1

ՍԿԵՍՈՒՐՆԵՐԻ ԴԵՐԱԿԱՏԱՐՈՒՄԸ

ԵՎ ՍԵՌՈՎ ՊԱՅՄԱՆԱՎՈՐՎԱԾ

ՀՂԻՈՒԹՅԱՆ ԱՐՀԵՍՏԱԿԱՆ ԸՆԴՀԱՏՈՒՄՆԵՐԸ

ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ

Գոհար Շահնազարյան, Սիրան Հովհաննիսյան, Սյուզաննա Գրիգորյան

ԵՐԵՎԱՆ 2017

2

Բովանդակություն

Ներածություն

1. ՀԱՐՍ-ՍԿԵՍՈՒՐ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՀԱՅԿԱԿԱՆ

ՆԱՀԱՊԵՏԱԿԱՆ ԸՆՏԱՆԻՔՈՒՄ

2. ՍՈՑԻՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ՀԵՏԱԶՈՏՈՒԹՅԱՆ ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ

ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՄ

2.1. Մանկություն, ծնողական ընտանիք

2.1.1. Պատժի դրսևորումները և դրա գենդերային

առանձնահատկությունները

2.2. ԿՐԹՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՄԱՍՆԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ

2.3. ԱՇԽԱՏԱՆՔ ԵՎ ԿԱՐԻԵՐԱ

2.4. ԻՆՔՆԸՆԿԱԼՈՒՄ, ՀԱՋՈՂՈՒԹՅՈՒՆ, ԵՐՋԱՆԿՈՒԹՅՈՒՆ

2.5. ԱԶԱՏ ԺԱՄԱՆԱԿ

2.6. ԴԻՐՔՈՐՈՇՈՒՄՆԵՐ ԳԵՆԴԵՐԱՅԻՆ ԴԵՐԵՐԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ

2.7. ԿՆՈՋ ԻԴԵԱԼ

2.8. ԱՄՈՒՍՆԱԿԱՆ ԿՅԱՆՔ

2.8.1. Ապագա ամուսնուն ծանոթանալու գործընթացը

2.8.2. Ակնկալիքներ ամուսնական կյանքից և հարաբերություններ

ամուսինների հետ

2.8.3. Հարաբերություններ սկեսուրների հետ

2.8.4. Տղա ունենալու ճնշում

2.8.5. Ամուսնու ընտանիքում հարմարվելու ռազմավարությունը

2.9. ՍԿԵՍՈՒՐ-ՀԱՐՍ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

2.9.1. Բռնություն հարսի նկատմամբ

2.9.2. Սկեսուրների ինքնաընկալումը և դերը տղայի ընտանիքում

3

ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ

Ա վան դա կան մտա ծո ղութ յան հա սա րա կութ յուն նե րում և սո ցիա լա կան ուղղ վա ծութ յան տե սա կան մո տե ցում նե րում ըն տա նի քը դի տարկ վում է որ-պես մարդ կութ յան զար գաց ման, սե րունդ նե րի վե րար տադր ման և մ շա կու-թա յին ար ժեք նե րի փո խանց ման հիմ նա կան միա վո րը: Ա վան դա կան հա սա-րա կար գե րում է, որ ըն տա նի քի՝ որ պես միակ և բա րո յա պես ըն դու նե լի միա-վո րի սահ ման նե րում, զար գա նում և ամ րապնդ վում են մարդ էա կի հա մար այդ քան նշա նա կա լի հան դի սա ցող մտեր միկ հա րա բե րութ յուն նե րը, ջեր մութ-յու նը և անվ տան գութ յու նը: Հատ կա պես այս հա րա բե րութ յուն նե րի տե սանկ-յու նից հե տաքրք րա կան է տար բեր հա սա րա կութ յուն նե րում ըն տա նի քի կա-ռուց ված քի և դ րա նում գոր ծող հա րա բե րութ յուն նե րի տի պե րի ու սում նա սի-րութ յու նը:

21-րդ դա րում ըն տա նի քի մա սին խո սե լիս անհ րա ժեշ տութ յուն է ա ռա ջա նում նաև անդ րա դառ նալ դրա ա ռան ձին տար րե րին՝ մաս նա կից նե րին և ն րանց կեն-սա բա նա կան ու սո ցիա լա կան բնու թագ րիչ նե րին: Ըն տա նի քի հիմ նա կան տա-րած ված ձևե րին անդ րա դառ նա լով, կա րող ենք ա ռանձ նաց նել նուկ լեար և ըն-դար ձակ՝ երկ սեռ ծնող նե րից կազմ ված ըն տա նիք նե րը, ո րոնք հնա րա վո րինս ստույգ են նկա րագ րում այ սօր վա ըն տա նե կան ի րա կա նութ յու նը:

Հա յաս տան յան ի րա կա նութ յու նում, ո րում ա ռանձ նա հա տուկ տեղ ու նեն ա վան դա պաշ տութ յան կողմ նա կից նե րը, ըն տա նի քը հիմ նա կա նում ու նի իր դա սա կան տես քը (չնա յած նրան, որ գնա լով ա վե լա նում են նուկ լեար տի պի ըն տա նիք նե րը)՝ ա մուս նա կան ծնո ղա կան զույգ, ե րի տա սարդ ա մուս նա կան զույգ, ե րե խա ներ (թոռ ներ), ինչ-որ դեպ քե րում՝ այլ ազ գա կան ներ: Թ վարկ-ված ա ռա ջին եր կու սե րունդ նե րի դեպ քում միան շա նակ է եր կու սե ռե րի առ-կա յութ յու նը՝ կեն սա բա նա կան տղա մարդ և կեն սա բա նա կան կին, ով քեր, են-թադր վում է, որ բնա կան վե րար տադ րութ յան արդ յուն քում նոր սե րունդ են ստեղ ծում: Այլ հարց է, թե ինչ պի սին է կրտսեր սերն դի՝ ե րե խա նե րի և թոռ նե-րի սե ռա յին կազ մը:

Բա ցի այս գոր ծա ռույ թից հե տաքրք րա կան է նաև լո կալ հիմ քեր ու նե ցող ըն տա նիք նե րում գո յութ յուն ու նե ցող հիե րար խիան: Ո՞վ է ըն տա նի քի գլու խը, ին չո՞վ է պայ մա նա վոր ված այս կամ այն սե ռի ներ կա յա ցուց չի՝ գլուխ լի նե լը կամ դառ նա լը, ին չու՞ է կար ևոր վե րահս կո ղու թու նը ըն տա նի քում կա նանց մո-բի լութ յան և ն րանց վար քի նկատ մամբ. հար ցեր, ո րոնք ա ռա ջա նում են ոչ միայն ըն տա նե կան բռնութ յան բազ մա շերտ և բազ մա կող մա նի դրսևո րում նե-րի արդ յուն քում, այլ նաև Հա յաս տա նում մեծ տա րա ծում ու նե ցող և եր կի րը զգա լի ժո ղովր դագ րա կան հիմ նախն դիր նե րի և դ րա նից բխող հետ ևանք նե րի առջև կանգ նեց նող ան վե րահս կե լի պրակ տի կա յի՝ սե ռով պայ մա նա վոր ված հղիութ յան ար հես տա կան ընդ հա տում նե րի (ՍՊՀԱԸ) արդ յուն քում:

4

ՍՊՀԱԸ-ն ի րե նից են թադ րում է մի գոր ծըն թաց, ո րի ըն թաց քում տե ղի է ու նե նում հղիութ յան ար հես տա կան ընդ հա տում (ա բորտ)՝ պայ մա նա վոր ված պտղի՝ ա րա կան կամ ի գա կան սե ռի պատ կա նե լիութ յան հան գա ման քով: Լի-նե լով սե ռով պայ մա նա վոր ված ընդ հա տում՝ գոր ծըն թա ցը և այն գոր ծի դնող-նե րը ամ բողջ աշ խար հում թի րա խա վո րում են հիմ նա կա նում աղ ջիկ ե րե խա նե-րին: Նշ ված հան գա մանքն ու նի մի շարք պատ ճառ ներ, ո րոնք չնչին տար բե-րութ յուն ներ ու նեն աշ խար հի տար բեր երկր նե րում՝ ԱՄՆ, Սին գա պուր, Նե պալ, Ալ բա նիա, Չի նաս տան, Կո րեա, Հնդ կաս տան, Հա յաս տան: Պատ ճառ նե րի շար քում կա րող են հան դես գալ ոչ միայն ըն տա նի քի սո ցիալ-տնտե սա կան ա նա պա հով վի ճա կը, ըն տա նի քում նա խընտ րե լի ե րե խա նե րի թվի առ կա յութ-յու նը, միգ րա ցիոն ա րագ ա ճող հոս քե րը, կոնֆ լիկ տա յին ի րա վի ճակ նե րը, այլ նաև՝ մի շարք մշա կու թա յին ա վան դույթ նե րը և կարծ րա տի պե րը, ո րոնք տղա ե րե խա յին՝ որ պես մարդ կա յին էակ և վաս տա կի ու ֆի նան սա կան ա պա հո-վութ յան հիմ նա կան մի ջոց, վեր են դա սում աղ ջիկ ե րե խա յից: Ա վան դա կան և կարծ րա տի պա յին դիր քո րո շում նե րը շատ հա ճախ ստի պում են կնո ջը դի մե լու հղիութ յան ար հես տա կան ընդ հատ ման ան մի ջա պես ե րե խա յի սե ռը ի մա նա-լուց հե տո՝ ի հե ճուկս օ րեն քի սահ մա նա փա կում նե րի և հա ճախ ա ռանց ըն տա-նի քի մյուս ան դամ նե րին դրա մա սին տեղ յակ պա հե լու, քա նի որ հատ կա պես բռնութ յան և ճնշ ման մթնո լոր տում կնոջ պատ կե րաց մամբ վեր ջինս ըն տա նի քի մյուս ան դամ նե րի կող մից ի րե նից ակն կալ վող միակ ըն դու նե լի ո րո շումն է: Այս պա րա գա յում հար ցեր են ա ռա ջա նում, թե ինչ պի սի՞ ազ դե ցութ յուն և դեր ու նեն ՍՊՀԱԸ եր ևույ թի առ կա յութ յան դեպ քում հատ կա պես սկե սուր նե րը, և ինչ պե՞ս սկե սու րը՝ որ պես ըն տա նի քում զգա լի հե ղի նա կութ յուն ու նե ցող կին, կա րող է նպաս տել կամ խո չըն դո տել եր ևույ թի զար գաց մա նը:

«Ս կե սուր նե րի դե րա կա տա րու մը և սե ռով պայ մա նա վոր ված հղիութ յան ար հես տա կան ընդ հա տում նե րը» հե տա զո տութ յան նպա տակն է ոչ միայն հաս կա նալ սկես րոջ կող մից հնա րա վոր ազ դե ցութ յու նը ե րե խա յի սե ռի ընտ-րութ յան վրա, այլ նաև հաս կա նալ այդ դե րա կա տար ման պատ ճա ռա հետ-ևան քա յին կա պե րը կեն սագ րա կան պատ մութ յուն նե րի հա վա քագր ման մի ջո-ցով: Խո րին կեն սագ րա կան բնույ թի հար ցազ րույց նե րից ստաց ված տվյալ նե-րի բազ մա զա նութ յու նը ա պա հո վե լու հա մար՝ փորձ է կա տար վել նաև ա պա-հո վել մաս նա կից նե րի բնա կութ յան վայ րե րի բազ մա զա նութ յու նը: Այս պես, հե տա զո տութ յու նը ի րա կա նաց վել է Եր ևան քա ղա քում, ո րի 12 վար չա կան շրջան նե րից ներ կա յաց ված են 7-ը՝ Ա ջափն յակ, Ա վան, Է րե բու նի, Կենտ րոն, Նոր Նորք, Շեն գա վիթ, Քա նա քեռ- Զեյ թուն: Հե տա զո տութ յան ընտ րան քը հիմն վում է կրթութ յան չա փա նի շի վրա՝ միջ նա կարգ, մի ջին մաս նա գի տա կան և բարձ րա գույն: Բա ցի այդ, ընտ րան քում նե րառ վել են միայն աղ ջիկ, միայն տղա, ինչ պես նաև և՛ աղ ջիկ, և՛ տղա թոռ ներ ու նե ցող կա նայք՝ սկե սուր ներ: Ի րա կա նաց վել է թվով 30 հար ցազ րույց: Հաշ վետ վութ յու նում անդ րա դարձ է կա տար վում նաև նա հա պե տա կան հայ կա կան ըն տա նի քում և հայ գրա կա-նութ յան մեջ հարս-սկե սուր հա րա բե րութ յուն նե րի ու սում նա սի րութ յա նը:

5

1. ՀԱՐՍ - ՍԿԵՍՈՒՐ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՆԱՀԱՊԵՏԱԿԱՆ ԸՆՏԱՆԻՔՈՒՄ

Հարս-սկե սուր հա րա բե րութ յուն նե րը միշտ ե ղել են հայ կա կան նա-

հա պե տա կան ըն տա նի քի ա ռանձ նա հատ կութ յուն նե րից մե կը և ար տա ցո-լել են հայ հա սա րա կութ յու նում գե րակշ ռող գեն դե րա յին հա րա բե րութ-յուն նե րի ողջ շրջա նա կը:

Ինչ պես նշում է Ռ. Նա հա պետ յա նը իր « Կի նը հա յոց ա վան դա կան ըն-տա նի քում» հոդ վա ծում, միայն տա րի նե րի ը ն թաց քում հայ կի նը ձեռք էր բե րում ո րո շա կի ա զա տութ յուն և ի րա վունք ներ: «Ի նշան հար գան քի, երբ բազ մա զա վակ տա րեց կին էր անց նում, ջա հել տղա մար դիկ ոտ քի էին կանգ նում և խո նարհ վում, դա դա րեց նում էին ա մեն կար գի կռիվ ու վի ճա-բա նութ յուն, երբ մի ջամ տում էր նա: Զ գա լի տար բե րութ յուն կար լեռ նա յին ու հով տա յին շրջան նե րում կնոջ կյան քի ձևե րի ու տնտե սութ յան մեջ կնոջ ու նե ցած դե րե րի միջև: Տան տի կի նը նաև վճռո րոշ դեր էր խա ղում որ դի-նե րի ա մուս նութ յան հար ցե րում՝ հատ կա պես ա պա գա հար սի ընտ րութ-յան, ինչ պես նաև տան տիկ նոջ պար տա կա նութ յունն էր որ դի նե րի ըն տա-նիք նե րի միջև տնտե սա կան հա վա սա րութ յան ա պա հո վու մը»:1

19-րդ դա րի վեր ջին և 20-րդ դա րասկզ բին հայ կա կան նա հա պե տա-կան ըն տա նի քում, որ տեղ մայ րա կան տոհ մի քայ քա յու մից հե տո հա սա-րա կա կան կյան քի այլ բնա գա վառ նե րից բա ցի տղա մարդն իր ձեռքն էր վերց րել նաև ըն տա նի քի ղե կա վա րութ յու նը, կա նանց փոխ հա րա բե րութ-յուն նե րը հիե րար խիկ բնույ թի էին. ա մե նաս տո րին աս տի ճա նին գտնվում էր նո րա հար սը, ա մե նա վե րին աս տի ճա նին` սկե սուր-տան տի կի նը` Մեծ Նա նեն: Ըստ այդ աս տի ճա նա կար գութ յան էլ ո րոշ վում էր կա նանց դերն ու տե ղը ըն տա նի քում: Մեծ տի կի նը գեր դաս տա նի լիի րավ տի րու հին էր և բա ժա նում էր աշ խա տան քը կա նանց ու հարս նե րի միջև: Նա գլխա վոր կենտ րոնն էր, ո րի շուր ջը հա մախմբ վում էր ամ բողջ ըն տա նի քը: Տան տեր նա հա պե տը չէր խառն վում նրա գոր ծե րին: Ա ռանց տան տիկ նոջ թույլտ-վութ յան ոչ ոք ո չինչ չէր կա րող նա խա ձեռ նել: Ն րա ձեռ քում էին գտնվում մա ռա նի բա նա լի նե րը: Նա հա պե տի կնո ջը կա րող էր փո խա րի նել մեծ հար սը, ո րին սկե սու րը դեռ իր կեն դա նութ յան օ րոք նա խա պատ րաս տում էր այդ դե րին: Երկ րորդ հար սը օգ նում էր գորգ, կար պետ գոր ծե լուն, եր-րոր դը լվացք էր ա նում, զբաղ վում տան ու բա կի մաք րութ յամբ և այլն: Ա մե նա վատ դրութ յան մեջ գտնվում էր տան փոքր հար սը, որն արթ նա-նում էր ա մե նաա ռա ջինն ու ան կո ղին մտնում ա մե նաու շը: Ու շագ րավ է, որ

1 Ռ. Նահապետյան, «Կինը հայոց ավանդական ընտանիքում», http://hpj.asj-oa.am/2621/1/2009-1(71).pdf

6

փոքր հար սը կա տա րում էր տնա յին գոր ծեր, լվացք ա նում, բայց ի րա-վունք չու ներ լվա նա լու իր ա մուս նու հա գուստ նե րը, սե ղան էր գցում, սա-կայն դարձ յալ ի րա վունք չու ներ ճաշ մա տու ցե լու ա մուս նուն. դրանք տան ա վագ հարս նե րի ի րա վունք ներն էին:2

Հ. Մե ղա վոր յանն իր «Ազ գագ րա կան և ի րա վա բա նա կան ու սում նա-սի րութ յու նը հայ կա կան ըն տա նի քի և ա մուս նութ յան վե րա բեր յալ» աշ խա-տութ յու նում նշում է, որ « Տան տի կի նը և մ յուս ա մուս նա ցած կա նայք հայ կա-կան նա հա պե տա կան ըն տա նի քում ա վե լի բարձր տեղ էին գրա վում, քան նրանց նախ նի նե րը հռո մեա կան կամ հու նա կան ըն տա նի քում: Տան տի կի-նը բա ցար ձա կո րեն ան կախ էր տնա յին գոր ծե րում: Տն տե սա պես նա ներ-կա յա նում էր որ պես ա զատ անձ նա վո րութ յուն և նույ նիսկ շատ գոր ծե րում ա մու սի նը դի մում էր նրա խոր հուրդ նե րին ու շատ հա ճախ լսում նրան…»:3

