սսՕՍԼՈԻ

Զ Մ Ի Ա .Ծ Ի ՆՊԱՇՏՕՆԱԿԱՆԱ Մ Ս Ս Լ Օ ^ ի ր

հԱ-ՅՐԱՊԵՏՍ-ԿԱՆս,քք)՝ո п-пвՍ. է&ՍԻԱԾՆԻ

1974

Բ Ո Վ Ա Ն Դ Ա Կ Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն

■1 եհսսիա ո Հւս յրա պ ե տ ի ո ղ շւպ ն ի գ ի ր ը դ ո կ տ -պ ր ո ֆ . Վ ա զ գ ե ն Հ ա կ ո բ յա ն ի ն ' «Մ եսրոպ

Մ ա շտ ոցյսւն մ րցա նա կ ի դ ա փ ն ե կ ի ր »-ի տ ի տ ղ ո ս ստ ա նա լու ա ռթ ի վ 3

Գ ե ւ ՚ր գ յա ն ճեմ ա րա նի հ ի մ նա դ ր ո ւթ յա ն 100-ա մյւսկի հա նդիս ութ յուններ Մ ա յր Ա թ ո ռ ո ւմ 4

Ս փ յուռքա հա յութ յա ն հետ մ շա կութ ա յին կա պ ի կոմ իտ եի 10-ա մ յա կ ը . . . . 7

Ձ եռնա դրութ յուններ Մ ա յր Ա թ ո ռ ո ւ մ ............................................................................................................ Ц

Մ Ա ՑՐ Ա Թ Ո Ռ Ո Ի Մ .........................................................................................................................17

Հ ո վ վ ա կ ա ն ա յցե լո ւթ յո ւն ......................................................................................................................... ............

1>ՈԻԲԵՆ Ա Վ Ա Գ Ք Հ Ն . Մ Ա Ր Տ Ի Ր Ո Ս Յ Ա Ն — Ե րևա ն ի ս . Ս ա բզի ս ե կ ե ղ ե ց ի ն . . . 2 2

1սՈ ՐԷՆ Մ Ե Ց Ի յԱ Ն Ե Զ Ե Ա Ն - Ք ր ի ս տ ո ս ծնսււ ( ն ո տ ա ) ........................................................................ 28

Բ Ա Դ Ր Ա Տ Ո Ի Լ Ո Ի Բ Ա Բ ՅԱ Ն — Ծ ւս բեցի իշխ ա նա զունները Հա ւլրա ա 1ւ Ս ա նա հին վա ն­

քեր ի ւսոա ջնորդներ .............................................................................................................35

Ե Զ Ն Ի Կ Ա Բ Ե Ղ Ա Պ Ե Տ Ր Ո Ս Ց Ա Ն — Մ ովս և ս Ե րղնկսւցու «Պ ա ա ա ս խ ա նի ք թ ղ թ ո յն Տ ր ա -

պ իզոնի ա ո հա ւոուա ծեա լն Գ ր ի գո ր ե ր է ց » դա վա նա բա նա կ ա ն թ ուղթ ը . . 41

6 Ո Ի . Ա . Թ Ա Մ Ա Ն 8 Ա Ն - Զ ո ր ա ց եկ եղեցու վ ե ր ա ն ո ր ո գ ո ւմ ը ............................................................ 48

Վ Ա Հ Ե Ձ Ե Ր Ջ Ի Յ Ա Ն — Պ լո վ դ ի վ ի հա յ նոր գա ղութ ի ծ ա գ ո ւ մ ը .................................................47

Զ Ա Վ Ե Ն Ք Հ Ն . Փ Ո Լ Ա Տ Յ Ա Ն —-Իրսւքսւհսւյ եկ եղ եցա կ ա ն կ յ ա ն յ ւ .....................................50

Լուրեր Հա յա ս տ ա ն յա յց ե կ ե ղ եցո ւ թ ե մ ե ր ի ց ..................................................................................... 51

Լուրեր Ե կ եղ ե ցի նե ր ի հա մ ա շխ ա րհա յին խ ո ր հ ր դ ի ց ............................................................. 56

Հա ն գիստ տ . Մ ե լբ ի ս ե դ ե կ քա հ ա ն ա Մ ե լ յ յո ն յա ն ի ......................................................................... 58

| օ Մ Ի Ա Գ Ր Ո Ի Թ Յ Ա Ն Հ Ա Ս Ց Ե Ն

Հ Ա Յ Կ Ա Կ Ա Ն Ս Ս Հ , Է Տ Մ Ի Ա Ե Ի Ն

« Է Տ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն » Ա Մ Ս Ա Գ Ր Ի Խ Մ Բ Ա Գ Ր Ո Ի Թ Յ Ո Ի Ն

Армянская ССР, Эчмпадзпн, Редакция журнала «Эчмнадзнн».КёйасЫоп ёе 1а геуие «ЕкЬпиасЫ пе», Е1сЬт1ас1гше. А ттёш е, Ս ՏՏՏ

Հա ն ձ ն վ ա ծ է ա րտ ա դրութ յա ն 17/Х 11 1 9 7 4 թ .: Ս տ որա գրվա ծ է տ պ ա գրութ յա ն 2 1 /1 1 9 7 5 թ .:

Տ պ ա գր ա կ ա ն 4 մա մուլ, թ ա ղ թ 6 0 Х 8 4 '/в 1 պ ա տ վեր 8 6 4

Մ ա յր Ա թ ո ո ս . է շ մ ի ա ծ ն ի տ պ ա րա ն, 1 9 7 4 թ.

՜ V Հ Ր Ա Մ Ա Ն Ա Ի

Տ . Տ. Վ Ա Զ Գ Ե Ն Ի Ա Ռ Ա Տ Ն Ո Յ

Վ Ե ՀԱ Փ Ա Ռ Ե Ի Ս Ր Բ Ա Ջ Ն Ա Գ Ո Ց Ն ԿԱԹ Ո ՂԻԿՈՍ Ի ՜Ա Մ Ե Ն Ա Յ Ն Հ Ա Յ Ո Ց

ՎԵՀԱ ՓԱ Ռ ՀԱ ՅՐ Ա Պ Ե ՏԻ ՈՂՋՈ ԻՅՆԻ Գ Ի ՐԸ Դ Ո ԿՏ.-Պ ՐՈ Ֆ. Վ Ա Զ Գ Ե Ն ՀԱ Կ Ո Բ ՅԱ Ն ԻՆ 4 «ՄԵՍՐՈՊ Մ Ա ՇՏՈ ՑՅԱ Ն Մ ՐՑԱ ՆԱ ԿԻ Դ Ա Փ Ն Ե Կ ԻՐ»-Ի ՏԻՏՂՈՍ՛

ՍՏԱՆԱԼՈԻ ԱՌԹԻՎ

ՎԱՍՏԱԿԱՇԱՏ ՊՐՈՖ. Վ Ա ԶԳ ԵՆ ՀԱԿՈԲՅԱՆԻՆ

ԵրևանՀարգարժան պրււֆեսոր,Ուրախացանք շսւա, տեղյակ դաոնալով, թե այս տարի Ձեզ է շնորհվել

«Մեսրոս| Մւսշտոցյան մրցանակի դսոինեկիր»-ի տիտղոսը, որ մեր երկրի բարձրագույն գնահատականն է հանդիսանում բանասիրական գիտություննե­րի բնագավառում:

Սրտանց հրճվեցինք, որովհետև իրապես Դուք արժանի եք ա յդ մեծ գնահատանքին՝ Ձեր մատուցած բացաոիկ ծաոայությանց համար մեր օրերի հայ մատենագիտության: Մենք հատկապես կամենում ենք Ձեզ շնորհավորել և Մեր ամենաջերմ գնահատանքը հայտնել «Հա յոց կանոնագրքի» երկու հա­տորների և այլ գիտական հրատարակությանց համար: Ձեր այս աշխատու­թյունները կոթողային գործեր են, որոնք գալիս են մնայուն արժեքներով հա- րըստւսցնելա մեր ժամանակաշրջանի բանասիրության հայոց գանձարանը:

Օրհնություն Ձեր գործին, օրհնություն Ձեր վաստակին:Մաղթում ենք Ձեզ կայուն առողջություն և ստեղծագործ աշխատանքի

նոր եոանդ' շարունակելու համար Ձեր լուսավոր ճանապարհը նույն արդյու- նավետաթյսւմբ:

«Ողջ լերուք զօրացեալ սուրբ Հոգւով»'

Վ Ա ԶԳ ԵՆ Ս.Ծ Ա Ց Ր Ա Գ Ո Ի Ց Ն Պ Ա Տ Ր Ի Ա Ր Ք Ե Վ Կ Ա Թ Ո ՂԻԿ Ո Ս

Ա Մ Ե Ն Ա Յ Ն Հ Ա Ց Ո Ց

12 -ը դ ե կ տ ե մ բ ե ր ի 197 4 թ .,

Ա. 1;ջմիսւք>ին

ԳԵՎՈՐԳՅԱՆ ՃԵՄԱՐԱՆԻ ՀԻՄՆԱԴՐՈՒԹՅԱՆ 100-ԱՄՅԱԿԻ ՀԱՆԴԻՍՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

ՄԱՅՐ ԱԹՈՌՈՒՄ

Դեկտեմբերի 15-ին, կիրակի օրը, Մայր Աթոռում հանդիսավորությամբ նշվում է Գե- վորգյան ճեմարանի հիմնադրության 100- ւսմյակը:

ՊԱՏԱՐԱԳ, ՔԱՐՈԶ ԵՎ ՀՈԳԵՀԱՆԳԻՍՏ

Դեկտեմբերի 15-ին, կիրակի օրը, առա­վոտյան (հսմը 11-ին, Մայր տաճարում ս. պատարագ է մատուցում տ. Ջավեն եպս. Չինյինյանը:

Ս. պատարագին ներկա են լինում Ամե­նայն Հայոց Վեհափառ Հայրապետը, Մայր Աթոռի միաբանությունը, պաշտոնեությունը, հոգևոր ճեմարանի դասախոսական կազմը և հազարավոր ուխտավորներ:

Ս. պատարագի ավարտին պատարագիչ սրբազան հայրը հոգելից քարոզ է խոսում' «Օանաչել զի մաստ ութի ւն և զխրատ, իմա­նալ զբանս հանճարոյ» (Առակ. Ա 1) բնա­բանով' հանգամանորեն կանգ առնելով օրվա խորհրդի, Գևորգյան ճեմարանի հիմ­նադրության 100-սւմյա հոբելյանի Ա ճեմա­րանի հիմնադիր Գևորգ Դ մեծագործ կաթո­ղիկոսի կյանքի և կրթական գործունեության վրա:

Հավարտ ս. պատարագի Մայր տաճա­րում, Վեհափառ Հայրապետի հանդիսա- դըրությամբ, կատարվում է հոգեհանգստյան

պաշտոն' ի հիշատակ Գևորգյան ճեմարանի հիմնադիր Գևորգ Դ Սրբազնասուրբ Հւսյրւս- պետի, Գևորգյան ճեմարանի տեսուչների, դասախոսների և պաշտոնյաների:

Այնուհետև կատարվում է «Հոգաց»-ր մսանավոր կարգ երջանկահիշատակ Գևորգ Դ կաթողիկոսի շիրմի վրա:

ժամը 15-ին միաբանական սեղանատանը ստվում է հոգեճաշ, որին մասնակցում են Ամենայն Հայոց Վեհափառ Հայրապետը, Մայր տաճարի լուսարարապետ տ. Հուսիկ եպս. Սանթուրյւսնը, Եգիպտոսից ուխտսւվո- րաբար Մայր Աթոռում գտնվող տ. Զավեն եպս. Չինչինյանը, Մայր Աթոռի միաբան­ներս, հոգևոր ճեմարանի դասախոսական կազմը և այլ հրավիրյալներ:

ՀԱՆԴԻՍՈՒԹՅՈՒՆ ՎԵՀԱՐԱՆՈՒՄ

Նույն օրը, ժամը 18-ին, Վեհարանի հան- դիսությանց դահլիճում հանդիսավորապես նշվում է Գևորգյան ճեմարանի հիմնադրու­թյան 100-ամյակը:

Հանդիսության պատվո սեղանի շուրջ տեղ են գրավում Վեհափառ Հայրապետը, ՀՍՍՀ Մինիստրների սովետին առընթեր հայ եկեղեցու գործերի խորհրդի նախագահի տեղակալ Ս. Հովհաննիսյանը, Արարատյան թեմի առաջնորդական փոխանորդ և Գերա-

811974 Է Տ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն

(Iգույն հոգևոր խորհրդի անդամ տ. Կոմիտաս ս արքեպ. Տեր-Ստեփանյսւնը, ուխտավորւս- ц բար Մայր Աթոռում գտնվող տ. Զավեն եպս. ճ Ձինչինյւսնը և հոգևոր ճեմարանի տեսուչ и տ. Հովհաննես ավագ քհն. Մարուքյանը:

Հանդիսությանը ներկա էին շուրջ 300 И հրավիրյալներ, այդ թվում1 Գերագույն հո- р գեվոր խորհրդի անդամները, Մայր Աթոոի ւ ողջ միաբանությունը, պաշտոնեությունը,! հոգևոր ճեմարանի դասախոսական կազմը,' Գևորգյան ճեմարանի շրջանավարտներ,• մտավորականներ և այլ հրավիրյալներ:

Հանդիսությունը սկսվում է ՀՍՍՀ պետա-I կան հիմնի նվագով և հայրապետական սւ-

ղոթյշով:Այնուհետև բացման խոսք է ասում հոգե-

վոր ճեմարանի տեսուչ տ. Հովհաննես ւս- վա գ քհն. Մարուքյանը.

«Վեհափառ Տեր,Պրն. Ս. Հովհաննիսյան,Գերաշնորհ և հոգեշնորհ հայրեր,Սիրելի ներկաներ,Այսօր հավաքվել ենք նվիրական այս

հւսրկի տակ՝ տոնելու համար հայ դպրոցի պատմության պարծանքը հանդիսացող Գե- վորգյան ճեմարանի հիմնադրման 100-ւսմ- յակը:

Ամեն մի ժողովուրդ, ամեն մի հաստա­տության ա անհատ իր թողած գործերով է հիշելի և անմսւհ: Այս ստումով Հայաս- աանյայց եկեղեցին դարերի ընթացքում իր երկու առաքելությունները, այն է՝ ժողովրդի քրիստոնեական հավատքի մշտանորոգ պահպանումը և հայ մշակույթի զարգացու­մը, կատարել է անմնացորդ նվիրումով:

1441 թվականից, Կիլիկիւսյից Ամենայն Հայոց Հայրապետության Աթոոի փոխա- դըրությանից հետո, Մայր Աթոռ ս. էջմիա ­ծինը, հակաոակ քաղաքական, տնտեսա­կան աննպաստ պայմաններին, ամեն ջւսնյշ գործադրեց' լուսավորության, դպրության և ժողովրդի ազատագրության գործը կենդա­նի պահելու համար:

Երբ պատմական Հայաստանի մի մասը' Ար ևելա հա յաս տ ա նը, 1827 թ. վերջնակա­նապես ազատագրվեց պարսկական-խանա- կան լծից և միացավ Ռուսաստանին, մեր ժողովրդի այս հատվածը ազատվեց ֆիզի­կական բնաջնջումից: Այսպիսով լայն հեռա­նկարներ բացվեցին նաև հայ մշակույթի զարգացման ասպարեզում:

Այդ օրվանից անցել էր շուրջ կես դար: Հայրենի երկրից դուրս հիմնադրվել էին հայկական դպրոցներ, որոնք կտրված էին հայրենի հողից և ժողովրդից: Ամենայն Հա ­յոց Հայրապետությունը վաղուց մտածում էր էջմիածնի հովանու տակ, հայրենի երկ-

րում, Վաղարշապատում, հիմնել կրթական բարձրագույն մի հաստատություն:

1874 թվականի սեպտեմբերի 28-ին Գե- վորգ Դ երջանկահիշատակ կաթողիկոսին վիճակվեց այդ երազին մարմնացում տալ:

Մեր մտավորականությունը և ժողովուրդը իրենց նյութական ու բարոյական աջակցու­թյամբ սատար հանդիսացան հայրենի հողի վրա հիմնելու այդ հաստատությունը:

Աշխատանքի հրավիրվեցին մանկավար­ժական մեծ փորձ ունեցող լուսամիտ դա­սախոսներ, որովհետև երանաշնորհ Գևորգ Գ կաթողիկոսի ցանկությունն էր, որ ճեմա­րանը «...արժանավոր կուսակրոն հոգևո­րականներ պատրաստեր, որպեսզի նոքա' ըստ նախնական սովորության ազգին' նախ մեր ազգի գրականության... ծաղկելուն նը- պաստեն...»:

էջմիածնի ճեմարանը դարձավ համահայ­կական բարձրագույն կրթական մի հաստա­տություն: Այստեղ էին գալիս սովորելու մեր ազգի զավակները և' Արևմտահայաստա- նից, և' Վրաստւսնից ու Ռուսաստանի այլ­ևայլ հայաշատ քաղաքներից: Եվ ի նշան երախտագիտության հետագայում ճեմարա­նը կոչվեց իր հիմնադրի անունով՝ Գևորգ- յան ճեմարան:

Նրա սաները էջմիածնի շնչով, Ամենայն Հայոց Հայրապետության օրհնության ե հսկողության ներքո աճում էին մարմնով ու դառնում նոր ոգով պատրաստված հայ հո- գեվորականներ, մանկավարժներ, պատմա­բաններ, արվեստագետներ, գիտության բո­լոր բնագավառներում աշխատող մշակներ: Շրջանավարտ շնորհալի սաներից շատերն ուղարկվում էին Գերմանիա, Ռուսաստան' իրենց նախընտրած մասնագիտությունների մեջ ավելի խորանալու նպատակով:

Գևորգյան ճեմարանն իր հիսնամյա գո­յությամբ հայ մշակույթի պատմության մեջ թողեց ընդգծված հետք: Նրա շրջանավարտ­ների անունների շարքն իսկ պատկառանք է ազդում մեզ: Մեր ժողովրդի երգի արքա Կոմիտաս վարդապետի անունը միայն բա ­վական է' անմահացնելու այդ հաստատու­թյունը:

Գևորգյան ճեմարանն արդարացրել է ազգի և Հայրապետության ակնկալություն­ները:

Գևորգյան ճեմարանի շարունակությունն է հանդիսանում այսօրվա հոգևոր ճեմարանը, որը կյանքի է կոչվել 1945 թվականի նոյեմ­բերին, նայն ազնիվ նպատակի համար:

Փառք մեր ժողովրդի լուսամիտ բարերար­ներին, բարեգործական հաստատություննե­րի բոլոր համեստ անդամներին, որոնք ի- րենց լուման մուծեցին' լույսի աղբյուր հան­

դիսացող էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանի ճրագը վաո պահելու համար:

Փաոք ճեմարանի հիմնադիր երջանկահի­շատակ Գևորգ Դ Հայրապետի ն և նրա ազգ­ընտիր հաջորդներին, որոնք իրենց աչքի լույսի պես պահպանեցին համահայկական հոգևոր, կրթական այս հաստատությունը:

Փաոք Գևորգյան ճեմարանի սաներին, ո- րոնք իրենց կրթանվեր, հայրենաշեն աշխա­տանքներով, ստեղծագործություններով այ­սօրվա մեր հայրենիքում ստեղծված մշա­կույթի, արվեստի, գրականության, մանկա­վարժության աոաջին ջահակիրները հանդի­սացան:

Այս զգացումներով և մտածումներով թույլ տվեք, Վեհափառ Տեր և սիրելի ներկաներ, այսօրվա հանդեսը, նվիրված Գևորգյան ճե­մարանի հիմնադրման 100-ամյւսկին, հա­մարել բացված»:

Հանդիսության Ա մասում Գևորգյան ճե­մարանի հիմնադրման ու գործունեության մասին ընդարձակ ու բովանդակալից զեկու­ցումով հանդես է գալիս հոգևոր ճեմարանի դասախոս Ս. Անթոսյանը (սույն զեկուցումը կտպագրվի Գևորգյան ճեմարանի 100-ամ- յակին նվիրված բացառիկ համարում):

Այնուհետև ողջույնի խոսք է ասում Գե- վորգյան ճեմարանի նախկին սան, վաստա­կավոր մանկավարժ, 95-ամյւս պրոֆ. Խ. Կանայանը (սույն ողջույնի խոսքը նույնպես կտպագրվի Գևորգյան ճեմարանի 100-սւմ- յակին նվիրված բացսւոիկ համարում):

Հանդիսության Ա մասը եզրափակվում է Հայոց Հայրապետի գնահատանքի և օրհնու­թյան խոսքով:

Վեհափառ Հայրապետն Իր շնորհակալու­թյունն է հայտնում օրվա գլխավոր բանա­խոսին' նրա բովանդակալից դասախոսու- թյան համար, և ապա պրոֆ. Խ. Կանայւս- նին' նրա այնքան ներշնչյսւլ և պայծառ հու­շերի համար, որոնք կապված էին հոգևոր ճեմարանի պատմության և նրա ուսանողա­կան տարիներին:

Այնուհետև Հայոց Հայրապետը շեշտում է հայկական զգայությանը բնորոշ այն նը- կարագիրը, որ մեր ժողովուրդը միշտ էլ իր սրտի մոտ է ընդունել հոգու և մտքի դաս­տիարակության նվիրական գործը և Լուսա- վորչի օրերից մինչև մեր ժամանակները հայ

դպրության մշակներին ւսնփսնել է լուսա­վորիչներ. «մերոյ լուսաւորութեսւն լասսսոր վերակացուներ» (Մովսես

Իր խոսքի ավարտին Վեհափառ Հւսյրա պետն օրհնում է հիշատակը մանավանդ Գե- վորգ Դ լուսամիտ կաթողիկոսի, որն իմաս­տուն հիմնադիրը հանդիսացավ ԳևորգյսւԱ ճեմարանի, օրհնում է հիշատակը Գևորգյւս « ճեմարանի հոգևորական և աշխարհակալ այն վաստակաշատ մանկավարժներին, ո- րոնք տիպար կրթական հաստատության վերածեցին Գևորգյան ճեմարանը շուրջ կես դար' պատրաստելով արժանավոր հոգևո­րականներ հւսյ եկեղեցու սպասին և հայա­գետներ, մանկավարժներ ու հասարակական գործիչներ:

Տասը րոպե տևող ընդմիջումից հեսա սկսվում է հանդիսության Р ' գեղարվեստա­կան մասը: Գործադրվում է գեղարվեստա­կան կոկիկ մի ծրագիր:

Պ. Սևակի «Անլռելի զանգակատուն»-ը պոեմից ճեմարանի կյանքին, Կոմի սոսս վարդապետի ուսանելու շրջանին և ապա վերազարթո նքի ն նվիրված հատվածների ընթերցումով հանդես է գալիս հանրապե­տության վաստակավոր արտիստուհի, աս­մունքով Սիրվւսրդ Մեսրոպյանը:

«Արի բաղերով», «Աղջկա երգը», «Հորո­վել» և «Ն ա մի նազ ունի» երգերի կատա­րումով հանդես է գալիս Հայֆիլհարմո նիւսյի քանոնահարների համույթը' մենակատա­րությամբ հանրապետության վաստակավոր արտիստուհի, երգչուհի Վարդուհի 1սլսչա- տըրյւսնի:

Այնուհետև Հւսյդենի «Ադւսժիո», Սարւս- սսւտեի «Մալագուենյա», Հսւբաներա», Կո- միտաս վարդապետի «Կռունկ» նվագների կատարումով հանդես է գալիս հանրապե­տության վաստակավոր արտիստ, միջազ­գային մրցույթների դափնեկիր, ջութսւկա- հար Ռուբեն Ահարոնյանը' դաշնամուրային ընկերակցությամբ հանրապետության վաս­տակավոր արտիստուհի Մարիաննա Հարու­թյունյանի:

Վերջում, հանուն Վեհափառ Հայրապետի, շնորհակալական խոսք է ասում տ. Հովհան­նես ավագ քհն. Մարուքյանը' օրվա հանդի­սությանն իրենց բաժինը բերած բոլոր մաս­նակիցներին ու ներկաներին:

ՍՓՑՈԻՐՒՔԱՀԱՑՈՒԹՑԱՆ ՀԵ Տ ՄՇԱԿՈԻԹԱՑԻՆ ԿԱՊԻ ԿՈՄԻՏԵԻ 10-ԱՄ ՅԱԿԸ

Դեկտեմբերի 27-ին, ուրբաթ օրը, ժամը 12-ին, Երևանում, Հայաստանի գրողների միության տան դահլիճում, նշվեց Սփյուռքահայության հետ մշա­կութային կապի կոմիտեի գործունեության 10-սւմյակը:

Սույն հանդիսավոր նիստին հրավիրվել էր նաԱ Ամենայն Հայոց Վե- հափաո Հսւյրապետը:

Նորին Սրբությանն ընկերակցում էին Արարատյան թեմի առաջնորդա­կան փոխանորդ տ. Կովիտսւս ւսրքեպ. Տեր-Ստեփանյանը, Մայր Աթոոի դի-, վսւնասլետ տ. Արսեն եպս. Բերբերյանը և «էջմիա ծին» ամսագրի խմբագիր պրն. Արթուն Հատիտյանը:

Նախագւսհության սեղանի շուրջ տեւլ էին գրավել Հայոց Հւսյրւսպետը, Կոմիտեի նախագահ Վարդգես Համսւզւսսս|յանը, Հայկական ՍՍՀ կուլտու­րայի մինիստր Ռուբեն Պարսամյւսնը, Հայկական ՍՍՀ արտաքին գործերի ւփնիստր Կսւմո Ուդումյանը, Հայկական ՍՍՀ Մինիստրների սովետին աո- ընթեր հայ եկեղեցու գործերի խորհրդի նախագահ Սարգիս Գւսսպարյանը, Կոմիտեի պատասխանատու աշխատողներ, գիտության, արվեստի Ա մշա­կույթի գործիչներ: ,

Կոմիտեի գործունեության 10-ամյակի աււիթով բովանդակալից Ա ըն­դարձակ զեկույցով հանդես եկավ Սփյուռքահայության կոմիտեի նախագահ Վ . Համազասպյւսնը: Նա իր ելույթում նշեց, որ Կոմիտեն ներկայումս կապ է պահպանում սփյուռքահայ գաղթօջախների հայրենասիրական, հայրենակ­ցական, մշակութային, երիտասարդական շուրջ 100 կազմակերպությունների, ինչպես նաև գիտության, մշակույթի Ա հասարակական բազմաթիվ հայ գոր­ծիչների հետ: Այս կապերը մեծապես նպաստում են հայրենիք-սփյուռք հա­րաբերությունների սերտացմանն՜ ու ամրապնդմանը և մայր հայրենիքի նվա­ճումների ծանոթացմանը:

Կոմիտեն տեսական ու մեթոդական զգալի օգնություն է ցույց տալիս նաև սփյուռքահայ ուսուցիչներին, որոնք շնորհակալ աշխատանքներ են կա ­տարում սփյուռքի ողջ տարածքի վրա՝ նոր սերնդի հայեցի ու հայրենասի­րական դաստիարակության գործում:

Կոմիտեի գործունեության մեջ կարևոր տեղ է գրավում ամեն տարի ամ- ուսն ամիսներին սփյուռքահայ ուսուցիչների աոանձին խմբերի հրավիրումը մայր հայրենիյշ: Հայկական ՍՍՀ լուսավորության մինիստրության ուսուցիչ­ների կատարելագործման ինստիտուտը հետևողական, ծրագրված աշխա­տանք Լ կատարում ուսուցիչների հետ, որոնք յսում են բազում հայագիտա­կան դասախոսաթյուններ:

8ԷՋՍ՜Ի ԱԾԻՆ

1974

ն է БЗГСХոյտնց^համւսր աղարկվումեն Հայաստանում տպագրված հին ^.լղա գրու- թյամբ դասագրքեր, գեղարվեստական գրականության, դպրոցական լաբո­րատորիաներ. երաժշտական գործիքներ, ցուցահանդեսներ:

Զեկուցման մեջ նշվեց նաև, որ 1<սյն ծավալ Է ստացել հայրենիք-սփյոաք մշակութային կապր' հայ արվեստագետների, գրողների, գիտության գոր իչ- ների փոխադարձ այցելություններով:

Այնուհետև զեկուցման շուրջ տեղի Է ունենում մտքերի փոխանակու- թյուն, հայրենիք-սփյոաք մշակութային կապերի հետագա Է լ սւվելի բարե­

լավման մասին:Մտքերի փոխանակմանը մասնակցում են Հայաստանի կււսպոզիստրնԱ-

րի միության վարչության նախագահ էդվարդ Միրզոյանը, Հայկական ՍՍՀ Մինիստրների սովետին աոընթեր արխիվային վարչության ււ|ետ պրոֆ. Աշոտ Հարությունյանը, Հայկական ՍՍՀ գիտությունների ակադեմիայի ակա­դեմիկոս Արարատ Ղարիբյանը, հանրապետության նկարիչների միության նախագահ Սարեն Սւսֆսւրյանը, հեոուստասւեսության և ոադիո հաղորդում­ների պետական կոմիտեի նախագահի տեղակալ Շահե Տատուրյւսնը, սիր­ված բանաստեղծուհի Սիլվա Կապուտիկյանը, Արտասահմանյան երկրների հետ բարեկամության և մշակութային կապի հայկական ընկերության նա­խագահ 1>. Սամսոնովը, Հայաստանի Կենտկոմի ինֆորմացիայի և արտա­սահմանյան կապերի բաժնի վարիչ Լևոն Մանւսսերյանը:

Զերմ ու բովանդակալից հետևյալ ելույթով հանղես է գափս նւսև Ամե­նայն Հայոց Վեհափաո Հայրապետը, որին դահլիճը ողջունում է սրտագին ծափահարություններով:

ՎԵՀԱՓԱՈ* ՀԱՅՐԱՊԵՏԻ ԵԼՈԻՅԹԸ

«Մայր Աթոո ս. էջմիածնի և Մեր անունից, սիրով և գնահատանքով ողջույնի խոսք ենք բերում Սփյուռքահայության հետ մշակութային կապի հայրենական կոմիտեին, նրա գործունեության տասը տարիների լրումին սաթիվ: Մեր գնահատանքի խոսքը նաև Կոմիտեի նախագահ պրն. Վսւրդ- գես Համադաս պ յանին ու նրա գործակիցներին, որոնք հայրենանվեր այս գործում ամեն ինչ արեցին հայ սփյաոքը ավելի ու ավելի կապելու համար մայր երկրին:

Տասը տարիներ աոաջ, երբ Երևանում գումարվում էր Կոմիտեի հիմնա­դրության աոաջին հանդիսավոր նիստը, խոսք աոնեւով Մենք ողջունեցինք այս կազմակերպության ստեղծումը, բաղձանք հայտնիով, թե' «հայ սփյուռ­քը պետք է ողողել Հայաստանով»: Այդպես էլ եղավ, կարևոր մի չափով գոնե: Այս աշխատանքը կազմակերպված կերպով սկիզբ առավ այս Կոմի­տեով: Չկար նախափորձ, որով առավել հասկանալի է դաոնում Մեր գնա­հատանքը կատարված աշխատանքի նկատմամբ:

1988 թվին Մեր աոաջին ուղևորության ընթացքում, Կահիրեում բազ­մամարդ մի հանդիսության առթիվ հայրենիք-սփյոաք հարաբերությանց մասին խոսելով, օգտագործեցինք պատկերը մի կամուրջի, որի մի ոտքո ամրացված է հայրենի հոդի վրա, իււկ մյուսը' սփյուռքի տարածքի վրա: Ու ավելացրինք' կամուրջի հայրենիքի ոտքը ամրակուռ է և անխորտակելի,

I

1 ՚ 1974 Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 6

դուք սփյուռքում հսկեցեք ու գործեցեք այնպես, որ ձեր կողմի ոտքն էլ մնա անշարժ ու հաստատուն:

Իբրև հայ եկեղեցու Հայրապետ Մեր 20 տարիների փորձից գիտենք, ր»1; այդ կամուրշի սփյուռքի մասը հսւրափոփոիւ է: Այնտեղ հայ կյանքում սւմեն օր մի բան թուլանում է, կւսմուրջից մի մասնիկ փլվում է կամ խսւր- խըլվում, բայց և վերանորոգվում և վերականգնվում: Սփյուռքի ամբողջ տա­րածքի վրա կան նվիրված մարդիկ, ներշնչված մարդիկ, հոգևորական թո աշխարհական, սքանչելի կազմակերպություններ, կատարվում են հերոսա­կան ճիգեր, արձանագրվում են երբեմն հիանալի իրագործումներ, սակայն կան նաև տխուր երևույթներ, որոնք երբեմն Մեզ վհատեցնում են և ծանրորեն մտահոգում: Սփյուռքին պետք է մոտենալ բժշկի նման, որ ձեռքը դրած հի­վանդի բազկերակին' մտածում է և պայքարում նրան օգնելու, նրան փրկելու մասին: Մեր կողմից պետք է համբերություն, հարատև աշխատանք, լավա­տեսության ոգի և մանավանդ անկեղծ սեր դեպի մեր պանդուխտ եղբայրներն ու քույրերը: Այս մեծ առաքելության ճանապարհի վրա նաև Հայաստանյա ՚ց եկեղեցին սուրբ էջմիածնի գլխավորությամբ աշխատում է իր պարտքը կա­տարել:

Այսօր, կանգնած Սփյուռքահայության կոմիտեի գործունեության երկ­րորդ տասնամյակի սեմին, անհրաժեշտ ենք գտնում ընդգծել սւյն գադսւ- փարը, թե հայ սփյուռքը այլևս մնայուն երևույթ պետք է նկատել, ինչքան էլ մեր զգացմունքները այլ բաղձանք ունենան: Նույնիսկ, եթե նախատեսենք ապագա զանգվածային ներգաղթներ, այնո՚ամենւսյնիվ, մեր սփտւոքը չի վերանալու: Ահա թե ինչու, Մեր կարծիքով, ըստ այնմ պետք է կազմակեր­պել և ղեկավարել կոմիտեի ապագա գործանեո՚թյունը:

Այս առնչությամբ հենց քիչ առաջ, երբ լսում էինք նախագահի զեկու­ցումը, Մեր մտքում առաջ եկավ մի գաղափար, որ կամենում ենք &եզ հայտ­նել, իբրև առաջադրանք: Մեր մտածումն է, որ մոտ ապագային Սփյուռքա­հայության կոմիտեի կամ ավելի ճիշտ Երևանում բարձրագույն մի հաստա­տության կողքին հիմնվի մի բաժին, նվիրված սփյառքսւգիտության, որի նպատակը լինի պատրաստել հայ սփյուռքագետներ: Այո’ , Մենք հետզհետե համոզվում ենք, որ սփյուռքահայության հետ աշխատող մարդիկ պետք է բազմակողմանի գիտելիքներ ձեռք բերեն т դաոնան սփյուռքագետներ, այ­սինքն' հայրենիք-սփյոաք ի անդաստանի մեջ աշխատող մշակներ, պատ­րաստված գիտական հիմունքներով:

1975 թվով սկսվում է սփյուռքահայության հետ մշակութային կապի գոր- ծւ>ւնեաթյսւն երկրորդ տասնամյակը:

1975 թիվը հայոց մեծ Եղեռնի վաթսունամյա ոգեկոչումն է: Մենք այս խոր զգացումը ունենք, թե ամեն հայ մարդ և ամեն հայկական կազմակեր­պության, կարևոր մի գործի, շինարար կամ ստեղծագործական աշխատանքի ձեռնարկելուց առաջ, նախ իր հայացքը պետք է բարձրացնի դեպի Ծիծեռ­նակաբերդ: Հա յ նահատակների հիշատակը այլևս ոչ թե միայն սգո, այլ մա­նավանդ ոգեշնչումի աղբյուր է, նոր կյանքի սկիզբ է, վերածնունդի մեկնա­կետ է:

Մենք մաղթում ենք, որ մեր պանդուխտ ժողովուրդը ամենայն հայոց մայր հայրենիքին ամուր կապված պահելու կոչված սույն կազմակերպու- թյունը, շարունակի իր առաքելությունը հետզհետե ընդլայնելով իր գործու­նեության հորիզոնը, որին բերում ենք սուրբ էջմիածնից օրհնություն»:

10էՋՄԻՍլԾԻՆ_

Հայոց « ч р ц М . ЩЛЧИ М » * * « » № * 4 4 - Հ * 1 ^ վ “ ֊ '

ոաթյսւմր: . 11в1)иъ . - «էջմիա ծին» ամսագրիՀանուն Հայոց Հ ա յր ա տ ս * ե Մայր Ա յ յ Փ « ^ 1|աքխոհի(.

խմբագրությունը Սփյոտքահւսյությ ■ ' հւսյրետսնվեր նրա ՚

յտտ?տտտ??^»քի գերագույն շահերի ս հանուն մեր ժողովրդի միասնության.

Ь -------------------- — --- -------^ ^ ----------------

ա ա Տ ա

ա տ ա

т т т ш

. ՜ .

ՁԵՌ ՆԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ Մ Ա ՅՐ ԱԹՈՌՈԻՄ

Դեկտեմբերի 21-ից 24-ը ուրախության Ա հոգեկան գոհունակության օրեր եղան Ամե­նայն Հաւոց Վեհափաո Հայրապետի, Մայր Աթոոի միաբանության, հոգևոր ճեմարանի դսւսախոսության և ուսանողության, ինչպես նաև բազմահազար հայ հավատացյալ ժո­ղովրդի համար:

Այդ օրերին Մայր տաճարում կատարվե­ցին ձեռնադրություններ և շնորհա՜բաշխու­թյուններ' ձեոամբ Մայր տաճարի լուսարա­րապետ տ. Հուսիկ .եսյս. Սսւնթուրյանի:

Քահանայական ձեռնադրություն Մայր տաճարում

Կ ո չ ո ւ մ ն ո ր ը ն ծ ա ն ե ր ի

Դեկտեմբերի 21-ին, շաբաթ օրը, երեկո­յան ժամերգությունից հետո, տեղի է ունե­նում հոգևոր ճեմարանի շրջանավարտ երեք նորընծաների քահանայական կոչման արա­րողությունը' ըստ ձեռնադրության Մւսշտո- ցԻ;

Հնչում է «Նւսյեաց ի մեզ» շարականը, բացվում են ավանդական դոները և բուր­վառով ու մոմերով դեպի Իջման ս. սեղան է առաջնորդվում ձեոնադրող սրբազան հայ­րը, որին հետևում են նորընծաներ Արտա- 2ես սարկավագ Մուշեղյանը, Հովսեփ սար­կավագ Հակոբյանը և Նորսւյր սարկավագ Ավսւգյանր:

և ՚արտավիլակի պաշտոնը կատարում է տ. Մասիս աբեղա Գալստյանը:

Նորընծաները հանդիսավոր հայտարա­րությամբ հանձն են առնում «ամենայն պատրաստութեւսմբ և աոանց ձւսնձրանալոյ կալ ի պաշտօնն Աստուծոյ, և ոչ խւսփանե| զգործն Աստուծոյ վասն մարմնատր գոր-

Ապա տեղի է ունենում նորընծաների ուղ­ղափառ դավանության հրապարակային հայտարարությունը' «Ունիմյշ զդաւանութիւն ուղղափառ հաւատոյ... ընդ սուրբ Հւսյրա- պ ետ սն...» և խոստանում են աշակերտն) և հետևե| եկեղեցու ուղղավւաո և աստվածա- բան հայրւսպեւո ներին և վարդապետ ների՛ն:

Արարողության ավարտին նորընծաները հրասւսւրէսկայնորեն տալիս են իրենղ « Հ ա ֊ ււստոյ խոստովսւնութիւն»-ը' ըստ Գրիգէւր Տաթևացու սւսհմանած բանաձևի («Մաշտոց ձեոնադրութեան», Վաղարշւսպատ, 1876, Էջ 36— 37 ):

3 ե ո ն ա դ ր и ւ թ յ ո ւ ն ե о ծ ո ւ մ

Դեկտեմբերի 22-ին, կիրակի օրը, առա­վոտյան ժամը 11-ին, Մայր տաճարում սկսվում Է ս. պատարագի արարողությունդ Պատարագում Է Մայր տաճարի լուսարա­րապետ տ. Հուսիկ եպս. Սւսնթուրյանը:

«Զի ողորմած և մարդւսսԷր ես Աստուսւծ» մաղթանքից հետո հանդիսավորապես հըն- չում է «Այսօր Աստուածութիւնն զուարճա- նա յ» շարականը:

Եկեղեցական թափորով Մայր տաճար է իջնում Ամենայն Հայոց Վեհափաո Հայրա­պետը, ներկա լինելու ձեռնադրության հան­դիսությանը:

Նորընծաները, խարտավիլակ տ. Մասիս աբեղա Գսղստյանի առաջնորդությամբ, սւսխակողմյան աստիճաններով ծնրադիր բարձրանում են Ավագ խորան և, հավա­տացյալների խուռներամ բազմությանը դաոնալով, բարձրացնում են իրենց ձեռքե՜­րը ի նշան աշխարհից հրաժարման:

Մայր տաճարի կամարների տակ հսա թականորեն հնչում է «Աստուսւծային և երկ- նաւոր շնորհ» շարականը:

Լ - Զ Ս Ի Օ . Ծ Ի Ն

’^ " վ ն" ր/ ք “« է

Հու|սհփ քահանա, Նորայր սարկավագ Ա- ւ|աօ.ւանը' ա. Թսւդեոս քահանա:

(Տվա խորհրդի Ա շնորհաբաշխության առ­թիվ խրատական քարոզ է ասում Ամե(.այ1. Հայոց Վեհափառ Հւսյրապետը.

