УЙ ЖАНЫБАРЛАРЫН КАРМОО - edu.nsu.kgedu.nsu.kg/pluginfile.php/690/coursecat/description/Байтөлөев Э...ББК 46 Б - 18 «Фермер» жана «Фермер

Айыл чарба Кесипчилик билим беруу Проектиси

УЙ ЖАНЫБАРЛАРЫНКАРМОО

Байтелеев Э. Алыкеев И.

Август; 2002

◄ h e l v e t a s Kyrgyzstan ►Кыргыз Республикасынын Эмгек жана

Социалдык Коргоо Министрлиги

ББК 46 Б - 18

«Фермер» жана «Фермер айым» кесиптери боюнча оку у куралдары (1 - семестр у ч¥н)

Байтлеев Э сенбек, Алыкеев ИшенбекБ - 18. Уй жаныбарларын кармоо. Экинчи басылма. Б.: 2002. - 139 6.ISBN 9967 - 423 - 36 - 6

Окуу куралы Кыргыз Республикасынын Эмгек жана Социалдык Коргоо Министрлиги менен «Хельветас» Ш вейцардык Эл аралык кызматташуу Ассоциациясынын Айыл чарба Кесипчилик билим беруу Проектисинин алкагында иштелип чыгарылды.

Б 3705020000 - 02 ББК 46

ISBN 9967-423-36-6 Айыл чарба Кесипчилик билим беруу Проектиси

< h e l v e t a s Kyrgyzstan ►Кыргыз Республикасынын Эмгек жана

Социалдык Коргоо Министрлиги

Мазмуну 3

Мазмуну

1. Малды багуу................................................................................5

2. Ту кум куучулук.......................................................................... 9

3. Сапаттык жана сандык езгечелуктер................................. 14

4* Жергиликтуу малдар...............................................................18

5. Багуунун максаттары............................ 23

6. Селекция............................................................... . .................. 26

7. Уруктандыруу.......................................................................... 32

8. Инцухт жана метистештируу................................................38

9. Тукумдоо иштерин уюштуруу ..............................................64

10. Мал кергезмесу.....................................................................48

11. Тоюттандыруу жана малдын тоютка болгонмуктаждыгы.............................................................................. 53

12. Тоют........................................................................................... 63

13. Кунумдук тоют рационун тузуу .........................................70

14. Малды багууну уюштуруу...................................................82

15. Мал инфраструктурам........................................................ 87

16. Мал жаюу техникасы............................................................ 92

17. Малдын журуш - туруш у.....................................................95

18. Малга болгон мамиленин этикасы.....................................101

19. Малдын соолугу................................................................... 108

20. Ылацдардын алдын алуу ................................................. 111

21. Кырсыктардын алдын алуу ................................................115

22. Ылацдаган малды диагноздоо........................ 120

23. Малды дарылоо........................................ 125

24. Малдын ©лум-житими....................... .132

25. Пландоо.................................................................................. 135

Кириш сез

Кирши сез

Уй жаныбарларыи кармоо калкты азык-тулук (эт, сут, жумуртка, бал), фабрикаларды жун-тери менен камсыз кылууга багытталган.

Уй жаныбарлары (жылкы, уй, кой, эчки, took) негизги жана езгече мааниси бар мал чарба тармагын тузет. Малдын туруне жараша ар турдуу мал чарба багыттары бар: жылкы, уй, кой, took чарбалары,

Бул тармактын ар биринен ар турдуу азык- тулуктер , сырьёлор алынат: жылкы чарбасы - унаа катары колдонулат жана эт, сут берет, кой чарбасы - эт, май, жун; уй чарбасы - сут, май, эт; took чарбасы - жумуртка, эт, мамык берет.Уй жаныбарларынан кеп жана сапаттуу продукция алуу (азык- тулук, сырьё) уч негизги шартка байланыштуу: 1) -мал асыл тукумдуу болушу керек; 2) аларды сапаттуу тоют менен тоюттандыруу зарыл; 3) малга ыцгайлуу болгон малканаларды куруу, алардын микроклиматын тузуу;

Ушу л уч шарттын бири ексуп калса, ал малдын азыктуулугуна тузден туз таасирин тийгизет.Жер жузунде жыл еткен сайын калктын саны есууде, ошондуктаи адамга керектуу болгон азык-тулукке болгон муктаждык да есууде. Азык-тулукту кеп ендуруу уй жаньгбарларьшын сапатын, асыл тукумдуулугун жана куиардуулугун жогорулатуу менен жетишилет.

Фермерлердин негизги алдына койгон маселелери, малдын асыл - тукумдук сапатын жогорулатуу, аларга жакшы шарт тузуу, сапаттуу тоюттарды керектуу елчемде даярдоо, ооруларга карата алдын ала эмдее болуп эсептедетАУй жаныбарларыи кармоо" сабагын терецдетип окуунун негизинде фермерлер мал чарбасынан азык ~ тулук ендурууну туура уюштурат.

Селекциянын ыкмаларын пайдалануу малдын баалуу сапаттарын кучтендуруп, кийинки муунга толук еткерууге шарт тузет. Генетика менен селекция малдын дарт-ылацдарга болгон туруктуулутун жогорулатат.

Малдын есуп - енугуусунун мыйзамченемдуулугун, организмдин зат алмашуусунун физиологиясын, биохимиясьтн мал кармоодо эсепке алуу, туура тоюттандыруу малдан кеп жана сапаттуу продукция ендурууыун негизин тузет.

Бул окуу куралы Кыргызстанда фермерлерди даярдооиун санатьш жогорулатууга чоц ебелге тузет деп авторлор чоц умут кылышат.

Авторлор.

Малды багуу 5

Тема 1. Малды багуу

Мугалимге эскертмелер

Ыкмалар:

лекция; суроо-жооп; визуализация ж.б.

Кошумча материалдар:

- лицейдеги мал чарбасы боюнча материалдар- АКвКтун мал чарбасы боюнча буклеттери.- жапайы жана колго уйретулген малдардын суреттвру (жапайы Пржеваль жылкысы - азыркы асыл - ту кум жылкылар, аркарлар - койлор)- “Разведение сельскохозяйственных животных” Н.Т. Дмитриев. Агропромиздат. 1989.

Башка темалар жана предметтер менен байланышы:

- бул теманын мазмуну жергиликтуу малдардын жапайы айбанаттардан сандык жана сапаттык керсеткучтеру боюнча кандайча айырмаланаарын керсетет (3-4-темалар)

6 Малды багуу

1. Малды багуу1.1. Малды колго уйретуу

Максаты:- Окуучу жапайы жаныбарларды колго уйретууге, колго кендурууге эмне себептер туртку болгондугун айтып бере алат.

Жапайы жаныбар Колго уйретуу Уй жаныбар-

ларынын тупку теги

Айы л чарба малдары

Азыркы уй жаныбарларынын тупку теги болуп жапайы жаныбарлар эсептелишет. Байыркы адамдардын тамак менен камсыз болушу жапайы жаныбарларга ад уулоо жана жер жемиштерди чогултуу аркылуу жургузулген.

Кийинки мезгили- уйурлуу жаныбарларды таш короолорго камоо, колдон жем чвп берип багуу (ад уулоодон баш тартуу). Бул мезгил жапайы жаныбарларды колго уйретуунун алгачкы баскычы.

Андан кийинки мезгилде жапайы жаныбарлардын адамга эд керектуулвру адам тузген ш артка кенуп, твлдвп, кунарлуулугу жогорулап - уй жаныбарларына айланган.

Жапайы жаныбарлардын уй жаныбарларына айлануусу миллиондогон жылдарды басып еткен. Квптегвн жапайы жаныбарлардан уй, кой, жылкы, эчки, took, ит , м ы ш ы к , эшек, топ оз - уй ж аны бар л ары болуп калган . А ларды н ичинен продукция бергендери (ит, мышык, эшектен башкалары) -айыл чарба малдары деп аталышат,

Уй ж аны барлары ны н ж апайы ж ан ы барлардан айырмачьглыгы - кепке жашайт азыктуулугу жогору, жундеру сапаттуу, адам тузген шартка бат кенет, телчулдугу жогору.

1.2. Малдыы тупку тегиУй жаныбарларынын адамга керектуу продукция берген

турлеру взунче бир топко белунгвн - айыл чарбасынын бир тармагы болуп калган, Уй жаныбарларынын продукция бербеген турлеру (ит, мышык, эшек) айыл чарба малдарына кирбейт.

Демек баардык уй жаныбарлары жапайы жаныбарлардан келип чыккан. Кепчулук жапайы жаныбарлар азыр жок бол со да, кайсы уй жаныбары кайсы жапайы айбанаттан келип чыкканы толук далилденген.

Малды багуу 7

Койдун тупку теги болуп муфлон, аркар, аргалдар эсептелинишет.

Жылкынын тупку теги - Пржеваль жылкысы болуп эсеителет.

Эчкилер Кавказдагы, Гималайдагы жапайы эчкилерден чыккан. Тооктор Индияда багылган банкив жапайы тоогунан чыккан.

1.3. Уй жаныбарларынын келип чыгышы жана алардын турлерге, топторго белунушу

Баардык жаныбарлар типтерге, класстарга, огряддарга, турлерге белунушет. Сут эмуучулер классы эки туркумге бедунет: ача туяктуулар жана ай туяктуулар. Ача туяктуулар уч туркумчелерге белунет: кепшебестер, кепшеечулер, чор таиаддар. Алар турлерге белунет. Мисалы: топоз, тур, буйвол, жапайы кочкор, жапайы эчки, П рж еваль жылкысы, жапайы эш ек. Бу л ар дан уй ж аны барлары келип чыккан: топоздои - колго уйретулген топоз; турдан - уй; ж апайы кочкордон - муфлон; аркар , аргали - букардан кой; П рж еваль ж ы лкы сы нан - ж ылкы ; жадайы эшектен - эшек.

Уй жаныбарлары Лйыл чарба малы Ж апайы айбанат

Класстар Туркумчв Уруулар Турлвр

Ж апайы тур Ж апайы кочкор

Ж апайы эчки Пржеваль

жапайы жылкысы Ж апайы эшек

Малды багуу

Класс

Туркум

Туркумче

Уруу

Тур

Y йжаныбары

Суроолор:1. Уй жаныбарларыиын кайсыларын айыл чарба малдары

деп атайбыз?2. Уй жаныбарларыиын тупку теги кайсы айбанаттар?3. Уй жаныбарлары кайсы класска таандык?4. Кандай туркумдер бар?5. Уй жаныбарларыиын тупку тетин атап бергиле?

Тапшырмалар:- Жапайы жаныбарлары уй жаныбарларынан змнеси

менен айырмалаиат.- Уй жаныбарлары кайсы керсеткучтеру боюнча туркумдергв, турте белунушун айтып бергиле.

Тукум 9

Тема 2. Тукум


Ыкмалар;

- лекция;- суроо-жооп;- визуализация;- талкуулоо ж.6.


- лицейдеги генетика женундегу китептер- хромосоманын сурету- жапайы жаныбарлардын, уй жаныбарларынын,

алардын телунун суреттеру- кагазга ар кандай схемаларды чийуу (тукум куучулук,

©згергучтук женунде)


■ бул тема 1,3,4-темалар менен тыгыз байланышта болуусу керек;

- жапайы жаныбарларга уй жаныбарларынын негизги окшоштугу жана айырмачылыктары;

- жолго уйретууде кайсы касиеттерин уй жаныбарлары сактап калган, кайсы касиеттер жацы пайда болгонун айтып бериш керек.

10 Тукум куучулук

2. Тукум

Максаттар:Оку у чу:- малдын касиеттери кийинки муунга кандайча еткеруп берилээрин тушундурет;- ген женунде тушунук а лат, анын касиетин атайт.

Жапаиы жатгыбар

К олю уйретуу Yii жаныбардын

тулку теги Лйыл чарба

малдары

2.1. Тукум куучулук, анын маанисиТукум куучулук - жаныбарлардын езуне окшош болгон

кийинки муунду жаратуу касиети.Жаныбарлар езуне окшош муунду жаратуу менен бирге,

езунде гана бар касиетти аларга еткеруп беришет. Мисалы: ак кой жана ак кочкордон ак козу туулат (эч качан кара, курен козу туулбайт), суттуу уйдан жана сут багытындагы породадагы букадан, суттуу музоо туулат.Ушул касиеттердин баардыгы муундан муунга тукум куучулук бирдиги - геи аркылуу берилет.

Гендер жаныбарлардын жыныстык клеткалары - жумуртканын жана эрендиктин ядросундагы хромосомада жайгашкан

{•■V

■4_ М

жумуртка клеткасы эпеиликтег)

Жумуртка - бул ургаачы малдын жыныстык клеткасы, сперматозоид ~ эркек малдын жыныстык клеткасы.Эки жыныстык клетка бириккенде туйулдук пайда болот, гендеги касиеттер - туйулдукке берилет, туйулдуктен - тел пайда болот.

Бардык жаныбарлар жыныстык жол менен кебе йот, ата - энелеринин касиеттери кийинки муунга жыныстык клеткалар аркылуу берилет. Жыныстык клсткалар (эрендик, жумуртка клеткасы) ядродон жана цитоплазмадан турат.

Бул экеенун тукум куучулукта кайсынысы негизги ролду ойиосо, тукумдуулук ядролук же нитоплазмалык болуп экиге белу нет.

Негизинен касиеттердин кийинки муунга еткерулушу ядронун жардамы менен берилет.

Клетканын тузулушу.

Я дродо хром осом алар ж ай гаш к ан ,хромосомаларда гендер жайгашкан.

Ген - тукум куучулуктун бирдиги болуп эсептелет, касиеттер гендерде жайгашкан.

Тукум куучулук 11

2.2. Малдын касиеттеринин муундан муунга втушу

Жаныбарлардын организминде миллиондогон гендер бар. Лр бир ген жаныбарлардын кайсыл бир касиетин алып журет. Мисалы: уйлардын, койлордун, эчкилердин арасында муйуздуу же токол малдар бар. Демек, малдын муйуздуу болушу бир генде сакталып журсе, токол болушу башка генде болот (ушундай эле жундун ак болушу, же кара курен болуш у). Ж ы ны сты к к л еткал ар д а ж айгаш кан хромосомалардагы гендер окшош болсо, алардан атасына же знесине окшош тел алынат.

М алдагы болгон баардык касиеттер хромосомада жайгашкан гендер менен аныкталат,

Кээ бир касиеттердин кийинки муундан байкалбай калышы гендердин абалына жараша болот.

Мисалы: Кара кочкор менен 10 ак койду куудурса, туулган козулардын ену кара болот (I - муундагы (F t)), себеби гендер 2 абалда болушат: доминанттуу, же болбосо устемдук кмдуучу гендер, жана ренессивдуу же болбосо, артка чегинуучу гендер.

Демек, кочкордун кара тусу доминанттуу гендер менен ш^лталган, ал эми койлордун ак тусу рецессивдуу гендер иенен ш артталган , ош ондуктан кара туе басымдуу бомондуктан козулар кара тусте болот.

Рецессивдуу генДоминанттуу

генКасиеттер

ХромосомаларГамета

12 Тукум куучулук

/(tMftOP

, ГА Л/£ ТА

СхемаХромосомалардын муундан муунга втушу. Л - кара тусту алып ж уруучу хромосома (доминанггуу)а - ак тусту алып ж уруучу хромосома (рецессивдуу)Гамета - спермотозоид жана жумуртка F - биринчи муупдагы козулар - тусу кара.

2.3. взгергучтуквзгергучтук деп организмдин кайсы бир сапатын

кийинки муунга вткеруп берууде ал сапаттын езгеруп кетуу касиетин айтабыз,

Мисалы: ак кочкор менен ак койдон сарала, же кара тактары бар козу ту у лущу мумкун; Суттуу тукумдан- суттуулугу аз болгон музоо туулушу мумкун.

взгергучтуктун негизги себеби: жыныстык клеткалар кошу лун, туйулдук пайда болгондо хромосомалар ездерунун болуктеру менен орун алмашат, ошондо гендер да орун алмашат да - езгеруу пайда болот. Гендер ар турдуу касиеттерди алып жургендуктен, гендер орун алмашканда начар гендер дал келин калышы мумкун.

*9

ъ 4 'iL * г "»~iL— » TJ

4 6 — С

Г”с&

J

Кроссинтовер - хромосомалардын орун алмашуусунуисхемасы

т

Тукум куучулук 13

тынетуу

карачан-

т а р(нун>рун>ДУУанда

взгергучтуктун тукум куучулук сыяктуу эле оц таасири бар. Малдын кээ бир касиеттерин ©згертуу жолу менен кептеген жацы породалар чыккан,

взгергучтук касиети тируу организмде болбогондо азыркы уй жаныбарларынын жапайы жаныбарлардан айырмасы болмок эмес.

взгергучтуктун терс таасири - жакшы тукумдагы малдан начар тел туулушу мумкун. Себеби: жогоруда айтылгандай гендердин алмашуусу таасир этет, экитгчиден, жакшы касиети бар тел начар шартта есуп калса (туйулдук кезинде энеси дарттанып калса же муздак малканада чоцойсо) ©згертучтуктун таасири кебейген болот. Мал асыл тукумдуу болсо, жакшы шартта багылса ©згвргучтуктун терс таасири азаят.

Суроолор:1. Тукум куучулук деген эмне?2. Ген деген эмне, ал кайсы жерде жайгашкан?3- Жыныстык клеткалар кайсы л ар?4. Туйулдук деген эмне, ал качан пайда болот ?5. Малдын касиеттери муундан муунга кантип етет?6. Малдын кандай касиеттери бар?7. взгергучтук деген эмне, анын себеби?8. взгергучтуктун терс таасирин кантип азайтууга болот?

Тапшырма:- Малдын кандай касиеттери бар экендигин билип келуу.- YM жаныбарларынын арасынан кайсы касиет (керсет-

куч) кебуреек байкалаарын аныктагыла.- Yfi жаныбарларын (уй-музоо, кой-козу) ата-энеси менен

толук салыштырып айырмачылыгын аныкта.

Сапаттык жана сандык езгечелуктер

Тема 3 .Сапаттык жана сандык езгечелуктер


Ыкмалар:

лекция;- визуализация;- практикалык метод ж.б.

Кошумча материалдар;

- жундун улгулеру (же башка азык тулуктер);- таразалар;- жундуи химиялык сапатынын (же башка азык тулуктун)

составын керсвткен таблица.

Башка темалар жана предметтер мененбайланышы:- бул темадагы камтылган маалыматтар (сандык жана

сапаттык еззгечелуктер) селекциянын негизги керсеткучтеру болуп эсептелет. Селекция темасы менеи тыгыз байланышта.

- кой, эчки, бодо малды багуу предметтеринин 2- темаларына байланышы бар.

Сапаттык жана сандык езгечелуктер 15

Тема 3. Сандык жана сапаттык езгечелуктерМаксаты:- Окуучу уй жаныбарларынын сапаттык жана сандык

езгечелуктерун атаи бере алат

3.1. Сапаттык жана сандык езгечелуктердун м унездемелеру

Уй жаныбарлары негизинен азык-тулук жана сырьё алыш учун багылат. Ошондуктан малдын асылдуулугу негизги сапаттык касиети болуп эсептелет.

Уй жаныбарларынын негизги продукциялары булар: эт, сут, жун, тери, жумуртка жана башкалар.

Ушул продукциялардын ар бири эки езгечелукке ээ: биринчиси - сандык; экинчиси - сапаттык.

Сандык езгечелуктеруне теменкулер кирет: саалган суттун келему (литр, килограмм), союлчу малдын салмагы, бой этинин салмагы (килограмм), бой зтинин узундугу (сантиметр), теринин аянты (см2), анын салмагы (кг), жундун салмагы (кг), жумуртканын саны (даана), жундун узундугу (см).

Сапаттык езгечелуктерге ушул эле продукциялардын теменку керсеткучтеру кирет: суттун майлуулугу жана белоктуулугу (%), эттин морфологиялык составы (булчун эт, соек, тарамыш, май (%), жундун тусу (ак, кара), анын ичкелиги (микрометр), жундун коюулугу.

Продукциялардын сандык жана сапаттык керсеткуч- тврунун ез ара байланышы бар (оц, терс). Мисалы: уйдун сутгуулугу жогору болот, суту суюк болот (майы аз). Уйга сальшггырмалуу, топоздун сутгуулугу аз, бирок суту коюу. Бул эки керсеткучтун терс байланышы.

П родукция Сандык

езгечелуктер Сапаттык

езгечелуктер Суттун

майлуулуту Суттун

белоктуулугу Суттун келем у

Ж ундун ичкелигя Ж ундун узундугу

Сапаттык жана сандык езгечелуктер

Койдун жунунун ичкелиги менен коюулугу од байланышта болот. Жун канча коюу болсо, ошончо ичке болот. Жундун ичкелиги жакшы сапат (уяц жун). Жун канча узун болсо, ошончо жоон болот (кылчык жун). Сандык керсеткучтерду ченеп, елчеп, таразалап аныктайт. Сапаттык керсеткучтерду атайын методдор менен аныктайт,

3.2. Сапаттык жана сандык езгечелуктердун малды багуудагы мааниси

Мурунку темада айтылгаддай уй жаныбарлары сапаттык жана сандык езгечелуктерге ээ. Бул езгечелуктердун уй жаныбарларын кармоодогу мааниси чод. Анткени, фермерлер ушул езгечелуктерду пайдаланып, езунун малынын асыл тукумдук сапатын жогорулатууга мумкундук алат.

Баардык езгечелуктер (сутгуулук, эттуулук, жундуулук) тукум куучулук касиетке ээ. Демек, ушул езгечелуктердун кайсынысын фермер езуне керек десе, ушундай езгечелуктеру бар малды тандап алып асылдандыруу ишин жургузет. Суттуу тукумдагы малдардан суттуулугу жогору тел алынат.

Эгерде суттуу тукумдагы мал менен эт багытындагы мал уруктандырылса алынган тел ортозаар болуп калышы мумкун.

Тукум куучулук касиетинде сапаттык жана сандык езгече.туктердун бири биринен негизги айырмасы темендегудей: сапаттык езгечелуктердун (суттун майлуулугу, эттин сапаты, жундун ичкелиги ж .6.) тукум куугучтук касиеггери жогору, бул керсеткучтер муундан- муунга туруктуу етет (мисалы: суттун майлуулугу энесинен музоосуна толук етет.)

Сандык езгечелуктердун (келему, салмагы, узундугу) тукум куучулук касиети темен. Мисалы: 10000 кг сут берген уйдан ушундай сут беруучу музоо алынары кумен. Анткени сандык езгечелуктер багуу ш артынан кез каранды. О ш ондуктан ф ерм ерлер малды тандоодо сапатты к езгечелуктер менен сандык езгечелуктерду бирдей колдонушу керек.

Мисалы: уйду тандоодо суттун келемуне (сандык езгечелук) жана суттун майлуулугу на (сапаттык езгечелук) чогуу кеду л бурууга ту ура келет.

Койду тандоодо жундун узундугу на (сандык езгечелугу) жана анын ичкелигине (сапаттык езгечелугуне) кецул бурууга тийиш.

г

Сапаттык жана сандык езгечелуктер 17

Суроолор:

1. Сандык езгечелуктерге продукциянын кайсыл керсет- кучтеру кирет?

2. Садаттык езгечелуктерге кайсыл кврсеткучтер кирет?3. Сандык езгечелуктврду кантип акыктаса болот?4. Сандык жана сапаттык езгечелуктердун мал чарбасын-

дагы мааниси кандай?5. Сандык жана сапаттык езгечелуктердун айырмачылык-

тары эмнеде?6. Кайсы езгвчелуктун ту кум куучулук касиети жогору?

Эмне учун?

Тапшырмалар:

- Ак жун менен кара жундун ичкелигин, коюулугун жана узундугун салыштыр- Тартылган сут менен ынак суттун внун, даамын айыр-

мала.- Уйлар кандай езгечелуктерге ээ болушун каалайт элен?

Санап бер.- Койлор кандай езгечелуктерге ээ болушун каалайт элец?

Санап бер.

18 Жергиликтуу малдар

Тема 4. Жергиликтуу малдар.


Ыкмалар:

- лекция;- визуализация ж. б.


- Нарын облусунун шартында естурулген малдар.- малдын, тукумдардын суреттеру.- алардын мунездемелеру.


- бул тема 1-3 темалар менен тыгыз байланышта болуш керек; ' уй жаныбарларынын турлеру, алардын тукумдарга белунушу, алардын сандык жана сапаттык езгенелуктеру

Жергиликтуу малдар 19

Н

к;га>Y

Тема 4. Жергиликтуу малдар

Максаттары:Окуучу:- жергиликтуу малдардын тукумдарын айтып бере алат;- аларга мунездеме берет, кандай касиетке ээ экендигин билет.

4.1.Нарын облусунда естурулген уйдун, койдун ж ана жы лкы ны н тук ум дар ы , аларга м ун ездем ел ер .

Нарын облусу тоолуу аймак болгондуктан, бул жерде жайыттар кап, ошондуктан мал багууга абдан ьщгайлуу, уй жаныбарлары, уйлар, койлор, эчкилер, жылкылар бийик тоолуу жайыттарда жакшы оттошот. Бул жерде илгертен ата-бабабыз багып келе жаткан жергиликтуу мал менен бирге, жады чыгарылган койдун, уйдун, жылкынын породалары бар.

Ала-Too ую- сут-эт багытындагы уй породасы.Too, талаа шартына кенуккен суттуу, эттуу уй. Букасынын салмагы 800-900 кг, инегиники 500-600 кг. Жылына 4000- 5000 кг сут берет. Сутунун майлуулугу 3,8-3,9%. Эти даамдуу. Ноопастары жайытта кунуне 800-1000 гр салмак кошот.

4 .2 .Нарын облусунда естурулуучу койлордун тукуму.

Кыргыз уян жундуу кою-жун эт багытындагы кой породасы. Бул: кой эттуу, тоо шартына жакшы кенуккен, Кочкордун салмагы 75-93 кг, соолугунуку салмагы 45-50кг, жунунун узундугу 7,5-8,5 см. Жуну ак, ичке, уян. Бир кочкордун 8-10 кг, соолугунан 3,8-4,3 кг жун кыркылат .

Ар жуз тубар койдон 120-150 козу алынат.Ар бир кой жай мезгилинде 15-18 кг кошумча салмак

кошот, 53,3-57% накта эт алынат.Тянь -Шань кою - эт-жун багытындагы чала уян жундуу

кой породасы. Бул порода бийик тоолуу катаал шартка кенуккен, чыйрак, чоц, тез жетилуучу, эттуу кой, Кочкорунун салмагы 105-110 кг, соолугунуку 60-65 кг, 4 айлык козусу-30- 33 кг, 7 айлык козунуку 40-45 кг. Ар жуз тубар койдон 110-115 козу алынат. Жуну ак, жибек сымал жалтырак, узун келет. Кочкорунан 8-9 кг, соолугунан 3,6-4, 2 кг жун кыркылат. Жунунун узундугу - кочкорунуку 14-15 см, соолугунуку-12- 13 см, Жуну кыргыз уян жундуу койго салыштырмалуу суюк. Тянь -Ш ань кою кебунче муйузу жок, токол келишет. Тянь —Шань кою Нарын облусунун Ак-Талаа, Тянь - Шань, Ат- Башы райондорунда асыралат.

Кыргыз кою - жыл бою жайытта багууга кенуккен, татаал шарткачыдамдуу,кылчык жундуу жергиликтуу кой. Кыргыз шжшун башы кичине, шыйрагы ичке, куйруктуу, ену кара,6оз туств, телу тез жетилип, бат эттенет. Кыргыз коюнун орточо

Ала-Too ую

Кыргыз уяц жундуу кою

Тянь -Ш ань жарым уяц жундуу кою

20 Жергиликтуу малдар

Кыргыздын жергиликтуу коюнун кочкору

Гиссар тукумундагы кочкор

ТыбытЖ ун

КылчыкК ы л

Суттуулук

салмагы 48-72 кг, кочкорунуку 74-88 кг, соолугунуку 56-68 кг. Жуну аз, кыркымы 2, 2-2,4 кг, кебунче кылчык жунден турат. Соолугу суттуу, бир жылда 150-170л сут саатт алууга болот.

4.3.Нарын облусунун шартында естурулуучу эчкилер.

Кыргыз эчкиси-эт-сут-жун багытындагы жергиликтуу эчки. Бир эчки 4,5-5 айда 100-120 кг сут берет. Жуну кылчык, бир жылда 400-450 г жун кыркылып, 100-110 г тыбыт таралат. Жергиликтуу шартка мыкты кенугуп, жыл бою жайытта багылат.

Кыргыз жундуу эчкилери-кыргыз эчкисин жакшыртуунун натыйжасында келип чыккан. Мындай эчкилерден орточо эсеп менен 1,5-2 кг жун кыркылып алынат, текесинен 5-6 кг салаттуу жун кыркылат. Жуну ак, тармал, узундугу 20-23 см.

Ангор эчкиси -жун-тыбыт багытындагы эчки породасы. Ангор эчкисинин жуну ак, жылтылдак, бирдей. Текесинен 5- 7 кг, эчкисинен 2,2-4 кг жун кыркылат. 65-75% таза жун чыгат, жунунун узундугу 25 см. Ангор эчкисинин жунунен сапаттуу драп, тукаба, килем, турдуу трикотаж жасалат. Бир эчкиден жылына 90-100 кг сут саалат.

Кыргыз эчкиси Ангор эчкси

4.4.Нарын облусунун шартында естурулуучу жылкылар

Кыргыз жаны жылкысы-Кыргызстандын татаал, тоолуу шартына кенуккен, чымыр, келишимдуу тулку бойлуу мингич жылкы.Бээлеринин салмагы 447 кг. Ар жуз тубар бээден 65- 85 кулун алынат. Кулуктуту: 1200м аралыкты 1 мин. 18,7 секунд, 1100 м 1 мин 6 сек., 2400 метрди 2 мин 45 сек. чуркап етет. Бээлеринен саан мезгилинде (5 ай) 2200 кг сут саалат.

Кыргыз жылкысы байыркы жылкынын бири.

Жергидиктуу малдар 21

Ата-бабаларыбыз жылкыны абдан барктап келген. Кыргыз жылкысы Тажикстанда, ©збекстанда, Казакстанда асыралат. Тоолуу жерде жыл бою уйурлещуп багууга кенуккен. вцу кебунче тору же жээрде. Бою жаиыз. Кыргыз жылкысы кеч жетилуучу, багууну анча талап кылбаган мал. Жыл бою жайытта багылаг, кышкы суукка байымдуу, карды тээп оттойт (кээ бир малда мындай касиет жок). Бээлери телчул (100 бээден 80-85 кулун алынат), суттуу (суткасына орточо 13 л сут саалат),Бул жылкыны минет, арабага чегет. Кыргыз жылкысы кыргыз жацы жылкысын чыгарууда пайдаланылгаи.

Кыргыз жацы жылкысы Кыргыз жылкысы

Суроолор:

1-Ала-Тоо ую кайсы багытта естурулет,?2. Буканын салмагы канча?3. Жылына бир уй канча сут берет?4 . Нарын облусуиун шартында кандай койлор естурулет?5. Кыргыз уяц жундуу коюна мунездеме бер.6. Тянь - Шанъ коюна мунездеме бер.7. Кыргыз коюна мунездеме бер.8-Бул породалардын езгечелуктеру жана айырмачылыктарьт.9. Нарын облусунун шартында есгурулуучу эчкилерди атап бер. Алардын езгечелуктеру кайсылар?10. Эчкилердин бири биринен болгон айырмачылыгы эмнеде? И.Кыргыз жацы жьтлкысынын кандай езгечелуктеру бар? 12-Кыргыз жылкысынын кандай езгечелуктеру бар?13. Анын кыргыз жаны жылкысьшан айырмасы эмнеде?


1 .Нарын облусунун шартында. жылкыны кайсы иштерде жоддонобуз ж ана кандай азы к-тулук продукциясыи ажабыз, ал а р д ы атап бер.2_Жылкынын кандай тусу бар экендигин атап бер. 31Жшт)руда аталган эчкилердин да гы кандай айырмалары бар аиеиднгин аныктагыла.4-Уяц жун, чала уяц жун, кылчык жундун айырмасын амгтагыла.

22 Багуунун максаттары

Тема 5. Багуунун максаттары


Ыкмалар:

- лекция;- визуализация;- суроо-жооп ж.б.

