ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΟΛΙΤΩΝ No 15

KOIΝΩΝΙΑ ΠΟΛΙΤΩΝ

15

[σε μία εποχή που όλο και περισσότερο γίνεται αναφορά στον πολίτη και τα δικαιώματα του σε μια εποχή που “ανακαλύπτεται”, από όλες τις πλευρές, η λογική της κοινωνίας πολιτών αξίζει να αρχίσουμε να βλέπουμε περί τίνος ακριβώς πρόκειται - και πού οδηγεί η συζήτηση]

Πωλείται στα κεντρικά βιβλιοπωλεία

Στοιχεία Επικοινωνίας: Ένωση Πολιτών για την ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ Αλεξάνδρου Σούτσου 18, Τ.Κ.106 71 Αθήνα Τηλ./ Fax: 210-3616254 Site: www.koinoniapoliton.gr / www.paremvassi.gr e-mail: [email protected]

Κεντρική Διάθεση: Εκδόσεις Παπαζήση ΑΕΒΕ, Νικηταρά 2, 10678 Αθήνα Τηλ.: 210-3838020, Fax: 210-3809150 e-mail: [email protected]

ISSN 1791-7220Τιμή € 5,00

15

KO

IΝΩ

ΝΙΑ

ΠΟ

ΛΙΤ

ΩΝ

Πρόεδρος Νίκος Μουζέλης

Διευθυντής Περικλής Βασιλόπουλος

Γενικός συντονιστής έκδοσης Βασίλης Μαγκλάρας

Σύμβουλοι έκδοσης Αντώνης Δ. Παπαγιαννίδης Νίτα Κυριακοπούλου

Το σχεδιασμό του τεύχους πρόσφερε η Οmikron Adv

Συντακτική Επιτροπή

Περικλής ΒασιλόπουλοςΘάνος ΒερέμηςΧρήστος Διαμαντόπουλος Πάνος ΚαζάκοςΣωκράτης ΚονιόρδοςΣτέλλα ΛαδήΠωλίνα ΛάμψαBασίλης ΜαγκλάραςΑντώνης ΜακρυδημήτρηςΝίκος ΜουζέληςΓιώργος ΠαγουλάτοςΑ.Δ. Παπαγιαννίδης+Σπήλιος ΠαπασπηλιόπουλοςΔημήτρης ΣωτηρόπουλοςΛουκάς Τσούκαλης

Την έκδοση και διανομή του τεύχους προσέφεραν οι ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ

Υπεύθυνη επικοινωνίας Μαρία-Μαρίνα Κυριακοπούλου

Διαδίκτυο Χρήστος Φασλής

Εταιρική κοινωνική ευθύνη Αγγέλα Μυλωνά

Την έκδοση αυτή στήριξαν οι: - COCA-COLA ΤΡΙΑ ΕΨΙΛΟΝ - ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ - PFΙZER - EUROBANK - NESTLE - ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΠΕΤΡΕΛΑΙΑ - AΦΟΙ ΒΑΣΙΛΟΠΟΥΛΟΙ Α.Ε.

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΟΛΙΤΩΝ

15Καλοκαίρι- Φθινόπωρο 2009

Μια έκδοση της ΕΝΩΣΗΣ ΠΟΛΙΤΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ

Συνδρομές: Ετήσια ιδιωτών 35€, Νομικών προσώπων 75€Πληροφορίες: ΕΝΩΣΗ ΠΟΛΙΤΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ Αλ. Σούτσου 18, 10671 Κολωνάκι, Αθήνα,

Τηλ/Fαχ: 210 3616254 Ηλεκτρονική διεύθυνση: [email protected] Ιστοσελίδες www.koinoniapoliton.gr/ www.paremvassi.gr

Κεντρική διάθεση: ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ Νικηταρά 2, 10678 Αθήνα, Τηλ: 210 3838020 - Fax: 210 3809150

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΔΙΑΚΕΚΡΙΜΕΝΩΝ ΧΟΡΗΓΩΝ 2000-2009Εκδόσεις Παπαζήση, Αφοι Βασιλόπουλοι Α.Ε.:Βιομηχανία και Εμπορία Ξυλείας, Γιάννης Σταυρινίδης Λογιστικό Φοροτεχνικό Γραφείο, Μεταμεσονύκτιες Εκδόσεις, Εθνική Τράπεζα, Αγροτική Τράπεζα, Εμπορική Τράπεζα, Coca-Cola Τρία Έψιλον, Μυτιληναίος Α.Ε., Nestlé,

DIAGEO, PFIZER, Eurobank, Τράπεζα Πειραιώς,Τράπεζα Αττικής, Ένωση Ελληνικών Τραπεζών, Clinilab, Allianz, Αλουμίνιον της Ελλάδος, Φλωρίκα Κυριακοπούλου, Ιωάννα Νικολαρεϊζη, Λίνα Βασιλοπούλου, Αριέττα Παντελάκη, Αμαλία Τόγια, Γιάννης Αναστασό-

πουλος, Γιώργος Τσαρτσιανίδης, Δόμνα Μιράσγεζη - Νότης Μπερνίτσας, Νικόλ και Οδυσσέας Κυριακόπουλος, Μαρίλυ Φραγκίστα.

Οι εθνικές εκλογές στις 4 Οκτω-βρίου 2009 βρίσκουν τη χώρα

σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι. Οποιο-δήποτε κόμμα και αν τις κερδίσει με οποιονδήποτε συνδυασμό κοι-νοβουλευτικής δύναμης μέσα από τις προβλεπόμενες συνταγματικές διαδικασίες, την Πρωτοχρονιά του 2010 η κατάσταση διακυβέρνησης της χώρας πρέπει να είναι απολύτως σαφής. Σε κάθε περίπτωση όμως πρέπει να γίνει μία νέα αρχή για την χώρα. Πιστεύουμε ότι η μεγάλη πλειονότητα των Ελλήνων πολιτών ανεξαρτήτως πολιτικοιδεολογικής προτίμησης επιθυμούν την συναί-νεση στα βασικά με ένα πρόγραμμα βασικών μεταρρυθμίσεων για το Κράτος και την Διακυβέρνηση της χώρας που η Κυβέρνηση που θα προκύψει από τις κάλπες, μονοκομ-ματική, δικομματική ή συνεργασίας -όλα τα ενδεχόμενα πρέπει να είναι ανοιχτά σε μια σύγχρονη πλουρα-λιστική δημοκρατία- θα κληθεί να λάβει υπόψη της. Όμως δεν αρκούν οι μεταρρυθμίσεις στο κράτος και το μοντέλο διακυβέρνησης της χώρας. Στις σύγχρονες κοινωνίες απαιτείται η κοινωνική δυναμική των μεταρ-ρυθμίσεων να είναι συνθετικά πολυ-μετωπική. Δηλαδή δίπλα και εκτός

από το κράτος υπάρχουν η αγορά και ο ιδιωτικός τομέας των επιχει-ρήσεων, η Κοινωνία Πολιτών με τις ΜΚΟ που ζωογονούν και συμπλη-ρώνουν τον Δημόσιο Χώρο αλλά και μεμονωμένοι πολίτες, άτομα και οικογένειες. Σε ‘‘μπλοκαρισμένες’’ κοινωνίες όπως η ελληνική για να σταθεροποιηθεί η οποιαδήποτε ουσι-αστική μεταρρύθμιση της Δημόσιας Διοίκησης προϋποτίθεται η δυναμι-κή κίνηση των άλλων τριών τομέων της κοινωνικής δράσης. Που όμως δεν αλλάζουν μόνον ή κυρίως με θε-σμικές παρεμβάσεις ‘‘από τα πάνω’’ αλλά σε αυτενέργεια των φορέων τους ‘‘από τα κάτω’’ και οριζοντίως. Αυτή είναι μια αλήθεια που οι εκ-πρόσωποι των πολιτικών κομμάτων και ιδίως των κομμάτων εξουσίας αγνοούν και υποβαθμίζουν συστη-ματικά με βαριές συνέπειες στην αποτελεσματικότητα του έργου τους. Την αναγνωρίζουν μόνον επιφανεια-κά σκιαγραφώντας στα λόγια εικόνες λεκτικής παντοδυναμίας με μπόλικη δόση φιλοσοφικής κοινωνικότητας τάζοντας ‘‘λαγούς με πετραχήλια’’ σε όλους ενώ στην πράξη ακολουθούν μια αλαζονικά υπεροπτική πολιτική πελατειακού κομματισμού που τελι-κά υπονομεύει το ίδιο το έργο τους.

Μπλοκάροντας διχαστικά την κοι-νωνία με συνακόλουθη μείωση του πολύτιμου κοινωνικού κεφαλαίου της εμπιστοσύνης, αναστέλλοντας τις προσδοκώμενες μεταρρυθμίσεις και οδηγώντας την χώρα σε επαναλαμ-βανόμενες δημοσιονομικές κρίσεις με υπερβολικά δημόσια ελλείμματα και Δημόσιο Χρέος. Σε αντίδραση σημαντικός αριθμός πολιτών αλλά και επιχειρήσεων υιοθετούν ένα κυνικό πραγματισμό με μπόλικη φο-ροδιαφυγή, εισφοροδιαφυγή, αυθαι-ρεσία και διαφθορά καλλιεργώντας συνθήκες ανομίας. Δημιουργείται έτσι ένας φαύλος κύκλος στον οποίο η παθογένεια των πολιτικών κομμά-των έχει τον καθοριστικό ρόλο επι-βραδύνοντας την ανάδειξη και γενί-κευση των δημιουργικών δυνάμεων και τάσεων της χώρας.

Κοινωνική ισορροπία και Κοινωνία Πολιτών

Τέτοιες δημιουργικές δυνάμεις υπάρχουν πολλές και αυξάνονται τα τελευταία χρόνια. ‘‘Νησίδες Ποιότητας’’ και Καινοτομίας είναι διάσπαρτες σε όλους τους τομείς ενώ εκατοντάδες χιλιάδες πολιτών υιοθετούν στην καθημερινή τους ζωή μία νέα δυναμική ποιότητας

Εκλογές: “Καταγραφή Εκκρεμοτήτων για το Μέλλον”15 Χρόνια Δράσης της ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ

Κοινωνία Πολιτών

ΝίΚοΣ ΜουζΕλΗΣ - ΠΡοΕΔΡοΣΠΕΡίΚλΗΣ ΒΑΣίλοΠουλοΣ - Α/ΔΡοΣ -ΔίΕυθυΝτΗΣ

ζωής με οικολογική συνείδηση και υπεύθυνη κατανάλωση, με διάθεση συμμετοχής στα κοινά μέσα από την συγκρότηση ΜΚΟ και εθελοντι-κών συσπειρώσεων στην γειτονιά, την πόλη, την τέχνη. Με επαγγελμα-τική ευσυνειδησία και παραγωγική εργατικότητα στον ιδιωτικό αλλά και –σπανιότερα- στον δημόσιο τομέα και τις ΔΕΚΟ. Σημαντικός αριθμός επίσης μεγάλων και μικρομεσαίων επιχειρήσεων έχει εκσυγχρονιστεί, πολλές επιχειρήσεις έχουν ήδη πολυεθνική διάσταση ενώ κερδίζει έδαφος η επιχειρηματική κοινωνι-κή ευθύνη. Αυτές οι δημιουργικές δυνάμεις ασφυκτιούν, δεν εκφρά-ζονται από τα πολιτικά κόμματα και αντιμετωπίζουν παντού αρνητικά κίνητρα αλλά παρόλα αυτά εξελίσσο-νται συνεχώς. Η χώρα θέλει να πάει μπροστά, έχει όλες τις δυνατότητες να το πράξει –άλλωστε η Ελλάδα καταλαμβάνει την 28η θέση στον κατάλογο Ανθρώπινης Ανάπτυξης του ΟΗΕ σε σύνολο 190 χωρών –αλλά δεν μπορεί. Βρίσκεται όχι σε παρακμή αλλά σε κατάσταση ανήσυ-χης στασιμότητας με άμεσο κίνδυνο οπισθοδρόμησης. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η εκλογική αναμέτρηση καλείται όχι μόνο να αναδείξει κοι-νοβουλευτική πλειοψηφία και Κυ-βέρνηση αλλά να ανοίξει τις πόρτες ενός ειλικρινούς Δημοσίου Δια-λόγου που θα οδηγήσει στην συλ-λογική αυτοσυνειδητοποίηση της κατάστασής μας και τις ρεαλιστικές προοπτικές που διανοίγονται μπρο-

στά μας. Η Ένωση Πολιτών για την ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ από την ίδρυσή της και από θέση αρχής κράτησε μια στάση αμερόληπτης απόστασης από τον κομματικό ανταγωνισμό για την εξουσία σε όλες τις εθνικές εκλογές (1996, 2000, 2004, 2007) και τις ευ-ρωεκλογές. Το ίδιο και τώρα με το σκεπτικό που αναλύεται στο άρθρο ‘‘Διεκδίκηση αλλά μη εμπλοκή στον κομματικό ανταγωνισμό είναι οι στα-θερές αρχές μας’’. Η εμπειρία και οι απόψεις μας που αποκρυσταλλώθη-καν κατά την διάρκεια της δεκαπε-νταετούς δράσης μας ως συλλογι-κότητα ‘‘ερασιτεχνών της πολιτικής συμμετοχής’’ υπέρ του δημοσίου συμφέροντος μπορεί να αποκτήσουν εξαιρετική επικαιρότητα στο σταυ-ροδρόμι που πλησιάζουμε. Είναι η συνεισφορά μας στον Δημόσιο Δι-άλογο που κάποια στιγμή θα γίνει ουσιαστικός και όχι προσχηματικός όπως σήμερα συνηθίζεται.

15 Χρόνια Δράσης της ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ

Το 2010 η ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ θα κλείσει δεκαπέντε ολόκληρα χρόνια συνεχούς δράσης από την ίδρυσή της το 1995. Από μόνο του αυτό το γεγονός αντιστοιχεί σε ένα στοίχημα που ήδη έχει κερδηθεί . Θέλουμε να πιστεύουμε ότι βασικός λόγος γι’ αυτή την δημιουργική μακροβιότητα ήταν και είναι η σαφήνεια αλλά και η μοναδικότητα του μηνύματός της Ένωσης όπως και η επιμονή σε μια μετρημένη αλλά ουσιαστική παρεμ-

βατική πράξη υπέρ της ενδυνάμω-σης του πολίτη και της Κοινωνίας Πολιτών στην Ελλάδα με στόχο την προώθηση του δημόσιου συμφέρο-ντος. Η κεντρική ιδέα νομίζουμε ότι είναι απλή στην σύλληψή της. Όπως σε όλες τις κοινωνίες της ύστερης νεωτερικότητας όπου κυριαρχεί η πολυπλοκότητα των κοινωνικών σχέσεων, έτσι και στην Ελλάδα υπάρχουν τέσσερις πυλώνες οργά-νωσης της κοινωνικής δράσης. Το Κράτος, δηλαδή η συντεταγμένη πολιτεία, η αγορά όπου δρουν οι ιδι-ωτικές επιχειρήσεις, ο τρίτος τομέας της Κοινωνίας Πολιτών και της κοι-νωνικής οικονομίας και οι πολίτες που επιδιώκουν την αυτοπραγμάτω-ση τους ως άτομα στον ιδιωτικό αλλά και τον δημόσιο χώρο. Για να λει-τουργεί ομαλά και παραγωγικά μια κοινωνία πρέπει να απαμβλύνονται οι μεγάλες ασυμμετρίες δύναμης αυτών των χώρων και να επιτυγχά-νεται μια δυναμική ισορροπία τους στην κατεύθυνση μιας λειτουργικής, διευρυμένης Δημοκρατίας και μιας μεικτής κοινωνικής οικονομίας της αγοράς που θα αφήνουν όμως χώρο για την δημιουργική και αυτόνομη ανάπτυξη των ατόμων και των ορι-ζόντιων πρωτοβουλιών τους. Στην μεταπολιτευτική Ελλάδα παρόλες τις εμφανείς προόδους, δύο ήσαν τα μεγάλα εμπόδια που μπλοκάρουν μια τέτοια ισορροπία. Η γενικευ-μένη κομματικοκρατία και η συνα-κόλουθη ασθενική και διχασμένη Κοινωνία Πολιτών. Βασική λοιπόν

2 - Κοινωνία Πολιτών

αποστολή της ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ από την ίδρυσή της ήταν η προώ-θηση πιθανών λύσεων και ιδεών για την καταπολέμηση αυτών των δύο πολύ συγκεκριμένων παθολο-γιών με την παράλληλη αξιοποίηση των προσαρμογών που επέβαλλε η συμμετοχή της χώρας στο πλαί-σιο της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Λύσεων και ιδεών προς εφαρμογή από τους επίσημους φορείς και τους διεκδικητές της πολιτικής εξουσίας, δηλαδή τα πολιτικά κόμματα. Γιατί εμείς ως ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ δεν συμ-μετέχουμε στις εκλογές και τηρήσαμε απαρέγκλιτα τον κανόνα της ενεργού αμεροληψίας και της μη συμμετοχής στις κομματικές διαμάχες. Είμαστε μία “Δεξαμενή Σκέψης” υπέρ του δημοσίου συμφέροντος και της Κοι-νωνίας Πολιτών με υπέρβαση των γνωστών διαχωριστικών γραμμών και κεντρικό άξονα την ουσιαστική και πρακτική ανεξαρτησία μας. Πυ-ξίδα μας η συλλογική ενασχόληση με τα κοινά και τον δημόσιο χώρο χωρίς κομματικές εντάξεις και η δι-άθεσή μας να επιτύχουμε μια “τέχνη του Βίου” που προσθέτει δίπλα από την επαγγελματική ενασχόληση του καθενός την αναζήτηση μιας δημι-ουργικής ισορροπίας του ιδιωτικού με το δημόσιο. Η Κοινωνία Πολι-τών και οι ΜΚΟ –ανάμεσά τους και η Ένωση Πολιτών για την ΠΑ-ΡΕΜΒΑΣΗ- απέδειξαν ότι κάτι τέ-τοιο είναι δυνατόν και μάλιστα πολ-λαπλασιαστικά επωφελές για όλους.

Όχι στην κομματικο-κρατία, ναι στην ομαλή κομματική Δημοκρατία

Η μακροβιότητα της ΠΑΡΕΜ-ΒΑΣΗΣ ως μια ανεξάρτητη από τα κόμματα και το κράτος ένωση πολι-τών ήταν στην αρχή μια ελάχιστα πι-στευτή επαγγελία. Για μερικούς ήταν μια ρομαντική προσδοκία μίας “ελίτ” διανοουμένων ξεκομμένης από τις σκληρές πραγματικότητες του κυνι-κά ολιγοπωλιακόυ δικομματισμού, για τους περισσότερους όμως ήταν μια προσπάθεια αξιοποίησης και διεμβολισμού του δικομματισμού που κατέρρεε. Και οι μεν και οι δε αποδείχθηκε ότι έκαναν λάθος. Όχι μόνον γιατί η ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ επέ-ζησε συνεχίζοντας την ανεξάρτητη δράση της παρότι ο δικομματισμός δεν κατέρρευσε αλλά επίσης γιατί υποβάθμιζαν συστηματικά και δεν κατανοούσαν τον ρόλο της βαθύτε-ρης υποδομής του. Την κομματικο-κρατία. Η κομματικοκρατία αποτελεί ελληνική παραφθορά της κομματι-κής δημοκρατίας ευρωπαϊκού τύ-που και διακρίνεται από αυτήν στο μέτρο που επεκτείνει υπερβολικά την παρέμβαση των κομμάτων σε όλους τους χώρους της κοινωνικής, οικονομικής και πολιτιστικής ζωής πολύ πέραν της φυσιολογικής για μια δημοκρατία δραστηριότητά τους στην διαχείριση της εξουσίας στην κεντρική πολιτική σκηνή. Αποτελεί κυρίως ελληνική παντέντα και είναι το κρυμμένο μυστικό που τροφοδοτεί την συνεχιζόμενη εκλογική επιτυχία

των δύο κομμάτων εξουσίας παρόλα τα προβλήματα που έχει προκαλέσει με τα συνεχή δημοσιονομικά ελ-λείμματα, το υπέρογκο χρέος, την δι-αφθορά και την εμφανή έλλειψη επι-τελικής οργανωτικότητας στο κράτος. Μαζί με την πελατειακή λογική στην διαχείριση των υποθέσεων του κρά-τους η κομματικοκρατία αποτελεί την βασική συνταγή διακυβέρνησης τουλάχιστον από το 1974 και μετά την σταδιακή αποχώρηση του τριπόλου Παλάτι – Στρατός – Ξένες Δυνά-μεις (ΗΠΑ) από τον κεντρικό χώρο της εξουσίας στην καρδιά του κρά-τους. Τα πρώτα δεκαπέντε χρόνια μάλιστα θα μπορούσαμε να πούμε ότι είχε και μερικές παρεπόμενες θετικές πλευρές που ευνόησαν την σταθερή εγκαθίδρυση της Γ΄ Ελλη-νικής Δημοκρατίας που παραμένει η καλύτερη αντιπροσωπευτική δη-μοκρατία κοινοβουλευτικού τύπου με ομαλή εναλλαγή κυβερνήσεων που γνώρισε η χώρα στα 188 χρόνια της ελεύθερης ύπαρξής της. Από το 1990 όμως η κομματικοκρατία εμποτισμένη πλέον στον βαθύ πυ-ρήνα του κράτους στραγγαλίζει κάθε πραγματική εκσυγχρονιστική προ-σπάθεια και επιβάλλει μία ατελείωτη σειρά εξαγγελιών που διαψεύδονται ανά επταετία -αυτός είναι ο σταθερός εκλογικός κύκλος εναλλαγής μετά το 1974- στα πλαίσια ενός τεχνητού συ-γκρουσιακού καθεστώτος των δύο κομμάτων εξουσίας συμπληρωμέ-νου από τα μονίμως διαμαρτυρόμε-να δύο κόμματα της αριστεράς και τα

3Κοινωνία Πολιτών -

θνησιγενή ανά 5ετία μικρότερα πο-λιτικά εγχειρήματα. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να διευκρινήσουμε ότι για μας η κομματικοκρατία δεν πρέπει να ταυτίζεται με τον Δικομματισμό. Θα μπορούσε να υπάρχει ένας “υγι-ής” Δικομματισμός χωρίς την βο-ήθεια της κομματικοκρατίας ιδίως στο μέτρο που θα συνδυαστεί με την εσωτερική δημοκρατική αναγέννη-ση των πολιτικών κομμάτων και την ανάπτυξη του Διαλόγου ανάμεσα στις πολιτικές δυνάμεις. Αυτό είναι άλλωστε και το άμεσα ζητούμενο στο πολιτικό σύστημα της χώρας που έχει φθάσει στα όρια του κάτω από το βάρος των επαναλαμβανόμενων σκανδάλων (Siemens, Βατοπέδι, κ.α.) που αφορούν ολόκληρη την περίο-δο μετά το 1990. Η κατάσταση τείνει να γίνει βαρετά επαναλαμβανόμενη και θα μπορούσε κάποιος να την αγνοήσει απομακρυνόμενος αν δεν επρόκειτο για το μέλλον και την επι-βίωση της χώρας. Και την εντελώς αδικαιολόγητη πλέον υποβάθμιση της ποιότητας της καθημερινής μας ζωής. Γιατί η Ελλάδα έχει ολοκλη-ρώσει προ πολλού την εθνική της συγκρότηση, είναι εδώ και 30 χρόνια μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, εί-ναι σχετικά πλούσια χώρα -28η στην κατάταξη της Ανθρώπινης Ανάπτυ-ξης του ΟΗΕ-, γεμάτη από “νησίδες ποιότητας” και ανεκμετάλλευτες δυ-νατότητες.

Η Κοινωνία Πολι-τών γέρνει την πλάστιγγα προς τον πολίτη

Ισχυριζόμαστε λοιπόν ότι αν δεν περιοριστεί η κομματικοκρατία μέσα από τον συνειδητό αυτοπεριορισμό της εξουσίας του εκάστοτε κυβερ-νώντος κόμματος, τότε οποιαδήποτε προσπάθεια ουσιαστικού εκσυγ-χρονισμού της χώρας μετά από ένα σύντομο διάλειμμα θα επανέρχεται σταθερά στο σημείο μηδέν. Είναι κάτι που μάλλον οδυνηρά έχουν κα-τανοήσει οι πρωθυπουργοί τουλάχι-στον της τελευταίας 15ετίας. Επειδή όμως τα κόμματα εξουσίας ως πο-λιτικοί οργανισμοί ολιγοπωλιακής ιδιοποίησης του κρατικού μερίσμα-τος δεν δείχνουν καμιά διάθεση αυ-τόβουλης παράδοσης στην κοινωνία αυτού του συγκριτικού τους πλεο-νεκτήματος σκεφτήκαμε ότι θα μπο-ρούσαν να το πράξουν μόνο κάτω από την πίεση της κοινής γνώμης και των πολιτών. Προτείναμε λοιπόν μαζί με άλλες ΜΚΟ της Κοινωνίας Πολιτών τέσσερις δρόμους σταδια-κής προσαρμογής:

α) Υιοθέτηση και σωστή λειτουρ-γία Ανεξάρτητων Διοικητικών Αρ-χών με μεταβίβαση αρμοδιοτήτων και παράλληλο έλεγχο και εποπτεία του ελληνικού Κοινοβουλίου. Δεν είναι τυχαίο ότι η ιδρυτική παρεμβα-τική πράξη της ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ ήταν η προώθηση το 1997 του Συ-νηγόρου του Πολίτη που ήταν επι-τυχής και ο δημόσιος αυτός θεσμός αποτελεί πλέον ένα ανεκτίμητο όπλο στα χέρια χιλιάδων πολιτών απέναντι στην κρατική αυθαιρεσία και κακοδι-οίκηση. Ακολούθησε η δημιουργία

19 άλλων ΑΔΑ, αρκετές από τις οποίες έχουν Ρυθμιστικό Χαρακτή-ρα και η ίδρυση των οποίων επιβάλ-λονταν από το κοινοτικό Δίκαιο για την ρύθμιση των απελευθερώμενων αγορών (τηλεπικοινωνίες, ενέργεια, κλπ). Πολλές από αυτές λειτουρ-γούν καλά, άλλες έχουν υποβαθμι-στεί ή διαλυθεί. Τα κόμματα εξου-σίας δείχνουν αμφιθυμία απέναντι στον περιορισμό των εξουσιών τους. Για τρεις μάλιστα Ανεξάρτητες Αρ-χές την ίδρυση των οποίων είχαμε προτείνει πριν από δέκα χρόνια δεν έχει υπάρξει ούτε καν κουβέντα. Την Αρχή για το πολιτικό χρήμα και τα οικονομικά των κομμάτων, την Αρχή για τα Δημόσια Έργα και την Αρχή για την Εθνική Στατιστική Υπηρε-σία. Υπάρχουν βεβαίως κάποια μει-ονεκτήματα με την λειτουργία των ΑΔΑ (πολυδιάσπαση και διαφορο-ποίηση της παραδοσιακής κρατικής εξουσίας, δυσκολία εποπτείας από την Βουλή) αλλά τα οφέλη από τον περιορισμό της κομματικοκρατίας είναι πολλαπλάσια.

β) Ο δεύτερος δρόμος που προ-τείνουμε είναι ΔΙΑΛΟΓΟΣ και ΔΙΑΒΟΥΛΕΥΣΗ παντού. Σε όλα τα νομοσχέδια και τις κυβερνητικές πρωτοβουλίες, σε όλα τα μέσα (ρα-διοτηλεόραση, διαδίκτυο, γραπτός τύπος) με ένα συτηματικό τρόπο που θα καταλήγει σε συμπεράσμα-τα εντός συγκεκριμένου χρονικού ορίου. Και εδώ υπάρχουν μειονε-κτήματα (καθυστέρηση νομοθεσίας, υπερβολική προσχηματική φλυα-


ρία, επιτροπολογία) αλλά τα οφέλη από το σπάσιμο των στεγανών και την σταδιακή προώθηση της ουσι-αστικής ΣΥΝΑΙΝΕΣΗΣ σε ένα πολιτικό σύστημα που παραμένει αναίτια συγκρουσιακό είναι και πάλι πολλαπλάσια.

Η Κοινωνία Πολιτών και το υπεύθυνο Επιχει-ρείν παράγοντες ισορρο-πίας

γ) Ο τρίτος άξονας δράσης της ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ δεν αφορά το κράτος ή την αγορά αλλά τον τρίτο τομέα της Κοινωνίας Πολιτών. Εν-δυνάμωση και πολλαπλασιασμός των Μη Κυβερνητικών Οργανώσε-ων (ΜΚΟ) και της Κοινωνίας Πο-λιτών ως εξισορρόπητικό αντίβαρο του ολιγοπωλιακού χαρακτήρα της κομματικοκρατίας ήταν η κεντρική ιδέα και στόχος της ΠΑΡΕΜΒΑ-ΣΗΣ. Προώθηση επίσης της Βιώ-σιμης Ανάπτυξης με προστασία του περιβάλλοντος ως ένα νέο αναπτυξι-ακό μοντέλο που θα περιλαμβάνει την αυτόνομη δράση των πολιτών με νέους τρόπους ζωής και μια άλλη σχέση με την καθημερινότητά μας ήταν το μήνυμα. Σ’ αυτόν τον τομέα ο δρόμος που έχει διανυθεί από το 1995 είναι μακρύς. Έχε καταγραφεί η ίδρυση περίπου 30 χιλιάδων ΜΚΟ κάθε μορφής, 300 από αυτές έχουν ήδη μια σημαντική δραστηριότητα στην δημόσια σκηνή. Απασχολούν περίπου 10 χιλιάδες αμειβόμενο προσωπικό, κινητοποιούν πάνω από

30 χιλιάδες εθελοντές και μέλη και παράγουν ένα δύσκολο να αποτι-μηθεί σε αξία κοινωνικό κεφάλαιο, εξαιρετικά χρήσιμο σε μια κοινωνία όπως η ελληνική με χαμηλό επίπε-δο εμπιστοσύνης και συνεργασίας. Το οικολογικό τμήμα της Κοινωνίας Πολιτών έχει εγγράψει στην Ευρώ-πη αλλά και στην χώρα μας μια με-γάλη επιτυχία, σπάνια στα ιστορικά χρονικά: την κεντρική κατοχύρωση στην πολιτική ατζέντα αλλά και στην καθημερινή συνείδηση των πολι-τών, την πράσινη πολιτική και το οικολογικό αποτύπωμα του καθενός ξεχωριστά. Τα γραπτά αλλά και οι παρεμβάσεις του ιδρυτικού μας μέ-λους Σπήλιου Παπασπηλιόπουλου για την οικολογία και την Κοινωνία Πολιτών νομίζουμε ότι αναγνωρί-ζονται από όλους τους γνωρίζοντες ότι είχαν μια σημαντική συνεισφο-ρά στην ανάπτυξη του οικολογικού κινήματος. Αλλά και στην ανάδειξη της έννοιας της Κοινωνίας Πολιτών η ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ μέσα από συνέ-δρια, εκδηλώσεις, εκδόσεις –όπως το περιοδικό που κρατάτε στα χέρια σας- συγκεντροποίησε και πολλα-πλασίασε την ισχύ των εκατοντάδων άρθρων και προτάσεων των βασικών μελών της σε επιστημονικά περιοδι-κά ή τα έντυπα μεγάλης κυκλοφορί-ας. Ένας κεντρικός κορμός βασικών ιδεών έχει ήδη διαμορφωθεί και με μια σύντομη περιδιάβαση στους δι-άφορους τομείς όπως τον επιστημο-νικό σχολιασμό (Νίκος Μουζέλης, Λουκάς Τσούκαλης, Νικηφόρος

Διαμαντούρος, Πάνος Καζάκος, Χρήστος Διαμαντόπουλος, Θάνος Βερέμης, Γιώργος Παγουλάτος, Λίνα Παπαδοπούλου, Ηλίας Μόσ-σιαλος, Αντώνης Μακρυδημήτρης, Χαρίδημος Τσούκας, Δημήτρης Σωτηρόπουλος, κ.α.), την δημοσιο-γραφική κριτική (Περικλής Βασιλό-πουλος, Αντώνης .Παπαγιαννίδης), την έρευνα (Βασίλης Μαγκλάρας, Στέλλα Λαδή, Σωκράτης Κονιόρ-δος, κ.α.), βλέπει κανείς ότι τα μέλη και οι φίλοι της ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ δημοσιεύουν συστηματικά άρθρα ή εκπέμπουν ραδιοτηλεοπτικά συνο-μιλώντας κάθε εβδομάδα με δεκάδες χιλιάδες συμπολίτες μας αναπτύσσο-ντας τον δημόσιο διάλογο.

Σ’ αυτό το ανοδικό κύμα της Κοινωνίας Πολιτών -που βρίσκεται ακόμη στην αρχή του- νομίζουμε ότι έχουμε συντελέσει και εμείς στο μέ-τρο των δυνάμεων μας αλλά κυρίως έχουμε επωφεληθεί συλλογικά ως ένωση πολιτών. Είναι ίσως το σημα-ντικότερο μυστικό για την μακροβιό-τητά μας. Και την ανεξαρτησία μας.

Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη και Δημιουργι-κός Καπιταλισμός

δ) Τέλος ο τέταρτος άξονας δρά-σης μας αφορά τον ιδιωτικό τομέα και την αγορά. Προτιμούμε και προ-τείνουμε ένα Δημιουργικό Καπιτα-λισμό με “ανθρώπινο πρόσωπο” γι’ αυτό θεωρούμε την Εταιρική Κοι-νωνική Ευθύνη των επιχειρήσεων ως μια καθοριστική πρωτοβουλία


για το μέλλον του οικονομικού συ-στήματος και την έξοδο από την κρίση αλλά και για την ριζική καινο-τομία και αναγέννηση της επιχειρη-ματικότητας. Το επιχειρείν εκτός από το κοινωνικό του πρόσωπο στις δρα-στηριότητες της αγοράς μπορεί να πάρει και την μορφή της κοινωνικής επιχειρηματικότητας αναπτύσσοντας τον τρίτο -ή κατ’ άλλους και τέταρ-το- τομέα της οικονομίας δίνοντας διέξοδο στην μείωση της ανεργίας των ευπαθών κοινωνικών ομάδων και πλουτίζοντας την πλουραλιστι-κή δομή της σύγχρονης Βιώσιμης Ανάπτυξης.

“ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ 2021”, ο νέος ορίζοντας

Κλείνοντας αυτό το πρώτο απο-λογιστικό σημείωμα για την 15ετία θελήσαμε να ποσοτικοποιήσουμε την δράση μας για να αναδείξουμε και το σκέλος της συνεισφοράς όλων των μελών και εθελοντών μας –και όλοι, μα όλοι συνεισφέρουν εθελοντι-κά χωρίς συστηματική αμοιβή- στην παραγωγή του έργου μας. Δεκαπέ-ντε τεύχη του περιοδικού “ΚΟΙ-ΝΩΝΙΑ ΠΟΛΙΤΩΝ”, 430 εκδό-σεις της ηλεκτρονικής βιβλιοθήκης ιδεών e-Library που αποστέλλεται κάθε Πέμπτη σε 1.750 μέλη/φίλους και μία φορά τον μήνα σε 5.200 ψη-φιακούς παραλήπτες, 386 εκδόσεις του e-Newsletter, 5 εκδόσεις του ηλεκτρονικού e-Κοινωνία Πολιτών, 60 εκδηλώσεις στην Αθήνα και την περιφέρεια, 15 συνέδρια και ημε-

ρίδες, διαχείριση των δύο site μας www.koinoniapoliton.gr και www.paremvassi.gr με 1.285.597 unique visitors –δηλαδή έχουμε δεχθεί την επίσκεψη τουλάχιστον 500.000 επι-σκεπτών εκ των οποίων το 20% προ-έρχεται από χώρες εκτός της Ελλά-δας- από το 2.000 έως σήμερα, 220 εσωτερικές συσκέψεις και σεμινάρια. Και όλα αυτά για ένα κόστος που δεν ξεπερνά τα 350.000€ για την τελευ-ταία δεκαετία. Η χρηματοδότησή του προήλθε κατά 70% από τις διαφημί-σεις/χορηγίες επιχειρήσεων στο πε-ριοδικό στην έντυπη και ηλεκτρονι-κή μορφή του και τις συνδρομές στα e-Newsletter μας –ο πλήρης κατάλο-γος των υποστηρικτών υπάρχει στην ταυτότητα του περιοδικού Κοινωνία Πολιτών- και το υπόλοιπο 30% προ-ήλθε από τις συνδρομές των μελών μας με ιδιαίτερη συνεισφορά ενός στενού πυρήνα ιδρυτικών μελών και Διακεκριμένων Χορηγών. Εάν κάνουμε συγκριτική αναγωγή του κόστους ανά παραγόμενο προϊόν θα δούμε ότι η παραγωγικότητα της Ένωσης είναι 300 φορές πάνω από τον εθνικό μέσο όρο. Ούτε συζήτηση για σύγκριση με την παραγωγικότη-τα των δημόσιων υπηρεσιών αλλά είναι επίσης πολύ πάνω και από τις πιο προχωρημένες και παραγωγικές ελληνικές ιδιωτικές επιχειρήσεις παροχής υπηρεσιών. Η συζήτη-ση βέβαια βρίσκεται στις χιλιάδες ώρες υψηλά ειδικευμένης εργασίας που παρέχονται εθελοντικά δωρεάν και αλληλεπιδρούν συλλογικά στα

πλαίσια των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων της Κοινωνίας Πολι-τών που παράγουν πραγματικό και απτό κοινωφελές έργο και στηρίζο-νται κυρίως στον εθελοντισμό. Αλλά αυτή είναι η δύναμη, η ιδιόμορφη καινοτομία και το συγκριτικό πλεο-νέκτημα της Κοινωνίας Πολιτών. Η παροχή δωρεάν εργασίας και ιδεών στα πλαίσια της εγχρήματης οικο-νομίας της ύστερης νεωτερικότητας φαντάζει παράδοξη. Και όμως συμ-βαίνει και παρέχεται μαζικά. Ίσως γιατί η συμμετοχή στα κοινά είναι μια ριζική ανάγκη, ίσως γιατί οι πα-ρέχοντες λαμβάνουν σε ανταπόδοση ικανοποίηση και νόημα ζωής, ίσως και τα δύο και άλλα πολλά αλλά πά-ντως συμβαίνει. Οι διαχειριστές της πολιτικής εξουσίας και της οικονο-μίας αναγκασμένοι να ακολουθούν την απόλυτη εργαλειακότητα του συμφέροντος άργησαν να το καταλά-βουν γιατί τους φαίνονταν απίστευτη και ανεξήγητη αυτή η εξέλιξη των σύγχρονων κοινωνιών. Όπως ανε-ξήγητη φαίνεται και μία άλλη τάση των νέων που εμφανίζεται στο Δια-δίκτυο και στους ιστοχώρους κοινω-νικής δικτύωσης. Οι νέοι θέλουν η χρήση βασικών υπηρεσιών του δια-δικτύου να είναι δωρεάν. Προσφέ-ρουν εθελοντική εργασία δωρεάν και διεκδικούν το δωρεάν σε τομείς που θεωρούν δικούς τους εν έιδει νέων δημόσιων αγαθών. Αυτό δεν πρέπει να ταυτιστεί με την συνειδητή “στρατηγική του τζαμπατζή” –τόσο διαδεδομένη στην Ελλάδα αλλά όχι


στους νέους- που προϋποθέτει πα-ρανομία και κέρδος εις βάρος των άλλων. Εν πάσει περιπτώσει πολι-τικοί και επιχειρηματίες φαίνεται ότι ήδη αρχίζουν να καταλαβαίνουν τις αλλαγές. Ιδίως κάτω από την πίεση της τάσης αποχής των πολιτών από τις επίσημες εκλογικές αναμετρή-σεις και την δυσπιστία τους απέναντι σε μια κατανάλωση χωρίς νόημα. Εμείς βεβαίως δεν έχουμε τέτοια προβλήματα. Προσπαθούμε να πα-ράγουμε συλλογικά μια εναλλακτική συμμετοχή στα κοινά. Και πιστεύου-με σ’ αυτό που κάνουμε και αυτό μας αρκεί. Γι΄ αυτό ετοιμάζουμε ένα πρό-γραμμα για την προσεχή 10ετία που θα είναι ένα διαδικτυακό και “φυσι-

κό” φόρουμ ιδεών και προτάσεων με τίτλο: “ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ 2021” και θα ξεκινήσει στις αρχές του 2010. Μην ξεχνάτε ότι το 2021 κλείνουμε 200 χρόνια ελεύθερης ύπαρξης του νεοελληνικού κράτους. Ευκαιρία λοιπόν για νέους στόχους. Άλλωστε τα τελευταία 10 χρόνια λέμε σταθερά τα ίδια πράγματα. Σεβασμός και εν-δυνάμωση του πολίτη, Ανεξάρτητες Διοικητικές Αρχές, Διάλογος πα-ντού, Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη. Αν εξαιρέσουμε το τελευταίο ζήτημα όπου σημειώνονται θετικές εξελίξεις με την κινητοποίηση των ελληνικών ιδιωτικών επιχειρήσεων στα άλλα τρία μέτωπα έχουμε ένα συνεχές μπρος - πίσω. Θα καταλάβουν άρα-

γε τα ελληνικά πολιτικά κόμματα και ιδίως τα δύο κόμματα εξουσίας ότι εξαντλούν επικίνδυνα τα αποθέμα-τά τους και τις αντοχές της χώρας; Ποιος ξέρει. Εμείς πάντως παρόλες τις χρόνιες εκκρεμότητες θα προχω-ρήσουμε μαζί με τις δεκάδες ή και εκατοντάδες ΜΚΟ που παράγουν έργο, τα επιστημονικά ινστιτούτα, τα πανεπιστήμια που τιμούν τον ρόλο τους και τις επιχειρήσεις που είναι ανοικτές στο αύριο και τον κόσμο στην διατύπωση των κρίσιμων ζη-τημάτων του αύριο. Που είναι ήδη εδώ. Ελπίζοντας ότι οι εκλογές θα βοηθήσουν την χώρα να προχωρή-σει προς τα εμπρός.


Η Ένωση Πολιτών για την ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ, ένα μη

κερδοσκοπικό σωματείο πολιτών, από την πρώτη στιγμή της ίδρυσής της το 1995 κράτησε την ίδια σταθερή θέση μη εμπλοκής στον κομματικό ανταγωνισμό σε όλες τις εκλογικές αναμετρήσεις που διεξήχθησαν στην χώρα (1996, 2000, 2004, 2007). Την ίδια ακριβώς στάση θα τηρήσει και στις προσεχείς εκλογές ακολουθώ-ντας τις πάγιες αρχές της που είναι:

α) Τήρηση αποστάσεων και μη εμπλοκή στον κομματικό ανταγωνι-σμό για την διεκδίκηση της κυβερ-νητικής εξουσίας. Πάγια θέση της ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ είναι ότι ένα από τα κεντρικότερα προβλήματα της χώρας είναι η γενικευμένη κομ-ματικοκρατία που δεν πρέπει όμως να ταυτίζεται με την καθόλα θεμιτή κομματική διάρθρωση του πολιτι-κού συστήματος σε μία Σύγχρονη Δημοκρατία. Λέμε όχι στην κομμα-τικοκρατία, ναι υπό όρους στην κομ-ματική Δημοκρατία εντός των ορίων του Συντάγματος τονίζοντας ότι αυτή η τελευταία πρέπει να συμπληρω-θεί με νέους Διαβουλευτικούς και Συμμετοχικούς θεσμούς υπέρ της ενδυνάμωσης του Πολίτη και της Κοινωνίας Πολιτών.

β) Διεκδικούμε το δικαίωμα μαζί με άλλες ΜΚΟ να ακούγονται οι απόψεις μας στο Δημόσιο Διάλο-γο που κορυφώνεται στον προεκλο-

γικό αγώνα. Αργά ή γρήγορα ελπί-ζουμε να θεσμοποιηθεί ο ρόλος των ΜΚΟ ως «Αμερόληπτων Τρίτων» στον Δημοκρατικό Διάλογο για την καλύτερη διακυβέρνηση της χώρας πριν την κάλπη όπως επίσης και στις 1.460 περίπου ημέρες που τυπικά μεσολαβούν ανάμεσα σε 2 διαδοχι-κές εκλογές. Η ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ ήδη από το 1997 έχει εκπονήσει ένα «Δωδεκάλογο Θέσεων της Κοινω-νίας Πολιτών προς υιοθέτηση από τα πολιτικά κόμματα και την κυβέρνη-ση» που σταθερά επικαιροποιεί και προβάλλει πριν και μετά τι εκλογές.

γ) Αν και ως Ένωση Πολιτών δεν εκφράζουμε συλλογικά την προτίμησή μας για συγκεκριμένα πολιτικά κόμματα και δεν παίρνουμε μέρος ως ομάδα σε εκλογές εθνικού ή τοπικού χαρακτήρα εκφράζουμε όμως παγίως την προτίμησή μας για μεμονωμένα άτομα υποψηφίους όλων των πολιτικών χώρων που έχουν αποδεδειγμένα με πράξεις και λόγια υποστηρίξει την λογική της Κοινωνίας Πολιτών.

Άλλωστε όπως συνέβη και στις 3 προηγούμενες εκλογές αρκετά μέλη και φίλοι της ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ συμμετείχαν στους εκλογικούς συν-δυασμούς των τριών κοινοβουλευ-τικών κομμάτων που έχουν γενικά εκφραστεί υπέρ της Κοινωνίας Πο-λιτών (ΝΔ, ΠΑΣΟΚ και ΣΥΝ) όπως επίσης και στους συνδυα-

σμούς μικρότερων κομμάτων.δ) Οι παραπάνω πάγιες αρχές

της ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ θα παρα-μείνουν λογικά αμετάβλητες εκτός αν επισυμβεί κάποια ριζική αλλαγή πανευρωπαικού χαρακτήρα που θα επηρεάσει τη μορφή του πολιτικού παιχνιδιού. Η οικοδόμηση ενός ουσιαστικού Ευρωπαικού Δημόσι-ου Χώρου, η ανάπτυξη πραγματικά πανευρωπαικών πολιτικών σχημα-τισμών και η πλαισίωση του εθνικού πολιτικού πεδίου με ένα ευρύτερο πανευρωπαικό θα αλλάξει καθορι-στικά την έννοια της διεκδίκησης της εξουσίας αλλά και της δημοκρατίας και της Κοινωνίας Πολιτών. Αυτό όμως είναι κάτι που προς το παρόν φαντάζει ως μια εξαιρετικά απομα-κρυσμένη εκδοχή.

ε) Τέλος είναι αυτονόητο ότι η ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ πιστεύει ότι όλοι οι πολίτες πρέπει να ασκήσουν το εκλογικό τους δικαίωμα που εκτός από δικαίωμα είναι υποχρέωση και ευθύνη. Η ψήφος παραμένει πάντα το μεγάλο όπλο του πολίτη. Θεωρη-τικά οι πολίτες για μια μέρα και μέσα σε μια μέρα μπορούν να αλλάξουν τα πάντα. Ακόμα και μόνο στην θεωρία είναι μία δυνατότητα που βρίσκεται στην καρδιά της Σύγχρονης Δημο-κρατίας και της οπτικής της Κοινω-νίας Πολιτών.

Η ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ ΚΑί οί ΕθΝίΚΕΣ ΕΚλοΓΕΣΔίΕΚΔίΚΗΣΗ ΑλλΑ ΜΗ ΕΜΠλοΚΗ ΣτοΝ ΚοΜΜΑτίΚο

ΑΝτΑΓΩΝίΣΜο ΕίΝΑί οί ΣτΑθΕΡΕΣ ΑΡΧΕΣ ΜΑΣ

Ο Σπήλιος Παπασπηλιό-πουλος, με την μακρόχρονη

πολιτική του δράση, την ενεργό συμ-μετοχή του στα κοινά και τον ρηξι-κέλευθο λόγο του έχει προσφέρει ανεκτίμητες υπηρεσίες στο σύγχρο-νο δημόσιο βίο. Για την “Ένωση Πο-λιτών για την ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ” ο Σπήλιος υπήρξε ιδρυτικό μέλος και επίτιμο μέλος του Δ.Σ. και τη στήρι-ξε καθοριστικά στην προσπάθειά της να προωθήσει τόσο σε θεωρητικό, όσο και σε πρακτικό επίπεδο, την έννοια της Κοινωνίας Πολιτών στη χώρα μας. Ο Σπήλιος ήταν από τους πρώτους Έλληνες διανοούμενους που συνέλαβαν την σημασία ενδυ-νάμωσης της Κοινωνίας των Πολι-τών και το ρόλο της στον ουσιαστικό εκδημοκρατισμό του ελληνικού πο-λιτικού συστήματος και, όπως φαίνε-ται και από τα άρθρα του που έχουν συμπεριληφθεί σ’ αυτό τον τόμο, εξί-σου έχει συμβάλει και στην ανάδει-ξη των προβλημάτων που αφορούν στην προστασία του περιβάλλοντος. Άλλωστε, ο ίδιος υπήρξε εμπνευ-στής και διευθυντής του πρώτου ση-μαντικού οικολογικού περιοδικού στην Ελλάδα με τίτλο “Οικολογία και Περιβάλλον”. Ως διακεκριμένος οικονομολόγος συνέδεσε την έννοια της οικολογίας με την οικονομική επιστήμη κυρίως μέσα και από τις διάφορες περί ανάπτυξης θεωρίες. Ήταν από τους πρώτους που ει-

σήγαγαν την έννοια της αειφόρου ανάπτυξης και ευαισθητοποίησε το ελληνικό κοινό σχετικά με την ανά-γκη απομάκρυνσης από το μοντέλο της αντιοικολογικής, “γκρίζας” ανά-πτυξης, που ακολουθήθηκε από όλες τις ελληνικές κυβερνήσεις στο παρελθόν και εξακολουθεί να προ-ωθείται και σήμερα. Ήταν και παρα-μένει πάντα ένα “ζώον πολιτικόν” με την αριστοτελική σημασία του όρου, ένας πολίτης που δεν τον απασχόλη-σαν ποτέ χρήματα ή οφίκια, αν και θα μπορούσε να τα έχει απλόχερα αν το επιθυμούσε• ένας πολίτης που έζησε και πάλεψε με απόλυτη ανιδιοτέλεια για την κοινωνία και το καλό αυτού του τόπου.

Ο Βίκτωρ Παπαζήσης ήταν ιδρυτικό μέλος της Ένωσης από το 1995 και σταθερά μέλος του Δ.Σ. από τότε. Ήταν επίσης μέλος της Συντακτικής Επιτροπής του Περι-οδικού «Κοινωνία Πολιτών» και βασικός συντελεστής για την έκδοσή του ενώ οι «Εκδόσεις Παπαζήση» υποστηρίζουν ανελλιπώς την έκδο-ση του περιοδικού μέχρι σήμερα. Ο Βίκτωρας ήταν ένα παράδειγμα ενεργού πολίτη, πρωτοπόρος της ανεξάρτητης Κοινωνίας Πολιτών πέρα από κοντόθωρες κομματικές δεσμεύσεις και στενόμυαλες ιδεο-λογίες την ίδια στιγμή που η φιλο-σοφημένη «Τέχνη της Ζωής» που τον χαρακτήριζε τον έκανε εξαιρετικά

αγαπητό όχι μόνο στους φίλους του αλλά και σε όσους τύχαινε να τον γνωρίσουν. Ήταν λάτρης της δρά-σης, της κριτικής σκέψης και της καλής ζωής μέσα σε δύσκολους και-ρούς. Ήταν ασυμβίβαστος απέναντι στον αυταρχισμό της Χούντας αλλά και απέναντι στους παραλογισμούς του μεταπολιτευτικού κράτους την ίδια ώρα που πρότεινε πάντα λύσεις για την συλλογική και ανεξάρτητη κινητοποίηση των πολιτών. Είχε πρωτοποριακές ιδέες είτε στην δρά-ση του ως πολίτης είτε στον επαγγελ-ματικό τομέα ως εκδότης συνεχίζο-ντας την παράδοση των «Εκδόσεων Παπαζήση» που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη και εξέλιξη των ιδεών και του Δημοσίου Διαλόγου στην σύγχρονη Ελλάδα. Με λίγα λόγια, ο Βίκτωρ Παπαζήσης έζησε την ζωή του με τόλμη, θάρρος και δύναμη και θα τον θυμόμαστε όλοι με αγάπη και νοσταλγία.