Ձեռնա դրությունից մ|ւ պա!1

քեսւն սոլօթս արարէք, զի արժանի լիցի սա զւսստիճան քւսհանսւյութեան անարատ պա­հել առաջի սեղանու Տեսան Աստուծոյ»:

Այնուհետև շարունակվում է ս. պատարա­գի արարողությունը մինչև «Ողջոյն տաք միմեանց» քարոզը, որից հետո աղոթքով ու օրհնությամբ նորընծաները ստանում են քահանայական փիլոն ե պատարագչի զգեստներ:

Հանդիսավոր արարողությունը հասն՛ում Է իր նպատակակետին, հոգևոր վերացման սրբազան բարձունքին, երբ ձեոնսւդրող ե- պիսկոպոսը երեք նորընծաների ճակատն ու ձեռքերը օծում Է մեռոնով և նրանց վերան­վանում հոգևոր նոր անուններով:

Այսպես՛ Արտւսշես սարկավագ Մուշեղ- յանը վերանվանվում Է տ. Թորգոմ քահա­նա, Հովսեւի սարկավագ Հակոբյանը' տ.

««Յանուն Հօր և Որդւոյ և Հոգւոյն Սրբոյ. ԱմԷն»:«Եւ եղի ցին սոքա մշակք առանց ամօթոյ»: Եվ թոդ լինեն սրանք մշակներ աոանց ամո­

թի:(հմմտ. Ռ Տիմ. Ռ 15):

Այս խոսքերը լսեցիք դուք այսօր ձեռնա­դրության արարողության պահին, որ Ես ցանկանում եմ ընդգծել այստեղ, բացատ­րելով հակիրճ չափով նրա իմաստը: «Մշակք առանց ամոթոյ» Պողոս առաքյալի խոսքերն են, նրա ամենանշանավոր պատ­վիրաններից մեկը' ուղղյսւլ հատկապես նրանց, ովքեր կոչվւսմ են եկեղեցուն և հա­վատացյալ ժողովրդին ծառա, սպասսւվոր դաոնալու: Պողոս առաքյաւը ուրեմն ցան­կանում է Ա պատգամում, որ բոլոր հոգևո­րականները լինեն մշակներ աոանց ամոթի:

1974

Մշակ բառը շատ հարազատ է քրիստոնեա­կան մտածողությանը: Մշակ բառը աշխա­տավոր ժողովրդի կյանքի հետ կապված մի գաղափար է, ինչպես գիտեք: Մշակներ են հատկապես գյուղացիք, այսինքն այն մար­դիկ, որոնք հողն են մշակում:

Քրիստոնեական ըմբռնմամբ մշակելի կամ մշակումի ենթակա հողի նման է նաև մարդկանց հոգին: Ինչպես հողը, նյութա­կան հողը մշակվում է և տալիս է առատ բերք, աոատ պտուղներ ու ժողովրդի սնուն- դըՕ է ապահովում, այնպես էլ մարդու հո­գին ենթակա է մշակումի, որպեսզի պըտ- ղաբեր լինի:

Ահա այսպիսի հասկացություն կա նաև քրիստոնեական մտածողության մեջ հոգու մասին, կամ հոգեկան աշխարհի մասին, որ նյութական աշխարհ չէ : ՞օրան ձեռքերովչենք կարող շոշափել, աչքերով չենք կարող տեսնել, բայց ստույգ է, որ կա մի իրակա­նություն, որ կոչում ենք հոգի: Եվ մենք բո- լորս կյանքի ընթացքում, հենց առավոտից մինչև երեկո, ամեն օր ունենում ենք այլև­այլ արտահայտություններ՝ խոսում ենք, մտածում ենք, հուզվում ենք, տխրում ենք կամ ուրախանում, ունենում ենք կամքի ար­տահայտություններ և այլն: Այս բոլորը ի՞նչ են, եթե ոչ հոգու արտահայտություններ: Մենք հոգին նյութապես չենք տեսնում, բայց հոգու արտահայտությունները ակներև են, երևում են, դրսևորվում են մեր կյանքի ընթացքում: Երբեմն նույնիսկ մեր հոգու արտահայտությունները այնքան ուժգին են, այնքան զորավոր են և այնքան գեղեցիկ, որ մարդկային կյանքի փառքն են կազմում- Երևակայեցեք, արվեստագետները, ստեղ­ծագործով ները: Մի պահ մտածեք, օրինակ, ս. Գրիգոր Նարեկացու, կամ Եղիշե Զսւրեն- ցի, կամ Ավետիք Իսահակյանի մասին: Նրանց ողջ գրական վաստակը ուրիշ բան չէ , եթե ոչ նրանց հոգու արտահայ­տությունները, և որոնք հոգեկան սնունդ են մատակարարում մեզ դարեր-դարեր շարու­նակ: Մի խոսքով Ես ուզում եմ ընդգծել այս­օր իրողությունը, թե ճշմարտապես կա այն իրականությունը, որ կոչում ենք հոգեկան աշխարհ կամ մի բառով' հոգի: Եվ ահավա­սիկ Պողոս առաքյալ, այդ մեծ մտածողը, ասում է մեզ երկու հազար տարի առաջ, թե այդ հոգին նմանվում է հողի, որ կարիք անի մշակումի, որպեսզի նրա արտահայտու­թյունները լինեն ազնիվ, բարի, օգտակար, գեղեցիկ, այնպես, ինչպես նյութական հողի լավ մշակումով մենք ստանում ենք լավա­գույն բերքը, իսկ եթե լավ չմշակվի այդ հոդը, բերքը լավ չի լինի: Շատ բան կախ­ված է ոչ միայն հողից, այլև մշակող ձեռքե­րից: Ա յդ առավել ճշմարիտ է հոգեկան

18

կյանքի պարագայում: Մենք համարում ենք մեր ժողովուրդը մի հոգևոր ընդարձակ ան­դաստան, որտեղ հոգևորականները կոչված են մշակի դեր կատարէղու, այսինքն մեր ժողովրդի հոգու մշակները դառնալու, ազ- նըվւսցնելա համար նրան, գեղեցկացնելու, բարոյական առաքինությունների տեր դարձնելու, որպեսզի նրա հոգեկան կյանքի մակարդակը հետզհետե զարգանա, բարձ­րանա ու գեղեցկանա: Այս է առհասարակ ասումի ու դաստիարակության նշանակու­թյունը: Պետք է ասել, թե մեր երկրի բոլոր կրթական գործիչները, ուսուցիչները, դա­սախոսները, մանկավարժները նույն հոգե­կան մշակության գործն են անում: Ահաայդպիսի հոգևոր մշակի կոչում ունեն նաև եկեղեցու սպասավորները, այսինքն հոգևո­րականները: Եվ Պողոս առաքյալը պատվի­րում է հոգևորականներին' եղեք մշակներ առանց ամոթի, ձեր գործը այնպես կատա­րեք, որ ամոթով չմնաք Աստուծո և ժողո- վըրդի առաջ:

Ահա այս պատվիրանը Ես ցանկանում եմ մի անգամ ևս հիշեցնել մեր այս երեք երի­տասարդ հոգևորականներին, որոնք Մայր Աթոռի հոգևոր ճեմարանի շրջանավարտ­ներն են, հավատավոր հոգով օժտված երի­տասարդներ, բարեկիրթ և ազնիվ ընտանի­քի զավակներ, որոնք Մեր և ձեր բոլորի ա- ռաջ ուխտեցին այսօր դառնալ հավատարիմ սպասավորները մեր եկեղեցու և մեր հա­վատացյալ ժողովրդի:

Ու մենք աղոթեցինք, որ աստվածային շնորհները առատապես բաշխվեն նրանց, որպեսզի մնան ուխտապահ հոգևորական­ներ, կարգապահ հոգևորականներ, բարո­յական առաքինություններով զարդարեն իրենց հոգիները, հեռու մնան ամեն տեսա­կի մարդկային տկարություններից, սխալ­մունքներից և եսասիրական ձգտումներից, լինեն հոգով և սրտով մաքուր, ազնիվ, բա ­րի և ծառայասեր: Այդպես է, որ նրանք պիտի կարողանան մնալ իրենց հոգևոր կոչ­ման բարձրության վրա, այդպես է, որ պի­տի դաոնան մշակներ առանց ամոթի:

Երկուսը ձեռնադրվեցին այսօր իբրև ա- մուսնացյալ քահանաներ' տ. Հովսեփ քա ­հանան և տ . Թադեոս քահանան, իսկ եր­րորդը' կուսակրոն քահանա, այսինքն ա բե­ղա և ապագա վարդապետ տ. Թորգոմ հայր սուրբը:

Մենք շնորհավորում ենք նրանց այսօր և տալիս ենք Մեր օրհնությունը' Մեր սրտից բխած անկեղծ մաղթանքներով հանդերձ:

«Ողջ լերուք զօրացեալ միշտ սուրբ Հոգով և յաւէտ օրհնեալ ի Տկա ռնէ և ի Մ էնջ»: Ա մեն»:

Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն

ԷՋՄԻԱԾԻՆ __ 1В74

II աաւոսփագից հետո նորաօծներին рш-„ Ь й ш Г а Т п Й ^ Ամենայն Հայոց Վ ե­հափառ Հւսյրապետը Ա տալ 'ФШ 9 Р _ րական օրհնությունն ու 2 “ ' ն ^ անց1,աց-

տ. Հմայակ եպս. Ինդոյանր.

ճ ա շ կ ե ր ո ւ յ թ մ ի ա բ ա ն ա կ ա ն ս ե ­ղ ա ն ա տ ա ն ը

“ ЬрЙ շ յԱթոոի միաբանությունը, Մւսյր տաճարիլուսարարապետ տ. Հասիկ г!!"14, ^գլխավորությամբ, հոգևոր ճեմարանի դա­սախոսներ, Մայր Աթոոի պաշտոնյաներ.^_

ճաշկերույթի ընթացքին նորընծաներին ուղղված շնորհավորական ջերմ խոսք է ասում Մայր Աթոոի ղիվանապետ տ. Արսեն Ьгци. Բերբեր յա նը:

Պատասխան շնորհակալական խուփ նԱ ասում նորւսօծ քահանաները:

վ ե ղ ա ր ի տ վ չ ո ւ թ յ ո ւ ն

Նույն օրը, երեկոյան ժամերգությունից հետո, Մայր տաճարում կատարվում են «ՕրհնէԱթխն աբեղայի» և «Օրհնութիւն վե­ղարի» կարգերը:

Տ. Հուսիկ եպս. Սանթուրյանը հանում Է նորընծա տ. Թորգոմ քահանայի գլխից սարկավագական ջբրունը (գդակ)' այն փո­խարինելով կուսակրոն քահանայության խորհրդանիշ վեղարով' ասելով. «ՀսւնցԷ Աստոււսծ դհին մարդն' որ ըստ Աստուծոյ հաստատեալ է ւսրդարութեամբ և սրբու- թեամբ ....»:

Դ պ ր ո ւ թ յ ա ն և ո ւ ր ա ր ա կ ր ո ւ թ յ ա ն շ ն ո ր հ ա բ ւ ս շ խ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր Մ ա յ ր տ ա ճ ա ր ո ւ մ

Դեկտեմբերի 2Ց-ին, երեկոյան ժամեր­գությունից հետո, Մայր տաճարում հանդի­սավոր մթնոլորտում կատարվում է ս. Ստե­փանոս նախավկայի տոնի նախատոնակը' հանդիսադրությամբ Մայր տաճարի լու- սարւսրաս|ետ տ. Հուսիկ եպս. Սանթուրյա- նի:

Նախատոնակի արարողությունից հետո լուսարարապետ սրբազան հայրը դպրու­թյան չորս աստիճաններ է շնորհում հոգևոր ճեմարանի Գ դասարանի ութ ուսանողների ե ապա ուրար է տալիս Ա լսարանի յոթ ու­սանողների:

Ս ա ր կ ա վ ա գ ա կ ա ն ձ ե ռ ն ա դ ր ո ւ ­թ յ ո ւ ն Մ ա յ ր տ ա ճ ա ր ո ւ մ

Դեկտեմբերի 24-ին, երեքշաբթի օրը, *Տ օ ն է սրբոյն Ստեփանոսի նախավկային ևա ոա ջին Մ ա րտ իրոսին»:

Արդեն ավանդություն է դարձել ամեն տաոԻ Մայր Աթոռում աոանձին հանդիսա­վորությամբ նշել ս. Ստեփանոս նախսաար- կավագի հիշատակը' այն համարելով սար­կավագների տոնը:

Այս տարի էլ Մայր տաճարում տեղի ու- նեգավ սարկավագական ձեռնադրություն:

Դեկտեմբերի 28-ին, երկուշաբթի օրը, երեկոյան ժամերգությունից և նախատոնա­կից հետո, տ. Հուսիկ եպս. Սանթուրյանը կիսասարկսւվագությւսն աստիճան է շնոր­հում հոգևոր ճեմարանի երեք շրջանա­վարտների. «Արկանէ զբւսզկուրարն յսւհեւսկ բազուկն նորա, ի տայ ի ձեոն զսկիհն դա­տարկ և զմւսղզմայն, և զամենայն զգեստ պատարագին և զշուշվսսյն և զխորհրդւս- տետրն»:

Դեկտեմբերի 24-ին, երեքշաբթի օրը, ա- ոավոտյան ժամը 8-ին, Մսւյր տաճարում սկսվում է հանդիսավոր ժամերգությունը, հնչում են սուրբ Ստեվսսնոսին նվիրված քաղցրահնչուն «Նահատակ բարի Քրիստո­սի», «Ստեփանոս քաղցրիկ տատրակ» շա­րականները, հուզում պատճառելով բոլոր ներկաներին:

Ժամը 10.30-ին սկսվում է ս. պատսւրա- գը:

Պատարագում է հոգևոր ճեմարանի տե­սուչ տ. Հովհաննես ավագ քահանա Մա- րուքյւսնը: Պատարագը շարունակվում էմինչև ճաշոց գրքի ընթերցումը:

Ընթերցումից աոաջ տ. Հուսիկ եպս. Սան­թուրյանը, Ամենայն Հայոց Վեհափառ Հայ- րապետի բարեհաճ կարգադրությամբ, սար­կավագական աստիճան է տալիս կիսասար­կավագներ Սար գի ս Քյոսամանուկյանին, Հակոբ Դլընճյանին և Նշան Մանուկյանին:

Ձեռնադրության հանդիսությունը կա­տարվում է ըստ Ձեռնադրության Մաշտոցի, սուրբ գրական ընթերցումներով, համապա­տասխան շարականներով ոգեկոչելով «Աստաածսւյին և երկնային շնորհ, որ միշտ լնու զպէտս սրբոյ սպասաւորութեան առա­քելական եկեղեցտյ, կոչէ զնոսա ի դպրու- թենէ ի սարկսսագաթիւն ըստ վկայաթեսւն անձանց իւրեանց և ամենայն ժողովրդեան»:

Ձեռնադյտղ եպիսկոպոսը օրհնությամբ սարկավագներին է տալիս «Զսուրբ ուրա- րըս», «Իշխանութիւն ընթեռնուլ զսուրբ Աւե- տարանս եկեղեցիս Աստուծոյ» և «Հրաման խնկարկել և բուրել հոտ անուշութեան ի սպասատրութխն խորհրդոյն»:

11874 Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 15

Զեոնաղրաթւանից հէսոո, օրվսւ խորհրդի ներշնչումով, բովանդակալից քարոզ է խո­սում սրբազան հսւյրր:

Նա նախ պատմում է սուրբ Ստեփանոսի կյանքի սրբասեր վարքի, անկոտրում հա­վատքի, նրա այլ առաքինությունների ու նահատակության մասին ու ոգեկոչում այն հոգեկան հրճվանքը, որ ապրում են հայ եկեղեցու սարկավագները ս. Ստեփանոսի տոնին:

Այնուհետև ս. պատարագը շարունակվում Լ մինչև հավարտ:

Սուրբ պատարագից հետո տ. Հուսիկ •եպս. Սանթուրյանը նորընծա սարկավագ­ներին և Մայր Աթոոի մյուս սարկավագնե­րին առաջնորդում է Վեհափառ Հայրասլե- տի մոտ: Վեհափառ Հայրապետը հայրա­կան սիրով ընդունում է Իր զավակներին, շնորհավորում է նրանց տոնը, օրհնում նրանց հոգևոր ծառայության ուխտը և հոր­դորում լինել սուրբ Ստեփանոսի նման Աս- տուծո գործին նվիրված հավատքի և հո- ղեշեն գործի մարդիկ:

ճ ա շ կ ե ր ո ւ յ թ մ ի ա բ ա ն ա կ ա ն ս ե ղ ա ն ա տ ա ն ը

Նույն օրը, ժամը 15-ին, միաբանական սեղանատանը տրվում է ճաշկերույթ' սար­կավագների տոնի առիթով:

ճաշկերույթին մասնակցում ե ն ' Մայր Աթոոի միաբանները և հոգևոր .ճեմարանի դասախոսները:

Օրվա խորհրդին նվիրված և հատկապես նորընծա երեք սարկավագներին ուղղված շնորհավորական ջերմ խոսք է ասում հոգե- վոր ճեմարանի ավագ դասախոս Պ. Շահ- բազյանը:

Պատասխան շնորհակալական և ուխտի խոսքեր են ասում նորընծա սարկավագնե­րը:

ճաշկերույթն ավարտվում է ժամը 16.30- ին:

* *

Տ . Թորգոմ աբեղա Մուշեղյան, ավազանի անունով' Ար տաշես:

Ծնվել է 1947 թ. մարտի 22-ին, Երևա­նում: 1957— 1967 թթ. սովորել և ավարտել է միջնակարգ դպրոցը, միևնույն ժամանակ աշխատել է գիտությունների ակադեմիային կից երկրաբանական ինստիտուտում, որ­պես լաբորանտ:

1967 թ. ընդունվել է հոգևոր ճեմարան: Սարկավագ է ձեռնադրվել 1969 թ .: Նույն թվականին ավարտել է հոգևոր ճեմարանր:

Դիպլոմային աշխատանքի նյութն է եղել «Հա յ տոմարագիտության պատմությունը Ա Սիմեոն Երևանցու տոմարագիտական աշ­խատությունը»:

Տ .՜ Թ ո ր գ ո մ ա բ ե ղ ա Մ ուշեղ յա ն

Տ . Հովսեփ քահանա Հակոբյան, ավազա­նի անունով' Հովսեփ:

Ծնվել է 1950 թ. սեպտեմբերի 7-ին, էջ- միւսծնում: 1957— 1962 թթ. սովորել է է ջ ­միածնի Խ . Աբովյանի անվան դպրոցում:

1962 թ. ընդունվել է հոգևոր ճեմարան: Սարկավագ է ձեռնադրվել 1966 թ.: Հոգևոր ճեմարանն ավարտել է 1968 թ .: Դիպլոմա­յին աշխատանքի թեման է եղել «Սսի 5-րդ Ժողովը»: 1968 թ. աշխատում է Մայր Աթո­ռի դիվանատանը, որպես քարտուղար:

Տ . Թադեոս քահանա Ավագյան, ավազա­նի անունով' Նորայր:

Ծնվել է 1948 թ. դեկտեմբերի 2-ին, Ար- տաշատի շրջանի Հնարերդ գյուղում: 1957— 1968 թթ. սովորել և ավարտել է Արտաշսւ- տի № 1 միջնակարգ դպրոցը:

1969 թ. ընդունվել է հոգևոր ճեմարան և այն ավարտել 1973 թ.: Սարկավագ է ձեռ­նադրվել 1972 թ.:

Սարգիս սարկավագ ՔյոսամսւնուկսսնԾնվել է 1955 թ. ապրիլի 5-ին, Քեսապում

ւ ԱԾԻՆ 1874

(Սիրիս.): Նախնական կրթությունը ստացեւէ( & . ^հա»-կաթոլյ.կւ». սոմորել Է Բեյրութի հւսյ Մխիթարյոի վարժարանում, ոտ երկու տաւՓ Վ

ОЬЦОЦ Էօաոի վարժարանում սովորել մինչև 1»/Ս թ. Նույն թվականին վերադարսել Է Բ կրու» և ւ!ի տարի որպես ազատ ունկնդիր մսանս | ցել ս. Պողոս երկրորդական վարժարանի

է ՈոԳս „„ ասւյն ավարտել 1974 թ.:

Հակոբ սարկավագ ԳլընճյանԾնվել Է 1955 թ. դեկտեմբերի 17-ին, Քե-

սսւպամ (Սիրիա): Նախնական կրթությու­նը ստացել Է տեղի «Ուսումնասիրաց Միւսց- յալ վարժարանում»: 1968— 1972 թթ. սովո- րել Է Անթիլիասի դպրեվանքում:

1973 թ. ընդունվել Է հոգևոր ճեմարան:

Ն?ան սարկավագ ՄանուկյանԾնվել Է 1951 թ. նոյեմբերի 22-ին, Երևա­

նում- 1958— 1968 թթ. սովորել և ավարտել է Եո՚ևանի № 51 միջնակարգ դպրոցը:

1968 թ. ընդունվել Է հոգևոր ճեմարան և այն ավարտել 1974 թ.:

• *

«Էջմիածին» ամսագրի խմբագրությունը ջերմորեն շնորհավորում Է նորընծա քահա­նաներին և սարկավագներին և բարեմաղ­թում, որ նրանք լինեն մեր եկեղեցու և հա­վատացյալ ժողովրդի հոգևոր ծառայությա­նը նվիրված արժանի մշակներ:

Մ Ա Յ Ր Ա Թ Ո Ռ Ո Ի Մ

Դեկտեմբերի 1-ին, կիրակի.— В կիրակի Ցիսնսւկաց.

Այսօր Մայր տաճարում ս. պատարագ է մատուցում տ. Հովհաննես ավագ քհն. Մա­րա կա նը:

Ս. պատարագին ներկա է լինում Վեհւս- փաո Հսւյրապետը:

• •

Դեկտեմբերի 4-ին, չորեքշաբթի.— Երեկո­յան Վեհափառ Հայրապետի նախագահու­թյամբ Երեսւնի հայրապետական վիլլայում գումարվում է Գերագույն հոգևոր խորհրդի հերթական նիստը:

• •

Դեկտեմբերի 0-ին, ուրբաթ.— Այսօր, երե­կոյան ժամը 20-ին, Վեհարանում տեղի է ունենում միաբանական հերթական հավա­քույթ, որի ընթացքում տ. Զավեն եպս. Զին- չինյանը զեկուցում է վերջերս Հյուսիսային և Հարավային Ամերիկաներ իր կատարած հովվական այցելության տպավորություննե­րի և ա յդ թե մեր ի եկեղեցական, ազգային և մշակութային կյանքի մասին:

Զեկուցման ւ[երջում սրբազանը պատաս­խանում է ներկաների հարցերին:

** *

Դեկտեմբերի 8-ին, կիրակի.— Դ կիրակի Ցիսնսւկաց.

Այսօր Մայր տաճարում ս. պատարագ է մատուցում տ. Հմայակ եպս. Ինդոյանը:

Ս. պատարագին ներկա է լինում Վեհա­փառ Հւսյրապետը:

• •

Դեկտեմբերի 11-ին, չորեքշաբթի.— Այս­օր, երեկոյան ժամը 20-ին, Վեհարանում տեղի է ունենում միաբանական հերթական հավաքույթ, որի ընթացքում Արտաշես սրկ. Մուշեղյանը խոսում է հնդկական փիլիսո­փայության մասին և պատասխանում ներ­կաներին հետաքրքրող հարցերին:

*

Դեկտեմբերի 16-ին, երկուշաբթի.—Այսօր հոգևոր ճեմարանում սկսվում են 1974— 1975 ուսումնական տարվա քննությունները, որոնք շարունակվելու են մինչև դեկտեմբե­րի 29-ը:

Դեկտեմբերի 17-ին, երեքշա բթ ի.-Ա յ«0Ր . հրաժեշտ առնելով Մայր Աթոռից և Վեհա­փառ ձայրապետից, Ալեքսանդրիս* է մեկ­նում տ. Զավեն եպս. Չինչինյանը, Նոր տարվա Ա ս. Ծննդյան տոները անցկացնելու Ա Բանին կենաց քարոզությամբ մխ իթա րե ֊ լու հայ հավատացյալ ժողովրդին:

Դեկտեմբերի 2Տ-ին, չորեքշա բթի.— Այս- օո երեկոյան, Վեհարանում տ եղի է ունե­նում միաբանական հերթական հավաքույթ, որի ընթացքում Վ ա չե սրկ. Նալրանդյանը Խոսում է արդարության թեմայի մասին: Բանախոսությունից հետո տեղի է ունենում մտքերի փոխանակություն:

Միաբանական վերոհիշյալ հավաքույթնե­րին բարեհաճում է ներկա լինել Վեհափառ Հայրաս|ետը:

ՀՈՎՎԱԿԱՆ ԱՅՑԵԼՈՒԹ ՅՈԻՆ

Վեհափառ Հայրապետի մասնավոր կար­գադրությամբ Ա Հարավային Ամերիկայի հայրապետական պատվիրակ տ. Բարդեն ւսրքեպ. Ապւստյանի հրավերով օգոստոսի սկիզբ ներին հովվական այցելության մեկ­նեց, Հարավային Ամերիկա, Մայր Աթոոի միաբան տ. Զավեն եպս. Չինչինյսւնը' տա­նելով Հայոց Հայրապետի օրհնություններն ու ողջույնները հեռավոր այդ ափերի վրա ապրող մեր ազգային-եկեղեցական մար­միններին, հայ հավատացյալ ժողովրդին, բոլոր կազմակերպություններին:

ԱՄՆ-Ի ՀԱ Ց ПЯ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԹԵՄՈԻՄ

Դեպի Արգենտինա իր ճանապարհի վիա տ. Զւսվեն սրբազանը երկու շաբաթով մնում է Հյուսիսային Ամերիկայի հայոց արևելյան թեմում որպես հյուր առաջնորդարանի:

Օգոստոսի 18-ին, ս. Աստվածածնի վե­րափոխման տոնին, պատարագում և քարո­զում է Նյու-Յորքի հայոց ս. Վարդան ա- ոաջնորդանիստ Մայր տաճարում, ապա ա յ­ցելում Նյու-Ծըրզիի, Թենեֆլայի, Լոնկ Այ- լենտի, Բոստոնի- հայկական եկեղեցիներն ու համայնքները, մշակութային սրահները' ամեն տեղ հաղորդելով Հայոց Հայրապետի ողջույններն ու օրհնությունները:

ԿԱԼԻՖՈՌՆԻԱՅԻ ԹԵՄՈԻՄ

Այնուհետև տ. Զավեն սրբազանը հովվա­կան այցելությամբ լինում է նաև Կսզիֆոո- նիայի հայոց թեմում: Օգոստոսի 2Ց-ին պա­տարագում և քարոզում է Լոս-Անժելոսի ս. Հովհաննես-Կարապետ եկեղեցում, ապա Սւսն-Տեկեկոյում' ամենուրեք հաղորդելով

Ամենայն Հայոց Հայրապետի ողջույններն ու օրհնությունը' «պատմելով միանգամայն ս. էջմիածնի և առհասարակ մեր հայրենիքի մեջ կատարվող նորոգաթյւսնց, վերափո- խումներու և հառաջդիմության մասին» («Զեկուցագիր» տ. Զավեն եպիսկոպոսի):

Լոս-Անժելոսում տ. Զավեն սրբազանը հրավիրվում է ներկա լինելու թեմական խորհրդի հերթական մեկ նիստին, և ողջու- նելով թեմական խորհրդի պատվարժան ան­դամներին, հաղորդում է Հայոց Հայրապե- տի ողջույններն ու օրհնությունները:

Տ . Զավեն սրբազանը ապա հրաժեշտ է առնում «խոր տպավորություն կրելով Հյու­սիսային Ամերիկայի մեր թեմերու և եկեղե­ցիներ ու շատ լավ կազմակերպված վիճա­կեն, հառաջ տարվող օգտաշատ աշխա- տանքներեն», ինչպես գրում է սրբազանն իր հովվական այցելության մասին Վեհափառ Հայրապետի ն ուղղյալ իր դեկտեմբեր 10 թվակիր զեկուցագրում:

ԱՐԳԵՆՏԻՆԱՅՈԻՄ

Սեպտեմբերի 5-ին տ. Զավեն սրբազանը ժամանում է Բուենոս-Այրես, ուր ընդունվում է հայրապետական պատվիրակ տ . Բաբգեն սրբազանի կողմից «սրտբաց և եղբայրական սիրով, որպես առաջնորդարանի և թեմի հյուրը»: Տ . Զավեն սրբազանը երկու անգամ պատարագում և քարոզում է ս. Գրիգոր Լու­սավորիչ Մայր տաճարում, ապա Վենսեն- դե-Կոբեզի արվարձանի եկեղեցում:

Ըստ սրբազանի հաղորդման, այսօր Ար- գենտի նայում ապրում է շուրջ 70 հազար հա­յություն: Թեմում պաշտոնավարում են տ. Հարություն ծ. վրդ. Մուշյանը և չորս քահա-

Է ՋՄԻՍ.ԾԻՆ 1874

20

տ ; ; ^ “ա № У » ч“ гч».ո„™մ է ւո. Զավեն սրբազանը.

№ р т ш т - и .г ь . 1Փ Հ Հ ™ * ° Й З н Д

Տավ* ն “ Տ » ' « в З й л ч » Կ“ '” ե' " ,ւ^ Տ Տ Տ Ի ™ * Հ 1* ЧШ>»Л«9Ь Л.Г

^ й й ш а վ Տ փ ? ' мь:

րենսւկան հուշանվերներ» («Զեկուցա -

^ Հավեն սրբազանը երկու անգամ դա­սախոսականներ Է կարդացել Р п Л й п г*-^ ֊րեսի Հ. Բ- Ը- միության սրահամ «հոծ բազմության առջև», և սեպտեմբերի 7-ին սւ. Բաբգեն արքեպիսկոպոսի հետ ներկս» եղել արգենտինյան կառավարության կող­մից, ի պատիվ մեծանուն հայ գիտնական ակադեմիկոս Վիկտոր Համբար Տամ յանի, տրված ճաշկերույթին:

Տ . Զավեն սրբազանը, հանուն տ. Բաբգեն արքեպ. Ապատ յանի, հայ եկեղեցու կողմից ներկա Է լինում Քենտրբերիի արքեպիսկո­պոս դոկտ. Մայքլ Ռեմզիի՝ Բուենոս-Այրես այցելաթյան առթիվ կաթոլիկ եկեղեցում տեղի ունեցած Էկումենիկ աղոթքին և ապա անգլիկան դեսպանատան մեջ տրված պաշ­տոնական ճաշկերույթին: «Իբրև ս. էջմիած- նի ներկայացուցիչ այս ճաշկերույթին, բա զ­մաթիվ այլ հոգևորականներու և հրավիր- յալներա մեջ տ. Զավեն եպս. Չինչինյանին հատկացացած էին ամենեն պատվավոր տեղերեն մին» («Զեկուցագիր»):

Սեպտեմբերի 22-ին, կիրակի օրը, տ. Զա­վեն սրբազանը, հանուն հայ եկեղեցու, ներ­կա է լինում Բուենոս-Այրեսի հայն օրթո­դոքս եկեղեցում Կիպրոսի վերջին դեպքերի տխուր աոիթով հույն զոհվածների հիշատա­կին նվիրված հոգեհանգստյանը և ապա հանաց առաջնորդին և հույն համայնքի պաշտոնական անձանց է ներկայացնում «հայ համայնքի համակրանքի արտահայ­տությունները հօգուտ արդարության և ի հաստատության խաղաղության' Կիպրոսի մեջ» («Զեկուցագիր»):

Իբրև Մայր Աթոռի և Ամենայն Հայոց Հայրապետի ներկայացուցիչ, տ. Զավեն սրբազանը տ. Բաբգեն արքեպիսկոպոսի

հետ այցելում է Բաենոս-Այրեսում քույր ե- կ եղեցի ների հոգևոր պետերին և , հսւղորդե- 1 ով Հա յոց Հայրապետի ողջույնները, տ ե­սակցություններ է ունենում «էկումենիկա- կան- եղբա յրա կա ն սիրալիր մթնոլորտի մ եջ» («Զ եկ ո ւցա գի ր »):

Հոկտեմբեր ամսվա սկզբում, որպես հայ մշակույթի ամիս, Բաենոս-Այրեսում տեղի են ունենամ հանդիսություններ: Այս առթի՛վ քաղաքապետության որոշումով մայրաքա­ղաքի նախկին Կալիֆոռնիա գլխավոր պո­ղոտան պաշտոնական հանդիսությամբ վե­րանվանվում է Արմենիա պողոտա:

Հանդիսությանը ներկա են լինում տ. Բաբգեն և տ. Զավեն սրբազանները, ինչ­պես նաև բազմահազար արգենտինւսհայեր: Տ . Բաբգեն արքեպիսկոպոսը բացում է Ար­մենիա պողոտայի անունը կրող հուշատախ­տակը' ժողովրդական խանդավառ արտա­հայտությունների մեջ:

Տ . Զավեն սրբազանը հոկտեմբերի կեսե­րին հրաժեշտ է տալիս Արգենտինայի հայ թեմին, որն ապրում է «ազգային-մշակութա- յին աշխույժ կյանքով», հովվական ւսյցելու- թյան է մեկնում Ուրուգվայի մայրաքաղաք Մոնտեվիդեո:

ՄՈՆՏԵՎԻԴԵՈՅՈԻՄ

Մո նտեվիդեոյում ապրում է շուրջ 15 հա­զար հայություն: Թեմում կա մեկ եկեղեցի և մեկ քահանա:

Հոկտեմբերի 12-ին, կիրակի օրը, տ. Զա­վեն սրբազանը ս. պատարագ է մատուցում և քարոզում' հաղորդելով Հայոց Հայրապե­տի ողջույններն ու օրհնությունները:

Մոնտեվիդեոյում կան երկու հայկական վարժարաններ. Ազգային վարժարանը' 62 երկսեռ աշակերտներով, և Հ . Բ. Ը. միու­թյան նորակերտ վարժարանը' 380 երկսեո աշակերտներով:

Տ . Զավեն սրբազանն այցելում է երկու վարժարանները, և «վարժարաններա աշա­կերտության ալ տարբեր օրերու ընթացքին խրատականներ խոսեցա և հուշանվերներ հանձնեցի» («Զեկուցա գիր»):

Հ. Բ. Ը. միության վարժարանի սրահում տ. Զավեն սրբազանը դասախոսաթյուն է կարդում ս. էջմիածնի վերածննդյան և Հա -՜ յոց Հայրապետի 20-ամյա եկեղեցաշեն գոր­ծունեության մասին:

«Հայկական գաղութը այստեղ ոչ տպա­րան և ոչ ալ օրաթերթ անի, բայց կան երկու հայկական ռադիոկայաններ» («Զեկուցա- ԳԻՐ»):

Սրբազանն այցելում է հայկական այս եր­կու ստուդիաները, և «ինտերվյուի ձևով պատմեցի հայրենական տպավորություննե-

1074 Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 21

րւս մասին»: Տ . Զավեն սրբազանը Մոնտե- վիդհո իր ատելության տպավորություններն ամփոփում է' եզրակացնելով, որ «գաղութը անպայման կարիքը ունի նվիրյալ հոգևորա- կաններու, կոչման գիտակցությամբ և իրենց պաշտոնը փաոավորող, լուրջ, շրջահայաց եկեղեցականներով («Զեկուցա գիր»):

ՌՐԱԶԻԼԻԱՅՈԻՄ

Հոկտեմբերի 11-ին, ուրբաթ օրը, տ. Զա- վեն սրբազանը մեկնում է Սան-Պավլո, ուր դիմավորվում է Ազգային կենտրոնական վարչության անդամների, քահանայից դա­սի Ա այլ պաշտոնական անձանց կողմից և առաջնորդվում ս. Գևորգ եկեղեցի:

Սրբազանը Սան-Պավլոյում մնում է մինչև նոյեմբերի կեսերը, երեք անգամ պատարա­գում Ա քարոզում' հաղորդելով Ամենայն Հայոց Վեհափաո Հայրապետի ողջույններն ու օրհնությունները:

Ըստ տ. Զավեն սրբազանի վկայության, ք'րազիլիայում ապրում է շուրջ 15 հազար հայություն: Գաղութի կենտրոնն է Սան- Պավլոն, ուր կա ս. Գևորգ անունով հայկա­կան եկեղեցի և մի այլ եկեղեցի էլ' քաղաքի արվարձանում:

Սան-Պավլոյում կա մեկ ազգային վար­ժարան, 300 աշակերտ ֊աշակերտուհիներով, «մյուսը՜ փակւ|ած է ուսուցչի պակասեն»:

Սրբազանն այցելում է Ազգային վարժարան, ուր «հայրենասիրական խորքով խրատա­կան մը կխոսի» աշակերտության աոջև և հուշանվերներ բաժանում:

Գաղութում ակտիվ կերպով գործում են մի շարք հայրենակցական, մշակութային, մարզական երիտասարդական կազմակեր­պություններ, ինչպես նաև Հ . Р . Ը . միությու­նը, որոնք աշխատում են վաո պահել թեմի ազգային-եկեղեցական ու կրթական կյանքը:

Տ . Զավեն սրբազանը նոյեմբերի կեսերին ավարտում է արդյունավետ և հաջող կեր­պով իր հովվական այցելությունը Հարավա-

ԱմեՐԻԿա և Մայր Աթոո է վերադաոնում ԱՄՆ ֊ի վրայով, դեկտեմբերի 3-ին:

Դեկտեմբերի 4-ին, երկուշաբթի օրը, տ. Զավեն սրբազանը Գերագույն հոգևոր խոր- հըրդի հերթական նիստում բանավոր կեր­պով զեկուցում է իր հովվական այցելության մասին:

Վեհափաո Հայրապետը, հանուն ժողովի, Իր գոհունակությունն ու հայրապետական գնահատանքն է արտահայտում տ. Զավեն սրբազանի հովվական սույն արդյունավետ գործունեության համար:

Տ . Զավեն սրբազանը դեկտեմբերի 10-ին մասնավոր գրությամբ Վեհափաո Հայրապե­տի ն է ներկայացնում Հարավային Ամերի­կա կատարած իր հովվական այցելության գրավոր զեկուցագիրը:

ԵՐԵՎԱՆԻ Ս. ՍԱՐԴԻՍ ԵԿԵՂԵՑԻՆ(Պատմական անցյալը Ա դեըը հայոց պատմության մեջ)

«Եկայք շինեսցւսք սուրբ զխոըանն լուսոյ...»