Кошумча материалдар:- мал чарбасыныны маанилуулугу боюнча китептер;- ар бир малдын езгечелуктерун, касиеттерин мунездеечу суреттер;- кайсы малды короодо багуу керек, кайсынысын жайытта багу у га; болот;- короодо багуунун кандай артыкчылыктары, кемчиликтери бар

Башка темалар жана предметтер менен байланышы;- 4-тема менен байланыштырып тушундуруу керек. Ар бир

малдын касиеттерине, езгечелуктеруне басым жасоо керек.- кой-эчки багуу, бодо мал кармоо предметтери

г

Багуунун максаттары 23

Тема 5. Багуунун максаттары

Максаттар:Окуучу:- мал уйурун багуу максаттары менен тааныш болушат- малды багууга шарт тузууну уйренушет- багууга малды тандай билишет- малды багууда коюлуучу талаптарды аткара алышат.

5 .1 .К ойл орду багууКойлор - жайытка ылайык жаныбар. Буттары алыска

басууга жендемдуу. Эриндери кыска челту тиштеп жешине ылайык, Ошондуктан алыскы, чебу суюк жайыттарды жакшы пайдаланат.

Койлор-ете пайдалуу жана унемдуу мал. Башка малдан айырмаланып эц кеп продукция берет: жун, эт, сут, тери, кврп© ж.6.

Кой багуучу фермерлерге коюлуучу шарт бул тоюттун жетииггуулугу. Жайында жайлоодо багылат, кышында жылуу койкана керек. Кышында койдун негизги тоюту-жакшы чвп. Фермерлер койду багуудан мурда багытын аныкташы зарыл. Койдун кеп киреше беруучу белугу эт, жун. Демек, эт-жун багытындагы породаларды тандап алышы керек. Кыргызстанда андай 3 порода бар, бирок жун продукциясы боюнча-кыргыз уяц жунунун салаты жогору, каалаган туске боёого болот. Уяц жундун, кара - кылчык жунге салыштырмалуу сапаты жогору.

Койлорду тандоодо, сатып алууда жергиликтуу малга басым жасоо керек. Себеби башка жактан сатылып алынган мал Нарындын катаал шартына кене албай калышы мумкун, ошол ереенден жугуштуу дартты алып келип, жергиликтуу малга жугузушу мумкун,Койду кун жылуу, жер кара мезгилинде жайыттарда багуу талапка ылайык. 0те суук,кар калын кезде короодо кармаш керек. Тоют канчалык аз коросо, чыгаша аз болот. Жыл сайын алынган продукциянын келемун жана сапатын атайын дептерге жазып туру у керек.

Жайлоодо

24 Багуунун максаттары

Сут багытындагы у й Эт багытындагы уй Уйканада кармоо

Ж айлоодо кармоо Киреше Чыгаша

5.2.Уйларды багууУй чарбачылыгы - сут, эт жана тери сырьёсунун эн бай

булаты. Дуйне жузунде уйдун саны абдан кеп. Уйлар да жайыттарды, дан есумдуктерун жакшы пайдаланат.

Уйлардын башка малдан айырмачылыгы - суттуулугу. Бир уйдан бир жылдын ичинде 4000-5000 кг сут алууга болот. Суткасыка10-20 кг сут берет. Бордоп семиртилген ноопаздар 800-900 кг салмакка жетет, алардан 60-70% накта эт алынат.

Уйлардын башка уй жаныбарларынан айырмачылыгы сут багытындагы уйларды короодо же жакын жердеги жайыттарда багуу керек, себеби аларды кунуне эки же уч жолу саап туруу керек; эт багытындагы уйларды уйканада бордоо керек же алыскы жайлоодо багуу керек,

Башка жаныбарлардан айырмаланып уй продукцияны кунуге берип турат, демек кирешени кунуге берет.

в зу н у н уйлары н ын асыл тукум дук сапаты н жакшыртууга умтулган фермер кунуге канча тоют сарптал- гандыгын, канча сут саалып алгандыгын эске алып туруусу керек. Себеби кеп тоют коротуи, аз продукция алуу экономикалык жактан туура болбойт. Алган продукция чыгашаны актабайт.

Нарын жергесинде уй багууну кездегеи фермерлер эки жагдайды эсте тутуусу керек. Биринчиси кайсы продукцияны ендуруу кебуреек киреше берет: эт ендуруубу же сут ендуруубу? Сут ендуруу уй-булесу учунбу же сатуугабы? Эгерде уй-булесу учун болсо бир же эки саан уй жетиштуу. Сатуу учун болсо :

вндурулген сутту сатып алуучулар кеппу?Базарда башка сут сатуучулар барбы?

- Тоют кеп саан уйду кармоо учун жетиштуубу?

Эгерде жакыи аралыкта калкы кеп айылдар (райондун борбору) же шаар болсо сут ендуруу кирешелуу болот. Мындай болбогон шаргга эт багытындагы уйларды тандап алып алыскы жайыттарга алып барып семиртип, ал эми кузунде сатыкка чыгарса болот.

г

Багуунун максаттары 25

З.З.Жылкыларды багууЖ ылкы чарбасы - мал чарбачылыктын кеп кырдуу

тармагы. Унаа катары жана азык беруучу мал катары естуребуз.

Нарын облусунун шартында жылкыны 3 ыкманы колдонуп асыроого болот: колдо, жайытта жана коддо- жайытта. Асыл тукум жылкылардын ар бирин езунче атканада асырайт. Бээлер, тай-кунандар бир уйурге жыйналып (20 башка чейин), жайында жайыгтарга айдалып кузге чейин багылат. Кузунде, кышында айылга жакын жайыттарга айдап, кар кальщ тушкен мезгилде ат короолорго айдап келип колдон жем-чеп берилет. Жылкыны уйуру менен жыл бою жайытта багуу эн жецил, арзан ыкма.

Бул ыкма негизинен кымыз жана эт ендуруу учун багылган жылкыларга ылайык.

Колдо багуу: кебунче асыл тукумдук, кулук жана унаа катары пайдаланылуучу жылкылар багылат.

Жылкыларды тоюттандыруу учун чеп-саман, жайыттын чебун, дан эгиндерин колдонсо болот.

УйурКуч- унаа

Колдо багуу Жайытта

багууАсы л тукумдук

мал Унаа

Ат спорту Жайыттагы жылкылар

Суроолор:1- Коядорду багуунун максаттары кайсылар?2. Кун жылуу мезгилде койлорду кандай багуу керек?

Ш. Ужларды багуунун негизги максаты кайсы?4 . Уйлар кандай багытта естурулет, аны ШЯШП аныктаса болот?

|3Si* Жылкылар кандай багытта естурулет?ены кандай асырап багуу керек?

Тапшырмал ар:облусунда жылкылар кайсы багытта кеп естурулеерун

е.лш лда t тонна эт ендурсе канча киреше алууга болот?

сут ендурсе канча киреше алууга болот? Базардагы Аааларды колдонуп эсептеп чыккыла.

облусунун шартында койдун кайсыл лродукциясы Дадда турат. Кайсы иродукциясын уй шартында кеп

Селекция

Тема 6. Селекция


Ыкмалар:

- лекция;- визуализация;- суроо-жооп ж.6,

Кошумча материалдар:1. Лицейдеги малды асылдандыруу женундегу китептер (Генетика. Е.К.Меркурьева. Москва. Агропромиздат. 1991).2. Селекциялардын ыкмаларын чагылдырган суреттер3. Тандоонун жолдорун кергезуучу схемалар4. Тандап катнаштыруунун жолун керсеткен суреттер5. Сандык жана сапаттык керсеткучтердун таблицасьг6. Селекциянын негизги схемасы (картасы)7. В.Ф.Красота. В.Т.Лобанов. Разведение сельхозживотных. М.,1976.


- бул тема 3-тема менен тыгыз байланышта. Сабакты етуунун алдында сандык жана сапаттык езгечелуктерду кайталоо керек. Алар селекциянын негизги керсеткучтеру болуп саналат. Ушу л керсеткучтердун жардамы менен тандоо жургузулет.

Селекция

Тема 6. Селекция

Максаттар:Окуучу:- селекциянын маанисин тушунуп, практикада колдоно алат- селекцияны н негизги ы км алары н билет, аларды н айырмаларын ажырата билет- селекциянын схемасын, планын тузууну билет

6.1. Селекциянын маанисиСелекция - тандоо менен тандап катнаштыруунун

негизинде малдын асыл-тукумдук касиетин жакшыртуу.Мал чарбасындагы асылдандыруу ишинин негизин

селекция тузет. Селекциянын негизин малды тандоо жана тандалган малдын эркеги менен ургаачысын катнаштырын, тел алуу тузет. Фермер малдын кайсы турун асырабасын, анын кездеген максаты болушу керек: суттуу уйларды багып сутендуруу, жундуу койлорду багып жун ендуруу ж.б. Ошол максатка ылайык сандык жана сапаттык керсеткучтерун аныктоо керек.

Баккан малдын арасынан ж ак ты касиеттерге ээ, фермердин талабына, максатына ылайык келген малды тандай алат. Алар эркек, ургаачы, жаш мал болушу мумкун. Танд алган эркек малдын уругу менен ургаачы мал уруктандырылат, тел алынат. Альшган телдер ата-энесинин касиеттери канчалык децгээлде дал келет ошону текшеруу максатында (суттуулугу, жундуулугу, алардын сапаты) жургузулет. Тел коюлган талапка жооп берсе андан ары асыралат, тескерисинче чыккан уггурда тел жараксыздыкка татары лат.

Катнаштыруу Тел алуу

£.Селекциянын ыкмалары Селекция бири бири менен байланышта болгон эки

турат; тандоо жана тандалган малды катнаштыруу. Щ‘<- Тандоо -- бул адамга керектуу болгон, анын талабын

щырган ыкма.Катнаштыруу - бул тандалын альшган малдын арасынан

жуптарды тузуу жана алардан езу каалагандай

28 Селекция

Тандоо жана катнаштыруу бири бирин толуктап туруучу, тыгыз байланыш кан малдын асыл тукумдук сапатын жогорулатуучу процесс. Бул эки ыкманын негизинде кийинки эки муунда фермерге керектуу касисттерди (суттуулугу, майлуулуугу) бекемдейт, жады, мурда байкалбаган жацы касиеттер пайда болот.

Мис., Кара-Кв л коюнун кврпвлеру бир канча туств (ак, кы зы л, сары , курец , кегуш ) болот. Ушунун баары селекциянын негизинде жетишилген.

Селекция иштеринин бардыгы тукум куучулукка негизделген. Тукум куучулуктун маалыматтарын сактоо (клеткалардагы хромосомаларда сакталат), аларды квбейтуу, жана бир муундан экинчи муунга беруу (жыныстык клеткалар же гаметалар аркылуу) клеткалардын ядросундагы нуклеин кислоталарынын составынын структурасына кез каранды.

Нуклеин кислоталары эки турдуу болот, ДНК - же дезоксирибонуклеин жана РНК - же рибонуклеин кислоталары.

Бул кислоталардын молекуласынын составына темендегудвй химиялык кошундулар кирет.

A) углеводдор (дезоксирибоза, рибоза)Б) фосфор кислотасынын калдыгыB) азоттук негиздер:

Аденин (А)Гуанин (Г)Тимин (Т) ДНКЦитозин (Ц)

Аденин (А)Гуанин (Г) РНКУрацил (У)Цитозин (Ц)

Маалыматтардын муундан муунга берилиши ДНКнын эки эсе кобейуужендемдуулугуне байланыштуу, РНК - эки эсе кебейе алат.

Селекция 29

Катнаштыруунун схемасы

6.3.Тандоо, тандоонун жолдору.Тандоо женундегу окууну Ч.Дарвин иштеп чыккан.

Тиру у организмдердин жацы формаларынын иайда болуусу, алардын езгеруусу жана ©ркундеесу табигый жана жасалма тандоо аркылуу жургузулет.

Табигый тандоо - жапайы айбанаттардын айлана- чвйренун катаал-шарттарына кенуп, кучтуулерунен аман калышы (алсыз жаныбарлар кучтуулерунв жем болот) Жасалма танлоону адам жургузет.

Адам тукумдук учун езунун талабына ылайык келген жадды тандап, аны сактайт. Начар малдарды тукумдук учун жалтырбайт. Тандоо кайсы багытта жургузулсе, малдын вагеруусу да ошол багытта журет.

Тандоонун белгилери. керсеткучтеру. Уй жаныбарлары Зф турдуу чарбалык пайдалуу бёлгилерге, кврсеткучтерге

к Мисалы: с,ут, сут-эт багытындагы уйлардын тандоо Ашгилери: саалган суттун келему, анын майлуулугу жана рйвмпуулугу, тируулвй салмагы, тулку-боюнун чымырдыгы

жун, жун-эт багытындагы койлордун керсеткучтеру: туру, жундун ичкелиги, кыркылган жундун салмагы,

'лей салмагы, семиздиги, этинин сапаты менен аныкталат.

Табигый тандоо Жасалма тандоо

Тандоонун белгилери Чарбалык пайдалуу белгилери

30 Селекция

Тандоонун схемасыБелгилер Тандоо Катнаштыруу Телу

6.4.Тандап катнаштыруу, анын турлеру.Тандап катнаштыруу-тандалган малдардын арасындагы

эркек мал менен ургаачысьшуруктандыруу, куудуруу. Тандап катнаштыруу фермер кездеген касиеттери бар жацы муундагы телду алууга багытталган,

Формасы боюнча тандап катнаштыруу экиге белушт: жекече жана топтук.

Жекече тандап катнаштыруу-бир ендуртуч бука менен бир уйду куудуруу.

Топтук тандап катнаштыруу-ургаачы малдын бир тобуна бир же эки ендуртуч бекитилет.

Фермер ушу л эки форманын кайсынысын тандап алса да, анын максаты алардан мыкты тел алуу болуп эсептелет.

Тандап катнаштыруунун схемасы

Жекече тандап катнаштыруу асыл тукум жылкы чарбасында, уй чарбасында колдонулат. Топтук тандап катнаштыруу кой чарбасында колдонулат, бир короо койго бир нече кочкор.

Селекциянынпланы

Баданынструктурасы

ТоютТелду багуу

6.5.Селекциянын схемасы.Селекциянын планын тузуу эки белуктен турат:

биринчиси, мал багыльш жаткан фермердик чарбанын шарты, малдын асыл-тукумдук сапатьт. Экинчи белугу -малдын кайсыл сапаттарын жакшыртуу керектиги аныкталат (суттуулугу, суттун май лу у лугу, койдун жундуулугу). Ушу л касиеттерге жетишуу учун малдын саны жана баданын структурасы жашына жана жынысына жараша белунушу, аларды квбейтуу, тоют менен камсыз кылуу телду багуу га шарт тузуу, алынган телден эц жакшыларын тандоо, тандап катнаштыруу.

Селекция 31

______ у______Эц мыктыларын

тандоо

Суроолор:1. Селекциянын мааниси эмнеде?2. Селекциянын негизин эмнелер тузет?3. Тандоону кандай тушунесуц?4. Катнаштыруу деп эмнени айтабыз?5. Тандоонун жана катнаштыруунун байланышы кандай?6. Тандоонун жолдору кандай?7. Тандоонун белгилери деп эмнени айтабыз жана алар кайсылар?в.Тандап катнаштыруунун селекциядагы маанисин айтып бер.Э.Тандап катнаштыруунун кандай формалары бар?

Тапшырмалар:- Тандап катнаштыруунун схемасын тушундуруп бер.- Тандоонун схемасын тушундуруп бер.- Короодогу малдын негизги касиеттерин.сатгдык жана сапаттык езгечелуктерун аныкта.- Селекциянын схемасын тушундуруп бер.- Койдун жунун жакшыртуу учун кандай сандык жана сапаттык езгвчолуктерду колдонсо болот,аныкта.

\ II белук

w

32 Уруктандыруу

Тема 7. Уруктандыруу.


Ыкмалар:

- лекция;- визуализация;- суроо - жооп ж .6.


- лицейдеги малды уруктанды руу боюнча окуу куралдары.Г.В.Паршутин.Искусственное осеменение сельскохозяйственных животных. Москва “Колос” 1976г.- уруктандыруунун жолдорун сурвттеген фотографиялар.- ургаачы жана эркек малдардын суреттвру.

Башка темалар жана предметтер менен байланышы:- бул сабак кой,эчки,бодо малды кармоо сабактары менен байланыштуу.- ошондой эле дарттын алдын алуу темасына да тиешелуу.

Уруктандыруу 33

Тема 7. Уруктандыруу.

Максаттары:Окуучу:- ийгиликтуу уруктандырууга таасир тийгизуучу факторлор менен таанышат, аларды айтып бере алат.* уруктандыруунун табигый жана жасалма жолдорунун езгечелуктерун билет.- малды уруктандыруу мезгилин билет, кууге келгсн малды аныктай алат.

7.1 .Ийгиликтуу уруктандырууга таасир тийгизуучу факторлор.

Бардык тируу жаныбарлар толдеенун негизинде езунун турун дайыма сактап келет.

Телдее - бул биологиялык процесс. Малдар жыныстык катнашуу аркылуу кебейет. Жыныстык катнашууга эки мал катышат: бири ургаачы, экинчиси-эркек. Экеенун жыныстык клеткалары бар: ургаачысыныкы-жумуртка клеткасы, эрк еги н и ки - эрендиктер.

Жумуртка безинен жумуртка клеткасы белунуп чыгат, ендургуч менен куудурулган да эрендиктин бирбв жумуртканы уруктандырып-жатында кумен (зигота) пайда болот, мал бооз абалга етет.

Жумуртка клеткасы уруктандырылбай калса мал кысыр калат.

Жумуртка клеткасы.

Эрендиктер

Уруктандырууга таасир тийгизуучу факторлор:

Факторлор

Малдын туру

Жаагы Ж ыл /

Салмагы/ к г / Ж ыл мезгили

У руктандыруу убактысы

(саат)

Бээ3-4

300-350 Ж аз ын даКууге келгенден 16-18 сааттан

Уй 1,5-2 350-370 Ж ы л боюкийин.Кууге келгенден

Соолук 1- 1,5 40-45 кузундв

6-10сааттан кийинКуунун аягында________ ........................

Бардык уруктандырылган малдар сапаттуу тоют менен тоюттандырылышы керек, взгече бооз мезгилинин 2- жарымында.


Табигый куудуруу Жасалма жол менен

уруктандыруу Артык чылыгы

Кемчилиги

7.2. Уруктандыруунун гигиенасы.Ургаачы малдардын жыныстык органдары ар турлуу

дарт менен кеп дарттанат, натыйжада мал тукумсуз калышы мумкун. Ошондуктан санитардык-гигиенадык талаптарды сактоо абдан маанилуу.

Жугуштуу дарттардан сак болуу учун баардык малдарды эмде© керек жана жылына бир жолу текшеруу керек. Уруктандыруу таза жерде жургузулушу керек.

Жасалма жол менеи уруктандыруу ну колдонгон жерде атайын халат болуш керек жана колдонгон аспаптар таза болуш керек. Колдонгон аспаптарды сода менен жууш керек же кайнатыш керек. Адистер колдорун 70%тик спирт менен жууш керек.

К айнатууга ш арты жок ж ерлерде (ж ай лоод о) колдонулган аспаптарды 96%туу спирт менен суртууге болот.

У руктанды рууга каты ш кан ендургуч м алдар уруктандыруунун алдында ветеринардык текшеруу ден етушу керек.

Анткени бир ендургуч бир эле убакыттын ичинде (бир суткада, бир жумада) кеп ургаачы малды уруктандырышы мумкун. Эгерде ал кандайдыр бир жугуштуу дартка чалдыккан болсо, уруктандырылган баардык мал дартка чалдыгат.

7.3. Уруктандыруунун жолдору.А зыркы мезгилде мал чарбасы нда малды

уруктандыруунун эки жолу пайда болду: табигый куудуруу жана жасалма жол менен уруктандыруу.

Табигый куудуруу - кебунче малы кеп эмес болгон фермаларда колдонууга болот. Мындай шартта бир бадага бир же эки бука бекитилет, алар уругунун жана телунун сапаты боюнча текшерилген болуш керек. Бул букалар бадада уйлар, кунаажьшдар менен чогуу журун кууге келгендерин уруктандырат. Кой фермасында да ушундай эле ыкманы колдонууга болот.

Табигый куудуруунун негизги артыкчылыгы- атайын уруктандыруу пункттарын куруунун кереги жок жана атайын адистерди чакырууга муктаждык жок.

Уруктандыруу 35

Бул ыкманын кемчилиги - телдетуу мезгилин кеземелг© алууга еге татаал болот.

Жасалма жол менен уруктандыруу мал чарбасынын селекциясын женилдетет жана баданы (оторду) генетикалык жактан жакшыртууну ылдамдатат, ендургуч малдарды туура жана рационалдуу пайдаланат. Бул ыкманы кеп мал топтолгон чоц чарбаларда колдонсо болот.Жасалма жол менен бир мыкты ендургучтентен бир жылда миццеген тукум алууга болот. Ал эми табигый куудуруу менен болгону беш-он тукум алынат. Экинчиден, чарбада букаларды кармоонун каж ети ж ок болот, уруктарды атайы н станциялардан сатып алат.

Ж асалма жол менен уруктандыруунун кемчилиги: ж айлоолордо уруктанды руу пункттары н куруу , уруктандырууну уюштуруу ( жайылган малдын арасынан кууге келгенин кармоо керек, аны пунктка жетелеп келуу керек) ете эле татаал.

Жасалма жол менен уруктандыруунун артыкчылыгы жыныстык органдар аркылуу жугуучу дарттардын алдын алат (бруцеллез, кургак учук, вибриоз, трихомоноз).

О ш ондуктан, ф ермерлик чарбаларды н жацыдан жалыптанып келе жаткандыгына байланыштуу Нарын облусунун шартында табигый куудуруу талапка ылайык. Сапаттуу тел алуу учун ендургуч малдар сапаттуу болуш керек.

Жыныстык жетилуу Чарбалык жетилуу

7.4. Малдын кууге келген мезгилин аныктоо.Жацы туулган малдардын жыныстык органдары начар

енуккен болот. Койлордун, уйлардын кебейуу органдары 5-8 айында ез функцияларын аткара башташат. Жылкылар 15- 18 айында. Бул мезгил жыныстык жактан жетилуу деп аталат.Жыныстык жактан жетилген малды уруктандырууга болбойт, шшсени алардын организми жаш, есуусу абдан жогору. Эгерде

*ай жаш мезгилинде уруктандырылып, бооз болуп калса,;инин андан ары есуусу токтойт, алар майда болул калат,

гай малдан начар тел алынат,Ошондуктан малдын чарбалык жактан жетилуу мезгилин

керек. Бул мезгилде ургаачы малдар есуусун токтотуп, ттуу тел берууге даяр болушат. Кунаажындарды 16-20

га, токтуларды 12-18 айында, байталдарды 3-4 жашында шдыруу сунуш кылынат.

Уй жаныбарларынын жыныстык жана чарбалык жетилуу мезгилдери.

ьш туру Жыныстык жети- Чарбалык жешлуу Малды пайдалануулуу мезгили мезгили меенету5-8 ай 16-20 ай 13-16 жыл15-18 ай 3-4жаш 10-12 жыл5-8 ай 12-18 ай 6-9 жыл


Ургаачы малдардыи кууге келиши. жыиыстык гормондордун канча кошулушунун натыйжасында пайда болот, ургаачы малдын тел берууге даярдыгын белгилейт.

Кууге келуу малдын тынчсыздануусун, ендургучтерду жакындатуусун, аны менен кошулууга умгулуусун, жыныстык органдарынан суюктук белунушун, ысышын пайда кылат.

Кууге келуу бадада ендургуч бар болсо даана байкалат, езгече эртец менен жана кечинде, салкын мезгилде жакшы байкалат. Жайдын ысыгында кууге келуу начар байкалат же такыр эле токтоп калат.

Уйлардын кууге келиши 12-18 саатка чейин уланат, койлордуку 20-30 саат, жылкылардыкы 2-10 кун. Кууге келген малдарды бададан епдургучтердун жардамы менен табууга болот. М исалы , кой чарбасы нда белдик байланган кочкорлордун жардамы менен кууге келген соолук койлорду табууга болот. Уруктандыруудан кийин мал кайра кууге келбесе, ал боозуган болуп эсептелет.

Суроолор:

1. Уруктандыруу деген эмне?2. Уруктандыруу га кандай фактор лор таасир этет?3. Уруктандыруу да гигиенанын мааниси?4. Аспаптарды дезинфекциялоонун жолдору?5. Уруктапдыруунун жолун айтып бер?6. Алардын артыкчылыктары жана кемчиликтери кайсылар?7. Уруктандыруу ну н табигый жолун тандоо эмне себепке байланыштуу?8. Жыныстык жетилуу деген эмне, ал кайсы убакытта пайда болот?9. Чарбалык жетилуу деген эмне?10. Кууге келуу деген эмне, аны кантип аныктоого болот?11. Кууге келуу канча убакытка созулат?

Тема

Муга

Ыкм

- лекц- визу- суро<- салы

Конл

- В. живс- Н. живот- лице женун- И Н Ц }

алардг

Банибайл

- бул байлав муунг

I


- Бададагы, отордогу малдарга байкоо жургузуп, кууге келген малдарды аныктагыла.- ©ндургуч малдарды кайсы салаты боюнча тандоо керектигин аныктагыла.- Идиш-аяктарды дезинфекциялоонун кандай турлеру бар?- Тиешелуу адабияттардан жыныстык клеткаларды п / жумуртка, эрендиктин касиеттерин окуп, жазып кел.

Инцухт жана метистештируу 37

Тема 8. Инцухт жана метизация


Ыкмалар:

* лекция ;- визуализация.;- суроо - жооп;- салыштыруу ж.б.

Кощумча материалдар:

- В. Ф. Красота. «Разведение сельскохозяйственных животных». М. Агропромизрат. 1983- Н.А. Кравченко. «Разведение сельскохозяйственных животных». Москва “Колос” 1973г.- лицейдеги мал чарбачылыкты енуктуруунун ыкмалары женуиде китептер,- инцухт жана метистештируунун принциптик схема лары, адардын биологиялык езгечелуктеру.


- бул теманын «Селекция», «Тукум куучулук» темасына байланышы бар. Сандык жана салаттык белгилердин кийинки муунга етуусу темасы.

4i;i

38 Инцухт жана метистештируу

Тема 8. Инцухт жана метизстештируу*

Максаты:Окуучу:- ИН ЦУХтун биологиялык маанисин тушунет, анын пайдалуулугун аныкгайт, практикада колдоно алат.- метиздештируунун мааниси, анын артыкчылыгын жана кемчилнктерин билет, ез чарбасында колдоно алат.

8.1. Инцухт, анын биологиялык маанисиИНЦУХТ- немец тилинеи чыккан сез, зоотехнияда

колдонгон Инбридинг деген тушунук.Инбридинг - туугандыгы жагынан жакын малдарды бири-

бири менен катнаштыруу, (туугандык катнаштыруу).Инбридингдин биологиялык мааниси, эн мыкты баалуу

жаныбарлардын касиеттерин кийинки муунга толук еткеруу жана бекемдее. Эгерде катнаштырыльш жаткан эки мал бири- бири менен окшош эле болбостон, туугандыгы да жакын болсо, кийинки муунда гендеринин окшоштугу жогорулайт, ген алып журген касиеттер кебейвт жана бекемдейг.

Алынган тел атасынан бир хромосома алса, энесинен бир хромосома алса, атасы-энеси жакын тууган болсо, ал хромосомалардын окшоштугу жогорулайт. (2-теманы кара)

JJ; JJ) -*• РКШШ гендер sfS —* рм гс ггндер

Инбридинг-ата-теги менен кийинки муундагы тукумунун генетикалык окшоштугун жогорулатат.

РШ&Ш ГТНДВРДНН Г&&$ИУШУРУН С х е м А С И

Инцухт (инбридинги)

Туугандык катнаштыруу

Гендин окшоштугу Инбреддик депрессия

Инбридингдин (Инцухт) он таасири менен катар, анын терс таасири да бар.Анын терс таасирин инбреддик депрессия деп атайт.

Инбридингке катышкан малдардын туугандыгы ете эле жакын болсо, инбреддик депрессия кебурвек пайда болушу мумкун. Инбреддик депрессиянын кецири тараган турлеру:1. Твлунун азайышы, же такыр эле тукумсуз калышы: 2. влумдун квбейушу: 3 .Кунардуулугунун темендошу: 4, Свектун ичкериши: 5. Дене-тузулушунде кемчилиги бар телдун туулушу.

Инбреддик депрессиянын негизги себеби -окшош гендердин арасында начар касиеттуу гендердин бири-бирине дал келип калышы.


8.2.Инцухтун пайдалуулугу жана кемчиликтери.

Иицухтун-(инбридинг) негизги мал чарбасына тийгизген жайдасы бир топтогу малдардын окшоштугу жогорулап (суттуулугу, жундуулугу, сьгрткы келбети боюнча) ошол топтогу малдар бир калыпта,- бир ецчей, бир касиетке ээ бол гон малдын тобун тузет (порода, линия, буле).

Бул топтун езгечелугу, мурда ажырап кетуучу касиеттер эми ажырабайт, ошол тукумда беки лет да, кийинки муунга туздвн-туз еткерулуп бери лет.

Иицухтун жардамы менен телдун генотибиндеги башка ата-бабаларынын начар касиеттерин сурууп чыгарышат, ошонун эсебинен малдардын окшоштугу жогорулайт .

Инцухту ете кылдаттык менен колдонуу керек, себеби жаныбарлардын бардыгы эле инцухтка ылайык келбейт. Инцухттан жылкы менен чочколор кебуреек жабыркайт . Кой менен уйлар жылкы менен чочколорго салыштырмалуу мнцухттан азыраак жабыркайт. Метистер таза тукумдагы малдарга салыштырмалуу азыраак жабыркайт

Инцухтка катышкан малдын сапаты эц жогору болгондо гана аны колдонуу керек. Эд мыкты деген малдын бир жеринде кемчилиги 6олсо,анда алынган тел начар болот.

8.3. Метистештируу* анын мааниси.Метистештируу, же гибриддештируу (инбридингке карама-

каршы болот) -Эки башка турдегу малдарды катнаштыруу болуп эсептелет.

Мал чарбасында колго уйретулген жылкы жапайы жылкы, кулан, зебра, эшек менен катнаштырылат: кой лор - муфлондор менен катнаштырылат.

Метистештирууде негизги максат, кийинки муунда касиеттердин турун кебейтуу.

Метистерден алынган тел ата-энесине салыштырмалуу ете чьшрак, тыц, кунардуулугу жогору болот.Метистештируу, Гибриддештируу. Метис (гибрид),

Метистештируудегу эн татаал маселелер булар: -Метистерди уруктандыруу ете татаал .-Метистер тукумсуз болушу мумкун (эркеги же ургаачысы) -метистер начар, жашоого жендемсуз болушу мумкун.

Генотип М алдын тобу

Инцухтан жабркоо

И РИ Д г

X

Инцухт жана метистештируу

Зоотехнияда 20 - кылымда генетика илиминин енугупгунун натыйжасында метистештируу эки башка мааниге ээ болду. Себеби, дуйнежузунде иородаларды чыгаруу метистештируунуя иегизинде да ишке ашырса болот жана ошондой эле бир канча породаларды катнаштыруунун иегизинде жацы породаларды чыгаруу га же алардын сапатын жогорулатууга болот.

Ошондуктан, тур аралык катнаштыруу (метистештируу, аргындаштыруу) жана порода аралык катнаштыруу (тукум аралык катнаштыруу) бир эле максатты кездегену менен катышкан малдар эки башка болгондуктан метистештирууну тукум аралык катнаштыруудан белуп кароо керек.

Метистешууге катышкан малдан алынган телдун терс касиеттери жогруда айтылды, ушул терс касиеттер тукум аралык катнаштырууда байкалбайт.

Азыркы мезгилде зоотехния илиминде тукум аралык катнаштыруу кеп колдонулат жана анын иегизинде кептеген дуйно жузунде белгилуу породалар чыгарылган.

Тукум аралык катнаштыруунун теменку ыкмалары бар;1) Таза естуруу (бир тукумдагы малдарды естуруу)2) Тукум аралык катнаштыруу:а) асыддандырууб) жадыртуув) кан жацыртууг) кезек-кезеги мененд) енер-жайлык

J J

О х

Т А З А & C 7 Y P Y Y 0 Y H C X ^ A f A C ^ f

J В

X г

сX

Ж А Н Н Т У К У М

г 4 С£г//1А А Н А К /Р У У Н У Н с х е МА с н

Индухт жана метистештируу

3 Ж 4 Н,И Р Т * У Н У Н с х е / И А с t>!