Կ նոջ նկատ մամբ ար գելք նե րը, թեև ոչ այն քան խստութ յամբ, սկսում էին կի րառ վել դեռևս փոքր տա րի քից, հարս նութ յան շրջա նում չա փա-զանց խստա նում էին և աս տի ճա նա բար նվա զում, երբ կի նը դառ նում էր մի քա նի ե րե խա նե րի մայր, հատ կա պես երբ հայտն վում էր ըն տա նի քի ղե կա վա րի, տան խո սո ղի` նա հա պե տի կնոջ կար գա վի ճա կում, ո րով իր ձեռքն էր վերց նում գեր դաս տա նի բո լոր կա նանց ղե կա վա րութ յու նը: Փոքր աղ ջիկ նե րի դաս տիա րա կութ յու նը ըն տա նի քի բո լոր հարս նե րի ու կա նանց հսկո ղութ յան տակ էր, հատ կա պես` մեծ տան տիկ նոջ: 4–5 տա րե-կա նից սկսած նրանց սո վո րեց նում էին մաք րել տունն ու բա կը, լվա նալ ա մա նե ղե նը, կա տա րել մե ծե րի հանձ նա րա րա կան նե րը: 7–8 տա րե կա-նում սո վո րեց նում էին լվա նալ աշ խա տան քից վե րա դար ձած տղա մարդ-կանց ոտ քե րը: Այ դու հան դերձ, այդ տա րի քում աղ ջիկ ե րե խա նե րին ծանր աշ խա տանք ներ չէին հանձ նա րար վում` ա սե լով. «Աղ ջիկ ե րե խա է, մեղք է, պոր տը տե ղից կընկ նի»: Ն րանք կա րող էին ա զա տո րեն խա ղալ տղա նե-րի հետ, սա կայն զրկված էին դպրոց հա ճա խե լու հնա րա վո րութ յու նից և ի րա վուն քից: 8–12 տա րե կան աղ ջիկ նե րի դպրոց հա ճա խե լը սո վո րույ թի ու ժով ար գել ված էր` «Աղ ջիկ ե րե խան ինչ, ու սումն ինչ»:4

Նա հա պե տա կան ըն տա նի քում հար սից ակն կալ վում էր նաև ան պայ-ման տղա ե րե խա ու նե նա լը: Այս պես, օ րի նակ, աղձ նի քա հա յե րի գեր դաս-տա նում ա ռա վել ցան կա լի ու խրա խու սե լի էր ա րու զա վա կի ծնուն դը: Նոր ծնվող ե րե խա յի սե ռը ո րո շե լու հա մար կի րառ վում էին զա նա զան գու շա-կութ յուն ներ. կար այն պատ կե րա ցու մը, թե կինն ա մուս նու աջ կող մը քնե-լու դեպ քում ա րու զա վակ կու նե նար, իսկ ձախ կող մը քնե լիս՝ աղ ջիկ ե րե-խա: Ե թե հղի կնոջ ե րե սը պայ ծառ լի ներ, ակն կալ վում էր տղա, իսկ ե թե տխուր լի ներ՝ աղ ջիկ: Ե թե լո ղա նա լուց հե տո փո րը մե ծա նում էր տղա էր, 2 Նույն տեղում 3 Ա. Պարսամյան, «Հայ ազգագրության և իրավունքի մարքսիստական

ուսումնասիրման առաջին փորձը», http://lraber.asj-oa.am/4186/1/1981-10(33).pdf 4 Ռ. Նահապետյան

7

հա կա ռա կը՝ աղ ջիկ: Ե թե հղի կնոջ կրծքա գեղ ձի պտու կը սև էր՝ ար գան դի պտու ղը աղ ջիկ էր, իսկ ե թե կար միր էր՝ տղա: Կամ ե թե հղի կնոջ պոր տը դուրս է ըն կած՝ տղա է ծնվե լու, ե թե ներս է ըն կած՝ աղ ջիկ: 5

Տ ղա ծնվե լիս նրա ան կո ղի նը շրջա պա տում էին տա րեց կա նայք, ո րոնք գոր ծադ րում էին ի րենց մո գա կան գի տե լիք նե րի ամ բողջ պա շա րը՝ մոր և նո-րած նի կյան քը «չար քե րից», «չար աչ քից», «դևե րից» անվ նաս պա հե լու հա-մար: Ե թե նո րա ծի նը տղա էր ծնվում, ու րա խա նում ու «աչ քա լու սանք» էին ա նում, իսկ ե թե աղ ջիկ էր՝ համ բե րութ յուն էին մաղ թում ըն տա նի քի տա րեց ան դամ նե րին: Ե թե տղա էր ծնվում, մայ րը դեմ քը չէր թաքց նում շրջա պա-տող նե րից, իսկ հո րը կամ գեր դաս տա նի նա հա պե տին շնոր հա վո րե լով՝ ա սում էին. « Թող մե կը դառ նա յոթ»: Ուն ևոր ըն տա նիք նե րում նո րա ծին տղա յի պատ վին մեծ տո նախմ բութ յուն ներ էին կազ մա կեր պում, իսկ աղ ջիկ-ներ ու նե ցող հարս նե րին հա ճախ ա նի ծում էին, ա սե լով՝ «ծնունդդ չո րա նա, է լի աղ ջիկ բե րիր», քան զի «աղ ջի կը՝ լավ ու վատ, խլղին պատ» էր հա մար-վում: Ա ռա վել նվաս տա ցու ցիչ պայ ման նե րում էր հայտն վում այն հար սը, ով ի րար հետ ևից աղ ջիկ ներ էր ու նե նում: Ն ման պա րա գա յում գեր դաս տա նի ան դամ նե րը ի րեն մաղ թում էին. « Թող քոռ ճանճ էղ նի, պա տին կպած էղ նի, թա քի տա նը տղա մարդ էղ նի», կամ «մի քոռ տղան լավ է յոթ ա ռողջ աղջ կա-նից»:6 Տ ղան միշտ ըն կալ վում էր որ պես «տան ներ սի պատ, իսկ աղ ջի կը՝ դրսի»: «Աղ ջի կը քա րը չղջիկ է, մկան պո չիկ, կատ վում տո տիկ», մինչ դեռ տղան «խան է, խան զա տա, օս կե ջղա է, սուփ րի մա զա, շո րը թա զա»:7

Աղ ջիկ նե րին հարս նութ յան էին նա խա պատ րաս տում ո րո շա կի վար-քա կա նոն նե րի հա մա ձայն. լի նել աշ խա տա սեր` «հար սը պա րապ չի մնա», ա ռանց մոր կամ տան տիկ նոջ ի մա ցութ յան որ ևէ տեղ չգնալ, միշտ լի նել պատ րաս տա կամ հանձ նա րա րա կան նե րի կա տար մա նը, պահ պա նել չխոս կա նութ յան, խու սափ ման սո վո րութ յուն նե րը: Մինչև հարս գնա լը աղ ջի կը որ քան շատ հմտա ցած լի ներ տնա յին գոր ծե րում, որ քան շատ բան ի մա նար ու սո վո րեր, այն քան ա վե լի ըն դուն ված կլի ներ: Հարսն էլ իր հեր թին իր հա ջոր դին էր ա վան դում այն, ինչ սո վո րել էր մո րից և մ յուս կա նան ցից: Այս պի սով, իր հայ րա կան տա նը աղ ջի կը ստա նում էր այն պի-սի դաս տիա րա կութ յուն, որն ա պա հո վեր նա հա պե տա կան ըն տա նի քի ա վան դա կան նոր մե րը: Նա հենց ի րենց տա նը ե ղած հարս նե րի օ րի նա-կով ար դեն ո րո շա կիո րեն պատ կե րաց նում էր իր ա նե լիք ներն ու պար տա-կա նութ յուն նե րը հարս գնա լուց հե տո: Նա երբ ևէ չէր դժգո հում տի րող՝ օ րեն քի ուժ ստա ցած սո վո րույթ նե րից, ո րոնք խոր ար մատ ներ էին գցել կեն ցա ղում ու հո գե բա նութ յան մեջ: Եվ քա նի որ աղ ջիկ նե րը շատ շուտ

5 Եր. Լալայան, «Մուշ Տարօն», ԱՀ.գ.XXXI, Թիֆլիս, 1916, էջ 176-1776 Ռ. Նահապետյան «Աղձնիքահայերի մանկան ծննդի և խնամքի ավանդական

սովորույթները և ծեսերը», Երևան, ԵՊՀ հրատարակչություն, 20117 Ռ. Գրիգորյան. «Հայ ժողովրդկանա օրորոցային և մանկական երգեր», Երևան,

1970, էջ 12:

8

էին ա մուս նա նում, ա պա 9–14 տա րե կան հա սա կում, ընկ նե լով նոր ըն տա-նիք, հեշ տութ յամբ հնա զանդ վում էին այն տեղ տի րող կեն ցա ղա վա րութ-յա նը: «Աղ ջի կը հոր տա նը կծկած կծիկ է, կես րանց տա նը հոր տան կծի կը կքան դեն, նո րից կկծկեն, պի տի դի մա նաս, քա նի ան գամ էլ կծկեն: Աղջ-կա հերն ու մե րը կես րանց տան դռան հետ ևը դրած են, ինչ քան էլ վա տա-բա նեն ու հայ հո յեն, դու դի մա ցի: Աղջ կա հերն ու մե րը հի մի կե սուրն ու կես րարն են»: Ըստ եր ևույ թին, նաև սրա նով են պայ մա նա վոր ված ե ղել վաղ տա րի քի ա մուս նութ յուն նե րը, ո րոնք լիո վին հա մա պա տաս խա նել են նա հա պե տա կան գեր դաս տա նի պա հանջ նե րին՝ ոչ միայն աշ խա տող ձեռ-քե րի պա կա սը լրաց նել, այլև հլու, հնա զանդ հարս ու նե նալ:8

Ա մուս նա կան ծի սա շա րի սկզբնա կան փու լից` աղ ջիկ տե սից սկսած, ման կա մարդ աղջ կա վար քա գի ծը կտրուկ փոխ վում էր: Ն րան այլևս ար-գել վում էր խա ղալ տա րե կից նե րի հետ, հա ճա խա կի եր ևալ հա սա րա կութ-յան մեջ: Ն շա նած աղ ջիկն օր վա մեծ մասն անց կաց նում էր կա նանց և իր դիր քի աղ ջիկ նե րի ու հարս նե րի շրջա պա տում: Ն շա նադ րութ յան ողջ ծի-սա կար գի ըն թաց քում աղ ջի կը մարդ կանց մեջ էր դուրս գա լիս տա րեց ան ձանց ցան կութ յամբ ու պա հան ջով միայն և այդ դեպ քում էլ ներ կա յա-նում էր հու շիկ ու ան ձայն՝ ջա նա լով ըստ ա մե նայ նի պար կեշտ, հեզ և խո-նարհ եր ևալ ա պա գա ա մուս նուն ու նրա հա րա զատ նե րին: Ան հան դուր ժե-լի ա րարք էր հա մար վում, ե թե հար սը նստեր ա վագ նե րի ներ կա յութ յամբ, մնար տղա մարդ կանց ու տա րեց կա նանց շրջա պա տում, նա յեր նրանց դեմ քե րին, կե րակ րեր ե րե խա յին ու րիշ նե րի ներ կա յութ յամբ ու ա ռանց սկես րոջ հրա մա նի և այլն: Նո րա հար սի ա ռա ջին տար վա գոր ծու նեութ յու-նը սահ մա նա փակ վում էր տնա յին տնտե սութ յան նեղ շրջա նակ նե րում: Նո րա հար սը ի րա վունք չու ներ ճաշ ե փե լու, հաց թխե լու, խմոր հուն ցե լու, տան շե րե փը վերց նե լու ձեռ քը, ա ռանց սկես րո ջը հարց նե լու մա ռան մտնե լու կամ որ ևէ բան տա լու հար ևա նին: Դա ա մե նա մեծ հար սի ի րա-վունքն էր: Նա նաև չէր մաս նակ ցում դաշ տա յին աշ խա տանք նե րին:9

19-րդ դա րի երկ րորդ կե սին և 20-րդ դա րասկզ բին աղձ նի քա հա յե րի ըն տա նիք նե րում հար սի նկատ մամբ վե րահս կո ղութ յու նը ար տա հայտ-վում էր նաև նրա կրած հա գուս տի նկատ մամբ վե րահս կո ղութ յան մի ջո-ցով: Օ րի նակ, սա սուն ցի կնոջ հա գուս տի և ար տա քին հար դա րան քի հան դեպ այն պի սի սահ մա նա փա կում ներ էին կի րառ վում, ո րոնք կապ-ված էին տա րի քա յին տար բե րութ յուն նե րի և սո ցիա լա կան մի խմբից ու կար գա վի ճա կից մյու սին անց նե լու հետ: Հա գուս տի և ար տա քին հար դա-րան քի մեջ ար գելք ներ կի րառ վում էին հատ կա պես նո րա հար սի, մա սամբ նաև՝ տա րեց կա նանց նկատ մամբ: Տա րի քա յին բո լոր խմբե րին բնո րոշ էր այն, որ նրանք հագ նում էին եր կար թևքե րով, կրծքա մա սը փակ, մինչև կրունկ նե րը հաս նող զգեստ: Կ նոջ մերկ թևե րը, ոտ քե րը, չպետք է եր ևա-8 Ռ. Նահապետյան, «Կինը հայոց ավանդական ընտանիքում»9 Ռ. Նահապետյան, «Կինը հայոց ավանդական ընտանիքում

9

յին: Հա գուս տի մեջ կա րե լի է ա ռանձ նաց նել նաև այ րի կնոջ հա գու կա պը, որն աչ քի էր ընկ նում մուգ գույ նե րով և զար դե րից զուրկ լի նե լով:10

Ըստ ի րին դե ցի բա նա սաց Խա չա տուր Խափ լան յա նի՝ Խու թի Դաշ-տա դեմ և հար ևան հա յաբ նակ գյու ղե րում կա նայք բե րան նե րը պար տա-դիր ծած կում էին գլխա շո րով՝ ան գամ ի րենց հա սա կա կից տղա մարդ-կանց ներ կա յութ յամբ, իսկ հարս նե րը մինչև ա ռա ջին ե րե խան ու նե նա լը ե րես նե րին քող էին կրում: Նա մու սը թույլ չէր տա լիս ջա հել կնո ջը բաց դեմ քով եր ևալ տղա մարդ կանց, հատ կա պես սկես րայ րին ու քա վո րին: Ե թե սկես րայ րը տանն էր լի նում, հար սը պետք է ձեռ քե րը թաքց ներ գոգ-նո ցի տակ: Ե թե կնոջ վե րա բեր յալ ա սեին` «ե րե սը բաց ված կին է», նույնն է, թե ա սեին` «լիրբ»: Հա ճախ ե թե հար սը լի նում էր «գո թի» (տգեղ) կամ «ծաղ կի սբնոտ» (ծաղ կա տար), ա պա այդ մա սին ի մաց վում էր միայն ե րե-խա ու նե նա լուց ու քո ղը ե րե սից հա նե լուց հե տո: 11

Ա մո թա լի ու ան պատ վա բեր էր հա մար վում հար սին հե րար ձակ, ինչ-պես նաև ոտ նա թաթն ու կրուն կը բաց տես նե լը: Հար սի դեմ քը բա ցե լու ա րա րո ղութ յու նը հայտ նի էր որ պես «ե րես տես նուկ»: Ե րի տա սարդ աղ-ջիկ նե րին և կա նանց ընդ հան րա պես ար գել վում էր կտրել մա զե րը, ներ-կել աչ քե րը, միայն ձեռ քերն էին հի նա դնում, ո րը կա նանց մարմ նի խնամ-քի միակ թույ լատ րե լի և ըն դու նե լի ձևն էր: Ե րի տա սարդ հարս ներն ի րա-վունք չու նեին մա զե րը սան րել ա վագ տա րի քի մարդ կանց ներ կա յութ-յամբ: Ե թե հար սը սանր վե լիս լի ներ և ս կե սու րը ներս մտներ, ա պա պար-տա վոր էր ան մի ջա պես ծած կել գլու խը: Մա զե րը թաքց նե լու սո վո րույ թի հիմ քում ըն կած է այն մտայ նութ յու նը, թե հե րար ձակ, գլխա բաց կի նը կա-րող է նաև դժբախ տութ յան պատ ճառ դառ նալ:12

Ա ռա վել խիստ էին հար սի խու սա փում նե րը ա մուս նու ծնող նե րից և մեր ձա վոր նե րից: Նս տե լիս պետք է դեմ քը քո ղար կեր գլխա շո րով, մեջ քով չնստեր դե պի մար դիկ: Մե ծե րի՝ հատ կա պես սկես րայ րի ներս մտնե լիս հարսն ա րագ պետք է ոտ քի կանգ ներ, գլու խը խո նար հեր, ձեռ քե րը պա-հեր գոգ նո ցի տակ կամ ա րագ հե ռա նար. չէր մտնում այն հար կա բա ժի նը, ուր գտնվում էր վեր ջինս, չէր նա յում նրա ե րե սին, հար ցե րին պա տաս խա-նում էր գլխի շար ժու մով:13

Նո րա հար սը օր վա մեծ մասն անց կաց նում էր իր անկ յու նում, պար-տա վոր էր ամ բողջ ժա մա նակ լռել: Ա մուս նու հետ նա խո սում էր գաղտ նի, երբ եր րորդ անձ ներ կա չէր լի նում: Չ խոս կա նութ յունն ըն տա նի քի տար-բեր ան դամ նե րի հետ ժա մա նա կա յին տար բեր սահ մա նա փա կում ներ էր ընդգր կում: Խու սա փումն ա ռա վել թույլ էր ար տա հայտ վում հար սի ու ա վագ տեգ րե րի միջև և էլ ա վե լի թույլ` հար սի ու սկես րոջ միջև` կապ ված

10 Ռ. Նահապետյան «Դաշտային ազգագրական նյութեր», տետր 11, էջ 9-1011 Նույն տեղում 12 Հ. Թումանյան, «Անիծած հարսը», Երկեր 10 հատորով, հ.3, Երևան, 1990, էջ 107-1013 Ռ. Նահապետյան, «Դաշտային ազգագրական նյութեր», տետր 11, էջ 11-12