Tο Δ.Σ. και όλα τα μέλη της Ένωσης.

ο ΣΠΗλίοΣ ΚΑί ο ΒίΚτΩΡΑΣ ΔΕΝ ΕίΝΑί ΠίΑ ΚοΝτΑ ΜΑΣ

οί ΠΡΫΠοθΕΣΕίΣ τΗΣ ΑΝΕΞΑΡτΗΣίΑΣ

Η Ένωση Πολιτών για την Παρέμβαση είναι, όπως γνωρί ζετε, μία από τις μακροβιότερες και πιο έγκυρες ανεξάρτη τες μη κυβερνητικές μη κερδοσκοπικές οργα-νώσεις στην χώρα και κλείνει φέτος 14 χρόνια δράσης. Η συμμετοχή και η δραστηριοποίηση σε αυτήν είναι εθε-λοντική και για την δράση τους αυτή τα μέλη της δεν λαμβάνουν αμοιβή. Αντιθέτως συνεισφέρουν σε προσωπικό χρόνο ενέργεια και πόρους.

Στο διάστημα αυτό, προκειμένου να καλυφθούν τα στοιχειώδη έξοδα λειτουργίας της, στηρίχθηκε οικονομικά στις συνδρομές των μελών της, στις δωρεές μελών, φίλων και υποστηρικτών της καθώς και στα έσοδα από τις διαφη-μίσεις που δημοσιεύονται στο περιοδικό της ΚΟΙΝΩ-ΝΙΑ ΠΟΛΙΤΩΝ και τις συνδρομές του e-News letter.

Με αφορμή την συνεχή επέκταση των δραστηριοτή-των μας στο Διαδίκτυο και το ηλεκτρονικό e-News letter. - εθε λοντική και αυτή συνεισφορά ομάδας μελών της ΠΑ-ΡΕΜΒΑΣΗΣ - θα θέλαμε να σας καλέσουμε, εφόσον το επιθυμείτε, να συνεισφέρετε στην προσπάθεια αυτή, επιλέ-γοντας μία από τις παρακάτω δυνατότητες:

1. Ετήσια συνδρομή στο περιοδικό και στο εβδομαδιαίο e-News letter: 35 ευρώ.2. Ετήσια συνδρομή μέλους που περιλαμβάνει συνδρομή στο περιοδικό και στο εβδομαδιαίο e-News letter : 75 ευ-ρώ.3. Ετήσια συνδρομή υποστήριξης που περιλαμβάνει επί-σης την συνδρομή στο περιοδικό και στο εβδομαδιαίο e-News letter: 100 ευρώ.4. Δωρεά: Χορηγού 500 ευρώ - Διακεκριμένου Χορηγού πάνω από 1500 ευρώ.

Για τον σκοπό αυτό μπορείτε να έρθετε σε επαφή μαζί μας μέσω e-mail στο [email protected] ή τηλε φωνικά στο 210-3616254.

Σημειώστε και τους αριθμούς των τραπεζικών λογαρια-σμών:ΕΜΠΟΡΙΚΗ: 52063761 ΑLPHA: 115-00-2002-017323 Σημείωση: Ειδοποιήστε μας τηλεφωνικά για την κατάθεση.

Μέλη Διοικητικού ΣυμβουλίουΝίκος Μουζέλης Πρόεδρος

Περικλής Βασιλόπουλος Α/πρόεδρος Νίτα Κυριακοπούλου Γ. Γραμματέας

ΜέληΣτέλλα Λαδή

Χρήστος ΔιαμαντόπουλοςΝατάσσα Λαδοπούλου Ηλίας Μόσσιαλος (αν.)Σωκράτης Κονιόρδος Λίνα Παπαδοπούλου

Θανάσης Παπαντωνόπουλος

Επίτιμα μέλη Λουκάς Τσούκαλης πρ.Πρόεδρος Δ.Σ.

Νικηφόρος Διαμαντούρος πρ. Γ. ΓραμματέαςΡιχάρδος Σωμερίτης πρ. Α/πρόεδρος

Κώστας ΖέποςΠωλίνα Λάμψα

+Βίκτωρ Παπαζ'ησης+Σπήλιος Παπασπηλιόπουλος

Από τον Δεκέμβριο του 2004 η ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ διεύρυνε τα εργαλεία επικοινωνίας με τα μέλη-φίλους συμπε-ριλαμβάνοντας:

1. Tο καινοτομικό εβδομαδιαίο e-mail και newsletter υψηλής γνωσιακής πυκνότητας σε ελληνικό αλλά και ευρωπαϊκό επίπεδο. τo newsletter “Για την Βουλή, την Ευρωβουλή, την Ευρωπαϊκή Επι-τροπή και τις Ανεξάρτητες Διοικητικές Αρχές για την εβδομάδα που πέρασε και την εβδομάδα που έρχεται” εκδίδεται διαδικτυακά κάθε τρίτη.

2. Tην εβδομαδιαία ηλεκτρονική βιβλιοθήκη ιδεών (e-library) η οποία αποστέλλεται σε 1.750 μέλη/digital friends και με τις επαναπροωθήσεις σε περίπου 3750 παραλήπτες κάθε Πέμπτη και περιλαμ-βάνει πολλές ενδιαφέρουσες απόψεις και προτάσεις για εκδηλώσεις, συνέδρια, κ.α.

3. την τριμηνιαία ηλεκτρονική έκδοση e-κοινωνία πολιτών που αποτελεί την διαδικτυακή εκδοχή του έντυπου περιοδικού που εκδίδει η ένωση ‘‘Κοινωνία Πολιτών ’’

Και οι τρείς πρωτοβουλίες έτυχαν θερμής υποδοχής από τα μέλη και τους φίλους της Ένωσης και έχουν προξενή-σει γενικότερα ιδιαίτερο ενδιαφέρον.

4. τα δυο sites της ένωσης www.koinoniapoliton.gr και www. paremvassi.gr τα όποια έχουν προ-σελκύσει μέχρι σήμερα 1.285.597 μοναδικούς επισκέπτες με σταθερή μέση επισκεψιμότητα 3.200 επι-σκέπτες τον μήνα.

ΕΝΩΣΗ ΠολίτΩΝ ΓίΑ τΗΝ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΑλ. Σούτσου 18 - 106 71 ΑΘΗΝΑ

τΗλ/FAX: 210.36.16.254http://www.koinoniapoliton.gr & http://www.paremvassi.gr

e-mail: [email protected]

Η ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ Στο ΔίΑΔίΚτυοe-newsletter, e-library και e-κοινωνία πολιτών

Κοινωνια Πολιτων

νιΚος Μουζέλης 01 Εκλογές: “Καταγραφή Εκκρεμοτήτων για το Μέλλον” ΠέριΚλης ΒαςιλοΠουλος 15 Χρόνια Δράσης της ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ

ένωςη Πολιτων Για την 08 Η παρέμβαση και οι εθνικές εκλογές. Διεκδίκηση αλλά μη ΠαρέΜΒαςη εμπλοκή στον κομματικό ανταγωνισμό είναι οι σταθερές αρχές μας

09 Ο Σπήλιος και ο Βίκτωρας δεν είναι πια κοντά μας.

10 Οι προϋποθέσεις της ανεξαρτησίας

11 Η Παρέμβαση στο διαδίκτυο e-newsletter, e-library και e-κοινωνία πολιτών

αΦιέρωΜα

ΓιωρΓος Χ. ςωτηρέλης 14 Η ώρα της δημοκρατικής ευθύνης για το πανεπιστήμιο. Σκέψεις για την Ακαδημαϊκή ελευθερία την αυτοδιοίκηση και το άσυλο.

λέωνιδας λουλουδης 20 Το (αν)ύπαρκτο δίλλημα: Πανεπιστήμιο ή Άσυλο;

η Κοινωνια Πολιτων ςτη νέα έΠοΧη

έΦη ΜΠέΚου 24 Η ισότητα των δύο φύλων και ο ρόλος της κοινωνίας των πολιτών.

Βαςιλης ΜαΓΚλαρας 31 Προβλήματα και προοπτικές της κοινωνίας των πολιτών στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Μια θεωρητική προσέγγιση.

Χριςτινα Χαλανουλη 37 Κοινωνία Πολιτών και Δημοκρατία.

ανθη ΠροΒατα 42 Εκπαίδευση και κοινωνία Πολιτών-Σχολικό Περιβάλλον και εθισμός στη Δημοκρατία.

Φαιη ΦραΓΚιςΚατου 52 Εθελοντισμός και αντιμετώπιση Φυσικών Καταστροφών Η περίπτωση της Δασοπροστασίας.

ΦαΚέλος: έταιριΚη ΚοινωνιΚη έυθυνη

έιςαΓωΓιΚο ςηΜέιωΜα 59 Η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη: προϋποθέσεις επιβίωσης μέσα στην κρίση.

Michael e. Porter 59 Competitive Advantage and Corporate Social Responsibility. and Mark r. kraMer

charles handy 65 What’s a Business For?

αΓΓέλα Μυλωνα 66 Η Εσωτερική Κοινωνική Ευθύνη των επιχειρήσεων και η κρίση.

ληδα τςένέ 69 BBC Ouch! : Ένα νέο μοντέλο ευθύνης των Μέσων απέναντι στα Άτομα με Αναπηρία;

Καταθέςέις

Μαρω ςαΜΠαταΚαΚη 73 Περί οργανωτικών και λειτουργικών προβλημάτων της διοικητικής δικαιοσύνης.

ΒιΒλιοΚριςιές

ςτέλλα λαδη 76 Featherstone, K. and Papadimitriou, D., The Limits of Europeaniza- tion: Reform Capacity and Policy Conflict in Greece.

Βαςιλης ΜαΓΚλαρας 77 Νίκος Μουζέλης, Οργάνωση και Γραφειοκρατία.

aναςταςια ιωαννιδου 79 Κοινωνικές Επιχειρήσεις και Τρίτος Τομέας Στο Σκανδιναβικό και Φιλελεύθερο Μοντέλο Κοινωνικής Πρόνοιας.

ΒιΒλιοΠαρουςιαςέις

νιΚος Κοτζιας 85 Πολιτικό Σύστημα και Ταυτότητα, Παγκοσμιοποίηση και η περίπτωση του Ηνωμένου Βασιλείου

ςτέΦανος δηΜητριου 85 Ηθική και Πολιτική, Δικαιολόγηση των πεποιθήσεων και πολιτική φιλοσοφία.

ςΠυρος ΓαΓΓας 86 Κοινωνία και Ηθική.

λοΓοτέΧνιΚές ΠαρέΜΒαςέις

τςέςλαΦ Μιλος 87 Η Μεταμόρφωση του Μπόμπο. Επιμέλεια: Αντώνης Μακρυδημήτρης

ςυνέρΓατές

88 Οι Συνεργάτες του τεύχους.

Το τελευταίο διάστημα έχει γί-νει μεγάλη συζήτηση για την

αναβάθμιση του ελληνικού Πανεπι-στημίου, στο πλαίσιο ενός ευρύτερου προβληματισμού για την αντιμετώπι-ση της πανθομολογούμενης κρίσης του. Ωστόσο, για μια τέτοια αναβάθ-μιση υπάρχουν ορισμένα προαπαι-τούμενα, τα οποία συνδέονται με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αυτής της κρίσης. Διότι όταν μιλούμε για κρί-ση, είναι προφανές ότι δεν έχουμε να κάνουμε μόνο με την αδυναμία του να αντεπεξέλθει, ως εκπαιδευτικός μηχανισμός, στις επιστημονικές προ-κλήσεις των καιρών. Πέρα από την κλονισμένη λειτουργική αξιοπιστία του, που αποτελεί θα λέγαμε την ορα-τή πλευρά του παγόβουνου, πρέπει να αναζητήσουμε την βαθύτερη αιτία αυτής της κρίσης. Κι αυτή δεν είναι άλλη από την αλλοίωση των βασικών δημοκρατικών χαρακτηριστικών του. Μια αλλοίωση που συνοδεύεται από ισχυρές δόσεις άκρατου συντε-χνιασμού και λαϊκίστικης δημοκοπί-ας και πλήττει στον πυρήνα τους όλες τις θεμελιώδεις αρχές και εγγυήσεις για μια πραγματικά δημοκρατική δι-οίκηση του Πανεπιστημίου.

Τι φταίει όμως γι’ αυτήν την αλ-λοίωση; Η θέση μας είναι ότι το μείζον πρόβλημα είναι ένα τεράστιο έλλειμμα δημοκρατικής ευθύνης που χαρακτηρίζει όλα τα μέλη της πανεπιστημιακής κοινότητας. Ανε-παισθήτως, για να παραφράσουμε τον ποιητή, υψώθηκαν γύρω μας τείχη, που κλείνουν τον ορίζοντα του Πανεπιστημίου, ακυρώνουν τις κα-τακτήσεις του και υπονομεύουν τις συνταγματικές βάσεις της ελεύθερης λειτουργίας του. Ειδικότερα:

Η ιδιαιτερότητα της ακα-δημαϊκής ελευθερίας

Η ιδιαιτερότητα αυτής της προ-στασίας, ειδικότερα, εντοπίζεται σε τρία σημεία: πρώτον στην ευρύτητα του κύκλου των υποκειμένων αυτών των ελευθεριών, δεύτερον στην προστατευτική εμβέλειά τους καθευ-ατήν και τρίτον στις ιδιαίτερες εγγυ-ήσεις με τις οποίες περιβάλλονται.

Ας δούμε όμως τα πράγματα πιο συγκεκριμένα:

Υποκείμενα, ή αλλιώς φορείς, της ακαδημαϊκής ελευθερίας στον χώρο του Πανεπιστημίου δεν είναι μόνον οι εκπαιδευτικοί είτε ως διδάσκοντες είτε ως ερευνητές αλλά και οι διδα-

σκόμενοι. Η ακαδημαϊκή ελευθερία είναι η έκφραση του ακαδημαϊκού αυτοκαθορισμού, που αφορά αδια-κρίτως όλα τα μέλη της ακαδημαϊκής κοινότητας. Αφορά δηλαδή πρωτο-γενώς και εξ ίσου (δηλαδή ούτε κατά παραχώρηση ούτε εξ αντανακλάσε-ως) και τους φοιτητές, οι οποίοι, ως εκ τούτου, δεν μπορούν να θεωρη-θούν απλώς χρήστες πολλώ δε μάλ-λον πελάτες των σχετικών εκπαιδευ-τικών υπηρεσιών, όπως τους θέλουν κάποιες γνωστές ιδεολογικοπολιτικά φορτισμένες προσεγγίσεις (στις οποί-ες δυστυχώς προσχωρούν συχνά, ελαφρά τη καρδία, και κάποιοι καλό-πιστοι συνάδελφοι, στην προσπάθειά τους να φανούν «σύγχρονοι»…).

Το περιεχόμενο των ελευθεριών της επιστήμης της έρευνας και της διδασκαλίας είναι σαφώς ευρύτερο όταν αυτά καλύπτονται από την ακα-δημαϊκή ελευθερία.

Η συνταγματική προστασία των πανεπιστημιακών κινείται σε εντε-λώς διαφορετικό επίπεδο από εκείνη τόσο των διδασκόντων στην στοιχει-ώδη και την μέση εκπαίδευση, ως προς την διδασκαλία, όσο και των ερευνητών και επιστημόνων που

Η ΩΡΑ τΗΣ ΔΗΜοΚΡΑτίΚΗΣ ΕυθυΝΗΣ ΓίΑ το ΠΑΝΕΠίΣτΗ-Μίο. ΣΚΕΨΕίΣ ΓίΑ τΗΝ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΗ ΕλΕυθΕΡίΑ

τΗΝ ΑυτοΔίοίΚΗΣΗ ΚΑί το ΑΣυλο

ΑΦίΕΡΩΜΑ

ΓίΩΡΓοΣ Χ. ΣΩτΗΡΕλΗΣ ΚΑθΗΓΗτΗΣ ΣυΝτΑΓΜΑτίΚου ΔίΚΑίου Στο ΠΑΝΕΠίΣτΗΜίο ΑθΗΝΩΝ

Προδημοσίευση από τον τιμητικό τόμο για τον καθηγητή Γιάννη Πυργιωτάκη.

απασχολούνται σε άλλους χώρους, είτε του δημόσιου είτε του ιδιωτικού τομέα. Πολύ δε μεγαλύτερη είναι η συνταγματική προστασία των φοιτη-τών, έναντι των μαθητών της στοιχει-ώδους και της μέσης εκπαίδευσης.

2. οι εγγυήσεις της ακα-δημαϊκής ελευθερίας

Το σημαντικότερο όμως στοιχείο που διαφοροποιεί την ακαδημαϊκή ελευθερία είναι οι εγγυήσεις με τις οποίες την περιβάλλει το Σύνταγμα. Πρόκειται για δύο αλληλένδετες και αλληλοσυμπληρούμενες εγγυήσεις, που αναφέρονται πρώτον στο αυτο-διοίκητο των ΑΕΙ και δεύτερον στο πανεπιστημιακό άσυλο. Ειδικότερα:

α. Σύμφωνα με το Σύνταγμα η διοίκηση των ΑΕΙ ασκείται από νπδδ πλήρως αυτοδιοικούμενα. Η αυτοδιοίκηση των ΑΕΙ νοείται ως καθ’ύλην αυτοδιοίκηση, η οποία εί-ναι εξ ίσου ευρεία με την κατά τόπον (δηλαδή την τοπική) αυτοδιοίκηση. Βασικό χαρακτηριστικό και των δύο αφ’ενός η διοικητική αυτοτέλεια και η δημοκρατική νομιμοποίηση των οργάνων τους και αφ’ετέρου η με-γάλη διακριτική ευχέρεια που δια-θέτουν ως προς την διαχείριση των ιδίων υποθέσεων. Με άλλα λόγια, η αυτοδιοίκηση των ΑΕΙ είναι η προ-έκταση, σε διοικητικό επίπεδο, του ακαδημαϊκού αυτοκαθορισμού και συνεπάγεται δημοκρατική οργάνωση και λειτουργία, ως απαρέγκλιτη προ-ϋπόθεση και συνάμα εγγύηση αυτού του αυτοκαθορισμού, που αφορά εξ ίσου, θυμίζουμε, όλα τα μέλη της

ακαδημαϊκής κοινότητας. β. Δεύτερη εγγύηση, συναφής με

την πρώτη, είναι το πανεπιστημιακό άσυλο. Τι είναι όμως αυτό το άσυλο και γιατί προστατεύεται; Το άσυλο εί-ναι μια δημοκρατική κατάκτηση που συνδέεται στενά με την ιδιαίτερη φυ-σιογνωμία του Πανεπιστημίου, δη-λαδή τόσο με την ακαδημαϊκή ελευ-θερία, την οποία θωρακίζει, όσο και με το αυτοδιοίκητο, το οποίο εξειδι-κεύει. Ακούγεται συχνά ότι το άσυλο δεν ισχύει πουθενά στον κόσμο και ότι αποτελεί ελληνική ιδιαιτερότητα. Αυτό δεν είναι αληθές. Το άσυλο ισχύει σε όλες τις προηγμένες δη-μοκρατικά χώρες, ως συνταγματικό έθιμο ή ως συνταγματική πρακτική, σύμφωνα με την οποία είτε η αστυνο-μία δεν μπορεί να εισέλθει στον χώρο του Πανεπιστημίου χωρίς την άδεια των πρυτανικών αρχών είτε η δια-φύλαξη της τάξης εντός του πανεπι-στημιακού χώρου ανήκει σε σώματα που βρίσκονται υπό τις διαταγές των πρυτανικών αρχών. Υπό την εκδοχή του συνταγματικού εθίμου το άσυλο ίσχυσε και στη χώρα μας έως το 1982, οπότε η ύπαρξή του «αναγνωρίσθη-κε» και τυποποιήθηκε με το άρθ. 2 §4 του Ν. 1268/82, με σκοπό, όπως ρητά αναφέρεται στην εισηγητική έκθεση: «…να κατοχυρωθεί η ακαδη-μαϊκή ελευθερία, η ελεύθερη επιστημονική αναζήτηση και η ελεύθερη διακίνηση των ιδε-ών».

Η μόνη λοιπόν ιδιαιτερότητα εί-ναι ότι στη χώρα μας το άσυλο ρυθ-μίζεται με νόμο. Και το ερώτημα που

ανακύπτει είναι: πρέπει να ρυθμίζε-ται με νόμο;

Η απάντηση δεν είναι εύκολη. Θα μπορούσε να αναρωτηθεί κανείς, εκ πρώτης όψεως, τι προσφέρει ο νό-μος σε κάτι που έχει συνταγματική αναγνώριση, έστω και υπό την μορφή του συνταγματικού εθίμου; Ωστόσο, η θέση αυτή, η οποία διατυπώθηκε τελευταία σε αρκετές παραλλαγές, φοβούμαι ότι ακόμη και αν ελαύνε-ται από καλές προθέσεις, ανοίγει την κερκόπορτα για την καταστρατήγηση του ασύλου. Διότι, με την ίδια λογι-κή, τι νόημα έχει η νομοθετική εξει-δίκευση της προστασίας του ασύλου κατοικίας, όταν είναι γνωστό ότι αυτό προστατεύεται, και μάλιστα ρητά στη συγκεκριμένη περίπτωση, από το Σύνταγμα;

Στο σημείο αυτό θα επιμείνω σε αυτόν τον παραλληλισμό: Το πανε-πιστημιακό άσυλο είναι απολύτως παρεμφερές με το άσυλο κατοικίας. Το πρώτο είναι θεσμική εγγύηση της ακαδημαϊκής ελευθερίας ενώ το δεύτερο είναι θεσμική εγγύηση της ιδιωτικότητας. Υπό αυτή την έννοια, το πανεπιστημιακό άσυλο δεν είναι απλώς άσυλο ιδεών, όπως λέγεται συχνά, διότι αυτή είναι μια πολύ πε-ριοριστική και εν τέλει «συντηρητι-κή» προσέγγιση, ενίοτε ενταγμένη σε μια λογική αμφισβήτησης της ευρύ-τερης σημασίας του. Το πανεπιστημι-ακό άσυλο είναι προεχόντως, όπως και το άσυλο κατοικίας, συνταγμα-τική εγγύηση ενός συγκεκριμένου χώρου, ο οποίος προστατεύεται επει-δή αποτελεί την βιόσφαιρα συνταγ-


ματικά κατοχυρωμένων ελευθεριών. Στην περίπτωση, ειδικότερα, του πανεπιστημιακού ασύλου, αυτό πρέ-πει να καλύπτει, όπως και το άσυλο κατοικίας, τον περίκλειστο χώρο των ΑΕΙ, δηλαδή τα κτίρια και την τυχόν περιφραγμένη περίβολο, διότι μόνο αυτός ο χώρος –και όχι οι πλατείες και οι δρόμοι– είναι απαραίτητος για την απρόσκοπτη άσκηση των συγκεκριμένων δικαιωμάτων που πραγματώνουν, κατά τα ανωτέρω, την ακαδημαϊκή ελευθερία. Όπως δε εί-ναι αναγκαίο για το άσυλο κατοικίας να προσδιορισθούν από τον νόμο συ-γκεκριμένοι όροι άσκησής του, προ-κειμένου να αποσαφηνισθεί πλήρως το πεδίο αναφοράς και η προστα-τευτική του εμβέλεια, έτσι και για το πανεπιστημιακό άσυλο ήταν και εί-ναι αναγκαία η νομοθετική ρύθμιση, προκειμένου να μην παρατηρούνται παρανοήσεις και παρεκτροπές, είτε από τις εισαγγελικές και αστυνομικές αρχές είτε από τους προστατευομέ-νους από το άσυλο.

Μην ξεχνάμε, άλλωστε, ότι στις υπόλοιπες προηγμένες δημοκρα-τικά χώρες ο κύριος λόγος για την ανυπαρξία νομοθετικής εξειδίκευ-σης είναι το ότι η μεταπολεμική συνταγματική τους πραγματικότητα διαμορφώθηκε στο πλαίσιο ευρει-ών συγκλίσεων, που επέτρεψαν την διαμόρφωση ενός κατά το μάλλον ή ήττον συναινετικού πλαισίου για την λειτουργία του πανεπιστημια-κού ασύλου, ως συνταγματικού εθί-μου ή ως συνταγματικής πρακτικής. Αντίθετα στη χώρα μας η ταραγμένη

τριακονταετία της κηδεμονευόμε-νης δημοκρατίας και, στη συνέχεια, της δικτατορίας, έθεσε με εντελώς διαφορετικούς όρους το ζήτημα του ασύλου, πολλώ δε μάλλον και λόγω του συμβολικού ρόλου των Πανεπι-στημίων ως προς την αποκατάσταση της δημοκρατίας. Ως εκ τούτου, η νομοθετική εξειδίκευση του ασύλου από τον νόμο πλαίσιο του 1982 ήταν απαραίτητη, προκειμένου να οριο-θετηθεί προς κάθε κατεύθυνση η άσκηση των απορρεουσών από αυτό ευθυνών και υποχρεώσεων. Διαφο-ρετικά ήταν δυνατόν να φθάσουμε σε ανοιχτή αμφισβήτηση ή και κατά-λυσή του, την οποία για παράδειγμα υποστήριξε ο εισαγγελέας του Αρεί-ου Πάγου το 1977.

3. Η αμφισβήτηση του ασύλου και η σημασία της

Τι έφταιξε όμως και το ζήτημα του ασύλου ανήχθη σε μείζον ζήτη-μα; Είναι προφανές ότι στη χώρα μας το άσυλο δεν έχει έως τώρα παραβι-ασθεί. Η όλη συζήτηση, επομένως, δεν αφορά το άσυλο καθεαυτό αλλά το ότι πίσω από αυτό οχυρώνονται διάφοροι, από τον πανεπιστημιακό χώρο αλλά και έξω από αυτόν, προ-κειμένου αφ’ενός μεν να επιβάλουν ένα καθεστώς ανομίας, βίας και τρο-μοκρατίας στο εσωτερικό των ΑΕΙ, απέναντι στην μεγάλη πλειονότητα των μελών της ακαδημαϊκής κοινότη-τας και σε τρίτους προσκεκλημένους από αυτήν, αφ’ετέρου δε να καταστή-σουν το χώρο που καλύπτεται από το άσυλο ορμητήριο ενεργειών που

δεν σχετίζονται ούτε καν ακροθιγώς με τον ρόλο και την προοπτική των ΑΕΙ. Το πρόβλημα λοιπόν κατ’αρχήν δεν συνδέεται με την παραβίαση του ασύλου αλλά με την προσχηματική επίκλησή του, που παραβιάζει έναν βασικό κανόνα της Δημοκρατίας: ότι η ελευθερία του ενός σταματάει εκεί που αρχίζει η ελευθερία του άλλου.

Πράγματι, η μεγάλη παθογένεια του μεταπολιτευτικού Πανεπιστη-μίου, ιδίως την τελευταία δεκαετία, είναι η καταχρηστική αξιοποίηση του ασύλου από φορείς της ακαδη-μαϊκής ελευθερίας αλλά και από άσχετους τρίτους, οι οποίοι εντελώς εσφαλμένα θεωρούν ότι αρκεί να βρίσκονται στο Πανεπιστήμιο για να μπορούν να καλυφθούν για κάθε ενέργειά τους από το άσυλο. Το άσυ-λο εκλαμβάνεται εν προκειμένω σαν μια γκρίζα ζώνη, στα όρια ή και εκτός του νόμου, που επιτρέπει, ερήμην των εγγυήσεων του κράτους δικαί-ου, την άνθιση διάφορων ιδιωτικών εξουσιών, συχνά μάλιστα στο όνομα ή με το πρόσχημα αντιεξουσιαστικών αρχών. Παράλληλα όμως το άσυλο χρησιμοποιείται εντελώς αδικαιολό-γητα και παράνομα και από μέλη της ακαδημαϊκής κοινότητας, προκει-μένου να αποβάλουν βίαια από τον χώρο του Πανεπιστημίου μη αρε-στούς πανεπιστημιακούς, ιδίως δε τρίτους, που είναι προσκεκλημένοι από φορείς της ακαδημαϊκής κοινό-τητας, στο πλαίσιο της άσκησης των δικαιωμάτων που απορρέουν από αυτήν. Υποτιμάται έτσι μια θεμελιώ-δης συνιστώσα του ακαδημαϊκού αυ-

16- Κοινωνία Πολιτών

τοκαθορισμού, τον οποίο εγγυάται το άσυλο: ότι η προστατευτική εμβέλεια της ακαδημαϊκής ελευθερίας –και κατ’επέκταση του ασύλου– καλύπτει όχι μόνον τους διδάσκοντες που ανή-κουν στο Διδακτικό και Εκπαιδευτι-κό Προσωπικό (ΔΕΠ) των ΑΕΙ αλλά και όσους τυχόν προσκληθούν να συμβάλουν στην εκπαιδευτική δι-αδικασία, είτε από τους διδάσκοντες είτε και από τους φοιτητές, με τυχόν διοργάνωση εναλλακτικών μαθημά-των. Παράλληλα το άσυλο καλύπτει και όλες τις ιδεολογικοπολιτικές δυ-νάμεις, όλων των αποχρώσεων, εφ’ό-σον προσκληθούν από φορείς της ακαδημαϊκής κοινότητας ή, έστω, λά-βουν άδεια από τις πανεπιστημιακές αρχές, και δεν εισβάλουν αυθαίρετα στον χώρο των ΑΕΙ.

Το μεγάλο λοιπόν ερώτημα είναι το ακόλουθο: Φταίει το άσυλο για όλα αυτά; Ή για να το θέσουμε αλ-λιώς: Η κατάργηση του ασύλου θα απαλλάξει τα ΑΕΙ από τα προανα-φερθέντα προβλήματά του;

Σπεύδω να υποστηρίξω, ευθύς εξ αρχής, ότι αυτή η θέση, η οποία υποστηρίζεται από πολλές πλευρές με ιδιαίτερη έμφαση, είτε είναι υπο-βολιμαία είτε στηρίζεται σε μια σχη-ματική, απλουστευτική και εν τέλει παραπλανητική επιχειρηματολογία. Εν πρώτοις γιατί θυμίζει το γνωστό: «πονάει πόδι, κόβει κεφάλι». Κατά δεύτερον, διότι ανάλογα φαινόμενα με αυτά που συμβαίνουν στο Πα-νεπιστήμιο παρατηρούνται και σε χώρους που δεν προστατεύονται από το άσυλο. Αρκεί να θυμηθούμε

τα επανειλημμένα κρούσματα βαν-δαλισμών και σε σχολεία της μέσης εκπαίδευσης αλλά και σε πλείστα όσα δημόσια και ιδιωτικά κτίρια, με αποκορύφωμα αυτό που συνέβη κατά τα τόσο πρόσφατα «δεκεμβρια-νά», με πλήρη απουσία (ή και έμμε-ση ενθάρρυνση) της αστυνομίας και τις ουκ ολίγες περιπτώσεις βίαιης αποβολής συναδέλφων από εξωπα-νεπιστημιακές αίθουσες, και πάλι με πλήρη απουσία της αστυνομίας. Κατά τρίτον δε, και σπουδαιότερον, διότι η κατάργηση του ασύλου είναι μια εύκολη υπεκφυγή για να αποφύ-γουμε το μείζον: το πώς δηλαδή θα αποκατασταθεί τόσο η δημοκρατική νομιμότητα όσο και η ουσιαστική δη-μοκρατική νομιμοποίηση στον χώρο των ΑΕΙ. Και εξηγούμαι:

Ο νόμος για το άσυλο, όπως ισχύ-ει σήμερα, επιτρέπει την παρέμβαση της αστυνομίας στο εσωτερικό των ΑΕΙ, με δύο τρόπους. Με την άδεια του πρυτανικού συμβουλίου, με πλειοψηφία πλέον και όχι με ομοφω-νία, και με απόφαση του εισαγγελέα, αν διεξάγεται αυτόφωρο κακούργημα ή αυτόφωρο έγκλημα κατά της ζωής. Στο σημείο αυτό λοιπόν ανακύπτει το μείζον έλλειμμα, που βρίσκεται στην καρδιά του προβλήματος. Και το έλ-λειμμα αυτό δεν είναι έλλειμμα ρύθ-μισης. Είναι έλλειμμα δημοκρατικής ευθύνης. Πρώτον της πολιτείας, που παραλύει συνήθως μπροστά στον φόβο του πολιτικού κόστους και αρ-νείται κάθε ανάμειξη, αφήνοντας το Πανεπιστήμιο στο έλεος της ανομίας ακόμη και όταν είναι προφανές ότι

συντελούνται τα αδικήματα που προ-βλέπει ο νόμος, όπως για παράδειγ-μα η παρασκευή βομβών μολότωφ. Και δεύτερον των πανεπιστημιακών αρχών, που αποδεικνύουν, ολοένα και περισσότερο, ότι δεν μπορούν να υπηρετήσουν την συνταγματικά επι-βαλλόμενη δημοκρατική οργάνωση του Πανεπιστημίου. Εδώ βεβαίως δεν πρόκειται για ζήτημα μόνον πο-λιτικού κόστους. Στη ρίζα της διοικη-τικής κακοδαιμονίας βρίσκεται ένα ιδιότυπο πελατειακό σύστημα, που συνδυάζει με τον χειρότερο τρόπο τις σχέσεις πατρωνείας, που χαρακτηρί-ζουν το σύνολο του πολιτικού συστή-ματος, με ορισμένες όλως ιδιότυπες σχέσεις πανεπιστημιακής συναλλα-γής, που έχουν αναπτυχθεί ως πα-ρεκτροπή όχι του ασύλου αλλά της πανεπιστημιακής αυτοδιοίκησης.

Ακούγεται συχνά ότι για όλα φταίει η κομματικοποίηση στα Πα-νεπιστήμια. Αναμφισβήτητα η κομ-ματικοποίηση έχει ένα μεγάλο μερί-διο ευθύνης, ιδίως στο παρελθόν, όχι μόνον διότι απέτρεψε την συμμετοχή στη διοίκηση του Πανεπιστημίου συναδέλφων που δεν είχαν κομματι-κή δέσμευση αλλά και διότι υπέταξε συχνά πλευρές της λειτουργίας του Πανεπιστημίου σε μικροκομματι-κές και συντεχνιακές σκοπιμότητες. Ωστόσο η εποχή της κομματικοποί-ησης συνδέθηκε και με πραγματικές πολιτικές διαμάχες, που είχαν στο επίκεντρο, και ορθά, διαφορετικές ιδεολογικοπολιτικές επιλογές ως προς τον ρόλο και την προοπτική του Πανεπιστημίου. Σε κάθε δε περί-


πτωση, η σημερινή κατάσταση είναι σε όλα τα επίπεδα χειρότερη, όχι μό-νον διότι απουσιάζει κάθε σχετικός ιδεολογικοπολιτικός προβληματι-σμός αλλά ιδίως διότι τα κόμματα έχουν υποκατασταθεί από ποικίλα κέντρα επιρροής, που στην πλειονό-τητά τους υπηρετούν αδιαφανείς και ιδιοτελείς επιδιώξεις πάσης φύσεως. Όλοι οι παροικούντες την Ιερουσα-λήμ καταλαβαίνουν τι εννοώ και δεν χρειάζεται να επεκταθώ. Θα αρκεσθώ απλώς να επισημάνω την αδιαφορία και τον ωχαδερφισμό όλων μας, με τις όποιες διαβαθμίσεις, που επέτρε-ψε την κατάσταση να φθάσει ως εδώ.

Έφταιξε βέβαια και η νομοθεσία για την συμμετοχή των φοιτητών στις πρυτανικές εκλογές, όχι τόσο λόγω της μάλλον υπερβολικού –με βάση όλα τα ευρωπαϊκά δεδομένα– πο-σοστού της φοιτητικής συμμετοχής (που θεσπίσθηκε πάντως με άλλους όρους και σε άλλες εποχές) αλλά ιδίως διότι επέτρεψε στις φοιτητικές παρατάξεις, προϊούσας και της απο-πολιτικοποίησης, να καταστούν ιδιό-τυποι πολιτικοί διαμεσολαβητές, που συχνά διαχειρίζονται τα διοικητικά ζητήματα των ΑΕΙ ερήμην αρχών και αξιών, με νοοτροπία πολιτικού κοτζαμπασισμού.

Ωστόσο η νομοθεσία έχει ήδη αλλάξει ως προς την φοιτητική συμ-μετοχή, με την καθιέρωση πλέον της άμεσης (και όχι καθολικής, όπως λέ-γεται εσφαλμένα) ψηφοφορίας, που είναι από τα ελάχιστα θετικά μέτρα της παρούσας κυβέρνησης. Έτσι, στο επίπεδο της νομοθεσίας, δεν υπάρ-

χει πλέον κανένα άλλοθι. Ούτε για το άσυλο αλλά ούτε και για τη φοιτητική συμμετοχή. Εκείνο που παραμένει το μεγάλο ζητούμενο είναι πλέον το πώς θα συμπεριφερθούν οι φορείς της ακαδημαϊκής κοινότητας, ώστε να ανατραπεί το καθεστώς της ανο-μίας και της συναλλαγής αλλά και το συνακόλουθο κλίμα της ηττοπάθειας και της μεμψιμοιρίας.

4. Η δημοκρατία ως προ-ϋπόθεση της αναβάθμι-σης του πανεπιστημίου

Είναι προφανές, με βάση τα ανω-τέρω, ότι το ζήτημα της αναβάθμισης του Πανεπιστημίου δεν είναι μόνο ζήτημα ατομικών στάσεων και αντι-στάσεων. Είναι προεχόντως ζήτημα πολιτικών απαντήσεων, από τις δυ-νάμεις που δεν εθελοτυφλούν ούτε περιχαρακώνονται σε θέσεις και αντιλήψεις οι οποίες οδηγούν στην υπονόμευση και την φθορά του δη-μόσιου Πανεπιστημίου, συχνά στο όνομα της υπεράσπισής του. Απαι-τείται μια νέα αντίληψη, μακριά από μικροκομματικές λογικές αλλά και από δήθεν ουδέτερες ή συναινετικές λύσεις που κρύβουν τις διαφορές κάτω από το χαλί και υποβαθμίζουν την πολιτική συμμετοχή σε απλή και άχρωμη διαχείριση. Η δημοκρατία στο Πανεπιστήμιο δεν είναι αυτο-σκοπός. Ο δημοκρατικός μετασχη-ματισμός του, με την αναζωογόνηση των κουρασμένων αντανακλαστικών της υπευθυνότητας και της συμμε-τοχής, είναι ταυτόσημος με την διοι-κητική αναβάθμισή του, χωρίς την

οποία κάθε συζήτηση για λειτουργι-κή αντιστοίχηση στις προκλήσεις των καιρών θα αποδειχθεί άνευ ουσίας.

Περαιτέρω, μόνο ένα δημοκρα-τικό Πανεπιστήμιο μπορεί να αντι-σταθεί στην αγοραία λογική που έχει διαποτίσει τα τελευταία χρόνια την πανεπιστημιακή πολιτική, ιδίως σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Διότι η αγοραία λογική δεν αφορά μόνον τα ιδιωτικά Πανεπιστήμια. Νεοφιλελεύθερες πρακτικές, δηλαδή πρακτικές υπο-ταγής της γνώσης στην στυγνή κερ-δοσκοπία και την άκριτη εμπορευ-ματοποίηση, διαχύθηκαν δυστυχώς, τα τελευταία ιδίως χρόνια, άλλοτε φανερά και άλλοτε υποδόρια, και στα δημόσια πανεπιστήμια, τόσο στην αλ-λοδαπή όσο και στη χώρα μας. Αυτές δε οι πρακτικές, δεν οδηγούν απλώς σε εκμαυλισμό συνειδήσεων αλλά και σε πλήρη αλλοτρίωση των μελών της ακαδημαϊκής κοινότητας ως φο-ρέων της ακαδημαϊκής ελευθερίας. Στην προέκτασή της, η αγοραία λογι-κή –δηλαδή η λογική της υποταγής της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης στο κέρδος– αμφισβητεί ευθέως την πολυφωνία και καθιστά την επιστή-μη, την έρευνα και την διδασκαλία θεραπαινίδες μιας μονόπλευρης εκπαίδευσης και εν τέλει μιας μο-νοδιάστατης σκέψης. Η εικόνα των ευρωπαϊκών οικονομικών σπουδών τα τελευταία χρόνια, με την μονοκαλ-λιέργεια του νεοφιλελεύθερου μο-ντέλου να μην επιτρέπει σήμερα την προβολή πειστικών εναλλακτικών λύσεων απέναντι στην κατάρρευσή του, αποδεικνύει νομίζω περίτρανα


του λόγου το αληθές. Μα, θα μπο-ρούσε να πει κανείς, είναι δυνατόν να στεγανοποιηθεί το Πανεπιστήμιο απέναντι στην ζέουσα οικονομική πραγματικότητα; Η απάντηση είναι: ασφαλώς όχι. Το ζήτημα είναι με ποιους όρους και με ποιες διαβαθ-μίσεις –ανάλογα με τις σπουδές– θα συσχετισθεί το Πανεπιστήμιο με την οικονομική πραγματικότητα και γενι-κότερα με την κοινωνία. Η οικονομία της αγοράς είναι μια πραγματικότητα που δεν πρέπει ούτε να υποτιμάται ούτε να ξορκίζεται. Αλλά από την άλλη η προσέγγισή μας πρέπει να είναι η προσέγγιση του παγκόσμιου προοδευτικού κινήματος. Ναι στην οικονομία της αγοράς –έστω και σαν αναγκαίο κακό– όχι όμως και στην κοινωνία της αγοράς. Η εξειδίκευ-ση δε αυτής της θέσης στο πεδίο της εκπαιδευτικής διαδικασίας των ΑΕΙ, σημαίνει ότι η όποια σχέση του Πα-νεπιστημίου με την αγορά πρέπει να οργανώνεται με όρους δημοκρατικού και κοινωνικού ελέγχου και υπό την απαρέγκλιτη προϋπόθεση της αυτο-νομίας των στόχων και των προταγ-μάτων του. Με την αγορά δεν πρέπει να συνεργάζεται ένα Πανεπιστήμιο έτοιμο να υπογράψει σύμβαση προ-σχώρησης αλλά ένα Πανεπιστήμιο στην προμετωπίδα του οποίου βρί-σκονται οι ανθρωπιστικές αξίες και οι ελευθερίες της διδασκαλίας της έρευνας και της επιστήμης, όπως κωδικοποιούνται με την ακαδημαϊκή ελευθερία.

Είναι άλλο να δεχθεί το Πανεπι-στήμιο, με βάση δικές του αποφάσεις,

να συμπράξει σε έναν εθνικό σχεδια-σμό για βιώσιμη ανάπτυξη, συνεργα-ζόμενο με δημόσιους και ιδιωτικούς οικονομικούς φορείς –αναλαμβά-νοντας για παράδειγμα σημαντικές οικονομικές μελέτες ή κρίσιμους τομείς εφαρμοσμένης έρευνας– και άλλο να αντιμετωπίζεται απλώς σαν προέκταση ή εργολάβος των ιδιωτι-κών επιχειρήσεων.

Από εκεί και πέρα, βέβαια, η αγο-ρά ας θέσει, στον δικό της χώρο, τα δικά της κριτήρια και τις δικές της αξιολογήσεις, ως προς την εξεύρεση εργασίας από τους αποφοίτους των ΑΕΙ. Θα είναι γνωστό όμως, ακό-μη και σε αυτήν την περίπτωση, ότι θα απευθύνεται σε ελεύθερους και υπεύθυνους πολίτες, που έχουν δι-απαιδαγωγηθεί με όρους ακαδημα-ϊκής ελευθερίας και δημοκρατικής συμμετοχής, και όχι σε νέους που προσέρχονται, σαν έτοιμοι από και-ρό, για να καταστούν άβουλα γρανά-ζια μιας μηχανής που αλέθει, χωρίς αντιστάσεις, αρχές και συνειδήσεις…

Συμπερασματικά, το ανοιχτό Πα-νεπιστήμιο, το πλουραλιστικό Πανε-πιστήμιο, το ποιοτικό Πανεπιστήμιο, το Πανεπιστήμιο των νέων δυνατο-τήτων και των νέων οριζόντων, πρέ-πει να είναι προεχόντως δημοκρατι-κό Πανεπιστήμιο. Και δημοκρατικό Πανεπιστήμιο σημαίνει, πρώτα και πάνω απ’όλα, υψηλό αίσθημα δημο-κρατικής ευθύνης. Από τις πολιτικές δυνάμεις, από το πανεπιστημιακό κί-νημα, από το φοιτητικό κίνημα, από όλους μας. Διότι οι καιροί ου μενε-τοί...

Βασική ΒιβλιογραφίαΚαμτσίδου Ιφ., «Η αναθεώρη-

ση του άρθρου 16 παρ. 5 και 8 Συντ. στην κατεύθυνση της κατάργησης του δημόσιου χαρακτήρα των ΑΕΙ: Όρια του εθνικού Συντάγματος και των κοινών συνταγματικών παραδό-σεων των κρατών-μελών της Ε.Ε.», σε: (2007), Τιμητικός Τόμος για τον Γιάννη Μανωλεδάκη, Αθήνα-Θεσσαλονίκη: Σάκκουλας.

Κατρούγκαλου Γ., «Jura sunt vigilantibus scripta. Το πανεπιστημι-ακό άσυλο και η αμφισβήτησή του», ΕφημΔΔ, Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2006, 678 επ.

Μάνεση Αρ., «Η συνταγματική προστασία της ακαδημαϊκής ελευ-θερίας», σε: Μάνεση Αρ., (1980), Συνταγματική θεωρία και πράξη, 674 επ., Αθήνα-Θεσσαλονίκη: Σάκ-κουλας.

Μαντζούφα Π., (1997), Ακα-δημαϊκή Ελευθερία, Θεσσαλονίκη: Σάκκουλας

Το Πανεπιστημιακό Άσυλο, (2009), Κείμενα των Στ. Ματθία, Α. Μανιτάκη, Ν. Αλιβιζάτου, Γ. Σωτη-ρέλη, Γ. Κατρούγκαλου, Ιφ. Καμτσί-δου, Γερ. Θεοδόση, Ν. Δασκαλάκη, Αφιέρωμα σε: Όμιλος Αριστόβου-λος Μάνεσης, http://www.manesis.blogspot.com.


Ένας ασφαλής τρόπος να μην επιλύεις προβλήματα είναι να

τα παρακάμπτεις ή επικαλούμενος ηθικές αρχές και, εντός ή εκτός εισα-γωγικών, θεωρίες να αδιαφορείς για τα συγκεκριμένα συμβάντα τα οποία προκάλεσαν τη δημόσια συζήτηση περί του πρακτέου. Το πολιτικό μας σύστημα είναι ιδιαιτέρως εξασκη-μένο στην πρώτη πρακτική ενώ στη δεύτερη υψηλή είναι η επίδοση της πλειονότητας των, κατά δήλωσή τους, προοδευτικών και αριστερών διανοουμένων μας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της νεοελληνι-κής παθολογίας, η οποία δεν αγγίζει απλώς αλλά υπερβαίνει τα όρια της απόλυτης ανευθυνότητας, είναι η περίπτωση της αντιμετώπισης την οποία καλείται να επεξεργαστεί η συ-ντεταγμένη πολιτεία στο πρόβλημα του πανεπιστημιακού ασύλου.

Έχουν συμβεί τόσες βαναυσό-τητες τα τελευταία χρόνια εντός του δημόσιου πανεπιστήμιου και οι οποίες, ας σημειωθεί, παρέμειναν, όλες, χάρις στην ηγεμονεύουσα με-ταφυσική του «ασύλου», ατιμώρητες ώστε, μόνο για τους νοσταλγούς της απόλυτης βίας ως «μαμής της ιστο-ρίας» η σχετική συζήτηση θα εξα-κολουθούσε να διατηρεί την επικαι-ρότητά της. Όμως όχι. Ακόμη και η δυναμική, ως προς τις προθέσεις της μόνο, κυρία Γιαννάκου δεν τόλμησε

στο νομοθέτημα της για την ανώτατη εκπαίδευση, το 2007, να αντιμετωπί-σει την ιερή αγελάδα του «ασύλου». Προτίμησε, αντιθέτως, να μεταθέσει τις ευθύνες στο Πρυτανικό Συμ-βούλιο δίνοντας, επιπλέον, τη δυνα-τότητα στη Σύγκλητο να περιορίσει «γεωγραφικά» το άσυλο. Ρυθμίσεις εξόχως ατελέσφορες, όπως θα δούμε στη συνέχεια και όπως αποδείχθη-κε στην πράξη. Ούτε λόγος βέβαια να γίνεται για τους διαδόχους της, Στυλιανίδη και Σπηλιωτόπουλο, οι οποίοι επέδειξαν «χωρίς να το κρύ-βουν άλλωστε» ότι καμία σχέση δεν έχουν ή θέλουν να έχουν με την κα-ταστροφή της δημόσιας περιουσίας, την απώλεια σημαντικών πόρων της κρατικής επιχορήγησης ακόμη και τον διασυρμό, τον ξυλοδαρμό και τον τραυματισμό πανεπιστημιακών δασκάλων, από τις λεγόμενες δυ-ναμικές μειονότητες φοιτητών και εξωθεσμικών παραγόντων, οι οποίες ανενόχλητες και, το κυριότερο ατιμώ-ρητες, λυμαίνονται, χρόνια τώρα, το ξέφραγο αμπέλι της ανώτατης εκπαί-δευσης. Όταν οι πρυτανικές αρχές ή, για του λόγου το ακριβές, ευάριθμες εξ αυτών, κατάφυγαν στη συνδρομή του υπουργείου παιδείας αλλά και της αρμόδιας εισαγγελίας έλαβαν την απάντηση για την οποία, δικαίως ή αδίκως, αναδύθηκε στο ιστορικό προσκήνιο ο Πόντιος Πιλάτος. Έτσι,

το πρόβλημα του ασύλου παραμένει επίκαιρο και ομολογημένα ή ανομο-λόγητα πρακτική λύση δεν αναμένε-ται άλλη από την κούραση όσων, με εργώδη, είναι αλήθεια, ενθουσιασμό έχουν αναλάβει τη διάλυση τη ενα-πομείνασας δημόσιας ανώτατης εκ-παίδευσης, μην και τους προλάβει η «Μπολώνια», «η επιχειρηματικό-τητα», «το άρθρο 16» και ό, τι άλλο υποψιάζονται ως απειλή στις επαγγε-λίες του δικού τους (ούτε καν μετά-) κομμουνιστικού ή αντιεξουσιαστικού παραδείσου.

Όντας λοιπόν επίκαιρο το πρό-βλημα του ασύλου αξίζει, ενδεχομέ-νως, να εστιάσει κανείς σε μια όψη του η οποία δεν είναι γνωστή «εκτός των τειχών» ή ακόμη και «εντός των τειχών», αν δεν έχει κάποιο μέλος της ακαδημαϊκής κοινότητας αναλάβει την οδυνηρή εμπειρία να ασκήσει δι-οίκηση με όλες τις συναφείς υποχρε-ώσεις και αρμοδιότητες. Διανύοντας αισίως τον έκτο χρόνο, ως αντιπρύτα-νης οικονομικού προγραμματισμού και ανάπτυξης ενός εκ των παλαιο-τέρων, μεσαίου μεγέθους τεχνολογι-κών πανεπιστημίων της χώρας, με αξιόλογη εκπαιδευτική και ερευνητι-κή παρουσία σε διεθνές επίπεδο και σχετικά νοικοκυρεμένη διοίκηση, οφείλω να ομολογήσω τι περισσό-τερο με ενοχλεί στην κατάχρηση του θεσμού του ασύλου, ως έχει σήμερα.