4. Жадыртуунун схемасы

Г/X —

5. Кезек кезеги менен жакшыртуунун схемасы,

Э ( эттуу) М(МАИАУУ^

------X —

F

Я

з щ

Я Ш\ шшЧ Иу

(3 TTYY - /ИА HAyyJ

6. 0нвр жайлык катнаштыруунун схемасы

42 Инцухт жана метистештируу

Бирок кээ бир жаныбарлардын турлеру метиздештирууде жакшы тел берет, алардын эркеги да ургаачысы да телдуу болуп, кунардуулугу жогору болот.Мисалы уй менен зебудан эт багытындагы санта-гертруда породасы чыгарылган.Аркар менен меринос коюнан -архаромеринос породасы чыгарылган.

8.4.Метистештируунун терс таасири жана кемчиликтери.

Метистештируу ~жацы породаларды чыгарууда чоц роли ойногон факторлордун бири.

Метистештируунун тобокелдуулугу -катнаштырылган турлер бири-бирине жакындыгында. Канчалык алар жакын болсо (мисалы: кулан менен Пржеваль жылкысы) алардан жакшы тукум алынат, ал эми метиздештирилген турлер бири биринен алые турса (мисалы, уй менен буйвол );

а) алардан тукум алынбайт,б) тукум алынса, ал начар, жашабаит.

в)тукум жашап кетсе, ал тукум берууге жендемсуз (эркеги же ургаачы сы , же экее теч) уш ул себептен бут жаныбарлардын турлеру экиге белунет: метистештирууге жарактуулар жана жарабагандар.

Метистешууге жарактуулар: уй-зебу, жылкы-кулан, аркар-кой, уй~топоз, топоз-гаял, теелердун эки туру, ит- карышкыр

Архаромеринос коюн чыгаруу схемасы (метистештируу)

I


н,т-

Суроолор:

1. Инцухтун биологиялык мааниси эмнеде?2. Инбриддик депрессиянын терс таасири кайсылар, алар эмне себептен пайда болот?3. Инцухттун пайдасы эмнеде?4. Инцухттан кайсы малдар кебуреек жабыркайт?б.Инцухтка кандай малдарды пайдалануу керек?6. Метистештируунун мааниси эмнеде?7. Метистештируунун кемчилиги кайсылар? В.Жаныбарлардын кайсыл турлерун метистештирсе, жакшы тел алынат?


- Китептен метистештируу боюнча маалыматтарды окуу.- Жаныбарлардын кайсыл турлерун метистештирсек болот, кайсыларын метистештируу татаал .экенин аныктагыла.- Инцухттун натьшжасында кандай кемчиликтер пайда болорун китептен алып жаз.- Инцухт (инбридинг) женунде атайын китептен реферат жазуу.

>Н)

44 Тукумдатуу иштерин уюштуруу

Тема 9. Тукумдоо иштерин уюштуруу


Ыкмалар:

- лекция;- визуализация;* ирактикалык иштер;- дискуссия;- жыйынтыктоо ж.б.


- фермердик чарбаларда тукумдатуу иштерин жургузуу жана аларга кемек кергезууге багытталган буклеттер, пособиелерж.б.- А.П.Студенцов. “Ветеринарное акушерство и гинекология”.

Башка темалар жана предметтер менеи байланышы:

- бул сабак «Уруктандыруу» темасы менен байланыштуу. Андан сырткары «Кой, эчки багуу», «Уйчарбасы», «Жылкы естуруу» иредметтери менен байланыштыруу керек.

I

т

Тукумдатуу иштерин уюштуруу 45

Тема 9. Тукумдатуу иштерин уюштуруу

Максаты:- Окуучу малды уруктандыруунун турлерун, ага болгон

талаптарды уйренет.

9.1. Койлорду уруктандыруунун турлеруКойлорду уруктандыруу табигый куудуруу, колдо

КУУДУРУУ жана колдон уруктандыруу болуп уч турге белунет.а) Табигый кудуруу деп кочкор менен соолуктун

жыныстык мучелерунун эркин катнашуудан уруктанып боозуганын айтабыз.Табигый кудурууда 30-50 койго бир кочкор кошулат, 45 кунге чейин отордо соолуктар менен бирге болот.

б) Колдо куудуруу. Кун сайын куут убагында эртец менен кун чыга электе короодогу койлорго белдик байланган кочкорлорду кошуп, куулеген солуктарды таптырып, аларды езунче жайга алып келип кочкорго куудурат.

в) Койлорду колго уруктандыруу. Жасалма жол менен колго уруктанды руу малдын сапаты н артты ры п, кунардуулугун жогорулатуу, телду арбын алуу, башын тез кебейтуу жана жогорку сапаттагы кочкорлорду жакшы пайдалануу учун колдонулат. Бир жолу алынган урук менен 20-30 баш койду уруктандырууга болот. Адатта орто эсеп менен бир кочкорго куут убагында уруктандыруу учун 300-500 кой чекгелет.

Соолук койлорду куутка, куут башталардан кеминде 1,5-2 ай мурда даярдоо керек. Кыркындан кийин соолуктар котурга ж.б. ыландарга карты эмделип, алар учун жакшы жайкы жайыттар белунет. Жайыттар начар болсо койлордун эти орто жана ортодон жогорку семиздикке жетпесе, анда аларга жем берилет. Аштоолорунда туз салынып турушу керек. Куутка баруучу соолук койлордун бардыгы ветеринариялык кароодон еткерулет,

Кочкорлорду куутка даярдоо. Жаш кочкорлорду куутка даярдоодо барыдан мурда жыныстык жетилишин, есупгун зеке алуу керек. Жаш кочкорлорду тапка келтирип,жыныстык катнаштарын кучетуу учун куулеген бир нече соолукту езун че каш аага белуп , аларды н ичинде ж угурук кочкорлордон бирди кошуп, соолуктарды куудуруп, жаш кочкорлорду куутка кендуруу керек.

Куут башталар алдындагы даярдык керуу учурунда кочкорлордон ар 5 кунде бир урук алы нат, Куут баштальшгына 5-7 кун калганда кун алые урук алынып турат. Бул жыные мучелерун эскирген уруктардан тазалоо жана текшерууден еткеруу учун жасалат.

Куутка катышуучу кочкорлордон алынган урук микроскоп менен текшерип каран керуу учун тезинен темлературасы18-25° С болгон жайга жеткирилиши керек.

J

46 Тукумдатуу иштерин уюштуруу

Эгерде кочкорлордун уругу начар, жараксыз бол со, андай кочкорлор кой куудурууга, жасалма уруктандырууга жиберилбейт.

9.2 Кой куутун уюштуруу.Куулеген соолуктарды издеп таап, белуп алуу учун буга

атайын чектелген кочкорлор пайдаланылат. Кочкорлор куулвген соолукту издеп жургвн кезинде, кокусунан аны уруктандырып жибербесин учун, алардын белине белдик байлашат.

Кочкорлордун уругун алууда, жасалма вагина менен алышат. У рук алуунун ©зунче станоктору болот, Алынган 1 мл урукта 2,5-4 млн. эрендик болот. У рук алууда езгвче талаптарды эске алуу керек. Алынган урукка баа беруу, ал уруктун келему, жыты, тусу, жыштыгы, суюктугу, тазалыгы, эрендиктеринин активдуулугу, туруктуулугу жана башка керсеткучтер менен текшерилип, анын натыйжасына жараша урукка баа берет. Урук кочкорлордун жакшы тоюттандырылып багылышына, жашына жана пайдаланышына жараша болот. Тируу уруктун проценти 10 баллдуу шкала менен бааланат.

Эгер урукка 10 балл берилсе, анда уруктун алдыга умтулуд жылышы 100% деп тушунуш керек.

Ошондой эле урукту сактоодо кийинки жылдарда кецири колдонуу бул кемуртектин катуу 79 0 С жана суюк азот болуп эсептелет.

Уруктандыруу пунктундагы эсеп жана отчет иштерин ферманын зоотехниктери жана мамлекеттик асыл тукум станцияларынын зоотехниктери уюштуруп, жетекчилик кылат. Асыл тукум станцияларында кочкорлордун ар бирвепе ©здук карточка толтурулуп, тукуму, теги, туулган жылы, жери, классы ж. б. кагазга тушу рулет.

Кой лорду ыиклдик ыкма менен уруктандыруу.Циклдик ыкма бир текши кыска меенеттв 7-10 кундун

ичинде койлордун туутун жургузуп козу алыш учун колдонулат.

Тукумдатуу иштерин уюштуруу 47

Циклдик ыкма менен койлорду уруктандыруунун негизги максаты, кыска меенеттун ичинде жашы боюнча бир текши туулган козуларды алып, аларды чонойтуп естуруу менен кой телдетууну жана козу багуу жумуштарын кыйла женилдетип, козуларды чыгашасыз асыроого алып келет.

Бул ыкма артыкча механизацияланган комплекстерде, фермаларда жана ирилештирилген чабан бригадаларында жургузулет.

Куут башталаар алдыида куут пункттары ремонттолуп, акталып, атайы даярдалышы керек. Пунктка керектуу аспаптар, жабдык, аппаратура, дары-дармектер инструк- циядагы керсетме боюнча толук жеткирилууге тийиш. Аба- ырайы лсылуу кундерде кочкорлор пункттун жанындагы бастырманын алдында багылат. Ал жерге жасалма кийнге кочкорлорду секиртип, урук алуу учун матоолор орнотулат.

Лабораторияда жана манежде нормалдуу жарык кылуучу терезелер орнотулат.

Пункттун лабороториясына, манеждин таманына, кочкорлор кармалуучу ж айга, уруктандьтруучу жана уруктандырылгандан кийин кой туруучу жайга тактай твшелуш керек. Эгер тактай тешелбесе, анда жылуулукту жана тазалыкты сакташ учун бышырылган кыш тешолет.

Суроолор :

1. Жылдын кайсыл мезгилинде куут компаниясы башталат?2. Кайсыл уруктанууну кебунче колдонушат? Эмне себептен?3. Уруктун сапатын кантип текшеруу керек?4. Циклдик ыкманын каидай пайдасы бар?


-Чарбада кууге келбеген соолук койлордун санын эсептеп, кууге келбеген себептерин аныктагыла.- Чарбада жасалма жол менен уруктандыруунун акыркы жацы ыкмаларына кецул бургула, талкуу жургузгуле.

48 Мал кергезмесу

Тема 10. Мал кергезмесу.


Ыкмалар:

- лекция; -суроо-жооп;- проблемалык метод;- экскурсия ж.6.


- училищадагы окуу китептери жана керсетме куралдары -зоогигиена с основами ветеринарии. Москва, 1965.- В.Ф.Красота, В.Т.Лобанов. Разведение с / х животных. Москва 1976.-плакаттар, инструкциялар, суреттер, таблицалар, фильмдер жана методикалык керсетмелер.

Башка тема л ар жана сабактар менен байланышы:

- кой чарбасы- уй чарбасы- жылкы чарбасы- ветеринария

Мал кергезмесу 49

менен

а 10. Мал кергезмесу.

Максаты:~ Окуучулар мал кергезмесунун максаттары жана алардын

си женунде гуптунук алышат.

. 1 . Мал кергезмесунун максаттары жана ардын мааниси.

Мал кергезмесу мамлекеттик келемдегу чоц иш болуп елет. Кергезменун максаты мал чарбасын енуктурууге

тку беруу жана асыл тукум шлтерин жакшыртуу максатын ;ейт. Ошондой эле алдьщкы тажрыйбаларды таратуу жана

й жетишкендикти ендурушке киргизуу болуп эсептелет. гезмеде мал чарбасында иштеген адамдар фермерлерде

илип жаткан асылдандыруу селекциялык иштери менен нышышат. Кергезмеге катынткан малдын ата тегин оочу кубелук, алынган продукция жазылган баракчалар

дтурулат. Кергезмеге катышкан малдардын эц жакшысын аш учун атайын эксперттик комиссия тузулет. Алар

лышкан малдарды карап чьтгып балл менен баа коюшат. миссиянын чечими менен «породанын чемпиону» деген наам илип дипломдор менен сыйланышат. Ал эми малдын ээси- рмерге акчалай жана башка сыйлыктар берилет. Кергезме уктуу жана убактылуу болот.

Туруктуу кергезме республиканын децгээлинде болот. Облуста, райондо жана региондо убактылуу болот. Убактылуу жергезме бир же эки кунге созулат. Малды кергезмеге алый желиш учун аны ветеринардык кароодон еткеруп, туяктарын тазалал, буту-колундагы жундерун тегиздеп коюу керек.

Эгерде туруктуу кергезме болсо ал жерде мал туруучу жай, жем-чеи жана аларды карап туруучу жумушчу кучу менен жамсыз кылуу керек. Убактылуу болсо малды алып келип жана жеткируу учун транспорт, бир-эки кунге тоют менен камсыз кылуу талапка ылайык. Убактылуу кергезмеде фермерлер бири-бири менен макулдашып, ез ара малды алмаштыруу же сатып алуу иштерин жургузсе болот.

10.2. Койлордун квргезмесун уюштуруу.Койлордун кергезмесу эки жол менен етет, биринчиси

- республикалык децгээлде туруктуу гурде болот, экинчиси -убактылуу 1-2 кунге созулат. Республикада естурулген бардык койлордун по род а л ары катыш ат. Кергезмеге малды алып барыш учун койлорду даярдоо керек. Ал учун бардык катышуучу койлорду зооветеринариялык кароодон еткеруп туяктарын тазалап, шыйрактарындагы жундерду арылтат. Кергезмеге, кочкорлор, ту бар койлор, токтулар, жана козулар катышат. Айрым убакта койлордун жартысыи кыркып, ал эми жартысын жуну менен алпарса болот. Бардык катышкан койлорго ата тегин аныктоочу кубелук, салмагы жана кыркып

Мал кергезмесу

алынган жунунун салмагын кергезген карточка толтурулат. Кергезмеде эц жакшы кочкор, мыкты кой, токту, козуларды тандап алыш учун эксперттик комиссия тузулет.

Комиссия эц жакшы койлорду тандагандан кийин аларга «иороданын чемпиону» деген наам берип, дипломдор тапш ы ры лат. Ж акш ы койлорду естургендугу учун ф ерм ерлерге акчалай сы йлы к берилет. Койлордун кергезмесуиун негизги максаты кой чарбасында жургузулуп жаткан асыл тукум селекциялык иштери менен тааиьгшуу болуп эсептелет. Андан тышкары кой чарбасында кандай илимий жетишкендиктер бар экендигин билууге болот,

Убактылуу кергезме облуста, райондо жаяа региондо еткерулет, бул кергезмеде фермерлер койлорун саткысы келсе аукцион уюштурулат. Ошондой эле фермерлер ар биринин жасап жаткан иштери менен таанышып тажрыйба алмашышат.

10,3, Уйлардын кергезмесун уюштуруу.Уйлардын кергезмесун уюштурууда негизги максат уй

чарбасында колдонулуп жаткан асылдандыруу селекциялык иштери менен таанышып, алдьщкы илимий жетишкендик уй чарбасына кандайча киргизилип жаткаидыгын билуу. Кергезмеге республикада естурулуп жаткан бардык уйдун породалары катышат. Кергезмеге уйларды катыштырыш учун аларды зооветеринардык кароодон еткеруп тулку боюн жууп тазалаш керек. Кергезмеге негизинен букалар, саан уйлар, кунаажьшдар жана жаш букалар алынып келет, Аларга ата - тегин7 аныктоочу кубелук жана аты, салмагы, суттуулугу жазылган баракча толтурулат, Букаларды кергезмеге алып келгенде ага атайын адам бекитилип техникалык коопсуздук сакталуу керек. Кергезмеде эц жакшы уйду, буканы жана кунаажынды тандаш учун атайын эксперттик комиссия тузулет. Алар бардыгын карап чыгыи, документтери менен таанышып, эц мыкты уйду, буканы жана кунаажынды тандап алып, ипороданын чемпиону” деген наамды ыйгарышып, фермерге акчалай сыйлык тапшырылат. Кергезме мезгилинде фермерлер пикир алышып, ездерунун иштери женунде белек фермерлер менен тажрыйба алмашат. Кергезме учурунда фермерлер аукцион уюштуруп, сатуу жана сатып алуу иштерин жургузушет.

Кергезмедегу уйларды дайыма тоют, туз жана суу менен камсыз кылып туруу керек. Кергезмеге катышкан уйларды, букаларды жана кунаажындарды ташып журуу учун атайын транспорт белуп коюу керек. У бакты луу кергезм е уюштурулганда жыл сайын анын еткеруле турган жери аныкталат. Эгерде облуста же райондо малдан жугуштуу дарттар чыкса, ал аймакка кергезме уюштурууга болбойт.

Мал кергезмесу 51

10.4. Жылкылардын кергвзмесун уюштуруу.Ж ылкылардын кергезмесун уюштуруунун негизги

максаты ж ы лкы чарбасы нда кандай асы лданды руу селекциялык иштери журуп жаткандыгы менен таанышуу жана жылкы естуруучу фермерлердин ез ара иш тажрыйбаларын таратуу болуп эсептелет, Ж ылкылардын кергезмесуне айгырларды, бээлерди, 3-4 жанттагы байталдарды катыштыруу- га болот. Кергезменун алдында зооветеринариядык кароодон еткеруп, жууп, туяктарын тазалайт. Айгырларга, бээлерге, байталдарга ата-тегин аныктай турган кубелук толтурулуп, атын, жашын, кулуктугун аныктаган баракча толтурулат. Кершзмеде эц мыкты деген айгырды, бээни, байталды аныкташ учун эксперттик комиссия документтерин карап чыгышып, «породанын чемпионун» аныкташат. х1емпион болгон жылкыга породанын чемпиону деген наам беришип, дипломдорду таишырышат. Убактылуу кергезмеде аукцион уюштурулуп ез ара малды сатуу жана сатып алуу иштери башталат.

М ындай кергезм влерду ж ы лы на уюш турса кеп жацылыктар менен фермерлер таанышыи турат. Кергезмеде илмдин жетишкендиктери кандайча пайдаланылып жатканы менен таанышса болот.

Кергезмеге республикада, облуста, райондо естурулуп жаткан жылкынын порода лары катышуу керек, Кергезмеге катышкан жылкылардын бардыгына ветеринардык кубелук толтуруу керек.

10.5. Кыргызстанда жана Нарын облусунда мал кергвзмесун уюштуруу.

К ы ргы зстанда малды н кергезм есу айыл чарба министрлигинин жетекчилиги алдында екметтун макул- дашуусу менен еткерулет. Мал кергезмесуне Кыргызстанда естурулуучу малдардын порода лары катышат. Кергезмеге окумуштуулар катышып, илимдин жетишкендиги жана кергезменун мааниси тууралуу лекция етушет. Кергезмену уюштуруш учун адегенде жери тандалып малдар учун шарт тузулет. Катышкан малдар зооветеринардык кароодон етуп тийиштуу документтер толтурулат. Кергезмеде эксперттик комиссия тузулуп мыкты малга баа берип дипломдор тапшырылат. Кергезмеге мал чарбасында иштеген ад истер, фермерлер чакырылат. Кергезменун максаты Республикада мал чарбасында иштелип жаткан асылдандыруу жана селекциялык иштер менен тааныштыруу болуп эсептелет.

Окумуштуулардын жана практиктердин пикирлери угу луп малдарды сатуу аукциону уюштурулат.

Нарын облусунда болсо эки малдын туру боюнча кергезме уюштурса болот кой жана жылкы боюнча. Кергезмену эки жерге уюштурса болот Жумгал жана Кочкор райондору биригип жана калган райондор.

52 Мал кергезмесу

Суроолор:

1. Кергезменун максаты эмнеде?2. Экспертное комиссиянын максаты эмнеде?3. Кой чарба кергезмесунун максаты эмнеде?4. Кергезмеде фермерлер кандай иштер менен тааныша алышат.5. Уйлардын кергезмесун уюштуруунун кандай максаты бар?6. Кергезме уюштурууда кандай иштерди жасоо керек?7. Жылкылардын кергезмесун уюштуруунун негизги максатын ата?8. Кергезмеге жылкыларды кантип даярдашат?9. Кыргызстанда мал кергезмесун уюштуруунун негизги максаты кайсынысында?10. Нарыи облусунда кайсы малдардын кергезмесун уюштурса болот?


- К ы ргы зстанда малды н кергезм есун ую ш туруунун жацылыктары женунде айтып бер.- Уйлардын кергезмесун уюштурууда келечекте кандай иштерди жасайт элен, талкуулагыла.- Кой чарба кергезмесуне алып барган койлорго кандай сапаттык жана сандык керсерткучтерду ыйгарат элен, талкуулагыла.- Кергезменун максатын жана маанисин айтып бергиле.

гV

Тоюттандыруу жана малдын тоютка болгон муктаждыгы 53

Тема 11. Тоюттандыруу жана малдын тоютка болгон муктаждыгы.

Мугалимге эскертмелер:

Ыкмалар:

- лекция;-проблемалык метод;- суроо-жооп- жыйынтыктоо;-женекейден татаалга ж.6.


- училищалардагы окуу китептери.-Кормление сель-хоз животных Москва 1990г.

(Богданов Г.А.)-Животноводство Москва 1991г.

; - тоюттун улгулеру.|-тоют жана малды тоюттандырууга байланышкан нлакаттар, |1а6лицалар, методикалык кергезмелвр, буклсттер.

[Башка темалар жана предметтер менеи »айланышы:

►ботаника, агрохимия, кыртышты ииггетуу, химия, механизация [а математика сабактары менен байланышта болот.

4>и

54 Тоюттандыруу жана малдын тоютка болгон муктаждыгы

Тема 11. Т ою ттанды руу ж ана малдын тоютка болгон муктаждыгы.

Максаты:- Окуучулар малдын тоютка болгон муктаждыгы боюнча

тушунук алат-

11.1. Малдын тоютка болгон муктаждыгы.Мал чарбасы бизге: эт, сут, жун, жумуртка жана башка

азык-тулук берет. Ошондуктан, малдаи мумкун болушунча кеп азык-тулук алыш учун, аларды жакшы тоют менен жетин!туу тоюттандырып туруу зарыл нерсе болуп эсептелет.

Анткени- эттеги, суттегу, жумурткадагы жана башка азык-тулуктегу жетиштуу адамга керектелуучу заггар малга тоют аркылуу келет. Ал эми тоют всумдуктеру болсо взунв керек заттарды топурактан алат.

Организм учуй керектуу заттардын бири-бирине етуу схемасы.

М алдын денесинин жана тоюттун кургак затынын химиялыксоставы % менен .

З а т т а р Т о ю т М а лж а т ыл беде

ж у г е р у н у нданы

та л а ачебу е гу з ч о ч к о T O O K

С уу 77 ,8 13,0 14,3 54 ,0 58 ,0 56,0Б е л о к 16.6 1 0 , 1 1 1 32 ,6 35,7 47,7М ай 4,4 4,5 2 ,9 55 ,2 55 ,2 40,9К л е г ч атка 22 ,5 2,2 30 ,7 - - -

Таблицада кергвзулгендей малдын денесинин составы менен всумдуктун химиялык составы негизинен бирдей, % кармалышы жагынан гана айырма болбосо. Ошондуктан айыл чарба малдары узгултуксуз тоют менен камсыз болуп турууга муктаж.

11.2 Тоюттун химиялык составыМалды тоюттандырыш учун тоюттун химиялык составын

билишибиз зарыл. Анткени малга керектелуучу заттар есумдукте жетиштуу сайда камтылганбы же жокпу билбей туруп малдан жетиштуу сайда азык - тулук ала албайбыз.


Тою

Куртаж зат суу

Органикалык заттар

М инералдык заттар

азот кармоочу азотсуз кош умчалар кошум чалар

/ \ / \биологиялык макро микро

активдуу заттар элементтер (вштаминдер,

ферменттер антибиотнктер)

белок аминдер май клетчатка▼

азотсуз экстративдик заттар

Белоктун составы 50.6-54.5% кемуртек, 21.5-23.5% кычкылтек, 6.5-7.8% суутек, 15-18.4% азот жана 0.3- 2.5%кукурттен турат .Малдын денесиндеги кургак затта 45% белок, ал эми айрым органдарында болсо 85% чейин жетет. Ал эми аминдер болсо белоксуз азоттук заттар болуп эсептелет. Аларга: аминдер, аммоний жана нитраттар кирет.Азотсуз экстративдик заттарга: крахмал, моносахариддер, дисахриддер жана полисахариддер кирет,

Тоюттун химия лык составы бардык эле есумдукте бирдей бол о бербейт. Бир есумдукте малга керектелуучу заттар жетиштуу болсо, экинчисинде жетишпейт. Ошондуктан малды тоюттандырганда турдуу тоюттарды пайдалануу керек.

11.3. Суунун малдын организмине тийгизген таасири.

Мал теменкудей суу булактары менен камсыз болот: биринчиси - арыктагы, кудуктагы, чеет суулары, экинчиси - есумдуктун составындагы суулар, учунчусу- малдын организминдеги запастык суулар же метоболисттик суу. Малдын денесиндеги суулардын кармалышы ал малдын жашына жараша болот. Маселен жаш малдын денесинде 80% чейин, ал эми чод малдын денесинде 50% чейин суу болот, Ошондуктан малды дайыма суу менен камсыз кылып туруу керек, Эгерде суунун кармалышы организмде 20% чейин темендесе, анда мал елуп калат.

©сумдуктердун составындагы суу терт абалда кездешет: устунку активдуу суу, капиллярдагы суу, клетканын ичиндеги суу жана катуу байланышкан суу. Биринча уч абалдагы суу, бош суулар болуп эсептелет,мында есумдуктегу ар турдуу заттар эрийт. Ал эми катуу байланган суу эриткич болуп эсептелбейт.


Суу жаныбардын организминдеги заттарды эритуучу жана ташып жеткируучу каражат катарында кызмат кылат. Азык затта суу менен кан айлануу аркылуу эритилген турд© жеткирилет. Ошондой эле азык-заттар суу менен женил сшшрилет.

Ар турдуу тоют каражаттарындагы суунун жана кургак заттын катышы.

н а шш $ ш ш т

... -С: V н г-'. -

-И;; ■: Ит щ ’Ш Щ Ш щ тШ Р Ш ?■ ■■О;' ’ .■ ■.;

Арпа: 87% (кургак заттар)

Жаныбарлардын майы: Жашыл тоюттар 17%99,5% (кургак затгар) (кургак заттар)

СУУ

кургак заттар

Тоют!

Кургак заттар +С у у

Таблицада негизинен кургак заттын 1 килограммдагы елчему кергезулген .

Концентраттуу тоюттарда азык - заттардын 1 килограммда болгон кармалышы керсетулет.

Эгер ар турдуу тоюттардагы азык заттардын кармалышын салыштырсак, булардагы суунун елчемун эске алыш керек. Суунун елчему кеп кармалган тоюттарда азык-заттардын саны аз болот.

Малдын тоюттанышы кургак заттын саны менен елченет. Мисалы: бир уйдун канча кургак зат менен тоюттанганын аныктоо учун ар бир тоюттун кургак затынын санын эсептеш керек.

Тоюттандыруу жана малдын тоютка болгон муктаждыгы

11.4. Тоюттагы протеиндин малдын организми учун мааниси.

Малды тоюттандырууда белок езгече мааниге ээ, Себеби бардык малдын жашоо тиричилиги белоктун алмашышына байланыштуу.

Тоютта белоктун кармалышы бирдей боло бербейт.

Бир кг тоютта протеиндин кармалышы

Тоюттун аталышы Аш болумдуу протеин (г) менен

Too чебунде 89Кара беде чебунде 85Шалбаа жашыл тоюгунда 21Кара беде жашыл тоютунда 40Жугеру силосунда 14Тоют кызылчасында 10Кант кызылчасында 13

Протеин организм учун ете керектуу зат болгондуктан, аны организмдин курулуш материалдары деп да атап коюшат.

О ш ондой эле белоктор белгилуу бир химиялы к байланыштар менен мунезделуп, ар дайым курамында азотту камтыйт. Тоюттагы протеиндер организмди амин кислоталары менен камсыз кылат.

Белоктор негизинен аминокислоталардан турат, алар экиге белу нет, алмаштырылуучу жана алмаштырылбочу.

Алмаштырылуучу аминокислоталарды малдын организми ©зу пайда кыла алат ал эми алмаштырылбачуу болсо тоют аркы луу келет. © згече терт алмаш ты ры лбоочу аминокислоталар организм учун ете керек. Ошондуктан алар дайыма тоютта болуу керек. Алар: метионин, цистин, лизин, триптофан-буларды критикалык аминокислоталар дейт.

Протеин курулуш материалы катарында ошондой эле кан, эт, сут, жумуртка, сеек, жун-терилердин, муйуздун пайда болушуна пайдаланылат.

Протеин бай тоюттар болуп теменкулер саналат.- Жацы жашыл тоюттар.- Соя жана рапстын майлуу уруктары.- Картешке, буурчак.- Мал дан алынуучу тоюттар.

11.5.Тоюттагы углеводдордун жана майдын малдын организми учун мааниси

Углевод жана май малдын организмин энергия менен камсыз кылат. Анткени тоют аркылуу алынган азык заттар акырында энергияга айланат. Мал жумуш жазаш, сут пайда кылыш жана езунун жанын багып туруш учун энергия зарптайт, Ошондуктан адегенде эле энергия пайда болуш


учуй углевод менен май зарпталат. Тоюттагы кургак захтын 70-80 % углевод ээлейт.

Энергиянын ташылып жеткирилиши.Углеводдор : шекер, крахмал жана целлюлоза.

Шекер-жецил сицимдуу келип, канга бат алынат. Кант жана тоют кызылчасында шекер коп болот.

Ошондой эле жашыл тоюттар дагы шекерге бай келет. Крахмал шекерге Караганда кыйынчылык менен сицирилет. Картошке, жугеру, крахмалга бай тоюттар болуп саналат. Целлюлоза (була зат) жана лигнин биригип клетчатканы тузуп турат. Целлюлоза ©те кыйынчылык менен сицирилуучу зат. Целлюлоза кепшеечу жаныбарлардын ичеги карынында микроорганизмдердин жардамы менен ажыратылат дагы жаиыбарлар менен энергиянын сицирилишинин булагы катары кызмат кылат. Була заттар да езгоче козу карындарда кебуреек болот.

Клетчатка- бардык есумдуктерде клетчатка болот. Ар турду ©сумдукторде клетчатканын кармалган саны ар кандай. 0 згече клетчатка эскирген тоюттарда кеп болот дагы кыйынчылык менен сицирилет.

Клетчатка малдын тоюттангандыгын шарттап, азык заттардын сицирилишинде эц чоц мааниге ээ. Саан уйларды тою ттанды руу да клетчатка 18-20% бол ушу керек, Углеводдордун жецил сицимдуу лугу.

Жузум шекери | Целлюлоза

Жецил сициримдуу Кыйынчылык менен сицирилет.

Энергия жана зат алмашуу.

Д е и е к л е т к а л а р ы ж ылуулук

с у у н р

Квмур кьтчкыл

газы СО^Кыймшлгажумшалуучу энергия

Жаныбарлардын жана есумдуктун майы Жаныбарлар менен есумдук майы углеводдор сыяктуу эле салмак бирдигинде эки эселенген энергияга ээ, Майлуу уруктар, жугерунун даны, балык ундары менен организмге кеп сандагы майлар жеткирилет.


Чийки май

Липиддер Боёочу жана башка заттарСтериндер

Женекей Татаал1. Май 1. Гликолипиддер2. Мом 2. Фосфолипддер

11 .б.Тоюттагы минералдык заттардын жана витаминдерднн малдын организимине тийгизген таасири.

Кандын жана сеектун курамында бул заттардын в л чем у кеп санда, ал эми клеткаларда болсо аз сайда болот.

Минералдык заттар дененин тузулушуне ошондой эле организимдин кызмат аракеттерин ишке ашырууда кызмат кылышат. Бул заттар сеектердун, кандын жана тиштин эц негизги белукчесу болуп саналбастан организимдеги зат алмашуу процессии тейлееде коргонуучу иш аракеттерин ишке ашырууда, нерв ткандарын дуулуктурууде зор мааниге ээ. М инералды к заттар кандайды р бир елчем де продукциялар менен бирге мисалы: сут, жумуртка менен бирге белунуп чыгат.

Жашыл тоюттарда минералдык заттардын белушу ботаникалы к тузулуш ун ен , ж ыл м езгилдеринен даярдалышынан, ошондой эле топурактын типтеринен жана алардагы азык-заттардын кармалышынан кез каранды болот.

Женекей тоюттар даты малдардын минералдык заттарда болгон керектеесун канааттандырат. Минералдык заттардын аралашмасы менен кошумча тоюттандыруу менен даты малдардын керектеесун канааттандырууга жетишсе болот. Бирок кеп елчемдегу кошумча тоюттандыруу организмге тескери таасир тийгизбей да койбойт.

Кыргызстандагы тоюттарда натрий жетишсиз. Ошондуктан такай малдын алдында туз коюлушу керек.