10

տնտե սութ յան հա մա տեղ վար ման հետ: Այս դեպ քում էլ ար գելք նե րի վե-րա ցու մը կա տար վում էր սկես րոջ ա ռա ջար կութ յամբ: Հար սը տեգ րե րի հետ չէր խո սում մինչև 2–3 ե րե խա ու նե նա լը, տա լե րի հետ՝ մինչև ա մուս-նութ յան մեկ տա րին լրա նա լը, սկես րոջ հետ` սո վո րա բար ա ռա ջին ե րե-խան ու նե նա լուց հե տո, բայց հու շիկ և գ լու խը խո նար հած: Հար սը քա վո րի և ն րա ըն տա նի քի հետ ոչ միայն խո սե լու ի րա վունք չու ներ, այլև նրանց ներ կա յութ յամբ եր ևա լը մեղք էր հա մար վում: Նոր հարս նե րը պար տա վոր էին նաև հար ևան տղա մարդ կանց, հատ կա պես ծե րե րի նկատ մամբ, իբրև հար գանք, չխոս կա նութ յուն պահ պա նել մինչև 2–3 ե րե խա ու նե նա լը: Բա-ցար ձակ չխոս կա նութ յան փու լում հար սը ըն տա նի քի ան դամ նե րի հետ հա ղոր դակց վում էր ժես տե րի լեզ վով կամ դե ռա հաս ե րե խա նե րի մի ջո-ցով: Երբ չխոս կա նութ յուն պահ պա նող հար սը ցան կա նում էր ինչ-որ բան հա ղոր դել, ա պա տվյալ ան ձի ներ կա յութ յամբ դի մում էր իր ե րե խա յին կամ ե րե սը շրջե լով դե պի պա տը` լսե լի ձայ նով հա ղոր դում էր ա սե լի քը: Խո սե լու ա ռա ջար կով դի մում էր տան ա վա գը, խոս տա նա լով նրան որ ևէ նվեր կամ ա սե լով` «Այս տանն ա մեն ինչ քոնն է, խո սիր»:14

Ե րի տա սարդ կա նանց մա սին սո վո րա բար աս վում էր. «Կ նիկ մարդ ձե ռա շոր է», «Կ նիկ մարդ պետք է փակ լի նի, ի րա վունք չու նի օ տար կամ դրա ցի մար դու թև ընկ նի», «Ա մու սի նը կնոջ թա գա վորն է», «Տ ղա մարդ որ կա` գլուխ է, կնիկ որ կա` ոտ է» և այլն: Կի նը պար տա վոր էր լի նել ա մուս-նուն հա վա տա րիմ, են թա կա նրա ծնող նե րին ու մեր ձա վոր նե րին, անտր-տունջ կա տա րել իր վրա դրված պար տա կա նութ յուն նե րը: 15

Ըն տա նի քում և հա սա րա կութ յան մեջ ա ռանձ նա պես պա տիվ չու ներ ա մուլ կի նը: Ն րան վե րա բեր վում էին իբրև անպ տուղ ծա ռի, «չոր կո ճի»: Տ ղա մարդ կանց հա վա սար ծանր ու դժվա րին աշ խա տանք ներ կա տա րե-լու հա մար այդ պի սի կինն ըն տա նի քում նաև ար ժա նա նում էր կա րեկ ցան-քի ու խղճա հա րութ յան: Մինչ դեռ, որ քան շատ ա րու զա վակ ու նե նար կի-նը, այն քան կշիռ և ի րա վա սութ յուն էր ստա նում ըն տա նի քում ու հա սա րա-կութ յան մեջ:16 «Ես տա սը տղա մար դու մայր եմ»,– լս վում էր շատ ան գամ նրա նից:17 Բազ մա զա վակ կա նանց գլխա շո րը դիտ վում էր որ պես սրբութ-յուն և տվ յալ ըն տա նի քի պա տի վը: Դ րա մի ջո ցով հա ճախ հաշ տեց նում էին կռվող կող մե րին: Հարս-սկե սուր հա րա բե րութ յուն նե րի մա սին կա րե լի է հան դի պել նաև հայ գրա կա նութ յան մեջ:

Վաթ սուն հինգ տա րի ներ ու ներ Հ ռիփ սի մե տու տուն յուր ու սե րուն վրա. Կ կաս կա ծեր Աստ ղի կեն. ա մեն ան գամ որ վար ժա պե տին տուն գա-

14 Ռ. Նահապետյան, «Դաշտային ազգագրական նյութեր», տետր 1, էջ 14, 84, տետր 9, էջ. 41

15 Նույն տեղում, տետր 3, էջ 47, տետր 4, էջ 37, 107, տետր 9, էջ 33, 4116 Ռ. Նահապետյան «Աղձնիքահայերի մանկան ծննդի և խնամքի ավանդական

սովորույթները և ծեսերը», Երևան, ԵՊՀ հրատարակչություն, 2011, էջ 9917 Րաֆֆի, Հայ կինը, Երկերի ժողովածու, Հատոր 11, Երևան, էջ 99-159

11

ցած էր, միշտ գրքով մը զբաղ ված տե սեր էր Աստ ղի կը, հասկ ցած էր, գի-տեր թե Աստ ղիկ Սաղ մոս չէր որ կքա ղոր, ու ի րեն հա մա րա մեն գրքի մեջ, որ ա ղո թա գիրք չէր, սա տա նա կար, սա տա նա. Չէր սի րեր Հ ռիփ սի մե տու-տուն «գրող-կար դա ցո ղը» և Ռու բեն Ա ղա յին աղ ջի կը՝ Սի ման, նա խա պա-տիվ էր ի րեն հա մար, ան վամբ ալ ար դեն հա ճե լի էր սա ի րեն, մինչև ան-գամ, որ Աստ ղի կի ա նու նը կար տա սա ներ՝ քի թը բե րա նը կծռմռկեր, և դեռ անց յալ նե րը, շա բաթ մը ա ռաջ, երբ այ ցե լութ յան գա ցած էր Ռու բեն ա ղա-յին տու նը, տե սեր էր, որ Սի ման յուր եղ բարց շա պիկ նե րը «պու զի պես քո լա» մ’էր ը րած…«տան տի կի՜ն էր, տան տի կին»:18

* * * — Ա՛յ քեզ… ա՛յ, ա՛յ, ա՛յ…Այս խոս քե րով նախ եր կու ձեռ քով պինդ խփեց հար սի

գլխին, հե տո ծայ րա հեղ կա տա ղութ յամբ ա տամ նե րը սեղ մած՝ սկսեց սուր-սուր ե ղունգ նե րով կմշտել նրա դեմ քը, ձեռ քե րը, կո-ղե րը— ուր որ պա տա հեր. ընդս մին, ա մեն մի կմշտո ցի հետ ե ղունգ նե րի մեջ բռնած կա շին ո լո րում էր և ձիգ տա լիս։

— Ըը՜…— ցա վից մղկտաց Ա նա նը և, եր կու ձեռ քով ա մուր գրկե լով ե րե խա յին, խո նարհ վեց նրա վրա։

—Ա ռանց ինձ չայ էլ ես խմում, հա՞… Այ քեզ… տա սը կտոր շա քա րից ութն ես թո ղել, ութ կտոր դառ նաս դու… ա՛յ քեզ, ա՛յ, ա՛յ… շատ է ժան ենք առ նում, հա՞, որ քոռ ու փուչ ես ա նում, քո ռա նաս ու փչա նաս դու… ա՛յ քեզ, ա՛յ, ա՛յ…

Ու սուր ե ղունգ նե րը դա նա կի պես ա կո սում էին Ա նա նի վտիտ մար մի նը։

— Վըի՜, վըի՜…— մղկտում էր Ա նա նը ցա վե րից գա լար վե-լով, և ն րա ձեռ քե րը մե քե նա յա բար ա վե լի ու ա վե լի էին սեղ-մում ե րե խա յին, և նա ա վե լի ու ա վե լի էր խո նարհ վում ե րե-խա յի վրա։ Իսկ ե րե խան սաս տիկ ճչում էր նրա գրկին։

Գիժ- Հո ռոմ սի մի կա տա ղութ յու նը գնա լով սաստ կա նում էր։ Եր կու ձեռ քե րի սուր ե ղունգ նե րը կար ծես ան զոր էին նրա բո լոր բար կութ յու նը թա փե լու։ Ն րան կա տա ղեց նում էր ա ռանձ-նա պես այն հան գա ման քը, որ Ա նա նը հա մար յա թե ձայն չէր հա նում. կար ծում էր, թե ու րեմն հար սը բո լո րո վին ցավ չի զգում, մինչ դեռ սիր տը հո վաց նե լու հա մար ու զում էր, որ Ա նա նը ճչար, ա ղա ղա կեր, լաց լի ներ, օգ նութ յուն կան չեր, ուս տի աշ խա տում էր խփել կամ կմշտել նրա մարմ նի այն պի սի մի նրբազ գաց տեղ, որ հար սը ստիպ ված էլ ներ վեր ջա պես բարձ րա ձայն ար-տա հայ տել իր ցա վը։ Բայց չէ, Ա նա նը հա մա ռո րեն ձայ նը փորն

18 Տ.Կամսարական, «Վարժապետին աղջիկը»։ Երկեր, Սովետական գրող հրատարակչություն, 1984 էջ 28-265

12

էր գցել և, նրա առջև խո նարհ ված, զսպած հա ռա չանք ներ էր միայն ար ձա կում, որ գիժ- Հո ռոմ սի մը հա զիվ թե լսում էր իր կա-տա ղած ծկլթոց նե րի և ե րե խա յի լա ցի մեջ։

Տես նե լով, որ խփե լով և կմշ տե լով ո չինչ չի լի նում, գիժ– Հո ռոմ սի մը պո կեց հար սի գլխից սպի տակ աղ լու խը, բռնեց նրա ցան ցառ մա զե րի եր կու հյու սե րից մե կի ծայ րից և ձեռ քի ուժ գին թա փով ձիգ տվեց հան կարծ։

— Աա ՜աա…— եր կար ու սուր ճչաց Ա նա նը և, սաս տիկ ցա վից աչ քե րը փա կե լով, ետ ըն կավ մեջ քի վրա։ Ն րա թո ղա-ցած ձեռ քե րը բաց թո ղին ե րե խա յին։ Ե րե խան նրա գո գից գլոր վեց ըն կավ գե տին և սկ սեց ա վե լի ճչալ։

Հար սի սուր ճի չը, վեր ջա պես, փոքր-ինչ հո վաց րեց գիժ- Հո ռոմ սի մի սիր տը. նա թո ղեց հար սի մա զե րը, վերց րեց ե րե-խա յին և, շա րու նա կե լով ա նեծք ներ թա փել, հոգ նած նստեց թախ տի վրա ու սկսեց ձեռ քե րի մեջ օ րո րել ե րե խա յին, որ սուս կաց նի։ Ն րա պստիկ, չար աչ քե րը դեռևս պլպլում էին խե լա գա րի կա տա ղութ յամբ, քրտին քը վրա էր տվել նեղ ճա-կա տին. նա հևում էր՝ եր կար տեղ վա զած մար դու նման։

Իսկ Ա նա նը, աչ քե րը փակ, ըն կած էր հա տա կին մեջ քի վրա և ն վում էր միա լար, հա զիվ լսե լի ձա յով։19

Խոս քը չվեր ջա ցավ պա ռա վի բե րա նում. գժված գոմ շի պես ներս ըն կավ մի ա հա գին մարդ, այն քան ա հա գին, օր ներս ընկ նե լուն պես կա սես լցրեց ի րե նով այդ փոք րիկ խրճի-թը։ Ա նա նի մարդն էր, դրո գա պան Յա գո րը, իր դրո գի պես կո պիտ ու ան տաշ, իր հսկա ձիու պես խո շոր ու ջլա պինդ։

— Վո՛ւյ, չխփես, Յա գոր ջան… հո գուդ մեռ նեմ, չխփես, ջանս ցա վում ա,— ա ղա չեց Ա նա նը գլու խը եր կա րաց րած և եր կու ձեռ քով պինդ գրկած իր ոսկ րա ցած ու սե րը։

—Չխ փե՜մ, չխփե՜մ,— ո րո տաց Յա գո րը կա տա ղի աչ քե րը փայ լեց նե լով նրա վրա։— Բա ի՞նչ ա նեմ։ Աչ քերդ պա չե՞մ, որ էն պա ռա վը քնած՝ թա քուն վեր ես կա ցել, է կել, տունն ան տեր թո ղել։ Փա խել ես, հա՞, տա նից։ Ջա ռը-ջհան դա մը, թե փա խել ես.— շատ էլ դարդ չեմ ա նի քեզ հմար, էս է րե խի՞ն ուր ես բե-րել։ Հը՞։ Խո չե՞ս ու զում էս սհա թին ճի վը ճվիցդ հա նեմ, ճիճ վի պես ճխլեմ ո տիս տա կը։ Հը՞։ Ինձ չես ճնան չո՞ւմ։ Ըըը՜, ես քու…

Եվ մի ա հա գին բռունցք, կար ծես եր կա թից ձուլ ված, ծանր ու դան դաղ, հո րի զո նա կան ձևով գնաց ու ե կավ դի պավ կնոջ կող քին։

Ա նա նը մինչև ան գամ չճչաց, այլ միայն հան կարծ բե րա-նը բաց ա րեց, ներս ծծեց օ դը մի տա րօ րի նակ հևքով, այն-

19 Նույն տեղում:

13

պես, ինչ պես ջրից հա նած ձու կը, հե տո օ րոր վեց և կա մաց, փա լա սի պես, վար ըն կավ գե տին։

— Ա՛, քու սիր տը չմեռ նի, էդ ի՞նչ ա րիր,— ճ չաց Հեղ նա-րը… սար սա փած և վա զեց օգ նութ յան։

Յա գո րը մի րո պե թա վա մազ հոն քե րի տա կից նա յեց իր ոտ քե րի առջև թա վալ ված կնոջ չռած աչ քե րին, հե տո, շա րու-նա կե լով հայ հո յանք նե րը, մո տե ցավ ե րե խա յին, ո րը շա րու-նա կում էր կրծել ձմե րու կի կլե պը, վերց րեց և ա ռանց շտա պե-լու դուրս գնաց։

Պա ռավ նա նը խո նարհ վեց Ա նա նի վրա և սար սա փից քա րա ցավ։

Ա նանն ըն կած էր գետ նին՝ որ կո րը տա րօ րի նակ կեր պով վեր ցցած. չռած աչ քե րը նա յում էին ա ռաս տա ղին ա պա կու բութ փայ լով. բաց բե րա նից ար յուն էր հո սում, հևքը կար ծես քա րա ցել էր այն տեղ։

Կ նոջն սպա նե լու հա մար մե ղադր վող դրո գա պան Յա գո-րը նախ նա կան քննութ յան ժա մա նակ դա տա կան քննչի հար ցու փոր ձին պա տաս խա նե լով՝ ա սաց.

— Մի մուշ տի տվի, է՛ լի, ու րիշ բան խո չե՛մ ա րել։20

2. ՍՈՑԻՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ՀԵՏԱԶՈՏՈՒԹՅԱՆ ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՄ

«Ե թե կե սու րը լավ ըն դու նեց հար սին՝ աղ ջիկ կվաս տա­կի, ե թե վատ՝ կկորց նի ի րա տղուն էլ…: Ու րեմն ին չի՞ ես կորց նեմ իմ տղա նե րին, ե թե ես կա րամ մի հատ էլ աղ ջիկ ու նե նամ»: (մեջ բե րում հար ցազ րույ ցից)

Ս կե սուր նե րի դե րա կա տա րու մը և սե ռով պայ մա նա վոր ված հղիութ յան ար հես տա կան ընդ հա տում նե րը հե տա զո տութ յան շրջա նակ նե րում փորձ է ար-վել անդ րա դառ նալ կա նանց (սկե սուր նե րի) կյան քի տար բեր փու լե րին և դ րանց ըն թաց քում կեն սա գոր ծու նեութ յան ո լորտ նե րին՝ ման կութ յուն, հայ րա կան ըն-տա նի քում կյանք, կրթութ յուն, մա նա գի տութ յուն, աշ խա տանք, կա րիե րա, ա զատ ժա մա նակ, ա մուս նա կան կյանք, մաս նակ ցութ յուն որ դու/նե րի ըն տա նե-կան կյան քում: Ընդ հա նուր առ մամբ անդ րա դարձ է կա տար վել նաև սկե սուր նե-րի ինք նըն կալ մա նը, ար ժեք նե րին և գեն դե րա յին դիր քո րո շում նե րին: 20 Նար֊Դոս, «Մեր թաղը» նովելաշար, «Թե ի՛նչ եղավ հետո, երբ շաքարամանից

երկու կտոր շաքար պակասեց», Երևան, 1889-90, էջ 4-5

14

2. 1. ՄԱՆԿՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ԾՆՈՂԱԿԱՆ ԸՆՏԱՆԻՔ

Հե տա զո տութ յան շրջա նակ նե րում ու սում նա սիր վել է ման կութ յան տա րի նե րին ծնո ղա կան ըն տա նի քում անց կաց րած ժա մա նա կաշր ջա նը՝ պար զե լու հա մար սկե սուր նե րի/կա նանց կյան քի ըն թաց քում տեղ գտած գեն դե րա յին խտրա կա նութ յու նը և ն րանց նկատ մամբ վե րա բեր մուն քը:

Բարձ րա գույն կրթութ յուն ու նե ցող կա նայք շեշ տում են, որ մե ծա նա-լով տե սել են աղ ջիկ և տ ղա ե րե խա նե րի միջև տար բե րութ յու նը, բայց ո րը ակն հայտ ու բա ցա հայտ չի ե ղել: Հա ճախ այն ե ղել է ոչ բա ռա ցի, ին չը, նրանց կար ծի քով շա րու նակ վում է մինչ այժմ: Միև նույն ժա մա նակ, շեշ-տադ րե լով, որ ի րենց նկատ մամբ վե րա բեր մուն քը տար բե րակ ված է ե ղել, այս կա նայք հիմ նա կա նում չեն կա րո ղա նում կամ են թադ րա բար չեն ցան-կա նում հստակ տար բե րա կու մը մատ նան շող շեշ տադ րում ներ ա նել: « Չէ, որ ա սեմ տենց նույնն վե րա բեր մունքն էր...Ոնց ձևա կեր պեմ, որ ճիշտ լի նի...Ես ան տար բե րութ յան մեջ չեմ ե ղել, ինձ ա մեն ինչ ա րել են, ես ոչ մի բա նի պրոբ լեմ չեմ ու նե ցել նյու թա կան, բայց ինձ՝ որ պես աղ ջիկ, շատ ե րես չեն տվել: Էտ եր ևի մեր ա վան դա կան բա նից ա գա լիս, էտ գյում րե-ցի նե րի բա նից, որ տանդ մեջ կար ևո րը տղա մար դու խոսքն ա...» (բարձ րա-գույն կրթութ յամբ կին)

«Տ ղա նե րին էլ, բայց դե տղա նե րը հե տո ե կան, շատ ա վե լի փոքր էին, ու հե տո էն ժա մա նակ վա մտա ծո ղութ յան հա մա ձայն՝ տղա նե րին շատ ա վե լի ե րես տված, 4 աղ ջիկ նե րից հե տո 2 տղա ծնվեց… Բայց է լի, ե րես տված՝ ոչ թե ան կարգ, այլ աղ ջիկ նե րի հա մե մատ ե րես տված, ո րով հետև էն ժա մա նակ մտա ծում էին, որ աղ ջի կը էս գոր ծը պի տի ա նի, էն պի տի ա նի: Տ ղա նե րը շատ ա վե լի ա զատ էին, հե տո մե զա նից որ ի րանք փոքր էին ա վե լի, էդ տա րի քա յին տար բե րութ յունն էլ էր պատ ճա ռը եր ևի, որ էդ պա-հանջ կո տութ յու նը տղա նե րի նկատ մամբ շատ փոքր էր»: (բարձ-րա գույն կրթութ յամբ կին)