(Տա րա կա ն)

Դարերի խավարի միջից, մշուշների Ա տառապանքների միջից մեզ հասած մի հի­նավուրց տաճար է ս. Սարգիսը, պատմու­թյան հոլովույթից մեզ հասած մի լուսավոր խորան, որն իր վրա կրել է օտարի Ա' ոճը, Ա՛ լուծը, Ա' զարկը: Հոգնած և կքված է նա: Հայոց վւաոահեղ ճարտարապետության միայն հեռավոր արձագանքներ էին արտա­ցոլված իր վրա, հապճեպ շինված, թրծած աղյուսով, խառը լիցքով հաստաբեստ պա­տերը կիսամրոցի տեսք ունեին: Կոպիտ ե գեղեցկությունից զուրկ խղճուկ կաթուղի­կեն կարծես վախից Ա սարսափից ինքն իր մեջ քւսշված-նստած էր այդ հոծ զանգվա­ծային պատերի Ա սյուների վրա: Բայց գի- մացել է նա դարերի Ա ժամանակների մա­շեցնող հարվածներին որպես աներկբա վկա հույսի, հավատի մի ժողովրդի, որը երբեք չիմացավ վհատվել, հատնումի սար­սափը երբեք չունեցավ, քանզի ոտաբոբիկ, արյունոտ Ա ցնցոտիապատ նա կանգնած էր պատմության քառուղիներում՝ միշտ հարու­թյան իմանալի լույսով ողողված:

♦ •*

Հին է տաճարի պատմությունը և անցյա­լը:

Նախ տեղը: Հին Երևանը բաժանված էր աոանձին թաղամասերի, որոնցից մեկն էր Ձորագյուղը, որը կոչվում է նաև «Խնկելու ձոր»: Սիմեոն Երևանցի կաթողիկոսն իր «<ամբո»-ի մեջ մանրամասն տեղեկություն­

ներ է տալիս մեզ Ձորագյուղի մասին. «|ւ գնողս յայս Ձորագեղ, որ կոչի Խնկւսձոր, ունի սուրբ Աթոռս զմեծ պարսպապատ տուն մի իւր սւսրօքն, յորում գոն երկու եկեղեցիյ», Ա ...օտա յք, ձիւստանք, աշխանայս և այլովր պւսրագայիւք» (Սիմեոն Երևանցի, «Ջսւմ- բըռ», էջ 204):

Զորւսգեղի անապատը բաժանված է եղել երկու մասի՝ հարավային և հյուսիսային:

«Եւ նոյն մեծ պարիսպն երկուս բսւժսւ- նեալ միջնահատ որմով, մին որ ի կողմն հիւսիսոյ՝ ւէիով եկեղեցաւն և այլովք հար- կաւոր տամբք' է հասարակ միաբանից տե­ղի' և անասնոց և այլոց այսպիսեաց, յո­րում եղեալ յեկեղեցին գան ժողովուրդр օտարւսկանք և վաճւսոականք ի սւղօթել... Եւ միւսն, որ ի հարաւակողն' միակ եկեղե- ցաւն է յատուկ տեղի Հսւյրապետին, զի ի գնալն կաթողիկոսին ի յԵրեւան անդ սպա­նի իւրովք սպասատրքն: Որ և ունի զյա-տուկ պարիսպս յատուկ դրամբ և արգելեալն ի հասարակութենէ: Այս երկոքեանս ևս' որք գոն ի մէջ միոյ մեծի պարսպի, և են շէն և ընդ իշխանութեամբ սրբոյ Աթոոոյս, կո- չին միով անուամբ Զորագեղա անապատ, որ է հանդէպ բերթին Երևանա ի Հիւսիսա- կոյսն, ի րարձրահայեաց գագաթանն մե- ծախոր ձորոյն, ուր անցանի գետն Հրսւս- տան» («Ջա մբռ», էջ 204):

Ձորագյուղի անապատը եղել է կաթողիկո­սական իջևանատեղի և աղոթավայր: Նույնն է վկայում Հովհ. Տւսհխաթունյանց եպիս­կոպոսն իր «Ստորագրութիւն կաթողիկէ

Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 23

էջմիսւծնի Ա հինգ գսսսաացԱ Արարսւտայ» արժեքավոր աշխատության մեջ (տե՛ս հատ. 2, էջ 147, ս. էջմիածին, 1842 թ .):

«Ձորագեղի անապատ կոչեցեալ տեղին' ււր է իջևան կաթոսլիկոսաց Աթոռոյ էջ- միւսծնի և տեղին բովանդակ սեփականու- թիւն նոյն կաթուղիկոսական Աթոոոյն էջ- միածնի»:

Մինչև 1827 թվականը Մայր Աթոռն ունե­ցել է իր ներկայւսցուցիչ-վարդապետը, որը հսկել է Երևանում Մայր Աթոոի ունեցած կալվածքներին, ջրաղացներին և այլն: 1827 թվականից հետո վերջանում է վարդապետ­ների հաջորդությունը և սկսվում ա- սոջնորդւսկան փոխանորդությունը եպիս­կոպոսական իշխանությամբ:

Շահխաթունյան եպիսկոպոսն ավելի պարզեցնում է մեզ Սիմեոն Երևանցու տե­ղեկություններն իր հավաստի և ականատե­սի տեղեկատվությամբ: Պարզվում են Ձո- րագեղի անապատի երեք եկեղեցիների ա- նունները, կառուցման ընթացքը, վերանո- րոգումները և այլն:

Նախ «անապատում» գտնվող ս. Գևորգ եկեղեցու մասին, որը Սիմեոն Երևանցու ւսկնարկւսծ կաթողիկոսական եկեղեցին է. «Այս եկեղեցի փոքրիկ յանուն սրբոյն Գէոր- Գ ՚սյ գոյր շինեալ յառաջագոյն' թերևս յԵ- ւլիազար կաթուղիկոսէ զոր զկնի ի մերում ժամանակի Դաւիթ կաթուղիկոս էնէկեթեցի նորոգ հիմնարկութեամբ ետ կառուցւսնել հանդերձ ներքնատամբ ի վիմի անդ» (Շ ա հ ֊ խաթունյւսն եպ., Ստորագրութիւն, էջ 147, հատ. 2 ) ,

Շահխաթունյանը վերոհիշյալ եկեղեցու հիմնադրությունը վերագրում է Եղիազար կաթողիկոսին (1682— 1691): Բայց մեզպարզ չէ , ի՞նչ աղբյուրներից օգտվելով Մեսրովբ արքեպիսկոպոս Սմբատյանցն իր «Տեղագիր Գեղարքունիքի Ծովազարդ գա- ւ|աոի» մեծարժեք աշխատության մեջ այս եկեղեցու Ա «անապատի» հիմնարկեքը հաս- ցընում է մինչև 1450 թվականը: «Առաջնոր­դարանս վաղուց անտի եղել է հիւրատուն կաթողիկոսաց և էջմիածնսւյ միաբանու- թեան: Անապատ անուն փոքրիկ եկեղեցի

ցոյց է տալի, որ այս վայրս կուսակրօ- Օից բնակարան է եղել և թէ 1450 թոլերին հաստատուած է: Անապատն նորոգել են Եղիազար, Ցակոբ և Նահապետ կաթուղի­կոսները: Հին եկեղեցին մնաց պարսպի մի անկիւնում ձորաբաշի վրայ, որ կայ այսօր դուռը փակ» (էջ 8 ) :

1887 թվականին այդ հինավուրց եկեղե­ցին վերջանականապես վերացվում է.

ե|1ե՚ւ եցի կաթուղիկոսական զոր |ւ 1837, ամի յարդարեցին տեղի հոգևոր ւստենի վիճակին Երեսւնսւյ բաժւսնեալ յեր-

կուս սենեակս՝ մին խորհրդարան և միւսն Գ ր ա գր ա նո ց» (դիվանատուն) (Շահխա­թունյան, էջ 147):

Ձորագեղի անապատի հյուսիսային մա­սում եղել է նաև ս. Հակոբ եկեղեցին. որն ավանդաբար կառուցվել է հայ երթևեկ վա­ճառականների կողմից, «անապատի» շըր- ?ակա կաթողիկոսական իջևանատեղին և հարավից շինությունները կառուցվել և նո­րոգվել են Նահապետ Եդեսացի (1691— 1705) և Հակոբ Շամախեցի (1759— 1763) կաթողիկոսների օրոք:

Քսաներորդ դարի սկզբներին «Ձորւսգե- ՚ւԻ անապատից» ոչինչ չէր մնացել, բացի ս. Սարգիս եկեղեցուց. «Չորրորդ կարևոր հնությունը, որ հիշվում է մեր պատմության մեջ, Ձորագեղի անապատն է, որից այժմ րացի անունից, ոչինչ չի մնացել, անունն էլ միայն պահպանվել է ծերունի երևանցինե- րի հիշողության մեջ» (Երվանդ Շահազիզ. Հին Երևանը, 1931, էջ 200):

Հիմա խոսենք Ձորագյուղի անապատի հարավային մասում վաղուց անտի գոյու­թյուն ունեցող ս. Սարգիս եկեղեցու շինու­թյան և ծագման մասին: Հովհաննես Շահ- խաթունյանց եպիսկոպոսը հետևյալ հա­վաստի տեղեկություններն է տալիս մեզ այս մասին:

« Դ մասն ի հարաւոյ տան կա թողիկո­սարանին, յորում էր իսկական եկեղեցի ժո- ղովըրդոց յանուն սրբոյն Սարգսի զօրավա- րի շինեալ ի Նահապետ կաթուղիկոսէ, այլ յաղագս կարի հնութեսւնն և վտանգաւոր Գոլոյն աղօթաւորացն ի նմա ժողովրդոց ըստ խաբ խուլ շինուածոյն՝ յամի 1835 ի ժա­մանակի պաշտման մերում հոգևոր այցելու- թեսւմբ տուաք քակել զայն բոլորովին ի հիմանց հրամանաւ վեհափառ կաթուղիկո­սին, և նոր ի նորոյ ի նոյն տեղւոջ ընդար­ձակ ևս հիմնադրութեամբ, տուաք կառու- ցանել զորմունսն որոյ շէնք հանդերձ չորս սեամբքն ի տաշածո] և ի հասարակ քա- Րանց և ի կրոյ հասանի գրելս թէ ի կատար յայսմ ամ»:

Ինչպես երևում է ամբողջ մեջբերումից, Նահապետ կաթողիկոսի շինած տաճարը իր չափերով զիջում էր Շահխաթունյանց եպիսկոպոսի կառուցածին: Տաճարը սկսվել

^ թվականին և ավարտվել 1842 թվականին, 7 տարվա տևողությամբ, եթե «յա յս ա մ» բաոերը Շահխաթունյանցի զրքի հրատարակման թվականի հետ նոս- նացնելու լինենք:

Նահապետ կաթողիկոսի կառուցած շեն­քը պետք է 1691 թվականից հետո եղած լի- 1փ, իր գահակալության 14 տարիների րն-

У Ж Й ? ; я т ? г ПР ^ Սի,մեո(; Դրսանցին(1 /0 3 — 1780) Նահապետ կաթողիկոսի հա-

է^լքԻԱ էքԻՆ1974

24

մար «Ջ ա մ քո»-»» Տ լ Է ց է ՚Տ ՚՚Տ ”

З Г Я Л й Г Е Ь : » * ■ * • « »

նի պատմության մեջ տ^ղի ժ ա _

նակործւսնիչ ^ ^ աշ^ ԱԺ Ի9Հ յ Տ հ Րով են մանակակիցները սձ սձ 1նւԻեն հավասարվում նկարագրում այն. О ԴՈ հուշար-

տ տ . «

Տ Տ Տ Հ Տ ^ Տ « յ յ ֊սհաթումն յ ա նկար ծակի ձ Ա9 որդղրթում, որոտումն, այնպէս շարժ ԽլԱ, "Րական թոթափելու ալքէն փւալւ Ц լ, գաւթայ մինչի Գոգչեն, Ղէնարենւ մինչի И միածին ամէն վեր եկան: Երևանայ Р 4 ոեօհն Եոևանայ անապատն, Ձորայգ^ լ եկեղեցին, Քեղարթու վանքն, կիճն ամէն վեր ե կ ա ւ . . . » ■ ւեգու օրագրություն, 1938, Երևան, էջ )

Շահխաթունյանցը նույնպես ՎԿ^!'^մ է «Ոչ միայն սա, այլև միւս եկԽլեցիք Ա աւլ շէնք մզկթաց և պանդոկաց և այլն շինեցան զկնի մեծի երկրաշարժութեան դիպպոյ յա- մի 1679 յորում միջոցի, որ ինչ շինուածք էին յաոաջնոց կործանեցան իսպաո...» (Ստորագրութիւն, էջ 141):

1679 թվականից հետո, մինչև 1691 թվա­կանը, մինչև Նահապետ կաթողիկոսի գահակալությունը, շինվել է ինչ ֊ո ր եկեղե­ցի ս. Սարգսի տեղում, նույն անվամբ, որոշակի ո՛ր թվականին՝ դժվար է ասել, բայց որ ձեոագրաց հիշատակարաններից մեկում ս. Սսւրգիսը հիշատակվում է 1684 թվականին, դա փաստ է. բազմաշխատ բա­նասեր ծրվւսնդ Շահազիզն իր «Հին Երե- վանը» աշխատության մեջ բերում Է այդ հիշատակարանը (Էջ 202—203).

«Փսւոք... Եւ արդ ես յետինս գրչաց եւ անարժանս ի քահանայից սուտանուն Աւե- տիս ԵրԷցս... Աւարտեցի զսա ի քաղաքս իմ յէրեւան ընդ հովանեաւ սբ. Ցակոբ Հւսյ- րապետին եւ սբ. Սարգիս, սբ. երկուերևսիս եւ սբ. կւսթողիկէիս, ի հւսյրապետութե[ան] Տն. Ցեղիազւսրա եւ աոաջնորդութե[ան] սբ. Ամենւսւիրկչի լհեցի Ցովհսւննէս վարդապե­տի, ի ղւսնաթե[ան] քղքիս զալխանիս, ի թուականութե[ան] Հայոց ՌՃԼԳ (1684)»: Ուրեմն ս. Սսւրգիսը կար և գործում էր 1684 թվականին: Ինչպիսի՞ն էր, այն ո՞վ էր շինել կամ ո՞ր թվականից, դժվար է ասելը, ամե­նայն հավանականությամբ այն պետք է շինված լինի Եղի ազար Այնթապցի (1682— 1691) կաթողիկոսի օրոք և նրա հրամանով:

льпьш а а բա զում ե կ եղ եցի ս եւ արար զնո- .Յ ս ւ բա զ մ ա ց վ ա ն օ ր է ի ց » , ասում է

ՏիմՏւոն Ե րև ա նցի ն «Զ ա մ բ ո *-ո ւ մ Աւնթւսս,-

9,’ւ4 5 ^-ա 1|աՈեթՎաԿաններին արդեն կուտս-. Րհո մատ Էր «Զ որա գեղի անապատը»

!ո Մեսրովբ արքեպիսկոպոս Սմբսւտյանի ըստ и ш рп ч р> ւ * «ւ Ա Սարգ^ Ա էկէ _(տե՛ս „ Ф կ ա ր ո ղ է վաղնջական ժա-՚ լ4 Ոււ Րեոհօ որևէ սրբատեղի կամ մատոտ

^ *ռ հ անհավանական չէ, սակայն եղած ւ^նիւ տեւ1էկություններ: Վերջերս,1Й09 2 А р սկսեցին փորվել ս. Սարգիս

№ է հաւ ճարտարապետության պատմա-Փ Րհո նման մեծ և սրբատաշ քարերով

պ ա տ շարում էին հատկապես ավելի վաղ

շրջանում. ե1)եղեցոլ նախահիմքերամ,

պահպանված մեծ չափերի քարերը ոչ այլ ինչ են, եթե ոտ վաղեմի մի շինության մնւս- օոոո շարեր, որը և մեզ ենթադրել է տա- ,իլք սրբատեղիի հնադարյան ծագման մա­սին: Նույնիսկ վերջին շինարարական աշ­խատանքների ընթացքում, հին դոների Ա լուսամուտների քանդման և ընդարձակման ժամանակ, որպես բարավորներ օգտագործ­վել են մի շարք հին գերեզմանաքարեր (ս. Սարգսի շրջապատի), որոնցից մեկը ունի հետևյալ արձանագրությունը.

«ՍԲ ԽՉՍ Բաբխս, պրն Մարգարին թվ. Ռ.Լ.Բ.- (1 5 8 3 )» :

Այսպիսով' եզրակացություն.

ա) Ս. Սարգիս եկեղեցին որպես հինա­վուրց սրբատեղի կամ աղոթատեղի 15-րդ դարից աոաջ արդեն գոյություն ուներ:

բ ) 1450 թվականին կուսակրոնից վայր էր Զորագեղի անապատը, որի մեջ մտնում էր ս. Սսւրգիսը:

գ) 1679 թ. երկրաշարժը կործանել է Երե- վանի անապատը (որի մեջ և ս. Սարգիսն էր մտնում):

դ) 1684 թվականին հիշվում է ս. Սար­գիս եկեղեցին Երևանում գրված մի ձեոա- գրի հիշատակարանում: Ուրեմն նոր կա­ռուցված էր այն, ամենայն հավանականու­թյամբ Եղի ազար Այնթապցի կաթողիկոսի նախաձեռնությամբ:

ե ) Նահապետ կաթողիկոսն իր հայրա­պետության 14 տարիների ընթացքում, ի շարս այլ եկեղեցիների, նոր ի նոր կառու­ցում է Երևանի ս. Սարգիս եկեղեցին:

!

1 ; 1974 Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 25

զ ) Հովհաննես Կւսրբեցի կաթողիկոսի հրամանով Ա Շահխւսթունյանց եպիսկոպո-

ւ սի առաջնորդության օրոք Ա նսւխաձեոնու- I թյւսմբ 1835-ից մինչև. 1842 թվականը հիմ- I քից խարխլված ս. Սարգիսը քանդվում է Ա ւ հիմնովին շինվում:

** *

Մեր տարաբախտ, բայց և հերոսական պատմության ոսկե էջերում ս. Սարգիս եկե­ղեցին իր ուրույն տեղն ունի ե անցյալի ար­յունոտ տարեգրության միջից նա նայում է մեզ որպես կենդանի և մեծ վկա:

1724 թվականի ձմռանը օսմանյան մի խոշոր բանակ պատրաստվում էր հարձակ­վել Երևանի վրա: Եղվարդի մոտ պարսիկ­ները պարտություն են կրում և ամրանում Երևանի բերդում: Օսմանյան բանակի դեմ դուրս է գալիս մի ուժ, որը երբեք չէին նա­խատեսել թուրք փաշաները, դա հայ տարրն էր, հայ ժողովուրդը: Աբդուլլահ փաշան և օսմանյան կանոնավոր զորքերը (75.000) մոտեցան Երևանին: Հայերը, կազմակեր­պեցին ուժեղ ինքնապաշտպանություն, թուրքական բանակի գրոհները 60 օր շա­րունակ ետ էին մղվում: Գիշերվա ւռշ ժա­մին ս. Սարգիս եկեղեցում տեղի է ունենում ւփ կարևոր խորհրդակցություն Գրիգոր վարդապետի գլխավորությամբ:

Ահա թե ինչ է գրում դեպքերին ականա­տես հայ պատմիչը' Աբրահամ Երևանցին. ^Վարդապետ ոմն էր ի քաղաքի անդ, Գրի­գոր անուամբ, սա մտեալ ի վանս սրբոյն Սարգսի, որ ի Ջորագիւղ անուանեալ թաղի անդ է, զբազմութիւն ժողովրդեան հայոց կոչեալ ժողովեաց յայն վանս, և յաոաջնում ժամու գիշերոյն սկսան խորհուրդ աոնել մեծամեծքն ընդ վարդապետին և ասեն. «Զի՞նչ արասցուք վաղիւն զմեզ զամենե- սեան ի սուր սուսերի մաշե օսմանցին և զկանայս և զմանկունս մեր ի գերութիւն վա րէ»» (Աբրահամ Երևանցի, Պատմություն պատերազմացն, Երևան, 1938, էջ 16 ): Եվ ահա ժողովուրդը Գրիգոր վարդապետի ղե­կավարությամբ դիմում է Կոնդ թաղամասի հայ բոշաներին' օգնելու իրենց օրհասի այդ օրերին: Հավաքվում են 9.443 հոգի զին­վորագրվածներ Կոնդից և շրջակա շրջան­ներից իրենց ղեկավարներով: Բոլորը հա- վւսքվում են Ձորագյուղում, միանում քաղա­քի հերոս պաշտպաններին: Նրանք եկել էին, ասում է պատմագիրը, «պւստերւսզմե] ւ|ասն անձանց և վսան կանանց և որդտց խրեսւնց» (էջ 17):

Սկսվում է ահեղ գրոհը, «յամենւսյն կող- մանո իրրև զսսազ ծովու բազմութեամբ պսւ- տեալ, պաշարեւսլ զինքեսւնս կլւսնել (էջ

2 0 ), ասում է պատմիչը, իսկ հայերը պա­շարված էին ինչպես ձկները ցանցի մեջ:

Ոչինչ չէր մնում անելու հայերին, եթե ոչ սուր ի ձեոին պաշտպւսնել իրենց պատիվը, հողը, հայրենին: Վարդանանց օրերը կըր- կընվում էին մի պահ. «Ապա վարդապետն այն ժողովեւսլ զժողովուրդն յեկեղեցին, մսւտոյց զպսւտարագ և խոստովանւււ|օեւսմբ մեւլաց իլրեւսնց պատրսւււտեցան և հւսղոր- դեցան ի կենարար մւսրմնոյ և յարենէ Տեառն մերոյ և կային յիւրսւքանչիւր տեղիս պատրաստութեամբ, ուր պիտոյ էր կսւլ»(էջ 21):

Մյուս օրը, վաղ առավոտվանից, ճակա­տամարտը շարունակվում է մինչև երեկո: Հերոսական և անձնուրաց էր հայերի դի­մադրությունը: «իյլսռնեցան ընդ միմեւսնււ հայքն և օսմւսնցիբն և այն չւսւի եղև հե­ղումն արեան, մինչև կարմրանալ Զանգու գետոյն և երկրին, որ առ գետովն և հոտ արեանց եւ դիականց կոտորելոցն զքաղաքն բովանդակ ւփնչև ի հեուսւոր տեղիս լցին»(էջ 21 ):

Հերոսաբար ընկսս[ Երևանը:Հա յ ժողովրդի պատմության ւսմենահե-

րոսւսկսւն էջերից է Երևանի այս անօրինակ պաշտպանությունը: Դա 18-րդ դարի Ավա- րայրն էր, Ղևոնդ Երեցի փոխարեն այս ան­գամ Գրիգոր վարդապետն էր մի ձեռյշամ խաչ և մյուսում սուր բռնած, ս. Սարգիս եկեղեցու արժւսնավոր միաբանը:

Երևանի հերոսական ինքնապաշտպա­նությունը նպաստեց, որ Սյունիքում հայե­րը ժամանակ շահեն, և ապա հանդես գան Ղարսւբաղի հայ մելիքությունները Դավիթ- Բեկի գլխավորությամբ և փսւոավոյւ նոր էջեր գրեն մեր ժողովրդի ազատագրական պայքարի պատմության մեջ:

Փ **

1827 թ. հոկտեմբերին, Երևանի ազատսւ- գըրման օրերին, ս. Սարգիս տաճարը նո­րից պատմական վկան էր օրվա դեպքերին ե իրադարձություններին:

Մեծ հաղթանակի օրվա առթիվ հայոց բոլոր եկեղեցիներում գոհաբանական մաղ­թանքներ և արարողություններ են կատար­վում (տե՛ս Թ. Հակոբյան, Երևանի պատ­մություն, 1801— 1879, Երևան 1959, էջ Й38 ) :

Ամենուրեք ցնծություն էր և ուրախություն: «Բերդի մեջն ու չորս կողմը որ ասեղ

յշցեիր, գետին չէր հասնիլ, աշխարհքը իրա­րոցով էր դիպել: Աչք էր' որ խնդում էր ու լալիս, բերւսն էր' որ խնդում էր ու օրհնու­թյուն տալիս, ազգական, բւսրեկամք էին' որ իրար փաթաթված մնացել էին փետա-

'Հ6

բովյւսն, ՎեՐք Հա]աԱտաՈխ . ^

սոս, էր իր Ժողովրդի ո հ խ նա ՏՏքերԱ |Իճ-хг«“ГгВ2да9Т !Г Д ш (Ф ■№“ 7 ՞ Տ ո Տ Տ “ <՛''

րով հոգեհանգստյան վերջին Կ«փգ ■ աուցվում նաև «Վերք»՜Ի հերո“ "Л .1 1»ո- Սոասու վրա, ււրը հաղթանակի վերջո Гք ն ե ր ի ն ողբերգա կա նորեն նահատակվումէ: 1ս. Աբոփանը <Վերք»-ոս1 Իրական գո յ ներով ու հայրենասիրական վառ 2ն^ Վ ^ հւ է Й ամանակի այս ւէեծ ու պատմական իրա­դարձության մասին, իրադարոություն, որր միսւժամանւսկ ս. Սարդիս եկեղեցու հերո սական տարեգրության փսսւավոր էջերից լքեկն է կազմում (Խ . Աբովյան, уР|1ь ГП լիս՚կւսսււսր ժողովածու, հար. 3-րդ, Ծրսաս. 19-48, էջ 1 8 5 -1 8 8 ):

Աբոփւսնն իր վեպում քւսնիցս հիշասաւ- կւսմ Լ Ձորսւգեղի սւնաս|սւտը, որպես ա- սւսջնորդւսնիստ եկեղեցի (էջ ՜0 ե 186): Մեսրովբ սւրքեպ- Սմբատյանցն իր «Տեղե­

կագիր Գեղարքունի ծոծազւսրդ գաււսոի* աշխատության մեջ սսսլիս է Երևանի թեսի ւսւււսջնորդսւկան փոխանորդների ցուցակը սկսած 1830 թվից: Ս.յդ ցուցակը 1830— 1895 թթ.՝ մոտ 65 սսսրվա հաջորդականու­թյուն Է ւսոաջնորդական ւիոխւսնորդնհրի, որոնք ւ|սսյլուն դեմրեր Էին հայ եկեղեցու ււ|սւտւհււթյւսն մեջ և որոնց նստոցն ու աշ­խատավայրն Էր դարձել Ձորսւգեղի ւսնա- ս|սւտը, որ Է ս. Սսւրգիսը իր շրջւսպատուլ:

в ու՝ а ԱԿԱ ււա յ> |լո ր դ ա |լ հ ա յո ց ե ր և ա ն ա քւեմի սէլս Ա ա լ 1 8 8 0 ա մ ի

Անուաէփ ե и,(|1|ш П ш 1иСр Աոսւջնորդսւց Ա մ |յ

1 Հալշսւլփա եպիսկոպոս Գ խ լա սպ սւնց Տըփ -|սիս1.ցի .....................................................1880

2 ՑովհահնԼււ եպիսկոպոս Օա11խա|*աՕհանց 1835 3 Ստեփաննոս ա րքեպ իսկոպ ոս Ա|ււ|ոլլ.ւ|.ա(!ց

Տփ խ իսհցի .................................................... 183()

-I Փո|ս-|՚ւ1սէսւկսւ| Սաեփւսննոս վա րդա պ ետ ՋոՈրսւպեան

5 Դ րիգոր 1.ււ|իււկոււ|ոս Ց ո վ բեա ն ց 4 .սւդտր՞ոււ-

я ւս՚ ա ս,01՛ ...........................................................18.И1օ ՄււվսԼս 1ւււ|իսկաւ|ոււ Մ ա ղ ա ք ե ա ն Դ ա ն Տ ա -

_ I1,1,011 ..............................................< ՍԱ||'<||ա վա|||)աս|1ււո Տ . Դսւսպսւր|,աՕ . . 18Ц-1

Տ Լ1տ1ւփւ»նււս եպիսկոպոս «օ1!րապհան վե-

» Ա ր ք ե պ ի ս կ ո պ ո ս Ս 1“ Ի >Ա > ր է .ա Օ ց Վ ա ղ ա ր -

■ոսպատցի " ՛ , ՛ , ՛10 Յովհ ՚ա ննԷս ե պ ի ս կ ո պ ՚՚ս Ա րշս*ո"«1!ի . .ս 1 Ո|րտիւ եպ իսկոպ ոս Բա րա մհա Օ ց Երեւսն-

12 Ս հ րովբէ եպ իսկոպ ոս Ա ր ա ր ա տ եա ն Վ ա -

ոարշաս(աւոց1ւ .......................................................13 Մ եսրովբ վա րդա պ ետ Ս մ բա տ եա նց նա խ ),-

<>1ս ա ( ւ ց | ՝ • * *14 Մ կրտ իչ եպ իս կոպ ոս Ր ա բա մ ե ա ն ց վերստ ին

15 էոլիւսզար ա րրևպ իսկոպ ոս Ս.Ո«շ1*ց1. . .16 Գ է ո ր գ եպ իս կոպ ոս Ս ա րէնեա ն ց Տփ խ իս հ ցի17 Սույշիաս եպ իսկոպ ոս Պ ա ր ղ ե ա ն ց նա իփ ջե-

• ւ ւ ս ն ց ի .................................18 Գ րիգոր եպ իս կոպ ոս 4.ա ոնա կերէ.ւսնց ւիս-

ղւսրշա պ ա տ ցի ................................................10 Կ խ րեւլ եպ իսկոպ ոս Ս |.ա պ եա ն Կ եյւեցի .

2 0 Ա նսւնիա եպ իս կոպ ոս ՀսււԱ սզա սպ եա նց երե

սսնցի ................................................

1Տ6-1

18831Տ68

1886

18Н7

1974

18701871

1878

18Տ0

18851802

18*15

Մեսրոպ արքեպիսկոպոսի կազմած դա վսւզսւնւսգիրյ?ը եթե շարունակելու լինենր մինչև մեր օրերը, կսաւսցվի ւ1ոտսս|որաս|եււ հետևյալ պատկերը: 1910— 1924 թւլւսկւսն|ւ Արարատյան թեմի երևանի փոխանորդ I. նշանակվում Խորեն արքեպիսկոպոս Մու- րւսդբեկյանը (հետագայում՝ Ամենայն Հա ­յոց կաթողիկոս):

1924— 1929 թթ.' Հսւկոբ ավագ քահանսւ Խաչվանքյսւնը:

1930— 1937 թթ.՛ Ս.րտակ ւսրքեպիսկոպո սր:

1937 թվականից մինչև 1957 թվականը |յ.րարատյան թեմը կառավարվում Է Ամե- նայն Հայոց Հւսյրապետների կողմից նշա­նակված առաջնորդական փււխանորդ цщ- հսւնւս-հայրերի կողւէից:

1957 թվականից մինչև 1972 թ. Նորին Ս. Օձություն Տ . Տ . Վազգեն Ա Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի հրամանով Արարատյան թեմի առաջնորդական փոխանորդ Է նշանակվում տ. վահան եպիսկոպոս Տերյանը:

Իսկ սկսած 1972 թվականից ազգիս Վ ե ­հափառ Հայրապետի բարձր տնօրինու- թյսւմբ Արարատյան թեմի առաջնորդական. փոխանորդ Է հաստատվում տ. Կոմիսսաւ արքեպիսկոպոս Տեր-Ստեփանյանը:

1Տ42 թվականից մինչև 1969 թվականը 1 ՝“ Ր4իո եկեղեցին ենթարկվել Է մասնա­

կի վերանորոգությունների: Եկեղեցու տա սի1>ը և գմբեթը թիթեղապատվել Է Դեորդ 9.

1974 Է Զ Մ Ի Ա մ ԻՆ 27

Ա Վազգեն Ս. Ամենայն Հայոց կաթողիկոս­ների խնամածությամբ: Գևորգ Զ կաթողի­կոսի ժամանակ է կսաացվել նաև եկեղեցու ներսում վերնատունը:

1069 թ. ազգիս Վեհափաո Հայրապետի' Նոբին Ս. Օձություն Տ . Տ . Վազգեն Ա Սըր- բւսզնագայն և շինարար կաթողիկոսի ան­միջական նախաձեռնությամբ և հրամանով, ինչպես և բարեխնամ հայրենի կառավա­րության թույլտվությամբ սկսվեցին և շա­րունակվում են ս. Սարգիս եկեղեցու հիմ­նովին և ամբողջական վերաշինման աշ­խատանքները:

Կատարվելիք ծախսերը իրենց վրա վերց­րեցին լոնղոնաբնակ ազգային բարերար տիար Սարգիս Քյուրքչյանը և յուր զավակ­ները' հավերժ հիշատակ թողնելով դարե­րին յուրյանց հիշատակարժան և հոգեշահ գործը:

Ս. Սարգիս եկեղեցու վերակառուցման աշխատանքների մասին կգրվի աոանձին ա հանգամանորեն: Շուտով, շատ շուտով կավարտվեն ս. Սարգիս եկեղեցու վերւս- կւսոացման աշխատանքները և նորաշեն տաճարի արևելյան պատին մեսրոպյան եր- կսւթագրերով ժամանակին և դարերին ի պահ կտրվի հիշատակարան-արձանագրու- թյան ավանդական ձևը. «I՝ Հայրապետու- թեսւճ Տ . Տ . Վազգենի Աոաջնոյ Հայրսւպե- տին Ամենայն Հայոց ւսվարտեցաւ...»:

• **

Սի քանի խոսք ս. Սարգիս եկեղեցու բնա ­կան դիրքի մասին: Մեր նախնիք, ինչպես հայտնի Է, ունեին մեծ գեղարվեստական ճաշակ վանքերի և եկեղեցիների տեղւսդըր- ւհսն հարցում, տեղանքի ամենագեղեցիկ, տեղանքին իշխող, աստվածադիր կետում զետեղում Էին Աստծո տաճարները:

Ս. Սարգիս եկեղեցին բացառիկ դիրք

անի այդ տեււսւկետից, այն կւսրծեք Հրւսզ դանի վրա կախված վիթխարի ժայռեղեն ամրոցների բնական շարունւսկությանն ու լուծումն Է, հեռու Մւսսիսների հետ կազմե­լով մեկ ամբողջականություն:

Այս առթիվ գեղեցիկ տողեր ունի Հ . Թու­ման յա նը.

«Շատ գեղեցիկ Է տեսարանը և Երևանի առաջնորդարանի պատշգաւէբից: Ես շարու­նակ այնտեղից հիանում Էի ու լքտորւոմ:

Հենց հասա Երևան, իջա թե չէ, ւտաոըշ- գւսմբում նստեցինք, աշուղն էլ մեր ետևից մտավ:

Ես չեմ մոռանալ այդ րոպեն: Ոտներիււտակ ներքև պղտոր, ւէռնչալուլ, ոլորա­պտույտ անցնում Է պատւէական Հրազդանը (Աբոփանի սիրած Զա նգին), հիշում եմ Աբովյանի Զանգվին նվիրված կրւսկոտ տո­ղերը, հիշում եմ Ալիշանի'

«Հրա զդտն, գետակդ իմ հայրենի, Հրւսզդան, ջըրիկդ իմ անուշիկ...»:

Նայում եմ Արարատյան դաշտին, մտքո- վըս սւնց են կենում մեր ս|ւստմու|.)յան լիա- ռավոր շրջանները, կենդանանում են հոյա­կապ հերոսները, որ ապրել ու թա ղվել' են այդ դաշտում, սրտիս խոսում են սքանչելի լեգենդները, որ դեռ ապրում են այստեղ: Վերջապես դեմ ու դեմս ամպերից բարձր վւայլատակում Է Մւսսիսը, ծերունու քմւսհւս- ճույքով մին մթնում, մռայլում, մին բացվում ու ժպտում, բայց ւէիշտ սիրուն, լքիշտ խոր- հըրդավոր...» (Հովհաննես Թումսւնյան, Երկերի ժողովածու, հատ. 5, Երևան, 1945 թ., Էջ 268—2 6 9 ):

Այսպիսին Է ս. Սւսրգիսն իր պաւոմւսկւսն անցյւպով, իր դիրքով, տեղով ե անունով, սեր հինավուրց պատմության և հավատքի խոսուն և անհողդողդ հին ե նոր վկան:

ՌՈԻԲԵՆ ԱՎԱԳ Ք Հ Ն . ՄԱՐՏԻՐՈՍ6ԱՆ

%

«րհՍՏՈՍ օԴ Ո Ի

II

I

1974 Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 29

г1|.

1974 Է Տ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն за

1974

?

ԲԱԳՐԱՏ ՈԻԼՈԻԲԱԲՅԱՆ

Ծ Ա Ր Ե Ց Ի Ի Շ Խ Ա Ն Ա Զ Ո Ւ Ն Ն Ե Ր Ը Հ Ա Ղ Ր Ա Տ Ե Վ Ս Ա Ն Ա Հ Ի Ն Վ Ա Ն Ք Ե Ր Ի Ա Ռ Ա Ջ Ն Ո Ր Դ Ն Ե Ր *

Հո վ հ ա ն նես Р ՜ որդի Հա ս ա նի և Դ ո փ ի .— Սա կ ա ր ­ծ ե ս կրնկա կոխ հետ ևում Էր հ ո ր ե ղ բ ո ր ը ' Հո վ հ ա ն ն ե ս Ա -ի ն , Ա պ ե տ ք Է յուրովի կրկներ Օրա կ ե ն ս ա գ ր ո ւ­

թ յա ն ն ւս ճ ա կա տ ա գի ր ը , կ ր թ ո ւթ յա ն ա ո ա վ , նա խ կրոնա վորեց Խ ա չե ն ո ւմ , ա պ ա դ ա ր ձ ա վ Սա Օահնի ա - ա սջնորդլւ, իսկ հ ո ր եղբոր մա հից հետ ո ժա ռա նգ եց

նրա Ա թ ո ռ ը Հս ւղ ր ա տ ա մ :

Ա յս ճա նա պ ա րհը Ծ ա ր ե ցի հոգևոր հա յրերի համար

ժա ռա նգա կա ն իր ա վ ո ւն քի պ ես մի ր ա ն Էր դ ա ր ձե լ:

Հե տ ա գ ա յո ւմ Էլ պ ե տ ք Է ա յն տ ե ղ ա յս Հո վ հ ա ն ն ե ս ին

հա ջորդեր նրա ե ղ բ ո ր ո ր դ ի Հ ո վ հ ա ն ն ե ս ը , և ա յսպ ես շա րունա կ:

Ե ր և ի ա յս տ ե ղ ք ի չ դ ե ր չէր խ ա ղում ա յն հա նգա ­

մա նքը , որ հիշյա լ երկու վ ա ն քե րի պ ա տ րոնները Զ ա -

ք ա ր յա ն տ ոհմի պ ա յա զա տ ն ե ր ն էի ն , իսկ Ծ ա ր ե ցի ն ե -

րը հա նդես է ի ն գ ա լի ս որպ ես նրա նց ա զգ ա կ ա ն ն եո : Ս ա կա յն ա ո ա ջի ն Հովհա ն նես ը Ս ա նա հնի ու Հս ւղ բա - տ ի ա ռա ջն որդու թյու նները վ ա ր ե ց ն ա խ քա ն ա զ գ ա կ ­

ցութ յա ն ստ եղսումը: Ի ս կ հա ջորդները Ս ա նա հնի ու

Հ ա դ բ ա տ ի Ա թ ո ռ ն ե ր ի ն բա զմ ո ւմ է ի ն ա ռ ա վ ելա պ ես

իրենց ււեփ ա կա ն ա ր ժա նիքների հա մա ր, ք ա ն թ ե ժա ­ռա նգա կ ա ն կա մ ա զ գ ա կ ցա կ ա ն իր ա վ ո ւն քի թէղա- դ ը ր ա ն քո վ :

Ի զ ո ւր չե ն ք ա սում , թ ե Հա սա Օ ի որդի Հ ո վ հ ա ն ն ե ս ը

յուրովի կրկ նում էր Հա սա Օ ի ե ղ բ ա յր Հ ո վ հ ա ն ն ե ս ի կենսա գրութ յունը : Սա Օահնի ու Հ ա ղ բ ա ս փ վ ա ն ք ե ­

րում վտ խ սւրինելով հ ո ր ե դ բ ո ր ը , Օա ի ր ա պ ր ա ծ կ յա ն ­քի տ ա րիները դ ա ր ձ ր ե ց ա յդ մ իա բա նություՕ ների հո-

գե վոր-մշա կութ ւս յին կ յա ն ք ի նոր վ ե ր ե լք ի շր ջա ն ' ե-

տ եվում թ ո ղ ն ե լո վ կ ե ր տ վ ա ծ ու վ եր ա կ ե ր տ վ ա ծ շե ն ­

ք ե ր , ս տ ե ղ ծ վ ա ծ ու փ ր կ վ ա ծ ձեոա գիր մատյաՕՕեր:Հո վ հ ա ն ն ե ս Բ-ը Ս ա նա հնի վ ա ն ք ի ա ռ ա ջն ո ր դ է

դ ա ր ձ ե լ Ա բ ա ս ի որդի Գ ր ի գ ո ր վ ա ր դ ա պ ե տ ի ց հետ ո:

Ի ս կ ա յդ Գ ր ի գո ր ի ա ռա ջնո ր դ ո ւթ յա նը վ ե ր ա բ ե ր ո ղ

ա րձա նա գրութ յուններ են պ ա հ պ ա նվ ե լ 1 2 1 4 — 121 7

* Շ ա ր ո ւն ա կ վ ա ծ « է ջ մ ի ա ծ ի ն » ա մ սա գրի 1 8 7 4 թ վ ա ­կա ն ի X I Ժ Ա -ի ց ւ

թ վ ա կ ա նն եր ի ց44: Հ ո վ հ ա ն ն ե ս ի ա ռա ջն ո ր դ ո ւթ յա ն մ ա ­

սին խ ո ս ո ղ ա ո ա ջի ն ա րձա ն ա գրութ յուն ն է լ 1 2 2 1 -ի ց է45: Հ ն ա ր ա վ ո ր է , որ Օա ա ռ ա ջն ո ր դ ձե ռնա դ ր վ ա ծ 1իՕի 1 2 1 7 ու 1221 թ վա կա նն երի մ ի ջև : Ե ր կ ր ո ր դ ա ր ­

ձ ա ն ա գր ո ւթ յա ն ն ի ր ենն է ' Հովհա Օ նեսիՕ ը: Ա յս տ ե ղ նա ’ « Թ .Ո Հ Ա ( 1 2 2 2 ) . . . ա ռ ա ջն ո ր դ Ս ա Օա հնիս»,

նույն վ ա ն ք ի ն է նվ ի ր ո ւմ «Ա ս տ վ ա ծ ա ծ ի ն (ե կ ե ղ ե ց ո ւ)