το (ΑΝ)υΠΑΡΚτο ΔίλλΗΜΑ: ΠΑΝΕΠίΣτΗΜίο ή “ΑΣυλο”;

λΕΩΝίΔΑΣ λουλουΔΗΣ ΚΑθΗΓΗτΗΣ ΠΕΡίΒΑλλοΝτίΚΗΣ ΠολίτίΚΗΣ Στο ΓΕΩΠοΝίΚο ΠΑΝΕΠίΣτΗΜίο τΗΣ ΑθΗΝΑΣ ΚΑί ΑΝτίΠΡυτΑΝΗΣ οίΚοΝοΜίΚου ΠΡοΓΡΑΜΜΑτίΣΜου ΚΑί ΑΝΑΠτυΞΗΣ

Και αυτό δεν είναι, όπως ίσως φα-ντάζεται κανείς, οι μεγάλες υλικές καταστροφές, από τις οποίες, άλλω-στε δοκιμάζονται, κυρίως, τα μεγάλα πανεπιστήμια του κέντρου της Αθή-νας και της Θεσσαλονίκης. Χωρίς να τις υποτιμώ καθόλου, βέβαια, όταν, μάλιστα, υπάρχουν διακεκριμένοι συνάδελφοί μου οι οποίοι, αν και διετέλεσαν μέλη επιτροπής ασύλου, έχουν την απίστευτη άνεση να δηλώ-νουν, μόλις πριν μόλις δύο μήνες, σε έγκυρη εφημερίδα: «Ακόμα και όταν έκαιγαν τη στέγη του Πολυτεχνείου, ήμουν εναντίον της άρσης (εννοείται του ασύλου)». Ούτε με ενοχλούν, τόσο, οι μόνιμες καταλήψεις πανεπι-στημιακών χώρων από μκρο-ομάδες, τα γνωστά «στέκια», όπως το κτίριο Πλαστικής Ζωγραφικής στο Πο-λυτεχνείο της Πατησίων, το Χημείο επί της Σόλωνος, το «κίτρινο κτίριο» ή «Βανκούβερ» του Οικονομικού Πανεπιστημίου, το πρώην γραφείο καθηγητή στο «Γυάλινο κτίριο» του Παντείου, το κτίριο «Ευαγγελισμός» του Πανεπιστημίου στο Ηράκλειο Κρήτης, το κτίριο «πρώην Μεραρ-χίας» του Πολυτεχνείου στα Χανιά ή το βαγόνι του ΟΣΕ, δίπλα στην Κεντρική Βιβλιοθήκη του Αριστοτε-λείου στη Θεσσαλονίκη. Όλοι αυτοί, και άλλοι λιγότερο «διάσημοι» κα-τειλημμένοι χώροι έχουν το σεβαστό μερίδιό τους, σε συμβολικό και επι-χειρησιακό επίπεδο, στην τροφοδο-σία της ενδημικής βίας «εντός των τειχών». Υπάρχει, ωστόσο, μια μορφή βίας λιγότερο εμφανής στην κοινή γνώμη αλλά ουσιωδώς περισσότερο

επιζήμια, όσον αφορά την λειτουργία και τη διοίκηση των πανεπιστημί-ων. Και αυτή δεν είναι άλλη από τις αυθαίρετες μικρο-παρεμβάσεις ορ-γανωμένων φοιτητικών ομάδων, οι οποίες συμβαίνουν καθημερινά και παρακωλύουν, συστηματικά, τη συ-ζήτηση και την λήψη αποφάσεων σε όλα τα συλλογικά όργανα διοίκησης του πανεπιστημίου. Θέλω να υπο-στηρίξω ότι ειδικά, αυτού του τύπου η κατάχρηση του ασύλου, θέτει τα σοβαρότερα ερωτήματα για τη δια-τήρηση του ομώνυμου θεσμού στο δημόσιο πανεπιστήμιο. Πριν ανα-φερθώ, όμως, σε αυτά τα ερωτήματα να δώσω, πολύ συνοπτικά, δύο-τρία σχετικά παραδείγματα από τα συμ-βαίνοντα στο δικό μου πανεπιστήμιο. Όπως λέμε, από πρώτο χέρι.

Πριν από πέντε, περίπου, χρό-νια επιχειρήσαμε, ως πρυτανεία, να δώσουμε προς δημόσια διαβού-λευση ένα σχέδιο αναδιάρθρωσης της δομής και του περιεχομένου των σπουδών στο Γεωπονικό Πα-νεπιστήμιο η θέσπιση των οποίων χρονολογείται από το 1989. Είχαν προηγηθεί προσπάθειες ετών προς αυτή την κατεύθυνση χωρίς να έχει υπάρξει μια συγκεκριμένη πρόταση για συζήτηση. Η δική μας πρόταση έλαβε υπ’ όψη όλο τον προηγούμε-νο προβληματισμό και κατέληγε σε συγκεκριμένη πρόταση. Φυσικά και δεν ήταν η τέλεια πρόταση, το κακό είναι ότι δεν μάθαμε ποτέ αν υπήρ-χε καλύτερη. Μετά από τρία άκρως ταραγμένα χρόνια και αφού ομάδες των αντιδρώντων συναδέλφων μας-

για την κακοποίηση του ασύλου δεν είναι αμέτοχη μερίδα των μελών ΔΕΠ όλων των πολιτικών απο-χρώσεων-επιστράτευσαν τις πάγια η πρόσκαιρα, φιλικές προς τις από-ψεις τους φοιτητικές παρατάξεις και οι τελευταίες επέβαλαν, δια της βίας, να μη γίνει καμιά συζήτηση περί του ζητήματος ούτε στα Τμήματα ούτε στη Σύγκλητο. Η πρόταση εγκατα-λείφθηκε και μαζί της κάθε ελπίδα ανανέωσης, στο ορατό μέλλον, του ακαδημαϊκού και επαγγελματικού προφίλ των αποφοίτων μας, οι περισ-σότεροι των οποίων, ήδη, αντιμετω-πίζουν οξύ πρόβλημα απασχόλησης και ετεροαπασχόλησης. Ένα δεύτερο παράδειγμα προσφέρεται από τον τομέα των χορηγιών. Πριν από δύο χρόνια, γνωστός εισαγωγέας αγρο-τικών μηχανημάτων στη δύση της επιχειρηματικής του δραστηριότη-τας αποφάσισε να επιχορηγήσει την ίδρυση ερευνητικής μονάδας στο πανεπιστήμιό μας για τη μελέτη και εφαρμογή της τεχνολογίας των βιο-καυσίμων, προς όφελος, όπως, μας δήλωσε, των αγροτών μας «στους οποίους τόσα χρωστάει». Η χορηγία ύψους ενός εκατομμυρίου ευρώ, με την υπόσχεση ανανέωσής της μετά από ένα χρόνο λειτουργίας της μονά-δας, δεν συζητήθηκε, όπως ο νόμος ορίζει, στη Σύγκλητο, διότι δεν το επέτρεψαν, και πάλι, οι ίδιες ομάδες των φοιτητών που είχαν αποτρέψει τη συζήτηση για την εξέλιξη του πα-νεπιστημίου. Το τρίτο παράδειγμα αφορά στην απώλεια πόρων ύψους περίπου ενός εκατομμυρίου ευρώ


ή του ενός τρίτου από το συνολικό πρόγραμμα δημοσίων επενδύσεων, πέρυσι, διότι, και πάλι, οι ίδιοι φοιτη-τές εννοούσαν ότι ο πρύτανης όφειλε να μην περιλαμβάνει στην ημερή-σια διάταξη θέματα αφορώντα στην εφαρμογή του νέου νόμου-πλαίσιο (π.χ. συγγράμματα, αξιολόγηση, εσω-τερικό κανονισμό κ.ά.). Η άρνηση του πρύτανη να υποταγεί σε αυτή την εξωθεσμική παρέμβαση οδήγησε στο «σπάσιμο» της Συγκλήτου επί πέντε μήνες, με συνέπεια να μην τηρηθούν οι εκ του νόμου διαδικασίες και ημε-ρομηνίες εγκρίσεως του προγράμμα-τος επενδύσεων και, ως εκ τούτου, να χαθούν τα σχετικά κονδύλια.

Τι σημαίνουν όλα αυτά για ένα δημόσιο πανεπιστήμιο, το οποίο οι ίδιοι κύκλοι της αυθαιρεσίας και της βίας δεν χάνουν ευκαιρία να κατηγορούν, με περισσή ευκολία, ότι δεν αναπτύσσεται και ότι «υπο-χρηματοδοτείται» δεν απαιτεί ιδιαι-τέρως απαιτητική ερμηνεία. Αυτό που έχει σημασία είναι ότι, πέραν των καταλήψεων, των καταστροφών, των βιαιοπραγιών εναντίον προσώ-πων, το άσυλο επιτρέπει σε μικρές αυτόκλητες ομάδες φοιτητών, χωρίς καμία εξουσιοδότηση από ευρύτερα θεσμικά σύνολα (γενικές συνελεύ-σεις, φοιτητικό σύλλογος κ.τ.λ.), να παρεμβαίνουν, επιβάλλοντας μονο-μερώς τη δική τους αντίληψη περί ασύλου, ακυρώνοντας την λειτουργία των θεσμικών οργάνων διοίκησης του πανεπιστημίου και οδηγώντας το, βαθμιαία αλλά σταθερά, σε ακυ-βερνησία και απραξία. Πρόκειται για

καθημερινή πρακτική η οποία δεν γίνεται γνωστή «εκτός των τειχών» αλλά έχει, όπως δείχνουν τα προη-γούμενα παραδείγματα, σοβαρότατες και μακροχρόνιες επιπτώσεις. Διότι ούτε ο ημερήσιος ή ηλεκτρονικός τύπος ούτε οι πολιτικοί ασχολού-νται με αυτές τις πρακτικές οι οποίες, μέσω του εθισμού, δεν εκπλήσσουν πλέον ακόμη και αυτούς, διδάσκο-ντες και διδασκόμενους, που άμεσα τις υφίστανται. Γι’ αυτό, άλλωστε, δεν είχε κανένα νόημα η δήθεν ρύθμιση Γιαννάκου για το άσυλο. Με όσα έχω εκθέσει μπορεί ο καθένας-εκτός, εν-νοείται, των επιφανών πολιτικών και διανοούμενων στρουθοκαμήλων της μεταπολιτευτικής δημοκρατίας μας-να καταλάβει τους λόγους. Ούτε το Πρυτανικό Συμβούλιο μπορεί, ακό-μη και αν αποτολμούσε, μέσα σε ένα κλίμα επαπειλούμενης ωμής. λεκτι-κής και σωματικής βίας, να προστρέ-χει στη συνδρομή του εισαγγελέα μέρα παρά μέρα για να διοικήσει τα ιδρύματα ούτε η Σύγκλητος μπορεί να συνεδριάσει με νόμιμη σύνθεση και θέμα το σχετικό άρθρο του νόμου 3549/2007 για τον γεωγραφικό πε-ριορισμό του ασύλου. Αυτή είναι η πραγματικότητα την οποία αγνοούν ακούσια ή εκούσια οι πολιτικοί και πνευματικοί μας «ταγοί». Οι οποίοι, έστω και αν όλα αυτά που εξέθεσα δεν οφείλονται, όπως πιστεύω να έδειξα, σε ένα ξεπερασμένο θεσμό, αυτόν του ασύλου, αλλά στην ολιγω-ρία των πρυτανικών αρχών (οι οποί-οι, ας σημειωθεί δεν εκλέχτηκαν ως παιδονόμοι ή ενίοτε και θηριοτρό-

φοι), θα ανέμενε κανείς ότι θα κατα-νοούσαν πώς η σχέση της προϊούσας καταστροφής του δημόσιου πανεπι-στημίου και της περιουσίας του με τον θεσμό του ασύλου δεν μπορεί να αντιμετωπίζεται με ιδεολογικές υπεκ-φυγές και επικοινωνιακούς φενακι-σμούς αλλά με υπεύθυνο πολιτικό ρεαλισμό, στην υψηλότερη βαθμίδα της δημοκρατικής διακυβέρνησης, δηλαδή στο ελληνικό κοινοβούλιο.

Τι πρέπει λοιπόν να γίνει, ούτως εχόντων των πραγμάτων και όχι γε-νικά και αφηρημένα περί αρχών, συμβολισμών, ιερών και οσίων κατα-κτήσεων «του λαού και του τόπου» και λοιπών όσων η κρατικοδίαιτη πολιτική και πνευματική ελίτ μας μηχανεύεται με την άνεση που της εξασφαλίζει η υψιπετής απόσταση από τα ταπεινά δράματα της εμπλο-κής με τη διαχείριση, σε υπαρκτό χώρο και χρόνο, της τραγωδίας των κοινών μας υποθέσεων. Νομίζω, πριν από οτιδήποτε άλλο, προέχει η ειλικρινής και συστηματική αποτύ-πωση του προβλήματος «πανεπιστη-μιακό άσυλο», σε όλες τις μείζονες και ελάσσονες διαστάσεις του. Υπό τις σημερινές συνθήκες κατάχρησης του θεσμού του ασύλου, εκ μέρους φοιτητικών ομάδων οι οποίες αμφι-σβητούν, ασκώντας ψυχολογική και σωματική βία, τις προβλεπόμενες από το νόμο-πλαίσιο διοικήσεις των πανεπιστημίων, επιβάλλοντας, στην καλύτερη περίπτωση, καθεστώς ιδιό-τυπης συν-διοίκησης με τις εκλεγμέ-νες αρχές και, σε περίπτωση άρνησης των τελευταίων να «συνεργαστούν»,


τη δομική και λειτουργική ακινησία των ιδρυμάτων, με βαρύτατες ακαδη-μαϊκές και οικονομικές συνέπειες, η ανοχή της πολιτείας και της ακαδη-μαϊκής κοινότητας είναι απαράδεκτη, αν δεν συνομολογεί απερίφραστα την ενοχή τους. Κάτι πρέπει να γί-νει. Και το δίλημμα «πανεπιστήμιο ή άσυλο» δεν μου φαίνεται πλέον, μετά από όσα έχουν δει τα μάτια μας, τόσο έμπλεο υψηλών σημασιών και συμβολισμών. Και προσυπογράφω εκθύμως όσα ισχυριζόταν, πρόσφατα, ομοιοπαθής συνάδελφος, ο αντιπρύ-τανης του Πανεπιστημίου Αθήνας και έγκριτος νομικός, Ιωάννης Κα-ράκωστας, αφηγούμενος όσα βίωσε στις 8 του Δεκεμβρίου πέρυσι, όταν κάηκε η Αθήνα και, μεταξύ άλλων, η βιβλιοθήκη Ευρωπαϊκών Σπουδών της Νομικής Σχολής στη συμβο-λή των οδών Σίνα και Ακαδημίας. «Σήμερα, υπό καθεστώς πλήρους κατοχύρωσης των δημοκρατικών θεσμών», κατέληγε ο συνάδελφος, «και υπό το φως των δικαιοηθικών επιταγών των διεθνών Συμβάσεων, του Συντάγματος, των κοινών νόμων που κατοχυρώνουν απολύτως το άσυλο ως χώρο ανάπτυξης της ιδι-ωτικότητας και της προσωπικότητας εν γένει του ανθρώπου, και στο πεδίο της δημόσιας δράσης και σε επίπε-δο ατομικής έκφρασης αλλά πάνω από όλα στους χώρους εργασίας, εκπαίδευσης, επιστημονικής έρευ-

νας και διδασκαλίας, αφαιρούν από την έννοια του ασύλου όπως αυτό χρησιμοποιείται για άλλους από τον προορισμό του λόγους, περιεχόμενο και κάθε νομική δεσμευτικότητα. Το άσυλο-σε κάθε ευνομούμενη Πολι-τεία-προστατεύεται από τον νόμο, ως απόλυτη πολιτειακή αλλά και υπερ-νομοθετική ηθική επιταγή παντού και πάντα, π.χ. στο σπίτι, στο γρα-φείο, στους ιδιωτικούς χώρους, με τους περιορισμούς που επιβάλλουν βεβαίως προάσπιση τη αξίας των συνανθρώπων μας υπό την έννοια της ακώλυτης δράσης των συνυφα-σμένων με την αξία του ανθρώπου δραστηριοτήτων. Το άσυλο είναι κα-τοχυρωμένο δικαίωμα έναντι πάντων που ασκούν βία και προσπαθούν να το καταπατήσουν χωρίς ίχνος δημο-κρατικής νομιμοποίησης»1 . Ανάλο-γο προβληματισμό για την αδικαιο-λόγητη έμμονή στη διατήρηση του ασύλου έχει διατυπώσει και ένας άλ-λος συνάδελφος, ο γνωστός καθηγη-τής του Συνταγματικού Δικαίου και εμβριθής γνώστης των πανεπιστημι-ακών πραγμάτων, Νίκος Αλιβιζάτος. «Για συμβολικούς λοιπόν πρωτίστως λόγους», κατά τον Αλιβιζάτο, «πρέπει και σήμερα η νομοθετική κατοχύρω-ση του ασύλου να καταργηθεί. Όχι απλώς διότι υπό τις σημερινές συν-θήκες (υπογράμμιση δική μου), δεν υπηρετεί καμιά απολύτως σκοπιμό-τητα. Αλλά γιατί το άσυλο, έτσι όπως

έχει καταντήσει, υποθάλπει, περισ-σότερο από κάθε άλλο παράγοντα, τη βία και την ανομία»2. Καταλήγοντας, είναι προφανές, από τα παραπάνω, ότι δεν ανήκω σε αυτούς οι οποίοι διστάζουν, ακόμη, παρά τη συσσώ-ρευση τόσων αρνητικών συμβάντων και ώριμων σκέψεων, να απαντήσουν στο δίλημμα «πανεπιστήμιο ή άσυ-λο» προκρίνοντας το μη αυτονόητο, αν όχι το α-νόητο: «και πανεπιστή-μιο και άσυλο». Γιατί την ιδιοτέλεια την κατανοώ και την αντι-μετωπίζω. Όμως, η ανιδιοτελής υπεράσπιση του ασύλου, στις σημερινές συνθή-κες γενικευμένης ανομίας, μου φαί-νεται όχι μόνο ακατανόητη αλλά και επικίνδυνη. Παραλλάσσοντας ελα-φρώς μια συμβουλή του ψυχίατρου-ψυχαναλυτή Νίκου Σιδέρη «για γο-νείς που σκέφτονται»3 , θα πρόσθετα ότι, με τη διατήρηση του ασύλου, από τα δύο πράγματα που μπορεί να προσφέρει ένας καθηγητής στο φοιτητή του, δηλαδή αγάπη για τη γνώση και κανόνες συν-εργασίας, το πρώτο καταρρακώνεται καθημερινά από τον τυραννικό εξοστρακισμό του δεύτερου. Το δίλημμα, ως εκ τούτου, «πανεπιστήμιο ή άσυλο», ενδεχομέ-νως υπαρκτό πριν από μία πενταετία, σήμερα είναι ανύπαρκτο. Αναγκαίος όρος ύπαρξης του δημόσιου πανεπι-στήμιου είναι η κατάργηση του ασύ-λου.

1Βλ. σχετ. Ι. Καράκωστα, Δραματικές ημέρες ασύλου στο Πανεπιστήμιο, εφ. Η Καθημερινή, 8.2.009. 2Βλ. Ν. Αλιβιζάτου, Άσυλο: δεν αρκούν οι λεκτικές καταδίκες, εφημ. Η Καθημερινή, 22.02.2009 3Βλέπε περισσότερα στο εξαιρετικά επίκαιρο πόνημά του, Ν. Σιδέρης, Τα παιδιά δεν θέλουν ψυχολόγο. Γονείς θέλουν! Εμπιστευτική επιστολή σε γονείς που σκέφτονται. Μεταίχμιο, 2009.


Η ισότητα των δύο φυ-λών

Επέλεξα τη συγκεκριμένη δια-τύπωση στον τίτλο για να ει-

σαγάγω εξαρχής την πρόκληση του υπερτονισμού της ουσιοκρατικής και διχοτομικής διάστασης και δό-μησης των ταυτοτήτων του φύλου, που υπονοείται στην τρέχουσα εκ-φορά του λόγου. Μια εκφορά που συνεπάγεται -και συνειρμικά- πα-ραπέμπει στον φεμινιστικό λόγο και τις ποικίλες θεωρήσεις της έννοιας της ισότητας ως αξίας, δημοκρατι-κής αρχής, καθήκοντος και στόχου. Να συνδέσω ταυτόχρονα την έν-νοια με τους επισπεύδοντες φορείς, τους ακτιβιστές-ακτιβίστριες και τα συλλογικά υποκείμενα δράσης, ως σχετικούς θεματικούς εκφραστές της κοινωνίας των πολιτών, σε εθνικό και υπερεθνικό επίπεδο.

Η διάγνωση του έμφυλου συ-στήματος σχέσεων αναδεικνύει ένα σύστημα ιεραρχικό, εξουσιαστικό, που παράγει διχοτομίες, δίπολα, δι-αφορετικούς ανά φύλο ρόλους και χώρους αναφοράς, με αποτέλεσμα

διαφορετική διαχείριση του χρό-νου, σε συνθήκες ανισότητας ή υπο-ταγής, καταπίεσης και αποκλεισμών λόγω φύλου.

Στο επίπεδο της κοινωνίας των πολιτών η προβληματική αυτή ενερ-γοποίησε και κινητοποίησε αρχικά κυρίως πρωτοπόρες γυναίκες1 ακτιβίστριες και θεωρητικούς-διανοούμενες που εμπνεύστηκαν από τη φεμινιστική θεωρία και πρά-ξη, σε μια σχέση αλληλεπίδρασης, αλληλοτροφοδότησης και μέσα από μια ποικιλία σχολών σκέψης.

Σε μια εξελικτική πορεία δύσκο-λη και πολυσύνθετη η ενεργοποί-ηση των γυναικών, ως συλλογικής κοινωνικής κατηγορίας, με αντί-στοιχη δημιουργία κινημάτων και οργανώσεων ΜΚΟ, προέκυψε από τη σταδιακή συνειδητοποίηση της υποδιαίστερης θέσης των γυναικών, την οποία η νεωτερικότητα και η κυ-ρίαρχη ανδροκεντρική δυτική πολι-τική θεωρία και πράξη εν πολλοίς αποσιώπησαν. Η νεωτερικότητα, κάτω από μια υπεραπλούστευση της έννοιας της οικουμενικότητας των

ανθρωπίνων δικαιωμάτων (βλέπε ανδρικών), υπό το πρίσμα της περιο-ριστικής στην πράξη εννοιολόγησης και άσκησης της ιδιότητας του πολίτη ανέδειξε την «ουδέτερη» δημοκρατία (παρότι ουσιαστικά έμφυλη, δηλαδή με πρόσημο φύλου).Οι πρωτοπορί-ες των γυναικών συναντήθηκαν και εν πολλοίς συνδιαμόρφωσαν τη φε-μινιστική θεωρία ως μια στρατευμέ-νη θεωρία2 που επιδιώκει να κατα-νοήσει την κοινωνία προκειμένου να την αμφισβητήσει και να την αλλάξει. Η συνειδητοποίηση της έμφυλης ανισότητας έδωσε ποικίλα θεωρη-τικά εργαλεία και κλειδιά ερμηνείας της, προβάλλοντας ως αίτια άλλοτε τις κοινωνικές κατασκευές και αναπαραστάσεις για τα φύλα, άλλοτε τις διαφορές λόγω φύσης ( και ποιας φύσης και πόσο οντολογικά αμετάβλητης), της βιολογίας, της οικονομικής υπερεκμετάλλευ-σης της εργασίας των γυναικών από κεφάλαιο ή τέλος της πατριαρχίας, ως μοντέλου και μορφής εξουσίας που εκδηλώνεται ακόμα (και κυ-ρίως) στον πιο ευαίσθητο, ιδιωτικό

Η ίΣοτΗτΑ τΩΝ Δυο ΦυλΩΝ ΚΑί ο ΡολοΣ τΗΣ ΚοίΝΩΝίΑΣ τΩΝ ΠολίτΩΝ

ΕΦΗ ΜΠΕΚου τΕΩΣ ΓΕΝίΚΗ ΓΡΑΜΜΑτΕΑΣ ίΣοτΗτΑΣ-υΠοΨΗΦίΑ ΔίΔΑΚτΩΡ ΠολίτίΚΗΣ ΕΠίΣτΗΜΗΣ

Η ΚοίΝΩΝίΑ ΠολίτΩΝ ΣτΗ ΝΕΑ ΕΠοΧΗ

1Θεωρείται αξιοσημείωτη η εξαιρετική περίπτωση δραστηριοποίησης ομάδας ανδρών Σουηδών υποστηρι-χτών της ισότητας στη διάρκεια της τρίτης Παγκόσμιας Διάσκεψης του ΟΗΕ για τις

Γυναίκες στο Πεκίνο το 1995. 2Valerie Bryson,2004, Φεμινιστική Πολιτική Θεωρία, Εκδόσεις Μεταίχμιο, Αθήνα

χώρο της οικογένειας και των δια-προσωπικών σχέσεων. Έτσι, η εξέλι-ξη της φεμινιστικής σκέψης και της εκ παραλλήλου ή συνεπακόλουθα, έκφρασής της σε σχήματα και ποι-κίλες οργανωμένες μορφές κινημα-τικού και ριζοσπαστικού χαρακτήρα δεν ακολούθησε γραμμική εξέλιξη. Απεναντίας, συμπεριέλαβε βαθιές θεωρητικές διαφωνίες, αντανακλώ-ντας τις ποικίλες αντιλήψεις στο εσωτερικό των ίδιων των γυναικών, ως ευδιάκριτης κατηγορίας, που συ-χνά πήγαζαν και πηγάζουν από τη φεμινιστική θεμελίωση σε ανταγωνι-στικές ιδεολογικές παραδόσεις, εξ ου και οι δυσκολίες κωδικοποιημένης ταξινόμησης. Η πεποίθηση λ.χ. ότι οι φεμινιστικοί στόχοι δεν μπορούν να διαχωριστούν από τη γενικότερη κοινωνικοπολιτική μεταβολή εξακο-λουθεί να καταλαμβάνει σημαντικό μέρος της φεμινιστικής ανάλυσης3.

Οι διαφορετικές αυτές σχολές, στην ιστορική διαδρομή των δυο κυρίως πρόσφατων αιώνων, παρή-γαγαν με τη σειρά τους ένα σύνθετο και πολυδιάστατο τοπίο, με πανσπερ-μία ομάδων, μορφωμάτων και οργα-νωτικών σχημάτων με κινηματικά χαρακτηριστικά. Οι πιο πρόσφατες μορφές οργάνωσης των γυναικών απέκτησαν δομές και λειτουργίες Μ.Κ.Ο., που χαρακτηρίζονται από διαφορές στους ειδικότερους στό-χους, ενδιαφέρουσες και εναλλασσό-

μενες συμμαχίες μεταξύ τους και σε σχέση με το κράτος, με πολλαπλούς και συχνά διαφορετικούς τρόπους και πρακτικές δράσης για την προώ-θηση των διεκδικητικών τους πλαι-σίων. Με βάση τα παραπάνω, λοιπόν, καταγράφεται από τη μια πλευρά η οριοθέτηση στόχων και στρατηγικής ορισμένων οργανώσεων και πρωτο-ποριών σε πλαίσια ανατρεπτικά. Από την άλλη, ήταν αναμενόμενη και η οριοθέτηση των αιτημάτων των γυ-ναικών, πολύ συχνά, σε πλαίσια μη ανατρεπτικά της υπάρχουσας πραγ-ματικότητας. Σε συνθήκες ανδροκρα-τικής πραγματικότητας οι περισσότε-ρες (γυναίκες) δεν έχουν και κυρίως δεν είχαν άλλες επιλογές από το να διαμορφωθούν σε υποκείμενα που αποδέχονταν τη γυναικεία θέση τους και διαφορετικότητα επιδιώκοντας στην εκάστοτε συγκυρία επιμέρους ή οριακές βελτιώσεις4.

Αυτό που επιτυχώς η J.Scott5

αποκαλεί ως αναπόφευκτο παρά-δοξο του φεμινισμού, την ανάγκη δηλαδή ο φεμινισμός να απορρίπτει τη διαφορά των φύλων, στην κατάρ-γηση της οποίας στοχεύει, αποτελεί ως παράδοξο συστατική συνθήκη του φεμινισμού ως πολιτικού κινήματος, σε όλη την διαδρομή της ιστορίας του. Ως εκ τούτου το πρόβλημα τίθε-ται στον καθορισμό του μακροπρόθε-σμου στόχου και των μέσων επίτευ-ξής του. Είναι γι’ αυτό σημαντική η

ανάδειξη της σύγχυσης που συχνά παρουσιάζεται στην νοηματοδότηση και το περιεχόμενο μεταξύ φιλογυ-νικών μέτρων και φεμινιστικών πο-λιτικών και η αποσαφήνιση των δια-φορών τους. Τα πρώτα φαίνεται πως έχουν απώτερο στόχο την ισότητα των φύλων, ικανοποιώντας κατηγο-ριακά αιτήματα. Οι φεμινιστικές πο-λιτικές έχουν ως απώτερο στόχο την κατάργηση του φύλου ως διαφορο-ποιού στοιχείου, μέσω της απώλειας της ιδιότητας του φύλου να παράγει διαφορετικούς τομείς και διχοτομίες. Και οι πολιτικές αυτές εξυπηρετούν βεβαίως τις γυναίκες, ως κοινωνική κατηγορία, αλλά μακροπρόθεσμα συμβάλλουν στην ακύρωση της κοι-νωνικής βαρύτητας του φύλου. Στό-χος λοιπόν των φιλογυνικών μέτρων η κατάργηση των διακρίσεων λόγω φύλου και των φεμινιστικών πολι-τικών η κατάργηση του φύλου, ως συστήματος ιεραρχικής σχέσης.

Συχνά οι ιδεολογικές διαφορές και οι πολιτικές συγκρούσεις μεταξύ γυναικών της κοινωνίας των πολιτών για τα θέματα του φύλου τους βιώ-νονται τραυματικά από τις ίδιες, έχοντας εσωτερικεύσει την ιδέα περί του φύλου τους ως ομοιογενούς κα-τηγορίας, που μοιράζονται κοινά βιώματα και αξίες, άρα οφείλουν να εμπνέονται από κοινές στοχεύσεις και να υιοθετούν ίδιες μεθόδους. Ωστόσο, οι συγκρούσεις αυτές των

Η ΚοίΝΩΝίΑ ΠολίτΩΝ ΣτΗ ΝΕΑ ΕΠοΧΗ

3V. Bryson,2004, σελ.18 4Παντελίδου- Μαλούτα Μάρω, 2002, Το Φύλο της Δημοκρατίας, Εκδόσεις Σαββάλας, Αθήνα, σελ. 5J.Scott,19966Παντελίδου- Μαλούτα Μάρω, 20027Ευρωπαϊκό Λόμπυ Γυναικών


γυναικών-ακτιβιστριών εκπλήσσουν αυτούς που εμφορούνται από μια ουσιοκρατική αντίληψη για το φύλο6, ιστορικά και κοινωνικά εξηγήσιμη και νομιμοποιημένη, αλλά προοπτι-κά δεσμευτική και περιοριστική, με όρους απελευθέρωσης.

Στο επίπεδο βέβαια της πράξης καταγράφονται, πολύ συχνά, χάριν ενός ενοποιητικού για τα συμφέρο-ντα των γυναικών σκοπού, διάφορες συμμαχίες και δράσεις συντονισμού των γυναικείων Μ.Κ.Ο. Είναι χαρα-κτηριστική πρόσφατη δήλωση της εκπροσώπου του ελληνικού τμήμα-τος του Ε.Λ.Γ.7: « Οι γυναίκες της κοινωνίας των πολιτών δεν έχουν την πολυτέλεια των αντιθέσεων». Παρα-τηρούμε ότι άλλοτε διαμορφώθηκαν κοινές πλατφόρμες σε minimum προγράμματα δράσης και άλλοτε αποκλίσεις από τέτοιες συντονιστι-κές προσπάθειες-ομπρέλα. Αποκλί-σεις που εκφράστηκαν κυρίως από ομάδες ριζοσπαστριών αυτόνομων φεμινιστριών και τη μεταφεμινιστική αμφισβήτηση.

ο ρόλος της κοινωνίας των πολιτών.

Επιχειρώντας μια εντελώς σχη-ματική ομαδοποίηση, διαχρονικά, των τομέων παρέμβασης του γυναι-κείου κινήματος και μετέπειτα των γυναικείων Μ.Κ.Ο., επισημαίνουμε

τον σημαντικό τους ρόλο:A. Στον εμπλουτισμό της

πολιτικής θεωρίας και πράξης κυρίως ως προς το περιεχόμενο της δημοκρατίας με δύο κυρίως πιο επικρατούσες απόψεις:

1.το πρόταγμα της διττής οικου-μενικότητας των φύλων μέσω της ισάριθμης αντιπροσώπευσης και της ισόρροπης συμμετοχής8.

2.την μετάβαση από την «ουδέτε-ρη» έμφυλη δημοκρατία στην αδιά-φορη ως προς τα φύλα δημοκρατία, που ανταποκρίνεται στο αίτημα της ολοκλήρωσης ή εκδημοκρατισμού και αποκατάστασης της ουσιαστικής δημοκρατίας.

Β. Στην εισαγωγή νέων θε-μάτων στο δημόσιο διάλογο, στη διαβούλευση και τη δια-πραγμάτευση. Θεμάτων που στην εκάστοτε συγκυρία εθεωρούντο και θεωρούνται κοινωνικά ταμπού9, ανα-πτύσσοντας πλούτο ιδεών και επιχει-ρημάτων τεκμηρίωσης, που φώτισαν κρυμμένες πλευρές του κοινωνικού κατεστημένου, αμφισβητώντας στε-ρεότυπα και υιοθετώντας πρωτότυ-πες και καινοτόμες μορφές δράσης, παρέμβασης και ευαισθητοποίησης της κοινωνίας10. Ο ρόλος των γυ-ναικείων οργανώσεων ήταν και πα-ραμένει καταλυτικός, ως σημαντικός δίαυλος για τη διεύρυνση της πο-λιτικής συμμετοχής του επί αιώνες

αδρανούς πληθυσμού του ενός φύ-λου, με ταυτόχρονη ανανέωση και διεύρυνση της πολιτικής ατζέντας και των πεδίων παρέμβασης της δη-μόσιας κρατικής πολιτικής. Επιγραμ-ματικά, σημειώνουμε την κατάργηση της πατριαρχικής οικογένειας και την αναγνώριση και θεσμοθέτηση της οικογένειας της ισότητας, την ανάγκη εναρμόνισης οικογενειακών -επαγ-γελματικών υποχρεώσεων (παρότι, μέχρι σήμερα τουλάχιστον, η διάρ-ρηξη του δίπολου ιδιωτικό-δημόσιο από τις γυναίκες πραγματοποιήθηκε κυρίως με την μονομερή, σε βάρος τους, επιβάρυνση από την άθροιση ρόλων και των δύο σφαιρών), την αποποινικοποίηση της μοιχείας, τη νομιμοποίηση των αμβλώσεων, τη διευρυμένη ένταξη του ιδιωτικού χώρου στις ρυθμιστικές και κανονι-στικές αρμοδιότητες του κράτους11, την εισαγωγή του αιτήματος της ει-ρηνικής διευθέτησης των διαφορών με αποτροπή των εμπόλεμων συ-γκρούσεων και την προάσπιση της ειρήνης12.

Στην πολύχρονη αυτή πορεία οι γυναικείες οργανώσεις και πρωτο-πόρες γυναικείες προσωπικότητες αναδείχθηκαν σε προνομιακό, και πολλές φορές μοναδικό συνομιλητή του κράτους. Με τον ανδρικό πλη-θυσμό, είτε να μένει αμέτοχος και ουδέτερος στη συζήτηση για την αλ-

7Ευρωπαϊκό Λόμπυ Γυναικών 8Βλ. το λεγόμενο γαλλικό μοντέλο της δημοκρατίας της parite. 9 Όπως το εθνικό, πατριωτικό και δημογραφικό καθήκον των γυναικών: «Γεννάτε γυναίκες, γιατί χανόμαστε».10 Όπως διαδηλώσεις και δημόσια ομολογία επώνυμων γυναικών το 1985 ότι έκαναν έκτρωση.11 Όπως η νομοθεσία για την αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας, του βιασμού στο γάμο, αποδομώντας το μύθο περί οικογενειακού ασύλου και του ιδιωτικού χώρου της οικογενειακής εστίας ως του κατεξοχήν ασφαλούς χώρου. 12Χαρακτηριστικά παραδείγματα δικτύωσης και συνεργασίας γυναικείων οργανώσεων μεταξύ αντιμαχόμενων πλευρών και κρατών με ιστορικές διαφωνίες και συγκρούσεις όπως μεταξύ Ελλάδας - Τουρ-κίας, δικοινοτική κοινή δράση ελληνοκυπρίων και τουρκοκυπρίων γυναικών, κλπ..


λαγή των στερεοτύπων φύλου, είτε να εμφανίζεται ως αντιδρών σώμα, υιοθετώντας κοινωνικές συμπερι-φορές και στάσεις περί του γραφικού (άρα απορριπτέου) των γυναικείων αιτημάτων. Αντίστοιχα, μεγάλη με-ρίδα του γυναικείου πληθυσμού δεν ακολούθησε πλειοψηφικά τη δράση των αντίστοιχων Μ.Κ.Ο., είτε θεωρώντας καταρχήν ότι καλώς υφίστανται οι διαχωρισμοί ρόλων, χώρων κλπ μεταξύ των δυο φύλων, είτε εξαιτίας του φόβου κοινωνικού στιγματισμού από την κυρίαρχη ιδε-ολογία13, είτε στη συνέχεια θεωρώ-ντας, κυρίως οι νεότερες γενιές των γυναικών, ότι η ισότητα των φύλων ήδη έχει κατακτηθεί, υποκύπτοντας στην ψευδαίσθηση να ταυτίζουν την τυπική ισότητα με την κοινωνική έμ-φυλη ανισότητα.

Γ. Στην προαγωγή και την

ανάπτυξη ριζοσπαστικών και αποτελεσματικών μορφών εθε-λοντισμού για την αντιμετώπιση παλαιότερων και νέων μορφών ανισοτήτων λόγω φύλου, που επιδεινώνουν άλλες μορφές ανι-σοτήτων, όπως συμβαίνει στις κοινωνικές κατηγορίες των γυναι-κών-μεταναστριών, προσφύγων, αρ-χηγών μονογονεϊκών οικογενειών, τσιγγάνων, θυμάτων εμπορίας και διακίνησης για σεξουαλική εκμετάλ-λευση κλπ. Στην περίπτωση δηλαδή αυτών των γυναικείων οργανώσεων

παρατηρούμε το φαινόμενο οι σχε-τικές Μ.Κ.Ο. να έχουν αναπτύξει και να αναπτύσσουν την ικανότητα να διεισδύουν σε κοινωνικές κατη-γορίες που αποτελούν υποκείμενα κοινωνικού αποκλεισμού14 παρέχο-ντας πληροφόρηση, συμβουλευτική, ψυχολογική, νομική υποστήριξη, δο-μές προσωρινής φιλοξενίας και άλ-λες μορφές συνδρομής και στήριξης γυναικών-θυμάτων.

Η ίσότητα των φύλων στην Ευρωπαϊκή Ένωση

Η έννοια της ίσης μεταχείρισης ανδρών-γυναικών ορίστηκε εξελι-κτικά στη διάρκεια της τελευταίας πεντηκονταετίας στο πρωτογενές κοινοτικό και παράγωγο δίκαιο στην ενωμένη Ευρώπη, αρχικά ως οικονομικό εργαλείο στην Ευ-ρωπαϊκή Κοινότητα, στη συνέχεια ως κοινωνικός στόχος και πρό-σφατα ως αξία και αποστολή της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Επί του ορχικού σχεδίου για το Ευρωσύνταγμα, το οποίο δεν περιε-λάμβανε την αρχή της ισότητας αν-δρών-γυναικών ασκήθηκε συντονι-σμένη πίεση και κριτική και υπήρξε καταλυτική η συμβολή των ΜΚΟ. Σημειώνουμε την κινητοποίηση των γυναικείων οργανώσεων στη διάρκεια της Ελληνικής Προεδρίας, περίοδο κατά την οποία τέθηκε σε δημόσιο διάλογο το σχέδιο του Ευ-ρωσυντάγματος. Πραγματοποιήθηκε

Συνέδριο στην Αθήνα στις 2.4.2003 με την υποστήριξη της Γενικής Γραμ-ματείας Ισότητας και κινητοποίηση 200 περίπου ΜΚΟ, συνδράμουσας της Επιτροπής Δικαιωμάτων των Γυναικών του Ευρωπαϊκού Κοινο-βουλίου και του Ευρωπαϊκού Λό-μπυ Γυναικών15.

Η εκστρατεία των γυναικείων οργανώσεων ανά την Ευρώπη εντά-θηκε ως την παραμονή λήξης της Διακυβερνητικής Διάσκεψης, με αποτέλεσμα να επιτευχθεί η συμπε-ρίληψη της ισότητας μεταξύ ανδρών-γυναικών ως αξία της Ένωσης στο Άρθρο Ι-2 του τελικού σχεδίου του Ευρωσυντάγματος.

Συγκεκριμένα περιελήφθη η ισότητα ανδρών -γυναικών ως κοινή πολιτισμική αξία των ευρωπαϊκών κοινωνιών σε ισοδυναμία με τις αξί-ες του πλουραλισμού, απαγόρευσης των διακρίσεων, ανοχής, δικαιοσύ-νης, αλληλεγγύης. Επίσης, ενδυνα-μώθηκε ο μεταρρυθμιστικός της χα-ρακτήρας, ως μέρος των στόχων της ΕΕ στο κεφάλαιο των γενικών διατά-ξεων, που δεν έχει μόνο διακηρυκτι-κό αλλά και πρακτικό χαρακτήρα.

Αυτή η διαδικασία και η ενεργός εμπλοκή των γυναικείων ΜΚΟ στη διαμόρφωση του Ευρωσυντάγματος μας παραπέμπει σε αναλογίες δράσης του ελληνικού γυναικείου κινήματος (προεξάρχοντος του Συνδέσμου για τα Δικαιώματα της Γυναίκας) κατά την διαμόρφωση και την αλλαγή του

13Έχει καταγραφεί στη γλώσσα πολλών γυναικών η φράση: « δεν είμαι φεμινίστρια, αλλά...» προκειμένου να γίνουν αποδεκτές από το κυρίαρχο ακροατήριο, αλλά ταυτόχρονα και με έμμεσο τρόπο να δηλώσουν τη στήριξή τους σε δίκαια αιτήματα του γυναικείου κινήματος.14Σημίτη Μαριλένα, 2002.15Σταματίνα Π. Γιαννακούρου, 2008


ελληνικού Συνταγματικού Χάρτη το 1975 και το 2001 και συγκεκριμένα των άρθρων 4 και 116 αντίστοιχα.

οι γυναικείες ΜΚο στην Ευρώπη-Ελλάδα

1. το Ευρωπαϊκό λόμπυ Γυ-ναικών ιδρύθηκε το 1990 και απο-τελεί τη μεγαλύτερη ομπρέλα γυναι-κείων οργανώσεων στην Ευρώπη με μέλη 4000 περίπου εθνικές οργανώ-σεις από 28 χώρες και 19, ευρωπαϊ-κής εμβέλειας, οργανώσεις16. Η προ-σπάθεια δημιουργίας του Λόμπυ ξεκίνησε στο Λονδίνο το 1987 με πρωτοβουλία 120 γυναικών από 85 οργανώσεις, από διάφορες περιοχές της Ευρώπης, με στόχο την άσκηση πίεσης σε ευρωπαϊκούς και εθνι-κούς θεσμούς για θέματα γυναικείου ενδιαφέροντος. Το 1988 ζητήθηκε η συνδρομή και η επιχορήγηση από την τότε ΕΟΚ για δημιουργία δομής ευρωπαϊκής ομπρέλας γυναικείων ΜΚΟ, όπερ και εγένετο, με τη δημι-ουργία Γραμματείας στις Βρυξέλλες. Το Λόμπυ έχει μορφή συμβατή με το χαρακτήρα του πλαισίου λήψης αποφάσεων της ΕΕ -εκπροσώπηση όλων των ειδών, ομάδων και κατη-γοριών πολιτών- (συνδικάτων, κοι-νωνικών ομάδων, επαγγελμάτων).

Η δράση του Λόμπυ στοχεύει στην κάλυψη δυο τύπων αναγκών:

· Την ενσωμάτωση πολιτικών για τις γυναίκες στην κοινοτική νομοθε-σία και τα ευρωπαϊκά προγράμματα με τη διττή μέθοδο των ειδικών δρά-

σεων και του gender mainstreaming (monitoring feminist gender equality perspective).

· Την ενημέρωση των γυναικείων οργανώσεων για τη δράση και συμ-μετοχή τους στην ΕΕ καθώς και των γυναικών σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες με καμπάνιες για την καλύ-τερη διάχυση των συνεχώς διευρυ-νόμενων πολιτικών ισότητας της ΕΕ και την κάλυψη του δημοκρατικού ελλείμματος μεταξύ ευρωπαϊκών θέρμων και ευρωπαίων πολιτών. Για το σκοπό αυτό το Λόμπυ εκδίδει και ηλεκτρονικό και έντυπο περιοδικό υλικό.

Ως προς τη δομή και λειτουργία της, διαθέτει ως ανώτερο όργανο

τη Γενική Συνέλευση με 100 εκ-προσώπους και κατ έτος σύγκλιση, το Διοικητικό συμβούλιο και μόνιμη γραμματεία στις Βρυξέλλες.

Οι πόροι του Λόμπυ, κατά το 2007, ανήλθαν σε 945.000 Ε, εκ

των οποίων το 80% αντλήθηκε από κοινοτική χρηματοδότηση

(πρόγραμμα progress) και το 20% από εισφορές οργανώσεων-

μελών και ιδιωτικούς πόρους. Τα βασικά θεματικά πεδία που

αποτελούν και το διεκδικητικό πλαίσιο του Λόμπυ συνοψί-

ζονται ως εξής: Ισότητα ανδρών-γυναικών στη δημόσια και ιδιωτική σφαίρα-εξισορρόπηση επαγγελμα-τικής-προσωπικής-οικογενειακής ζωής ( σχετική εκστρατεία-καμπάνια του Λόμπυ από το 2006 με κεντρικό

σύνθημα Who cares).Αλληλεγγύη κατά του αποκλει-

σμού- διακρίσεων (καταπολέμηση βίας κατά γυναικών -στήριξη μετανα-στριών -προσφύγων κλπ).

· Σεβασμός στη διαφορετικότητα-διαφορά.

· Ισόρροπη συμμετοχή στα κέντρα αποφάσεων.

· Υλοποίηση του Χάρτη Ισότητας της ΕΕ προς το 2010.

· Εφαρμογή της Πλατφόρμας Δράσης Διάσκεψης Πεκίνου του ΟΗΕ για τις γυναίκες και Διεθνούς Σύμβασης CEDAW ΟΗΕ.Κεντρι-κός διεκδικητικός στόχος η προώθη-ση κοινοτικής οδηγίας για την προ-ώθηση της ισότητας των φύλων σε όλους τους τομείς.

2. το ελληνικό γυναικείο κίνημα

Η ανάπτυξη του γυναικείου κινήματος στη νεώτερη Ελλάδα πέρασε από διάφορες φάσεις, που προσδιόρισαν το περιεχόμενο και τον τύπο των γυναικείων και φεμινι-στικών οργανώσεων.

Ένα σύντομο οδοιπορικό της πο-ρείας ουσιαστικά ξεκινά κυρίως από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, που η γυναικεία διεκδίκηση συνδέθηκε με την εκπαίδευση και την παιδεία των γυναικών17.

Συνεχίστηκε με τις πρώτες προ-σπάθειες γυναικείων οργανώσεων, που δημιουργήθηκαν κυρίως μετά τον Α’ παγκόσμιο πόλεμο και προέ-

16http://www.womenlobby.org/ 17ΕΛΕΝΗ ΒΑΡΙΚΑ, 2007


βαλαν τα πρώτα σπέρματα διεκδίκη-σης για απόκτηση πολιτικών δικαιω-μάτων των γυναικών.

Έλαβε πατριωτικά χαρακτηριστι-κά, μέσα από την ένταξη, την οργα-νωτική συσπείρωση και δράση των αντιστασιακών γυναικών στο ευρύ-τερο αριστερό αντιστασιακό κίνημα κατά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο.

Η προδικτατορική περίοδος χα-ρακτηρίστηκε από κινήσεις συντονι-σμού δράσης οργανώσεων της επο-χής εκείνης, που μετά την απόκτηση, το 1952, πολιτικών δικαιωμάτων για τις ελληνίδες γυναίκες, ανέδειξαν την ανάγκη να μπουν οι γυναίκες στα αν-δροκρατούμενα επαγγέλματα και την αγορά εργασίας. Η δικτατορία διέλυ-σε πολλές γυναικείες οργανώσεις και πολλά πρωτοπόρα γυναικεία στελέχη διώχθηκαν για τις προοδευτικές θέ-σεις και τον πρώιμο αλλά μαχητικό φεμινισμό, που είχαν αναπτύξει18.

Από το 1974, και καθόλη την πρώτη φάση της μεταπολίτευσης στην Ελλάδα, παρατηρείται μια διαρ-κώς αυξανόμενη δημιουργία νέων, μαζικών γυναικείων συλλόγων και πυρήνων ενώ έρχεται με καθυστέρη-ση και στη χώρα μας ο ριζοσπαστικός φεμινιστικός λόγος, ως απόρροια και επίδραση του δεύτερου φεμινιστικού κύματος των κινημάτων για τη γυ-ναικεία χειραφέτηση από την Αμε-ρική και την Ευρώπη της δεκαετίας του ’60. Μπορούμε να διακρίνουμε αυτές τις οργανώσεις σε δυο βα-σικούς τύπους οργάνωσης, που

αντιστοιχούν και σε διαφορετικές τά-σεις ως προς τις συμμαχίες ,τους κοι-νωνικούς συνομιλητές και τη σχέση τους με τους κρατικούς θεσμούς:

Μαζική, με χιλιάδες γυναικεία μέλη, πανελλαδική δομή και λει-τουργία παραρτημάτων με τοπική διοίκηση και πανελλήνια συντονιστι-κή διάρθρωση, όπως η ΕΓΕ, η ΟΓΕ, κ.α. Τέτοιου είδους οργανώσεις εμ-φανίζουν ιδεολογικές συγγένειες και πολιτικές συνάφειες προγραμ-ματικού λόγου με πολιτικούς κομ-ματικούς φορείς και διακηρυγμένη από το καταστατικό τους οργανωτική αυτονομία. Διαπραγματεύονται με το κράτος, με διεκδικητικό πλαίσιο, ενώ επιχειρούν ταυτόχρονα να επηρεά-σουν και να αλλάξουν τις κυρίαρχες πατριαρχικές αντιλήψεις σε κοινωνι-κά και πρωτίστως γυναικεία ακροα-τήρια.

οργάνωση σε ολιγομελείς ομάδες, δίκτυα και πυρήνες γυναι-κών από τον ακαδημαϊκό ή ριζοσπα-στικό αυτόνομο χώρο, με προνομιακό συνομιλητή αποκλειστικά ή κυρίως την κοινωνία, παρότι ο τύπος αυτών των γυναικείων ΜΚΟ παραμένει μειοψηφικός ως προς την εσωτερι-κή του οργάνωση και τη μαζικότητά του.

Οι βασικοί αυτοί τύποι οργα-νώσεων διαφέρουν ως προς το πε-ριεχόμενο, άρα στη στόχευση, στον τρόπο και την επιλογή των εταίρων συνομιλίας και διαβούλευσης, με κεντρικά διλλήματα τη διόρθωση και

τον εκσυγχρονισμό του πολιτικού κοινωνικού συστήματος, που παρά-γει μεταξύ άλλων τις έμφυλες ανισό-τητες, ή την πλήρη απόρριψή του και τη ριζική του αλλαγή.

Από το 1985 θεσμοθετείται και στην Ελλάδα ο λεγόμενος κρατικός φεμινισμός με την ίδρυση της Γε-νικής Γραμματείας Ισότητας-ΓΓΙ στο τότε Υπουργείο Προεδρίας. Η ΓΓΙ, παρότι κρατικός φορέας, αντιμετωπί-ζεται διαχρονικά, από το σύνολο σχε-δόν των γυναικείων οργανώσεων, ως εν δυνάμει σύμμαχος και ενδιά-μεσος φορέας, ενισχυτικός στη δια-πραγμάτευση τους με το κράτος και την εκάστοτε κυβερνητική πολιτική. Εξ αυτού του λόγου η ΓΓΙ βρίσκε-ται συνήθως εκτός της κριτικής των γυναικείων ΜΚΟ, αποτελώντας μια μορφή υβριδιακής απόχρωσης με-ταξύ κράτους-κοινωνίας πολιτών.