« Հա զգա ցել եմ… Թե կուզ և եղ բորս հետ ե թե վի ճեինք, միշտ շեշ տում էին, որ ես մեծն եմ, ես պետ քա զի ջեմ, այ սինքն, իմ վրա էին խո սում` ա ռանց լսե լու, թե ինչ ա կա տար վել. ա սում էին, որ դու աղ ջիկ ես»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

«Եղ բայրս ա վե լի լավ էր սո վո րում, քան ես ու միշտ ինձ ա սում էին բո լո րը, ծնող ներս էլ, որ ես ի րա նման չեմ սո վո րում: Նույ նիսկ դպրո ցում կամ մի տեղ, որ լսում էին, որ ես ախ պորս քույ րիկն եմ՝ զար մա նում էին: Հա, ա սում էին. «...Ո՞նց, դու Վ.-ի քույ րիկն ե՞ս...բայց ին քը շատ լավ ա սո վո րում....»: Ես էլ ա սում

15

էի.«... Դե հի մա ես էլ էդ քան եմ սո վո րում...»: Տենց հիմ նա կա-նում, տար բե րութ յուն չեմ կա րա ա սեմ, որ դրվել ա, բայց որ պես տղա հիմ նա կա նում, դե տղա յին ա մեն ինչ կա րե լի էր, աղջ կան՝ էդ քան չէ: Բայց ընդ հա նուր որ ես զգա ցած լի նեմ, մե նակ էդ»: (միջ նա կարգ կրթութ յամբ կին)

Մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յուն ու նե ցող կա նայք ևս փաս տում են հայ րա կան ըն տա նի քում ե րե խա նե րի նկատ մամբ խտրա կա նութ յուն և տար բե րակ ված վե րա բեր մուն քի մա սին:

« Մի աղ ջիկ եմ ե ղել, 3 ախ պեր են ե ղել, միշտ մա մաս տղեր-քին ա սի րել, աղջ կա նը չի սի րել: Ծ նող ներս շատ խիստ են ե ղել, ես ի րա վունք չեմ ու նե ցել, տա սը րո պե պի տի ու շա նա յի, տա սը րո պեում պի տի հաս նեի գոր ծա րա նից մինչև տուն՝ ճա նա պար հը էդ քան էր»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

« Բայց ախ պեր նե րիս հան դեպ ա զատ են ե ղել, ա մեն ի րա-վունք ու նե ցել են, ուղ ղա կի մա մաս ի րա քու րե րին ա շատ սի րել, ա ռա ջին տե ղում ի րա քույ րիկ ներն են ե ղել, հե տո՝ ես որ պես աղ-ջիկ»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

« Տար բե րութ յու նը մե նակ էն ա ռու մով ե ղավ, որ դե տղեր քը բարձ րա գույն ա վար տե ցին բո լո րով, մենք՝ չէ, ու, որ բո լորս էլ լավ սո վո րող ենք ե ղել»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

Հատ կան շա կան է, որ ան գամ հա րա բե րա կան է գա լի տար (եր կու ծնող նե րի հա րա բե րա կան հա վա սար դաս տիա րա կութ յամբ) ըն տա նիք-նե րում մե ծա ցած կա նայք փաս տում են ե րե խա յի սե ռի խտրա կան ընտ-րութ յան վե րա բեր յալ տա րած ված կարծ րա տի պե րի մա սին. « Մեր դաս-տիա րա կութ յամբ եր կուսն էլ հա վա սար զբաղ վել են, եր կու սից էլ մեր մեջ շատ բա ներ կան տպա վոր ված: Ե րեք քույր ենք մենք, ես եր րորդն եմ, ո րին հայրս սպա սել ա որ պես տղա… Մա մաս միշտ պատ մում էր, որ վա-խե նում էր՝ հան կարծ աղ ջիկ չլի նեմ: [ու ղեկց վում է ծի ծա ղով] Հա, ծի ծա-ղում ենք չէ՞ հի մա, բայց տենց ա ե ղել: Ես ծնվել եմ, հե տո պա պաս հաս-կա ցել ա, որ ու րեմն տենց ա վի ճակ ված ի րան, ո րով հետև մա մաս ինձ ու նե ցել ա մեծ տա րի քում ար դեն»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Միև նույն ժա մա նակ, ե թե կա նայք չեն զգա ցել գեն դե րա յին հիմ քով տար բե րութ յուն ներ վե րա բեր մուն քի ա ռու մով, ա պա են թադ րութ յուն ներ ա նում են, որ դրանք կա րող էին գո յութ յուն ու նե նալ: «Ես շատ եր ջա նիկ եմ, ո րով հետև ես եղ բայր չեմ ու նե ցել, ու ոչ մի կերպ չեմ զգա ցել դա: Բայց փոքր քույրս ինձ նից տա սը տա րով փոքր է, և ես են թադ րում եմ, որ հայրս էլ, մայրս էլ ցան կա ցել են տղա ու նե նալ, քա նի որ եր կու աղ ջիկ ար դեն ու նեին՝ բնա-կան է: Բայց եր րորդ քույրս էլ աղ ջիկ ե ղավ»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

16

Ի րենց կյան քում ա մե նա մեծ ա զդե ցութ յուն թո ղած մարդ կանց մա սին խո սե լիս ար դեն սկե սու րի կար գա վի ճա կում գտնվող կա նայք նշում են հիմ նա կա նում տղա մարդ կանց (հիմ նա կա նում հայ րը, բայց ա ռան ձին դեպ քում նաև ա մուս նու հայ րը՝ սկես րայր): Հոր՝ տար բեր պատ ճառ նե րով բա ցա կա յութ յան դեպ քում ա վե լի ազ դե ցութ յուն թող նող կեր պար հան դի-սա նում է մայ րը, ա ռան ձին դեպ քում՝ դա յա կը, ում հետ ման կութ յան շրջա-նում ա վե լի եր կար ժա մա նակ են անց կաց րել: Ան կախ կրթութ յու նից կա-նայք նաև շեշ տում են ի րենց տա տի կի՝ հիմ նա կա նում ի րենց հոր մոր ազ-դե ցութ յու նը ի րենց կյան քի վրա: « Տար բեր բա նե րի հա մար տար բեր մարդ կանց կնշեի ես…Օ րի նակ տա տիկս որ պես ին տե լի գենտ կին, պա-պաս՝ որ պես ի րա ըն տա նի քի հա մար հայթ հայ թող, ըն տա նի քը ի րա սրբութ յունն էր…»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

Ան գամ այն դեպ քե րում, երբ կա նայք նշում են, որ եր կու ծնող ներն էլ հա վա սա րա պես ազ դե ցութ յուն են թո ղել ի րենց կյան քի և ո րո շում նե րի վրա, միև նույնն է, հնա րա վոր է ա ռանձ նաց նել ո րո շա կի գեն դե րա յին ա ռանձ նա հատ կութ յուն ներ մո տեց ման վե րա բեր յալ: «Ծ նող ներս եր կուսն էլ՝ մա ման էլ, պա պան էլ: Մա ման ա վե լի աղջ կա կան հար ցե րում, պա-պան ա վե լի հե տո, ու սու մը շա րու նա կե լու, ա սենք էդ հար ցե րում»: (բարձ-րա գույն կրթութ յամբ կին)

«Որ պես կնոջ կեր պար՝ մայրս, իսկ որ պես զար գաց ման բա-նով՝ պա պաս» (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Ազ դե ցիկ և ազ դե ցութ յուն թող նող մարդ կան ցից են նաև տա տի կը` որ պես շատ դեպ քե րում ըն տա նի քի մյուս ան դամ նե րի վրա ազ դե ցութ յուն և իշ խա նութ յուն ու նե ցող կեր պար, հազ վա դեպ նաև մո րա քույ րը, քե ռին: Մո րաք րոջ և քե ռու՝ ազ դե ցիկ լի նե լու ֆե նո մե նը մեծ մա սամբ կապ ված է վեր ջին նե րիս աշ խա տան քա յին և սո ցիա լա կան կար գա վի ճա կի հետ: « Մո րա քույրս դե ա սե ցի ար դեն, որ նա խա րա րութ յու նում էր աշ խա տում, իսկ պա պիկս ե ղել ա պա տե րազ մի վե տե րան, ու հի շում եմ, թե ոնց էի ան-համ բե րութ յամբ սպա սում Մա յի սի 9-ին, որ պա պի կիս հետ գնա յինք պա-րա դին: Իսկ կլոր տա րի նե րին, ին քը միշտ գնում էր Լե նինգ րադ, Լե նինգ-րա դի պատ վա վոր քա ղա քա ցի էր, բայց ի րա հետ տա նում էր միշտ եղ-բորս»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Հե տաքր քիր է, որ բա ցի ծնող նե րի ընդ լայն ված շրջա պա տի հե ղի նա-կութ յուն նե րից կա նանց հա մար մեծ նշա նա կութ յուն են ու նե ցել ի րենց այս կամ այն ա ռար կա յի ու սու ցիչ նե րը, ով քեր ի րենց կար ծի քով կա րո ղա ցել են ցու ցադ րել հար գան քի ար ժա նի կեր պար: « Հե տո իմ տար րա կան դա սա-րա նի ու սուց չու հին, ով որ ինձ էր դաս տա լիս, շատ ան վա նի ու սուց չու հի էր, շատ փայ լուն գի տե լիք ներ ու ներ, էտ կի նը մեր հա մար ոնց որ ի դեալ լի ներ, շատ սիր ված էր մեր ըն տա նի քի կող մից…»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Այն հար ցին, թե ըն տա նի քում ում հետ են ու նե ցել ա մե նամ տե րիմ հա-

17

րա բե րութ յուն նե րը, կա նայք նշում էին, որ քա նի որ աղ ջիկ են ե ղել, կին, մայ րը ի րենց կար ծի քով բնա կան է, որ պետք է լի ներ ա մե նամ տե րիմ անձ-նա վո րութ յու նը, ինչ պես նաև աղ ջիկ լի նե լու հան գա ման քից ել նե լով նաև ի րենց խնա մո ղը/ մե ծաց նո ղը: Բա ցա ռութ յուն չեն նաև դեպ քե րը, երբ ի րենք՝ սկե սուր նե րը հայ րե րի հետ մտե րիմ են ե ղել ա վե լի, քան ըն տա նի-քի մյուս ան դամ նե րի հետ:

2.1.1. Պատ ժի դրսևո րում ե րը և դ րա գեն դե րա յին ա ռանձ նա հատ կութ յուն նե րը

Ըստ հար ցազ րույց նե րին մաս նակ ցած կա նանց խոս քե րի պատ ժի դրո ևո րում նե րը հան դես են ե կել հիմ նա կա նում սա հա մա նա փա կում նե րի տես քով: « Կա րող ա և պատ ժել են… Բայց ես քա նի որ փոքրն եմ ե ղել, ես մե նակ հի շում եմ լա վը... Ծեծ չեմ տե սել... Մա մաս խիստ էր... Հի շում եմ, 8-րդ դա սա րա նում մա յի սի մե կին (էն ժա մա նակ պրազդ նիկ էր) ես ու զե-ցա ա ռա ջին ան գամ տան կետ կա կո շիկ հագ նեի, մա մաս ա սեց. «Իսկ դու ի րա վունք չու նես հագ նե լու դեռ...»: Ես ա ռա ջին իմ կաբ լուկ նե րը հա գել եմ տաս նե րորդ դա սա րա նում: Այ տենց բա ներ ե ղել ա… Բայց աչ քերս սկել եմ քսե լը 10 դա սա րա նից, եղ բայրս չէր թող նում՝ подъезд-ում քսում էի, գնում էի ինս տի տուտ»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Չ նա յած հար ցազ րույց նե րի ըն թաց քում հան դի պե ցին դեպ քեր, երբ կա նայք նշում էին ման կութ յան տա րի նե րին հոր հետ մտե րիմ հա րա բե-րութ յուն նե րի մա սին,սա կայն նրանց մեծ մա սը նշում է, որ ի րենց հայ րերն ա ռանձ նա ցել են հա տուկ խստութ յամբ: « Պա պաս բա վա կա նին խիստ է ե ղել, մա մաս չէ, մա մա յի հետ ըն կե րութ յուն եմ ա րել, իսկ պա պա յի հետ սկսե ցի ար դեն, երբ ինս տի տուտ ըն դուն վե ցի, դրա նից հե տո շատ ա վե լի մտեր մա ցանք պա պա յի հետ, դրա նից հե տո շատ ա վե լի խիստ ա ե ղել ին քը: Ե րե կո յան, ե րե կո նե րին երբ որ պետք ա հա վաք վեինք, ին քը շատ ու րիշ ձևով էր վե րա բե րում, շատ հա ճախ կա րող է չթող ներ, որ ե րե կո նե-րին մաս նակ ցեմ, բայց ցե րեկ նե րը շատ ակ տիվ եմ ե ղել, չա փա զանց ակ-տիվ կա րե լի ա ա սել, նու դպրո ցում՝ կազ մա կեր պող… չգի տեմ… այ էդ ձևով» (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

«Որ պես աղ ջիկ ե ղել ա նման բա ներ պա պա յի կող մից մի քիչ, որ ինչ-որ սահ մա նա փա կում ներ դնի: Իսկ երբ որ ա մուս նա-ցա, շատ խիստ տար բե րութ յուն կար ըն տա նե կան: Ա մու սինս, դե հա, ըն դեղ էլ կի սուրս էր, ա հա վոր խիստ կին էր, ու ան գամ, ե թե ես աշ խա տում էի, 10 րո պե ե թե ու շա նա յի, դա ար դեն խնդիր էր…»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կա նայք նույն պես պատ ժի դրսևո րում նե րի մա սին պատ մում են՝ ներ կա յաց նե լով հոր հետ ու նե ցած

18

հա րա բե րութ յուն նե րը և նո րից վեր ջի նիս խստութ յու նը: «Աղ ջի կը ի րա վունք չու նի…Էտ ա իմ հոր դիր քը ե ղել…Աղ ջի կը ի րա վունք չու նի տեղ գնա, այ էդ ձևի…Ի րա վունք չեմ ու նե ցել տեղ գնամ, օ րի նակ հի մա իմ աղ ջիկս ու զում ա մի տեղ գնա, ըն կեր նե րի, ըն կե րու հի նե րի հետ հան դի պում ա, ա զատ գնում ա, ես թույլ եմ տա լիս, բայց ես ուղ ղա կի ի րա վունք չեմ ու նե ցել, դե 74 թվին եմ ա մուս նա ցել, կա րող ա էդ վախտ ա դաթ նե րը տենց ա ե ղել: Ես չեմ կա-րա է լի դա տեմ իմ ծնող նե րին, որ խի են տենց ե ղել»:

« Հի շում եմ, որ կա յին բա ներ, որ ա ռանց պա պա յի ի մա ցութ-յան մենք ի րա վունք չու նեինք ա նեինք, օ րի նակ ժա մը 6-ից հե տո ի րա վունք չու նեինք մենք ոչ մեկս տնից դուրս գա լու կամ 6-ից հե տո տուն գա լու: Մի քա նի ան գամ տենց ա ե ղել, ա սենք թե գնում էի մի տեղ, չէի հաս նում տուն գա յի 6-ին, հա ջորդ ան գամ էլ չէի գնում: Հա, մեզ շատ խիստ են պա հել մա մաս, պա պաս: Պա պաս շատ աշ խա տում էր, տա նը շատ չէր լի նում, բայց ի րա էտ խստութ յան շուն չը մենք միշտ զգում էինք…»:

« Հի շում եմ Բա քու « Գի քո րը» ե կել ա կի նոն, հա յե րը սաղ գնում են, որ տե նան, ա սի. «…папа, разреши да я тоже пойду, սաղ դա սա րա նը գնում ա», տա սը կո պեկ էր էդ վախտ տոմ սը, ա սեց՝ կմոր թեմ… Ես ի րա վունք չու նեմ մե նակ կի նո գնամ… Դե կա րող ա Ադր բե ջա նում ա ապ րել, դրա նից ա, հայ ե րե խա եմ ե ղել… Ես ա մեն տե ղից կտրված եմ ե ղել…»:

Պատ ժի ա ռար կա կա րող էր հան դի սա նալ ըն տա նի քի այլ ան դա մի նկատ մամբ պաշտ պա նո ղա կան վար քի ցու ցադ րութ յու նը և ըստ այդմ՝ սպա սե լի գեն դե րա յին դե րե րին չհա մա պա տաս խա նե լը: « Բա կում բո լո րը ա սում էին Ս.-ի ախ պեր ինձ՝ իմ ախ պոր ախ պեր: Մի ան գամ պա պան ինձ շատ ու ժեղ պատ ժեց, որ ախ պերս դե ին ձա նից մեծ, կռիվ էր ա րել ինչ-որ դպրո ցում, ես գնա ցել էի փետ էի վերց րել ու գնա ցել էի էտ կռվի ժա մա-նակ իբր թե ի րան պաշտ պա նե լու… Հի շում եմ, որ դրա հա մար էին շատ ու ժեղ ջղայ նա ցել վրես»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Ըն տա նի քում ի սկզբա նե դրված, ինչ-որ տեղ նաև պար տադր ված կա նոն նե րին հա մա պա տաս խա նե լը դի տարկ վում է որ պես նորմ/նոր մա, ո րը հե տաքր քիր ար տա հայ տում ու նի հատ կա պես պատ ժի հա մա տեքս-տում: Շատ հա ճախ է հնչում այն կար ծի քը, որ փոք րուց կա նայք գի տեին, թե ին չի վրա կզայ րա նա յին ծնող նե րը և ին չի հա մար կպատ ժեին, դրա հա մար ար դեն իսկ չէին խո սում այդ մա սին, օ րի նակ՝ ե րե կո յան ուշ ժա մե-րին տա նից դուրս գա լը, ինչ-որ տեղ ա ռանց թույլտ վութ յան գնա լը և այլն:

«Ո՛չ պատ ժել են, ո՛չ՝ խրա խու սել... Հաաա: Չեն պատ ժել, ո րով հետև խե լոք եմ ե ղել, չեն էլ խրա խու սել, ո րով հետև ը տենց պտի լի ներ»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