Минералдык заттар.

Макро элементтер |S

| Микро элементтер

Са Ci кобальт, жез, темир,Mg Р цинк, йод, марганецК S жана башкалар.

Na


Кальций -негизинен малдын севгунде башкача айтканда скелетте болот.Кальций жетишпей севк жумшайт, тооктун жумуртиасынын сырты катуу болбостои пленка менен курчалып калат.

Фосфор-сеекте, мээнин составында болот, жетишпесе соек жумшап, малды тукумсуздука алып келет.

Кукурт -жундун составында кездешип жетишпесе койдун жуну тушет.

Темир- жетишпесе аз кандуулука чалдьггат.Йод- жетишпесе богок оорусу пайда болуп, калган

безинин иштеши бузулат.Булардын макро жана микро деп аталышы (макросу)

кеп санда болот, ал эми (микросу) аз элс санда кездешет.Эгерде аталган элементтер тоютта жетишсиз болсо

малдын продуктуулугу азаят, мисалы калышй менен фосфор жетишпесе малда итий оорусу пайда болот. Кукурт жетишпесе жундун салаты темендейт.

Витаминдер:Витаминдер экиге бе дунет. Су уда эруучу жана майда

эруучу.Майда эруучу витаминдерге; А,Д,Е,К. Сууда эруучу

витаминдерге: В,СВитаминдер организмге аз санда талап кылынганы менен

организмге ете керектуу заттардан болуп эсептелет. Маселен витамин А малдын есуп еяугушуне таас.ир этет, ал эми витамин Д кальций менен фосфордун алмашышына тузден- туз таасири бар. Витамин Д ультрофелетовый нурдун жардамы менен организмде найда болот. Ошондуктан жаш малды дайыма кунге чытарып туруу керек.Витамин С жетишпесе малдын тиши тушот.

Витаминдер: жашыл тоютта балыктын майында, сабизде, чеснокто, пиязда кеп кездешет.

11.7. Тоюттагы жана малдын денесине сицирилуучу азык заттарга таасир этуучу шарттар.

всумдуктен жана малдан алынуучу тоюттардын составы боюнча сициримдуулук баалуулугу ар турдуу. Жашыл тоютта протеиндин езгерулушу 15-20%, тамыры тоюттуу есумдуктерде: 13-25%, ал эми дан есумдуктерунде : 8-16% чейин тоют есумдуктерунун хзимиялык составы жана сициримдуу баалулугу есумдуктун туруне сортуна, есумдуктун есуудегу езгерушуне, естуруу шартына мындан тышкары климаттык шартка,темлературага, топуракка, жер семирткичке, агротехникага, сугатка тоюттун сакталышыиа, даярдалышына жараша болот.


Н ары н аймагында кездеш уучу айрым всумдукт ердегу сицирим дууаш болум дуу заттар ( 1кг д а )

ОсумдуктердунЗаттары

Тоютбирдиги

Ашболумдуу

протеин (г)

Кант(г)

Са(г)

Р(г)

Каротин(мг)

Too чебу 0,5 50 48 7,2 1,1 40Кара беде чебу 0.48 85 38 12,4 1,4 49Эсларует чебу 0.49 82 18,6 10,4 1,6 44Арпа чебу 0,52 55 35 3,3 1,2 12Арпа саман 0,28 33,3 24 2,9 0,6 4Экспарцет сснажы 0.33 56 20 6,7 КЗ 35Буудай саман 0.22 8 3 3,4 0,4 16Жугеру силосу 0,20 10 1,8 0,9 0,4 0,1Арпа 1,19 95 27 U 3,2 0,1Сулу 1 95 25 1 3,0 1,3Буудай улпагы 0,72 124 47 1,3 9,2 -Кызылча 0,17 12,5 80 0,3 0,3 -Кышкы жайыт чебу 0,28 13 20 1,6 0,6 40Жайыт чебу (орточо) 0,20 27 20 1,6 0,6 54

j Сабиз 0,14 8 85 0,9 0,6 10

Турдуу жолдор менен кургатътлган кара беде чвбуиунсоставы.

Кургатуу ыкмасы кургак заттын кармалышы

протеин % клетчаткалар % каратмна мг%

Талаада кургатылганда 11 35,9 8Активдуу уйлетулгенде 16 32 10,9

Ошондой эле тоюттагы язык заттардын малдын денесине сициримдуу жендвмдуулугу малдын туруне жашына, жынысына, физиология лык абалына, карма лышына жараша болот.

Тоютагы сициримдуу заттар кандай факторлор таасир этерин билгенден кийин анын сапатъш аныктоо болот. Тоюттун сапатын аныктоо эки жол менен жургузулет биринчиси - химиялык лаборатория бул жол менен аныктоодо тоют бул улгулеру лабораторияга жвнетулуп анын сапаты бардык кергвзгучу боюнча аныкталат. Ал эми экинчи жолу сезим органдары менен тоютун жьгтын, ецуи.нымдуулугун аныктайт.

11.8. Тоюттагы азык заттарды влчее бирдиги.Бардык нерсенин ©зунун ©лчее бирдиги бар. М асе лен,

аральгк (км, метр, см, мм,) убакыт (саат, минут, секунд), токтун чыцалышы (вольт) салмактын елчему (тонна, кг, грамм, мг) жана башкалар. Ошондой эле тоюттагы азык заттардын ©лчее бирдиги да кабыл алынган. Биринчи жолу Коиенгагенде тоют бирдиги сунуш кылынып, ал Скандинавия тоют бирдиги деп аталган. Ал учун 1 кг арианын сициримдуу лугу бир тоют бирдигине барабарланган.

Ал эми 1933 жылы мурунку СССРде Советтик тоют бирдиги кабыл алынып, мында 1 кг сулунун сицимдуулугу бир тоют бирдиги катарында эсепке алынган.


/ к г айрым тоюттарда тоют бирдигинш кармалышы.

Тою ттун атал ы ш ы Тою т бирдиги

Too чебунде 0,5

К ара беде ч ебунде 0,48

Ж у г е р у сидосунда 0,2

Арпа сам анда 0,28

А рпада 1,1

С у л у у д а 1,0

1985-жылдан баштап тоюттагы язык заттарды энергиялык тоют бирдиги менен туюнта баштады. Башкача айтканда ккал менен бир энергетикалык тоют бирдиги 2500 ккалга же 0,97 тоют бирдигине барабар,

(1 Э.Т.Б. = 2500 ккалга = 0,97 т.б.)1 ккал деген 1 литр суунун 1 градуска жылытыш учун

зарп кылынган энергияны айтабыз.

Суроолор:

1. Малдан кандай азыктарды алабыз.2. Малдын денесинин составы менен есумдуктун химиялык

составынын окшоштугу эмнеде?3. Тоюттагы кургак заттар кандай белунет?4. Минералдык заттардын белунуигу.5. Суунун малдын организми учун кандай мааниси бар?6. Малдын, сууга керектее талабы кайсы булактар менен

камсыз кылынат?7. Протеиндин организм учун мааниси.8. Айрым тоюттагы протеиндин кармалышы.9. Тоютта углеводдор канча % ээлейт.10. Жецил синирилуучу углеводдорго кайсылар кирет.


Сициримдуу заттардын елчее бирдиктерин айтып бергиле.

Минералдык заттардын организмге тийгизген таасирин суреттеп бергиле.

Витаминдердин организм учун маанисин тушундургуле. Углевод менен майдын малдын организми учун маанисин тушундуруп бергиле.

Протеиндин организм учун кандай мааниси бардыгын тушундуруп бергиле.

Суунун малдын организмине тийгизген таасирин тушундуруп бергиле.

Тоют 63

Тема 12. Тоют.


Ыкмалар:

- лекция;- суроо-жооп;- проблемалык метод;- тааныштыруу;- экскурсия;- визуализация ж.б.


1. И.В.Петрухин “Корма и кормовые добавки” . Справочник. Москва 1989г.2 . Г.А.Богданов “Кормление с / х животных”. Учебник. Москва 1990г3. Е .А . Арзуманян. “Животноводство” Москва 1991г.- Тоюттун у лгу леру.- Т аблицалар,м етодикалы к керсетм елвр , буклеттер, жолдомолор, суреттер, темага тийиштуу болгон плакаттар.


- ботаника, жерди иштетуу, химия, география, механизация сабактары менен байланышта болот.

64 Тоют

Тема 12. Тоют.

Максаты:- Окуучулар тоют женунде тушунук алып Кыргызстандагы

жайьтттярдын белунушун билет.

12.1. Тоют тууралуу тушунук жана Кыргызстандагы жайыттардын белунушу

Тоют деп - малдын ден соолутуна зыян келтирбей турган, белгилуу бир елчемде малдын азыктуулугун камсыз кылган, есумдуктен, малдан, микробдордон жана минералдьтк заттардан алынуучу сициримдуу заттарды айтабыз.

Тоютка, анын сапатын жана малды тоютандырууга жарамдуулугунаныкташ учун товардык жана чарбалык баа берилет. Товардык баа берууде:тоюттун классификацилсы, сорту,

сакталышы зеке алынат. Ал эми чарбалык баа берууде, тоюттун жыты, ену, нымдуулугу эске алынып химиялык анализдер еткерулет.

Кыргызстандагы баардык жайыттын аянты 8509,8 миц га. Эгерде бир койго 5,2 ц тоют бирдиги талап кылынса, анын 2,86 ц жайыттан алат.

Азыркы убаката колхоз-совхоздордун тараганына байланыштуу жайкы жайыттар пайдаганылбая, жазгы жайыттар талкаланап жатат.

Жайыттарда кездешуучу негизги тоют есумдуктеру: бетеге, шыбак, жапайы нияз, кара кыяк, кебурген, додуз сырты жана башкалар.

12.2. Нарын аймагында даярдалуучу негизги тоюттар.

Нарын аймагы Кыргызстандын белек аймагына салыштырмалуу тоолуу жана аба ырайы катаал келет. Ошондуктан ысыкты суйуучу тоют есумдуктеру бул аймакта еспейт. Кочкор жана Жумгал райондорунда тоют учун кара беде жана эспарцет айдалат. Ал эми Ат-Башы жана Ак-Талаа райондорунда негизинен эспарцет айдашат.

Тоют 65

Нарындын дээрлик баардык райоидорунда картешкенун калдыктарын тоют учун пайдаланууда. Квпчулук убакта тоютка бир жылдык чепту пайдаланышат. взгече суду, арпа, буудайды суук эрте тушуп бышиай калса негизинен чеп кылып чаап а лат. Нарын аймагындагы негизги даярдалуучу тоют* талаа жана тоо чебу. Бул максатга жайкы мезгилде ар бир райондо атайын тоо чебун даярдоо енектугу башталат. Кыш мезгилине карата тоодон, суунун жээгинен жана токойдун арасынан тоют даярдалат.

Нарын аймагында дан есумдуктерунен буудай, арпа, суду айдалат. Аларды жемге жана саманын тоют катарында пайдаланат. Кара беденин тушумдуулугу орто эсеп менен 65 ц, эспарцетгики - 60 ц, дан эгиндеринин тушумдуулугу - 20-22 ц тузет. Малдын негизги тоюту Нарын аймагында жайыт тоютгары болуп эсептелет.

12.3. Нарын аймагындагы жайыттардын бвлунуигу.

Н ары н да м а л негизин ен жайытка жайылат.

Жазгы жайыт Нарында негизинен айылдын айланасы , боксе тоолор болуп эсептелет. Ж аз келгенде айылдын айлан асы нда боксе тоолордо кундун ж ылыш ына байланыштуу чеп эрте жетилип малды жайышка жарап калат.

Жайкы жайытка мал июндун орто ченинде кечурулет. Нарында Кыргызстапга аты чыккак жайлоолор бар. Алар: Соц-Кел, Суусамыр, Ак-Сай, Арпа, Кара-Саз, Босого, Эки Нарын, Сандык жайлоолору. Тоют есумдуктеру: бетеге, шыбак, каракыяк, жапайы пияз, кебурген.

Кузгу жайыт: негизинен жазгы жайыттар болгону кузунде кайрадан пайдаланат, мыидан тыщкары беде жана дан адыздары кошу лат.

Кышкы жайытка: Арпа, Кара-Кужур жана кышында кар баепаган жайыттар кирет.

Жайыт тоюттарына анчалык деле чьп'ым сарпталбагандан арзан мал азык-тулугу ендурулет.

Ошондуктан Нарындык фермерлер жайытты жакшы жана туура пайдаланса арзан мал азыктарын алышат.

66 Тоют

12.4. Тоюттарды класификациялоо.

Тоюттар т вм внкудвй классиф икацияланат :

А .лы п ы ш ы

бсумдуктен Малдан Аралаш Синтети- внер-жай Минерал- Биологи-алунуучу алынуучу тоюттар калык жана тамак аш дык лык активдуутоюттар тоюттар препараттар калдыктары тоюттар кошулмалар

Малды тоюттандырууда негизинен есумдуктен алынуучу тоюттар колдонулат.

Алар: кесек тоют, чыктуу тоют, дан тоюттары, Малдан алынуучу тоюттарга: ууз, сут, кек сут, эт, сеек уну, балыктын май лары кирет.

Аралаш тоют бул атайын заводдо даярдалуучу тоют,алар:уй, кой, t o o k , коендор учун езунче даярдалат. Синтетикалык препараттарга - мочевин кирет, бул препаратты кеп камердуу аптказандуу малдар учун колдонот, Биологиялык активдуу кошумчаларга-антибиотиктер, витаминдер кирет.

12.5. Тоюттун сапатына таасир этуучу фактор лорду билуу.

Тоюттун сапатына томендегу факторлор таасир этет:- Климаттык шарт- Аба ырайы- Топурактын составы- Тоюттун ез убактысында себилиши- Агротехникалык иштер- Жер семирткичтердин убактысында берилиши- Убагы менен сугат иштеринин журушу- Убагында талаа зыянкечтери менен курешуу- 0 з мезгилинде чабууну бапггоо

Тоют 67

- Убагында жыйнап алуу- Хоютту сактоо- Тоютту малга даярдая беру у

К лим атты к шарт -б у л маселе Ч уйде ескен есумдуктердун кечтулугуНарында еспейх же бышып жеталбейт. Анткени-уЙдун климаты бир белек ал эми Нарындыкы бир белек .©з мезгилиндс чабуу жаиа аны жыйнап сактоодо толук технология сакталбаса тоютагы азык заттардын 70% жоготууга болот. Ошондуктан тоютту чабуудан бапггап туура сактоо ете тоопкерчиликти та лап кылат.

Эгерде ушул шарттар толугу менен сакталса, тоюттун сапаттуу болушуна кепилдик бар.

12 .6. Тоютту жыйноо жана сактоо.Тоют есумдуктерун чепке жыйноодо анын чабылуу

мезгилин билишибиз керек. Кара беде менен эспарцетти, бутон пайда боло баштагандан баштап чаба баштайт. Эгерде гулдетуп жиберсе , анда тоюттагы азык заттар уруктун пайда болушуна зарпталып, есумдуктун сецгегунде, талында, жалбьграгында аз калышы мумкун. Тоютту чабыит учун кол чалгы, ат чалгы жана трактор чалгыларын пайдаланса болот. Чепке даярдаш учун чептун сактаган жердеги нымдуулугу 17-18% болуу керек. Эгерде сенаж даярдала турган болсо тоюттун иьгмдуулугу 50-55% болуу керек. Ал эми жугеруну силоско сотонун сут мезгилинде чабылат. Too чебун даярдоодо негизинен кол чалгы жана ат чалгылар колдонулат. Даярдалган чеп тоо чебу деп аталат. Эгерде кара беде чебу даярдалса - кара бдеде чебу, эспарцет чебу даярдалса - эспарцет чебу деп атала берет.

Дан тоюттары болсо дээрлик комбайн менен бышып жетилгенде чабылат, нымдуулугу 50-55% болуу керек. Ал эми жугеруну силоско сотонун сут мезгилинде чабылат. Too чебун даярдоодо негизинен кол чалгы жана ат чалгылар колдонулат. Даярдалган чеп тоо чебу деп аталат. Эгерде кара беде чебу даярдалса - кара бдеде чебу, эспарцет чебу даярдалса- эспарцет чебу деп атала берет.

Дан тоюттары болсо дээрлик комбайн менен бышып жетилгенде чабылат.

Дан тою ттары н сактоодо, адегенде сакталуучу складдарды тазалап тийиштуу даарылар менеништетип туруп кургагандан кийин, данды киргизе башташат.

Чепту негизинен скирда турунде, бастырманын алдында, складдарда сактайт. Скирда турунде сактоодо чеп кепчулук убакта коромжуга учурап калат.

Силосту даярдалуучу келемуне жараш а ацдарда (траншеяда) сакташат. Дан тоюттары негизинен складдарда сакталат.

68 Тоют

12.7 Тоютту эсепке алуу.Тоютту эсепке алуу негизинен тараза аркылуу жургузулет.

Талаадан тоют жуктелуп, таразага андан сакталуучу жерге тушу ру лет.

Чеп

Талаа -------- ► тараза -------- ► с акта лучу жай

Силос

Талаа -------- ► тараза _____ ^ ац (траншея)

Дан эгиндерн

Комбайн -------- ► тараза _____ ► кы рман-------- ►склад

Эгердс тоют есумдуктерун чепке даярдаса, анда кепчулук убакта чеп турунде скирдалангандыктан, скирданы ченен алып атайын формула менен анын келемун чыгарат да таблица аркылуу салмагын табат.

с т чi

Силостун жалпы массасын анын келему аркылуу табат. Дан тоюттардын салмагын негизинен тараза аркылуу аныктайт.

12.8. Тоют жана аны малды тоюггандырууга даярдоо.Кесек тоюттарды малга берууде аны атайын даярдап беруу

керек. Too чебу майда жана ичке болгондуктан аны малга майдалабай эле берсе болот, Карабеде жана эспарцет чебун негизинен ун турунде же кыска кылып майдалан берет. Чепту келекеге кургатып же гранул турунде берсе да болот. Самапды тоюттандътрууга даярдоонун уч жолу бар:

Механикалык жол - ун турунде майдалап беруу Химиялык жол - саман химиялык кошу мчал ар менен иштелет.

- Терма лык жол - кайнак суу, буу менен иштетилет.М еханикалы к ж олдо негизинен чеп туурагы ч

машиналар колдолунат, алар кол менен шике келгирилген чакан машиналар жана электричествонун жардамы менен шике келтирилуучу маш ине лер хим иялы к жолдо бол со каустикалык соода, аммоний тузу колдонулат.

)

I

X л

V

гт гг

СА.\Г4Н y j j - H A У Г У

1

Тоют

Дан тоюттарын малдын туруне жараша букулу берсе да болот, бирок аларды малга жаратарма турунде берсе жакшы. Мисалы: арпа жаратартма, жугерунун жаратартмасы жана ушу л сыяктуулар.

Силосту езунче берсе да болот, бирок аларды копчулук убакта саман меиен аралаштырып берег.

Суроолор:

1. T o i o t деп эмнени айтабыз2. Кыргызстандагы жайыттардын белунушу3. Тоюттарга кандайча баа берилет.4. Нарын аймагында тоютка естуруучу есумдуктер? б.Нарында кандай дан есумдуктеру естурулет?6. Нарын аймагындагы жайыттардын белунушу?7. Жайыттардын дайдалуулугу?8. Тоютту алынышы боюнча классификациялоо9. Тоют сууну кармоо боюнча кандай белунет?Ю.Тоюттун энергетика лык баалуулугу боюнча белунушу?11. Тоюттун сапатына таасир этуучу факторлор кайсылар?12. Кара бедени жана эспарцетти кайсы мезгилдерде тоютка чаба баштайт?13. Тоюттар кандай сакталат?14. Тоютту эсепке алуу жолдору?15. Скирданын ту у расы, узу ну жана арта салмай узундугу

кантип ченелет?16. Чей малга кандай турунде даярдалътп берет?17. Саманды даярдап беруу жолдору?18. Дан тоюттары кандайча даярдалып берилет?


* Тоюттандырууга даярдоо жолдорун айтып бергиле.- Тоютту эсепке алуу жолдорун айтып беруу.- Тоютту жыйноо жана сактоо жолдорун айтып бергиле.- Тоюттун сапатына тасир этуучу факторлорду окуп, айтып бергиле.- Тоюттардын класификациясына мунездеме бер.- Нарын аймагындагы жайыттарды окуп билуу.- Нарын аймагындагы тоютка даярдалуучу есумдуктерге мунездеме беруу.- Кыргызстаидагы жайыттарга мунездеме беруу жана окуп уйренуу.

69

70 Кунумдук тоют рационун тузуу

Тема 13. Кунумдук тоют рационун тузуу


Ыкмалар:

- лекция;- суроо-жооп;- ез алдынча иштее;- экскурсия;- Ж Ы Й Ы Н Т Ы К Т О О Ж . б .


- училищалардагы малды тоюттандырууга байланыштуу окуу китептери жана кергезме куралдар,- Лйыл чарба малдарын тоюттандыруу нормасы рациону

(Калашников) Москва. Айыл чарба малдарын тоюттандыруу (Богданов Г. А) Москва 1990 г.- Животноводство. Москва (Арзуманян Е. А) 1991 г.- методикалык кврсеткучтер, таблицалар, буклеттер,

сунуштар, плакаттар.


Ботаника, математика, химия, кайра иштетуу, топурак таануу, агрономия, механизация, айыл чарба малдарын естуруу сабактары менен байлаиышта болот.

Кунумдук тоют рационун тузуу 71

Тема 13. Кунумдук тоют рационун тузуу

Максаты:- Тоюттандыруу нормасын жатга рационун тузет.

13.1. Айыл чарба малый тоюттандыруу нормасы жана рациону женунде тушунук

Н орма д е п м алд ы н к ун ум д ук ж ашосуна керект елуучу тоюттагы сицим дуу азы к заттарды айтабыз.

Н орма малды н туруне, ж аш ы на, салм агы на, азыктуулугуна жана жынысына жараша болот. Маселен, 80 кг жана 100 кг кочкорлорго бирдей норма беришке болбойт.Норма - тоют бирдиги менен туюнтулат. 100 кг салмактагы кочкорго суткасына 2 тоют бирдиги берилет, Эми ушул 2 тоют бирдигин кочкор кайдан алат? Аны кочкор тоют аркылуу алат. Андыктан кочкорго суткасына тоют бериш учун рацион тузушубуз керек.

Балансташтырылган рацион - малга керектелуучу бардык сицимдуу азыкзаттарды камтыйт.

Балансташтырылбаган рапиондо малга керектелуучу бардык азык зат камтылбайт.

Рационду тузууден мурун фермер даярдаган тоют химиялык анализден милдеттуу турде еткерулушу керек. Антпесе тоютта канча азык заттын курамы бар экендигин билуу мумкун эмес.


Балансташтырылган тоюттун схем асы

I схема

II схемаI схема бул малга керектелуучу норма, маселен уйга норма

менеи 10 тоют бирдиги берилет дейли, ал эми экинчи схемада болсо малга берилуучу тоют. Нормадагы аш болумдуу, сициримдуу заттар тоюттагы аш болумдуу сицируу заттарга барабар болсо анда рацион балансташтырылган болуп эсептелет, болбосо балансташтырылган эмес.II схемаI схема малга талая кылынат П схема малга рацион аркылуу берилет Эгерде: I схема = II схема болсо Рацион балансташтырылган болуп эсептелет айтып бергиле.

Кунумдук тоют рационун тузуу

13.2. Соолук койлорду тоюттандыруу жана рацион тузуу.

Кой баласын тшоттандырыш учун анын биологиялык езгочелугун билишибиз керек. взгечелуктеру теменкулер: есумдукхердун кел турун жеш жагынан эчкиден кийинки орунда турат, бийиктеги (3000 м) жайыттарды жакшы пайдаланат, Ошондуктан Нарын аймагында малдан негизинен кой кармалат. Койлор Нарын аймагында кепчулук мезгилде жайытта тоюттандырылат. Соолук койлор болсо негизинен ж айы тта карм алы п туутка карата гана каш арга тушурулет.Соолук койлорду куутка жакшы даярдоо керек, андыктан козуларын убагында белун, жакшы жайыттарга жатоу ьглайык.

Соолук койлорду тоюттандыруу эки м езгнлге белунвт. Биринчиси - бооздуктун биринчи мезгили, кийинкиси ~ бооздуктун экинчи мезгили. Бооздуктун биринчи мезгилинде Нарын аймагында соолук койлор жайыт тоюттары менен тоюттандырылат. Ал эми экинчи мезгилинде колго алынып, рацион менен колдон тоют бере банггашат. Козулуу койлорго бооз койлорго Караганда, козу эмизгендиктен тоют 15-20% ке кебейтулет.

Соолук койлорду тоюттандырыш учун алдын-ала тоюттандыруу нормасы аныкталат. Норма салмагына, жашына, бооздугуна, козусунун санына жана бере турган жунуне жараша болот. 50 кг салмактагы бооздуктун экинчи мезгилинде соолук койдун нормасы: 1,35 тоют бирдиги, аш болумдуу протеин135 г, кальций 8 г, фосфор 5,5 г, кукурт 4,6 г, каротин 14 мг, 15 г ды тузет.

Соолук койлор: тоо чебун, кара беде жана эспарцет чебун, арпа, сулу, буудай самандарын, кызылча, сабиз, картешке, дарбыз, ашкабак тоюттарын, жугеру силосун, эспарцет сенажын жакшы жешет.

Нарын зонасында негизги тоюттар: тоо чебу, кара беде, эспарцет чебу, арпа, буудай саманы болгондуктан рацион ушул тоюттарга карата тузулет.

Соолук койлорду тоюттандыруу негизинен суткасына эки жолу жургузулет. Кесек тоюттар чон аштоолорго, ал эми эми майдасы 2 чакан аштоого салынып берилет.


Р ациондору аш б о лум д уу сицирим д уу заттар.

Тоюттунаталышы

Тоюттунсалмагы


Ашболумдуу

протеин (г)

Кукурт(г)

Са(г)

Р(г)


Too чебу 1,5 0,75 75 2,25 10,8 1,65 87,5Арпа саман 0,5 0,14 5 0,7 1,45 1,75 0,5Арпа жара 0,4 0,476 38,2 0,8 0,44 1,28 0,5тартмасытуз 15

Жыйынтыгы 1 1,366 113 3,75 12,69 4,38 38,5

13.3. Кочкорлорду тоюттандыруу жана рацион тузууКочкорлорду пайдалануу экиге белунет: биринчиси

негизги кочкорлор, булардан койду куудуруш учун урук алышат. Экинчиси менен кууге келген койлорду издеп табышат. Буларды издееч кочкорлор деп атап коюшат. Кочкорлорду тоюттандырууда сапаттуу тоюттар зарыл болот. Жай мезгилинде алардын негизги тоюту жайыггагы жашыл тоют, Алар учун атайын салкын, сууга жакын, мумкун болушунча токойго жакын жайлоону бвлет. Анткени кочкорлор жайылууга жалкоо келип, ысыкта жуушап жатып алышат. Буларга жашыл тоюттан тышкары жайлоодо 0,7-0,8 кг суткасына арпа жаратартма берилет. Кузден баштап июндун ортосуна чейин колдо багыльга турат. Кочкорлор соолук кой сыяктуу эле чептун кеп турлврун жешет. Тоюттандыруу нормасын табууда эки мезгилди эсепке алышы керек:

Ушул мезгилдерге карата эки норма ипггелип чыгарьтлат.Кочкорлорду тоюттандыруу нормасы анын жашына,

салмагына, пайдаланылышына, бере турган жунуне жараша болот. Куут мезгилинде кочкорлорду сапаттуу тоют менен камсыз кылууда тоюттар турдууче болот, Негизги тоюттары: жашыл тоют, кек беде, тоо чвбу, сабиз, кызылча, силос, арпа, сулу, балыктын майы, квк сут, жумуртка да берсе болот.

Маселен, 100 кг салмактагы кочкорго берилуучу норма: 2,3 тоют бирдиги, 255 г аш болумдуу протеин, 13,5 г кальций,10,3 г фосфор, 8,1 г кукурт, 41 мг каротин, 18 г туз.


Р ациоядогу аш б о лум д уу сидирим д уу заттар

Тоютардынаталышы


(кг)


Ашболумдуупротеин

(г)

Кукурт(г)

Са(г)

р(г)

Каротин(м г )

Too чебу 2 1 100 3 14,4 2,2 80

Сабиз3 0,42 24 0,6 2,7 1,8 162

Ар па жара тартмасы

1 1,19 95 2 1,1 3,2 0,1

туз 18 гр2,61 219 5,6 18,2 7,2 242,1

Кочкорлорду куут мезгилинде суткасына 3 жолу тоюттандыруу талапка ылайык. Мындан тышкары аларды белгилуу бир аралыкка айдоо керек (мацион). Суу болсо алардын алдында дайыма таза турунде болушу зарыл.

13.4. Козу, бору к, токтуларды тоюттандыруу жана рацион тузуу.

Козу тулгандан кийин аны телчиктирип, энесинин эмчегин жууп, козунун энесин эмишин байкоо керек. Жакшы туулган козулар кишинин жардамысыз эле энесин ез алдынча эмет. Алгачкы сут ууз деп аталып, азык заттарга етв бай болот, ошондуктан туулган козулардын уузду эмууусун милдеттуу турде 15-20 кунге анын негизги тоюту ууз болуп эсептелет. Андан кийин козуларды акырындык менен тоютка уйретет. Бир ай еткенде тоютту кадимкимдей жей баш тайт. Ошондуктан козуларга ©зунч© аштоо жасап, козулар гана кирип чыга ала тургандай клетчаткаларга белуп коёт. Кундуз талаага энеси менен бирге жайса болот. Козу энеси менен бирге 5 ай журет, анан энесинен белвт. Энесинен белунген козуларга туз жердеги жакшы жайыттарды белуп, жайыттар менен камсыз кылат. Белунген козуларга 200 г жем берилгени од, себеби кыш тушкенче алар жакшы жетилип, кышка даяр болуп калат. Ал эми бир жылдан кийин булар токту бору к болот да, жайында жайлоодо кармап, кузунде кузгу жайытта жайылып, кышында колдон тоют жейт. Козу, бору к,


токтуларды суук туш© электе колго алуу керек. Негизги тоюттары болуп жакшы чеп, арпа, саман, силос, кызылча, сенаж болуп эсептедет. Буларды тоюттандыруу нормас.ын аныктаганда салмагы, бере турган жуну эсепке алынат. Мис., 25 кт салмагы бар козуларга, суткасына 120 г салмак кошсо, 0,75 тоют бирдиги, 90 г аш болумдуу протеин, 4,5 г калцций, 3 г фосфор, 2,8 г кукурт, 7 мг каротин, 9 г туз берилет.

Ал эми бир жылдан ейдегу токту боруктарга 1,2тоют бирдиги, 115 г аш болумдуу протеин, 7 г калцций, 4,5 г фосфор, 4 г кукурт, 8 мг каротин берилет.

Бир жылга чейинки козулардын рациону

жакшы тоо чебу 1 кг

арпа саманы 0,5 кг

арпа жаратартма 0,25 кг

Р а ц и о н д о гу аш б о л у м д у у с и ц и р и м д у у заттар

Тоюттардынаталышы


(кг)


АшболумДУУ

протеин(г)

Кукурт(г)

Са(г)

Р(г)


Too чебу 1 0,50 50 1,5 7,2 1,1 40Арпа саман 0,5 0,14 5 0,7 1,45 0,7 2Арпа жара тар'гма

0,25 0,29 23,7 0,5 0,27 0,8 0,02

Туз 150,93 78,7 2,7 8,92 2,6 42,0

Р а ц и о н д о гу аш б о л у м д у у с и ц и р и м д у у заттар.



(г)


Аш болум- ДУУ

протеин (г)

Кукурт(г)

Са(г)

Р(г)


Too чебу 1,5 0,75 75 2,25 10,8 1,65 60Арпа саман 0,5 0,14 5 0,7 1,45 0,7 2Арпа жара тартма

0,4 10,4 38 0,8 0,44 11,2 0,04

22,29 118 3,75 12,6 13,55 62,04


13.5.Ири муйуздуу малдарды тоюггандыруу жана рацион тузуу.