Οι γυναικείες ΜΚΟ συμμε-τείχαν κατά περίπτωση ως κοινω-νικοί συνομιλητές του κράτους σε διάφορες αλλαγές-σταθμούς για τη γυναικεία χειραφέτηση (όπως στην αλλαγή του οικογενειακού δικαίου το 1983). Επίσης, κατά περιόδους, το κράτος και η ΓΓΙ δημιούργησαν επιτροπές κοινωνικού διαλόγου, με τη συμμετοχή εκπροσώπων των γυ-ναικείων οργανώσεων. Η πρόσφατη εξέλιξη στο θέμα της διαβούλευσης είναι η ψήφιση19 της δημιουργίας Εθνικής Επιτροπής Ισότητας. Σύμ-φωνα με το άρθρο 8 του σχετικού νόμου συστήνεται όργανο διαβού-

18ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ, Γ., 2004 19Νόμος 3491 (2.10.2006-ΦΕΚ 207)


λευσης, με τη συμμετοχή εκπρο-σώπων από τρεις γυναικείες ΜΚΟ πανελλαδικής εμβέλειας και δυο εμπειρογνωμόνων σε θέματα φύλου. Σκοπός η διεξαγωγή του κοινωνικού διαλόγου. Η συγκεκριμένη ρύθμιση προκάλεσε αντιδράσεις ως προς τη σύνθεση, τον τρόπο επιλογής των ΜΚΟ στην επιτροπή και για τον αποκλεισμό μαζικών οργανώσεων.Σήμερα στην ιστοσελίδα της ΓΓΙ αναφέρονται (άρα πιστοποιούνται) 125 γυναικείες οργανώσεις, εκ των οποίων οι 56 διαθέτουν ηλεκτρονι-κή διεύθυνση. Στον κατάλογο αυτό περιλαμβάνονται οι παραδοσιακές, γνωστές γυναικείες και φεμινιστικές οργανώσεις, τα γυναικεία τμήματα των κομμάτων, των συνδικαλιστικών και επαγγελματικών οργανώσεων, οργανώσεις γυναικών από το χώρο της Τοπικής Αυτοδιοίκησης καθώς και από ειδικότερες κατηγορίες γυ-ναικών (πολύτεκνες, άγαμες κλπ) ή ΜΚΟ που δρούν για συγκεκριμένα θέματα, όπως η αντιμετώπιση της βίας κατά των γυναικών. Η δυνη-τική χρηματοδότηση των γυναικεί-ων ΜΚΟ προβλέπεται καταρχήν20 από τον κρατικό προϋπολογισμό της ΓΓΙ, που λόγω και του περιορι-σμένου καθαυτό προϋπολογισμού της Γραμματείας δεν επαρκεί για την απρόσκοπτη δράση των οργα-νώσεων. Συμπληρωματικά οι οργα-νώσεις συμμετέχουν σε ευρωπαϊκά διακρατικά προγράμματα, ενώ χρη-ματοδοτήθηκαν και στο πλαίσιο του

3ου κοινοτικού πλαισίου στήριξης. Αντί επιλόγου

Η διευρυμένη συνύπαρξη των γυναικείων οργανώσεων σε καθε-στώς πολυφωνίας αλλά και οι εκδη-λώσεις συντονισμένων δράσεών τους αποτελούν θετικά ερεθίσματα για την προώθηση του πολιτικού διαλόγου, την εισαγωγή και την κατοχύρωση θεσμών ενίσχυσης της δημοκρατι-κής λειτουργίας. Αποτολμώντας μια εν κατακλείδι αξιολογική κρίση θα σημειώσω ότι θεωρώ καθοριστικής σημασίας την παρουσία και τη δρά-ση των γυναικείων Μ.Κ.Ο. σήμερα, που ανεξάρτητα από την γενικευμέ-νη μετεξέλιξή τους από μαζικούς σε επιτελικούς φορείς δράσης- γεγονός που έχει την ιστορική του εξήγηση- αποτελούν απαραίτητους συμβού-λους για το κράτος και ταυτόχρονα ομάδες πίεσης και φορείς ελέγχου της πολιτικής εξουσίας, διατηρώ-ντας και κατά περίπτωση, μερικές εξ αυτών, σπέρματα διαμόρφωσης και εκφοράς ανατρεπτικού λόγου και πράξης.

Βιβλιογραφικές αναφορέςVALERIE BRYSON, 2004, Φεμινι-

στική Πολιτική Θεωρία, ΑΘΗΝΑ, Εκδό-

σεις Μεταίχμιο

J.SCOTT, 1996, Only paradoxes to

offer; French feminists and the rights of man,

Cambridge, Harvard University press

ΕΛΕΝΗ ΒΑΡΙΚΑ, 2007, Η

ΕΞΕΓΕΡΣΗ ΤΩΝ ΚΥΡΙΩ΄Ν,

Η γέννηση μιας φεμινιστικής συ-

νείδησης στην Ελλάδα 1833-1907

ΑΘΗΝΑ, ΚΑΤΑΡΤΙ

ΣΤΑΜΑΤΙΝΑ Π. ΓΙΑΝΝΑΚΟΥ-

ΡΟΥ, 2008, Η ΙΣΗ ΜΕΤΑΧΕΙΡΙΣΗ

ΑΝΔΡΩΝ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΚΑΤΑ

ΤΟ ΚΟΙΝΟΤΙΚΟ ΚΑΙ ΤΟ ΕΛΛΗ-

ΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ, ΑΘΗΝΑ Εκδόσεις

Σάκκουλα

ΚΟΝΔΥΛΗ, Μ., ΨΑΡΡΑ, Α., 1986,

«Γεννάτε… γιατί χανόμαστε» στο Δίνη,

Φεμινιστικό Περιοδικό, τεύχος 1, Δεκ.

1986, ΑΘΗΝΑ

ΛΑΜΨΑ, Ρ., «Δεν είμαι φεμινί-

στρια, αλλά…» στο: Σεπτ. 1984, Ο Αγώνας

της Γυναίκας, Τ.23, ΑΘΗΝΑ, έκδοση

του Συνδέσμου για τα Δικαιώματα της

Γυναίκας.

ΠΑΝΤΕΛΙΔΟΥ- ΜΑΛΟΥΤΑ

ΜΑΡΩ, 2002, Το Φύλο της Δημοκρατίας,

ΑΘΗΝΑ,

Εκδόσεις Σαββάλας

ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ, Γ., 2004, Ηγε-

μονία και Φεμινισμός, ΑΘΗΝΑ, Γιώργος

Δαρδάνος

ΣΗΜΙΤΗ ΜΑΡΙΛΕΝΑ, «Κεντρι-

κές και περιφερειακές μη κυβερνητικές

οργανώσεις: Η συγκρότηση ενός κοινω-

νικού δικτύου στη διεθνή κοινότητα» στο

Π. ΣΚΛΙΑΣ-Α. ΧΟΥΛΙΑΡΑΣ, 2002, Η

διπλωματία της κοινωνίας των πολιτών ,

ΑΘΗΝΑ, Εκδόσεις Παπαζήση, σελ.84

http://www.womenlobby.org/

20 στο Νόμο 1835/1989, άρθρο 5


Εισαγωγικές παρατηρή-σεις Στο ανά χείρας κείμενο επιχειρείται η αποτύπωση του θεωρητικού πε-δίου αυτού που ονομάζουμε γενικά ως Κοινωνία των Πολιτών (ΚτΠ), με αναφορά στη δημοκρατική της διάσταση, στα πλαίσια της Ευρω-παϊκής Ένω-σης (Ε.Ε.). Όπως οι περισσότερες έννοιες της πολιτικής και κοινωνικής θεωρίας, έτσι και η ΚτΠ, ως σύγχρονη εμπειρική πραγ-ματικότητα αλλά και ως θεωρητικό αντικείμενο, χαρακτηρίζεται από ιδι-αίτερη αμφισημία και γίνεται ενίοτε το πεδίο αντιπαράθεσης κλασσικών σχολών της θεωρίας1, καθώς, γενετι-κά, επιχειρεί να βρεθεί στο πολιτικό και θεωρητικό μεσοδιάστημα των κοινωνικοπολιτικών αντιλήψεων. Έτσι, συνήθως βάλλεται και από τις φιλελεύθερες και από τις μαρξιστικές θεωρήσεις. Οι πρώτες την κατανοούν ως ένα σύγχρονο πεδίο μετριασμού της ελευθερίας μέσω της ανάπτυξης, χωρίς δημοκρατικές προϋποθέσεις, ενδιάμεσων φορέων, ενώ οι δεύτερες ως ένα συγκαλυμμένο εργαλείο προ-ώθησης του νεοφιλελευθερισμού και των αστικών αξιών. Ωστόσο, η ΚτΠ

και ως θεωρητικό αντικείμενο και ως εμπειρική πραγματικότητα είναι γεγονός και έχει να επιδείξει πολλά επιτεύγματα. Στο παρόν κείμενο θα επιχειρήσουμε να σκιαγραφήσουμε το θεωρητικό μέρος της ΚτΠ, δηλα-δή, να ορίσουμε το χώρο στον οποίο αναπτύσσονται τα σχετικά θεωρητικά επιχειρήματα και να ερμηνεύσου-με την τρέχουσα εμπειρική πραγ-ματικότητα με βάση τα παραπάνω εννοιολογικά εργαλεία. Ωστόσο, ως εμπειρική πραγματικότητα δεν εν-νοούμε όλη τη δημόσια και ιδιωτική σφαίρα, δηλαδή όλο το οικονομικό και κοινωνικοπολιτικό περιβάλλον των δρώντων υποκειμένων, αλλά το προνομιακό πεδίο των θεσμών και των λειτουργιών της Ε.Ε. Η εν λόγω επικέντρωση θα αποδειχθεί ιδιαίτερα δυσχερής, καθώς εννοιολογικές έρι-δες και ελλιπείς μελέτες συσκοτίζουν αυτό το πεδίο έρευνας. Βασικά προ-βλήματα «οντολογικής» φύσης (τι εί-ναι η Ε.Ε.;), προβλήματα ταυτότητας (υπάρχει ευρωπαϊκή συνείδηση;), αλλά και ευρύτερα προβλήματα οικο-νομικής και πολιτικής φύσης (υπάρ-χει ευρωπαϊκή πολιτική; ευρωπαϊκό οικονομικό συμφέρον;) εμποδίζουν

τη διερεύνηση και τη θεωρητική συ-σχέτιση της ΚτΠ με την Ε.Ε. και τους δημοκρατικούς θεσμούς.

Έτσι, παρακάτω θα επιχειρηθούν θεωρητικές αναλύσεις οι οποίες θα στηριχθούν σ’ ένα πεδίο έρευνας που βρίσκεται σε αρχικό στάδιο. Χαρα-κτηριστικό αυτής της μελέτης είναι η προβολή των θεωρητικών αποφάν-σεων για την ΚτΠ, έτσι όπως αυτές ισχύουν για το έθνος-κράτος, στην Ευρωπαϊκή Ένωση, κατάλληλα προ-σαρμοσμένες.

Τις τελευταίες δεκαετίες η κατο-χύρωση και η περαιτέρω ανάπτυξη του πολιτικού ρόλου της Ε.Ε. ως ορ-γανισμού παραγωγής κανονιστικών ρυθμίσεων έχει προσελκύσει το ενδι-αφέρον της ΚτΠ και των οργανώσε-ών της. Παρότι η οργάνωση των θε-σμών της Ε.Ε. εξελίσσεται διαρκώς, το ενδιαφέρον της ΚτΠ επικεντρώ-νεται όλο και περισσότερο στην ιδέα της συμμετοχής της σ’ όλο το φάσμα των αποφάσεων που την αφορούν και στην άντληση πόρων από τον Ευ-ρωπαϊκό προϋπολογισμό, που θα της προσδώσει έναν αυξημένο θεσμικό ρόλο συμμετοχής στην ευρύτερη ιδέα της ευρωπαϊκής διακυβέρνησης.

ΠΡοΒλΗΜΑτΑ ΚΑί ΠΡοοΠτίΚΕΣ τΗΣ ΚοίΝΩΝίΑΣ τΩΝ ΠολίτΩΝ ΣτΗΝ ΕυΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ. ΜίΑ

θΕΩΡΗτίΚΗ ΠΡοΣΕΓΓίΣΗ.

ΒΑΣίλΗΣ ΜΑΓΚλΑΡΑΣ ΔίΔΑΣΚΩΝ Στο τΜΗΜΑ οίΚοΝοΜίΚΩΝ ΕΠίΣτΗΜΩΝ του ΠΑΝΕΠίΣτΗΜίου ΠΑτΡΩΝ ΚΑί Στο Ε.Α.Π.

1Βλέπε την ενδιαφέρουσα και ευσύνοπτη ιστορική αποτύπωση της έννοιας της ΚτΠ που πα-ραθέτει ο Barber, εις, Benjamin R. Barber, A Place for Us, How to Make Society Civil and Democracy Strong, Hill and Wang, Η.Π.Α. 1998, σ.σ.12-37.

Οι νέοι αυτοί στόχοι θέτουν ευρύ-τερα ζητήματα αναφορικά με τη δια-φάνεια των οργανώσεων της ΚτΠ, τη σχέση της σύγχρονης αντιπροσω-πευτικής δημοκρατίας με τις θεσμι-κές διαμεσολαβήσεις των ιδιωτικών κατά κύριο λόγο οργανώσεων, καθώς και τη διαφαινόμενη καθιέρωση μιας κοινωνίας ειδικών και το ρόλο της στη συγκρότηση και καθοδήγηση της πολιτικής απόφασης. «Συχνά η αντι-προσωπευτικότητα τους και οι λει-τουργικές τους διαδικασίες - η επιλο-γή των θεμάτων, των ηγετών τους και των μηχανισμών λήψης των αποφά-σεών τους - θεωρούνται ανεπαρκώς διαφανείς ώστε να εγγυηθούν τους δημόσιους πόρους που αναζητούν, αλλά και το ρόλο που διεκδικούν στην πολιτική διαδικασία2». Ωστόσο, η παραπάνω διαπίστωση δεν πρέπει να μας οδηγήσει σ’ έναν πρόωρο αποκλεισμό των οργανώσε-ων της ΚτΠ από την πολιτική δια-δικασία, αλλά στην αναζήτηση ενός μηχανισμού ελέγχου και ευρύτερης τακτοποίησης των εκκρεμών ζητη-μάτων διαφάνειας που τις αφορούν. Επιπλέον, η αναγνώριση ότι η τρέ-χουσα πολιτική δομή της Ε.Ε. οδηγεί, σύμφωνα με πολλούς αναλυτές, στο γνωστό δημοκρατικό έλλειμμα, δη-λαδή στην ισχνή ταύτιση (έστω και συμβολικά) της πλειοψηφίας με τους μηχανισμούς παραγωγής πολιτικών αποφάσεων, αποτελεί πρόσφορο έδα-φος που πρέπει να χρησιμοποιηθεί

δημοκρατικά, δηλαδή προς την κα-τεύθυνση του ανοίγματος της πολι-τικής διαδικασίας και της ενσωμάτω-σης αυτού του μεσαίου χώρου.

Ένα ακόμη πρόβλημα που πα-ρουσιάζεται ως προς τη δημοκρατική ενσωμάτωση της ΚτΠ στην Ε.Ε. εί-ναι και η πολυείδια των στόχων αλλά και των μέσων που χρησιμοποιούν οι ΜΚΟ. Η εν λόγω παρατήρηση δεν αποτελεί απλώς ένα τεχνικό πρόβλη-μα ενσωμάτωσης των πολλαπλών πολιτικο-κοινωνικών τους στόχων, αλλά κυρίως, πρόβλημα αξιολόγησης του αξιακού τους φορτίου. Χαρακτη-ριστικό παράδειγμα αυτού του προ-βλήματος είναι η αδυναμία αναγνώ-ρισης ποιες από τις οργανώσεις της ΚτΠ προάγουν το γενικό συμφέρον και αποδέχονται τις δημοκρατικές αξίες της σύγχρονης Ευρώπης.

Η δημοκρατική ενσωμά-τωση της ΚτΠ στην Ε.Ε.

Όπως έχει ήδη διαφανεί, η ΚτΠ και οι οργανώσεις της έχουν βρεθεί στο επίκεντρο της σύγχρονης θεωρη-τικής συζήτησης και έχουν προκαλέ-σει μια σειρά εννοιολογικών και ευ-ρύτερα επιστημολογικών αναλύσεων οι οποίες διαφοροποιούνται σημα-ντικά από τις κλασικές αναλύσεις. Οι διαφαινόμενες αλλαγές πηγάζουν εν μέρει από την εμφάνιση νέων κοινω-νικών φαινομένων τα οποία οι κλα-σικές θεωρητικές προσεγγίσεις, με σταθερό σημείο αναφοράς της ανά-

λυσής τους το κράτος, δεν μπορούν να εξηγήσουν. Η πολιτική πρόοδος της Ε.Ε. και η σταδιακή ανόρθωση των θεσμών της σε ρυθμιστικό παρά-γοντα της πολιτικής ζωής αποτελούν ένα πρωτοφανές ιστορικά φαινόμενο, που απαιτεί για την κατανόησή του πρωτότυπες θεωρητικές επεξεργα-σίες. Η «πηγή αυτών των αλλαγών μπορεί να ανιχνευθεί στην οικονομι-κή φιλελευθεροποίηση, στις τεχνολο-γικές εξελίξεις και στους ευρύτερους κοινωνικούς μετασχηματισμούς»3 . Η συμβολή της ΚτΠ σ’ αυτές τις αλ-λαγές και ο νέος ρόλος που καλείται να διαδραματίσει φαίνεται πως βάλ-λει στο κέντρο της σύγχρονης αντίλη-ψης που έχουμε για τη δημοκρατία. Στο πλαίσιο αυτών των διαφαινό-μενων αλλαγών ανοίγονται και νέες ευκαιρίες για τον πολίτη της Ε.Ε. να καθορίσει την πολιτική συζήτηση μα-κριά από τις παραδοσιακές πολιτικές δομές.

Ο ευρύς μετασχηματισμός των παραδοσιακών θεσμικών δομών που έχει επέλθει από την αναγνώριση ευρύτερων πολιτικών και οικονομι-κών οργανισμών ως καθοριστικών για τη λήψη πολιτικών αποφάσεων και τη χάραξη σημαντικών παρα-μέτρων της καθημερινής ζωής του πολίτη, έχει φέρει στο επίκεντρο της πολιτικής συζήτησης το νέο τρόπο δημοκρατικής οργάνωσης και θεσμι-κής συγκρότησης των μηχανισμών λήψης πολιτικών αποφάσεων, αλλά

2Ruzza Carlo, Europe and Civil Society, Movement coalitions and European Governance, Manchester University Press, 2004, σ. 2. Παρακάτω, σ. 26 επ., συνοψίζονται τα κύρια επιχειρήματα για τη συμμε-τοχή των οργανώσεων της ΚτΠ στην διαδικασία λήψης επιμέρους πολιτικών αποφάσεων, υπό τη μορφή της διαβούλευσης. 3Vincent Della Sala, The unequal sides of Triangle – democracy, governance and civil society, εις, Ruzza Carlo, Vincent Della Sala (eds), «Governance and civil society in the European Union, Normative Perspectives», vol.1, Manchester University Press, 2007, σ. 1. Vincent Della Sala, The unequal sides of Triangle – democracy, governance and civil society, εις, Ruzza Carlo, Vincent Della Sala (eds), «Governance and civil society in the European Union, Normative Perspectives», vol.1, Manchester University Press, 2007, σ. 1.


και τον τρόπο που θα ενσωματωθούν πολιτικά και θεσμικά αυτές οι νέες ανεξάρτητες μορφές παρέμβασης του πολίτη στο νέο πολιτικό οικοδόμη-μα. Στη θεωρητική συζήτηση αυτή η μετατόπιση έχει γίνει κατανοητή ως μια προσπάθεια αναζήτησης ενός μηχανισμού λήψης αποφάσεων, ή εναλλακτικά, ενός οιονεί κυβερνητι-κού μηχανισμού που θα υπερβαίνει τον παραδοσιακό χωρισμό μεταξύ κράτους και αγοράς. Σ’ ένα βαθμό, η εν λόγω συζήτηση αποτελεί και την υπόρρητη αναγνώριση ότι σε συν-θήκες παγκοσμιοποίησης, το κράτος αποκτά ολοένα και μικρότερη σημα-σία σε μια σειρά αποφάσεων, λόγω ότι τα παγκόσμια οικονομικά κέντρα είτε δεν διαβουλεύονται καθόλου με τους παραδοσιακούς κρατικούς θεσμούς ή όταν αυτό γίνεται τα περιθώρια ελιγμών από τη μεριά του κράτους είναι ελάχιστα. «Το μονοπώλιο της δύναμής του κράτους τίθεται σήμε-ρα υπό ισχυρή αμφισβήτηση σε μια σειρά μετώπων: όπως, από άλλα επί-πεδα επίσημης διακυβέρνησης, από πλευρές της ΚτΠ (ειδικά τις αγορές) και από ρυθμιστικούς οργανισμούς οι οποίοι μπορεί να έχουν δημιουρ-γηθεί ή αναγνωριστεί από το κράτος, αλλά δεν αποτελούν μέρος του»4.

Σ’ αυτό το πλαίσιο ανάλυσης, υποστηρίζεται ότι οι παραδοσιακές θεωρητικές αναλύσεις υπό τους όρους κράτος - κοινωνία ή δημόσιο- ιδιωτικό αποτελούν παρωχημένες εν-νοιολογήσεις μιας ξεπερασμένης από

την ίδια την ιστορία νεωτερικότητας. Ωστόσο, οι αναφορές γενικά σε μια ΚτΠ η οποία θα παίξει καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση των πολιτικών αξιών και των κυβερνητικών κατευ-θύνσεων δεν μας λέει τίποτα για το είδος των συμφερόντων και των αξι-ών που προωθούν οι οργανώσεις της ΚτΠ, αλλά πολύ περισσότερο δεν διευκρινίζει τη σύσταση, τον τρόπο λειτουργίας και το χαρακτήρα αυτών των οργανώσεων. «Ο όρος [ΚτΠ] μπορεί να αναφέρεται σε ‘’οργανωμέ-να’’ συμφέροντα διαφόρων μορφών ή σε περισσότερες άμορφες και αμφι-λεγόμενες οντότητες που υφίστανται κάπου μεταξύ κράτους και ατόμων»5.

Αρχικά λοιπόν, το πρόβλημα εν γένει της ΚτΠ σε σχέση και με τη νέα πολιτική μορφή της Ε.Ε. είναι η με-ταφορά μέρους των πολιτικών απο-φάσε-ων πέρα από το χώρο επιρροής της κρατικής εξουσίας. Έτσι, καινούρ-γιοι δρώντες που δεν αποτελούσαν μέρος του παραδοσιακού πολιτικού συστήματος και της ιεραρχικής ορ-γάνωσης της πολιτικής εξουσίας του κράτους, συμμετέχουν de facto στους μηχανισμούς παραγωγής πολιτικών αποφάσεων. Ωστόσο, η αρχή της δη-μοκρατίας επιβάλλει, κατά μια έννοια, οι εν λόγω οργανώσεις της ΚτΠ να εμπλέκονται σε ευρύτερους ρόλους διαβούλευσης και συμμετοχής στο πολιτικό σύστημα, όμως η ίδια η δημοκρατική αρχή που επιτρέπει αυτήν τη συμμετοχή οργανωμένων κοινωνικών ομάδων επιβάλλει και

τη θέσπιση ξεκάθαρων όρων ανά-πτυξης των εν λόγω ρόλων, δηλαδή τα όρια και τον τρόπο χρήσης αυτής της δημοκρατικής δυνατότητας. Η περίπτωση της Ε.Ε. αποτελεί ίσως το ηχηρότερο παράδειγμα, καθώς διαμορφωμένο πολιτικό σύστημα σε πλήρη ανάπτυξη δεν υφίσταται, αλλά και οι μηχανισμοί λήψης των ευρω-παϊκών πολιτικών αποφάσεων βρί-σκονται σε πίεση από τις εν λόγω ορ-γανώσεις, πρωτοφανή για τα πολιτικά δεδομένα των επιμέρους κρατών. Το δημοκρατικό δικαίωμα των πολιτών να οργανώνονται προκειμένου να πε-τύχουν πολιτικούς στόχους αποτελεί συνάμα και μια δημοκρατική διακιν-δύνευση, καθώς απουσιάζει η δια-φάνεια και η δημοκρατική ευθύνη (accountability) από τις οργανώσεις της ΚτΠ. Ακόμη, η απλή διαπίστωση ότι μόνο ορισμένα μέρη της ΚτΠ είτε λόγω της αποτελεσματικής τους ορ-γάνωσης είτε λόγω της οικονομικής τους ευχέ-ρειας, μπορούν να έχουν πρόσβαση στους μηχανισμούς λή-ψης των αποφάσεων, τείνει να απα-ξιώσει το αξιακό υπόβαθρο πάνω στο οποίο συγκροτείται κατά βάση το δημοκρατικό περιεχόμενο των αιτη-μάτων τους, καθώς και «τη σημασία της εξουσίας ως κοινωνικής σχέσης με κεντρικό ρόλο στην οργάνωση και την άσκηση της πολιτικής εξουσίας»6. Η μετάβαση στη θεωρητική συζήτη-ση από την κρατικο-κεντρική ιδέα της διακυβέρνησης, σε μια περισσότερο ευέλικτη και ευρηματική διακυβέρ-

4Στο ίδιο, σ. 3. Βλέπε επιπλέον την ενδιαφέρουσα εννοιολόγηση του Keane για την παγκόσμια ΚτΠ και το ρόλο της. Ο Keane, έχοντας συνειδητοποιήσει τα πολλαπλά εμπειρικά και θεωρητικά προβλήματα που παρουσιάζει μια τέτοια εννοιολόγηση, παραθέτει την έννοια της παγκόσμιας ΚτΠ υπό τη μορφή ιδεότυπου. John Keane, Global Civil Society, Cambridge University Press, Κέιμπριτζ, 2003, σ. 8. 5 Vincent Della Sala, The unequal sides of Triangle – democracy, governance and civil society, ό.π., σ. 5.


νηση με περισσότερους πολιτικούς ρόλους και ευέλικτες δημοκρατικές διαδικασίες, οφείλεται σ’ ένα βαθμό και στην ανάπτυξη του φαινομένου της ΚτΠ, αλλά και στην αναγνώριση ότι οι εθνικές διαχωριστικές κυβερ-νητικές γραμμές σχετικοποιούνται σ’ ένα παγκόσμιο περιβάλλον πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής αλληλό-δρασης. Σε μια πρώτη ανάγνωση, θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι οι οργανώσεις της ΚτΠ εισέρχονται στο απροσδιόριστο πολιτικό μεσοδι-άστημα μεταξύ της πολιτικής απόφα-σης και της αξιακής της προέλευσης. Στο σημείο αυτό είναι άλλωστε που συγκεντρώνεται η περισσότερη κριτι-κή σχετικά με την ΚτΠ. Ερωτήματα όπως, ποιες αξίες υποστηρίζει, προς όφελος ποιου, υπό ποιες διαδικα-σίες, καθώς και οι επιπτώσεις που μπορούν δυνητικά να υφίστανται οι παραδοσιακές παράμετροι της δη-μοκρατίας, όπως η αντιπροσώπευ-ση, η συμμετοχή και η δημοκρατική άσκηση της εξουσίας, οριοθετούν το πλαίσιο της συζήτησης στο οποίο θα πρέπει και εμείς να επικεντρωθούμε.

Ωστόσο, η διάγνωση δημοκρατι-κού ελλείμματος στην Ε.Ε. πρέπει να γίνει με μεγάλη επιφύλαξη και οι ανα-λύσεις της ΚτΠ δεν πρέπει να εμφα-νίζονται ως εναλλακτικές θεωρήσεις μιας ασθμαίνουσας ευρωπαϊκής δη-μοκρατίας7. Η θεσμική ιδιαιτερότητα της Ε.Ε. καθιστά τις υπάρχουσες θε-

ωρίες περί δημοκρατίας αταίριαστες αναλυτικά για τη μορφή που έχει λά-βει, καθώς οι ίδιες έχουν αναπτυχθεί στη βάση ενός κρατικο-κεντρικού μο-ντέλου. Στο πλαίσιο αυτό και οι ανα-λύσεις της ΚτΠ που στοχεύουν στον ευρύτερο γεωγραφικό χώρο της Ε.Ε. πρέπει να εισέλθουν σε ένα είδος αξιακής και περιεχομενικής ανάλυ-σης, δηλαδή, σε κάθε περίπτωση, οι στόχοι της ΚτΠ και των οργανώσεών της να γίνονται αντικείμενο ad hoc επεξεργασιών στη βάση ενός αξιακού, περιεχομενικού μέτρου. Η ίδια η πολιτική οργάνωση προσώπων από μόνη της δεν λέει απολύτως τίποτα, ούτε μπορεί de facto να θεωρηθεί ως δημοκρατική στόχευση μιας κοινωνί-ας που προοδεύει. Δεν είναι αυτονό-ητο ότι όλες οι οργανώσεις της ΚτΠ στοχεύουν σε υψηλές αξίες, ούτε ότι η επίλυση του δημοκρατικού ελ-λείμματος στην Ε.Ε. διαμεσολαβείται από την ΚτΠ. Η αποκέντρωση της πολιτικής εξουσίας εγκυμονεί τον κίνδυνο οι δομές λήψης των πολιτι-κών αποφάσεων να υπαχθούν σ’ ένα περιορισμένο κέντρο συμφερόντων, σε ένα περιοριστικό είδος αξιών, η γε-νίκευση ή διάχυση των οποίων δεν αποτελεί πάντα κοινωνικό συμφέρον. Η σχετική συζήτηση επίλυσης του προβλήματος του δημοκρατικού ελ-λείμματος στην Ε.Ε. δεν περιορίζεται μόνο σε αναλύσεις άτυπων συμμετο-χών, υπό τη μορφή της διαβούλευ-

σης, στους μηχανισμούς λήψης των πολιτικών αποφάσεων της Ε.Ε. Στη σχετική συζήτηση διερευνώνται επι-πλέον και ζητήματα πολιτικής απο-τελεσματικότητας. Η εν λόγω αποτε-λεσματικότητα νοείται καταρχήν ως η δημιουργία αποδεκτών διαδικα-στικών κανόνων. Σ’ αυτό το επίπεδο ανάλυσης αντιμετωπίζονται φορμα-λιστικά τα κανονιστικά περιεχόμενα της πολιτικής διαδικασίας, όπως η δημοκρατική διαβούλευση και η πολιτική συμμετοχή των οργανώσε-ων της ΚτΠ στους στόχους της Ε.Ε. Όπως υποστηρίζεται χαρακτηριστικά, «πρέπει να βρεθούν προωθημένες μορφές νομιμοποιημένων εισροών, οι οποίες αναγκαστικά θα έχουν έναν αντίκτυπο στις εκροές των πολιτικών στρα-τηγικών»8. Ωστόσο, σε επίπεδο πραγματικών πολιτικών ή πολιτικής πρακτικής, αναγνωρίζεται τελικά ότι οι πολιτικές της Ε.Ε. έχουν κινητο-ποιήσει επαρκώς ένα πλήθος μη κυ-βερνητικών οργανώσεων της ΚτΠ, οι οποίες δεν εκπροσωπούν ισχυρά συμφέροντα, αλλά συγχρόνως η εν-σωμάτωσή τους στους μηχα-νισμούς λήψης των σημαντικών πολιτικών αποφάσεων είναι οριακή. Η ανα-βάθμιση αυτού του νέου ρόλου που διεκδικούν οι οργανώσεις της ΚτΠ στο πλαίσιο της Ε.Ε. είναι το πολιτικό και οργανωτικό ζητούμενο σ’ ένα δη-μοκρατικό και αντιπροσωπευτικό πε-ριβάλλον που αναζητά και το ίδιο μια

6Στο ίδιο, σ. 977Βλέπε, Claudia Kissling and Jens Steffek, CSOs and the Democratization of International Gover-nance: Prospects and Problems, εις, Jens Steffek, Claudia Kissling and Patrizia Nanz (eds), «Civil Society Participation in European and Global Governance», Palgrave Macmillan, Ηνωμένο Βασίλειο, 2008, σ.σ.208-218. Βλέπε επίσης, Jens Steffek, and Patrizia Nanz, Emergent Patterns of Civil Society Participation in Global and European Governance», στο ίδιο, σ.σ. 4-12.8Ruzza Carlo, Vincent Della Sala, (eds), Governance and Civil Society in the European Union, Normative Perspectives, ό.π., σ. 137. Άλλωστε, όπως υποστηρίζεται χαρακτηριστικά, η επιτυχία των οργανώ-σεων της ΚτΠ προσμετράτε από την «ικανότητά τους να επιτύχουν πολιτικούς στόχους και την ικανότητά τους να κερδίσουν αναγνώριση ως νόμιμοι πολιτικοί δρώντες». Βλέπε, Ruzza Carlo, Europe and Civil Society, Movement coalitions and European Governance, ό.π., σ. 138.


θεσμική διάρθρωση που θα ικανο-ποιεί τις δημοκρατικές και πολιτικές προσδοκίες των μελών του9. Η πρό-κληση σήμερα για την Ε.Ε. συνίσταται στο γεγονός ότι η ίδια δεν μπορεί να στηριχθεί σε παραδοσιακές μορφές δημοκρατικής νομιμοποίησης, δηλα-δή άμεσης πολιτικής ταύτισης συμ-φέροντος και εκπροσώπησης, καθώς υφίσταται ένα διπλό είδος κυριαρχί-ας μεταξύ εθνικών κρατών και Ε.Ε. Επιπλέον, πρέπει να αποφευχθεί η δημιουργία συγκεντρωτικών και κυ-ριαρχικών μορφών διαβούλευσης, δηλαδή μιας ΚτΠ τεχνοκρατών και ειδικών. Η εξειδίκευση και η αξιακή πολυπλοκότητα που παρατηρείται στις οργανώσεις της ΚτΠ δεν πρέπει να αποτελέσει την αφορμή για τη δη-μιουργία ενός κλειστού μηχανισμού παραγωγής ειδικών γνώσεων, καθώς η εν λόγω εξέλιξη θα συνιστούσε τον de facto αντιδημοκρατικό αποκλεισμό άλλων οργανώσεων, που μακροπρό-θεσμα θα αποδυνάμωνε τη βασική ιδέα της ΚτΠ, δηλαδή τη δημοκρα-τική ενδυνάμωση μέσω της διαβού-λευσης. Ο αξιακός ανταγωνισμός αποτελεί άλλωστε και τον πυρήνα της δημοκρατικής νομιμοποίησης και για το λόγο αυτό, οι οργανώσεις της ΚτΠ οφείλουν κατά μια έννοια να σεβα-στούν αυτόν το δημοκρατικό ανταγω-νισμό. Η Ε.Ε. φαίνεται πως πρέπει να στρέψει περισσότερο την προσοχή της προς την ΚτΠ και τις οργανώσεις

της ως έναν έμμεσο τρόπο ενίσχυσης της δημοκρατίας μέσω μη θεσμικών μορφών διαβούλευσης10. Το γεγονός της α-πουσίας ενός παραδείγματος πολιτικής οργάνωσης που θα προ-σιδιάζει στη θεσμική δομή της Ε.Ε., ανοίγει δυνητικά νέους ορίζοντες πρωτότυπων μορφών δημοκρατικής οργάνωσης και σεβασμού της αξια-κής πολυπλοκότητας. Η ΚτΠ έχει σήμερα τη δυνατότητα να επηρεάσει σε ευρωπαϊκό επίπεδο τους μηχανι-σμούς λήψης των αποφάσεων, υπό την προϋπόθεση ότι οι στόχοι της θα τίθενται σε ανοιχτή επεξεργασία και η διαφάνεια θα χαρακτηρίζει και την οργανωτική της δομή, αλλά και την επιλογή των πολιτικών της στόχων. Επι-πλέον, οι οργανώσεις της ΚτΠ δεν πρέπει σε καμία περίπτωση ούτε να ειδωθούν αλλά ούτε και να εξελι-χθούν σε εναλλακτικούς ή παράλλη-λους μηχανισμούς υποκατάστασης των αντιπροσωπευτικών θεσμών και της βασικής αρχής που τους χαρα-κτηρίζει, την αρχή της πλειοψηφίας.

Προοπτικές της ΚτΠ στην Ε.Ε.

Ο ευρύς θεωρητικός διάλογος που βρίσκεται ήδη σε εξέλιξη σχετι-κά με τα προβλήματα δημοκρατίας και δημοκρατικής διακυβέρνησης που απαντώνται στις σύγχρονες και αλληλοσυνδεόμενες πλέον θεσμικά, επιμέρους ευρωπαϊκές δημοκρατίες, ξεκινά από την εμπειρική παρατήρη-

ση και τη θεωρητική παραδοχή ότι οι σύγχρονες παγκόσμιες ανταλλα-κτικές σχέσεις και συνεπαγόμενα οι πολιτικές και θεσμικές συνεργασίες, έχουν αναπτυχθεί σε τέτοιο βαθμό που το έθνος - κράτος καθίσταται ανεπαρκής μηχανισμός για την προ-ώθηση στόχων υψηλού ενδιαφέρο-ντος της ΚτΠ. Ορισμένες αναλύσεις μάλιστα πηγαίνουν τόσο μακριά ώστε να υποστηρίζουν ότι η νέα «παγκό-σμια διακυβέρνηση είναι μια αυτο-κυβέρνηση μιας παγκόσμιας κοινω-νίας, δηλαδή, διακυβέρνηση χωρίς κράτος»11. Η εν λόγω αντίληψη είναι χαρακτηριστική της νέας θεσμικής περιθωριοποίησης που υφίσταται το κράτος. Συνεπαγόμενη της παραπά-νω θεωρητικής διαπίστωσης είναι η αναγκαιότητα ανταπόκρισης της ΚτΠ και των οργανώσεών της στις νέες δημοκρατικές προκλήσεις. Επι-πλέον, η δημοκρατική νομιμοποίηση της ευρύτερης πολιτικής κοινωνίας που αποκαλούμε ως Ε.Ε. δεν γίνε-ται αντιληπτή με αναφορά μόνο στο θεσμικό και κυβερνητικό της σκέλος, αλλά και ως διακύβευμα κοινωνι-κής και πολιτισμικής ενσωμάτωσης της ευρωπαϊκής κοινωνίας. «Μια λειτουργικά ισοδύναμη λύση είναι αναγκαία για την ενσωμάτωση της νέας πολιτικής μορφής που αναδύ-εται στην Ευρώπη, η οποία πρέπει να είναι απαραίτητα μια μεταεθνική

κοινωνία πέρα από το έθνος»12.

9Civil Society, Movement coalitions and European Governance, ό.π., σ. 138. Για την εξειδίκευση αυτού του νέου ρόλου στα επιμέρους πεδία της ευρωπαϊκής πολιτικής, βλέπε, Jens Steffek, and Patrizia Nanz, Emergent Patterns of Civil Society Participation in Global and European Governance, ό.π., σ.σ.21-28.10 Βλέπε, David Friedrich, Democratic Aspirations Meets Political Reality: Participation of Organized Civil Society in Selected European Policy Processes, εις, Jens Steffek, Claudia Kissling and Patrizia Nanz (eds), ό.π., σ.σ. 140-144.11Ruzza Carlo, Vincent Della Sala, (eds), Governance and Civil Society in the European Union, Exploring Policy Issues, ό.π., σ. 7.


Αυτή η διαπίστωση ερείδεται στην πεποίθηση ότι η ΚτΠ υφίσταται ως αναγκαία δημοκρατική προϋπόθεση οποιασδήποτε πολιτικοκοινωνικής μορφής. Υπ’ αυτήν την έννοια, η ΚτΠ αντιμετωπίζεται ως μια ευρύτερη δη-μόσια σφαίρα και όχι ως ένας απροσ-διόριστος χώρος μεταξύ της δημόσι-ας και της ιδιωτικής σφαίρας. Αυτή η «νέα» δημόσια σφαίρα αποκτάει χαρακτηριστικά συλλογικού δρώντα τη στιγμή που συμμετέχει μέσω άτυ-πων ή τυπικών μορφών στη δομή των μηχανισμών παραγωγής των διακυβερνητικών αποφάσεων. Ωστό-σο, ο απροσδιόριστος χαρακτήρας αλλά και τα μέσα που χρησιμοποι-ούνται προκειμένου να επιτευχθούν οι στόχοι δημοσίου συμφέροντος της ΚτΠ, δυσχεραίνει την αποσαφήνιση του δημοκρατικού της προσανατολι-σμού13. Η απροσδιοριστία αυτή θέτει και το όριο στη συζήτηση για το δημο-κρατικό χαρακτήρα των οργανώσεων αυτών, αλλά και τις δυνατότητές τους ως συμμετέχουσες στην ευρύτερη πολιτική διακυβέρνηση. «Ήδη γνω-ρίζουμε πολλά για την αλληλόδραση της [ΚτΠ] με το σύστημα της διακυ-βέρνησης, αλλά δεν γνωρίζουμε ακό-μη αρκετά σχετικά με το πώς τα άτομα και οι ομάδες που δρουν σ’ αυτό το σύστημα διακυβέρνησης γίνονται δη-

μόσια σφαίρα»14. Αυτή είναι μια ιδι-αίτερα σημαντική παρατήρηση που βάλλει στην καρδιά της θεωρητικής περιγραφής της σύγχρονης δημοκρα-τίας, αλλά και της ασκούμενης κριτι-κής στην ΚτΠ. Η παρατήρηση αυτή συνοψίζει το πρόβλημα θεωρητικο-ποίησης του δημοσίου συμφέροντος, αλλά και το πώς μια δράση ξεφεύγει από την ιδιωτική σφαίρα και αναγνω-ρίζεται ως δράση που αναφέρεται στη δημόσια σφαίρα. Εάν οι δράσεις της ΚτΠ αναφέρονταν μόνο στην ιδιωτι-κή σφαίρα θα έπρεπε να ταυτιστούν με την ευρύτερη έννοια της αγοράς και όχι με αξίες δημοσίου συμφέρο-ντος που επιδιώκει, κατά κύριο λόγο, μέσω των οργανώσεών της. Η ευρω-παϊκή Επιτροπή, ιστορικά, αντιμετω-πίζει την ΚτΠ ως ένα αντίβαρο στο δημοκρατικό της έλλειμμα, τη δομική της απόσταση από τους ευρωπαίους πολίτες και έτσι ως τον κατεξοχήν χώρο από τον οποίο αντλεί, μερικώς, τη νομιμοποίησή της. Η συνδιαλλα-γή και η κυβερνητική ενσωμάτωση της ΚτΠ είτε με την οργανωμένη της μορφή των μαζικών και πολυεθνι-κών οργανώσεων είτε με τη μορφή μικρότερων οργανώσεων, αποτελεί ένα ελάχιστο προγεφύρωμα μεταξύ της αχανούς ιδιωτικής σφαίρας και της αγοράς συμπεριλαμβανομένης

και του δύσκαμπτου και απόμακρου νέου ευρωπαϊκού «κράτους». «Για όλους αυτούς τους λόγους, η Επι-τροπή υπήρξε ιδιαίτερα ενεργή στο σχηματισμό και τη διατήρηση σε ευ-ρωπαϊκό επίπεδο ομάδων συμφερό-ντων όλων των τύπων και παρέχει το μεγαλύτερο κομμάτι από τη χρηματο-δότηση που λαμβάνουν, το οποίο, για τις οργανώσεις που καταπιάνονται με το χώρο συμφερόντων του πολίτη, φτάνει και το 85% του συνολικού λει-τουργικού τους κόστους»15. Ωστόσο, η χρηματοδότηση παρότι αποτελεί μέρος του δημοκρατικού ελέγχου δεν ξεκαθαρίζει το συσχετισμό που υφίσταται, εάν υφίσταται, μεταξύ των ευρύτερων δημοκρατικών στόχων της ευρωπαϊκής κοινωνίας και των οργανώσεων της ΚτΠ16. Αυτή η δια-πίστωση μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι είναι ανάγκη να ανοίξει ένας ευ-ρύτερος διάλογος για το ζήτημα της δημοκρατικής λειτουργίας της Ε.Ε. και το ρόλο της ΚτΠ στη θεμελίωση του σημαντικότερου ευρωπαϊκού πο-λιτικού ζητούμενου της σύγχρονης εποχής, του νέου ευρωπαϊκού «κρά-τους».

13Στο ίδιο, σ. 3. Βλέπε επιπλέον την ενδιαφέρουσα εννοιολόγηση του Keane για την παγκόσμια ΚτΠ και το ρόλο της. Ο Keane, έχοντας συνειδητοποιήσει τα πολλαπλά εμπειρικά και θεωρητικά προβλήματα που παρουσιάζει μια τέτοια εννοιολόγηση, παραθέτει την έννοια της παγκόσμιας ΚτΠ υπό τη μορφή ιδεότυπου. John Keane, Global Civil Society, Cambridge University Press, Κέιμπριτζ, 2003, σ. 8. Vincent Della Sala, The unequal sides of Triangle – democracy, governance and civil society, ό.π., σ. 5. 14Ruzza Carlo, Vincent Della Sala, (eds), Governance and Civil Society in the European Union, Exploring Policy Issues, ό.π., σ. 25. 15Βλέπε το πολύ ενδιαφέρον απόσπασμα από την Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων που παραθέτει ο Greenwood, στο, Justin Greenwood, Governance and organized civil society atthe European Union level: the search of ‘input legitimacy’ through elite groups, εις, Ruzza Carlo, Vincent Della Sala, (eds), «Governance and Civil Society in the European Union, Exploring Policy Issues» ό.π., σ. 33. 16 Χαρακτηριστικό της απροσδιοριστίας που υφίσταται γύρω από το ρόλο των οργανώσεων της ΚτΠ στην Ε.Ε. είναι και το εμπειρικό μοντέλο ανάλυσης που προτείνει ο Ruzza. Ruzza Carlo, Europe and Civil Society, Movement coalitions and European Governance, ό.π., σ. 176-180.


ΠΡολοΓοΣ

Η παρούσα ανάλυση έχει σαν στόχο να επαναπροσδιο-

ρίσει την έννοια της ενεργούς και αποτελεσματικής συμμετοχής των πολιτών στη σύγχρονη δημοκρατία. Κατευθυντήριος άξονας της παρου-σίασης θα είναι η έννοια της συνε-ταιρικής δημοκρατίας, “democracy as a partnership”, που υπερασπίζεται ο Αμερικανός φιλόσοφος του δικαίου Ronald Dworkin.

Η αναζήτηση αυτή στηρίζεται στην παραδοχή του «ελλείμματος» δημοκρατίας των σύγχρονων πολιτι-κών κοινωνιών. Έτσι ενώ όλοι έχου-με μία δημοκρατική κουλτούρα, η συμμετοχή του ανθρώπου στα κοινά «καταπνίγεται» μέσα στην ορμή της «απολυταρχίας της πλειοψηφίας». Η σύγχρονη διαμάχη έγκειται λοιπόν στον προσδιορισμό του πραγματικού νοήματός της δημοκρατίας. Χρησι-μοποιώντας τον όρο «συνεταιρισμό», ο Dworkin διευκρινίζει ότι πρόκει-ται για έναν ενεργό συνεταιρισμό. Η δημοκρατία έτσι εννοούμενη παίρνει το ακόλουθο νόημα: πρόκειται για το πολίτευμα που εξασφαλίζει και εγγυάται την ελευθερία μέσω της αυτό-κυβέρνησης. Με άλλα λόγια η ατομική ευθύνη κάθε μέλους γίνε-ται ταυτόχρονα και δημόσια ευθύνη, αφού ο πολίτης συνδέεται με τους υπόλοιπους σε ένα είδος de facto

ευθύνης της ομάδας. Είναι, δηλαδή, μία συλλογική ταυτότητα που ενώνει τα άτομα με την κοινότητα της οποίας είναι μέλη.

Πιο συγκεκριμένα θα προσπα-θήσουμε να αντιτάξουμε στο μοντέλο της συμμετοχικής δημοκρατίας που χρησιμοποιήθηκε και χρησιμοποιεί-ται κατά κόρον από τους πολιτικούς σχηματισμούς, αυτό της συνεταιρι-κής, (ΙΙ), αφού πρώτα παρουσιά-σουμε την έννοια αυτού του είδους δημοκρατίας (Ι). Κύριος σκοπός της ανάλυσή μας θα είναι η παρουσίαση ενός αποτελεσματικού τρόπου ενδυ-νάμωσης της κοινωνίας των πολιτών μέσα από την πρόταση του Αμερικα-νού φιλοσόφου για τον επαναπροσδι-ορισμό της σύγχρονης δημοκρατίας.

I. Η συνεταιρική δημοκρατίαΑ. ΑυτοκυβέρνησηΒ. De facto ευθύνη ομάδαςI. Η συνεταιρική δημοκρατίαΟ Dworkin βασίζει τη δημο-

κρατία του λιγότερο στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων και κυρίως στην ικανότητα αυτών των διαδικασιών να αντιμετωπίζουν τους πολίτες με τον ίδιο σεβασμό. Ο πρώιμος αυ-τός ορισμός έχει, στη θεωρία του αμερικανού φιλοσόφου, σημαντικές συνέπειες για τη δυνατότητα ή την αναγκαιότητα του μετέχειν στη δια-βούλευση. Η συνεταιρική λοιπόν δημοκρατία προσδιορίζει τον κατε-

ξοχήν χώρο όπου πραγματώνεται η έννοια της συμμετοχής και ενδύεται της συλλογικής ευθύνης.

Α. ΑυτοκυβέρνησηΟ αμερικανός φιλόσοφος μιλά

για ένα πολιτικό σύστημα, στο οποίο η ισότητα δεν εξαντλείται στην ισότη-τα της ψήφου, με συνέπεια η πλει-οψηφία να κυριαρχεί χωρίς κανένα σεβασμό για τη μειοψηφία, δε μιλά λοιπόν για ένα πολιτικό σύστημα που δεν είναι μόνο μία άδικη δημοκρα-τία, αλλά είναι απλά μη δημοκρατικό. Αντίθετα η κοινοτική δημοκρατία παρέχει τη δυνατότητα σε όλους τους πολίτες να ασκήσουν τις ηθικές και πολιτικές τους κρίσεις ανεξάρτητοι από μειοψηφίες ή πλειοψηφίες.

Έτσι η συμμετοχή στην πολιτική κοινότητα είναι πραγματική μόνο όταν ο άνθρωπος/μέλος «παίζει ένα (ισότιμο) ρόλο» μέσα σε αυτή. Δεν είναι ο ιστορικός ή γεωγραφικός σύν-δεσμος που συνδέει ένα άτομο με μία κοινωνία, αλλά η διαδραστική σχέση ανάμεσα στον πολίτη και τη συλλογι-κότητα. Έτσι, η κοινότητα ονομάζεται αδελφότητα, υπό την έννοια ότι εκτός της αρχής «ένα άτομο, μία ψήφος», κάθε πολίτης είναι κατά μία έννοια συγγραφέας των πολιτικών αποφά-σεων1. Η συμπληρωματική αυτή σχέση ανάμεσα στον άνθρωπο, τον συγκοινωνό του και τη συλλογικότη-τα παρουσιάζει τη δυνατότητα πραγ-

ΚοίΝΩΝίΑ ΠολίτΩΝ ΚΑί ΔΗΜοΚΡΑτίΑ

ΧΡίΣτίΝΑ ΧΑλΑΝουλΗ ΔίΚΗΓοΡοΣ, ΔίΔΑΚτΩΡ ΝοΜίΚΗΣ ΠΑΝΕΠίΣτΗΜίου PAnTheon AssAs, PAris ii

ματοποίησης της αυτό-κυβέρνησης. Η πρωταρχική αξία του πολιτεύ-

ματος είναι ότι ο λαός κυβερνάται από το λαό. Ο Dworkin διαχωρίζεται από τις κυρίαρχες θεωρίες, που ορίζουν ποσοτικά τη δημοκρατία. Αντίθετα ο αμερικανός φιλόσοφος θεωρεί ότι το πολίτευμα αυτό περιέχει και την ιδέα της ηθικής συμμετοχής.