ձորին ա յգ ի ն և զտ ներՕ և զ ա յն հ ո ղ ն , որ ի վ ե ր ի դ ե ­հին է ’ ի հ ի լր ա տ ա ն ս »48:

Ն ո ւ յն 1 2 2 2 թ . մի ա յլ ա ր ձա ն ա գր ո ւթ յա ն մ ե ջ С п -

թ ոոիկի որդի Գ ա վ ի թ ն է թ վ ա ր կ ո ւմ իր նվիրա տ վու­թ յուն ները Հ ո վ հ ա ն ն ե ս ի ա ռ ա ջն ո ր դ ո ւթ յա մ բ47:

Ս ա նա հնի վ ա ն ք ի մ ա տ ենա դա րա նի նսւխ ա գա վթ ա մ պ ա հ պ ա նվ ե լ է Հ ո վ հ ա ն ն ե ս ի 122 5 -ի գ ր ա ծ մի ա րձա ­նա գրութ յունը իր կա ռ ո ւց ա ծ մա տ ուռի մ ա սին. « Ի թ վի

Ո Հ Դ ( 1 2 2 5 ) ե ս տ էր Ց ո վ հ ա նՕ էս ' ա ռ ա ջն ո ր դ Սւսնա-

հ ընիս ' քա ե ր ո ր դ ի պ ա տ ր ո նա ցն , շինեցի զմա տ ու- ո ը ս »4*:

Սա Հո վ հ ա ն ն ե ս Р -ի վ ե ր ջ ի ն ա ր ձ ա ն ա գ ր ո ւթ յա ն ն է

Ս ա նա հնա մ : Գ ր ա ն ի ց հետ ո հա ղ բա տ յա ն Օրա գ ո ր ­

ծունեութ յա ն մա սին պ ա տ մում ե ն ի ն չպ ե ս Կ իրա կոս Գ ա նձա կեցիՕ , ա յն պ ե ս է լ Հ ո վ հ ա ն ն ե ս ի սեփ ա կա ն ա րձ ա ն ա գր ո ւթ յա ն ը 1 2 3 8 -ի ց : Ա հա Կ իրա կոսի խ ո ս քը

նրա մ ա սին. «Ս ա ( 6 ո վ հ ա ն ն էս ը .— Բ . Ո ւ .) շիՕեաց

բ ե ր դ մի ա մրա գոյՕ պ ա ր ս պ օք մ էջ ը ն դ Հ ա ղ բ ա տ և ը ն դ Ս ա նա հինն: Վ ա ս ն որո յ գ ժ տ ա թ ի ւն ը ն դ երկու մ եծա մ ե ծ վ ա ն ք ե ր ն ե ղ և , որպ էս թ է ի հ ո ղ ո յ ՍաՕա-

44 Ղ ա ֆ ա դ ա ր յա ն , Սա նա հիՕ, է ջ 1 1 8 , 1 2 2 , 1 2 8 և ն :

45 Ղ ա ֆ ա դ ա ր յա ն , Սա Օա հին, է ջ 1 8 8 . թ վ . Ո Հ ( 1 2 2 1 ) Հ ա ս ա ն ն ու ի ր կ ի ն Վ ա խ ա խ ը վ ա ն ք ի ն ն վ ի ­

րում ե ն « ի Ծ ա դերո յՕ զ Օ ա տ ա ր և ա ն ք ա մ ե ն շա հով մի

ա ւրա վա ր հ ո ղ » , և Հ ո վ հ ա ն ն ե ս ն ու մ ի ա բա նն եր ն էլ

խ ոստ ա նում ե ն էսսւչի երևմա նը մի պ ա տ ա ր ա գ տ ա լ բոլոր ե կ եղեցիներում :

* Ա ն դ , Էջ 188:

47 Ա ն դ , Էջ 1 0 8 :

4՛ Ա ն դ , Էշ 1 7 0 ;

է ^Մ Ի Ա Ա Ի Ն1 *7 4

»<ըՕին իցէ. Ա

դին Զսփ ա ոէԻ. " " “ ^ ճ կ ա Ո հա մա րէին. լի

թաղեաւ ^ ' и у ՝ д с հաշուի ԷՐ ւաւնմ ժա -

վույթին, մաՕրամասնհրի ն ալ11ղի հա վա ստի խ ոսք

կան իրոտ սթ յա ^ եսի ա ր ձա նա գրութւունը, "Рաիտի համարել ձ ո վ . ն Հ աւ11ց

մեջ են ք բ ե ր ™ 1 ^ « ն է ս , ա ռա ջնորդ Հա ղ բա -

" " ՞ » ” “ в д ' «„ա . ք նԵ^ _ո հհա ս սա սա նումն ա շխ ա րհիս մերոյ ի ժամանակի, лр լոեոհ աաասաաՕի

Լ . „ « « Հ ™ Տ Ա . ԱՍուրր Նշա նիս 'Ո. 'Ա ը և Օա հնշա հի՝ որդւուն

տ- ц լ ֊ '՝ г $ $ : . т т ՝" 5 Й И 3 1 ! ч З (■» “ 1 ™ ™ ” ”

կա ցնում է Կիրակոսը:Հա յտ նի է , որ խ որա զմցի ա սպ ա տ ա կողները * ս -

լսղ-եդդին շահի թսպ ա ժա ոա նգի ^ ա վ ո ր ո ւ թ յ ա բ

Հա յա ստ ա ն էին մտ ել 1226-ի ն և Դ վ ի նը « ^ № 4 . 0 նույն տ արվա օգոստոսին կա մ սեպ տ եմբերին : Ա ս |.ս

հենց նույն ժամանակ էլ Գ ա ոնիի մոտ խ որա զմ ցինե­րի ա հա յ-վրա ցա կա ն միա ցյա լ զորքերի մ ի շև բռն կ վ ա ծ ա հեղ ճակատամարտում օտ ա րները հա ղթել էին ,

վա նե ա թա բեկն իր գորքի մնա ցորդով դիմ ել էր փ ա ­խուստի: Խ որա գմցիների հա ղթա կա ն ու ւսվերիչ երթ ն այնուհետ և կա տ ա րվել է ԲջՕիի ձորով: Գ ա նձա կի ա - ոումից հետո, գա րնա նն ա նցել էին Ուտիքի վրա յոփ Հա վա նա բա ր ա յս ընթա ցքում է լ նրա նք ոտ քի տակ էին տ վել Հսւղբա տ ը, որին հետ ևել էր Թ իֆլիսի ա հա ­վոր ճակատամարտը, նվաճումը և ա վերա ծությունն

ու կոտորածը: Ի բն-ա լ-Ա սիրը վկա յում է , որ ա նողորմ ասպսւտակիչները «կ ոտ որեցին քա ղա քում գտ նվող բոլոր վրա ցիներին, ա ոա նց խ նա յելու ո չ հասսւկա- վորներին, ոչ երեխա ներին, բա ցի նրա նցից, որոնք ընդունեցին իսլամը և ա րտ ա սա նեցին (Ղ ուրա ն ի)

վկա յության երկու խ ոսքը62: Ա յդպ իսիք ներումն ստ ա ­ցա ն, և թա գա ժա ռա նգը կա րգա դրեց թ լփ ա տ ե լ դրա նց ու ձեռք չտ ա լ: «Մ ուսուլմա նները կողոպ տ եցին գո ւյ­

քը , կանանց գերի վերցրին և երեխ ա ներին ստ րկու­թ յա ն քշեցին»63:

41 Կիրակոս, էջ 98:

60 Ղ ա ֆա դա րյա ն, Հա ղ բա տ , էջ 2 6 0 . «ո ր դ ւո յն իւր.ւյ Աւսւգին»-ի փ ոխ ա րեն Ղ ա ֆա դա րյա նն ա րտ ա գրել է «ս րբո յն իւրոյ Ա ւա գին», որ սխ ա լ է :

61 И бн -ал-А си р, Т а р и х -а л -К а м и л ь , Б а к у , 1940,էջ 158:

“ «Չ կ ա ուրիշ ա ստ վա ծ Ա լլա հից բա ցի , և Մու-համմեդը նրա մա րգա րեն է » :

“ Իրն-ա լ-Ա սիր, էջ 160:

՝ ա լկա կւսն ա ղ բյո ւր ն ե րը և ս հա նգա մա ն որե ն «ա - ոոոդում են խ որա գմ ցիների ա հա վոր ա րշա վա նքները, ա ա տ ճա ոա ծ սա րսա փ ներն ու ա վ ե ր ա ծ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը *:

Հովհա ն նես ի ա րձա ն ա գրութ յա ն ա կն ա րկը («եհ ա -յ

սա սա նումն ա շխ ա րհիս մ ե ր ո յ [ յ]ա ն ա ւ ր է ն խորւսզմ-

ե ա ց ն ») հենց ա յս դ ե պ ք ե ր ի ն է լ վ ե ր ա բ ե ր ո ւմ է : Ուստի և պ ետ ք է բ ե ր դ ի շինա րա րութ յա ն ս կ ի զ բ համարել 12 2 6 թ՜վականը, ե ր բ ա պ ա գա ա վերա ծություններից ու կողոպ ուտ ից վ ա նա կ ա ններ ի ն և վ ա ն ք ի գ ո ւյք ն ա - պ ա վոհելու հա մա ր որոշվում է բ ե ր դ կւսոուցել:

Կ ա յա ն կա մ Կ ա յե ն բ ե ր դ ը գտ նվ ո ւմ է Հա ղբա տ ից

դեպ ի ա րև մ ուտ ք, չո ր ս վ ե ր ս տ հեռա վորութ յա ն վրա 4 , «Հ ա ղ բ ա տ ի և Ս ա նա հնի մ)ւջև, երկու ձորերի մեջ

ց ցվ ա ծ բա րձ ունքի գ լխ ի ն »5®:Հո վ հ ա ն ն ե ս Բ-Ի կ ա ռուցա ծ բ ե ր դ ը չպ ե տ ք է շփ ոթ՛դ

Ո ւտիքի մյուս Կ ա յա ն 1|ամ Կ ա յե ն բ ե ր դ ի հետ , որը

գ տ նվ ո ւմ էր Ա ղ ս տ և գե տ ի ա ջ ա փ ի ն , Կ ա յենո գա ­

վա ռում 1ւ հա յտ նի էր 1 0 -ր դ դ ա ր ի ց 67: 1 8 -ր դ դ . ա ոա ­ջին կեսում ա յս Կ ա յա նը գ տ ն վ ո ւմ էր Ա վ ա գ Ջւսքա ր-

յա ն ա թ ա բեկ ի ձե ռքում և նրա նս տ ոցներից մեկն ղւ

հա նդիսա նում58:Հ ն ա ր ա վ ո ր է , որ Հո վ հ ա ն ն ե ս եպ իս կոպ ոսն իր կա ­

ռ ուցա ծ բ ե ր դ ը հենց քե ռ ո ր դ ի Ա վ ա գ ի բերդ-ւսմրոցի

ա նվա մ բ էլ կ ո չա ծ լին ի :Կիրա կոսի՛ վկա յո ւթ յա ն հա մա ձա յն՝ Հովհա ննեսի

մպ հվա նից հետ ո, «հրա մ ա նա ւ թ ա թ ա ր ի ն » բերդի պ ա ­

րիսպ ը ք ա ն դ ե լ ե ն : Կ . Ղ ա ֆ ա դ ա ր յա ն ն ա յդ կա տ ա ր­

ված.. է հա մա րում «1 2 4 1 թ վա կա նի մ ո տ ե ր ք ը »58: Գ րի­գոր Ծ րզնկյա նցը նոր ա նուն է հա մա րում « Տ ե ՛ս և ա ն ց »-ը , ո ր տ ե ղ ա ցի ն ե ր ն են կոչում* նկա տ ի ա ռնելով բերդի ա նա ոիկւււթյունը“ ւ Ե ր զն կ յա ն ցի պ ա տ մելով'

բերդի ա վերա կ ների մ ե ջ հիմա երևում է ջրատար

գի ծը , ո րը կ ա վ ե խ ո ղ ո վ ա կ ն եր ո վ ջուր է բեր ո ւմ մո­տ ա կա Որնակ սա րերի ա ղ բյո ւր ն ե ր ի ց "1:

Դ ժվա ր է ա սել, թ ե ե ՛ր բ է ա վ ե ր վ ե լ բերդա պ ա րիս­պ ը* Կ իրա կոսի տ եղ եկ ո ւթ յո ւն ն ա նորոշ է , իսկ Ջ ա - քա րիա Ս ա րկա վա գի պ ա տ մութ յա ն մեջ հիշվում է յի

մեծ երկրա շա րժ, որը կ ո ր ծ ա ն ե լ է Հ ա ղ բ ա տ ի ու Սա-

51 Ս . Օ րբէլեա ն, Պ ւս տ մ ութ խ ն ն ա հ ա ն գի ն Սիսակւսն,Թ իֆ լիս , 1 9 1 0 , է ջ 4 0 0 :

66 Գ ր ի գ ո ր ի ս ք ա հ ա ն ա Ե ր զ ն կ յա ն ց , Կ ա յա ն բ ե ր դ և

Կա յենո ձոր. «Ա զ գ ա գ ր ա կ ա ն հ ա ն դ ե ս », 1898 , Գ գիրք, № 1— 2 , է ջ 3 1 6 :

58 Ղ ա ֆ ա դ ա ր յա ն , Հ ա ղ բ ա տ , է ջ 8 1 : Ա յս տ ե ղ գիտ ­

նա կա նն ա սում է . « Հ ի ն ա նո ւն ը [բ ե ր դ ի .— Р . Ու.] ե ղ ե լ է Ա մրոց Հ ա ղ բ ա տ ա ս ո ւր բ Ն շ ա ն ի , ի նչպ ես ա յդ

իմա նում ե ն ք կա ռ ո ւց մ ա ն ա ր ձա ն ա գր ո ւթ յո ւն ի ց...» : Մ ի ն չդ եռ ա րձա ն ա գրութ յա ն «շ ի ն ե ց ի զա մ ր ո ցս և զե - կ ե ղ եցի ս Հա ղ բա տ ս ւյ Ս ուրբ Ն շ ա ն ի ս » կա պ ա կցությա ն մեջ ա մ րոցի հա տ ուկ ա նունը չկա :

57 Վ ա ր դ ա ն, վ ա ր դ ա պ ե տ , Հ ս ս ա ք ա մ ն պսւտմու- թ եա ն, Վ ենե տ ի կ , 1 8 6 2 , է ջ 90 :

5* Կ իրա կոս, է ջ 2 6 4 :

“ Ղ ա ֆ ա դ ա ր յա ն , Հ ա ղ բ ա տ , է ջ 84 :60 Գ ր ի գո ր Ե րզնկյսւնց, ն շվ . ա շխ ., էջ 3 1 0 :81 Ա նդ:

1074 Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 37

նա հնի մ իջև գ տ ն վ ո ղ բ ե ր դ ը 6*: Ի ն չ վ ե ր ա բե ր ո ւմ է

բերդի ներս ա մ Հ ո վ հ ա ն ն ե ս ի կ ա ռուցա ծ եկ եղ եցո ւն , որ կոչվում էր Դ ր ս ե վ ա ն ք , ա յն «կ ա ն գ ո ւն Է, թ ե և նո­

րոգութ յունների բ ա զ մ ա թ ի վ հետ քեր ե ն ե ր և ա մ վ ր ա ն »03:

Հ ո վ հ ա ն ն ե ս ի ա նվ ա ն հետ կա պ վա ծ Յեոա գրա կա ն

հիշա տ ա կներ և ս կա ն : Ս ա կա յն մ եկը , որ Գ ա ր ե գ ի ն

կա թ ողիկոսը հա մա րում Է նրա պ ա տ վ ե ր ո վ գր վ ա ծ , մ ե զ թ վում Է ա նհա վա նա կա ն: Դ ա Թ ա ր գմ ա նչա ց կ ո չ­վա ծ հա յտ նի Ա վ ե տ ա ր ա նն Է, որի ս տ ա ցո ղ ն Է ւէի «պ ւստ ուա կա ն ք ա հ ա ն ա յ» Ա «ե ր և ե լի պ ա րոն 8 ով- հսւնՕԷս»®4:

Դ ւսրեգին կա թ ողիկոսն ա յս Հ ո վ հ ա ն ն ե ս ի ա ո թ ի վ գ ր ե լ է . «Կ ա ր ծ ում ե ն ք , որ «ս տ ա ց ո ղ երև ելի 8 ով -

հ ա ն ն էս » քա հա նա ն նույնպ ես Դ ովւյա ն է ր : Մ ի «Ո ւ- (!սւն ե ր է ց » ա պ րում էր մ ՚Գ դա րի ա ո ա ջի ն տ ա սնսւմ- յա կ ն ե ր ա մ , որի որդին « Դ ո ւ վ » հիշվա ծ է Ծ ա ր ի ս. Սսւրգսի Չ Ի Ը — 1 2 7 9 թ վի ա ր ձա ն ա գր ո ւթ յա ն մ ե ջ »65, և

հղում է Մ . Բ ա րխ ա տ սւրյա նցի «Ա ր ց ա խ »-ի է ջ 4 0 6 -ի ն :Ա յս տ ե ղ շփ ոթ է ս տ ե ղ ծ վ ա ծ: Ն ա խ , «Ա ր ց ա խ »-ի

հա մա պ ա տ ա սխ ա ն էջում գ ր վ ա ծ է. « ի պ ա րոնութ եա ն Դ ա փ ի ն ո ր դ ո յն Ուհւսն ե ր է ց ա » , որ ե թ ե գրա բա րի շա րա դրութ յա մ բ կա րդա ս , իսկ ա պ ես կլինի «Դ ա փ ի ն ' որդոյն Ուհան ե ր ի ց ա », Դ ա փ ը ' Ո ւհա ն երիցի որդի:

Մ ի ն չդ եո ա րձա ն ա գրութ յա ն մեջ տ ե ղ է գ տ ե լ ժողո-

վըրդա կսւն (Ղ ա ր ա բ ա ղ ի բ ա ր բ ա ո ի ) շա ր ա դ ա ս ո ւթ յա ­նը, որով Ուհան ե ր եցն է Դ ա փ ի (մ ե զ հա յտ նի Դ ո փ - Դ ա ւփ ) ո ր դ ի ն : Սա նույնիսկ որդին է լ չ է , ա յլ թ ոոը

(Գ ր ի գ ո ր մեծ իշխ ա նի որդի Հ ո վ հ ա ն ն ե ս ը ), որը Հսւղ-

բա տ ի Ա թ ա ւին պ ի տ ի բ ա զ մ ե ր ' ա ն ց ն ե լո վ հորեղբա յր Հո վ հ ա ն ն ե ս Р -ի և վ ե ր ջի ն ի ս հո ր եղ բա յր Հո վ հ ա ն նես

Ա -ի ճա նա պ ա րհը: Ա յս Հո վ հ ա ն ն ե ս Գ - ն ա պ ր ել է մ ին-

չե վ 1 3 -ր դ դա րի վ ե ր ջը : Հն ա ր ա վ ո ՞ր է , որ 1 2 3 2 թ վ ա ­

կա նին նա ձեոա գիր պ սւտ վիրեր' լի ն ե լո վ «ե ր և ե լի քսւ- հսւնա » և «ե ր և ե լի պ ա ր ո ն »:

Ա յս ձ ե ո ա գր ի «պ ա տ ո ւա կ *ւն քա հ ա ն ա յ և երևելի

պ ա րոն Յ ո վ հ ա ն ն է ս »-ը , ո ր հիշվում է նա ե որպ ես

«ա ւս ւգ ե ր է ց »6®, ի ն չպ ե ս ա ր դ ե ն Կ ա րա պ ետ եպ ի ս կո ­պ ոսն Լ ն կ ա տ ե լ"', ո ր դ ի ն է ո չ թև Հա ս ա ն ի ու Դ ո փ ի , ա յլ ոմն Խ ա չի կ ի , որ ա նմ իջա կա ն կա պ չա ն ի Դ ոփ ի

ու նրա ժա ռա նգ ներ ի հետ : «Զ Ց ո վ հ ա ն ն է ս ա ծ ա զ ա ր դ

02 Զ ա ք ա ր ե ա յ Ս ա րկա ւա գ, Պ ա տ մ ա գ րութ իւն , Վ ա - ղա րշա պ ա տ , 1 8 7 0 , է ջ 155:

« Ղ ա ֆ ա դ ա ր յա ն , Հ ա ղ բ ա տ , է ջ 8 4 :

04 Մ ա տ ենա դա րա ն ի ձ ե ո . № 2 7 4 3 , է ջ 7 բ :

Տ։ Ցուցա կ ձ ե ո ա գր ա ց Մ ա շտ ոցի ա ն վ ա ն Մ ա տ ենա ­դա ր ա ն ի , հ . Ա , է ջ 866 . Հ ո վ հ ա ն ն ե ս ը հա մ ա րվում է և

ծա ղ կ ո ղ , որ ճիշտ չ է : Ծ ա ղ կ ո ղ ն ու նկ ա ր ի չը Գ ր ի գո ր ն է (ո ր « Ց ո ւ ց ա կ .,.» - ի կա զ մ ո ղ ն ե ր ի կ ո ղ մ ի ց ա նտ եղի

կ ո չվ ա ծ է նա և « Դ ա ր փ ի ն » ) : Ձ ե ո ա գ ր ի թ . 12 ր . « Տ է ր

Ա սւոա ա ծ, ա լորմեսւ Գ ր ի գո ր նկա րչի և ա շխ ա տ ողա ց

ի ս մ ա յ»: է ջ 11 5 ա . « Տ է ր Ա ս տ ա ա ծ , ողորմեա Գ ր ի գ ո ­րի ծա ղ կ ո ղ ի , ա մ էն , ա մ է ն » : Գ ա ր ե գ ի ն կա թ ողիկոս , Ց ի շա սոս կա րա նք, Ա , էջ 888:

“ Ձ ե ո ա գ ի ր № 2 7 4 3 , թ . 7 ր , 12ա :

6! Կա րսւպ ետ եպ իս կոպ ոս, Դ ո փ յա Օ ք, է ջ 58 :

քա հ ա ն ա յ եւ զԽ սւչիկ հա յր իւր յի շ ե ս ջ ի ք » ,— խ նդրում է հիշատակագիրը®*:

Կ ա մի հ ա նգա մա ն ք և ս , որ ձեոա գրի պ ա տ վիրա ­տ ուին հեռա ցնում է Դ ո փ յա ն տ ն ի ց: Ա յս ձե ոա գիրը,

ի նչպ ես ք ի չ հետ ո կտ ե ս ն ե ն ք , հետ ա գա յում գնէղ են

Գ ր ի գո ր Դ ովւյա նն ու Օրա կ ի ն Ասփան®9: Մ ի ն չդ եռեթ ե ա յն իրենց տ ոհմին պ ա տ կա նա ծ լի ն ե ր , ինչո՜ւ պ իտ ի վ եր ս տ ի ն գն ե ի ն :

Հ ո վ հ ա ն ն ե ս Р -ի մա հվա ն տ ա ր ի ն ս տ ո ւյգ հա յտ նի

չէ : Կ . Ղ ա ֆ ա դ ա ր յա ն ը գտ ն ո ւմ է , որ նա «մ ե ո ա ծ պ ե տ ք է լի ն ի 1 240-ի ն կա մ 1 2 3 9 -ի ն »70:

Հ ո վ հ ա ն ն ե ս Գ ' որդի Գ ր ի գո ր ի իշխաՕի, թ ոո Հ ա ­սա ն Ա -ի և Դ ո փ ի .— Վ ե ր ի ն Խ ա չե ն ի իշխ ա ն Գ րիգորի որդի Հ ո վ հ ա ն ն ե ս ը և ս 1 8 -ր դ դա րում հա յրենի Ծ ա ր ի ց

հա ս ել է Հա ղբսւտ ի ա ռա ջնո ր դ ո ւթ յա ն ա ստ իճա նին,

դ ա ր ձ ե լ ժա մա նա կի հա յ հոգևոր մշա կութա յին կ յա նքի

նշա նա վոր կա զմա կ երպ իչներից մ եկը : Ն ր ա կ յա նքի ա գո ր ծ ո ւն ե ա թ յա ն ա ո ա ջի ն տ ա րիների մա սին տ ա ր­

բ ե ր (մ ե ծ մ ա ս ա մ բ' հա կ ա սա կա ն ) կ ա րծիքներ ե ն ա ր ­

տ ա հա յտ վել մեր բա նա ս ի ր ո ւթ յա ն մ ե ջ : Ո ւշա դրությա ն ա րժա նի է հա տ կա պ ես նրա հա ղբա տ յա ն գործունեու­

թ յա ն ս կ զ բ ի և տ ևո ղ ո ւթ յա ն հա րցը , որ ց ա յժ մ չի պ ա ր զվ ա ծ:

Գ ա ր ե գ ի ն Հ ո վ ս ե փ յա ն ի կ ա ր ծ ի ք ո վ ' Հա ղ բ ա տ ա -

վա նքի ա ռ ա ջն ո ր դ Հ ա մ ա զ ա ս պ ի ն (1 2 4 8 — 1 2 5 7 ) ա ն ­

մ իջա պ ես հ ա ջորդել է Հ ո վ հ ա ն ն ե ս Գ Դ ո փ յա ն ը ' « գ ի ­տ ութ յա ն, ա ր վ ես տ ի , վ ա ն ք ի պ ա յծա ռո ւթ յա ն մեծ ա շ­

խ ա տ ա վորներից մ ե կ ը »: Ո ւրեմն, Հ ո վ հ ա ն ն ե ս ի ա թ ո ­

ռա կա լութ յունը պ ե տ ք է հա շվե լ 125 7 թ վա կա նից71, մ ի ն չև նույն դ ա ր ի 90-ա կ ա ն թ վա կա նն երը72:

Գ ա ր ե գ ի ն կա թ ողիկոսի կա ր ծ ի ք ը բ ա ժա նո ւմ էր նա և Հ ր . Ա ճ ա ո յա ն ը , ււրի հա մ ոզմ ա մբ մ իևն ույն եպ ի ս կո ­

պ ոս Հ ո վ հ ա ն ն ե ս Դ ովւյա ն ն է 1 2 5 7 -ի ն հա ջււրդել Հ ա -

մ ա զա սպ Ա ն ե ց ա ն , ա պ ա իր ծա խ ս ո վ կա ռուցել Հ ա դ - բա տ ի կա մա րա կա պ մ եծ ա ղ բյո ւր ը , 1 2 7 3 թ . մի երկա ր

ա րձա ն ա գրութ յա ն մեջ պ ա տ մել նա խ ընթ ա ց (1 2 1 7 — 1 2 7 3 թ թ .) իր գ ո ր ծ ե ր ը ' վ ա ն ք ի գ ա վ թ ի գր ա տ ա ն 11

սրա հների կա ռուցում ը , վ ա ն ք ը ջուր բ ե ր ե լը , Ուրդսւ- ձռրի ս . Ն շ ա ն ի հա մա ր մ եծա ծա խ պ ա հա րա ն շինե լ տ ա լը , Բ ռլա գ յո ւղ ն ա ռ ն ե լն ու վ ա ն ք ի ն նվիրեյը և

ա թ ա բա կ Ս ա դունի հա մա ր մի խ ա չքա ր կա ն գն ե ց ն ե լը :

«Հ ի շա տ ա կ վ ա ծ է ա ր ձա ն ա գրութ յա ն ց մ ե ջ մ ի ն չև 12 8 0

թ .» ,— ե զր ա կ ա ցր ե լ է Հ ր . Ա ճա ո յա նը և ա յս Հ ո վ հ ա ն ­նեսի հետ նույնա կ ա ն ճ ա ն ա չե լ ի նչպ ե ս Հո վ հ ա ն ն ե ս

®* Մ ա տ ենա դա րա ն , ձ ե ո . № 2 7 4 8 , է ջ 8սս68 Զ ե ռ . X I 2 7 4 8 , է ջ 1 1 8 բ , 2 9 8 բ :

70 Ղ ա ֆ ա դ ա ր յա ն , Հ ա ղ բ ա տ , է ջ 8 4 :

71 Գ ա ր ե գ ի ն ա ր ք ե պ . Հ ո վ ս ե փ յա ն ց , Հա ղբսւտ ի դըպ -

րոցի մի գ լա խ -գ ո ր ծ ո ց (Գ ետ սւշենի Ա վ ե տ ա ր ա ն ը ).

Ն յո ւթ ե ր և ա ս ա մ ն ա ս ի ր ա թ յո ւն ն ե ր հա յ ա րվես տ ի Ամշա կույթի պ ա տ մութ յա ն, պ րա կ Ա , է ջ 8 7 բ : Ա յս տ ե ղ

Գ ա ր ե գ ի ն Հ ո վ ս ե փ յա ն ը նրա ն հա մա րում է Հ ո վ հ ա ն ­նես Դ , որովհետ և Հ ո վ հ ա ն ն ե ս Բ Դ ո փ յա ն ի ց հետ ո

կա րճա տ և ա ռա ջնո ր դ ո ւթ յո ւն է ա ր ե լ ն ա և մի ա յլ Հ ո վ ­հա նն ես ' գի տ նա կ ա նի կողմ ից հա մ ա րվա ծ Հո վ հ ա ն նես Գ (ա ն դ ) :

72 Ա ն դ , է ջ 6 9 բ :

է Զ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն1974

հորդորողին.

" ՝ ՚ ով“ս" ՚“ " *4ք”" " 4Ո՜

“իտ «™հ * « ■ * ! ■ г д аԱյս ւոեսսպստը - ■?■ . Ա ճա ոյա նի ա -

„ ս - м м * « ^ 2 * - * Л П ь * ֊ս-

Г Г ’ . Т ^ — հս եպ իսկոպ ոսի, նրա ա ռա ջ կ

«հա վա Օ սՓ «Ր ՍԻ քա նիսը " 2 *

դո ղ », իսկ երկրորդ մաԱԻ “ Ր * * վա կա նին հա ննէս եպիսկոպոս Հա ղ բ ա տ ա յ», 1 ^ » / թ 4 4

ստորագրել է « թ ո ս * Վասն Я— * „ ե Տ շ 5 ծ - Կ Ղ ա ֆ ա դ ս *Ո “ *նԻ հ ն ր ա դ ր ո ւթ ւա Օ ը , թ ե սօ»

1288 թ թ . է Տ Տ «-ч-гаЫ հն Հ,,վհանՒնհս —Г Д ե պ ի ս կ ո պ ո ս ն ե ր , Ա ն դ ո հ ի չ է , ո ր ո Վ = Ա

հենց Որա հրապարակած վիպագրական նյութերի բա ղդա տ ությա մբ պար գվում Է, որ ա յդ ա մ բո ղ ջ ժա ­մանակաընթացքում Հա ղբա տ ի սւոտ շնորդությունըվ ա ր ե ւ Է մ ե կ Հովհա ննես եպիսկոպ ոս:

1273 р . գրա ծ երկու ա րձա նա գրություններում Հ ո վ ­

հաննեսն ա յսպ ես Է պատ մում երկա ր տ ա րիների ը - թա ցքոէմ կատարած իր վա նբա նպ ա ստ շինա րա րա ­

կան ո. ա յլ բնույթի գործերը. «Ե ս ՝ տ էր Ց ո վ ա ն էս ... շինեցի գգսոիթ ս, զգրա տ ունս եւ գսրա հ նորին, ածի զպ ա ղա տ ս, «սիճն եւ ետ ու կա զմել զմ եծա ծա խ պ ա հա ­րանն Ուրդա5որո Սուրբ Ն շա նին, գն ե ցի զ գ ե ղ ն Բ ա ւ լա եւ ընծա եցի Սուրբ Ն շա նիս, կա նգնեցի զխ ա չս վասն արեւշատութեսւն աթաբսւկ ա միրսպասսղար

պա րոն Սադունին եւ զսււակւսց նորա եւ յիշատակ .սնանց ինձ ե» ծնողա ց իմոց եւ եդբա րց եւ հոգևոր որդոյ իմո Սարգիս վ ա րդա պ ետ ի...» և ա յլն75:

Թվարկված գործերը՝ վա նյյի գա վիթ ը (ո ՛չ մ եծը , որ կառուցվել էր Հովհա ննես Ա -ի կ ո ղ մ ի ց ), գրա տ ունը, սրահը, պաղատը (պ ա լա տ , երևի վա նյյի օժա նդա կ մեծ շինություն), ւիճը և մյուս մեծ ու փ ո քր գործերը կատարելու համար է,րկար տ ա րիների նա խ ընթա ց Էր պ ետ ք. սրա նք մի քանի տ արում գւուխ բե ր ե լն ա ն­հնար կէիներւ Ուրեմն, տ րա մա բա նությունը հուշում Է եզրա կա ցնել, որ եթ ե ա յս բոլորը մի Հովհա ննես ե- պիսկոպոս Է կա ա սցել և ա րել-թողել, ա պ ա դ ա կա ­րոդ Էր կատարել երկար տա րիների ընթսւցքա մ, ներ­կա դեպ քում' 1257-ից մինչև 1278 թվա կա նը:

Ապա. արձանագրության մեջ ա սվում Է' «ա ծ ի ... զ յի ճն ». ի ՛ն չ րան Է դա : Մի չնչին ա շխ ա տ ա նք ՚ չէր մտնի արձանագրության մեջ ու չէր հիշատ ակվի ւսյն- պիսի կառույցների կողքին, ինչպ իսիք են գա վիթ ը, գրա տ ունն ու նրա սրահը և Ա մենա փ րկիչ խ ա չքա րը...

՛օծանակում է ' ա յն մեծ մա սշտ ա բի ու կա րևոր սւշ-

‘յ1 Հր . Աճա ոյա ն, Հա յոց ա նձնա նունների բա ռա րա ն, Գ , էջ 505 , 618: Աճաոյանը 616-ր դ էջում ա յս Հ ո վ ­հաննեսին է վերա գրում նաև Հովհա ննես Ա -ի կա տ ա ­րածը (Խա թրա վսւնրի կառուցումը 1204 թ . ) , ռրսխալ Լ:

N Ղա ֆա դա րյսւն, Հա ղբա տ , էջ 2 7 6 :

ո Ղ ա ֆա դա րյա ն, Հա ղբա տ , էջ 194: Ն ո ւյնը ' չնչին տ ա րբերություններով նաև՛ ա նդ, է ջ 2 1 3 — 2 1 4 :

խ ա տ ա նք է եղ ե լ: Ս ա կա յն վա նա կա Օ շինությունների

մեջ ու նրա նց շրջա կ ա յքում հիմս, ո չ ա յդ լիճը կա . ո; է լ ՜ն ր ա վա ղեմ ի գ ո յո ւթ յա ն ը հիշե ցնող ո ր և է բա ն:

Ա ղբյուրները ո չ մի տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն չե ն թ ո ղ ե լ, և ու­

ս ո ւմ ն ա ս ի ր ո ղ ն ե ր ո չի ն չ չգ ի տ ե ն ա յդ լճ ի մա սին: Այս բ ոլորը Սեզ թ ելա դրում է « ւ ճ ի * հիշա տ ա կությունը կ ա պ ել մի ուրիշ հ ա մ ա սեռ շինութ յա ն հետ , որը հա յտ նի է նույն ժա մ ա նա կից: Ա յս շինությունը վա նքի

ա ղ բյո ւր ն է . որ չէր կ ա ր ո ղ ջրա մբսւր-լիճ չունենա լ:

է7վ ե թ ե « ա ծ ի .. . զ լի ճ ն * ա րտ ա հա յտ ութ յունը կապվում է ա ղբյո ւր ի հետ , ա պ ա ա յն կ ա ռ ո ւցվ ել է 125 7 — 58 թ վա կա ններին: Ա յդ մա սին ա րձա ն ա գրութ յուն կա

1 25 8 թ վ ա կ ա ն ի ց. « Ի թ ուիս Չ է ( 1 2 5 8 ) շինեցւսւ տ ունս կա մա րա պ ա տ ի հա յր Յ ո հ ա ն ի ս է ի հա լա լ ըն- չի ց իւրոց, որում ողորմեսցի Ք ս ՝ տ ա լո վ հոգո նորա

ի լուսեղեն յա րկ ա ց եւ ա նմ ա հա կա ն ջրո յն . ա մ էն »7*:Ա ղբյուրի կա մա րա պ ա տ տ ունը, ջուրը , լիճը ՝ սրա նք

կա ր ո ղ էին նույն գ ո ր ծ ի տ ա ր բեր ա նունները լի ն ե լ, Ա,

ա յսպ իսով, կ ա պ ա ցուցվի , որ 1 2 5 8 թ . ա րձա նա գրա ­կ ա ն «հ ա յր Յ ո հ ւս ն է ս »-ն ու 127 8 -ի « տ է ր Ցովւս-

ն է ս »-ը նույն Սա րդն է ՝ Հո վ հ ա ն ն ե ս Գ -ը :Ի դեպ , մ ե ծ ա ր ձա ն ա գր ո ւթ յա ն մ ե ջ հիշվա ծ Սարգիս

ա նունն ա ր դ ե ն ա նվ ե րա պ ա հ ո րե ն հա ստ ա տ ում է , որ գր ո ղ ը Հո վ հ ա ն ն ե ս Գ -ն է : Ն ա թ վ ա ր կ վ ո ղ գործերը կա տ ա րվա ծ է հա մա րում «յի շա տ ա կ ա նա նց ինձ և ծն ողա ց իմոց եւ ե ղ բ ա ր ց եւ հոգևոր ո ր դ ո իմո Սար­

գ ի ս վ ա ր դ ա պ ե տ ի »: Ս սւրգիսը Հո վ հ ա ն ն ե ս Գ -ի եղ­

բորորդի Գ ր ի գ ո ր իշխ ա նի տ ղ ա ն է ր , « ի ստ նդեա յ

հա ս ա կին» նվիրվա ծ հոգևոր գո ր ծո ւնեո ւթ յա ն : Ն ապ ա պ ի ե ղ բ ո ր մոտ դ ա ս տ ի ա ր ա կ վ ե լո վ ' խոշոր դեր էր

կա տ ա րելու Խ ա չե ն ի վ ա ն ք ե ր ո ւմ ' էՒԳ դա րի վերջերին և ժ ՜Դ -ի ս կ զ բ ի ն77, միշտ սերտ որեն կա պ վ ա ծ մնա լ ւվ մեծ տ ոհմա կցին և գ ո ր ծ ա կ ց ե լո վ նրա ն, ի ն չպ ե ս այդ

մա սին հիշա տ ա կվա ծ են ք գտ նում 12 9 6 թ . ընդօրի­

նա կվա ծ Հ ա ղ բ ա տ յա ն մ ի ձե ռա գրում 78:Ի միջի ա յլոց , Կ . Ղ ա ֆ ա դ ա ր յա ն ն ի ն ք ը և ս Հ ո վ ­

հա ննես Գ -ի 127 8 -ի մ ե ծ ա րձա ն ա գրութ յուն ը վերլու­ծե լիս մոռա նում է , որ գ ր ե լ է , թ ե «գ ր ա տ ա ն վերա ­

կա ռուցումը տ եղի է ո ւն ե ցե լ 1 2 7 8 թ վա կա նից ա ռա ջ, վ ա նքի ս տ ա ջն ո ր դ մի ք ա ն ի Հ ո վ հ ա ն ն ե ս ն ե ր ի ց մեկի

նա խ ա ձեռնութ յա մբ» 79 և հիշում է ա յնպ իսի վւաս-

տ եր , ո ր ո նք հա ստ ա տ ում ե ն 125 7 -ի և 127 3 -ի Հ ո վ ­հա ննեսների նույնութ յունը : Ն ա 127 3 -ի ա րձա նա -

գըրա թ յւսն մ ե ջ հիշա տ ա կվա ծ գր ա տ ա ն ու դրա ն կից շե նքերի ա ռ թ ի վ խ ոսելիս ի ր ա վ ա մ բ հիշում է գրա ­

տ ա ն մ ի ջա ն ցքո ւմ ք ա ն դ ա կ վ ա ծ մի ա րձա նա գրություն 1 2 6 2 թ վա կա նից80 և գտ նո ւմ , որ ա յս թ վա կա նին շեն­քի կա ռուցումն ա վա ր տ վ ա ծ պ ի տ ի լի ն ե ր , որպ եսզի նրա պ ա տ ին ա րձա ն ա գրութ յուն փ որա գրեին : Ա յնու­

70 Ղ ա ֆ ա դ ա ր յա ն , Հ ա ղ բ ա տ , է ջ 2 8 8 — 2 3 9 :

77 Տ ե ՛ս Մ ա տ ենա դա րա նի ձ ե ռ . М 2 7 4 8 -ի է ջ 183ա: Ջ ա լա լեա նց, Ա , է ջ 1 6 7 — 168:

78 Մ ա տ ենա դա րա նի ձ ե ռ . № 2 6 0 4 , է ջ 186ա :78 Կ . Ղ ա ֆ ա դ ա ր յա ն , Հ ա ղ բ ա տ , է ջ 4 0 :