Уй баласын тоюттандырууда алардын биологияльж езгечелугун билишибиз шарт. Уй баласы негизинен бизге сут, эт азыктарын берет, Оттогондо кой сыяктуу тиштери менен кесип жебестен, чепту тили менен жулуп, оруп жейт. Уйду жайытка жайганда чептун узундугу 15-20 см болушу керек. Уй баласы кебунесе колдон тоют жейт. Жайытта туз жерде жана бек се тоолордо жайылат. Уйду багып естурууде 3 багыт аны кталган: сут, эт ж ана кош азы ктуулук (татаал- даштырылган). Нарьш аймагы бийик тоолуу жер болгондуктан бул жерде жергиликтуу тукумдун ую естурулет. Алар негизинен кыштыр-жайдыр жайытта болот. Уй баласынын башкы тоюттары теменкулвр: чептун тур леру, арпа, саман, силос, сенаж, тамыры тоюттуу есумдуктер, (кызылча, сабиз, картешке, жом, сут, кек сут, сеек у ну ж. б.). Уйларды тоюттандыруу нормасын аныктаганда теменкулвр зеке алынат: ж аты , салмагы, жынысы, берген суту, кунумдук кошу мча салмагы, бооздук мезгили. Маселен, 500 кг салмактагы 10 л сут берген уйдун нормасы теменкудей чыгарылат: ар 100 кг салмагына 1 тоют бирдиги. Ал эми ар бир тоют бирдикке 100-110 г аш болумдуу протеин,8-10 г кальций, 6-8 г фосфор, 40-45 г каротин, ал эми кант менен цротеиндин катышы 0,8 :1 болу у керек. Натыйжада 500 кг салмактагы 10 л сут берген уйдун нормасы: 10 тоют бирдиги, 100 г аш болумдуу протеин, 80 г кальций, 60 г фосфор, 400 мг каротин, 800 г кант.

Буканын нормасы пайдаланганга жараша болот. Аларды уч турдуу пайдаланса болот: буканынын пайдаланбаган мезгили, орточо пайдаланганда жогорку лайдаланганда.С алмагы 1000 кг буканы , орточо пайдалангандагы нормасы: тоют бирдиги 9,1 аш болумдуу протеин 1140 г, 1140 г кант, 60 г кальций, 46 г фосфор, 650 г каротин, 60 г туз.

78 Кунумдук тоюх рационун тузуу

Р а ц и о н д о г у am б о л у м д у у с и ц и р и м д у у заттар.

Тоюттардынаталышы


(кг)


АшболумДУУ

протеин(г)

Кукурт(г)

Са(г)

Р(г)


Кара беде чебу

4 1,92 340 152 49,6 5,6 196

Жугерусилосу

20 4 200 36 18 8 300

Канткызыл часы

10 1,7 12,5 800 3 3 ~

Арпасаманы

3 0,84 30 72 8,7 1,8 12

Арпа жара тартма

3 3,57 285 81 3,3 9,6 3

1--- ■ Н 45 12,03 867,5 1141 82,6 28 511

Нарын зонасында жергиликтуу тукумдагы уйлар багылгандыктан, негизги тоют жайыттан болуп, саман, чеп, жаратартма, арпа менен кошумчаланып турах.

13.6. Жылкыларды тоюттандыруу жана рационтузуу*

Жылкынын биологиялык езгечелугу, алар негизинен жумуш аткарыш учун пайдаланылат. Алсак, мингич катары, арабага кошуп жук ташуу, жер айдоо, споргтук оюндарда жана жорго багытында. Андан тышкары азык - тулук алынат: сутунен кымыз, эти. Жасаган иштерине жараша тоюттандыруу нормасы да ар турдууче. Ж ылкы негизинен туздукте естурулет, бексе тоолордо да ездерун жакшы сезишет. Жылкыны кармоонун эки туру бар: биринчиси жылкы сарайларында, экинчиси - уйурде. Кыргызстанда жана Нарын аймагында уйурде кармоо ыкмасы колдонулат. Уйурде кармоо деген

18-20 бээни бир уйурден кылып бир айгырга бекитилет. Айгыр уйурде сентябрь айынын аягына чейин болуп, анан белунет. Жылкынын негизги тоюттары: ж акты чеп, кызылча, сабиз, арпа, суду, дан тоюттары. Нарында болсо негизинен жакшы чеп, арпа саман, дан тоюттары. Кебунесе, негизги тоюту арпа саман жана жайыт чебу.

Ж ылкыны тоюттандыруу нормасыи аныктаганда аткарган жумушу, еткен аралыгы, салмагы, жашы эске алынат. Аткарган жумушу 3 ке белунет: женил, орто, оор. Салмагы 400 кг болгон жумушчу аттын орто жумуиг аткаргандагы нормасы: 9 тоют бирдиги, 840 г аш болумдуу протеин, 37 кг кальций, 30 г фосфор, 100 г каротин, 40 г туз.


500 кг салмактагьт айгырдын тоют нормасы 10 тоют бирдиги, 1170 г аш болумдуу протеин, 65 г кальций, 50 г фосфор, 125 каротин, 30 г туз.

400 кг салмактагы кулундуу бээнин нормасы: 9,6 тоют бирдиги, 1044 г аш болумдуу протеин, 60 г кальций, 42 г фосфор, 180 г каротин, 30 г туз.

Р а ц и о н д о гу аш б о л у м д у у си ц и р и м д у у заттар


Тоюттун с ал маты

(кг)


Ашболумдуупротеин

(г)

Са(г) (г)


Кара беде чебу

8 3,84 680 99,2 11,2 392

Арпасаман

4 1,12 40 11,6 2,4 16

Сабиз 2 0,28 16 1,8 1,2 108Сулу 3 3 285 3 9 3,9Ж алпы: 8,24 1021 115,6 23,8 519,9

500 кг салмактагы айгырдын рациону

жакшы чеп 10 кг

500 кг салмактагы бээнин рациону

жакшы чеп 9 кг


13.7. Тоокторду тоюттандыруу жана рацион тузуу.

T o o k адамга эт жана жумуртка берет. Жумуртка езуне азыктуу белокту катыйт. Жумуртканын составы белоктон жана жумуртканын сарысынан турат. Кабыгы болсо негизинен кальцийден туруп, кальцийдин кабыгынын 99% чейинки белугун ээлейт. Тоокто ээгипин ордуна тумшугу бар, тиши жок болот. Ошондуктан тоютту чокуп жейт. Ушуга байланыпггуу тоокту негизинен дан тою ту менен тоюттандырат. Тоют рациону ну н 90% и жемден турат. Тоокту данды чокуп кызыл ецгвчу аркылуу жемсвесун© кетет, ал жерден жем жумшап ашказанга етет. Ашказандан кум, айнек, майда таштарды керууге болот, алардын милдети тегирмен сыяктуу майдалап сицирууге жардам берет. Ошондуктан тоокторду тоюттандырганда ал жерде свзсуз майда таигтар, бор болушу керек. Эгерде 5000 л сут берген уй езунун суту менен жылына 270-280 г кальций бе.луп чыгарса, жылына 270-300 жумуртка берген t o o k 825 г кальций белуп чыгарат. Андыктан тоокко кальций жетишсиз гурде берилсе, жумуртканын сырты чел кабык менен капталып келкулдеп калат. Тооктун негизги тоюттары: дан эгиндери, картвшке, кызылча, чей уну, кек сут, ашкабак, дарбыз; кошумча: кум, бор, майда таш, ечурулген акиташ,

Тоюттун нормасы: салмагына жана берген жумурткасына жараша болот. Тоокту дан эгиндери кармалган жерде кармашат. Ал эми Нарын аймагында кемекчу чарба катарында кармаса болот. Фермерлер ездеру учун 20- 30 тубар тоокту кармап, ез тиричилигине жаратса жакты.

13.8.Айыл чарба малдарын жайытта семиртуу.Кыргызстан, анын ичинде Нарын аймагы жайытка бай.

Кыргызстанда айыл чарбага керектуу жеринин 80% ин жайыт тузвт. Ошондуктан жайыт айыл чарбасынын негизги байлыгы. Кой баласы жайыттын малы болгондуктан биздин ата-бабабыз кой кармашкан. Жайытта малды семиртуу фермерлерге арзан тушет. Себеби баккан адамга жана берген тузга гана акча чыгымдалат. Койду жайытка эт багыты учун же семиртиш учун багышат. Колдо болгон кой лорду зооветкароодон еткеруп, этке кетчусун оторго тонтойт. Аларды таразадан еткеруп орточо салмагын аныктайт. Андан кийин жайлоодон жакшы жайытты белуп, 3,5 ай жайытта кармашат. Негизги


тоют жашыл тоют. Орточо 5-6 кг жашыл тоют жейт. Кунумдук кошумча салмак 80 г.

Уй баласынан эркек торпокторду 100-120 баштан топтоп жайытка чыгарышат. 3 ай жайытта семиртип этке союлат, суткалык кошумча салмагы 600-700 г. 30-40- кг га чейин жашыл тоют жейт. Бардык малды милдеттуу турде туз менен камсыз кылуу керек. Ж ылкы баласы болсо кой же уй баласындай кептеген баш тегулбейт. Ал эми союла турган 10-15 башты колдо же жайытта семиртсе болот.

Суроолор:1. Норма дед эмнени айтабыз?2. Рацион деген эмне?3. Норма эмнеге жараша болот?4. Тоюттандыруу нормасы эмнеге жараша болот?5. Соолук койдун рациону6. Кочкорлорду кандай максатта пайдаланат?7. Кочкорлорго берилуучу негизги тоюттар.8. Тоюттандыруу нормасы эмнеге жараша болот?9. Саан уйлардын нормасын аныктаа бер.Ю.Жылкынын негизги тоюттары.11. Жылкыны тоюттандыруу нормасын кантил табат.12. Тоютту пайдалануунун максаты.

Тапшырмалар:- Малды жайытта семиртуу- Тоокту тоюттандыруу ну айтып бер.- Жылкыны тоюттандыруу жолдорун айтып бер.- Букаларды пайдалануу кандайча белунет.- Саан уйдун рационун айтып бер.

- Ири муйуздуу малдарды тоюттандыруу ну мунездеп бер.- Кочкорлорду кандай кылып тоюттандыруупу айтып бересинер.- Соолук койлорду кандайча тоюттандыраарын айтып бергиле.- Кочкорлорду тоюттандыруу жана рацион тузуу

82 Малды багууну уюштуруу

Тема 14. Малды багууну уюштуруу


Ыкмалар:

- лекция;- дискуссия;- окуяны изилдее;- жыйынтыктоо ж .6.


- Лицейдеги фермер лердик чарбаларды уюштуруу га, аларга кемек кергезууге багытталган буклеттер, китептер.К. Зулпукаров, Б.Касымбеков. М.Ирсалиев. “Фермер чарбасын уюштуруунун жолдору”, Бишкек - 1997.


- “Багуу максаттары” темасы менен тыгыз байланышта;- “Тоют”, “Кунумдук тоют рациону” темалары менен.

Малды багууну уюштуруу1

14. Малды багууну уюштуруу

Максаты:- Окуучу малды багууга тиешелуу болгон бардык уюштуруу

иш чараларын аткарат.

14.1. 0ндурушт¥н багытын аныктоо жана пландаштыруу

Уй ж аныбарларын кармоону кездеген фермерлер теменкулерду эске тутуусу керек: Кыргызстандын эл чарбасынын ендурген туз продукциясынын 2 \ 3 белугун мал чарбасы берет. Демек, мал чарбасын ендурууде атаандаштар кеп.

Малды багуунун негизги максаты - алардан продукция ендуруу. Демек, фермердин биринчи кездеген максаты - жер шартына ылайыкташтырып, продукциянын кайсы туру баалуу экендигин аныктап, м алды н турун тандоо (уй , кой, эчки). Э к и н ч и ~ аларга ылайыктуу короо-сарайларды куруу (курултаи короо-сарайлар зоогигиеналык талапка ылайык болуусу шарт); учунчу - кыш мезгилинде бардык малга жеткендей тоют топтоо; тертунчу - алынган телду жакшылап асыроо, селекция иштерин туура аткаруу; бешинчи - алынган продукцияны сатуу же кайра ипггетуу.

вндуруштун багыты продукциянын туруне жараша ар турдуу багытта болушу мумкун. Мис.:

Кой чарбасы (уяц жун ендуруу);Кой чарбасы (уяц жун, эт ендуруу);Уй чарбасы (сут ендуруу);Уй чарбасы (сут, эт ендуруу);Топоз чарбасы (эт ендуруу);Жылкы чарбасы (эт, сут ендуруу)

Нарын облусунун шартында кепчулук фермерлер аралаш чарба жургузушет. Бирок малдын басымдуу белугун кой- эчки тузет, себеби малдын бул турлеру эрте жетилип, ыкчам кебейет, эрте продукция бере баштайт (6-7 айында козу этин алууга болот. Уй, жылкы биринчи продукциясын (сутту) 3-4 жашында бере баштайт). Ошондуктан аралаш чарбачылык кылуу шартка ылайык болуп эсептелет да, малдьш кайсы туруне езгече басым жасоо маселеси суроо-талаптан у лам келип чыгат.

14.2. Мал-сарайларга, короолорго коюлган талаптар.

Мал короону жайгаштырууда теменку эрежелерди эске алуу керек: шамалдын багытын, малдын турун, жашы жана ж ынысы иа ж араш а белунуш ун, тегерете курчоо, тоюттандыруу аянтчаларын белуу, кыкты жыюучу жерди дайындоо, тоюттарды сактоочу жай.

Негизинен мал-сарайдын туура курулушуна кецул бурушу керек. Мал сарайды курууда теменкулерду эске алыш керек:

малды кармоонун системасы (малды канча убакытка чейин

83


сарайда кармайт);тоют беруу (сарайдын ичинде, короодо) малды кармоонун тур леру (бирдеи, байлап, бош, топ

менен);бош аянттардьтп болушу;атайын кампалар учун аянттарды пландоо.

Ф ерм аны ж айгаш тыруунун схем асы

Туш тукА

Ч ы гы ш Бат.

Т у и д у к

(Ш амал батыштаи чыгышка с.огот)

М алкананы курууда ж ы луулукту еткерб еген матермалдарды колдонуу керек. Сарайдын аянты орто эсеп менен ар бир уйга 3,5-5 м2, койлорго 1,8-2,0 м2болушу керек. Демек, 10 уйга узундугу Ю м, туурасы 3,5 же 5 м болгон аянт талап кылынат.

Тоюттандыруу атайын аянтта жургузулгену туура болот, ал эми тоюттар жакын жерде, езунче тосулган камааларда сакталат.

Уйме/с чеп

Бае* У т&о

14.3. Малга керектелуучу тоюттарды даярдоо жана сактоо.

М алды н ж алпы санынын есуш уне ж ана аиын продуктуулугунун тез жогорулашына туртку беруучу башкы шарт - тоюттандыруу.

Малды жетиштуу тоюттандыруу учун сапаттуу тоют даярдоо жана аны сактоо керек. Малга эц керектуу жана зарыл тоюттун бири - чеп.

Кыш мезгилинде малга керектелуучу чептун келемун аныктап, ошол келемдегу чепту жыйнап, жакшы сактоо керек. Ч ептун (ж ем ди н ) келем ун аны ктоо учун ф ермер теменкулерду билиши зарыл:1. Кыш мезгилинде короодо кармоо меенетунун узактыгы (Нарын облусунда 5-6 ай же 150-180 кун);2. Малдын чепке болгон муктаждыгы (норма боюнча);3. Резервдик фонд (жалпы тоюттун келемунен болжол менен 15%)

Малды багу у ну уюштуруу

Мис., 1 баш соолук койго 1 суткада 1,5-2,0 кг чеп беруу керек болсо 10 койго бир суткага 15-20 кг (1,5 - 2,0 х 10 - 15- 20 кг ) чеп керек болот. Кыш мезгилинде 150 кун колдо багылса бир кундук норманы (15-20 кг) х 150 кунге кебейтуу менен керектуу чептун келемун аныктайбыз. 10 баш койго кыш мезгилинде 20 х 150 = 3000 кг же 3 тонна чеп керек. Мындан сырткары 15% тик резервдик фонд керек (450 кг). Жалпысы 3450 кг. Ушундай эле зсен менен башка тоюттардын келемун аныктоого болот.

Кесек тоюттарды уймек турунде, бооланган турунде же майдаланган турде сактоого болот. Тоюттун сапаты бузулбас учун тоютту даярдоо технологиясын туура колдонуу керек. Тоютканаларды малканаларга жакын жайгаштыруу керек.

14.4. Баданын жана отордун структурасы, тел алууну пландоо.

Ар бир фермер продукция ендурууде отордун езунун телунун эсебинен жаныланууну жана кебейтууну туура уюштуруу керек. Отордун негизги тобу болуп соолук койлор жана кочкорлор эсептелет (негизги тел беруучу топ).

Отордун структурасы теменкудей болот:

—Кочкорлор Соолук койлор 1 p

i 1

! j i

I

LU

3 Токтулар 20%Боруктар 10%

5 Ириктср 5%Баардыгы: 100%

_______ __________

Фермер мал чарба продукциясын ендурууде мал башын, тоют сарптоо эсебин атайын китенке каттап журушу керек.

Продукция ендуруудегу эц негизги фактор- тел алууну пландаштыруу. Тел- башка топторду жацыртып туруучу негизги белук. Оторду же баданы сатып алуу аркылуу жанылоо туура эмес. Кой чарбасында ез телунун эсебинен оторду жацыртуу эц туура жол. Телду пландаштыруу 3 маселени камтыйт:1. Канча тел алуу керек (кой чарбасында 90-100 козу 100 койдон);2. Тууттун мезгилин аныктоо ете маанилуу, себеби кышкы, эрте жаз, жаз мезгилдеринде алынган те л дун сапаты ар турдуу болот. Кыш мезгилинде алынган тел эрте жетилет. Кузде союуга болот, бирок кышкы телден чыгаша (елум-житим) кеп болот. Телдетуу кеп каражатты талап кылат (сарайлардьт ж ы лы туу, тою ттандырууну сарайда уюштуруу жана киринтуу). Телдетууну январда еткерууну пландаса, сентябрь айында куудуруу керек (койлордун бооз мезгили 5 ай).3. Алынган телду асыроо, аларга шарт тузуу.


Телду асьтроо - эц маанилуу иш-чаралардын бири/ Тел начар багылса, алардан кийин сапаттуу продукция жана тел алууга болбойт.

Суроолор:

1. Малды багууну уюштуруу алдында эмнелерге кецул бурулушу керек?2. Малды багууда алынган продукциялардыи кайсынысы баалуу?3. Мал-сарайларды курууда, жайгаштырууда эмнелерге кецул буруш керек болот?4. Малдын башына канча чарчы аянт туура келет?5. 10 уйга же 10 койго сарайдан канча аянт керек экендигин аныкта.6. Кышка керектуу болготт жем-чептун келемун кантип аныктоого болот?7. Тоюттарды кантип сактоо керек?8. Отордун структурасын айтып бергиле.9. Соолук койлордун саны канча процентти тузушу керек?10. Туутту (телдетуу) кандай пландаштыруу керек?


- Нарыл облусунда телдетуу кайсыл убакта жургузулеерун аныктагыла.- Тоюттандыруу нормаларынын негизинде койлорго, уйларга жумшалуучу чеп, саман жана жемдин керектуу келемун аныктагыла.- Жогорудагы коюлган талап боюнча ар кандай малга ылайыктап короо-сарайларды жайгаштыруу схемасын тузгуле.- Ар бир уй жаныбарынан бир жылда канча киреше тушеерун аныктагыла.

Мал инфраструктурам 87

Тема 15, Мал инфраструктурам.


Ыкмалар;

- лекция;- визуализация;- практикалык метод;- дискуссия;- жыйынтыктоо ж.6.

Кошумча материалдар;- фермердик чарбаларды уюш турууга, аларга кемек керсетууг© багытталган буклеттер, китептер.- А.Жетигенов. “Ч.Нургазиев. “Кой чарбачылыгынын негиздери”. Окуу куралы.

Башка темалар жана предметтер менен байланышы;

- “Малды багуу” темасы менен;- “Зоогигиена жана ветеринариялык профилактиканын негиздери” темасы менен.

88 Мал инфраструктурам

Тема 15. Мал инфраструктурасьт.

Максаты:- М алды жылдын ар бир мезгилинде багуу шартын, короолорунун даярдыгын аиыктоо иш-чараларын уйренет.

15.1. Кой кашарлары жана алардын жабдууларьт женунде кыскача тушунук

Зоогигиеналык эреже боюнча кой багылуучу кашарлар шамалдан ыктоо, кунестуу, сууну бат сицирип, тез кургай тургап боз же кара топурактуу децсее жерге салынат. Мал жайылуучу жайыттар кашардын тегерегинде болу и, кашар айыл-кыштактан 200-3000 м ден, чоц жолдордон 500-1000 м ден кем эмес аралыкта болуу керек. Кой кашарлары атайын долбоор менен курулун , ичи кургак , ж ары к ж ана вентиляциясы колдонууга жецил жана одой болууга тийиш. Кышкысын жайытта багылган ириктер жана субай сооолуктар учуй ар бир баш койго 0,5-0,7 м2 аянт туура келгендей кылып, атайын бастырмалуу короолор салынат.

Зоогигиеналык эреже боюнча кой багылган кашарлар дайыма таза кармалып, алардын туура есушун© жагымдуу микроклимат менен камсыз болушу ©те зарыл. Кашарлардын ички температурасы 0 итан темен болбой, орто эсеп менен алганда 3-16 °тун тегерегинде болушу керек. Козулар жаткан белмелердегу абанын температурасы 12-14 °тан темен болушу мумкун эмес.

Жайытка чыкпай колдо багылган койлор учун атайы жасалган акырлар жана аштоолор болот. Кой чарбасында колдонулуучу акыр менен аштоонун кеп турлеру бар.

Кой кашарлар бир отор кой кенен баткьтдай белгилуу елчемде курулууга тийиш. Зоогигиеналык норматив боюнча койлордун тукумуна, жашына, жынысына жараша ар бир баш койго кашардын жер таманынан темендегудей аянт туура келгендей белгиленген: жазгы туутка коюлган бооз соолуктар учун - 1,2-1,5 м2 , кышкы тууттагылар учун 2-2/2 м2, чогуу багылган кочкорлор учун 3-4 м2, токту, боруктар учун - 0,5- 0,7 м 2 , ириктер жана соолуктар учун - 0,8-0,9 м2 . Кашарларды жылына бир жолу тазалап, жугушсуздандырат (дезинфекция). Кузунде кашардын ичи-сырты эки сыйра акталат. Туут убагында койдун астьша тешелген саманды 4-5 кунде бир жацылап жана кургактап туруу керек.

15.2. Койлорду жайкы мезгилде жайытта багуунун талаптары.

Койду жайытта багуунун колдо багууга Караганда кеп артыкчылыхы бар. Кой жайытта багыла баштаганда малдын башка туру жетпей турган аска-зоонун арасындагы, тоонун чокусундагы пайдаланылбай жаткан эц бир сонун жайыттар пайдаланылат. Койдун кунуге жайылып, керээлден

Мал инфраструктурасы 89

кечке басыл журушу организмдеги буткул физиологиялык кыймыл-аракеттердин активдуулугун кучетуп, жалпы организмдин тонусун кетерет. Малдын ичтейи ачылып, жеген тоютун жакшы синирет. Мал дайыма таза аба менен дем альт, езун эркин сезет. Кой жайылуучу жайыт таза, кур гак жана децсее жерлерде болууга т и й и ш . Малды бир жайыттан экинчисине которгон убакта жайытты жана суу ичуучу сууларды ар турдуу акыр-чикирлерден тазалоо тийиш, Жайытта жана сугатта койдун туяктарын жаралантчу зым, мык, сыяктуу учтуу, курч нерселер болбошу керек.

Кой жайытка эртец менен чыкканда 2-3 сааттан кийин жана кечки тунекке кайтаарына К 2 саат калганда эки маал сугаруу абзел. Койду жайытта бакканда тунек жайлар (короолору) таза, кургак болуп, бул короолор жайыттан алые болбоо керек. Чыла болуп булганган кой короолор дун ордун тез-тез которуп туруу да эсте болушу зарыл.

Кой чарбасында табигьтй жайыттарды пайдаланбастан, айдоо жерлерди да жайыт катары пайдаланышат. Мындай шартта аны чакан корук тилкелерге белуп, анын ичинде 5-6 кун болгондон кийин башка тилкеге которуп туруу ылайык.

15.3. Айлана-чейре жана климаттын койдун ден соолугуна келтирген таасирлери.

Атмосфералык аба езунун составындагы турдуу газдар, химиялык кошундулар, микроорганизмдер, ар турдуу кыпын- чацдар аркылуу, ошондой эле езунун физикалык касиеттери (температурасы, иымдуулугу, басымы, кыймылыж.б.) менен малдын организмине таасирин тийгизет. . Зоогигиеналык норматив боюнча каш арлардагы абанын салыигтырма нымдуулугу 80%, жацы туулган жаш козулар турган клеткаларда 75% болуп, температурасы 8-12 градустун тегерегинде болуу керек. Абада дайыма механикалык кошундулар - чандар бар. Алар учке белунет. Минералдык, органика лык жана кошунду чацдар болуп, езгече алардын арасында жугуштуу ыладдаткыч микроорганизмдер болсо ете коркунучтуу. Малдын соолугу учун кундун жарыгы абдаи пайдалуу. Кундун ж ары гы организмдеги заттардын алм аш уусун кучетуп , денеге белок менен майдын жыйналышын камсыз кылат, б.а, малдын салмагын кебейтуп, семиртет. Кундун жарыгынын таасири менен кептеген ыландаткычтар елумге дуушар болот. Кун жарыгы кээде организмге терс таасирин да тийгизбей койбойт. Кундун инфра кызгылт нурунун таасири менен мээге кан арбын келип, кээде ага кан кую луп кетуу коркунучу да бар. Малдын денесине ысык етуп кетпес учун дарагы жок ээн талаадагы жайкы жайыттарга бастырма куруп, жайкысын малды чак туш ченде бастырмаларга же келекелуу жерлерге келекелетуп алый, салкын тушкенде кайра чыгаруу керек.

Рахит ы лады па чалды ккан ко п ж ат

музоо

90 Мал инфраструктурасы

Багылган малга жер кыртышьгндагы топурактын химиялык составынын зоогигиеналык мааниси зор. Себеби анда кандай химиялык элементтер болсо, ушу л жерде ескен есумдуктердун составында ошол эле элементтер болот. Тояуракта микроэлементтер канчалык мол болсо малга жагьтмдуу келет. Мис,, топуракта иод аз болгондо калкан сымал безиндеги гормондордун пайда болушу темендейт, малдын есушу начарлайт, алар ар турдуу ыладдарга чалдыгып, кунардуулугун жоготот.

15.4. Малды жайытта кароо жургузуу жана керектуу жабдуулар, шаймандар менен толуктоо.

Малды багууда чабандын эд негизги милдеттери: кун сайын койлорду жакшы жайыттарга жайып, курсагын тойгузуп, талаада калтырбай, аман-эсен багуу. Кунде туз берип жана сугарып туруу. Начар, кой-козуларды езунче белуп, аларды жакшы тоюттандырып туруу керек.

Койлорду чылалуу, баткактуу жерлерге жана тосмолорго камап коюу таптакыр жарамсыз нерсе. Кундуз койлор жуушап жатканда текшеруу жургузуп, аксак-тексектерин карап, туяктары есуп кетсе жонуп таштап, курттан кеткен жерлерин дарылап коюшат. Койлорду шамалдап туруучу бийигирээк дедсеелерге жуушаткан од. Эдесин таба албай оттобогод козуларды энесиде кошуп, эмизууге жардам бериш керек. Арасыддагы аксак-тексектерин, ыладдагандарыд белуп, езунче тоюттандырып дарылаш керек.

Чабан бригадасы темендегудей жабдуулар жана шаймандар менен камсыз болууга тийиш:1. Тактайдан жасалган чабандын бир женил уйу, боз уй же чатыр;2. Кой кайтарууга эки мингич ат, жылкысы жетиштуу чарбаларда даты бир жаиы уйретулген бышты;3. Эки корооочу ит;4. Койлорго суу ташуучу чарбаларда ар бир чабанга КЗ тонналык бирден суу сактагыч жана жетиштуу санда аштоо;5. Койго тоют даярдалуучу 1 чод казан, иттин жуундусу учун 1 кичине казан;6. Жем, туз сакталгыч укек.7. Туз салынуучу аштоолор;8. Экиден балта, курек, чака;9. Аркан жип, балка, кол араа, мык, аттиш, аттын такалары, жуушац кайчы.10. Ат жабдыктары, (экиден);11. Ветеринариялык дары кутучасы, керектуу дары-дармектер ж ана ветеринариялы к аспаптар кайнатуучу идиши (стерилизатор) менен.12. Чабандын таягы (1*2 ).

Мал инфраструктурасы 91

Чабандын таягынын узундугу 2-2,5 м келип, бекем жыгачтан жасалат. Анын бир жак башында жыгачтан жасалган иймеги болот.

2 0 " с s-t — — . >

*----------------------------------—— ------ 1 ............. — 1 ' 1 1 щ£

< — £ 0 0 - 2 6 0 C * f

- -----------------------------------------------------------— —

Суроолор:

1. Дезинфекция кашарларга эмне учун жургузулет жана эмне пайда бар?2. Акыр, аштоолордун кандай турлеру бар?3. Жайыттын кандай турлеру бар?4. Жайытта уулуу чептерге карты кандай иш-чараларды жургузуу керек?5. Топурактын, есумдуктун жана малдын кандай химиялык байланыштары бар?6. Абанын температурасы те мен болгондо малга кандай таасирин тийгизет?7. Жайытта ылацдаган малды кантип аныктап билсе болот?8. Ат жабдыктарына кайсылар кирет?


- Начар, жетим козуларга мал чарбасында кебуреек кецул буруу, аман алып калуу ыкмаларын уйренуу.- Ж ерги ли ктуу мал чарбасы нда ж ер кы рты ш ы ны н геобиопровинциясын аныктоо,- Чарбада жайытты туура колдонуу шарттарын, эрежелерин так билуу- Чарбада багылган малдын короолорунун зоогигиена лык нормативдерге туура келишин аныктоо жана салыштыруу.

92 Мал жаюу техникасы

Тема 16. Мал жаюу техникасы


Ыкмалар:

- лекция;- суроо-жооп;- экскурсия;- ирблемалык метод;- таншырма ж.б.


- училитцадагы окуу куралдары;- Овцеводство. Москва, 1987. (А.И.Николаев, А.И.Ерохин);- Зоогигиена с основами ветеринарии. Москва, 1965.- Кормление с \ х животных. Богданов. 1990.- плакаттар, суроттер , таблица л ар, киноф илцм дер, инструкциялар, методикалык керсетмелер.


- ботаника- жайыт таануу- кой чарбасы- уй чарбасы- жылкы чарбасы сабактары

Мал жаюу техникасы 93

ин);

iep,

ie r i

Тема 16. Мал жаюу техникасы

Максаты:Окуучулар кой менен уй баласын кандай жаюу, багуу

керек эксндигин уйрепет.

16.1. Койду жана уйду жайытта жаюунун техникасы.

Кой баласы жайытты негизинен жакшы пайдалана турганы еткен темада айтылган. Кой баласы тоо, талаа, жарым чел, чел жайыттарын жакшы пайдаланышат. Ал эми саздак жерлерге кеп жайьтшка болбойт. Анткени койдун туягы чирип, курт оорулары менен кеп ооруйт. Талаа жайыты Казакстанда, Россияда кеп , ал эми тоо ж айы ттары болсо бизде, Кыргызстанда жана Закавказье елкелерунде кецири тараган. Республика боюнча жайыттын аянты 8509, 8 га , анын ичинен жайкы жайыт 1435,4 га. Эгерде бир койго бир жылда 5,2 ц тоют бирдиги талап кылынса, анын 2,86 ц тоют бирдигин жайыттан алат. Койду кышкы колдо багуудан жайкы жайытка акырындык менен еткеруу керек.

Жайыт темендегудей бедунет: табигый жайыт, табигый маданияттуу жайыт. Табигый маданияттуу жайытта (кепчулугу талаа жайыты) жайытттарды загондорго белуп коёт. Койду жаярдын алдында жайытты иликтеп чыгуу керек. Биринчиден, ботаникалык составын, уу чептердун бар-жогун, экинчиден, жайыттагы суунуи бар-жогун, жайыттын жетилуусун, мындан тышкары жайытты алмаштырып пайдалануу. Населен, быйылкы жыльг лайдаланылган жерге бир-эки жылга тыныгуу беруу керек. Жайытты пайдаланууда Кыргызстанда адегенде тоо этектеп, анан акырындап ейделее менен пайдалануу талапка ылайътктуу. Себеби тоонун этек жагындагы чеитер эрте жетилет. Эрте жаз жана кеч кузден тышкары, койду дайыма эртен менен жайытка алып чыгуу керек. Кой ысъткты начар кетергендуктен саат 1100ден саат 1600ге чсйин жайбоо керек. Жайытта койду жай айдоо керек. Эртен менен жана кечинде койду шамалдын багытына карай, ал эми туште шамалга каршы жаюу керек. Эки жолу сугаруу талапка ылайык, ошондой эле туз менен камсыз кылышат.