Η ιδέα αυτή έχει δύο ειδών προϋποθέσεις: τις τυπικές (συνεχής ιστορικός και γεωγραφικός σύνδε-σμος) και τις προϋποθέσεις σχέσεως, (δικαίωμα συμμετοχής και επιρροής στις πολιτικές αποφάσεις), οι οποίες απαιτούν την αμοιβαία υποχρέωση σεβασμού.

Ο αμερικανός φιλόσοφος υπο-στηρίζει την ιδέα μίας δημοκρατί-ας σαν συνεταιρισμό. Οι πολιτικές αποφάσεις είναι, έτσι, η συλλογική πράξη του συνόλου, μία κοινή ενέρ-γεια, σε τέτοιο βαθμό που ακόμα και ο πολίτης που «έχασε» στην πολιτική διαβούλευση, τις θεωρεί σαν να είναι ομοίως δικές του πράξεις.

Τρεις αλληλοσυμπληρούμενες αρχές διέπουν τη συνεταιρική δη-μοκρατία, δηλαδή η ατομική ευθύνη του διάγειν βίον1, η πολιτική/γενική ευθύνη του ισοτίμως αντιμετωπίζειν όλους τους πολίτες, και τέλος η ελευ-θερία. Στην συνεταιρική δημοκρατία

όλοι οι πολίτες θεωρούνται ισότιμοι συνέταιροι και δεν υπάρχει λοιπόν καμία σχέση υποταγής σε μία ομάδα. Ενεργούν όλοι μαζί, και στο όνομα του καθένα χωριστά2. Η συμμετοχή στις πολιτικές αποφάσεις, και γενικά σε όλες τις διαστάσεις της δημόσιας ζωής σημαίνει ότι κάθε πολίτης δεν είναι απλά θεατής των πολιτικών πραγμάτων.

Β. De facto ευθύνη ομάδαςΗ ιδέα της αυτό-κυβέρνησης

συνίσταται λοιπόν από τη μία μεριά στο αίσθημα του ανήκειν σε μία κοι-νότητα που ενεργεί σαν αντιπρόσω-πος του κάθε μέλους της και από την άλλη στο καθαρά ηθικό συναίσθημα ότι κάθε μέλος πρέπει να φροντίζει για την «επιβίωση» αυτής της κοι-νότητας, όπως φροντίζει για τη δική του.

Έτσι ο απλός πολίτης συνδέεται με τις πολιτικές κοινές αποφάσεις, όχι επειδή αυτή είναι η βούληση της πλειοψηφίας (ιδέας της υποταγής στη γενική βούληση), αλλά επειδή αυτές οι αποφάσεις είναι το προϊόν της πλήρους ενσωμάτωσής του στην κοινωνία. Ο Dworkin προωθεί, ως σημαντικές τις δύο αλληλοσυμπλη-ρούμενες και απαραίτητες διαστάσεις της ευθύνης.

Έτσι από τη μία μεριά η πολιτι-

κή κατασκευή έχει την υποχρέωση να ενθαρρύνει τον κάθε πολίτη να συμμετέχει στις συλλογικές αποφά-σεις αυτοπροσώπως και όχι αντιπρο-σωπευόμενος. Από τη υποχρέωση αυτή συνεπάγεται ότι η θέσπιση θεσμών και κρατικών δομών που επιτρέπουν την ενεργή συμμετοχή του πολίτη είναι πλέον μία δημόσια αναγκαιότητα. Από την άλλη μεριά, η ευθύνη έχει μία πιο ατομική διάστα-ση. Πράγματι, κάθε πολίτης έχει την υποχρέωση να φροντίζει για τη ζωή του, υπό την έννοια ότι η παραίτηση από την υποχρέωση αυτή θα έχει σαν αποτέλεσμα την πτώση όλου του πο-λιτικού οικοδομήματος.

Εάν ένας μόνο πολίτης εγκατέ-λειπε τις ηθικές του πεποιθήσεις υποκινούμενος από το φόβο μήπως αποκλειστεί από την κοινωνία, η συ-μπεριφορά αυτή πρέπει να θεωρηθεί σαν μία αδιαμφισβήτητη απόδειξη ότι η πολιτική οργάνωση «έχει βλάβη». Μία τέτοια έμμεση πίεση αποτελεί έναν αυθαίρετο περιορισμό στην ελευθερία έκφρασης του κάθε αν-θρώπου. Υπό το πρίσμα αυτό πρέπει να δούμε τη σύνδεση συμμετοχής, ισότητας και ελευθερίας. Η πρώτη αποτελεί τη δυναμική του συστήμα-τος, αφού περιλαμβάνει την ευθύνη του μετέχειν ενεργώς στη δημόσια

1Πρόσφατα ο Dworkin εξέδωσε ένα βιβλίο στο οποίο προσπαθεί να εξηγήσει ποια είναι η σωστή μορφή δημοκρατίας και τι κάθε πολίτης πρέπει να κάνει για να είναι μέλος της σωστής πολιτικής κοινω-νίας. Ξεκινά από δύο αρχές τις οποίες περιγράφει ακολούθως σε μία διάλεξη που έδωσε στο Carnegie Council το 2006, παρουσιάζοντας το βιβλίο του Is Democracy Possible Here ?; To απόσπασμα που ακολουθεί είναι από αυτή τη διάλεξη. Το διάγειν βίον που αναφέρουμεe σχετίζεται με τη δεύτερη αρχή: «So, to repeat the two principles the first principle supposes that every human life has an objective importance; it is important that that life succeed rather than fail. This is not something that is just important to the particular person whose life it is and his or her family. It is something of objective importance. It has the same character of importance as a great painting or a piece of injustice—that is, matters of objective good or bad. That is the first principle. The second principle is that in spite of the fact that the value of a human life is of objective importance, nevertheless one person has special responsibility for the development of that value for its realization, and that is the person whose life it is. That idea seems to me to have both a positive and negative force». http://www.cceia.org/resources/transcripts/5401.html 2WESCHE Stefen. et ZANETTI Véronique (éd.), Dworkin. Un débat, Βρυξέλλες, Ousia, 1999, σελ.73-74: “To the partnership model equal membership in a collective endeavour is a matter of status not of relative power…the single group acts together for and on behalf of everyone…But a democracy is not a true partnership unless its institutions provide citizens genuine opportunity to participate as active moral agents through argument as well as only a vote. (On the contrary) this is failure of democracy”.


συζήτηση και του διάγειν έναν ιδιω-τικό βίο όπως τον ορίζει επιτυχημένο ο κάθε άνθρωπος χωριστά, ως την conditio sine qua non για την πρόο-δο του συνόλου της κοινωνίας.

Η τρίτη περιλαμβάνει έναν περι-ορισμό για τη δημόσια εξουσία, υπό την έννοια ότι το άτομο επιλέγει μόνο του τον τρόπο ζωής του. Η ελευθε-ρία αποκλείει οποιαδήποτε μορφής επιβολή ηθικών πεποιθήσεων κοινά αποδεκτών. Η δεύτερη, η ισότητα, γί-νεται η προϋπόθεση νομιμότητας της πολιτικής αρχής.

Η δημιουργία ενός κρατικού μη-χανισμού υγιούς και στέρεου είναι δύσκολη υπόθεση. Χρειάζεται χρόνο, χρειάζεται μία βούληση, σαφώς κοι-νή, όλων των πολιτών, αλλά κυρίως μία βούληση συνειδητή. Ο πολίτης πρέπει να κατανοήσει ότι το κράτος δουλεύει χάρη σε αυτόν και γι’αυτόν. Είναι με αυτή την έννοια που ο αμε-ρικανός φιλόσοφος μιλά για ηθική δέσμευση του ανθρώπου, έτσι ώστε να γίνει συνεταίρος στα πολιτικά πράγματα. Για την πραγματοποίηση της η εκτελεστική εξουσία, διακριτή από τη νομοθετική εξουσία, πρέπει να αυτοπεριορίζεται. Ο Dworkin εξηγεί αυτόν τον αυτοπεριορισμό με την εκχώρηση του δικαιώματος ελέγχου των κρατικών αποφάσεων στον συνταγματικό δικαστή.

Πρόκειται για έναν έλεγχο που δεν αφαιρεί τίποτε από την ουσία της εκτελεστικής εξουσίας. Το ανώτατο δικαστήριο είναι το μόνο μέρος όπου

η «φωνή του λαού» μετρά. Η απο-στολή των δικαστών είναι να εξασφα-λίσουν από τη μία μεριά τα ατομικά συνταγματικά δικαιώματα και από την άλλη να φροντίσουν για την εύ-ρυθμη λειτουργία του πολιτεύματος.

ii. Συμμετοχική ενα-ντίον συνεταιρικής δημο-κρατίας

Α. τι είναι η συμμετοχική δημοκρατία

Με τον όρο συμμετοχική δημο-κρατία εννοούμε τη διαδικασία που δίδει έμφαση στην προώθηση της ευρείας συμμετοχής των πολιτών, μίας συμμετοχής που εξασφαλίζει δηλαδή την αποτελεσματικότητα των πολιτικών συστημάτων. Η ετυμολο-γία της λέξης (η εξουσία του λαού, ο λαός κυβερνά) προϋποθέτει ότι οποιαδήποτε δημοκρατική πολιτεία στηρίζεται στη συμμετοχή των πολι-τών της. Ωστόσο οι σύγχρονες πα-ραδοσιακές δημοκρατίες έχουν την τάση να περιορίζουν τη συμμετοχή του πολίτη στην άσκηση του δικαι-ώματος ψήφου, αφήνοντας έτσι την ουσιαστική και πραγματική διακυ-βέρνηση στους πολιτικούς.

Στον όρο συμμετοχή εμπεριέχε-ται η έννοια του τρόπου απευθείας ανάμειξης με τα πολιτικά πράγματα. Ιδανικά, κάθε συμμετέχων θα έχει λόγο για τις αποφάσεις, αναλογικά, στο βαθμό που οι αποφάσεις αυ-τές τον επηρεάζουν. Αυτοί που δεν επηρεάζονται από μία απόφαση δεν έχουν δικαίωμα λόγου, ενώ αυτοί

που επηρεάζονται αποκλειστικά θα έχουν και το πλήρες και αποκλειστικό δικαίωμα λόγου. Συνεπώς αυτοί που επηρεάζονται λίγο θα έχουν λιγότερο βαθμό λόγου και ούτω καθεξής. Η συμμετοχική διαβούλευση καταλή-γει λοιπόν σε ένα επίπεδο αναλογι-κής δύναμης. Η Sherry Arnstein παρουσιάζει στο A Ladder of Citizen Participation3 διαφορετικές μορφές συμμετοχής και μη συμμετοχής. Ορίζει τη συμμετοχή ως ένα τρόπο αναδιανομής δύναμης που ενισχύει του μη έχοντες πολίτες, τους απο-κλεισμένους δηλαδή από την πολιτι-κή και οικονομική διαδικασία.

Η συμμετοχική δημοκρατία προ-σπαθεί να δημιουργήσει τις κατάλλη-λες συνθήκες έτσι ώστε όλοι οι πολί-τες ανεξαρτήτως κοινωνικής ομάδας ή πολιτικού προσανατολισμού ή ιδεολογίας να μπορούν να συνεισφέ-ρουν εποικοδομητικά στη διαδικασία λήψης αποφάσεων (στη δημόσια δι-αβούλευση). Στην προσπάθεια αυτή, και δεδομένου του αριθμού των πο-λιτών κάθε κοινωνίας και συνεπώς της ανάγκης πλήρους ενημέρωσης όλων, η συμμετοχική δημοκρατία χρησιμοποιεί την τεχνολογία, η οποία προσφέρει μέσα που εξασφαλίζουν την ισότιμη ποιοτικά και ποσοτικά ενημέρωση και συνεπώς καθιστούν πιο εύκολη την πραγμάτωση των συμμετοχικών μοντέλων.

Κάποιοι μελετητές υποστήριξαν ότι ο όρος συμμετοχική δημοκρατία πρέπει να επανεξεταστεί μέσα σε μία

3Arnstein, Sherry R. "A Ladder of Citizen Participation," Journal of the American Planning Association, Vol. 35, No. 4, July 1969, pp. 216-224.224.


κοινοτική δραστηριότητα μέσα στα πλαίσια της κοινωνίας των πολιτών. Ενός σχηματισμού δηλαδή που βα-σίζεται στην πεποίθηση ότι μία ισχυ-ρή μη κυβερνητική δημόσια σφαίρα είναι η απαραίτητη προϋπόθεση για την εδραίωση μίας ισχυρής και κυρί-ως υγιούς φιλελεύθερης δημοκρατί-ας4. Αυτοί οι μελετητές προσπαθούν να υπογραμμίσουν την αξία της δι-άκρισης ανάμεσα στο «βασίλειο της κοινωνίας των πολιτών» και στο επί-σημο «πολιτικό βασίλειο»5.

Ωστόσο, η πολιτική δεν είναι μόνο ένα σύστημα λήψης αποφάσε-ων, είναι κυρίως το πεδίο όπου εκ-φράζεται η θέληση της συμβίωσης μίας κοινωνίας, της δημόσιας συμβί-ωσης και μετράται έτσι το δύνασθαι κοινώς πράττειν. Υπό την έννοια αυτή, η συμμετοχική δημοκρατία, και κάθε διαδικασία ενίσχυσης της ουσι-αστικής ενασχόλησης του πολίτη με τα κοινά, στοχεύει στην ενίσχυση του ανήκειν σε μία πολιτική κοινωνία και σε κοινούς θεσμούς. Σημαίνει ότι δίδεται στον καθένα η δυνατότητα να ενεργήσει ως πολίτης στη δημόσια σφαίρα και ενισχύει τη σημασία της πράξης, ως συλλογική άσκηση της ατομικής ελευθερίας, όπως έγρα-ψε εύστοχα η Hannah Arendt στο Human Condition6.

Υπό αυτή την έννοια, η ευθύνη του πολιτικού συστήματος δεν εξα-

ντλείται σε μία πρόσκληση ενεργής άσκησης της ιδιότητας του πολίτη, αλλά έγκειται στη θέσπιση πολιτικών διαδικασιών για την εδραίωση της συλλογικής άσκησης της υπευθυ-νότητας.

Β. Η ενεργή συμμετο-χή ως απάντηση στο έλ-λειμμα της δημοκρατίας

Ο συνδυασμός ηθικών αρχών και νομικών κανόνων προσδιορίζει όχι μόνο την έκταση των δικαιωμά-των των πολιτών, αλλά και κυρίως τον τρόπο δράσης του κράτους σε σχέση με τους πολίτες7. Ο δικαστής γίνεται ο εγγυητής του πολιτεύματος. Η δημοκρατία δεν είναι απλά η κυ-βέρνηση σύμφωνα με την πλειοψη-φία των πολιτών, αλλά η κυβέρνηση όλων των πολιτών, με υπερισχύουσα τη γνώμη της πλειοψηφίας, που προ-κύπτει ύστερα από τη συμμετοχή του συνόλου των μελών της πολιτικής κοινωνίας στη συζήτηση και παρα-γωγή των αποφάσεων8.

Πρέπει λοιπόν να δούμε τη σχέ-ση δημοκρατίας και βούλησης της πλειοψηφίας. Δημοκρατία σημαίνει διακυβέρνηση από το λαό. Αλλά τι σημαίνει αυτό; Δεν έχει καθοριστεί κανένας ρητός ορισμός της δημο-κρατίας από τους πολιτικούς θεωρη-τικούς ή από το λεξικό. Αντιθέτως, το τι πραγματικά είναι η δημοκρατία, είναι ένα ζήτημα βαθειάς αντιδικίας.

Οι άνθρωποι διαφωνούν σχετικά με το ποιές τεχνικές αντιπροσώπευσης, ποιά διανομή δύναμης ανάμεσα σε τοπικές και κεντρικές κυβερνήσεις, προσφέρουν την καλύτερη μορφή δημοκρατίας. Ωστόσο το πραγματικό ζήτημα έγκειται όχι στην εύρεση του τρόπου πραγμάτωσης της δημοκρα-τίας, αλλά στην εύρεση της έννοιας, της αξίας ή του σκοπού της δημο-κρατίας και σε αυτή τη συζήτηση εί-ναι κρίσιμη η απάντηση στο ερώτημα της σχέσης ανάμεσα σε δημοκρατία και πλειοψηφία.

Η θεωρία υπέρ της αποκλειστι-κής σημασίας της πλειοψηφίας στη δημοκρατία σχετίζεται με τα δίκαια αποτελέσματα μια πολιτικής δια-δικασίας. Επιμένει ότι οι πολιτικές διαδικασίες πρέπει να είναι έτσι σχε-διασμένες ώστε, τουλάχιστον όταν πρόκειται για σημαντικά ζητήματα, η απόφαση που θα ληφθεί, να είναι η απόφαση που μια πλειοψηφία ή η πλειονότητα των πολιτών προτιμά. Και προφανώς η θέση αυτή φαί-νεται, εκ πρώτης όψεως, λογική για σχεδόν όλους τους ανθρώπους και θεωρούν ότι περιέχει την ουσία της δημοκρατίας, δηλαδή ότι οι νόμοι που η περίπλοκη δημοκρατική δια-δικασία πραγματοποιεί και οι πολιτι-κές που επιδιώκει θα πρέπει τελικά να είναι αυτές που η πλειοψηφία των πολιτών θα επιδοκιμάσει.

4Simone Chambers και Will Kymlicka, Alternative Conceptions of Civil Society, Princeton University Press, 2002 5 Adam B. Seligman, The Idea of Civil Society, Princeton University Press, 1992 6Hannah Arendt, The Human Condition, University of Chicago Press, Σικάγο, 1958 7Robert Badinter /Stephen Breyer, Les entretiens de Provence, Le juge dans la société contemporaine, Fayard, Publications de la Sorbonne, Παρίσι, 2003, σελ.87: «Le juge constitutionnel doit trancher des8ό.π., σελ. .92. : « Le gouvernement de la majorité n’est équitable que lorsque certaines conditions sont remplies : quand, par exemple, chacun dispose d’un véritable et égal droit à participer au débat public qui débouchera sur la décision majoritaire et les questions d’importance particulière pour les individus sont absolument exclues d’un diktat majoritaire ».


Πρέπει να εξηγήσουμε γιατί αυτή η θέση είναι λάθος. Είπαμε ότι δη-μοκρατία σημαίνει κυβέρνηση που υπόκειται σε προϋποθέσεις και που σέβεται ισότιμα όλους τους πολίτες. Όταν οι πλειοψηφικοί θεσμοί παρέ-χουν και σέβονται τις δημοκρατικές προϋποθέσεις, τότε οι αποφάσεις τους θα πρέπει να είναι αποδεκτές από όλους γι’αυτόν ακριβώς τον λόγο. Στην αντίθετη περίπτωση, η οποια-δήποτε ένσταση εις το όνομα της δη-μοκρατίας απέναντι σε άλλες διαδι-κασίες που τις προστατεύουν και τις σέβονται καλύτερα, είναι απορριπτέα. Οι δημοκρατικές προϋποθέσεις με απλά λόγια συμπεριλαμβάνουν για παράδειγμα το προαπαιτούμενο ότι τα δημόσια αξιώματα είναι με ισότι-μους όρους ανοιχτά σε όλους, καθο-λικό δικαίωμα εκλέγεσθαι.

Λέμε ότι μια δημοκρατική κυ-βέρνηση συγκροτείται από το λαό. Εννοούμε ότι ο λαός κάνει συλλογι-κά πράγματα, που κανένα άτομο δεν κάνει ή δεν μπορεί να κάνει μόνο του-για παράδειγμα να εκλέξει αρχη-γούς. Αν η πραγματική δημοκρατία είναι κυβέρνηση από το λαό, στην κοινοτική έννοια που προσφέρει αυτό-κυβέρνηση, τότε η πραγματική δημοκρατία βασίζεται στην ηθική

συμμετοχή. Η ηθική συμμετοχή εμπεριέχει αμοιβαιότητα: ένα πρό-σωπο δεν είναι μέλος παρά μόνο αν αντιμετωπίζεται ως μέλος από τους άλλους. Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι μία κοινότητα στην οποία η πλειο-ψηφία δείχνει περιφρόνηση για τις ανάγκες και τις προοπτικές κάποιας μειονότητας είναι τόσο παράνομη όσο και άδικη.

ΕΠίλοΓοΣΟ Dworkin θα χαρακτηρίσει ως

καθαρή επινόηση, εναποτεθειμένο για πάντα στη σφαίρα της φαντασίας, το κοινωνικό συμβόλαιο.

Η πολιτική πρόταση του ονομά-ζεται συμβολικά «συνεταιρική δημο-κρατία» και προκρίνει την ενεργή και πραγματική συμμετοχή του κάθε αν-θρώπου στον πολιτικό διάλογο, μία συμμετοχή που θα οδηγήσει σε ένα είδος αυτό-κυβέρνησης.

Η βασική ιδέα είναι ότι η ατομική ελευθερία επεκτείνεται μέσα από τη συλλογική αυτό-κυβέρνηση και προ-ϋποθέτει ότι τα μέλη μιας πολιτικής κοινότητας μπορούν κατάλληλα να βλέπουν τον εαυτό τους ως συνέται-ρους σε μια κοινή επιχείρηση, όπως τα μέλη μιας ομάδας ποδοσφαίρου ή μιας ορχήστρας, που η σχέση τους δε σταματά, ακόμη και όταν αυτή η επι-

χείρηση διεξάγεται με τρόπους που οι ίδιοι δεν εγκρίνουν.

Για παράδειγμα ο μαέστρος μιας ορχήστρας μπορεί να αποφασίσει με ποιόν τρόπο θα ερμηνεύσει η ορ-χήστρα ένα συγκεκριμένο κομμάτι. Σχετικά με αυτό το ζήτημα πρέπει να ληφθεί μια απόφαση δεσμευτική για όλους και ο μαέστρος είναι ο μόνος που έχει την εξουσία να πάρει αυτήν την απόφαση. Κανένας μουσικός δε θυσιάζει τίποτε απαραίτητο στο έλεγ-χό του πάνω στη ζωή του και κατά συνέπεια στην αυτοεκτίμησή του, με το να δεχτεί ότι κάποιος άλλος έχει αυτή την ευθύνη, αλλά θα επρόκειτο ξεκάθαρα για διαφορετικό ζήτημα, αν ένας μαέστρος προσπαθούσε να επι-βάλλει όχι μόνο πώς θα έπρεπε να παίζει ο πιανίστας, αλλά και να υπο-δείξει στον πιανίστα τις ασχολίες του ελεύθερου χρόνου του.

Γιατί πολύ απλά κανένας δε θα μπορούσε να θεωρήσει τον εαυτό του ως συν-εταίρο σε μία κοινή επι-χείρηση, όταν η οντότητα αυτή, είτε δηλαδή το κράτος, είτε ο μαέστρος, προτείνει να λαμβάνει τις αποφάσεις που αφορούν την προσωπική του ζωή αντί γι’αυτόν.


Σήμερα δίνονται στους πολίτες πολλαπλές ευκαιρίες ενεργούς

συμμετοχής στα κοινά μέσα από διεθνείς πολιτικούς και μη κυβερ-νητικούς οργανισμούς με στόχο την αντιμετώπιση παγκόσμιων προβλη-μάτων.

Ο σημερινός πολίτης έχει ανά-γκη να συνειδητοποιήσει αυτό που μπορεί και πρέπει να διεκδικήσει από τις πολιτικές ηγεσίες, οι οποίες στα πλαίσια της έμμεσης δημοκρατί-ας, τις περισσότερες φορές ενεργούν εν τη απουσία του πολίτη.

Ειδικά στην Ελλάδα, όπως έγρα-φε ο αείμνηστος Νίκος Σβορώνος: «έχει κανείς την αίσθηση ότι τα ση-μαντικά γεγονότα αποφασίζονται ερήμην του ελληνικού λαού».

Eν όψει της ευρωπαϊκής ολο-κλήρωσης αλλά και της παγκοσμι-οποίησης, όπου πολλές αποφάσεις δεν λαμβάνονται πλέον σε επίπεδο Εθνικών Κοινοβουλίων αλλά σε «κέντρα» υπερεθνικά, στα οποία τα κράτη μέλη μεταθέτουν αρκετές από τις μέχρι χθες αρμοδιότητές τους, το φαινόμενο της «Διεθνούς Αλλη-λεγγύης» προβάλλει ως μοναδική παρηγοριά απέναντι στις αποφάσεις που λαμβάνονται ερήμην των πολι-τών αλλά και απέναντι στα διεθνή-παγκοσμιοποιημένα προβλήματα.

Με τη διεθνή συμμετοχή πολι-

τών, η διεθνής αλληλεγγύη, η οποία φαίνεται ως απαραίτητη για τα επό-μενα χρόνια, και η οποία προφανώς θα στηριχθεί στην «κοινωνία των πο-λιτών», χρειάζεται ενεργούς πολίτες και με πλήρη γνώση των δικαιωμά-των και των υποχρεώσεών τους.

Οι προτάσεις για όλα αυτά τα θέματα βρίσκονται σε εξέλιξη και αποτελούν, κατά την άποψή μας, την απαρχή ενός νέου πολιτικού λόγου.

Οργανώσεις και κόμματα δια-δικτύου, διεθνή κινήματα, δείχνουν, όπως στο Σιάτλ και αλλού πως εκτός από τις λύσεις που εφευρίσκουν οι παγκόσμιοι οργανισμοί (όπως ο ΠΟΕ κ.λ.π.), λύσεις μπορούν να βρουν και οι ίδιοι οι λαοί όταν κα-τανοήσουν τα παγκοσμιοποιημένα προβλήματα και διεκδικήσουν τα δικαιώματά τους.

Το πρόβλημα του περιβάλλοντος, της φτώχειας και πολλά άλλα που προβάλλουν σήμερα επιτακτικά για τη ζωή και την επιβίωση του ανθρώ-πινου γένους, θα αποτελέσουν και για τους ανθρώπους του αύριο, θέ-ματα, που μόνο με πίεση των λαών θα λυθούν. Ο ενεργός πολιτικά και δημοκρατικά συνειδητοποιημένος πολίτης του αύριο αποτελεί περισσό-τερο από κάθε άλλη εποχή εγγύηση όχι μόνο για να διατηρηθεί μία ποιό-τητα ζωής στην καθημερινότητα των

πολιτών αλλά και για να διατηρηθεί η ίδια η ζωή στον πλανήτη.

Επομένως η δημιουργία ενεργών –συνειδητοποιημένων δημοκρατι-κών πολιτών προβάλλει ιδιαίτερα έντονη στην εποχή μας και αποτελεί υποχρέωση τόσο του σχολείου αλλά ευρύτερα και όλης της κοινωνίας.

Στη μελέτη αυτή θα εξετάσουμε το κατά πόσο το ελληνικό εκπαιδευ-τικό σύστημα στις δύο πρώτες βαθ-μίδες εκπαίδευσης, συμβάλλει στη βιωματική Αγωγή στη Δημοκρατία και μέσα από αυτή στη δημιουργία Ενεργών- Δημοκρατικών Πο-λιτών.

Δηλαδή θα εξετάσουμε το πόσο δημοκρατικά λειτουργεί η Σχολική Μονάδα όσον αφορά τη διοίκησή της, το πόσο δημο-κρατικό είναι όλο το εκπαιδευ-τικό σύστημα, όσον αφορά την οργάνωση και τη διοίκησή του, πόσο εκμεταλλεύονται οι μαθητές το δικαίωμα που τους δίνει ο Νόμος ώστε να οργανώνονται και να διεκδικούν δημοκρατικά τα δικαιώματά τους μέσα από το θεσμό των Μαθητικών Κοι-νοτήτων και τέλος ελέγχουμε τη δημοκρατικότητα του εκπαιδευτικού συστήματος μέσα από την ικανότητά του να αφομοιώσει το διαφορετικό και να δώσει τη δυνατότητα σε μαθη-

ΕΚΠΑίΔΕυΣΗ ΚΑί ΚοίΝΩΝίΑ ΠολίτΩΝ - ΣΧολίΚο ΠΕΡίΒΑλλοΝ ΚΑί

ΕθίΣΜοΣ ΣτΗ ΔΗΜοΚΡΑτίΑ

ΑΝθΗ ΠΡοΒΑτΑ ΔίΔΑΚτΩΡ ΕΚΠΑίΔΕυτίΚΗΣ ΠολίτίΚΗΣ

τές οι οποίοι αντιμετωπίζουν οικονο-μικά και άλλου είδους προβλήματα να ενταχθούν για να αρχίσουν, να συνεχίσουν και να ολοκληρώσουν τις σπουδές τους. Δηλαδή ελέγ-χουμε τη δημοκρατικότητα του ελληνικού εκπαιδευτικού συ-στήματος μέσα από τη μαθητι-κή διαρροή.

Θεωρώντας πως ο «εθισμός» στη Δημοκρατία, όπως αναφέρεται η έν-νοια στον Θουκυδίδη, αποτελεί τον σημαντικότερο τρόπο Πολιτικής Δι-απαιδαγώγησης στη Δημοκρατική Αγωγή, προσπαθούμε μέσα σε μία σύντομη μελέτη, να διαπιστώσουμε το αν οι έλληνες μαθητές, μέσα από τις συνθήκες του σημερινού εκπαι-δευτικού συστήματος «εθίζονται» στην Δημοκρατία, αφομοιώνοντας τις Δημοκρατικές αρχές μέσα από την καθημερινή τους επαφή με το σχολικό περιβάλλον.

To σχολείο εκτός από την ανάπτυξη των προσωπικών ικανοτήτων και την παροχή γνώσεων έχει ως αποστολή την πολιτική διαπαιδαγώγηση των μαθητών και την δημιουργία ενεργών πολιτών. Η ποιότητα της αγωγής των πολιτών καθο-ρίζει και την ποιότητα της δη-μοκρατίας μια χώρας.

Όμως ας δώσουμε πρώτα έναν ορισμό της έννοιας του πολίτη, όπως την συναντάμε στα κείμενα του Θου-κυδίδη και του Αριστοτέλη.

Στα "Ηθικά Νικομάχεια και στα Πολιτικά " του Αριστοτέλη ως πο-

λίτης ορίζεται αυτός που συμμετέχει στην πολιτική και δικαστική εξουσία. Ενώ στον θουκυδίδη τονίζεται ως βασικό χαρακτηριστικό του πολίτη η έννοια της "πολιτικής ζωής" και της "πολιτικής συμ-μετοχής" :

"τον μηδένα των πολιτικών μετέχοντα , ουχ απράγμονα αλλά αχρείον νομίζομεν"

Η συμμετοχή στα κοινά ήταν δείγμα ωριμότητας των πολιτών. Ο ενεργός πολίτης ο οποίος έχει συνει-δητοποιήσει τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του θεωρούνταν απα-ραίτητος για την ύπαρξη και τη λει-τουργία της δημοκρατίας. Η πολιτι-κή διαπαιδαγώγηση ήταν υπόθεση όχι μόνο του σχολείου αλλά ολόκλη-ρης της πολιτείας. και οι νέοι έπρεπε να παίρνουν μόρφωση ταιριαστή με το πολίτευμα της πόλης τους. Δη-λαδή το περιεχόμενο της παιδείας έπρεπε να είναι ανάλογο με το είδος του πολιτεύματος, όπως αναφέρεται στα Πολιτικά του Αριστοτέλη:

"Δει γαρ προς εκάστην πο-λιτείαν παιδεύεσθαι".

Άρα σε ένα δημοκρατικό πο-λίτευμα οι νέοι θα πρέπει να προε-τοιμαστούν για τον μελλοντικό τους ρόλο ως ενεργοί δημοκρατικοί πο-λίτες.

Η πολιτική διαπαιδαγώγη-ση των νέων αλλά και των ενηλίκων θεωρούνταν βασικό στοιχείο για την επιβίωση της δημοκρατίας.

Θα μπορούσαμε να ορίσουμε την πολιτική διαπαιδαγώγηση: «ως τη

διαδικασία κατά την οποία το άτομο "εθίζεται" σε ένα ορισμέ-νο τρόπο σκέψης και στάσης απέναντι στα κοινά, συλλαμβά-νει και επεξεργάζεται ιδέες και πεποιθήσεις οι οποίες συμβάλ-λουν στη διαμόρφωση πολιτι-κής ταυτότητας και πολιτικής συνείδησης και εκδηλώνει στη συνέχεια πολιτική συμπεριφο-ρά.

Η σχέση Παιδείας- Δημο-κρατίας αποτελεί ένα θέμα πολύ ευρύ. Για το λόγο αυτό θα αναφερ-θούμε ενδεικτικά σε τρεις παραμέ-τρους, οι οποίες επηρεάζουν, κατά την άποψή μας, το είδος της πολιτι-κής διαπαιδαγώγησης, την οποία προσφέρει στους μαθητές και αυρια-νούς πολίτες το σημερινό ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα.

1. το Σχολικό Πλαίσιο και τον τρόπο διοίκησης της Σχο-λικής Μονάδας

2. το θεσμό των «Μαθητικών Κοινοτήτων»

3. το θέμα της σχολικής δι-αρροής.

Σύμφωνα με τον παραπάνω προβληματισμό, θα προσπαθήσου-με σ΄αυτή τη μελέτη να δούμε κατά πόσο το σημερινό Σχολικό Πλαίσιο στην Ελλάδα παρέχει στον μαθητή στοιχεία βιωματικής κυρίως μάθη-σης για "εθισμό" στη Δημοκρατία.

λέγοντας "σχολικό πλαί-σιο" εννοούμε τόσο το εκπαι-δευτικό σύστημα στο σύνολό του (οργάνωση και διοίκηση


του συστήματος, διοικητική ιεραρχία, μηχανισμοί λήψης απόφασης), όσο και τον τρόπο διοίκησης και οργάνωσης της σχολικής μονάδας, καθώς και την αντανάκλαση που έχουν οι παραπάνω λειτουργίες στην συμπεριφορά των εκπαιδευτι-κών στην τάξη και στην αντιμε-τώπιση των ανισοτήτων κάθε μορφής μεταξύ των μαθητών.

Γιατί ο τρόπος διοίκησης μιας σχολικής μονάδας επηρεά-ζει τον μαθητή τόσο στο να κατανο-ήσει τη θέση του μεταξύ των άλλων μαθητών μέσα σε ένα οργανωμένο σύστημα, όσο και στο να αφομοιώσει δημοκρατικούς ή μη κανόνες λει-τουργίας του συγκεκριμένου συστή-ματος στο οποίο ανήκει.

Γιατί η Σχολική Μονάδα είναι μέσο κοινωνικοποίησης αλλά και πολιτικοποίησης αφού οι μα-θητές αποτελούν μέρος μιας θεσμο-ποιημένης κοινότητας στην οποία τείνουν να ενταχθούν και εντός της οποίας διαμορφώνουν προσωπικό-τητα και χαρακτηριστικά τέτοια ώστε να αναλάβουν ως ενήλικες αντίστοι-χους ρόλους.

Γιατί η τάξη αποτελεί το σημείο όπου ο μαθητής έρχεται σε επαφή με το τυπικό σύστημα διδασκαλίας αλλά ταυτόχρονα κοινωνικοποιείται αλλά και αξιολογείται ανάλογα με τις επιδόσεις του. Ο εκπαιδευτικός ο οποίος επιδιώκει τη συμμετοχή των μαθητών και καλλιεργεί το συνερ-

γατικό πνεύμα., δημιουργεί τις προ-ϋποθέσεις για να εφαρμοστεί στην πράξη η συμμετοχή των μαθητών στην αναζήτηση της γνώσης ενώ πα-ράλληλα συμβάλλει στη βιωματική συνεργασία και ενεργοποίηση των αυριανών πολιτών, προσπαθώντας να εξισορροπήσει τις ανισότητες και να δώσει ίσες ευκαιρίες συμμετοχής σε όλους.

Επομένως η λειτουργία της κοι-νωνικοποίησης μπορεί να συνοψι-στεί στην ανάπτυξη της συναίνεσης και των ικανοτήτων που είναι ουσι-ώδεις προϋποθέσεις για την άσκηση από τα άτομα των ικανοτήτων τους.

Το ερώτημα επομένως που πρέ-πει να απασχολεί σήμερα τη χάραξη της εκπαιδευτικής πολιτικής είναι: τι είδους πολίτες θέλουμε να δι-αμορφώσουμε μέσα από τους σχολικούς μηχανισμούς αλλά και μέσα από την ίδια τη διδα-σκαλία.

Στο Ελληνικό Σύνταγμα του 1975 αναφέρεται ως σκοπός της παιδείας: «η διάπλαση ελευθέρων και υπευ-θύνων πολιτών».

Στο Νόμο 1566/85 βάσει του οποίου λειτουργεί η πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση, αναφέρεται ότι: «η εκπαίδευση έχει ως στόχο να βοηθήσει τους μαθητές να γίνουν ελεύθεροι, υπεύθυνοι, δη-μοκρατικοί πολίτες».5

Στη περίπτωση αυτή, δηλαδή στην περίπτωση που επιδιώκουμε να διαμορφώσουμε ενεργούς δη-μοκρατικούς πολίτες, το σχολικό

περιβάλλον θα πρέπει να είναι με τέτοιο τρόπο οργανωμένο, ώστε να δίνει τη δυνατότητα στους μαθητές να ζήσουν σε δημοκρατικό περιβάλ-λον, να αποκτήσουν συνείδηση των δικαιωμάτων και των υποχρεώσεών τους αλλά και να αφομοιώσουν τις Αρχές της Δημοκρατίας.

Με άλλα λόγια το ίδιο το σχολικό περιβάλλον θα πρέπει να διαπνέεται από τις αρχές της δημοκρατίας. Την ελευθερία της σκέψης και του λόγου, τον σεβασμό της προσωπικότητας του άλλου, τον σεβασμό στη γνώμη της πλειοψηφίας, στην ίση μεταχεί-ριση και αντιμετώπιση των μαθητών ανεξάρτητα από εθνικότητα, κοινωνι-κή τάξη, θρήσκευμα κ.λ.π. Βέβαια θα πρέπει να τονίσουμε πως δεν αρκεί μόνο το σχολείο για κάτι τέτοιο. Όλη η κοινωνία θα πρέπει να αποτελεί σχολείο της δημοκρατίας, για τι σί-γουρα η κοινωνία δεν θα αλλάξει αν αλλάξουμε μόνο το σχολείο.

λέγοντας δημοκρατικό σχολικό περιβάλλον

εννοούμε το περιβάλλον εκείνο στο οποίο ο τρόπος επιβολής των κανόνων λειτουργίας της σχολικής μονάδος αλλά και η χρήση και το είδος των ποινών καθώς και ο τρό-πος λήψης των αποφάσεων τείνουν να μειώσουν τις ανισότητες και να μεταδώσουν στους μαθητές πνεύμα συλλογικότητας.

Το ερώτημα που τίθεται εδώ είναι το κατά πόσον βιώνει ο έλλη-νας μαθητής ένα δημοκρατικό ενδό-σχολικό περιβάλλον, το οποίο θα τον


βοηθήσει να ενταχθεί στο σύνολο και να γίνει ενεργός δημοκρατικός πολίτης.

Το ελληνικό εκπαιδευτικό σύ-στημα έχει χρόνιες και συστημικές αδυναμίες και χαρακτηρίζεται ως ένα σύστημα συγκεντρωτικό με ιεραρχική και γραφειοκρατική ορ-γάνωση, με ελάχιστες ουσιαστικές αρμοδιότητες διοίκησης να έχουν μεταφερθεί σε τοπικό/ σχολικό επί-πεδο, ειδικά στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση.

Ο ερασιτεχνικός και ευκαιρια-κός χαρακτήρας της εκπαιδευτικής πολιτικής, η απουσία πνεύματος κριτικής σκέψης, η έλλειψη αξιολό-γησης, τα αδιαφανή κριτήρια και οι κομματικές επιλογές των στελεχών της εκπαίδευσης. επιδεινώνουν την κατάσταση.

Ο Ν.1566/85 κατά την ψήφισή του πριν από 23 χρόνια θεωρήθη-κε δημοκρατικός αφού καθιέρωνε Συλλογικά Όργανα Διοίκησης και συνεπώς οι αποφάσεις θα λαμβάνο-νταν με δημοκρατικότερο τρόπο. Τα συλλογικά όργανα διοίκησης είναι το Σχολικό Συμβούλιο, ο Σύλλογος Γονέων και η Σχολική Επιτροπή σε επίπεδο σχολικής μονάδας Όμως ο ρόλος των οργάνων αυτών είναι κυ-ρίως συμβουλευτικός.

Οι περισσότερες αποφάσεις λαμ-βάνονται από την κεντρική διοίκηση του Υπουργείου Παιδείας δημι-ουργώντας ουσιαστικά ένα πλέγμα εξάρτησης από την κεντρική εξουσία όλων όσων βρίσκονται στα κατώτερα

κλιμάκια της ιεραρχίας. Το γεγονός αυτό επηρεάζει το Σχολικό Περι-βάλλον, γιατί αν ο τρόπος λήψης των αποφάσεων δεν βασίζεται στη συλ-λογικότητα αλλά στην εκ των άνω επιβολή, και αν η σχολική μονάδα δεν είναι αυτόνομη και δημοκρατικά οργανωμένη, τότε πως είναι δυνατόν τα σχολεία να διαμορφώσουν δημο-κρατικούς πολίτες;

Όπως αναφέρει χαρακτηριστι-κά η Ιωάννα Λαμπίρη –Δημάκη σε ένα άρθρο της σχετικά με τον εκδημοκρατισμό της εκπαίδευσης: «εκδημοκρατισμός της εκπαίδευ-σης σημαίνει την διαδικασία που ακολουθείται για να καταστούν τα σχολεία και τα Πανεπιστήμια φορείς δημοκρατικών ιδεών και δημοκρα-τικής συμπεριφοράς, δηλαδή κέντρα αγωγής των νέων πολιτών που θα είναι σε θέση να συμμετάσχουν απο-τελεσματικά στο πολιτικό σύστημα της δημοκρατίας. Η διαδικασία αυτή προϋποθέτει την ενίσχυση της αυτο-νομίας των εκπαιδευτικών συστημά-των, της αντι-αυταρχικής νοοτροπίας και της δημοκρατικής οργάνωσής τους, τόσο στο επίπεδο των μεθόδων διδασκαλίας και γενικά εκμάθησης, όσο και στο επίπεδο της συμμετοχής των φοιτητών και των δασκάλων όλων των βαθμίδων στις διαδικασί-ες λήψης αποφάσεων για την οργά-νωση των σπουδών και της ζωής στα εκπαιδευτικά ιδρύματα».

Θα προσθέσουμε και της συμ-μετοχής των μαθητών, ειδικά στις σχολικές μονάδες των Λυκείων,

αφού αυτό είναι ήδη θεσμοθετημέ-νο με βάση το Ν.1566/85 και τον κανονισμό των «Μαθητικών Κοινο-τήτων».

Η ενστάλλαξη και η διαμόρ-φωση δημοκρατικών αξιών στους μαθητές-φοιτητές θα πρέπει να αποτελεί το πολιτικό ιδεώδες κάθε εκπαιδευτικού συστήματος σε δημο-κρατικές χώρες. Όμως αυτό μπορεί να επιτευχθεί μόνο με τη δημοκρα-τική συμπεριφορά των δασκάλων και τη δημοκρατική οργάνωση των σχολείων.

Ένα ακόμα στοιχείο δημοκρα-τικής αγωγής που μπορεί να συμ-βάλλει στον εκδημοκρατισμό της σχολικής μονάδας και στην Αγωγή των μαθητών στη Δημοκρατία είναι ο θεσμός των Μαθητικών Κοι-νοτήτων.

Όμως πρέπει επίσης να τονί-σουμε πως ο σημαντικότατος αυτός θεσμός για την κοινωνικοποίηση και πολιτικοποίηση των μαθητών, ο θεσμός των Μαθητικών Κοι-νοτήτων έχει περιορισμένη έως ελάχιστη επίδραση στην βιωματική πολιτική διαπαιδαγώγηση των ελ-λήνων μαθητών.

Μελετώντας τον κανονισμό λειτουργίας των μαθητικών κοινοτήτων διαπιστώνουμε ότι αναφέρεται κυρίως στα τυπικά στοιχεία της διαδικασίας εκλο-γής και συγκρότησης μαθητι-κών συμβουλίων (πενταμελή συμβούλια για κάθε τάξη και δεκαπενταμελές συμβούλιο για


όλο το σχολείο). Επίσης ανα-φέρεται στα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των οργάνων αυ-τών. οι μαθητές, σύμφωνα με τον κανονισμό, εκλέγουν αντι-προσώπους τους ή εκλέγονται, συζητούν τα προβλήματά τους, μαθαίνουν να διεκδικούν τα δικαιώματά τους, αποφασίζουν με βάση την αρχή της πλειοψη-φίας, και γενικότερα μυούνται στις δημοκρατικές αρχές.

Πρόκειται δηλαδή για πρα-κτική εφαρμογή πολιτικών δι-αδικασιών και αποφάσεων.

Όμως οι έρευνες έδειξαν ότι πρό-κειται για ένα θεσμό ο οποίος εφαρ-μόζεται επιφανειακά και ευκαιριακά γιατί δεν διασφαλίζονται οι όροι και οι συνθήκες προπαρασκευής και συνειδητοποίησης από μέρους των μαθητών του σοβαρότατου ρόλου που μπορούν οι μαθητικές κοινότη-τες να παίξουν στην πολιτική διαπαι-δαγώγηση των μαθητών.

Οι ίδιοι οι μαθητές παραπονού-νται ότι δεν μπορούν να συζητήσουν καν σε διαλογική μορφή αφού δεν έχουν προηγουμένως διδαχθεί βιω-ματικά κάτι παρόμοιο.

Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα τις περισσότερες φορές οι ώρες των συνελεύσεων να μετατρέπονται σε ώρες χαλάρωσης και παιχνιδιού.

Επομένως οι σκοποί και οι επι-διώξεις του θεσμού των Μαθητικών Κοινοτήτων δεν πραγματοποιούνται.Κατά την άποψή μας, οι αδυναμίες ουσιαστικής λειτουργίας ενός τόσο

σημαντικού θεσμού οφείλονται στο γενικότερο σύστημα διοίκησης της σχολικής μονάδας.

Στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύ-στημα η σχολική μονάδα, αποτελεί όπως προαναφέραμε, μέρος ενός απόλυτα συγκεντρωτικού συστήμα-τος, όπου οι αποφάσεις λαμβάνονται από την κορυφή της ιεραρχίας και οι διαδικασίες διοίκησης στο επίπεδο της σχολικής μονάδας είναι κυρίως εκτελεστικού τύπου. Η δομή αυτή παραπέμπει σε ένα αυταρχικό πε-ριβάλλον όπου εκπαιδευτικοί και μαθητές θα πρέπει να υπακούουν χωρίς να λαμβάνουν μέρος στις αποφάσεις. Επομένως και ο τρό-πος οργάνωσης και διοίκησης του εκπαιδευτικού συστήματος και ιδι-αίτερα της Σχολικής Μονάδας δεν δίνουν τη δυνατότητα της βιωματι-κής μάθησης της δημοκρατίας και της ενεργούς συμμετοχής στα κοινά. Η σχολική μονάδα στα πλαίσια ενός συγκεντρωτικού εκπαιδευτικού συ-στήματος αδυνατεί να συμβάλλει στην αγωγή δημοκρατικών ενεργών πολιτών.

Γιατί αγωγή στη δημοκρατία σημαίνει συμμετοχή των μαθητών στη λήψη των αποφάσεων που τους αφορούν. Η συμμετοχή γεννά την υπευθυνότητα για τα προβλήματα που θα προκύψουν από τυχόν λάθος αποφάσεις. Η συμμετοχή διαμορ-φώνει το συλλογικό πνεύμα.10

Ο Ε. Παπανούτσος σε ένα άρθρο του στην εφημερίδα το «ΒΗΜΑ» το 1976 ανέφερε ότι: « Το εκπαιδευτικό

μας σύστημα δεν είναι αρκετά δη-μοκρατικό ούτε ως προς τον βαθμό συμμετοχής των ενδιαφερομένων στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων, ούτε ως προς τις χρησιμοποιούμενες μεθόδους διδασκαλίας αλλά ούτε και ως προς την ανεξαρτησία των πνευ-ματικών ιδρυμάτων απέναντι στις παρεμβάσεις του Κράτους».

Έκτοτε και έως σήμερα, δεν έχουν αλλάξει πολλά, στο θέμα του εκδημοκρατισμού των Εκπαιδευτι-κών μας Ιδρυμάτων, όπως διακρί-νουμε από τα προλεγόμενα. Όμως εκτός από συμμετοχική διαδικασία η δημοκρατική αγωγή των μαθητών είναι και θέμα διδασκαλίας αντίστοι-χων μαθημάτων. Αν και δεν απο-τελεί αντικείμενο αυτής της μελέ-της, όμως δεν θα παραλείψουμε να πούμε ότι μερικά μαθήματα, όπως το μάθημα της Αγωγής του Πολίτη, έχουν σαν στόχο την πολιτική κοινω-νικοποίηση των μαθητών. Όμως η διδασκαλία της Αγωγής του Πολίτη δεν αρκεί από μόνη της για την δια-μόρφωση δημοκρατικών πολιτών.

Αντίθετα, ο βιωματικός εθισμός σε Δημοκρατικούς Θεσμούς δι-αμορφώνει ενεργούς δημοκρατι-κούς πολίτες. Χαρακτηριστικό είναι αυτό που ο αείμνηστος Ευάγγελος Παπανούτσος, απάντησε όταν τον κατηγόρησαν, κατά την διαδικασία υλοποίησης της μεταρρύθμισης του 1964, ότι σύμφωνα με το αναλυτικό πρόγραμμα το μάθημα της Αγωγής του Πολίτη θα διδάσκονταν μόνο μία ώρα την εβδομάδα.


Έχοντας ο Ε. Παπανούτσος επί-γνωση της κοινωνικής και πολιτικής πραγματικότητας της εποχής του τό-νιζε ότι: « Ο δίκαιος πολίτης γίνεται μόνο μέσα σε μία δίκαιη πολιτεία…. Γιατί ο πολίτης διαπλάθεται όχι μόνο με το βιβλίο της Αγωγής του Πολί-τη, με την εγκύκλιο ή τον πανηγυρικό λόγο αλλά από την ίδια την πολιτική πραγματικότητα» και συνέχισε:

«όταν και μέσα στο σχολείο και έξω από αυτό βλέπουν οι νέοι μας ότι οι νόμοι παραβιάζονται από τους ισχυρούς της ημέρας, και οι κυρώσεις τους πλήττουν μόνο τους οικονομικά ή πολιτικά ασθενείς και απροστάτευτους, όταν πέφτει στην αντίληψή τους ότι τα όργανα της πολιτείας δε διστάζουν να καταχρώ-νται την εξουσία ή να μεροληπτούν κατάφωρα, επειδή κανείς δεν τα τι-μωρεί για τις αυθαιρεσίες τους, όταν αισθάνονται ότι το Κράτος μόνο πει-θαρχία και θυσίες τους ζητάει, χωρίς τη στοιχειώδη αντιπαροχή που είναι αυτονόητη στα δημοκρατικά πολι-τεύματα, δηλαδή την ισονομία και την ισοτέλεια, αγωγή πολιτική δεν πρόκειται να αποκτήσουν ακόμα και αν διατάξουμε να σταματήσει η διδα-σκαλία όλων των άλλων μαθημάτων και από το πρωί έως το βράδυ ένα μάθημα να γεμίζει το πρόγραμμα στα σχολεία όλων των τύπων: το μάθημα της αγωγής του πολίτη. Γιατί Αγωγή θα πει όχι πόλωση του νου με γνώ-σεις αλλά πλάσιμο της ψυχής με την εμβίωση της αρετής. Και το πλάσιμο τούτο γίνεται όχι με τα λόγια αλλά

με τη ζωή, με το παράδειγμα, με τον εθισμό». Ο Παπανούτσος επομέ-νως σαν διανοητής και φιλόσοφος δεν αγνοεί πως αν δεν αλλάξουν τα κακώς κείμενα στην ελληνική κοι-νωνία και αν αυτή δεν λειτουργήσει δίκαια, δημοκρατικούς πολίτες δεν μπορούμε να διαμορφώσουμε, γιατί τονίζει: «Ο δικαστής, ο αστυνόμος, ο υπουργός, ο δήμαρχος, ο μητροπο-λίτης διαπαιδαγωγούν «πολιτικά» τους νέους. Και τελευταίος ο δάσκα-λος. Και τους διαπαιδαγωγούν όχι με όσα λέγουν αλλά με όσα πράττουν».