19

«Ա սեմ, որ ես ե ղել եմ բա վա կա նին խե լոք ե րե խա, եր բեք թույլ չեմ տվել, որ ան գամ ման կա կան տա րի նե րին ինձ դի տո-ղութ յուն ա նեին: Մայրս պատ մում էր, որ եղ բայր նե րիս խնամ քը ինձ էր հանձ նա րա րել ու ես մոր նման եմ զբաղ վել ի րենց հետ: Ու ես եր բեք թույլ չեմ տվել էն պի սի ա րարք, որ պատ ժի ար ժա նա-նա յի. միայն հայ րի կիս հա յաց քը բա վա կան էր, որ մենք ե րե խա-նե րով ար դեն ի մա նա յինք՝ ինչ պես դրսևո րել մեզ»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

« Ման րա մասն եր ևի չեմ հի շի, բայց մենք բո լո րով էն քան կազ-մա կերպ ված, խե լա ցի ե րե խեք ենք ե ղել, որ դժվար թե մեզ մի բա-նի հա մար պատ ժած լի նեին»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

«Ես ա մե նա փոքրն եմ ե ղել ու ինձ ա սել են տաշ տակ քե րիկ, ու լիկ, այ ծիկ, եղ նիկ, այ սինքն տենց դրա նով ինձ շատ սի րել են: Ես չեմ զգա ցել ինչ-որ տան հոգս, մաք րութ յուն ա նեմ, ես մե նակ մա ման պա պան ուր գնում էին՝ ինձ հե տը տա նում էին պար տա-դիր: Ինձ սի րել են որ պես փոքր ու որ պես ե րես ա ռած: Բայց էտ ա մեն ին չի հետ ես խե լոք եմ ե ղել, տենց ե րես ա ռած չեմ ե ղել: Ե թե ա սենք դպրո ցում մի բան էր, հա վաք վում էինք, պա պան ա սում էր էս ինչ ժա մին տու նը պտի ըլ նեմ, ու րեմն պտի ըլ նեի»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

Պատ ժի և սահ մա նա փա կում նե րի շրջա նակ նե րում կար ևոր է նաև, բա ցի ա ռան ձին ձեռք բե րում նե րից (կրթա կան, աշ խա տան քա յին, այլ հա-ջո ղութ յուն ներ), ա վան դա կան գեն դե րա յին դե րե րին և դ րան ցից սպա սե-լիք նե րին հա մա պա տաս խա նե լը: «Ես շատ շնորհ քով եմ ե ղել, մե ծամ-տութ յուն չհա մա րեք... Ե´վ կա րում էի, և´ խո հա նո ցում էի մաս նակ ցում, և´ լավ էի սո վո րում: 8-րդ դա սա րա նից մա ման մեր նոր տար վա խմո րե-ղեն նե րը ինձ էր վստա հում: Օ րի նակ հի մա, կո պիտ ա սեմ, իմ աղ ջի կը ինս տի տու տում էլ սո վո րում էր, չէի վստա հի նոր տար վա խմո րե ղեն նե-րը»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յուն ու նե ցող կա նանց մի մա սը պատ ժի մա սին խո սե լիս նշում է, որ ա վե լի շատ տղա նե րին են պատ ժել, քան աղ ջիկ նե րին: « Պատ ժել ը տենց չեմ հի շում, ա վե լի տղեր քին էին շատ պատ ժում, որ գնում էին կո րում էին, սաղ գյու ղի մա մա նե րը ընգ նում ման էին գա լիս…»:

«Ինձ չեն պատ ժել, բայց եղ բայր նե րիս պատ ժում էին միշտ լավ չսո-վո րե լու հա մար, ցածր գնա հա տա կան նե րի հա մար»:

Հե տա զո տութ յա նը մաս նակ ցած կա նանց կյան քի պատ մութ յուն նե-րին ծա նո թա նա լով դուրս են բեր վել նաև նրանց ծնող նե րի՝ ի րենց հետ ան մի ջա կա նո րեն կապ ու նե ցող հի շո ղութ յուն նե րը, ո րոնց հի ման վրա

20

կա րե լի է նաև մաս նա վոր դա տո ղութ յուն ներ ա նել կնոջ՝ սե փա կան մարմ-նի և վե րար տադ րո ղա կան կյան քի նկատ մամբ ո րո շում ներ կա յաց նե լու սահ մա նա փա կութ յան վե րա բեր յալ: « Մա մաս ի մա ցել ա, թե դաշ տա նա-դա դար ա ե ղել, հե տո ի մա ցել ա, որ հղի ա: Բժշ կու հին զան գել ա պա պա-յիս, ա սել ա. « Հա մա յակ Մար գա րո վիչ, Ձեր կի նը ե կել ա ա բորտ ա նե-լու…»: Պա պաս ա սել ա սպա սեք, մե քե նան նստել ա, ե կել ա, ա սել ա. «Ի՞նչ ա բորտ, рожать надо»»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Բա ցի այդ նրանք պատ մում են նաև ի րենց ծնող նե րի՝ հատ կա պես մայ րե րի և վեր ջին նե րիս սկե սուր նե րի միջև հա րա բե րութ յուն նե րի ի րենց հա սա նե լի մա սը. « Մա մաս միշտ ա սում էր. «…մա ման (մոր սկե սու րը) սենց ա սեց, մա ման նենց ա սեց…», տատս էլ պատ մում էր լավ բա ներ, մի ան գամ պատ մում էր, որ էդ դժվար տա րի նե րին մորս թե կուզ մի հատ լա-վաշ են բե րել (դե բու ժաշ խա տող ա ե ղել, 3 գյուղ ա սպա սար կել), մա մաս տա րել ա տուն, կե սու րին ա սել ա. «դե բա ժա նի՝ ու տենք…»»: Հե տաքրք-րա կան է նաև աշ խա տող («վաս տա կող») և ինք նու րույն ո րո շում ներ չկա-յաց նող կնոջ կեր պա րի նկատ մամբ գնա հա տան քի դրսևոր ման ձևը. « Տատս միշտ ա սում էր. «Էդ ա նաստ ված աղ ջի կը լա վա շը մի հատ չէր բա ցում մի կտոր կտրեր ու տեր….»»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

2.2. ԿՐԹՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՄԱՍՆԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ

Հե տա զո տութ յան նպա տակ նե րից մեկն էր պար զել նաև, թե որ քա-նով է հարց վող կա նանց բարձ րա գույն կրթութ յուն ստա նա լու վրա ազ դել նրանց ծնող նե րի կրթա կան մա կար դա կը: Չ նա յած հստակ կո րե լիա ցա-ներ ու նե նա լու հնա րա վո րութ յան սահ մա նա փա կութ յա նը, կա րե լի է վստա հո րեն նշել, որ մաս նա կից բո լոր բարձ րա գույն կրթութ յուն ու նե ցող կա նանց ծնող նե րը նույն պես ու նե ցել են բարձ րա գույն կրթութ յուն:

Կ յան քի ա վե լի վաղ շրջա նում՝ հարց մա նը մաս նակ ցած կա նանց ման-կութ յան և ե րի տա սար դութ յան տա րի նե րի ըն թաց քում, կրթութ յու նը ի րենց կար ծի քով ա վե լի գնա հատ ված ար ժեք է ե ղել, ին չու ոչ՝ նաև պար տադր-ված: Դա հատ կա պես փաստ վում է նրա նով, որ շատ խրա խուս վել է գիրք կար դա լը: « Գիրք կար դա լու հա մար էին շատ խրա խու սում մեզ, ա մեն շա-բաթ-կի րա կի, մի գիրք քննար կում էինք, ու պետք ա էտ կար դա ցած լի նեիր, որ կա րո ղա նա յիր մաս նակ ցեիր»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

« Մեկ էլ մեր տա նը շատ խիստ էր դրված սո վո րե լու խնդի րը, մեր տու նը պա պա յիս ըն կեր նե րը գա լիս հանգս տա նում էին, ես պետք ա մտնեի զու գա րան ու դաս ա նեի, որ վա ղը գնա յի դպրոց»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

21

Միև նույն ժա մա նակ գիրք կար դա լը և սո վո րե լը խրա խու սե լը նաև մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յուն ու նե ցող կա նանց ըն տա նիք նե րում է տա րած ված ե ղել: « Մեր տա նը, շատ լավ հի շում եմ, խրա խուս վում էր գիրք կար դա լը, միշտ տա նը ե րե խե քով մրցում էինք, թե ով ա վե լի շատ գիրք կկար դար էս ար ձա կուր դին… Դ րա հա մար ոգ ևոր ված կար դում էինք, որ հե տո, կա րող ա մեզ որ պես պարգև, տա նեին կի նո նա յե լու, էն ժա մա նակ էտ պարգև էր, ո րով հետև սենց հնա րա վո րութ յուն չկար»: (մի-ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

Բարձ րա գույն կրթութ յուն ու նե ցող կա նայք մեծ մա սամբ շեշ տում են, որ կյան քի ա վե լի վաղ տա րի նե րին այլ մաս նա գի տութ յամբ են ցան կա ցել սո վո րել, սա կայն, ըն թաց քում տար բեր «հե ղի նա կա վոր» մարդ կանց կար-ծի քի ազ դե ցութ յամբ, ինչ պես նաև ա վե լի «հեշտ սո վո րե լու» հնա րա վո-րութ յու նը բաց չթող նե լու հան գա ման քով, փո խել են ի րենց կար ծի քը (հիմ-նա կա նում ընտ րե լով հու մա նի տար ուղղ վա ծութ յան մաս նա գի տութ յու ներ, օ րի նակ՝ ման կա վարժ, լեզ վա բան): « Փո խե լու էտ պես չէ, բայց հի շում եմ, որ միշտ լավ էի սո վո րում նաև քի միա, ֆի զի կա, կեն սա բա նութ յուն ա ռար-կա նե րը ու հո գուս խոր քում ու զում էի բժիշկ դառ նա յի, բայց դե բժիշկ դառ-նա լը շատ եր կար ա ու դժվար, դրա հա մար միտքս փո խե ցի:»

Կա նանց շրջա նում ստա ցած կրթութ յան և ցան կա ցած/ե րա զած մաս-նա գի տութ յան միջև ան հա մա պա տաս խա նութ յու նը նաև ու նե ցել է գեն դե-րա յին հիմ քեր: Կր թութ յան և կ յան քում հա ջո ղութ յուն նե րի հաս նե լու տեսանկ յու նից շա տե րի խոս քում նկատ վում է չի րա կա նաց ված նպա տակ-նե րի և ե րա զանք նե րի նկատ մամբ ափ սո սան քը: Երբ կրթութ յու նը կա րո-ղա ցել են շա րու նա կել բարձ րա գույն ու սում նա կան հաս տա տութ յու նում, ձգտել են փո խել մաս նա գի տութ յու նը, իսկ հնա րա վո րութ յան բա ցա կա-յութ յան դեպ քում ցան կա ցել են ուղ ղա կի ու նե նալ որ ևէ կրթութ յուն: «Սկզ-բից ու զել եմ լի նեմ յու րիստ, բայց էտ տա րին, որ ես հանձ նում էի փաս-տաթղ թե րը, էտ տա րին աղ ջիկ նե րի փաս տաթղ թե րը յուր ֆակ չէին վերց-նում, Ին չու՞: Ն րա հա մար, որ ինս տի տու տը ա վար տե լուց հե տո աղ ջիկ նե-րին նշա նա կում էին ռա յոն ներ, և աղ ջիկ նե րը չէին գնում, դրա նից ել նե-լով՝ էտ տա րին և եր կու տա րի դրա նից հե տո աղ ջիկ նե րից չէին վերց նում, ստիպ ված ես տվե ցի ֆիլ ֆակ»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

«Կր թութ յու նից գոհ եմ, բայց կրթութ յու նը ի րա նպա տա կին չծա ռա յեց՝ որ պես օ տար լեզ վի… Կու զեի, որ պես օ տար լեզ վի մաս նա գետ դրսում լի նեի, եր կիր տես նեի, աշ խա տեի»: (բարձ րա-գույն կրթութ յամբ կին)

«Ես ա վար տել եմ ռու սա կան դպրոց, շատ լավ սո վո րում էի, բայց չստաց վեց բարձ րա գույն գնա յի, որ ե րե խեքս ի րար հետ ևից ու նե ցա: Թե չէ ձգտու մը շատ էր, ես ինքս շատ էի ու զում սո վո-րեի, բայց չստաց վեց»: (միջ նա կարգ կրթութ յամբ կին)

22

«Կր թութ յան չտվե ցին ինձ…Դպ րո ցը ա վար տե ցի ու ե կան ինձ ու զե լու… Պա պի կիս գյու ղից էին, ի րանք էլ տե ղա փոխ վել ստեղ էին ապ րում: Պա պա կան հա րուստ ըն տա նիք էին, ոս կու ար հես տով էին զբաղ վում, մե րոնք էլ հա մա ձայն վե ցին… Մի քա-նի ա միս հե տո, ա մուս նա ցանք… Դպ րոց եմ ա վար տել մե նակ»: (միջ նա կարգ կրթութ յամբ կին)

Որ պես մաս նա գի տա կան «ան հա ջո ղութ յուն նե րի» պատ ճառ նշվում է նաև ան հա մար ձա կութ յու նը և բար դույթ ներ ու նե նա լը՝ պայ մա նա վոր ված գյու ղա կան հա մայն քում մե ծա նա լու ըն թաց քում շփում նե րի պա կա սով: « Մե րը նոր ֆա կուլ տետ էր, մի քա նի տար վա բաց ված` մա տե նա գի տութ-յուն, որ տեղ օ տար լե զու չկար, տենց գոր ծերս տվե ցի: Հե տո պատ մութ յու-նից 5 ստա ցա, Պատ մութ յան դե կան էր հանձ նա ժո ղո վի նա խա գա հը, որ տե սավ տենց բո լոր ա ջից-ձա խից հար ցե րին պա տաս խա նե ցի, ինձ ա սեց. « Դու քո տրա մա բա նութ յամբ ու հի շո ղութ յամբ պատ մա կան պետք ա սո-վո րես... Հե տո կմո տե նաս ինձ, գոր ծերդ… կփո խենք բա ժինդ...»: Բայց ա սենք ես էլ գյու ղում մե ծա ցած, քիչ շփում ու նե ցած, կոմպ լեքս նե րից չա-զատ վե ցի, որ գնա յի, էդ դե կա նին ա սեի. «Ես էն մարդն եմ, որ ա սել էիք...»: Մինչև ես ուշ քի կգա յի, մի քա նի ամ սից էդ մար դը մա հա ցավ... ու տենց մնա ցի էդ բաժ նում: Չ գի տեմ, պատ մա կան գնալն էր ճիշտ, թե էս բաժ նում մնա լը...» (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Կախ ված ըն տա նի քում հոր և մոր կրթութ յան նկատ մամբ դիր քո րո-շու մից կա նայք ա վե լի խրա խուս վել են սո վո րել ոչ հու մա նի տար մաս նա-գի տութ յամբ: «Ես ա վար տել եմ Պո լի տեխ նի կը: Էն ժա մա նակ էտ ե րեք-չորս հա մալ սա րանն էր, ես գնա ցի պո լի տեխ նիկ, ին չա թե դպրո ցում հան րա հա շիվ էի լավ սո վո րում ու սի րում: Բայց էլ ի՞նչ հան րա հա շիվ՝ երկ-րորդ կուր սից ըն դեղ լրիվ ֆի զի կա էր, ու ես հաս կա ցա, թե ուր եմ ըն կել, որ սխալ տեղ եմ ըն կել: Էտ ժա մա նակ մե ղադ րում էի մե րոնց, ա սում եմ. «Ու րիշ հար ցե րում կզո ռեն ի րանց կար ծի քը, թե ին չի՞ չստի պե ցին գնա յի ման կա վար ժա կան…»: Մեծ քրոջս ուղ ղոր դե ցին, որ Բր յու սով, ա սում էի թող ինձ էլ տա նեին Ման կա վար ժա կա նի ռու սա կան բա ժի նը, ռու սե րե նից էլ էի լավ: Բայց էլ ի՞նչ ա նեի, հո թա զա չէի գնա ըն դուն վեի, ը տենց ստիպ-ված ա վար տե ցի, բայց դե գոհ չեմ, ո րով հետև էտ էն ժա մա նակ գոր ծա-րան ներ էին սար քում, պետք էր, մո դա էր էտ ին ժե նե րի մաս նա գի տութ-յու նը, հի մա ու՞մ ա պետք՝ էն էլ կնոջ հա մար»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Ոչ հու մա նի տար մաս նա գի տութ յուն ներ ընտ րե լու պատ ճառ նե րը եր-բեմն կրում են նաև զա վեշ տա լի բնույթ: « Պատ մեմ ու րեմն էտ պատ մութ-յունն էլ, ար դեն էտ վախ տերն էր, որ պետք ա ընտ րեինք ար դեն որ տեղ ըն դուն վեինք, մեր ծա նոթ-բա րե կամ մե կը ե կավ մեր տուն ու պատ մում էր, որ ին քը Պո լի տեխ նիկ ա սո վո րում ու, որ ի րանց կուր սում ըն դա մե նը 3 կամ 5 աղ ջիկ կան, ու, որ ի րանց Մար տի 8-ին տղա նե րը ոս կի են նվի րել: Պետք

23

ա ան կեղծ լի նեմ ու ա սեմ, որ Պո լի տեխ նիկ ըն դուն վե լու վրա ա մե նա մեծ ազ դող նե րից դա ա ե ղել: Տենց էտ հե տաքրք րութ յու նը շատ տղա նե րի մեջ լի նե լու, սո վո րե լու, ոս կի նվեր ստա նա լու»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Մաս նա գի տութ յան ընտ րութ յան հար ցում ինք նու րույն ո րո շում ներ կա յաց նե լու վե րա բեր յալ խո րին հար ցազ րույց նե րին մաս նակ ցած կա-նանց խոս քե րում առ կա են հա կա սութ յուն ներ: « Չէ, ար դեն նշե ցի, որ իմ ընտ րութ յունն է ե ղել: Ճիշ տը որ ա սեմ, այ ես հի մա հի շե ցի, որ փոքր հա-սա կում ու զում էի ի րա վա բան դառ նալ, պա պան էդ քան էլ չու զեց, որ մի-քիչ տղա յա կան ա, չգի տեմ ինչ ա, բայց հե տո ես ինքս ո րո շե ցի, որ պետ-քա ման կա վարժ դառ նամ, բայց մա ման դաս վար ա, ես ար դեն մա թե մա-տի կա յի ու սու ցիչ»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Կր թութ յուն ստա նա լու հնա րա վո րութ յուն նե րի ու սում նա սի րու թյու նը ցույց է տա լիս, որ շատ հա ճախ այս կա նանց ուղ ղա կիո րեն ար գել վել է կրթութ յուն ստա նա լը պայ մա նա վոր ված մի շարք հան գա մանք նե րով՝ գեն-դե րա յին կարծ րա տի պեր (աղ ջիկ ե րե խա լի նե լը և հե տա գա յում կրթա կան կա պի տա լը օգ տա գոր ծե լու անհ նա րի նութ յու նը, դրա հետ կապ ված «ա նի-մաստ» ծախ սե րը), ըն տա նե կան հան գա մանք ներ (տվյալ ժա մա նա կա հատ-վա ծում մտե րիմ մար դու կո րուստ, ում հետ կապ ված են ե ղել մի շարք նպա-տակ ներ), ու սում նա կան հաս տա տութ յան գտնվե լու վայ րը (ե թե մար զում են ապ րել Եր ևա նում միայ նակ ապ րե լու խնդի րը), ինչ պես նաև այդ ժա մա նա-կաշր ջա նում ա ռա ջարկ վող կրթա կան ուղ ղութ յուն նե րը և ըստ այդմ հե տա-գա յում «հար մար» աշ խա տանք գտնե լու հնա րա վո րութ յուն նե րը:

« Հա, հե տո որ գնա ցի ըն դուն վե ցի, բան, թղթե րը բե րե ցի, տա տիկս իշ խա նութ յուն ա ու նե ցել մեր տա նը, մեր տա նը տատս ա ե ղել ո րո շո ղը, ա սի .« Հայ կա նուշ բա բո, ըն դուն վել եմ տեխ նի-կում, պա պա յի հետ խո սա է լի…»: Ձե ռը սե ղա նին տվավ, ա սեց պտի Լ.-ն դա սի գնա: Մի տա րի գնա ցի, եր կու տա րի գնա ցի, հե-տո զգա ցի, որ մա մաս չի հասց նում, գցե ցի հե ռա կա, ու սկսե ցի խա նու թում աշ խա տե լը, որ մա մա յին օգ նեմ: Այ էդ ձևի: Տատս ե թե չլի ներ, կա րող ա և չ թո ղեր պա պան սո վո րեի, հե տո ժամ կար, ես ժա մով պի տի գնա յի, ժա մով պի տի տա նը լի նեի»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

« Սենց չկար է հի միկ վա նման 1000 մաս նա գի տութ յուն՝ մի 4-5 բան էր, ես էլ ընտ րե ցի խո հա րա րը, ո րը գի տես, որ հե տո էլ քեզ հաս տատ պետք կգա՝ դա ժե ե թե չաշ խա տես…»: (մի ջին մաս-նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

« Պա պան, որ աշ խա տում էր փոս տում որ պես բաժ նի վա րիչ, ի րա հաշ վա պա հը ինձ խոր հուրդ տվեց, ա վե լի ճիշտ՝ պա պա յին ա սեց. « Թող տա հաշ վա պա հա կան, կբե րենք մեր մոտ փոս տում

24

կաշ խա տի որ պես հաշ վա պահ...»: Ես չեմ սի րել, ես ինքս չեմ ընտ րել էտ մաս նա գի տութ յու նը, է տի պա պա յի խորհր դով: Ես շատ սի րել եմ ման կա վար ժութ յուն, ե րե խա ներ, մեծ հա ճույ քով դպրո ցում կաշ խա տեի, ման կա պար տե զում: Ի հար կե, է տի չստաց վեց նման ձևով»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

Կր թութ յու նից գոհ լի նե լու վե րա բեր յալ հար ցին ի պա տաս խան դուրս են բեր վում նաև կրթութ յու նը շա րու նա կե լու նկատ մամբ սահ մա նա փա-կում նե րը, ո րոնք հիմ նա կա նում հիմն վում են գեն դե րա յին դիր քո րո շում-նե րի և կարծ րա տի պե րի վրա: «Դպ րո ցը ա վար տե լուց հե տո ըն դուն վե ցի ե րաժշ տա կան քո լեջ, բայց չա վար տե ցի, էտ ըն թաց քում ա մուս նա ցա ու կես րարս չթո ղեց էլ գնամ դա սի, ա սեց. « Հար սը պտի երգ չու հի չլի նի մեր…Երգ չու հի նե րը բա րո յա կան չեն…», ու տենց էլ Ա.-ն (ա մու սինս) չթո-ղեց գնամ ա վար տեմ»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

« Գո հը մի կողմ, ես չէի սի րում, չսի րե լու պատ ճա ռով ես չշա-րու նա կե ցի: Ես որ ա վար տե ցի, սո վո րում էի, մեր բժիշկ նե րից մե-կը ա սեց. « Դու ափ սոս ես՝ քույր աշ խա տես, ա րի դա սա վո րեմ զրո կուր սով Բժշ կա կան ինս տի տուտ նստի…», ու ես ինչ ա չեմ սի րել, համ էլ ա սում էի, որ ա մուս նա ցա՝ էլ չեմ աշ խա տի…Ես որ ի մա նա յի ա մուս նա նա լուց հե տո էլ պի տի աշ խա տեմ, 30 տա րի պի տի աշ խա տեմ, կգնա յի, կշա րու նա կեի՝ բժիշկ կդառ նա յի»: (մի-ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

Հար ցազ րույց նե րը նաև ինչ-որ չա փով դուրս բե րե ցին մաս նա գի տա-կան կրթութ յու նը շա րու նա կե լու ցան կութ յան նկատ մամբ ճնշու մը, ինչն ու-ներ կնոջ կյան քի և ա ռա քե լութ յան վե րա բեր յալ առ կա գեն դե րա յին կարծ-րա տի պե րով հիմ նա վո րում նե րի տեսք: « Գոհ եմ կրթութ յու նից, բայց հե տո գոհ չես լի նում, երբ որ տես նում ես չես կա րո ղա նում աշ խա տանք գտնել: Հե տո նաև ստա ցա երկ րորդ մաս նա գի տութ յուն՝ ժուռ նա լիստ, կար միր դիպ լո մով ա վար տե ցի, ու ա սեմ, որ էդ ժա մա նակ ար դեն ե րե խա ու նեի: Ու-զում էի պաշտ պա նեի դե սեր տա ցիա, բայց ար դեն ղե կա վարս չթո ղեց: Սկզ-բից ին քը շատ քա ջա լե րեց ինձ, հե տո, որ ի մա ցավ ար դեն ա մուս նա ցել եմ, հղի եմ, ա սեց. «…Ա մեն ինչ ա րել ես, հա սել ես վեր ջին….»: Հի մա չեմ փոշ-մա նել, որ չպաշտ պա նե ցի»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

2.3. ԱՇԽԱՏԱՆՔ ԵՎ ԿԱՐԻԵՐԱ

Ան գամ բարձ րա գույն կրթութ յուն ու նե նա լու դեպ քում կա նայք նշում են, որ միշտ փոր ձել են ստա նալ ա մուս նու «թույլտ վութ յու նը» հատ կա պես աշ խա տան քի անց նե լու/վե րա դառ նա լու պա րա գա յում: «Ա մուս նուս կող-մից գնա հատ վե լու մա սին չգի տեմ ոնց պատ մեմ… Շատ եր կար բա նակ-

25

ցութ յուն նե րից հե տո ես սկսել եմ աշ խա տել, հե տո շատ խան դոտ էր ին քը, ե րե խե քից հե տո է լի զո ռով հա մո զում, գնում էի հետ է լի… Տունն էլ, որ ա սել էի, որ կա րամ դի մեմ՝ չէր թող նում, ա սում էր. «Ես շատ գոհ եմ դու աշ խա տում ես, հի մա էլ տուն տան՝ սաղ կյանքդ պտի աշ խա տես…», ու ես թա քուն եմ գրանց վել տան հա մար, թա քուն եմ ստա ցել… Հե տո ար-դեն բա նա լին տվե ցի՝ ա սե ցի գնա տես մեր տու նը… Թե չէ ին քը ը տենց բա ներ չէր սի րում…»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կա նայք նույն պես նշում են կրթութ յուն ստա նա լուց հե տո աշ խա տե լու սահ մա նա փա կում նե րի մա սին՝ հիմ նա կա նում ա մուս նու կող մից ար գելք նե րի ձևով: Սա կայն ո րոշ դեպ քե-րում այդ սահ մա նա փա կում նե րը հնա րա վոր է ե ղել շրջան ցել կամ հաղ թա-հա րել: «Սկզ բից ա մու սինս չէր հար մար վում, ին քը սո վոր էր, որ գա տուն պե րե րիվ՝ ես պետք ա տա նը լի նեմ, դնեմ, հա վա քեմ, մաք րեմ, հե տո ար-դեն կա մաց-կա մաց, կռվե լով, բա րի շե լով, հա մո զե լով …ար դեն հի մա էլ չի պատ կե րաց նում, որ չաշ խա տեմ… »: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

«Ես շատ ու զել եմ, ուղ ղա կի, որ իմ ա մուս նուն խոս քից դուրս չգամ, որ ի րա ցան կութ յու նը, սենց ա սած, չտրո րեմ-անց նեմ: Հաշ վի եմ ա ռել ի րա ցան կութ յու նը, ի րա կար ծի քը՝ չեմ աշ խա-տել, տնա յին տնտե սու հի եմ: Մինչև առ է սօր ես տնա յին տնտե-սու հի եմ ու մինչև հի մա էլ իմ ա մու սինս ա սում ա. «Ոչ մի աշ խա-տանք: Դու կնստես, մեր տան մեջ սաղ քո հա մար հոգս ու աշ-խա տանք ա՝ դու հա զիվ հասց նես»»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

Աշ խա տան քա յին գոր ծու նեութ յան տե սանկ յու նից գնա հատ վե լը հիմ-նա կա նում ըն կալ վում է դրա ըն թաց քում և դ րա նից հե տո վե րա բեր մուն քի ձևով՝ մաս նա վո րա պես պարգ ևատր ման հա մա տեքս տում: «Ես որ սկզբից ա սե ցի վաս տա կա շատ, դա հո ե՞ս չեմ ա սում՝ դա իմ մա սին իմ ա շա կերտ-ներն են ա սում, ի րենց ծնող ներն են ա սում… Մինչև հի մա, Նոր տա րուն էս տա րի ե կել էին, ար դեն էն քան վա ղուց էին ա վար տել՝ դժվա րա ցա հի-շել…»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Մ տե րիմ նե րի՝ հիմ նա կա նում ըն տա նի քի ան դամ նե րի կող մից գնա-հատ վե լու մա սին պատ մե լիս անդ րա դարձ ներ են կա տար վում կնոջ և իր սկես րոջ հա րա բե րութ յուն նե րին ևս: «Ա մու սինս որ շատ-շատ, կես րարս՝ շատ-շատ, կե սուրս մի քիչ ու րիշ տե սակ էր… ոնց ա սեմ՝ ա վե լի որ վերց-նեմ, մի քիչ ու զում էր ինչ-որ բան գտներ է լի: Ա վե լի սենց ա սեմ, ին քը աշ-խա տում էր որ պես բան վո րու հի, մի քիչ կրթութ յուն էլ ստա ցած չէր, մի քիչ ու րիշ տե սակ էր նա յում: Մի քիչ եր ևի մտա ծում էր՝ ո՞նց եմ հասց նում էդ-քա նը... Ա մու սինս պետք էլ ե ղել ա՝ օգ նել ա, մի ջո ցա ռում ներ, բա ներ կազ-մա կեր պել, ա մեն ին չով պատ րաստ էր, որ օգ ներ....»: (բարձ րա գույն կրթութ-յամբ կին)

26

Խո րին հար ցազ րույց նե րից ստաց ված տե ղե կատ վութ յան վեր լու ծութ-յու նից պարզ է դառ նում, որ կնոջ աշ խա տան քի գնա հա տու մը ըն տա նի քի կող մից հիմն վում է նրա՝ ըն տա նի քին նյու թա պես օգ նե լու/ա ջակ ցե լու տե-սանկ յու նից: «Գ նա հատ վել ա բա ոնց, ո՞նց կա րե լի ա չգնա հա տա վի էս օ րե-րում, երբ որ 20.000 դրամ կողմ նա կի փողն էլ ամ սե կան ըն տա նի քին շատ մեծ օ գուտ ա: Ե րե խե քը մե ծա նում են, փառք Աստ ծո, տղես լավ գոր ծի ա, ա մու սինս աշ խա տում ա, բայց է լի ես ինձ լավ եմ զգում, մի բան եմ ա նում թոռ նե րիս հա մար, աղջ կաս հա մար: Հե տո ը տենց ծանր, բարդ գործ չեմ ա նում, որ ա սեմ տանջ վում եմ…»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

« Հա, գնա հատ վում էր, ի հար կե: Ա.-ն (ա մու սի նը) ա մուս նա-նա լուց հե տո դեմ ա ե ղել իմ հեր թա պա հութ յուն նե րին, ես կի սու-րիս շնոր հիվ եմ աշ խա տել: Մե նակ դա, թե չէ հա, գնա հատ վել ա, և աշ խա տա վարձս էր լավ, և կողմ նա կի դե գի տես բա ներ կան… Մի հատ դեպք պատ մեմ, կի սուրս հի վան դա ցավ, որ վի րա հա տե-ցին, դե բոք սում էր մնում, տե սել էր ըն դե ղի ա մեն ին չը, պառ կած էր, ա սեց. «Ես որ դուրս ե կա, դու էլ չես աշ խա տի ը տեղ. ու րեմն դու սենց տեղ ես աշ խա տել՝ ես չե՞մ ի մա ցել…»: Բայց դե, ցա վոք սրտի, ին քը մա հա ցավ»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

« Հա, բա ոնց չգնա հատ վե՞ր, ե թե էտ աշ խա տան քով եմ ես իմ ե րե խե քին կրթութ յան տվել, հագց րել, ու տաց րել: Հի մա հարս-ներս ու թոռ ներս են, որ չեն գնա հա տում, ա սում են. « Մեզ ի՞նչ պետք ա, որ դու ա մեն տա րի գնա ցել ես ծով,եր կու տա րի չգնա-յիր՝ տուն առ նեիր, որ 10 հո գով մի տան մեջ չապ րեինք հի մա…»: (միջ նա կարգ կրթութ յամբ կին)

Այն դեպ քում, երբ կա նայք նշում են, որ գնա հատ վել է ի րենց աշ խա-տան քը, ի րենց զբա ղեց րած ա մե նա բարձր պաշ տո նը հա մա րում են «ա ռաս տաղ»: «Ես միշտ ա ռա ջա տար եմ ե ղել աշ խա տան քի մեջ, միշտ ա վագ աշ խա տող եմ ե ղել, 1 ան գամ 1 ա իմ հա մար էս աշ խա տան քը»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Ո րոշ դեպ քե րում կա նայք նշում են, որ ի րենց ա մու սին նե րը չեն գնա-հա տել ի րենց աշ խա տան քը, բայց ներ քուստ հպար տութ յան զգա ցում են ու նե ցել ի րենց կար ծի քով: « Մե նակ գի տեմ, որ ա մու սինս շատ լավ էր զգում, երբ որ ինձ գո վում էին՝ շատ ա վե լի լավ, քան ես»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Հե տա զո տութ յա նը մաս նակ ցած կա նայք նշում են, որ գնա հատ ված են զգում նաև, երբ կա րո ղա նում են «ու րի շի» հա մար որ ևէ բան ա նել՝ դրա-նով իսկ ի րաց նե լով ի րենց պատ կե րաց մամբ հիմ նա կան դե րը կյան քի տվյալ փու լում: «Ու րիշ»-ի դե րում հիմ նա կա նում հան դես է գա լիս ըն տա-նի քի ան դա մը՝ մտե րիմ մարդ: «Իմ հիմ նա կան դե րը տա տի կի դերն ա հի-

27

մա, բայց իմ հիմ նա կան նպա տակն է բա րութ յուն ա նեմ, ես միշտ չաութ յա-նը պա տաս խա նում եմ բա րութ յու նով: հիմ նա կան դե րը տա տի կութ յունն ա, որ ես իմ թոռ նե րի հա մար մի լավ բան եմ ա նում, նվեր եմ ա նում, ի րանք ա սում են. «.. Տա տի էս եմ ու զում, տա տի էն եմ ու զում…», ու ես կա րո ղա-նում եմ ստեղ ծել, առ նեմ, նվի րեմ ի րանց, ա նեմ ի րանց ու զա ծը, որ զան-գեն ա սեն է սինչ խմո րե ղե նը թխի բեր, իմ հիմ նա կան դե րը էդ տա տի կութ-յունն ա ու ես էդ դե րի մեջ»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

Ն րանց մի մա սը նաև չի էլ մտա ծել, որ ըն տա նի քի ան դամ նե րը չգնա-հա տեն ի րենց գոր ծը: « Կար ծում եմ, որ ա յո, և ես եր բեք չեմ մտա ծել հա-կա ռա կը, որ հնա րա վոր է, որ իմ ըն տա նի քի ան դամ նե րից որ ևէ մե կը չգնա հա տի»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Բարձ րա գույն կրթութ յամբ կա նայք շեշ տում են, որ ի րենց՝ որ պես կնոջ նկատ մամբ խտրա կա նութ յունն աշ խա տա վայ րում ըստ էութ յան ար-դա րաց ված է, քա նի որ այդ պի սին է ան փո փո խե լի «դրված քը», ին չի հի-ման վրա ամ րապնդ վում են ա վան դա կան մշա կու թա յին կարծ րա տի պե րը կնոջ նշա նա կութ յան վե րա բեր յալ: « Դա միշտ էլ ե ղել ա ու միշտ էլ կլի նի: Դե կի նը ա ռա ջին հեր թին ստեղծ ված ա ըն տա նի քի հա մար, ե թե ինչ որ շանս էլ լի նի՝ պարզ չի՞, որ պետք ա մի բան զո հի կի նը»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Աշ խա տան քա յին ա ռա ջըն թա ցը հիմ նա կա նում միջ նա կարգ և մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յուն ու նե ցող կա նանց կար ծի քով բա ցառ վում է, քա նի որ չու նեն բարձ րա գույն կրթութ յուն: « Դե գի տես ոնց, բարձ րա գույն կրթութ յուն երբ որ չու նես, էլ ի՞նչ ա ռա ջըն թաց»: (միջ նա կարգ կրթութ յամբ կին)

Բա ցի այդ աշ խա տան քա յին ա ռա ջըն թա ցի մա սին խո սե լիս բա ցա-հայտ վում են նաև աշ խա տան քի գեն դե րա յին բա ժան ման մա սին պատ կե-րա ցում նե րը: « Չէ, բա ես ը նենց գոր ծի էի աշ խա տում, որ տեղ կին պտի լի ներ, կա րո՞ղ ա տղա մար դը գար աշ խա տեր ման կա պար տե զում սա նի-տա րա կան էտ գոր ծե րը ա ներ, ե րե խե քի տա կը փո խեր»: [ու ղեկց վում է ծի ծա ղով] (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