Уй баласы кышында колдон, ал эми жайында жайыттан тоюттандырылат. Уйду жайытта жаюунун уч жолу бар. Биринчиси - табигый жайыт, экинчиси - маданияттуу табигый жайыт, учунчусу - айдап себилген маданий табигый жайыт. Кыргызстанда 1 жана 3 жолу колдонулат, Уйга тоо этектеринен жакшы жайыттар бел у нет. Жайытка чыкканда жайлоодо саанчылар учун уй, музоо клеткалары, сутту муздатуучу жерлер болуу керек. Туз, жем менен камсыз кылуу да негизги милдет. Уйлар кундузу да, тундесу да жайылат. Ошондуктан саанчылар дан тышкары уйчулар да болот.

94 Мал жаюу техникасы

16.2. Жылкыны жана топозду жаюу техникасы.Жылкы 6аласы жапыз жана бексе тоолордо жакшы

жайылат. Анткени ете бийик тоолордо учуп кетип ©лум- житимге учуроо коркунучу бар. Ж ылкыны негизинен уйурлеру менен жайы дышат. Жаюу да суунун жээги, ереендун туз жерлери тандап алынат. Жылкыны кундур-тундур жаюу керек. Ошондуктан жаандуу кундерде тегиз жерлерге, ал эми кун ачыкта жалпак беттерге жаюу керек. Жайытта туз менен камсыз кылуу ш артка ылайык. Ж айлоолорду пайдаланганда 2000 м ге чейин бийиктикте жайса болот. Андан жогорулаганда тутек болуи, жылкы жакшы чыдабайт. Кыштын куну кар баспаган куцгейлерге жайышат. Куцгейлерду кар басып калса деле жылкы тээп оттой берет. Кулун-тайлар жайьшда жайлоодо жайылганы менен, кышкысын колдо багылганы дурус. Анткени карды тээп оттой албагандыктан кулундар иачарлап кетет. Жылкыны жай айдап уркутпее керек, себеби катуу айдоодон жана аларды уркутууден кулун салмай кеп болот.

Топоз - жарым жапайы мал, ошондуктан ал ар дайыма жайытта журушет. Жайында да 3000 м бийиктикте, ызгаардуу суукта жайылышат. Топоздорду такай кеземелдеп турбаса, алар бир жайытты экинчи бир жайытка тез-тез алмаштырып, бир ереенден экинчи вреенге ооп кетет. Жайытты пайдалануу боюнча топоз менен койлордун жайытынын ортосунда талаш болуп калышы ьгктымал. Анткени малдын бул эки туру тед жайытты бирдей даражада жакшы дайдаланат. Демек, экее бир жайылганда жайыттын чебу бат суюлуп, азайып кетет.

Суроолор:

1. Койду жайытта кандай жайышат?2. Уйларды жаюунун канча туру бар?3. Жылкыны жаюуну кандайча уюштуруу керек?4. Тоиоздун жайытты пайдалануу взгечелугу кандай?


- Жылкы менен топозду жаюуну кандайча уюштураарын айтып бергиле.

Кой жана уйларды кандайча жаюу керектигин айтып бергиле.

Малдын журуш - турушу 95

Тема 17. Малдын журуш "


Ыкмалар:

- лекция;- суроо-жоои;- экскурсия;- проблемалык метод;- тапшырма ж,б.

Кошу мча материалдар:

турупгу

- лицеидеги окуу куралдары- Зоогигиена с основами ветеринарии. Москва, 1965. -Внутренниенезаразные болезни животных. Ленинград, 1972.- Разведение с \ х животных. В. Ф.Красота, В.Т. Лобанов. 1976.-плакаттар, муляждар, суреттер, методикалык корсетмвлер.


- естуруу;- тоюттандыруу темалары;- ветеринария

96 Малдын журуш - ггурушу

Тема 17. Малдын журуш - турушу

Максаты:- Окуучулар кой баласынын нормалдуу журуш - турушун

баалайт

17.1. Кой баласынын нормалдуу журуш-турушу.Оору-сыркоосу жок туулган козу энеси аны жалап

телчикенден кийин, энесинин эмчегин езу таап эмет. Анан ээрчип, басуунун аракетин жасайт. 10-15 кун энесинин эмчек суту менен тамактанат. Андан кийин бара-бара жерден чеп- чарды истеп жегенге аракеттенет. Ошол мезгилде аларга жашыл чептен боолап, илип коёт. Анан акырындык менен жемге етуп, ага кенгенден кийин аны да жакшылап жегенге кене баштайт. Нормалдуу есуп жаткан козулар ушу л мезгилде 80-100 граммга чейин салмак коигот. Жетел болбойт. Жаныдан есуп жатканда зады кумалак турунде чыгат. Кездерунен жаш агып, мурдунан чимкирик акпайт. Дайыма оюн салып, езун сергек алып журет.

Чон койлордун нормалдуу есушунде ар дайым езулерун сергек сезип, жайылганда койлордон артта калбайт. Ар дайым жуушаганда кепшее процесси башталат. Дайыма кумалак же жакшы тойгондо зады жампа турунде болот. Сууну, тузду талабынча пайдаланат. Дем алуу процесси бир калыпта болуп, епкесун какпайт.

Жайытта езун башка койлор менен теи алып журет. Кездерунен жаш акпай, жакшы керуу касиетине ээ. Туяктары бутун, такай таза. Жуну тушпей, есуу процесси бир калыпта. Эгер капилеттен ит же башка жаиыбар чыга калса уркуу реакциясы кучтуу болот. Соолук койлор кууге убактысында келип, кочкорлорду кабыл алып, кууттан тез чыгат. Кочкорлордун уругунун квлему, кыймылы, жетиштуу жана сапаттуу болот.

17.2. Уй баласынын нормалдуу журуш-турушуМузоо туулгацдан кийин энеси жалап телчиктирет. Андан

кийин нормалдуу туулган музоо энесинин эмчегин таап, езу эмгенге аракет кылат. Энесинин суту менен 15-20 кунге чейин тамактанып, андан кийин чепту искеп жегенге аракет кыла баштайт. Ошол мезгилде чепту боолап, илип коюу керек. Нормалдуу музоонун мурдунан суу акпайт, жетелбейт, кезунен жаш акпайт. Зады суюк эмес, тоголок же жампа турунде болот, ©сушунун негизги белгиси - суткасына 600- 700 г кощу мча салмак кошот. Ал эми тумшугунун устундегу жалтырак жери дайыма нымдалышып турат. Тоюттануусу, суу ичуусу кадимкидей.

Чоц уйлардыкы биринчиден, сут бериши дайыма бир калыпта болуп же кошулуп турат. Жетелбейт, зады жампа турунде. Эмчектин упчулары кесиги жок, кол менен

Малдын журущ - турушу

кармагаида температура сезилбейг. Тумшуктагы жалтырак жери дайыма нымдуу болуп турат. Жайылганда жана байлоодо турганда эч кандай тынчсызданбайт. Жуушаганда кепшее продесси башталат. Туяктары кыйшайып ийрилбестен тунук болот. 0 зун дайыма сергек сезет. Жайытта жай кыймылдап, отгоосу бир калыпта болот. Сууну жана тузду каалаганча пайдаланат. Мезгил мезгили менен жуушайт.

Букалардын нормалдуу есушу негизинен урук беришинен байкалат, алардын уруктары кеде му, сапаты боюнча ар дайым нормалдуу болот. Уйдун куусу убактысында келип, убактысында букадан чыгат,

Ж аш кунаажындар нормалдуу внугууде болсо бир жашынан баштап куугв келе баштайт.

17.3. Жылкы баласынын нормалдуу журуш ~тУРУш У* Бээ кулундагандан киийн кулунун жалап телчиктирет.

Телчиген кулун энесинин эмчегин езу таап эмет. Энесинин суту менен 15-20 кунге чейин тамактаныл, андан кийин челке аралаша баштайт. 500-600 г кошумча салмак кошот, Энесин унунен тааныйт. Кундузу да, тундесу да жетелбейт, езун дайыма сергек сезет, буттары туз болот. Сууну жана тузду каалаганча пайдаланат.

Чод жылкылардын журуш-турушу: дайыма сергек, туяктары жарылбастан, бутунан аксабайт. Зады такай тоголок болуп, ичи етпейт. Катуу бастырганда же жумуш иштегенде дем алуусу бир калыпта болуп, бат чарчабайт.

Бээлер кууге келген учурунда айгырдан ез убактысында чыгат. Айгырлардын у ругу ну н келему, кыймылы дайыма нормалдуу болот. Жумушчу жана мингич аттардын иштеши жана басканы тын., дайыма сергек болушат.

Ден соолугу таза жылкынын сурету

98 Малдын журуш ~ турушу

17.4. Чочконун жана тооктун нормалдуу журуш- турушу.

Чочко бир жылда эки жолу тел берет. Ар бир телдегенде 8-12 ге чейин торопой тууйт. Торопойдун келечектеги есушунде акын салмагы чоц роль ойнойт. Торопойлордун туулгандагы орточо салмагы 1,2 кг болуу керек, эгер 500-700 болсо, анда торопойлордун 25% и елуи калат. Нормалдуу туулган торопой энесинин эмчегин езу ээмп, тез эле тороло баштайт, Эки айлык торопой 20 кг га чейин жетет. Ошондуктан торопойлордун нормалдуу есушу анын салмак кошушуна кебуреек байланыштуу. Нормалдуу торопойлордун журуш- турушу сергек, оюн салып, тоютту жакшы жешет. Тунде да, куидуз да жетелбестен, кыймылы тьщ болот. Арыктап, салмак кошуусун жоготпойт. Тоют берээр убакта коркулдап тынчсызд анышат.

Чочконун чоцдорунун тамак жеши жакшы болуп, ездерун сергек сезишет. Мегелжин чочко лор убактысында кууге келип, камандан убактысында чьггышат. Камандардын болсо кыймылы сергек, уругу жетиштуу турде болот. Камандардын уругу 0,5 л ге чейин жетет.

Ал эми балаиандар болсо жумурткадан чыккандан кийин бир суткага чейин ачкалыкка чыдайт, андан ары алардын тийиштуу тоютун берип туруу керек. вздерун жакшы сезген балапандар 5 айдан баштап жумурткалай баштайт. Нормалдуу ескен тооктордун журуш-турушу сергек, кыймылы жандуу бо,луп тоютту жакшы жешет, жумурткасы дайыма кабыгы менен болот. Бир жылда бир жолу жунун тушуруп, балапан басуу учун курп болуу процесси кайталаиат, Жакшы есуп жаткан тооктор биринин таажысын бири чокубайт.

17.5. Ылавдаган чочконун жана тооктун журуш- турушу.

Туулган торопойдун салмагы аз болуп, энесин езу эме албайт. Жаны туулган торопойлор елумге кеп учурайт. Энесин эмбей, бергеи тоютту жебей салмагы кошулбайт. Ичи етуп, температура болот, Чочколордун чону тоютту карабай калат, арыктайт. Денесине Кызыл жаралар чыгат. Эне чочколор торопойлорун тээп, каардуу боло баштайт. Сут белунбейт.

Камандардын уругу азайып, сапаты начарлайт, арыктап, тоюттан банг тартат.

Балапандар болсо жем жебей, суу ичпей, ургулеп канатьш таштап салат. Жумуртка туушу азаят, ал тугул туубай да калат. Биринин таажысын бири чокушуп, кызыл ала кан болушат. Тууган жумурткасынын сыртын чел кабык каптап калат. Кыймылы азайып, жем жебейт, кээде бир эле орунда тура берет. Жундеру тушуп жыланачтанат. Адамдан качпай калат.

Малдын журущ - турушу 99

Ушундай белгилердин болушу биринчиден, тотохтун жетишпегендиги, езгече малдын организми талап кылган азык заттардын жетишпегендигинен болсо, экинчиден ветеринардык иштердин жургузулбегендугунен болот.

17.6. Ылацдаган койлордун журуш-турушуКозу туул ганда начар болуп, езу телчий албайт жана

энесинин эмчегин эме албайт. Энесишш сутун ээмп жургенде ак чычкак болуп же такыр эле сую к заддайт. Тун ичинде да, кундуз да жетелет. Мурдунан чимкирик, кезунен жаш агат. Оюн салбай, кепчулук убакта жатып алат. Тоютка кецул бурбай, суу ичиши токтойт. Буттарынан аксап, кыймылы нормалдуу турде болбойт. Энесин эмууден баш тартат. Ар кандай тышкы сигналдарга жооп бербейт.

Чод койлордун журуш-турушу болсо, жайытта артта калып, алые жайыла албайт. Кундур-тундур жетолуп, мурдунан чимкирик агат. Кошумча салмак кошулбай арыктайт. Ит-куштан уркпвй, реакциясы жокко эсе болот. Ичи ©туп, кыймыл-аракети активдуу болбой, жундеру тушуй, табити жоголот. Бутунан аксап, эмчегинен сут чыкпайт, эмчеги ысыйт. Бир турган жерннде айланып жыгылып калат. Козусун- карабай, эмиздирбей туйлайт. Жарга, дубалга ээги менен денесин кашыйт же буту менен денесин тепкилейт. Кээде ордунан жылбай калат. Туяктары есуп, баса албай кыйналат, козу салышат.

Кочкорлордун уругу аз болуп, кыймылсыз болот. Соолук койлор кууге келбей, кочкордон чыкпай калат. Кепчулук убакта епкесун кагып, дем алуусу оорлошот. Мындай журум- турум кепчулук убакта жеткиликтуу турде тоюттандырылбаса жана алдын-ала ар турдуу ооруларга карты эмделбесе, дарыланбаса жана мал учун ойдогудай зарыл шарттар тузулбесе келип чыгат.

17.7. Ылавдаган жылкынын журуш-турушу.Кулун жацы туулганда езу телчий албайт. Чычкактап,

энесин эмбейт, тоютка кенулу чаппайт. Арыктап, кунумдук кошумча салмагы азаят. Энесин жакшы ээрчибей, жаталактап, алыска баспай калат. Кундур-тундур кезу чылпактап, суу ичпей, турбай калат. Денесинде температура кетерулуп, эки жаактын ортосу шишийт.

Чоц жылкылардын шайдоот журушу жоголул, тоютка кедулу чаппай, суу ичпей калат. Бээлер сут беруусун азайтат, кезунен жаш азаят, туяктары жарылып аксайт. Жумушчу аттар жук тарта албай, тоюттан жебей, дем алуусу оорлошот. Арыктайт, жаталактап тынчы кетет. Ташыркайт, жакшы жайыла албай, башка жылкылардан артта калат. Бээлердин кууге келиши начарлап, айгырдан токтобой калат. Уркуу реакциясын жоготот. Бээлер кулун салыш ат. Айрым тоюггарды жегенде тишин камап, башка тоюттарга табы тартпайкалат.

100 Малдын журуш " турушу

Айгырлардын ендургуч жендемдуулугу начарлап, уругу кыймылдабай же белунбей, белунсе да аз санда болуп калат.

17.8. Ылацдаган ири муйуздуу малдын журуш- турушу

Жаны туулган музоо начар туулуп, езунчв телчиге албай, ез алдынча эме албайт, чычкак басат, Тоютту пайдаланышы сейректейт, арыктайт. Жетелет, кезунен жаш куюлат. Жаткан ордунан кыйынчылык менен жылып, оюн салбай калат. Тоют жегени начарлап, суу ичпейт.

Чоноюп калган торпоктор жана чоц уйларда сут темеидейт, кундур-тундур жетелет, салмагын жоготот. Тумптуктун жалтырак жери кургак болуп, малдын температурасы кетерулет. Желиндери кесилип, жергиликтуу температура пайда болот. Бутунан аксап, шилекейи агат.

Тоютта витаминдер жетишпесе, сеектеру жумшап, дененин ©сушу токтойт, Уй баласы тоютту кеп ылгабай жегендиктен тоют менен кошо темир, мык, зымдарды жутуп алыптат, натыйжада тоют жеши начарлап, уйлар арыктап кетет.

Ал эми убакты сы нда ветеринардык иш -чараларды жургузбесе кеп ыдацдарга чалдыгат. Демек, малдын журуш- турушу езгерулет. Жайытка жайылганда уйлардын артында калып, дем алуусу жана басыгы начарлайт. Ал эми таштак жайытта же жолдо айдаса ташыркап, аксап калышат. Букалардын ендургучтук активдуулугу начарлап, урук беруусу темендеп, уруктун кыймылдуулугу жоголот. Уйлар музоо салышат.

Суроолор:1. Козулардын иормалдуу журуш-турушу кандай?2. Чоц койлордун нормалдуу журуш-турушу кандай?3. Чоц уйлардын журуш-турушу кандай болот?4. Кулундардьтн нормалдуу журуш-турушун мунезден бер.5. Чоц жылкылардын журуш-турушу кандай?6. Чочконун нормалдуу есушун айтып бергиле.7. Тооктун нормалдуу журуш-турушун баяндап бергиле.8. Чочконун журуш-турушуиан анын ылацдап калганып кантип билсе болот?

Тапшырмалар- Ири муйуздуу малдын нормалдуу эмес журуш-турушун айтып бергиле.- Ылацдаган жылкылардын журуш-турушун мунезден бергиле.- Койдун ылацдаган мезгилдеги журуш-турушун айтып бер.- Чочконун жана тооктун журуш-турушу аркылуу алардын ылацдаганын айтып бер.- Чочко менен тооктун нормалдуу есушун айтып бергиле.

1

п

н

п

Малга болгон мамиленин этикасы 101

Тема 18* Малга болгон мамиленин этикасы.


Ыкмалар:

- лекция;- суроо-жооп;- проблемалык метод;- ©з алдынча иштее;- экскурсия;- жыйынтыктоо


* лицейдеги окуу куралдары- Зоогигиена с основами ветеринарии. Москва, 1965.- Овцеводство. Москва, 1987. А.Николаев, А,И.Ерохин.- Скотоводство. Москва, 1984. Е.А.Арзуманян- Коневодство. Москва, 1973. А.С.Красников.- методикалык керсеткучтвр, таблицалар, буклеттер,

плакаттар.


- кой чарбасы- уй чарбасы- жылкы чарбасы- ветеринария- тоюттандыруу

[Н

102 Малга болгон мамиленин этикасы

18. Малга болгон мамиленин этикасы

Максаты:Окуучулар малга кандай мамиле кылуу керек экендигин

тушупдурет.

18.1. Фермерлер баккан коюна кандай мамиле кылуусу керек.

Кой чарбасы башка чарбачылыктын турлерун© Караганда кэп турдуу азык-тулукту берет. Алсак, жун, эт, сут, тери каракулу, органикалык семирткич, сеегунен топчу, ошондой эле столярдык клей, ичегисинен комуздун кылы, хирургиялык жип (кетгут), жасалат. Негизги маселелердин бири - убактысында жана сапаттуу тоют менен тоюттандыруу. ©згече тоютту мумкун болушунча майдалап беруу керек. Ал эми суу менен туз канаттандыраарлык децгээлде болушу шарт. Тоюттандыруу алдында чептун арасынан уулуусун карап туруу талапка ылайык. Кун ысый электе оттоого алып чыгып, туште келекелуу жерде, суунун жээгинде жуушатуу керек. Жайаардын алдында жайытта уйгак, кылкан жокпу текшерин коюу да эстен чыкпоого тийиш. Ар дайым эртели-кеч койду аралап жетелгенун, кезунен жаш акканын белуп коюу да зарыл шарттардан.

Туягы весе жонуп, ылай тыгылган салаасын тазалашат. Айрым койлордуи эмчеги, куйрук алды, колтугу курттап кеткенде дарылап, тазалап коюшат. Бооз койлорду кыспай, урундудан сактаи, кснен, ыцгайлуу шарт тузууге аракеттенсе жакшы натыйжа бермекчи. Жайганда ит менен кубалоо болбойт, себеби кой коркуп, эттенбей калат.

Кой туур алдында анын желин жундврун кыркып, эмчекти жылуу суу менен жуу максатка туура келет. Ал эми козунун киндигин кесип йод менен сыйпап коюу керек.

Койду кыркканда акырын жыгып, терини кеспестен таза кыркуу керек. Кыркындан кнйин койду коту рта каршы купквге салуу максатка ылайыктуу. Купкег© киргизгенде койду сабабай, тепкилебей, этияттык менен мамиле кылуу оц.

Бетенче, кочкорлорду багууда ар дайым жакшы мамиле кылуу талапка ылайык. Алардын туягын дайыма карап, киндигине кез салып туруу керек, киидик туш кеп курттайт. Ак кылкан жок жерге жаюу керек, анткени ак кылкан жунге жабышып, андан териге ©туп, териден булчуцга ©туп кетип малды бир топ кыйнайт.

Жыйынтыктап айтканда, адам канчалык конто жакшы мамиле кылса, ал ошончолук азыкты кеп берип, натыйжада экономикалык жакшы шарт тузулвт жана ошончолук пайда кеп болот.

Малга болгон мамиленин этикасы

18.2. Фермер лер саан уйга кандай мамиле кылуусу керек?

Саан уйлар эл чарбасына эт жана сут берет. Сут беруу ироцесси татаал физиологиялык абалдар менен байланышкан. Ошондуктан саан уйларга ете кылдат мамиле кылуу керек. Уй ту у тан дан кийин ага баласын жалатып, бир чака туз салынган жылуу сут беруу керек. Саан уйларга адатта ат берилет, Бирок адамдардын атын коюуга болбойт. Маселен, кок кашка, береке, кашка, башат ж.б. аттарды койсо болот. Мындан тышкары ар бир уйга езунче номер беруу керек. Саардын алдында уйду сылап, жакшы сездерду айтып, желинин жылуу суу менен жууп, кургак суу жоолук менен аарчуу керек. Андан тышкары желинди оорутлай ушалоо жакшы натыйжа берет. Айрым уйлардын желининде кытыгысы болот, ошондуктан саан жатканда тыбырчылап тынч турбайт, андай уйлардын эки арткы бутун жип менен тушап коёт. Сааган убакта дайыма уйдун од жагына отуруу керек. Саан мезгилинде кыйкыруу, катуу суйлее, машиненин иштеши, трактордун унунун тынчты албаганы од. Саандан кийин уйлар короого серуунго чыгат. Ал жерде дайым суу, туз, тоют болушу талапка ылайык. Жайыттагы мезгилинде уйду кубалоого, сабоого катуу тьгюу салынат. Уйлардын кепчулугу муйуздуу болгондуктан, ар кандай кокустуктан сак болуш учуй алардын муйуздерунун учун таарып коюу керек.

Саан уйларды мезгил-мезгили менен ысык кундерде душтан еткерсе болот. Ал эми эки санын, капталын кунуге жууп турганга туура келет. Ал учун атайын тарак, щеткалар колдонулат. Эгерде уйдун арасынан сузеенегу чыга турган болсо аны этке тегуп жиберген дурус. Уйлар бир суткада 20- 25 кг га чейин зац белуп чыгаргандыктан алардын байланган жерин такай тазалап туруу шарт, антпесе сандары, желини жампага булганып шакмар болуп кетет. Уйду тоюттандырууда тоютту даярдап, текшеруу керек. Эгерде тоюттун арасында эрмен, шыбак, зым, мык кездешсе алып тапгтоо керек. Себеби эрмен, шыбак жеген уйдун суту ачуу болуп, товардык касиетин жоготот, ал эми зым, мык ден соолугуна чон зыян алып келет.

18.3. Фермерлер ендургуч букаларга кандай мамиле кылуусу керек?

©ндургуч букалардын негизги милдети алардан жогорку сапаттагы уруктарды алуу. Уй кууганга букалар 18-20 айында салмагы 500-600 кг кем эмес болгондо пайдаланылат. Букаларды сарайда байлоодо езунче кармайт же бастырманын алдына байлашат. Букаларды кунуге тазалап, ал эми 20° температурадан ашканда душтун алдында жууйт. Ал эми урук алаарга жакын жылуу суу менен жууп (18-30°) турат. Ар бир бука учун езунче щетканы колдонуу керек. Аларга дайыма аяр, кылдат мамиле керек. Сабоого, тилдеп кыйкырууга таптакыр тыюу салынат. Анткени букалар кекчил

Малга болгон мамиленин этикасы

келишет, натыйжада ээсин сузуп маиып кылып коюшу мумкун. Букаларды багыш учун 18 жаштан жогорку курактагы адамдар бул ишке тартыдат, ал эми боюнда бар аялдарга мындай иш сунушталбайт.

Букаларга 9 айынан баштап мурдуна темирден чулук (шакек алкак) салыпат, Буканы жетелегенде чулукке 2 метр узундуктагы таякты байлап жетелешет. Ал эми акырга байлаганда езунче чынжыр колдонулат. Букалар 4 саатка таза абада болушу керек.

Букалардын иштеши учун куи тартиби тузу лет. Кун тартибинде канча жолу, кайсы убакта тоюттандырылат, кайсы мезгилде серуундетвт, эс алдырат - ушунун баары сааты менен жазылып коюу керек. Алардын туяктарын тазалап жонуп ТУРУУ кеРек*

Эгерде ушундай мамиле букаларга дайыма жасалса алардан жогорку сапаттагы урук алуу толугу менен камсыз кылынат. Букаларды арабага кошуп женил жумуш аткарса болот.

18.4. Фермерлер тубар бээлерге жана кулун- тайларга кандай мамиле кылуусу керек?

Кулун туугаидан кийин телчигип энесинин эмчегин езу эмуу керек. Бизде Кыргызстанда бээнин сутунен баалуу суусундук - кымыз жасалат. Ошондуктан 1,5-2 айлык кулундарды желеге байлай баштайт. Желеге байлаардан мурун кулундарды колго уйретууге аракет кылуу керек. Кулунду акырын кармап сылап, жакшы сездерду айтып, башына нокто салып, кендурвт. Буга кенген кулундар желеге одой эле кенуп, адамдан коркиой, жоошуп, ыкчам уйур алат. Эгерде аларды чапкылап, коркутуп-уркутсе анда мындай кулундан келечекте азоо чалпоо, уркунчеек жылкы чыгат. Ошондуктан мындай жылкыларды баш азоо деп коёт. Башкача айтканда кулун кезинен жалкоотай болуп, адамдан коркуп калат. Кулундардын дайыма туягын карап, денесин тазалап туруу зарыл. Кулунду бээлерди айдаганда кеп алыска айдабай, акырындык менен айдап, кезек-кезеги менен эс алдырып алган он, Анткени чон жылкылар баскан жерди кулундар баса албайт. Мындан тышкары кулундарды жакшы тоют менен тоюттандыруу керек. Эгерде кулундарга ушундайча мамиле жасасак, келечекте мыкты жылкы чыгаарында шек жок.

Жаш жылкыларды 3 жашынан тартып женил жумуш жасоого жана мингичтикке уйрвтушет. Адегенде аларга нокто салып жетелеп, анан устуне тердик салып, бара-бара мингичтикке кендурет. Уйретуп жатканда аларды сабап же кыйкырып тилдебе© керек. Денесин тазалап, сылап-сыйпап, туягын тазалап, квзунен жаш акса ага ветеринардык жардам беруу керек, Бээлерди болсо езунче сарайларда кармашат.


Бооз бэзлерге этият мамиле жасоо керек, аларды уркутуп, кууп айдоого тыюу салынат. Анткени оор жук ташыгандда же кууганда бээ куяун салытт коёт. Жылкыларды тердеп турганда сугарбоо керек, ал эми жемди бол со сугарганданкийин беришет.

18.5. Фермер лер ендургуч айгырларга кандай мамиле кылуусу керек?

Ондургуч айгырлардын негизги милдети - алардан жогорку сапаттагы урук алуу. Биздин Кыргызстанда бээлерди куудуруу негизинен уйур аркылуу журет. Башкача айтканда апрель айынын аягында 18-20 бээге бир айгыр кошу луп, сентябрдын аягына чейин ал айгыр бээлер менен болот. С ентябрды н аягы нда бээден белуп езунче багышат. Айгырларга такай аяр мамиле керек. Аларды дайыма тарак менен тарап, щетка менен таз ал ап, сабабай, кыйкырбай жакты кармоо талапка ылайык. Айгырларды 1,5-2 айда женил така менен такалан гуруу керек. Айгырларды мингенге жана жедил жумуш жасатканга болот. Кебунче баккан адам айгырлардын мунезун жакшы билууге милдеттуу, Кээ бир айгырлар тебенээк, кээси тиштенээк келет. Андайларга этияттык менен жуген салыл, артына турбоо керек. Айрым бир айгырлар кулундарды тшнтеп майып кылып да коёт. Мындай айгырларды кулун тиштегич деп уйурге когапой, биттеп жумушка салат.

Ачык, жылуу кундерде 10-15 мунетке сууга жууса болот. Айгырлардын туягын дайыма тазалап жана жонуп туруу гигиеналык талап болуп саналат. Айгырларга езунче ат коюлат. М аселен, керкаш ка, маралтору, каракаш ка, карашумкар, алтын кекул, кумуш куйрук, кек шалкы ж.6. Айгырларды жакшы тоют менен тоюттандырып жана аны да убагында, бир убакта беруу керек. Анткени тоют дайыма бир убакта берилсе, айгырдын организми ошого кенуд, тоютту кабы л алууга дайыма даяр болот.

18.6. Фермерлер жумушчу атттарга кандай мамиле кылуусу керек?

Жумушчу аттардын негизги милдети - алар жумуш аткарууга чети лет. Аттардын жумушту ендурумдуу аткаруусу учун жакшы мамиле жасоо ээсинин милдети. Жумушчу аттар аткарган жумуш учке белунет: жецил жумуш, орто жумуш, оор жумуш. Эгерде убакыт боюнча белуштурсек:

- 4 саат иштесе - женил;- 6 саат иштесе - орто;- 9 саат иштесе - оор жумушка барабар

Жумуш иштетиш учун аттарды жетиштуу шаймандарменен камсыз кылуубуз керек. Биринчиден, каамыт, ар бир атка езунун елчему менен болуусу керек, анткени чод болсо мойнун, омуроосун ейкеп, ал эми тар болсо ат муунуп калат.

106 Малга болгон мамиленин этикасы

Кошула турган араба майланып, дайыма даяр абалда болгону талапка ылайык. Арабага канча жук салуу керектиги анын тартуу кучуне ж ана ж олдун карш ы лы к керсетуу коэффицентине жараша болот. Маселен, аттын орточо тартуу кучу 65 кг / м ге барабар. Ал эми жол болсо: асфальт, талаа жолу, кумдуу жол ж.б жолдорго белунет. Алардын каршылык коэффиценти ар турдуу. Талаа жолунуку 0,007 кг / м ге барабар. Ошондо ат кандай жук тартаарын темендегудей табабыз:

650,07

= 928,5 кг

же атка берилуучу жук 928,5 кг барабар. Буга арабанын салмагы, аттын шаймандары жана айдаган адамдын салмагы кошу лат.

Ж умуш иш теген аттар тердейт, ош ондуктан тоюттандыруунун алдында терин кургатып, анан сугарып, тоютка коюу керек. Жем болсо суу ичкенден кийин берилет. Дайыма туягыи тазалап, такалап туруу керек. Жумушчу аттардын кепчулук убакта туягы жарылып кетет. Бул учурда аны жумушка салбай айыктыруу керек, Эгерде эки ат арабага кошула турган болсо, анда алардын салмактары бирдей болууга тийиш, себеби тец салмак болбосо тартуу кучу да теменуреек болот.

18.7. Фермерлер мингич аттарга кандай мамиле кылуусу керек?

Атты минип журуу бул даты аттардын дагы бир жумушу болуп саналат. Мында да жумуш уч тургв белунет: жецил, орто, оор. Эгер ат бир кунде 38 км жол басса - женил, 48 км - орто, 60 км - оор жумуш кылганга барабар. Мингич аттарды тазалап, аяр мамиле кылуу керек. Атты сабап чоочутуп койсо, ээсине карматпай качанаак болуп калат. Мингич аттарды 1,5-2 айда бирден такалап, туягын дайыма тазалап туруу керек. Ээр токуму такай кургак, таза болгону дурус, Айрыкча ичмекти минип келгенден кийин кургатып, кайра токуурда ушалап жумшатып коюу атты жоор кылбайт. Ээрдин да мааниси чоц. Эгер ээр аттын жонуи ейкесе анда атты тез эле жоор басат. Басмайыл менен куюшкан жумшак жалпак кайыштан же жумшак талпак, болбосо белек материалдардан жасалуусу талапка ылайык. Антпесе аттын колтугун жана куймулчактын тубун жоорутуп жиберет.