Επομένως δεν αρκεί να διδά-σκουμε μόνο τη δημοκρατία αν τα παιδιά δεν εθίζονται σ΄αυτήν μέσα από τα καθημερινά βιώματα που τους προσφέρει το σχολείο αλλά και η οικογένειά τους και γενικά όλη η κοινωνία.

Άλλωστε, όπως προαναφέραμε, δεν μπορούμε να αλλάξουμε το κοι-νωνικό-οικονομικό και κοινωνικό status quo αλλάζοντας μόνο το σχο-λείο. To δεύτερο θέμα με το οποίο θα ασχοληθούμε είναι η δυνατότητα του σημερινού ελληνικού σχολείου να ενσωματώσει τους οικονομικά ασθενέστερους μαθητές στο σχολικό περιβάλλον, ώστε να παρακολου-θήσουν αλλά και να καταφέρουν να τελειώσουν την δευτεροβάθμια τουλάχιστον εκπαίδευση. Με άλλα λόγια θα εξετάσουμε το ποσοστό της μαθητικής διαρροής σήμερα στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση ώστε να διακρίνουμε τη δημοκρατικότητα του σημερινού

ελληνικού σχολείου μέσα από την παροχή ίσων ή άνισων ευκαιριών μάθησης.

Η Ιωάννα Λαμπίρη-Δημάκη δίνει έναν ακόμα ορισμό του εκδη-μοκρατισμού της εκπαίδευσης σχε-τικά με την ισότητα ευκαιριών: «Εκ-δημοκρατισμός της εκπαίδευσης είναι η διαδικασία που ακολουθείται πρώτον, για να καταστεί η γνώση και η οργανωμένη (επίσημη) εκπαίδευ-ση ένα αγαθό ελεύθερο για όλους σε ένα πρώτο στάδιο, και όσο το δυνατόν πιο προσιτό σε όσους επιθυμούν και είναι σε θέση να προχωρήσουν πα-ραπέρα μετά το στάδιο της υποχρεω-τικής εκπαίδευσης, και, δεύτερο για να αντισταθμιστούν οι διαφοροποιοί παράγοντες του περιβάλλοντος (που συνδέονται με την στρωμάτωση των οικογενειών και των σχολείων) κα-θώς και άλλα τυχόν μειονεκτήματα που επιδρούν άνισα στη θέληση και στην ικανότητα του ατόμου να μορ-φωθεί».

Γενικά η εκπαίδευση δεν είναι μόνο «ατομικό δικαίωμα», με την έννοια ότι παρέχεται σε όλους τους πολίτες αλλά αποτελεί θεσμό της κοινωνίας και εξυπηρετεί το δημό-σιο συμφέρον.

Οι δεκαετίες του 80 και του 90 αποτελούν για την Ελλάδα σημαντι-κούς σταθμούς μεταρρυθμίσεων και προσπαθειών εναρμονισμού με τις Ευρωπαϊκές αποφάσεις. Όμως βα-σικά αδύνατα σημεία του εκπαιδευ-τικού μας συστήματος παραμένουν: οι σοβαρές ανισότητες στην πρό-


σβαση αλλά κυρίως στη διάρκεια και στο τέλος των σπουδών, η μικρή ανταλλακτική αξία των πτυχίων και η μαθητική διαρροή. Οι εκάστοτε μεταρρυθμίσεις οι οποίες στο όνομα της ισότητας των ευκαιριών και της κοινωνικής δικαιοσύνης προτείνουν ενίοτε διάφορα μέτρα που αφορούν κυρίως την αλλαγή της δομής της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (π.χ. Ενιαίο Σχολείο, ΠΟΣΜΕ κλπ) αλλά και την εξασφάλιση ίσων ευ-καιριών πρόσβασης με την κατάρ-γηση των εξετάσεων σε κάποια από τις βαθμίδες της εκπαίδευσης, δε βοηθούν ουσιαστικά στη λύση του παραπάνω προβλήματος.

Αυτό συμβαίνει γιατί οι ανισό-τητες με τις οποίες εισέρχονται οι μαθητές στο σχολείο διαιωνίζονται στη διάρκεια της σχολικής ζωής και νομιμοποιούνται μέσα από την αξι-ολόγηση (χαμηλή βαθμολογία των «κακών μαθητών»).

Δηλαδή το θέμα της ισότητας των εκπαιδευτικών ευκαιριών στην ουσία συγκαλύπτει την κοινωνική αναπαραγωγή, η οποία συντελείται και νομιμοποιείται μέσα από τις δια-δικασίες της εκπαιδευτικής λειτουρ-γίας στο σχολείο.

Η επιφανειακή αξιολογι-κή διάκριση των μαθητών σε «καλούς» και «κακούς», σε χα-ρισματικούς και μη χαρισμα-τικούς, η οποία δεν εξετάζει σε βάθος τις αιτίες της χαμηλής επίδοσης των «κακών» μαθη-τών, ουσιαστικά νομιμοποιεί

κατά τη διάρκεια των σπουδών των μαθητών, τόσο την έλλειψη μορφωτικού κεφαλαίου από την οικογένεια, όσο και την ύπαρξη ποικίλων κοινωνικών και οικονομικών προβλημά-των τα οποία αντιμετωπίζει ο μαθητής στο οικογενειακό του περιβάλλον και τα οποία τον αποτρέπουν από το να είναι «επιμελής» σύμφωνα με τα επί-σημα εκπαιδευτικά πρότυπα.

Όμως τα παραπάνω χαρακτηρι-στικά παραπέμπουν σε ένα σχολικό περιβάλλον έντονα επιλεκτικό το οποίο νομιμοποιεί αντί να εξαλείφει τις κοινωνικές ανισότητες.

Σύμφωνα με τον Σ. Μπουζάκη, οι μηχανισμοί αξιολόγησης κατά τη διάρκεια της σχολικής ζωής αλλά και οι μηχανισμοί επιλογής νομιμο-ποιούν τις κοινωνικές-μορφωτικές-οικονομικές ανισότητες των μαθητών και καθιστούν τα σχολεία μηχανι-σμούς κοινωνικής επιλογής και δι-αιώνισης του κοινωνικού status.

Με τον τρόπο αυτό ο μαθητής στιγματίζεται μέσα στον μικρόκοσμο του σχολικού περιβάλλοντος ως «κακός»μαθητής και ως άτομο με χαμηλή νοημοσύνη και παράλληλα μένει αβοήθητος χωρίς την αντίστοι-χη ψυχολογική υποστήριξη.

Δεν είναι τυχαίο, όπως δείχνουν πρόσφατες έρευνες στην Ελλάδα, ότι η μαθητική διαρροή είναι αυξημένη σε περιοχές με χαμηλό οικογενειακό

εισόδημα. Επίσης είναι αυξημένη η μαθητική διαρροή στους μαθητές της Τεχνικής Επαγγελματικής Εκ-παίδευσης σε σχέση με τη Γενική στη δευτεροβάθμια μετά-υποχρεωτική εκπαίδευση. Σύμφωνα με στοιχεία του ΥΠΕΠΘ και τις έρευνες τις οποίες διεξάγει το «Παρατηρητήριο Μετάβασης» του Παιδαγωγικού Ιν-στιτούτου, περισσότερο από 10.000 παιδιά εγκαταλείπουν το υποχρεω-τικό σχολείο (Δημοτικό και Γυμνά-σιο) κάθε χρόνο. Στην Αττική και τον Πειραιά 2.500 παιδιά εγκαταλεί-πουν το Γυμνάσιο.

Σύμφωνα με το ΥΠΕΠΘ ένα πολύ μικρό ποσοστό παιδιών που θα έπρεπε να εγγράφεται στο εκ-παιδευτικό σύστημα, δεν παρουσι-άζεται ποτέ στο σχολείο. Τα παιδιά αυτά ανήκουν κυρίως σε ιδιαίτερες κοινωνικές ομάδες (π.χ. αθίγγανοι, μετανάστες κ.τ.λ.).

Συγκεκριμένα, η μαθητική διαρ-ροή στον κατώτερο κύκλο της δευ-τεροβάθμιας εκπαίδευσης, δηλαδή το Γυμνάσιο, ανέρχεται σε 6,09% το σχολικό έτος 2000-01 και εμφανίζε-ται μειωμένη αφού τον προηγούμε-νο χρόνο ήταν για την ίδια βαθμίδα 6,98%. H μαθητική διαρροή στον ανώτερο κύκλο της Β/θμιας εκπαί-δευσης (Ενιαίο Λύκειο-ΤΕΕ) πα-ρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον αφού παρατηρείται μεγάλη διαφοροποί-ηση ανάμεσα σε Ενιαίο Λύκειο και ΤΕΕ. Στο Ενιαίο Λύκειο η μαθητική διαρροή είναι 3.32%, ενώ στα ΤΕΕ 20,28%. 16. Συνολικά η μαθητική δι-


αρροή της Β/θμιας εκπαίδευσης για τους μαθητές που γράφτηκαν στην Α Γυμνασίου το 2000-01 εκτιμήθη-κε από το ΥΠΕΠΘ στο 14%.

Σύμφωνα με αυτή την εκτίμηση του ΥΠΕΠΘ αλλά και εκτιμήσεις της EUROSTAT, η χώρα μας το-ποθετείται σε σύγκριση με άλλες Ευρωπαϊκές χώρες σε μεσαία θέση. Επομένως στο ελληνικό εκπαιδευτι-κό σύστημα, όσον αφορά την παροχή ίσων εκπαιδευτικών ευκαιριών και την μείωση της μαθητικής διαρροής, γίνεται επίσης κάποια προσπάθεια η οποία όμως δεν καρποφορεί κατά τη

διάρκεια της φοίτησης, αφού ακόμα ένα μεγάλο ποσοστό παιδιών, από τα ασθενέστερα οικονομικά στρώματα, εγκαταλείπει το σχολείο.

ΓΕΝίΚο ΣυΜΠΕ-ΡΑΣΜΑ

Σύμφωνα με όσα αναφέρθηκαν παραπάνω, το ελληνικό σχολείο, όσον αφορά τον τρόπο διοίκησης παραμέ-νει συγκεντρωτικό και αυταρχικό. Οι Μαθητικές Κοινότητες υπολειτουρ-γούν και δεν εκπληρώνουν το σκο-πό για τον οποίο θεσμοθετήθηκαν, ενώ ένα αρκετά σημαντικό ποσοστό

μαθητών εγκαταλείπει το σχολείο πριν ολοκληρώσει τις σπουδές του. Επομένως, ο εκδημοκρατισμός του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήμα-τος είναι περιορισμένος και οι εκ-παιδευτικές ανισότητες δεν έχουν σε μεγάλο βαθμό αντιμετωπισθεί.

Σε ένα τέτοιο σχολικό περιβάλ-λον η προετοιμασία των αυριανών ελεύθερων υπεύθυνων δημοκρα-τικών πολιτών, αν και αποτελεί και στόχο του ίδιου Νόμου 1566/85, απέχει πολύ στην πράξη.


Με την πάροδο της τελευταίας δεκαετίας, έγινε ευρέως κα-

τανοητό στους πολίτες της χώρας, ότι κάθε χρόνο μειώνονται οι δασικές εκτάσεις που συνορεύουν με περια-στικούς χώρους, παρά το γεγονός ότι το μεγαλύτερο μέρος των εκτάσεων αυτών προστατεύονται θεσμικά. Πέ-ραν της αμετάβλητης με τα χρόνια πολιτικής κουλτούρας, που πρε-σβεύει ότι τα δάση δεν αποτελούν δημόσιο αγαθό, καθώς και των πολι-τικών πρακτικών «κρυφής ατζέντας» που χρησιμοποιούνται μεταξύ ομά-δων οργανωμένων συμφερόντων και του κόμματος που διαχειρίζεται την εξουσία κάθε φορά, το έλλειμμα στη διαχείριση δασικών εκτάσεων οφείλεται εξίσου σε φαινόμενα διοι-κητικής ανεπάρκειας. Η ανεπάρκεια αυτή οφείλεται σε ένα μεγάλο αριθ-μό παραγόντων θεσμικής δράσης και αποτελεί ζήτημα σχεδιασμού και εφαρμογής δημόσιας πολιτικής.

Συνοπτικά , η διοικητική δυσλει-τουργία ως προς τη διαχείριση των δασικών εκτάσεων, εμφανίζεται:

1. Στις εφαρμοζόμενες διοικη-τικές πρακτικές που περιέχουν σύ-γκρουση αρμοδιοτήτων ανάμεσα στα υπουργεία Εσωτερικών, ΠΕ.ΧΩ.

ΔΕ., τις 13 Περιφέρειες της χώρας και τις υπηρεσίες του πρώην υπουρ-γείου Δημόσιας Τάξης

2. Στη μη ανάληψη θετικής διοι-κητικής δράσης από φορείς της ευ-ρύτερης δημόσιας σφαίρας (ΟΤΑ, εκκλησία κλτ.)

3. Στη διοικητική ανεπάρκεια των διαδικασιών αποχαρακτηρισμών εκτάσεων (η απόφαση του Μονο-μελούς οργάνου της διοίκησης δεν υπόκειται σε προγενέστερη δημόσια διαβούλευση και δεν ακολουθείται από τις προβλεπόμενες μελέτες πε-ριβαλλοντικών επιπτώσεων)

4. Στην ανταγωνιστική διοικητι-κή «συμπεριφορά» των αρμόδιων φορέων που εκδηλώνεται σε τομείς όπως η άσκηση των διασπασμένων και μεταφερόμενων αρμοδιοτήτων (δασαρχεία, Δ/νσεις Δασών Περι-φέρειας Αττικής, Δ/νσεις Υπουρ-γείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Γ.Γ.Πολιτικής Προστασίας) και ο από κοινού συντονισμός

5. Στις αδύναμες διαδικασίες δη-μόσιας διαβούλευσης, τη λειτουργία θεσμικών οργάνων, όπως οι Φορείς Διαχείρισης και τις σχέσεις τους, με κεντρικές υπηρεσίες

6. Στη θεσμική λειτουργία του αρ-μοδίου Τμήματος του ΣτΕ και τη δι-οικητική βαρύτητα των αποφάσεων που εκδίδονται από αυτό σε επίπεδο χάραξης ολοκληρωμένης δημόσιας πολιτικής για τις δασικές εκτάσεις.

Το 1997 δημιουργήθηκαν οι 13 Περιφέρειες της χώρας με σκοπό να αποτελέσουν αποκεντρωμένες οργανώσεις με αρμοδιότητες κεντρι-κής διοίκησης, στα γεωγραφικά όρια έκαστης. Μέρος των αρμοδιοτήτων που μεταβιβάστηκαν αφορούσαν στη διαχείριση των θεσμοθετημένων προστατευόμενων δασικών περιο-χών. Η παλαιά δασική υπηρεσία του Υπουργείου Γεωργίας διαλύθηκε και το μεγαλύτερο μέρος της μεταφέρ-θηκε (αρμοδιότητες και προσωπι-κό) στις Περιφέρειες του κράτους. Παράλληλα την ίδια εποχή, τόσο εντός του διοικητικού μορφώματος των Περιφερειών αλλά και εντός του αντίστοιχου του ενιαίου Υπουρ-γείου Εσωτερικών, δημιουργήθηκε μηχανισμός διαχείρισης κρίσεων και καταστροφών με τη μορφή των υπηρεσιών πολιτικής προστασίας.

Από το κομβικό χρονικό σημείο του έτους 1998, η διαχείριση των

θεσμοθετημένων προστατευόμενων

ΕθΕλοΝτίΣΜοΣ ΚΑί ΑΝτίΜΕτΩΠίΣΗ ΦυΣίΚΩΝ ΚΑτΑΣτΡοΦΩΝ :

Η ΠΕΡίΠτΩΣΗ τΗΣ ΔΑΣοΠΡοΣτΑΣίΑΣ

ΦΑίΗ ΦΡΑΓΚίΣΚΑτου ΔίοίΚΗτίΚοΣ ΕΠίΣτΗΜοΝΑΣ, ΜοΝίΜΗ υΠΑλλΗλοΣ τΗΣ ΠΕΡίΦΕΡΕίΑΣ ΑττίΚΗΣ


δασικών περιοχών, διενεργείτο κατά κύριο λόγο από τις υπηρεσίες των Περιφερειών (Δ/νσεις Δασών, Περιβάλλοντος, Αναδασώσεων, Δασαρχεία κτλ) με μερική συ-ναρμοδιότητα υπηρεσιών του

Υπουργείου Γεωργίας. Η διαχεί-ριση περιλάμβανε όλο το φάσμα

διοικητικής δράσης που αφορά σε περιοχές που δεν είχαν καεί αλλά και τις περιοχές που είχαν υποστεί καταστροφές από πυρκαγιές. Κατά τη διάρκεια κρίσεων στις περιοχές

αυτές, οι επιχειρησιακοί διοικητικοί σχεδιασμοί εκπονούνταν από τις

κατά τόπους υπηρεσίες πολιτικής προστασίας υπό την εποπτεία της

Γεν.Γρ. Πολιτικής Προστασίας του Υπουργείου Εσωτερικών και το

έργο της δασοπυρόσβεσης ανατέθη-κε στην Πυροσβεστική Υπηρεσία.

Ειδικότερα, αναφορικά με το ζή-τημα της δυνατότητας παρέμβασης της κοινωνίας των πολιτών στον το-μέα της αντιμετώπισης φυσικών κα-ταστροφών ο κρατικός σχεδιασμός, μπορεί να συνοψιστεί ως εξής:

Το 2001 η Γενική Γραμματεία Πολιτικής προστασίας εκπόνησε ένα πολιτικό πρόγραμμα Συστήμα-τος Εθελοντισμού Πολιτικής Προ-στασίας για την αντιμετώπιση φυσι-κών καταστροφών. Το επόμενο έτος ορίστηκε νομοθετικά (Ν3013/2002), η υποχρέωση της πολιτείας για τή-ρηση μητρώου εθελοντικών οργα-νώσεων πολιτικής προστασίας και προσδιορίστηκαν οι γενικές προ-ϋποθέσεις και τα κριτήρια ένταξης

των ενδιαφερόμενων φορέων της κοινωνίας πολιτών στο σχεδιαζόμε-νο σύστημα εθελοντισμού. Παράλ-ληλα, καθορίστηκε μια μορφή διαδι-κασίας για την επιχειρησιακή ένταξη των ΜΚΟ στα αντίστοιχα ΣΝΟ και την ευρύτερη δραστηριοποίησή τους στα όργανα αυτά.

Μετά τη μεγάλη εθνική κατα-στροφή του καλοκαιριού, οι διοικητι-κές δράσεις, που αφορούν στην απο-τελεσματική διαχείριση των πόρων του φυσικού περιβάλλοντος, επι-κεντρώθηκαν (μεταξύ άλλων) στην περαιτέρω αποσαφήνιση του κανο-νιστικού πλαισίου (αρ. 18 Ν3613/07 – ΦΕΚ A΄263/ 23-11-07), σύμφωνα με το οποίο εθελοντικές οργανώσεις πολιτών μπορούν να συμμετέχουν στην πρόληψη, αντιμετώπιση και αποκατάσταση φυσικών καταστρο-φών, εφόσον διαφάνηκε στην πράξη η αδυναμία επιχειρησιακής τους αξιοποίησης.

Δεδομένων ότι, αφ ενός μέχρι και σήμερα εθελοντικές ενώσεις πολιτών, έχουν συμβάλλει σε πολύ μεγάλο βαθμό στη διατήρηση και διαφύλαξη των δασικών περιοχών της χώρας ενώ αφ ετέρου, στις πυρ-καγιές του περασμένου καλοκαιριού (με αποκορύφωμα την πυρκαγιά στην Πάρνηθα) διαφάνηκε η αδυ-ναμία του κρατικού μηχανισμού να συνεργαστεί με εθελοντικές οργανώ-σεις πολιτών, εγείρεται το ερώτημα κατά πόσο είναι αποτελεσματική η παρούσα μορφή συνεργασίας των φορέων του επίσημου κράτους με

φορείς της κοινωνίας πολιτών κατά τις διαδικασίες σχεδιασμού πρόλη-ψης και αντιμετώπισης της καταστρο-φής δασικών εκτάσεων και με ποιον τρόπο θα μπορούσε το υφιστάμενο συνεργατικό πλαίσιο να βελτιωθεί περαιτέρω. Στις 07/04/2008 εκδόθη-κε εγκύκλιος της Γενικής Γραμματεί-ας Πολιτικής Προστασίας με θέμα «Σχεδιασμός και δράσεις Πολιτικής Προστασίας για την αντιμετώπιση δασικών πυρκαγιών». Στο κείμενο αυτό περιγράφεται το πλαίσιο σχεδι-ασμού για την αντιμετώπιση των δα-σικών πυρκαγιών, που αναμένονται κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. Η διοικητική αρχιτεκτονική του σχεδι-ασμού (policy design) βασίζεται σε οριζόντιου τύπου δομές, με τη Γενική Γραμματεία Πολιτικής Προστασίας να ορίζεται ως το αρμόδιο θεσμοθε-τημένο επιτελικό όργανο της Πολι-τείας με ευθύνη το συντονισμό των δράσεων όλων των εμπλεκόμενων φορέων ως προς στην αντιμετώπιση των δασικών πυρκαγιών. Η άσκηση της αρμοδιότητας αυτής αποτυπώνε-ται σε δύο άξονες:

1. στην εκπόνηση ενός συνολι-κού εθνικού σχεδιασμού σε κεντρι-κό επίπεδο

2. στον ορισμό ενός παράλληλου περιφερειακού σχεδιασμού, που θα γίνει ανά διοικητική περιφέρεια με ευθύνη των 13 Γενικών Γραμματέων Περιφερειών του κράτους

Στο πλαίσιο αυτού του περιφερει-ακού σχεδιασμού, υπό την εποπτεία του κάθε Γενικού Γραμματέα Περι-


φέρειας θα συγκληθούν τα αρμόδια Συντονιστικά Νομαρχιακά όργανα των 52 Νομών της χώρας, πριν την έναρξη της αντιπυρικής περιόδου, προκειμένου να καθοριστούν οι φο-ρείς και ο χρόνος υλοποίησης έργων πρόληψης και δράσεων αντιμετώπι-σης πυρκαγιών. Στις συνεδριάσεις αυτές προσδιορίζονται οι δράσεις που αφορούν στη συμμετοχή των εθελοντικών οργανώσεων για την επιτήρηση των δασών, προκειμέ-νου να επισημανθούν εγκαίρως οι πυρκαγιές. Παράλληλα, ορίζεται ότι οι εθελοντικές οργανώσεις που είναι ενταγμένες στο μητρώο της Γενικής Γραμματείας Πολιτικής Προστασίας, σε περιπτώσεις έκτα-κτων αναγκών – που προκαλούνται από δασικές πυρκαγιές, μπορούν να αναλαμβάνουν δράσεις πολιτικής προστασίας, προς υποβοήθηση του έργου των τοπικών αρχών. Ο τρόπος της επιχειρησιακής τους δράσης θα καθορίζεται από το τοπικό Συντονι-στικό Νομαρχιακό Όργανο και θα είναι συμβατός με το πλαίσιο δράσης που αναφέρεται στην απόφαση έντα-ξης στο μητρώο για κάθε εθελοντική οργάνωση.

Σχηματικά, έτσι αποδίδεται το πλέγμα συνεργασίας μεταξύ αρμόδι-ων αρχών και φορέων της κοινωνίας των πολιτών, που σχεδιάστηκε από τις αρμόδιες δημόσιες οργανώσεις αναφορικά με την αντιμετώπιση της καταστροφής των δασικών εκτάσεων για το έτος 2008. Η αντιπυρική περί-οδος ήδη ξεκίνησε την 01/05/2008....

Ιδωμένο από τη σκοπιά της δι-οικητικής ανάλυσης, το σχήμα που περιγράφηκε ανωτέρω παρουσιάζει μια σειρά από δομικές ανεπάρκειες, οι οποίες εντοπίζονται:

• Στη διατήρηση του σχή-ματος λήψης αποφάσεων σε παράλληλο κεντρικό και πε-ριφερειακό επίπεδο. Στο πλαί-σιο του σχήματος αυτού, κατά τη διάρκεια των κρίσεων καλούνται να επικοινωνήσουν, αναφορικά με τη χάραξη του επιχειρησιακού συ-ντονισμού, τοπικά, νομαρχιακά και περιφερειακά όργανα σε συνεργασία με τις αστυνομικές αρχές και την πυ-ροσβεστική υπηρεσία. Η συμμετοχή των εθελοντικών οργανώσεων, πολ-λές φορές στην πράξη καθορίζεται μετά από απ ευθείας συνεννόηση με την πυροσβεστική υπηρεσία, κα-θώς η επικοινωνία με τους φορείς των Συντονιστικών Νομαρχιακών Οργάνων δεν είναι αποτελεσματική, όπως προκύπτει από τις μαρτυρίες εθελοντών και τις δημόσια εκφρα-σμένες απόψεις αξιωματούχων της Γ. Γ. Π. Προστασίας. Οι εθελοντι-κές οργανώσεις όντας εταίροι των Συντονιστικών Νομαρχιακών Ορ-γάνων, οφείλουν να συμμετέχουν ενεργά στη διαμόρφωση των επιχει-ρησιακών χειρισμών, αναφορικά με τις δραστηριότητες στις οποίες ειδι-κεύονται. Η τεχνογνωσία των κατά τόπους εθελοντικών οργανώσεων θα πρέπει να λογιστεί ως μέρος των διοικητικών μέσων αντιμετώπισης των δασικών καταστροφών.

• Στην απουσία κεντρικής διοικητικής φιλοσοφίας για την αντιμετώπιση των φυσι-κών καταστροφών, ως κοινω-νική συμμετοχική διαδικασία. Ο αποκεντρωτικός χαρακτήρας του υφιστάμενου σχεδιασμού, λειτουρ-γεί αποσπασματικά από τη στιγμή που κάθε Νομαρχία και Δήμος της χώρας διαθέτει κατά κρίση των αρ-χών τοπικής αυτοδιοίκησης, πόρους για την διατήρηση και προστασία του φυσικού περιβάλλοντος. Παράλλη-λα, η συχνότητα της επικοινωνίας καθ’όλη τη διάρκεια του έτους των ΣΝΟ και τοπικών οργάνων με τις εθελοντικές οργανώσεις πολιτικής προστασίας, που δραστηριοποιού-νται στα χωρικά τους όρια, επαφίεται κατά κανόνα στην προαίρεση των τοπικών αρχών. Κατά συνέπεια, ο προσδιορισμός του ενεργού ρόλου των κατά τόπους εθελοντικών οργα-νώσεων εξαρτάται από την εν γένει λειτουργία των τοπικών αρχών, ενώ σε επίπεδο κεντρικής διοίκησης, ο θεσμικός τους ρόλος έχει προσδιο-ριστεί και καταγραφεί.

Οι ανεπάρκειες αυτές είναι δυνα-τό να παράγουν σημαντικό κενό υλο-ποίησης των σχεδιαζόμενων μέτρων, το οποίο στην περίπτωση της αντιμε-τώπισης φυσικών καταστροφών και ειδικά πυρκαγιών, μεταφράζεται σε απώλεια φυσικών πόρων και ενδε-χόμενο κίνδυνο ανθρωπίνων ζωών. Η απλοποίηση των επιχειρησιακών χειρισμών και η ενεργή εμπλοκή των εθελοντικών οργανώσεων των


τοπικών κοινωνιών, θα λειτουργού-σαν ως μέσα απεμπλοκής πολυεπί-πεδων κρατικών μηχανισμών στην εφαρμογή των σχεδιασμών δράσης. Η μεταβίβαση τεχνογνωσίας, αρμο-διοτήτων και πόρων από τις υπη-ρεσίες πολιτικής προστασίας του Υπουργείου Εσωτερικών στα τοπικά όργανα κάθε περιοχής με παράλ-ληλη τη θεσμική ενδυνάμωση της συμμετοχής και λειτουργίας των εθελοντικών οργανώσεων στα όργα-να αυτά, θα λειτουργούσε ως μέτρο θετικής λήψης δράσης προς αυτήν την κατεύθυνση. Άλλωστε, μεταξύ των συμπερασμάτων της διεθνούς συνάντησης εργασίας με θέμα «Προ-σαρμογή της Προστασίας & Διαχεί-ρισης των Μεσογειακών Δασών στην Κλιματική Αλλαγή», που διορ-γανώθηκε από ΜΚΟ στην Αθήνα πρόσφατα, αναφέρεται ότι ο αποτε-λεσματικότερος συντονισμός των συναρμόδιων υπηρεσιών είναι απα-ραίτητος για την αντιμετώπιση των

πυρκαγιών στο εξής. Οι εθελοντικές οργανώσεις, σε καμία περίπτωση δεν μπορούν να υποκαταστήσουν τη λει-τουργία, της συντεταγμένης πολιτεί-ας. Κατά την αντιμετώπιση φυσικών καταστροφών, μέλημα όλων είναι να λειτουργήσουν όπως περιγράφεται γλαφυρά σε ένα επιχειρησιακό πρό-γραμμα του Υπουργείου Εσωτερι-κών «προστατεύοντας τον εαυτό τους και τους άλλους». Κατά συνέπεια, μια κρατική μηχανή που θα φανεί εκ νέου απρόθυμη να διαχειριστεί την τεχνογνωσία και την αυτενέργεια των εθελοντικών οργανώσεων κατά την αντιμετώπιση κρίσεων, αποτυπώνει δημόσιες πολιτικές που καλλιεργούν την εικόνα του «ανήμπορου» πολίτη και δε συνάδουν με τις παγκόσμιες αρχές της αειφόρου ανάπτυξης και της αντίστασης των πολιτών στην απερήμωση. Ως εκ τούτου, η ενο-ποίηση υπουργείων και ο ανασχε-διασμός των φορέων αντιμετώπισης περιβαλλοντικών κρίσεων, από μό-

νες τους αποτελούν πρακτικές κενού περιεχομένου, εάν δε συνοδεύονται από μια ολοκληρωμένη πρόταση εφαρμογής συνόλου μέτρων που αφορούν στην κοινωνική διαχείριση των κρίσεων που συνδέονται με τα δασικά οικοσυστήματα της χώρας. Τέτοιου είδους προτάσεις θα πρέπει να διατηρούν αφ ενός έναν ρεαλιστι-κό προσανατολισμό (π.χ. αποδοχή της πραγματικής ανάγκης εξάπλω-σης του αστικού χώρου στις μεγάλες και μεσαίες πόλεις) αφ ετέρου δε να στοχεύουν στην διατήρηση του δη-μόσιου χώρου ως αγαθό.

Εάν ο υφιστάμενος σχεδιασμός για την αντιμετώπιση των δασικών πυρκαγιών θα αποδειχθεί αποτε-λεσματικότερος τόσο σε επίπεδο επιχειρησιακών παρεμβάσεων όσο και σε επίπεδο συντονισμένων ενερ-γειών εμπλεκόμενων φορέων και εθελοντικών οργανώσεων, θα φανεί εντός των επόμενων μηνών.


Governments, activists, and the media have become adept at

holding companies to account for the social consequences of their activities. Myriad organizations rank com-panies on the performance of their corporate social responsibility (CSR), and, despite sometimes questionable methodologies, these rankings attract considerable publicity. As a result,

CSR has emerged as an inescapable priority for business leaders in every country.

Many companies have already done much to improve the social and environmental consequences of their activities, yet these efforts have not been nearly as productive as they could be—for two reasons. First, they pit business against society, when clearly

the two are interdependent. Second, they pressure companies to think of corporate social responsibility in ge-neric ways instead of in the way most appropriate to each firm’s strategy. The fact is, the prevailing approaches to CSR are so fragmented and so dis-connected from business and strategy as to obscure many of the greatest op-portunities for companies to benefit

•Michael E. Porter and Mark R. Kramer: Strategy and Society: The Link Between Competitive Advantage and corporate Social Responsibility

•Charles Handy: What’s a Business For?

•Αγγέλα Μυλωνά: Η εσω-τερική Κοινωνική Ευθύνη των επιχειρήσεων και η κρίση.

•Λήδα Τσενέ: BBC Ouch!: Ένα νέο μοντέλο ευθύνης των Μέσων απέναντι στα Άτομα με Αναπηρία;

Το παρόν αφιέρωμα αποτελεί συνέχεια του ομώνυμου αφι-

ερώματος που δημοσιεύτηκε στο προηγούμενο τεύχος. Τα άρθρα των M.Porter/M.Kramer και C.Handy δημοσιεύονται στην πρωτογενή γλώσ-σα γραφής τους χωρίς μετάφραση για δύο λόγους: α) αποτελούν συνόψεις ευρύτερων άρθρων που δημοσιεύ-θηκαν στο Harvard Business Review άρα όσοι από τους αναγνώστες εν-διαφέρονται για το πλήρες κείμενο μπορούν να απευθυνθούν στην πηγή και β) είμαστε πεπεισμένοι και στη βάση μίας έρευνας που είχαμε πραγ-

ματοποιήσει ότι το σύνολο σχεδόν των αναγνωστών μας έχει τις βασικές δεξιότητες ανάγνωσης της αγγλικής γλώσσας. Συντόμως θα προσθέσου-με και άρθρα στην γαλλική γλώσσα ενώ σκοπεύουμε να συμπληρώσου-με την ύλη του περιοδικού με μια μεταφρασμένη σύνοψη των άρθρων στις δύο προαναφερόμενες γλώσσες και ενδεχομένως και στην γερμανική. Άλλωστε η συμμετοχή μας στην Ευ-ρωπαϊκή Ένωση επιβάλλει την πο-λυγλωσσία και ο διάλογος ιδίως στα θέματα της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης τείνει να γίνει παγκόσμιος.

Η ΕτΑίΡίΚΗ ΚοίΝΩΝίΚΗ ΕυθυΝΗ: ΠΡοΫΠοθΕΣΕίΣ ΕΠίΒίΩΣΗΣ ΜΕΣΑ ΣτΗΝ ΚΡίΣΗ

THE LINK BETWEEN COMPETITIVE ADVANTAGE AND CORPORATE SOCIAL RESPONSIBILITY

ΕίΣΑΓΩΓίΚο ΣΗΜΕίΩΜΑ

MichAel e. PorTer And MArk r. krAMer

ΦΑΚΕλοΣ: ΕτΑίΡίΚΗ ΚοίΝΩΝίΚΗ ΕυθυΝΗ

society. If, instead, corporations were to analyze their prospects for social responsibility using the same frame-works that guide their core business choices, they would discover that CSR can be much more than a cost, a constraint, or a charitable deed—it can be a source of opportunity, inno-vation, and competitive advantage.

In this article, we propose a new way to look at the relationship be-tween business and society that does not treat corporate success and social welfare as a zero-sum game. We in-troduce a framework companies can use to identify all of the effects, both positive and negative, they have on society; determine which ones to ad-dress; and suggest effective ways to do so. When looked at strategically, corporate social responsibility can become a source of tremendous so-cial progress, as the business applies its considerable resources, expertise, and insights to activities that benefit society.

The Emergence of Cor-porate Social Responsi-bility

Heightened corporate attention to CSR has not been entirely voluntary. Many companies awoke to it only af-ter being surprised by public respons-es to issues they had not previously thought were part of their business responsibilities. Nike, for example, faced an extensive consumer boycott after the New York Times and other

media outlets reported abusive labor practices at some of its Indonesian suppliers in the early 1990s. Shell Oil’s decision to sink the Brent Spar, an obsolete oil rig, in the North Sea led to Greenpeace protests in 1995 and to international headlines. Phar-maceutical companies discovered that they were expected to respond to the AIDS pandemic in Africa even though it was far removed from their primary product lines and markets. Fast-food and packaged food compa-nies are now being held responsible for obesity and poor nutrition.

Activist organizations of all kinds, both on the right and the left, have grown much more aggressive and ef-fective in bringing public pressure to bear on corporations. Activists may target the most visible or successful companies merely to draw attention to an issue, even if those corpora-tions actually have had little impact on the problem at hand. Nestlé, for example, the world’s largest purveyor of bottled water, has become a major target in the global debate about ac-cess to fresh water, despite the fact that Nestlé’s bottled water sales con-sume just 0.0008% of the world’s fresh water supply. The inefficiency of agricultural irrigation, which uses 70% of the world’s supply annually, is a far more pressing issue, but it offers no equally convenient multinational corporation to target.

Debates about CSR have moved all the way into corporate boardrooms.

In 2005, 360 different CSR-related shareholder resolutions were filed on issues ranging from labor conditions to global warming. Government regulation increasingly mandates so-cial responsibility reporting. Pending legislation in the UK, for example, would require every publicly listed company to disclose ethical, social, and environmental risks in its annual report. These pressures clearly dem-onstrate the extent to which external stakeholders are seeking to hold com-panies accountable for social issues and highlight the potentially large fi-nancial risks for any firm whose con-duct is deemed unacceptable.

While businesses have awakened to these risks, they are much less clear on what to do about them. In fact, the most common corporate response has been neither strategic nor operational but cosmetic: public relations and media campaigns, the centerpieces of which are often glossy CSR reports that showcase companies’ social and environmental good deeds. Of the 250 largest multinational corpora-tions, 64% published CSR reports in 2005, either within their annual report or, for most, in separate sus-tainability reports—supporting a new cottage industry of report writers.

December 2006


Για την ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΠΕΤΡΕΛΑΙΑ το ευρύ κοινωνικό έργο, αλλά και η διαρκής στήριξη της τοπικής κοινωνίας στην οποία δραστηριοποιείται, αποτελεί συνειδητή δέσμευση και προτεραιότητα.Συνεχίζοντας τη μακρόχρονη πολιτική της σε θέματα Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης, η ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΠΕΤΡΕΛΑΙΑ τα τελευταία χρόνια διευρύνει ακόμη περισσότερο τις δράσεις της, εφαρμόζοντας ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα ΕΚΕ. Το πρόγραμμα αγκαλιάζει τους πολίτες των όμορων Δήμων του Θριασίου και της Δυτικής Θεσσαλονίκης.Οι δράσεις που περιλαμβάνει έχουν σχεδιαστεί με κεντρικό άξονα τον άνθρωπο και τη βελτίωση της ποιότητας ζωής του. Ιδιαίτερη έμφαση έχει δοθεί στην ενίσχυση σημαντικών τομέων, όπως η εκπαίδευση και η υγεία, ο πολιτισμός και ο αθλητισμός, καθώς και στη στήριξη των ευαίσθητων κοινωνικών ομάδων, όπως τα άτομα άνω των 65 ετών, οι πολύτεκνες οικογένειες, τα ΑΜΕΑ και οι οικονομικά ασθενέστεροι πολίτες.

Τη χρονιά που πέρασε υλοποιηθήκαν ή βρίσκονται σε εξέλιξη, μια σειρά απόενέργειες, όπως:

• Το Πρόγραμμα «Πάμε Κατασκήνωση», που αφορά τη δωρεάν συμμετοχή 100 παιδιών, κυρίως από ευπαθείς και πολύτεκνες οικογένειες, σε θερινές κατασκηνώσεις.

• Η δωρεά πετρελαίου θέρμανσης ή βενζίνης αξίας 500 ευρώ σε 230 πολύτεκνες οικογένειες ή οικονομικά ασθενέστερες κοινωνικές ομάδες, καθώς και η δωρεά 120.000 λίτρων πετρελαίου θέρμανσης σε σχολεία των όμορων περιοχών.

• Η επιβράβευση 320 φοιτητών, που πέτυχαν φέτος την εισαγωγή τους σε ΑΕΙ και ΤΕΙ.

• Η παροχή δωρεάν προληπτικών εξετάσεων σε διαγνωστικά κέντρα της περιοχής για 750 άτομα, ηλικίας άνω των 65 ετών.

• Η οικονομική στήριξη μιας σειράς εορταστικών, ψυχαγωγικών, πολιτιστικών και αθλητικών εκδηλώσεων, στις οποίες συμμετείχαν συνολικά πάνω από 1.200 μαθητές σχολείων, γονείς, άτομα άνω των 65 ετών, μέλη αθλητικών σωματείων κτλ.

• Η δωρεά στο Δήμο Ελευθερίου – Κορδελιού ενός ειδικά διαμορφωμένου αυτοκινήτου για τις μετακινήσεις ΑΜΕΑ.

• Η κατασκευή Αθλητικού Πάρκου στο Δήμο Μενεμένης.

• Η υποδοχή και ξενάγηση 1.800 επισκεπτών στις εγκαταστάσεις της εταιρείας, κυρίως από τη μαθητική και φοιτητική κοινότητα.

Το Πρόγραμμα όμως δεν τελειώνει εδώ. Στο πλαίσιο των πρωτοβουλιών για την αναβάθ-μιση του περιβάλλοντος στις περιοχές όπου δραστηριοποιείται, η ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΠΕΤΡΕΛΑΙΑ ανέλαβε το έργο της αναδάσωσης έκτασης 64 στρεμμάτων, στο ύψωμα Γκίκα, στον Ασπρόπυργο, η οποία είχε καεί το καλοκαίρι του 2007. Επίσης, στους επόμενους μήνες προγραμματίζεται μια σειρά από νέεςενέργειες, όπως η κατασκευή παιδικών χαρών σε όμορους Δήμους, η δωρεά εξοπλισμού σε σχολικά εργαστήρια φυσικής – χημείας, η παράδοση και λειτουργία νέων βρεφονηπιακών σταθμών, στους Δήμους Μάνδρας και Εχεδώρου Θεσσαλονίκης αντίστοιχα, καθώς και η κατασκευή πεζογέ-φυρας στο Δήμο Ασπροπύργου.

Τέλος, παράλληλα με το Πρόγραμμα δράσεων που υλοποιεί, η ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΠΕΤΡΕΛΑΙΑ στηρίζει τις οικονομίες των όμορων περιοχών, δημιουργώντας νέες θέσεις εργασίας και δαπανώντας σημαντικά ποσά για την αγορά προϊόντων και υπηρεσι-ών από τις τοπικές επιχειρήσεις. Επίσης, ενισχύει τις δράσεις των όμορων Δήμων για έργα υποδομής και εξοπλισμού.

Λειτουργώντας πάντα με αίσθημα ευθύνης και αλληλεγγύης, συνεχίζουμε να επενδύου-με σε μια καλύτερη ποιότητα ζωής. Συνεχί-ζουμε να κάνουμε τους συνανθρώπους μας να χαμογελούν.

Όταν η Πράξη ξεπερνά την Ευαισθησία...

C

M

Y

CM

MY

CY

CMY

K

publi_elpe_eke_21x28.pdf 4/30/09 4:11:01 PM



Could capitalists actually bring down capitalism? A writer

for the New York Times asked that question earlier this year, as the accounting scandals involving big U.S. companies piled up. No, he concluded, probably not. A few rotten apples would not contaminate the whole orchard, the markets would eventually sort the good from the bad, and, in due time, the world would go on much as before. Not everyone is so complacent. Markets rely on rules and laws, but those rules and laws in turn depend on truth and trust. Conceal truth or erode trust, and the game becomes so unreliable that no one will want to play. The markets will empty and share prices will collapse, as ordinary people find other places to put their money into their houses, maybe, or under their beds. The great virtue of capitalism that it provides a way for the savings of society to be used for the creation of wealth will have been eroded. So we will be left to rely increasingly on governments for the creation of our wealth, something that they have always been conspicuously bad at doing.

Such extreme scenarios might have seemed laughable a few years ago, when the triumph of American-style capitalism appeared self-evident,

but no one should be laughing now. In the recent scandals, truth seemed too easily sacrificed to expediency and to the need, as the companies saw it, to reassure the markets that profits were on target. John May, a stock analyst for a U.S. investor service, pointed out that the pro forma earnings announcements by the top 100 NASDAQ companies in the first nine months of 2001 overstated actual audited profits by $100 billion. Even the audited accounts, it now seems, often made things appear better than they really were. Trust, too, is fragile. Like a piece of china, once cracked it is never quite the same. And people’s trust in business, and those who lead it, is today cracking. To many, it seems that executives no longer run their companies for the benefit of consumers, or even of their shareholders and employees, but for their personal ambition and financial gain. A Gallup poll conducted early this year found that 90% of Americans felt that people running corporations could not be trusted to look after the interests of their employees, and only 18% thought that corporations looked after their shareholders a great deal. Forty-three percent, in fact, believed that senior executives were only in it for themselves. In Britain, that figure,

according to another poll, was 95%. What has gone wrong? It is

tempting to blame the people at the top. Keynes once wrote, “Capitalism is the astounding belief that the most wickedest of men will do the most wickedest of things for the greatest good of everyone.” Keynes was exaggerating. Personal greed, insufficient scrutiny of corporate affairs, an insensitivity or an indifference to public opinion: Those charges could be leveled against some business leaders, but few, thankfully, have been guilty of deliberate fraud or wickedness. All they’ve been doing is playing the game according to the new rules.

In the current Anglo-American version of stock market capitalism, the criterion of success is shareholder value, as expressed by a company’s share price. There are many ways of influencing share price, of which increasing productivity and long-term profitability is only one. Cutting or postponing expenditures that are geared to the future rather than the present will increase profits immediately even if it imperils them over the long term. Buying and selling businesses is another favored strategy. It is a far quicker way to boost your balance sheet and share price than relying on organic

WHAT’S A BuSINESS FOR?

chArles hAndy

Έχουν γραφεί πάρα πολλά και θα γραφούν ακόμα περισσότε-

ρα για το νέο ρόλο των επιχειρήσε-ων απέναντι στο περιβάλλον και την κοινωνία διαμέσου της ασταμάτητης πλέον πρακτικής της Εταιρικής Κοι-νωνικής Ευθύνης. Χωρίς συζήτη-ση η ΕΚΕ αποτελεί την πιο ενδια-φέρουσα κίνηση επιχειρηματικής ανανέωσης των τελευταίων εξήντα χρόνων και εφόσον ξεπεράσει αλώ-βητη την στενωπό της οικονομικής κρίσης, θα καταστεί μια μεγάλη συ-νεισφορά των επιχειρήσεων προς την κοινωνία με συνέπειες που είναι αδύνατον ακόμα να εκτιμήσουμε.

Αν πάρουμε μάλιστα υπόψη μας ότι το σύγχρονο κύμα της κοι-

νωνικής υπευθυνότητας των επι-χειρήσεων πυροδοτήθηκε από την κινητοποίηση οικολογικών ΜΚΟ της κοινωνίας πολιτών (ήταν η GREENPEACE που ανάγκασε τον πετρελαϊκό κολοσσό SHELL να προχωρήσει σε μέτρα υπέρ του περι-βάλλοντος μετά την υπόθεση της πε-τρελαϊκής πλατφόρμας Brent Star) θα καταλάβουμε ότι η όλη υπόθεση δεν μπορεί να αφορά μόνο μια έξυ-πνη ανανέωση Δημοσίων Σχέσεων και Διαφήμισης των επιχειρήσεων απέναντι σε μια δύσπιστη και συ-νειδητοποιημένη οικολογικά κοινή γνώμη. Αφορά μάλλον κάτι πολύ βαθύτερο και μακροπρόθεσμο που έχει να κάνει με μια τάση ριζικής με-

ταλλαγής του επιχειρηματικού καπι-ταλισμού, αλλά και του τρόπου που οι ίδιοι οι άνθρωποι των επιχειρήσε-ων βλέπουν τον εαυτό τους ως πο-λίτες και άτομα μέσα στη σύγχρονη κοινωνία. Με αυτή την έννοια ήταν μια δυνατότητα που περίμενε τις κα-τάλληλες συνθήκες να εκδηλωθεί.

Βέβαια, οποιοσδήποτε έχει και μια μικρή έστω εμπειρία από τον κό-σμο των επιχειρήσεων καταλαβαίνει ότι στο μυαλό των επιχειρήσεων ή των μάνατζερς που υιοθετούν προ-γράμματα ΕΚΕ για τις επιχειρήσεις τους η θετική επίπτωση στο brand και τη φήμη της εταιρίας παίζει έναν βαρύνοντα ρόλο. Αυτό είναι λογι-κό, αλλά δίπλα και κάτω από αυτές

growth and, for those at the top, can be much more interesting. The fact that most mergers and acquisitions do not, in the end, add value has not discouraged many executives from trying. One result of the obsession with share price is an inevitable shortening of horizons. Paul Kennedy is not alone in believing that companies are mortgaging their futures in return for a higher stock price in the present, but he may be

optimistic in sensing the end of the obsession with shareholder value.

The stock option, that new favorite child of stock market capitalism, must also shoulder a large part of the blame. Whereas in 1980 only about 2% of executive pay in the United States was tied to stock options, it is now thought to be more than 60%. Executives, not unnaturally, want to realize their options as soon as they can, rather

than relying on the actions of their successors. The stock option has also acquired a new popularity in Europe, as more and more companies go public. To many Europeans, however, hugely undervalued stock options seem like just another way of allowing executives to steal from their companies and their shareholders.

December 2002

Η ΕΣΩτΕΡίΚΗ ΚοίΝΩΝίΚΗ ΕυθυΝΗ τΩΝ ΕΠίΧΕίΡΗΣΕΩΝ ΚΑί Η ΚΡίΣΗ

ΑΓΓΕλΑ ΜυλΩΝΑ οίΚοΝοΜολοΓοΣ, Msc HuMAN RESOuRCES, BRYNEL uNIVERCITY, διευθυνΣΗ Ανθρωπινου δYνΑΜικου ΑΤε BANK


τις αποφάσεις υπάρχουν εξελίξεις, δεσμεύσεις και μη προβλεπόμενες επιπτώσεις που ξεπερνούν κατά πολύ τα αρχικά κίνητρα των αποφά-σεων και εδώ φτάνουμε σε ένα κρί-σιμο ερώτημα που έχει ελάχιστα συ-ζητηθεί στη χώρα μας: «Τι σημαίνει Εσωτερική Κοινωνική Ευθύνη των Επιχειρήσεων και τι είδους δράσεις περιλαμβάνει σύμφωνα με την ευ-ρωπαϊκή και διεθνή εμπειρία;».

Το περιεχόμενο των προγραμ-μάτων ΕΚΕ των περισσότερων ελ-ληνικών επιχειρήσεων μελών του Ελληνικού Δικτύου για την ΕΚΕ στρέφεται κυρίως σε «πράσινες» δράσεις για την προστασία του πε-ριβάλλοντος ή την αντιμετώπιση της Κλιματικής Αλλαγής. Η εξοι-κονόμηση ενέργειας, η μείωση του «αποτυπώματος άνθρακα» και ο οικολογικός εθελοντισμός των εργα-ζομένων αποτελούν άξονες δράσης που αναπτύσσονται συνεχώς. Αυτό αντιστοιχεί σε μια πανευρωπαϊκή τάση αλλά την ίδια στιγμή παρατη-ρείται επίσης μια σημαντική καθυ-στέρηση των δράσεων εσωτερικής κοινωνικής υπευθυνότητας των επι-χειρήσεων που κανονικά θα έπρεπε να συμπληρώνουν τις εξωστρεφείς δράσεις ΕΚΕ. Και όμως, οι έννοιες της «επιχείρησης – πολίτη» και της «επιχείρησης – κοινωνική οντότη-τα» που τεκμηριώνουν τη στρατη-γική της Κοινωνικής Ευθύνης ως συνολική αναδιοργάνωση του «επι-χειρείν», προϋποθέτουν τις δράσεις που βελτιώνουν τις σχέσεις Διοίκη-

σης – Εργαζομένων, αυξάνουν την εμπιστοσύνη στο εσωτερικό της εται-ρίας προωθώντας μια λειτουργική ευελιξία με υψηλή παραγωγικότητα αλλά και υψηλή αμοιβαία δέσμευση. Συνοπτικά οι δράσεις εσωτερικής ΕΚΕ ομαδοποιούνται, σύμφωνα και με την διεθνή εμπειρία, σε τρεις κα-τηγορίες δράσεων:

Α. Εταιρική Διακυβέρ-νηση και νέο στυλ ηγεσί-ας στα ανώτατα κλιμάκια Διοίκησης.