" ° Ա ն դ, է ջ 2 1 2 , № д з ա րձա ն ա գրութ յուն ը ' «գ ր ա ­տ ա ն մ իջա ն ցքում , Հո ն ով սւրի խ ա չք ա ր ի մոտ ին, կա ­մա րա կա պ թ ա ղ ի վրսւ»:

1974 Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 39

հետ և գիտ նա կ ա նը մ իա նգա մ ա յն հա մ ոզիչ կերպ ով

կա րծում I;, ււր «գ ր ա տ ա ն կա ռուցումը միջնա դա րյա ն

ււ|սւյմանն1ւրում պ ետ ք Է տ ևա ծ լիներ ա ռ ն վ ա զն եր եք տ ա րի, ա ս տ ի ... գ ր ա տ ա ն ը վեր ա կ ա ռուցվ ե լ և նրա

մի ջա ն ցքը շի ն վ ե լ Է 12 5 8 — 126 2 թ վա կա նների ը ն ­

թ ա ցք ո ւմ »''1:Ա յս քա ն ից հ՜ետո ա ր դ ե ն ա վ ե լո ր դ չի լինի եզր ա ­

կա ցն ե լ, որ եթ ե գր ա տ ա ն վերա կ ա ռուցում ը Ա ն ր ՚ս սրա հի կա ռուցումը 125 8 — 12 6 2 թ թ . կա տ ա ր վ ել Է մի

Հո վ հ ա ն ն ե ս եպ իսկոպ ոսի ղեկ ա վ ա ր ո ւթ յա մ բ, որը

(ն ա յն ի ն ք ը ) 1 2 73-ի ն ա ր Տա ն ա գր ե լ Է, թ ե ի ն ք ն Է ո- ւլել կ ա ո ա ց ո ղ ը , ա պ ա մ ե ն ք գո ր ծ ո ւնե նք մ ե կ Հ ո վ ­

հա նն ես եպ իսկոպ ոսի հ ետ : Վ ե ր ջի ն ի ս խ ոսքից Էլ ա ր­

դ ե ն պ ա րդ Էր դ ա ր ձե լ, որ նա ինքը Հո վ հ ա ն նես Դ ո փ յա ն ն Է եղ ե լ, Սա րդիս վա րդա պ ետ ի հոգեհա յրը ե պ ա պ ի ե ղ բ ա յր ը : Ա յս քա ն ից հետ ո մ ե ջտ ե ղ ի ց կ վ ե ­

րա նա 125 7 -ի ց , ա յս ի ն քն ' Հա մ ա գս ւսպ Ա նեցու ա ռ ա ջ­ն ո րդութ յա ն վեր ջի ն տ ա ր ա ց մ ի ն չև 127 3 թ . ընկա ծ ժա մ ա նա կա մ իջոցին Հ ս ւղ բա տ ա մ ք ա ն դ ա կ վ ա ծ ա րձա ­նա գրութ յունների մեջ մի լւսւնի ա ռ ա ջն ո ր դ Հ ո վ հ ա ն ­

նեսներ տ եսնելու վ ա ր կ ա ծ ը :Մ եր կ ա րծիքի դ ե մ խ ո ս ո ղ վռսստ կա ր ո ղ Է հա մա ր­

վ ե լ մ ա տ ենա գրա կա ն մի վւա ստ , որը , ս ա կ ա յն , ըստ

Էությա ն չի վւոխ ա մ հա րցի վ իճա կը: Կիրսւկոս Գ ւսն- ձա կ եցին , Գ ե տ ի կ վ ա ն ք ի ա ռա ջնո ր դ ներ ի ցա նկը ներ­

կա յա ցնելիս , հիշում Է Ա մի Հո վ հ ա ն ն ե ս Ա ր մ ա ն ե ց ա , «ո ր Ա Հս ւղա րծնին Էր ա ռ ա ջն ո ր դ , Ա ձե ո նա դ ր եցս ս եպ իսկոպ ոս յեօթ ն հ ա ր ի ւր հ ի ն գ [ 1 2 5 6 ] թ ուա կա նին:

Սա շինեսւց ի Հ ա ղ ա ր ծ ի ն ն ((ս ե ղ ա ն ա տ ա ն ն ե ր և ե լի ' սրբա տ ա շ վ ի մ օ ք , և ապւս գ ն ա ց ի մ ե ծ Ա թ ո ռ ն ի Հ ա ղ ­բա տ »''2:

Ա յս Հ ո վ հ ա ն ն ե ս ի ց , հե ն ց «Ա ր մ ս ւն ե ց ի » ի ն քնա հոր-

ջո ր ջմ ա մ բ, մի ա ր ձա ն ա գր ո ւթ յա ն կա Գ ո շա վ ա ն քո լմ

(Ն ո ր -Գ ե տ ի կ ) . «Ե ս ’ տ էր Յ ո վ հ ա ն ն է ս Ա ր մ ա նեցի , ա գա տ գ ր ե ցի ([Գ ետ կ ա ժ ո ղ ո վուրդս ի հ ա ր կ է , որ տ ա ­

յի ն յԱ թ ո ո ն իշխ ա ն ա թ եա ն Գ ոնցսւ խ ա թ ո ւն ի ն , ի խ նդրո յ Կ իրա կոս վ ա ր դ ա պ ե տ ի ... Դ ր |.ցա ւ Յ Թ ( 1 2 6 0 ) թ վիս, վ կս ւյա թ ե ա մ բ Ց ո վ ա ն ի ս ի , Վ ա ր դ ա ն վ ա ր դ ա պ ե ­տ ի »*1:

Պ ա ր զ է , որ ա ս Ծ ա ր ե ցի կա մ Խ ա չե ն ե ց ի Հ ո վ հ ա ն ­

նեսը չ է : Բ ա յց ո ՞վ է , ի ՞ն չ էր ա նում Հա ղ բ ա տ ո ւմ :

Կ իրա կոսը չի ա սում, թ ե Հ ո վ հ ա ն ն ե ս Ա ր մ ա նեցի ն

ա ռ ա ջն ո ր դ է ե ղ ե լ Հ ա ղ բ ա տ ո ւմ : Մ )ւա յն' «գ ն ա ց ի մէ.ծ

Ա թ ոռն ի Հ ս ւղ բ ա տ »: Դ ա ց ե ա յն տ ե ղ նա սոսկ վ ա ր ­դա պ ե՞տ էր կա մ շա ր քա յի ն մի վ ա ն ա կ ա ՞ն : Վ իմւսգրե-

м Ղ ա ֆ ա դ ա ր յա ն , Հ ա ղ բ ա տ , է ջ 4 2 :

®յ Կ իրա կոս , էջ 2 2 3 :

м Ջ ա ն փ ո լա դ յա ն , Մ խ իթ ա ր Գ ոշը և Ն ո ր -Գ ե տ ի կ

վ ա ն ք ը («Ա շի ւա տ ա թ յա ն ն ե ր Հ ա յա ս տ ա ն ի Պ ետ .

պ ա տ մ . թ ա ն գա ր ա ն ի , П. I ) , է ջ 1 6 0 , 1 8 1 : Գ ո ն ց ա խ ա ­

թ ա նը Ջսւլ>ւսրյսւն Ի վ ա ն եի որդի Ա վ ա գ ա թ ա բա !|իկինն է ր : Ա վ ա գ ը մ ա հ ա ցե լ է 1 2 5 9 /6 0 թ . (Կ ի ր ա կ ո ս , է ջ 3 2 1 , Օ րբէլեա ն, էջ 4 1 2 ) : Ա մուսնու մ ա հից հետ ո Գ ոնցւսն էր տ նօրինում հա յր ենի տ իրույթ ների գործը ,

քա նի որ ա ր ա գ ա վ ա կ չէի ն ո ւն ե ց ե լ: Ն ո ր Դ ե տ ի կ ն ա շր ջա կ ա ն եր ը և ս գ տ ն վ ո ւմ էին Ա վ ա գ ի (Դ ո ն ց ւս յի )

իշխ ա նութ յա ն ն ե ր ք ո : ^

րը ևս ո չի ն չ չ ե ն ա վելա ցնում մ ա տ ենա գրա կա ն պ ա կա ­սա վոր տ եղեկութ յա նը. Հա ղ բ ա տ ո ւմ Հ ո վ հ ա ն ն ե ս Ա ր ­մա նեցա ա նուն ով չի պ ա հպ ա նվել որև է ա րձա նա ­գրութ յուն , հա վա նա կա ն է ' չի է լ գ ր վ ե լ (հա մև նա յն դ ե պ ս ' Կ. Ղ ա ֆ ա դ ա ր յա ն ը , որ հ ա վ ա ք ե լ է Հա ղբսւտ - յւսն բոլոր վիմ ա գրերը , չա ն ի ա յդպ իսի ա ր ձա ն ա գր ա -

թ յո ւն ) : Մ ի ն չդ ե ո , ե թ ե Հ ո վ հ ա ն ն ե ս Ա ր մ ա նեցի ն վ ա ­

րա ծ ւիներ վա նքի ա ռ ա ջն ո ր դ ո ւթ յա ն ը , ա յն է լ նվի-

ր ա տ վ ա թ յա ն ն ե ր ո վ ա յն քա ն հա րուստ 13-ր դ դ . կեսին,

ա նհնա ր է , որ նրա ա նունը ք ա ն դ ա կ վ ա ծ չլիներ որևէ կ ա պ ա կ ց ա թ յա ն մ ե ջ :

Հո վ հ ա ն ն ե ս Գ -ի կա ռուցա ծ ա դ բ յա ր -լի ճ ը , գ ր ա տ ա ­

նը, սրա հը և փ ոքր գա վ ի թ ը Հ ա ղ բ ա տ ի ճա ր տ ա ր ա պ ՚ւ- տ ա կա ն հա մա լիրի գ ե ղ ե ց ի կ բա ղկ ա ց ո ւցի չն ե ր ի ց 1<ն,

իսկ վւոքր գ ա վ թ ի (Ուշ կ ա ն գն եցվ ա ծ Ա մենա վւրկիչ

խ ա չքա րը, որի թ ի կո ւնքի ն փ որա գրվա ծ է մ եծ ա ր ձ ա ­

նա գրութ յունը, յուրա հա տ ուկ տ ե ղ է գրա վում նույնա ­տ իպ հուշա րձա նների շա րքում : Ա յս խ ա չքա ր ի երեսի

զա ր դ ա ք ա ն դ ա կ ն ե ր ը ' խ սւչի տ ե ղ խ ա չվ ա ծ Ք րիս տ ոս ի

բա րձ ր ա քա նդ ա կ ը, հրեշտ ա կների ա ա ռա քյա լների պ ա տ կերները բա րձ ր ա ր վ ես տ գործեր ե ն ’ կա տ ա րվա ծ

նուրբ վա ր պ ետ ո ւթ յա մ բ ւս բ ա րձ ր ճա շա կով: ճ ի շտ է , խ ա չվա ծ Ք ր ի ս տ ո ս ի բ ա ր ձ ր ա քա ն դ ա կ ով խ ա չա նա խ շ ստ եղծելը նորութ յուն չէր ա յս ժա մա նա կի ա րվեստ ի

մ ե ջ . Գ ա նձ ա սա րի ա ր և մ տ յա ն պ ա տ ի ճա կա տ ին կար

ա յդպ իսի մի հոյա կա պ խ ա չ: Ս ա կա յն Հ ո վ հ ա ն ն ե ս Գ -ի խ ւսչա րձա նի վրա ա յն իր նոր լուծում ն էր ս տ ա ցել' հ ա մ ա դ ր վ ե լո վ մյուս քա նդ ա կ ներ ի և գա րդա նա խ շերի հ ետ : Ա յս խ ա չա րձսւնին հա ր և նմ ա ն մեկ ա ր ի շն էլ

գտ նվ ո ւմ է Դ ս ե ղ գ յո ւղ ո ւմ ' կ ա ն գ ն ե ց վ ա ծ 1281 թ .,

ա ո ա ջի նի ց ութ տ ա րի հ ե տ ո ,. 'Լւսհրա մ վա րպ ետ ի ձ ե ռ քով '՛՛: Կ . Ղ ա ֆ ա դա րյւսնի կ ա ր ծ ի ք ո վ ՝ Հ ա ղ բ ա տ ի Ա մ ենա վւրկիչ խ ւսչա րձա նի հեղինա կը և ս ն ա յն Վ ա հ ­

րա մ ն է*5:

Հ ո վ հ ա ն ն ե ս Я- ի ա ռ ա ջն ո ր դ ո ւթ յա ն ժ ա մ ա ն ա կ ն ե ր ո վ ա ռա վ ել ծա ն ր ա ցե լ էր Հ ա յա ս տ ա ն ի սոցիա լ-տ նտ ևսա -

կ ա ն վ ի ճ ա կ ը : Մ շա կութ ա յին կ յա ն ք ի զա ր գ ա ցմ ա ն հա մա ր մ իջոցներ չկ ա յի ն : Ե վ հ ենց ա յս ծա նր պ ա յ­

մ ա ններում էր նա հ ա ն դ ես գ ա լի ս ո ր պ ե ս մի եռ ա ն ­

դ ուն գ ո ր ծ ի չ, որը հա յրենի երկ րի դ ա ռ ն ա դժվա ր

օ ր ե ր ի ն վ ա ռ էր պ ա հում Հա ղ բւս տ ս ւվ ա նքի մտ ա վոր կ յա ն ք ի ջա հ ը , ձե ռա գրեր էր ը ն դ օր ի ն ա կ ե լ տ ա լիս և ի ն ք ն է լ սր բա գր ո ւմ էր ա յդ ը նդօրինա կ ումն երը , կապ

էր հա ստ ա տ ում Վ ա ր դ ա ն վ ա ր դ ա պ ե տ ի , Ա րև մ տ յա ն

Հ ա յա ս տ ա ն ի խ ոշոր գ ո ր ծ ի չ Հ ո վ հ ա ն ն ե ս Ե ր զնկ ա ց ս հ ետ , հովա նա վորում վ եր ջի ն ի ս լուսա վորա կա ն գ ո ր ­ծ ո ւն ե ո ւթ յա ն ը :

Գ ր ա վ ո ր վ կ ա յո ւթ յա ն ա ն ե ն ք ա յն մա սին, որ « Ի

թ վ ի ս Չ Ժ ՚Դ ( 1 2 6 5 ) ե ղ ե ւ մ ե կ ն ա թ խ ն Ե ր գ ո յ եր գ ոցս

ի Վ ա ր դ ա ն ա յ ի գի տ ն ա կ ա ն և ի տ ի եզեր ս ղ ո յս վա ր- դսւպ ետ է, յա ս տ ա ա ծա մ եր ձ սուրբ ա խ տ ն Հ ա ղ բ ա տ ա յ, ը ն դ հ ո վ ա ն ե ս ս Ս ուրբ Ն շա ն ի ս փ ր կ ա թ ե ա ն մերոյ,

ա րեգ ա կ ա նս և հօր և հ ա ւա քօղ ի ս ր բ ա թ ե ա ն ս մ ե ր ո յ...

м Ա. Բսւրխււ ւդա րյա ն. Մ իջնա դա րյա ն հա յ ճա րտ ա ­

րա պ ետ ներ և ք ա ր գ ո ր ծ վա ր պ ետ ներ , Ե ր և ա ն , 1963 , էջ 145 :

ՏՏ Ղ ա ֆ ա դ ա ր յա ն , Հ ա ղ բ ա տ , է ջ 6 0 :

40

է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ո Ն _ 1974

ի նամս Իփ խնսւմեսցէ ս Ի « Կ * Ի * մ“ " \ Ա? 5 ՜ ' , Հովհաննեսի ա ա սշնորդա թյա Օ տ ա րիներին Հ а

բատի ձեռագրատունը հա րստա ցել է ընտ իր « դ ^

ընդօրինակություններով, որոնք Փ աԱ . . ..իրենց մանրանկարչական բա րձր ա րժա նիքներով. Բազմա զբա ղ եպիսկոպոսը ժամանակ էր գւոՈում Տ ե ­սագրեր սրբագրելու համար: Մ ա շ տ ո ց ի ա նվա ն մա-

տենադարանում պ ա հվող մի բա րձրա րժեք ՏԽ սսգիր ընդօրինակված Հւսղբա տ ում, դա րձյա լ ա ռնչվում է Վա րդա ն վարդապետի ա նվա նը և հիշա տ ա կա րա ն ունի ա յն մասին, որ վա նքի ա ոա շնորդ Հովհա ննեսն է ա յն սրբա գրել: Հիշա տ ա կա գիրն ա ղա չում է հիշել «վ ա ր դ ա ն վարդապետ հա ւգա ցող ա յսր մա տ ենի զ օ - րինակնագունիցն մեկնչսւց», ա պ ա Ա «յիշմւսն բա րւոյ արժանաւորն Ա զմեծա պ ա տ խ ա րհիեպ իսկոպ ոսն մ ե ­ծահռչակ սբ ուխտին Հա ղբա տ ա յ զտ էր Ց ոհա նէս , որ զաւրինակս սրբա գրեա լ, և զ 0ո ր [ի ն ձե ]ռա ս ուն զեղ- բաւրորդին հա րա զա [տ ] Սա րգիս քա հա նա յ, որ ի վա րժս կ ր[թ ութ ե] բա նի է պ ա րա պ էսդ, որ Ա շնորհ-

եաց իսկ զա ւրին ա կս...»:Ա յս ձեոա գիրն ընդօրինա կվել և սրբա գրվել է

ՉԽ Ե (1 2 9 8 ) թվա կա նին87:Նախորդների և հենց իր ' Հովհա ննեսի օր ո ք Հ ա ղ ­

բատի վա նքում ձեռա գրերն ա յնքա ն է ի ն շա տ ա ցել,

որ Հովհա ննեսը նրանց համար հատուկ շենք կա ռու­

ցեց88! •Հովհա ննես Գ -ի մշակութային կա րևոր ձեռնա րկ­

ներից մեկն էլ կա պ վա ծ է Ա րցա խ ի իշխ ա նա ց իշ­խա ն Հա սա ն-Ջա լա լի թոռ Վ ա խ տ ա նգի և Հովհա ն նես

Երզնկա ցա հետ: 1284 թ. Թ իֆլիս գա լո վ ' Հովհա ննես Երզնկա ցին հանդիպում է պատանի վսւխ տ ւսնգին և

Հա ղբա տ ի ա ոա շնորդ Հովհա ննես Գ -ի ն : Ն րա նց եր­կուսի և հատկապես Հովհա ննեսի հորդորա նքով միջ- նադարի մեր մեծ մտ ա ծողը գրում է «Ց ւս ղ ա գ ս երկ­նային շա րժմա նն» երկը' ի բր և նա խ ա դրություն հի­շա տակագրելով իր սրտ ա բուխ խ ոսքը հորդորողների մասին. «Ց ո ր հարկեալ յորդորեա ց զտ կա րութ խ նս մեր' մեծա զգի եպիսկոպոսն տր Ցոհա ննէս ա զնուա - կան զարմից և բա րետ ոհմիկ հարց ծն ո ւն դ »88:

Հովհա ննես Գ -ը Հյուսիս-ա րևելյա ն Հա յա ստ ա նի բոլոր նահանգներում հռչա կվա ծ ու հա րգվա ծ հոգս- վորական էր: Դ եղձնուտ ի վա նքում (Ի ջևա նի շրջա ­նում) քա նդա կվա ծ մի գեղեցիկ խ ա չքա րի հեղինա կ­

ներ Պողոսն ու Ք ա ղա քը 1275 թ . Հա ղբա տ ի ա րքե-

Ղ ՛ Ա 1Ի2“ 0 . Հ ա յա պ ա տ ո ւմ , վ ե ն ե տ ի կ , 1 9 0 1 , է շ

" 'քատենաԴարան, ձեռագիր № 2 8 0 4 , է շ 1 8 6 բ :

° ս տ ո մ рЬ(» ^Ր զՕ կ հ ա ն ց, Հ ն ա խ օ ս ա կ ա ն տ ե ղ ա - ԳԸՐութիւն, Հ ա ղ բ ա տ ա յ ա շխ ա ր հ ա հ ռ չա կ վ ա ն ի ց ս ր ո - բ ո յ Ն շ ա ն ի , Վ ա ղ ա ր շա պ ա տ , 1 8 8 8 , է ջ 4 4 47-

է շ ՚ 1 ա մ ա ո ° տ և * Ի մա ստ Օ ա խ ոհ ր ա ն ի լք ,

պ իսկոպ ոս Հո վ հ ա ն ն ե ս ին հա մա րում են « հ ե զ եւ մա ր-

դա սէր եւ մեր յո յս »*°<Հա յտ ն ի ե ն ն ա և Հո վ հ ա ն ն ե ս Գ -ի չորս հա րցերին

Ե րզնկ ա ցա տ վ ա ծ պ ա տ ա սխ ա նն երը՝ հա վա նա բա ր

դ ա րձյա լ թ ի ֆ լի ս յա ն հա նդիպ մա ն ժա մա նա կ ( « Տ ե ս ա ն Յոհա նիս ի բա րձրա տ ոհմի և մ եծա զա ր մ եպ իսկոպ ոսի Դ օ փ ի թ ո ռն կ ո չե ց ե լո յ' ա ռ ա ք ի ն ա զա ր դ և իմաստնւս- խոհ գլխ ոյ ե կ ե ղ ե ց ո յ. հա րցումն բ ա ն ի ց ա ո ... Ց ո հ [ւս ն ]

Ե զնկ ա եցի և պ ա տ ա սխ ա նիք ըստ թ ո ւո յ ք ա ն ի ց ն հա րցմա ն » (չո ր ս հա րց ու պ ա տ ա ս խ ա ն )91:

Ա յս բո լո ր ը վկ ա յո ւթ յո ւն ե ն ա յն երա խ տ ա լից գոր­

ծի , որ կա տ ա րում էր Հ ո վ հ ա ն ն ե ս Գ -ը ' շա րունա կելով իր ա նվա նի ն ա խ որդնե րի ' Մ խ ի թ ա ր Գ ոշի ու Գ րիգոր Տուտ եորդու ւիաոսւվոր ա վ ա ն դ ն ե ր ը ' հա յ ժողովրդի տ ա րբեր հա տ վա ծները հոգևոր ոլորտ ում միա վորելու

և ա յս կերպ օտ ա րա մուտ կ ո ր ծ ա ն ի չ հեղ եղ ն եր ի ն դ ի - մագրւսվէղու նպ ա տ ա կով: Ե վ պ ա տ ա հա կա ն չ է , որ

1 8 -ր դ դ . վ եր ջե ր ի ն Հ յո ւս ի ս -ա ր և ե լյա ն Հա յա ստ ա նի երևելի եպ իսկոպ ոսների, վ ա րդա պ ետ ների և իշխ ա ն­ների հետ միա սին (Ս տ ե վ ա ն ո ս Օրբելյւսն, Եսա ;ի Ն չե ց ի , Օ րբեըա ն և Պ ռ ո շյա ն իշխ ա ններ և ա յլք ) ա յս

Հովհա ն նես ը և ս ս տ որա գրեց Գ ր ի գո ր Ա նա վւսրզեցի կա թ ողիկոսին (1 2 9 8 — 1 8 0 7 ) ուղղվա ծ թ ղ թ ի ն ' պ ա շտ ­

պ ա ն կա ն գնելո վ հա յրենի ա վ ա նդութ յուններին , ը ն դ ­դեմ բ յուգա նդա կա ն եկ եղեցու նոր ո տ ն ձ գ ա թ յա ն ն ե - ր ի **, որոնք թ ղ թ ի հեղինա կ Ս տ . ՕրբեԱսւնի գնա հա տ - մ ա մ բ ' հա յոց ե կ ե ղ ե ցի ն կա րող էին վ ա ր ա կ ե յ «ա ն ո ղ ­ջա նա լի ցա վ օ ք , որ ի բր զ ք ա ղ ց կ ե ղ ճ ա ր ա կէ յակւսն թ օթ ա փ ել զհա սա րա կ ա նդա մ ս ե կ ե ղ ե ց ւո յ...»93:

Ա յս է հա մա ռոտ ուրվա գիծը ծա ր ե ցի եր ե ր Հ ո վ ­հա ննեսների կ յա նքի և գո ր ծո ւնեո ւթ յա ն :

Հա շ ո ր դ պ ա տ մա շրջա ններում և ս Մ ա րի իշխ ա նա ­կա ն տ ոհմը տ վ ե լ է հոգև որ մ շա կույթ ի նշա նա վոր

գոր ծի չն եր : Հ ա յտ ն ի ե ն ' Ս ա րգիս եպ իս կոպ ոս Գ ոփ -

յա նը ( Ժ Դ դ ա ր ) , Հ ո վ հ ա ն ն ե ս եպ իս կոպ ոսը' Դ ա դի վա նքի ա ռ ա ջն ո ր դ (Ժ Ե դ . ) , Հո վ հ ա ն նի ս ի կ Մ ա րեցին' ԺԶ դա րի ժա մ ա նա կա գիր-պ ա տ միչ, Մ ա տ թ եո ս Մ ա ­

ր եցի ն ' հա յ տ պ ա գրութ յա ն նա խ ա կա րա պ ետ ներից մեկը ( Ժ է դ . ) : Ն ր ա ն ք , ի ն չպ ե ս և ա րժա նա հիշա տ ա կ նա խ որդները, հա յոց պ ա տ մութ յա ն մ ե ջ են մտ ել մեր

ա զգա յին մշա կույթի զա ր գ ա ցմ ա ն գ ո ր ծ ի ն բե ր ա ծ ի- րենց նպ ա ստ ով ու եր ա խ տ իքով:

" ° Ս . Բ ա րխ ուդսւրյա ն, Մ ի ջն ա դ ա ր յա ն հա յ ճա րտ ա ­րա պ ետ ներ, է շ 144:

91 Մ ա տ ենա դա րա ն, Տ ե ս . № 6 4 4 , թ . 7 8 բ - 8 4 ա : Ն ա և ' Մ . վ . Ք ե շի շ յա ն , 8 ուցա կ հ ա յեր են ձեռա գրա ց

Զ մ մա ոի վա նքի մ ա տ ենա դա րա նին, Վ ի ե ն ն ա , 1964, է շ 496 :

92 «Ե ս տ էր Յ ո վ հ ա ն ն էս ' շն որ հ օք ն Ա ստ ուծոյ կ- պ իսկոպ ոս Հ ա ղ բ ա տ ա յ, հա մա խ ոհ և մ ի ա բա ն եմ ի- մ ով Վիճա կելովս ա յս ա զգ ա դ ա ւա ն նա մա կիս և նզո ­վ եմ զ ո չ հա ւա նողսն ը ն դ ա յլ հ եր ձ ո ւա ծո ղ ս ն » (Օր- բէւեա ն, Պ ա տ մութիւն, է շ 4 6 1 ) :

” Օ րբէլեա ն, էջ 4 6 1 :

ԵԶՆԻԿ Ս-ԲեՂԱ ՊԵՏՐՈՍ6 ԱՆ

Մ Ո Վ Ս Ե Ս Ե Ր Զ Ն Կ Ա Ց Ո Ի « Պ Ա Տ Ա Ս Խ Ա Ն Ի Ք Թ Ղ Թ Ո 6 Ն Տ Ր Ա Պ Ի Զ Ո Ն Ի Ա ք> Հ Ա Տ Ո Ի Ա Ծ Ե Ա Լ Ն Գ Ր Ի Գ Ո Ր Ե Ր Ի Ց »

Դ Ա Վ Ա Ն Ա Բ Ա Ն Ա Կ Ա Ն Թ Ո Ւ Ղ Թ Ը

Մովսես Երզնկացու* դավանաբանական օրկրորդ կարևոր գործը «Պատասխանիր (ժղթոյն Տրապիզոնի» ընդհանուր խորագիրը 14Րող գրությունն է:

Սույն թղթի գրության նախադրյալների, դրդապատճառների Ա արդյունքների մասին ?ատ քիչ բան է հայտնի մեզ:

վերնագրից երեում է միայն, որ Մովսես /րզնկացին սույն գրությունը գրել է Տրա-

պիզոնցի հունադավան Գրիգոր քահանայի' ո՚այ եկեղեցու մասին արված ամբսւստանա- ւփր-թղթին ի պատասխան:.

Վերնագրի «հսւտաածեալն» մակդիրը |, »ղթի մեջ տեղ գտած «որպէս նոքսւ ասեն», :(զոր Ա դոքա շաղակրատեն», «Ա յլ դու զգոյշ եՐ Գրիգորիէ .... զի մի գւսյթակղեսցիս» Ա ‘ման արտահայտություններ հուշում են, որ Գրիգոր քահանան հունադավան հայ է:

Նրա գրած ամբաստանագիր-նամակը մեզ ի հասել, սակայն այդ թղթի բովանդակու­թյան մասին մոտավոր գաղափար կարող «նք կազմել Մովսեււ Երզնկացու «Պատւսս- սանիք թղթոյն Տրապիզոնի» գրության մեջ

* Մովււես Երզնկացու կյանքի, գործունեության Ա ւ՚ատենադրական վաստակի ւ1ասին տե'ս մեր նախկին .րկու հոդվածները.

ա.—Մովսես Երզնկացու «Հաւայյւոմն համաոօտ Ուկնուլ*եան սրրոյ ս|ատարագին, (լոր լսւսաջագոյն ւրարեալ Ւ. սրբոց լասսււոր հարցն» աշխատությանս, [Էջմիածին», 1078, Ш . Թ, 14—20, Ս՛Ա, 43—48:

р.—Մովսես է;րզնկացա «Ընդդիմադրաթխն ււակս րոյն խւսոնման ի սուրբ խորհուրդն ի թոփն հայոց ՅԵԸ.» դավանաբանական |»ոպթը, «Էջմիածին», 074, Ш * га-, 38-42, է>, 40-64:

տեղ գտած մի շար|> արտահայտություննե­րից, որոնց մենք կանդրադառնանք քիչ հե­տո:

Г°՝ь եՐԲ •- Մովսես Երզնկացին գրել իր Ա|ատաււխան թուղթը, ճշգրիտ ոչինչ չևնլ> կարող ւսսել, բա յց ունենք մոտավոր տվյալ­ներ, այսպես.

Երզնկացու սույն թղթի ամենահին ընդօ­րինակությունը գտնվում Է երևանի ս. Մեււ- Ր,ա 1 Մաշտոցի անվան Մատենադարանի № 2174 օեոագրում, Էջ 22 8 ս ւ-2 3 5 բ :

Սույն ձեռագրում թուղթն ունի մյուս բոլոր ընդօրինակություններից տարբեր վերնա ֊ գիր.

«Ի ՄովսԷս վարւււսպետէ Բան պսւտաս- խւսնատուութեան վասն ուղղափառ հւսւատոյ ընդդէմ երկաբնակ»:

Սակայն սկիզբը և բովանդակությանը նույնն է.

«Բնափց բարեւսց պարգևատուն զճշմսւր- տութիւն միշտ ւսւետարանէ սիրելեաց իլ- րոց... (վերջը) Իսկ վասն շւսբաթուն Զատ- ԿԻն զոր յիշեսղ ես, յերկբայս գոմ թՒ զ ի ն չ....»:

Այստեղից էջերը ընկել են: Գրվածքը ցե­ցակեր է, պակասավոր, անընթեռնելի, վեր­ջում' թերի մի զգալի մասով:

Սակայն մեզ համար ամենակարևորը №ՏեռաԴՐԻ գրության թվականն է'

1309 թ.:Սա նշանակում է, որ Երզնկացին իր վե­

րոհիշյալ թուղթը գրել է 1309 թվականից ա- ւսսջ:

Մեզ հասած ամբողջական ամենահին о րինակը համարվում է Երոաաղեմի № 773

է ձ1 Աք И.ХТ Ի 1-

42

ձեռա գրի ը ն դ օ յյի ա ս կ ո ւ յո ւՕ ո . է շ 1 4 0 ս ' 14Տբ, 1359 թվականիս. . հաւ1ար“ Л и * մեր 7 " ք ճ ? Ա ն | . «•թղթի բ նա գԻ Ո Ը 1'լ'զ Ե| ' ք Մաւոենա դա րա - Մեսրոպ Մաշտոցի ա նվա ս ԱԱ[ենահհի. №

2 0 7 8 .ի ,"“ է“ Տ - 1 1 5 ա . լՏդ օո ^ա կ վ ա »

«ՄովսԷսի Եզնկա ցւպ թ ղ . ԳՐեալ ի Տ յո ս - պիզոն ա ո Գրիգոր երէց հոոոմա ցեա լ. Իսկ աստ սխալմամբ գրի Ի վերնա գրիս

Ն ե ո ս էս ի Լ սւմ բրոնա ցա յ ի խ ն դ ր ո յ ումեմն Գ ո ի գո ր ի բա նւսսիրի զ ա յն ո ս ի կ ե ւե թ յի շա - տ ա կ է » (Ս ա վա լա ն յա ն, Ցուցա կ ձեո ւսգրա ց Երոսււա լեմի, է ջ 3 8 0 ) :

Ինչպես արդեն հիշեցինք, Գրիգոր Տրա- պիզոնցու նամակը մեզ չի հասել: Սակայն Մովսես Երզնկացու հակաճառական գրու­թյունից հստակորեն կարելի է եզրակացնել, որ Տրապիզոնցին իր գրության նպատակ է դրել արձանագրել հայոց եկեղեցու «թերու­թյունները», ըստ հունադավան մտածողու­թյան, որոնք հետևյալներն են.

ա.— Պետք է հաղորդության ս. բաժակի մեջ ջուր խաոնել.

բ.—Քրիստոսի ս. Ծնունդը պետք է տոնել դեկտեմբերի 25-ին և ոչ թե հունվարի 6 -ին:

գ.—Ս. Հովհաննես Մկրտչի ծնունդը պետք է տոնել հունիսի 24-ին և ոչ թե հու­լիսի ււ-ին.

դ.— Պետք է դավանել «երկու բնութիւն ի Քրիստոս».

ь _ « ' ուսոյ» յուղը (մեռոն) պետք է մխպՕ ատոհ ձեթ լինի և ոչ ա յլ նյութից:

Բացի ա յ ս բացահայտ մեղադրանքներից, Գոեգոր Տրա պ իզոնցու ամբաստանագրի ւքհօ մ եզ համար անորոշ դիրքավորումով, Խոսվել է նաև հետևյալ նյութերի մասին,

օ .— Ա վետ յա ց տոնի մասին.է .__Ծ ննդյա ն Ա վետ յա ց տոնի մասին.ը .__Պ ա տ կերա հա րգութ յա ն մասին.

__Վւսսն շաբւսթուն Զա տ կին:Մովսես ԵրզնկացիԱ քաջատեղյակ լինե­

լով դավանաբանական և ծիսական խնդիր, ների բոլոր նրբություններին, խորը վ եր ա ­ծության է ենթարկում վերոհիշյալ հարցերը ա ցույց տալիս հայ եկեղեցու ընդունած սկզբունքների ճշմարտացիությունը:

Վերջում Երզնկսւցին խոսում է նաև ւսյն թերությունների մասին, որոնք մուտք եւ1 գործել հայ քրիստոնյա ների վա րք ու բստրի մեջ: Դրա նք են.

սւ.— Արտա քոյ եկեղեցա յ զպաշտօնն կա­տար եւ-

բ .— Ջեկեղեցի և զաւսսջնորդութխն Ժւս- ռւսնգութիւն ունել.

գ .— Ջեկեղեցի վսւճաոել. դ .— Ջեկեղեցի Քրիստոսի դստեր բաժին

սաղ (օ ժ ի տ ), ե .— Ձեոնադրութիւն ա րծաթով առնել, զ .— Նորա կնքի և հիււսնդի և մեոելի ձԼթ

ոչ օրհնել.է .— Ի տօնախմբութիւն հեղգ գտւսնեւ օրի

նաց և աուսջնորդաց ա նհնա զա նդ լինել, ը.— Ցազգապղծութիւն խոտորել, թ .— 3 երդումն և յիշոց յաճախել, և այլն: Երզնկսւցին իր նամակը վերջացնում !.՝

խրւստելով Գրիգոր քա հա նա յին զգույշ լի­նելու և հունադավանության ծոցը չսայթաքե­լու:

Հա յ դավանաբանական գրականության 1 ? արժեքավոր գոր'> կարելի Լ համարե[

Երզնկւսցու սույն գրությունը հր շոշափած թեմաներով և դրանց խպւը վերլուծությամբ:

Մովսես վրդ. Երզնկւսցու «Պատասխանիս թղթոյն Տրապիզոնի ա ռ հաաուածեալն Գրի­գոր երէց» դավանաբանական թուղթը կհրա­պարակվի «էջմիա ծին» ամսագրի հաջորդ համարներից մեկում:

ՅՈԻ. Ա. քՕԱՄԱՆՅԱՆ

« Ռ Ր Ա Ց Ծ Կ Ե Ղ Ե Ց Ո Ի

Եղեգնւսձորի շրջանը հարուստ Է պատ­մական և ճարտարապետական հուշարձան­ներով: Ա յդ ստումով հատկապես նշանավոր I; պատմական Եղեգիս (այժմ' Ալայւսզ) գյուղը, որի շրջակայքում Է գտնվում միջնա­դարյան ամրաշինության, արվեստի փայլուն օրինակ հանդիսացող Սմբւստաբերդը: Հա յ ճարտարապետության պատմության ուսում­նասիրության համար կարևոր են Ցախսւց- քսւրի հուշարձանախմբի աոանձին կառույց­ները և Եղեգիսի շրջակայքում տարբեր ժա­մանակներում վեր խոյացած կոթողները:

Պատմական Եղեգիս գյուղն անցել Է զարգացման երկու շրջան: Առաջինը կապ­ված Է 10— 11-րդ դդ. Սյունիքի թագավորու­թյան բարգավաճման և երկրորդը' 1Ց-րդ դարում' կապված Օրբելյանների իշխանու­թյան հաստատման և նրա վարչական կենտ­րոն դառնալու հետ՛: Հենց այդ ժամանակ, 13— 14-րդ դդ., Տարսւսյիճ իշխանի որդի Սւոեփսւնոս Օրբելյանը կառուցում Է ս. Սւոե- վւանոս կամ Զորաց եկեղեցին:

Այս կառուցվածքն իր յուրահատուկ ճար­տարապետական ձևերով, հատակագծային 1ւ տարածական լուծումներով անկրկնելի Է մեր արվեստում: Վերջին հանգամանքը և ճարտարապետական ձևերի վերլուծությունը

1 Հ. Ս. է; I] ի и ւ < (т ц յ ա (ւ՜, |կ խ ||> |,1 |ււվ |ւ շրշսւԱի |լա| տ ա ր ա յի 11 т ’ ч 11ւГч11(ւПI. |цւ, Ա՚րԱսւն, 11)55, Լշ 5 8 :

Վ Ե Ր Ա Ն Ո Ր Ո Գ Ո Ւ Մ Ը

հնարավորություն են ընձևռւսմ ենթադրա բար վերագրելու Զորաց եկեղեցու կառու­ցումը կամ անմիջապես ճարտարապետ Մո- միկին, կամ նրա դպրոցին հարող մի ան­հայտ վարպետի:

Մեր անվանի գիտնականներից Ս. Բսւր- խուդարյանը, հետազոտելով Ամսսլուի Ն ո­րավանքի կառուցվածքները, եկավ այն ե զ ­րակացության, որ Բուրթելաշեն երկհարկա­նի եկեղեցին հանդիսանում Է Մոմիկի ստեղ­ծագործությունը: Նա գրում Է. «Մոմիկ վար­դապետի կառուցած երկրորդ հուշարձանը գտնվում է Նորավանքի բակում, հուշար­ձանների գլխավոր խմբի հարավ-արևմոսո- քում (արևելքում ուղղումը' Ցու. Թ .) : Սա շսւտ յուրօրինակ և հազվագյուտ արվեստի գործ Է. երկհարկանի Է և պսակված Է եղել սյունազարդ գմբեթով2:

Ապա նա շարունակում Է. «Նորավանքի հուշարձանները ոչ միայն Օրբելյւսն տոհմի, այլև 13— 14-րդ դդ. հայկական արվեստի պանթեոնն են: Այդ թանգարանի ստեղծա­գործական աշխատանքների մեծագույն մա­սի հեղինակները Սիրանես և Մոմիկ վսւր պետներն են, որոնց տաղանդավոր ստեղ­ծագործություններն են ոչ միայն մեր նկսւ-

1 Ս. Րարխուդարւան, Մ|ւջԱսււլտրււււԱ Ниц (լւսրսոս |սսս|1ւ|ււ1ւ1ւ|1 Ա բսւրւ||ւրծ ւլալւս|նսւն1ւ|), ԱրևսւՈ, 11103, 1.շ 83:

րսւգրածները, 1фпСя ЧРШ ն?ոսնց « И " *

— * -ն ր ա ն ց ս տ ո ր ա գ ր ւ ւ ւ թ ւ ո ւ 1; ւ ; հ ր ը » .

Ն կ . 1 . Զ որա ց եկհղհցւս ա րևմտ յա ն մուտքը վերա նորոգումից աոա ջ

Ալայւսզ գյուղում պահպանված, 1708 թ. կառուցված ս. Աստվածածին եկեղեցու հիմ­քերը ե հատկապես շքամուտքն ավելի հին հհ Ա ոճական առանձնահատկություննե­րս) խիստ մոտենում են Մոմիկի թողած ժւս- ուս ւ՚գաթյանը: Այստեղ կառուցված է Մոմի- կի արվեստին հատուկ խոշոր ստալակտիտ­ներով զարդարված կամարաղեղ հենված զույգ սյուների փնջի վրա (Ամաղու Նորա­վանքի Բուրթելաշեն եկեղեցին, Սպիտակւս- վ ո ր ) Ա յ դ շքամուտքի ոճին է մոտենում հաԱ Եղեզնաձորի շրջանի Թանահատի ս. Նշան կիսավեր եկեղեցու շքամուտքը: Վեր- ջինս նույնպես կարելի է վերագրել Մոմիկի ստեղծագործությանը: Հաշվի առնելով II. 1’ ւսրխուդսւրյանի նշած թեզը և մեր դիտում­ները, մենք կարծում ենք, որ Զորաց եկեղե­ցին էլ րպոր տվյալներն ունի համարվելու Մոմիկի ձեռքի գործը: Հատկապես դա ար­տահայտվել է արևելյան ճակատի եռանկյու­նի խորշերի կառուցման ձևում, որը սերտո­րեն կապված է Արենիի եկեղեցու արևելյան ճակատին կառուցված խորշերի կառուցման ձևին ե համարյա կրկնում է այն:

Նշված ենթադրությունները դեռ պետք է բազմիցս օրինակներով ե կռվաններով ստուգվեն, սակայն մեզ նրանք անհիմն չեն թվում: Հատկապես մեծ նշանակություն կու­նենա կառուցման աոույգ ժամանակը պար- զելու խնդիրը:

Եկեղեցու ճարտարապետական ձևերի ա- ■ւանձնահատկարյունները մեզ էլ, ինչպես Ц մի շարք հետազոտողների, համոզում են, որ

• ՚ ս . Բսւրխուդարյսւն, նույնը, է շ 84:՚ Յ ա . а. Թ ա մա նյա ն, С. Ռ . Ա գա ս,յա ն, ц-.,.,,,,

>1|Ա||1.Ա ճա րտա րա պ ետ , «է ջմ ի ա ծ ի ն », 106Ս, № Գ ;

ւսյդ սրահաձև, փոքրիկ կառուցվածքը, որը իր մեջ է ընդգրկում միայն արևելյան աբ- սիդւսն զույգ ա վա նդա տ ներով և զուրկ է դահլիճային մասից, ծա ռա յել է իբրև եկեղե­ցի զորքի համար5:

Եկեղեցուց արևմուտք պահպանված պա­տերի մնացորդները, որոնք եզերում են հարթակը և բացօթյա դահլիճ են հիշեցնում, հավանական է, ծառայել են բազմաթիվ ա- ղոթւսրարների պատսպարելու համար:

Հուշարձանը մեզ է հասել համեմատա­բար պահպանված վիճակում, սակայն շըր- ջւսպւստի բնա կիչները քա նդել էին նրա տա­նիքների սալերը և օգտ ա գործել ւսյլ նպա­տակով, որի պ ա տ ճա ռով հուշարձանը դա­տապարտվել է դա նդա ղ քա յքա յմա ն բնու­թյան ուժերի ազդեցությա ն ներքո: Նույնբախտին էին արժանացել նաև հյուսիսային

Ն կ . 2 . Ջորւսց եկ եղեցու ա րևմտ յա ն ճա կա տ ը

վերա նորոգումից ա ոա ջ

ճակատի երեսապատերի զգալի մասը Ա հատակների սալերը: Լուրջ վնասվածք էր ստացել արևմտյան ճակատի կամարակապ բացվածքը, որից մնացել էին միայն սյունե­րի և խոյակների առանձին մնացորդները (նկ. 1, 2 ) : Եկեղեցու քիվերի զգալի մասը խախտված էին (նկ. Ց ), ուստի վերւսնորո4 ֊ ման աշխատանքների ժամանակ բոլորը վե­րաշարվեցին, պակասող մասերը լրացվեցին նոր տաշված քիվերով: Շրջապատի մաքըր- ման աշխատանքների ժամանակ գտնվեցին տանիքի սալերի մնացորդները կիսակլոր ելունով և մի քանի շթաքարւսյին քարեր, ո- րոնց վրա պարզ նշմարվում էին կիսակլոր ելունները: Ենթադրում ենք, որ վերջիններս եզրել են ցածր լանջերի տանիքների վերին ծայրերը: Արևմտյան ճակատի մոտ հայտ­նաբերվեցին մուտքը ձևավորող երկու միա­կտոր բազալտից սյուներ, որոնք ունեին կի­սակլոր Ա ուղղանկյուն տաշվածքներ: Այդ սյուների երկու խոյակները գտնվում էին

ԴԻ մակերեսին և արտահայտվել էին չա-

Ս. Մ ն ա ցա կ ա նյա ն, Հա յկ ա կ ա ն ճա րտ ա րա պ ետ ա ­կ ա ն Ս յունիքի դ պ ր ո ցը , Ե ր և ա ն , 1 8 0 0 , էջ 140:

փսւգրաթյան մեջ: Հողի սոս կից հայտնաբեր­վեցին նաև կենտրոնական կամարի ւքի քանի քարերը| որոնց օգնությամբ հնարավոր ե- ղավ վերականգնել այն: (-սւցի այդ կամարի բարերից, գտնվեցին նաև գավթի մուտքի կամարի քարերը, սակայն նրանց տեղադրել հնարավոր չէր, տւ[յալների սղության պատ­ճառով:

Ն կ . 3 . Զ ո ր ա ց եկ եղեցու ընդհա նուր տ ես քը հ յո ւս ի ս ֊ ա ր և ե լք ի ց վ ե ր ա նորոգ ում ից սւոա շ

ճշտվեց եկեղեցու կենտրոնական և վւոքր կամարների սլաքաձև փնելը, որը աոաջին նախագծում արտահայտված չէր' չափա­գրական տվյալների ոչ լրիվ լինելու պատ­ճառով: Երկրորդ նախագծում ճշտվեց նաև մուտքի ձևավոր քարերի փոխադարձ դիրքը: Նրանց ուղղանկյուն մասերի վրա, դեպի բացվածքի ներսը ուղղված մակերեսներին, փորագրված էին եղել խաչեր (նկ. 4 ) , որոնց դասավորությամբ հաջողվեց քարերի ճիշտ տեղադրումը: Սկզբնական վւոր&նականտեղադրման ժամանակ նրանք շրջված էին դրվել, այսինքն գլխի վրա: Փորագրվածխաչերը օգնեցին այդ հարցում ճիշտ կողմ- նորոշվել և ուղղել սխալը:

Հարավային կողմի սյունը սաստիկ ջար­դոտված էր, այդ կապակցությամբ ստիպ­ված տաշվեց և տեղադրվեց պակասող մա­սը լրացնող նոր հատվածը, որը տեղադրվեց հին խարսխի վրա, ուր պակասող մասերը լրացվեցին բետոնով: Բետոնյւս այդ լրացու- մը, ինչպես ընդունված է մեր հուշարձան­ների վերանորոգման մեջ, տարբերելու նը- պատակով, կատարվեց մի փոքր խոր րն- կած:

Հյուսիսային սյան խարիսխը բացակայում էր, և բոլոր փնտրումներն ու պրպտամներն արդյունք չբերեցին: Ստիպված տաշվեց նո­րը և տեղադրվեց' պահպանելով հնի չսւվւե- րը, որոնք համեմատության կարգով վերց­րին պահպանված խւսրսխից, իսկ ելունների չափերը ճշտվեցին սյան կտրվածքի չափերի համաձայն: Այսպիսով վերականգնվեցին մուտքը ձևավորող երկու սյուները իրենց խարիսխների և խոյակների հետ: Կամւսրնե-

Ն կ . 4 . Զ ո ր ա ց եկ եղեցու ա ր և մ տ յա ն ճա կա տ ը

վ ե ր ա նորոգ ում ից հետ ո

րի կրունկների բարձրությունները պահպան­վեցին' համաձայն պատի վրա պահպանված բարձրությունների:

Կամարների վերականգնման ժամանակ դժվարություն առաջացավ նրանց սլաքաձե- վությունը որոշելու ընթացքում: Չափագրու­թյան վրա պահպանված մնացորդներից պարզ չէր այդ կամարների կառուցման ճիշտ ձևը: Տեղում երկար պրպտումները պարզե- ցին նրանց երկկենտրոն լինելը: Սկզբում նրանք իրականացվել էին որպես միակենտ­րոն կամարներ, սակայն Հատուկ գիտա-վե- րանորոգման արտադրական արվեստանոցի աշխատակիցների հանձնաժողովը (Ա. Հա ­րությունյան, 1>. Այդինյան, Ս. Սաղումյան) օգնեց կանխելու այդ թերությունը: Պարզվեց և ճշտվեց նրանց երկկենտրոն լինելը, և կա-

մսւրհերը վերականգնվեցին իրենց նախնա

" է ե ո ա Տ : ^ նախագծի ե ^ ս ա ­ր ա կ ն ե ր ը 1 9 7 1 թ վ ա կ ա ն ի ն կ ա զ մ ե լ է յ տ ո դ երի„ հեղինակը' ճարտարապետներ Ս. ասր

Էդւեսապատման ս սալարկման համար օգ- . տւսգործվել Է Սիսիանի բազալտ քարը, որի

կիրւսււմանը դեմ Էին ճարտարապետության դոկտոր Վ- Հարությունյանը Ա մենք, սակայն միայն աշխատանքների վերջում (մուտքի

Ն կ . 5 . Ջ որա ց եկ եղեցին վհրա նււրոգւսմից հետ ո

գարյսւնի և Ն. Պասրսխյանի 1957 թվակա­նին կատարված չափագրության հիման վրա: Տեղում իրականացվեց նախագծի երկ­րորդ տարբերակը:

1971—72 թվականների ընթացքում աշ­խատանքները կատարեցին քարտաշ-որմ- նադիրներ Կ. Մակար յանի, Պ. Մարաբյանի և Դ. Դանիելյանի ղեկավարած բրիգադները' իրար հաջորդող ճարտարապետներ Գ. Դա- նիելյանի և տեխնիկ Հ. Գւսսպարյանի ղե­կավարությամբ:

Ցավոք ավագ խորանի հատակի և. տա­նիքների ցածր լանջերի սալարկումը իրա­կանացվեց ոչ պահանջվող որակի:

կամարները Ա երեսւսպատերը' Հ . Գասպար- յանի օրոք) սկսեցին օգտագործել Ալայազի շրջակայքից հայթայթված բազալտը, որը ),ր գույնով Ա որակով ավելի Էր համապատաս­խանում հուշարձանի վրա կիրառված քարե­րին к նախագծի հանձնարարականներին (նկ. 5 ) :

Աշխատանքները կատարվել են Պատմա­կան հուշարձանների պահպանման հայկա­կան ընկերության պատվերով և գումարնե- րով:

Այսպիսով իրականացավ հայ ճարտարա­պետության մեջ եզակի Ջորաց տաճարի վերանորոգումը և ապահովվեց նրա կյանքի հարատևումը:

! Վ Ա Հհ ՉԵՐԶԻՅԱՆ

Պ Լ Ո Վ Դ Ի Վ Ի Հ Ա Ց Ն Ո Ր

Հա յ ժողովուրդը երկար դարեր իր հայ­րենի հողին կաոչւսծ֊մնացա ծ է հակառակ ւբուոն հսղածանքներու ե քաղաքական խո- յ2որ վերիվսւյրումներու:

989 թվականին, ոուսերը քրիստոնեու­թյունը ընդունելե հետո, Կիևյան Ռ-ոասա- ւ տանի Ա Բյուզանդիոնի միջև հաստատվե- , ցան բարեկամական հարաբերություններ: [իշխան Վլատիմիր հաճախ ռազմական օգ- I նությւսն կփութար Բյուզանդիոնի: Ա յդ նույն շրջանին հայերը սերտ կապեր ունեին Բյու- զանդիոնի հետ2 և բավական խոշոր դեր կը- խաղային անոր քաղաքական և մշակութա­յին կյանքին մեջ:

Բյուգանդական բւսնակներու մեջ հայկա­կան զինվորական գունդեր քիչ չէին թվով: Այսպիսի պայմաններու մեջ հայեր և ոուսեր բյուգանդական բւսնակներու մեջ հաճախ համատեղ կռիվներ կմղեին Փոքր Ասիո, Սիցիլիայի, Կրետեի և ուրիշ դրացի երկիր- ներու մեջ:

Ռուսերը հնագույն ժամանակներն ի վեր բարձր գնահատած են հայոց ռազմական արվեստը: Կիևյան իշխանները արտաքին հարձակողական ուժերու դեմ իրենց երկրին սպաոնացող վտանգի դեպքերուն, հաճախ կդիմեին հայերու ռազմական օժանդակու­թյան:

Այդ մասին հայ պատմաբան Հ . Քուշներ-

1 Լ ր ա ցա վ 8 0 0 տ ա րիներ ա յդ թ վ ա կ ա ն !,ն երբ

ս տ ե ղ ծ վ ե ց Պ լո վ դ ի վ ի (Բ ո ղ ղ ա ր ի ո ) նոր հա յ գա ղ ո ւ­

թ ը : Հա ր մ ա ր կ ն կ ա տ ե ն ք ի հիշա տ ա կութ յուն համսւ-

ո ո տ ա կ ի ծ ա ն ո թ ա ց ն ե լ « է շ մ ի ա ծ ի ն * հա նդեսի հսւրգե- 1ի ը ն թ ե ր ց ո ղ ն ե ր ը րուլղա ր ա հ ա յ պ ա տ մ ո ւթ յա ն հետ

ս ա ն չա թ յա ն ո ւն ե ցո ղ ա յս դ ե պ ք ի ն :- Պ ր ո ֆ . Լ և չե ն կ ո , Բ յո ւզա ն դի ա յի պ ա տ մ ութ յա նը :

Գ Ա Ղ Ո Ւ Թ Ի Ծ Ա Գ Ո Ի Մ Ը '

յան կգրե թե ռուս իշխանները հայերը ա- ոաջին անգամ Կիև կհրավիրեն 1009 թվա­կանին, Բորիսլավ Խրոխտի դեմ մղվող պա­տերազմին իրենց օգնության համար3:

IX դարու 60-ական թվականներուն Վոլ- գայի և Դնեպրի միջև ընկած հողամասի վրա ամրացած պոլովցի ցեղախոս!բեր, հաճախ կհարձակեին Կիևի իշխանին պատ­կանող երկիրներու վրա: Նորահայտ գրա­վոր աղբյուրներու համաձայն, Կիևյան իշ­խանները պոլովցի ներու դեմ պայքարելու համար օգնության կհրավիրեն նաև հայեր: Այդպիսի հրավեր տեղի ունեցած է 1062 թը- վականին, շուրջ 910 տարիներ առաջ իշ­խան Իզյասլավ Յարոսլավիչի կողմե4:

Նույն իշխանը հայերու խոստացած է, որ երեք տարի ծաոայելե հետո իր բանակին մեջ, իրավունք կունենան մշտական բնակու­թյուն հաստատել Կիևի և կամ շրջակա հո- ղերու վրա5:

Ա յդ պայմանով մի քանի հազար հայեր, հատկապես Ղրիմի Անիի գաղթականներեն, կմեկնին Կիև և կ մասնակ ցին պոլովցիներու դեմ մղված պատերազմներում Հա յ զորա- կաններու անձնվեր ու քաջարի պայքարը կգնահատվի ոուսերու կողմե և անոնցմե շատեր ըստ պայմանագրության մշտական բնակություն կհաստատեն հոն:

Այստեղ Կիևեն շուրջ 240 կմ դեպի հսւ- րավ-արևմուտք, Դնեստր գետի աջ կողմը

Տ Д . Գ ր ի գ ո ր յա ն , Հ ա յ և ոուս ժողովուրդներու դ ա ­

րա վոր բա րե կա մ ութ յունը :4 « К о л о н и з а ц и я а р м я н юго-западной России»,

К а м е н е ц -П о д о л ь с к , 1903 г.5 Պ ր ո ֆ . 1,. Մ էղ ի քս եթ -ր եգ , Հ ի ն Ռ ուսիա ն Ա հւսյե-

ПЦ!

է й 1Г ! ’ Ա է * Ի Ն 1074

XVI դարան Կամենեցի հայ ընտսւնիքնե

ГГЬи* ТГЪП^и ШП10Л Ш1 ԿամեԱնՑ" 'ո Տ կ ի մեջ Կմնան հայկական ™ « ա ր ի մը մնացորդները, ինչպես նաև Հայկական փո­

ր ձ ա տ ե ղ հաստաավող հայերը կստանան յե ծ ՜ առանձնաշնորհումներ և արտոնու­թյուններ, ինչպես նաև ներքին ինքնավա­րություն և դատարաններ: Դարեր կտևեհոս հայոց ազատ Ա բարգավաճած կյանքը, նույնիսկ երբ այդ երկրամասը կանցնի Լե­հաստանի տիրապետության տակ: Սակայն շուտով կսկսին լեհ-թրքական պատերազմ­ները: Աոաջին անգամ 1620 թվականին սուլթան Օսման 2-րդի բանակները կպաշա- րեն Կամենեց-Պոդոլսկ քաղաքը, բայց շու­տով ետ կմղվին:

Սուլթան Մեհմետ 1648— 1687 թթ. Լե­հաստանի դեմ բուոն պայքար կմղե և աոա­ջին սւոթիվ կգրւսվե Կւսմենեցը, որա հայ, ասս և լեհ ազգաբնակչությունը ոչ միայն կկեղեքվին, այլ անոնց աղոթատեղիներե ոմանք կվեր ածվի ն մզկիթներու: Մյուս կող- մսւնե լեհական կաթոլիկ կղերը ամեն գնով կճգներ տեղացի հայերը անպայման կապել հռոմեադավան եկեղեցուն և ընդունիլ տալ կաթոլիկությունը: Աոաջին անգամ լատի­նական ծեսով պատարագ կկատարվի 1663-ին Կամենեցի հայկական եկեղեցի նե­րեն միայն մեջ: Ժողովուրդը ամուր փարած իր ազգային ավանդություններով կփախչի մւսոակա Արմյանե Ա Արմյանսկի գյուղերը:

Սուլթան Մեհմետ կորոշե գաղթեցնել տե­ղացի հայերը Փոքր Ասիո պատերազմներն ամայացած հայկական գավառները*:

Կւսմենեց-Պոդոլսկի հայ երևելիներեն ո- մանք, որոնք հավատարիմ մնացած Էին էջմիսւծնի, կորոշեն գաղթել դեպի Տաճ- կսւսւոան: Հիշատակարան մը որ մինչև մո-

4 3 --------------------- ----------------------------

'• Լ. Խ ա չիկյա ն, Հա յկա կա ն գա ղթա վա յրեր Ուկ- րա)ւնայոււ1 X V I— X V III դարհրուն:

7 4 . Պեւաե, П у ге ш е с то м е в ю н о с т ь , .О г о н е к - 1963. III.

" Ս. Ч . Հովնա նյա ն, Հա յ-րուլղա րա կա ն պ ա տ մա ­կան կապերը Ա րուլղարահա յ գա ղութները X IX դ ա ­րի երկրորդ կեսին, Երևա ն, 1968, Էջ 4 8 — 44-

տերս կմնար Պլովդիվի հայկական եկէղէ. ցիի ւսրխիվներու մեջ կնկւսրագրե հայոց վերագաղթը դեպի Թուրքիա": Անծանոթ կմնան անշուշտ պատճառները, որոնք թէ_ լադրած են հւսյերուն անմիջապես ընդունել սուլթանի հրամանը և ուզել վերաբնակիլ Տաճկաստանի մեջ: Նույնպես անծանոթկմնա գաղթողներու թիվը: Երեք նւսվերու ւէեջ տեղավորված անոնք կնավարկեն ՍԱ ծովու վրա, ճամփա ելլելով Դնեստրի գե­տաբերանով դեպի հարավ: Ուժգին փոթո- րիկներու բռնված այդ փոքր նավերեն լքին կհասնի Վառ նայի մոտ Կալաթա կոչված վայրը, երկրորդը կմոտենա Սոզոպոլի, իսկ երրորդը հողմավար կքշվի դեպի Սա ծովու թրքական ափերը, ուր կքայքայվի իըէԸ հետ ծովամույն ընելով Կամենեցի 97 հա­յեր: Անկասկած Կամենեցի հայերեն ոմանք օսմանյան բանակի հետ Ադրիանապոլիս կուգան ու հոն կհաստատվի ն: Մնացյալ եր­կու նավեր ու ճամփորդները րելգրադցի նը- 2ւսնւսվոր հայազգի Ապրո Չելեբիի միջնոր­դությամբ և շնորհիվ սուլթանին ԻրադեիՈ կհաստատվին Պլովդիվ (Փ . Պոլիս):

Կամենեցի հայերու Պլովդիվ հաստատու­մը չափազանց հուզիչ և տխուր կըլլա: Շու­տով Պլովդիվի մեջ համաճարակ մը կոպա գաղթականներով մեջ նոր ավերներ գոր­ծել:

Հայերը կթողան Կամենեց 1673-ին, իսկ վերջնականապես կհաստատվին Պլովդիվ 1675-ին, երբ կստանան նաև իրենց այժմու աղոթատեղին:

Անկասկած բավական մեծ թվով հայեր մնացած պիտի ըլլային Կւսմենեց-Պոդոլսկի մեջ և շրջակա գյուղերը10:

Վերջերս հրատարակված կարևոր փւսս- տաթուղթերու համաձայն 50 տարի հետո մեծ թվով կամենեցցի հայեր Մինաս վար­դապետի ղեկավարությամբ, կրկին կփոր­ձեն թողուլ Կւսմենեցը և վերադառնալ Կով- կաս և կամ Թրքահայաստան: Այժմ Կամե- նեց֊Պոդոլսկ քաղաքը, որա մասին անկաս­կած կ հետաքրքրվի ն հարգելի ընթերցողնե- րը, կգտնվի Ուկրաինական Սովետական

* Ս ույն հիշա տ ա կա րա նի մ ա ս ի ն ա ո ա ջի ն անգամ կհիշվի Պ լովդիվի «Գ ր ա ս ի ր ւս ց » ընթ երցա րա նի 80- ՜

ամյւս հ ո բելյա ն ի ն ս ւոթ իվ 1 9 1 8 -ի ն հրատարակված

գր քո ւյկ ի ն մ ե ջ , ի ն չա ե ս ն ա և 1 9 2 9 -ի ն Ե րվա նդ ե- պ իսկ. Փ երտ ա հճյա նի € կ . Պ պ ս ո յ հա յ գա ղութ ի ծա ­գ ո ւմ » ե րկ ին մեջ:

10 Վ . Ոսկանյսւն և Վ . Ս ՚ա րտ ի ր ո ս յա ն, Ն ո ր ւիաս-

տ ա թուղթ եր հա յ ա զա տ ա գր ա կ ա ն պ ա յքա րեն,

«Պ ա տ մա -բա նա սիրա կւսՕ հ ա ն դ ե ս », թ ի վ 4 , 1962, Երևա ն:

1974 Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 49

Սոցիսւ|իստական Հանրապետության սահ- մաններու մեջ, ունենալով շուրջ 30 հազար բնակիչներ, որոնցմե շատեր շառավիղներն են մամանւսկի շեն հայկական գաղութին:

Քաղաքի մեջ կան բազմաթիվ դպրոցներ, ճարտարարվեստական ձեռնարկություններ, թատրոն և պատմական թանգարան մր: Պահպանված է նաԱ 15-րդ դարուն շինված Կսւմենեցի բերդը:

Ահա այսպես կսկսի հայկական նոր գա­ղտ թի կյանքը Պլովդիվի մեջ, որը 3 դարու շրջան մը կբոլորե և որու ընթացքին մեծ թվով հայեր եկան հոս օսմանյան պետու­թյան զանազան գավւսոներե 1896, 19051913, 1918, 1922-ին Ա այլ Ժամանակներա ընթացքին ստեղծելու համար այսօրվա շուրջ 6000-նոց հայկական գաղութը: ՚

Նպատակ չենք ունեցած երբեք ամբող­ջական պատմությանը ընել մեր գաղութին, որը ոչ միայն 300 տարվան ւսյլ նույնիսկ ա- ւ|ելի քան 1400 տարվան հնության մը ու­

նի", եթե նկատի առնենք, որ հին թրակիա- կան, բյուգանդական և լատինական շ ը ր ֊ ջաններեն պավղիկյան, թոնդրակեցի, մա­նիքեական հայ աղանդավորներ բնսւկեցան հոս, ինչպես նաև հայկական բազմաթիվ զինվորական միավորումներ, որոնք կղըրկ- վեին Բյուզանդիոնի կողմե երկրի այս կող­մերը, պաշտպանելա համար սահմանը օ- տար նվաճողներե:

Փափաքելի է մոտիկ ապագայի մեջ տես­նել բուլղարահայ գաղութի պատմության հրատարակությունը, որը անկասկած գի­՛տականորեն հագեցված ամբողջական պատկերը պիտի տա մեր գաղութի անցյսւ- լին:

Պլովդիվ

11 Հ . Դ յա կ ո ն ո վ , ի յհ թ ե ր , փ ռյո ւգի ա ցի ն եր և հա ­յե ր , « Տ ե ղ և կ . Հ ա յկ ա կ ա ն Ս Ս Հ Գ Ա -ի » , 1 9 5 0 : Լ և չհ ն- կո, (՝յո պ ա ն դ ի ա յի պ ա տ մ ո ւթ յա ն ը : Ն ա և Д . Д е г е в , Хар«кт :ристнка на тракиПски язык, 1951.

„ ր ա « ա ա յ ե ա ե ղ ե յ ա կ ա ն կ տ ա ն ք

աատուսստւսթյան շրջանը անցնելն հետո 1974-ի երկրորդ № ° Й Й В Й Я С ? «ա յն եկեղեցվո մեջ տոանձնեց արդեն իր

հաս ա ր ա կ ո ւ * ո ւ ն ը « ո ր պաշտոնը:նական նոր ս ^ Տ ^ ձ ա ո ե ց ի ն ժո-Й5К2“և անոնՏ ւ4ատէ ՜

վարչության:

ԱՌԱՋՆՈՐԴԻ Վ ԵՐԸՆ ՏՐՈ ԻԹ ՅՈ ԻՆ

Թեմիս Ազգային կեդրոնական վարչու-

կրոնական և վարչական գործունեությունը

Հա՞ջողություն ե նորանոր նվաճումներ կը- ցանկսւնք սրբազան հոր:

ՔԵՐՔՈԻՔԻ ՀԱՅՈՑ ՀԱՄԱՐ ՆՈՐ ՀՈՎԻՎ

Քերքուքի հայոց ե1|եղեցին, որ շուրջ երկու ւոարիներե ի վեր թափուր էր չունենալով իր հոգևոր հովիվը, սրբազան հոր կարգադրու­թյամբ և Ն. Ս. 0. Տ. Տ . Վազգեն Ա Ամենայն Հայոց Հայրապետի բարեհաճությամբ ունե­ցավ իր նոր հովիվը, հանձին տ. Նարեկ քհն. Թնգրյսւնին: Տեր հայրը արդեն ստանձ- նսւծ է իր նոր պաշտոնը: Հաջողություն և լավագույն մաղթանքներ նոր հովիվին:

ՔԱՀԱՆԱՅԱԿԱՆ ԶԵՌՆԱԴՐՈԻԹՅՈԻՆԲսւսրայի հայոց եկեղեցին ևս օժտվեցավ

նոր հովիվով մը, հանձին տ. Կարապետ քհն. Մենեճյանին, որուն քահանայական ձեոնադրությունը կատարեց առաջնորդ ս. հայրը Բաղդադի նորաօծ սուրբ Կարապետ եկեղեցվո մեջ, նորընծային տալով եկեղեց- վո անունը: Նորընծան իր քառասունքի

Ձ եռնա դրութ յունից մի պ ա հ

Ժողովրդանվեր գործունեություն և հաջո­ղություն կմաղթենք նորընծա տ. Կարապե­տի ն:

ԶԱ ՎԵՆ Ք Հ Ն . ՓՈԼԱՏՅԱՆ

и м и н .

ւ,;՚.ււ ւ,ւ’

Լ Ո Ի Ր Ե Ր Հ Ա Ց Ա Ս Տ Ա Ն Յ Ա Յ Ց Ե Կ Ե Ղ Ե Ց Ո Ի Թ Ե Մ Ե Ր Ի Ց

Լիոնի Р ժողովի 700-ամյակի իբրև մասնավոր ներկայացուցիչը Պողոս Զտոնակատարությունը Սրբազան Պապի:

■ Անդրադառնալով Լիոնի Р (հոլովին հւսր-Սույն թվականի հոկտեմբերի 18— 20-ը կավոր է նշել, որ այն եղել է պատմական

Լիոնի արքեպիսկոպոս կարդինալ Ալեք- նշանակություն ունեցող մի ժողով՝ գումար -սանդր Ո՚ընարի նախաձեռնությամբ Լիոն ված 1274 թվականին Գրիգոր ժ Պապի քաղաքի Սեն Ժան կաթողիկե Մայր եկեղե- կողմից, որի նպատակն է եղել' համւսխըմ- ցում մեծ հանդիսությամբ նշվել է Լիոնի Ռ բել եկեղեցական և աշխարհիկ գլխավոր ժորովի գումարման 700-րդ տարեդարձը: հաստատությունների ներկայացուցիչներին'Տարեդարձի տոնակատարություններին ւփասնաբւսր քննարկելու համար տվյալ ժսւ- մասնակցելու համար նախապես մասնավոր մանակաշրջանի մի շարք կարևորագույն հրավեր էր ուղղվել և Ամենայն Հայոց կա- հարցեր: Հիշյալ ժողովի նախապատրաս- թողիկոս Վազգեն Ա-ին, Իր պաշտոնական տությսւնը, ինչպես և քննարկումներին ի- ներկսւյացուցիչը ուղարկելու հանդիաս- . րենց մասնակցությունն են բերել 2 2 0 եպիս- թյուններին: Հայաստանյայց առաքելական կոպոս և արևմտյան քրիստոնեական եկե- եկեղեցին, հանուն Ամենայն Հայոց կաթո- ղեցու հայտնի աստվածաբաններ, որոնց ղիկոսի, ներկայացրել է Արևմտյան Եվրո- մեջ հիշատակության արժանի են' Մեծն պայի հայրապետական պատվիրակ տ. Սե- Ալբերտը, ս. Թովմաս Ագվինացին, որը րովբե արքեպիսկոպոս Մանուկյանը: Հան- վախճանվում է դեռևս Լիոն չհասած, ինչ- ղիասթյուններին իրենց մասնակցությունն պես նաև ս. Բոնավանտյուրը, որը նույն- են բերել նաև օրթոդոքս, ավետարանական, պես վախճանվում է ժողովի չորրորդ նիս- անգլիկան և արևելյան զանազան եկեղե- տից հետո: Հարկավոր է նշել նաև, որ 1273 ցիների ներկայացուցիչներ: թվականին Գրիգոր ժ Պապը, հիշյալ ժողո-

Հոկտեմբերի 18-ին, ուրբաթ օրը, երեկո- վի կապակցությամբ, Հակոբ Ա Կլայեցիյան ժամը 19-ին, տեղի կաթողիկե Մայր Հայոց Հայրապետին ուղարկել է մի թուղթ,եկեղեցում, ուր 7 դար առաջ գումարված է որի մանրամասնությունների մասին դըժ- եղել Լիոնի Р ժողովը, տեղի է ունեցել տո- բախտաբար որոշակի տեղեկություններ նակատսւրությունների բացման հանդիսա- պակասում են մեզ:վոր արարողությունը' նախագահությամբ Ժողովում դրված օրակարգի գլխավորՔրիստոնյաների միության քարտուղարու- հարցերն են եղել' ա ) Սուրբ Երկրի ազա- թյան նախագահ կարդինալ ժա ն վ ի լլ- տագրումն ու պաշտպանությունը մի նորբրանդսի, որը Հռոմից հատկապես եկէղ է խաչակրության կազմակերպումով, բ ) Արե-

Է Ճ Ս Ի Ա Ծ Ի Ն

ՏտՏՏ Տ&Տկելով իք խոսքը, հ2 ,ւլմ է '

»ւունը' հիմքը միության, ըստ Աոաքյւսլի հասքի' «Միայն մեկ Տեր, ւէիւսյն ւէհկ հա­վատ», աղաչելով Նըւսն, ոը միացնի Ի,, и тп р Ա ընդհանրական եկեղեցին' վերւս- կազմելով այն, և վերակազմի' միացնելով այն»:

Այնուհետև, տ. Սերովբե արքեպիսկոպո- սը, կարդալուց հետո Պողոս առաքյալի Եփեսացվոց թԴ1»Ի բ ԳւԻՓ 14—24 ճամար­ները, տաճարում հավաքված հավասսսց-

Տ . Սւտււվբհ ա րբհ պ . Մ ա նուկյա նն ա րտ ա սա նում Է իր ո ղ ջույն ի խ ո ս քը

«Գոհություն ենք մատուցում Աստծուն, որ այսօր, յոթ հար յուր տարի հետո, վերա­ցել են այն բազում խոչընդոտները, որոնք այն ժամանակ արգելք Էին հանդիսացել Գրիգոր ժ Պապին և ժողովական մյուս հայրերին' իրականացնելու եկեղեցու վերա­նորոգման և հաշտության գործը, որ նրանք ցանկանում Էին ւսոաջ տանել: Մեր ժամա­նակաշրջանում, եկեղեցու ներկա պայման­ներում, մենք կարող ենք վճռականորեն շարունակել այդ գործը: Եվ, սեփականաց­նելով Գրիգոր Ժ Պապի գրեթե մարգարեա­կան խոսքերը, ջերմեռանդությամբ և ի խո­րոց սրտի հայցում ենք բարյաց Բաշխիչին, որի միությունը հիմնում Է հավատի միու-

յալների խառն բազմության առաջ, հանուն Հւսյաստանյայց եկեղեցու և նրա Գւսհակա- ]Ի, հանդես Է եկել ողջույնի հետևյալ խոս- քով.

«Սրբազան եղբայրներ ի Քրիստոս և սի­րելի հավատացյալներ,

Մեծ հաճույքով Է, որ հանուն Հայաստան­յայց առաքելական եկեղեցվո և անոր Պե­տին' ‘սորին Սուրբ Օծություն Տ . Տ . Վւսզ- գեն Ա Ամենայն Հայոց կաթողիկոսին, կմասնակցինք Լիոնի Р ժողովի 700-րդ տա­րեդարձի հանդիսությանց: Այս առթիվ հա­ճելի պարտականությունը ունինք նաև ձեզի հաղորդելու Նորին Սրբության լավագույն մաղթանքները և աղոթքները քրիստոնեա­

1874 Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 58

կան եկեղեցիներու փոխադարձ հասկացո­ղության և գործակցության համար:

Հավաքված այսօր այս սուրբ վայրին մեջ, քրիստոնեական եկեւլեցիներու ներ­կայացուցիչներս միասին կոգեկոչենք 1274 թվականի Լիոնի Р ժողովը, որան նպատա- կըն էր' հաշտեցնել ԱրԱելքի և Արևմուտքի եկեղեցիները, նպատակ մը, որ, ավա՜ղ, ձախողության մատնվեցավ:

Երբ կուսումնասիրենք քրիստոնեական եկեղեցվո պատմությունը, կհաստատենք, թե աոաջին իսկ դարերեն, երբ քրիստո­նեությունը սկսւսվ զարգանալ և թափանցել տարբեր ժողովուրդներու և քաղաքակրթու- թյուններու մեջ՜, այդ ժողովուրդները պւսյ- քւսրեցան և նույնիսկ ջանացի ն այլափոխել քրիստոնեական սկզբունքներն ու վարդա­պետությունները: Այդ պատճաոով է, որ տիեզերական ժողովները անհրաժեշտու­թյուն մը դարձան պահպանելու համար բա ­ցարձակ նկարագիրը Քրիստոսի մարդե­ղության խորհուրդին և Ավետարանի պատ­գամին անաղարտության: Այս աոթիվ կա ­գենք շեշտել նաև, որ աոաջին տիեզերա­կան ժողովները ամբողջությամբ հաջողե- ցան իրենց նպատակի իրագործման մեջ:

Հաջորդ դարերուն, սակայն, աշխարհա­գրական, քաղաքական, ընկերային, մշա­կութային և այլ պատճառներ, որոնք հա­կառակ էին քրիստոնեության առողջ և մա­քուր հղացքին, ստեղծեցին բաժանումներ, որոնք անհասկացողության և անհանդուր­ժողության պատնեշներ բսւրձրացուցին ի- րարու միջև և, դժբախտաբար, իրաց այս կացությունը միմիայն տկարացուց քրիստո­նեական ոգին և, փոխանակ հաստատելու եղբայրությունը ժողովուրդներու մեջ, ստեղ­ծեց բաժանում և թշնամություն:

Հոգեկան և բարոյական տագնապի սւյս օրերուն, որմե կանցնի ներկա դարու մարդ­կությունը, և պայքարելու համար նյութա­պաշտության և մեքենականացման գաղա­փարին դեմ, որոնք մարդը կպարպեն հո- գեկանութենե և ամեն տեսակ իդեալե, քրիստոնեական եկեղեցիներ անդրադար­ձան այս վտանգին և ներկայիս լրջորեն կմտահոգվի ն սրբագրելու համար իրենց անցյալի սխալները և ջանք չեն խնայեր իրար մոտենալու' համագործակցությամբ մը վերահաստատելու համար եկեղեցիներու միությունը: Այս ոգիով է, որ, զոր օրինակ, քառորդ դարե մը ի վեր հիմնված է Եկե­ղեցիներու համաշխարհային խորհուրդը և որ այս ոգիով է դարձյալ, որ հռոմեական կաթոլիկ եկեղեցին կազմակերպեց Վւստի- կանի Р ժողովը' երջանիկ նախաձեռնու­թ յա ն ը Նորին Սրբություն Հովհաննես Ի4.