Мингич аттарга канча жук артса болот? Ал аттын с.алмагына жараша аныкталат, аттын салмагынын 25 - 32% ине барабар жук артса жетиштуу. Маселен, 400 кг атка 120 кг жук жетиштуу. Бул жукке минген адамдын, ээр токумдун салмагы да кирет.

Минггич аттарды жакшы тоют, суу, туз менен камсыз кылып, тердеп келгенде тери кургамайынча тоютка койбоо керек.


Суроолор:

1. Фермерлер койго кандай мамиле кылуусу керек?2. Кочкорлорго кандай мамиле жасаса натыйжасы жакшы болот?3. Сааи уйларга кандай мамиле жасоо керек?4. Саан мезгилинде уйларга кандай шарт тузуу керек?5. Букаларды кайсы убактан баштап пайдалана башташат?6. Букаларга кандай мамиле жасоо керек?7. Кулундарга кандай мамиле жасоо керек?8. Бээлердин кулун салышынын себебин мунезде.9. Айгырларга кандай мамиле жасоо керек?10. Айгырлар кандай жумуштарды аткарса болот?11. Жумушчу аттарга кандай мамиле кылуу керек?12. Жумуштун кандай турлеру болот?13. Мингич аттарга кандай мамиле кылуу керек?14. Мингич аттарга канча жук артса болот?


- Мингич аттарга кандай мамиле жасоо керектигин тушундуруп бер.- Жумушчу атка кандай мамиле кылуу керектигин айтып бер.- Айгырларга кандай мамиле жасоо керектигин айтып бер.- Кулун-тайларга жана бээлерге кандай мамиле жасоо керектигин айтып бер.- Букаларга кандай мамиле жасоо керектигин айтып бер,- Саан уйларга кандай мамиле кылуу керектигин айтып бергиле.- Койлорго кандайча мамиле кылуу керектигин айтып бер.

108 Малдын соолугу

Тема 19. Малдын соолугу.


Ыкмалар:

- лекция;- суроо-жооп;- проблемалык метод;- ез алдынча иштее;- экскурсия ж.б.


- лицейдеги окуу куралдары- Зоогигиена с основами ветеринарии. Москва, 1965.- Зоогигиенанын жана ветпрофилактиканын нсгиздери. -

Фрунзе, 1989. В.И.Онищенко, Н.С.Калюжный.


- кой чарбасы- уй чарбасы- жылкы чарбасы- ветеринария- чочко чарбасы- канаттуулар чарбасы

Малдын соолугу 109

Тема 19. Малдын соолугу.

Максаты:Окуучулар айыл-чарба малдарынын ылацдарын алдын

алууну уйренушет.

19.1. Айыл чарба малдарынын ылацдарын алдын алуу жана ага кар ты иш - чаралар жургузуу.

Айыл-чарба малдары ар турдуу ыландарга дуушар болоору баарыбызга белгилуу. Ветеринария илими боюнча малдардын ылацдары жугуштуу, жугушсуз жана мите курттардын таасиринен пайда болуучу ылацдар.

Жугуштуу ыландарга -вирус, бактерия, риккетсия кээ бир мите курттардын таасиринен пайда болот. Эц коркунучтуу тез таралуу ыландарга: Сибирь жарасы, бруцеллез, туберкулез, шарп, кул, карасан, брадзот жана башкалар.

Жугушсуз ыландарга -карын илдеттери,кекурек дем алуу органдарынын сезгениши, уулануусу, мите курттардын организмге тийгизген таасирлери кирет.

Жугуштуу ыланга карты ез убагында малдарды эмдее, бул келему боюнча кеп пландуу, ошону учун ветеринардык адистердин ендуруштук ишмердигинин басымдуу белугун ээлейт.

Ал эми жугушсуз ылан менен ылацдаган малга ветеринардык адистин келишин кутпестен ылацдын мунвзуне жараша биринчи жардамды жургузуу зарыл,

Мите курттар (гельминттер) менен курешуу бул мите курттардын кучеп еврчушун, мезгилин эске алуу менен бирге дарылоону убагында жургузгвнде жакшы жардам берет.

Эгерде чарбада мал жугуштуу ыланга дуушар болгондо, тезинен ветеринардык адисгерге кабар бери лип, чарба жугуштуу ыланга шектуу дед жарыялап, карантин коюлат. Ыланга дуушар болгон малды езунче белуп,калган соо малга эмдее жургузуу керек .

Суунун мал учун бир кундук сарпталышы

Малдын туру-------------- (литр

Ж ылкылар 20-30лУй, букалар 30~40лКой, эчкилер 5-Юлчочколор 5-Юл

110 Малдын соолугу

М а лд ы н температурасы, д ем а л у у с у , к а я т ам ы ры лы я с о гу у с у

Малдын туру Т° С Кан тамыр согуусу (мин)

Дем алуусу (мин) 1

Жылкылар 37,5-38,0 30-40 10-14Уй, букалар 37,5-39,0 80-110 10-30Кой, эчкилер 38,5-39,5 60-180 10-30Чочколор 38,0-39,0 60-80 10-30Тооктор 40,5-42,0 120-200 12-36 |

19.2. Ылацдын алдын алууда фермерлердин иштей турган иш чаралары.

Мал турган малканалардын ичин такай тазалап, дезинфекциялоо бул ыландын ерчушуне тоскоолдук кылып, дайыма мал езуи жакшы сезип, кунардуулугу чыцалат. в з г е ч е м алканада ж ары к, абасы таза, ны мдуулугу нормасында болуп, тоюттун мол болгонугу, таза суу менен камсыз кылуу жакшы таасир келет. Ошону менен бирге витамин, микро-элементтерди кошумча тоют катары беруу нурга кактоо жана башка иш чараларды жургузуу да натыйжасын берет.

Ар кандай жугуштуу ыландарга каршы жылдын жаз жана куз мезгилдеринде малдарга эмдее (вакцинация) жургузуу керек. Ылацга шектуу болтон малдан как алып лабораториялык анализден еткеруу керек. Малканаларда эшигине дезобарьер орнотуп, малга дары куюп туруу зарыл.

Малдын мите курттардан сактоо учун ез убагында дегельминтизация жургузуу керек.

Малды жайытка чыгараар алдында, жайытты зоовет адистер текшеруу зарыл. Иликтееде уулуу чептерду, жайыттарды айнек сыныктарынан, ар кандай металл сыныктары жана елген малдын калдыктарынан тазалоо керек.

Кундун ачуу тийген нурунан сактоо учун малды саат 1 1 - 16 чейин келекеде кармоо зарыл.

Суроолор:1. Малдар кандай ыландарга чалдыгат?2. Ылацдын алдын алуу жана талаптары?3. Ылацдын алдын алуу учун фермерлер кандай иш -

чараларды аткаруусу керек?4. Жайытка санитардык кез караштар?

Тапшырмалар:- Ылацга (жугуштуу) каршы иш чаралар жана карантин

женунде тушунук.Фермерлер ылацдын алдын алууда даты кандай иш чараларды иштеесу зарыл?

Ылацдардын алдын алуу

Тема 20. Ылацдардын алдын алуу


Ыкмалар:

- лекция;- суроо-жооп;- проблемалык метод;- экскурсия ж.б.

Кошумча материалдар.

- лицейдеги окуу куралдары;-зоогигиена с основами ветеринарии.Москва, 1995. -зоогигенанын жана ветеринардык профилактиканын

негиздери. Фрунзе, 1989.В.И.Онищенко, Н.С.Калюжный.

Башка тем а л ар жана предметтер менетт байланышы:


112 Ылацдардын алдын алуу

Тема 20. Ылавдардын алдын алуу

Максатьт:Окуучулар малга кандай ьщгайлуу шарттарды тузуп

берууну жана коркунучтардан сактоону уйренушет

20.1. Малга ьщгайлуу шарттарды тузуп беруу жана ар кандай коркунучтардан сактоо.

Айыл чарба малдарын естурууде жана алардан продукция алууда аларга жакшы шарттарды тузуп беруу фермерлердин негизги милдеттеришш бири болуп эсептелинет.

Алсак, жакшы жана садаттуу тоют менен камсыз кылуу, экинчиден аларды кашар, сарай, бастырмалар менен камсыз кылуу, ошондой эле алардын курулуучу жайларыи аныктоо, тандап алуу.

Кой чарбасында эц негизги жооптуу милдеттердин бири бул тел алуу. Жацы туулган козуларды 3-4 кунден кийин эле жайытка энеси менен кошо айдал чыгара баштайт. Жайытта жургеиде жаш козулардын сыз жерге жатыл калуусунан, ©пкесуне суук тийип, ылацга чалдыгат, ошону учун алдын ала сакманчыларга эскертип туруу зарыл.

Малканаларда мал кирин чыгуучу эшигине атайы дезобарьерлер жасалыл, ага дайыма дары (с.уюктук )куюн туруу керек.

Короодогу койлор туягынан аксап калган учурда атайы ылацдаган койлор кечип етуучу дары-дармек кошулган ванналарды малкананыи оозуна орнотуп, ылацдаган малды кечирип айдап етуу керек. Ар дайым малканаларда электр энергиясы менен камсыз кылуу зарыл.

Малга болгон коркунучтары ~ малканада ар кандай айнек сыныктары, учтуу металл калдыктарьт, ац-чуцкурлар, тегереги курчалбаган кык сактоочу жайлар жана башка кептеген коркунучтуу жайларына сактоо.

Ал эми жайытта журген малга жапайы айбандардын кол салуусу жана башкалар.

20.2 Малканалардын гигиен а лык шарты.Айыл чарба малканаларында мал турган учурда, аларга

гигиеналык шарттарды тузуу, фермерлердин эц негизги милдеттеринин бири.

Малканада таза аба, нымдуулугу 75 пайызга чсйин, ал эми аба кыймылы 0,3 м.сек жакшы деп эсептелинет. Эгерде малканада жагымсыз газдардын токтолушу, нымдуулугу жогору ошону менен бирге аба чацдарынын кед болушу- ылацдын еерчушуне шарт тузулет.

Ылацдардын алдын алуу 113

Алсак, абадагы чацда ар кандай микроорганизм дер, гельмиттердин жумурткалары, козу -карындын споралары болушу мумкун. Ошондуктан малканаларда табигый жана жасалма жарыктыктын болушу, кээ бир ылац козгочунун ерчушуне терс таасир кылыи елумге дуушар кылат. Андан тышкары кундун жарыгы организмде Д витаминин пайда кылат. Жаш малдын есушуне жакшы шарт тузу лет.

Ошону менен бирге малканаларда малга дайыма тоют мол болуи, таза суу менен камсыз кылууга тийиш. Малканада саманды малдын алдына тешелгенде аларды чиритип же суу болгондо чейин кармабастан тез-тезинен алмаштырып, кургактап туру у зарыл.

20.3. Жайыттын гигиеналык шарты, жайыттарды алмаштырып колдонуу

Кыргызстанда айыл чарбага керектуу жердин 80% ин жайыт ээлейт, Жайытта мал женил сицириле тургаи жашыл тоютту пайдаланат. Андан тышкары таза абада болуп, кундун нурунан жетиштуу турде пайдаланыш ат да, дайыма кыймылда болот. Бирок бардык эле жайыттар малдын организмине пайдалуу касиеттерге ээ эмес. Маселен, ете нымдуу жана саз жердин жайыты малды уулантып тескери таасир тийгизет. Аиткени ал жерде уу чептер кеп болуп, котур кылуучу, кан соруучу кенелер кездешет. Ал эми нымдуу жайыттарда малдын туягыиын арасы кесилип, аксап, туягы тушуп да калат. Ошондуктан жайытгы алдын ала даярдап алуу керск.

Вставка. Малды жайытка айдап чыгаруунун алдында зооветеринардык адистер атайы барып жайытгы карап чыгып, уулу чептерге, ар кандай айнек, сыныктарынын, учтуу темирдин калдыктарынинан ошону менен бирге елген малдын калдыктарынан тазалоо ишин жургузуу зарыл.Ал жерде бастырмалар болсо ремонттоп жакшылап даярдайт. Жайкы конуш мумкун болушунча денде, кургак жерде болуу керек, Малды жайытка чыгаруудан му рун аларды вет. кароодон еткеруу керек. Алсак, бруцеллез, сакоо, тери ооруларына карты дарылар кую лат. Эгерде малдын арасында оорулуусу болсо аларды белуп коёт. Аларды жашы, жынысы боюнча ылгашат. Алыска жайытка айдаганда атайын запас чеп алуу керек. 1 койго 7 ц, уйга 7-8 ц, жылкыга 10-12 ц. Алыскы ж айытта жамгырдан сактаныш учун жедил бастырмаларды куруу керек. Ал эми ыландаган малды дарылаш учун атайын вет. пункттардын болушу зарыл. Суу, туз менен камсыз болуусу керек. Жайытгы жакшы пайдалапыш учун аларды которуп туруу керек. Бизде которуштуруу кокту-кокту боюнча болот. Маселен, 2-3 кун коктунун бир бетине, анан 2- бетине жаюу чентун есушуне мумкунчулук берет.

114 Ылацдардын алдын алуу

Активдуу жана пассивдуу иммунизация женунде кыскача тушунук

Иммунитет - 6у ылацдаткыч агенттерди, алардын тиричилик аракетинен чыккан заттарды жана теги чоочун заттарды организмдин жолотпой коюусу. Мунун кыйла туру бар, эн негизгисинин бири: активдуу жана пассивдуу иммунитет.1. Активдуу иммунитет - ылацжы айыккан малдын ошол ылацга кайра чалдыкпай, оргнизмде активдуу иммунитет пайда болгон учурду айтабыз. Анын ичинде жасалма иммунитет дегенибиз - бул ылацга карта эмдее (вакцинация) жургузуу.2. Пассивдуу иммунитет - бул энесинен баласына еткен теги егей затты, ошондой эле организмге даяр иммундуу (сыворотка) заттын кируусунун натыйжасында ылацды тоотпостук.

Суроолор:

1. Малды жайытка айдаардын алдында кандай жумуштарды аткаруу керек?2. Ал учун кандай курулуштар керек?3. Активдуу иммунизация деген эмне?4. Пассивдуу иммунизация деген эмне ?5. Малканаларда аба чацдарынын ролу.6. Жасалма жана табигый жарыктыктын пайдасы.

Тапшырмалар:- Малканаларга кандай гигиеналык талаптар коюларын айтып бер.- Активдуу жана пасивдуу иммунизация тууралуу айтып бер.- Малды жайытта кармоодогу гигиеналык пгарттарды айтып бер.

Кырсыктардын алдын алуу 115

Тема 21. Кырсыктардын алдын алуу.


Ыкмалар:

лекция; визуализация; дискуссия; окуяны ИЗИЛД00 жыйыптыктоо ж.б.


В.И. Онищенко, Н.С.Каможный. “Зоогигиена жана вех. профилактиканын иегиздери; Фрунзе, 1989.

Башка темалар жана пред мет тер менен байланышы:

Бул тема “Мал инфраструктурасы”, “Малды жаюу техникасы”, “’’Ылацдын алдын алуу” темалары менен тыгыз байланышта.

‘»-п

116 Кырсыктардын алдын алуу

Тема 21. Кырсыктардын алдын алуу. Жырткыч айбандардан коргоо.

Максаты:Окуучу:- малды багууда кеп кездешуучу кырсыктардын булактарын

атап бере алат.- кырсыктарды болтурбоо учун кандай иш - чараларды

колдонот

21.1. Малдагы кездешуучу кырсыктар, алардын алдын алуу.

Ар бир жацы фермердик ишти баштоодо эц негизгиси бул болочокто мал багуу системасына, багытына жаранга алган продукциясын ез убагында сатып же башка иштерге жумшап, иайдасын керуу болушу керек. Малкана бага турган малдын санына жараша болуу керек. Себеби кээ бир малканалардын эшиктери жана дарбазалары тар болуп, ылайыксыз коюлган акырлары, шыкап айдап кирген малдарды у руну у, ар турдуу травмаларга дуушар кылат. Ошондой эле бооз малдарга, мындай учурда бала салыи коюу коркунучун туудурат.

Дагы бир чарбада кеп кездегауучу кырсыктардын бири, бул малкананын ичинен акырлардан, шиштерден, жана башкаларынын оркоюп чьтгып турган мык, зым калдыктары, ар кандай жараттарды пайда кылып малдын тынчын алат.

Бодо малда кеп кездешуучу кырсыктарга биринчиден тоютка тушкен болот зымдын калдыктары, ар кандай металлдар, мык, айнектердин сыныктарын жутуп алганда ал тамак эритуучу органдарьш (хил, Кызыл ецгеч, карын) оор дартка чалдыктырат.

Ар кандай учтуу металл сыныктары малдын каръшын тешип, жакын жаткан органдарга етуи кетиши байкалат.

Мындай ылацдаган малды дарылоо ыкмасын бири магнит зонду. Бул эц женекей жана пайдалуу ыкма, себеби карында кептеген металл калдыктары зонд менен тышка алынат. Мындай ыландын алдын алуу; бул тоютту кылдаттык текшерип беруу болуп эсептелинет.

Кой чарбасында кеп кездешуучу травмалардын бири- бул кой кыркуу енектугу. Тажрыйбасьт начар кыркынчы кой кыркып жаткан учурда кеп кесип, жаралантып, кээде койлор елумге дуушар болот. Алдын алуусу - эн негиз1'иси такшалган кыркынчыларды топтоп кой кыркуу кампаниясын еткеруу.

Кырсыкгардын алдын алуу 117

21.2 Жайыттардагы кездешууч у кырсыктар.Жайыттарга малды айдоо учурунда атайы мал айдоочу

жолдордо айдоо керек . Эгерде транспорт, темир жолдору жана башка жолдор менен айдаган учурда, мал уркуп ац- чуцкурларга, жардан учуп кырсыктап кетиши мумкун.

Жайытта кой эчкилердии туяктарына, же лини, кез жана башка органдары кургак бадалдардын сыныктарынан, кйышык кесшгген туптерунен жараланат.

©згече жайытта куураган буудайык чебунун кылканы кой чарбасына ете чоц зыян келтирет.

Буудайык чебунун кылканы малдын жунуне жармашып, анан тарисине сайылат да, акырыидап теринин астындагы ткандарга, органдарга(ички) етуп, ирицчелер пайда болуп, кой тез арыктайт же елумге дуушар болушу ыктымал.

Жайытта малды жатоуда, аба-ырайы даты терс таасирин тийиши мумкун. Кун куркуред, жамгыр жааган учурда тоодо таштар учуп, койлор уркуп аскадан учуп кетиши ыктымал.

21.3. Жайыттардагы кездешуучу кырсыктардын алдын алуу.

Чарбада мал жайытка чыгар алдында, зооветеринардык адистер мал айдалуучу жерлерди жана жайыггарды жакшылап текшеруу керек.

Эмнелерге кецул букруу керек, биринчиден жайкы жайытта малды уулу чептерден-уулануусунан сактоо. Аз- аздан акырындык менен жайып кендуруу он, таасирин берет. Айрым чэнтерд© жаан жаагандан кийин уулу заттары толтолушу кебейет, ошондуктан жаан жагандан кийин малды жайытка жаюуда ете этият болуу керек.

Экинчиси, жайыттарда, айнек сыныктары, учтуу металл калдыктары, зым жана башка таштандылардац сактоо, жайыттарды тазалоо керек.

Учуичусу, жайыттарда елген малдын калдыктары-ылан козгогучунун булаты болгондуктан тезинен чогултуп, кемуп, же ерттеп салуу керек.

Тертунчусу, жайыттарда шар аккан сууларга малды сугаруу тыюу салынат. Малдар суу ичуучу жайлар кенен келип, суу ичууш шарттарды тузу у керек.

118 Кырсыктардын алдын алуу

ТОО К А Р ы ш к м П г '

( ТИ & Е Т K A F W U lK & irU )

Ш & и гс .

21.4. Жырткыч айбандардан коргоо.21.4.1. Малга кол салуучу жырткыч айбандардын турлеру.

1. Карышкыр. Кыргызстандын аймагында карышкырдын эки туру кездешет. Талаа карышкыр лары Казакстан жана Орто Азия талааларында кездешип, жайытта жайылган малга чоц зыян келтиришет.

Too карышкыр лары (Тибет карышкырлары) - Тян-Шан тоолорунда, Аксайда кеп кездешет. Карышкырлар адам баласы аз отурукташкан жайлоолордо кеп болот. Ошондой эле Ысык- Квлдун тоолуу жайлоолорунда да кездешет.

Карышкырлардын кебейуп кетиши мал чарбасына ете зыяндуу, Ошол учун жапайы айбандарга атайын мергендерди уюштуруу ез убагында мал чарбада иштеген адистерди мылтык, ок менен камсыз кылуу зарыл.2. Тулку. Тулку Кыргызстандын талаа, тоо жерлеринде кездешет. Дуйне жузундв жыйырмага жакын тулкунун туру кездешет. Айыл-кыштактардын четинде, токойдо, талааларда, адам баспаган жерлерде жашашат. Териси кымбат баалуу.3. Аюу. Кыргызстандын тоолуу жерлеринде, токоюнда курец аюулар кездешет.4. Илбирс. Кезегинде илбирстер Тян - Шанды жердешип, кийинчерээк ооп кетишкен. Айрым учурларда малга кол салган окуялары да белгилуу.

Жогоруда аталган жырткыч айбандар малдарга ар кандай жолдор менен кол салып коп зыянды алып келет.

Кыргызстанда квбунче койго карышкырдын кол салганы кеп ирет байкалат. Карышкыр бир четинен санитардык милдетти аткарат. Ылацга чалдыккан чарба малый жана башка жапайы айбанды жеп жок кылышат.

21.4.2. Малды жырткыч айбандардан коргоо.Кой багууда малчылар учун малды ар кандай жырткыч

айбандардан коргоо, бул чоц кыйынчылыкты езуне чектеген иш. 0згече жайлоолордо, жайыттарда тункусун короо - сарай лары жок болуп, жайыттарда тунеткен учурда ар кандай жырткыч айбандар койго кол салып коюшу ыктымал. Жырткыч айбандардын койлорго тяйбеси учун, тункусун эки уч жолу ок салынган мылтыктын унун чыгарып коюу оц болот. Ал эми мылтыгы жок учурда от жагып туну менен к у зегт туруу керек.

Ал эми кой багууда малчылар учун ит жардамчы жана сакчы экендиги байыркы замандан бери белгилуу болуп, малчы менен бирге жашап келе жатат.

Уйретулген иттер чабанга койлорду айдоого, жаюуга, тосууга, белунуп калган койлорду айдап келууге, эц негизгиси тункусун жакшы сакчы экендигин баарыбыз жакшы билебиз.

Кырсыктардын алдын алуу 119

Ошондой эле уйретулген иттер (короочу) короонун тегерегине келген башка кишилерди, ар кандай жырткыч айбандарды алыстан билип уруп чыгат да чабанга белги берет.

Мал жаюуга жана кайтарууга уйретулген иттерди кучуктетуп алып, кучуктерду энеси же уйретулген иттер менеп кошо алып журуп, кой жаюуга, короо кайтарууга жана сакчылыкка уйретсе тез уйренушет.

Кой багуучу чарбалардагы малчылардын иттери жана айы лдагы менчик иттер жыл сайы н эреж е боюнча санитариялык-ветеринаридлык кароодон етуп, дени тазалыгы женуидегу документ чабандын колунда сакталышы керек.

Ит ветеринариялык эмдеелерден етпесе, турдуу жугуштуу оорулар менен ооруп, аларды малга таратат.

Жапайы жырткыч айбандардын баскан жолдоруна ар кандай капкандар кою луп, аларды торлорго тушуруп кармоого атайы адис мергендер уюштурулат.

Суроолор:

1. Кандай жырткыч айбандар малга кеп кол салып, зыянды кеп алып келет?2. Жырткыч айбандардын турлерун айтып беруу?3. Ж айыттарда малдар кандай кы рсы кка кабылдаш а мумкун?4. Малды кырсыкка алып келуучу факторлор кайсылар?5. Кырсыктардын алдын алуунун жолдору кандай?6. Кандай породадагы иттерди кой кайтарууда колдонсо болот?7. Иттен малга жуккан кандай инфекциялык ылацдарды билесинер?


- Чарбада малдарды жырткыч айбандардан сактап калууда кандай жацы ыкмалар менентааньпнсыз, капкан салуу ж.б.)?- Жайлоодо жайыттарда малга жаракат келгируучу шарттарды аныктагыла.- Малды жайыттарда жаюу эрежелерин уйренуу,- Жапайы жырткыч айбандарды ац уулоодо кандай ыкмалары бар, утпул жагына кенул буруу.

120 Ылацдаган малды диагноздоо

Тема 23. Ылацдаган малды диагноздоо.


Ыкмалар:

- лекция;- визуализация;- практикалык метод;- суроо - жооп;- салыштыруу;- жыйынтыктоо ж.б.


-термометр, перкуссия балкасы, фонендоскоп, ак материал, ф иксациялы к станок, ж ана темага ылайык малдын чоцойтулган суреттеру.

Башка тема л ар жана предметтср менен байланышы:

- бул сабак “Ж угуш туу ж ана ж угуш суз ы л ац д ар ” , “Паразитология” темалары менен тыгыз байланышта.

Ылацдаган малды диагноздоо 121

Тема 23. Ылацдаган малды диагноздоо.

Максаты:- Окуучу ылацдаган малды туура жана ез убагында диагноздоонун жолдорун колдонот

23.1. Ылацдаган малдарга диагноз коюунун негизги жолдору.

Ылацдаган малды кароо - сыртынан карап байкоо болуп эсептелет.

Кармалап керуу (пальпация) - ылацдаган малдын дарттуу жерин ыгына жараша манжалардын учу менеи кармалап керуу. Малдын оозун ачып тилин, тамагын (былжыр хил кабыгын) керуу.

Дарттын орун алгап жерин (перкуссия) табуу учун тукулдатьш ургулап текшерип керуу (перкуссиялык балка менен).

Ички органдардын иштешин билуу (аускультация) учун ылацдаган малды атайын аспаптар аркылуу (фонендоскоп) текшерип керуу менен аныкталат.

Термометрия - малдын температурасын елчеп билуу. Малдын арткы тешигине термометрди салуу менен аныкталат. Термометрия меенету 10 минут. Дени соо малдын (кой-эчки) нормалдуу температурасы 38,5 ~ 39,5 ° С чегипде болот.

Ылацдаган малдын температурасы ьтлацдын туруне жараша (жугуштуу, жугушсуз) болот. Жугуштуу ылацга чалдыккан малдын температурасы 40-41°С чейин кетерулет.

Ылацдаган малды дарылоо учун алды менен малга туура диагноз (илдетин туура табуу) коюу керек.

М ында денедеги кайсы л органды н иш тешинин бузулгандыгын аныктоо журет.

Ылацдаган малдын (клиникалык) белгилери; дене тузулушундегу езгечелукте.ру, органдардын функциясын бузулушу, ылацдьтн пайда болушунун себеби.

23.2. Диагноз коюлган ылацдаган малга алгачкы иш чаралар.

Ылацдаган малга жардам керсетууде дарылоонун женекей ыкмаларын, ар кандай дары ~ дармектерди 6epYyHy, канаган теринин канын токтотууну, жараланган жерди тацуунун жана башка ушул ецденген нерселерди толук билуу зарыл.

Айрым учурларда короодогу кой - козулар муунуп, ейделенуц, же енке журегунун иштеши начарлап елумге дуушар болушу мумкун.

Эн алды менен ооруксуздандырып, жасалма жол менен дем аддырып, ж урекке массаж жасап, дарылоо иши жургузулет.


Ылацдаган малдарды эмдееде керектуу аспаптар шприц менен скальпель, кайчы (хирургиялык жана башка аспаптар) колдонулат.

Аспаптарды микробдордон жугушсуздандыруу учун женекей таза сууга салып 30 минутадан кем эмес убакыт кайнатуу керек.

Жогоруда айтылган аспаптарды атайын - жасалган идиштерде (стерилизатордо) кайнатса туура болот.

Жаранын тегерегин тазалоодо ылацдаган малда ар кандай микробдор пайда болуп, жара ирицдеп кабылдап кетиши ыктымал. Ошол учун дары сыйпап, булчуц этине антибиотик эритмелерин терисинин аддынан эмдее керек.

Терини, ооздун ичин, соолуктун кийинин жана башка органдарды дарттанткан тышкы ылац болсо дарттанган жерин спринцовканын жардамы менен жуушка жана чайкашка туура келет. Ал учун спринцовкага тийиштуу эритмсни сордуруп алып, катуу агым менен дарттанган жерге буркуу керек. Органдын дарттанган жерине таза болгонго чейин эритмени бурктуруу керек.

Ич еткенде же койдун оозунан тоготтандьтрууга же дары берууге мумкун болбой калганда клизма колдонулат. Клизма - арткы тешик аркылуу организмге суюк нерсе (дары, азык заттар ж.б.) киргизуу.

Дарылоочу клизманы ич еткекке колдонгондо адегенде ичегиге жыйналган былжырды эритиш учун соданын 2% ту у эритмесин тийиштуу елчемде туз ичегиге куюп, андан кийин клизма эмендин суток кайнатмасы, бир жарым хлордуу темирдин 0,5% туу эритмеси, зыгыр уругунун кайнатмасы, темирдин же коргошун кантынын 2% туу эритмеси менен жасалат.

Кой катуу температуралап ылацдаганда ага 2 саат сайын 300 - 500 мл муздак 10°С суу менен клизма куюлуп турса дененин температурасы 1° ка темендейт. Мындай учурга сууну дээрлик басымсыз, ете жай куюу керек.

Ылацдаган койго тийиштуу жардам керсетулгенден кийин аны жакгаы шарт тузул багуу зарыл. Турган жери кургак, абасы таза, кышкысын жылуу, жайкысын салкын жана келеке болууга тийиш. Сапаты жакшы, жецил сшшмдуу тоюттан аздан бат-бат берип, суткалык рациону н то лук беруу керек. Мунездеп тоюттандырууну талап кылган ылац болсо тийиштуу тоюттар убагы менен аз елчемде ылганып берилууге тийиш.

Ылацдаган малды диагноздоо 123

23.3. Ылацдаган малды кароо .Ы лацдаган мадга биринчи жардам керсетуудегу

ийгиликтер, ага билгичтик менен камиле жасоого байланышгуу болот.

Анткени жарылган малдын денеси дуулугуп сырткы айлана-чейредегу кубулуштарга сезгич келет да, сузуп же тээп жибериши ыктымал.

Ылацдаган малдын илдеттин журушуне, туруне, етушуне байланыштуу кыймыл аракети да, езгерушу мумкун.

Туягынан аксаган койлор, ошол бутун жерге кое албай, кетеруп басканда зорго эле таканчыктап, арац жылып калат.

Ал эми ичеги- карын илдеттерине кепчулук ылацдаган мал ете тынчсызданып эки арткы бутуна олтуруп же болбосо ооналактал жаталактайт.

Ылацдаган малга биринчи жардамды керсетеерде кыйкырып-бакырып, камчы же таяк менен уруп-сабоого тыюу салынат.

Ылацдаган малга езунче таза, езунче белунген короолордо багуу зарыл. Ошону менен бирге ылацдын туруне, езектешуне жараша ветеринардык адистер дарылоо иш- чараларын жургузушет.

23.4. Кан тамыр, дем алуу системаларын текшеруу*Кан тамыр системасын текшеруу - журектун кагуусун

аныктоодон башталат. Журектун кагуусун кароо жана кармалоо методы менен кеедендун сол жаккы уч белугунун теменкусун орто чени жердеги учунчу кабырга аралыгынан текшеришет.

Журекту тыцшоо методу менен текшергенде да кеедендун сол жагын тыбшап керушет. Журекту тыцшаганда бири- бирине окшош ыргактуу эки добуш угу лат .

Ж уректу тукулдатуу методу менен текш ергенде тукулдатуудан пайда болгон добуш боюнча журектун топофографиялык чегин жана елчемунун езгерушун аныктайт. Кан тамырларды текшеруунун кецири тараган жана негизги методдору , артерия кан тамырынын кагуусун аныктоо. Кан тамырдын кагуусун текшергенде кагуунун саны жана сапаты аныкталат. Кан тамырдын кагуусунун саны журектун кагуусунун саны журектун кагуусунун саны менен бирдей болот.

Дем алуу системасын текшеруу муруй суусун текшерууден башталат. Мурун суусун байкоо жургузулгенден кийин муруй, анын былжыр чели, кошумча кебеелдеру, коко, кекиртек кароо жана кармалоо методдору менен текшерилип, алардын абалы аныкталат.


Кеедеиду тыщиоо методу менен текшергенде епкедегу газ алмашуу учурунда абанын ары-бери етушунен пайда болгон дем алуу кышылдоосу малдын туруне мунездуу добуш менен угу луп турат.