Διαφάνεια στις σχέσεις Μετό-χων και Διοίκησης , σαφής διατύ-πωση του Οράματος και των Αξιών και διευρυμένη πληροφόρηση των εργαζομένων.

Β. Σχέσεις Διοίκησης και εργαζομένων.

• Σύγχρονο σύστημα Αξιολόγη-σης, Ανάπτυξης και Επιβράβευσης του Ανθρώπινου Δυναμικού που θα εφαρμόζεται με δίκαιο και αμε-ρόληπτο τρόπο σε όλες τις βαθμίδες της εταιρίας. Ο 21ος αιώνας είναι ο αιώνας της Διαφάνειας και των Ανοικτών Δεσμεύσεων στη βάση κανόνων.

• Εσωτερική «αγορά» κάλυψης κενών θέσεων με παράλληλο πρό-γραμμα οργανωμένης διαδοχής και υποβοήθησης της επαγγελματικής ανάπτυξης των εργαζομένων. Οι ερ-γαζόμενοι όλο και περισσότερο απαι-τούν ευκαιρίες για εξέλιξη, υπευθυ-νότητες, προκλήσεις και νόημα στη

δουλειά τους προκειμένου να προ-σφέρουν την αφοσίωσή τους, τις ιδέ-ες και τη δημιουργικότητά τους.

• Ανάπτυξη προγραμμάτων που ενισχύουν την ισότιμη πρό-

σβαση στην εκπαίδευση και στήριξη κάθε προσπάθειας για την αύξηση της γνώσης και των προσωπικών δεξιοτήτων

• Επίτευξη της ισορροπίας με-ταξύ επαγγελματικής και οικογενει-ακής ζωής. Οι σύγχρονες εταιρίες που θέλουν να ανταγωνισθούν στον εθνικό και διεθνή στίβο πρέπει να προβάλλουν και να υποστηρίξουν με οργανωμένα προγράμματα το δικαίωμα στην εργασία σε ισορρο-πία με την προσωπική ζωή ώστε να απελευθερώσουν τις ικανότητες, την καινοτομία, τον ενθουσιασμό ενός αφοσιωμένου ανθρώπινου δυναμι-κού.

• Προώθηση της Ισότητας των Φύλων στο εσωτερικό της επιχείρη-σης με προβλέψεις των διατάξεων του εθνικού και κοινοτικού δικαίου γιατί δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι η εταιρική Κοινωνική Ευθύνη αφο-ρά την οικειοθελή δέσμευση των επιχειρήσεων σε δράσεις πέραν της κείμενης νομοθεσίας.

• Ανάπτυξη εσωτερικού χώρου Δημοσιότητας και Διαλόγου (εται-ρικό έντυπο, intranet – blogging, εσωτερικοί διαγωνισμού κ.ά.). Υπο-στήριξη του Εθελοντισμού των εργα-ζομένων σε όλους τους τομείς δρά-σης εντός ή εκτός της επιχείρησης.


Γ. Προαγωγή της υγεί-ας και Ασφάλειας των ερ-γαζομένων και νέος τρό-πος ζωής

• Καταπολέμηση της παχυσαρκί-ας και Υγιεινή Διατροφή

• Καταπολέμηση του καπνίσμα-τος και ελεύθεροι από καπνό χώροι εργασίας

• Προώθηση της φυσικής δρα-στηριότητας και άθλησης

• Μηδενισμός των παραγόντων κινδύνου για την ασφάλεια εργασίας

• Προώθηση Εθελοντισμού ερ-γαζομένων για πιο υγιεινούς τρό-πους ζωής σε συνδυασμό με την προστασία του περιβάλλοντος και την κλιματική αλλαγή. Σε προηγού-μενες εποχές, κυρίως τις δεκαετίες του ’80 και ’90, η «προφανής» αντι-μετώπιση των οικονομικών κρίσε-

ων ή των οργανωσιακών αλλαγών που συντελούνταν στο εσωτερικό των εταιριών ως αποτέλεσμα των εξαγορών και συγχωνεύσεων, ήταν ένα ζήτημα αμιγώς οικονομικό. Οι εταιρίες προέβαιναν σε μεγάλης κλίμακας συρρικνώσεις για να μει-ώσουν τις δαπάνες, να διατηρήσουν την αποδοτικότητα και να διασφα-λίσουν τη βιώσιμη λειτουργία τους εφαρμόζοντας πρακτικές όπως το Business Process Reengineering ή το Downsizing, οι οποίες υποστη-ρίχθηκαν από το σύνολο σχεδόν των αμερικανών management gurus.

Εντούτοις, απέτυχαν να καταλά-βουν ότι πραγματική αξία δημιουρ-γεί το «μίγμα» των επιδεξιοτήτων και των ικανοτήτων του ανθρώπινου κεφαλαίου. Η σημερινή οικονομική επιβράδυνση μπορεί να χρησιμεύ-σει ως ένας «καταλύτης» για τις ορ-

γανώσεις ώστε να υιοθετήσουν μια ώριμη και ευφυέστερη στρατηγική διοίκησης του ανθρώπινου κεφα-λαίου, με κατανόηση των τρεχου-σών και μελλοντικών αναγκών και των προσδοκιών των εργαζομένων. Μπορεί τελικά να οδηγήσει στην επανεξέταση της εργασίας, του τρό-που με τον οποίο τα άτομα ολοκλη-ρώνουν την εργασία και του ρόλου που πρέπει να παίξουν τα ανώτατα και ανώτερα στελέχη στη βοήθεια της οργάνωσης μέσω των δύσκολων περιόδων. Για να επιτευχθεί αυτός ο στόχος είναι κρίσιμο να αναδειχθεί και να ενισχυθεί η Εσωτερική Κοι-νωνική Υπευθυνότητα των εταιριών, η οποία θα είναι ευθυγραμμισμένη με τη στρατηγική της εταιρίας και τις απαιτήσεις της αγοράς.


«Πάντα υπάρχει ένα Ouch! τη στιγμή που γίνεσαι Άτομο με Ανα-πηρία ή φέρνεις στον κόσμο ένα παιδί με αναπηρία. Πάντα υπάρχει ένα Ouch! όταν κάποιος μπαίνοντας στο ασανσέρ πιάνει με την άκρη του ματιού του ένα Άτομο με Αναπηρία και αμέσως στρέφει το βλέμμα αλ-λού. Πάντα υπάρχουν πολλά Ouch! όταν οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν την αναπηρία σαν πρόβλημα, όταν στην πραγματικότητα είμαστε όλοι μέρη της λύσης». Με αυτά τα λόγια περιγράφει ο Damon Rose, επιμε-λητής του site Ouch! του BBC την επιτυχημένη επιλογή του ονόματος για αυτόν τον διαδραστικό δικτυακό τόπο δημιουργικής έκφρασης και ανταλλαγής απόψεων που αφορά στην αναπηρία .

Πριν ξεκινήσουμε την παρου-σίαση του Ouch θα ήταν χρήσιμο αφενός να θέσουμε κάποια ερωτή-ματα για το πού στέκεται η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη των Μέσων σήμερα και ιδιαίτερα στο κομμάτι των Ατόμων με Αναπηρία και αφε-τέρου να επιχειρήσουμε να σκιαγρα-φήσουμε πολύ σύντομα ένα προτει-νόμενο επιχειρηματικό μοντέλο των Μέσων το οποίο να προέρχεται και να συνδυάζει παραδοσιακές θεωρίες

δημοσιογραφικής δεοντολογίας και εταιρικής κοινωνικής ευθύνης των ενημερωτικών οργανισμών με τα καινούρια στοιχεία που ενυπάρχουν στο DNA των social media.

Πολλές επιχειρήσεις Μέσων σήμερα λαμβάνοντας υπόψη τις κοι-νωνικές απαιτήσεις, αλλά και αυτές της αγοράς και βρισκόμενες σε ένα περιβάλλον διαρκούς κρίσης, στρέ-φονται στην Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη, αποζητώντας να επανα-κτήσουν την κοινωνική τους νομι-μοποίηση. Τις περισσότερες φορές μοιάζει όμως να ακολουθούν τυφλά μια ατζέντα ή να εξασκούν ένα εντα-τικό πρόγραμμα δημοσίων σχέσεων, παρά να κατανοούν σε βάθος τη λέξη ευθύνη και να προχωρούν σε αλλα-γές στο πολιτιστικό και λειτουργικό τους μοντέλο.

Από την άλλη πλευρά, τα social media φαίνεται να συμπεριλαμβά-νουν την κοινωνική υπευθυνότη-τα στην καρδιά της οργανωτικής φιλοσοφίας τους. Η διαφάνεια, ο διάλογος, η συλλογική ευφυΐα, η επένδυση στο ανθρώπινο κεφάλαιο, η συνεργασία είναι μερικά από τα στοιχεία που τα χαρακτηρίζουν.

Επιπλέον, σήμερα η κοινή γνώ-μη στέκεται επιφυλακτικά απέναντι

στα παραδοσιακά Μέσα και απαιτεί ποιότητα, διαφάνεια και υπευθυ-νότητα από δημοσιογράφους, αλλά και τους ιδιοκτήτες των Μέσων. Ιδιαίτερα στον άξονα της αναπηρίας μελέτες και έρευνες δείχνουν μια στάση δυσαρέσκειας απέναντι στις κοινωνικές δράσεις που φαίνεται να αναλαμβάνουν ή και όχι οι ενημερω-τικοί οργανισμοί. Η προσβασιμότητα στο περιεχόμενο, η εργασία Ατόμων με Αναπηρία στον τομέα της επικοι-νωνίας και κυρίως η συμμετοχή στο βήμα του δημόσιου διαλόγου στα έντυπα και ηλεκτρονικά Μέσα Ενη-μέρωσης τις περισσότερες φορές υποσκελίζονται από την κάλυψη, και πολλές φορές χωρίς να γίνεται ορθή χρήση της ορολογίας, συγκεκριμέ-νων γεγονότων (πχ παραολυμπιακοί, κάποια επίσκεψη πολιτικού προσώ-που σε ειδικό σχολείο κλπ) και την οικονομική ενίσχυση φορέων που ασχολούνται με την αναπηρία.

Οι νέες τεχνολογίες έρχονται να θέσουν υπό ερώτημα τα μονοπώλια και να αλλάξουν την ισορροπία των δυνάμεων. Ο καθένας από εμάς γί-νεται Μέσο και μπορεί να συμμετά-σχει στη διαδικασία της συγκέντρω-σης, παρουσίασης και διανομής της πληροφορίας, να γίνει κοινωνός

BBC OuCH! : Ένα νέο μοντέλο ευθύνης των Μέσων απέναντι στα Άτομα με Αναπηρία; *

λΗΔΑ τΣΕΝΕ ΕΠίΚοίΝΩΝίολοΓοΣ

* (εισήγηση που παρουσιάστηκε στο πλαίσιο του 4ου Διεθνούς Συνεδρίου «Άτομα με Αναπηρία και Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης»)

και συνομιλητής αναδεικνύοντας τα ζητήματα που πραγματικά έχουν ουσία. Τα κοινωνικά Μέσα σε καμία περίπτωση δεν στέκονται απέναντι από τα παραδοσιακά. Απλά τα προ-καλούν να ξανασκεφτούν το ρόλο και την ευθύνη τους απέναντι στην κοινωνία και να οικοδομήσουν από κοινού ένα νέο μοντέλο ευθύνης το οποίο θα περιλαμβάνει αξίες όπως: τη συμμετοχή των κοινωνικών μετό-χων, τη συνεργασία, την τοποθέτηση της κοινωνίας στην καρδιά του ενδι-αφέροντος, τη λογοδοσία, τη διαφά-νεια, την ποιότητα, την ανεξαρτησία, το δημόσιο διάλογο, την καινοτομία, την ελευθερία έκφρασης, τη δημι-ουργικότητα, την προσβασιμότητα.

Όλα τα παραπάνω φαίνεται να συνδυάζει και το Ouch το οποίο επένδυσε στη μακρόχρονη παράδο-ση του BBC στον τομέα της Εται-ρικής Κοινωνικής Ευθύνης και ιδιαίτερα στον άξονα των Ατόμων με Αναπηρία, ενισχύοντας την με τα καινούρια στοιχεία που φέρνουν τα νέα μέσα και αναδεικνύοντας ζη-τήματα που για χρόνια αποτελούν σημείο συζήτησης στο πεδίο Μέσα και Άτομα με Αναπηρία, όπως είναι για παράδειγμα:

- η συμμετοχή των Ατόμων με Αναπηρία στην παρουσίαση και παραγωγή προγράμματος

- η παραγωγή προγράμμα-τος που να αντανακλά τα ενδια-φέροντα τους

- η προσβασιμότητα στο πε-ριεχόμενο των Μέσων

- η εργασία Ατόμων με Ανα-πηρία στο πεδίο των Μέσων και της επικοινωνίας

- ο συστηματικός διάλογος για την αναπηρία, τις προκλή-σεις και τις δυσκολίες που πε-ριλαμβάνει

- η ενημέρωση των πολιτών και η εξάλειψη των στερεοτύ-πων

Έτσι, το BBC δίπλα στις παραδο-σιακές πρακτικές εταιρικής κοινωνι-κής ευθύνης που έχει υιοθετήσει τα τελευταία χρόνια και στο κομμάτι των Ατόμων με Αναπηρία, και αναφέρω κάποιες ενδεικτικά:

η παραγωγή προγράμματος που αντανακλά όλες τις διαφορετικές κοινότητες που ζουν και δρουν στη Μεγάλη Βρετανία

- η ενίσχυση του διαλόγου μεταξύ όλων των κοινωνικών μετόχων μέσα από το πρό-γραμμα του

- η ένταξη των Ατόμων με Αναπηρία στην παραγωγή και παρουσίαση προγραμμάτων

- η ενίσχυση της προσβασι-μότητας για όλους τους πολίτες

- ο σεβασμός των ποσοστώ-σεων στην εργασία

- η συνεχής ενημέρωση και ευαισθητοποίηση, αλλά και εκπαίδευση των πολιτών σε θέματα αναπηρίας.

ενέταξε στη δομή και τη λειτουρ-γία του ένα website το οποίο αντα-νακλά τις ζωές και τις εμπειρίες των Ατόμων με Αναπηρία, έναν ειδικό

ιστοχώρο ο οποίος διαφέρει αρκετά από τους περισσότερους αυτού του είδους που κυκλοφορούν στο δια-δίκτυο. Είναι ένα ζωντανό μαγκαζί-νο το οποίο δεν έχει στόχο μόνο να προσφέρει χρηστικές πληροφορίες, αλλά κυρίως να χτίσει δημιουργικές κοινότητες έκφρασης και διάλογου.

Στην ύλη του περιλαμβάνονται άρθρα, blogs και ένα ιδιαίτερα ζωντα-νό messageboard, αλλά και η πολυ-βραβευμένη δικτυακή ραδιοφωνι-κή εκπομπή “The Ouch Podcast”. Απευθύνεται και φτιάχνεται από όλους όσους βιώνουν την αναπηρία άμεσα ή έμμεσα. Εκτός δηλαδή από τα ίδια τα Άτομα με Αναπηρία το site είναι ανοιχτό στις οικογένειες και στους φίλους τους, σε επαγγελμα-τίες και ακαδημαϊκούς, αλλά και σε οποιονδήποτε έχει κάτι ενδιαφέρον να πει ή να σχολιάσει. Η θεματολο-γία του ποικίλει και κυμαίνεται από νέα και ειδήσεις, συνεντεύξεις, ειδι-κά αφιερώματα, και sections όπως το Disability Bitch, το Motley Zoo ή το Top Ten τα οποία σχολιάζουν με ιδι-αίτερο χιούμορ καθημερινές στιγμές και προσκαλούν τους επισκέπτες να σχολιάσουν και να στείλουν τις δικές τους ιδέες. Επίσης το site έχει ένα αρκετά ενημερωμένο newsletter το οποίο αποστέλλεται στους χρή-στες- μέλη, ενώ παράλληλα είναι συνδεδεμένο με όλα τα μέσα κοινω-νική δικτύωσης Facebook, Youtube, Twitter, Flickr.

Ποια είναι όμως η προσφορά του Ouch στη συζήτηση για την υπεύ-


θυνη στάση των Μέσων απέναντι στα Άτομα με Αναπηρία; Γιατί μπο-ρεί να αποτελέσει σημείο εκκίνησης προβληματισμού και διαλόγου για τη μετατόπιση των πρακτικών που ακολουθούν μέχρι τώρα τα παραδο-σιακά Μέσα;

Πρώτον, δεν θα πρέπει να αγνο-ήσουμε ότι ένας παραδοσιακός, δημόσιος οργανισμός ενημέρωσης όπως είναι το BBC αντιλήφθηκε τις εξελίξεις στο πεδίο των σύγχρο-νων Μέσων και επέλεξε να εντάξει δημιουργικά τα social media και να εμπλουτίσει την πολιτική ευθύνης του απέναντι στα Άτομα με Αναπη-ρία φέρνοντάς τα στο προσκήνιο της παραγωγής περιεχομένου και κάνο-ντάς τα ουσιαστικούς συνομιλητές στο δημόσιο διάλογο, αλλά και στη διαδικασία λήψης αποφάσεων.

Όπως αναφέρθηκε και πιο πάνω το περιεχόμενο του ouch προέρχεται αφενός από τη συντακτική του ομάδα, η οποία στελεχώνεται αποκλειστικά από Άτομα με Αναπηρία, και αφετέ-ρου από πολίτες που συνεισφέρουν τη δικιά τους οπτική. Αποτέλεσμα αυτού είναι τα θέματα που αναδει-κνύονται μέσα από το site να μην εί-ναι μια στείρα κλασική παρουσίαση

θεματολογίας και κάλυψης κάποιων σημαντικών ειδήσεων που αφορούν την αναπηρία, αλλά ακριβώς εκεί-να που πραγματικά απασχολούν τα Άτομα με Αναπηρία, ενώ ταυτό-χρονα υπάρχει μια συνεχόμενη ροή εξειδικευμένου ειδησεογραφικού περιεχομένου.

Παράλληλα, το Ouch συγκε-ντρώνει μια πολυμορφική και πο-λυφωνική παλέτα φωνών που δεν διστάζουν να μιλήσουν για οποιοδή-ποτε θέμα τους απασχολεί ανεξάρτη-τα και υπεύθυνα, ενημερώνοντας με αυτόν τον τρόπο τους υπόλοιπους κοινωνικούς μετόχους και φέρνο-ντάς τους στο τραπέζι του διαλόγου.

Είναι προσβάσιμο και ανοιχτό σε όλους, προσεγγίζει με δημιουργικό-τητα το θέμα της αναπηρίας και επι-νοεί καινοτόμους τρόπους έκφρα-σης (όπως είναι για παράδειγμα το Podcast ή το Motley Zoo), ευαισθη-τοποιεί και εκπαιδεύει πολίτες και ανθρώπους της επικοινωνίας για το πώς να αντιμετωπίζουν τα Άτομα με Αναπηρία και τι θέματα πρέπει να αναδεικνύουν, χωρίς ιδιαίτερη προ-σπάθεια και χωρίς κάποια εξειδικευ-μένη μέθοδο, αφού οι άνθρωποι που διαμορφώνουν το περιεχόμενο του

Ouch είναι, όπως είπαμε πριν Άτο-μα με Αναπηρία, επαγγελματίες δη-μοσιογράφοι και συμμετέχον κοινό. Κυρίως όμως είναι ένα διαδραστικό site με ποικίλα θέματα και συζητή-σεις, το οποίο μπορεί να προκαλέσει το ενδιαφέρον οποιουδήποτε.

Χαρακτηριστικά είναι εξάλλου τα ευρήματα έρευνας που διεξήγαγε η ομάδα του Ouch, η οποία έδειξε ότι ένα μεγάλο ποσοστό των επισκεπτών του δεν είναι Άτομα με Αναπηρία. Γεγονός που υποδηλώνει αφενός το ενδιαφέρον που προκαλεί το θέμα της αναπηρίας, και αφετέρου την πολύ καλή δουλειά που έχει γίνει στο περιεχόμενο και στη μορφή του site υπό το πρίσμα μιας πολύ ανοι-χτής ματιάς.

Όταν στη δημοσιογραφία και στο χώρο της επικοινωνίας σήμε-ρα υπάρχουν πολλά Ouch, κυρίως όσον αφορά στα Άτομα με Αναπη-ρία, το Ouch του BBC όχι μόνο είναι ανώδυνο, αλλά αποτελεί μια έντονη εμπειρία για το πώς νέα και παρα-δοσιακά Μέσα μπορούν να σταθούν υπεύθυνα απέναντι στα Άτομα με Αναπηρία δημιουργώντας ένα και-νοτόμο πεδίο έκφρασης και συμμε-τοχής.


Κάθε τι νέο έρχεται να ομορ-φύνει, να ανανεώσει και να

ανατρέψει την υπάρχουσα ροή των πραγμάτων. Κάθε τι καινούριο έρ-χεται να προσδώσει νέα δυναμική, νέο χρώμα στην σύνθεση της ίρι-δας... Το 2007 ήταν μια πολύ ενδια-φέρουσα αλλά και δύσκολη χρονιά. Ενδιαφέρουσα για την κοινωνία, την κοινωνία των ενεργών πολιτών, δύσκολη για τη χώρα μας αλλά και για όλο τον κόσμο με τις φωτιές, τα μέτωπα μάχης παγκοσμίως και τον ανοδικό χορό του μαύρου χρυσού... Μέσα σε αυτήν τη δύσκολη κι εν-διαφέρουσα χρονιά γεννήθηκε το e-koinoniapoliton. Ένα τριμηνιαίο

ηλεκτρονικό περιοδικό του οποίου η θεματολογία είναι εξ αντικειμένου ανοιχτή, δυναμική και αρκετά αμφί-δρομη. Θέματα των πρώτων τευχών υπήρξαν η κινητοποίηση της μπλο-γκόσφαιρας και της κοινωνίας των πολιτών για το περιβάλλον, οι εκλο-γές και τα κοινωνικά δίκτυα. Με το περιοδικό αυτό φιλοδοξούμε να ανοίξουμε θέματα που αφορούν τη σύγχρονη και διαρκώς εξελισσόμενη κοινωνία των πολιτών, τη μπλογκό-σφαιρα, τα κοινωνικά κινήματα και δίκτυα αλλά και την επικαιρότητα, ελληνική και διεθνή και να «συνο-μιλήσουμε» με ένα πιο διευρυμένο αναγνωστικό κοινό. Η προσπάθεια

αυτή θα είναι ο νέος συμπορευτής και συνοδοιπόρος του περιοδικού Κοινωνία Πολιτών και θα βρίσκεται στο ηλεκτρονικό σας γραμματοκι-βώτιο μια φορά το τρίμηνο... Τα πα-λαιότερα τεύχη θα αναρτώνται στην παρούσα ιστοσελίδα. Περιμένουμε να ακούσουμε τα σχόλια σας, την κριτική και τις προτάσεις σας γύρω από το περιοδικό.

Χρήστος Φασλής

Υπεύθυνος έκδοσης Δικηγόρος


Η διοικητική δικαιοσύνη επιτε-λεί καίρια λειτουργία στο σύγ-

χρονο κράτος δικαίου. Ο δικαστικός έλεγχος της διοικητικής δράσης προ-ασπίζει τα δικαιώματα των πολιτών και διασφαλίζει ότι η δημόσια εξουσία θα ασκείται σύμφωνα με το νόμο.

Ωστόσο, η λειτουργία της δικαιο-σύνης στη χώρα μας αντιμετωπίζει

πολλά χρόνια προβλήματα1. Η αρ-γοπορία στην απονομή της αποτελεί, ίσως, το σημαντικότερο εξ’ αυτών. Τα τελευταία χρόνια διαπιστώνεται συχνά τόσο σε εθνικό όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο μια αυξανόμενη βραδύτη-τα στην απονομή της δικαιοσύνης, η οποία αποτελεί τροχοπέδη στην προ-σφυγή του ενδιαφερομένου ενώπιόν της, με συνεπακόλουθο τη δημιουργία σημαντικών αρρυθμιών και στρεβλώ-σεων. Έχει καταστεί, πλέον, σαφές, ότι η πραγμάτωση των σκοπών της δι-οικητικής δικαιοσύνης στην Ελλάδα προϋποθέτει σύγχρονο και ευέλικτο δικονομικό σύστημα και ορθολογική οργάνωση της διοικητικής δικαιοσύ-νης. Προϋποθέτει ένα σύστημα δικα-στικής προστασίας πλήρες, έγκαιρο και αποτελεσματικό2. Θεμελιώδης υποχρέωση του νομοθέτη είναι η υι-οθέτηση του κατάλληλου συστήματος

και η συνεχής ενημέρωσή του, ούτως ώστε να ανταποκρίνεται στις νέες προ-κλήσεις που θέτει ο κοινωνικός βίος και η δικαστηριακή πρακτική.

Το σύστημα διοικητικής οργάνω-σης της δικαιοσύνης στην Ελλάδα βρίσκεται εδώ και πολλές δεκαετίες σε υστέρηση ως προς τη δομή και τη στελέχωσή του. Η διάρθρωσή του, η χωροταξική κατανομή των διοικη-τικών δικαστηρίων, θέματα στελέ-χωσης, στέγασης και υλικοτεχνικών υποδομών καθώς και το επίπεδο χρήσης της τεχνολογικής προόδου βρίσκονται σε προφανή αναντιστοιχία με τις σύγχρονες ανάγκες των κρατι-κών λειτουργιών, του δικαστικού συ-στήματος και της κοινωνίας.

Ο οργανωτικός και λειτουργικός συγκεντρωτισμός αποτελεί μια από τις κύριες αιτίες των καθυστερήσε-ων στην απονομή της δικαιοσύνης. Υπάρχει έλλειψη δικαστικών λειτουρ-γών και δικαστικών υπαλλήλων. Η δικαιοσύνη λειτουργεί χωροταξικά με τη βάση οργάνωσης του κράτους του 18ου αιώνα. Η υπεργιγάντωση ορισμένων δικαστηρίων και η κακή χωροταξική κατανομή τους είναι πλέον ένα μείζον πρόβλημα ως προς την απονομή της δικαιοσύνης. Είναι

εντυπωσιακό, για παράδειγμα, ότι η Αθήνα, που σήμερα συγκεντρώνει τον πληθυσμό της μισής Ελλάδας, δι-αθέτει ένα μόνο Διοικητικό Πρωτο-δικείο, ενώ οι εφέσεις των αποφάσε-ων του Διοικητικού Πρωτοδικείου Λαμίας δικάζονται από το Διοικητικό Εφετείο Πειραιά.

Με θεώρηση τις σημερινές πραγματικές συνθήκες, δηλαδή τον πληθυσμό, την απόσταση, τον τρό-πο μετακίνησης και ούτω καθεξής, ο κανόνας θα πρέπει να είναι διοι-κητικό πρωτοδικείο στην έδρα κάθε νομού και διοικητικό εφετείο στην έδρα κάθε περιφέρειας. Χρειάζεται άμεση παρέμβαση της πολιτείας στα οργανωτικά και χωροταξικά ζητήματα των διοικητικών δικαστηρίων, ούτως ώστε να είναι δυνατή η μεταφορά των υποθέσεων σε αυτά. Ο μεγάλος και συνεχώς αυξανόμενος αριθμός των υποθέσεων που συσσωρεύονται στα δικαστήρια τελεί σε αναντιστοιχία με τη δυνατότητα απορρόφησής τους και δεν είναι δυνατό να εκδικαστούν μέσα σε λογική προθεσμία, όπως εύλογα αναμένεται από τους πολίτες και επιτάσσει το άρθρο 6 της Ευρω-παϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Ο φόρτος εργασίας

ΚΑΤΑΘΕΣΕΙΣ

ΠΕΡί οΡΓΑΝΩτίΚΩΝ ΚΑί λΕίτουΡΓίΚΩΝ ΠΡοΒλΗΜΑτΩΝ τΗΣ ΔίοίΚΗτίΚΗΣ ΔίΚΑίοΣυΝΗΣ

ΜΑΡΩ ΣΑΜΠΑτΑΚΑΚΗ ΔίΕθΝολοΓοΣ, Msc, Md, υΠ. ΔίΔΑΚτΩΡ ΔίοίΚΗτίΚΗΣ ΕΠίΣτΗΜΗΣ ΠΑΝ/Μίου ΑθΗΝΩΝ

1Βλ. σχετικά Κατσίγιαννης Φ., Γενικά λειτουργικά προβλήματα των διοικητικών δικαστηρίων, Ανακοίνωση κατά το κοινό Συνέδριο των Δικαστικών Ενώσεων, της Ολομέλειας των Δικηγορικών Συλλόγων της χώρας και της Ομοσπονδίας Δικαστικών Υπαλλήλων Ελλάδας, ΕΒΕΑ 16-17 Δεκεμβρίου 2000, σε: ΔιΔικ 13/2001, σ. 323.2Υπό το πρίσμα του άρθρ. 20 παρ. 1 Συντ.

των δικαστικών λειτουργών αυξάνει αδιάκοπα και ταχύτατα. Οι εκκρεμείς υποθέσεις από 90.000 το 1999 έφτα-σαν το 2004 τις 230.593 και ξεπερ-νούν τις 300.000 σήμερα3. Με βάση τα στατιστικά αριθμητικά στοιχεία, απαιτούνται κατά μέσο όρο τέσσερα (4) περίπου έτη για την έκδοση πρω-τόδικης απόφασης και τρία (3) έτη για την έκδοση εφετειακής απόφασης. Η αύξηση αυτή αναμένεται να είναι ακόμη μεγαλύτερη αν υλοποιηθεί το γνωστό για την επιτάχυνση της διοι-κητικής δικαιοσύνης ψηφισθέν νομο-σχέδιο, το οποίο προβλέπει αύξηση των αρμοδιοτήτων των τακτικών διοι-κητικών δικαστηρίων. Κανένα δικα-στήριο δεν μπορεί να αντιμετωπίσει αυτήν την πλημμυρίδα των υποθέσε-ων χωρίς έκπτωση της ποιότητας των αποφάσεων.

Σύμφωνα με τα στατιστικά δε-δομένα, για να εξαλειφθεί η εκκρε-μότητα αυτή θα πρέπει, πέραν της στελέχωσης των δικαστηρίων με νέ-ους δικαστές, να υπάρξει μηδενική εισαγωγή υποθέσεων για τέσσερα (4) χρόνια. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι πρωτοδίκες – πάρεδροι είναι σήμερα περίπου τετρακόσιοι (400), από τους οποίους, αν αφαιρεθούν εκείνοι που αδυνατούν να ανταποκριθούν στο έργο τους και οι κατά καιρούς αδειού-χοι λόγω αδειών γονικών, κυήσεως, λοχείας, κ.λπ. είναι ζήτημα αν μένουν τριακόσιοι πενήντα (350). Επίσης, από ετών παραμένουν κενές θέσεις

δακτυλογράφων σε ποσοστό 60%, θέσεις επιμελητών σε ποσοστό 50% και τουλάχιστον 16 θέσεις του κλάδου γραμματέων. Έτσι, σε πολλά από τα δικαστήρια δεν υπηρετεί δικαστικός επιμελητής, ενώ η καθυστέρηση της καθαρογραφής αγγίζει την τριετή κα-ταχρηστική προθεσμία από τη δημοσί-ευση της απόφασης, μετά την πάροδο της οποίας δεν επιτρέπεται η άσκηση έφεσης. Στο Διοικητικό Πρωτοδικείο Αθηνών η καθαρογραφή των αποφά-σεων βρίσκεται σε οριακό σημείο.

Το ενδιαφέρον για την εξασφάλι-ση αποτελεσματικής δικαστικής προ-στασίας στο σύγχρονο κράτος δικαίου κατέχει πρωτεύουσα θέση και σε υπε-ρεθνικό επίπεδο. Αψευδής μάρτυρας η κατ’ επανάληψη καταδίκη της Ελ-λάδας από το Ευρωπαϊκό Δικαστή-ριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων για υπέρβαση του εύλογου χρόνου απο-νομής του δικαίου. Ας σημειωθεί ότι από τις εκατό (100) δικαστικές αποφά-σεις οι ογδόντα εννέα (89) αφορούν στη διοικητική δικαιοσύνη4.

Η έγκαιρη απονομή της δικαι-οσύνης είναι ζήτημα άμεσης προτε-ραιότητας. Για να υπάρξει επίλυση του ζητήματος πρέπει να γίνει σωστός προγραμματισμός και πρόβλεψη για τα επόμενα χρόνια. Οι ελλείψεις σε κτιριακές υποδομές στα περιφερεια-κά δικαστήρια αγγίζουν πλέον τα όρια της γραφικότητας. Τα περισσότερα από αυτά στεγάζονται σε απαράδεκτα για δικαστήρια διαμερίσματα πολυ-

κατοικιών, χωρίς δικές τους αίθουσες συνεδριάσεων.

Από τα τριάντα (30) διοικητικά πρωτοδικεία και τα εννέα (9) διοι-κητικά εφετεία της χώρας έχει μη-χανογραφηθεί μέχρι τώρα μόνον το Διοικητικό Πρωτοδικείο Αθηνών. Ωστόσο, έχει ενταχθεί στο πρόγραμ-μα «κοινωνία της πληροφορίας» η μηχανοργάνωση των Διοικητικών Εφετείων Αθηνών και Θεσσαλονί-κης, καθώς και έντεκα (11) ακόμα δι-οικητικών πρωτοδικείων, μεταξύ των οποίων και του Διοικητικού Πρωτο-δικείου Πειραιώς, η οποία έχει σχε-δόν ολοκληρωθεί. Οι προκηρύξεις και τα τεύχη δημοπράτησης για το έργο αυτό έχουν ολοκληρωθεί από τα τέλη του 2003 και η μηχανοργάνωση βρίσκεται σε εξέλιξη.

Επιπλέον, χρήσιμη θα ήταν η σύσταση Ανεξάρτητης Αρχής Ανα-θεώρησης και Εκσυγχρονισμού του Δικαίου, με αρμοδιότητα τη συστη-ματική εξέταση της νομοθεσίας και τη διατύπωση εισηγήσεων αναφορικά με τη βελτίωση, τον εκσυγχρονισμό και την αναθεώρησή της κατά τρόπο που να διασφαλίζει ένα δίκαιο σύ-στημα απονομής της δικαιοσύνης, το οποίο να ανταποκρίνεται στις μετα-βαλλόμενες ανάγκες της κοινωνίας και των ατόμων που την απαρτίζουν. Στην Αρχή θα πρέπει να ανατεθεί επίσης το έργο της ενοποίησης και κωδικοποίησης του δικαίου και γενικά, στο μέτρο του δυνατού, της

3Συγκεκριμένα, σύμφωνα με στοιχεία της Γενικής Επιτροπείας της Επικρατείας των τακτικών διοικητικών δικαστηρίων, σε όλα τα διοικητικά πρωτοδικεία της χώρας οι εκκρε-μείς υποθέσεις στις 30/6/2007 ήταν 328.968, από τις οποίες οι περισσότερες στα διοικητικά πρωτοδικεία Αθηνών (116.858), Θεσσαλονίκης (45.170), Πειραιά (34.318), Πάτρας (14.333), Ηρακλείου (13.120), Λάρισας (9.359). Επίσης, στα διοικητικά εφετεία έως το τέλος του Ιουνίου 2007, εκκρεμούσαν 30.317 υποθέσεις, από τις οποίες 9.157 στο Διοικητικό Εφετείο Αθηνών, 7.971 στο Διοικητικό Εφετείο Πειραιά, 4.588 στο Διοικητικό Εφετείο Θεσσαλονίκης και 2.580 στο Διοικητικό Εφετείο Πάτρας. 4Βλ. Γιανναδάκη Ειρ., Ομιλία της Προέδρου της Ένωσης Διοικητικών Δικαστών στην Ολομέλεια Προέδρων ΔΣ της χώρας, στην Αθήνα το Δεκέμβριο 2006, η οποία δημοσι-εύτηκε στο Βήμα Διοικητικών Δικαστών, αρ. φύλλου 54, Φεβρουάριος 2007, σ. 45ΦΕΚ Α΄ 85 / 11-4-2003..


απλοποίησης τόσο του περιεχομένου όσο και του τρόπου διατύπωσής του. Ο νόμος θα πρέπει να κατοχυρώνει την ανεξαρτησία και επάρκεια από πλευράς πόρων και στελέχωσης της Αρχής και θα πρέπει να διασφαλίζει ότι το έργο της θα εκτελείται στο ανώ-τατο δυνατό επιστημονικό επίπεδο, με πλήρη διαφάνεια και θα είναι το προϊόν εκτενούς διαλόγου με όλους τους ενδιαφερόμενους νομικούς και άλλους επαγγελματικούς φορείς, άτομα, ενδιαφερόμενα μέρη, καθώς και το ευρύ κοινό και ειδικά εκείνους που ενδεχόμενα να επηρεαστούν από τη μεταρρύθμιση της νομοθεσίας. Άλλωστε, όσον αφορά την κωδικο-ποίηση των νομοθετικών διατάξεων και την ενίσχυση της ασφάλειας δι-καίου, αξιόλογο έργο παρουσιάζει η Κεντρική Επιτροπή Κωδικοποίησης (ΚΕΚ), η οποία έχει συσταθεί στη Γενική Γραμματεία του Υπουργικού Συμβουλίου με τον Ν. 3133/20035 και τις τροπολογίες αυτού. Πρόεδρος της εν λόγω Επιτροπής είναι ένας Αντιπρόεδρος του ΣτΕ και μέλη της πρόσωπα εγνωσμένου κύρους. Κύ-ριο έργο της ΚΕΚ είναι να προτείνει, κατ’ αρχάς, τους κώδικες τυπικών νό-μων και τους κώδικες κανονιστικών πράξεων (προεδρικών διαταγμάτων και υπουργικών αποφάσεων) που πρέπει να καταρτισθούν. Να προ-χωρήσει, στη συνέχεια, μέσω της προβλεπόμενης από το νόμο διαδι-κασίας, στην κατάρτιση των κωδίκων που θα καθορισθούν με νόμο. Με τον τρόπο αυτό, η ΚΕΚ μπορεί να συμβάλει αποτελεσματικά στον περι-ορισμό της πολυνομίας, τη βελτίωση

της ποιότητας των νομοθετικών και κανονιστικών ρυθμίσεων, τη σταδι-ακή κατάργηση των ρυθμίσεων που κρίνονται περιττές και, γενικά, την απλούστευση των κανόνων δικαίου που ισχύουν.

Συμπερασματικά, για την καλύτε-ρη οργάνωση της δικαστικής εξουσί-ας απαιτείται:

- Νέος, σύγχρονος χωροταξικός σχεδιασμός των δικαστηρίων.

- Αναμόρφωση του θεσμού της επιθεώρησης των δικαστηρίων ώστε αυτή να καταστεί ουσιαστική, με δι-αφάνεια, ουδετερότητα και απροσω-ποληψία. Εκσυγχρονισμός του προ-γράμματος σπουδών της Εθνικής Σχολής Δικαστών και αύξηση του χρόνου σπουδών για απόκτηση όχι μόνο θεωρητικών γνώσεων αλλά και πρακτικής άσκησης ώστε να επιτυγ-χάνεται η εξοικείωση με τα προβλή-ματα.

- Ποιότητα στη δικαιοσύνη με αρωγό τις νέες τεχνολογίες και υπο-δομές ώστε να διασφαλίζεται η απρό-σκοπτη άσκηση του έργου των δικα-στών.

- Ενίσχυση του αυτοδιοικητικού θεσμού στα μεγάλα δικαστήρια της χώρας.

- Επέκταση και ολοκλήρωση της μηχανοργάνωσης των δικαστηρίων και των δικαστικών υπηρεσιών.

- Αξιοποίηση της σύγχρονης τε-χνολογίας, ώστε να διευκολυνθούν οι διαδικασίες και να κατατίθενται τα δικόγραφα ηλεκτρονικά.

- Δωρεάν παροχή υπολογιστών σε όλους τους δικαστικούς λειτου γούς.

- Ανέγερση νέων δικαστικών κτιρίων όπου επιβάλλεται και δημι-ουργία νέων αιθουσών συνεδριάσε-ων των δικαστηρίων στα υπάρχοντα κτίρια με επέκτασή τους.

- Βελτίωση γενικά των συνθηκών εργασίας των δικαστικών υπαλλή-λων.

- Επιπροσθέτως, για τη διοικητι-κή δικαιοσύνη, μεταξύ άλλων:

• Η κακή λειτουργία της δημόσι-ας διοίκησης δημιουργεί πληθώρα υποθέσεων, τόσο σε ουσιαστικό όσο και σε ακυρωτικό επίπεδο. Άμεσος στόχος η πάταξη του φαινομένου και η αποκατάσταση του κράτους δικαί-ου.

• Συμμόρφωση της διοίκησης με τις αποφάσεις των διοικητικών δι-καστηρίων για να μη δημιουργείται νέος κύκλος αγωγών και άλλων εν-δίκων μέσων.

• Η εξάντληση των ενδίκων μέ-σων από το δημόσιο και τα ΝΠΔΔ χωρίς λόγο και για νομικά θέματα που έχουν κριθεί αμετάκλητα πρέ-πει να σταματήσει, γιατί δημιουργεί τεράστια προβλήματα στους ρυθμούς απονομής της διοικητικής δικαιοσύ-νης.

• Η διεύρυνση της δικαιοδοσί-ας των διοικητικών δικαστηρίων σε συνδυασμό και με την αύξηση του αριθμού των οργανικών θέσεων σε όλες τις βαθμίδες της διοικητικής δικαιοσύνης είναι ενέργειες απαραί-τητες για την ταχεία απονομή του δι-καιοδοτικού έργου.


ΒίΒλίοΚΡίΣίΕΣ

Τι εμποδίζει τις μεταρρυθμίσεις στην Ελλάδα; Γιατί η χώρα

«αντιστέκεται» στον ουσιαστικό εξευ-ρωπαϊσμό της; Τα δύο αυτά ερωτή-ματα αποπειράται να απαντήσει το επίκαιρο βιβλίο των Featherstone και Παπαδημητρίου. Σε μια εποχή που η Ελλάδα διψάει για μεταρρυθ-μίσεις και οι πολίτες αγανακτούν από την αδράνεια των κυβερνήσεων κάθε ακαδημαϊκή, τεκμηριωμένη ανάλυση των γεγονότων είναι ευ-πρόσδεκτη. Είναι όμως και αναγκαία για την κατανόηση των πραγματι-κών συνισταμένων της αργοπορίας του εκσυγχρονισμού της ελληνικής πολιτείας και κοινωνίας. Τα πρώτα τρία κεφάλαια του βιβλίου αφορούν το θεωρητικό και μεθοδολογικό υπόβαθρο του εξευρωπαϊσμού και των μοντέλων του καπιταλισμού. Η πρώτη θεωρία εξηγεί τις εξωγενείς πιέσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) προς την Ελλάδα ενώ η δεύ-τερη αναλύει τις ιδιαιτερότητες της Ελληνικής περίπτωσης όσον αφορά το πολιτικό σύστημα, την οικονομία και το κράτος-πρόνοιας, ενώ ταυτό-χρονα επιτρέπει την κατηγοριοποίη-ση της Ελλάδας σε σχέση με άλλες χώρες που αντιστοιχούν σε διαφορε-

τικά μοντέλα. Το κεντρικό επιχείρημα του βιβλίου είναι ότι οι Ευρωπαϊκές υποχρεώσεις της χώρας έχουν όντως σχηματοποιήσει την εθνική ατζέντα των μεταρρυθμίσεων όσον αφορά το περιεχόμενο και της προτεραιότητες τους. Αυτό όμως δεν είναι αρκετό για την υλοποίηση των μεταρρυθμί-σεων. Εσωτερικές διαμάχες μέσα στις εκάστοτε κυβερνήσεις και ανταγωνι-στικά συμφέροντα αποδυναμώνουν τις μεταρρυθμίσεις και επομένως το τελικό αποτέλεσμα παραμένει ισχνό. Τα επόμενα τρία κεφάλαια αφορούν συγκεκριμένους τομείς όπου έχουν υπάρξει απόπειρες μεταρρυθμίσεων μετά από έμμεσες ή άμεσες πιέσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ). Η πρώτη μελέτη περίπτωσης αναφέ-ρεται στο συνταξιοδοτικό σύστημα, το οποίο χαρακτηρίζεται ως μια «ακραία περίπτωση χαμηλής μεταρρυθμιστι-κής ικανότητας στην Ελλάδα». Οι δι-άφορες κυβερνήσεις έχουν εισαγάγει διαφορετικές στρατηγικές και συχνά έχουν χρησιμοποιηθεί «ανεξάρτητοι» εμπειρογνώμονες. Η ΕΕ έχει πιέσει μέσω των κριτηρίων της Οικονο-μικής και Νομισματικής Ένωσης (ΟΝΕ), αλλά και μέσω πιο ήπιων μηχανισμών, όπως η διαδικασία της

Λισαβόνας και παρόλα αυτά ο κρατι-σμός επικρατεί και η μεταρρύθμιση απαξιώνεται καθώς τα συμφέροντα των επόμενων γενιών δεν εκπρο-σωπούνται από κανέναν. Η δεύτερη μελέτη περίπτωσης παρουσιάζει μια λίγο καλύτερη εικόνα σε σχέση με τη μεταρρύθμιση της αγοράς εργασίας, όπου υπάρχει συμφωνία μεταξύ των δύο μεγάλων κομμάτων για την ανά-γκη αύξησης της ευελιξίας της αγο-ράς εργασίας. Και σε αυτή την περί-πτωση όμως τα εμπόδια ήταν πολλά και οι κυβερνήσεις δεν κατάφεραν να διατηρήσουν την εσωτερική συνοχή τους με αποτέλεσμα να χάσουν την αξιοπιστία τους. Η τρίτη περίπτωση που αναλύεται είναι και η πιο επίκαι-ρη και αφορά την αναδιοργάνωση της Ολυμπιακής Αεροπορίας. Η Ευρω-παϊκή πίεση προέρχεται από την πο-λιτική του ανταγωνισμού και η προτί-μηση της Επιτροπής είναι ξεκάθαρα η ιδιωτικοποίηση της εταιρείας. Όλες οι κυβερνήσεις προσπάθησαν να βρουν μεταρρυθμιστικές λύσεις για την Ολυμπιακή, αλλά οι πιέσεις της εταιρείας και των συμφερόντων που εκπροσωπούνται μέσω αυτής, καθώς και η αδιαλλαξία της Επιτροπής, οδή-γησαν για άλλη μια φορά σε αδρά-

FEATHERSTONE, K. AND PAPADIMITRIOu D. (2008), The Limits of Europeanization: Reform Capacity and Policy Conflict in Greece, Hampshire:

Palgrave Macmillan.

ΣτΕλλΑ λΑΔΗ λΕΚτοΡΑΣ ΠΑΝτΕίου ΠΑΝΕΠίΣτΗΜίου

Πέρασαν τριάντα τέσσερα χρό-νια από την πρώτη έκδοση

(1975) της κλασικής πλέον διδακτο-ρικής διατριβής του Νίκου Μου-ζέλη, την οποία είχε συγγράψει και παρουσιάσει ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του ’60. Η κυκλοφορία του βιβλίου στα ελληνικά το 1990 είχε ως αποτέλεσμα την καθιέρωσή του ως βασικό εγχειρίδιο μελέτης σε πολλά πανεπιστημιακά τμήματα, ενώ η επανέκδοσή του το 2009 φαίνεται πως το εντάσσει και επίσημα στα σύγχρονα κλασικά κείμενα που κα-ταπιάνονται με τη μελέτη του φαινο-μένου της οργάνωσης του κράτους και της γραφειοκρατίας.

Οι αναλύσεις του Νίκου Μου-ζέλη, όπως αναφέρει και ο καθη-γητής Αντώνης Μακρυδημήτρης στον πρόλογο της δεύτερης έκδοσης, χαρακτηρίζονται από την απλότητα και τη διεισδυτικότητα, στοιχεία που καθιστούν την παρουσίαση ενός δυ-

σνόητου και περίπλοκου κοινωνι-κού φαινομένου, που κόβει κάθετα το σύνολο σχεδόν των κοινωνικών θεωρήσεων, προσιτή σε όλους τους αναγνώστες, χωρίς ωστόσο να απο-μειώνεται το θεωρητικό τους περιε-χόμενο μέσα από απλοποιήσεις και συντμήσεις ιδεών.

Εν προκειμένω, ο Μουζέλης ξε-κινάει την ανάλυση του στοχεύοντας στην κατανόηση του φαινομένου της οργάνωσης και της γραφειοκρατίας από τη σκοπιά της κοινωνιολογίας και του βασικού προβλήματος που διαπερνά όλες τις σχετικές θεωρίες, αυτό της δράσης και της κοινωνι-κής δομής. Το εν λόγω πρόβλημα παρουσιάζεται σχεδόν πάντα στην κοινωνιολογία, καθώς οι διαφορετι-κές σκοπιές ανάλυσης υποτονίζουν ή υπερτονίζουν, ανάλογα με την ευ-ρύτερη θεωρητική τους στόχευση, το ρόλο του ατόμου στη διαμόρφωση των κοινωνικών φαινομένων. Έτσι,

η κλασική κοινωνιολογική διαμά-χη, την οποία παρακολουθεί και ο Μουζέλης, περιστρέφεται γύρω από τη δυνατότητα του ατόμου να διαμορφώνει το κοινωνικό του πε-ριβάλλον, καθώς και την επίδραση του περιβάλλοντος στη διαμόρφω-ση της δράσης του ατόμου. Τα όρια αυτής της δυνατότητας θεωρητικο-ποιούνται περαιτέρω στα πλαίσια της κοινωνιολογικής ανάλυσης και αποκτούν πολιτικές διαστάσεις, κα-θώς κατατάσσονται σε παραδοσιακά

νεια. Τα συμπεράσματα του βιβλίου είναι ζοφερά και ταυτόχρονα κρού-ουν τον κώδωνα του κινδύνου. «Το κράτος παραμένει αναποτελεσματικό, παχύσαρκο και συχνά διεφθαρμέ-νο» επισημαίνουν οι συγγραφείς. Σε

άλλο σημείο πάλι, υποστηρίζουν ότι «η διαχείριση του κρατικού μηχανι-σμού για τη θέσπιση και την υλοποί-ηση μεταρρυθμίσεων παραμένει μια εξαιρετική πρόκληση». Οι δυσκολίες που αντιμετωπίζει η Ελλάδα είναι

πολλές, αλλά όχι απαραίτητα διαφο-ρετικές από άλλα κράτη-μέλη. Βιβλία σαν και αυτό διευκολύνουν τη διά-γνωση, επιτρέπουν τη σύγκριση και μπορούν να εμπνεύσουν τη λύση.

ΝίΚοΣ ΜουζΕλΗΣ, οργάνωση και Γραφειοκρατία, Πρόλογος, Αντώνης Μακρυδημήτρης, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2009

ΒΑΣίλΗΣ ΜΑΓΚλΑΡΑΣ


στρατόπεδα σκέψης όπως το μαρξι-στικό, το βεμπεριανό, κ.τ.λ.

Στις θεωρίες της οργάνωσης και της γραφειοκρατίας, ο Μου-ζέλης, αναγνωρίζει τις πολλαπλές επιρροές που υφίστανται, ωστόσο, η θετική πρόσδεση της ερμηνείας ενός κοινωνικού φαινομένου σε πολλαπλές θεωρήσεις, στη βάση μιας προσπάθειας απόδοσης με ικα-νοποιητικό τρόπο την ανάλυση του, εγείρει τον κίνδυνο του σχετικισμού και της υποχώρησης σε εξηγήσεις που θολώνουν αντί να ξεδιαλύνουν τους «μηχανισμούς» εμφάνισης και αναπαραγωγής του εν λόγω φαινο-μένου. Από την άλλη, η αναγκαία αναλυτική αφαίρεση στην οποία προβαίνει κάθε θεωρία, εμπεριέχει εξ ορισμού τον κίνδυνο της από-κρυψης σημαντικών πλευρών του φαινομένου που δεν θα θεωρηθούν, ωστόσο, ουσιώδεις από τη χρησιμο-ποιούμενη θεωρία.