Պապին, որ քրիստոնեական ոգիով և աստ­վածային սիրով ներշնչված անձնավորու­թյուն մըն էր: Վատիկանի Բ ժողովը արժա­նի է նկատվելու որպես անկյունադարձ մը կաթոլիկ եկեղեցու պատմության մեջ, քրիս­տոնեական եկեղեցիներու միջև իր ստեղ­ծած եղբայրական նոր հարաբերությւսնց համար:

Այսօր ահա արդեն 7 դարեր ետք կոգե­կոչենք Լիոնի Р ժողովը և երբ կնայինք մեր այսօրվան հարաբերություններով վրա, վւսւոք կուտանք Աստուծո' քրիստոնեական ոգիով կատարված այս մեծ հեղաշրջումին համար:

Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցին այս կացության առջև միայն ուրախ կրնա ըլլալ և կաղոթե առ Աստված, որ եկեղեցի- ներու միջև արդյունավոր գործակցությունը հետզհետե զարգանա, և Աստուծո կամքին համաձայն իշխե հաշտության և խաղաղու­թյան ոգին, որ ուրիշ բան չէ , եթե ոչ քրիս­տոնեական եկեղեցվո միությունը»:

Հետևյալ օրը, հոկտեմբերի 19-ին, Լիոնի քաղաքագլուխ պրն. Լուի Պրադելը յշաղւս- քապետարանի ընդարձակ դահլիճում ըն- դունե| է հանդիսություններին մասնակցած բարձրաստիճան հոգևորականներին և այւ պաշտոնական հյուրերի: Իր արտասանած ճառում քաղաքագլուխը, ողջունելով հար­գարժան հյուրերի ներկայությունը Լիոն քա­ղաքում, իր ուրախությունն է հայտնել սույն հանդիպման համար' նշելով միաժամանակ, որ ինքը քաղաքապետարանի նույն պատ­մական դահլիճում ընդունել է պետական ե եկեղեցական բազմաթիվ բարձրաստիճան անձնավորությունների, այդ թվում նաև Ա- մենսւյն Հայոց կաթողիկոս Վւսզգեն Ա-ին, »Г1Гд միշտ պահում է լավագոլյն հիշողու­թյուններ: լ

Կարդինալ Վիւլբրանդսի այցելությունը Ամերիկայի հայոց առաջնորդարան

Միջեկեղեցական հարցերի առնչությամբ Վատիկանի Բ ժողովի «Հրամանագրի հայ­տարարման» տասներորդ տարեդարձի առ­թիվ, Վաշինգտոնի ս. Մաթեոս կաթողիկե Սայր տաճարում սույն թվականի նոյեմբերի 17-ին տեղի է ունեցել էկումենիկ արարո­ղություն: Սույն արարողությունը և ինչպես նաև նոյեմբերի 18-ին կայացած ժողովին, ի դեմս Հայաստանյայց եկեղեցու, ներկա է եղել Հյուսիսային Ամերիկայի հայոց արե- վելյան թե մի առաջնորդ տ. Թորգոմ արքե­պիսկոպոս Մանուկյանը:

Կրոնական արարողության հ յուր-քար ո- ԳՈչն է եղել Քրիստոնյաների միության

^ „ т щ ч ш ч ч ш » ՏՃՏՏԺւսն Վ ի ա »րա ^սը' . Տք10հ,է} է Ն յու-Յորք:

■ 5 Л Я № Д ! й # « я . ՛“ :ոսւջնորդարանի դահլիճում, իոհնաւ Վիսբրանդսի, տԽլի է ոմ հ ցեւ ®« 2

Й ч м И ^ ” " ” 0' " ՞ 1" ՞ 1,ա',1" 'վաՏ

(!հլ կարդի (՛ալ Վիսբրւսնդսին՝ հ՛այ հկհղհ- ցու Ա հայ ժողովրդի նկատմամբ նրա ցՈլ. ցաբերած հետաքրքրության և անկեղծ բւս. րեկամությսւն համար, այդ աոթիվ հիշա­տւսկելով կարդինալի տված ատելություն­ները Մայր Աթոո ս. Էջմիածնի ն Ա Հայաս- տանյայց եկեղեցու նվիրապետական մյուս

Կարդինալ Վիլլրրանդււլւ Ն յու-Յ որ յշի հա յոց ա ռա ջնորդա րա նում

են հղել Ամերիկայի եպիսկոպոսական, լու­թերական, հոոմեակւսն կաթոլիկ, հույն օր­թոդոքս, սուս պրավոսլավ, արևելյան ուղ­ղափառ եկեղեցիների բարձրաստիճան հո- գեվորականները, ինչպես նաև հայ կաթողի­կե և ավետարանական համայնքների ներ­կայացուցիչները: ճաշկերույթին ներկա են եղել նաև տ. Տիրան արքեպիսկոպոսը, տ. Բւսբկեն, տ. Զավեն եպիսկոպոսները և Ա- մերիկայի հայոց թեմի մի շարք քահանա հայրեր:

ճաշկերույթի ավարտին տ. Թորգոմ ար­քեպիսկոպոսը հանդես Է եկել կարդինալ ՎիԱբրանդսին ուղղված ողջույնի հակիրճ մի ուղերձով, ուր, հանուն Հայաստանյւսյց եկեղեցու և Հայոց Հայրապետի, իր երախ՛­տագիտությունն ու գնահատանքն Է հսւյտ-

Աթոոներին: Իր խոսքի մեջ տ. Թորգոմ ար­քեպիսկոպոսը շեշտել Է քրիստոնեական եկեղեցիների միջև հաստատված բարեկա­մական կապերի և Էկումենիկ գործակցու­թյան ամրապնդման անհրաժեշտությունը' ի խնդիր ժողովուրդների եղբայրության, աշ­խարհի խաղաղության և Ավետարանի պատգամների տարածման աշխարհակա­նացած աշխարհում:

Իր պատասխան խոսքի մեջ կարդինալ Վիլլբրանդսը հիշել է Ամենայն Հայոց կա­թողիկոս Վազգեն Ա-ի Վատիկան այցելու- թյունը 1970 թվականի մայիսին, որպես կա- րեվոր մի իրադարձություն հռոմեական կա­թոլիկ և հայ առաքելական եկեղեցիների պատմության մեջ, և միաժամանակ շեշտել կարևորությունը բոլոր քրիստոնեական եկե-

18/4 Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն

դեցիների լայն համագործակցության' կա­րողանալ ամոքելու համստ աշխարհի ժողո- վուրդների բազմատեսակ ցավերը: Անդրա­դառնալով Հայաստանյւսյց եկեղեցուն, կարդինալը նշել է, որ հայ եկեղեցին թեև փոքր եկեղեցի է քրիստոնեական եկեղեցի­ների ընտանիքում, սակայն նսւ մեծ է իր պատմությամբ, ավանդությամբ, իր ստեղ­ծած մշակույթով և մանավանդ քրիստոնեա­կան հավատի պաշտպանության համար իր տված բազմաթիվ մարտիրոսներով:

Ընդունելությունն ավարտվելուց հետո կարդինալն առաջնորդվել է ս. Վարդան Մայր եկեղեցի, ար կատարել է իր աղոթքը:

Ս ոֆ իա յի Ա լեքսա նդ ր Ն ե ս կ ի հուշարձսւն- տ ա ճա րի հիսնա մյա կի հա նդիսութ յա նը

Սույն թվականի նոյեմբերի 23-ին Սոֆիա- յում ՜տեղի է ունեցել Ալեքսանդր Նևսկի հաշւսրձան-տաճարի հիսնամյակի հանդի- ււավոր տոնակատարությունը, որին ներկա I: եղել Մոսկվւսյի և համայն Ռուսիո Նորին Սրբության Պիմեն Պատրիարքը' ընկերակ­ցությամբ էենինգրսւդի և Նովգորոդի միտ­րոպոլիտ Նիկոդիմի և ռուս եկեղեցու այլ հոգևորականների:

Հոգևոր արարողություններին նախագւս- հել է բուլղարական օրթոդոքս եկեղեցու Նորին Սրբություն Մաքսիմ Պատրիւսրքր' իր շուրջ ունենալով բուլղարական եկեղե­ցու միտրոպոլիտներին:

Հանդիսություններին և այդ առթիվ կազ­մակերպված պաշտոնական ճաշկերույթին ներկա են եղել պետական ներկայացուցիչ­ներ:

Սույն հանդիսություններին և ճաշկերույթին հրավիրված է եղել նաև Ռոււղարիւսյի հա­յոց թեմական խորհրդի ատենապետ պրն. Օննիկ Ասլանյանը, որը հայ եկեղեցու անու­նից սրտագին բարեմաղթություններ է արել Տ . Մաքսիմ և Տ . Պիմեն Սրբազան Պատ­րիարքներին:

Նոյեմբերի 25-ին բուլղարական օրթո­դոքս եկեղեցու հոգևոր ակադեմիայի դահ­լիճում տեղի է ունեցել մասնավոր հանդի­սություն, ար համայն Ռուսիո Պատրիարք Ն . Ս. Պիմենին տրվել է հոգևոր ակադե­միայի պատվավոր դոկտորի կոչում:

Նոյեմբերի 27-ին Տ . Պիմեն Պատրիարքը իր շքախմբով մեկնել է Մոսկվա:

35

Հ ռո մ եա կ ա ն կա թոլիկ և ղպ տ ա կա ն ուղղա փ ա ռ եկեղեցիների

ներկա յա ցուցիչներից կա զմվա ծ ա ստ վա ծա բա նա կա ն միա ցյա լ

հա նձնա ժողովի նիստ ը

Հռոմեական կաթոլիկ և ղպտական ուղ­ղափառ եկեղեցիների ներկայացուցիչներից կազմված աստվածաբանական միացյալ հանձնաժողովը, որը հաստատվել էր Պողոս Զ՛ ՊԱւպի և Շենուդսւ Գ Պատրիարքի կող­մից Հռոմում 1973 թվականի մայիսին նրանց հանդիպման ընթացքում, իր աոաջին նըս- տսւշրջանը գամարել է սույն թվականի մարտի 26—ՑՕ-ը Կահիրեում:

Տասնչորս հոգուց բաղկացած սույն հանձ­նաժողովի կազմում ընդգրկված են հոգևո­րական և աշխարհական ծանոթ աստվա- ծաբաններ և գիտնական դասախոսներ եր­կու եկեղեցիներից: Նստաշրջանում միաց­յալ ուսումնասիրության նյութ են դարձել աստվածաբանության, քրիստոսաբանու­թյան, հայրաբանության, ծիսապաշտության, եկեղեցու ավանդության, պատմության բնւս- ցւսվառներին վերաբերող հարցեր, ինչպես նաև շոշափվել են գործնական բնույթի մի շարք խնդիրներ: Խորհրդակցության ավար­տին խմբագրվել է միացյալ մի տեղեկագիր և որոշվել հանձնաժողովի երկրորդ նստա- շըրջանն անցկացնել 1974 թվականի հոկ տեմբերին, դարձյալ Կահիրեամ:

Հ ա յ հոգևււրա կա նի դա սա խ ոսությունները ռումին օր թ ո դ ո քս եկեղեցու հոգևոր

ճեմա րա ններումԿլուժի և Կարանսեբեշի (Ռումինիսւ) հո

գեվոր ճեմարանների տեսչությանց հրավե­րով սույն թվականի նոյեմբերի 1 2 — 2 2 -ը Ռախարեստի հայոց հոգևոր հովիվ տ. Ջա- րեհ ծ. վրդ. Պարոնյանը ռումիներեն լեզվով երկու դւսսախոսաթյաններ է տվել վերոհիշ­յալ քաղաքների հոգևոր ճեմարաններում' հետևյալ թեմաների շուրջ.

ա. «Տրւսնսիլվանիայի հայերը և նրանց աղոթատեղիները».

բ . «Հա յ եկեղեցու Պատարագամատույցը և նրա աղբյուրները»:

Կլուժամ դասախոսություններին ներկա են եղել տ. Ժուստինիան եպիսկոպոսը և ավելի քան 250 ճեմարանական ուսանող­ներ, դասախոսներ և հոգևորականներ:

Կարանսեբեշի ճեմարանում տրված դա ­սախոսություններին նախագսւհել է Բւսնա- աի ւփտրոպոլիտ տ. Նիկոլաե Կորնեանուն, և ներկա են եղել շուրջ 300 ուսանողներ, դասախոսներ և տեղացի հոգևորականներ:

Է Ճ Մ Ի Ս. Ծ Ի Ն 1874

Լ Ո Ի Ր Ե Ր Ե Կ Ե Ղ Ե Ց Ի Ն Ե Ր Ի Հ Ա Մ Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ա Յ Ի Ն Խ Ո Ր Հ Ր Դ Ի Ց

Րոոոոական-հոոմեական կաթոլիկ միացյսդ Рл^ շաբաթաթերթ Իտ ալիայով

ПпчП «մականի հոկտեմբերի սկդբԻք՜1 ւ 1ոԽ.եւ աոաջին համարը կրոնական

т ц , ՚ ™ ւց6? գ շ տված «ՆուուԱւ տեմպի» բողոքական թերթի Ա «Կոմ» անկախ հոոմեակսւն կաթոլիկ շա- ոաասթերթի համաձուլման արդյունքն Է.

Այս նոր շաբաթաթերթի խմբագրությանմեջ ընդգրկվել են հոոմեական կաթոլիկ, բողոքական և վալդեզական եկեղեցիների հայտնի աստվածաբաններ և յրսւգրողնհր. Այսսւիսով, աոաջին անգամ լինելով, իտւս- ւացի կաթոլիկ Ա բողոքական լրագրողներ, որոնք տարիներից ի վեր պայքարում են աշ­խատավոր դասակարգերի կողքին, պԻտՐ հանդիպւսդրեն իրենց տեսակետները նույն թերթի սյունակներում:

Կանանց ձեռնադրություն Մ իա ցյա լ •Ն ա հ ա ն գ ն ե ր ի ե պ ի ս կ ո պ ո ս ա կ ա ն եկեղեցում

1974 թ. հուլիսի 29-ին Ֆիլադելֆիայում, Միացյալ Նահանգների անգլիկւսն ծեսով եպիսկոպոսական եկեղեցում, աոաջին ան­գամ լինելով, տասնմեկ կանայք հոգևոր կարգ են ստացել հանգստյան կոչված երեք եպիսկոպոսների ձեռքով:

Չնայած որ կանանց ձեռնադրության ըս- կըղբունքը մերժվել Էր անցյալ տարի եպիս­կոպոսական եկեղեցու սահմանադիր ժողո­վի կողմից, որը գումարվում Է երեք տարին ս՛եկ անգամ, եպիսկոպոսները հայտարարել են, որ իրենք որոշած են եղել կատարել սույն ձեռնադրությունները՝ «հնազանդվելու համար Քրիստոսի իշխանությանը» և իրենց♦ համերաշխությունն արտահայտելու այն րոլոր ժողովուրդների հանդեպ, որոնք պայ­քարում են իրենց ազատության և արժանա­վորության համար»:

«[Ամերիկյան եկեղեցիների միության» անօրեն, կանոնիկոս Չառլզ Օսբըոնը, որը ներկայացնում Է եկեղեցու անգլո-կաթոլիկ թևը, ուժեղ բողոք Է բարձրացրել սույն ձեռ­նադրությունների դեմ:

«Միավորված ազգերի օր»-վա առթիվ

Ս. թ. հոկտեմբերի 27-ին, կիրակի օրր, (աւմսզն աշխարհի քրիստոնյաները հրա­վիրվել են նշելու «Միավորված ազդերի

օրը» և աղոթելու այդ կազմակերպության համար: Երկրորդ տարին Է, ինչ Խաղաղու­թյան համւսքրիստոնեակսւն կոնֆերանսը քաջալերում Է Էկումենիկ կազմակերպու­թյուններին, եկեղեցի ների ն և քրիստոնյանե­րին' իրենց աղոթքների մեջ հիշելու այն խաղաղարար աշխատանքը, որ կատարում է. Միավորված ազգերի կազմակերպությու­նը: Խաղաղության համաքրիստոնեակսւԱկոնֆերանսի կողմից այս սւոթիվ բոլոր քրիստոնեական եկեղեցի ներին ուղարկվել է. լէի ցուցակ աստվածաշնչական ընթեր­ցումների համար:

Հո ւյն եպ իսկոպ ոսների պ ա շտ ոնա զրկում

Հույն օրթոդոքս եկեղեցու նվիրապետու­թյունը պւսշտ ո նազրկել Է 9 եպիսկոպոսնե­րի: Աթենքի և համայն Հունաստանի արքե­պիսկոպոս Սերւսֆիմը ս. թ. հուլիսի 11-ին արտասանած իր ուղերձում, որը հաղորդ­վել Է ռադիոյով և հեռուստատեսությամբ, հայտարարել Է, որ հույն եկեղեցին ստիպ­ված Է եղել սույն միջոցառմանը դիմելու' «եկեղեցին վւրկելու համար կործանումից»: Հուլիսի 3-ին հրապարակված կառավարա­կան մի հրամանագրի համաձայն հույն եկե­ղեցու Սրբազան Սինոդին իրավունք Է տըր- վում պաշտոնազուրկ անելու ամեն եպիս­կոպոսի, որն Ա պ ա ռնո ւմ Է «եկեղեցու կար­գին և միությանը»:

Դ ի ա լո գ ա ֆրիկա ցի քրիստ ոնյա ների ե մա հմեդա կա նների միջև

Համաաֆրիկյան առաջին դիալոգը սւֆ- րիկսւցի քրիստոնյաների և մահմեդականնե­րի միջև տեղի Է ունեցել Ակրւսյում (Գսւնա) 1974 թ. հուլիսի 17— 21-ը: Սույն ժողովը, որը կազմակերպված Է եղել ԵՀԽ-ի, Գա- նայի համալսարանի և Աֆրիկյան եկեղե­ցիների միության կողմից, անց Է կացվե[ հետևյալ թեմայով. «Աստուծո միությունը և մարդկային հասարակությունը, համագոր­ծակցություն աֆրիկացի մահմեդականների և քրիստոնյաների միջև վասն աշխատանքի ե վկայության»:

Ժողովի մասնակիցները հաստատել են իրենց հայացքների նույնությունը այնպիսի հարցերում, ինչպիսիք են եղել' կրոնական դաստիարակությունը և պաշտամունքը, ըն­տանիքը և ազգային կյանքի կառուցումը:

1974 Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 6?

Նրանք ընդգծել են, որ մահմեդականու­թյունն ու քրիստոնեությունը բաժանում են նույն հավատքը միակ Աստուծո նկատմամբ, ե ււր նրանց միջև կան ընդհանուր շատ կե­տեր աստվածաբանության և հոգևոր փոր- ասոության բնւսգավաոում: Դա հիմք էհանդիսանում ընկերության մեջ հասարա­կաց ս|սւրտւսվորության համար:

«Կրոնի ուսուցումը,— հայտարարել են նրանք,—ինչպես քրիստոնյաների, այնպես էլ մահմեդականների համար պետք է լինի ազատ բոլոր դպրոցներում, նույնիսկ այն վայրերում, որտեղ կրոնական համայնքնե­րից մեկը փոքրամասնություն է կազմում, և միաժամանակ պետք է իր նպաստը բերի աֆրիկյան հասարակության մեջ սոցիալա­կան վերափոիւաթյան գործին»:

Հ Ա Ն Գ Ի Ս Տ

տ. № 1 « Ի Ս Ե Դ Ե Կ Ք Ս .4 Ս ;Է Ա Մ Ծ Լ Ք Ո Ն Յ Ա Ն Ի( 1 8 7 5 — 1 9 7 4 )

1974 թվականի հոկտեմբերի 24-ին Թբի- փսիի իր բնակարանում վախճանվեց տ. Մե||)իսեդեկ քհն. Մելքոնյանը:

Հանգուցյալը ծնվել է 1875 թվականին Ղուկասյանի շրջանի Հարթաշեն գյուղում: Նախնական կրթությունը ստացել է Ալեք- ասնդրսւս|ոլի ծխական դպրոցում:

1 8 8 5 — 1 8 8 8 թվականներին սովորել է (ծ֊բիլիսիի Ներսիսյան հոգևոր դպրոցում:

1924 թվականին քահանա է ձեռնադրվել Լենինակսւնի ս. Նշան եկեղեցում' Շիրակի թեմի առաջնորդ տ. Աշոտ ւսրքեպ. Շսփւյա-

■ նի ձեռքով, Հարթաշեն գյւսղի ս. Աստվա­ծածին եկեղեցու վրւս:

1940 թվականին տեղւսվախվել է Թբիլխփ և մինչև 1947-ը քահանայագործել Վրսա- տանի Դումսւնիսի շրջանի Գորինջուկ գյու­ղի ս. Աստվածածին հայկական եկեղեցում:

1947— 1968 թվականներին քահանայա­գործել է Թբիլխփի ս. էջմիածին եկեղեցում:

1968 թվականից հանգստյան է կոչվել, իր առաջացած տարիքի պատճաոսվ:

Հանգուցյալը 1968 թվականին, իր բար վոք և անբասիր ծաոայաթյւսն համար,

'պարգևատրվել է Վեհավւաո Հայրապեււվւ կողմից քահանայական լանջախաչով:

Հոկտեմբերի 27-ին, կիրակի օրը, ս. էջ­միածին եկեղեցում կատարվում է հանգուց­յալ տ. Մելքիսեդեկ քահանայի վերջին օծ ման կարգը' ձեռամբ վրա հայոց թեմի ւս- ռաջնորդ տ. Գևորգ եպս. Սերայդարյանի:

Այնուհետև իր դամբանական խոսքում տ. Գևորգ սրբազանը վեր է հանում հանգուց­յալի արժանիքները' որպես հավատավոր ու պարտաճանաչ հոգևորականի:

Հանգուցյալ տ. Մելքիսեդեկ քհն. Մելքոն- յանի աճյունը, տ. Գևորգ եպիսկոպոսի հան­դիսադրությամբ, ամփոփվում է Պետրե- Պւսվլե գերեզմանատանը:

Հանգիստ իր ոսկորներին:

« Ա Ն Կ« Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն » Ա Մ Ս Ա Գ Ր Ո Ւ Մ 1 9 7 4 Թ Վ Ա Կ Ա Ն Ի

Ը Ն Թ Ա Ց Ք Ո Ւ Մ Տ Պ Ա Գ Ր Վ Ա Ծ Ն Յ Ո Ւ Թ Ե Ր Ի

Ա . Պ Ա Օ Տ Ո Ն Ա Կ Ա Ն Ք

Վ Ե Հ Ա Փ Ա Ռ Հ Ա Յ Ր Ա Պ Ա Տ ի կոնդա կը տ . Վ ա հ ա ն ե-

>ւ|խւկււս|ոս Տ ե ր յա ն ի ն Ա դրբեջսւնի հա յոց ա ռ ա ջ­ն որդ նշա նա կելու մա սին, Դ 8 :

Վ Ե Հ Ա Փ Ա Ռ Հ Ա Յ Ր Ա Պ Ե Տ ի կոն դա կը 107 5 թ վա կա նը

հ ո բե լյա ն ա կ ա ն Ա1ա ր|ւ հա յտ ա րա րելու Ա Ա մենա յն Հ ա յո ց Հ ա յր ա պ ե տ ո ւթ յա ն կիփ կյսւն շրջա նի պ ա տ -

՛էությա ն ւիսւոքի հիշա տ ա կը ոգե կոչելու սա թ իվ,Դ 3:

Ա Մ Ե Ն Ա 3 4 . Հ Ա Յ Ո Ց Հ Ա Յ Ր Ա Պ Ե Տ ի կոնդա կը եր ջա ն­

կա հ իշա տ ա կ Տ . Տ . ԳԱււրգ Զ կա թ ոդիկոս ի մա հվա ն ա ս ա ն երորդ տ ա րելիցի ա ո թ ի վ (Ե ր ջա ն կ ա հ ի շա ­տ ա կ Տ . Տ . Ч-Սորդ Զ կա թ ողիկոսի մա հվա ն ք ս ա ն ­

երորդ տ ա րելիցի ա ո թ ի վ Ն . Ս. Օ ձութ յա ն Տ . Տ .

Վ ա զ գ ե ն Ա կ ա թ ողիկոս ի՝ լուսա հոգի կա թ ողիկոսի մ ա հվա ն տ ա ս նե րո ր դ տ ա րելիցի ա ոթ իվ գր ա ծ

կ ոն դա կի վ ե ր ա հ |ւա տ ա ր ա կ ա մ ), Ե 3 :Ա Մ Ե Ն Ա Յ Ն Հ Ա Յ Ո Ց Վ Ե Հ Ա Փ Ա Ռ Հ Ա Յ Ր Ա Պ Ե Տ ի

կ ոն դա կը «Հ ա յե ր ո ւ րա րեկսւմներա (լա իցերսւկա ն ը ն կ ե ր ս ւկ ցա թ ե ա ն »-ը , Զ 36 :

Ա Մ Ե Ն Ա Յ Ն Հ Ա Յ Ո Ց Վ Ե ՀԱ Փ Ա Ո - Հ Ա Յ Ր Ա Պ Ե Տ ի

կոնդա կը « Հ . Р . Ը . մ ի ո ւթ յա ն — զ վ ի ց ե ր ա կ ա ն իրա - վ ա վ ի ճ ա կ » կա զմա կ եր պ ո ւթ յա նը , Ջ, 38 :

Ա Մ Ե Ն Ա Յ Ն Հ Ա Ց Ո 8 Վ Ե ՀԱ Փ Ա Ո - Հ Ա Յ Ր Ա Պ Ե Տ ի կոնդա կը յ ՚յ& ա Ո ա ր գ տ իա ր Ա լրեր Բ ե ր թ ա ի ն , Զ 30 :

Ա Մ Ե Ն Ա Յ Ն Հ Ա Յ Ո Ց Վ Ե Հ Ա Փ Ա Ռ Հ Ա Յ Ր Ա Պ Ե Տ ի

կոնդա կը Բ ա ղ դ ա դ ի հա յ էւրկսեո երիտ ա ա սրդա ց միությա ն հիսն ա մյա կի ա ո թ ի վ , է - Ը 30 :

Ա Մ Ե Ն Ա Յ Ն Հ Ա Յ Ո Ց Վ Ե Հ Ա Փ Ա Ռ Հ Ա Յ Ր Ա Պ Ե Տ ի կոնդա կը Հ ա լե պ ի Կ րթսւսիրա ց վ ա րժա րա նն երի 50-ս ւմ յա կ ի ա էւիթով, (> 3:

Ա 1Ո 7Ն Ա Յ Ն Հ Ա Յ Ո Ց Վ Ե ՀԱ Փ Ա Ո - Հ Ա Յ Ր Ա Պ Ե Տ ի կոնդա կը Բ ե յր ո ւթ ի Կ սւրմիրյա ն վա |ւժա |ւա նի բսլ

րերա ր տ իա ր Գ և ո ր գ Կւսրմիրյա նին ս . Գ րիգոր Լա ււա վորչի Ա կա րգի շքա ն շա ն ո վ պ ա ր գ և ա տ ր ե լ-» ա ոթ իվ, (I- 4:

Ա մ ա նորի Ա Փ ր կ չի հրսւշավւսա և սա րր Ծ ն ն դ յա ն

տ ոների ա ո թ ի վ Ա մ ենա յն Հ ա յո ց Ծ ա յրա գույն

Պ ա տ րի ա ր ք ե կա թ ողիկոս, Ն ո ր ի ն Ս ա րր Օձությա ն Տ . Տ . Վ ա զ գ ե ն Ա Հա յր ա պ ե տ ի Ա քույր ե կ ե ղ ե ց ի ­

ների հոգԱոր պ ետ երի ու կրոնա կա ն ա յլ հա մ ա յն ք ­

ների Ա կա զմա կ երպ ութ յունների ղ եկ ա վա րների մի- ջ ե վ վա խ ա նա կվւսծ ողջույնի հեոա գրերն ա գր ո ւ­թ յուն ները , Ա 10 :

Ա մ ենա յն Հ ա յո ց Վ եՈ ա փ ա ո Հա յր ա ս |ե տ ի շնորհսւվո- րւսկան գիրք Ա մա նորի Ա սուրբ Ծ ն ն դ յա ն տ ոների ա ո թ ի վ ' ուղ ղ վ ա ծ Հա յսւստ ա նյսւյց եկեղեցու նվի-

րա պ եւոա կա ն երելւ Ա թ ւա ներին , թ եմա կա լ բոլպւ

ա ււա ջնորդներին Ա ե ||եղեցա կսւն համսւյնլ>ն|,րին, Ա 13:

Վ եհ ա փ ա ռ Հա յր ա պ ե տ ի ա յցելութ յունը Հա յկա կ ա ն Ս Ս Հ Ս ին իստ րների սովետ ի նա խ ա գա հ Գրիգլդւ Ա . Ա ր զ ա մ ա ն յա ն ի ն , Ա 15:

(Շնորհա վորա կա ն հեռա գրերի փ ոխ ա նա կում Ն ո ր տ ա րվա ա ո թ ի վ Հ ա յո ց Հա յր ա պ ե տ ի Ա Հա յկ ա կ ա ն

Ս Ս Հ Մ ինիստ րների սո վ ե տ ի ն ա ռը նթ եր հա յ եկ ե­

ղեցու գո ր ծ ե ր ի խ որհրդի նա խ ա գա հ Ս ա րգիս Գսւս- պ ա րյա նի մ ի ջև , Ա 18:

Վ եհ ա փ ա ո Հա յր ա պ ե տ ի շն որհա վ որա կ ա ն գիրը (Պ ր ո ֆ . Ա շոտ Գ ա ր ե գ ի ն ի Ա բր ա հ ա մ յա ն ի ծն նդ յա ն

7 0 Ա գի տ ա -մ ա նկ ա վ ա ր ժա կա ն գոր ծո ւնեո ւթ յա ն 40 -ա մ յա կ ի ա ո թ ի վ ), Բ 30 :

Ա մ ե ն ա յն Հ ա յո ց վ ե հ ս ւվ ա ա Հա յր ա պ ե տ ի ցա վ ա կ ց ա ­

կա ն հեռա գիրը Փ ա ր ի զի ա րքեպ իս կոպ ոս կա ր դ ի ­

ն ա լ Ֆ րա նս ուա Մ ա րտ իին' Ֆ ր ա ն ս ի ա յի Հա ն ր ա պ ե ­տ ո ւթ յա ն նա խ ա գա հ <Ւորժ Պ ոմպ իդուի մա հվա ն

ա ոթ իվ, Ա ս տ ա ց վ ա ծ պ ա տ ա սխ ա նը, Դ 6 :Ա մ ենա յն Հ ա յո ց Վ եհւսվւա ո Հա յր ա պ ե տ ի ց ա վ ա կ ց ա ­

կա ն հեռա գիրը ԱրԱ մտյւսն Ե վ ր ո պ ա յի հւսյրա պ ե-

տ ա կսւն սլա տ վիրա կ և Ֆ ր ա ն ս ի ա յի հա յոց ւսսա ջ-

ն որդ տ . Ս ե ր ո վ բե ա րքեպ ի ս կո պ ո ս Մ ա նա 1|յւսնին' Ֆ ր ա ն ս ի ա յի Հ ա ն ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն նա խ ա գա հ ժււրժ Պ ոմսլիդուի մա հվա ն ա ո թ ի վ , Դ 7 :

Է Զ Ս - Ի Ա Ծ Ի Ն 1974

во_ _ _ _ _ _

փոԿ:ի կար ;

Հա յրա պ ետ ի Ա * » Ч Р Ы | Ь ^ 1 N Ա , |ա զմա ւ|հր. րի ու կրոնական ա յլ փ ոխ ա նա կվա ծ

Ամենայն ^ ! " 9 Վ լ փ ա ո ա սուրբ Հա րու-

г г ^ г г » з ъ х я ? Հ

« г - » * — լ ‘ « լ »“ կ“ ն "“ ■մայնքնհրին, Դ 18= Ա орЯСт|чш0

Վեհա փ ա ռ ^ այ ա ցւա լ Ն ա հա նգա ց հա յոց ա րհ-

Г ; ™ հ տ տ ն * * * * * * *

5 Տ Յ Տ " — « м *

Հ ա ո ո ա ր ա ր ա թ յ ա ն Ա մենա յն Հ ա յո ց կա թ ողիկոս Տ . Տ .

.|.ա<լգհն Ա -ի՛ Կիպրոսի ՎհՈ2Ին Իոա դա րձա թյո ■

ների Վ1.րա բերյա լ, Է - Ը 2Ց : _ „ ,Ամենայն Հա յոց Վեհա փ ա ո Հա յրա պ ետ ի շնորհա վո­

րական հեռագիրը Վենևսւիկի Մ խ իթա րյա ն ուխսփ ընդհանուր ա բբա հա յր Պ ողոս վրդ . Ա նա նյսւնին

Ն երսես Օնորհալա մա հվա ն 800-ա մ յա կ ի ա ո-

|,ւ|ւվ, 1' — Ц 8Ց:Ա մենայն Հա յոց Վ եհա փ ա ո Հա յրա պ ետ ի շնորՈւԱվո-

րակւսն հեոագիրը սա մին օր թ ոդոքս եկեղեցու Ն ո ­րին Ս րբությա ն Ժուստ ինիա ն Պ ա տ րիա րքին- Ժ ո ­ղովրդա կա ն Օումինիայի ւսզա տ ա դրոփ յա ն եր ե ս ­

նամյակի ա ոթիվ, Ա ստ ա ցվա ծ պ ա տ ա սխ ա նը, Թ 3:

Ամենայն Հա յոց Վեհսոիսա Հա յրա պ ետ ի շնորհա վո­րական հեոագիրը բուլղա ր օր թ ոդոքս եկեղեցու Նորին Սրբություն Մ ա քսիմ Պ ա տ րիա րքին' ժ ո ղ ո - վըրդական Ռալղարիայի ա զա տ ա գրությա ն եբե ս -

նամյակի ա ոթ իվ, Ա ււտացված պ ա տ ա սխ ա նը, Թ 4 : Հա յոց Հա յրա պ ետ ի ա յցելությունը Հա յկա կա ն ՍՍՀ

Գերա գույն սովետի նա խ ա գա հությա ն նա խ ա գա հ Ն . էս. Հա րությունյա նին, ժ՜ 6 :

Հայրապետ ական բա րձր գնա հա տ ությա ն (Հո կտ եմ - բերի սկզբներին Մայր Ա թոոի բա րերա րներ տեր Ա տիկին Դ ևորգ-Մ ա րի ԿսւրմիրյաՕների ա յցը Մսւյր Ա թոռ ե Գ ե ո ր գ Կա րմիրյա նին ս . Գ րիգոր Լասավորչի ադա մա նդա կա ո Ա կա րգի շքա նշա ­նով պարգևատրելու մ ա ս ի ն ), Ժ ՚Ա 81 :

Վեհափաո Հա յրա պ ետ ի ողջույնի գիրը դոկտ .-պ րոֆ .

Վ ա զգեն Հա կոբյա նին' «Մ եսրոպ Մ ա շտ ոցյա ն մըր- ցսւնսւկի դսւփ նեկիր»-ի տ իտ ղոս ստ անալու թիվ, С1Р 8:

ա ո -

п. ԴԻՎԱՆ ՄԱ8Ր ԱԹՈՌԻ

Ծա նուցում («Հա յկա կա ն խ ա չքա րեր» ա լբոմի հրա­տարակության մա սին), Զ 28 :

Հա ղորդա գրություն (Մոսկվւսյի և հա մա յն Ռուսիո

Տ . Պ իմեն Պ ա տ րիա րքի եղ բա յր ա կ ա ն հրավերով Ա մ ենա յն Հ ա յո ց կ ա թ ո ղ ի կ ո ս Տ . Տ . Վ ա զգ ե ն Ափ հուլիսի 16 — 22-Ը ՄոԱ կվա յում և ա պ ա 23 —2 5 .,, ԿիԱում գտ ն վ ելո ւ մ ա ս ի ն ), Է Ը 13 :

Հ ա ղ ո ր դ ա գ ր ո ւթ յո ւն (Մ ա յր Ա թ ո ո ի նա խ կին միաբան տ . Մ ուշեղ վրԴ- Պ ետ իկյա նի կա րգա զուրկ անելու

մ ա ս ի ն ) , Ժ" 4 1 :Օ նորհա կա լւսկա ն (Տի ր ա մ ո ր մա հվա ն ա ոթիվ ստւսց-

վսւծ ցա վ ա կ ցա կ ա ն գրութ յունների ա ո թ ի վ ), ժ ա

83 :

Գ . Խ Մ Բ Ա Գ Ր Ա Կ Ա Ն Ն Ե Ր

Ա մա նորի և ս. Ծ ն ն դ յա ն խ ոհեր , Ա 7:Հա կ ա թ ո ռ ի դ ի ր քեր ո ւմ , Ա 19:Երա նա շնորհ Հա յրւսպ ետ ը, Ե 7:

«Հ ե ր ք ո ւմ ի » հերքում ը, Զ 8:

Դ . Մ Ա Ց Ր Ա Թ Ո Ռ Ո ԻՄ

Հա յրա պ ետ ա կա ն ք ա ր ո զ Փ ր կ չի հրաշավւաո և սուրբ

Ծ ն ն դ յա ն տ ոնի ա ո թ ի վ Մ ա յր տ ա ճա րում, Ա 8:

Սուրբ Ծ ն ն դ յա ն հա յրա պ ետ ա կա ն պ ա տ ա րա գ և բսւ- բ ո զ Մ ա յր տ ա ճա րում , Ա 17:

Մ Ա Յ Ր Ա Թ Ո Ռ Ո Ի Մ , Ա 86 , И 2 4 , Գ 2 0 , Դ 21 , Ե 56,

Զ 2 4 , Է - Ը 5 0 , Թ 2 2 , Ժ 3 8 , Ժ Ա 3 4 , ( № 17: Մա յր Ա թ ո ռ ի ն ա ռը նթ եր ճա րտ ա րա պ ետ ների հանձ­

նա ժողովի գոր ծո ւնեո ւթ յա ն 16-ա մյսւկը, I' 22 :

Տ . ՀԱ Կ Ո Բ Ք Հ Ն . Գ Յ Ո Կ Չ Ց Ա Ն — Ս. ՂԱոնդյւսնց քա­հա նա յից տ ոնը Մ ա յր Ա թ ոռում , Գ 18:

Ս րբոց Վ ա ր դ ա նա նց զորա վւսրւսց տ ոնը և Վեհսւփաո Հա յր ա պ ե տ ի ա նվա ն ա կոչութ յա ն տ ա րեդա րձը Մայր

Ա թ ոռում , Գ 16:Հա յրա պ ետ ա կա ն հա նդիսա վոր ս. պ ա տ ա րա գ և բա

բ ո զ Մ ա յր տ ա ճա րում ' Փ ր կ չի հրա շա փ ա ռ Հսւբու թ յա ն տ ոնի ա ո թ ի վ , Դ 16:

Ա պ րիլյա ն եղ եռ ն ի 5 9 -ր դ տ ա րեդա րձի ա ռթ իվ ս. սլա տ սւրա գ և ք ա ր ո զ Մ ա յր տ ա ճա րում , Դ 17:

Ուխտւսվորներ ս . Է ջմիւսծնում, Զ 34 :

Ե բւռսա ղեմ ի հա յոց ա մ ենա պ ա տ իվ տ . Եղիշե ււրբա զա ն պ ա տ րիա րքը և հա յ եկ եղեցու բարձրսոափ ճա ն հոգևորա կա ններ Մ ա յր Ա թ ոոում , Է — Ц 28:

Տ . Զ գ ո ն եպ իս կոպ ոս Տ ե ր -Հ ա կ ո բ յա ն ն ու տ . Զավեն եպ իսկոպ ոս Չ ի ն չի ն յա ն ը Մ ա յր Ա թոռում , Է — Ը 48:

Ա մ երիկա հ ա յ երիտ ա սա րդները Մ ա յր Աթոոում, Է - Ը 56 :

Թ ուրքիա յի հա յոց ա մ ենա պ ա տ իվ տ . Շ նորհք սրբա­

զ ա ն պ ա տ րիա րքը Մ ա յր Ա թ ոռում , Թ 5 : Ղ ա զա րա պ ա տ ի վ ե ր ա կ ա ռ ուցվ ա ծ շենքի հանդիսա­

վոր բա ցո ւմ ը , ժ 7 :

Վ եհ ա փ ա ո Հա յր ա պ ե տ ի գա հսւկսղությա ն 19-րդ տա­րեդա րձը Մ ա յր Ա թ ո ռո ւմ , ժ 18 :

«Է ջ մ ի ա ծ ի ն » ա մսա գրի հրա տ ա րա կությա ն երեսնամ­յա կ ը , Ժ Ա 2 4 :

Գ Ր Ի Գ Ո Ր Ս ՐԿ . « Ե Շ Ի Շ Յ Ա Ն - Տ . Տիրա ն արքեպ.

Ն ե րս ոյա ն ը Մ ա յր Ա թ ո ռո ւմ , Ժ Ա 27 :Ռումինիսւյի և Բ ո ղ ղ ա ր ի ա յ|լ հա յոց թեմերի առաջ­

նորդ տ . Տ ի ր ա յր ե պ ս . Մ ա րտ իկյա նը Մայր Աթո­ռում, էՒԱ 2 9 :

Դ և ո ր գ յա ն ճեմ ա րա նի հիմնա դրութ յա ն 100-ա մյսւկի

հա նդիսություններ Մ ա յր Ա թ ոռում , (М 1- 4 : Ա ե ոն ա դրա թ յսւն ներ Մ ա յ|1 Ա թ ոռում , (ՒԲ 11:

Ե . ՀՈ Գ Ե Վ Ո Ր Ճ Ե Մ Ա Ր Ա Ն Ո Ւ Մ

Ա մ ա նորի հա նդիսություն հոգևոր ճեմա րա նում, Ա 3 4 : Ա մ ա վ եր ջի հա նդիսություն հոգևոր ճեմա րա նում, Զ

2 6 :Հ ո գ և ո ր ճեմա րա նի վ երս տ ա ցում ը , Թ 2 1 :

Զ . Մ Ի Զ Ե Կ Ե Վ Ե 8 Ա Կ Ա Ն Հ Ա Ր Ա Բ Ե Ր Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն Ն Ե Ր ,

Ա Յ Յ Ե Լ Ո Ի Թ Յ Ո Ի Ն Ն Ե Ր , Ժ Ո Ղ Ո Վ Ն Ե Ր

Հ ա յո ց Հա յրա պ ետ ի ողջույնի խ ո ս քը ' ուղղվա ծ Ն .

I). Տ . Մ ա քս իմ Պ ա տ րիա րքին, Ե 10:Ն ո ր ի ն Ս րբութ յա ն Տ . Ս ՚ա րււիմ Պ ա տ րիա րքի իոա քը

գա հա ս րա հում , Ե 12:Հ ա ղ ո ր դ ա գր ո ւթ յո ւն ( Ն . Ս. Օ ծա թյուն Տ . Տ . Վ սւզգեն

Ա կա թ ողիկոս ի և Բ ա յղ ա ր ի ա յի Ն . Ս. Տ . Մ ա քս իմ

Պ ա տ րի ա ր քի հա մա տ եղ ս տ ո ր ա գ ր ա ծ ), Ե 15:

1 ՚-ուլղա րսւ!|ա ն օ ր թ ո դո ք ս եկ եղեցու Հո վ վ ա պ ե տ Ն ո ­ր ի ն Ս րբութ յուն Մ ա քս ի մ Պ ա տ րիա րքը Մ ա յր Ա թ ո­

ռ ո ւմ , 17 18:ՀԱ Կ Ո Բ Ք Հ Ն . Գ Տ Ո Կ Յ Ց Ա Ն -Ե ր ջ ա ն կ ա հ ի շ ա տ ա կ Տ .