Кееденду тукулдатуу методу менен текшергенде епкенун арткы чегинин езгерушу боюнча аны чодойгону же кирийгени, ылацдай эле епкедегу патологиялык езгеруулер аныкталат.

Суроолор:

1. Диагноз коюунун кандай ыкмалары бар?2. Малдын денесинин температурасын кантип елчее керек?3. Диагноз коюлган мал га, алгачкы кереетулуучу иш-чар а л ар кайсылар?4. Ылацдаган малга кандай гигеналык талаптар коюлган?5. Кан тамырлардын кагуусун кандай метод менен аныктоого болот?6. Ылацдаган малдын дем алуусун текшеруу учун кандай

ыкмалар менен изилдешет?7. Ылацдаган малдын клиникалык белгилери ден эмнени

айтабыз?8. Ылацдаган малдын клиникалык белгилери кайсылар?


- Чарбада малдын кан тамырларынын, кагуусун, дем алуу органдырынын иштешин практика жузунде аныктоо.- Чарбада жургузулген ветеринардык иш-чараларга катышуу, дарылоону уйренуу.- Тиешелуу аспаптардын (фонендоскоп, термометр, ж .б.) жардамы менен малдарды текшерип керуу.

Малды дарылоо 125

Щ

Тема 24. Малды дарылоо.

- лекция;- визуализация;- практика лык метод;- дискуссия;

Ыкмалар:

Мугалимге эсксртмелер

- жыйынтыктоо ж.б.

Кошу мча материалдар:

- малды жугушсуздандырып дарылоого керектуу дарылар, аларды колдонууга инструкция дар.

Башка тем ал ар жана предметтер менен байланышы:

- бул сабак “ылацдарды диагноздоо” темасы менен тыгыз байланышта болушу керек, анткени туура диагноз коюлбаса дарылоо натыйжа бербейт.

126 Малды дарылоо

Д абды рац ы лацы на чалды ккаи к о зу

(микроэлемент селена жетишсиз болгондукт ан уш ун д ан ы ладга жаш

к о зула р д ууш а р болушат)

Тема 24. Малды дарылоо.

Максаты:Фермердик чарбада кездешуучу жугушсуз ылацдарды

дарылоону аткарат.

24.1. Койлордун жугушсуз ылацдары, аларды дарылоо.

Жугушсуз ылацдардын пайда болушуна айлана-чейренун механикалык, физикалык жана химиялык факторлор себепкер болушу мумкун. Жугушсуз ыладга чалдыккан мал, соо малга жугуу коркунучу жок.Ыладдын туру, езектенушу малдын резистенттине жараша болот,

Ыладдын турлеру- ички органдарынын сезгениши, механикалык травмалар, муундардын сезгениши уулануу, организмге витамин, микроэлементтердин жетишеиздиги же кеп болушу, соо лук койлордон тел алуу учурунда сезгенуучу ыладдар жана башкалар.Бронхоппневмания -колко менен епкенун улуштерундегу ткандарынын сезгениши жана булунуп тушкен эпителия клеткаларынын жыйналышы. Малдын температурасы 41-42 С га чейин кетерулуп дем алуусу журектун кагышы ылдамдайт. Жетел пайда болот.

Ыладдаган малга антибиотиктери, сульфаниламид препарттары колдонулат.

Гастроэнтерит-жумур менен накта ичегинин былжыр челдеринин сезгениши эсептелинет, Ыладдын ерчушунун себептеринии бири-сапатсыз тоют, багуу шарттарынын бузулушу, ж.б.

Дарылоодо- биринчиден ыладдын еерчушуне себепкер болгон факторлорду жок кылуу учун 18-24 саат малды ачка кармоо керек. Ачка турган кой суудан ексубей, каалашынча ичууге тийиш . Ы ладдаган конто ан ти б и оти ктср , сулфаниламидтик препараттарын колдонуу керек.

Диспепсия (ич еткек)- кебунче жаш козулар кеп чалды гы ш ат. Тамак сидируу ж ана зат алмаш уу процесстеринин бузулуш у. Ф актор л ору ну н бири микробдордун карында кебейуп, ассимиляция жана диссимиляция процесстеринин бузулушу да себеп болот.

Дарылоо: Антибиотиктерди беруу жана тоюттун сапаттуусун беруу. Жаш козулар туулган кунден баштан уч айлык мезгилине чейин витаминдердин, турлуу минералдык заттардын жетишеиздигинен керунген нерселерди жей бергендиктен чей чек кары ндары нда безо ар л ар(туйдектешкен тоголок нерсе) пайда, Дарылоо максатында 10%туу уксуз кычкыл натрийдин эритмесин козуга 30-50мл деп эки-уч кун бою ар бир беш саата ичируу жакшы иатыйжаларды берууде.


Дабдырад- менен козулар экинчи кунден баштап, уч-терт айрым учурда 5-6 айлыгына чейин ыладдашы мумкун. Кепчулук учурда ыладдаган козу кыймылсыз жата берет, темтецдеп арац басат. Ылад кучегенде шал болуп, зьщкыйып катын калат, Мындай ыладдын кедири таралгандыгынын негизги себеби организде “Е" витаминин же селендин жетишсиздигинен болот.Ыладдын алдын алуу максатында тубар койлордун тууруна 1-2 ай калганда 1-1,5%туу селенит натрийдшт эритмесинин 1- 2 елчемунде 0,5%туу селенит натрийди саюу керек.

Кепчулук учурда чарбада чод койлор дабдырад менен январь, февраль айларында, ал эми жаш козулар марттан- майга чейин ыладдашы мумкун.

24.2. Койлордун гельминт-мите курттары менен ылацдоо, аларды дарылоо.

Кой чарбасында кеп кездешуучу гельминттеринин бири:

Кек мээ (ценуроз)-ыладды тоголок же суйру ыйлаакча турундегу “цеяур” митеси пайда кылат.Негизги ылад козгогучун таркатуучу ит, мышыктар жана башкалар. Ыладга чалдыккан кой чукулунан тез токтоп, тегеренип басат, арыктайт.Дарылоо: Хирургиялык жол менен койдун жумшарып турган баш сеегунун (шприц менен) митени сордуруп алып таштоо менен жузеге ашат.

Эхинококкоз-ылад козгогучу митеси боордо, епкеде ж.б. ички паренхима органдарында кеп кездешет. Боор, епке органынын функциясьша терс таасир тийгизид ылацдап малды елумге дуушар кылат.

Дарылоо: Хирургия жол менен эхинококк ыйлаакчасын алып таштоо. Алдын ала иш чараларынын бири-иштерге дегелмитизация иш чараларын ез убагында жургузуу.

Диктикаулез-ыладды койдун колколорунда жана кекиртегинде мителик кылуучу диктикаулез нематодасы пайда кылат. Ушу л митенин личинкалары менен булганган тоют жана суу аркылуу жугат. Бул ылад менен ыладдаган койлор жакшы оттобойт, арыктайт, жетелу кучеп, кеп учурда елумге дуушар болушат.

i. цвиувфз { мээ) 2 - ■ЭЬиЯСкегноъt3 ^

<рАСЦЦОЛЕ$4 - A fQ H V £ 3 ttc > 5 ^ ^


Дарылоо: Чет элдик ивомек плюс, нилверм, фенбендазол жана цидектин препараттары жакшы эффект берип, кеп колдонуп келе жатат.

Фасциодез-ылацды койдун боорунда жана аиын ет жолдорунда мителик кылуучу-фасциола митеси. Боор ткандарында жана ет жолдорунда фасциола кебейуп, ткандарды булдуруп, ылацды кучетуп калган органдарын иштешин тескери таасирин тийгизип,мал арыктайт, елумге дуушар болот.

Дарылоо: Чоц койлорго гексихол аралашмасын жем менен аралаштырыи беришет.Филиксан препаратын суу аралаигмасы менен койго ичиритпет.

Койлордун котуру (псороптоз)- койдун терисиндеги мителик кылуучу кене. Соо койго, котур кенеси ыландаган малдан чогуу болгон кезде жугат.

Ылацдын бе лги л ер и-койдун териси кату у кычышып, кашынып, арыктайт, жуну тулей кененин мителик кылган жери кызарып, карттанып турат.

Дарылоо: Котур койлорду езунче белуп,багып, тезинен неодидол препаратынын суу менен аралашмасынын жылуу кылыи чоц чылапчындарда же ванналарга киринтуу керек.Ошондой эле котур кой турган кашарларды тазалап, колдонгон неоцидол препаратынын дозасын кебуурек кылып дезинфекция жургузуу керек.

Киринттш дарылоо дрепараттарына -бутокс,протеин, баррикейт, блотик ж.башкалар кирет. Ал эми кыштын суук мезгилинде киринтуу болбогон учурда койдун терисинин алдына цидектин препаратын куюу керек (14 кунден кийин кайталап эмдее жакшы жыйынтыгын берет).Козулардын жугуштуу эктимасы -козулардын уступку жана астынкы эриндеринин тегерегинде майда ыйлаакчаларынын пайда болуи,кучеп,ички органдарына чаап кетшни менен чектелет. Бул учурда жаш хозулар елумге дуушар болушат.

Дарылоо: Жацы туулган козуларга эктимага каршы вакцинация жургузуу, устунку жана астынкы эриндернн вакцина суюктугун менен чийип карификациалоо керек, ыйлаакчаларды йод менен суртуп дарылоо кецири колдонгон.

24.3. Мите курттарынын бод о малдарга тийгизген таасири жана аларды дарылоо.

Кыргызстанда эн кецири кездешуучу гелминттеринин тур леру: фасциолез, эхинококкоз, диктикаулез, котур, чакалай ж.б.

Факсциолез-бодо малдын ылац козгогучу"Фасциола гипатика”. Боордун ет жолдорунда кебейуп, еерчуп, ткандарды булдуруп, башка ички органдардын иштешине зыян келтирип, ылац етушуп кеткен учурда мал елумге дуушар болушу мумкун.


Дарылоо: Гексихол, клозантел, салинид, дерти л “Б ” препараттары жакшы натыйжасын берет.

Эхинококкоз-боор, епк© органдарында ыйлаакчалар басып, эхинококк мителик кылат.

Ылад иттерден мал га ,адамга да жугат. Мал арыктап боордун функциялык ищтешин бузуп мал елумге дуушар болот.

Дарылоо то лугу менен иштелип чыга элек. Хирургиялык жол менен кесип алып ташгоо.

Алдын алуу иш чараларыньш эн негизгиси бош журген иттерди де.гельмитизациялоо. Ошону менен бирге союлган малда епке, боор эхинококко кабылдаиаган аларды итке бербей, ерттвп утилдее керек.

Чакалай -теридеги мителик кылган козукарын споралары. Дарылоо лизолдун эритмеси менен суртуп туруу.

Котур -териде мителик кылуу кене. взгече ылацдагаи малдан соо малга контакт болгондо гана жугат.

Дарылоо: Котурга карты колдонуучу дрепараттар: неоцедол, бутокс, б логик, баррикейт, цидектин жана башкалар. Препараттын суу менен аралатм асы н жылуу кылып, ыландаган малды киринтуу, же суйкеп туруу керек.

24.4, Бодо малдын жугушсуз ылавдары.Мал чарбасында кеп кездешуучу жугушсуз ылацдарга:жин

кары н-атониясы , ич кенме, дем алуу органдарынын сезгенуусу, травмалар, шитик, сеек-муундардын сезгенуусу уулануу, тери ыладдары жана башка кептеген ыландар.

Жин карын-атопиясы-ылацдын ерчушунун жолдору кед. А лардын бири сапатсы з тоют ж ана туура эмес тоюттандырууда. Ошондой эле жумурдун, ичегинин, боордун сезгенишинсн пайда болот.Ылацдаган малдын аппетити твмепдеп кепшеесу жоготуп чец карындын жыйрылуусу (перисталтика)начарлал, ич етуусу байкалат.

Дарылоо: Чои карынга массаж жасоо керек. Карловы Вары тузун 400-800гр.ичирип кан тамырына 2 гр кафеин кошулган хлордуу натрийдин 100% туу эритмесин 300 мл куят. Ыландаган малга сууиу каалашынча берет.

Тимпания (ич-кепме-карындардын газ менен кецейиши), адатта тоюттандыруунун тибинин ©згерушунен, жаан, шуудурум, кыроодан суу болгон кашка белгилерден, ошондой кекеруп, бузулган чептер менен тоюттандырылганда.

Карын ичегидеги жин ачып, газ белуп чыгат. карып кеен, башка органдарды кысат да, дем алуусу иачарлайт, мал жыгылып, тура албай калах.

Дарылоо: (эхтиол,ачыбаган сут) зонд менен газды карындан чыгаруу! Же болбосо троакар чед ийнеси менен ач бейрек тушу на сайьш желин чыгарат, ач бейректу таап, карындын жыйрылуусун байкайт.


Тимиания учурунда уйга жардам беруу■

Ы лацдаган уйдун оозунан ш илекейи агып турган у чур

(ш аря)

24.5. Бодо малдын жугуштуу ылацдары жана аларды дарылоо.

Малга коркунуч туудурган жугуштуу ылацдары: бруцеллез, туберкулез, шарп, сибир жарасы, карасан, паратиф, парагрипп, колибактериоз жана башкалар.

Бруцеллез ~ылац козгогучу-Brusetla bovis, Жугуу булактары -ылацдаган малдын суту, ж.б. белунуп чыккан калдыктары. Ошону менен тоют суу жана жуктуруу булактары бар. Бруцеллез менен ылацдаган бооз уйлар музоо салып коюшу мумкун.

Дарылоо: Ылацдаган малга антибиотик препараттары менен камсыз кылынат. Ал эми соо малга сезсуз иретинде эмдее жургузуу керек.

Сибирь жарасы-жаныбарлардын бардык турунде кездеше турган тез етуучу ылац.

Жугуу булактары -ылацдан елген мал андан чыккан каны, зацы, териси, чиркей-чымын ж.б. Ылац1-3 кунге гана созулат. Убагында чара колдонбоео в лум 100 пайыз чейин жегший мумкун. Эц коркунучтуусу ичеги мерттенуу формасы.

Дарылоо: Баштапкы этабында малга сыворотка кую болуп эсептелет. Эц негизгиси ез убагында малды эмдееден еткеруу.

Куктурма- тез етуучу жугуштуу ылац.Жугуу булагынын бири ылацдаган иттер,мышык,тулкулер. Бодо малда кутурма оолукма турде етет.

Дарылоо: Вакцина кутурмага карты .Парагрипп -5-6-айлык музоолор кеп чалдыгах.Денесинии температурасы жогору болуп (41,5С чейин ), дем алуу начарлап, мурду оозунан суу агып, жетелу кучейт, оятоо пайда болот.

Дарылоо:Антибиотик препараттары новокаиндин эритмеси менен теринин астына саюу керек.

Шарп-тез етуучу жугуштуу ылац. Ылац козгогучунун уч туру бар А.О.С типтери баары ылацдын спецификасы боюнча чектелет.


Ыландаган малдын дене температурасы 40,5-41,5°С чейин жогорулашы мумкун. Оозунан шилекейи агып, тилинин устунде, астында, кырларында афтылар пайда (ыйлаакча) болуп, жарылып майда ирин аралаш жаралар пайда болот. Мал тоюттаналбай, суу иче албай арыктайт. Журегу токтоп, мал елумге дууитар болот.

Дарылоо эц негизги иш чараларынын бири бул ыланга шектуу малды езунч© белуп(изоляторго), калган таза малды ветеринардык клиникалык текшерууден еткеруп, тезинен эмдее жургузуу керек.

Ал эми ыланга шектуу деген малдарга дарылоо иштерин жургузуу керек.Чарбага карантин жарыялап, режимдерди так колдонуп туруу керек. Карантин иш чара лары кеп жактуу ветеринардык санитардык иш чараларды жургузуу зарыл.

Карантинди акыркы мал айыкканда гана чектеп алып коюшат.

Суроолор:

1. Жугушсуз ылацды кантип аныктоого болот?2. Витамин микроэлементтердин организмге тийгизген таасири кандай?3. Мите курттарынын турлеру жана козгогучтарын атаи беруу.4. Кенелердин малга тийгизген таасири?5. Бодо малда тез кездешуучу жугушсуз ыландарга кайсылары кирет?6. Ичи кепкен уйларга кантип жардам керсетууге болот.7. Бодо мал кайсы жугуштуу ылацга кеп чалдыгат?8. Карантин коюунун зарылчылыгы эмнеде?


Мал чарбасында малдарга байкоо жургузуу, ыландуу малды аныктоо.

Чарбада дегельминтизациянын журушуне катышуу жана ыкмаларын уйренуу.

Мал канада малдын ыланджап калганына езунче кез караш.

■»«*>

132 Малдын ©лум - житими

Тема 25. Малдын ел ум

Мугалимсге эскертмелер

Ыкмалар:

лекция;практикалык метод; дискуссия; жыйынтыктоо ж.б.

ЖИТИМИ


-малды утилдеед© жацы ыкмаларды колдонуу жана башка инструкцияларга кецул буруу.

Башка тем ал ар жана предметтер менен байланышы:

бул сабактын “Ылацдаган малга профилактикалык иш- чараларды жургузуу темасы менен тыгыз байланышта болуусу керек. Анткени жугуштуу ылацга профилактикалык нш-чараларды колдонуп турат.

Малдьш елум - житими 133

Тема 25. Малдардын ©лум - житими

Максаты:- Окуучу ылацдаган малга елгенге чейинки жургузулген

иш - чараларды аткарат

25.1. Ылацдаган малга елгенге чейинки жургузулген иш - чаралар.

Ылацдаган жана ылацдын алгачкы белгилери байкалган малдарды езунче белуп (изоляция) езунче багып дарылоо керек.

Жугуштуу ылацдын белгилери байкалган учурда, малды езунче белуп тезинен жугуштуу ыдац боюнча чарбаны шектуу деп жарыялап, карантин коюдат.

Жугуштуу ылац такталгандан кийин, соо малдарды эмде иштерин тезинен жургузуу керек. Ылацдаган малдын турган жери кургак, абасы таза, кышкысын жылуу, жайкысын салкын жана келекеде болуу керек. Сапаты жакшы жецил сициримдуу тоюггарды аздан бат - бат берип суткалык рационун толугу менен жедируу керек. Дарылоодо натыйжа бербеген жугуштуу ылацга чалдыккан мал елгенден кийин терисин сыйрууга тыюу салынат. Атайы о лук ташуучу транспортторго жуктеп, тийиштуу жерге жыйнап, утилдешет.

Ал эми жугушсуз ылац менен ылацдаган малды дарылоодо натыйжа жок болгон учурда аргасыздан санитардык союу ишин жургузуп, этин атайы санитардык иштетууден еткеруп кийин гана колдонсо болот.

Ылацдуу малдын астына тешелген тешеелерду чогултуп аларды зыянсыздандыруу керек, себеби ар кандай ылац козгогучтар кебейуп, ерчуп, тез таркап чарбада соо малга жугуштуруу коркунучун пайда кылышы мумкун.

Жугуштуу ылац деп игектелген чарба-аныкталгандан кийин карантин коюлуп, аларга ветеринардык-санитардык инг чараларды жургузуп, малдын эсебин, тактап, ар кандай ич- ара которуп башка чарбага алып кетууге, алып келуу тыю салынат. Карантинди акыркы малдын толугу менен айьтгып калганда гана алып салынат да чарбага жугуштуу ылацдан таза деген жарыя менен чектелет.

25.2. ©лген малдын елугун жок кылуу жана утилдее.

Малдын елугундегу ылацдаткычтар айлана-чейреге таралып, малдын арасында ылацдын пайда болушуна коркунуч туудурбасын учун, кандай гана себептен елбесун, малдьш бардык елугу атайын транспортер менен тийиштуу жерге жыйналын, турдуу ыкмалар менен жок кылыпатжана утилденет. Малдын елугун ичи цинк менен кацдалган атайын темирден жасалган ящиктерге салынат.

го

Малдын елум - житими

Малдын елугу атайын жерлерде ерттелет жана биотермиялык чудкурларда жок кылынат.

Малдын елугун биотермиялык жол менен жок кылуу бардык жерде кенен таралган , ал атайын казы лган биотермиялык чуцкурларда (Беккарды н чуцкурунда) журтузулет (суретте).

Беккарь чуцкуру айылжътпттактардан, чон жолдордон, жайыттагы аккан суулардан 1-1,5 км аралыктагы кургак денсее жерге казылат.

Чункурдун жанына малдын елугун союп керуу учун бетондолгон аянттар жасалат. Чудкурга ташталган елук анын ичиндеги биотермиялык процесстердин таасири менетг езунен- езу чирип жок болот.

Утилдее - малдын елугун зыянсыздалган техникалык май, желим жана тоют (эт - сеек уну) продуктуларына санитариялык жолдор менен айландыруу. Малдын елугу атайы эт - сеек унун ендуруучу заводдордо керекке жаратылат. Мындай завод турак уйлерден, мал чарба фермаларынан 1000 м ден кем эмес аралыхта кургак денсее жерлерге курулуп, анын территориясы туюк дубал менен тосулат.

Малдын елугун жок кылуу же керекке жаратуу ишинин ветеринариялы к - санитариялы к эреже боюнча так аткарылышын ез убагында текшерип, аны да кеземелге алуу чарба жетекчисинин тузден-туз милдетинин бири.

Суроолор:

1. влген мал кандай жолдор менен зыянсыздандырылат?2. Утиль заводдорун курууда кандай эрежелерди эске алуу керек?

Тапшырма:

- Мал - чарбасында елген малды биотермиялык жолдор менен жок кылуу кандай абалда.

Пландоо 135

Тема 26. Пландоо


Ыкмалар:

- лекция;- суроо-жооп;- проблемалык метод;- экскурсия;- 03 алдынча шитве;- жыйынтыктоо ж .6.

Кошумча материаддар:

- окуу жайындагы окуу куралдары -Зоогигиена с основами ветеринарии. Москва, 1965.- Зоогигиенанын жана ветпрофилактиканын негиздери. Фрунзе, 1989. В.И,Онищенко, Н.С.Калюжный.



136 Пландоо

Тема 26. Пландоо26.1. Айыл чарба малдарын естуруу жана алардын продукция ендуруудегу пландоо принциби.

Айыл чарба малдарын естуруу жана алардан продукция ендурууде темендегу принциптер эске алынат; Биринчидеи адамдардын тамак-ашка болгон физиологиялык керектеесун канааггандыруу; бул принцип дуйнвлук децгээлде да толугу менен чечилбей келет. Анткени тамактануунун гигиенасы боюнча бир адамга бир кунде нан 330 грамм, эт-205 г, сут- 450 грамм, жумуртка 40 г талап кылынат.- Экинчи принцип колдо болгон жерге карата пландоо. Бул пландоо - бардык тамак-аш азыктарын бере турган жер эсептелгендиктен, керектееге жараша мал естуруп, тогот даярдоого болот. Ошондуктан жерге карата пландоо реалдуу келет.- Учунчу принцип - алынган продукцияны сатууга карата. Эгерде жериц болуп мал естуруп, андан продукция алып, аны сата турган жери жок болсо же эл продукцияны талап кылбаса, анда алынган продукция сатылбастан чирип жок болот. Демек, сарп болгон чыгым акталбастан куйуп кетишет.

Маселен: Жумгал районунун бир жерине канаттуулар фабрикасын курдук дейли, ошол тооктордон алынган жумурткаларды ал жердеги адамдар толугу менен алабы же жокпу? Албаса аны Нарынга чейин ташып сатууга мажбур болот. Мындай болгондо ендурулген жумуртканын сатуу баасы кымбаттайт. Ошондуктан ендурулген продукцияны сатууну пландоо негизги маселеден болуп эсептелет.

26.2. Жерди иштетуу жана ал жерге кандай есумдуктерду естурууну пландоо.

Советтик доордо айыл чарбасынын енугушун пландоо эки турде болгон биринчиси -келечекке пландоо же бет жылдык план, экинчи учурда пландоо же бир жылдык. Акыркы мезгилде базар экономикасьш а еткендугуне байланыштуу, пландоо шли базардын талабына ылайыктыра башталды. Башкача айтканда талап болсо ецдуру, талап болбосо, ал продукцияны ецдурууден баш тартуу.Базар экономикасында негизинен келишим менен иштее. Ошондуктан жерге кандай есумдуктерду айдаштан му рун, ага элдин талабын изилдее керек. Экинчиден кайсы малдардын ту рун кармайсын жана ага канча тоют даярдайсын, бул маселе да жакшы изилдеену талая кылат.

Жерди иштетуунун алдында канча айдоо аянтын жана канча жайытыц бар тактап алуу керек. Жерди иштетууден муруй технологиялык картаны тузуу керек. Ал картада канча жер айдала, кандай тракторлор пайдаланат, канча минералдык жана органикалык семирткичтер берилери

Пландоо 137

кергезулет. Анан ал жерди айдоодо тракторлорго канча куйуучу май талап кылынат, иштеген адамдарга кандай акы твленерун эсеятеп чыгуу керек. Уренду кайдан аласыд канча аласын, бул маселе да тактоону талап кылат.

©сумдукту себууде климаттын шарты зеке алып айдаган есумдугун ошол шарта есебу же еспейбу муну билуу зарыл. Айдалган жериддин канчасына эгин канчасына тоют айдашыдды би липши керек. Сугат маселесин пландоо да чоц маселе суу кайдан алынат, канча сугарасьщ,жериддин жантыктыгы кандай, пландоодо ушу л маселеси да зеке алынат. Натыйжада зарталган чыгымдар эсептелип 1 ц алынган эгиндин баасы чыгат. Ал эми аны сатууда ага дагы ©зуне тушуу пай даны кошу мча лайсыд, жыйынтыгында 1 ц эгиндин, чептун жана башка айдалган всумдуктврдун баасы аныкталат.

26.3. Кой встуруу жана койдон алынуучу нродукцияны пландоо.

Кой чарбасын енуктуруу жана аидан алынуучу продукцияны пландоодо койдон кайсы продукцияны аласыд ошону так билуу зарыл. Жунбу же этпи? Эгер жун багытында болсо, анда жун беруучу койлордун тукумун встуруу керек. Эгерде максат эт ендуруу болсо, анда эт багытында иш алып баруу кажет. Экинчиден айдоо аянтына кандай жана канча тоют есумдугун пландоодо. Бул маселе да негизги ролду ойнойт. Айдоо аянтын кеп болуп тоют мол даярдалса, анда эки багытты тандаса болот. Кой встуруу жана андан продукция алууну пландоодо мал малдын обороткасын (же алмаштыруу) тузуудвн башталат. Мунун максаты келерки жылга канча кой калтырасыц, канчасын соёсуд, канчасы зыянга учурайт, канча тел аласыд жана канча койду белек жактан сатып аласыд - уптулардын баарысы зеке алынат. Экинчи маселе канча тоют даярдайсыц, анын ичинен жайыттагы чепту канча убакка пайдаланасьгд, жайыттын пайдаланылышы ~ ушуларды эсептеп чыгуу керек. Мындап тышкары иштеген адамдардын айлык акысы, сатып алынган тоюттар, транспорттук чыгымдар зеке алыныи, кандай зооветеринардык иштер жасалат жана алардын чыгымдарын сарп кылынгандары менен конго эсептеп кой чарбасы естурген 1 ц продукциянын езуне турган наркы чыгат. Ага езуд ала турган пайданы кошкондо, койдон алынуучу продукциянын базар баасы аныкталат.

Нарын облусунда жайыт кеп болгондуктан аны жакшы пайдаланып кой естурсе арзан продукция алынат, езгече эт багытындагы койлорду багуу жаатында.

138 Пландоо

26.4. Уй ecxypYY жана уйдан алынуучу продукцияны пландоо j

Уй баласы негизинен уч багытта пайдалынылат: сут, { кошмо багытта жана эт багытында. Кайсы багыттагы 1 уйлардын тукумун естуруш учун биринчиден канча айдоо j жериц бар ошону билуу керек. Эгерде айдоо аянтын коп \ болуп тоют менен жайдыр кыштыр камсыз кылалсад, анда 3сут багытындагы уйду естуруу пайдалуу. Эгерде кьтпткы jтоютту жетиштуу даярдап ал эми жайьшда жайыт менен жакшы \ камсыз болсо анда кошмо багыттагы уйлардын тукмун естуруу j керек,эгерде айдоо аянты ченемдуу болуп жайыт менен \ жайдыр кыштыр камсыз болсо анда эт багытындагы уйлардын j тукумун естуруу пайдалуу болот. Бирок, Нарындын шартында I эц пайдалуусу жергиликтуу уйларды естуруу шартка ылайык. j Анткени Нарында айдоо аянты аз жайы кыска кышы узак | болуп жергиликтуу уйдан башка тукумдагы уйлардын ̂естурулушу экономикалык жактан бир тон кыйынчылыка j турушка мумкун. Нарында негизинен уйларды этке ал эми суту болсо ич ара чычымдалышы мумкун.

Этке естургенде да салмагы анчалык чоц болбойт. Уй естурууну пландоодо негизги максат жайы ошону билуу керек.Ал негизги максат болуп суттендуруу же эт ендуруу болуу : керек.

Максатты аныктагандан кийин жылдык уйдун кыймылын аныктап (обортка) анан жылына канча баш кармайсыз такталып 'чыгат. Мындан тышкары канча сут же эт ендурес.уд аны тактоо керек. Ал такталгандан кийии алынган продукцияны каяка сатасын бул иш негизги иштерден болот ,се6еби -эт менен сут тез бузулат. Эгерде убактысында сатылбаса эт сут бузулуп фермер банкротко учурайт.

26.5. Жылкы ecTypYY жана жылкыдан алынуучу продукцияны пландоону билуу-

Ф ермер эгерде жылкы естуруп андан алынуучу продукциянын негизинде, жашагысы келсе, анда ал жылкыны кайсы багытта естуреерун так билуу керек. Жылкы естуруу уч багытта жургузулет: биринчиси - асыл тукум жыдкыларды естуруу, экинчиси ~ эт багытында, учунчусу - кымыз ендуруу.

Эгерде эт жана кымыз ендуруу багытында болсо, анда тубар бээлерди кебуреек кармоого аракетенуу керек,

Ж ылкы естуруу жана андан алынган продукцияны пландоодо алгач мал обороткасынан баштоо керек. Айлантуу боюнча, телдун алынышы, сатып алынган жылкылар, сатылгаи, елумге учураган жана башка киреше чыгаша эске алынат. Келерки жылга канча жылкынын башы кала тургандыгы такталат.

т

Пландоо 139

Тоюттун канча керектелуусу эсептелип чыгат. Мындан тышкары, баккан адамдын эмгек акысы, транспорттук чыгымдар, зооветеринардык кароого кеткен чыгымдардын бардыгы эсепке алынат.

Кеткен чыгымдардын эсебинен жылкылардан ендурулгеи 1 ц продукциянын ездук наркы келип чыгат.

Нарын зонасында жылкы естуруу экономикалык жактан пайдалуу, анткени жылкы баласы жайдыр кыштыр жайытта болуп, тоютка дээрлик чыгым сарпталбайт.

Суроолор:

1. Пландоонун кандай принциптерн бар?2. 0ндурулген продукцияны сатуунун маанисин тушундур.3. Кой чарбасын естуруу жана андан алынуучу продукцияны пландоодо кандай факторлор эске алынат?4. Нарында койдун кайсы багыттагы тукумун естуруу пайдалуу?5. Жылкыдан алынган 1 ц продукцияны пландоодо чыгымдар кайсы факторлордун негизинде чыгарылат?6. Нарында жылкы естуруу пайдалуубу?7. Уй чарбасын естуруу кандай багытта болот.8. Нарындын шартында кандай уйларды естуруу керек?


- Уй естурууну жана уйдан алынуучу продукцияны айтып бер.- Ж ылкы естуруу жана андан алынган продукцияны пландоону айтып бер.

Кой естуруу жана койдон алынган продукцияны пландоону айтып бер,- Пландоонун принциптерин тушундуруп бер.

Окуу куралы

Байтелеев эсенбек, Алыкеев Ишенбек

Уй жаныбарларын кармоо

«Фермера жана «фермер айым» кесиптери учун

Компьютердик верстка жана дизайн: Шадыманова Гулзада Суретчу: Меентаев Жаныбек

Нускасы 400

«ДЭМИ» Жоопкерчилиги чектелген коомунун басмаканасы. Бишкек шаары, Кулатов кечесу, 1 А

Documents

УЙ ЖАНЫБАРЛАРЫН КАРМОО - edu.nsu.kgedu.nsu.kg/pluginfile.php/690/coursecat/description/Байтөлөев Э...ББК 46 Б - 18 «Фермер» жана «Фермер