Και η παραπάνω διαμάχη συ-νοψίζεται, μέσα από τις πολλαπλές θεωρήσεις της οργάνωσης και της γραφειοκρατίας που παρουσιάζει κριτικά ο Μουζέλης, στην απόδοση των ορίων της ατομικής δράσης στα πλαίσια του κοινωνικού, δηλαδή στο δίπολο μεταξύ βολονταρισμού και κοινωνικής δομής. Έτσι, ο Μουζέ-λης υποστηρίζει πως η αυτοκατα-νόηση του ρόλου των ατόμων στα πλαίσια μιας κοινωνικής δράσης δεν προσδιορίζεται επικυριαρχικά και αποκλειστικά από τις κοινωνικές αξίες και την κοινωνική δομή που

υπερτίθεται στις ατομικές βουλήσεις, αλλά και από την ίδια την ενεργητική πρόσληψη του κόσμου από τα άτομα. Στη βάση της παραπάνω θέσης, ένας ρόλος δεν αποτελεί την αποτύπωση του γενικού ισχύοντος στο ειδικό, αλλά μια σημαντική επιρροή της κοι-νωνικής δομής στην ατομική δράση, που ωστόσο δεν μορφοποιείται πλή-ρως υπό τους όρους της δομής.

Μια ακόμη διάσταση της οργα-νωσιακής θεωρίας που επιχειρεί να παρουσιάσει ο Μουζέλης στο βιβλίο του είναι και αυτή του ρό-λου της εμπειρικής έρευνας στην κατανόηση ενός φαινομένου. Και ο εδώ ο συγγραφέας διατηρεί τις επι-φυλάξεις του για την «ορθοδοξία» των σύγχρονων της δεκαετίας του ’60 και ’70 ρευμάτων σκέψης, πλεί-στα εκ των οποίων είχαν στραφεί προς ad hoc συνδέσεις εμπειρικών παρατηρήσεων, συγκροτώντας έτσι ένα σώμα ερμηνειών χωρίς θεωρη-τικό σκελετό. Ο Μουζέλης φαίνεται να προτιμά τις παρσονικές υπερ-θεωρητικοποιήσεις από τις αμιγώς εμπειρικές απόθεωρητικοποιήσεις, που συνδέονται μ’ ένα είδος μπιχεβι-οριστικής παρατήρησης των κινήσε-ων των ατόμων και με την αυθαίρετη και ασυστηματική εξαγωγή συμπε-ρασμάτων στη βάση της καταγραφής των εν λόγω κινήσεων-δράσεων. Άλλωστε, όπως υποστηρίζει, σημα-ντικές θεωρητικές παραδόσεις, όπως του Weber, έχουν χρησιμοποιηθεί επιλεκτικά ως θεωρητικό άλλοθι ασύνδετων εμπειρικών καταγραφών

της ατομικής ή κοινωνικής δράσης και έχουν αποσπασθεί από το ευ-ρύτερο ιστορικό πλαίσιο στο οποίο εντάσσονταν. Οι αναλύσεις που επι-χειρούνται στο βιβλίο αποτυπώνουν με επάρκεια την ιστορική και περιε-χομενική διάσταση του φαινομένου της οργάνωσης και της γραφειοκρα-τίας και αναδεικνύουν πρωτότυπες συνθετικές λύσεις που υπερβαίνουν τον παραδοσιακό μίκρο-μάκρο χω-ρισμό και στοχεύουν σ’ αυτό που θα χαρακτηρίσει όλη τη μετέπειτα εργο-γραφία του Μουζέλη, στη γεφύρω-ση αυτού του αναλυτικού χάσματος που διαπερνά τις πολλαπλές κοινω-νιολογικές θεωρήσεις.


1. Pestoff V. A. Beyond the market and the state: social enterprises and the civil democracy in a welfare society. Ashgate, 1998.

2. Clarke, J. and Newman, J. The Managerial State. Sage Publications, 1997.

H βιβλιοπαρουσίαση που ακο-λουθεί, παρουσιάζει δύο

επιχειρήματα για τον τρίτο τομέα τις κοινωνικές επιχειρήσεις και την κοινωνία πρόνοιας. Στην βάση των δύο παραπάνω βιβλίων επιχειρείται ο προσδιορισμός του κοινωνικού το-μέα (third sector, civil society, third force institutions, social economy) στο πλαίσιο της αναδιάρθρωσης του κράτους πρόνοιας και κοινωνικού κράτους στην Ευρώπη με τα «μει-κτά συστήματα πρόνοιας» (welfare mix)1.

Το βιβλίο του Pestoff (1998) εξετάζει τα κοινωνικά μοντέλα που προκρίνονται στην διαδικασία ανα-διάρθρωσης στον τομέα παροχής υπηρεσιών από το κράτος, τοπική αυτοδιοίκηση, μη κερδοσκοπικές οργανώσεις και κοοπερατίβες (co-

operatives) στην Σουηδία2. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες παρουσιάζεται μια στροφή, όπως υποδηλώνει ο τίτ-λος του βιβλίου, προς την κοινωνία πρόνοιας και την ανάπτυξη της προ-σφοράς /διανομής κοινωνικών υπη-ρεσιών στην βάση της ανάπτυξης των κοινωνικών επιχειρήσεων σε διε-ευρωπαϊκό επίπεδο3. Το δεύτε-ρο σκέλος του επιχειρήματος αφορά την ανάπτυξη της δημοκρατίας (civil democracy) και την ενίσχυση των δημοκρατικών αρχών της κοινωνίας πολιτών (civil society) στο πλαίσιο της ανάπτυξης της κοινωνίας πρό-νοιας. Oι κοινωνικές επιχειρήσεις ή οι κοοπερατίβες (co-operatives), οι κοινωνικές ενώσεις, τα κοινωνι-κά κινήματα, διακρίνονται ως προς την ποιότητα των υπηρεσιών και "προϊόντων" που παράγουν, αλλά προάγουν και μια λογική η οποία δι-ακρίνεται από την λογική της αγοράς ή τη λογική του κράτους. Οι κοινω-νικές επιχειρήσεις συμβάλουν στην ενδυνάμωση των κοινωνικών αξιών του κοοπερατιβισμού (cooperatives) καθώς επίσης της δημοκρατίας.

Η συγκυρία4 και ο ρόλος των ευρύτερων κοινωνικών θεσμών στον προσδιορισμό κοινωνικών πο-λιτικών και πολιτικών πρόνοιας, στο βιβλίο του Pestoff (1998) εξετάζεται και παρουσιάζεται ως εξής:

1α) Η πρώτη θεματική ενότητα, πραγματεύεται μέρος της θεωρη-τικής συζήτησης για την κοινωνία πολιτών όπως αυτή προσδιορίστηκε κατά τις τελευταίες δεκαετίες στην κοινωνική και πολιτική θεωρία (civil society theory). Παράλληλα, όπως έχει ήδη γίνει στην σχετική βιβλιογραφία, πολλοί ταυτίζουν την κοινωνία πολιτών με τον τρίτο τομέα ο οποίος προσδιορίζεται ως ο διακρι-τός τομέας από την αγορά/ οικονομία και το κράτος ως φορέας ελέγχου. (Pestoff 1998:34-38, 40-41, 45-49)

Οι έννοιες του τρίτου τομέα, ως του κοινωνικού ή μη κερδοσκοπι-κού εξετάζονται από την σκοπιά της ενεργοποίησης του, όσο αφορά την διανομή κοινωνικών υπηρεσιών. Ο συγγραφέας εισάγει ένα μοντέλο πρόνοιας πλουραλιστικού τύπου το οποίο διερευνά τις δυνατότητες

ΚοίΝΩΝίΚΕΣ ΕΠίΧΕίΡΗΣΕίΣ ΚΑί τΡτοΣ τοΜΕΑΣ Στο ΣΚΑΝΔίΝΑΒίΚο ΚΑί ΦίλΕλΕυθΕΡο ΜοΝτΕλο

ΚοίΝΩΝίΚΗΣ ΠΡοΝοίΑΣ

AΝΑΣτΑΣίΑ ίΩΑΝΝίΔου ΔίΔΑΚτΩΡ ΚοίΝΩΝίολοΓίΑΣ

1Για τα μεικτά συστήματα πρόνοιας στον τομέα των υπηρεσιών πρόνοιας βλέπε Στασινοπούλου στο Κοινωνικό κράτος και κοινωνική πολιτική. Η σύχρονη προβληματική Αθήνα: Θεμέλιο 1993. 2Το γενικότερο ιστορικό πλαίσιο προσδιορίζεται από τον ρόλο των μη κυβερνητικών οργανώσεων επαγγελματικών ομάδων και της κοινωνίας πολιτών τις τελευταίες δεκαετίες. Η χρηματοδότηση από την ευρωπαϊκή ένωση, αλλά και η παρότρυνση των εργοδοτικών οργανώσεων στην περίπτωση της Σουηδίας έχουν συμβάλει προς την ενίσχυση των νέων μορφών παροχής υπηρεσιών πρόνοιας [Pestoff V. A. (1998) σελ., 54]. 3Ζiomas D., Ketsetzopoulou Μ., Bouzas Ν. Contribution of Social Enterprises to the Creation of New Jobs στο C. Borzaga A. Santuari ed., Social Enterprises and New Employment in Europe European Commission DC-V, Publishers Autonomous Region of Trento-South Tyrol, 1998. Borzaga C., Olabe A., Greffe X., The Third System, Employment and Local Development Vol., 2 Key sectors.http://www.europa.eu.int/comm/dg05/empl&esf/3syst/index_en.htm, 1999. Campbell Mike Τhe Third System, Employment and Local Development Vol 1 Synthesis Report Prof. Mike Campbell UK. http://www.europa.eu.int/comm/dg05/empl&esf/3syst/index_en.htm, 1999. Ιωαννίδου Α. "Η τοπικότητα της κοινωνικής οικονομίας στα Εθνικά Σχέδια Δράσης για την Απασχόληση (ΕΣΔΑ)" Επιθεώρηση Εργασιακών Σχέσεων, Τεύχος 20, Οκτ., 2000.

διεύρυνσης της προσφοράς κοινω-νικών υπηρεσιών όχι μόνο από το κράτος το οποίο παραμένει ο κυρί-ως φορέας αλλά και δευτερευόντων κοινωνικών θεσμών σε τομείς προ-σφοράς υπηρεσιών φροντίδας5. Το πλουραλιστικό μοντέλο στην πρό-νοια χρησιμοποιείται ως μέτρο για να αξιολόγηση των αλλαγών στην προσφορά των υπηρεσιών πρόνοιας σε μικρo-μακρο επίπεδο την εποχή όπου η τακτική της ιδιωτικοποίησης έχει επεκταθεί διε-ευρωπαϊκά χωρίς όμως να είναι η πανάκεια η οποία μπορεί να έχει επιτυχή εφαρμογή σε όλους τους τομείς (Pestoff 1998: 49). Ο προνοιακός αυτός πλουραλισμός προσδιορίζεται στο πλαίσιο της ανά-γκης προσδιορισμού της σχέσης των κοινωνικών επιχειρήσεων, δημο-κρατικοποίησης και αναμόρφωσης του κράτους πρόνοιας (Pestoff 1998: 54). Η ανάπτυξη της έννοιας της δημοκρατίας από πολιτική σκοπιά υπαγορεύει την ενίσχυση της κοινω-νικής ιδιότητας του πολίτη ο οποίος μετέχει στην διανομή των υπηρεσιών πρόνοιας, ως καταναλωτής, μέλος, πελάτης, ψηφοφόρος, ακτιβιστής, μέλος οικογένειας, εργαζόμενος και πολίτης της τοπικής, εθνικής και ευ-ρωπαϊκής κοινωνίας. Μέσα από αυ-

τούς του ρόλους αλλά και τα θεσμι-κά μορφώματα παροχής υπηρεσιών συγκροτείται η έννοια της κοινωνι-κής ιδιότητας του πολίτη ως φορέα δικαιωμάτων (social citizenship) η οποία συγκροτείται στη βάση δικαι-οδoσιών (entitlements). Στον χώρο της εργασίας ή των πολιτικών πρό-νοιας η έννοια της κοινωνικής ιδιό-τητας του πολίτη παίρνει τη μορφή δικαιωμάτων σε επιδόματα6.

Η προβληματική του κοινωνι-κού ή του τρίτου τομέα ενισχύεται αρνητικά από την σκοπιά "των απο-τυχιών της αγοράς" και "των αποτυχι-ών της διακυβέρνησης". Οι επιλογές με βάση την "αποτυχία" της αγοράς και της διακυβέρνησης τοποθετείται στο πλαίσιο της ερμηνείας "exit voice loyalty", "beyond voice". Η απάντηση σε επιχειρήματα "exit voice loyalty" του Hirschman είναι "beyond voice" όπου προάγεται η πρακτική της συ-μπαραγωγής (co-production). Η τελευταία πρακτική μετριάζει το κό-στος της εξόδου (transanction costs of exit). Σύμφωνα με αυτό το μοντέ-λο ο πολίτης είναι "συμπαραγωγός". H τελευταία πρακτική συμβάλει στον περιορισμό του κόστους των συναλλαγών, την ασυμμετρία της πληροφόρησης, στον περιορισμό

των "αποτυχιών" της αγοράς (market failures) και το κόστος που απορρέει από αυτά.

Το "forum" αυτού του τύπου, ενισχύεται από το πλεονέκτημα της ενεργοποίησης των ενώσεων, δηλα-δή, των κοινωνικών χαρακτηριστι-κών της αγοράς σε σχέση με τους μη-χανισμούς της αγοράς (προσφορά/ζήτηση). Οι ενώσεις αποτελούν ένα είδος δικτύου εμπιστοσύνης μεταξύ καταναλωτών και παραγωγών υπη-ρεσιών. Στο μοντέλο "beyond voice co-production", δηλαδή στην βάση συμφωνιών (negotiated economy) έχει ιδιαίτερο ρόλο η συμμετοχή του πολίτη ως και ο τρόπος να προάγεται η φωνή του καταναλωτή. Ο τρόπος αυτός επικοινωνίας συμβάλει στην ενίσχυση της συμπαραγωγής σε επίπεδο κοινωνικών και υπηρεσιών φροντίδας και έτσι μειώνει την αβε-βαιότητα η οποία εντείνεται με τον ανταγωνισμό στην αγορά. Με βάση τις πρακτικές οι οποίες έχουν επι-κρατήσει στην σουηδική κοινωνία για τον περιορισμό του κόστους και βελτίωση της ποιότητας των υπηρε-σιών πρόνοιας, κεντρικό επιχείρημα του βιβλίου αποτελεί η περιγραφή των μορφών οργάνωσης των κοινω-νικών επιχειρήσεων. Οι οργανώσεις

4Τα κίνητρα για την ανάπτυξη προς την κατεύθυνση αυτή είναι η μείωση του κόστους του κράτους πρόνοιας, η αποτελεσματικότητα στην προσφορά υπηρεσιών πρόνοιας αλλά και η δυναμική των θεσμών και της κοινωνίας στην συγκεκριμένη ιστορική στιγμή. Η ερμηνεία της σύγχρονης αυτής τάσης μπορεί να προσδιοριστεί παίρνοντας υπόψη τους ακόλουθους παράγοντες: πρώτο, έχει ερμηνευτεί ότι υπαγορεύεται από την κυριαρχία νεο-φιλελεύθερων πολιτικών, τον περιορισμό του κόστους των δημόσιων δαπανών για πολιτικές πρόνοιας και μετάθεση του κόστους στην κοινωνία. Δεύτερο, η κρίση του κράτους πρόνοιας αλλά και την ανάπτυξη ευρωπαϊκών πολιτικών οι οποίες υπερβαίνουν τα όρια του έθνους κράτους και αναπροσδιορίζουν τις κοινωνικές πολιτικές σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Τρίτο, η διεθνής κατάσταση κατά την τελευταία δεκαετία η επέκταση της αγοράς και η διεθνοποίηση μάλλον εντείνει την ζήτηση των υπηρεσιών πρόνοιας και τον ρόλο του κράτους ως τον εγγυητή της επέκτασης της αγοράς και των υπηρεσιών πρόνοιας. 5Αντίστοιχη οπτική παρουσιάζουν οι Clarke Newman, αναφερόμενοι στο κράτος πρόνοιας βρετανικού τύπου, όπου ο ιδιωτικός τομέας εντοπίζεται κυρίως στο επίπεδο της διανομής υπηρεσιών (βλέπε παρακάτω).6Ο τομέας αυτός περιλαμβάνει όχι μόνο πληρωμή επιδομάτων αλλά μια σειρά πολιτικών: ενεργητικών πολιτικών απασχόλησης, δικαίωμα στην απόκτηση νέων δεξιοτήτων, συμβουλευτικές υπηρεσίες, πολιτικές οι οποίες διαφυλάσσουν τα δικαιώματα αυτά (disentitlements), διασφάλιση ελάχιστου εισοδήματος Andersen E., (1994) στο Rhodes M., “A new social contract? Globalisation and western european welfare states". EUI RSC Working paper no 96/43, 1996. Βλέπε ΕΣΔΑ 1998-2001.


των "πολλών μετόχων" (multiple -stakeholders) η έννοια του μετόχου ως "stake-holder" αναφέρεται στο ότι ο μέτοχος έχει συμφέρον άμεσα ή έμμεσα στις δραστηριότητες της επιχείρησης και δικαίωμα στην αύ-ξηση του πλούτου στον οποίο συμ-βάλει. Oι "αποτυχίες" με την μορφή του αποκλεισμού προς τα μέσα (locked- in) οι οποίες δημιουργού-νται μέσα από αυτές τις συμμετοχές, ανταλλαγές αλλά και το συμφέρον αύξησης του πλούτου από πλευράς των μετόχων οδηγούν στην θεωρία της κοινωνικής λογιστικής (social accounting). Η κοινωνική λογιστική η οποία προσιδιάζει στις δραστηριό-τητες των κοινωνικών επιχειρήσεων, διαφοροποιείται στο ότι περιλαμβά-νει παράλληλα με τα χρηματιστικά λογιστικά, την κοινωνική λογιστική η οποία διέπει τους μη κερδοσκο-πικούς θεσμούς και τις κοινωνικές επιχειρήσεις (co-operatives). Οι στό-χοι δεν είναι μόνο ποσοτικοί, αλλά στόχοι όπως η παραγωγή προϊόντων και υπηρεσιών με χαμηλότερο κό-στος για τον καταναλωτή, το κοινω-νικό περιεχόμενο των υπηρεσιών που προσφέρονται, και η κοινωνι-κή υπευθυνότητα της κοινωνικής επιχείρησης. Τα κριτήρια για τον υπολογισμό "της παραγωγικότητας" και των κοινωνικών αποτελεσμάτων των μη κερδοσκοπικών θεσμών δια-φοροποιούνται από τα κριτήρια των ιδιωτικών επιχειρήσεων. Οι μορφές κοινωνικής λογιστικής είναι επίσης και μορφές ελέγχου του έργου και

των δραστηριοτήτων που επιτελούν οι θεσμοί αυτοί όσο αφορά τις στρα-τηγικές που ακολουθούνται, για πα-ράδειγμα, σε επίπεδο προσωπικού (resource accounting), ή σε επίπεδο της κοινωνική υπευθυνότητα τους και αποτελέσματα εκτός της επιχεί-ρησης, στο βαθμό που συνάπτονται συνεργασίες είτε σε διακρατικό επί-πεδο είτε με άλλες επιχειρήσεις.

Η λογική των οργανώσεων με πολλούς μέτοχους χαρακτηρίζεται από την διαφορετικότητα στις σχέ-σεις ιδιοκτησίας, την ανομοιογένεια στα σώματα εκπροσώπησης συμ-φερόντων, διαφορετικότητα στους τρόπους εκπροσώπησης τους στα διάφορα σώματα, διαφορετικά κίνη-τρα για συμμετοχή στις διαδικασίες αυτές. Η συμμετοχή στις διαδικασί-ες λήψης αποφάσεων υποστηρίζεται, ότι μπορεί να περιορίσει, τις ασυμμε-τρίες της πληροφόρησης οι οποίες παρατηρούνται σε μοντέλα προ-σφοράς ζήτησης. Οι πολυμετοχικές επιχειρήσεις είναι ανομοιογενείς στο ότι μπορούν να περιλαμβάνουν ιδι-οκτήτες, εργαζόμενους, καταναλωτές, χρηματοδότες, εθελοντές, την τοπική κοινωνία.

Το οργανωτικό μοντέλο των "multistake holder organisations" διέπει την λειτουργία οργανισμών όπως το International Cooperatives Alliance ο οποίος δραστηριοποιείται σε διεθνές επίπεδο. Το International Cooperatives Alliance έχει τις απαρ-χές του στα τέλη του προηγούμενου αιώνα και δραστηριοποιείται στον

χώρο των κοινωνικών επιχειρήσεων για την παροχή κοινωνικών υπηρε-σιών (Pestoff 1998: 116-127). Η κύ-ρια διαφορά μεταξύ των ιδιωτικών επιχειρήσεων και των συμπαρα-γωγικών (co-operatives) είναι στον προσδιορισμό των δικαιωμάτων στα κέρδη τα οποία δεν τα ιδιοποιούνται με κριτήρια ιδιωτικής επιχείρησης. Η λογική που διέπει τις οργανώσεις αυτές είναι η ικανοποίηση των ανα-γκών των μελών τους και όχι μόνο το κέρδος και η αύξηση του κεφα-λαίου το οποίο είναι ο κύριος στόχος των ιδιωτικών επιχειρήσεων.

Η νέα μορφή οργάνωσης που εισαγάγουν οι κοινωνικές επιχειρή-σεις αφορά το εργασιακό περιβάλ-λον, η αναδιοργάνωση του οποίου προσφέρει εναλλακτικά οργανωτικά σχήματα για την ανανέωση του δη-μόσιου τομέα αλλά και του κράτους πρόνοιας από τα μέσα. Δηλαδή, την ανάπτυξη της δημοκρατίας και των κοινωνικών χαρακτηριστικών του εργασιακού περιβάλλοντος, το οποίο είναι μέρος του εργασιακού περιβάλ-λοντος. Σημαντικό κεφάλαιο για τις κοινωνικές επιχειρήσεις αποτελεί η οργάνωση της εργασίας αλλά και οι υπηρεσίες οι οποίες προσφέρονται στους εργαζόμενους έτσι ώστε να μειωθούν οι απώλειες και λαμβάνε-ται μέριμνα για τους παράγοντες οι οποίοι υποβαθμίζουν το εργασιακό περιβάλλον (στρες, αρρώστια, μονο-τονία, περιβάλλον εργασίας ποιότη-τα αέρα, μόλυνση, βαριές εργασίες). Αυτό, λοιπόν, που κάνει "ανταγω-


νιστικές" τις κοινωνικές επιχειρή-σεις είναι η έμφαση στην ποιότητα της εργασίας με κεντρικό άξονα τον εμπλουτισμό του κοινωνικού περιε-χομένου της εργασίας, ιδιαίτερα στον τομέα των κοινωνικών υπηρεσιών (Pestoff 1998:161-169).

1 β) Το δεύτερο μέρος του βιβλί-ου ασχολείται με την παρουσίαση του σουηδικού συστήματος των κοι-νωνικών επιχειρήσεων, με αναφορά στις υπηρεσίες που προσφέρονται σε καθημερινή βάση, τα προγράμ-ματα για το εργασιακό περιβάλλον και τις κοινωνικές επιχειρήσεις. Η παρουσίαση εδώ στηρίζεται στην έκθεση WECSS Social enterprises in Sweden: enriching work environment, empowering citizens as cο-producers and transforming the Welfare state (1998). Το νέο μοντέλο οργάνωσης το οποίο εισαγάγουν οι κοινωνικές επιχειρήσεις βασίζεται στην προσωπική συμμετοχή του πο-λίτη, καταναλωτή ή του γονέα πολίτη (βλ., περίπτωση προσφοράς υπηρε-σιών στα παιδιά). Με την ανάπτυξη των κοινωνικών επιχειρήσεων επι-τελείται και μια αλλαγή από τις δε-καετίες του 1980 στο 1990 όπου οι υπηρεσίες πρόνοιας προσφέρονται από την τοπική αυτοδιοίκηση. Οι κοινωνικές επιχειρήσεις φαίνεται να αναπτύσσονται κυρίως την τελευ-ταία δεκαετία ως νεο-κοοπερατίβες (nykooperation neocooperatives).

Η ανάπτυξη του νέου ρόλου της κοινωνικής οικονομίας συμβάλει

στην ανανέωση του κράτους πρό-νοιας. Στην κατεύθυνση αυτή ο ρό-λος των κοινωνικών επιχειρήσεων είναι σημαντικός για την ενίσχυση των κοινωνικών δικαιωμάτων στις υπηρεσίες που προσφέρονται μέσα από οργανωτικά θεσμικά μοντέλα πολυ-μετόχων (multistake-holder institutions). Ιδιαίτερος είναι ο ρό-λος των επιχειρήσεων αυτών για ζητήματα όπως η αντιμετώπιση της αύξησης της ανεργίας.

Το κράτος πρόνοιας ήταν το απο-τέλεσμα του "ταξικού συμβιβασμού" (class compromise) των τελευταί-ων πενήντα χρόνων. Οι σημερινές συνθήκες οι οποίες προσδιορίζονται από τον κοινωνικό ρόλο της ευρω-παϊκής ένωσης συμβάλλουν στην σύσταση του νέου κοινωνικού συμ-βολαίου το οποίο προάγει ένα νέο κοινωνικό μοντέλο οργάνωσης. Ο συγγραφέας δεν προτείνει ένα μόνο μοντέλο το οποίο θα είχε καθολική εφαρμογή. Η πολλαπλότητα μοντέ-λων για την προσέγγιση επιμέρους αναγκών αντλεί από ένα μείγμα πρακτικών του ιδιωτικού, δημόσιου και κο-οπερατιστικού μοντέλου των κοινωνικών επιχειρήσεων. Παίρ-νοντας υπόψη ότι η πανάκεια της ιδιωτικοποίησης δεν έχει εφαρμογή σε όλους τους τομείς, σε όλους τους τύπους κοινωνιών και ούτε αποτελεί την λύση στην παροχή υπηρεσιών προσωπικών, κοινωνικών κλπ., το βιβλίο αυτό παρουσιάζει τις πρακτι-κές οι οποίες ακολουθούνται στον τομέα των κοινωνικών επιχειρήσεων

και θέτει για δοκιμασία τις νέες κοι-νωνικές άξιες οι οποίες ενισχύονται με την ανάπτυξη των κοινωνικών επιχειρήσεων σε κομβικούς τομείς της πρόνοιας και της άσκησης της κοινωνικής πολιτικής πρόνοιας.

2 Στο βιβλίο clarke newman (1997), ο τρίτος τομέας, η κοινωνία πολιτών (third sector, civil society, third force institutions) προτείνεται ως το θεσμικό πλαίσιο στο οποίο αναπροσδιορίζεται και δια των οποίων μπορεί να γίνει η εφαρμογή πολιτικών πρόνοιας στην Βρετανία. Ο ρόλος των θεσμών αυ-τών στην Βρετανία είναι όχι τόσο να προσφέρουν υπηρεσίες σε τοπικό επίπεδο, αλλά να δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις και τους όρους οι οποίοι κάνουν δυνατή την εφαρμογή πολιτικών, με στόχο να απαντήσουν σε τοπικές ανάγκες. Με αλλά λόγια, μεσολαβούν στον προσδιορισμό των όρων αλλά και στην πραγμάτωση των στόχων της προσφοράς των δη-μόσιων υπηρεσιών πρόνοιας.

Η νέοι θεσμοί του τρίτου τομέα διακρίνονται από την παραδοσια-κή μορφή οργάνωσης στο πλαίσιο της κοινότητας (community), ως η ηθική κοινότητα ως η κοινότητα συμφερόντων και ταυτότητας που χαρακτηρίζεται από ομοιογένεια. Ο τρίτος τομέας, η κοινωνία πολιτών (civil society) χαρακτηρίζεται από την διαφορετικότητα, είναι η σφαίρα της ανισότητας, της ελευθερίας των ανταλλαγών του συνεταιρίζεσθαι


και παράγει αιτήματα προς το κρά-τος. Στην Βρετανία και την Σουηδία οι θεσμοί αυτοί σε τοπικό επίπεδο ελένχονται απο την τοπική αυτοδιοί-κηση και διέπονται από την εθνική και ευρωπαϊκή νομοθεσία.

Η ανάπτυξη της κοινωνίας πρό-νοιας, όπως την ονομάζει ο Pestoff, και των θεσμών του τρίτου τομέα (third force institutions) αποκτά ιδι-αίτερη σημασία στην συζήτηση για την ανανέωση, ή κατά άλλους αναδι-άρθρωση του κράτους πρόνοιας σε κοινωνίες με διαφορετικά μοντέλα κράτους πρόνοιας και πρακτικές στην παροχή κοινωνικών υπηρεσιών. Αν δεχθούμε την διάκριση των μοντέ-λων κράτους πρόνοιας σε Σκανδι-ναβικού τύπου κράτος πρόνοιας, και σε φιλελεύθερο αγγλοσαξονικό μοντέλο7, βλέπουμε ότι στο πρώτο, η σημασία του μη κερδοσκοπικού τρί-του τομέα όσο αφορά την προσφορά κοινωνικών υπηρεσιών πρόνοιας έχει συμπληρωματικό ρόλο8. Στην Βρετανία ο μη κερδοσκοπικός το-μέας, μη κυβερνητικές οργανώσεις, εθελοντισμός λαμβάνει σοβαρές πρωτοβουλίες σε διάφορους τομείς, στην βάση κυρίως του εθελοντισμού και της φιλανθρωπίας (charities).

Το βρετανικό φιλελεύθερο μο-

ντέλο κράτους πρόνοιας μετά το 1970 συνδέθηκε με τις πολιτικές των ιδιωτικοποιήσεων σε κομβικούς τομείς του δημόσιου τομέα όπως εκπαίδευση, κατάρτιση, εργασία, υγεία, αστυνόμευση, σύστημα φυ-λακών, δημόσιες υπηρεσίες φροντί-δας. Στην δεκαετία του 1970 και του 1980 στο όνομα του πλουραλισμού στην πρόνοια αναδείχτηκε η ανάγκη για αποτελεσματική εταιρική σχέ-ση (partnership) με το κράτος9. Στο πλαίσιο της ανανέωσης του κράτους πρόνοιας και της πολιτικής του τρί-του δρόμου την τελευταία δεκαετία έχει επικρατήσει η πολιτική σύνθε-σης, των αρχών της αγοράς, της κοι-νωνικής δικαιοσύνης και στην βάση αυτή επαναπροσδιορίζονται οι αρχές του καθολικού μοντέλου παροχής υπηρεσιών πρόνοιας. Σε κοινωνι-κό επίπεδο η πολιτική του τρίτου δρόμου δίνει προτεραιότητα στα θε-σμικά μορφώματα του τρίτου τομέα (third force institutions) και την προτεραιότητα του μοντέρνου τύπου κοινωνικής οργάνωσης σε διάκριση με παραδοσιακά μοντέλα κοινότητας (community) (βλ., παραπάνω).

Κατά τους Clarke Newman η "ακύρωση" της καθολικότητας (universalism) ως η εγγύηση του

καθολικού δικαιώματος στην πρό-νοια, επιδρά στον τρόπο με τον οποίο κατανοείται η κρίση του κρά-τους πρόνοιας και αναδεικνύονται ως επικρατέστερες οι ευέλικτες μανατζεριαλιστικές πρακτικές και η στροφή προς τον τρίτο τομέα και την κοινωνία πολιτών. Η συζήτηση για τον τρίτο τομέα υπογραμμίζει τα κοινωνικά χαρακτηριστικά του κοινωνικού τομέα, τα οποία συμβά-λουν στην άρση των συνθηκών της έντασης του ανταγωνισμού, της κοι-νωνικο-οικονομικής ανισότητας, του κοινωνικού αποκλεισμού και του κατακερματισμού (fragmentation) του καθολικού μοντέλου παροχής και διανομής των δημόσιων υπηρε-σιών. Το κράτος εδώ προσδιορίζεται ως το κράτος εγγυητής των δικαιω-μάτων και ο φορέας σχεδιασμού και φέρει την ευθύνη εκτέλεσης πολι-τικών. Στην Βρετανία της δεκαετίας του 1990 όπως αυτό τίθεται από τους Clarke Newman (1997), εκτός από την πολιτική βούληση της σύνθεσης αρχών της αγοράς και του δημόσιου τομέα, γίνεται εισαγωγή ιδεών και πρακτικών που προσιδιάζουν στις ιδιωτικές επιχειρήσεις (corporate management) και την αγορά σε δη-μόσιους θεσμούς οι οποίες οδηγούν

7Ferrera Maurizio (1995) διακρίνει σε τέσσερα μοντέλα πρόνοιας και κοινωνικής προστασίας στην Ευρώπη. βλ., C. Esping-Andersen (1990) The Three Worlds of Welfare Capitalism Cambridge: Polity Press.8Στην Σουηδία ο μη κερδοσκοπικός τομέας αναπτύσσεται συμπληρωματικά σε σχέση με τις υπηρεσίες οι οποίες προσφέρονται από τους θεσμούς του κράτους πρόνοιας. Το κρά-τος φέρει την υποχρέωση και ευθύνη για την κοινωνική πρόνοια, ενώ ο μη κερδοσκοπικός τομέας αναπτύχθηκε παράλληλα με το κράτος πρόνοιας, παρά σε αντιπαράθεση με το κράτος πρόνοιας. (σελ., 216). Μόνο ένα 7% του μη κερδοσκοπικού τομέα δηλώνει ως "charities" ενώ η έννοια της φιλανθρωπίας έχει συνδεθεί με τον πατερναλισμό των δυνατών, σε σχέση με αβοήθητους και εξαρτημένους των κατώτερων τάξεων. Οι περισσότερες οργανώσεις του τελευταίου αιώνα προτιμούν την οργάνωση στην βάση των δημοφιλών μαζι-κών κοινωνικών κινημάτων (εργατικά κινήματα, ιδεολογικά κινήματα, κινήματα πολιτισμικής ταυτότητας, κινήματα αλληλόδρασης) ή την ετικέτα της προσφοράς ανθρωπιστικής βοήθειας. Οργανώσεις ομπρέλα κυρίως στον τομέα της αγοράς εργασίας συνδέονται με το κοοπερατιβιστικό κίνημα και ενώνουν τις δυνάμεις με άλλες ενώσεις (federations) οι οποίες προέκυψαν από την ενοποίηση μικρότερων οργανώσεων (nykooperation neocooperatives). (T.Lundstroem and F.Wijksstoem "Sweden", J. Kendall and M. Knapp "The United Kingdom" στο Salamon L. M. και Αnheier H.K. Defining the nonprofit sector : a cross -national analysis. Manchester University Press. 1997. 9Salamon L. M. και Αnheier H.K. (1997) σελ., 265.


σε αναδιάρθρωση του τρόπου με τον οποίο προσφέρονται οι δημόσιες υπηρεσίες. Στη συνέχεια η εισαγωγή των ιδιωτικοποιήσεων στους τομείς παροχής υπηρεσιών και των πρα-κτικών του ιδιωτικού τομέα, οδηγεί στην αναδιοργάνωση του δημόσιου τομέα και των υπηρεσιών τις οποίες προσφέρει ο δημόσιος τομέας.

Η προτεραιότητα των αναγκών του καταναλωτή, αλλά και η εγγύη-

ση της ισότητας (citizen, citizenship)

στις παροχές δημοσίων υπηρεσι-

ών παραμένει πηγή αντιφάσεων

στην περίοδο κρίσης του κράτους

πρόνοιας αλλά και του μικτού μο-

ντέλου πρόνοιας. Οι αντιφάσεις οι

οποίες πηγάζουν από την σύνθεση

των αρχών της αγοράς αλλά και της

καθολικότητας της παροχής των δη-

μοσίων υπηρεσιών τις τελευταίες

δεκαετίες είναι ότι η ιδιωτικοποίηση

στους τομείς της διανομής των υπη-

ρεσιών οδηγεί στην πολυδιάσπαση,

κατακερματισμό (fragmentation)

του καθολικού μοντέλου παροχής

και διανομής των δημόσιων υπη-

ρεσιών. Οι αντιφάσεις αυτές εντο-

πίζονται επίσης και σε άλλα επίπεδα

της κοινωνικής ζωής είτε λόγο των

συνθηκών του ανταγωνισμού, της

έντασης της κοινωνικό-οικονομικής

ανισότητας, είτε λόγο της κρίσης του

κράτους στο πλαίσιο της άσκησης

νεο-φιλελεύθερων πολιτικών περιο-

ρισμού του κράτους πρόνοιας.

3. Συνοψίζοντας, ο πλουραλισμός

των συστημάτων και πρακτικών στην

αναδιάρθρωση του κράτους πρόνοι-

ας, προϋποθέτει την κρίση της γενι-

κής (universal) μορφής του κράτους

πρόνοιας ως εγγυητή του καθολικού

δικαιώματος για κοινωνικές υπηρε-

σίες. Η τάση η οποία αναπτύσσεται

και αποκτά ερευνητικό ενδιαφέρον

δίνει έμφαση στον κοινωνικό τομέα

που προσιδιάζει: 1) στα χαρακτηρι-

στικά των επιμέρους κοινωνιών και

2) το κρατικό σύστημα πρόνοιας

των δύο παραδειγμάτων τα οποία

σύντομα παρουσιάζουμε.

Στην περίπτωση της Σουηδίας το

μοντέλο της ανάπτυξης των κοινωνι-

κών επιχειρήσεων προτείνει νέους

τρόπους οργάνωσης και αντιμετώ-

πισης των αναγκών για κοινωνικές

υπηρεσίες. Στην Βρετανία η τάση

ενίσχυσης του κοινωνικού τομέα

συναρτάται με το μοντέλο της ιδιω-

τικοποίησης σε τομείς διανομής των

κοινωνικών υπηρεσιών.

Και στις δύο περιπτώσεις το

κράτος, αν και σε κρίση, είναι ο κύ-

ριος φορέας εγγύησης των δικαιω-

μάτων στις υπηρεσίες κοινωνικής

πρόνοιας. Σε πολλές περιπτώσεις η

ανάπτυξη των νέων μορφών κοινω-

νικών επιχειρήσεων υπερβαίνει τα

όρια του έθνους κράτους. Κυρίως

τις τελευταίες δεκαετίες σειρά πολι-

τικών στον κοινωνικό τομέα ενεργο-

ποιούνται σε ευρωπαϊκό διακρατικό

επίπεδο με τη οικονομική υποστήρι-

ξη της ευρωπαϊκής κοινότητας, του

διεθνούς νομισματικού ταμείου της

διεθνούς τράπεζας και άλλων διε-

θνών οργανισμών. Στην περίπτωση

της Σουηδίας το προτεινόμενο μο-

ντέλο συνδέεται με κοινωνικές αξί-

ες που έχουν σημασία όχι μόνο για

τον μη κερδοσκοπικό τομέα, αλλά

και για τον ιδιωτικό και δημόσιο το-

μέα. Στην περίπτωση της Βρετανίας

η ενίσχυση των θεσμών του τρίτου

τομέα προτείνεται ως το αντίδοτο

στον κατακερματισμό των υπηρεσι-

ών πρόνοιας με την ιδιωτικοποίη-

ση τους. Οι πολιτικές σε τομείς με

κατεξοχήν δημόσιο και κοινωνικό

χαρακτήρα στα δύο μοντέλα που εξε-

τάζονται αντανακλούν τα χαρακτηρι-

στικά δύο διαφορετικών μοντέλων

πρόνοιας, στη φάση αναδιάρθρωσης

των πολιτικών πρόνοιας σε ευρω-

παϊκό επίπεδο. Το "νέο" στην διαδι-

κασία ανανέωσης αφορά τον ρόλο

μορφωμάτων όπως οι κοινωνικές

επιχειρήσεις και ο τρίτος τομέας

τα οποία σε καμία περίπτωση δεν

υποκαθιστούν την ανάγκη κρατικής

πολιτικής πρόνοιας και την διασφά-

λιση των όρων οι οποίοι επιτρέπουν

την πραγμάτωση των δικαιωμάτων

κοινωνικών ομάδων και των επί μέ-

ρους πολιτών.


Η μελέτη του Στέφανου Δημη-τρίου ασχολείται με το βασικό

πρόβλημα της πολιτικής θεωρίας, τη δικαιολόγηση με ορθολογικά κριτήρια μιας δεσμευτικής σχέσης μεταξύ πο-λιτικής και ηθικής. Στο πλαίσιο αυτό και μέσα από μια σειρά μεθοδολογι-κών παραδοχών που αποσκοπούν στην αντιμετώπιση του σχετικισμού, όσον αφορά τις ηθικές και αξιολογι-κές κρίσεις που συνδέονται με την πολιτική και συνεπαγόμενα, στην συνηγορία υπέρ μιας κανονιστικής θεώρησης της πολιτικής, εξετάζονται

μια σειρά από σύγχρονες θεωρήσεις, με κεντρικό άξονα τη δικαιοσύνη στις κοινωνικές σχέσεις. Χαρακτηριστικά, υπό το εν λόγω πρίσμα, διερευνάται η κανονιστική θεωρία του John Rawls, η κοινοτιστική προσέγγιση των Michael Sandel και Alasdair Maclntyre, κα-θώς και η νεοφιλελεύθερη θεώρηση του Robert Nozick. Στη μελέτη του Στέφανου Δημητρίου εγείρονται εν τέλει αξιώσεις για την αντικειμενική και αληθή θεμελίωση των κανο-νιστικών ηθικοπολιτικών κρίσεων και αρχών και συνεπώς την επανα-

σύνδεση της πολιτικής με όρους δι-καιοσύνης.

Στην τρίτη κατά σειρά μελέτη του για την παγκοσμιοποίηση, ο Νί-

κος Κοτζιάς επιχειρεί να ελέγξει την πλούσια θεωρητική του έρευνα στο εμπειρικό πεδίο. Στο πλαίσιο αυτό, εξετάζει τη σχέση ενός εκ των σημα-ντικότερων και παλαιότερων εθνικών κρατών, του Ηνωμένου Βασιλείου, με την παγκοσμιοποίηση.

Η προφανής αυτή επιλογή ερεί-δεται στο γεγονός ότι το Ηνωμένο Βασίλειο βρίσκεται παραδοσιακά στην πρωτοπορία του καπιταλισμού και πρωτοστάτησε πολιτικά και οι-κονομικά στην κυριαρχία του φαινο-

μένου της παγκοσμιοποίησης. Στη μελέτη επιχειρείται η καταγραφή των συνεπειών του φαινομένου της παγκοσμιοποίησης στην πολιτικο-κοινωνική και οικονομική ζωή του Ηνωμένου Βασιλείου, καθώς και η ανάδειξη των επιπτώσεων που έχει αυτή η νέα παγκόσμια πραγματικότη-τα στον εθνικό του αυτοπροσδιορισμό, στη συγκρότηση δηλαδή της εθνικής του ταυτότητας.

Η μελέτη παρακολουθεί μια πλη-θώρα ιστορικών και εμπειρικών στοι-χείων και απαντάει κανονιστικά στα πολλαπλά ερωτήματα που αναδύο-

νται από τη σύγχρονη σχέση εθνικού κράτους και παγκοσμιοποίησης.

ΝίΚοΣ ΚοτζίΑΣ, Πολιτικό Σύστημα και ταυτότητα, Παγκοσμιοποίηση και η περίπτωση του Ηνωμένου Βασιλείου εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα, 2008.

ΣτΕΦΑΝοΣ ΔΗΜΗτΡίου, Ηθική και Πολιτική, Δικαιολόγηση των πεποιθήσεων και πολιτική φιλοσοφία, εκδ. Πόλις, Αθήνα 2008.

Β. ΜΑΓΚλΑΡΑΣ

Β. ΜΑΓΚλΑΡΑΣ

ΒίΒλίοΠΑΡουΣίΑΣΕίΣ

Η παρούσα μελέτη επιχειρεί να ανασυγκροτήσει το σύνολο

του έργου του κλασικού κοινωνιο-λόγου Émile Durkheim. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην επίδραση που άσκησε σε αυτό η διαλεκτική προ-σέγγιση της ηθικής και πολιτικής φιλοσοφίας του Hegel. Εκκινώντας από την διερεύνηση της έννοιας της διαλεκτικής και τη σχέση της με την οργανικότητα του κοινωνικού, η με-λέτη αυτή αναδεικνύει τον αξιολογι-κό πυρήνα της κοινωνιολογίας αλλά και της φιλοσοφικής της δικαιολό-γησης. Η μελέτη εξετάζει την λεπτο-φυή κατασκευή της νεωτερικότητας

ως οργανικής αλληλεγγύης και συ-σχετίζει την έννοια αυτή με τα γραπτά του Durkheim για την επαγγελματι-κή ηθική, την ηθική εκπαίδευση, την αυτοκτονία, τη θρησκεία και τον πραγματισμό. Στην προσπάθεια να αναδειχθεί η εσωτερική σχέση της κοινωνίας με την ηθική, εξετάζονται επίσης και οι φιλοσοφικές επιρροές στο έργο του Durkheim, οι οποίες μας επιτρέπουν να αμφισβητήσου-με την εικόνα που αναπαριστά τον Durkheim ως εκφραστή του θετικι-σμού, του εμπειρισμού, του σχετικι-σμού και του πολιτικού συντηρητι-σμού. Προκειμένου να επιτευχθούν

αυτοί οι στόχοι, η μελέτη ανατρέχει συστηματικά στην εκτενέστατη δευ-τερεύουσα βιβλιογραφία, η οποία αντανακλά τον πλούτο και την επι-καιρότητα της σκέψης του Γάλλου κοινωνιολόγου.

ΣΠυΡοΣ ΓΑΓΓΑΣ, Κοινωνία και Ηθική, ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα, Αθήνα, 2009

ΔΕλτίο τυΠου ίΔΡυΜΑ ΣΑΚΗ ΚΑΡΑΓίΩΡΓΑ


V

Μου άρεσε έτσι, που δεν έψαχνε για την ιδανική εικόναΌταν άκουγε να λένε «Μόνο αυτό που δεν υπάρχειΕίναι τέλειο και καθαρό», κοκκίνιζε από θυμό και γύριζε αλλούΣτις τσέπες του είχε μολύβια, κομμάτια χαρτίΜαζί με κάτι ψίχουλα ψωμιού, τα ατυχήματα μιας ζωήςΧρόνια και χρόνια έφερνε γύρους κάτω από ένα μεγάλο δένδροΈβαζε το χέρι στα μάτια του και σιγομιλούσε με έκπληξηΠόσο ζήλευε εκείνους που σχεδίαζαν ένα δέντρο με μια μόνο γραμμή!Όμως η μεταφορά τού φαινόταν σαν αδιακρισίαΆφηνε τα σύμβολα σε εκείνους που περηφανεύονταν για τη δουλειά τουςΑυτός ήθελε να βρίσκει το όνομα μέσα στο ίδιο το πράγ-μαΌταν γέρασε, μαδούσε την κιτρινισμένη από τον καπνό γενειάδα του«Προτιμώ να χάσω έτσι παρά να κερδίσω όπως αυτοί κερδίζουν»Σαν τον Peter Breughel, τον πατέρα, έπεσε ξαφνικάΠροσπαθώντας να κοιτάξει πίσω ανάμεσα από τα ανοιχτά του πόδια Και το δένδρο στεκόταν ακόμα εκεί, ανέφικτοΓνήσιο, αληθινό μέχρι το τέλος.

VI

Τον κατηγορούσαν γιατί παντρεύτηκε μια γυναίκα και ζούσε με μιαν άλληΔεν έχω χρόνο, απαντούσε εκείνος, για ανοησίες, διαζύ-για και τέτοιαΟ άντρας σηκώνεται το πρωί, μόλις προλαβαίνει λίγες κοφτές πινελιέςΚαι μετά έχει κιόλας νυχτώσει.

Μετάφραση: Αντώνης Μακρυδημήτρης

λοΓοτΕΧΝίΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕίΣ

Η ΜΕτΑΜοΡΦΩΣΗ του ΜΠοΜΠο*

τΣΕΣλΑΦ ΜίλοΣ-ΕΠίΜΕλΕίΑ: ΑΝτΩΝΗΣ ΜΑΚΡυΔΗΜΗτΡΗΣ

*Από τη συλλογή Bobo’s Metamorphosis (1965)Στις εκδόσεις Γαβριηλίδη κυκλοφορεί (2005) μια έκδοση των ποιημάτων του Μίλος από το σύνολο του έργου του σε μετάφραση Αντ. Μακρυδημήτρη. Ο Πολωνός ποιητής τιμήθηκε με το Νομπέλ λογοτεχνίας το 1980, ένα χρόνο μετά τον Οδυσσέα Ελύτη.

ΝΙΚΟΣ ΜΟΥΖΕΛΗΣ: ΟμΟτιμΟς Καθηγητης ΚΟινωνιΟ-λΟγιας ςτΟ London SchooL of EconomicS, ΠρΟεδρΟς της ενωςης ΠΟλιτων για την Παρεμβαςη.

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΒΑΣΙΛΟΠΟΥΛΟΣ: δημΟςιΟγραφΟς, α/ΠρΟεδρΟς της ενωςης ΠΟλιτων για την Παρεμβαςη.

ΓΙΩΡΓΟΣ Χ. ΣΩΤΗΡΕΛΗΣ: Καθηγητης ςυνταγματι-ΚΟυ διΚαιΟυ ςτΟ ΠανεΠιςτημιΟ αθηνων

ΛΕΩΝΙΔΑΣ ΛΟΥΛΟΥΔΗΣ: Καθηγητης ΠεριβαλλΟ-ντιΚης ΠΟλιτιΚης ςτΟ γεωΠΟνιΚΟ ΠανεΠιςτημιΟ της αθηνας Και αντιΠρυτανης ΟιΚΟνΟμιΚΟυ ΠρΟγραμματιςμΟυ Και αναΠτυξης

ΕΦΗ ΜΠΕΚΟΥ: τεως γενιΚη γραμματεας ιςΟτητας-υΠΟψηφια διδαΚτωρ ΠΟλιτιΚης εΠιςτημης

ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΑΝΟΥΛΗ: διΚηγΟρΟς, διδαΚτωρ νΟ-μιΚης ΠανεΠιςτημιΟυ PanthEon aSSaS, PariS ii

ΑΝΘΗ ΠΡΟΒΑΤΑ: διδαΚτωρ εΚΠαιδευτιΚης ΠΟλιτιΚης

ΦΑΙΗ ΦΡΑΓΚΙΣΚΑΤΟΥ: διΟιΚητιΚΟς εΠιςτημΟνας, μΟνιμη υΠαλληλΟς της Περιφερειας αττιΚης

ΑΓΓΕΛΑ ΜΥΛΩΝΑ: ΟιΚΟνΟμΟλΟγΟς, mSc hUman

rESoUrcES, BrYnEL UniVErcitY, διευθυνςη ανθρωΠινΟυ δYναμιΚΟυ ατε Bank

ΛΗΔΑ ΤΣΕΝΕ: εΠιΚΟινωνιΟλΟγΟς

ΣΤΕΛΛΑ ΛΑΔΗ: λεΚτΟρας ΠαντειΟυ ΠανεΠιςτημιΟυ

AΝΑΣΤΑΣΙΑ ΙΩΑΝΝΙΔΟΥ: διδαΚτωρ ΚΟινωνιΟλΟγας

ΒΑΣΙΛΗΣ ΜΑΓΚΛΑΡΑΣ: ΠΟλιτιΚΟς εΠιςτημων, διδας-

Κων ςτΟ τμημα ΟιΚΟνΟμιΚων εΠιςτημων τΟυ ΠανεΠιςτημιΟυ

Πατρων Και ςτΟ εαΠ.

ΑΝΤΩΝΗΣ ΜΑΚΡΥΔΗΜΗΤΡΗΣ: ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ

ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΣΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ

ΜΑΡΩ ΣΑΜΠΑΤΑΚΑΚΗ: διεθνΟλΟγΟς, mSc, md, υΠ. διδαΚτωρ διΟιΚητιΚης εΠιςτημης Παν/μιΟυ αθηνων

οί ΣυΝΕΡΓΑτΕΣ του τΕυΧουΣ


Documents

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΟΛΙΤΩΝ No 15