մ ա ռ օտ րս/նիւ», կ ա մ «Յաղագս գա լա զա ն տ ա լոյ»։

9. «Գրիգորի ա շա կերտ ի Յ ոհվաննոլ ե ռ ա ­մեծի ա շխա ՚տ ա սիրեա լ, Ի լուծումն պ ա ­րա պ մա ն ը սրբո յն Կիլրղի, ի խ ն դ ր ո յ ո ւմեմն բա նա ս ի ր ի Գէորգեա ւ նորին հա րազատի» , գրո ւա ծ 1391-ին։ «Պարապմանց» կկոչվի ա յս գիր քը , որովհետ և հերձվա ծն եր ու բոլոր հսւր- ցում՚ներուն սպ ա ռիչ և ա նթերի պ ա տ ա ս խ ա ն ­ներ ո վ կպ ա րա պ ի ։

10. «Սահմա նա դրութիւն դա ստ իա րա կ ո ւ­թ եա ն նորա ծնելոց մ ա նկա ն ց , որ ք հրա ւիրե- լոց ի ց ե ն յա ստ ի ճ ա ն քա հա նա յո ւթ եա ն ։ հւրատք հա րկա ւորք և պ ի տ ա նիք, ա րա րես ։լ մե ծ ի վա ր ժա պ ետ ի ն Գ րիգորի հռետորին» (տ ե ՛ս «Մաշտոց Ձ եռնա դրութեա նս , էշ 1—53),

11. «Գիրք հա րցմա նց» ։12. «Ընդդէմ Տ աճկաց», ո ր «Գիրք հա րց-

մ ա ն-дл֊ի ա մբողջա կա ն մեկ գլո ւխ ն է, տ պ ա ­գրո ւթ յա ն ատե՛ն դուրս ձ գ վա ծ ։

13. «Գիրք փ ո քր հա րց մա ն ց ի խ ն դ ր ո յ Գէորգեա յ Ե րզնկացւո յ», գ ր վա ծ 1387-ին։

14. «Թուղթ Գրիգորի Տ աթևացւոյ ա ռ Կա ­թող ի կ ո ս ն ի Կիլիկիա»։

15. «Արձակմանն ա ղ օթ ք , ա րա րեա լ մեծի րա բո ւնա պ ետ ին Գրիգորի»։

16. «Դասսնութիւն հա ւա տ ո յ, -Քարոզա­գիրք». կ բա ղկա նա յ երկու հատորներէ։, ա. «Ա մա րա ն», բ . «Ջմերան»,

17. «Վսրսն Աթոոտյն Ա ղթա մա րա յ» ։18. «Մ եկնութիւն գ ո վ ե ստ ի ց , տ օնից սոէ-

րունականա -ց, ի պ ա տ ի ւ սրբոց , ի պ ա տ ճա ռ գիտ ո ւթ եա ն տ խ մ ա ր ա ց , մա նա լա ն դ ի 1ա ղ- բիւրս ա ր տ ա ս ո ւա ց ' ա նձա նց թ ա խ ծեա լ, յալէւտ ի ճ շմա րտ ութիւն կա րդա ց ո ւղղա փ ա - ռա ր , ի յե ղծոսէն բ ա րբա նք մա նց չա րա փ ա - ռաց»։

19. «Վասն կ ա զմո ւթ եա ն մարդոյ» ։ Տ ա ­թև ա ցին ա յս հա ՛տ որին մեշ կ խ ո ս ի մա րդո ւ ծա գմա ն մա սի ն ։ Կ ա ռ ա չա դրն ա յն տ ե ՛սա կե ­տ ը, որ ստ եղծա գործո ւթ յո ւնը ա նկա տ ա րեն դեպ ի կա տ ա ր յա լը գ տ ց ա ծ Է. ա յսպ ես , «նախ գ ո յա ց ա ծ Է ա վելի ա ն կա տ ա րը ' տ ն կա կա նը (բո ւյսը ), հ ետ ո զ գ ա յա կա ն ը (կ ե ն դա ն ի ն ) և ա պ ա բ ա ն ա կա ն ը (մա րդ ը ) , ը ս տ ո րո ւմ ա մեն ինչ կ զա րգա նա ա նկա տ ա րեն դեպ ի կ ա տ ա ր - յա լը ։ Սերմի ն յո ւթ ի մեք Արարչի հ րա մա ն ո վ գ ո յա ց ա ծ Է «կազմ ՛ողա կան զորությունը»։

Տա թևա ցին ունի նա և բա ՛զ մա թ ի վ լո ւծ­մո ւն քներ և մեկնութ յո ւններ , ա յսպ ես

20. «Լուծմունք ա րտ ա քին Գրոց Գրիգորի Տաթևացւոյ»։

21. «Լուծմունք Յոբայ կ ա մ Հ ա մ ա ռ օտ լո ւծմո ւն ք դ ժո ւա րիմա ց բ ա ն ի ց ի մեկնութիւն

գրոց Յորայ և ի բա նս մեկնչա ց», որու հ ո ­ր ի նմա ն մա սին հ ե ղինա կը հետ և յա լը կգր А. (ГԻ վա ղուց հետ.Է փ ա փ ա քէ /г բոլոր մեկնո ւ­թ եա ն Յոբայ. և ի թ ո ւա կա նո ւթ եա նս Հա յոց ՊԾԷ (1408) ա մի , եկեա լ մեր յե րկիրս -քաջ-բ ե ր ա ն ի , և ձմերեա լ ի հ րե շտ ա կա բնա կ վա նս Մ եծոփ ա յ, ի ս պ ա ս ու ղա մ բա րա նա ց վա ր դա ­պ ետ ա ցն սրբոց և ը ն թ ե ր ց մ ա ն ց , հա ւա քեցի զդժոլա րա ըո յծ բա նս Յոբայ, և զ մեկնո ղա ց նորա , և ա յլ սա կա ւ ինչ լո ւծումն Ա րիստ ակէ- սի և Գէորգա յ ի խ ր ա տ ս գրչո ւթեա ն, րնղ նմի ն և ղ քա ղո ւա ծո յ մեկնութեա ն ՛ Յովհան- նու Ա ւետ ա րա նչի, և ը ն ծ ա յե ց ի ի պա տի։ սուրբ տ եղւո յս ուսումնա սէր ա ն ձա ն ց»։

22. «Գրիգորի Լո ւծմունք հ ա մ ա ռ օտ ի տ ե ­սութիւն Գա ւթի Ներդին ա ցւո յ, ա զգա ւ Հայ, ի մա ստ ո լթ եա մբ հելլենացի»։

23. «Լուծմունք Ա ւետ ա րա նի Մատթէոսիյ.՝։24. Նորին Գրիգորի [Տաթևացւոյ\ Լուծումն

հա մա ռ օտ ի տ եսութիւն Գաւթի», կ ա մ «Լուծ­մ ո ւն ք դժո ւա րիմա ց բա նի ց և քա ղո լա ծո յ Ս ա ղմոսա ցն Գաւթի», որու հ ո րինմա ն մա սին հետ և յա լ տ եղեկո ւթ յո ւնը կուտ ա . « Հա ւա քե­ց ի .. ■ 'ի նեղ ի ս տ որա սուզե ալ ժա մա նա կի , ո - ր ո ւմ բ ռ նա կա լն Թ ամուր, թ ո յլտ ո ւո լթեա մր վերին խ ն ա մ ո ց , տ իրն ալ բ ա զ ո ւմ ա շխ ա րհի և ա ւերեա լ և կործա նեա լ յա յս մ ա մի ՊԾԳ (1405) թո լի ։ Եւ պ ա տ ճ ա ռ շա րժո ւթեա ն(շա ր ժա ռ իթ ) վ երստ ին քաղուածս։ յ ս ' ն ա խ մ ե ­ծին Վ արդանա յ հ ա մ ա ռ օտ և խ ո ր ի ն ւոեսու- թի(ձ, որ ա ն յա յտ մ նա ր մի շտ , հ ո գա ցա յ յա յտ ն ի և ը ն դ ա րձա կ ցուցա նել։ Երկրորդ ' զի զա ռա շին քա ղո ւա ծո յն կա րի կա րճ և պ ա ­կա ս թոմէր»2՚Կ

25. «Ք ազոսսծոյ մեկնո ւթի ւն ք «Առակւսց» և «Երգ Երգոցի»։

26. «Ք աղոլածոյ մեկնութիւն Մ ա տ թէոսի Ա ւետարանի» . (6 հա տ որ ), ու/։ հ եղինա կը հիշվա ծ է, «Զուարթուն... ա շա կերտ Յով֊ հա ննո լ Որոտնեցւո յն» ։

27. «Քաղուածոյ մեկնութիւն Յովհաննու Ա ւետարանին»։

28. «Ծ աղկաքաղ մեկնո ւթի ւն Ե սա յեա յ,ի լո ւսա ւոր բ ա ն ի ց տ եա ռն ի մ ո յ և վ ա ր ժ ա ­պ ետ ին Յ ովհաննու Ո րոտ նեց ւո յն»։

Ինչպես կերևի ա յս թ վ ո ւ մ են , կ րոնա կա ն ա մբող շ մա տ ե ն ա դ ա ր ա ն մըն է Տաթևացի/։ երկա սիրո ւթ յո լնը ։ Մ եկիկ -մ եկի կ ն ե ր կ ա յա ց ­նել ա ն ո ն ց մ ե յո ւրա քա նչյո ւրը ՝ տ ա րիներու ա շխ ա տ ա ն ք ի և խ ո ր ո ւսո ւմնա սիրո ւթ յա ն կկա րոտ ի ։ Պիտի քա ն ա ն ք ա վելի մ ոտ են ծա նոթա նա լո ւ «Քա ր ոզա գիր քս -ին և «Գիրք հա րմա նց» -ին , որ ի ր գլուխ ֊դործոցն է ։ Բա յց ն ա խ երկու խ ո ս ք «Ո սկեփ որիկի» մա սին , որ ա ստ վա ծ ա բ ա ն ա կ ա ն հա վա քա ծ ո մրն է։

24 տՆոտարք Հ ա յո ց » , էք 2 3 — 2 4 ։

1959 է X 1Г !■ Ս. Ա |. Ն21

«Ո սկեփ որիկս կ ա մ «Հա րցումն խ օ ճ ա յ Մ ա սուդշա յի և պ ա տ ա ս խ ա ն ի դ Գրիգորիս հա վ ա քվ ա ծ է 1383-ին, և կ բա ղկա նա լորս հա տ որներե ։ Ա յգ ա ո թ ի վ հ ե ղինա կը հետ և ­յա լ տ եղեկո ւթ յո ւնը կուտ ա . яՀա ւա քե ց ի զդիրս Ա ստ ո ւա ծա բա նո լթ եա ն , որ ա նո ւա նեա լ կոչի Ո սկեփ որիկ ։ Ա րդ ' գրեցա լ սա ր ն դ հ ովա նեա ։ Ս. Աո ա քե լո ց ս , Ա ռա քե լա կա ն Ա թոոո յն Եւս- ս/աթէի, և ա յլ ր ա ղ մ ա հ ա ւա ք ս ր ր ո ւթ եա նց , ի նեղ և ի նո լա ղեա լ ժա մա նա կ ի , թ ո ւա կ ա ­նո ւթեա ն մ ե ր ո յ ա ղգի ՊԾԶ-երորդի (1407)։ Ի խ ն դ ր ո յ ,։ւմե,Ո, բա ր եպ ա շտ խ օ ճ ա յ Մա֊ սո ւդ շա յի , բ նա կո ւթ եա մր ի սեպ ուհ ա րա նց Դալրէժ ք ա ղ ա ք ի ։ Զոր խ ն գ ր ե ա ց բա ղ ո ւմ ա ն դ ա մ գրով ե րա նի ւ, դրել յա ղ ա գ ս Ս րրոյ երրորդո ւթեա ն և յա ղ ա գ ս լՔ րիստոսի ա ս ­տ ուա ծո ւթեա ն ։ Եւ ես. տ կա րս ո գ ։ո վ և ծիլ- րեա լս մ ա ր մ ն ո վ ՝ դրեցի և հա ւա քե ց ի ի սՐՐոՅ ղճ շմա րիտ ն և ղոլղիղն կա րճա ռ օտ րա նի լք , և ի լորս հա տ որ բա ժա ն ե ց ի վա սն դիւրութեա ն ը նթ ե ր ց ո ղա ց ս -Ь։

Գրքի ա ն վա ն մա սին կգրե ուրիշ տ եղ մը , «որ ա նո ւա նեա լ կոչի Ո սկեփ որիկ , ղի րստ իրին և զա նունն եդեա լ ունի, ո ս կ ի ՝ ա յս ի ն քն ա նա պ ա կա ն և պ ա տ ո ւա կա ն գա նձի ւք ա ս ֊ տ ոլա ծա յին ա ռ /ցեա լ, որ և զ ստ ա ցա լղ իլր ե ղսիրող իլր և զ ս իրող ս ։ս ստ ո ւա ծ ո ւթ եա մր փ ա րթ ա մ ա ցո ւցա նես26;

«Ո սկեփ որիկս -ի բ ո վա ն դա կո ւթ յո ւն ը Ս. Եր­րորդո ւթ յա ն և Ք րիստ ոսի ա ստ վա ծ ո ւթ յա ն մա ս ի ն Հ; Հե ղ ինա կը զա ն ո ն ք հ ա վ ա քա ծ է զ ա ­նա զա ն հ եղինա կներ ո ւ դ ր վա ծ քնե րեն ։

«Ո սկեփ որիկս թ ի վ 5118 ձ ե ոա գ ի ր օ ր ի ն ա ­կին մե շ Ռ ս տ ա կես Ս ե բա ստ ա ցի կգրե.

«Գանձս ա յս բա զմա լե զ ո ւն Ել մ ա ր գա ր իտ պ ա տ ուե լա գո յ ն ,Յ անմ ա հա կա ն ծովէ հոգո յն ,Պարգև տ ուա ւ մ ե զ ի վ ե հ ո յն ,3 ե ռ ա մ եծէ րա րո ւն ո յն ...ս ։

Տ ա թևա ցու մ յո ւս կա րևոր գործն է՝ «Դւս- ւսւնւոթիւն հա սստ ո յ, Ք արոզագիրք» , որ ա վա ր տ ա ծ է 1407-ին, Գիրքը կ բա ղկա նա երկու հա տ որն ե ր ն ' Զմերսւն և Ա մարսւն: Աոաջին հա տ որը կընգգրկե Ծնունղեն մինչև Հոգեգա լո ւստ և կպ ա րո ւնա կե 184 ք ա ր ո ղ ­ներ, ի ս կ ե րկր ո ր դ ը ' Հոգեգա լուստ է՚,ն մինչև Ա վագ տ ոները և կպ ա րունա կե 160 քա ր ո ղ ­ներ։

« Ա ստ ոլա ծա հա ճո յս , « հոգեղա րդս և «բ ա զ ­մա շնորհս վա ր դ ա պ ե տ ի ն ա յս գործը կոչված Է «հոգեբուխ և ա ստ ո ւա ծ ա խ ո ս մա ա եա ն օ ։Իր քա ր ո ղ ն ե ր ո վ ա ն հ ա ն դ ի ս ա ց ա վ մ ե ծ ա ­գույն պ ա շտ պ ա նը Հ ա յա ս տ ա ն յա յց Ե կեղեց- ։/ո, պ ա յ ք ար ե ց ւսվ կ ո րո վ ո վ և գ իտ ո ւթ յա մ բ

*5 »նոտարք Հայոցօ, Լք 27,26 Լ. Ս. Խաչիկյան, ոժե դարի հայերեն ձեռագրերի

Հիշատակարաններл, երևան, 195Տ. կ 10։

ո ւնիթոռներո լ ոտ նձգո ւթ յա նց դ ե մ և պ ա շտ - պ ա նե ց Հ ա յ Ե կեղեցվո դա վա նա ն քը խ ո ս ք ո վ

գրչով, Ո յք ը լլա լով «քաջ հռետ որս և « ա ստ վա ծա րա ն վա րդա պ ետ ս , զա րկ տ վա վ հ ռ ետ որա կա ն քա րոզ չա կա ն ա րվեստ ին և ձ ոխ ա ց ո ւց վ ա ր դա պ ետ ա կա ն տ եսութ յունները և հա սցո լց բ ե մ բ ա ս ա ց քա ջ վա րդա պ ետ - ս ե ր ։

Ք ա րոզա գրքի մ ա ս ի ն Տաթևացին երեո պ ա տ ճ ա ռ կթվե . «Նախ' հա րկեցեա լ յե ղրա րց հ ա մ ա շ ռ ն չ ա շա կերտ ա ց . երկրորդ« զի ոլ գո յր գիրք քա ր ո ղա ց մ եր ս վա րդա պ ետ ա ս , բ ա յց մ ի ա յն խ ո ր ի ն ա սա ցո ւա ծ ք , և երրորդ պ ա տ ճա ռ , ղի ես տ ա ր տ ա մ հսւգւով և ծոյ, մ ա ր մ ն ո վ ոչ կա բա ց ի ր ա զ մ ա ց քա րոզել, վա սձ որո յ հնա րեց ,ս յ զդիրս քա րո ղա ց , զի և ինձ մա ս ն լիցի ը ն դ ձեղ բա րեաց.1)27,

Տ ա թևա ցին ն շա նա վոր քա րոզի չ մ ը եղած Է։ Հս։ Ь ա խ ա ն իր քա րո ղ ն ե ր ը ա րա բերեն ւե ղ վ ո վ ալ խ ո ս ա ծ Է, և պ ա րզա բա նա ծ , թե Ք րիստ ոս որպ ես Ա ստ վա ծ քա ր ո զ ա ծ Ւ և ա յլա զ գ ի ն եր են շա տ ե ր հա վա տ ա ցա ծ ՚ և մ կ ր տ վ ա ծ են, Տաթևացի/, քա րողներ ը ա յն ­քա ն խ ո ր տ պ ա վոր ո ւթ յո ւն ձգա ծ Էին տ ա թև ա - ցիներո ւն վ րա , որ հ ետ ա գա յի ն գ իտ ա կցա ­բ ա ր բ ա զ մ ա թ ի վ նա հա տ ա կվո ղներ եղա ն ի- բ են ց կ յա ն քի ն և Ե կեղեցիին հա մա ր , Տեղին Է հոս մեջ բերել Տաթևի ժողովրդա կա ն ա սա ցվա ծ ք ,,. «Լույսը Էոաալորչ/, հա լա տ ին, վա յ ո ւրա ցող մա րգին»2*։

Տ ա թևա ցի ի Ք ա րոզա գիրքը շա տ եր ու հա մա ր դ ա ր ձ ա վ о գտ ա գործել/։ ա ղբ յո ւր և դա սա գիր ք բա ր ո ղ ո ւթ յա ն , հ ռ ետ որա կա ն ա րվ ե ստ ի ։ Զե- ոա գիրն եր ու մեջ շա տ բա րձր կ գ նա հա տ վի ա նոր ա րժ ե քը ։ 1425-ին ը ն դ օ ր ի նա կ վա ծ Ք ա­ր ո զ ա գ ր քի ձ եռա գրե մ ը կմեջբերենք հետ և ­յա լ հ ա տ վա ծ ը , որ Ս տ եփ ա նո ս ստ ա ցողին հ ի շա տ ա կա րա ն ն Է.

«Զի և ես վա ղո ւց [ Է ]/, ցա նկա ցեա լ Ել սուրբ գրոց կա րօտ մնա ցեա լ,Տէրն ի մ Յիսուս յի ս զթա ցեա լ

27 Լ. ս . Խաչիկյան , Հիշված աշխատությունը, էշ 74,58 ԴաՎԻ// /՛եկ երբ կուպար Այոմւյաց երկիրը ազա­

տէ,(ու համար о տար ներեն, 1722-ին, Գավիթ անունով մեկը, որ մելիքն Լր Տաք1եի, ուրացած Էր Գրիգոր Լո։սւովորչ/ւ հավատրլ, և Բաղբի կկոչվեր, հավատարիմն Լր պարսից կուսակալին, սսսթեացինեըը զինելով կամ֊ րացներ գյուղը' Գավիթ րեկի դեմ հանելու համար, 1/ակայն Գավիթ րեկ հանկարծ ակի կոէգ ա կղրավե և կպաշարԼ ամրողք Տաթեքէ, Հև յեսւ երկուц աւարց ղրոամր ածէր և զնա ե զամենայն ինչս նորս։ կալեա/ ի Շէնհայր ածէր, և հրամայէր նմա ղաւուրս երկո- աասան ի մ կ եկեղեցւոյն յանդիման ամեն Լցո,ն ասեք րարձր ձայն իլ զաոածն գայ։։ ոսւմկաց թէ, էէոյսն Լուսաւոր չի հաւատոյն, վա՜յ ուրացող մարդոյն ապա հատանէ զգլուխ նորա, և ինքն երթայ բնակիի Տ ա թ և я (Ա|իւան, (էՍիսական1), է[ 224),

ձ

Ч-ձ է Ջ 1Г !• ս. ս I՛ Ъ 195)1

Ել զ ի մ փ ա փ ա քս կա տ ա րեա լ,Տեսի Սուրբ Գիրքս զա րդա րեա լ Անգին ա կա մ բ մա րգա րտ ա շա ր ,Ա ղութ, զ մ ր ո ւխ տ և ա կ ն գօհա ր ,Լո յս հա մա սփ ի ւռ և կա ռա վա ր ,Սա բ ո ւրա ստ ա ն ա րփ իա փ ա յլ, Ա նմա հա կա ն պ տ ղ օ ք լցեալ,Ի Սուրբ Հոգ ւո յն շնորհիւ լցեալ Ա նմա հա կա ն հ ոտ մ ե զ բուրեա լ, Մ ա րգա րէի ւքն է հա ստ ա տ եա լ ՛Ի ա ռա քե լօ քն ՛է ա մրա ցեա լ,Հա յրա պ ե տ ա ց ն է ճ ոխ ա բա ո Ել ր ա բ ա ն ե ա ց ն շա հ ի վա ռ ։ Ի մա ստ ա սէր քն են զա րմա ցեա լ,

ա նչա փ շնորհ [քն , ո]ր ա ս տ հեղեա լ, Հերձո լա ծողքն են կա րկա մեա լ Եւ բա նսա րկո ւն տարէկուսեա լ»29։

1424-ին գ ր վա ծ ա յլ ձ եռա գրի մ ը մեշ կկա րդա նք .

(ГԲս/նքս ա յս քա ղց ր , խ ո ր ի ս խ մեղուի, Ի ք ի մ ս ուղիղ դաւ1ան]ողի,Իսկ սաՀ սրեա լ սուր երկսա յրի Ը նդդէմ ա մէն հերձուա ծողի ,Որ ա զ գ ա զ գ հերձիք ի Տէր խ օ ս ի ,Նայ և կա րկիչ պ ի ղ ծ բ ե րա նի Եւ բ ա ռ ա քա ր ի ճ ա կ ա տ ի 'Ո ր ք հա լա նի Լն ] Ք աղկեդոնի Եւ հ ա յհ ո յո ղ ք են Քրիստոսի))х ։

Անշուշտ բ ն ա վ զա րմա նա լի չէյ թ ե ի ն ­չո ՜ւ Մ խ ի թ ա ր յա ն ն ե ր ե ր բ ե ք չեն հ ի շա տ ա - կա ծ Գրիգոր Տ ա թևա ցիի ա նունը ( տ ե ՛ս Զ ա րբհա նե լիսն , «Պ ատմութիւն հ ա յ հին դպ րութ եա նս )։. «Գիրք Հ ա ր ց մ ա ն ց ս -ե ն վերշ Գրիգոր Տ ա թևա ցիի ե րկրորդ մ ե ծ ա շխ ա տ ո ւթ յո ւն ն է «Ք արոզագիրքտ -ը ։ Ե րբեմն մ ե շ բ ե ր վ ա ծ են նաև ուրիշներու քա րո զ ն ե ր ը ։ Վ երնա գիրնե- րուն մ ե շ դ ր վա ծ են «նորինЯ և «յա յլմէտ , «զի յա ա կա ս ց ի ն ի մ ի մ ե ա ն ց , և մ ի ' գողա ցեա լ թո ւեսցին տ խ մ ա ր ա ց մտ ա ց» ։ Ա յս քա ր ո զ ­ները I ը ն դ հա ն րա պ ես «բարո յա կ ր թ ա կ ա ն և ուսուց ՛ողա կան ո ւղ ղ ո ւթ յա մ բ յ> են։ Տ ա թևա ցին կխ ոս ի սիրո , խ ո հ ե մ ո ւթ յա ն , ա րիո ւթ յա ն , ա շխ ա տ ա ս ի ր ո ւթ յա ն , ծույլերու, ա նհոգներու, եր կրա գործն եր ու, «հալալ ա մո ւսնո ւթեա նս , «վասն ա րդա ր վա ճ ա ռ ա ց և կշռոց]), ե կեղեց - վո խ որհո ւրդներո ւ և ա յլ նյա թ ե ր ո ւ մա սին ։

«Տաթևա՛ցու « քարոզՏ -ը, որ իբրև տ եսա կ փ ոխ ա րինհ լ ՛է հին «ճառՏ-ին, «ներրո- ղեա նտ -ին, չունի վերջիններիս պ երճ ո ւ պ ա - ճուճա ծ եռա նդա լից ձևը, ը ն դ հա նրա պ ես սա ռն ու ց ա մ ա ք է, պ ա րզո ւկ ու հա սա րա կ , խ ո ս վ ա ծ լե զվին մ ոտ , բ ա յց ոչ մ ի շին հ ա յե ­ր ե ն ո վ ։ Ի շխ ող տ ոնն է հա նգիստ սովորեցնող

М Լ . Ս . Խ ա չ ի կ յ ա ն , հիշվա ծ աշխատությունը, էշ

3 4 8 — 3 4 7 ։30 Ա նդ, էշ 3 1 8 — 1 1 9 ,

ուսուցչի, որ տ ա լիս Հ լուրշ բա ցա տ ր ո ւթ յո ւն ­ներ. ա զա տ չէ սխ ո լա ստ իկ ձևերից, թ վա ր - կոլթ յո ւններից և մեկնո ւթ յո ւններից , ո- րո ն ք իր ժ ա մ ա նա կ ի մա ր դ կա ն ց հ ա ­մա ր ՛ա նհրա ժեշտ ու հա ճելի են եղել։ Ա ռա • քել Ս յունեցին չա փ ա զա նց գովե լով իր «մեծ վ ա ր դ ա պ ե տ В Գ րիգորին՝ ա ն վա նո ւմ Լ նրա ն « մեծ հռետոր)), «քաշ հռետ որ» , «հոգե­շա րժ լեզվի» տ եր ։ Ա նշուշտ , նա ի ր բ ե ր ա ն ա ­ցի քա րո զ ն ե ր ի մեշ ա վելի հռետ որա կա ն շնորհք է ցո ւյց տ վել, քա ն գրա վորների մեշ։ Հովհա ննե ս Ո րոտ նեցո ւ թ ա ղ մ ա ն ժա մա նա կ ա սա ծ նրա ներբող յա նը ի ս կա պ ես հա րուստ է, ճա րտ ա ս ա ն ա կա ն ձևերով—հա ր ց ո ւմ , բ ա ­ցա կա նչութ յո ւն , կ ր կ ն ո ւթ յա ն ն մ ա ն կ ա զ մ ո ւ­թ յա մ բ խ ո ս ք ե ր ի և այլն- կա ն նաև պ ա տ կ ե ­րա վոր և ա ռ ա տ ա բ ա ն ա րտ ա հա յտ ո ւթ յո ւններ ա ռա նց ճ ո ռ ո մ ո ւթ յա ն , տ րտ մա գ ին զ գա ցմո ւն ­ք ո վ և ա նկեղծ սիրով լի մ ի գեղեցիկ ներբո- ղեա ն, Սուրբ Գ րքից ա ռա ծ ն մա նո ւթ յո ւն ն ե ­ր ո վ մ ի ե ր ա խ տ ա գ ի տ ա կ ա ն գովեստ ա ր ժա ­նա վոր գործչի»^ ։

Տ ա թևա ցիի քա ր ո զա գրքերո լ հ ետ ա պ նդա ծ նպ ա տ ա կը գ ո րծնա կա ն , ո ւսո ւցողա կա ն և դա ստ իա րա կ չա կա ն ե ղա ծ է։ Նույն ն պ ա տ ա ­կին հա մա ր հ որինա ծ \է ա ն ի ր մ յո ւս ա շխ ա ­տ ութ յո ւնները , ա յս ի ն ք ն ' «Արիստոտելի գրոց լո ւծ մա նս , ղՍ տ որոգո ւթեա նցն , զՊերի Ա րմէնիա սին , և զԱ ռա քի ն ո լթ եա նց ն , նաև զՊ որփի ւրին, զՊ պ ա րա պ մա նց լուծմունքն, զՍ ա ղ մ ո ս ի քա ղոսսծո ւն , զԱ ռա կա ց քա ղ ո ւա ­ծովն, զԼռ ւծմունքն Ա րիա ոա կիսի , և Գէորգա յ գրչո ւթեա նն..., ղՔ աղոլածուն Մ ա տ թէոսի Ա ւետ ա րա նին , և զԵ սա յեա յ քա ղոսսծո ւն , I։ ղՈսկեփորիկն» և ա յլն։

«Գիրք հս ւրցմա նց» -ի Տիշսւտակսւոսնը3?՛ — «Արդ' ես վերշին ծնունդս Ե կեղեցւո յ և տրուպ։։ բա նա սիրա ց , Գրիգոր պ իտ ա կ ա նուն խ նդրող բա նին , բ ա ց ա յա յտ ե ց ի զբա նս հա րցմա նց ի լո ւսա ւոր բ ա ն ի ց վա ր դ ա պ ե տ ա ց Եկեղեցւոյ։ Ի խ ն դ ր ո յ ո ւմ ե մ ն բա նա ս ի ր ի Ա տ ոմի ո ւղ ղա ­փ ա ռի ։ Որ ի վա ղո ւց հետ է բա զո ւմ ս թ ա խ ա ն ­ձէր։ Եւ վա ս ն ի մ ո յ տ կա րո ւթ եա ն և ժ ա մ ա ­նա կիս վ ր դ ո վ մ ա ն զ ի ն դ ի ր ն յա պ ա ղէի ։ Եւ ա պ ա ի սէր ա նձուկ ժտ ե լո յ նորին, ա պ ա ս - տ ա նեա լ ի ն ո յն որ զ օրա ցո յց զտ կա րս , ձեռն ի գ ո ր ծ ա րկեա լ ա ւա րտ եցա լ բ ա զ ո ւմ միշո - ցա լ. և փ ա խ ս տ ե ա մ բ ի տ եղիս , և մ ե ծ շաքյիւ փ ութա ցեա լ։

Որ և ո ՛չ ժ ա մ ա ն ե ա ց ի կա տ ա ր բա նի ս վ ե ­ր ո յ ա սա ցեա լ խ ն դ ր օդ ն ։ Այլ ի հա սա րա կ գրո յս ' հա սա րա կնա ց և նա զկեա նս ա ռ օ ­ր ն այ- հա ս նա լ ի գա նձ ի մ ա ս տ ի ց և յա ղբի ւրն

31 Մ ա ն ո ւ կ Ա ր ե դ յ ս ւ ն , (Г Հ ա յո ց հին գրականության

պ ա տ մ^ւթ յոմւ», Երևան, 1 9 4 6 , Р հա տ ., կ 3 8 4 ։32 Գ ր ի գ ո ր Տ ա թ և ա ց ի , <ւԳիրք հա րցմա նք», Կոս-

աանդնուպոլիս, 1 7 2 9 , պրակ Խեւ

գիտ ոլթ եա նց , Ո րո յ յի շա տ ա կն օրհն ո ւթ հա մր եղիցի ա մէն , .

Ա՛ՐԴ՝ եղև զ րա լ բա նիս , ի շրջա գա յո ւթեա ն Հ ա յկա զեա ն տ օմ ա ր ի , ՊԽԶ33 թո լի , Ը նդ հո֊ վա նեա լ երկնա հա նգէտ մ ե ծ ա ր գ ո յ ո ւխ տ ի Սիւնեաց նա հա նգի .

Ա ռա քե լա կա ն Ա թոռո յս սուրբ ա ռա քե լո յս . և այլ ջրջա կա յ հ ր ե շտ ա կա բնա կ սուրբ մ ե ֊ նա ստ ա նեա յց , Ո րոց խ ն ա մ օ ք ա մ րա ցեա լ փ րկեսցո ւք յա մ են ա յն փ ո ր ձո ւթ եա նց ա մէնւ

Իսկ լո ւծո ւմն հ ա ր ց մա ն ց ս ա յս ո ց իկ , ոչ ա մենևին օտ ա ր ա ձ ա յն ա ւելորդս խ ո ւզեա լ. և ո չ գեղջուկ ի մ ն ա շխ ա ր հ ա կ ա ն խ օ ս ի ց յա ր ֊ մա րնա լ։ Այլ զպ իտ ա ն իս ե կեղեց ւո յ և վ ա ր . դա պ ե տ ա ց ոգե շա հ խ ն դ ի ր հ ա ւա տ ո յ մ ի ա ՛յն հոգա տ ա րեա լ։ Ո ւղղա կի ճ շգ րտ ո ւթ եա ն և ա նըստ գի ւտ ի մ ա ց մ ա ն , Բ ովա նդա կեա լ ոչ զա մ ե ն ա յն որ ա մենեցո ւն ց է դիտ ե լի■ ա յլ գբա նս բա ղո ւմ ս որ բ ա զ մ ա ց է պ իտ ա նի և խ նդրե լի ,

Ա ՐԴ է ՛ ինչ ի ս մա հա ս ս քեա լ ի լուսա ւոր բա ն ի ց վ ա ր դ ա պ ե տ ա ց ս րբ ո ց ը ստ գրո յն կ ա մ ի մա ց ո լա ծ ո յն , Ել է ՛ ինչ ի ն երգոր ծո ւթ եա նց Հոգ ւո յն Ա ստ ո ւծո յ շն ո ր հա ց . որ ծա ծկէ յի ֊ մա ս տ ն ո ց և յա յտ ն է տ ղա յո ց յի լրա քա նչի լր ժ ա մ ա ն ա կ ս ը ս տ կ ա մ ա ց ի ւրոց , Եւ թ է ա յս և թէ ա յն , դու ընկա լ զխ ն դ ի ր մ տ ա ց ք ո ց ա ռա նց ա մ ե ն ա յն երկբա յո ւթ եա նց . ի բ ր ի մ ի ո յ կ ե ­նեղուտ ա ղբերէ կ ե նա ց ո ւռճա լրա ցեա լ և պ տ ղա լէտ եա լ- ի փ ա ռ ս և ի գ ո վեստ նորին տ նկա գործի և ա ռա ջնորդի .

Զոր և ես զ օրէն մ շա կա ց բ ա զ մ ա հ ա լա քպ տ ղոց . կ ա մ փունջ մ ի ա նո ւշա հոտ բա զ մ ե ֊ րաՆգ ծա ղկա նց . կ ա մ չն՛չին թ ռ չ ն ո յ զ խ ո ր ի ս խ մեղու՜ կ ա մ որպ էս զլում ա յս ա յր ւո յն տա֊ ոսւպեևյլ գ ո յի ս

Ավերս ը ն ծա յե ց ի և գա նձա նա կ ճ ոխ ո ւ­թ ե ա ն ձերդ մ ե ծ ո ւթ եա ն , ի մ ա ս տ ա ս է ր և ճըշ- մա րտ ա սէր Ե կեղեցո յդ Հ ա յա ս տ ա ն ե ա յց և ընթ ե ր ցա սէ ր դ մ տ ա ց .

Որ և ա ղա չե մ զ բա ր ե մ ի տ հա ն դ ի պ օղ ս դե ղ բա յրա կա ն ս իր ո վ հա ւա նիլ, զպ ա կա ս նլնուլ և զա ւելիսն կշռե լ, Եւ սքիտ ա նեա ցն ՝փ ա ռս վերընծա յե լ ա յն մ , որ փ ա ռա ւո ր եա լն է ի պ ա րգևս իլր, Իսկ զա նպ իտ ա նս ն ներելմ եր ո յ փ ո քր բնկա լ ա ն օթ ո յ և դա նդա ղկոտփ ութո յ,

Դարձեալ, յե ր ե սս ս/նկեա լ ա րտ ա սոլա լի դիմ օք_ հողս և փ ոշի ՝ սուրբ գա ր շա պ ա րա ցձերոց , ա ղ ե ր ս ե մ ի խ ո ր ո ց սրտ է գ հա րա ղա տ գո ւթ հա րց և ե ղ բա րց հոգև որա ց . Զ ի կ ա թ մ ի ա ր տ ա ս ո ւե ց ի կա թիլ գ ո զ է ձե ՚րդ մա ղ թ ա ն ա ց ցօղ ե ս ց ի ի գ ե ր եզմա ն հոգ ւո յ ի մ տ ա ռ ա պ ա - ն ա ց ։

33 ՊԽԶ = 8 4 6 . 8 4 6 + 5 5 1 = 1 3 9 7 . ուրեմն _ 'ԳիրքՀ ա ր ք մ ա ն //» ֊ր դր վ ա ծ ( 1397-ի ն ,

Եւ լո ւա սցէ ղ բա զմա շա րա լ զա զրա ցեա , ո Ակերս մ ե ղ օ ք մեռելո յս , Զի թերևս վա սն ձե ր սիրա լիր մ ա ղ թ ա ն ա ց դ ' ղտ ա յց ողորմո ,-թ ի ւն յա մ է ն ո ղ ո ր մ Փրկչէն մերմէ ,

Այլ և վա ր ժ ա պ ե տ ի ն ի մ ո յ և մ ե ծ հ ռ ետ ո ­րին հա յո ց Յ ովհաննու Ո րոտ նեց լո յ, եղիցի ի ս մա յի շա տ ա կ մ ա ղ թ ա ն ա ց մա սին օ ր հ ­նո ւթեա ն . և վ ի ճա կ ժա ռա նգո ւթ եա ն սրրոցն Ի լո յս ՛ Զի ն ա ՛ ծնա լ զ մ ե զ ը ստ բ ա ­նի՝ բա զմա ջա ն երկ օք , կրթեա լ ի մա մուլս Վ արժարա նի և ի յո յս ն կենդա նի , Որ և ձեզ յի շ ո ղա ց դ և մ ե զ յո լս ո ղա ցս ա ռ հա սա րա կ ողո ր մ ես ցի բա րերա ր և բա զ ո լմ ո ղ ո ր մ մ ա ր - դա սէրն Ա ստ ուա ծ և Տէրն մ ե ր Ցիսո,„ Ք րիստոս, ա մէն.

Այլ և զերջա նիկ գ ա ղա փ ա ր օղ ս գ մա ղթ ե մ , որք ը ն դ օ ր ի նա կ է ք Զգիր հա րցմա նցս ա յսո֊ րիկ. ղրել և զսա կա լ յի շա տ ա կս ա յսոցիկ , Որպ էս զի և դո ւք լիջիք դրեա լ ի գիրն կեն֊ դա նեա ց ամէն»,

«Դիրք հ ա ր ց մ ա ն ց ս .ի հիշ ա տ ա կա րա նեն ա նմիջա պ ես վերջ գործին կ ց վա ծ է «Հ ա ր ց - 1քո ւնք Դ էորգ վա րդա պ ետ ի , և լո ւծմունք Գրի֊ գ որի նորին հա րա զա տ իս հա րցումներու շա ր քը , Ա յդ 14 հա րցո ւմները ա ռհա սա րա կ ի մ ա ս տ ա ս ի ր ա կ ա ն և ա ստ վա ծ ա բա նա կա ն բ ն ո ւ յթ կկրեն. Ա յսպ ես մեռե լոց հա րո ւթ յա ն , նա խ ա մ ա ր դ ո ւն դ ր ա խ տ ե ն ա ր տ ա ք ս մ ա ն , ա շ­խ ա ր հ ի կ ա զ մ ո ւթ յա ն և ա յլ սո լրբգրա կա ն շփ ո թ մ ն ա ց ա ծ հա րցերո լ վերա բեր յա լ,

Ս ա կա յն 14 հա րցո ւմներո ւն ,պ ա տ ա սխ ա նեի լեն ետ ք , Տ ա թև ա ցի կա ն դ րա դա ռնա իր ժ ա ­մա նա կա շրջա նին , որ ա րհա վիր քի շրջան մ ը եղա ծ է, Տ ա թև ա ցի կգրե Գևորգ վ ա ր դ ա պ ե ­տին. «Պետք ե ղ ա ծ չա փ ո վ չկրցա գոհացնեք ձեր հա րցա սիրո ւթ յո ւն ը , ն ա խ ' տ կա ր ա ր֊ տ ա հա յտ ո ւթ յա ն ս պ ա տ ճ ա ռ ա վ , զոր ստ ի պ - վ ե ց ա պ ա րզա բա նե լ ձեր ե ղ բա յրո ւթ յա ն խ ն դ ր ա ն ք ի ն վրա ճ. «Եւ ա յս ի խ ռ ո վ ո ւթ եա ն ժ ա մ ո ւ և յա նձո լկ տեղւոջ, Յորում պ ա շա -ր եա լք ի հինից ն ետ ողա ց կրկին յա րուցեա լ Խ որա զմ ա նո ւա նեա լ ա զգա ց . Զ որ և ա նբա ւ բ ա զ մ ո լթ ե ա մ ր ա սպ ա տ ա կեա լ ա լերեա ց զա շխ ա րհ ս Հա յո ց , Պարսից, Վ րաց և զ ա մ ե ­նա յն արևևլեա յս.

Ո մ ա ն ք ի գերութիւն վա րեա լք ա ր ք և կ ա ­ն ա յք , Ել կ էս ք ա ռա թո ւր դ իա թա ւա լ ս ր ա խ ո ղ ­խ ո ղ գա լա ր եա լ. Ա ռհա սա րա կ քա հ ա ն ա յ ք և ա շխ ա ր հ ա կ ա ն ք գէշ ա նկեա լ դ իա կա մ բ ա ն ­թ ա ղ ը նկեցեա լք . Ել ա յլք ի բ ա զ մ ա զ ա ն տ ա նջա րա նս մա շեա լք .

Ո մ ա ն ք հ ր ո յ կ ի սա յր եա ց . տ ոչորեա լք, և ա յլք Ի ս ո վ ո յ գա զա նա բե կ վտ ա նգեա լք ։ Կէսք խ ս տ ա մ բ ե ր կրիւք չա րչա րեա լք. և ա յլք երկիլղիլ պ ա կո լցեա լք ։ Որ և մ ե ր նստ ելո յ իբ ր ի մ ե տ ա ղ ս կա մա ւո ր դիպ ա հոջ ' Շահա - պ օնս կոչեց եա լ ա մր ո ց ի ։ Ոչ ինչ ընղհաս.

24 I а Մ !• Ա Ծ հ Ն 1950

բ երե լո վ ի մ ե զ զ օրինա կ մ եծ ի սա ստ կա սա ր ­սուռն ա տ ե ն ի » 34ւ

«...յաւուր նոր կիւրս/կէի ա սա ցեա լն Կրկնոյ Չ,ա տ կ ի , յա ն կա րճա հա ս ժա մ ո ւ շա րժեա լ հե- ղեղա ց ո ւղխ ից խ ռ ո վ ո ւթ եա ն ց ։ Ս ա ստ կա գին գո չմա մբ և ա հա գնա տ եսի լ սո ւսերա մերկ կորովա լից նետ ողա ց . որ պ ա տ եա լ պ ա հեա / պ ա շա րէին զմ՚եզւ Ա սա ցեա լն ն մա նա պ էս և ա ստ կա տ ա րեա լ. ոչ մ ի ա յն յա ն գ ի հ ե ռ ա ս ­տ ա ն , կ ա մ ա ղա լ յերկա նւ Այլ և ի դռա ն Կլա յիս սա կա ւ ինչ դա նդա ղեա լ, մ ի ն ն փ ըր- կեա լ և մի ւսն գերեա լւ էր և տ եսա նե լ ա ստ ա ղի ո ղ ո ր մ տեսիլ. մ ի ա յն ա րտ ա սո ւա լի դ ի մ օ ք և կա կա նա բա ր ձ հա ռա չմա մբ . ա ղգք և սիրելիք, ծ ն օղ ք և եղբա րք»ՅՏ։

Ա յս բո լորին կհա ջորդե ս ո վ ը և շա տ երո ւ մ ա հ վ ա ն պ ա տ ճ ա ռ կդա ռնա .

սել ա յս ա ղէտ ա նզերծ տ ա րա կուսի ց շըր- ջա պ ա տ եա լ ղ մ ե զ շրշա գա յո ւթ եա մբ տ խմարի Հա յկա զեա ն սեռից , հա րի ւրից կ րկնա կի բ ա ­ռից և վ ե ցեա կ վեցից» ։

(ГԵւ ա յ ս պ ե ս կ գ ր ե Տ ա թև ա ցի ,— տ րտ մեա լ սգո վ և թ ա խ ծ ե ա լ մ տ օ ք ը ն ծ ա յե ց ի տ յլխ եղծ մ ա տ ա մ բ . զխոմւափ ւո յ նուէրս բա ն ի , իբր զ լոմա յս ա յր ւոքն ' ք ո ւ մ դ գա նձա րա նի36է

ՏԳ իրք հա րցմա նցՏ -ը կ բա ղկա նա տ ա սը հա տ որներն , որոնց պ ա րունա կո ւթ յո ւնը հետ և յա լն է.

«Առաջինն ' Ը նդգէմ մա քի ն եցլոց և հրէիցւ Երկրորդն ' Ը նդգէմ Ա րիոսի և հ ո գ ե մա րտ իցն

և Նեստորի և երկա բնա կա ցնւԵ րրորդն ' ճ շմա րիտ ա ստ ո ւա ծա բա նո ւթ եա ն

Դ իոնիսի ' ց ո ւցո ւմն սա կա ւուք։Չ որրորդն ' Վասն վեցօյէէից և ա րա րչութեա ն

բոլոր ա շխ ա րհի ,՜Հինգերորդն ' Ի կա ղմո ւթենէ լինելու­

թ ե ա ն մ ա րգո յն ։Վ եցերորդն ' Ի նո յն յա րա րա ծ ո ց ս կ զրա նէ '

ը ս տ կա րգի պ ա տ մ ո ւթ ե ա ն և գրոցն Մ ով- սէսի։

Ե օթներորդն ' Յեսու և դա տ ա ւոր ք և Դ թ ա ­գա ւարութե ա նցն հ ա մ ա ռ օտ եալ։

Ո ւթերորդն ' Ի Նոր Կտա՚կաց37 մա րդեղո ւ- թ ե ա ն բ ա ն ի ն Ա ստուծոյ։

Ի ններորդն ' Ի նորս Եւկեղեցւոյ հա րց ­մ ո ւն ք զա նա զա նք ։

34 Գ ր ի գ ո ր Տ ա թ և ա ց ի , տԳիրք հա րցմա նցո, Կ ո ս տ ա ն դ ֊ նուպոլիս, 1 7 2 9 , է չ 788р»

35 Ա նդ' էշ 789ա ,

36 Անդ ' էշ 789բ ։

37 Պետք է ըլլա ւԿտակարանացււ

Տ ա սներորդն ' Վասն փ ո փ ո խ մ ա ն մա ր- գո յս և կա տ ա րա ծի ա շխ ա րհի ։ Յարու­թ եա ն և Դ ա տ ա ստ ա նին հատուցմաննл38»

«Գիրք հա րց մ անց» ֊ի վերջում, որի վ ե ր նա ­դիրն է «Հա րցմ ո ւն ք Գէորգ վա րդա պ ետ ի և լո ւծմունք Գրիգորի նորին հա րա զա տի» , երե- վո ւմ է, որ Տ ա թև ա ցին մ ա ն րա մա ս ն պ ա ­տ ա սխ ա նե լ է նաև Հ ովհա նն ե ս Որոտնեցու ա շա կերտ Գևորգ վա րդա պ ետ Երզնկացո։ տ ա րբեր բնո ւ յթ ի 14 հա րցերին , 1387 թ վ ա ­կա նին ։

Տասը տ ա րի հետո, 1397-ին, ' «գրեցալծա ղկա զա րդ, և վա ր գա փ թ ի ՛ թ , մա ր գա ր ­տաշար» Մ եծ նա րցմա նց գիր ք ր Ա տ ոմ ա ֊ նո ւձով մ ե կո լ մ ը խ ն դ րա ն քո վ , որ կ ա ն խ ա ­հա ս մ ա հ մ ը ունենա լով, չկրցա վ վա յե ,ե , Հա րց մ ա նց գիրքը ։

Մ ե լքիսեդ ա նո ւնով մեկը Տ ա թևա ցիի կեն­դա նո ւթ յա ն ի ս կ կընդ օրինա կե սույն գիրքը 1401 ֊1 4 0 7 -ին և ա յգ ա ռ թ ի վ տ ա ղա չա փ յալ կգրե.

«Ի յո լթ հա րիլր Հա յո ց թ ո ւա կա ն Ել յի ս ն ե ր ո ր դ սկսեա լ նոր ա մ ,Գ իրքս գրեցա լ ա յս հրա շա զա ն Հ ա ր ց ա ր ա ն ո ւմ և պ ա տ ա սխ ա ն .Ի մ ե ծ հռետ որ վա րդա պ ետ է Գրիգոր ա նուն և հսկողէ.Ա յն որ զա նճա ռս խ ո ր ո ց յա յտ նէ , ճ ա շա կ մ ը տ ա ց մա տ ուցա նէ ։Շ ինեա ց զ գիր քս զա յս պ իտ ա նի ,Որ զա մ ե ն ա յն ի մ ա ս տ ս ունի»,

1720-ին, Ա ստ ա պ ա տ ցի Պ ետրոս ա ստ վա - ծա բա ն մ ե ծ վ ա ր դա պ ետ ը որպ ես նվիրա կ Մ. էջմիա ծնեն Կ ոստ ա նգնոլպ ոլիս կոլգա , և կփ ա փ ա գ ի «Գիրք Հա րցմա նց» -ը տ պ ա գրե լ։ Հ ա զ ի վ քա ն ի մ ը պ րա կ տ պ ա գրա ծ , գործը կիսա տ կ մ ն ա և քի չ վերջ կ վա խ ճա ն ի գ ի տ ­նա կա ն ու բա րեկրոն վ ա ր դա պ ետ ը էջմիա - ծնի մեջ։ Գ ործի տ պ ա գրո ւթ յո ւնը հա նձն կա ռ ­նեն մա հտ ե ս ի պ ա րոն Շ ա հնա զա ր Արևելցին և տ իրա ցո ւ Մ ովսեսը ՝ որդի Բ յո ւզա նդա ցի Խ ոճա Դանիելին, կա վա րտ են տ պ ա գրո ւթ յո ւ­նը 1729 մա յի ս ի ն ։ Տ պ ագրողը ե ղա ծ է Կոս- տ ա նդնո լպ ո լսեցի Ա ստ վա ծա տ ուր մա հտ եսին , որդի Խ ոճա Կ ա րա պ ետ ին ։

Տ պ ա գրողին կ ող մ ն ա յսպ ե ս մ ա կ ա գ ր վ ա ծ Լ «Գիրք հա րցմա նց» ֊ի սկիզբը.

«Մեծի հ օր ն Ս րբոյ նրա նելո յն Յոհաննու Որոտ նեցւո յ՝ ա ստ ոլա ծոլսո յց ա շա կե րտ ի , և պ ա րգևին Լուսաւորէի, Ս րբոյն Գ րիգորի Տա- թևա ցլո յ, ա ստ ո ւա ծա բա ն վ ա ր դա պ ետ ի բուն ի մա ստ ա սի ր ի և խ ս տ ա կ ր օն ճգնա ւորի արա ֊ րեա լ զսուրբ Գիրս հա ր ց մ ա ն ց ի հ եր քո ւմն ա - ղա նդից ա մ ե նա յն հա րձո ւա ծողա ց ։ Ել ի լու-

38 Պետք է ըլլա (ГՀա րցմա ն»ւ

1969 է X Ս՜ !• II Ս !• 1,•>տ

ծումն բ ա զ մ ա զ ա ն բ ա ն ի ց ճ շմա րտ ո ւթ եա ն ի փ ա ռս մ իո յն Ա ստ ո ւծո յ և յօգ ո ւտ ուզզափա ,, ■ ա նկա նց Կա թոլղիկէ Հ ա յա ս տ ա ն ե ա յց Սուր,, հկե/լձչյւոյն Ք րիստոսի յ>/

Լաս,ին ե կեդեց վո հ ա մ ա ր ինչ ա րժեքունի Թ ովմա ս Ադ ,լինացիի Б о тте էհՏօ1օտ-(|11е-{/, նո ւյն ա ր ժ ե քր ունի նաև (էԳիրք հա րց , մա նցօ-լ, Հ ա յա ս տ ա ն յա յց Ե կեդեցվո հ ա մ ա ր , Այս մեծ գործին հա մա ր ր ս վա ծ է. аրա ղմս ւ- ղա ն բ ա ն ի ց լո ւծումն նրբին և եղծումն ա յլևա յ, ա ղգա ց և ա ղա ն դ ի ց և հերձո ւմն ա ֊ մ ե ն ա յն հերձո լա ծողա ց չա ր ա փ ա ռ ա ց ի փ ա ռս ճ շմա րտ ո ւթ եա ն Ք րիստոսի Ա ստ ուծո յ մ եր ո յ և յօ գ ո ւտ ո լղ ղա փ ա ռա ց մ ա ն կա նց Կա . թ ո պ ի կ է Հա յա ս տ ա ն ե ա յց ս Սուրբ եկեղեց ւո յն Ք րիստոսիս։

Ըստ 0ր մ ա ն յա ն ի ' <гՏ ա թևա ցին ա նկա սկա ծ պ ետ ք է դասել ժ ա մ ա ն ա կ ի ն գ ի տ ն ա կ ա ն ն ե ­ր ո վ շա ր քը , « Հա րցմա նց գ ի ր ք ս .լ, թ ե ՛ ո ճով և թ ե պ ա րո ւնա կո ւթ յա մբ հ ա մ ա հ ա վ ա ս ա ր կերպ ա րա ն և ա րժ ե ք ունի մ ի չին գա րո ւ հ ըռ - չա կա վոր լա տ ին ա ստ վա ծա բա ննե ր ո ւն , Թ ով­մա ս Ագյէինացիի30, Ա լրերտոս Ս վա բ ե ց ի ի<° և Ս կովտ ոս Ե րինա ցիի*I գործերուն հ ե տ ,հ ա ն -

39 ԺԳ գարու ա մենա մեծ գիտնականն „ լ աստ վա ծա - րանը։

ԺԳ գարու Սքոլաստիկ փիլիսոփա և ա ստ վաէա-թանէ

<1 Р՝ գարու սքոլաստիկ դպ րոցի հիմնադիրներէ,նմեկը,

3ր ո լթ յո ւն ներ ը կրնա ն լո ւսա բա նվի , Ս կո,ա ս- ա իկ յա ններ ո ւն լա տ իներեն դ ա ր ձ վ ա ծ ն ե ր ո վ ւ ւսմևմատությամրւյ^է

Հո ւժկո ւ մ ի տ ք մ ր ն Հր ա մ ե նա յն հա .ող վ ա ր դ ա պ ե տ ը նուրբ տ րա մա բա նո ղ մ ր , հ „ Լ ղա խ ո ս ա տ ե ն ա բ ա ն մը , հա մողվա ծ ու հա . վա տ ա ց յա լ Հոգև որա կա ն մր , լՈլրշ մտ ա վո -

Գռր 'ի ոԳ Րոո 7 ա Ւթ Ը № Հ ’-կ կ№ № + ւ1 տ :՝ սա ն Լ . է Հ , Ո , է . եր1Ա՚ո(’Դ ա ս տ վ ա ծ ա ­շ ե ն ! ԱՆ է Ոս11եԲ1։Բա նն Կ մ ե ր ժողովո ւր ­դին,, Ան, ա ն դա դա ր ո ւսուցա նելով, կ լ „լսա ֊վորե Հ ա յա ս տ ա ն յա յց Ե կեղեցին և կ մնա а.ա հ լո ւսա տ ու ի մէջ ե կ ե ղ ե ց ա յս , 1

Գ րիգռր Տ ա թևա ցին հռչա կա վոր Տաթևյան դպ րոցի ա նխ որտ ա կե լի ս յո ,ներեն մ եկ ն I, Տաթևի Դ ա վա գա ն ս յ „ ւնի կ ին ի ն \ Լ

հ ա հ է պ Ո Հ Ը էձ հա Վե^ կ ա ն կոթ ող մ ւըհ ա յ մա տ ե ն ա գ ր ո ւթ յա ն ա նդա ստ ա նի ն մ եք,

« Մաղաքիա արքեպիսկոպոս ՕոքաէյաՈ, . ԱՂղա. պատ ում» , Ր հա տ ., կ ? 0 ? 9 ։

Ն. ՏՈԿԱՐՍԿԻ

ձՍ.3 ՃԱՐՏԱՐԱՊեՏՈԻԹՅԱՆ ՆՈՐԱձԱՑՏ ձՈՒՇԱՐՑԱՆՆԵՐ ՋՐՎ ԵԺ ՈՒՄ

(1957 ԹՎԱԿԱՆԻ ՊԵՂ<>ԻՄՆԵՐԸ)

Ջ ր վ ե ժ գ յուղը գտ նվո ւմ է Հա յկ ա կ ա ն ՍՍՈ Կ ոտ ա յքի շրջա նում , Ե րևանից 11 կմ . հ ե ռ ա ­վ ո ր ո ւթ յա մ բ , դ եպ ի Գ ա ռնի տ ա նող խ ճ ո ւղ ա ­յի ն ճա նա պ ա րհի աշ կ ո ղ մ ը ։ Ա յն սփ ռ վա ծ է դ եպ ի Երևանի հ ա ր ա վա յի ն ա րվա րձա ններն իշնող խ ո ր ը հ ո վ իտ ը հ յո ւս ի սա յին կողմից շրջա պ ա տ ող ոչ բա րձր բլուրների շղթ ա յի վրա ։

Ա ռավել վ ա ղ հի շա տ ա կո ւթ յո ւն ա յս տ ե ­ղերի մ ա ս ի ն կա Ղ ա զա ր Փ արպեցոլ մ ո տ ' Ե դա ր ո ւմ ։ Պ ատմիչի տ եղեկո ւթ յո ւնը ի ր ժ ա ­մ ա ն ա կ գյուղի գ ո յո ւթ յա ն մ ա ս ի ն &ըշ- տ ը վ ո ւմ է 1958 թ վ ա կ ա ն ի պ եղ ո ւմ ն ե ­ր ի ա րդ յո ւն քն եր ով , երբ ա յս տ ե ղ հին գ ե ­ր ե զ մ ա ն ա տ ա ն ը բա ց վ ե ց ի ն ոչ մ ե ծ ե կ ե ­ղեցո ւ ա վ ե ր ա կ ն ե ր , որոնց ճ ա ր տ ա ր ա պ ե ­տ ա կա ն ա ռա նձնա հա տ կո ւթ յո ւն ն երը թ ույլ են տ ա լիս ա յն հա մա րե լ հիշյա լ դա րո ւմ ի ր ա ­կ ա ն ա ց ա ծ կա ռո ւց վա ծ ք ։ Շատ դա րեր հետ ո Ջ րվեժ ը նորից երևում է Զ ա քա րիա Ս ա րկա ­վա գի տՊատմությանտ ( ժ է դա ր) մեջ, որտ եղ 1679 թ վ ա կ ա ն ի ն ո ւժեղ երկրա շա րժերից ա - վ ե ր վա ծ եկեղեցիների թ վո ւմ , հ ի շա տ ա կվ ո ւմ է և Ջ րվեժինը ։

1942 թ վ ա կ ա ն ի ն Ջ ր վ ե ժ ա յցելե լիս , մ ե ն ք ե ղ ա ն ք գ յո ւղա կա ն գ ե ր ե զ մ ա նա տ ա նը և գյու- ղի ա րևելյա ն ծա յր ա մ ա ս ո ւմ ե ղ ա ծ հ ո ղերո ւմ , Ք ոս-ա ղբ յո ւրի մ ոտ , ո րտ եղ թ ե ք հա րթ ա կա - վոր ոչ մ ե ծ հ ր վա նդա նի վ րա հ ա յտ նա բ ե ր ե ­ց ի ն ք հին կա ռո ւց վա ծքների հ ե տ քե ր և նրա նց ճա րտ ա ր ա պ ետ ա կա ն հա ր դա ր մա ն ը վ ե րա բ ե ­ր ո ղ քարեր ՛։

Ուշ ժ ա մ ա ն ա կ կա ռո ւց վա ծ ց ա ն կ ա պ ա ­տ ո ւմ , ո ր ո վ շր ջա պ ա տ վա ծ են մ ի քա ն ի հին

գերեզմա ննե ր , գտ նվեցին փ որվա ծքներով զա րդա րվա ծ կա մա րա ղեղ ի քա րե ր , զա ր դա ­քա ն դ ա կ վ ա ծ երկու բա րա վոր , խ ա չքա րեր 1ւ նրա նց բեկորներ , մ ի քա ն ի սա լեր ա րձա նս ։ - գրութ յո ւններով ։

Կ ա մա րա ղեղ ներից մ եկ ի զա րդա նկա րը ' բ ա ղ կ ա ց ա ծ կա մա րիկ ն ե ր ի երկու շա ր քի ց և նրա նց միջև ա նցնող գլա նիկից , ա րդեն հա յտ ն ի ւէր Դ վինի Կ ա թողիկոսա րա նի խ ո յա ­կից և Ա յգեշա տ ի ու Ս իսիա նի եկեղեցիների պ ա տ ո ւհա նների պ սա կներից ։ Երեք քա րերի վ րա փ ո րա գրվա ծ է է դա րո ւմ լա յն տ ա ր ա ծ ­վ ա ծ զա րդա նկա րը ' հ յո ւս վա ծ խ ա ղ ո ղ ի տ երև ­ների ու ողկո ւյզների հա ջորդա կա նո ւթ յա մբ ։ Ն ույնպես Д—է դա րերին կա րող էր վե րա ֊ Գրվել քա ր ե ր ի մեջ գտ ն վա ծ խ ո յա կ ը ' խ ա ղ ո ­ղ ով և խ ա ղ ո ղ ի նրա միջից կ ա խ վ ա ծ ողկո ւյ­զով ։ (1958 թ վ ա կ ա ն ի պ եղո ւմ ների ժ ա մ ա ­նա կ հա յտ նա բեր վ ե ց երկրորդ ա յսպ իս ի խ ո ­ւակ, ՛ս ա կ ա յն ոչ խ ա ղ ո ղ ի ողկո ւյզով , ա յ/ տ երևով)։

Ց ա նկա պ ա տ ի մո ւտ քի կող քերին կա նգնա ծ էին երկու հին ո ր մնա ս յո ւներ զույգ կ ի ս ա ­ս յո ւներով , ի ս կ շե մ ք ի մ ո տ ը ն կա ծ էր քա րե մ ի մ ե ծ կտ որ ' դ ռա ն երեսա կա լով ։ Ա յդ բոլոր քա ր ե ր ր ա յն ժա մ ա ն ա կ մ ե ն ք վե րա գրեցին ք ԺԲ—ԺԳ դա րերին ։ Ց ա նկա պ ա տ ի ա նկա նոն շա րվա ծ քի մեջ ա չքի է ր ը ն կնո ւմ կ ա մ ա րա ֊ զեղի վ երա բե ր ո ղ և կ ողովա հ յո ւս զա ր դա ­քա ն դ ա կ ո վ պ ա տ ա ծ մ ի քա ր ։ Ք արերի զա ր ­դ ա քա նդա կնե ր ի բ ն ո ւ յթ ը և ն րա նցի ց մ ի ք ա ­նիսի ձևերը հ ի մ ք տ վին ենթա դրելու, որ ա յս ­տ եղ գետ նի տ ա կ թ ա ղ վ ա ծ են է և ԺԲ—ԺԳ դա րերի եկեղեցա կա ն շեն քերի ա վե րա կներ |

IУ5У к л 1Г ի а օ ի ъ21

Ավելի ուշ նույն տ ե ղ ո ւմ գտ նվեցին կ ա մ ա ­ր ի կներ ով զա րդա րվա ծ ք ի վ ի բա րեր , ի ս կ Հ ե ­տ ո ' մ ի քա ր ո ւթա նկ յո ւն թ մ բ ո ւկ ի ա րտ ա քի ն հ րեսպ ա տ ումիը , որի վրա վա րպ ետ ի նշա ն ' ա и/Ц ղի ձևով և «Յոհանս ա ն վա ն սկղրի հրեք

^էՓՀՓ//. Лч ЧЛЛ'УЗ? / / / / / ! ՚ ■ ՚ ■ * ■ ՚ ■! Л ' ,

ց ի ն ե ր ի ց մ ե կ ը տ ե ղ ա վ ո ր ե լ ն շ վ ա ծ դ ա ր ի ա ֊

ПШ ճ է ,՛ Ա1՝ձ ա ն ա ԳՐո ՝-թ յուն ո ւ ն ե ց ո ղ ք ա ր ը հ ի մ ք տ վ ե ց ա յս ե կ ե ղ ե ց ո ւ կ ա ռ ո ւց մ ա ն ժ ա մ ա ն ա կ ի Հ ե տ ա գ ա ճ շ տ մ ա ն հ ձ ա ր , ' 3 ռ հ ա ն ն Д. ա ն ո ւ ն ը փ ո ղ ա գ ր վ ա ծ Է ն ա և Ջ ր վ ե ժ ի ց

'■Т.ТУТ Т.Т.ТГ .̂ .1 ГлТл ■шТт'ТтТ, |ТвТ*Тв •Т.’.Т Т̂Т.Т, .Т.1

ИП

.ՀՐ՚Լեժհ է ԳԱՐԻ հ1||ւՂ1>8Ո1> ե վ ՄԱՏՌԱՆ ԱՐեՎ.ՄՏ8ԱՆ ՃԱԿԱՏԸ (՜լԼ!« ւ*ա (յա դ ւ /ա |>(|ո ւ Г*)

մեծ գ լխ ա տ ա ռերը ( 3/ 1 Հ ..) . ա ն վ ա ն շարւււ- նա կո ւթ յո ւնր փ ո րա գ ր վա ծ Էր կող քի , ա յժ մ կ որա ծ քա ր ի վրա ւ

Կ ա մա ր իկա վ որ ք ի վ ը լա յն տ ա ր ա ծ վ ա ծ Հր Է դա րի կեսի Հ ա յա ս տ ա ն ի ե կ եղեց իներո ւմ , և հI տ ևա ս// ս կա րելի Էր կ ո ր ծ ա ն վա ծ եկեղե -

4 կմ- հեռո ւ գտ նվող Ա վա նի Ծ իրանավոր I,- կեղեցո ւ ա ր ձա նա գրո ւթ յա ն մեջ, եթե րնդոլ- նենք , որ երկո ւ ա րձա նա գրո ւթ յո ւն ների մեշ, որոնց տ ա ռ ե ր ի գ ծա գրերր շա տ ն մ ա ն են ի - րա ր , հ ի շա տ ա կվո ւմ Է նույն ա նձնա վորո լ- թ յո ւն ր , Ա վա նի եկեղեց ու կա ռուցող ((Յով֊

հան» կա թողիկոս ը , որը ինչպ ես Ս եբեոսն է հա յտ նո ւմ , մա հա ցե լ է 608/9 թ վ ա կ ա ն ի ն , ա - պ ա Ջ րվ ե ժ ի եկեղեցին , ինչպ ես Ա վա նինը կարելի է: կա ռո ւցա ծ հա մա րե լ % դա րի վ ե ր ­քո ւմ կ ա մ է դա րի ա ոա ջին տ ա րիներին ։

1957 թ վ ա կ ա ն ի ա շնա նը Հա յկ ա կ ա ն ՍՍՌ Գ իտ ութ յո ւնների ա կ ա դ ե մ ի ա ն և Հա յկա կա ն ՍՍՌ Մ ինիստ րների Ս ովետ ին կից ճ ա ր տ ա ­րա պ ե տ ա կ ա ն գործերի և հուշա րձա նների պ ա հպ ա նո ւթ յա ն վա րչութ յունը մ ե ր ա ոա ջար-

բեթ ով , որը հա նգչում էր բա րեկեց ո ւթա ն ­կյուն թ մբո ւկ ի վրա ։ Ա րտ ա քո ւստ եկեղե ­ցու բոլոր չորս թևերը ունեին պ ա տ երի ուղ­ղա գի ծ պ ա րա գիծ , Ա րևելյան ա բսիդո ւմ ստ եղ ծ վա ծ էր բա րձրա դիր հա րթա կ , որի վրա բա րձրա նո ւմ էին կ ե նտ րոնո ւմ տ եղա վորվա ծ ն ե ղ ա ստ իճա ններով ։ Պ ատերը և գ մբեթ ը պ ս ա կվ ո ւմ էին հիա նա լիորեն մ շա կ վա ծ ք ի ­վերով ։ Սրա նց վերին մա ս ը զա րգա րո ւմ էին կա մա րիկներ , ա ռա ջա ցնե լով ա տ ա միկ ներ ,

«1-ԼԻ ԱՆԿ8 ПԻՆԱՅԻՆ *Ա Ր( է ղ ա ր ի ե կ ե ղ ե ց ի )

կո ւթ յա մ բ կա զ մա կ ե րպ ե ց ի ն պ եղո ւմ ներ հիշ- յա լ Ք ոս-աղբ յո ւրի շր ջա կա յքո ւմ■ ա յդ պ ե ­ղո ւմները հա ստ ա տ եց ի ն ն ա խ ն ա կ ա ն ե ն ­թ ա դր ո ւթ յո ւն ները ։ (Ա յստ եղ հորի երկմեսՀ֊ րա նոց շերտ ի տսւկից բա ց վ ե ց ի ն Զ— է դ ա ­րերի ա վե րա կներ , ս րա ն ք գտ նվո ւմ են մի շա ր քի վ ր ա ' հ յո ւսիսից դեպ ի հա րա վ և մ ի ֊ մյասյց կից են։

Ոչ մ ե ծ գ մ բ ե թ ա վ ո ր եկեղեցին հա տ ա կա * գծո ւմ խ ա չա ձև ւէ, ա րև մո ւտ քից դ եպ ի արևելք փ ոքր ինչ ե ր կա րա ցվա ծ ։ Խաչը կ ա զ մ վ ա ծ է ե ր ե ք կիսա շրջա ն և ա րև մտ յա ն թևի ո ւղ ղա ն ­կյուն ՜մասով (ե ռա նկ յո ւն ի ) ։ Շէ&քի կենտ րո ­նա կա ն տ ա րա ծո ւթ յո ւնը պ սա կվո ւմ էր գ րմ -

ո րոն ք հա րստ ա նո ւմ էին հա րա վա յի ն արևի լույս ու ստ վերով ։ Ք իվերին վերա բերող մեծ քա ն ա կ ո ւթ յա մ բ քա րե ր գտ նվեցին ա վերա կ * ները ծա ծկող հողի մեջ։

Եկեղեցու ա րև մտ յա ն մ ա ս ը ծա ծկող հ ո ­ղը և մ ե ծ քա րե ր ը հեռա ցնե լո ւց հ ետ ո , երևաց լա յն մ ի դո ւռ (1,54 մ .) և նրա կող քերին , ի ֊ ր ե ն ց ն ա խ ն ա կ ա ն տ ե ղ ո ւմ գտ նվող որմնա ֊ ս յո ւներր ' զույգ կիսա ս յո ւներով ։ Ա յստ եղ գտ նվեցին նաև կա մա րնե ր ի ն վերա բերող երկու քա րեր , ն ո ւյնպ ես զա ր դա քա ն դա կ ն ե ­րով , ինչպ ես և ա յն քա ր ե ր ր , ո ր ոն ք ա ռիթ ծա ռա յե ց ի ն պ եղո ւմ ներ կա տ արելու։ ն ր ա ն ­ց ի ց մ ե կ ի վ րա փ որա գրվա ծ է խ ա ղ ո ղ ի -մ ոտ ի -

19.-,!) է й 1Г |. Ս. ս I՛ լ,

'ԼԸ> Զ վա րթնոցին մ ո տ ձևերով ։ Մ յուսի ։էրա՝ զա րդա քա նդա կ , կ ա պ վ ա ծ երկու շա ր ք մ ի ­մ յա ն ց հա կա դիր դա սա վ ո ր վա ծ կ ա մա ր ի կ ն ե ր ։ Ինչպես ց ո ւ յց են տ ա լիս ա յդ գ յո ւտ երր , դու- որ տ եղա վոր վա ծ Լր շ քա մ ո ւտ քի մեջ, որ,, կա զ մ վա ծ էր պ ա տ ից դուրս շ ե շտ վա ծ ո ր մ ֊ )։ ա սյուն եր ով , նրա նց մ իա ց ն ո ղ ե ր կ ա ս տ ի ­ճան ղ ս ւրղա քա նդա կվա ձ կ ա մ ա ր ո վ 1 պ սա կ- վ ա ծ կա մա րա յի ն ձև ո ւնեցող ր ն դ հա տ վա ծ

2!)

որի վ ր ա յի ղ ար դա ք ա ն , .նել Լ մ բա ա ի ս . Ստեփ1նշ ի г г ! ■ ա. ՜

Հ յէ / ք " ձ հ Հ Ա .I I I / ?ա,Ր^ յ,ք ,1ՐոՐԴ կ ե ս ո ւմ կա ոո լո մա ձ յ

‘ է, կՀ Հ Հ : : վ՞:նը ո ն ց բ ա զ մ ա թ ի վ կտ որներլ, գա նվ ե Րյ ՛ ' դո ւմ ների ժ ա մա նա կ , Շ ենքից ա ե ղ ՞ մ մնա ՛.

ԴՌԱՆ ■Լ(,Ա91' 'ւԱն՜ԱՐ( է ւ ր ս ւփ Ь 1լ1.1|I.(||ւ |

ֆ րոնտ ոնով ։ ե ր ա մ ուա րի կա մա ր ի տ ա կ ։։,,։։• տ երի հա րթո ւթ յա ն Հա վա սա ր երկ /ա րզ կ ա ­մա րն էր (խա ղող ՛ի ղա ր դ ա քա ն ղ ա կն ե ր ո վ ) , որն իր կրոմ ւկներո ւմ հ ե նվո ւմ էր դ ռա ն բ ա ց ­վա ծ քը ծա ծկող քա րե ՞զ ո ր մ ի հ ե ծա նի ։[րա. Այղ կա մա րը ի ր մ ե շ էր ա մ վ ա փ ո ւմ դ ռն ի ց վեր տ եղա վ ո ր վա ծ կիսա շրջա ն պ ա տ ո ւհա ն ը ' լյո ։- նետ ը, ա յնպ ես ինչպ ես Ա վանի Ծ իրանավոր եկեղեց ո ւմ ։

Եկեղեցու ա րև մտ յա ն ճա կա տ ի մ ո տ կ ա - տ ա րվա ծ պ եղումներ ,, հա յտ նա բ ե ր ե ց ի ն ն ա խ ­նա կա ն շ քա մ ո ւտ քը ծա ծկող ուշ կ ցա կա ռո ւց ֊ մ ա ն հ ետ քեր , Լո ւսա նկա րի վ ր ա երևում են շ քա մ ո ւտ քի ո ր մ նա ս յո ւն ե ր ր ծա ծկող երկու պ ա տ երի ն եր քին քա ր ե ր ր , Ն րանց վ րա հա նդ ֊ չում էր ե ր կթ ե ք կտ ո ւրով ծա ծ կ վ ա ծ թ ա ղը , Այս կ ցա կա ո ո լց մ ա ն ժ ա մ ա ն ա կ ը հ ա յտ ն ի չէ,

Պ ատ ուհա նների հ ա ր դ ա ր մ ա ն ը վ ե ր ա ­սերող, դ ժ բ ա խ տ ա բ ա ր , մ ի բ ե կ ո ր ,է գտ ն վ ե ի

ցել են մ ի ա յն պ ա տ եր ի ստ որին մա սերր (ա րև ե լյա ն ա բ ս ի դ ո ւմ ' ն ե ր քին ե ր ե ս ա պ ա տ ­մ ա ն ե ր ե ք շա ր քե ր ) ։ Ս ա կա յն հողո ւմ գտնվա,) և ա վ ե րա կնե ր ր ծա ծկող մ ե ծ թ վ ո վ ճ ա ր տ ա ­րա պ ե տ ա կ ա ն բեկորներ ,, հ նա րա վորո ւթ յո ւն են ը ն ձ ե ռ ո ւմ մ ի ա ն գ ա մ ա յն ճ շմա րտ ա ցի կեր֊ պ ո վ վերա րտ ա դրեք գծա գրի ա վ ե ր վա ծ կ ա ­ռո ւց վա ծ քի ն ա խ ն ա կ ա ն տ ես քը ։ Ա յս դեպ . բո ւմ մ ե ն ր ե լա կետ ե ն ք ը ն դ ո ւն ո ւմ նսւե ժա մ ա ն ա կ ի ը ն թ ա ց ք ո ւմ և մա րդ կա ն ց ձեո- թ երից հ ա մ ե մ ա տ ա բ ա ր ,ա վ պ ա հպ ա նվա ծ ն ա յն տ իպ ի Լ մ բ ա տ ի և Ա շտ ա րա կի ե կ եղ ե ց ի ­ների ձևերն ու հա մա չա փ ութ յո ւններ ,։։ Կա ­րո դ է ա նսո վ ո ր թ վա լ գ մ բ եթ ի ծա ծկ ի կոր ե ոչ ս րա ծա յր ձեր. Ա յդպ իսի ծա ծկեր հնում Հա յտ նի են ա յն դ եպ քե ր ո ւմ , երբ ծա ծկի հ ա ­մ ա ր կ ի րա ռ վ ո ւմ էր կ ղ մինդ րր (Ա շտ ա րա կ , /• դա րի Կ ա րմբա վոր եկ եղեց ի ) ։ Ա յգ պ ա տ ճ ա ­

ՄԵԾ ԶԱՆԳԱԿ՜ԱՏԱՆ Ц ԴԱՐԻ ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏԱԿԱՆ ԲԵԿՈՐՆԵՐ ՇԱՐՎԱԾ ՇԻՆՈԻ^ՅԱՆ ՄԵ$"

մի մ ա տ ո ւռ • ներսից ա չն ն ե ր կա յա ց ն ո ւմ էր ուղղա նկ յո ւն ոչ մ ե ծ մ ի ս ե ն յա կ ա ղոթողներ ի հա մա ր և կիսա շրջա ն բ ե մ ։ Ա յն գ մ բ ե թ չու­ներ, ծա ծ կ վ ա ծ էր կի սա շրջա նա կա ձև թ ա ղ ո վ և դ մ բ ե թ ա ր թ ո վ ' բ ե մ ի վրա , որոնց ,Լրա դրսից տ ա ն ի քը ի ր ա կ ա ն ա ց վ ա ծ էր եր կթ ե ք (մ ե ծ թ ե ք ո ւթ յա մ բ ) և սա լա րկվա ծ էր քա րե սա լերով ։ Տ ա նիքի թ ե ք ո ւթ յո ւն ը ճ շտ ո ւթ յա մբ որոշվո ւմ է պ եղո ւմ ների ժա մ ա ն ա կ գտ նվա ծ ա նկ յո ւնա յի ն ք ի վ ի բեկորի և կտ ուրի գա գա - թ ի (վ րա ն քա ն դ ա կ վ ա ծ գ մ բ ե թ ա վ ո ր մ ի ե կ ե ­ղեցու մոգել) քա ր ի օգնո ւթ յա մբ ։

Մ ա տ ուռի հա տ ա կը գ ետ նի հ ա մ ե մ ա տ ո ւ­թ յա մ բ բ ա ր ձ ր ա ց վ ա ծ Հ մ ե կ մ ետ րո վ , ո րպ ես֊ գի ա յն հա վ ա ս ա ր լինի կ ո ղ քի եկեղեցո ւ հ ա ­տ ա կին ։ Ա յդ պ ա տ ճ ա ռ ո վ [էլ դ եպ ի մա տ ո ւռի դուռը տ ա նո ւմ էին երե ք շա տ բա րձ ր աււտի- ճա ններ։ Մ ուտ քի կող քե րին պ ա տ ից զ գ ա ­լիորեն ա ռա ջա կա րկա ռ էին լի նո ւմ զ ո ւ յգ կ ի ­սա ս յո ւն ե րով մ շա կ վ ա ծ որմնա մո ւյթ ե ր ը ' պ ս ա կ վ ա ծ երկրաչ ա փ ա կ ա ն նուրբ բա նդա կս ։ ֊

գ ե ր ե զմա ննե րի շուրջը ց ա ն կ ա պ ա տ և մի պ ա րզ շ ե ն ք շա րելու հա մա ր ։

Մի քի չ ա յն կ ո ղմ , դ եպ ի հա րա վ , մ ե ծ մ ա ­տուռի հ ա րա վա յի ն պ ա տ ին ա նմիջա պ ես մոտ , կա ռո ւցվե լ է մ ի շենք , որն ի ր մեջ ա մ ­փ ոփ ո ւմ էր երկու փ ո քր , ա րևելյա ն կողմից կիսա շրջա ն ա բսիդներ (ո ր ո ն ք հա մ ա ր յա ա մ ­բողջա պ ես զ բ ա ղ ե ց վա ծ են վ ե մ քա րե ր ո վ ) ո ւնեցող մա տ ո ւռներ ։ Վ եմ քա ր ե ր ը ն ե ր կա ­յա ց ն ո ւմ են ք ա ռ ա կ ո ղ մ ս յո ւների վ րա հենվող քա րե սա լեր։ Ա յս շե ն քի ա րև մտ յա ն պ ա տ ը ծա ծ կ վ ա ծ է գերեզմա ննե րի վրա կա ռո ւց վա ծ նոր շե ն քի պ ա տ երով , որն ա ռ ա յժ մ հ նա րա ­վորութ յո ւն չի տ ա լիս վերա կա նգնե լո ւ զույգ մա տ ուռների շե ն քի նա իւնա կա ն տ եսքը ։ Մ եծ մա տ ո ւռի վերս /կա զմութ յո ւնը կ ա տ ա րվ ա ծ է եկեղեցո ւ հետ մ իա սին ։

Մ եծ մա տ ո ւռի ճա րտ ա ր ա պ ետ ա կա ն ձևե­րը և նրա ճա րտ ա ր ա պ ետ ա կա ն մա ն ր ա մ ա ս - ների բ ն ո ւ յթ ը հ ի մ ք տ վ ե ց ի ն ենթա դրելու, որ նրա նք, հ ետ և ա պ ես և հա րա վա կ ո ղ մ ի ա մբողջ

ռ ով մ ե ր վ ե րա կ ա զ մ ո ւթ յա ն մեջ ևս գ մ բ եթ ի ծա ծկը ցո ւյց է տ ր վա ծ կոր ձևով։

Բրգաձև կ ա մ կոնաձև ս րա ծա յր ծա ծկերը գմբ եթ ի վրա ը ստ երևույթին երևա ցին կըղ- մին դ ր ի գործա ծո ւթ յո ւնը սա հմա նա փ ա կե լո ։ և մ ե ծ քա ր ե սա լերով ծա ծկելու կա պ ա կց ո ւ­թ յա մ բ ։

Եկեղեցու հ ա րա վա յի ն թև ին կից ԺԳ դ ա ­ր ո ւմ կա ռուցվել Հ ո ւղղա նկ յո ւն հա տ ա կա գծո վ

զա ր դ վա ծ խ ո յա կ ն ե ր ո վ ։ Նրանց վրա հա ն գ ­չում էր ա յն կա մա րը , որը եզրո ւմ էր մո ւտ քի բա ց վ ա ծ քը վերից ծա ծկող կիսա շրջան բ ա ­րավորը։. Մ ուտ քի կող քերից և վերևից ա ն ց ­նում Հր մ ի լա յն ե րեսա կա լ' քա ն դ ա կ ա զ ա ր դ ­վ ա ծ մ ի մ յա ն ց հետ հ յո ւսվող երկո ւ լա յն ժ ա ­պ ա վենների մ ոտ իվ ո վ ։ Բոլոր ա յս քա րերը ժա մա նա կի ը ն թ ա ց քո ւմ օգտ ա գործվե լ են գյուղի բնա կիչների կողմից ա յստ եղ գտ նվող

կցա կա ռո լցվա ծբը , ի րա կա ն ա ց վ ա ծ են ԺԳդա րում ։ Ա յդպ իսի թ վ ա դրո ւթ յո ւնը սւյմմ ճշտ վա ծ է նա և մա տ ո ւռ ի դ ռա ն ա ռա ջ 1958 թ վա կա ն ի ն բ ա ց վ ա ծ մ ի դևրեղւէանա բա րի ա րձա նա գրո ւթ յա մ բ ։ Ա յստ եղ 1277 թ վ ա կ ա ­նին թ ա գվե լ Լ ո մ ն Ա բ ր ա հ ա մ , որն ա ր ձ ա ն ա ­գրութ յա ն մեջ ա ն վ ա ն վ ո ւմ Հ այ։։ մ ե ն ա ս տ ա ­նի կա ռուցողը։

Այ սպ ես, Ջ ր վ ե ժ ի գ ե ղա տ եսի լ հ ո վ տ Ի աո ա նձն гч /յւ/шА մ ա ս ո ւմ ստ եդձ ւ/ա ծ Էր ճա ր֊

1957 թ վա կ ա ն ի ն պ եղվա ծ խա չա ձև եկ ե ­ղեցին կա ռո ւց վա ծ Է Ջ և Է դա րերի ս ա հ մ ա ­նա գ լխ ին , որը հա յ ճա րտ ա րա պ ետ ո ւթ յա ն հա մա ր հա նդիսա ցե լ Է ա շխ ո ւյժ շինա րա րս ,- թ յա ն մ ի ժա մա նա կա շրջա ն , Ա յդ ժա մա նա կ

ստ եղծվե լ Հ ա յա ս տ ա ն ի զ ւքբԼրա վոո ե կե ­ղ ե ցա կա ն շեն քերի հ ի մ նա կա ն տ իպ երը , Գ րա նցիր մ ի քա ն ի ս ը իրենց կենսունա կու­թ յո ւն ը ա մո ւր կ ե րպ ո վ պ ա հպ ա նեցի ն նաև հետ ա գա դա րերի եկեղեցա կա ն ճա րտ ա րա -

ՔԻվԻ սն՚ԼԱՎՈՐ ՔԱՐ (I ղարի երկուքդ կեսի եկեղեցի)

տ ա րա պ ետ ա կ ա ն մ ի ա նսա մբ լ, որի կ ա ռ ո ւը - վա ծ քն ե ր ո ւմ ա րտ ա ցո լվա ծ են հա յ ժ ողովր դի պ ա տ մ ա կ ա ն տ ա րբեր շրջա նների մ ի ջ ն ա դ ա ր ­յա ն ճա րտ ա ր ա պ ետ ո ւթ յա ն բնորոշ ա ռ ա ն ձ ­նա հա տ կո ւթ յո ւնները ։

Պ եղումներով բա ցվե լ Է ե ր բեմն ի կա ռո ւ­ց ա պ ա տ վ ա ծ հ րա պ ա ր ա կի մ ի մաԱը, Կարելի Է ենթա դրե լ, որ ա յստ ե ղ ճ ե ղ ք վա ծ քա ր ի ե հողի հա ստ շերտ ի տ ա կ ծ ա ծ կ վ ա ծ են և ու­րիշ մո նո ւմ ենտ ա լ կ ա ռ ո ւց վա ծ քն ե ր ի , ինչպ ես և տ ա րբեր տ նտ ե սա կա ն շեն քերի ա վ ե ր ա կ ­ներ։

պ ետ ո ւթ յա ն մեջ։ Ք ննվող ժա մա նա կա շր ջա ­նո ւմ շինա րա րո ւթ յո ւն ն ը ն թ ա ն ո ւմ Հր ոչ մ ի ­ա յն մ ե ծ կենտ րոններո ւմ , ա յ/և երկրի բ ա զ ­մ ա թ ի վ գ յո ւղերո ւմ , նույն թ վ ո ւ մ և Հ ա յկ ա ­կա ն ՍԱՌ ա յժ մ յա ն Կ ոտ ա յքի շրջանի տ երի ­տ որիա չի վրս,. Ա յստ եղ Ա վա նում , որը Հ ո վ ­հա ննես կա թող ի կ ո ս ի ա թ ո ռա ն ի ստ ն Էր I, հա րևա ն Ա րա մուս գ յո ւղո ւմ կա ռուցվել Էի)։ երկու տ ի պ ո վ մ ի մ յա ն ց ն մ ա ն ե կ ե ղ եց իներ , ո ր ո ն ք մ ի քա ն ի տ ա ս ն ա մ յա կ հետ ո օրինա կ Հա նդիսա ցա ն ն մ ա ն կա ո ո ւց վա ծ քն ե ր ի հ ա ­մա ր : Դ րա նց թ վ ո ւմ կա րելի Հ դասել նաև

.12 I « !г ւ՛ а » ւ՛ ւ. 1959

Հ ռ իփ ս ի մ ե ի տ ա ճա րը (618 թ . ) էջմիա ծնում (Վ ա ղա րշա պ ա տ ո ւմ )։ Ա վա նից և Ա րա մոլսից ոչ հեռու, Պտղեի գ յո ւղո ւմ գտ նվ ո ւմ են հ ի ա ­նա լիորեն մ շա կ վա ծ ե կ ե ղ ե ց ա կա ն , ը ն դ ա ր ­ձա կ դա հլիճով մ ի շե ն քի ա վերա կներ ։ Սա պ սա կվո ւմ էր գ մ բ ե թ ո վ , որը հ ե ն վ ո ւմ էր չորս հզոր որմնա մո ւյթ ե ր ի վրա ։ Եկեղեցւււ ա յս տ իպ ը , ս կ սա ծ ԺԱ դա րից , դա ռն ո ւմ է ա մե նա տ ա րա ծվա ծ ը հա յկա կա ն ճ ա ր տ ա ր ա ­պ ետ ո ւթ յա ն մեշ։ Չի Կար1>լի պ ն դ ե ի որ հենց Ա վա նում և Պ տղեիում են ա ռա ջին ա ն գա մ ստ եղ ծ վա ծ եկեղեցիների ա յս նոր տ իպ երը , սա կա յն ա նտ ա րա կո ւ յս ,է, որ ա յս հո ւշա ր­ձա նները , ո րոն ք կա ն գ նա ծ են ն շ վ ա ծ գ յո ւ­ղերում , ն ե ր կա յո ւմ ս հա նդ ի սա նո ւմ են վ ա ­ղա գույններից ։ Ն րանք վ կ ա յո ւմ են, որ ա յս ­տ եղ ա շխ ա տ ե լ են ա ն վ ա ն ի վա րպ ետ ներ , ո - ր ո ն ք ի ր ե ն ց գ ե ղա րվ ե ստ ա կա ն շնորհ քը և ի ն ­ժ եներա կա ն փ որձը ուղղել են գ մ բ ե թ ա վ ո ր ե- կեղեցո ւ թ ե մ ա յի բ ա զ մ ա զ ա ն լուծումների վրա ։ Դ րա նցից մ ե կ ն էլ ի ր մ ա ր մ նա վ ո ր ո ւմ ն է գտել Զ ր վ ե ժ ի Ք ոս-ա ղր յո ւրի մ ո տ ի հա մեստ կա ռո ւց վա ծ քո ւմ ։

Ջ ր վ ե ժ ի ե կեղեց ին զ ա ր մ ա ն ք չէր ա ռ ա ­ջա ցնո ւմ ի ր չա փ երով կ ա մ հ ա ր դա ր մա ն ց ո ­փ ո ւթ յա մ բ ։ Նրա ա րժա նի քն ե ր ն ե ն ' բա րե կ ե ց ձևերի ա զն ի վ պ ա րզո ւթ յո ւնը , կոնստ րո ւկ ­ց իա ն ե ր ի հ ստ ա կո ւթ յո ւն ը և ս ա կ ա վ ա թ ի վ , բա յց լա վ ն կա ր վա ծ մա ն ր ա մ ա ս ն ե ր ի նուրբ կա տ ա րո ւմը ։

Առաջին տ ա ր վա պ եղո ւմ ների ա ր դ յո ւն ք ­ները հ ի մ ք տ վ եցին ենթա դրելո ւ, որ շ ի ն ա ­րա րո ւթ յո ւնը ա յստ ե ղ շա րո ւնա կվե լ է է դա րի նաև ե րկրորդ կեսո ւմ ։ Ա յն հողո ւմ , որը ծա ծկո ւմ էր ա վ ե րա կները , գտ նվել են ք ի վ ի և կա մա րա ղեղ ի քա րե ր , երկուսն էլ կո - ղովսւհյուս Հղա ր գա քա ն դ ա կ ն ե ր ո վ ծ ա ծ կ ը - ւԼած։ Զ ա ր դա քա ն դա կ ի ա յս մ ոտ իվը սկսո ւմ ե ն ք հա ն դ իպ А լ Զ վա րթ նոցո ւմ և է դա րի երկրորդ կեսի ե կ ե ղեց իներո ւմ (Ա րուճ, Ղ ա ­լինի մ ե ծ եկեղեցի , Եղվա րդի Զ որա վա - րի )ւ Ա յս քա րե ր ը , ինչպ ես և խ ո յա կ ն ե ր ի ու խ ա ղ ո ղ ի ողկո ւյզների զա րդով պ ա տ ա ծ խ ո ­յա կնե րը , տ եղ չեն գտ նո ւմ պ ե ղ վ ա ծ ե կե ղ ե ­ցու ։[րա, ոչ էլ նրա կող քի մա տ ո ւռի ։ Այգ բոլորը մ ղ ո ւմ է ա յն մ տ ք ի ն , որ պ ե ղ ո ւմ ն ե ­րին մ ո տ ինչ֊որ տ եղո ւմ պ ե տ ք է գո յո ւթ յո ւն ունենա ր մ ե ծ չա փ երի մ ի ե կ ե ղ ե ց ի ' կա ռո ւց ­վ ա ծ է դա րի կ ես ի ց ոչ շուտ ։

1958 թ վ ա կ ա ն ի ն պ եղո ւմ ները շա րոմ ւա կ - վեցին հ յո ւսիսա յին ո ւղ ղ ո ւթ յա մբ և թեև ա յս ­

տ եղ եկեղեցու փ ոխ ա ր են բա ցվեցին ուշ ժ ա ­մա նա կա շրջա նի տ նտ եսա կա ն կ ա ռ ո ւց վա ծ ք ­ներ, մ ե ր հա մ ո զ մ ո ւն քը նրա գո յո ւթ յա ն մ ա ­սին մ ն ա ց ա նհողդողդե լի , քա նի որ հողի տ ա կից գտ նվեցին ք ի վ ի և կա մա րա ղեղի նորքա րեր , հա ր և ն մ ա ն 1957 թ վա կա ն ի գըտ ֊ նըվա ծներին ։

Ա ռա նձին հետ ա քր քրո ւթ յո ւն ա ռա ջա ցրին ք ի ։1ի երկու քա ր ե ր ը ' պ ա տ ա ծ հ ա ր թ ա քա ն ­դա կներով ։ Դ րա նցից մ ե կ ը պ ա տ կեր ո ւմ է դե. պ ի աջ տ ա ր ա ծ վ ա ծ տ ղա մա ր դո ւ մ ի ֆիգուր։ Ց ա վոք, գլուխը, ուսերը և ձեռ քե րը ' կտ րվա ծ են։ Մ յոլս քա ր ի վ րա քա ն դ ա կ վ ա ծ է, ա ղոթ քի հ ա մ ա ր տ ա րա ծվ ա ծ կա նա ցի ֆիգուր ա ռա նց լո ւսա պ սա կի , ձեռ քե րը վեր բա րձ րա ցրա ծ դ ե ­պ ի ձ ա խ գտ նվող ռելեֆ խ ա չը ։ Մ իա ն գա ­մ ա յն հ նա րա վոր է, որ երկու հ ա ր թ ա քա ն ­դա կները ի ր ժա մա նա կ կա զմ ո ւմ էին ը ն դ ­հա նո ւր մի խ ո ւմ բ ' բ ա ղ կ ա ց ա ծ մ ա ր դ կ ա ­յի ն երկու ֆ իգուրներից և նրա նց միջև գըտ - ն ը վ ո ղ խ ա չից։ Կա նա ցի ֆիգուրից բա րձր, ք ի վ ի վերին մա ս ի ։Լրա խ ո ր ր փ որա գրվա ծ է տՄԱՐԻԱՄ» ա րձա նա գրո ւթ յո ւնը ։

Պ եղումներով չի հա յտ նա բ ե ր վա ծ Բագրա - տ ուն յա ց ժա մա նա կա շրջա նի (որ նույնպ ես հ ա յտ ն ի (էր ա շխ ո ւ յժ շի նա րա ր ո ւթ յա մ բ ) ոչ մ ի շ ե ն ք , և սա կա յն հա մ ե ն ա յն դեպ ս ժ*ք դա ­ր ո ւմ պ ե ղվող հ րա պ ա ր ա կը ա րդ ե ն ը ստ և- րևոլյթին ա յն քա ն .էր պ ա տ ա ծ կա ռո ւց ո ւմնե ­ր ով , որ նրա վ րա կառուցել են մ ի ա յն մ ա ­տ ուռներ, ի ս կ գ մ բ ե թ ա վ ո ր եկեղեցո ւ կա ռո ւց ­մ ա ն հ ա մ ա ր տ եղ ընտ րել քի չ դեպ ի արև­մ ո ւտ ք գտ նվող բլրի վրա ։

Ա յս ե կեղեց ին ա յն քա ն է։ քա նդվե լ , որ նրա հա տ ա կա գծի ձևի մ ա ս ի ն կա րելի է մ ի ­ա յն ե նթա դրո ւթ յո ւն . ա նել։ Ա րտ ա քին պ ա ­տ երը կա զ մ ո ւմ են ուղղա նկ յո ւնի , որի ա- րևելյա ն կ ո ղ մ ո ւմ ծա ծ կ վա ծ է եկեղեցո ւ ս ե ­ղա նը կող քե րին երկու ե րկա րա վուն խ ո ր ա ն ­ներ։ Ե կեղեցու ա րև մտ յա ն մա ս ը կա րող էր լո ւծվա ծ լինել երկու ձևով ժ դա րից սկսա ծ, ա ռա վել տ ա ր ա ծ վ ա ծ եկեղեցիների տ իպ ա րի ն մա ն ո ւթ յա մ բ ։ Ա յստ եղ կ ա մ երկա յնա կա ն պ ա տ եր ի ո ւղ ղ ո ւթ յա մբ կա նգնա ծ ՛էին մ ո ւ յ­թ ե ր , ո ր ոն ք ա բ սիդի ա նկ յո ւնների հետ մ ի ա ­սին կ ր ո ւմ էին գ մ բեթ ը , կ ա մ ա նկ յո ւններո ւմ տ եղա վ ո ր վա ծ էին խ որա ններ ։

Ա յս դ եպ քո ւմ եկեղեցո ւ հ ի մ նա կա ն տ ա ­րա ծո ւթ յո ւնը հա տ ա կա գծ ո ւմ ն ե րկա յա ցն ո ւմ էր խ ա չ կիսա շրջա ն ա բ ս ի դ ո վ արևելյա ն թ ե - վում ։ Հ ի շա տ ա կ վ ա ծ որևիցե տ իպ ի շենքի վ ե ­ր ի ն մա ս ը խ ա չա ձև է ր և կ ենտ րոնո ւմ պ ս ա կ ­վո ւմ էր գմբեթովս շրջա նա կ կ ա մ րպ գմա *

1950 է ” 1Г Ի и. В |* 1,33

նիստ թ մբո ւկ ի վրա , ս րա ծա յր վերջա վորո ւ­թ յո ւն ունեցող ծա ծկով ։ Պ ետք է նշել տ ե֊ ղի րա ց ա ո ի կ հա շող ընտ րո ւթ յո ւնը բլրի ։Լրա, հեովից , բոլոր կոյլմերից լա վ տ եսա նելի ։

Այս եկեղեցո ւ կա ռո ւց ո ւմը ԺԲ—ԺԳ դ ա ­րերո ւմ չի ա ռա ջա ցնո ւմ ոչ մ ի կա սկա ծ , ք ա ­նի որ նրա ճ ա ր տ ա ր ա պ ե տ ա կ ա ն հա րդա րմա ն , ոչ շա տ մ նա ցո ր դ ն ե ր ո ւմ կա ն քա րե ր , որոնք թ ա յ / են տաքիս բ ա վա կա նա չա փ որ ո շա կի ո ­

րե ն վ ե րա կա զմե լ ա յդ ժա մա նա կա շրջա նի հա մա ր բնորոշ ա րև մտ յա ն դռա ն շ քա մո ւտ - Քը ' շա տ ն մ ա ն կ եչա բիԱի վա ն քի գա վթի (ԺԻ—ԺԳ դ4 դ .) շ քա մո ւտ քի ն ,

Ջ ր վ ե ժ ի պ եղո ւմ ները կ շա րո ւնա կվեն 1959 թ վ ա կ ա ն ի ն և հ ա վա նա կա ն է կտ ա ն նոր պ ա . տ ա ս խ ա ն ն ե ր ա յն հա րցերին , ո ր ոն ք ա ռա յժմ, մ ն ո ւմ են չպ ա րզվա ծ ։

ՊՐՈՖ.-ԴՈԿՏ. Լ. ՄհԼԻՔՍԵԹ-ԲԵԿ

ՍՈԻՐՐ ՀՕ*ՒՓՍԻՍ*ԵՒ ԵՎ Ш1ДО ԳԱՑՇ՚նԵԻ ՎՇ\ւ-8Ե|*Ւ ԵՐԿԼեսՎ8Շ*0 2ՇՓՇ*Ո ՏՇՊՄեՇԳՐեՐԸ

ւս լ ֊ վ րա ցա կ ա ն փ ոխ հա րա բերո ւ֊թ յո ւնների պ ա տ մ ո ւթ յա ն մեջ ԺԸ դա րի ե րկրորդ կեսին և ժ & դա րի

~ » սկզբներին որոշ դեր են խ ա ղա ց ե լ,ին չպ ես հ ա յտ ն ի է, ա յլևա յլ պ ա տ մ ա կ ա ն դ ե մ ­ք ե ր թ ե ՛ հա յե ր ից և թ ե ' վ րա ց ի ն ե ր ի ց ։ Դ րա ն­ց ի ց ո մ ա ն ց գործունեութ յո ւնը , չհա շվա ծ Սա - յա թ - ն ո վ ա յի ն և Հ ո վ ս եփ ա ր քեպ իս կ ոպ ոս ւԱրղությանին, ա ն մ իջա պ ես ընթա ցե լ, է Հ ա ­յա ս տ ա ն ո ւմ ՝ պ ա րսից տ ի րա պ ե տ ո ւթ յա ն օրոք ։ Մ ենք ի ն կա տ ի ո ւնենք, մ ի կ ո ղ մ ի ց ' Դ ա վիթ վա ր դա պ ետ Ղ որղա ն յա ն -է նա գեթ ցո ւն ( հ ե տ ա ­գա յո ւմ Դ ա վ իթ հ ա կ ա թ ո ռ կա թողիկոսը , 1801—1804 թ . թ . ) և մ յո ւս կողմից'. Ա լեք­սա նդր Հերա կլի (էրեկ լեի ) որդի, վ րա ց ա ր քա ­յա զնին ։

Դ ա վիթ վ ա ր դա պ ետ է նա գ ե թ ց ո լ էջմիա - ծնո ւմ գործելու ժա մա նա կա շր ջա նին է հ ա մ ­ը նկնո ւմ 1784 թ վ ա կ ա ն ի ս եպ տ եմբ ե ր ի 22-ին վ ա խ ճ ա ն վ ա ծ նրա մ ո ր ' Ա ննա յի տ ա պ ա ­նա գիրը Ս • Հ ռ իփ ս ի մ ե ի վ ա ն ք ի ա րևել­յա ն պ ա ր սպ ի ց դուրս գտ ն վ ո ղ գ ե ր ե զ մ ա ­նա տ ա նը ,. երկու լե զվով , մ ե կ ն ը ն դա րձա կ և չա փ ա ծո ' հա յերեն , և մ յո ւս ն հա մ ա ռ ո տ և ա րձա կ վրա ցերեն ։

Տ ա պ ա նա քա րը , որի ա րձա նա գրութ յունը մ ե ն ք ընդ օրինա կե լ է ին ք դեռևս 1924 թ վ ա ­կա նին և հրա տ ա րա կե լ 1930 թվա կա նին^ ,

1 Լ. Մհլիք иЪр-РЬЦ, а ] ա յա թ -Ն ովա օ, Թրի քիս ի , 193П , Էհ 14— 15 ( վրա ցերեն) ՛

ինչպ ես նորերս ստ ուգեցինք , - իք տ եղում ա յյևս չի գտ նվ ո ւմ2:

Ըստ մ եր ը ն դ օ ր ի նա կմա ն ՝ ա յն կար՜ դա ցվո ւմ ՚ էր ա յսպ ես .

«Այս է տ ա պ ա ն դա մբա րա նի Աննա անունկնոջ բա րի,

Կողա կցի Դ ա լթեա ն Բէրոյի և մ ա յրերկոլց հա րա զա տ ի ,

Ն ախկնւո յն ՝ Դ ա լիթ վա րդա պ ետ ի , նաևկրտ սերա գո յն ' Բարսեղի։

էր սա երկրա լ վրա ստ ա նցի , բ ն ի կտ եղեա լ էնա գ ե թ ց ի ,

Խնդրէ ի ձէնջ, ե ղ բա ր ք բա րի , որքհա նդ իպ ի ք , տա լ ողորմի .

Որ վ ա խ ճ ա ն ի ի ՌՄԼԳ թուոջ իսեպ [ տ եմբ ե ր ի ] ԻԲ»։

Վ րացերեն ա րձա նա գրո ւթ յո ւն ը կա ր դա ց ­վ ո ւմ էր ա յսպ ես .

а+ ՚էս սա փ լա վի էնա գէլի Բէրոաս մէուղլէ Ա նա սիա . շէն դո բ ա բձանէթ» ։

Նույնը մ ե ր հա յե ր են թ ա ր գ մա ն ո ւթ յա մ բ , аԱ յս դ ա մ բա րա ն ը է նա գեթ ց ի Բ երոյի ա -

մո ւսին Ա ննա յինն ւէ, ո ղ ո ր մ ի հ րա մա յե ՛ք» ։ծ * #

Վրաց ա ր քա յա զ ն Հերա կ լի (էրեկ լեի ) որ- դու գործո ւնեո ւթ յա ն հ ե տ , որի մ ա ս ի ն հա լ ընթ ե ր ց ո ղ ը որոշ գա ղա փ ա ր ունի Խ. Ա րով-

2 Ինչպես ա յս փաստի ստ ուգմա ն, նույնպ ես և Ս•

Գայանեի վա նքում մ եր կատարած աշխատանքներին

մա սնա կցեցին պատմական գիտ ությունների թեկնպ-, Հուներ Ս. Բարխուդարյպնն ու Վ . Գրիգորյանրւ

1959 է X Մ !• а О !• ՆЗ.л,

յա ն ի3, Րաֆֆու* և Աղ. Ե ր ի ց յա ն թ գործն ֊ ս ո վ ո րա կա ն մ ե ծ ո լթ ,ա ն ոեոնա ո 1 А է րից , կա րծես թ ե ա ռ ն չվո ւմ է Ս. Գ ա յա նեի քա ր (օն ի կ ս ), որո ԺԸ դ յե ո Հհ I է I Л *վ ա ն քի բա կո ւմ , տ ա ճա րի հ ա ր ա վ -ա ր և ե ո ա ն ոա ոհ սև ոոն / П հ ,

- 1 , ц ^ А . , * , » - ^ 1 . » , . * . ^ , „ „ 4 ( լ ա .

յ. /• յ/г/т* г յ к ?агл г . т- *,/• г т а /1 у /* г, у «

7.М *•/• ъ/» п г

4. ՊԱՐ ո Ն ԳՐԻ Գ ՈՐԻ

Տ . Ե ԱՆ Ա Զ Գ է ԱՆ ՈՒ

П. -Բ ԱՆ Ջ Ա % Ա Լ ()

7. Օ ՐԲ Ա Ս կ Ր ԳԵ 0 Ջ

Я . Ն Թ Ե Ր Ց 0 Ղ 8

0. Ա Ր ժ ԱՆԻ Զ Ի Լ Ի

10. Ր Կ Ն Ի 8 Կ Ա 8 ԱՆ Ի

Սույն ա ր ձա նա գրո ւթ յո ւն ը չա փ ա ծո յի վ ե րա ծ վ ա ծ ը ն թ ե ր ց ա ն ո ւթ յա մ բ տ ա լիս է 9

Հ ԱՆ Գ ՈԻ 8 Ե Ա Լ

Հ Տ Ե ՍԻ Ա 8 Ն

Է Ր կ Ո Ղ Ա կ ի 8

Ի 8 Ա Լ ԹԻ Բ կ Ե

ԱՆԻ ՆԱ ԵՒ կ Ր Զ П

Բ կ Կ Ի ԵՒ Մ Ա 8 Ր

Ա Լ Խ ԱՆ ՈՒ ՄԻ Ը

Ի Ъ Մ Ա Ն Ա Ր Ա

Ց Ի Բ ՆԱ Կ 0 % 8 Ե

Ի 1822 0 Գ Ո Ս Տ Ո ՍԻ

տ ող ( յո ւրա քա նչ յո ւր ը 5 + 5 վ ա ն կ ) ' ի հա նգով.

Ի ս մ ի ն տ ա պ ա ն ի | Հ ա ն գ ա ց եա լ \\ գ < Հ ը > ն ի

Մ ա ր մ ի ն մ ա | ‘.տ եսի ա յն \\ Թ ինա թ ի ն ի1,

Որ | էր կ ո ղա կ ի ց || պ ա ր ո ն Գ ր ի գ ո ր ի |

Ի 8 ա լթ ի բ է շ \\ ե ա ն ա զգէ ա ն ո լ \ ա նի.

Նա ե ւ էր զ „ || ք ա ն չ Ա զ ա ր | րէկի

Ե ւ մ ա յր \\ ս < ը > ր բ ա ս է ր Գ եօզ \ ա լ խ ա ն ո ւ մ ի ,

Լ II ն թ ե ր ց օ ղ , յ | ի , մ ա ն ա ր ա || ա ր մ ա ն ի,

Հ ի Ժ I օ ի բնա կող յ ե \ \ ը կ ն / , ց կ ա յա ն ի \ .

Ի 1822 օգ ո ս տ ո ս ի в ,

3 հ . Ա ր ո վ յ ա ն , » Երկերի ւիակատար ժողովա ծու»,

ութ հատ որով, հատ. Գ , Երևան, 1 9 4 8 , էշ 1 2 1 , —

Հ մ մ տ . մեր հոդվա ծը' а Գրական հա նդես» , Թ բիլիսի, 1 9 4 1 , М 1 , կ 3 4 — 3 5 ,

* * Վրաց իշխան ա րքա յա զն Ա լեքսա նդրի կ յա նքից Պարսկաստանում„ , г Մ շ ա կ 1 8 7 2 , Л» 2 5 ,— Ր ա ֆ փ ի , ք Երկերի ժող ո վ ա ծո ս ։, հատ. Թ , Երևան, 1 9 5 8 , էշ

32— 3 4 ։— ն ո լյն ր վրա ցերեն' ոԳրոԷրա », 1 8 7 2 , 2 1 .V II, .V 28 ,

5 "Վ րա ց թա գա վորա կա ն տան վերքին շա ո ա վիղյ,.,*Ա ր ձ ա դ ա ն ք », 1 8 8 2 , М 1 2 , Էշ 177— 180,

6 М. С. Бетанов, «О Кавказском мраморном ониксе», Тифлис, 1901, стр. 16—17.

1 Ա յս երկտողը մ ի տեսակ տրաֆարետ Է , որի նմա - նը կա րդա ցվում Է շատ տ եղերում, օրինա կ, Բ-րիլիսիի

Վանքի մ ա յր եկեղեցու բ ա կ ի 181 2 թվա կա նի հոկտ եմ­բ ե ր ի 2 2 -ի երկլեզվյա ն տ ապանադրոսէ. *Ի սմին տա- ՚ պանի ա մփ ոփ եա լ դնի մա րմին Ա ,ետ իսի էե թ խ ո ւ- դե անչյ տ ոհմի в և այլն»

36 Է Տ 1 1 ՜ Ի Ս . » Ի Ն 19Г»:»

Վ րպցերեն ա րձա նա գրո ւթ յո ւն ը « մխ եդ- րուլի» (փ ո ք ր ա տ ա ռ բո լորա գիր ) միա ս յո ւն Տ տ ողա նի է և կա րդա ցվո ւմ է ա յսպ ես .

1. .+ ա ղվէսրոզէ ղ վ ա վ ի լ մոսուլի իւորցի մ կուգրիսա ա րա թ ո լ սուլի ա ր մ ղ։ վ ա ն դա ձ մա ն ի իյոլո ա ս ուլի։

2. մէ վ ի ղ ա վ Է գ ր Էթ նա թէլ ն ա խ ո զ ի սա- խ էլ մ է ծոդա մ իղ դ ի ս Բ ՚ինաթին սոփ լա դ վի - ցոցխէէ սա մ ո ց ի ծլա մ դին ւ

3. մ ի գ լովէթ էրն ո դա ո լցխ ո թ է մ ն ո ա գ- րէթվէ տ հ մ ն ո դա նա թէսա վնո մ ք ո ն դ ա պ ա ­տ իվի կէթի լվնոբա նի ։

4. թ ք վ է ն ց շէքխ ո ւգէբիս գրո էսրէթ ժա մ - նի էրից գիիւսնիս թ քվ է ն գա էրթ ձ մա նի ած գա վի քէ ց մ ի ծ ա դ մ իծա նի ։

Տ. հո աղվէսրուլէ ա գվիստ ոս վ 'ս ա ծէլսա քր ի ստ էսիթ հ ղ կ բ .

Ա րձա նա գրո ւթ յո ւնը չա փ ա ծո յի վ ե րա ծ վա ծ ը ն թ ե ր ցա ն ո ւթ յա մ բ տ ա լիս է 14 տ ող ( յո ւ­րա քա նչ յո ւրը 5-\-5 վա նկ ), ա յսպ ի ս ի հ ա ն ­գա վորո ւմ ով . 1—4 տ ողերը ՝ ա լի , 5---6 տ ո ­ղ ե ր ը ' ին , 7—8 տ ո ղ ե ր ը ' նո, 9— 12 տ ո ղ ե ­ր ը ' ն]ւ, 13---14 տ ող ե ր ը ' սա :

ա. ք < ա ն> ա ղ[ վ՜\էսրոզէ ղ վ ա վ ի լմոսո ւլի ,

խ ո ր ց ի մկո ւդրիսա , ա րա թ ո լ սոզի . ա ր մ ղ վ ա ն դ ա ձ մա նի , [и/ բի՛ոլոգ

ասոլ/ի.մ է վ ի ղ ա վ է գ ր է թ ն ա թ է լն ա ի ւ ո զ ի ւ

բ. ՝ սա ի/էլ մ էծոդա մ ի ղ դ ի ս Թ ինաթին, սոփ լա դ վ ի ցոցխ լէ սա մ ո ց ի ծ լա մդին . մխգլոՎէթ, էրնո գա ո ւցխ ոթէմնո , ա գրէթվէ տ ո մ ն ո գա նա թ է ս ա վ ն ո ։

գ. մ քո ն դա պ ա տ իվ ի կէթի լվ նորա նի , թ վ ք է կ շէ քխ ո ւդէբիս դրո էսրրէթ,

ժ ա մ ն ի ,էրից գ ի ի ս ն ի ս թ քվ է ն դա էրթձմա նի , ա ծ գա վի քէ ց մ ի ծ ա դ մ ի ծա նի ւ

դ. հո, ա ղվէսրոզէ ա գվիստ ոս վ < ի ն > սա ծէլսա քր ի ս տ է ս ի թ չ < ի ն > ղ '< ա ր >

կ<шЬ> ր Հ .ա ն> սա :նո ւյնը մ ե ր հա յերեն թ ա ր գ մ ա ն ո ւթ յա մ բ .

ա . Վ ա խ ճա նվեցի ծա ղ կա զա րդվա ծս 'Մ ա րմ ի ն մեռ յա չի և ոչ թ ե ոգի,Չունեի եղբա յրներ , ունեի մ իա յն մի

դուստր,Ա յսպ ես էի լո ւսա տ եսս ։

բ . Ա նունս էր մ ի ղդ ի ս Ւ ի ն ա թ ի ն ,Ա շխ ա րհո ւմս կա ցի մինչ վա թսո ւն

տ ա րի.Ո ղ բա ց ե ՛ք , ա զ ի ն ք և ա յլա զգիք,

Նույնպես և ց ե ղ ք ու ա զգա կից ք ։

գ. Ունեի պ ա տ ի վ պ ա րկեշտ ի.Դուք էլ կ հա նդ իպ ե ք ա յսպ իս ի պ ա հին , Ձ եզ կփ րկեն ա զգն ոլ հա րա զա տ ները , Ահա վա յր ընկա գետ նին հողա ծինս։

դ. Վ ա խ ճա նվեցի օգ ոստ ոսի 6-ին,Քրի ստ ոն եա կա ն թ վ ա կ ա ն ի 1822-ին։

Տ ա պ ա նա գրի ինչպ ես հ ա յկ ա կ ա ն , ն ո ւ յն ­պ ես և վ րա ցա կա ն մ ա ս ո ւմ հ ի շվա ծ ննջեց յա ­լը մա հտ եսի (մ ի ղ դ ի ս ) Ւ ի նա թ ի ն ն է, որը 1822 թ վ ա կ ա ն ի օգ ո ստ ո ձի 6 -ին վա խ ճա նվե լ է 60 տ ա րեկա ն հա սա կո ւմ , հետ և ա պ ես ծնվա ծ պ իտ ի լինի 1762 թ վա կա նին ։

Բա ցի դրա նից , հա յե ր ե ն ա րձա նա գրո ւ­թ յո ւն ը , որը լիովին վրա ցերենին չ/։ հ ա մ ը ն կ ­ն ո ւմ (և ոչ էլ վ րա ցերենը հա յե ր ե ն ի ն ), ի վ ի ­ճա կի է հա ղորդել նա և տ վ յա լներ հիշյա / Թինա թ ի ն ի ա զգա կա ննե ր ի ' հա րա զա տ ների մա սին , ո րոնցից ո մ ա ն ք պ ա տ մ ա կ ա ն դ ե մ քե ր են ' կ ա պ վ ա ծ ի րե ն ց գործո ւնեո ւթ յա ն ա յլևա յլ թե լե ր ո վ Ա լեքսա նդր վ րա ց ա ր քա յա զ ն ի և Ա• Ս. Գ րիբոեդովի հետ ։

Ա յսպ ես , օրինա կ , պ ա ր զ վ ո ւմ է, որ մ ա հ ­տ եսի կ ա մ մ իղ դ ի ս Ւ ի ն ա թ ի ն ը եղել է ա մ ո ւ­սին аպ ա րոն Գրիգորի/)' Յ ալթիբեշյան «ան­վա ն ի ա զգ ի ցВ և զոքա նչ Աղալո բեկի ։

Յ ալթիբեշյա նը, հ ա վա նա կա ն է, նույն Ալ- թ ի ֊բ ե շ յա ն ը լինի, որ հ ի շվ ա ծ է ԺԹ դարի 20-ական թ վ ա կ ա ն ն ե ր ի մ ի վրա ՛ցերեն վ ա ­վ ե րա գր ո ւմ իբրև Թ բիլիսիի ա ռև տ րա կա ն , ։։- րը խ ա ն ո ւթ ( դո ւքա ն ) է ունեցել®ւ

թ ի ն ա թ ի ն ը ունեցել է մ ի զա վա կ , ա յն է դո ւստ ր ' Գ յոզա լ֊ խ ա ն ո ւմ կ ա մ Գ յոզա լ-խ ա - թոմ ւ ա նո ւնով , որն ա մ ո ւս նա ցա ծ է եղել Աղա֊ լո բ ե կ ի հետ ։

Աղալո բ ե կ ա նո ւն ո վ հա յտ նի են 2 ա նձ ­նա վորո ւթ յո ւն ԺԸ դա րի վերջերին և Ժ& դ ա ­րի սկզբներին ։ Դ րա նցից մ ե կ ր Ղ որղա ն յա ն- էնա գեթ ց ի ն է, որը միջնորդի ղեր է խ ա ղ ո ւմ վ ր ա ց ա րքո ւն ի քի և ռուս գեներա լների , ի ն չ ­պ ես նա և նույն ա րքո ւն ի քի և է ջմիա ծնի , ա սել է ա մ ե ն ա յն հա յո ց կա թողիկոսների հ ա ր ա ­բերութ յո ւնների մեջ, հ ա ճա խ իբրև լոկ ն ա ­մ ա կա տ ա ր , ե ր բե մ ն էյ իբրև վ րա ց ա րքունի գույքի ց ո ւցա կա գրո ղ®ւ Իսկ մ յո ւս Աղալո բե-

8 Ն . Բ հ ւ - ձ ե ն ի շ վ ի լ ի . «Ն յութ եր Վրաստանի տնտեսա­

կան պ ա տ մությա ն հա մա րի, I I I , Թ րիլիեի, 195 5 , կ 5 1 0 — 5 ) 1 (վ րա ցերեն ) ։ — Մ ա մ ի ս ա Բ ե ր ձ Տ ի շ վ ի լ ի . а Նյութեր Վրաստանի տնտեսական պ ա տ մությա ն Հա ­մ ա ր », հա վելվա ծ. I , I I , I I I գրքերի բա ռա րա ն և ցա ն­կերը, Բ ՚ր ի յի ս ի , 1958 ( վրա ցերեն)։

9 Ն . Ր ե ր ձ ե ն ի շ ւ | ի լ ի , հիշված աշ/սատությու կ . I ,Ռ րիւիսի, 1 9 3 8 , կ։ 1 6 0 , 2 8 9 — 2 9 0 (վ ր ա ցե ր ե ն ), նույնը ,

I I I , 1 9 5 5 , էչ 102 , 2 7 5 — 2 8 1 , 4 1 5 — 4 4 3 , 4 5 8 — 4 6 3 ,5 1 0 — 5 1 1 , 5 3 9 — 5 5 2 ։— Գ յ ո ւ ա ա վ ա գ ք ա ն ա ն ա Ա յ լ ա ն - յ ա ն , я Դիվան Հա յոց պ ա տ մությա ն յ> Գ , 1 3 9 , 1 9 1 , 5 4 5 , Գ , 748— 7 5 0 , Я . 4 8 6 — 4 8 7 , ք , 3 4 , 9 7 , Թ . 3 8 7 , Ժ Ա ,

3 7 7 .

I տ ա է: я (г ւ՛ Ս. ծ ի ն37

Կա , հա վա նա կա ն է , նույն Ա ղա լա ր .խ ա ն ը ւին/ւ' է նիկո լոփ յա ն ա զ գա տ ո հ մ ի ց , որը կ ա պ ­վա ծ Հր, մ ի կ ո ղմից , Ա ,եքսա նդր ա ր քա յա զ ն ի հետ (որն ա մ ո ւս ն ա ց ա ծ էր երևա նցի Մ ելիք֊ Ա ղա մ ալ յա ն II ա հ ա կ ի գ ստ եր ' Մ ա րիա մի հ ետ ) ե մ յո ւս կ ո ղ մ ի ց ' Ա. Ս. Գ րիրոեղովի հ ե տ 1ք- ( որն ա մ ո ւս ն ա ցա ծ էր « Հա յկա կա ն մա րղիո աոաջին պ ե տ ՚ գեներա լ Ա լեքսա նգր ճ ա վ ճ ա ֊ վա ձեի գ ստ եր ' ն ի ն ո յի հ ետ )։

Ահա ա յս երկրորդ Աղալոն պ իտ ի լինի, ա նկա սկա ծ , ա յն ա նձը, որին հա սց եա գրվա ծ են Ատ ր պս։ տ ա կա նի հ ա յո ց ա ռա ջնորդ Բար֊ սեղ ա ր քեպ իս կ ոպ ոսի նա մա կնե ր ը , որոնցից մեկո ւմ , 1829 թ վ ա կ ա ն ի մ ո տ ե ր քո ւմ գ ր վ ա ­ծում, նա հ ի շվա ծ է իբրև « գերա պ ա տ իւ որհ- նեալ Ա զալոյ բէկ մ ի ր զ ա յ Գ ուրգինեան Ենակօ,ո փ ո վ ս * Լ*

նույն Բ ա րսեղ ա ր քեպ ի ս կ ոպ ո ս ի ա յլ ն ա ­մա կն ե ր ի ց պ ա ր զ վ ո ւմ է՛ նաև, որ «Մանուչար- խ ա ն ի և Աղալո բ եկ ի մա յր ը ս եղել է «Րսկեա յ մե ծ խ ա նո ւմ ն» , որ «առ Ա ստ ուա ծ փ ոխ եա լ է ի Բ ՛եհ բա ն ն Պ արսիցս, ն մ ա ն ա պ ե ս և՝ որ «Աղաւոյ բէկ ի քրոջ որդի մ ի րզա Ս ռղոմոնն ս պ ա ն ե ա լ էին ր ն դ դ ե սպ ա նի ն [Գրիրոեդով]» և «սոցա երկոցո ւնց զիա կա ց I, ա լ մա ր մ ի ն ս ն հ րա մա նա լ Մ ա նո ւչա ր -խ ա նին եկն ի Նա­խիջևա ն և ա ստ էն մ ե ծա ւ յո ւդա րկա ւորեա , հա նդի սիլ ի ճա նա պ ա րհս ե ղա ք դէպ ի Սուրբ էջմիա ծին , զի ը ն դ բա րեպ ա շտ եա լ կտ ա կի Ո սկեա յ խ ա ն ո ւմ ի ն ա ն ղ ի Ս. է ջմիա ծին ի ս ի ո ո երկրի թա ղ ե ս ց ի , ուր ուրեք շիր- մա նցն մ ե ր ձ ա րժա նա ւոր հ ա մ ա րից ի ս ր բ ա ­զան հոգևոր կա ռա վա ր ո ւթ ի ւն սа'2.

Տ ա րակա ն կ ա ռա վա ր ո ւթ յա ն պ ա շտ ո ն ա ­կան վա վե րա գ ր ե ր ո ւմ Աղալոն հ ի շվ ո ւմ էիբրև ա զ ն վ ա կ ա ն (дворянин Лгало Енико- лапов;, ոՐՐ 1 8 0 4 թ վ ա կ ա ն ի ն մ տ ա դ ի ր է եղել փ ա խչել Պ ա րսկա ստ ա ն |3, որին ը ն դ դ ի ­մա դրե լ է գեներա լ Գուգովիչը. ա պ ա նա հի շ­վո ւմ է իբրև օ ս մ ա ն յա ն գործերի հեա ա խ ու­զող 1 8 0 6 թ վա կա ն ի ն '* ։ Մ ի վ ա վ ե ր ա գ ր ո ւմ ևս Աղալոն կո չվա ծ է կա լվա ծա տ եր , որն ո ւն ե ­ցել է ճորտ գ յո ւղա ցի ն ե ր |5ւ

Ա ղալոյին հա տ ուկ գլուխ ունի ն>[իրված Խ. Ա րով յա ն ի ր ն կ ե բ ա կ ի ց Գա /ոլստ Շ երմա -

Ю ւԼ . Պ ա ր ս ւ ս մ յ ա ն , ,Ա . Ս. Գրիրոեդովը և Հա յ-ո ո ւս Հա ր ա ր եր ռ թ յո ւն ն եր ը », Երեան, 1 9 4 7 , կ յ 23 և ա յ, ն,Հմմտ. И. к. Еннколопов, «Грибоедов и Восток», Ереван, 1954, стр. 179, прим. 2.

П ՛Լ - Գ ա ւ - ս ա մ յ ա ն , հիշյա լ դիրքը , ( ջ 2 1 7 ,12 Նույն տ եղում, կ 2 1 9 — 2 2 0 քրնդղձոսէր մեշրե-

Ր ".մ ի մեշ Л .,Л կ— Լ. Մ- Р . ) ,

՚3 «Акты Кавказской Археографической ко- мпссии», т. II, стр. 332.

ս Նույն տ եղում , I I I , Ա 5 7 7 — Տ 7 Տ ,

13 Центральный Государственный исторический архив Грузин. Путеводитель, под редакцией А. Иовидзе, Тбилиси, 1947. стр. 33.

հ „ , Ւ н и ՚ ^ ա լ օ - ա զ ա յ , որ և Ա Էնիկօլօփ եա նց» ենթա վեր նա գրի „ Լ Հեո,տ7ռ Л / " 41խյ ՛ "1'1ԱՈւթ յ ա ն, Աղալոն մա ն - ոե ք ձ Ի, 3 " : Վ: Ր Կ և տԻ րա պ ետ ե , / հա յն .ևե П ’ս ՎՐ,ա ռ Րո Ին' աՐա բ!-րենին, ՚ պ ա րս .Կերենին ե թ ա թ ա ր ե ր ե ն ի ն և « չափահաս ,/,. նելուց հ ետ ո ն շ ա ն ա կ , „ , յ Է Գիոր ի ,, " թ ա գ ա ժ ա ռ ա ն գ ի դոա նր թ ա ր յ ս,1 - ս А,ի մ I Նա ՚յ՚ն:1 '■ " Ի - Ա ի խ ե ի «փ ա շա 1.Լ , Л թ/ Հ գ մ ա ն հա ա ՛ Վր * 9 և պ ա րսից լեզուների»™, ա պ ա նաև ոո1 սերԼնխ Հ ենՐերա,

Ն եսվեա աևի հ ա ն ձ ն ա ր ա ր ռ թ յա մ ո 1Я0Г,թ վ ա կ ա ն ի ն նա բ ա ն ա կ ց ի մ կ Ա խա լցիխ էի,ի մ փ ա շա յի հետ , 1808 թ վ ա կ ա ն ի ն նա փ ա խ -չո լմ Է Է ջ միա ծին և ա յնտ ե ղ ի ց Թավրի զ , Լծա ռա յում Է պարսից թա գա ժա ռա նգ Լ ա ս .մ ի ր զա յի մ ոտ , երբ և վերա կո չվ ո ւմ կ Ա զա .ւա ր ֊խ ա ն ՝* ։ ՚

Գ. Շ երմա ղա ն -Վ ա րդա ն յա նր վ կ ա յո ,մ կ, որ «Աղա լար֊խ ա ն ը վ ա խ ճ ա ն ե ց ա լ 1846 թոլա ֊կա նի յո լլիսի 2 6 -ի ն և թ ա ղո ւե ցա ւ Բ֊ալրիզիբեր դ ի մէջ ե ղա ծ Ս. Աս տ ուա ծ ածն ի եկեղեցու գա ւթ ի հին պ ա րտ էզի հի լսիսա յին կ ո ղ մ ռ մ , հին ա ռա ջնորդա րա նի առջև»™,

Ինչ վ ե րա բ ե ր ո ւմ է Գ յո ղա լ-խ ա ն ո ւմ ի ն , նա , ը ս տ նույն Գ. Շ ե ր մ ա ղա ն֊Վ ա ր դա ն յա ն ի , «մեծ օ ժ ա ն դ ա կ եղա ւ ի ,ր ա մ ո ւս ն ո յ վա րկն ու կա րգը բա րձրա ցնե լո ւ մա ս ի ն , նա մա նա ւա նդ , որ Գ յոզա ,֊խ ա ն ո ւմ ը խ ե /ա ց ի , ճ ա րտ ա ր ա խ օս և երևեյի տ ա նտ իկ ի ն էր, վա սն ո ր „ յ և Ա բա ս ֊մ ի ր զա ն հ րա մ ա յե ց Նրան ա րձա կ -հա - մա ր ձա կ ելևմուտ ա ռնե լ իլր կա նա նոցը , ոց։ և տ իկ ի նները կ ընդո ւնէին շա տ պ ա տ ւո վ և յա ր գ ա ն ք ո վ , վա ս ն գի ոչ մ ի ա յն լա լ ձ ե ռ ա ­գործեր կա ներ , ա յլև շա տ լա լ քա ղ ց րա ւե ն ի ք պ ա տ րա ստ ե լ գիտ էր , զորս կր սովորեցնէր տ իկիններին» 2՝։ ՚

Ա յս Գ յո զա լ-խ ա նո լմ ը , ը ս տ նույն պ ա տ մ ի , չի, « խ ոլերա յից վա խ ճա նեցա լ» 1846 թ վ ա . կա նի « հոկտ եմբերի 26֊ին»Ղ2,

Ինչ վ ե րա բ ե ր ո ւմ է ա յն հա րցին , թ ե ինչու է տ ա պ ա նա գր ի Թ ինաթինը «մա հ տ ե ս ի »(հա յե ր ե ն ո ւմ ) և «միղղիս» (վ րա ցե ր ե ն ո ւմ ) կոչվա ծ, դա , հ ա վ ա ն ա կ ա ն է, կ ա պ վ ա ծ լինի ա յն հ ա ն գ ա մ ա ն ք ի հետ , որ նա իբրև ա մոլ֊ սին մ ե ծա տ ո ւն վ ա ճա ռա կա ն Գ րիգոր Ա /թի֊

16 °՜Նիւթեր ա ղղա յին պատմութեան հա մա ր, երեե/ի

Հա յկա զ ունр ի Պարսկաստանս, ա շխ ա տ ա սիրությա մբ Դ ա լ ո ա ս ւ Շ ե ո / ա 4 ա 6 ե ա ն ի . Ռոստով (Դ ոնի վ ե ր ա ,), 1 8 9 0 , կ 3 1 1 — 3 2 3 ,

•7 Նույն տ եղում, էշ 3 1 1 ։18 Նույն տ եղում, էշ 3 1 2 ,

19 Նույն տ եղում, էշ 3 1 3 1

20 Նույն տ եղում , էշ 3 2 3 <

21 Նույն տ եղում , էշ 3 1 5 /22 Նույն տ եղում, էշ 3 2 3 1

38 ( յ 1Г I՛ и. о ի ւ 195!)

բ ե շ յա ն ի ( որին վ ի ճա կվ ո ւմ էր ա ռև տ րա կա ն գործերով լինել ա յլևա յլ երկրներ ո ւմ ) , գոնե մ ի ա ն գ ա մ ե ղա ծ լիներ ո ւխ տ ի Ե րո ւսա ղեմ , որի ա յցելո ւներն էին ս ո վորա բա ր կոչվում яմա հտ ե ս ի ս — մղգ ս ի (ա յս ի ն ք ն Ք րիստոսի գ ե ր եզմա նն ա յցե լողներ ) ։

Ա նորոշ է մ ի ա յն , թ ե ինչո ՜ւ ա յս Թ ինա թի- նը թ ա ղվե լ է Ս. Գա յա ն ե ի վ ա ն քի բա կ ո ւմ 1822 թ վ ա կ ա ն ի օգ ո ստ ոսի 6-էց հ ետ ո23, ին չ­պ ես և ա նորոշ են 1829 թ վ ա կ ա ն ի ն ս պ ա ն ­

վ ա ծ Ա ղա լո յի քրոջ որդու* Ս ողոմոնի և նույն Ա ղալոյի մ ո ր ' Пս կ յա -խ ա ն ո լմ ի դ ա մ բ ա ր ա ն ­ների տ եղերը է շմիա ծնո ւմ ։

Ս ա կա յն ա ն կա խ ա յս բ՜ոլորից, вմա հտ եսի ք*ի նաթինի» տ ա պ ա նա գրի մ շա կո ւմը երկու լեզվով [* հա յերեն և վ րա ցերեն , ա յն էլ չա ­փ ա ծո ձևով, ի ն քն ի ն վ կա յո ւմ է գրա կա ն որոշ ճա շա կ ո ւնեցող ա րվ ե ստ ա գետ ների մ ա ս ն ա կ ­ց ո ւթ յա ն մ ա ս ի ն ա յգ գ ո րծո ւմ ինչպ ես Հ ա ­յա ստ ա նից , նո ւյնպ ես և Վ րա ստ ա նից։

\ ս Վ ь ւ Վ ս ծԾ Ն Ն Դ Ա Բ Ա Ն Ա Կ Ա Ն Տ Ա Խ Տ Ա Կ

Ս՜ա1ււհս|ւ Թինսւթին “ (1Դղւ}|ւս Թինսւթին^

ձ ն . 1 7 0 2 , վ ա խ ճ . в о գ ո ս ս ,.1 8 2 2 , թ ա ղ վ ա ծ Գ ա յա ն ե ի

վ ա ն ք ի բ ա կ ո ւ մ

* Պարոն Դրիդոր Ա լբիբեօյսւն

ձ ն . ? , վ ա խ է . ? , թ ա դ վ ա ձ ?

Ո սկյսւ-|սանոսք ձ ն . ? , յ ա ի ճ . 1820,

թ ա ղ վ ա ծ Ա մ ի ա - ծ ն ո լ մ

յ լ

Միրզա Դույ-դինա Ե նիկոլոփ յա ն ?

'հ յոդա լ-իւսւնումձ ն . մ ի ն չ - 1810 ,

վա խ ճ. 2 0 Հոէլտ.1 8 4 0 խ ո լե ր ա յի ց ,

թ ա ղ վ ա ձ ?

“ Ա դ ա լ ո - ք Լ կ

ք Ա ւ լ ա լ ա ր - ի ւ ա ն )

ձ ն . ? , վ ա խ է . 2 0Հ ո ւ լի ս 1 8 4 6 , թ ա ղ -

վ ա ձ Թ ա վ ր ի ղ ո լ մ

Մսւնոլտար-խան դ ո ւ ս տ ր ? ^ ► Մեւիքու! ?ձ ն . ? , վ ա խ է . ? , է ն . ? ,

թ ա ղ վ ա ձ ? վ ա խ է . ? , թ ա դ վ ա ձ ?

Պ ա յմա նա կա ն СошССЬг< ► ա մ ո ւ ս ն ա ց ա ծ

| ս ե ր ո ւ ն դ

Սօդոլքոն Մե|իքով ձ ն . ? , ս պ ա ն վ ա ծ Թ ե է ր ա ն ո ւ մ 1 8 2 0 ,

թ ա գ վ ա ձ Էջմիաձնում

23 Օգտվում ենք ա ռիթից որպ եսզի նշենք, որ այս Ւինա թինի դա մբա րա նի հենց կողքին, ա րևելքից, ա մ ­

փ ոփվա ծ Հ 195 5 թվա կա նի 9 հոկտ եմբերին վա խ ճա ն­վա ծ Մ ա յր Ա թոռ Ս. է/միա ծնի Գերա գույն Հոգևոր

Խորհրդի պատվավոր ա նդա մ Ստեփան Օհանչանի

Կամսարականի մ ա րմինը, որի հողա կույտ ը պսակվաձ է ա յժ մ համապատասխան հուչարձանով և տապանա - գրով.

՛Լ- ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ( ճ ա ր տ ա ր ա պ ե տ ա կ ա ն

ք յ ի տ ո ւ ր ւ ո ւ ն ն ե ր | ւ >)ո(յ1.նտ)

Թ Ո Р Բ Ս Թ Ո Ր Ա Մ Ա Ն Տ Ա Ն

(Բ ա զմա վա ստ ա կ հև տ ա զոտ ողի հի շա տ ա կին .

1934 թ վ ա կ ա ն ի մ ա ր տ ի 1-ին ը ն դ մ ի շտհ ե ռ ա ց ա վ իր ժ ո ղով ր դ ի ց հ ա յ մ շա կո ւ յթ ի խ ո շո րա գույն ն ե րկա յա ցո ւցի չնե րից մ ե կ ը ' Թորոս Թ որա մա ն յա նը ւ Նա հ ե ռ ա ց ա վ կ յա ն ­քի ց վ ա ս տ ա կ ա ծ , թ ո ղ ն ե լո վ սերո ւնդներին ա - վելի քա ն երեսուն տ ա րիների ի ր տ քնա ջա ն ա շխ ա տ ա ն ք ի հա րո ւստ պ տ ո ւղները , մ ի ա ն ­գնա հա տ ելի գ ի տ ա կ ա ն ժա ռա նգո ւթ յո ւն , որո հանդի սա ցա վ պ ա տ մ ա կ ա ն հ ա յ ճ ա ր տ ա ր ա ­պ ետ ո ւթ յա ն ո ւս ո ւմ նա սի ր ո ւթ յա ն ա մ ո ւր հ ի մ ­նա քա րը ւ Ա յն քա ն է մերվե լ Թ որա մա ն յա ն ի ա նունը հ ա յ ճ ա րտ ա ր ա պ ետ ո ւթ յա ն հետ , որ երբ ա ս ո ւմ ենք Թորա մ ա ն յա ն , հա սկա նո ւմ ենք հ ա յ ճա րտ ա ր ա պ ետ ո ւթ յո ւն , կ ա մ ա սո ւմ հա յ ճա րտ ա րա պ ետ ո ւթ յո ւն , իսկո ւյն մ տ ա ­բերո ւմ են ք նրա ի ս կա կա ն հ ա ն րա գ իտ ա րա ն ' Թորոս Թ որա մա ն յա ն ի ն ։ Ահա թ ե ինչու և մ ի ա ն գ ա մ ա յն ի ր ա վ ա ց ի էր մ ե ր սիրելի Վ ար­պ ետ Ա վետ իք Ի սա հա կ յա նը , երբ ա ս ո ւմ էր. ոՆա մեր հ ո յա կ ա պ ա վ ե րա կնե ր ի ու հ ո ւշա ր ­ձա նների ն ո ւ յն քա ն հ ո յա կ ա պ երգիչն էր»։

Անի ո ւմ և Շ իրակի ա յլ մ ա սերո ւմ , Արա- գա ծ լեռա ն փ եշերին թ ե Ա րա րա տ յա ն դ ա շ ­տ ա վա յր ո ւմ հ ա յ ճ ա րտ ա ր ա պ ետ ո ւթ յա ն ա ն ­խ ոնջ հ ետ ա ղոտ ողը ա ն ց ն ո ւմ էր հո ւշա րձա ­նից հո ւշա րձա ն, ա վ ե ր ա կ ի ց ա վե րա կ , լու­սա նկա րո ւմ , չա փ ա գրո ւմ և ո ւսո ւմնա սիրո ւմ էր, կո ւտ ա կե լով հ ս կա յա կա ն գ ի տ ա կ ա ն նյութ, որի մա նրա կրկ իտ և ո ւշա դիր քն ն ո ւմ ը հ ն ա ­րա վորո ւթ յո ւն տ վեց նրա ն ա ն ս ա ս ա ն բ ն ո ­րոշո ւմներ ձևա կերպ ել հ ա յ ճ ա րտ ա ր ա պ ե ֊ տ ոլթ յա ն կ ա զ մ ա վ ո ր մ ա ն , զ ա ր գ ա ց մ ա ն ու սկզբունքների մ ա ս ի ն ։ Ա յդ ն յո ւթ երը հ ի մ ք ծա ռա յե ցին ոչ մ ի ա յն իրեն բ ա զ մ ա թ ի վ հե-

մսւհվա ն 25-սւմյակի ա ռթ իվ )

տ ա զոտ ո ւթ յո ւն ն երի հա մա ր , այլև ա յնպ իս ի ն շա նա վոր ե վ ր ոպ ա ցի գ իտ նա կա նների , ինչ֊ պ իսին Հ ո վ ս եփ Ս տ րժի կովս կին էր, որը հիմ- ն ըվե լո վ Թ որա մա ն յա ն ի գ իտ ա կա ն հա րուստ ն յո ւթ երի ու ը ն դ հա նրա ցո ւմների վրա , հ ր ա ­տ ա րա կե ց ն շա նա վոր <гПе Ваиси ոտէ с!с Агтеп1ег ипс! Еигоре* երկհա տ որ մ ե ծ ա ­ծա վա լ ա շխ ա տ ո ւթ յո ւն ը ։

Ա յսպ իսով , ինչպ ես Կ ոմի տ ա սը հ ա վ ա ք ե ­լո վ ու մ շա կե լո վ գեղջկա կա ն երգերը , կա րռ- ղ ա ց ա վ քա ղ ա քա կ ի ր թ ա շխ ա րհին ն ե ր կ ա յա ց ­նել հ ա յկ ա կ ա ն երա ժշտ ո ւթ յո ւնը , ա յնպ ե ս էլ Թորա մ ա ն յա ն ը կ ա ր ո ղ ա ց ա վ գի տ ա կա ն ա շ ­խ ա ր հ ի ն ներկա յա ցն ե լ հա յ ժ ողովր դի բ ա զ ­մ ա դ ա ր յա ն ժա ռա նգո ւթ յա ն հա րուստ գ ա ն ­ձ ա րա ննե ր ի ց մ ե կ ը ' ճա րտ ա րա պ ետ ո ւթ յո ւն ը ։

Թ. Թ որա մա ն յա ն ը ծնվել է 1864 թ վ ա կ ա ­նին Թ ուրքիա յի Շ ա պ ին -Գ ա րա հ ի սա ր գ յո ւ­ղո ւմ ։ Իր կրթոլթ յոմ ւը նա ստ ա ցել է Կ ո ս ­տ ա ն դնո ւպ ո լս ո ւմ 1893 թ վ ա կ ա ն ի ն , ա վա ր ֊ տ ելով Գ եղա րվեստ ից ճ ե մա րա ն ի ճ ա ր տ ա ր ա ­պ ե տ ա կ ա ն բա ժա ն մ ո ւն ք ը , Մինչև 1900 թ վ ա ­կա նը ա շխ ա տ ե լ է Կ ո ստ ա նգնո լպ ո լս ո ւմ և Բոլլղա րիա յի մ ի շա ր ք քա ղ ա քն ե ր ո ւմ ։ Ա յնու­հետև, նպ ա տ ա կ ո ւնենա լով զրա ղվե լ հ ետ ա ­զ ո տ ա կ ա ն ա շխ ա տ ա ն ք ո վ , նա ձ եռնա րկո ւմ է ճա նա պ ա րհո րդո ւթ յո ւն ն երի ճ ա ր տ ա ր ա պ ե տ ո ղ թ յա ն դա ս ա կ ա ն երկրներո լմ , Փ արիզում ուն- կընդրո ւմ է ճ ա ր տ ա ր ա պ ետ ո ւթ յա ն և ա րվեստ ի նշա նա վոր պ ա տ մ ա բ ա ն ն ե ր ի ո։ տ ե ս ա ր ա ն ­ների դա սա խ ո սո ւթ յո ւն ն երը։

1903 թ վ ա կ ա ն ի ն բա նա ս ե ր Կա րա պ ետ Բ ա սմա ճ յա ն ի հետ Փ արիզից Հ ա յա ս տ ա ն գա ­ւով, Թ որա մա ն յա ն ր որոշո ւմ է մ նա յ ա յս .

40 I 5 1Г Ի Ս. Ծ Ի

տեղ և ի ր ուժերը Նվիրաբերել հա յ ճ ա ր տ ա ­րա պ ետ ո ւթ յա ն ո ւսո ւմնա սիրո ւթ յա նը ։ и Ուի։ - տ եցի մնա լ ա յն տ ե ղ ,— գրո ւմ է ն ա ,— ա շ խ ա ­տել, տ եսնել... մ ե ր ժ ողովր դի հա նճա րեղ չնա շխ ա րհիկ բ եկոր ն ե ր ը ' փ լա տ ա կներո լ և գ ե ր եզմա նա կա ն տ խ ո ւր հողա կոլյտ երո ւն տ ա - կեն ա զա տ ե լ և ցույց տա լ ա մբ ո դ շ գիտ ա կա ն ա շխա րհին» ։

Զուրկ լինելով ն յո ւթա կա ն և բա րո յա կա ն օժա նդա կո ւթ յո ւնից , հա ղթ ա հա րե լո վ բ ա զ ­մ ա թ ի վ դ ժվա րո ւթ յո ւններ , Թ որա մա ն յա ն ը

ձ եռնա րկո ւմ է մ ի բ ե ղ մ ն ա վ ո ր ու շնորհա կա լ ա շխ ա տ ա ն ք , որը շա տ տ ա րիներ հետ ո է մ ի ա յն նրա ն հ ա ն րա հա յտ դա րձնո ւմ ուգ նա հա տ ա ն քի ա րժա նա ցնո ւմ ։

Առա չին հ ետ ա զոտ ա կ ա ն ա շ խ ա տ ա ն ք ն ե ­րը սկսեց նա Անի ո ւմ , ուր դա ժա ն պ ա յմ ա ն ­ներո ւմ ա ն ց կա ցրե ց ձ մ ռա ն ա միս ն ե ր ը ։ Հ ի ­շե լով ա յդ մա ս ի ն , ն շա նա վոր հա յա գետ պրոֆ . Ն. Մ ա ռը գրո ւմ էր. аԱ պրելով ցուրտ , չտ ա քա ց վ ո ղ և մինչև ծնկները ա նձրևա ջրով լց վ ա ծ ս են յա կո ւմ , Թ որոս Թ որա մա ն յա ն ըհա ս ա վ ծա յրա հեղ ա ղ քա տ ո ւթ յա ն , նա օրեր ով սովի էր մ ա տ նվա ծ , ծա ծ կ վ ա ծ էր ց ն ց ո տ ի ­ներովս։

1904 թ վ ա կ ա ն ի գա րնա նը Թ որա մա ն յա նը էջմիա ծին է գա լիս, հո ւյս ո ւնենա լով օգնո ւ­թ յո ւն ստ ա նա լ ի ր կա րևոր գործն ա ռաջ տ ա նելու հ ա մա ր ։ Ս ա կա յն ա րժա նա նա լով ա նտ ա րբ եր վ ե րա բ ե ր մ ո ւն քի , խ ի ս տ վ շտ ա ­նո ւմ է գ իտ ո ւթ յա ն մ շա կ ը ։

Ա յգ ժ ա մ ա ն ա կ Խաչիկ վ ա ր դա պ ետ Դ ա տ - յա ն ը , որ մ ի քա ն ի տ ա րի ա ռա ջ ձեռնա րկել էր Զ վա րթնոցի պ եղո ւմ ները , ի մա նա լո վ , որ Թ որա մա ն յա ն ը ճա րտ ա ր ա պ ետ է, հ րա վիրո ւմ է նրա ն մա ս ն ա կ ի ց լինելու պ ե ղո ւմ ներին և կա զմե լո ւ բ ա ց վ ա ծ տ ա ճա ր ի հա տ ա կա գիծ ը ։ Թ որա մա ն յա ն ի մա սնա կցո ւթ յո ւն ը Զ վա րթնո - ց ի պ եղո ւմ ներին ճ ա կ ա տ ա գրա կա ն ն շա նա կո ւ­թ յո ւն է ո ւնենում ա յս հո ւշա րձա նի հա մա ր ։ «...Եթե ես պ ա տ ա հա բա ր վ րա չհա սնեի , և ը ստ կա նոնի չհետևեի յո ւրա քա նչյո ւր .բեկորի ը ն ­կա ծ տ եղին , դ իր քին և չա փ երին ,— գրո ւմ է Թ որա մա ն յա ն ը ,— և մ ն ա ր Խաչիկ վ ա ր դ ա պ ե ­տ ի հա սկա ցող ո ւթ յա ն և ա մ ե ն ինչ ոչնչա ցնե­լու ո ւղղո ւթ յա մբ տ ա րվեին մ ն ա ց ա ծ պ եղո ւմ - ները, պ ա րզա պ ես պ ե տ ք է մ ի ա ն գ ա մ ա յն կ ո ­ր ա ծ լիներ Զ վա րթ նոցի ընդհա նո ւր կ ա ռո լբ - վ ա ծ քն ու նե ՛րքին և ա րտ ա քի ն ձևերըՏ)։

Ա նվա նի գ իտ նա կա նի Զ վա րթ ն ո ց ո ւմ կ ա ­տ ա րա ծ բ ե ղ մ ն ա վ ո ր ա շխ ա տ ա ն ք ի փա յլուն պ սա կը հ ա ն դ ի սա ցա վ տ ա ճա ր ի վերա կա զմո ւ- թ յա ն ն ա խ ա գ ի ծ ը ։ Թեև ե ղա ն (Гուսյա լВ մ ա ս ­նա գետ ներ , ո ր ո ն ք ց ա ն կ ա ց ա ն հերքել տ ա ­ճա րի վերա կա զմո ւթ յո ւնը , ս ա կ ա յն ստ իպ վա ծ եղա ն հա մոզվե լ ա յն ա նհերքելի փ ա ստ եր ի շնորհիվ , որ նրա նց ն ե ր կա յա ցր եց Թ որա-

մա ն յա ն ը ։ Մ նա ցա ծ թ երա հա վա տ ներն է յ հրա ժա րվեցին ի րե ն ց դիրքերից , երբ երկղլ տ ա րի հետ ո Ա նիոլմ Զ վա րթ նո ց ի օրինա կով կա ռո ւց վա ծ Գագկաշքվլ տ ա վա րի պեղումներ/։ ժա մ ա ն ա կ գտ նվեց Գ ա գիկ թ ա գա վ ո ր ի ՜՜ար­ձա նը ի ր կա ռո ւցա ծ եկեղեցո ւ մոդելի հետ ։ Մ ոդելում եկեղեցին եռա հա րկ էր, ինչպ ես առաջուց իր վերա կա զ մ ութ յա ն մեջ ցո ւյց էո

Թ Ո Ր Ո Ս Թ Ո Ր Ա Մ Ա Ն Ց Ա Ն Ը Ա Ն Ի ք |Ի Մ

տ վել Թ որա մա ն յա ն ը ։ Ա յս հ ա ն գ ա մա ն քը զգա լիորեն բա րձ րա ցնո ւմ Է նրա հ ե ղ ի նա ­կութ յո ւնը գ իտ ա կա ն ա շխ ա ր հ ո ւմ , ճանաչել տ ա լիս ո րպ ես հա յկա կա ն ճա րտ ա րա պ ետ ո ւ­թ յա ն լա վա գո ւյն գիտ ա կ։

1904 —1912 թ վա կա ննե ր ի ն նա մ ա ս ն ա կ ­ց ո ւմ Է Ա նիի պրոֆ . ն. Մ ա ռի կ ո ղ մ ի ց գըլ- խ ա վ ո ր վ ո ղ հ նա գիտ ա կա ն ա ր շա վա խ մ բ ե ր ի ա շխ ա տ ա ն քն ե ր ի ն ։ Ա յդ տ ա րիների ը ն թ ա ց ­ք ո ւ մ Թ որա մա ն յա ն ը մա նրա կրկ իտ ուսում­նա սիրո ւթ յա ն ենթա րկեց Ա նիի ինչպ ես ե կ ե ­ղ եցա կա ն , ա յն պ ե ս Էլ քա ղ ա քա ց ի ա կ ա ն ճ ա րտ ա ր ա պ ետ ո ւթ յա ն շա տ հուշա րձաններ, կա զ մ ե ց ն րա նց չա փ ա գրո ւթ յո ւնները և վ ե ­ր ա կ ա զ մ ո ւթ յա ն նա խ ա գ ծ ե ր ը ։ Դ րանցից կա-

որելի է հիշա տ ա կն լ Մ ա յր Տ աճարը, Փրկչի, Ա բուղա մրենց , Ա ռաքելու/ և ա յլ եկեղեցի , հերը։ Ա ռա նձին վ ա րպ ետ ո ւթ յա մ բ են ի ր ա ­կա նա ցվա ծ հա տ կա պ ես Գ ա գկա շեն ե Բախ֊ տ ա րեկի եկեղեցիների , Ա նիի հ յո ւրա նոցի և Ա խուր յա նի վրա կա ռո ւց վա ծ կամուրջ// ւ/1, - ր ա կ ա ղ մ ութ յունները ։ Չ սա հմա նա փ ա կվե լո վ Բա գրա տ ուն յա ց հ ո յա կ ա պ մ ա յր ա քա ղ ա քի ճ ա րտ ա ր ա պ ետ ա կա ն հուշա րձա նների ո ւս ո ւմ ­նա սիրո ւթ յա մբ , նա իր հ ետ ա զոտ ո ւթ յա ն շրջա նա կներն ը ն դա րձա կեց , ը ն դ գ ր կ ե լո վ ողջ Շիր ա կի բա րձ րա վա ն դա կ ի , Ա րա դա ծոտ նի և Ա րա րա տ յա ն դ ա շտ ա վա յր ի հուշա րձա նները :

Ս կսա ծ 1905 թ վ ա կ ա ն ի ց Թ որա մա ն յա ն րպ ա րբերա կա ն մա մո ւլո ւմ հա նդես է գա լիս բ ա զ մ ա թ ի վ ն ա մ ա կ ն ե ր ո վ ու հ ո դ վ ա ծ ն ե ր ո վ , Հա յրենի երկրի հնո ւթ յո ւնների վ ե րա բ ե ր ­յա լ։ Հ ե տ ա քր քր ա կ ա ն են նրա «Ն ա մա կներ Ա նիի да հ ո դ վա ծա շա ր քը , «Զ վա րթ ն ո ց ի եկե֊ դեցին В և (Гէջմիա ծնի Տ ա ճա րըв հ ետ ա ղ ո ­տ ութ յո ւնները ։ Ավելի ուշ, 1911 թ վ ա կ ա ն ի ն նա հ րա տ ա րա կո ւմ է «Տեկորի տ ա ճա ր ըв ն շա նա վոր մ ենա գրո ւթ յո ւնը , որի մեջ ոչ

.Դ՚ԼԱՐԹՆՈՑ նԿն՚ԱյՏՈԻ ՀԱՏՍ.ԿԱԴ|*ԾԸ քՉափածոսյ>յուԱ №. ԹորսւմսւնւաՏի)

<1>ԼՍ.Ր1»-Ա18 ԵԿեՂԱՏԻՆ(ЧЬ ւ՚ակսւզմությւսն Թ. ԹոոսՍ՚սւնյսւնի յ

մ ի ա յն հա ն գա մա նոր ե ն ք ն ն ո ւմ է ա յս հու­շա րձա նի ճա րտ ա ր ա պ ետ ո ւթ յո ւն ն ՛ու կրա ծ փ ոփ ոխ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը , ա յլև շա րա դրո ւմ հա յ ճա րտ ա ր ա պ ետ ո ւթ յա ն կ ա զ մ ա վ ո ր մ ա ն մ/։ շա ր ք ս կ զ բո ւն քա յի ն հա րցեր ։ Հա ն դ ե ս գա լով հա յ ճ ա րտ ա ր ա պ ետ ո ւթ յա ն գ նա հա տ մա ն հա ր ց ո ւմ ե վ ր ոպ ա կա ն մ ի շա ր ք գիտ նա կա ն ֊ ների սխ ա լ կա րծ ի քն ե ր ի ք ն ն ա դ ա տ ո ւթ յա մ բ , Թ որա մա ն յա ն ը բ ա զ մ ա թ ի վ փ ա ստ եր ո վ հ ի մ ­ն ա վ ո ր ո ւմ է հա յկ ա կ ա ն ճա րտ ա ր ա պ ետ ո ւ­թ յա ն ի ն քն ո լր ո ւ յն ո ւթ յո ւն ր , ց ո ւ յց I՛ տ ա յիս, որ ա յն ոչ թ ե հա նդի սա նո ւմ է բ յո ւզա նդա ֊ կա ն ճ ա րտ ա ր ա պ ետ ո ւթ յա ն մ ի ճյուղը, ին չ­պ ես ջա նո ւմ էին ա պ ա ցուցե լ դ եպ ի փ ոքր ա զգո ւթ յո ւնների ստ եղծա ծ մ շա կո ւ յթ ի ն կ ա տ մ ա մ բ ա ր հա մա ր հա կա ն վ երա բերմո ւնբ ունեցող ե վ ր ոպ ա կա ն մ ի քա ն ի գ ի տ նա կա ն ­ներ , ա յլ ա ր գա ս ի ք է հ ա յ ժ ողովր դի բ ա զ մ ա ­դ ա ր յա ն շ ի ն ա ր ա ր ա կ ա ն գ ործո ւնեո ւթ յա ն և տ ա ղ ա ն դ ա վ ո ր ճա րտ ա ր ա պ ետ նե ր ի ս տ ե ղ ­

ծա գո ր ծա կա ն մ տ ք ի : Դրա հետ մ ի ա ս ի ն Թո- ր ա մ ա ն յա ն ր հա յ ճա րտ ա րս ւպ ետ ո ւթ յա \, կ ա զ ­մ ա վ ո ր մ ա ն և զ ա ր գ ա ց մ ա ն հա րդերը չէր քըն- ն ո ւմ մ ե կ ո ւսա ց վա ծ ։ Նա ցույց էր տ ա լիս նաև ա յն վ ւոխա ղդեցո լթ յո ւնները , ո ր ոն ք տեղի ունեին ժ ո ղովր դի պ ա տ մ ո ւթ յա ն տ ա րրեր ժ ա ­մա նա կա շրջա ններո ւմ ։

հիսս ։ բ ա ր ե ն պ ա ս տ ն շա նա կո ւթ յո ւն ո ւնե­ց ա վ Թ որա մա ն յա ն ի հ ա մ ա ր նրա գործու­նեո ւթ յո ւնը պ րոֆ . Ն. Մ ա ռի հ ետ «...որուն հ ո վա նա վոր ո ւթ յա ն տ ա կ ,— ինչպ ես նշում է

42 Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 1959

ԱՆԻԻ ՀՈՎՎ1* նկնՂ1>811Ի ՀԱՏԱԿԱԳԻԾԸ(Տ ա փ ա գա ւթ յո ւն ԹոոսմսւնյաՏի)

ուրիշների նա խ ա ձեռ ն ո ւթ յա մ բ կա զ մա կերպ ֊ վ ե պ ե ր իտ ա սա րդ ռեսպ ուբ լիկա յի Հո ւշա ր ­ձա նների պ ա հպ ա նո ւթ յա ն կ ո միտ են , որի ա նդա մ ն էր նա և բոլոր միջոցա ռումների գործոն մ ա ս ն ա կ ի ց ը ։ Հա ն դ ի սա նա լո վ Հ ա ­յա ս տ ա ն ի Պ ա տ մութ յա ն և ա րվ եստ ի ի ն ս տ ի ­տ ուտ ի գ իտ ա կա ն ա շխ ա տ ա կի ց ը , Թ որա մա ն- յա նը , չնա յա ծ ի ր ալևոր հա սա կին , գ լխ ա ­վոր ե ց հ նա գ իտ ա կա ն պ եղո ւմ ները հին Վ։ս- ղա ր շա պ ա տ ո ւմ և Գ եղա րդա ձորում ։ ն ա մ ե ծ ջա նքեր ու գ իտ ելի քներ գործա դրեց \Հա յա ս ­տ ա նի Պ ետ ակա ն թ ա ն գա րա ն ի ճա րտ ա ր ա ­պ ետ ա կա ն բ ա ժ ն ի կ ա զ մ ա վ ո ր մ ա ն հա մա ր ։

Թ որամ ա ն յա ն ն ա պ ր ե ց իր ժ ողովր դի ա - զա տ ա գ ր մա ն երջա նկութ յունն ու վա յե լեց նրա ա ն ս ա հ մա ն հոգա տ ա րո ւթ յո ւնը , ս տ ա ­ց ա վ հ ետ ա զոտ ա կ ա ն ա շխ ա տ ա ն ք ն ե ր կ ա ­տ ա րելո ւ լա յն հնա րա վորո ւթ յո ւններ ։ Կ յան- քի վերջին տ ա րիների ը ն թ ա ց քո ւմ նա մեծ ջա նա սիրո ւթ յա մբ ա շխ ա տ ո ւմ էր հ ր ա տ ա ր ա ­կո ւթ յա ն պ ա տ րա ստ ե լ իր <էն յո ւթ եր հա յ ճա ր տ ա ր ա պ ետ ո ւթ յա ն պ ա տ մութ յա ն» մ ե ­ծա ծա վա լ գիրքը, որի մեջ պ իտ ի ա մփ ոփ վ եին ի ր 3 0 -ա մյա հ ետ ա զոտ ա կ ա ն ա շխ ա տ ա ն ք ն ե ­ր ի ա րդ յո ւն քները ։ Ս ա կա յն ա յդ գր քի հ ա ­մ ա ր գ ր վա ծ մ ի քա ն ի գլո ւխ ներր ա յդպ ես էլ չա մբողջա ցվեցին , կ ի սա տ մ նա ց ի ն ։ Ծանր հ ի վա նդո ւթ յա ն հ ետ և ա նքով գ ա մ վ ա ծ ա ն- կողնին , նա ա պ ր ո ւմ էր ի ր փ ա յփ ա յա ծ ու­սո ւմնա սիրո ւթ յա ն ա վ ա ր տ մ ա ն տ ենչով, որը ա յդպ ե ս էլ ն րա ն չվ իճա կվե ց հ րա տ ա րա կվա ծ տեսնել։

Հ ի վա նդ ո ւթ յա ն ը ն թ ա ց քը գնա լով ա յն քա ն բա ր դա ցա վ , որ ■ երբ 1934 թ վա կա նը

ի ն ք ը ,— խ ա ղ ա ղ և ա պ ա հո վ կա տ ա րե ցի ոչ մ ի ա յն ինձի , ա յլև հ ա մ ա յն գ իտ ա կա ն ա շ ­խ ա ր հ ի հ ա մ ա ր շա հեկա ն մ ի մ ե ծ գործ 1)։

Պրոֆ. ն. Մ ա ռը բա րձր գ նա հա տ ե լով Թո­ր ա մ ա ն յա ն ի ա րժա ն ի քն ե ր ը , ստ եղ ծ ե ց հ ն ա ­րա վո ր բա ր ե նպ ա ստ պ ա յմա ն ն ե ր ը նրա ա շ ­խ ա տ ա ն ք ի հա մա ր , հ ո վա նա վոր ե ց նրա ն ն յո ւթ ա պ ես և բա րո յա պ ես ։ Դ րա հետ մ ի ա ­սին նա ն ե ր կա յա ցր եց Թ որա մ ա ն յա ն ի ն ռու­սա կա ն գ իտ ա կա ն շրջա ններին, Գ իտ ութ յո ւն ­ների կա յս ե րա կա ն ա կ ա դ ե մ իա յո ւմ ք ը ն - նա ր կ մա ն դնե լով Ա նիում կա տ ա ր ա ծ նրա չավհա գրո ւթ յո ւններն ր ւ վ ե րա կա զ մ ո ւթ յո ւն- ները, ի նչպ ես և հա յե ր ենից ա ն ձա մ բ ռո ւսե ­ր ե ն թ ա ր գ մա ն ե լո վ ու հ րա տ ա րա կե լո վ *էջ֊ մ իա ծ ն ի տ ա ճա ր ի հնա գո ւյն ձևերըа ո ւսո ւմ ­նա սիրո ւթ յո ւնը ։

Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ Ս ո վ ետ ա կա ն կա րգեր հ ա ս ­տ ա տ վե լո ւց հետ ո , Թ որա մա ն յա ն ը մ ե ծ ե - ռա նդով մ ա ս նա կ ց ե ց հ ա յ ժ ողովր դի ն վ ի րա ­կա ն հուշա րձա նների պ ա հպ ա նո ւթ յա ն և ո ւ­ս ո ւմ նա սիրո ւթ յա ն ա շխ ա տ ա ն ք ի ն ։ ն րա , ժ ո ­ղ ո վ ր դա կա ն նկա րիչ Մ ա րտ իրոս Սա ր յա նի , ճա րտ ա րա պ ետ Ա լեքսա նդր Թ ա մա ն յա նի և

ԱՆԻԻ ՀՈՎ.4Ի հԿԵՂն8ԻՆ(4հրակագւ1ուրյա& (*. ^որամանյաՏի)

փ ետ րվա րին , մա հ վ ա ն ի ց ա ռա ք, ն շվ ո ւմ էր նրա գ իտ ա -հ ետ ա զոտ ա կա ն գործո ւնեո ւթ յա ն 30-ամ յա կ ր , Թ որա մա ն յա ն ր հ նա րա վոր ո ւ­թ յո ւն չո ւնեցա վ մա սնա կցե լո ւ իր մ ե ծա ր մ ա ն երեկոյինւ Հ ա յա ս տ ա ն ի կա ռա վա ր ո ւթ յո լն ր , բա րձր գ նա հա տ ե լո վ ա նխ ոնջ գ իտ նա կա նի ծա ոա (ութ յուններր հա յկ ա կ ա ն ճա րտ արսւ֊ պ ետ ո ւթ յա ն ո ւս ո ւմ նա սիրո ւթ յա ն ա ս պ ա ր ե ­զում , շնորհեց նրա ն գ իտ ո ւթ յա ն վ ա ս տ ա ­կա վոր գործչի պ ա տ վ ա վ ո ր կոչումր։

Նրա մա հ վ ա ն ի ց հետ ո , 1942 թ վա կա նին , լույս տ ե սա ն вՆ յութեր հա յ ճ ա ր տ ա ր ա պ ե ­տ ո ւթ յա ն պ ա տ մո ւթ յա ն» գր քի ա ոա ջին, իսկ 1948 թ վ ա կա նին նա և երկրորդ հ ա տ ո ր ր , որոնց մեջ ի մ ի են հ ա վ ա ք վ ա ծ ն ա խ ա ս ո վ ե ­տ ա կա ն և ս ո վ ետ ա կա ն շրջա ններո ւմ բ ա զ ­մ ա թ ի վ պ ա րբե րա կա ննե ր ո ւմ հ րա տ ա րա կվա ծ

նրա հոդվա ծները , ա ռա նձին գրքերը և ա ն ­տ իպ ա շխ ա տ ութ յո ւնները , Ե րկհա տ որ ա յդ ստ վա ր ժ ողովա ծո ւի հ րա տ ա րա կո ւմ ը հ ա ն ­դ ի ս ա ց ա վ Թ որա մա ն յա նի պ ա յծ ա ռ հ ի շա տ ա ­կի լա վա գո ւյն հա վերժա ցո ւմ ը , միևնույնժ ա մ ա ն ա կ խ ո շո ր չա փ ով նպ ա ստ եց հա յ ճա րտ ա ր ա պ ետ ո ւթ յա ն պ ա տ մ ո ւթ յա ն հ ետ ա ­գա ո ւս ո ւմ նա սիրո ւթ յա ն գործին,

Վերջին տ ա րիների ը ն թ ա ց քս ւմ լո ւյս են տ եսել բ ա զ մ ա թ ի վ նոր ո ւ ս ո ւմ ն ա ս ի ր „ լթ յ „ ձ . ներ ն վ ի ր վ ա ծ հա յ ճա րտ ա րա պ ետ ո ւթ յա ն պ ա տ մո ւթ յա ն ը , ո ր ո ն ք հ ի մ նա կա ն ո ւմ խ ա ր ը ս . խ ր վ ե լո վ բ ա զ մ ա վ ա ս տ ա կ հետ ա զոտ ողի գ/,. տ ա կա ն հա րո ւստ ժա ռա նգո ւթ յա ն վրա , շա ­րո ւնա կ ո ւմ են ա յն ն վ իրա կա ն գործը, որին ա ն պ ա յմ ա ն ա զ ն ի վ կ ե րպ ով ծա ռա յե ց ի ր ա մ - բ ողջ կ յա ն ք ո ւմ ճ ա րտ ա ր ա պ ետ Թորոս Թո- ր ա մ ա ն յա ն ր ։

Հ ■ Գ. ԽԱԼՓԱԽՅՅԱՆ

(ճա րտ ա րա պ ետ ա կա ն գիտությունների թեկնածու)

Շ Ր 2 Շ ն » Գ Ր Ո Ւ Թ Յ Ո Ի Ն Ն Ե Ր Ը Հ Ա Յ Կ Ա Կ Շ ն ( ք Շ Ր Տ Ա Ր Ա Պ ե Տ Ո Ի Թ Յ Ա Ն

ՍՏԵՂծԱԳՈՐծՈՒԹՑԱՆ ԿՈՄՊՈ^Ի8ԻԱՑՈԻ1Ր*

Հա զ վա գ յո ւտ օր ինա կնե րի թ վ ի ն է պ ա տ ­կա նո ւմ Ն որա վա նքի Ս. Ա ստ վա ծա ծին ե կ ե ­ղեցու կա ռո ւց մա ն ժ ա մ ա ն ա կ ը նշող ա ր ձա ­նա գրո ւթ յո ւնը ։ Նա զ ետ եղվա ծ է ա ոա ջին Հարկի ա րև մտ յա ն մ ո ւտ քի պ որտ ա լը երիզող շրջա նա կի վրա ։ Ո ւռուցիկ ռելեֆ ով խ ոշոր տ ա ռերը կրկնո ւմ են նույն ո ւռո ւցիկա գոգա - վո ր կոր ձևը, ինչ որ ունի պ որտ ա լի շրջա նա ­կի պ րոֆիլը։ Տառերի մա կերև ո ւյթ ը հա վա - սար չէ։ պ ա տ ի մա կերև ույթ ին , ինչպ ես ա ռ ­հա սա րա կ ա ր վ ո ւմ էր Հ ա յա ս տ ա ն ի ուռուցիկ ա րձա նա գրո ւթ յո ւն ներո ւմ , ա յլ լի ո վին դուրս են պ րծա ծ , ո ր ո վ և ը ն դ գ ծ վ ա ծ է ա ր ձ ա ն ա ­գրո ւթ յա ն գ ե ղա րվ ե ստ ա կա ն ն շա նա կո ւ­թ յո ւնը , պ որտ ա լի ճա րտ ա ր ա պ ետ ա կա ն հ ա ր ­դա ր մա ն մեջ։

Ն որա վա նքի գա վ թ ի մ ո ւտ քի պ որտ ա լի կա մա ր ի բա րա վ ո ր ի վ ր ա յի 1321 թ վա կա ն ի ա ր ձա նա գրութ յո ւնը կ ա տ ա ր վ ա ծ [է ինչպ ես խ ո ր ա ց վ ա ծ , նո ւյնպ ես բա ր ձ րա ց վա ծ ռելե­ֆով (նկա ր 17): Խ որա ցվա ծ ռելեֆը կ ի րա ռ ­վ ա ծ է ա ր ձա նա գրո ւթ յա ն հ ի մ նա կա ն տ ե քստ ի հ ա մ ա ր , որը դ ա ս ա վ ո ր վ ա ծ է կա մա ր ի երիզով և բա րա վ ո ր ի ներքևի գ ծ ո վ ։ Պ ատելով հա րթ մա կերև ո ւյթ նե րը ’ խ ո ր ա ց վ ա ծ ա րձա նա գրո ւ­թ յո ւն ն եր ը չխ ա խ տ ե լո վ զ բա ղեցրա ծ մ ա կ ե ­րև ույթի տ եկտ ոնիկո ւթ յո ւնը , մ ի ա ց ն ո ւմ են եռա տ երև պ ա տ կեր ո վ երկու շա ր քո վ ք ա ն ­դ ա կ վ ա ծ ա ղեղնա կա լը բա րա վ ո ր ի զա ր դա ­քա ն դա կ ի հետ ։ Ո ւռուցիկ տ ա ռ ե ր ո վ ք ա ն դ ա կ ­վ ա ծ է ը ս տ երևույթին փ որա գրող վա րպ ետ ի կ ա մ ճ ա րտ ա ր ա պ ետ ի ա նո ւն ը ։ Նրա տ ա ռերը հմտ որե ն հ յո ւս վա ծ են փ ա ր թ ա մ բուսա կա ն

* Շա րունա կվա ծ ոէքմիա ծին» ա մսագրի է959 թ վա ­

կանի М М Ր -ի ց և Գ -ից.

զա րդա քա նդա կի մեջ, որը ֆոն Է ծա ռա յո ւմ գորգի վրա Հիսոլս Մ ա նկա ն հետ նստ ա ծ Ա ստ վա ծա մոր բա րձ րա քա նդա կ պ ա տ կերի հա մա ր ։ Տառերը և զա րդա քա նդա կը իրա րից զա տ ել դ ժ վա ր Է ։ Փ ոխ ա րինելով զ ա ր դ ա քա ն ­դա կին , ա րձա նա գրո ւթ յո ւն ը կա տ ա րո ւմ Է բա ց ՚ս ռա պ ես գ ե ղա րվ ե ստ ա կա ն դեր։

Ո ւռուցիկ և խ ո ր ա ց վ ա ծ տ ա ռերի գ ե ղա ր ­վ ե ստ ա կա ն դերի և նշա նա կո ւթ յա ն ա ռավեք պ ա րզ օրինա կ կա րելի Է տ եսնել Բա սարգե- չարի մ ի տ ա ՜պ ա նա քա րի կող քի նիստ ի ձև ա ­վ ո ր մա ն մեջ (1666 թ .) ։ Հ ի մ ն ա կ ա ն մ ա կա - գրութ յունը , որը երե ք կ ո ղմ ի ց պ ա րո ւրո ւմ Է երկու հեծ յա լների կ ո ղ մ ի ց եղջերուի ։Էրա կ ա ­տ ա րվ ո ղ որսի տ եսա րա ն , կ ա տ ա ր վ ա ծ է խ ո ­ր ա ց վ ա ծ ռելեֆով։ Ա յս հ ա ն գ ա մ ա ն քը ո ւ­ժեղա ցրե լ է շրջա նա կի ձևը և նուրբ ա նցո ւմ է ստ եղծել զա րդա րվա ծ մ ա ս ի ց դեպ ի հու­շա րձա նի կ ո ղա յի ն կ ո ղմեր ի հա րթ մ ա կ ե ­րևույթները, ի ս կ ո ւղղա նկ յա ն մեջ դա ս ա վ ո ր ­վ ա ծ թ վ ա կ ի ր ա րձա նա գրո ւթ յո ւն ը , շնորհիվ իր ուռուցիկ ռելեֆի, մ ե կ ն ա բ ա ն վ ա ծ է որպես դեկոր, ա յդպ ե ս էլ նա ը ն կա լվ ո ւմ ւէ։

Ա ռա քե լոց վա ն քի Կա րա պ ետ ի խ ա չ ք ա ­րո ւմ ը ն դա րձա կ ա րձա նա գրո ւթ յա նը հ ա տ ­կա ց վա ծ է երկրորդա կա ն տ եղ , ո ր ո վ և պ ա յ­մ ա ն ա վ ո ր վ ա ծ է տ ա ռերի խ ո ր ա ց վ ա ծ հ ա տ ­վա ծ քը ։ Ժ ա պ ա վենի ն մ ա ն երիզե լով խա չի պ ա տ կերը , ա ր ձա նա գրո ւթ յո մ յո ւմ ոչ մ իա յն ո ւժեղա ցնո ւմ է նրա ձևը, ա յլև կա տ ա րո ւմ Ւ, շա ղկա պ ի դեր բ ա ր ձ ր ա ց վ ա ծ և խ ո րա ց վա ծ մա կերև ույթների միջև, ի ս կ խ ա չ քա ր ը պ ս ա ­կող սա լի ձ ա խ կ ող մ ի >[րա գտ նվող ուռու­ցիկ մա կա գրո ւթ յո ւն ը ո ւժեղա ցնե լով և հա- րըստ ա ցնե լո վ զա րդա քա նդա կը , մ ի ա յն դ ե ­կ ո րա տ իվ ն շա նա կութ յո ւն ունի։

Ը նդհա նրա պ ես ա րձա նա գրո ւթ յո ւն ներըմեծ մ ա ս ա մ բ հո ւշա րձա նին ժա մա ն ա կ ա կ ի ց քեն, ն րա նցից մ եծա գո ւ յն մա ս ը կա տ ա րվա ծ է զգա լիորեն ուշ, հ ա ճա խ հուշա րձա նի կ ա ­ռուցումից մ ի քա ն ի հա ր յո ւր տ ա րի հ ե տ ո ։ II ովորա րա ր ա րձա նա գրո ւթ յո ւն ները փ որա - ,,բ վ ո ւմ էին պ ա տ ի ա րդեն պ ա տ րա ստ ի հա րթ մա կերև ո ւյթ ի , թ ա գ ի կ ա մ որևէ ճ ա ր տ ա ր ա ­պ ետ ա կա ն մ ա ն ր ա մ ա ս ի վ րա , ինչպ ես օ ր ի ­նա կ ' ս յա ն բ ն ի և ա ր ա կի , կա մա ր ի կողքի .

զա րդի Ս. Ա ստ վա ծա ծին եկեղեցո ւ 1855 թ վ ա կ ա ն ի Չ ա մո յե ն ց Մ իքա յե լի ա ր ձա նա ­գրութ յունը , որը փ որա գրվե լ է ա ռա նձին սա - (ի ։[րա ե հետ ո ա գուցվել պ ա տ ի մեշ։ Կ ենտ ­ր ո նա կա ն դիրքր , և երիզող պ րոֆ իլա ցվա Л շր շա նա կր , որն ի ր չա փ երի հա րա բերո ւ­թ յո ւն ն ե ր ո վ ն ե րդա շնա կո ւթ յա ն մ ե շ Հ պ ո ր . տ ա լի ո ւղղա նկ յո ւն եզրա կա լի հ ե տ ' ՚ օ ր գա ­նա կա ն կա պ են ստեգծէղ ա րձա նա գրո ւթ յա ն և ճա կա տ ի դ ե կ ո րա տ իվ հա ր դա րա ն քի միշև,

Ն կ ա ր 17

и И Ч Н И и Ч - Գ Ա վ * Ի Շ Ք Ա Մ Ո Ւ Տ Ք Ի '|Ա 1 Ր Ա Ր Ի Բ Ա Ր Ա Վ Ո Ր Ի Ա Ր Ա Ա Ն Ա Գ Ր Ո Ի 1 * -Ո Ո հՆ 1 :

դ ռա ն եզրա կա լի ևայլն։ Ա յսպ իսի դ եպ քերո ւմ փորագրիչ/։ հ նա րա վորո ւթ յո ւն ները ս ա հ մ ա ­նա փ ա կ Էին ։ Շատ հ ա ճ ա խ ա րձա նա գրո ւ­թ յա ն հա մա ր հա տ կա ց վա ծ մա կերև ո ւյթ ի վրա որևէ բա ն փ ոխ ե լո ւ ի ր ա վ ո ւն քի ց զուրկ լի ­նելով, փ որա գրողը նրա ն ա նհ րա ժե շտ ճա ր ­տ ա րա պ ետ ա կա ն ձև ա վորո ւմ տ ա լո ւ հ ն ա ր ա ­վորութ յո ւն չուներ։ Ա յդպ իսի ա ոձա նա գրո ւ­թ յո ւնները դա ոն ո ւմ էին պ ա տ ա հ ա կ ա ն ե շա տ հ ա ճ ա խ էլ խ ա խ տ ո ւ մ էին ճ ա ր տ ա ր ա ­պ ետ ա կա ն դ ետ ա լի և ը ն դ հա ն րա պ ես ճ ա կ ա ­տ ի կ ո մպ ո զ ի ց իա յի մ իա սն ո ւթ յո ւն ը ։ Բ ա ց ա ­ռութ յուն են կա զ մ ո ւմ մ ի ա յն մ ի քա ն ի ա ր ­ձա նա գրո ւթ յո ւններ , ին/ս/և։։ որինւսկ ' Գե-

Ավելի ուշ, ն ե րսո ւմ կա տ ա րվ ո ղ ա ր ձ ա ­նա գրո ւթ յո ւնների հ ա մ ա ր վւորագրիչ վ ա ր ­պ ետ ները շա տ հ ա ճ ա խ պ ա տ եր ր ներկում էին զա նա ղա ն ներկերով ։ ն ո ր ֊Գ ետ իկի Ս. Ա ստ վա ծա ծին եկեղեցո ւ ս ե ղա նի ա բսիդի հ ա ր ա վ ա յի ն կեսի վ րա գտ նվող ա րձա նա ֊ զրութ յունր , որը կա ղա պ ա րի օգ նո ւթ յա մ բ ներկվե լ է փ որա գրվե լո ւ հա մա ր , փ որա գ ր ե ­լուց հետ ո պ ա տ լ։ նորից ծա ծկվել է կա րմիր գույնով

Մ եծ դ ե կ ո րա տ իվ ն շա նա կո ւթ յո ւն է տ ըր- վա ծ կա ր մ ի ր գո ւյն ով ն ե ր կվա ծ և ա յստ եղ

26 Լ , . Օ ա ն փ օ յ ա դ ւ ա ն , ոՄխիթար Գոշր ե Ն որ ֊Գ ետ իկ

վա նբրո, էք 153 ։

4(> է « Մ Ի II ս Ի 1.19.1!)

դա սա վոր վա ծ ը ն դա րձա կ ա ր ձա նա գ ր ո ւթ յա ­նը (1260—1266 թ . թ-)ւ Նրա տ ա ռերը աչքիէին ը նկնո ւմ իրենց կա տ ա ր մ ա ն նրբո ւթ յա մբ ։ Բառերի մ ի մա ս ը գ ր վա ծ ՛է խ ո շոր , մ ինչ!։ 60 սմ. բա րձրո ւթ յա ն հա սնող տ ա ռերով ։

Մ ի փ ոքր ա յլ կ երպ է լո ւծվա ծ Հո վհա ննա - վ ա ն քի գ լխ ա վոր տ ա ճա րի սեղա նի ա բսիդի 1427 թ վ ա կ ա ն ի ա րձա նա գրո ւթ յա ն ձև ա վո­րո ւմը ։ Տ ա ռերը դա տ ելու հա մա ր պ ա տ ի դա շտ ը ներկվա ծ է սպ իտ ա կ գույնով (նկսււ՝

ա րձա նա գրո ւթ յո ւն ը ա չքի է ը ն կնո ւմ ս պ ի ­տ ա կ ֆոնի շնորհիվ , որի վրա նա տ եղա վ ո ր ­վ ա ծ է։ Ա յս կ ա պ ա կց ո ւթ յա մ բ կ իսա խ ա վա ր ներքին տ ա րա ծո ւթ յա ն դ ե կ ո րա տ իվ ձևա­վ ո րմա ն մեջ ա րձա նա գրո ւթ յո ւն ը ա վելի մեծ նշա նա կութ յո ւն ւէ ստ ա ցել, ք ա ն ցա ծր դ ա ­սա վորվա ծ , զա ր դա քա ն դա կ ո վ հա րդա րվա ծ խ որշերը ։

Ա րձա նա գրութ յո ւնները ա ր վ ո ւմ էին ոչ մ իա յն կա ռո ւց վա ծ քի քա րե մա սերի վրա ,

Ն կ ա ր 18Հ Ո Վ Հ Ա Ն Ն Ա Վ Ա Ն Ք Ի Գ Լ Խ Ա Վ Ո Ր Տ Ա Ճ Ա Ր Ի I I Ս Վ Ա Ն Ի Ա Ր Ս Ի Դ Ի Ա Ր ս Ա Ն Ա Գ Ր Ո Ի Թ Յ Ո Ի Ն Ը

18): Ա նմիջա պ ես վերը փ որա գրվա ծ է նըր֊ բա քա ն դ ա կ մ ի խ ա չքա ր , որի կ ո ղմեր ո ւմ սպ իտ ա կներով ն կա ր վա ծ են մ ի մ յա ն ց ոլղղը- վ ա ծ պ ա րզ նա խ շե ր27, Գ եղա րդի քա ր ա յր ի մ ի ­ք ՛' «Ավազանս կոչվող տ ա ճա րի ներսի հ ա ­ր ա վ ա յի ն պ ա տ ի Վրա գտ նվող Պռոշ Խ ա ղ- բա կ յա ն ց ի ա րձա նա գրո ւթ յա ն և նրա պ ա րա - գիծը զա րդա րող նա խ շը նո ւյնպ ես ներկվա ծ են սպ իտ ա կ գո ւյնով (նկա ր 14): Շ րջապատի բա ց մ ոխ րա գո ւյն ֆոնի վրա , որր վ ե ր ի մ ա ­սո ւմ փ ո խ ա ն ց վ ո ւմ է դեղնա վո ւն երա նգների ,

27 Գ ա ւ - հ գ ի Տ ա ր ք ե պ ի ս կ ո պ ո ս Հ ո վ ս ե փ յ ա ն , а Գրչության արվեստը հա յոց մ ե ք ։, էք Տ , ա ղյուսա կ 1 ։

Հ ա յ ա ր վ եստ ի պ ա տ մ ո ւթ յա ն մեջ թ եև հ ա ­տ ուկենտ , բ ա յց կա ն օրինա կներ , որոնցից երևում է, որ ա րձա նա գրո ւթ յո ւն ները փորվել են նաև խ ճ ա ն կ ա ր ի և ն ե ր զա ր դա րումների մեջ, ինչպ ես նաև շե ն քի փ ա յտ յա - մա սերի վրա ։

Ե րո լսա ղեմի հա յո ց Սրբոց Հա կոբ յա նց Մ ա յր Տ ա ճա րի դա սի հա տ ա կի խ ճա նկա րի վ րա յի ա ռա վե լ հին ա րձա նա գրո ւթ յո ւնը հա սնո ւմ է մինչև Զ— է դարերը™։ Կենտ ­ր ո նա կա ն տ եղ է գ րա վո ւմ խ ճ ա ն կ ա ր ­ների կ ո մ պ ո զ ի ց ի ա յո ւմ յո թ տ ո ղա նի ար-

28 Նույն տեղումւ

и

Ն կ ա ր IОН М ,Ա Ն Ի Վ Ա Ն Ք Ի Ս . Ա Ո -Ս .Փ Ы.ПВ հ Կ Ե Ղ հ Տ Ո Ի

Փ Ա Յ Տ Յ Ա Փ Ո Ր Ա Գ Ր Վ Ա Ծ Գ Ո Ի Ռ Ը

ձա նսւգրո ւթ յո ւնը , որը և շ ե շտ վա ծ է մուգ ■գույնով բ ա ց ֆոնի վ րա ։ Ն երքևում, մ ա կ ա ­գրո ւթ յա ն տ ա կ գտ ն վ ո ղ դ ա ս ա վ ո ր վ ա ծ ք ա ­ռա կուսիներից բ ա ղ կ ա ց ա ծ ե րկրա չա փ ա կա ն զա րդա նկա րի շերտ ը լրա ցն ո ւմ է ա ր ձ ա ն ա ­գր ո ւթ յա մբ զ բ ա ղ ե ց վա ծ քա ռա կո ւս ի ձև ո ւ­նեցող մ ա կ ե ր ե ս ը ։ Ս րա շուրջը ե ռա ճոպ ա ն հ յո ւս վա ծքի մ ի շրջա նա կ կա ' երիզվա ծ սպ ի տ ա կ գծերով ։

ուշ շրջանին է վ ե րա բե ր ո ւմ էջմիա - Տ ա ճա ր ի սեղա նի պ ա տ կերա կա լի

ն ե ր զա ր գա ր վա ծ մա կա գրո ւ֊ փ եղկի կ ենտ րոնը մ ի բ նա նը -

կար է սա դ ա փ յա ն երզա րդո ւմ ով , 1720 թ վ ա կ ա ն ի ժ ա մ ա ն ա կ ը նշող, ն կա րի վերև ո ւմ և ներքևում դ ա ս ա վ ո ր վ ա ծ ա րձա նա գրո ւ­թ յո ւն ը ս ա հ մ ա ն ա փ ա կ ո ւմ է ն րա զա րգա ցո ւ­մ ը դեպ ի վ ե ր և վա ր և զա տ ո ւմ է բ նա ն կա ր ր ' իրեն պ ա րո ւրող եռա շերտ բո ւսա - ե ր կրա չա - փ ա կա ն ո գ նա մ ենտ ից ։

Ա րձա նա գրո ւթ յո ւնները փ որա գրվո ւմ կին նաև փ ա յտ ի մեջ, զա րդա քա նդա կնե ր ի հետ մ ի ա ժ ա մ ա ն ա կ , Մ եծ մ ա ս ա մ բ դ րա ն ք տ ե ­ղ ա վո ր ո ւմ էին շինա ն յո ւթ երի կարևոր մ ա ­սերի ս յո ւնա գ լո ւխ ների , դ ռա ն ւիեոկեոիև ա յլ մա սերի մեջ։

Հ ե տ ա քր քր ա կ ա ն է Հա ղ բա տ ի ժ ո ղ ո վ ր դա ­կա ն բնա կե լի ս,ա ն «գլխատան» , ներս ի ս յունա գլո ւխ ,։։ Շ ինա րա րո ւթ յա ն ժ ա մ ա ն ա ­կը նշող 1864 թ վ ա կ ա ն ի մա կա գրո ւթ յո ւնները ձև ով I, տ ե ղա գրո ւմ ո վ հա ջող ներդա շնա կո ւ­թ յա ն մեջ են ս յո ւնա գ լխ ի ոլորագծի և զ ա ր ­դ ա քա նդա կնե ր ի հետ ։

Հա րո ւստ զ ա ր դա քա ն դա կ ն ե ր ո վ ծա ծկվա ծ դռների փ եղկերի վ ր ա յի ա րձա նա գրո ւթ յո ւն ­ները, մ ե ծ մ ա ս ա մ բ տ ա րբեր բ ն ո ւ յթ ի օ ր ն ա ­մ ե նտ ն ե ր ի հա մա ր , կա պ ող օ ղա կի դեր էին կա տ ա րո ւմ , Ո րպ ես օ ր ի նա կ կա րող է ծ ա ­ռա յե լ Սևանա վ ա ն ք ի Ս. Ա ոա քելոց եկեղե-Ո \ " К , թ Հ.ա Կա նԻ Փ որա գրվա ծ դուռը քնկսւր 19): Կ ենտ րոնո ւմ Ա ստվածա շնչիով ե ր ց րա ծ ն յո ւթ ից կ ա զ մ ս ծ մ ի բա ր ձ րա ­քա ն դ ա կ է, ի ս կ ն րա տ ա կ ը ' բ ո ւսա կա ն ն ա խ ­շի մ ի խ ո շո ր վա րդ , Ա յս բո լորը պ ա րուրվո ւմ է ուռուցիկ մ իտ ո ղ ա ն ի մա կա գ ր ո ւթ յա մ բ , որից դուրս դ ա ս ա վ ո ր վ ա ծ է երկրա չա փ ա ­կա ն ձևի հ յո ւս վա ծ ք , Ա յսպ իս ո վ մա կա գրո ւ­թ յո ւն ը ա ն ց ո ւմ է ստ եղ ծ ո ւմ տ ա րբեր բ ն ո ւ յ­թ ի մա ս ե ր ի միջև։

թ վ ա կ ի ր ա րձա նա գրո ւթ յո ւն ն երը զա ր դա ֊ ոո ւմ են նաև Մոլշի Ա ոա քե լոց եկեղեցու, 1512 թ վ ա կ ա ն ի Կ ա րա սոլբա զա րի (Ղ րիմ) <այոց եկեղեցու, է ջ միա ծնի Մ ա յր Տաճարի (1889 թ վ ա կ ա ն ի ) և ա յ , տ եղերի փ որա գիր դռները ։

Փ ա յտ ից պ ա տ ր ա ս տ վ ո ղ կ ե ն ցա ղա յի ն և ն եր քին կ ա հ ա վ ո ր մ ա ն ղա նա ղա ն պ ի տ ո ւ յք ­ներ, ի ն չպ իս ի ք են գրա կա լներ , սկո ւտ եղ ­ներ, ջ րա թա ս ե ր , ի լիկներ, հա ցա հա տ իկ ի I։ ա լյուրի պ ա հա րա ննե ր (ա մ բ ա ր ) և ա յլ իրեր շա տ հ ա ճ ա խ պ ա տ վ ա ծ էին /ի ն ո ւմ վւորա- գ րո ւթ յո ւններով , և վերջինի ս հետ մեկտ եղ նաև մա կա գրո ւթ յո ւն ն երով ։

Օրինակ կա րող է ծա ռա յե լ Ա նիի (ԺԲ դ-) փ ա յտ ի մ ի կտ որից շ ի ն վա ծ գրա կա լը ։ Կ ո­դա յի ն կ ողմերի մ ե ջտ եղո ւմ , ո ր ո ն ք ծա ծկը- վ ա ծ են գ ե ղա քա ն դա կ փ որա գրո ւթ յո ւններով , զետ ե ղ վա ծ են ա ստ ղիկ ն ե ր ի ց բա ղկա ցա ծ երկրա չա փ ա կա ն նա խ շի ո ւղղա ձիգ շերտ երը։ Դ րա նից վ ե ր ու վ ա ր ձ գ վա ծ են մա կա գրո ւ֊ թ յա ն հ ո ր ի զ ո նա կա ն շերտ երը , որոնց տ ա ­ռերի չա փ երն ու գծա գրո ւթ յո ւնը մ ե ղ մ ա ց ­նո ւմ են երկրա չա փ ա կա ն պ ա տ կեր ի ց դևկո- ր ա ց վ ա ծ մա կերև ո ւյթ ի զգա /ի մա ս ը գրա վող բ ո ւսա կա նին ա նցնելո ւ հ ա ն գա մա ն քը ։

Ժ ա մա նա կա կ ի ց բ ա զ մ ա թ ի վ տ ա րբեր բ նո ւ յթ ի ու ն շա նա կո ւթ յա ն կա ոո ւց վա ծքներ

Ա 1Г Ւ Ն11

48 է « 1г ւ՛ а ս ւ- ч. 1950

ր ում, ա րձա նա գրո ւթ յո ւն ները կիրա ռվեցին հուշա րձա նների, ա ղբ յո ւր -հուշա րձա ններիվրա , ո ր ոն ք կա նգնեցվե լ են 1941— 1945 թ վ ա կ ա ններին Հա յր ե նա կա ն Մ եծ պ ա տ ե ­ր ա զ մ ո ւմ զ ո հվա ծ հերոսների հիշա տ ա կին ։

Ժ ա մա նա կա կից մա կա գրո ւթ յո ւն ների տ ա ­ռերի ո ւրվա գծերո ւմ հա շվի են ա ռնվո ւմ հ ա յ ժ ողովր դի ա րձա նա գրա յի ն ա րվեստ ի յո ւրա հա տ կո ւթ յո ւնները ։ Տառերը իրենց

իրենց ռելեֆ ո ւրվա գծերով , արևի [ ուււա- վորո լթ յա ն ժա մա նա կ ։

Երևանի Ղուկաս Ղ ուկա ս յա նի (1935 թ .) ե Խաչատուր Ա բով յա նի (1950 թ .) կոթողներիա րձա նա գրո ւթ յո ւն ները ա ռա վել օ ր գ ա ն ա ­պ ես են մտ ե լ պ ա տ վա նդա ն ի ձև ա վորմա ն մեշ։ Ա ռաջինում ուռուցիկ ռելեֆ ով ա ր ձա ­նա գրո ւթ յո ւնը պ ա րզորոշ կերպ ով ա ռ ա ն ձ ­ն ա ց վա ծ է շրջա նա կով ե ր ի զվա ծ բ ա ց ֆոնի վ րա ։ Մ յուսում , հա յերեն և ռուսերեն լեզու-

Ն կ ա ր 20

Ա . Ա . Գ Ր Ի Ր Ո Ս Գ Ո 4 Ի <Н.Ա ԼՔ Ի Ց 4 Ա Տ Ո Ի Հ Ա Ս , Կ Ա Տ Ա Կ ն Ր Գ Ո Ի 0 ֊ Տ Ա Ն Ա Ռ Ա Ծ Ի Ն Ն Ե Ր Կ Ա Յ Ա Ց Մ Ա Ն

Մ Ա Ս Ի Ն Ա Ր ս Ա Ն Ա Գ Ր Ո Ի 1 » -Յ Ո Ի Ն Ո

ռելեֆ ով փ որ վ ո ւմ են թ ե ' ուռուցիկ և թե՝ խ ո ր ա ց վ ա ծ պ րոֆիլով։

Ժ ա մա նա կա կ ի ց ա րձա նա գրո ւթ յո ւն ներր լա կոնիկ են։ Ս ո վ ետ ա կա ն պ ետ ո լթ յ ա ն ն շա ­նա վ ո ր գործիչների հո ւշա րձա նների պ ա տ ֊ վ ա ն դա ննե ր ի վ րա յի մ ա կա գրութ յո ւնները հա ն դ ի սա ն ո ւմ են մ ի ա կ դ ե կ ո րա տ իվ Հ լե մեն - տ ը։ կ ի ր ո վ ա կա նի Ս երգե յ Մ իրոնո վիչ Կ իրո­վի և Ե ղեգնա ձորի շրջկենտ րոնի Ա նա ստ ա ս Իվա նովիչ Մ իկո յա նի հո ւշա րձա նների պ ա տ ­վա նդա նների հ ա ր թ մա կե րև ո ւ յթ ի վ րա դ ա ­սա վ ո ր վ ա ծ վերդիր ուռուցիկ մ ա կա գ ր ո ւ­թ յո ւնները ա ռա նձնա պ ես ա չքի են ընկնո ւմ

ներով , խ ո ր ա ց ր ա ծ տ ա ռ ե ր ո վ փ որա գրվա ծ ա րձա նա գրո ւթ յո ւն ը ի ր բ ա ց գո ւյնով ա չքի է ընկնո ւմ , հ ղ կա ծ գրա նիտ ի ընդհա նո ւր մուգ ֆ ոնի վրա ։

Ա ղբ յո ւր -հուշա րձա նների ձև ա վորմա ն մեջ ա րձա նա գրո ւթ յո ւն ները նույն դերն են կ ա ­տ ա րում , ինչ որ ա րձա նն եր ո ւմ ։ Ւ խ ո լտ ի ադ֊ բ յո ւր -հ ո լշա րձա նո ւմ (1945 թ . ) փ որա գրվա ծ ա րձա նա գրո ւթ յո ւն ը ո րպ ես կա պ ո ղ օղա կ է ծա ռա յո ւմ ա ր տ ա քի ն կ ա մ ա ր ա կ ա պ խ որշի եզրա կա լի զա ր դա քա ն դա կ ի և երկու խ ա չա ­ձևվող դա փ նեճ յո լղերից ու հնգա թև ա ստ ղից կ ա զ մ վ ա ծ խ ո ր հրդա նի շի միջևI

1050 է о 1Г ւ> ս ս ւ* ъ 49

Դվալի լե ռ նա ն ց քո ւմ 193!) թ վա կա ն ի ն կա ռո ւց վա ծ ա ղբ յո ւր -հ ուշա րձա նի (Ա . Պուշ֊ կինի հա նդ իպ մա ն տ եղը Ա• Ս. Գ րիրոեդովԻ ա ճյո ւնին) վ րա , հա յերեն ու ռո ւսերեն լե ­զո ւներով դրվա ծ ա րձա նա գրո ւթ յո ւն ը գ րա ­վ ո ւմ կ կ ա մա րա յի ն խ որ շի հ ա մ ա ր յա ա մ ֊ րողշ վերին մ ա ս ը ,

Գ եղա րվեստ ա կա ն հ ետ ա քր քր ո ւթ յո ւն է ա ռա ջա ցնո ւմ , Ա. Ս. Գրի բ ո ե դ ո վ ի «Խելքից Պ ատուհասս պ իեսի ա ռա ջին ն ե ր կա յա ց մ ա ն ժա մ ա ն ա կ ը և տ եղը հա յտ ն ո ղ ա րձա նա գրո ւ­թ յո ւնը ։ Ьш տ ե ղա վ ո ր վա ծ է «Ա րա րա տ ս տ րեստ ի գինու մա ռա ննե ր ի պ ւստի վրա , որտ եղ նա խ կ ի ն ո ւմ գտ նվե լիս է եղել Երևա ­նի Ս ա րդա րի հա յե լա պ ա տ դա հլիճը և որ- տ եղ տ րվել է ն ե ր կա յա ցո ւմ ը ։ Հ ա յե ր ե ն և

ռուսերեն ա րձանս։ դրութ յո ւնները փ որվա ծեն ո ւղղա նկ յո ւն խ որ շի մեջ (նկա ր 20): Խոր­շի վերին կողի փ ո քր ինչ հետ ը ն կա ծ լինելը և սրբա տ ա շ մա կերև ո ւյթ ները ղոդո ւմ են կոպիս։ տ ա շվա ծ բա զա լտ ի սա լերից շա ր ­վ ա ծ պ ա տ ի ա յն տ եղը, որը հա տ կա ց վա ծ է ա րձա նա գրո ւթ յա ն հ ա մ ա ր ։

Սույն ո ւս ո ւմնա սիրո ւթ յա ն մեջ բերվա ծ դա սակս։ր գ ո ւմ ը ա կնա ռո ւ կ ե րպ ով ցույց է տ ա լիս հա յկա կա ն ա ր ձա նա գրութ յունների ն շա նա կո ւթ յո ւնը ճա րտ ա ր ա պ ետ ա կա ն հու­շա րձա նների կ ո մպ ո զ ի ց իա յո ւմ ։ Հա տ կա պ ես հ ա յ ճա րտ ա ր ա պ ետ նե ր ն են կա րողա ցե լ ը մ ­բռնել, զա րգա ցնե / ե հա յտ նեք մ ե ղ Ա ռա ­ջա վոր Արևելքի հին բնա կիչների , ա ռաջին հերթ ին ո ւրա րտ ա ցիների էպ իգրա ֆ իկա յիտ րա դիցիա ները ։

Գ Ր Ի Գ Ո Ր Շ Վ Օ Գ « С Д О Б ւ Ր Շ Ն Գ Շ Կ Ո Ւ Ն Ւ

Յուրաքանչյուր ա զգի պ ա տ մ ա կ ա ն ա նց - յա լր տ վ յա լ ա զգի վեհա գո լյն հա րստ ո ւ­թ յո ւն ն է։ Մ եր պ ա տ մ ա կ ա ն ա նց յա լը լի է հ ա վա տ ա վո ր , հա յր ե նա նվ եր , էջմիա ծնա սեր , գիտուն ու լո ւսա վոր դ ե մ ք ե ր ո վ , որոնցից շա տ ե ր ի հ ա մ ա ր Հ ա յ Ե կեղեցին է, որ ա նըս - պ ա ռ ա ղբ յո ւր է եղել եռա նդի , զ ո ր ո ւթ յա ն և լո ւսա վորո ւթ յա ն ։

Հ ա յ հ ա վա տ ա ց յա լ ժողովուրդը մ ե ծ ա ր ա ն ­քի և ե րա խ տ ա գիտ ո ւթ յա ն տ ուրք ը ն ծ ա յա ­բերել է ի ր հոգև որա կա ն ա յն զա վա կներին , որոնք ոչ մ ի ա յն հա վա տ ի և ճ շմա րտ ո ւթ յա ն պ ա շտ ոն յա նե ր են եղել, ա յլև գրի ու դ ը պ - Ր ո ւթ յա ն մշա կներ ։ ԺԹ դա րի մ ե ր մ շա կույթի զ ա ր գա ց մա ն պ ա տ մ ո ւթ յա ն մեջ հ ա մ ե ս տ և պ ա տ վ ա վ ո ր տ եղ ունեն հա յ քա հ ա ն ա ն ե ­ր ը ' ի ր ե ն ց կ ր ո նա -թ ա րո յա կա ն , մ ա ն կ ա վ ա ր ­ժա կա ն և պ ա տ մ ա -բ ա ն ա ս ի րա կա ն վ ա ս ­տ ա կնե ր ո վ ։ Ա յդ քա հ ա նա ն ե ր ը եղել են ոչ մ ի ա յն հոգևոր մխ իթա րի չնե ր , ա յլ նա և ա զ֊ գա յի ն և հա սա րա կա կ ա ն ա կ ա նա վ ո ր գ՛ոլւ- ծիչներւ Ն րանք ի ր ե ն ց կ յա ն ք ն ո ւ ժ ա մ ա ն ա ­կը, ուժն ու գիտ ե լի քները ի ս պ ա ս են դրել հօգո ւտ Հ ա յ Ե կեղեցու և Ազգի,

Ա յդպ իսի քա հ ա ն ա ն ե ր ի ց են Եզնիկ ա վ ա գ քա հ ա ն ա Ե րզնկ յա նը ' խ մ բ ա գ ի ր «Հ ո վ իտ л շա բ ա թ ա թ ե ր թ ի և ա վ ա գ քա հ ա ն ա Թիֆլիսի ա ռ ա յն ո ր դա ն ի ստ եկեղեցո ւ, Գ յուտ ա վ ա գ քա հ ա ն ա Ա ղա ն յա ն ց ը ' խ մ բ ա գ ի ր ' « Լումա» հա նդե ս ի և հ րա տ ա րա կի չ «Դ իվա ն Հա յո ց Պ ա տ մո ւթ յա ն» ստ վա ր շա ր քի , Եղիշե ա վա գ քա հ ա ն ա Գեղա մ յա ն ը ' պ ա տ մ ա գ ի ր , ա վ ա գ քա հ ա ն ա Բ ա քվ ի հ ա յո ց եկեղեցու, մ ա ն կ ա ­վա ր ժ և կ ր ոնա կա ն դա սա գ ր քե ր ի հեղինա կ Մ ահակ ա վ ա գ քա հ ա ն ա Ս ա հա կ յա նց ը , Գրի­գո ր ա վ ա գ քա հ ա ն ա Մ ա նդա կունին և ու­րիշներ,

ԺԹ գա րի վերջի և Ի դա րի սկզբի մեր բա զ մ ա ր դ յո ւն և ե րա խ տ ա շա տ քա հ ա ն ա ն ե - ր ի շա ր քո ւմ ի ր կ ր ո նա -բա րո յա կա ն ա շ խ ա ­տ ութ յո ւններով , իր եկեղեցա կա ն ն վ ի ր վ պ .

ծ ո ւթ յա մբ , ա չքի է ը ն կ ն ո ւմ Գրիգոր ա վա գ քա հա նա Մ ա նդա կունին ։

Նա ունի մ ո տ 12 մ ե ծ ու փ ոքր հրա տ ա - ր ա կութ յոէններ։ Բացի ա յդ , ն րա նից մեղ հա սել են 10 ա նտ իպ ա շխ ա տ ութ յո ւններ . Վերջերս նրա դո ւստ րը ' Վ արսենիկ Ա րա մ յա ն Մ ա ն դամլ ո էն խն, Թ բիլիսիից, Ա. Էջմիածնի գրա դա րա նին ն վ իր ե ց ա յդ ա նտ իպ ձեռա գիր ա շխ ա տ ութ յո ւնները ,

Մ ա ն դա կ ո մ ա լ հա յր ը ' Մ ա տ թեոս 1820 թ վա կ ա ն ի ն գա ղթ ո ւմ Է Էրզրումից և հ ա ս ­տ ա տ վո ւմ Ա խ ա լցխ ա յո լմ , ուր և ծ ն վո ւմ ( Գրիգորը 1846 թ վ ա կ ա նի ն։

Գ րիգորը 1852 թ վ ա կ ա ն ի հոկտ եմբերին կորցնո ւմ է ի ր մորը , «Ա նմա յր ապրելը շա տ դա ռն է և ա նտ ա նե լի , ա յս ցա վ ը միա յն որբերը գիտ են»,— գրո ւմ է հ ետ ա գա յո ւմ Մ ա նդա կունին ի ր մ ա ն կ ո վ } յ ա ն մա սի ն ։ Փոք- րիկ Գրիգորին հա յր ը մ յո ւս որդիների հետ Ա խ ա լցխ ա յի ց ո ւղա րկո ւմ է Ա խ ա լքա լա ք իր քա հ ա ն ա եղբոր մոտ , որն ա ն վա ն ի էր որպ ես հոգև որ գործա կա լ Ա խ ա լքա լա քի և շրջակա գ յո ւղերի . Հ ետ ա գ ա յո ւմ , 1856 թ վ ա ­կա նին , ն ա ո ւղա րկ վո ւմ է Հա ղ բա տ ի վ ա ն - քը , ի ս կ 1860 թ վա կ ա ն ի ն Ս. էջմիա ծին ' Ժա ռա ն գա վորա ց վա ր ժա րա ն ո ւմ սովորելու հա մա ր ։ Ա յդ օ ր վա ն ի ց Գրիգորը դա ռնո ւմ Ւ, Մ ա տ թեոս Ա կա թողիկոս ի որդեգիրներից մե կ ը և Ս. է ջմիա ծնի ժ ա ռ ա ն գ ա վ ո ր ա ց վ ա ր ­ժա րա նի ա շա կերտ ,

Մ ա տ թ եո ս Ա կա թող ի կ ո ս ի օ ր ո ք Ժ ա ռա ն­գա վորա ց վա րժա րա նը ոմներ 2 գրա դա րա ն . Առաջին դա սա րա ն ո ւմ ս ո վորո ւմ էին Անա- նիա Շ իրա կացոլ ա յբ բ ե ն ա ր ա ն ը , Ս ա ղմոս , Ժ ա մա գիրք , Գործք Ա ռա քելոց և Մ սրյա նի «Հավատ ա պ ա տում» ֊ը, Երկրորդ դա սա րա ­նո ւմ ս ո վ ո ր ե ց ն ո ւմ էին Չ ա մչ յա նի ք ե ր ա կ ա ­նութ յո ւնը , ճա րտ ա սա նո ւթ յոմ ւ, Ա լա մդա ր- ■ յա ն ի «Ք րիստոնեական վա րդա պ ետ ո ւթ յո ւ- ն»-ը, Ս. Գրոց պ ա տ մո ւթ յո ւն , ա զգա յին պ ա տ մո ւթ յո ւն , ա շխ ա րհա գրո ւթ յո ւն , թ վ ա ր պ -

!!)5У է Я 1Г !• и. О !• Ն 51

նություն, շա րա կա ն , ռո ւսա ց լեզու և ֆ րա ն- սերեն ։ Բոլոր ուսանելի ա ռա րկա ները գ րա ­բ ա ր ո վ էին ա վա ն դ վ ո ւմ ։ Գրիգորը վ ա ր ժ ա ­րա նի րնղո ւնա կ ա շա կերտ ներից էր։

Գրիգորը Ս. է ջմիա ծնի Ժ ա ռա նգա վորա ց վա ր ժա րա ն է ս ! ս ովորե լիս , դեռևս ի ր կ յա ն քի արշա լույսին , (ոգա ց իր հոգևոր դ ա ս տ ի ա ­րա կո ւթ յա ն մա ս ի ն , նա ի ր հ ոգո ւ մե շ սերմեր էր ցա նոսէ, ո րպ եսզի հ ետ ա գա յո ս է ա տ ո ք հա սկեր ունենա և պ ա տ րա ստ ի ա ս տ վ ա ծ ա յի ն հունձք։ Նա ցա նեց մա քո ւր և ն վ ի րա կա ն սերմեր , ց ա ն ե ց ո ւշա դրո ւթ յա մբ , զ գա ստ ո ւ­թ յա մ բ , քա ղ ց ր ո ւթ յա մ բ և խ ո նա ր հ ո ւթ յա մ բ որպ եսզի ո ւր ա խ ո ւթ յա մ բ և ց ն ծ ո ւթ յա մ բ կա րողա նա քա ղե լ բա րի պ տ ո ւղներ և իրեն շր շա պ ա տ ողների հ ի ա ց մ ա ն և հա րգա ն քի ա ռա րկա ն դա ոնա ։ Մ ա քո ւր սիրտ , մ ի տ ք ու հոդի, ա հա ա յս հրա շա լի երրորդո ւթ յո ւնը իր միո ւթ յո ւնն էր գտ ել նրա շնչա վոր մա ր մ ն ի կա ոո ւց վա ծքի մեշ։ «%սիրտ սուրբ և ղհոգի խ ո ն ա ր հ Ա ստ ուա ծ ոչ ա ր հա մա ր հ է» (Ս ա ղմ .Ծ 19)։

1877 թ վ ա կ ա ն ի հունիսի 22֊ին Գրիգորին շն որ հվո ւմ է ս ա ր կա վա գ ո ւթ յա ն ա ստ իճա ն և հա ջորդ օրն իսկ նա քա հ ա ն ա է ձե ռնա դըր - վ ո ւմ Բ՜իֆլիսի Վ անաց ա վ ա գ ե կ ե ղ ե ց ո ւմ ,

ձ ե ռ նա դ ր ո ւթ յա մ բ Գրիգոր ա ր քեպ իս կ ոպ ոս Ս ա գին յա ն ցի ։ 1897 թ վ ա կա նի սեպ տ եմբերի 28-ին նա ա ր ժա նա ն ո ւմ է քա հա նա յա կա ն լա նջա խ ա չի , 1899 թ վ ա կ ա ն ի հունվա րի 14-ին' կ ա մի լա վկա յի , 1900 թ վա կա նիհա կտ եմր ե ր ի 1-ին ստ ա նո ւմ է ա վ ա գ ք ա ­հա նա յո ւթ յո մ ւ , ի ս կ 1901 թ վա կա նի օգոստ ոսի 9 -ին ' ծա ղկ յա փ իլոն , Խ րիմ յա ն Հա յրիկից ,

^Ւ ֆ Ժ ոի ^Ш1 քա հա նա ն ե ր ի պ ա տ մո ւթ յա ն մեջ կարևոր դ ի ր ք է ունեցել Գրիգոր ա վա գ քա հա նա Մ ա նգա կո ւնին , որը ս ի րվա ծ ուհա ր գ վա ծ էր իր հոգու, ս րտ ի ու մ տ ք ի լա ­վա գո ւյն շնորհների հա մա ր , ի ր հա յրա կա ն անուշ բ ա ր քի , կ ենցա ղի հա մա ր , ուր չա րա - մըտ ո ւթ յո ւնը չէր նետ ել իր որոմը ։

Գրիգոր ա վ ա գ քա հ ա ն ա Մ անդակունու հ ր ա տ ա ր ա կ վ ա ծ ա շխ ա տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ն են.

1. «Խ որհրդա ծութիւն դ ո կտ . Նելսըն ա մ ե - ր իկա ց ւո յ և Յաւելուածներ)), Տփղիս, 1880 թ ., 292 էջ,

2. а Ս. Գրոց Հին Ո ւխ տ ի ընդհա նուր պ ա տ ­մութիւն» , Տփղիս, 1896 թ . , 915 էջ։

3. «Կա նոնա դրութիւն Տփղիսի հա յ ք ա ­հա նա ների մ իա բա նո ւթ եա ն» , Տփղիս. 1907 թ-, 31 էջ,

4. «Դ րա խ տ ի մա ր գա ր իտ ն ե ր Ե ւսեբոսեան բո ւրա ստ ա նից» , թ իֆ լիս , 1908 թ . , 71 էջ։

5. «Դիւան Տ փ ղիսի հա յո ց եկեղեցիների» ,1910 թ . , 80 էջ,

6. «Զզուա նքներ զա նա զա ն ժա մերի տ պ ա ֊ւորութիւններից» , &"ԻֆւԻս ւ 1911 թ ., 40 էշ։

7. « Մ ա շտ ոց-Մ եսրովպ ը» , &իֆլիս, 1912 թ ., 39 էջ,

8. «Ոսկի բա ր ե կ ա մ », Բ՚իֆլիս, 1913 թ .,1414 էջ,

9. « Հա նրա մա տ չելի բժշկա րա ն» , Բ՚իֆլիս, 1914 թ . , 140 էջ,

10. «Գրիգոր Լուսաւորիչ», Բ՚իֆլիս, 1915 թ ., 116 էջ,

11. « Զարմա նա լի տեսիլ» , Բ՜իֆլիս, 1916 թ ., 16 էջ՛

12. « Հրա շա գեղն Եւգինէ», Բ՚իֆլիս, 1919 թ ., 126 էշ,

Գրիգոր ա վ ա գ քա հա նա Մ ա նդա կունո ւ ա ն ­տ իպ ա շխ ա տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ն են.

1. «Դ րա խ տ ի Մ արգարիտներ» , Բ հա տ ., գ ր վ ա ծ 1912 թ . , 123 էջ։

2. « Դրախտ ի Մ ա րգա րիտ ներ» , Գ հա տ ., գ ր վա ծ 1913 թ . , 150 էջ։

3. «Դրախտի Մ ա րգա րիտ ներВ, Դ հա տ ., գ ր վա ծ 1914 թ . , 69 էջ։

4. «3 ի սուսն ու Մ ա հմեդը» , գրվա ծ 1920 թ ., 88 էջ,

5. « Ո սկեհա տ իկ գոհա րներ» , գրվա ծ19?1 թ ., 172 էջ,

52

V

է я մ ի а ծ ի ն Լ8Ճ9

6. «Հա յոց ա զգի պ ա շտ պ ա ն ա նզո ւգա տ իպ հա յրեր», գ ր վա ծ 1923 թ ., 78 էշ։

7. «9 ի սուսի ա ն ձ ե ռա գործ նկարը» , գըր-վ ա ծ 1924 թ ., 11 էշ,

8. «Ոսկերոլղխ ա ղրիլրներս, գրվա ծ 1925 թ ., 218 Էշ,

9. «Ւմ հա մոզմո ւնքը» , գրվա ծ 1925 թ ., 36 Էշ։

Գրիգոր ա վ ա գ քա հա նա Մ ա նդա կոլնին խ ո ր հմտ ո ւթ յո ւն ուներ գրա բա ր լեզվի ։

Նա ի ր պ ա շտ ոնին , ի ր կոչումին գիտ ա կ , . ա յդ կոչումը որպ ես կ յա ն ք ի նպ ա տ ա կ , կ յա ն ­ք ի խ ո րհո ւր դ դա վա նող հոգև որա կա ններից Էր, մ ի ա ժ ա մ ա ն ա կ տ քնա ջա ն ա շխ ա տ ո ղ ու ջա նա սեր պ րպ տ ող ։ Նրա ա յս ա ՛նխոնջ ա շ ­խ ա տ ա սիրո ւթ յո ւն ն ու նվիրվա ծութ յո ւնը ր խ ո ւմ Էր ա ռ Բա րձրյա լն ո ւնեցա ծ նրա ա նդրդվե լի հա վա տ ից ։ Նա նո ւյնպ ես իր գ ր վա ծքնե րո ւմ , ի ր ճա ռերո ւմ և քա ր ո զ ն ե ­ր ո ւմ կրկնո ւմ Էր' «պ ա րտ Է ղ մա ր մ ն ո յն թողուլ, զհոգ լո յն լինել պ ա շտ պ ա նս ։

Գրիգոր ա վա գ քա հա նա Մ ա նդա կո լ նին վա խ ճա նվե լ Է 1926 թ վ ա կ ա ն ի հունիս ա մ ­սին և թա ղվել Է Ւ իֆ ւիսի Խ ոջեվա նքի գ ե ­ր ե զ մա նո ց ո ւմ ։

Նա սրրութ յա մ ր պ ա հեց հա յ քա հ ա ն ա յի ' Ս. Էջմիտ ծնի ն կ ա տ մա մբ ց ո ւցա բ երա ծ դ ա ­ր ա վ ո ր հա վա տ ա րմ ո ւթ յա ն ա ն խ ա խ տ սկըզ- բո լն քը և պ ա րտ ա ճա նա չ ո ւղղո ւթ յա ն ա վ ա ն ­դա կա ն ը ն թ ա ց ք ը ։ Նա լա վ էր ը մ բռնե լ հա յ հոգև որա կա նի , հա տ կա պ ես քա հ ա ն ա յի , վեհ կոչումը։ Նա ա պ րեց քր ի ստ ոն ե ո ւթ յա ն կ ե ն ­ս ա տ ո ւ ‘ գա ղա փ ա րնե րով ՛ \և նո ւ յն գ ա ղ ա ­փ ա րներով դա ստ իա րա կ եց իր հոտ ին ու մ ա ­տ ա ղ սերնդին։

Կարծես նրա հա մա ր է ա ս վա ծ Ս. Սա հակ հա յրա պ ետ ի խ ո ս ք ը . аՅ որժամ ո ւխ տ ն որ գլուխն է Ե կեղեցւո յ ը ն տ ի ր ք և պ իտ ա նիդ լինիցին, ևս ա ռա վել ժողովուրդն» ։

Ահս։ մ ի аմ շա կ ա ռա ն ց ա մ ռ թ ո յ»՛ Հ ա ր գ ա ՛ն ք և պ ա տ ի ՜վ նրա հիշա տ ա կին ։

ՍԱՆԴՐՈ ՍԱՐԿԱՎԱԳ ՐԵ^ՈԻԴ Ց Ա ն

А Հ

1հՈԻՍ֊Ա18ԿԱԿԱՆ Ս*ծՇԿՈՒԹ11ՑՒ\. ԿՇՊԵՐՒ 1РШ1И, Փ - Ժ * Ը Ф И Р Ъ Р П М Г *

/7 Д \ա \ էէ ս ։-Հ ա յկ ա կ ա ն մ շա կո ւթա -

М | .ЛЛ յ ի ն ւկա պ երի ս կ զ բ նա կա ն II ժա մա նա կա շր ջա նը , որը մ ա ­

ս ա մ բ ա րտ ա ցո լվե լ Է ռ ո ւս ա ­կա ն գրա վոր հուշա րձա նների մեշ, գա /իս Է շա տ վա ղ ժ ա մ ա ն ա կ ն ե ր ի ց ։

Ռուս տ ա րեգիրների հա մա ր Հ ա յա ս տ ա ն ը ա նհա յտ մի երկիր չէր։ Ա յսպ ես , ռ ո ւսա կա ն տ ա րեգրո ւթ յա ն մեջ հ ի շա տ ա կվ ո ւմ են Մ եծ ե. Փոքր Հ ա յք ը ' հա բ ե թ ա կ ա ն ց ե ղ ե ր ո վ բ ն ա կ ե ց ­վ ա ծ .ա յլ երկրներ/։ թ վո ւմ ։

Տ ա րեգբո ւթ յա նց մե շ խ ո ս վ ո ւ մ է նա և Ա րա ­րա տ յա ն լեռն երի և Հ ա յա ս տ ա ն ի մա ս ի ն , որ­պ ես մ ի ա ն գ ա մ ա յն որո շա կի ա շխ ա ր հ ա գ ր ա ­կա ն մ ե ծ երղրր մա ս ի ն , որը հա նդիսա ցե լ է քր ի ս տ ոն ե ա կա ն ա շխ ա ր հ ի ծա յրա գո ւ յն ս ա հ ­մա նը ։

Ց ա նկա նա լով Հ ա յա ս տ ա ն ի մ ա ս ի ն դա ղ ա ­վ/ար տա լ, ռուս տ ա րեգիրները դ ի մ ո ւմ էին "Ա րա րա տ յա ն լե ռներ օ ֊ի պ ա տ կեր ի ն , որի հետ էր կա պ վ ո ւմ ա ստ վա ծ ա շն չա կա ն շրհեղևղի I։ Նոյի տ ա պ ա նի Ա րա րա տ լեոա ն գա գա թ ին հանգչելու պ ա տ մո ւթ յո ւն ը ։

Ռ ո ւսա ստ ա նո ւմ քր ի ստ ոն ե ո ւթ յա ն որպ ես պ ետ ա կ ա ն կրոն հա ստ ա տ ո ւմ ի ց հ ետ ո (Ժ գա ր ) ռուս ֊հ ա յկ ա կ ա ն մ շա կ ո ւթ ա յի ն կա պ երը սկսեցին ա մրա պ նդվ ե լ և ն կա տ ե լիորե ն զ ա ր ­գա նա լ և ա ր տ ա հա յտ վ ե լ ա մ ե ն ի ց ա ռա շ ե կ ե ­ղ ե ցա կա ն կ յա ն ք ի ո լորտ ներո ւմ , հա տ կա պ ես ռուս սրբերի Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ և հա յ սրբերի Ռ ռւսա ստ ա նոսք պ ա շտ ա մո ւն քի կ ա զ մ ա կ ե ր պ ­մա ն մեշ, ի ն չպ ես ն/սև ե կ ե ղ ե ց ա կա ն շի ն ա ­րա րո ւթ յա ն մեշ։

Ռ ուսա կա ն տ ա րեգրո ւթ յա ն մեշ (ա րև մտ ա - ւա ւսա կա ն խ մ բ ա գ ր ո ւթ յա մ բ ) պ ա տ մ վ ո ս ք է

" Քա ղվա ծ Կ. Գրիղորյանի ռուսերեն Համանուն աշ­խ ա տ ությունից ։ — ԽՄՐ։

Հ ա յա ս տ ա ն ի ք ր ի ս տ ո ն ե ա ց մ ա ն մա սին , որն իր հ ի մնա կա ն գ ծ ե ր ո վ հա մը ն կ ն ո ւմ է հ ա յ­կա կա ն պ ա տ մ ա կ ա ն դրա կա նո ւթ յա ն ա զ գ ա ­յի ն ա ղբ յո ւրների Հետ , որը հա յտ նի է Աղա֊ թ ա ն դ ե ղ ո ս ի ոՊ աս։մութիւնո-ից։ Ը ստ ռո ւսա ­կա ն տ ա ր ե գ ր ո ւթ յա ն ' Գրիգոր Լուսավորիչը հա նգիստ և ա րիա բա ր տ ա ն ո ւմ է ա յն ս ա ր ­սա փ ելի տ ա նջա նքներն ու չա րչա րա նքները, որոնց ե ն թա րկո ւմ ,է նրա ն Հեթա նոս Տրդատ թ ա գա վոր ը ։ Եվ վ ե ր շա պ ես , թ ա գա վ ո ր ի հ րա ­մ ա ն ո վ Գ րիգորը գ ց վո ւմ է Խոր Վ իրապի մեշ, " Ր Ը լի էր օձ ե ր ո վ և կա րիճներով , Տասնհինգ ա ա րի Գ րիգորը մ ն ո ւմ ,է ա յղ վ իրա պ ում , Նա կ ե րա կրվ ո ւմ էր ա յն սննդով , որ իրեն հա սցբ- նո ւմ էր ա յր ի մ ի կին ։ Ա ստուծո զա յրո ւյթ ը պ ա տ ժե ց Տրդատ/մ։, նա ղա ր ձա վ վա յրի խ ո զ ' վա րա զ ։ Ս ա րսա վւր տ իրեց ա մբող շ Հ ա յա ս ­տ ա նո ւմ ։ Ա յն ժ ա մ ա ն ա կ Տ րդա տ ի քո ւյր Խոս- ր ո վ ի գ ո ւխ տ բ գա ղտ նի տ եսիլք է տ եսնո ւմ ա յն մա ս ի ն , որ մ ի ա յն Գրիգորը կա րող է վ՚րկել Տ րդա տ ին ։ Գ րիգորը զուրս է բերվո ւմ /[իրա պ ից և նրա ա ղոթ քն ե ր ո վ Տ րդատը նորից մ ա ր դ կ ա յի ն կերս/ա ր ա ն ք է ստ ա նո ւմ ։ Տ րդատն ր ն դ ո ւն ո ւմ է քր ի ստ ոնեո ւթ յո ւնը և նրա հետ մ իա ս ի ն ս ր բա զա ն լո ւյս ո վ լուսա վորվում է ողջ Հ ա յա ս տ ա ն ը ։

Գրիգոր Լոսւավորչ/։ ա նունը , որս/ես Մեծ Հ ա յք ի եպ իս կ ոպ ո սի , խ ո ր հա րգա նք էր վ ա - լե լում հին Ռ ո ւսա ստ ա նո ւմ ։ /Iլղ ղա փ ա ռ օրա ­ց ո ւ յց ո վ ս եպ տ եմբ ե ր ի 30-ին Ռ ուսա կա ն Ե կե­ղեցին տ ո ն ո ւմ է Մ եծ Հ ա յք ի ե պ ի ս կ ոպ ո ս , սուրբ նա հա տ ա կ Գրիգորի հի շա տ ա կը ։ Նով- գ ո ր ո գ քա ղ ա ք ի Ս պ ա ս-Ն երեդիցե եկեղեցո ւմ մինչև վերջին ժա մա նա կ ն ե ր ս պ ա հպ ա նվո ւմ էին Ս. Գրիգորի և Ս. Հ ռ իփ ս ի մ ե ի ֆրեսկ պտտկեքւները։ Ա յդ վ կ ա յո ւմ է ա յն մա սին , որ Ռ ուսա կա ն Ե կեղեցին բ ա ղ ո ւմ դարեր՜ի ը ն ­թ ա ց ք ո ւմ ոչ մ իա յն պ ա հպ ա նե լ է Հ ա յա ս տ ա ­

54 է я 1Г ի и. ս ք' ь

նի Լուսա վորիչ Գրիգորի հի շա տ ա կը , այլև լա /նորեն տ ա ր ա ծ ո ւմ էր նրա անոմւըւ

Ռուս տ ա րեգիրները Հ ա յա ս տ ա ն ի և հ ա յե ­րի մա սի ն խ ո ս ո ւ մ են կոնկրետ պ ա տ մա կա ն փ ա ստ եր ո վ և տ եղեկո ւթ յո ւձներով ։ Տ ա րե­գրութ յունից ի մ ա ն ո ւմ ենք , որ 1346 թ վ ա կ ա ­նին Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ սոսկա լի ս ո վ է եղել, ա յն քա ն մ ա ր գ է մեռել, ո ր տ ա րեգրի ա ս ե ­լո վ «թաղող չկար»։ Հ ա յա ս տ ա ն ը հ ի շա տ ա կ ­վո ւմ է 1385 թ վա կա ն ի ն Լենկ -Թ եմ ււրի կա մՐ՚ամերլանի կ ո ղ մ ի ց ն վ ա ճ վ ա ծ երկրն երի թվումւ Հա յե ր ի մ ա ս ի ն խ ո ս վ ո ւ մ է նա և 1380 թ վա կա ն ի Մ ա մա յի ա ր շա վա նքի կա պ ա կց ո ւ­թ յա մ բ ։

ԺԴ գա րի երկրորդ կեսին ա ռև տ րով զ բ ա ղ ­վող հա յերի հետ Վոլգա գետ ի ա փ ին հ ա ն ­դ իպ մա ն մ ա ս ի ն պ ա տ մ ո ւմ են աքն ժա՛մ.ա- Նակվա տ ա ր ե գ րա կա ն պ ա տ մո ւթ յո ւնները ։ Ռ ուսա կա ն տ ա րեգրո ւթ յա նց մե շ պ ա տ մվո ւմ է նա և մ ե ր թ վա գրո ւթ յո ւն ից ա ռա շ Հ ա յա ս ­տ ա ն ո ւմ տ եղի ո մ ւե ցա ծ իրա դա րձո ւթ յո ւն նե ­րի մա սին . հա յ - հ ռ ո մ ե ա կ ա ն պ ա տ երա զմի մա սին , Տ իգրան Մ եծի (Բ ) հա ղթա նա կնե ր ի և պ ա րտ ո ւթ յա ն մա սին ,

Այս իրա դա րձո ւթ յո ւնները շարադրելիււ, ռո ւսա կա ն ժա մա նա կա գ րո ւթ յա ն հ ե ղ ի նա կ ը , ա մե նա յն հա վա նա կա ն ո ւթ յա մ բ , օգտ վե լ է բ յո ւգա նդա կա ն սկզբնա ղբ յո ւրներից ։ Ոչ մի նորութ յո ւն նա չի հա ղորդո ւմ և հա յտ ն ի տ ե ­ղեկութ յո ւնները չի լրա ցնո ւմ ն ո ր ւմ ա ն ր ա ­մա սնո ւթ յո ւն ներով ։ Եվ ա յն ո ւա մ ե ն ա յն ի վ հետ ա քր քրա կա ն կ ա նշուշտ ա յն փ ա ստ ը , որ հեղինա կը լռ ո ւթ յա մ բ չի անց՛ել ա յդ ի րա - դա րձո ւթ յոմ յների կ ող քո վ , ա յլ ա նհրա ժեշտ է հա մա րե լ մտ ցնե լ դ րա ն ք ի ր տ ա րեգրո ւթ յա ն մեշ։

Վլա ՛դիմիր Ս վ յա տ ոսլա վիչի օր ո ք Ռ ո ւսա ս ­տ ա նո ւմ քրի ստ ոնե ո ւթ յո ւն ն ընդունելո ւց հ ե ­տ ո, հա յերի կա պ եր ը Կիևյան պ ետ ո ւթ յա ն հետ ա վելի են ա մ ր ա պ ն դ վ ո ւմ ։ Կ ա սկա ծ չ/։ կա րող հա րոսյել, դեռևս թ ա թ ա րա կա ն ա ր շա ­վա ն քից ա ոա շ , հա յկա կ ՛ա ն գա ղո ւթների գ ո ­յո ւթ յո ւնը հին Ռուս ա սա ա ն ում։

Ն. Մ . Կ ա րա մղինը ի ր «Ռուս պ ետ ո ւթ յա ն պ ա տ մ ո ւթ յա ն » մեշ, խ ո ս ե լո վ Կիևոլմ ա պ րող այլազգ/,քների մ ա ս ի ն , նրանից թ վ ո ւմ հի շո ւմ է նա և հա յերին ։

ԺԱ գա րո ւմ Պեչերյան վա ն յփ ն ո թ ե ր ո ւմ 1 պ ա ՛տ մվո ւմ է մ ի հա յ բ մ շկ ի մա ս ի ն , որի ն մա ն հմո ւտ դեռևս չի եղել բժ շկ ո ւթ յա ն մեշ. հիվա նդին տ ՛եսնելիս ն ա կա սե ր բ ո ւժվե լո ւ է թ ե ոչ, և եթե մեռնե լո ւ է, ա պ ա ն րա ն նա լէր խ ն ա մ ի , ստ ո ւյգ կորոշեր նրա մա հ վա ն օրն ու ժա մը , և ե ր բե ք շէր պ ա տ ա հե լ, ո ր ն ա սխ ա լ֊

ւ Դա մ ի նա մա կ է , Պ եչերյա ն վանքի վանական Պոչիկարպոսի կողմից ուղղվա ծ Ա կինգին ռուս վար դա - պետինւ

՛վեր։ Հ ա յ հմուտ բ ժ շկ ի օգնո ւթ յա նն Էր դ ի մո ւմ նա և Վ լադիմիր Մ ոն ո մա խ կա յսրը ։

Բժիշկ պրոֆ. Լևոն Հ ո վ հա ննիս յա նը իր «Բժշկութ յա ն պ ա տ մո ւթ յո ւն ը Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ » ա շխ ա տ ո ւթ յա ն մեշ ե ն թա դրո ւմ Է, որ վերո- հիշյա լ հա յ բ ժի շկը մ իա կ ը չէր Կիևոլմ, ա յ/ կ ա յթ ։ ուրիշ հա յ բժի շկներ և ոչ մ իա յն բժի շկներ ։ Հ ետ ա քր քրա կա ն է նաև, որ վ ե ­րոհիշ յա լ ն ա մա կ ո ւմ հ ա յ բ ժի շկը ա ն վա նվո ւմ է ոչ քր ի ս տ ո ն յա , ո ր ճիշտ չէ անշուշտ ։ Դրա պ ա տ ճա ռը հետ և յա լն է. վա ղ մ ի շն ա դա րո ւմ ռուս ե կ ե ղ ե ցա կա նները ա շխ ո ւ յժ պ ա յքա ր էին մ ղ ո ւմ քր ի ստ ոն եա կա ն հա վա տ ի այլ մեկնա բա նո ւթ յո մ& երի , հ երետ իկոսների և հերետ իկոսո ւթ յո ւնների դեմ , ա յդ թ վ ո ւմ նւսև հա յկա կա ն «հերետ իկոսո ւթ յա նа դեմ ։ Ա յդ ն կ ա տ վո ւմ \կ նան. Ժ Բ ֊Ժ Գ դա րերո ւմ , և ա վ ե ­լի ուշ ժ է դա րի տ ա րեգրութ յո ւնների մեշ հա յերը « ա յլա դա վա նս են հա մա րվո ւմ ։

Ս ա կա յն չի կա րելի նո ւյնա ցնե լ Ռ ուսա ­կա ն պ ա շտ ո նա կա ն Եկեղեցու դիրքը ռուսն ե- ր ի ի րա կա ն վերա բերմո ւն քի հետ դեպ ի հա յե- րը։

Կ րոնա կա ն սուր պ ա յքա ր ի շրշա նո ւմ չա ­փ ա զա ն ց հ ետ ա քր քի ր է ա յն փ ա ստ ը , որ ուաւ նշա նա վոր Ա վա կում քա հ ա ն ա յի ա մ ե նա ե ֊ ռա նդոմւ պ ա շտ պ ա նը եղել է մ ի հա յ քա ր ո ­զիչ, «մի քա հա նա հա յերիցս , Իոսիֆ Իստո- մին ա նունով։

Դեռևս ա նց յա լ դա րի վերշերին գ իտ նա ­կա նները ո ւշա դրութ յո ւն են դա րձրել ռուս֊ հա յկ ա կ ա ն բա նա հ յո ւսա կա ն կա պ երի ։էրա. Հա տ կ ա պ ե ս Գ. Ա. հ ա լա թ յա ն ց ի կողմից նշվել են ընդհա նուր գ ծ ե ր ը ' ռ ո ւսա կա ն դ յո ւ­ցա զ ն ա կ ա ն [էպոսի և հա յկա կա ն «Սասունցի Դա վիթ» դ յո ւցա զնա վեպ ի միշև։

«Ասք Բ ովա Կորոբեևիչի մ ա ս ի ն в ռո ւսա ­կա ն ժ ո ղ ո վ ր դա կա ն ստ եղծա գործո ւթ յա ն մեշ խ ո ս վ ո ւ մ է Օ րմենա կա ն կ ա մ Ա րմենա կա ն (հա յկա կ ա ն ) թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն մա ս ի ն , որը կոչվա ծ է։ Զենլևեա ։ Դ ժվա ր է խ ոս ե լ ա յս ա ս ­ք ի հ ե ք ի ա թ ա յի ն ս յո ւժեի պ ա տ մա կա ն հ ի մ քի մա սին , ա յն ո ւա մ ե ն ա յն ի վ պ րոֆ եսոր Լ. Մ • Մ ե լիքսեթ ֊Բ եկի ե ն թ ա դ ր ո ւթ յա մ բ , խ ոս քնա յստ ե ղ ՛հա յկա կա ն Կիլիկ յան թ ա գա վոր ո ւ­թ յա ն մ ա ս ի ն է։

Ռ ուսա ց լե զվի և գ րա կա նո ւթ յա ն մա սի ն տ ռա շին ա ն գ ա մ հ ա յ գ րա կա նո ւթ յա ն մ ե շ հ ի ­շա տ ա կվո ւմ Հ ԺԲ—ԺԳ դա րերո ւմ , «Ոսկե֊ փորիկ» գ րա կա ն հո ւշա րձա նում ։ ն շա նա վոր բա նա ս ե ր հա յա գ ե տ Մ. է մ ի ն ի ո ւսո ւմնա ­սիրութ յո ւնների շնորհիվ դ ե ռ Ժ Ւ դարի վերշո ւմ , հ ա ստ ա տ վե ց հա յե ր ի և Ռ ուսա ս­տ ա նի միշև գ իտ ա կա ն շփ մ ա ն ա մ ե նա վա ղ փ ա ստ ը , դա ռ ո ւսա կա ն «Բորիսի և Գլեբի մ ա ­սին» ա ս քի հա յկա կա ն փ ոխ ա դրո ւթ յո ւն ն է, որը հա յե ր են կոչվա ծ է «Ասք սուրբ Ռ ոմա - նոսի և Դ ա վթի մա սին» ։ Ա յդ գրա կա ն հու­

շա րձա նը թ վ ա գ ր վ ա ծ է ԺԳ դա ր և մ տ ն ո ւմ է »Վարք Սրբոց»-ի («Յ ա յսմա ւուրքս֊իԼ մեջ,

Հ ետ ա քր քի ր է պ ա րզել, թ ե ի ն չպ ե ՜ս ռու­սա կա ն ա ս քը մտ ել է: հա յկա կա ն Վ արք Սըր- բ ոց ի մեջ։ Բանն ա յն է, որ հ ե ռա վո ր ա ն ց ­յա լո ւմ բ ա զ մ ա թ ի վ հա յե ր ա յց ե լո ւմ էին Ռու­սա ստ ա ն , Մ. կմինի ե ն թ ա դրո ւթ յա մբ , թ ա ր գ ­մ ա նո ւթ յա ն հ ե ղ ի նա կ ը ոչ մ ի ա յն եղել է Ռ ու­սա ստ ա նո ւմ , հա տ կա պ ես Կիեում, ա յլև ե ր ­կա ր ժ ա մ ա ն ա կ ա պ րել է ա յն տ ե ղ և ա յն քա ն լա վ է սովորել ռո ւսա ց լեզուն, որ ձ ե ռ ն ա ր ­կ ե լ է ռո ւսա կա ն ա սքի թ ա ր գ մա ն ո ւթ յա ն ը ո ր ո ­շա կի նպ ա տ ա կով , ա յն է իր հ ա յր ե ն ա կ ի ց ն ե ­րին ծա նոթա ցնե լ ռ ո ւսա կա ն հոգևոր գրա կա ֊ ն ութ յաս, լա վա գո ւյն ՛նմուշներից մեկին , Մ. էմի ն ի կ ա ր ծ ի ք ո վ հա յերեն տ Ռ ոմա նոսի I, Դ ա վթի մա սին» ա ս քի սկզբնա ղբ յո ւրը հ ա ն ­դիսա ցե լ է ռ ո ւսա կա ն «Ասք սուրբ Բռրիսի և Գ/եբի մա սի ն» -ը ՛

ԺԳ—ԺԳ դա րերո ւմ հա յ ժ ողովր դի կ յա ն ­ք ո ւմ տ եղի ո ւնեցա ն ն շա նա վոր ի րա դա ր ձ ո ւ­թ յո ւններ , ո ր ոն ք չէին կա րող ի ր ե ն ց դրոշմը չդնել ռ ո լս -հա յկ ա կ ա ն մ շա կ ո ւթ ա յի ն կ ա ­պ երի զ ա ր գա ց մա ն վ րա ։ Ա յսպ ես , ԺԳ դա րի վերշո ւմ Հ ա յա ս տ ա ն ը կորցրել է իր պ ե տ ա ­կա ն ա ն կա խ ո ւթ յո ւն ը և ա վ ա ր է դա րձել Պ ա րսկա ստ ա նի և Թ ուրքիա յի միշև ։ Զ ա վ ­թիչների բռնա կա լո ւթ յո ւն ը Հ ա յա ս տ ա ն ը հա սցրեց կա տ ա ր յա լ ա վ ե ր մ ա ն ու ք ա յ ք ա յ ­մա ն , Բ ա զո ւմ դա րերի ը ն թ ա ց ք ո ւմ Թ ուրքիա ­յի և Պ ա րսկա ստ ա նի կա ռա վա րի չները Հ ա ­յա ս տ ա ն ի ն կ ա տ մ ա մ բ վա ր ո ւմ էին ժողո - վըրդի ճ ն շմա ն և ո չնչա ցմա ն դա ժա նա գո ւյն քա ղա քա կա նո ւթ յո ւն , Հա յե ր ի ա ռա նձին խ ը մ - բեր ստ ի պ վ ա ծ էին թողնեըու ՛իրենց Հ ա յ ­րենի քը ,

Ինչպես ն շո ւմ է պ րոֆ Ա. Կ. Ջ իվե լի - դո վ ր ' аա զ ա տ ա ս ե ր ո գ ի ն և ա զ գ ա յի ն բա րձր դիտ ա կցո լթ յո մ յը ն պ ա ս տ ե ց ի ն հ ա յ ժ ո ղո - ՚ԼԸՐԴ№ պ ա շտ պ ա ն ն լու ի ր ա զգա յն ո ւթ յո ւն ը , իր լեզուն և սովորո ւթ յո ւնները և ի ր բ ա զ մ ա ­դա ր յա ն հոգևոր և ն յո ւթ ա կա ն մ շա կո ւ յթ ը ա նցկա ցնե լ դա ժա ն պ ա տ մ ո ւթ յա ն բոլոր փ որձո ւթ յո ւնների միշով»3։

Ռ ո ւսա ստ ա նը դա ր ձա վ ն վ ի րա կա ն երկիր, ուր ձ գտ ո ւմ էին շա տ հա յեր ։

Գ ա ղթա կա ն ո ւթ յո ւն ը ա ռա ն ձ նա պ ե ս ո ւ­ժ ե ղ ա ց ա վ ԺԳ—ԺԳ դա րերո ւմ , երբ Հ ա յա ս ­տ ա նո ւմ ա նտ ա նե լի պ ա յմ ա ն ն ե ր ս տ ե ղ ծ վ ե ­ց ին թ ա թ ա ր ն ե ր ի դա ժա նո ւթ յո ւն ն ե ր ի և բ ը ո - նա կա լո ւթ յա ն հ ետ և ա նքով ։ Ա յդ մ ա ս ի ն խ ո ­ս ո ւմ է նա և պ ա տ մ ա բ ա ն Ն. Մ. Կա ր ա մ զին ։

ԺԲ դա րո ւմ , լի տ վա կա ն տ ի րա պ ե տ ո ւթ յո ւ­նից ա ռա շ, հա յե ր ը բ նա կ վ ե ց ի ն հ ա ր ա վ ­

1 Ա . Կ . ,? |ււ |Լ ||ւ( |ո ւ |, «Հպ /ա ստ ա ն ե Բ՜ուրթիսւ։, Ю/в թ., (ք Ո,

ա րև մտ յա ն Ռ ուսա ստ ա նի տ ա րբեր ք ա ղ ա ք ­ներ ում, ԺԳ ղա րի կեսերին հա յերը բ նա կո ւ­թ յո ւն են հ ա ստ ա տ ո ւմ Ռ ուսա ստ ա նին հ ա ­րևա ն Լե հա ստ ա նո ւմ , Գ ա լիցիա յո ւմ , Մ ոլդա - վ ի ա յո ւմ , Ղ րիմում , նաև բուլղա րների և դ ա ­դա րների մ ա յրա քա ղա քն ե ր ո ւմ ՝ Ոսկե Հ ո ր դա ­յի պ ա տ մ ո ւթ յա ն մեջ։

Պ ահպ ա նվել են ԺԳ դա րի ն յո ւթա կա ն մ շա կ ո ւ յթ ի հուշա րձա նները , ո ր ոն ք վ կ ա ­յո ւմ են ա յդ ժ ա մ ա ն ա կ հա յկա կա ն գա ղութի մ ա ս ի ն մ ե րձվո լգ յա ն մա ր զ ո ւմ ։

Դեռևս ռուսա ց ց ա ր Պ ետրոս Ա .ը 1722 թ վ ա կ ա ն ի ն ո ւշա դրութ յուն դա րձրեց արևել­յա ն ա րձա նա գրո ւթ յո ւն ների վ ր ա ' մ երձվո լգ - յա ն բո ւլղա րների հին մ ա յր ա քա ղ ա ք Ղ ա ­զա ն ո ւմ և քա ղ ա քի ց 90 կմ. հեռու և Վոլգա֊ յի ց 10 կմ . հեռո ւ գտ ն վա ծ հա յկա կա ն տ ա ­պ ա նա գրո ւթ յո ւն ն ե րի վրա , Պ ետրոս Ա.,, հ ր ա մ ա յե ց ա յդ բոլոր ա ր ձա նա գրո ւթ յա ն ների ստ ույգ պ ա տ ճեն ները հանել, Ռ ուսա ս­տ ա ն ո ւմ հին հա յկա կա ն ա րձա նա գրո ւթ յո ւն ­ների թ ի վ ը ա յժ մ հա սնո ւմ է հինգի։

Ս կզբնա կա ն շրջա նում ա յղ տ ա պ ա ն ա ­գ ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ո վ զ բա ղվ ո ւմ էր Ս են -Մ ա րտ ե- նը, Ա վե լի „լշ ն րա ն ք գ րա վեցին Մ. Ի. Բ ր ո ս ս ե ի ո ւշա դ ր ո ւթ յո ւն ը , որը լրիվ կա րդա ց ե թ ա ր գ մ ա ն ե ց երկու ա րձա նա գրո ւթ յո ւն , ո-բ ո ն ց ի ց մ եկ ը ի ր ե ն ի ց ա ռա ջ հա յտ նի չէր գի .•■•ական ա շխ ա րհին , Առաջին փ որա գրո ւթ յա ն մեջ, Բ րոսսեի թ ա ր գ մա ն ո ւթ յա մ բ , ա ս վ ո ւմ է.

(ГԱ յստ եղ հա նգչո ւմ է. ա ստ վա ծ ա ս ե ր և ո- ։/ո ր մա ծ պ ա ր ո ն Ա վտ ին ' պ ա րոն Տեների ո ր ­դին. դուք, որ կ կա րդա ք [ա յս], խնդրեցեք։ [նրա\ մ ե ղ ք ե ր ի թ ողո ւթ յո ւն , հա յո ց թ վա կա ն784 = 1335»,

Երկրորդ ա րձա նա գրո ւոթ յո լն ը հետ և յա լն է.* Ա յս դա գա ղը պ ա րո ւնա կո ւմ է տ իկին

Ս ա ռա յի ա զ ն ի վ մա ր մ ի ն ը , ա յն տ իկին Սսւ- ռա յի , [որը] գ նա ց Ք րիստոսի մոտ . Դուք, որ կա րդո ւմ եք [ա յս], խ ն դ ր ե ց ե ք Ա ստուծուց նրա մ ե ղ ք ե ր ի թ ողո ւթ յո ւն ... ( չ կա րդա ցվո ղ բա ոն է ' «պարոն Ավագ»), Տ ա րեթիվ ' 770 = 1321»,

Բ րոսսեի նպ ա տ ա կ ը չէր բա ցա տ րե լ, թե ի նչ կերպ կ ա մ ի ՛ն չպ ե ս հինգ հա յե ր գ տ ն վ ե ­ց ի ն հ յո ւս իսո ւմ (Гև իրե ն ց ո ս կորն երը թ ա ղ ե ­ցի ն թ ա թ ա ր ա կ ա ն ք ա ղ ա ք ո ւ մ ԺԴ դա րի սկզրներին» ։ Նա ե ն թ ա դ ր ո ւմ է, որ ա յդ գ ե ­ր ե զ մ ա ն ն ե ր ը վ կ ա յո ւմ են մ իա յն հա յ ա ռև ­տ րա կա ն ների ն ե ր կա յո ւթ յա ն մա սին , ա ռև ­տ րա կա ն ա յդ քա ղա քն ե ր ո ւմ ։

Իրարից ոչ հեռո ւ գտ նվող ա յդ 5 հ ա յե ­ր ե ն տ ա պ ա ն ա քա ր ե ր ը կա րելի է ա ր դ յո ք հա մա րե լ օտ ա ր ք ա ղ ա ք ո ւ մ ճա նա պ ա րհին մ ա հ ա ց ա ծ պ ա տ ա հ ա կ ա ն մա ր դ կա ն ց գ ե ­ր ե զ մա նն ե ր , Ավելի շա տ հ ի մ ք կա կարծելու, որ ա յդ 5 տ ա սլա նա քարերլ, գ երեզմա նոց ի մի

56 Ь » Մ I ' II. Ա I ' Ն 11)3*1

մ ա ս ն են կա զմե լ։ Տ ա պ ա նա քա րերի փ ո րա ­գրութ յո ւնները պ ա րզ ա սո ւմ են ա յն մ ա ­սին, որ գտ ն վա ծ գերեզմա ննե րը ն շա նա վ ո ր , ա նվա նի հա յերի գերեզմա ննե րն են։ Փորա­գրութ յո ւնները պ ա հեցին նրա նց հի շա տ ա կը ։

Իսկ ո ՜վ կա րող է ա սել, թ ե ա ր դ յո ք ք ա ­նի ֊քա ն ի ա նհա յտ , հա սա րա կ հա յե ր թ ո ­ղեցին ի ր ե ն ց ոսկորները Վ ոլգա յից ոչ հեռո ւ ՛

Ա րգուտ ինսկի-Դ ոլգորոլկոլ ն յո ւթերը ո ր ո ­շա կի պ ա րզ ո ւթ յա մ բ խ ո ս ո ւմ են ա յն մասիք։, թ ե ինչպ ես ԺԳ դա րի երկրորդ կեսին շա ՛ո հա յե ր կսւյին Ղ ա զա նի հողի ։[րա։

Ռ ուսա կա ն պ ա տ մ ա կ ա ն վ ի պ ա կ ո ւմ , որր կոչվո ւմ է «Ց ա ր գ ր ա դ ի ն ր ա ստ եղծմա ն և 1453 թ վ ա կ ա ն ի ն թ ո ւր քերի կ ո ղ մ ի ց գ րա վմա ն մա սին» , պ ա հ պ ա ն վ ա ծ են տ եղեկո ւթ յո ւններ քա ղ ա ք ի պ ա շտ պ ա նո ւթ յա ն ը մ ա ս նա կ ցա ծ հա յկ ա կ ա ն զորքերի մ ա ս ի ն ։ Հա յե ր ը հ ի շա ­տ ա կ վ ո ւմ են որպ ես երկու խ ո շոր ճա կա տ ա - մա րտ ն ե ր ի մա սնա ՛կից ։

Ռ ուսա կա ն ա ղբ յո ւր ը խ ո ս ո ւմ է ա յն մ ա ­սին, որ ա ռա ջին ճ ա կա տ ա մա րտ ո ւմ , ք ա ղ ա ­ք ի Հ ե ր ո սա կա ն պ ա շտ պ ա նո ւթ յա ն ը , հ ո ւնա ­կա ն զոր քե րի հ ետ մ իա սին , մ ա ս ն ա կ ց ո ւմ էին իտ ա լա կա ն և հա յկա կա ն զ որա մա սեր ը ։ Ա֊ ռա վ ո տ յա ն կա յսրը հ րա մ ա յե ց հա վա քե լ դ ի ­ա կները և թա ղե լ։ Ա յդ ճա կա տ ա մա րտ ո ւմս պ ա ն վ ա ծ հույների թ ի վ ը 1740 էր, իսկ ի - տ ա լա ցիների և. հա յե ր ի ՝ 700։

Երկրորդ ճ ա կա տ ա մա րտ ը , որին ն ո ւ յն ­պ ես մա ս նա կ ց ե ց ի ն իտ ա լա ցիները և հա յերը , է ՛լ ա վելի կա տ ա ղի եղա վ ։ Դա պ ա շա ր մա ն 30-րդ օրն ՛էր։ թ ՛ո ւր քերը ևս մ ե կ կա տ ա ղի փ որձ էին ա նո ւմ քա ղ ա ք ը գրոհով գրավելու։ Ք ա ղա քը պ ա շտ պ ա նողնե րը , լսելով Ա ստուծո եկեղեցիների զա նգերի ղողա նջը , է լ ա վե /ի մ ե ծ խ ի զ ա խ ո ւթ յա մ բ և քա ջո ւթ յա մ բ ա նխ նա կ ռվո ւմ էին թ ո ւր քե ր ի դ ե մ ։ Երկու կ ո ղ մ ի ց էլ ը ն կ ն ո ւմ է ի ն դ իա կները խ ո ւրձերի պ ես , հ ե ­ղ եղի ն մ ա ն հ ո ս ո ւմ է ր ա ր յո ւնը քա ղ ա ք ի պ ա ­ր ի սպ ների վ րա յո վ ։ Ա յս սա րսա փ ելի ճ ա կա ­տ ա մ ա ր տ ո ւմ սպ ա նվա ծնե ր ը շա տ էին, հույն,ֆ րա նգ և հա յ, 5700 հոդի ։ Բա յց թ ո ւր քա կա նբ ա նա կ ը ա ն հ ա մ ե մ ա տ ա վելի շա տ կորուստ ո ւնեցա վ ։

(ГՑ արգրադի մա սին» վ ի պ ա կ ը պ ա հպ ա նե լ է ա յս բոլոր տ եղեկո ւթ յո ւնները Կ ոստ ա նդին կա յսեր զ որ քե ր ո ւմ թ ո ւր քե ր ի դ ե մ կռվող հ ա ­յե ր ի մա սին ։

Ղա զան քա ղ ա ք ը Եվան Ա հեղի կողմից գրա վվեց 1552 թ վ ա կ ա ն ի ն , իսկ Ա ստ րա խ ա ֊ ն ը ' 1554 թ վա կ ա ն ի ն ։ Ա յդ քա ղ ա քն ե ր ո ւմ ո - րոնե լով հուսա լի հ ե ն ա ր ա ն , ռո ւսները ս տ ի պ ­վ ա ծ էին ա ռա ջին հերթ ին <է՚լ ա վե լի սերտ

3 Բյուզա նդիա յի մայրաթաղաթր՝ ԿոստանդնուԱՀոլիս։

մոտ իկո ւթ յո ւն և մտ երմո ւթ յո ւն ստ եղծել ի - ր են ց հա րևա ն քր ի ս տ ոնե ա կա ն ժողովո ւրդ- ների հետ ։ Ղա զան քա ղ ա քի պ ա շա րմա ն ժ ա ­մա նա կ , ինչպ ես հա ղորդո ւմ է Ղ ա զա նի տ ա ­ր եգիրն երից մեկը , ք ա ղ ա ք ո ւ մ մ ե ծ թ վ ո վ կ ա ­յի ն օտ ա րեր կ ր յա ա ռև տ րա կա ններ , որոնց թ վ ո ւմ նաև հա յեր ։ Հ ո ւ յս դնե լով ի ր ե ն ց ք ա ­ղա քի պ ա րիսպ ների ա մ ր ո ւթ յա ն և պ ա ր ե ն ա ­յի ն մ ե ծ պ ա շա րների վ րա , ղա զա նցիները ո- րոշեցին հա մա ռորեն դ ի մ ա գ ր ե ր 5000 օտ ա - րերկրա ցիներին , նրա նց թ վ ո ւմ և հա յերին ղա զա նցիները չթ ողեցին պ ա շա ր վա ծ քա ղ ա -

Я դուրս գալ և որոշեցին կ ռ վո ւմ օ գ տ ա ­գործել դրա նց ռուսների դ ե մ ։ Ղ'ս ղա ^ի տ ա - րեգ ի ր ը պ ա շա ր վա ծ ք ա ղ ա ք ո ւ մ մ ն ա ց ա ծ հա յ ա ռև տ րա կա նների մ ա ս ի ն խ ո ս ո ւմ է հ ա մ ա ­կրա նքով , ցա վա կ ց ո ւթ յա մ բ , որովհետև ն րա ն ք ռո ւսների կողմն էին, հ րա ժա րվո ւմ էին կռվել ռո ւսների դ ե մ ։ Ա յն ժա մա նա կ թ ա թ ա ր ն ե ր ը հա յերին կա պ ո ւմ են թ ն դ ա ն ո թ ­ներին ե րկա թե շղ թ ա յո վ , նրա նց ետևից կա նգնեցնո ւմ մ ե ր կ սո ւսերով զ ի նվա ծ զ ի ն ­վ որներ ին և մ ա հ վ ա ն սպ ա ռնա լի քո վ ս տ ի ­պ ո ւմ հա յե ր ի ն ՝ կրակել ռուս զորքերի ։[րա։ Ս ա կա յն ա յստ եղ էլ թ ո ւր քերր հա ջողութ յուն չունեցա ն, որովհետև , ինչպ ես ա ս ո ւմ է տ ա ­րեգիրը , հա յե ր ը ձևա ցրին ի ր ե ն ց շա տ ա ն ­վա րժ , զ ե ն քի ն ա նծա ն ոթ , և նրա նց ա րձա կա ծ ա կա նները կ ա մ թ ռ չո ւմ էին շա տ հեռո՛ւ, կա մ պ ա յթ ո ւմ էին շա տ մոտ իկ ՝ ա ռա ն ց ռո ւսնե ­րին վ ն ա ս պ ա տ ճա ռելո ւ։ Ա յդ վ կ ա յո ւմ է հ ա ­յե ր ի հ ա մ ա կ ր ա ն քի մ ա ս ի ն ռո ւսների հ ա ն ­դեպ ։ Հ ա յ ՛ա ռևտ րա կա նների ա յս ■ վա րմ ո ւն ­ք ը հ ա յտ ն ի ե ղ ա վ նա և ռուսա ց թա գա վոր ի ն և մ ե ծ ս ի ր ո վ հետ ո թ ո ղ ե ց նրա նց գնալ իրենց երկիրը։

Ա յս բո լոր ի րա դա րձո ւթ յո ւններից շա տ ա ֊ ռաջ, գո յո ւթ յո ւն ուներ հա յկա կա ն գա ղութ Մ ոսկվա յո ւմ ։ Հա յե ր ը հ ի շա տ ա կվա ծ են ա յն տ ա րեգրո ւթ յա ն մեջ, որտ եղ խ ո ս վ ո ւմ է Մ ոսկվա յի 1390 թ վ ա կ ա ն ի հրդեհի մա սին ։ Ղ ա զա նը գրա վելո ւց հետ ո , Իվան Ահեղի ' Մ ոսկվա հա ղթ ա կ ա ն մ ո ւտ քի ժ ա մա նա կ , ա յլ օտ ա րերկրա ցիների հետ , դիմա վորե լո ւ դուր։։ ե կա ն նաև հ ա յ ա ռև տ րա կա ններ ։ Իվան Ա հե­ղի կա րգա դրո ւթ յա մ բ շա տ հա յեր Մ ոսկվա - յո ւմ մ շտ ա կա ն բնա կո ւթ յո ւն հա ստ ա տ եցի ն մ ա յր ա քա ղ ա քի ա յն մա սո ւմ , որր ա յն ժ ա ­մա նա կ կոչվո ւմ էր Ս պ իտ ա կ քա ղ ա ք , որտ եղ ա պ րո ւմ էին ա ռա նձին ա րտ ոնո ւթ յո ւններ վա յե լո ղ օտ ա րեր կ րա ցի մա րդիկ ։

Մ ոսկվա յի Պ ոկրովսկի կոչվա ծ տ ա ճա րի (Վ ասիլի Երանելու եկեղեցին ) տ ա սը թևերից մ ե կ ի վերևի յա րուսը , որը շինվել էր Իվան Ահեղի կ ողմ ի ց ի պ ա տ ի վ Ղա զա ^Ի գ ր ա վ ­մա ն , ԺՋ դա րո ւմ նվիրվե յ է հա յո ց Ս■ Գրիգոր

195» I: ” 1Г I՛ II II I- Ն

Լուսավորչինւ Դա հա յերի Ն կա տ մա մբ п т - սաը ցա րի ո ւշա դրո ւթ յա ն նշա նն է։

ԺՋ դա րի երկրորդ կեսի փ ա ստ ա թ ղթ ե ր ի ց մ ե կ ո ւմ խ ո ս վ ո ւմ է Մ ոս կ վա յո ւմ ո Հա յկա կա ն հ յո ւրա նոցս -ի մա սին

Հ ետ ա գ ա յո ւմ հա յկա կա ն դա ղութբ ոու֊ и ա կա ն մ ա (բաբա դա ք ո ւմ դա ր ձա վ սոէուր ե մ շտ ա կ ա ն լ

Ռ ուսա ստ ա նի հողի ւէրա, հա յ հին գսւ֊ ղութների թ վ ի ն է պ ա տ կ ա ն ո ւմ նա և Ա սա րա - խ ա ն ի դա ղո ւթ բ ։ Ա ստ րա խ ա ն ո ւմ հա յերբ ա պ րո ւմ էին վա ղ ժա մա նա կ ն ե ր ի ց ։ Ա ռա նձ­նա պ ես Հա յե ր ի հ ո սա ն քը ո ւժ ե ղա ցա վ դեպ ի Ա ստ ր ա խ ա ն 1554 թ վ ա կ ա ն ի ց հետ ո , երբ ք ա ­ղա քը գրա վվեց ռո ւսների կողմից և մ ի ա ց ­վ ե ց Մ ոսկով յա ն պ ետ ո ւթ յա ն ։ Ա ստ րա խ ա ն քա ղ ա քը դա ր ձա վ կա րև որա գույն կ ե տ ՝ Ռ ու­սա ստ ա ն ի հ ա մ ա ր Արևեէքի հետ իր հ ա ր ա ­բ երո ւթ յո ւնների մեշ։ Աս տ ր ա խ ա ն ի հ ա յկ ա ­կա ն գա ղո ւթ ի հետ կ ա պ վ ա ծ է Ս իմբիրսկի նա հա նգո ւմ հա յկա կա ն Կրուտեց լեռը , որի մ ա ս ի ն ռո ւսա կա ն տ ա րեգրո ւթ յո ւն ն երից մ ե ­կում ա ս վ ո ւմ է. «Հ ա յկ ա կ ա ն Կրուտ եց լեոբ Ս ի մ բ ի ր ս կ ի նա հա ն գ ո ւմ ա յսպ ե ս կոչվա ծ է հ ա յե ր ի ց , որովհետ և ն ր ա ն ք ե ր բ ե մ ն ա պ ըս - տ ա մբվե լ են Ա ս տ ր ա խ ա ն ա մ ե հա ստ ա տ վե լ

ա յդ լեռա ն ։էրա ։ Լեռա ն ա մենա վերև ի մա սը , հ յո ւսիսից դրհթհ մինչև իր հա բա վ -ա րև ե լ­յա ն կ ո ղ մ ը շր ջա պ ա տ վա ծ է բա րձր պ ա րըս - պ ա ն մ ա ն թ ո ւմ բ ո վ և նրա ն կից երկա յն փ ո ­ս ո վ ' մ ե կ և կես սա ժեն խ ո ր ո ւթ յա մ բ և մոտ 500 սա ժե ն երկա րութ յա մբ» !

Դ ժվա ր է ա յժ մ բա ցա տ րե լ, թե ինչպ ես « Ա ստ րա խ ա նո ւմ երբեմն ա պ ստ ա մ բ վ ա ծ ս հ ա ­յե ր ը գտ նվեցին Ս իմբիրսկի նա հա նգո ւմ , Հ ա յտ ն ի չէ, թ ե դա ի ՜նչ ա պ ստ ա մբո ւթ յո ւն էր, հա սա րա կ ո ւթ յա ն ո ՛ր շերտ ի և ո ՜ւմ կա մ ինչի ՜ դ ե մ , Ա յն ո ւա մենա յնիվ , ա յս բ „ լոր պ ա տ մ ա կ ա ն տ վ յա ^ ե ր բ հ ա ստ ա տ ո ւմ են ա յն փ ա ստ ը , որ Ա ստ րա խ ա նո ւմ գոյութ յուն է ունեցել ն շա նա կա /ի ց հա յ բնա կչութ յո ւն ։

Հա յե ր ի ձ գտ ո ւմ ր դեպ ի Ռ ուսա ստ ա ն սկսվել է դեռևս վ ա ղ մ իջնա դա րո ւմ , բա յց նա դ ա ռնո ւմ է շոշա փ ելի փ ա ստ ԺՁ, դա րի վ ե ր ­քերից ս կ սա ծ և ա ռ ա ն ձ ն ա պ ե ս ժ է դա րում ։ Ռ ուս-հա յկ ա կ ա ն մ շա կո ւթա յի ն հա րա բերո ւ­թ յո ւն ն ե ։ը ի ր ե ն ց զ ա ր գա ց մա ն նոր փուլի մեջ են մ տ ն ո ւմ Պ ետրոս Ա -ի ժա մա նա կա շր ջա ­նում , երբ ստ ե ղ ծ վ ե ց ի ն հա յ ժ ո ղ ովր դի * Ռու­ս ա ս տ ա ն ի հ ետ ա նմ ի ջա կա ն մտ եր Տ ա ցմա ն ն ա խ ա դր յա լն ե ր ը ։

Մ (1 9 Ր Տ Ա Ց Ր Ե Ն Ի Ք Ո Ի Մ

1Ս.ՄՍ.ՌՈՏ ԼՈՒՐԵՐ Ս՜ԱՅՐ ձԱՅՐԵՆԻՔԻՑ

Ի *& չ գ ր ք ե ր ե ն ճ ր ա ա ս ւ ր ա կ վ ե լ ո լ 1959 թ վ ա կ ա ն ի ն . —

Հա յա ստ ա նի Պետական հրա տ ա րա կչությունը որոշել է ա յս տարի հրատարակել 5 2 0 անուն գիրք ' 3 318 ООО

օրինակ ընդհա նուր տպաքանակով։ Ծրագրի մեշ մ ե ծ

տեղ է տրված՛ գեղարվեստական գրա կա նութ յա ն, լույս է տ եսնելու հա յ գրողների մ ոտ 1 3 0 անուն և 3 0 անուն

թա րգմա նա կա ն գրա կա նություն։Պիտի հրատարակվի ժ գա րի գրա կա ն խ ոշորա գույն

հուշարձանը ' Գրիգոր Նարեկացու (Г Մ ատեան ողբեր- գութե անտ-ը աշխարհաբար թ ա րգմա նութ յա մբւ Հ ր ա ­

տարակվելու են նաև Լեոյի ' с Մելիքի աղ յի կ ը * վեպը և ЯՈսկի ժխ որի մ եշя վիպակը, գ յուղա գիր Հովհա ն­

նես Մաչիսասյանիճ ՀՀորոտ-մորոտտ» խ որա գրով երկե­րի միհա տ որյա կը, Բ ագրատ Ա յվա զյա նի տԱշոտ եր­կա թ о վեպ ը։

Մ եծ տեղ է հա տ կա ցվա ծ Հա յ դասական գրողների երկերի հրատարակմանը։ Լույս են տ եսնելու Аг. Ա բով-

յա նի «Վ երք Հա յա ս տ ա ն ի »-ն , Ս ա յա թ-Ն ովա յի1 հ ա յե ­րեն, վրա ցերեն և ա դրբեչա ներեն լեզուներով գրվա ծ տաղերի հատընտիրը, Ջ իվա նոլ, Հ . Հովհա ննիսյա նի

երկերի միհա տորյա կները ւ Պետք կ սկսվի Ե. Օտյանի երկերի ժողովա ծուի նոր հրա տ ա րա կությոմ/ը, շարու­նա կվելու է Ա . Շ իրվա նզա դեի, Րա ֆֆու, Հ . Թուման-

յա ն ի , Վրթանես Փափ ազյանի և Ա. Իսահակյանի եր­

կերի հրա տ ա րա կությունը։ Լույս կտեսնի գրականագետ

Արսեն Տերտ երյա նի 7-հա տ որյա երկերի ա ռա շին հա ­տ որը։ Հրա տ ա րա կվելու են սովետահայ գրողների նոր ստ եղծա գործութ յունները, ա յդ թ վում Մ . Արա ղու

«Ի սրա յել Օրիյ և Ստեփան Զոր յա ն ի *1 9 2 1 թվա կա նըл պատ մավեպերը, Հ ր . Ք ոչա րի էՄ եծ տան զա վա կներըа վեպի 1-ին և 2 -ր դ հա տ որները, 4>ր% Թափալցյանի

«Պ ա տ երա զմ , վեպ ի 3 -ր դ հատորը, Ա. Ստեփանյանի

« Ա՛մառնամուտ» , Ա . Խաչատրյանի ոԲա գրևա նգի զա ­վակըտ վեպ երը, Պետք է հրատարակվեն մեր երկրի

և արտասահմանյան երկրների ժոզովոլրդների գ ր ա ­կա նությա ն մ ի շարք լա վ ա գույն նմուշներ, Ռ ուսերե- նից թա րգմա նվա ծ են Վ . Կովաչյովի երկերը, Մ . С ш -

հիկյա նի էՈւլյա ն ովների ընտանիքըа , Ի . Բա նին ի պ ա տ մվա ծքները ե ա յլ ստ եղծա գործութ յուններ

Ա րտասահմանյան գր ա կ ա նո ւթ յո ձ ի ց լո ւյս են տ ես­նելու Հ , Հ ա յն ե ի , Ա, Ֆրանսի երկերը, Վ . Շեքսպիրի սոնետները, Վ . Սա րոյանի ՏՄ ա րդկա յին կա տ ա կերգոլ- թ յո մ ւէ -ը , Գ. Ֆ լոբերի էՍա լա մբո յ վեպ երը, Դանթեի

«Դ րա խ տ Լ-ը, Լուի Արագոնի «Պոեզիա և պ րոզա է-ն,

Օմար Խ ա յա մի «Պ ոեզիա օ-ն և ա յլն ,

1 4 0 0 ՕՕՕ-ից ավելի տպաքանակով գիրք է հրատա­րա կվելու մանուկների հա մա ր։ 4 0 անուն գիրք Լույս կտեսնի երաժշտական գրա կա նությունից, Առաշին ան­գա մ լին ելով պետք է իրականացվի հա յ ա զգա յին երա- ժըշտ ությա ն հիմնա դիր Կոմի տաս վարդապետի երկերի լիակատար ժողովա ծուի հրատարակումը 10 հատո-

■ ր ո վ ։ Ա յս տարվա հրատարակչության ծրա գրում նա ­խ ա տ եսվա ծ է նաև ա յլ ճյուղերի գրա կա նությա ն հրա­տարակումը,

Ս ա լ ո է փ կ ի մ ի ջ ա զ գ ա յ ի ն ա ո ն ա վ ա ն ա ո ի Տ ա մ ա ր . —

Ա յս տարի սեպ տեմբերին Հ ո մ , աս տան ում կազմակերպ­վում է Սալոնիկի 2 3 -ր դ մ իչա զգա յին տոնավաճառը։

Տոնա վա ճա ռում ա յս տարի առաշին ա նգա մ ցուցա - դ րվելոլ են նա և Հա յա ստ ա նի ա րդյունա բերությա ն

արտադրանքները, դրա նց թ վ ո ւմ ' շարժական էլեկ­

տրակայան, տրանսֆորմատոր, ասինխրոնային է լեկ­տրաշարժիչ, կոմպ րեսոր, գինիներ և կոնյա կի տարբեր

տեսակներ, ծխ ա խ ոտ , հա յկա կա ն գորգեր ե ա յլ ար­տադրանք։

ե ր ա ժ շ տ ա գ ե տ ի պ ա տ վ ի ե ր ե կ ո ն . __ Հա յա ստ ա նի Գի­տությունների ա կա դեմիա յի Արվեստի ինստիտուտի կոլեկտ իվը, Երևանի երաժշտական հա սա րա կա յնոլթյա ն

մ ա սնա կցութ յա մբ, նշեց ինստիտուտի ավագ գիտ ա շ­

խ ա տ ող, ռեսպ ուբլիկա յի արվեստի վաստակավոր գո ր ծ ի չ, ա րվեստագիտության դոկտ որ-պրոֆեսոր Գևորգ Տիգրա նյա նի ծննդյա ն 5 0 -ա մ յա կ ը ։ Տիգրանյսւ-

նի վաստակը մ ե ծ է հայկական երաժշտական մշա կույ­թի զա րգա ցմա ն բնա գա վա ռում . Նրա հետազոտական աշխատանքի ա րդյունքն է հա նդիսա նում «Հա յկա կա ն

երաժշտական թատրոնըX բա զմա հա տ որ ուսումնասի­րո ւթ յուն ը , որի ա ռա յին հատորը լո ւյս է տեսել 195(1

թվա կա նին, իսկ երկրորդ հատորը արդեն պատրաստ է տ պագրության, ինչպես նտ1, Ա/. 1/պենդիարյս։նի

ձ

1959 է X (Г 1> Ա Ս I* Ն 59

կյա նքին և ստ եղծա գործությա նը նվիրված ծավալուն

մ ենա գրությունը, որը տպ ա գրվում Հ Ս՛ոսկ վ ա յում ։

Պրոֆ. Գ. Տիգրա նյա նի երաժշտական վաստակի մ ա ­սին զեկուցեց Ո-. Տ ե ր յա ն ը ։ Ո գ յո ւյն ի խ ոսքեր ասա­ցի ն Ռ. Ա թա յա նը' Հա յա ստ ա նի Կոմպոզիտորների

Միությա ն կողմից, պ րոֆ. Գևորգ Բուգա ղյա նը' Երե- վանի Կոմիտասի անվան Պետական կոնսերվատ որիա-

յի կողմից,երեկոյի վերքում շնորհակալական քերմ ու հուզիչ

խ ոսքով Հա նգես եկա վ պ ր ո ֆ .-գո կ տ . Գ. Տի գր ա նյա նը ։

Ա կադեմիկոս Р. Ֆսւնաւ՚չյանի ա շխատ ութ յունը շինա -1-են___ 19Տ7 թվականին ռուսերեն լե զ վ ո վ Հա յա ստ ա նի

Պետական Հրատ արակչությունը լույս ընծա յեց ակադե­միկոս Р . Ֆա նա րջյա նի « Կրծքավանդակի օրգանների

հիվա նդությունների ռենտ գենոդիա գնոստ իկա ն» ծ ՛ո ­

վաչուն ա շխա տ ությունըւ 1958 թվա կա նին աշխատու­թ յունը վերահրատարակվեցւ

Չինա կա ն Ժ ողովրդական ՚ Ռ եսպ ուբլիկա յի բժշկական հրա տ ա րա կչությունը ա կա դեմիկոս Ֆա նա րջյա նի վերո­

հիշյա լ աշխատությունը թա րգմա նել կ չինսւրեն ե հրա­

տ ա րա կեր

Զ ա ս յ Լ լ և ս ա յ ա ն ի ե ր կ ե ր ի մ ի հ ա տ ո ր յ ա կ ը . — Հա յպ ետ - հրատը լո ւ յս ը ն ծ ա յե ց ա րևմտ ա հա յ ծա նոթ կին դրող Զա պել Ե սա յա ն ի միհա տ որյա կը, որի մեշ տ եղ են

դտ ել հեղինակի VԼենին» ( «Պ րոմեթեոս ա զա տ ա գրվա ծս

գրքից հա տ վա ծ) , ոՀա նրի Բա րրյուսի մ ո տ » ա կնա ր­

կը, в Շնորհքով մ ա րգիկօ, VՀոգիս ա քսորյա լ» , а Նա- Հան շալ ուժերըք, ոՍ իլիհտարի պարտեզներըս և ա յլ

գործեր։ Ցանկա/ի կ տաղանդավոր գրադիտուհու ա մ - րողջական գործերի վերահրատարակությունըւ

Եււայանր ավելի քան քա ռա սուն տարի ծա ռ ա յե լ կ

հա յ գրա կա նությա նը, ստ եղծելով շատ արժեքավոր գործեր ։ Նա հա յրենա սեր մտ ա վորա կա նությա ն ա յն

դեմքերից մեկն կ , որ 1Ձ20-ա կա ն թվա կա ններից սկսվա ծ իր ա մրողշ ստ եղծա գործա կա ն կորովն ու տա­

ղա նդը ի սպաս կ դրել իր ժողովրդի կ յա նքի ն , մշա - կույթին ու գրա կա նությա ն զա րգա ցմա նըւ

« Հ ա յ ե ր ե ն ի շ ա ր ա հ յ ո ւ ս ո ւ թ յ ա ն ը » -----Հա յկա կա ն ՍՍՌ

Գիտությունների ա կա դեմիա յի Լեզվի ինստիտուտի

կողմից հրատարակվեց բանասիրական գիտ ութ յուննե­րի թ եկնա ծու և Հո գ ևո ր ճեմ ա րա նի գրա բա րի դա սա ­

խոս դոցենտ Վարագ Ա ոա քելյա նի сгՀա յերենի շա րա ­հ յուսութ յուն» մենա գրությա ն առա ջին հա տ որը։

Առաջին հատորը ը ն դ գր կ ո ւմ կ (Ги/ա րզ նա խա դա սու­թ յա ն քննութ յունը»ւ Երկրորդ ր րնդ գրկելու կ (էր արդ նա խ ա դա սությա ն ր ննո ։թ յո ւնր ս ։

Հեղինա կը երկար տարիների իր տքնա շան աշխա­տանքով հետագոտել կ և ի մի կ քերել փաստա­կան հսկայական ն յո ւթ , գիտականորեն մշակել կ ա յն,

դա սա վորել փաստերը և բա զմա կողմա նիորեն քննա ր­կել ն յո ւթ ը շոշափող բոլոր հա րցերը,

Ժամանակակից հա յերենի գիտական ուսումնասիրու­թ յա նը նվիրվա ծ լուրշ ներդրում կ Վ. Առա բե,յա ). I, (ГՀա յերենի շա րա հյուսությունըл աշխատությունը։

«Լ. Հ ա ւ ք |> ս ւ ւ 'ձ ւ ս ւ ք յա ն ր գ ե ր մ ա ն ա կ ա ն ա կ ա դ ե մ ի ա յ ի ա ն դ ա մ . — Աշխարհահռչակ ա ստ րոֆիղիկոս, Հա յկա կա ն ՍՍՌ Գիտ ությունների ա կա դեմիա յի պ րեզիդենտ , ա -

կա դեմիկոս Վ. Հա մբա րձում յա նը օտ արերկրյա մի շարք ա կա դեմիա ների և ընկերությունների պատվավոր կամ թղթա կից անդա մ կ ։ Վերջերս նա ընտ րվեց Դեմոկրա ­

տական Գերմա նիա յի Լեոպոլդ ինա յի բնական գիտու թ յունների ա կա դեմիա յի ա նդա մ։

« Ք ա ղ ա ք ն ե ր ը և ա ր հ ե ս տ ն ե ր ը Հ ա յ ա ս տ ա ն ո ւ մ И*— Ժ Դ դ ա ր ե ր ո ւ մ » . — Հա յա ստ ա նի Գիտությունների ա կա դե­մ իա յի հրատարակչությանր լո ւյս կ րնծա յել պատմա­

գետ դոկտ .-պ րոֆ . Ր. Ա ռս ։քելյա նի VՔաղաքները և ար­հեստները Հա յա ստ ա նում Ռ— ԺԳ դա րերումл ա րժեքա ­

վոր և մեծա ծա վա լ աշ/սատո։ թ յա ն առաջին գ ի ր բ լ"

Բալէ կեն Ա ոա քելյա նի ա յո աշխատության հրատարա­

կումը միջնա դա րյա ն Հա յա ստ ա նի սո ցիւս լ - տնտես ական

հա րա բերությունների ուսումնա սիրությա ն ուղղությա մբ կատարվող քա յլերից մեկն Լ և դիտական արժեքավոր ուսումնա սիրություն։

« Н ) դ ա ր ի հ ա յ ե ր ե ն ձ ե ո ա դ ր ե ր ի հ ի շ ա տ ա կ ա ր ա ն ­

ն ե ր » -----Ա յս խ որա գիրը կրող ժողովա ծուն կա զմել կ

Հա յկա կա ն ՍՍՌ Պետական մա տենադարանի դիրեկ­

տոր Լ. Ս. Խաչիկ չա նը , որը վերջերս հրատարակվեց Հա յկա կա ն ՍՍՌ Գիտությունների ակադեմիաւի

կ ո ղ մ ի ց ։ Ժողովածուի աոաջին մա ՚սր հրատարակված

կ 1Ձ55 թ վա կա նին։ ժողովա ծուն , որի մեջ ամփովւված են 145 1 — 148 0 թվականներին վերա բերող հիշատա­

կա րա ններ, գրքի աոաջին մասի անմիջական շարու­նա կությունն կ։

Ժ ողովա ծուի ծա վա լուն առաջարանը, ոբր գրել կ

Լ. Խ ա չիկյա նը, նվիրվա ծ կ Հա յա ստ ա նի ժ ե դարի երկրորդ կեսի քաղաքական ու սոցիալ-տնտեսական

կյա նքի պ ա տ մությա ն հա րցերին։Լ. Խաչիկյանի «ԺԵ դարի հայերեն ձեռա գրերի հ ի ֊

շա տ ա կա րա ններ»-ր 1 " 4 ՚ք> գիտական ուսումնասիրու­թ յո ւն կ, որը լո ւյս կ սփ ռում տ վյա լ ժամանակաշրջա­

նի հա յ Ժողովրդի պ ա տ մությա ն վրա ։

Ս. Ս.

« о к я մ ւ ՛ ս ծ ի ն 1 9 5 9

Գ Ր Ա Խ Ո Ս Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն ՊՐՈՖ.-ԴՈԿՏ. Ա. Գ. ԱՌԱՔեԼՑՍւՆ,

«гае ժողովրդի ա ս ր Զսրգստւան պատմութցոտն»(Ա. դ. մ* թ . ա .—ԺԴ դ. մ. թ.)

Հ ա յպ ե տ հ ո ս ա , Երևան, 1959 թ ., 724 է»:1959 թվականի փետրվարին, Երևանի Հա յպ ետ -

Հրատը լո ւյս ը ն ծ ա յե ց Մ ա յր Աթոո Ս, էշմիա ծնի

Գերա գույն Հո գ ևո ր Խորհրդի ա նգա մ, երևանի Խ.Արովյա նի անվան Մ անկավարժական ինստիտուտի դասախոս պ րոֆ .-դոկտ . Առա քել Գ. ԱռաքեԱանի

արժեքավոր մեկ ա շխ ա տ ությունը' ( Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի մ տ ա վ ո ր մ շ ա կ ո ւ յ թ ի զ ա ր գ ա ց մ ա ն պ ս ւ տ մ ո ւ թ յ ո ւ ն » - ք :

Պ րոֆ .-դոկտ . Ա . Առա քել յա նը մեր հա յտ նի գիտնա - ՜ կաններից մեկն է , որպես ներհուն բա նա սեր և պատ­մա գետ , քաշահմուտ գրա բա րա գետ , Հա յ մշա կույթի ար­դյունաշատ աշխատավոր և Հասարակական գործիչ։

Պրոֆ. Ա . Ա ռա քեյյա նը ծն վ ել է 188 7 թվականի

հունվարի 1-ի ն (հին տ ոմա րով), Լեռնա յին Ղարա- բա ղի Խնած ախ գ յո ւղ ո ւմ , չքա վոր գ յո ւղ ա ցո ւ ընտ ա ­

նիքում ։ Հ ա յ դպ րությա ն և մշա կույթի սերը ստացել

է Գևորգյա ն ճեմա րա նում 1 8 9 9 — 190 7 ուսանողական տարիներին, և ա յնուհետև աննահանչ սիրով նվիրվել է

մանկա վա րժա կա ն, գրա կա ն ֊հա սա րա կա կա ն աչ/սա- տ ա նքների' որպես ուսուցիչ, թեմա կա ն տ եսուչ, դպ րոցի

դիրեկտ որ, գիտական աշխատող, դա սա խոս։ Ավելի

քան ՏՕ տարի նա ծա վա լել Լ մանկավարժական գործունեութ յուն, որի հա մա ր և Հա յա ստ ա նի կա ռա վա ­

րութ յունը ա րժա նա ցրել ՛ է նրան գիտ ությա ն վաստա­

կավոր գործ չի բա րձր կոչմա նը։Հա ր գ ելի պրոֆեսորի գրչին են պատկանում մի

շարք ա րժեքավոր ոա ումնա սիրութ յուններ, ինչպիսիք ե ն ' « Գ ր ա բ ա ր ի ի ն ք ն ո ւ ր ո ւ յ ն ո ւ ս ո ւ ց մ ա ն ձ ե ռ ն ա ր կ »(1 9 3 7 թ . ) ։ « Հ ո ւ ն ա - ճ ո ո մ ե ա կ ա ն գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ա ն

պ ա տ մ ո ւ թ յ ո ւ ն » ( 1 9 3 9 թ , ) , « Գ ր ա թ ա ր ի դ ա ս ա գ ի ր ք » ' ,Ա մաս (1 9 4 4 թ . ) , Р մա ս (1 9 4 Տ թ . ) , « Ն յո ւ թ ե ր ն ե լ -

լ ե ն ի ս ա ա կ ս ւ ն գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ա ն մ ա ս ի ն » ( 1 9 4 5 թ . ) ,« Կ ր թ ո ւ թ յ ո ւ ն ը , դ ա ս տ ի ա ր ա կ ո ւ թ յ ո ւ ն ը Տ ի ն Հ ա յ ա ս տ ա ­ն ո ւ մ » ( 1 9 4 5 թ . ) , « Ա ն ա ն ի ա Շ ի ր ս ւ կ տ ց ի » (1 9 5 4 թ . ) ,

« Հ ո ո մ ե ա կ ա ն գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ա ն պ ա տ մ ո ւ թ յ ո ւ ն » (195С թ . ) ։ Ունի նաև գերմա ներենից և ռոա երենից թ ա ր գ ­

մա նություններ պ ատմա-փիլիսոփ այական նյութերի շուրջ,

Պ րոֆ. Ա. ԱռաքեԱ անի գրա խ ոսվող աբժեքավ-էր

նոր աշխատությունը է Հ ա յ ժողովր՛դի հազար հինդ Հա րյուր տարվա (Ա դ . մ . թ . ա .— ԺԴ դ . մ . թ . ) հ ո ­

գևոր մշա կույթի պ ա տ մությա ն շարադրման մ ի վարձ

էв ,— ինչպես գրում է հա մեստ ութ յա մբ Հեղինակը իր VԵրկու խ ո ս ք օ ֊ո լմ ։

Գրախոսվող աշխատությունը կարևոր է աոաշին Հերթին նրա նով, որ ա յնտ եղ քննվա ծ հա րցերը մեծ

նշա նա կություն ունեն հա յ հին և միջնա դա րյա ն ժո­

ղովրդական բա նա հյուսութ յա ն, դիցա բա նութ յա ն, փ ի­լիսոփ ա յութ յա ն, ճարտարապետության, ա րվեստի, կրոնական պատկերացումների, լե զվ ի , մշա կույթի և

մի շարք ա յլ կարևոր Հարցերի լուսա բա նմա ն տեսակե-

տ ից։ Ա յս կա պ ա կցությա մբ պրոֆ. Ա ոա քելյա նի այս լուրշ ուսումնասիրությունը ն ա յ մ շ ա կ ո ւ յ թ ի մ ի հ ա մ ա յ ն ա գ ի տ ա ր ա ն Է : Բաղմա '.մուտ Հեղինակը իր

աշխատության մեշ առանձին կա րևորությա մբ շեշտ/՛/ է և Հիմնա վորել ուշա դրությա ն արժանի ա յն դ ր ո ւյ­

թ ը , ըստ որի Հա յ ժողո։[բդի մշա կույթը ծ ա գ ՚ւ լ ու

զա րգա ցել կ ինքնուրույն , ինքնատիպ կերպով, որպես հա յ ժողովրդի ստ եղծա գործ ական հանճարի ա րգա սիք։ Հա րգելի !եղի1/ակը կաաեղորիկ կերպով

մերժում կ ա յն գիտնականների տեսակւետները, որոնր

հա յ ժողովլ։դի դիցա բա նութ յունը, արվեստը և հա մա ­նմա ն գաղափարա/սո սա կան վերնաշենքը! հա մա րում են փ ոխ ա ռություն օտար ժողովուրդն երից։

Գրախոսվող աշխատ ությունը բա ժա նվում կ երկու մ ե ծ մա սերի.

I . Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւ թ յ ա ն պ ե ր ի ո դ ս ւ ց մ ա ն

մ ա ս ի ն ( ս տ ր կ ա տ ի ր ա կ ա ն դ ս ւ ր ա ; ր շ ս ւ ն ) , պատմական ակնարկ, որն ունի երեք ստորաբաժանում.

ա ) Սոցիալական կյա նքի պ ա յմա նները ստրկատի­

րական Հա յա ստ ա նում։բ ) Հա յա ստ ա նը Ա— Գ դա րում ( Արշակունյաց թ ա -

գա վորությա ն հաստատումը Հա յա ստ ա նում և հ ա յ-

I: я 1Г I ՛ Ա ս Ի ն

и . . Դ и. ւ> -ս .ք-ս ւ -ои:о

Հ ա ՛յ

1Г811ЧПГ 1^Ա1.Ռի-ՅԹԻ Л Ш Ч и-5(Д Гь

Պ11Տ1ահԹ-ՅՈհՆ

վ ր ա ց ժողովուրդներէ Համատեղ պ ա յքա րր Հոոմի և

IIասան]անների դ ե մ ) ։դ ) Ստրկատիրական Հա յա ստ ա նի մ շ ա կ ո ւ յթ ը -

դիր , թա տ րոն, անդիր ր ա ն ա կ ո ւս ո ւթ յո մ ., ճար,սարա- պետո ,թ յո ,ն , վ ,ի լի ս ո փ ա յո ,թ յո ձ . դ ի ց ա ր ա ն ռ թ յո ւն , առա սպ ելներ, հուշկապարիկներ, քաէք ե ր , ան տ ա ։,,

րա րդի, կրակ, քա ր , ժա մա նա կ, *Գ իրբ պ իտ ոյից» եՀունական վեպի հետ քերը հա յ Հին րա նա Հյուսա թյա ն

մեշ, ա րգոնա վորդների արշավանք ր ե Արա Գեղեցիկի

առասպելը,2 . ՖԼւււ|ւԱ|իւ)ւ1|ւ դ ա ր ա ւ ր ք ւ ս ք ւ , որն ունի Հետևյա լ

ստ որա բա ժա նումները.ա ) Ա „ցիալական կյա նքի պ ա յմա նները ֆեոդա լա ­

կան Հա յա ստ ա նում Ա— ԺԳ դա րերում , Հա յա ստ ա նը

Գ — ծ դ ա րում , Հա յ ժողովրդի պ ա յքա րը պարսկականրոնա պ ետ ա թ յա ն դ ե մ , մա րզպ ա նությա ն շրշան, ապա

բ յուգա նդա կա ն գերիշխ ա նությա ն դ ե մ , Հա մա ժողո-

վըրգական ա պ ստ ա մ րռթյդւնները բ յուգա նդա կա ն ն ա- ր արական բռնա կա լությա ն դ ե մ , ա նդրկովկա սյա ն ժո-

ղովուրղնեբի Համատեղ պ ա յքա րը արաբական տ իրա­

կալների դ ե մ , Բագրատոմւիների հաստատումը I, ա ն­

կ ում ը , հա յ և վրա ց ժողովուրդների պ ա յքա րը Բ յո ւ­զա նդիա յի ն Սե/շո,կների դ ե մ , Կիլիկյան Հայկական թ ա գա վորութ յա ն Հաստ ա տ ումը և պ ա յքա ր մսւմւո։քնե­

ր ի , սևլշուկների և խ ա չա կիրների դ ե մ , Հ ա ք ա ր յ ՚ս ն ն ե ֊ րի իշխ ա նությունը, մոնղոլների տ իրա պ ետ ո,թլունր Անդրկովկա սում և ժամանակի դա սա կա րգերը (ն ա ­

խ ա րա րութ յուն , հոգևորա կա նություն, ա ղա տներ, շի­

նա կա ններ, քա ղա քա յին րնա կշութ յուն , արՀեստավոր-

ն ե ր ).

Ր) Ֆեոդալական Հա յա ստ ա նի մշա կույթ ր, գրերի

դ յո ս ո ը , հա յ գիրը և գրքի ձևա վորումը, Ս. Մեսրոպ

Մաշտոց և ա ոա յին թա րգմա նիչները, Աստվաձաշնչի թ ա րգմա նութ յա ն Հա րցը , գրա բա րը որպես / եզո լ, մ ի ջ­

նադարի քնա րերդութ յունր, տ ա ղա չա փ ությա ն արվես- տ ր, Հա յկա կա ն կպ ոսը, կրթւոթյունր I։ դա ստ իա րա կ։,,- թ յունր Հա յա ստ ա նում . իրա վունքը, պ ա տ մությունր.

ճշգրիտ դիտ ություններր, սոցիալական շարժումներր Հին Հա յա ստ ա նում, փ իլիսոփ ա յությո,նր ե ա րվեստր։

Գրախ ոսվող ա շխատության *Հ ա յ ժողովրդի պատ­

մությա ն պ երիոգա ցման մա սինа ենթա խորա գիրր կրող էշերում ( 5 — 1 6 ) , Հեղինա կր աոաջ կ քաշել ուշադրու­

թ յա ն արմանի մի Հան դա մա նք, որր, րստ Հեղինա կի, վրիպեք կ Հ ա յ պ ա տմա բա նների ուշա գրությունիցւ Հ ա յ

ժողովյւդի պ ա տ մությա ն պ ևրիոդա ցմա ն խ նդրով դրա ղ­

վել են մեր Հին և նոր անվանի պ ատմաբաններ ե գիտ նա կա ններ, ինչպիսիք են հներից Չ ա մ չյա ն ը , Րալա-

ասն յա ն ը , պ րոֆ. Գ. հ ա /ա թ յա նր , Գարագաշր, րա ղմ ա - վսւստակ պատմաբան Լեոն, ա կա դեմիկոս Մ ա նա նգյա -

նր, Аг. II։սմ վ ե լյա ն լ։, նորերից* պ րոֆ. I1. Ա սա քելյա - նր, պ րոֆ. Դ. Ս. Օրեմյա ն ր , պ րոֆ. Ա. Դ. Ա բրա Հա մյա -

նը, պ րոֆ. Ս. Հա կոբյա նը և պ րոֆ. Ա. Ա ոա քելյա նը ՝ իր

ներկա աշխատության մ եջ ։ Ինչպես հա յտ նի կ, հույն նշանավոր պատ մաբան Ք սևնոֆոնը ( 4 3 0 — 3 5 8 թ . թ՛

մ . թ . ա ) իր ՛ ՛ Ան ար ասիս о ( в Նահանշ ր ի ,ր ոց յ>) ԳԸՐ" քա մ նկա րա գրում կ հա յ ժողովրդի կենցա ղր, նիստ

ու կա ցր, բ ա յց ոչ մի խոսք չի ա սում Հա յա ստ ա նում

տիրող Հասարակական կա ոուցվա ծքի մ ա ս ի ն ւ Պ բոֆ. Ա . Աոա րե/յսւնր ա յս Հա նգա մա նքից ա ն ո ւ մ կ Հետե յա լ

Հետաքրքիր եգրա կա ցութ յուն ր , որ Հ ա յ ա ս տ ա ն ո ւ մ

կ , ինչպ ես ե Հունաստանում՝ Ք սենոֆոնի Հ ա յ­րենիքում , ստրկա տիրություն կր, իսկ ա յդ Հասարա­

կարգ ր Քսենոֆոնի Հա մա ր նորություն չէր ներկ ա յա ց­նում , ա յլ սովորա կա ն, իրեն ծա նոթ մի երևույթ կր,

որի վրա ավելորդ կ հա մա րել հույն պատմարւսնր կանգ

ա ռնել ե նույնիսկ որևկ բա ն ա սեր Արդա րև, եթե

Հա յա ստ ա նում ստ րկա տ իրություն Հ/իներ, ա յ/ լիներ

մի ա յլ Հա սա րա կա րգ, Քսենոֆոնի ա չքից չկր վրի գի ա յն , և նա ա նպ ա յմա ն կնկարագրեր ա յդ նորր, որբ

գ ո յո ւթ յա ն չուներ Հունաստ անումւ Ա յս Հանդ ամանքր պ րոֆ. Ա . Ա ոա քելյա նի գրախոսվող աշխատության

մեջ նոր դ ր ո ւյթ կ, որ խ ոսում կ հօգուտ Հա յա ստ ա ­

նում գ ո յա թ յո ւն ունեցող ստրկատիրական հասարա­

կարգ իւ Ահա թև ինչու հեղինակն կլ իր աշխատու­թ յա ն աոաջին մ ե ծ մա սը վերնա գրել Լ - ստրկատիրա­

կան դարաշրջանսւո Հ ա յ ժողովրդի պ ա տ մությա ն առաջին դասա կա ր­

գա յին Հա սարակության ժամանակաշրջանը մ ենք Հա ­

մա րում ենք մեր թ վա կա նությունից առաջ 6-ր դ դա -

րիը մինչև 3 -ր դ դա րը ( մ . թ . ) ։ Ա յդ դարաշրշսւնը մենք ա նվա նում ենք ստ րկա տ իրություն։ Երկրորդ ժա ­

մանակաշրջա նը, որի նկա տ մա մբ տարակարծություն

չկա պա տ մա բա նների մ ե ջ , կոչվում կ ֆեոդա լա կա ն։ Դա սկսվում Լ մեր թվա կա նությա ն 4-ր դ դարից ե տե­վում կ մինչև 14-րդ դա րբ։

02 է յ» 1ք ւ- и. II I' Ն 1»Г.Я

Ա յս երկու մ ե ծ մա մ անակաշրշանների նյութական

րա զա յի վրա խ ա րսխ վել է Հա յ ժողովրդի կոզտ ու- ր ան, որի ուսումնա սիրությա նը նվիրվա ծ է սույն աշ-

խ ա տ ո ւթ յունը» (է շ 1 6 ) ,Ստրկատիրական Հա յա ստ ա նի մտա վոր զարգացման

մա սին մեր տ եղեկությունները շատ սուղ ենւ Հ ա յ ժո- ղովրդի պ ա տ մությա ն մա սին' մեր թվա րկությունից

առաշ Զ Դարէտ մինչև Գ դա ր մ . թ . առավելապես խ ո ­սում են հույն և հռոմեական պատմական ա ղբյուր­ները։ Հ ա յ մա տենա գիրներ Մովսես Խորենացին և

Փավստոս Բյուզա նդը մա սա մբ չպ ա հպ ա նել են մի

շարբ աոասպելներ և բա նա հյուսա կա ն փշրանքներ, ո- րոնց միշոըով գաղափար ենք կա զմում մ ե զ հետա-

քըրքրող ժամանակաշրշանի հա յ մտա վոր մշա կույթի

մա սին։ Բացի դրա նից, հա յտ նա բերվել են նյութական կուլտ ուրա յի կոթողներ ՝ ա րձա նա գրություններ, դրա մ­

ներ, տ նա յին իրեր, գործիքներ , շենքերի ավերակներ և ա յլն , որոնք հնա րա վորություն են ընձեռում միա յն կռահումներ ա նելու ստրկատիրական Հա յա ստ ա նի մտա վոր զա րգա ցմա ն մա կա րդա կի մասին» (է շ 3 4 ) ։

• Դ դարում . ( մ , թ , ա .) Ալեքսանդր Մակեդո- •Նա ց ո լ նվա ճումներից հետո Հա յա ստ ա նը թևակոխում

է ա յսպ ես կոչվա ծ հելլենիստական մշա կույթի շրշա ՜ նը։ Տեղա կա ն ա րևելյա ն մշա կույթի բ ա զ ա յի վրա զա րգա նում է նոր հելլենիստական մշա կույթ ը , որը

տ ևում է մ ինչև 3 0 թվա կա նը ( մ . թ . ) ։Հա յա ստ ա նը որպես տերիտորիալ ա մբողշություն

կա զմա վորվում է հելլենիզմի շրշանում Р — Ա դա րե­

րում ( մ . թ . ա .) , հա սնում է հելլենիստական մշա­կույթ ի բա րձր մա կա րդա կին, հատկապես Տիգրա ն Բ-ի և նրա հա շորգների օրով։ ՀեԱենիստական ա յդ մշա -

կ ո ւյթ ը Հա յա ստ ա նում զա րգա նում է « ինքնուրույն ու­

ղիով» ,— ինչպես նշում է հեղինակը (է շ 4 4 ) ։ Հ ա յա ս ­

տանում առաշին դա րում թա տրոնը մտ ել էր հա յ ժո- ղովրդի կենցա ղի մ ե շ։ « Հա յա ստ ա նը ուներ իր սեփա­

կան թատրոնական շենքերը Տիգրա նա կերտ ում և Ար- տաշատումл , որտեղ բեմա դրվե լ են և հույն և ՚ հայ դրա մ ատուրգների ստ եղծա գործությունները։

Ապա գրքի հաշորդ էշերում ( 4 8 — 1 1 4 ) հեղինակը խ ոսում է ստրկատիրական Հա յա ստ ա նի մշա կույթի

մա սին. « Ստրկատիրական Հա յա ստ ա նի գրական ստ եղծա գործություններից ոչինչ չի հա սել մ եզ և մ ի ­

ա յն օտար պատ միչների վկա յութ յուններով ենք դ ա ­տ ում դրա նց մա սին, ապա ժողովրդական ստ եղծա ­

գործութ յա ն անգիր բա նա հյուսութ յա ն ուղղությա մբ մ եզ հա սել են սակավաթիվ նմուշներ» դիցա բա նա ­

կա ն, ՛պատմական բն ո ւյթ ի , որոնք պահպանվել են մեր հին մա տ ենա գրությա ն մ եշ «Գողթա ն երգեր» ընդհա ­

նուր խ որա գրի տակ։Տ վ յա լ ժսւմ անակաշրշանում Հա յա ստ ա նում կա­

ռուցվել են պալատներ, թա տրոններ, տաճարներ, պա­

րիսպներ, «որոնց փլատակները վկա յում են բա րձր

ճարտարապետական արվեստի ա ռկա յութ յունը Հ ա ­

յա ստ ա նում ։ Ա յդ արվեստը ինքնատիպ հա յկա կա ն է, որն իր մեշ ընկա լել է հունական տարրերը# « Գաոնիի

ա մրոցը հա նդիսա նում է հա յկա կա ն հնա գ ո ւյն ճա ր_ տարապետական կա ռուցումը» (է շ 5 0 — 5 1 ) , հավանա­բա ր 70 թվականին ( մ , թ . ա .) կա ռուցվա ծ։

Հեղինա կը հա յ հին հավատին* հեթանոսական կրոնի

կա մ հայկական դիցա բա նությա ն նվիրել է 4 0 էշ։ Հ ա յ պանթեոնի բոլոր ա ստ վա ծները' Ա րա մա զդ, Անահիտ, Աստղիկ, Վ ա հա գն, Նանե, Տ ի ր , Միհր, Ամանոր ե ուրիշները օժտ վա ծ են դրական հա տ կություններով և

զուտ հայկական ա զգա յին նկարագիր ունեն։ Ա յդ հե­թա նոս հին աստ վածներին ստ եղծել է ինքը, հեթանոս հա յ ժողովուրդը։ Արքունիքում իշխ ել են օտար, փո­

խ ա ռնվա ծ կուռքերը, իսկ ժողովրդի մեշ չի տ արած­վել երբեք նրանց պաշտամունքը։ « Հա յկա կա ն Արա­

մա զդը, Անահիտը» բովա նդա կությա մբ ավելի բարձր բա րոյա կա ն կշիռ ունեն քա ն պարսկական, հունական կա մ ասորական համանուն ա ստ վա ծները, որով վերա ­

նում է փ ոխ ա ռությա ն խ նդիրը։ «Հա յկա կա ն Անահի- տը ոչ մ ի ա ռնչություն չունի» ա յլ ժողովուրդների « պատմական դիցուհիների հ ե տ »։ Անահիտ դիցուհու

կերպարի մ ե շ , օրինա կ, հա յ ժողովուրդը մա րմնա վորել է ընտանիքի սրբութ յա ն, սիրո, գեղեցկութ յա ն, պար­կեշտության մա սին ի ր բա րոյա կա ն նորմա ները ւ Անա­

հիտը « է մ ա յր ա մենա յն զգա ստ ութ եա նց», այսինքն ա ռա քինությա ն խորհրդանշանը և « փառք ազգիս մ ե - ր ո յ և կ ե ց ո ւց ի չ .,,, որով կեա յ և զկենդա նութիւն կրէ

երկիրս Հ ա յո ց » ։Հար գելի հեղինակը քննությա ն ա ռնելով նաև հա յ­

կական դիցա բա նությա ն ծա գմա ն խ նդիրը և քննա -

դա տ ելով հա յ և օտար մի շարք գիտնականների ա-

յւա շ քաշած « փ ոխ ա ռությա ն տ եսա կէտ ները» , եզրա­կա ցնում է , «որ հա յ ժողովուրդը ոչ փ ոխ ել է իր աստված ների անունները և ոչ էլ աստվածներ է փոխ

ա ռ ե լ ,, ,» ։ Հեղինա կը շատ առողշ միտք է զա րգա ցնում

ա յն մա սին, որ «հ ա յ ժողովուրդը հունական աստ­

վա ծն երի ա նունով չի կոչել իր զավակներին ՜Ապո-

լո ն , Հերքուլես , Ա րտ եմիս, ա յլ Անահիտ, Աստղիկ, Վ ահագն, Միհր ան և ա յդ անունները մինչև ա յսօր

պահպանվել են հա յ ' ժողովրդի մեշ, որպես սիրված անուններ»ւ

Հեղինա կը ճիշտ է մեկնա բա նում նաև ա յն , որ ժո -

ղովուրդների մեշ դիցա բա նա կա ն նմա նությունը ե ր ­բ ե ք է լ պետք չէ բա ցա տ րել «ա զդեցութ յա ն կա մ փ ո­խ ա ռությա ն հա նգա մա նքով»։ •

*^ՐՔԻ երկրորդ մա սում խ ոսվում է ֆեոդալական Հա յա ստ ա նում սոցիալական կյա նքի պ ա յմա նների և հայ

մշա կույթի մա սին Ա— ԺԱ դարերում։

Հ ա րգելի հեղինակը ապա հանգամանորեն և սպա­ռ ի չ կերպով խ ոսում է հա յ գրերի ստ եղծմա ն, ձևա վոր­մ ա ն, պ ա տ մությա ն մա սին, քննությա ն է ա ռնում հա յոց լեզվի ծա գմա ն , զա րգա ցմա ն, պ ա տ մությա ն և տ եսու­թ յա ն հա րցերը, քննա դա տ ա բա ր օգտ ա գործելով ա յս

ա ռթիվ կուտակված լեզվա բա նա կա ն հարուստ նյո ւթ ը» Հեղինա կը շերմ և սրտագին տ ողեր է Նվիրել Մեսրոպ Մաշտոցին, «Մեսրոպ Մաշտոցը հա յ գրի ու գրա կա ­նութ յա ն, հա յ մտա վոր մշա կույթի պ ա տ մությա ն մեշ

կատարել է բա ցա ռիկ և անզուգական դեր ։ Նա եզա ­

կի դեմք է և հա նդիսա նում է հա յ դպ րոցի ու հա յ

գրա կա ն մշա կույթի հանճարեղ հիմնադիրը (է շ 2 2 8 ) ։Գրքի հաշորդ էշերում քննությա ն է ա ռնվա ծ Աստվա-

ձաշնչի առաշին թա րգմա նությա ն հա րցը, «հունարե- 4 ՜ В թե ասորերենից է առաշին թ ա րգմ ա նութ յունը»։

1115!) է я 1Г !• Ա. И Ի ». из

Հա րգելի հեղինակը պաշտպանում է ա յն տեսա կե­

տը, որ առաքին թա րգմա նությոմւը կատարվել է

նարենից և ոչ թ ե ասորերենից». ( կ 2 4 0 ) , ինչպես

վկա յում է Կորյունը։Հ ա ր դ ե ի Հեղինակը մշա կութա յին և մատենագրական

որոշ երևույթների մասին անում է նոր, հետաքրքիր, յուրահատուկ, մ երթ վիճելի դիտ ողություններ և գնա -

Հատումներ։Գրախոսվող աշխատության 2 5 0 — 3 0 9 էշերում խ ոս-

վում է գրա բա ր լեզվի Հա գմա ն , զա րգա ըմա ն օրինա ­չափությունների ե պատ մության մա սին, պա տմա ֊հ ա ­

մեմատական ուսումնասիրությանը լույսի տակւ է ե ՚ի վար ան ակ ան տեսակետից կուո, արժեքավոր և Հիմնա ­վորվա ծ ուսումնասիրություն է ա յս գ լա խ ր ' նվիրված

գրա րա րին։ Հեղինա կր աոանձին ուշադրությամր ի մի է խ մ բո ւմ և խոսում նաև հա յ քերականների մա սին, ինչ­

պիսիք են Մովսես Ք երթողը, Ան ան իա Մեկնիչը ( եր-

կուսն էլ Բ' գ . ) , Ստեփանոս Ս յունեցին ( Ը դ .) ,Հ ա մ ա մ Ապերը ( I * ղ . ) , Գրիգոր Մագիստ րոսը (Ժ Ա գ . ) , Ա րիս-

տակես գրիչը (Ժ Ր ղ . ) , Գևորղ Սկևոացին (Ժ Գ գ . ) , Վարղան վարղապետը (Ժ Գ ղ .) Հովհա ննես Երգնկա- ց ի ն (Ժ Գ — Ժ Դ գ . ) , Օսայի Նշեցին (Ժ Գ գ . ) , Գրիգոր

Տա թևա ցին (Ժ Դ — ԺԵ դ . ) ։Գրրի 3 1 1 — 3 5 0 կ ե ր ը նվիրված են հա յ միշնա գա ր-

յա ն տաղաչավւսւկան արվեստին և մ եր մեծանուն քնարերգ ուներին, ինչպ իսիք են Գավթակ Քերթոդր,

(Լ գ . ) , Գրիգոր Նարեկացին (Ժ գ . ) , Գրիգոր Մ ա գիս­տրոսը (Ժ Ա գ . ) , Հովհա ննես Իմաստասեր Աարկավագր

(Ժ Բ ղ . ) , Ներս ես Շնորհա լին (Ժ Բ ղ . ) , Ֆրիկը (Ժ Գ գ . ) , Հովհա ննես Պլուզը, Կոստանղին երզնկա ցին (Ժ Գ գ . ) ։

3 6 1 — 3 9 0 կ ե ր ո ւմ խ ոսվում է հա յկա կա ն էպոսի (Ս ասունցի Գ ա վիթ ) և առակների (Մ խ իթ ա ր Գոշ,

Վարղան Ա յգ ե կ ց ի ) մա սին* Ուշա գրա վ է ա յստ եղ նաև ա յն, որ .հեղինակն առաջինը զուգա հեռ է ա նցկա ց­նում Վ երա ծնությա ն դարաշրշանի պոետ ների և հա յ

երգիչների մ ի շև ' Նարեկացի— Պետ րա րկա , Յէրիկ— Գանտե, և հա յ գեղա րվեստ ա կա ն խ ոսքի փ ա յլուն ներ­կա յա ցուցիչներին բա րձրա ցնում հումա նիզմի հա նճա ­

րեղ շեփորների հավասար աստիճանի»

4 2 0 — 4 4 0 էշերը գրվա ծ են հա յ իրա վունքի մ ասին •

Գրախոսվող աշխա տ ությա ն մ եշ հեղինա կը իրա վա մբ

մ ե ծ տեղ է հա տկա ցրել հա յ պ ա տ մա գրությա ն և նրա

մեծա նուն ներկա յա ցուցիչներին, ինչպ իսիք են Կ որյու . նը, Ա գա թա նգեղոսը, Բ յուզա ն գը , Զենոր Գլակը, Խո-

րենա ցին, Եղիշեն, մինչև ԺԳ գա լւ ' Ր ՚ովմա Մ եծոփ եցին (է շ 4 4 2 — 4 8 2 ) ւ Ան ան իա Շիր ա կա ցին, Անանիա Նա­

րեկա ցին, Գրիգոր Մ ա գիստ րոսը, Հովհա ննես Սա րկա­

վա գ վարղապետը և Հովհա ննես Երզնկացին ներկա յա - ցուցիչներն են ա նցյա լի ггճշգրիտ գ ի տ ո ւթ յա ն ց »։ Մ խի­թա ր Հերա ցին ներկա յա ցուցիչն է հա յ հին րժշկու- թյա նւ

Ֆեոդա լա կա ն Հա յա ստ ա նի մ շա կույթ ի պ ա տ մությա ն մեշ պատ վավոր տեղ են գրա վում նաև մ եր փ իլիսո­

փաները, Գավիթ Անհաղթը, Եղնիկ Կողբա ցին, Գավիթ

Հա րքա ցին, Պետրոս Ս յունեցին, Գրիգոր Մ ա գիստ րո­սը , Հովհա ննես Իմա ստ ա սերը, Հովհա ննես Ո րոտ նեցին.

Գրիգոր Տա թ ևա ցին Ա ուրիշներ (է շ 5 6 1 — 6 6 1 ) ւ

6 6 1 — 701 էշերում խ ոսվում է հայ արվեստի ՚ ճար­

տ ա րա պ ետությա ն, քա նդա կա գործութ յա ն, նկա րչու­թ յա ն , մա նրա նկա րչությա ն, երաժշտության և թա տ ­րոնի մասինւ Պրոֆ. Ա ոաքե/յանի աշխատ ությունը. Հեղինակի բա զմա կողմա նի զա րգա ցմա ն, մանկավար­

ժական երկա րա մյա գործունեությա ն, գիտական տե­ւ/ական ե րրտնաշան ստ եղծա գործա կա ն աշխատանքի ա րդյունքն է ։ Պրոֆ. Ա ոա քելյա նը հա րմա րա գոլյն

անձնա վորությունն էր գլուխ բերելու համար նման կարևոր մի ախշատությոմււ

Հ ա յ մշա կույթի առանձին բնա գա վա ռներին նվիր­վա ծ ունենք բա զմա թ իվ գիտական լուրշ ոլսումնա սի- ր ո ւթ յ.1 էններւ Սակայն հա յ մշա կույթի ծա գմա ն , գա ր- գւսցմա ն, գաղափարական բովա նդա կութ յա ն I։ գնա

Հատման հա րցերը սպ ա ռիչ կերպով չէին ուսումնա ­սիրված ե հա վա քվա ծ մ ի հատորումւ Գրախոսվող աշ­խ ա տ ությունը ւրացնու մ է ա յգ պակասը։

Հ ա յ ժողովուրդր, որպես աշխարհի հնա գույն քա ղա ­քակիրթ ժողովուրդն երից' մ եկը , թ ողել է հարուստ,

ինքնա տ իպ , ինքնուրույն մ շա կույթ , որի ակունքները

բա րձրա նում են մինչև հին դա րերը։ Ա յդ մ շա կույթ ըֆ իր բ ա գ մ ահա բուստ և երփ ներանգ մոտ իվներով, պ ա յ­

ծառ վկա յութ յունն է Հայ ժողուէրդի ստեղծ ագ ործա կահ տաղանդի ւ

Պ րոֆ. Ա ռա քելյա նի ա շխա տ ությունը խ ղճա միտ ու­

սումնա սիրություն է , որը պ ատկերում է ընթերցողի առաշ հա յ ժողովրդի դա րա վոր մշա կույթի հա­

րուստ պ ա տ մությունըւ Պրոֆ . Ա ոա քելյա նը սրտի մեձգուրգուրա նքով, բերկրա նքով և հա յրենա սերի խ ա ն­

դ ա վա ռութ յա մբ է խ ոսում հա յ մշա կույթի մա սին։

Ա ռողշ են և կենսունակ* հեղինակի խ որհրդա ծութ յուն­

ները, գիտական պրպ տ ումների, զգա ցմունքների սւ-

կունքը։ Նա շատ լա վ գիտ ի հա յոց պ ա տ մությունը և կարողանում է ճիշտ ու ա րժեքավոր ընդհա նրա ցումներ

ա ներ Հեղինա կի հա յրենա սեբ գրչի տակ նորից կյա նք են ա ռել մ եր ա նցյա լի հերոսական պ ա տ մությունը,

մեր Գողթան երգերը, ա վա նդությունները, հա յրեն ե

աշխարհի նիստ ու կա ցը, հա վա տ ա լիքները, երգն ու պարը, ա ղոթքն ու աշխատանքը, միտ քն ու Հոդին։

Գրախոսվող աշխատության կա րևոր արժանիքներից մեկը նրա կենդա նի, բա բա խ ուն շունչն է , հա յրենա ­

սիրությունը։ Գիրքր գիտական լուրշ ուսոսէնասիրո -

թ յուն Է, գրվա ծ Է քնարական վա ռ զեղումներով I։ դրան համապատասխան խ որհրդա ծություններով»

Կա րդա ցվում Է հարաճուն հետ ա քրքրութ յա մբ։ Հե ղ ի * նակի լեզուն ճոխ Է, պատկերավորւ Էշեր կան դրված

քնարական վառ զգա ցմ ունքներով, որոնք գրքին տա­

քիս են կենգա նութ յուն, գրա վչությունէ

Գրախոսվող աշխատությունը կշահեր, եթե վերշում ունենա ր հատուկ անունների ցա նկ և հա յ մշա կույթի

բիբլիոգրա ֆ իա ։

Պ րոֆ . Ա. Ա ռա քելյա նի աշխատ ությունը գիտական

լուրշ ավանդ Է հա յ մշա կույթի պ ա տ մությա ն ուսում­նա սիրությա ն բնա գա վա ռում ե արժեքավոր ավանդ

Հա յա գիտ ութ յա ն մեշ։

Ա. ձ.