Տ . Գ և ո ր գ Զ Ա մենա յն Հ ա յո ց կա թ ողիկոս ի ա նտ իպ

մեկ նա մ ա կը՝ ուղղվա ծ Ք ե ն թ ր բ ե ր ի ի ա րքեպ ի ս կ ո ­պ ոս դ ո կ տ . Զ ե ո ֆ ֆ ր ի ի ն ' հ ա յ-ա ն գյի կ ա ն ե կ ե ղ ե ց ա - կւսն հա րա բերութ յունն երի և ե կ ե ղ ե ց ի ն ե ր ի խ ա ղ ա ­

ղ ո ւթ յա ն ի նպ ա ստ կա սւա րվող ջտ նքեր ի մա սին,

Ե 4 5 :Մ ոս կվա յի և հա մա յն Ռ ա սխ ւ Ն ո ր ի ն Ս րբութ յուն Տ .

Պ ի մ ե ն Պ ա տ րիա րքի ողջույնի խ ո ս քը , Լ’— С 3: Ա մ ենա յն Հ ա յո ց կա թ ողիկոս Տ . Տ . Վ ս ւզգեն Ա -ի

խ ո ս ք ը ՛ ուդղյւսլ Ն ո ր ի ն Ս ր բո ւթ յա ն հ ա մ ա յն Ռ ա սիո Պ ի մ ե ն Պ ա տ րի ա ր քի ն, Է - Ր . 5 :

Մ ոս կվա յի և հա մա յն Ո ուսիո Ն ո ր ի ն Ս ր բո ւթ յա ն Տ .

Պ ի մ ե ն Պ ա տ րիա րքի խ ոսքը Ա մ ենա յն Հ ա յո ց Վ ե - հա փւսո Հա յրա պ ետ ի և հա յ ե կ ե ղ ե ց վ ո պ ա տ վիրա ­

կութ յա ն պ ա տ վին տ րվա ծ ճա շկերույթ ին, Ե— Ը 8 :

Ա մ ենա յն Հ ա յո ց Վ ե հ ա փ ա ռ Հա յր ա պ ե տ ի խ ո ս ք ը (Վ ե ­հա րա նում , Տ . Մ ա քս ի մ Պ ա տ ր ի ա ր ք ի ն ), է - Ц 11 :

Ա Ն Ա Ն Ի Ա Ա Բ Ե Ղ Ա Ա Ր Ա Բ Ա Զ Յ Ա Ն - Ա մ ե ն ա յն Հ ա յո ց Վեհւսւիա ո Հա յրւսպ ետ ը Մ ոււկվա յա մ և Կ իևում,

է - Ц 16:Հռ ո մ ե ա կ ա ն կա թ ոլիկ ե կ եղ եցո ւ Ք ա հա նա յս ւպ ետ

Ն ո ր ի ն Ս ր բո ւթ յա ն Պ ո ղ ո ս Զ Պ ա պ ի շն որ հ ա վ որ ա ­

կա ն հ եռ ա գի ր ը ' Վ ե ն ե տ ի կ ա մ ' ս . Ն ե ր ս է ս Օ նորհա - լու մա հվա ն 800-ա մ յւսկ ի ա ռ թ ի վ տ ոնա կա տ ա րու­թ յա ն հ ա ն դ ի ս ա թ յա ն ց նա խ ա գա հին, է — Ը 8 4 :

Հ յա ււիս ա յին Ա մ երիկա յի ա ր և մ տ յա ն թ եմի ա ռ ա ջն ո ր դ տ . Վ ա չե եպ իս կոպ ոս Հ ո վ ս ե փ յա ն ի խ ոսքը Մ ոսկ-

վ ա յի և հա մ ա յն Ռ ուսա ստ ա նի Պ ա տ րի ա ր ք Ն ո ր ի ն

Ս ր բ ո ւթ յա ն Պ իմենի կ ո ղ մ ի ց տ րվա ծ ճա շկերույթ ին,

Թ 7 :Ա Մ Ն -ի ե կ ե ղ ե ց ի ն ե ր ի ա զ գ ա յի ն խ որհրդի պ ա տ վ ի ր ա ­

կութ յա ն ա յցը Ս ովետ ա կ ա ն Մ ի ո ւթ յա ն , Թ 10:

Ա մ երիկա յի ե կ ե ղ ե ց ի ն ե ր ի ա զ գ ա յի ն խ որհրդի ներկա ­յա ցո ւց ի չն ե ր ը Մ ա յր Ա թ ո ռ ո ւմ , Թ 13:

Պ Ա Ր Դ Ե Վ ԵՊԻՍ ԿՈ ՊՈՍ Դ Ե 4 .Ո ( ՚Դ Յ Ա Ն ֊Ս ո ց ի ա լ ի ս - ւուսկան երկ րների եկ եղ եցի ներ ի և կրոնա կա ն հ ա ­մ ա յնքների խ որհրդա կցա կա ն ժ ո ղ ո վ Զ ա գ որ ս կ ի

սուրբ Ս երգեյի վ ա ն քո ւմ , Թ 2 6 :Պ Ա Ր Գ Ե Վ ռ Ա Հ Բ Ս Զ Ց Ա Ն - Ե կ ե ղ ե ց ի ն ե ր ի հ ա մ ս ւ շ խ ա ր -

հ ա յի ն խ ո ր հ ր դ ի մ ի ջ ա զ գ ա յի ն գ ո ր ծ ո ր ի հ ա ն Տ ն ա ժ ո -

դ ո վ ի գ ո ր ծ ա դ ի ր կ ո մ ի տ ե ի 2 9 - ր դ ն ս տ ա շ ր ջ ա ն ը ,

Թ 2 9 :

Ն Ե Ր Ս Ե Ս ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ Պ Ո Զ Ա Պ Ա Լ Յ Ա Ն -Ե կ ե ղ ե ց ի ­ների հա մա շխ ա րհա յին խ ո ր հրդի Կ ենտ րոնա կա ն կոմիտ եի 2 6 -ր դ գումա րումը Ա ր և մ տ յա ն Բ եոլինում ,

Ժ 42 :Հ ա յո ց Հ ա յր ա պ ե տ ի ո ղ ջույն ի խ ո ս ք ը գա հա սրա հում՝

ուղղվա ծ Ա լեքս ա ն դ ր իա յի և հ ա մ ա յն Ա ֆ րիկւսփ

Պ ա պ և Պ ա տ րի ա ր ք Տ . Ն ի կ ո լա ո ս Զ -ի ն , Ժ Ա 3: ՛սորին Ս ր բո ւթ յա ն Տ . Ն ի կ ո լա ո ս Զ -ի խ ոսքը գ ա հ ա ­

սրա հում, Ս՛Ա 6:Հա ղ ո ր դ ա գ ր ո ւթ յա ն ( ‘к . Ս. Օ ծա թյուն Տ . Տ . Վ ս ւզգեն

Ս. կա թ ողիկոսի և հա մա յն Ա ֆ ր ի կ ա յի հունա ց Պա պ և Պ ա տ րի ա ր ք Ն ի կ ո լա ո ս Զ -ի հ ա մ ա տ ե ղ ստ որա ­

գ ր ա ծ ) , Ժ Ա 9:Ա լեքս ա ն դ ր իա յի և հա մա յն Ա ֆ րի կ ա յի հա նսւց Պա պ

և Պ ա տ րի ա ր ք Ն ո ր ի ն Ս րբութ յուն Ն իկւղւսոս Զ -ի ա յց ե |ա թ յա ն ը Մ ա յր Ա թ ո ո , Ժ Ա 12:

1;. Կ Ր Ո Ն Ա — Ե Կ Ե Ղ Ե Ց Ա Կ Ա Ն

Ն Ե Ր Ս Ե Ս Մ . Վ Ր Դ . Պ Ո Զ Ա Պ Ա Լ Յ Ա Ն -Կ ր ո ն ա կ ա նխ որհրդա ծութ յուններ Հ ի ս ա ս ի ա նձ նա վորութ յա ն

կա զմա վորմ ա ն մ ա սին, Ա 3 9 :

Օ Ն Ո Ր Հ Ք Ա Ր Ք Ե Պ Ի Ս Կ Ո Պ Ո Ս Գ Ա Լ Ս Տ Յ Ա Ն — Դ ա րձյա լ

«Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս Ա մ ենա յն Հ ա յո ց Մ եծի Տ ա ն ն Կ իլի-

կ ի ո » , Բ 3 :Ե րեսնա մյա կ «Մ ո ս կ վ ա յի Պ ւս տ րիւս րրա թ յա ն ա մ սա -

գ ի ր » - ի , Բ 18 :Ռ Ի Մ Ա Կ Ի Ր Ա Կ Ո Ս Յ Ա Ն — Հ ա ն ճ ա ր ե ղ Հ ա յր ա պ ե տ ի

հետ (Ս . Ն ե ր ս ե ս Օ նորհա լու մա հվա ն 800-ա մ յս ւկ ին

ն վ ի ր վ ա ծ հ ռ բե յյա ն ա կ ա ն հա նդիս ութ յուննե ր Օ ի- րա կի թ ե մ ո ւմ ), Բ 2 7 :

>|.եհա փ ա ո Հա յր ա պ ե տ ի ք ա ր ո զ ը Փ ր կ չի հրա շա փ ա ռ սուրբ Հ ա ր ո ւթ յա ն տ ոնի ա ռ թ ի վ Մ ա յր տ ա ճա րում, Դ 8 :

Ը նթ ե ր ցո ւմ ն ե ր Ա վ ե տ ա ր ա ն ի ց , Դ 14:

Զ Ա Վ Ե Ն ԵՊ ԻՍ ԿՈ Պ Ո Ս Չ Ի Ն Ձ Ի Ն Ց Ա Ն - Լ ո ւ յս տ ա ր ,

Տ ե ր , ա չա ց իմոց, Դ 23 :Օ Ն Ո Ր Հ Ք Ա Ր Ք Ե Պ . Գ Ա Լ Ս Տ Յ Ա Ն - « Հ ո վ ն ս ւ ն ի նշա նը »,

Զ 9:Զ Գ Ո Ն ԵՊԻՍ ԿՈ ՊՈՍ Տ Ե Ր -Հ Ա Կ Ո Բ 9 Ա Ն — Ս. է ջ մ ի ա ­

ծ ի ն , Զ 19 :

Ո Ո Ի Բ Ե Ն Ք Հ Ն . Մ Ա Ր Տ Ի Ր Ո Ս Յ Ա Ն -Ե ր և ա ն ի սա րր Ս ա րգիս եկ եղեցու նո ր ա կ ա ոա յց կա թ ո ղ ի կե ի ,ւ.

խ ա չի օրհ ն ո ւթ յուն ն ու օծո ւմ ը , Զ 2 1 :Մ ա յր Ա թ ո ռ ի պ ա տ վիրա կութ յուն ը Մ ի ջի ն Ա ր և ելքո ւմ ,

է — Ը 3 2 :Հո գ և ո ր ա կ ա ն ա ց հա մա գումա ր Ա մ երիկա յի Մ իա ցյա լ

Ն ա հ ա ն գ ն ե ր ի հա յոց ա ր և ե լյա ն թ ե մ ի , է — Ը 52 :

« Գ ե ղ ա ր դ » կրոնա կա ն-ա զգա յին-ծիւա կւս ն պ ա րրերսւ-

թ ե ր թ ր , է - С ВО:

Я2Է Զ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն

տ. Աիփան վա րդա պ ետ էՈսպանի рш рпчВ Մ ա յր աա-

Հ & ս ւ Տ » « « ս ա “ “ 7 ^ 7ձ ,սյ հոգևորականի դհրը մեր ժողովրդի կյա նքում ,

II. Ներսհս ՕՕորհսղուն նվիրված դաաԱխոսոտյՈ|ն Ալհքսանդբիայի մշակույթի կենտրոն «Ս ա կ ին »

ում. է — Ը 90=Եվրոպ ա կա ն 1ւկհղևցինհրի կոնֆերա նսի «4>իբորգ 7»

հա մա ժողովը էնգԱ լբե ր գւս մ , (Ւ 46 :

Լիոնի Բ ժողովի 700-ա մ յա կ ի տ ոնա կա տ ա րությա նը քՒԲ 51 :

Կա րդինա լ Վ իսրրսւնդսի ա յցհլությունը Ամերիկայի հա յոց ա ռա ջն ո ր դ ա ր ա ն , Ժ Բ 53 :

Ժ Ա 38:Հովվա կա ն ա յցելութ յա ն. Ժ ֊Բ 19:

Ը . Է Կ ՐԻ Մ Ե Ն Ի Կ Կ Յ Ա Ն Ք

ԼՈԻՐԵՐ Հ Ա Յ Ա Ս Տ Ա Ն Յ Ա Յ Ց ԵԿ Ե Ղ Ե Ց Ո Ի ԹԵՄԾ-

Ր Ի Տ Գ 36 , Դ 38 , է - Ը 8 8 , Ժ 4 6 , Ժ ֊Բ 51 : էկումհնիկ ա ղոթք եկեղեցիների միությա ն համար

(Բ ա ղ դ ա դ ), Գ 86:Օրթոդոքս եկեղեցիների իրա վա նց և կա նոնա գիտ ա ­

կան միջա զգա յին ընկերությա ն Բ հա մաժողովը

Կրետեում, Գ 37 :Եկեղեցիների համաշխարհային խ որհրդի' Փ ո խ օգ­

նության ու ծա ռա յությա ն և գա ղթա կա նների օժա ն­

դակության հանձնաժողովի հերթա կա ն նստ ա շըր- շանի գումարումը Բուլղարիայում, Գ 87 :

Հ ա յ եկեղեցու պ ա տ վիրա կությա ն հանդիպումը Պ ի-

մեն Պատ րիարքի հետ Կւսհիրեում, Գ 38: Եվրոպական եկեղեցիների կոնֆերա նսի գլխ ա վոր

քարտուղար դոկտ . Ч-լեն Գ ա րֆիլդ Վ իլյա մսի սւյ- ցելությունը Օումինիա, Գ 40 :

Բախ արեստի ա ստ վա ծա բա նա կա ն ինստիտ ուտ ի

տարեկան հանդիսությունը, Գ 40 :I). Ն երսես Շնոբհա լու մահվան 800-ա մյա կին նվիր-

վա ծ էկամեՕիկ հանդիսավոր տ ոնա կա տ ա րություն

Ստսւմբուլի հայոց եկեղեցում, Դ 38 :1). Ն երս ես Օնորհւսլու հիշատակի ոգեկոչումը Հ ո ո -

մում, Դ 39 : ւդջքրիստ ոնեա կ ա ն պ աշտամունք Ստսւմբուլում, Դ

41 :1;կա մենիկ արարողություն Մ ոնրեալի ս. Գ րիգոր Լու­

սավորիչ Մայր եկեղեցում, Դ 42 : էկումհնիկ պաշտամունք քրիստ ոնյա ների միության

համար, Դ 42 :

I՛բա քի պապական նվիրակի ւսյցելությունը Բ ա ղդա ­դի հայոց ա զգա յին միա ցյա լ վա րժա րա ն, Գ 48 :

1''ւսղա ղա թյա ն համաշխարհային խ որհրդի հերթա ­կան նստաշրջանը Բուլղարիայում, Դ 44 :

Ս. Ն երս ես Շնորհա լի Հա յրա պ ետ ի հիշատակի ո գե­կոչումը Վ ենետ իկա մ, Լ - Ը 83:

Ռադիո Վ ա տ իկա նի հաղորդումները ս. Ն երս ես Շնորհալու 800-ա մյա կի ա ոթ իվ, է — Ը 85 :

էկումհնիկ հուշահանդես Ն յո լ-Յ ո ր ք ի Սհյնթ Փւսթ- րիքս Մայր տաճարում՝ նվիրվա ծ ս. Ն եր ս հ ս Շնոր- հսւլու մա հվա ն 800-ա մյա կին, է - Ը 85 :

Ն յա -Ց ո բ ք ի հա յոց առա ջնորդա րա նի նա խա ձեռնու­թյա մբ տ եղի ունեցա ծ միջոցա ռումները Ոնորհսւլու 800-ա մյա կի ա ոթ իվ, է - Ը 88 :

Ն յո ւ-Ց ո ր քի «էա լոմբիա Բ րոդքհս թ ինգ» Ոհոուստա-

Ս ոֆիա յի Ա լեքսա ն դր Ն և ս կ ի հուշաբձան-տւսՏարի հիսնա մյա կի հա նդիսությունը, Ժ՜Բ 55 :

Հ ռոմ եա կա ն կա թ ոլիկ և ղպ տ ա կւսն ուղղավւաո եեե-

ղեցիների Օ եբկա յա ցուցիչնհրից կա զմվա ծ ւսստվւս. ծա բսւնա կա ն մ իա ցյա լ հա նձնա ժողովի նիստը,

55 :

Հ ա յ հոգևորա կա նի դա սա խ ոսութ յուննհրը ռումին օր- թ ոոոքս եկ եղեցու հոգևոր ճեմա րա ններում , Ժ Բ 55:

ԼՈ ԻՐԵՐ « Ո Ի Յ Ր Ե Կ Ե Ղ Ե Ց Ի Ն Ե Ր Ի Ց , Գ 4 1 , է - Ը 90 Ժ 4 7 :

Ռուս պ րա վոսլա վ հկե ղհցւո Պ հտ Պ իմհ ն Պատ րիար­

ք ի ա յցը Ե կեղե ցինե րի հա մա շխ ա րհա յին խորհրդի <յ՚նևի կե նտ ր ո ն , Գ 4 1 :

Ե բվոպ ա կւսն եկհղեցիների կռնֆ հրա նսի նախագա­

հութ յա ն և խ որհրդա կցա կա ն կոմիտ եի նիստը Բ ա դ-Զ ոդենում , Գ 42 :

Ե . Հ . 1ս.-ի մ ի ջա զ գա յի ն գործերի հանձնաժողովի

տ նօրեն դ ո կ տ . Լեոպ պ դո Ն իիլուսի ւսյցելությունը Ս ովետ ա կա ն Մ իութ յուն, Գ 42 :

Խ ա ղա ղութ յա ն հա մա քրիստ ոնեսւկա ն միջա զգա յին

հա նձնա ժողովի նստ ա շրջա նը Հունգա րիա յում, Դ

4 2 :վւա ոիկսւնը վերա տ եսութ յա ն է ենթ ա րկում խոստ ո­

վա նութ յա ն ծ ե ս ը , Գ 48 :

Ղ պ տ ա կա ն եկեղեցու բա րձրա ստ իճա ն ներկա յա ցուց- չի ժա մա նումը Ս ովետ ա կա ն Մ իութ յուն, է — Ը 90:

Ե . Հ . 1ս.-ի պ ա տ վիրա կութ յա ն սւյցելա թ յունը ՍՍՀՄ,

է — Ը 91 :Ս. Ա թ ա նա ս Հա յրա պ ետ ի մա հվա ն 1600-ա մ յա կի տ ո­

նա կա տ ա րութ յա նը Ա ւեքսա նդրիա յա մ , է — Ը 01:

Հ յուսիս ա յին Ա մերիկա յի և Ա ր և ե լյա ն Եվրոպ ա յի ե- կեղեցիՕ երի ղ եկ ա վա րների ժոդովը Պ րա գա յում, (Ւ 4 7 :

ԼՈ ԻՐԵՐ Ե Կ Ե Ղ Ե Ց Ի Ն Ե Ր Ի Հ Ա Մ Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ա Յ Ի Ն ԽՈՐ- Հ Ը Ր Դ Ի Ց , Գ 4 4 , Դ 4 5 , է - Ը 9 8 , քՒ 4 7 , Ժ Բ 56 :

Դ ա լա լ Լա մա յի Ա տ ելութ յունը Ե . Հ . Խ .- ի կենտ րոն, Գ 4 4 :

Ե . Հ . Խ .-ի հիմնա դրութ յա ն 2 5 -ր դ տ ա րեդա րձի տո­նա կա տ ա րությունը Ֆ ի ն լա ն դ ի ա յա մ , Դ 44 :

Ա նտ իլյա ն եկեղեցիների կոն ֆ երա նս կա զմա կերպ ու­թ յա ն ստ եղմծա ն հա նդիսա վոր ա րա րողությունը,Գ 45 :

Հ ա վա տ ո և կա րգի հա նձնա ժողովի ա ոա ջիկա ժոդո­վը Գսւնա յում, Գ 4 5 :

տեսսւյին կա յա նը դրվա տ ում է Հա յա ստ ա նյա յց ե- կեղհցու մեծ Հա յրա պ հտ ս. Ն հրսհս ՇնորհաւուՕ, է - Ը 88 :

Օրթոդոքս եկեդհցիների իւորհրդակցակաՕ ժողով Ռ ա մինիա լա մ, է - Ц 89 :

Օ վեյցա րիա յի բ ո ղ ո ք ա կ ա ն հա մա յնքի ղեկա վա րու­թյունը և Ե . Հ . Խ .- ի քա ղա քա կա նութ յունը ցեղա ­սպ ա նությա ն դ եմ մղվող պ ա յքա րում , Գ 46 :

Ն ա խ ա պ ա տ րա ստ ութ յուններ Ջ ա կա րտ ա յի հա մա ժո­ղովի հա մա ր, Գ 4 6 :

1074 Ե Զ Մ Ի Щ Т Ի Ն пя

11,|<1.ն|ւ|ւ ա րքեպ իս կոպ ոս Հ.1.|ւււք«|ււ1ւււփ հրա ժա րսւկա -

ռ ը , Գ 4 8 :1;րա սսւղեմի 1.կամեն|ւկ ինստ իտ ուտ ը, Դ 4 7 : 4’.րիստ ոնյսւների մ իութ յա ն ւսմիս, Դ 4 !}: ինդոնհգիսւյի եկ եղ եցի ներ ի խ որհուրդը նա խ ա պ ա տ ­

րա ստ վում Լ Ե . Հ . Ի » . ֊ի 3 -ր դ հա մա ժողովին, Դ 4 5 : Փոխ ա դա րձ հա ղորդութ յուն կա թ ոլիկ Ա բող ո քա կ ա ն

եկեղեցիների մ իջև , Դ 4 5 :Հա մ ա տ եղ հ ա ղ ո ր դ ա գր ո ւթ յա ն հռոմեա կա ն կա թոլիկ

Ա ա նդ|իկա ն եկ եղ ե ցի ն ե ր ի մ երձեցմա ն ՛մա սին, Դ

46 :Հն դկա ստ ա նի հոգև որ ճեմ ա րա նները , Դ 46 :

Մ եծա գումա ր հա տ կա ցում 17. Հ . Ի ՛.-ի կ ո ղ մ ի ց սւֆ- րիկւսյի սովյւս լների օգ ն ո ւթ յա ն հա մա ր, Դ 4 6 :

Հունա ստ ա նի օր թ ո դ ո ք ս ե կ ե ղ ե ց ո ւ նոր գա հա կա ւը,

Դ 4 7 :Բ ա լդա րիա յի քր ի ս տ ո նյա հա մ ա յնքը , Դ 47 :I?. Հ . 1ս.-ի ներ կ ա յա ցո ւցի չն եր ը Զ ի լիո ւմ , Դ 4 7 :

Հա ն դիպ ում Ե վրոպ ա կա ն ե կ ե ղ ե ց ի ն ե ր ի կոնֆերա նսի և Ե վրոպ ա յի եպ իսկոպ ոսա կա ն կոնֆերա նււի խ որ-

հըրդի ներ կ ա յա ցո ւցի չն եր ի մ ի ջև , Դ 4 8 :

Ե կ եղ ե ցի ն ե ր ի հա մ ա շխ ա րհա յին խ որհրդի (Ե . Հ . I » . ) և Խ ա ղ ա ղ ո ւթ յա ն հա մ ա քրիստ ոնեա կա ն կ ո ն ֆ ե ­

րա նսի (1ս. Հ . Կ .) ներ կ ա յա ցո ւցի չն եր ի հա նդիպ ու­մը (Ւնևում, Դ 4 8 :

Ն շա ն ա կ ո ւմ ն ե ր Ե . Հ . Ի ՛ . ֊ո ւ մ , Է — Ը 93 :

Մ իտ րոպ ո|իսւ Ի ր ե նեո ս ի բ ո ղ ո ք ը Հո ւն ա ս տ ա նի կւս- ուսվսւրւսլ*յա ն վա րա ծ ճնշմ ա ն քա ղա քա կ ա ն ո ւ­

թ յա ն դ ե մ , Է;— Ը 0 3 :Ա վե տ ա րա նի ք ա ր ո դ ո ՚թ յո ւն ը ա մ բո ղ ջ ա շխ ա րհում

2 0 0 0 թ վա կա նից ա ո ա ջ, Ե - Ը 94 : Ն սւխ սւպ ա տ րա ստ ութ յսւն «Ե վ ր ո պ ա կ ա ն ե կ ե դ ե ց ի ն ե -

րի կ ո ն ֆ ե ր ա ն ս » կսւ(|մսւ1|երպուլււյան 7 -ր դ հա մա ­

ժ ո ղ ո վ ի , է - Ը 04 :1;կ ա մ են |ւկ շա ր ժմ ա ն մեջ ե ր ի տ ա սա րդների ա վ ե |ի

|սւյն մ ա սնա կ ցութ յա ն պ ա հ ա ն ջ, I ;— Ը 94 :11ոսւոսւնդնու պ ոլսի Տի ե(|եր ս ւկ ա ն Պ ա տ րի ա ր քի (լսւտ-

կսւկա ն ուղերձը հա մա յն քր ի ս տ ո նյա ա շխ ա րհին ,

Է - Ը 9 5 :Դ ի ա լո գ հա մսւշխ ա րհսւյին մ եծ կրոնների ն ե ր կ ա յա ­

ց ո ւցի չն ե ր ի մ ի ջև , ժ 47 :

Մ ա նսւս Բ ա թ ե լե զ ի ն (Ւնևում, (>' 4 8 : Ր-ողոքա կա ն-հոոմեա կսւԱ կաթոլ իկ մ իա ցյա լ շա բա ­

թ ա թ ե ր թ Ի տ ւս լի ա յա մ , (ՒԲ 56 :Կ ա նա նց ձ ե ռ ն ա դ ր ո ւթ յա ն Մ ի ա ց յա լ Ն ա հ ա ն գ ն ե ր ի ե-

սլիսկոս||ւսա կսւն եկ ե ղ ե ցո ւմ , (ՒԲ 56 :

«Մ ի ա վ ո ր վ ա ծ ա զ գ ե ր ի օ ր »-վ ւս ա ո թ ի վ , Ժ ՚Բ .5 6 :

Հո ւյն ե պ ի ս կոպ ոսն երի պ ա շտ ոնա զրկ ում , Ժ Բ 56 : Դ ի ա լո գ ա ֆ ր ի կ ա ցի քր1ւստ ոնյա ների և մա հմեդսւ-

կա նների մ ի ջև , Ժ Բ 56 :ԼՈ ԻՐԵՐ Մ Ա Յ Ր Ա Թ Ո Ռ Ի Ց , քՒ 4 8 :Ե թ ո վ պ ա կ ա ն ո ւղ ղ ա փ ա ո ե կ եղ եցո ւ ներկ ա յա ցուցիչը

Մ ա յր Ա թ ո ո ա մ , Ժ 4 8 :

Թ . Մ Ա Յ Ր Հ Ա Յ Ր Ե Ն Ի Ք Ո Ւ Մ

11ուրբ Ն ե ր ս ե ս Շ ն որհս դու մ ա հ վ ա ն 8 00-ա մ յա կ ի ն

ն վ ի ր վ ա ծ գի տ ա կ ա ն նս տ ա շրջա ն Ե րևա ն ում , I՝ 14;

! 1ւի յուոքա հա յա թ յա ն հետ մշա կութա յին կա պ ի կոմ ի­

տ եի 10-ա մ յա կ ը , Ժ Բ 7 :

Ժ . Ս Փ Յ Ո Ւ Ռ Ք Ո Ւ Մ

Ս ուրբ Ն ե ր ս ե ս Օ նորհա լու մա հվա ն 800-ա մ յա կ ի ն

նվիրվա ծ հա նդիսություն Կ . Պ ոլս ում , Բ 16: Ի Ր Ա Զ Ե Կ — Պ ուլկա րա հա յ թ եմի կ յա ն ք ե ն (Ս . Ն եր ս ես

Օնորհա լու մա հվա ն 800-ա մ յա կ ի ն նվիրվա ծ հոբևլ-

յսւնա կա ն հ ա նդ ի ս ո ւթ յո ւն ն ե ր ), ( ’• 2 8 :

Հ ա ն դ իս ութ յուն նհր ' նվիրվա ծ ս .Ն ե ր ս հ ս Օնորհա լու մա հվա ն 8 0 0-ա մ յա կ ի ն (Մ ոնրնս ղում և Ի ր ա ք ա մ ) ,

Գ 2 2 :Տ ո ր ո ն տ ո յի հա յոց ս . Ե րրորդութ յուն եկեղեցու օ ծ .

մա ն քս ա ն ա մ յա կը , Գ 24 :11. Ն ե ր ս ե ս Օ նորհա լու հիշա տ ա կի ոգեկոչումը

ս փ յուոքում , Զ 31 :Ս . Ն ե ր ս ե ս Օ նորհա լու հիշա տ ա կի ո գե կոչումը եգ ի պ ­

տ ա հա յ և ռումինա հա յ թ եմերում , Ջ 3 1 : «Հ ա յ-գ վ ի ց ե ր ս ւկ ա ն բա րե կա մ ութ յա ն հ ի շա տ ւս կեի օր

մ ը » , Ջ 3 6 :« ( 'ի ր ա կ » գր ա կ ա նո ւթ յա ն և ա րվեստ ների ա մսա գիրը

ս. Ն ե ր ս ե ս Օ նորհա լու մա սին' մա հվա ն 800-ւսմյա կի

ա ոթ իվ, Ա՛— Ը 5 4 :Կ րթ ա կա ն մի նոր օջա խ Բ ե յր ա թ ո ւմ , 1;— Ը 58 : Ձ եռնա դրութ յուններ ս. Հս ւկ ո բ յա ն ց Մ ա յր տ ա ճա րում,

Ժ Ա 36 :

Զ Ա Վ Ե Ն Ք Հ Ն . Փ Ո Լ Ա Տ Ց Ա Ն — Իրսւրա հա յ ե կ եղ եցա ­

կա ն կ յա ն ք , (ՒԲ 50 :

(ՒԱ : Ե Կ Ե Վ Ե Յ Ա Կ Ա Ն Ե Ր Ա Ժ Օ Տ Ո Ի Թ Յ Ո Ի Ն

Ն Ե Ր Ս Ե Ս Օ Ն Ո Ր ՀԱ Լ Ի — Ս տ ե ղ ծ ո ղ մա նկա Օ ց (ն ս տ ւս ),

է - Ը 88:իւՈ Ր ԷՆ Մ Ե Յ Խ Ա Ն Ե Զ Ե Ա Ն — ՚Ք ր ի ս տ ո ս ծնա ւ ( ն ո ­

տ ա ) , (ՒԲ 2 8 :

(ՒԲ. Պ Ա ՏՄ 1 Բ Ա Ն Ա Ս Ի Ր Ա Կ Ա Ն

Ա Բ Գ Ա Ր Ց Ա Ն Դ Ե Վ Ո Ր Գ -Վ ե ր ծ ա ն ո ւթ յո ւն Գ ր ի գո ր

Ն ա րեկ ա ցու «Հ ա ր ո ւթ յա ն տ ա ղ ի », Ա 4 2 , Բ 39 : Ա Ռ Ա Ք Ե Լ Ց Ա Ն Պ Ր Ո Ֆ . Ա Ռ Ա Ք Ե Լ — Մ ա կա ր եպ ի ս կո ­

պ ո ս Բ ա ր խ ա դ ա ր յա ն, Է — Ը 66 :Բ Ա |ս Ձ Ի Ն Ց Ա Ն Հ Ե Ն Ր Ի Կ - Հ ո վ հ ա ն ն ե ս կա թ ողիկոսի

« Հ ա յո ց պ ա տ մ ա թ ես ւն» ձե ռ ա գր եր ը և հրա տ ա րա -

կ ա թ յո ւն ն եր ը , Դ 2 5 :Ե Վ Ի Ա Զ Ա Ր Յ Ա Ն Հ . Ս .— Հ ե ր հ ե ր ի ս . Միոն և ս . Գ և ո ր գ

ա նա պ ա տ ները և դ ր ա նց վ ի մ ա կա ն ա րձա նա գրու­

թ յո ւն ն եր ը , Թ 4 3 :Թ Ա Մ Ա Ն Յ Ա Ն Ց Ո Ի . Ա .— Զ ո ր ա ց եկ եղեցու վ ե ր ա ն ո ­

ր ո գո ւմ ը , (ՒԲ 4 3 :Թ Ա Ռ Ա 8 Ա Ն Զ Ե Փ Ց Ո Ի Ռ - Է ջ մ ի ա ծ ն ի Մ ա յր տ ա ճա րի

թ ա նգա ր ա նի ս և վա րա գույրը , Դ 2 8 :

Թ Ո Ր Ա Մ Ա Ն Յ Ա Ն Ա .— Ք ի շն և ի հա յկա կա ն գա ղ ո ւթ ը և նրա մի քա նի ե կ եղ եցա կ ա ն ա ր ձա ն ա գր ո ւթ յո ւն նե­

ր ը , (ՒԱ 59 :

Հ Ա Կ Ո Բ Յ Ա Ն ՀՐ Ա Վ Ա Ր Դ ՛— Ծ ա ղ կ ո ղ Մ ե ր ա ն քա հա ­նա , Գ 2 8 :— Հո վ հ ա ն ն ե ս Ի փ ղա նցի, (ՒԱ 5 1 :

Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 197-1

՜ Տ ի ՐՈ Ս 6Ա Ն , > Ո Ի ^ Ա 4 Ա Գ « 1 ֊- * * - *

1 Շնորհալու « Թ -МОР ը ն դ հ ա ն ր ա կ ա ն ի ց . Գ 4 :— Դավի|> Զ եյթ ո ւնցո . «ա փ ա ծո տ ոմա րը. 3 - Երկարամյա որոնումների ա րդյունքը. И> « •

Ա Ո ԻՐ Ա Դ ՅԱ Ն ՀԱ Յ Ր Ի Կ — Վ ա րդա նա նց դիվա նւ գի-

н * «է « * - “Տ , , ;( С а т Ь п й в е и п 1\ е г я 1у ргевэ.

Л ' к ' ш ' и ™ т ч * Ч"1" " 1ЯФ я м ^

з м З м Й ' ЧШ.Ь-Ч!"4лМ» «“ I

и р ь ч и - ^ ь » Ь п л »»™«Ընդդիմա դրութիւն սա կս ?Ր ո1ն խ ա ոնմա ն ի սուրբ

խորհուրդն Ի թ ւսին հա յոց .Ձ Ծ Ը .» П ^ ш р ш - նակւսն թուղթը. Թ 38 , ժ 49 : - Մ „ վ ս ե ս Ե ր զ ն կ ա ց ^ «Պ ա տ ա սխ ա նիր թ ղթ ոյն Տրա պ իզոնի ա ո հաւո- աւսծեալն Գ րիգոր Ւ-րԷց» դա վա նա բա նա կա ն թւսղ-

թը, Ժ*Ռ 41;Տ Ա Ց Ա Ն Ա .— ս . Ն երս ես Շնորհա լու երկերը օտ ա ր

լեզուներով, է — Ը 62:ՏԵ Ր Ց Ա Ն Վ Ա Հ Ա Ն Ե Պ Ի Ս Կ Ո Պ Ո Ս -Մ ե ծա նա ն և

վաստակաշատ պ ա տ մա բա ններ Լեոյի Ա Ն . Ա դոն-

ցի նորահայտ նամակները Կ . Պ ոլսի պ ա տ րիա րք ամենապատիվ Մ ա ղա քիա ա րքեպ իսկոպ ոս Օրման-

յւսնին, Գ 28 :ՈԻԼՈԻԲԱՌ8Ա Ն Ռ Ա Գ Ր Ա Տ -Ծ ս ւր ե ց ի իշխ ա նա զուն­

ները Հա ղբա տ և Սա նահին վա նքերի ա ռա ջնորդ­

ներ, ()՝Ա 4 3 , (ՒՌ 35 :Ք Ո ԼԱ Ն Ջ ՑԱ Ն Ս.— Պրոֆեսոր Հ . Й. Սիրունի, Զ 4 1 :—

Հա յա գիտ ությա ն բա զմա վա ստ ա կ մշակը ( Հ . Ա-

նւսսյանի մա սին), Թ 53:

ք1Գ. Դ Ր Ա 1ս Ո Ս Ո Ի Թ 8Ո Ի Ն -Մ Ա Տ Ե Ն Ա Գ Ի Տ Ո Ի Թ 9Ո Ի Ն

Մ ա տ ենա գիտ ությա ն «է ջմ ի ա ծ ի ն » ա մսա գրի, Ա 40 , Ռ 4 0 , Դ 49 , Դ 40 , Ե 60 , Я 51 , Է - Ը 100:

Ոուցակ Մ ա յր Ա թ ոո ս . էջմ իա ծն ի նոր ստ ա ցվա ծ Տե­

սա գրերի, Դ 3 4 , է — Ը 103:

64Գ Ե Վ Ո Ր Գ Հ Ա Տ Ի Տ 8 Ա Ն — Ը ն տ ի ր է ջ ե ր (գրա խ ոսու­

թ յո ւն ), Տ 4 5 :

( ) .դ . Կ Ե Ն Ս Ա Գ Ր Ո Ի Թ Ց Ո Ի Ն Ն Ե Ր

Պ րոֆ եսոր Ա շոտ Գ ւսրհգինի Ա բրա հա մ յա ն, Բ 20 : Ա Ր Թ Ո Ի Ն Հ Ա Տ Ի Տ Ց Ա Ն - Գ ե ր ա շ ն ո ր հ տ . Հ մ ա յա կ ե-

պ իսկոպ ոս Ի ն դ ո յա ն . Ժ՜ 2 7 :Գ երա շնորհ տ . Ա րիս եպ իս կոպ ոս Օ իրվա նյա ն, .Ւ

2 0 :Գ երա շնորհ տ . Ն ե ր ս հ ս եպ իս կոպ ոս Պ ոզա պ ւպ յա ն,

ժ 3 1 :Յոթ ա նա ս ունհինգա մյա կ պ ր ո ֆ . Ս ա րգիս Մ ելիր-

սե թ յա նի , Ժ 3 3 :

Ժ Ե . Մ Ա Հ Ա Գ Ր Ա Կ Ա Ն Ն Ե Ր

Հա ն գիստ ա րժա նա պ ա տ իվ տ . Մ ամիկոՈ քա հա նա

Ա բրա հա մ յա նի, Գ 4 8 :Վ Ա Զ Գ Ե Ն ԵՊԻՍ ԿՈ ՊՈՍ Պ Ա Լ 6 8 Ա Ն - Հ ա յ եկեղեցւխ

ա նփ ոխ ա րինելի կորուստ ը ( Ն . Ս. Օ ծություն Տ . 8 .

Վ ա զ գ ե ն Ա Հ ա յր ա պ ե տ ի ' երջա նկա հիշա տ ա կ Տ . Տ . Գ և ո ր գ Զ կա թ ողիկոսի մ ա հվա ն ւսոթիվ ա րտ ա սա ­նա ծ դա մ բա նա կ ա ն խ ո ս ք ը ) , Ե 8 4 :

Հա նդիս ա վոր ս. պ ա տ ա ր ա գ, հա յրա պ ետ ա կ ա ն ք ա ­ր ո զ Ա հոգեհա նգիս տ երջա նկա հիշա տ ա կ Տ . Տ . Գ ե - վ ո ր գ Ջ կա թ ողիկոսի մ ա հվա ն 2 0 -ր դ տ ա րեւիցի

ա ոթ իվ, Ե 35 :

Ա Ր Թ Ո Ի Ն Հ Ա Տ Ի Տ 8 Ա Ն - Մ ա հ Գ ր ի գո ր Գ յու|յա Օ ի, Ե

58 :Մ ա հ Տ ի ր ա մ ո ր ' Ս իրա նույշ Պ ա լճ յա նի , (Ւ 8 5 :

Տիրա մոր ք ա ո ա ս ա ն ք ը , Ժ Ա 8 2 :Ս. Ք Ո Լ Ա Ն Ջ Ց Ա Ն - Մ ա հ Ա րտ ւսշես Գ ր ի գո ր ի Տի ր ս ւց-

յա ն ի , Է - Ը 06:Հ ա յկա կ ա ն Ս Ս Հ Մ ին իստ րների ս ո վ ե տ ի նա խ ա գա հ

պ րն. Գ րիգոր Ա ր զո ւմ ա նյա նի ց ա վ ա կ ցա կ ա ն հեոսւ-

գիրը Տիրա մոր մահ<1ան ա ո թ ի վ , ժ 87 :

Հ ա ն գի ս տ տ . Մ էդքիսեդեկ քա հ ա ն ա 1Ո ւլքոնյա 0ի, Ժ-Р 58 :