Հոր բա ցա կա յութ յան պա րա գա յում կա նայք ըստ ի րենց ա վե լի ա զատ են ե ղել և կա րո ղա ցել հա մե մա տա բար ա վե լի բարձր ե կա մուտ ու նե նալ: Ի րենք ի րենց իսկ դի տար կել են որ պես ինք նու րույն վաս տա կող մե կը: «Ի մա նա լով հան դերձ, որ ես պա պա չու նեմ, ես պետք է ա նեի էն պես, որ ես ոչ մե կից կախ ման մեջ չլի նեմ: Դ րա նով ես հա վա քել եմ, շատ լավ հագն վել, շատ լավ ապ րել եմ, մո դա յիկ»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Ինչ պես կրթութ յան, այն պես էլ աշ խա տան քի պա րա գա յում այս կա-նայք թե րար ժե քո րեն են վե րա բեր վել ի րենց իսկ ու նա կութ յուն նե րին և հա ջո ղութ յուն նե րի հաս նե լու ու ա ռա ջըն թա ցի հնա րա վո րութ յուն նե րին: « Հա, գոր ծերս որ տվե ցի,, մի քա նի օր հե տո էդ գրա դա րա նի տնօ րե նը զան գեց ար դեն, գնա ցի, սկզբից վա րիչ ա ռա ջար կեց, վա խե ցա, ա սե ցի՝ չէ, նշա նա կեց դե գրա դա րա նա վար (վա խե նում էի դե գրա դա րա նա վար

28

միան գա մից): Գ նա ցի որ գրա դա րա նա վա րի հրա մանս ստա նամ, նշա նա-կել էլ հրա մա նով ար դեն վա րիչ: Ու միշտ ժո ղով նե րին ա սում էր, որ շատ բա նե րում ես միակ մարդն եմ: Ես էլ իմ վրա շատ աշ խա տում էի, որ չհիաս թա փեց նեմ, հեշտ չէր. քե զա նից մեծ կա նայք նստած են, դու գնում ես ու վա րիչ»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

2.4. ԻՆՔՆԸՆԿԱԼՈՒՄ, ՀԱՋՈՂՈՒԹՅՈՒՆ, ԵՐՋԱՆԿՈՒԹՅՈՒՆ

Հե տա զո տութ յան նպա տակ նե րից մեկն էր նաև պար զել, թե ինչ պի սի ինք նըն կա լում և ար ժեք ներ ու նեն հարց վող կա նայք: Այդ պես, փորձ է ար-վել պար զել, թե ինչ պես են պատ կե րաց նում վեր ջին ներս ի րենց դե րը կյան քում:

Հարց վող կա նանց կող մից որ պես հիմ նա կան նշվում էին ծնո ղի, մոր (մաս նա վո րա պես ըն տա նի քի մայր), սկե սու րի, տա տի կի դե րե րը, ինչ պես նաև ըն տա նի քին ծա ռա յե լը:

«Как мать, как կի սուր, как տա տիկ и так, էդ 3 դե րը ու նեմ հի մա, ար դեն փոքր չեմ՝ 65 տա րե կան եմ»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

«Կ յան քում իմ հիմ նա կան դերն է իմ ըն տա նի քի ա նու նը բարձր պա հե լը, օգ նե լը ըն տա նի քի ան դամ նե րին՝ ին չով որ կա-րող եմ, իմ հնա րա վո րութ յան սահ ման նե րում»: (մի ջին մաս նա գի-տա կան կրթութ յամբ կին)

« Հիմ նա կան դերն ա իմ լավ մայր լի նե լը իմ ե րե խա նե րի հա-մար ու լավ տա տիկ իմ թոռ նե րի հա մար… »: (մի ջին մաս նա գի տա-կան կրթութ յամբ կին)

«Կ յան քում իմ հիմ նա կան դերն է լավ կին լի նե լը իմ ա մուս-նու կող քին՝ սիր ված, հարգ ված, ինչ պես նաև իմ տղա նե րի ու թոռ նե րիս կող մից»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

«Իմ թոռ նե րիս լավ պա հե լը, ո րով հետև տղեր քիս ար դեն հասց րել եմ մի բա նի, ա մեն մե կին ա պա հո վել եմ՝ տուն, ավ տո, հի մա մնում ա թոռ նե րիս էլ մի բան կողք դնեմ»: (միջ նա կարգ կրթութ յամբ կին)

Բա ցի նշված դե րե րից կա նայք ի րենց դե րը տես նում են ա վե լի գլո բալ ար ժեք նե րի սեր ման ման ա ռու մով: « Միայն հա սա րա կութ յան մեջ բա-րութ յուն սեր մա նե լը, դա է իմ դե րը»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

29

« Կա րե լի ա ա սել, ան կախ ա մեն ին չից, ինձ թվում ա՝ մարդ-կանց օգ նե լը, ո րով հետև տար բեր բնա գա վառ նե րում լի նե լով ես հաս կա ցա, որ ինձ դուր ա գա լիս, որ ես մարդ կանց օգ նում եմ, երբ որ ի րանց պետք ա» (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Եր ջան կութ յունն ու հա ջո ղութ յու նը հա րա բե րա կան ըն կալ վող եզ րույթ-ներ են, ըստ էութ յան դրանց նկատ մամբ հստա կութ յուն չի դրսևոր վում: Հե-տաքրք րա կան է, որ եր ջան կութ յունն ու հա ջո ղութ յուն նե րը անձ նա կան կտրված քում չեն դի տարկ վում, այլ կապ ված են կա՛մ ե րե խա յի, կա՛մ ծնող նե-րի կա՛մ ըն տա նիք/նե րի այլ ան դա մի հետ: Մ յուս կող մից սկես րոջ/կնոջ եր-ջան կութ յու նը կապ ված է ե րե խա նե րի ըն տա նիք նե րում հա րա բե րութ յուն նե-րով և տե ղի ու նե ցող ի րա դար ձութ յուն նե րով: «Իմ կար ծի քով լիար ժեք էտ-պես եր ջա նիկ ի րեն ոչ մե կը չի գնա հա տում, ո րով հետև, դե մանր-մունր խնդիր ներ ա մեն քի հետ էլ պա տա հում է… Տ ղա նե րիս մա սով կա րամ ա սեմ եր ջա նիկ եմ, բայց ա՛յ ի րանց ըն տա նիք նե րում մի քիչ խնդիր ներ կան, որ չեն թող նում ես լիար ժեք եր ջա նիկ լի նեմ...»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

« Նույն ձև էլ հա ջո ղութ յուն ներն են, մի բան կա րա լի նի՝ դու մտա ծես, որ հա ջո ղակ ես, մի բան էլ լի նի՝ մտա ծես, որ ան հա ջո-ղի մեկն ես: Դ րա հա մար, եր ևի չես կա րա կոնկ րետ ա սես, որ հա ջո ղակ ես կամ ան հա ջող»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Թե՛ եր ջան կութ յու նը, թե՛ հա ջո ղութ յու նը ան մի ջա կա նո րեն կապ ված են գեն դե րա յին դե րե րին և դ րան ցից սպա սե լիք նե րին հա մա պա տաս խա-նե լու հետ: « Հա, լավ կին եմ, լավ մայր եմ, լավ տա տիկ եմ, եր ջա նիկ կին եմ...»: (միջ նա կարգ կրթութ յամբ կին)

Եր ջան կութ յան և հա ջո ղութ յան մա սին խո սե լիս այն դեպ քում, երբ նշում են, որ հա ջո ղակ չեն, ի րենց կար ծի քով բնա կա նա բար նաև եր ջա նիկ լի նել չեն կա րող: Այս միտ քը տա րած ված է մաս նա կից կա նանց մե ծա մաս-նութ յան մոտ: « Դե ան հա ջո ղակ մար դը ո՞նց եր ջա նիկ կլի նի…»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

Մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յուն ու նե ցող կա նան ցից շա տե րը ան-կեղ ծո րեն շեշ տում են, որ ան հա ջո ղակ են, սա կայն դա կոմ պեն սաց վում է մտե րիմ նե րի՝ ըն տա նի քի մյուս ան դամ նե րի (ե րե խա նե րի, թոռ նե րի, ա մուս-նու) հա ջո ղութ յուն նե րով: «Ա յո, ես ինքս, որ ա սեմ իմ անձ նա կան հա ջո ղակ եմ, բայց իմ ե րե խեքս ա մեն մե կը ի րա տե ղը գտել ա կյան քում, թոռ ներս լավ կյանք են տես նում, էլ ի՞նչ ամ նում ինձ, որ ա սեմ ան հա ջո ղակ եմ ես»:

« Հա ջո ղակն էլ՝ նա յած ին չի հա մար հա ջո ղակ՝ որ պես մայր՝ բախ-տա վոր եմ, որ սենց տղերք ու նեմ, լավ շրջա պատ ու նեմ, բայց էտ իմ կյանքս հա ջո ղա կի կյանք չի է լի...»:

Եր ջան կութ յան և հա ջո ղութ յան հա մա տեքս տում քիչ նշա նա կութ յուն չու նի նաև ֆի նան սա կան ա պա հով վա ծութ յու նը: «Ի հար կե ես հա ջո ղակ

30

մարդ եմ՝ լավ ըն տա նիք ու նեմ, լավ ա մու սին, լավ շրջա պատ, շատ լավ ե րե խա ներ... Բայց ֆի նան սա կան...Ես եր բեք էտ հա մե մա տութ յու նը չեմ ա րել, բայց մեկ-մեկ ա սում եմ. «Ին չի չէ ո՞ր...Ես էլ կու զեի շատ շքեղ տան մեջ ապ րեի, ճոխ....Ին չի՞ նստեմ աչք քո ռաց նեմ, որ մի 5000 դրամ ա վել պի տի տուն տա նեմ....Ին չի՞ չէ՝ ար ձա կուր դիս գնա յի ման գա լու. ես ժա մա-նա կին շատ լավ հայ րա կան տա նը ման եմ ե կել...»: Էս ա ռու մով կա րամ ա սեմ, որ ե րե խեքս սիր ված են, որ կա րամ ի րանց հետ պարզ ճա կա տով փո ղոց դուրս գամ՝ էտ ա ռու մով կա րամ ա սեմ, որ հա ջո ղակ եմ»: (բարձ րա-գույն կրթութ յամբ կին)

Հե տա զո տութ յան արդ յուն քում պարզ դար ձավ, որ հա ջո ղակ և եր ջա-նիկ լի նե լը ան մի ջա կա նո րեն կապ ված է նաև ըն տա նի քի մյուս ան դամ նե-րի ֆի զի կա կան ներ կա յութ յամբ. այ սինքն կա նայք հիմ նա կա նում նշում են, որ երբ ա մու սին չու նեն (հիմ նա կա նում մա հա ցել է) և ե րե խա նե րը ա ռան ձին են ապ րում, այդ դեպ քում ի րենք ի րենց ա վե լի քիչ եր ջա նիկ են հա մա րում: «Այ, ե թե հի մա մե նակ չապ րեի, կա սեի՝ որ հ ́ ամ եր ջա նիկ եմ, հա´մ հա ջո ղակ…Սկզ բից մի տղաս ա ռանձ նա ցավ, կա մաց-կա մաց ես հա մա րե ցի, որ դա կյան քի օ րի նա չա փութ յունն ա դե, հե տո մեծս էլ ե կան վերև՝ մեծ տու նը, ես մե նակ ի ջա ներքև ստեղ, ու ար դեն մոտ 10 տա րի ա լրիվ մե նակ եմ, ա մու սինս էլ մա հա ցավ…»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Հա ջո ղակ լի նե լը նաև կապ ված է չի րա կա նա ցած ե րա զանք նե րի հետ: «… Ճա նա պար հոր դել, շրջել, աշ խարհ տես նել, էն էլ ա մուս նա ցա՝ ե րե-խա, տուն, հնա րա վո րութ յուն չե ղավ: Ես էտ հույ սով էի ըն դուն վե ցի Բր յու-սով, լե զու սո վո րե ցի, որ գի տեի՝ մի բա նի ինձ պետք կգա»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Հար ցազ րույց նե րին մաս նա կից կա նայք հիմ նա կա նում նշում են, որ կյան քում ա մե նա կար ևո րը մտե րիմ նե րի ա ռող ջութ յու նը, եր ջան կութ յու նը, կա յու նութ յունն է: Սա ան միա ջա կա նո րեն կապ ված է ե րե խա նե րի և ըն-տա նի քի ան դամ նե րի հետ: «Ե րե խեքս… Է լի ա մեն ին չը ես կա պում եմ ըն տա նի քիս հետ: Ա մե նա կար ևե րը՝ ըն տա նիքս, ե րե խեքս, հե տո՝ Հա յաս-տան, հե տո՝ եր կիր, բաց ա ռա ջի նը, կենտ րո նաց ված եմ ե րե խե քիս և մեր-ձա վոր նե րիս վրա»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Կար ևո րութ յամբ չեն զի ջում նաև սե րը, հար գան քը, հա վա տար մութ-յու նը հատ կա պես բարձ րա գույն կրթութ յամբ կա նանց հա մար: «Իմ հա-մար էս պա հի դրութ յամբ ա մե նա կար ևո րը իմ ե րե խա նե րի եր ջան կութ-յունն ա, ո րով հետև ես կյան քում էլ սպա սե լիք չու նեմ, ա մու սինս ար դեն տա սը տա րի ա մա հա ցած ա, ես երկ րորդ կյանք չեմ կա ռու ցել իմ հա մար՝ մինչև հի մա կե սու րիս հետ եմ: Իմ ե րե խա նե րի եր ջան կութ յու նից էն կողմ ոչ մի բան չու նեմ սպա սե լիք»:

« Կար ևո րը Ձեր ա սած եր ջան կութ յունն է, որ մար դիկ տար-բեր ձևով են դա հաս կա նում, տար բեր ձևով են ըն կա լում: Կար-

31

ևոր է շատ փո խա դարձ հաս կաց վա ծութ յու նը՝ մի ջանձ նա յին հա-րա բե րութ յուն նե րում և ըն տա նի քում»:

«Ապ րել կյան քի ա մեն մի օ րը այն պես՝ ինչ պես վեր ջին օ րը»:

«Ա մե նա կար ևո րը՝ կյանքն է, ամ բող ջութ յամբ»:

0-10 բա լա նոց սանդ ղա կում կյան քը գնա հա տե լիս բարձ րա գույն կրթութ յամբ եր կու սե ռի թոռ ներ ու նե ցող կա նայք նշում են 5-9 մի ջա կայ քը՝ վստա հեց նե լով, որ 10-ը չի կա րող լի նել, քա նի որ այն չի հա մա պա տաս խա-նում մի շարք չա փա նիշ նե րի՝ ե րա զանք ներ, հիաս թա փութ յուն ներ, նյու թա-կան ա նա պա հով վա ծութ յուն կյան քի վաղ տա րի նե րին և ներ կա յիս կյան-քում, ինչ պես նաև միայ նա կութ յուն: Սանդ ղա կով գնա հա տե լիս հիմ նա կան չա փա նիշ է հան դի սա նում ֆի նան սա կան բա րե կե ցութ յու նը, այս կամ այն նյու թա կան իր գնե լու հնա րա վո րութ յու նը: Նույն մի ջա կայ քը նաև ընտ րել են միջ նա կարգ կրթութ յամբ կա նայք: Մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ-յամբ կա նայք ևս ի րենց կյան քը հիմ նա կա նում գնա հա տում են 6-9 մի ջա-կայ քում, միայն մեկ կին է բո լոր հարց ված նե րից նշել.՝ «Կգ նա հա տեմ 9, որ էս տղես էլ ա մուս նա նա՝ ար դեն 10, բայց ի րա ա մուս նութ յու նը լուրջ ա ար-դեն, ին քը չի հա վա նում ոչ մե կին: Ես ա մուս նուցս էլ դժգոհ չեմ՝ չի ծխում, չի խմում, կա նանց հետ ևից չի գնում, ըն տա նի քին նվիր ված»:

Ո րոշ դեպ քե րում հարց վող կա նայք ա մուս նութ յու նը դի տար կում են ի րենց հա ջո ղութ յուն նե րից մե կը այն ա ռու մով, որ հա կա ռակ դեպ քում ի րենց կյանքն այլ կերպ կդա սա վոր վեր: Կ յան քի վե րա բեր յալ դժվա րութ-յամբ ձեռք բեր ված ման րա մաս նե րը ևս հե տաքր քա կան են և հա ճախ ցու-ցադ րում են ինչ-որ տեղ նաև հրա ժա րու մը սե փա կան ցան կութ յուն ներն ի րա կա նաց նե լու մտքից: «Ես կլի նեի ա մե նա բախ տա վոր մար դը աշ խար-հում՝ կճա նա պար հոր դեի, աշ խարհ կտես նեի ու վերջ… Մի ե րե խա էլ ու-նե նա յի՝ հե րիք էր ինձ…» (2 տղա, 1 աղ ջիկ ե րե խա ներ ու նե ցող բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Ո րոշ դեպ քե րում ա մուս նութ յու նը և մաս նա վո րա պես՝ դրա նից բխող կնոջ՝ կեն ցա ղա վար մա նը տրա մադր վող ժա մա նա կը, նաև հստակ դի տարկ-վում է որ պես սխալ ո րո շում: Ա մուս նութ յու նը այս պա րա գա յում ևս հան դես է գա լիս որ պես ե րա զանք նե րի և ն պա տակ նե րի ի րա կա նաց ման սահ մա նա-փա կում: « Հաաա, շատ հնա րա վոր ա… Ս տեղ ծա գոր ծե լու եր ևի շատ բան կու նե նա յի, ո րով հետև կեն ցա ղը սահ մա նա փա կում ա ա մեն դեպ քում: Չ գի-տեմ պետք ա սա, որ ա սեմ թե չէ, բայց ես ե րազ ներ էլ տես նում էի շատ-շատ… Ու ես շատ ուշ հաս կա ցա, որ եր ևի չպի տի ա մուս նա նա յի, ես ա վե լի ստեղ ծա գոր ծող մարդ կդառ նա յի: Ինձ էդ պատ կեր նե րը գա լիս էր ու ինձ թվում ա, որ ես դեմ գնա ցի դրան»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Նո րից ա մուս նութ յան մա սին խո սե լով հատ կան շա կան է այն միտ քը, որ հարց վող նե րի մեծ մա սի կող մից այն դի տարկ վում է որ պես ան խու սա-

32

փե լի ի րո ղութ յուն: «Մ տա ծել եմ, որ ինչ քան լավ ե ղավ, որ ա մուս նա ցա ու մնա ցի էս տեղ, էլ գյուղ չվե րա դար ձա… Ո րով հետև էտ դեպ քում ի րոք ա մեն ինչ ու րիշ կերպ կդա սա վոր վեր… Բայց չա մուս նա նալ, հատ կա պես գյու ղի ըն տա նի քում, ինձ դժվար թե կհա ջող վեր… Ո րով հետև ար դեն սո-վո րե լու տա րի նե րին, երբ որ Ա.-ը կար, մո րա քույրս (ի րենց տանն էի ապ-րում) շատ հա ճախ հարց նում էր. « Բա ե՞րբ եք ա մուս նա նա լու…», «Ա վար-տես հե տո՞ կա մուս նա նաք…» ու էս պես…»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

« Չա մուս նա նալ՝ բա ցառ ված էր մեր դաս տիա րա կութ յան պա րա գա-յում, ո րով հետև պա պաս միշտ ա սում էր. «Տ ղա չու նե ցա, գո նե փե սեքս 3-3 լա վը դուրս գան…», այ սինքն, մեր ա կան ջին օղ էր ոնց որ, որ մեր պա-պան պետք ա ե րեք հատ փե սա ու նե նար…»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

«Մ տա ծել եմ, ու փոշ մա նել եմ, որ ա մուս նա ցել եմ…Ո րով-հետև մարդ գո նե մի քիչ ի րան հար մար մար դու հետ պետք ա ա մուս նա նա…Ես Թիֆ լիս մե ծա ցած աղ ջիկ, ա մուս նա ցա Եր-ևան ցի մի հատ սո վո րա կան ըն տա նի քի տղա յի հետ, ով ու ներ 4 քույր ու ում էտ 4 քրե րը ամ բողջ կյան քում ինձ նե ղութ յուն են տա լու: Մե նակ ե րե խե քիս հա մար ա, որ չեմ փոշ մա նել»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

« Հա, մտա ծել եմ, որ ա սենք կա րար ու րիշ ձև լի ներ: Ու զող-ներ շատ-շատ կա յին, օ րի նակ հենց էտ նույն օ րը, մինչև ա մուս-նուս գա լը, է լի ե կել էին ինձ ու զե լու: Ի գոր էր ա նու նը՝ բո յով տղա էր: Չա մուս նա նալ չեմ մտա ծել, բայց մտա ծում էի, ե թե Ի գո րի հետ ա մուս նա նա յի, կա րող ա գնա յի Ռու սաս տան, կյանքս կա-րող ա լրիվ ու րիշ ձև դա սա վոր վեր, էս դժվա րութ յուն նե րը չտես-նեի, էս պա հե րը չլի ներ...Օ րի նակ էտ Ի գո րի մա ման շատ ու րախ կին էր, որ հա մե մա տել կե սու րիս հետ չէր էլ լի նի... Բայց մտա-ծում էի, ա սում էի. «Ի՜նչ ի մա նամ, կա րո՞ղ ա նրանց թե րութ յուն-ներն ա վե լի շատ էր....»»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

Ո րոշ դեպ քե րում կա նայք ան կեղծ նշում են, որ այլ կյան քում գու ցե չլի ներ ա մուս նութ յու նը: « Հի միկ վա խելքս որ էն վախտ լի ներ, չէի էլ ա մուս-նա նա... ա սա ին չի՞... Ի՞նչ կա որ՝ գոր ծուն յա, ա ժեո տաժ նի, տե ղը տե ղին կգնար է լի կյանքս...Ոնց էլ ըլ նի, մի հա ցի կտոր էլ կվաս տա կեի, բայց ոչ ը տենց է լի, սենց տանջ ված... Շատ եմ տանջ վել, շատ-շատ, բե սամ ձևի եմ տանջ վել, է տի որ պատ մեմ, որ ման րա նամ...Է տի պետք չի, լուչ շե թող ոչ մե կը ը տենց օ րեր չքա շի... Դա ժե թշնա մուս չեմ ցան կա նա այ էդ կյան քը, ո րը ես ապ րել եմ, թող ոչ մի հարս այ տենց չե թա...

Հի մա ինչ եմ ու զում ա սել… Էս մեր ջա հել ե րի տա սարդ նե-րին խոր հուրդ կտամ, որ ի րանք լավ տնտղեն, ջո կեն ո րը ո րից հե տո ա՝ նոր գնա ցեք… Մի՛ վռա զեք, կհասց նեք ա մեն ինչ, բայց

33

վա յե լեք ձեր ջա հե լութ յու նը… Վա յե լեք, չեմ ա սում՝ ափռ-ցփռ՝ մար դա վա րի… Ո րով հետև էլ ջա հե լութ յուն հետ չի գա, էտ էլ ոչ մե կին չի մնա, բայց ապ րենք...

Հի մա որ տես նում եմ հար սա նիք, ան կախ ինձ նից ես հուզ-վում, լա ցում եմ… Մեղ կը չե՞ն, գնում ընկ նում են դռբի տակ....Ես մեղ կում եմ, շատ եմ խղճում....Ոչ էն ա՝ ի մա նա ի՞նչ ա նի, ինքն էլ ա ջա հել, ինքն էլ ա ու զում ի րա կյան քը ա նի, բայց ոնց ա գնում ա ու րի շի հա մար ծա ռա յում ա....Էն էլ՝ մե կը չի, եր կու սը չի, ըն-տա նի քում 3 հո գի կա, 4 հո գի կա, 5-ը կա... Բա էդ քա նին գնա ծա ռա յի...Ես ծա ռա յել եմ, չեմ ու զում էլ ոչ մեկ ը տենց ըլ նի... Բա ես ինք նա սի րութ յուն չու նե ՞ի խի....Ին չի՞ չու նեի.... Մե կը չկար էն վախտ, ա սեր աչ քիդ վեր ևը ունք կա, բայց դրա հետ ես մի ձեն չէի հա նում: Ուղ ղա կի ինքս գի տակ ցե լով՝ ե թե ես հարս եմ՝ ես պտի լռեմ, չպտի պա տաս խա նեմ...»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ, 3 տղա ներ ու նե ցող կին)

Մ յուս կող մից ան գամ այլ կյան քի մա սին մտա ծե լիս, կա նայք ու նեն այն կար ծի քը, որ կյան քը պետք է լի ներ այն պես, ինչ պես ներ կա յումս է: Այլ կյան քի մա սին պատ կե րա ցում նե րը բա վա կան ա ղոտ են, հստակ չեն: «Մ տա ծել եմ, ու չեմ պատ կե րաց րել ա ռանց ե րե խե քիս… Մի պահ գա լիս ա, որ միշտ էլ չեմ հաս նում վեր ջին էտ մտքիս… Չեմ պատ կե րաց նում է լի ա սենք թե ի՞նչ կա րա յի ա նեի, ու՞ր կլի նեի, ո՞նց կլի նեի…Էտ եր ևի մեր ո րո-շե լի քը չի…» (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

« Չէ, մեկ-մեկ որ հի շում ենք անց յա լը, ա մու սինս ա սում ա. «… Թե դու որ տե ղի՞ց ե կար ինձ գտար…», ես էլ ա սում եմ. « Մի՛ մո ռա ցի, թե ով ա ում գտել…», 14 տա րե կան ե րե խա էի՝ ուշք ու միտքս խա ղը, ե կան խնա մա խոս: Չ նա յած էտ հի միկ վա հա մար ա չէ՞ շուտ, էն ժա մա նակ տենց էր, հատ կա պես՝ գյու ղում» (միջ նա-կարգ կրթութ յամբ կին)

Կա նայք նաև այլ կյանք չլի նե լու դեպ քում նշում են, որ միշտ սպա սել են մե ծա նալ և մայ րա նալ: Սա կայն միև նույն ժա մա նակ ի րենց խոս քում հեր քում են այն տա րած ված միտ քը, որ կնոջ հիմ նա կան դե րը մայր լի նելն է: « Հի մա, երբ որ ա հա գին ապ րել եմ ար դեն՝ մտա ծում եմ, բայց էն ժա մա-նակ՝ չէ: Ո րով հետև դու չգի տես ի՞նչ ա մուս նութ յու նը ու ե րե խան, որ ի մա-նաս՝ ու զում ես, թե չէ: Թե չէ միշտ լսում ենք մայր, ե րե խա, ըն տա նիք, որ դրանք են ա մե նա կար ևոր բա նե րը կյան քում: Բայց ես ճա նա չում եմ շատ մարդ կանց՝ կին էլ, տղա մարդ էլ, ո րոնք ըն տա նիք չու նեն բայց բո լո րից էլ լավ ու եր ջա նիկ ապ րում են»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Բարձ րա գույն կրթութ յուն ու նե ցող կա նանց պա րա գա յում հատ կան-շա կան է, որ նրանք ու նեն ֆա տա լիս տա կան բնույ թի դիր քո րո շում ներ

34

ի րենց կյան քի վե րա բեր յալ: « Չէ, ես մտա ծում եմ, որ էդ պես էլ պետ քա լի ներ, մա նա վանդ, որ ես ա մուս նուս չէի սի րում, մի գու ցե էտ իմ ճա կա-տա գիրն էր...»

«Ես հա վա տում եմ ճա կա տագ րին, ու հա վա տում եմ, որ ինչ-որ նա-խա տես ված է ի վե րուստ՝ այն պես էլ լի նում է՝ ան կախ մեր կամ քից»: Հիմ-նա կա նում կյան քը փո խե լու մա սին մտա ծում են, բայց այս պա հին նման մտադ րութ յուն ան գամ չու նեն, չի անց նում մտքնե րով:

Ն ման բնույ թի պատ կե րա ցում նե րը այլ կյանք ու նե նա լու մա սին առ կա են նաև մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կա նանց շրջա նում: «Ե՛վ լավ, և՛ վատ…Ո րով հետև, դու չգի տես, Աստ ծու գոր ծե րը անքն նե լի են, Աստ ված ա ո րո շում, ո րը ոնց պետք ա լի նի…Ես ո՞վ եմ, որ ես տես նեմ ինչ կա րար լի ներ»

«Ե թե…չ գի տեմ ոնց կլի նեի, մտա ծել եմ բայց, կա րող ա լավ ըլ ներ, կա րող ա վատ ըլ ներ, է տի ո րո շո ղը ես չեմ է լի, Աստ ված ա»

«Ե թե չա մուս նա նա յի… Հի մա ես ու րախ եմ որ ա զա տութ յուն ա, բայց համ էլ պայ ման նե րից բե րեց նրան, որ էդ ա զա տութ յու-նը մի քիչ ու րիշ ձև ըն կա լե ցին շա տե րը, ես էլ մտա ծում եմ, որ ա զա տութ յու նը ե ղավ էն, որ չեն ա մուս նա նում: Մեր ժա մա նակ օ րի նակ, ե կան ինձ ու զե ցին, մե րոնք տվե ցին: Ի հար կե ես ու նեի ա ռա ջին սեր, շատ լավ, ինձ հա մա պա տաս խան, իսկ իմ ա մու սի-նը համ հի վանդ էր, համ խմող էր, ի հար կե ա նընդ հատ մտա ծել եմ, որ ե թե ես ա մուս նա նա յի իմ սի րու հետ, շատ լավ կլի ներ, չեմ կաս կա ծում: Ե րե խեք չու նե նա լու մա սին չեմ էլ մտա ծում, չգի տեմ թե ինչ ձև կապ րեի, բայց ես հան դուր ժող եմ»:

Ճն շու մը ո րո շում ներ կա յաց նե լու ըն թաց քում որ պես այդ պի սին դրսևոր վել է ըն տա նիք(ներ)ի բո լոր սե րունդ նե րի կող մից: Վաղ տա րի քում ճնշու մը ա վե լի շատ հոր, մոր, եղ բոր, իսկ ա մուս նութ յու նից հե տո՝ ա մուս նու և ն րա ծնող նե րի կող մից է մատ նանշ վում, ե րե խա ներ ո ւե նե նա լուց հե տո՝ նաև ե րե խա նե րի: « Միայ նակ չեմ ե ղել եր բեք… Չեմ ո րո շել մի բան մե նակ, ա ռանց սկզբում ծնող նե րիս, հե տո՝ ա մուս նուս… Հի մա էլ՝ ե րե խա նե րիս կար ծի քը հաշ վի չառ նել չեմ կա րող»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Ո րո շում ներ կա յաց նե լիս ի րենց նկատ մամբ ճնշում նե րի մա սին պատ-կե րա ցում նե րը զա նա զան են: Ան կախ կրթա կան մա կար դա կից կա նայք են թարկ վել են ճնշում նե րի, սա կայն դա ըն կա լել են որ պես սո վո րա կան եր ևույթ, ոչ ճնշում: «Ճն շում՝ չէ, բայց մե նակ էլ չեմ կա յաց նում ես, տան ան դամ նե րի հետ քննար կում եմ ա մեն բան: Ե թե տեղ ես գնում, ա սում ես, որ ուշ կգաս, զգու շաց նում ես, որ է սօր եր կար ես մնա լու գոր ծի տե ղը: Ե թե մի բան ա՝ գի տեմ, որ ա մուս նուս դու րը չի գա, ա սում եմ, որ «պետք ա», դրա հա մար եմ ա նե լու, բայց ճնշում՝ չէ»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

35

Մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յուն ու նե ցող կա նանց մե ծա մաս-նութ յու նը նույն պես վստահ է, որ ինք նու րույն է կա տա րում ո րո շում նե րը: «Իմ կյան քի վե րա բեր յալ ո րո շում նե րը ես ինքս եմ կա յաց նում՝ ի հար կե տղուս հետ խորհր դակ ցե լուց հե տո»:

Խո սե լով ո րո շում նե րի կա յաց ման մա սին կա նայք հիմ նա կա նում նշում են, որ ճնշում ի րենց և ի րենց ո րո շում նե րի նկատ մամբ չկա: « Մեր տան հա մար ես ա վե լորդ եմ հա մա րում ը տենց բա նի մա սին խո սե լը, ո րով հետև մենք ա մեն մեկս ի րար հար գում ենք, լսում ենք: Օ րի նակ, ես ու ա մու սինս անց յալ տա րի գնա ցինք ծով եր կու սով, էս հար ևանս տե սավ, ա սում ա. « Դու ի՞նչ ես կորց րել ծո վում, թո ղեք ջա հել նե րը գնան…» սենց մի միտք…Մ տա ծում ես, ա սում ես, ու րեմն որ ես ար դեն ա սենք թե 50 անց եմ, ու րեմն ես վե՞րջ, իմ կյան քը վեր ջա ցա՞վ: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ-յամբ կին)

Բայց երբ խո սում են ա զատ ժա մա նա կի մա սին, փաս տում են ըստ էութ յան հա կա ռա կը: Ա զատ ժա մա նակ ու նե նում եմ հիմ նա կա նում օր վա վեր ջին, երբ որ մի քիչ նստում եմ հե ռուս տա ցույ ցի ա ռաջ: Ես ին տեր նետ, ֆեյս բուկ տենց բա նե րից հե ռու եմ, չեմ հաս կա նում, չեմ էլ ձգտում…Ա մու-սինս ա սում ա. « Քեզ մե նակ էտ էր մնում…», հա, գի տեմ, որ թույլ չի տա, եր ևի դրա նից ա, որ չի էլ ձգում ինձ»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

Միև նույն ժա մա նակ ոչ բո լոր կա նանց շրջա նում է առ կա ա նո րո շութ-յուն ճնշման վե րա բեր յալ: Ո րոշ դեպ քե րում կա նայք նաև հստակ մատ նան-շում են այն: « Հա ճախ եմ զգա ցել, ոչ թե երբ ևէ… Քա նի կար՝ ես ոչ մի տեղ գնա լու ի րա վունք չու նեի տա տի կի հա մար, հի մա էլ հար սիս հա մար՝ ա սում եմ շուտ գնամ տուն, հան կարծ չկռվեն…»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

«Ե թե ո րո շեի չա մուս նա նալ,ծնող նե րիս հա մար էդ շատ մեծ տրա գե-դիա կլի ներ, ո րով հետև ի րանք տենց էին մտա ծում, որ աղ ջիկ ես՝ պի տի ա մուս նա նաս ու պա պաս էլ հենց տենց ա սեց: Ես որ ա սում էի՝ չէ...էս...էն.., ա սում էր. «... Քեզ ո՞վ ա խան գա րում...քա ղա քում են, էս տե սակ մար դիկ են....»: Բայց պարզ վեց, որ խան գա րում ա...»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

2.5. ԱԶԱՏ ԺԱՄԱՆԱԿ

Ա զատ ժա մա նա կի անց կա ցու մը ու նի մի շարք դրսևո րում ներ, ո րոնք հիմ նա կա նում սահ մա նա փակ վում են տան տա րած քում գտնվե լով: Դ րանց թվին են պատ կա նում՝ տնա յին գոր ծե րով զբաղ վե լը, հե ռուս տա-ցույ ցով և/ կամ հա մա ցան ցում ինչ-որ բա ներ դի տե լը, մո տիկ և հե ռու հա-րա զատ նե րին այ ցե լութ յուն ներ ա նե լը, կար ու ձև ա նե լը, գոր ծե լը: Հազ-վա դեպ նաև՝ ըն կեր նե րի և մ տե րիմ նե րի հետ տար բեր վայ րեր այ ցե լե լը, ե կե ղե ցի գնա լը:

36

«Ա զատ ժա մա նա կիս հիմ նա կա նում կար գի եմ բե րում ստեղ պա րա պե լու սեն յա կը, ո րով հետև հա ջորդ օ րը է լի ե րե խեք կան գա լու, հե տո հե ռուս տա ցույց եմ շատ եմ նա յում, ին տեր նե տից չեմ օգտ վում, բայց հե ռուս տա ցույց շատ նա յում եմ, բո լոր լու րե-րին հետ ևում եմ: Էս պես հիմ նա կա նում… Շա բաթ կի րա կի էլ ե րե-խեքն են գա լիս, կամ մի տեղ հա վաք վում ենք մե կի տա նը բո լո-րով…» (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Բարձ րա գույն կրթութ յամբ կա նանց շրջա նում ա զատ ժա մա նա կի անց կաց ման մա սին սպա սե լիք նե րի վրա հիմն ված պատ կե րա ցում նե րը նման են, բայց տար բեր են դրանց ի րա կան ձևե րը՝ բա ցի տնա յին գոր ծե-րով զբաղ վե լու հատ վա ծից: Ա զատ ժա մա նակս, հա, ես եմ պլա նա վո րում լրիվ, բայց դե ի՞նչ… Մեկ ա նույն ձև են անց նում օ րե րը, երբ որ տանն ես ամ բողջ օ րը, միշտ, որ սկսում էի մաք րութ յուն ա նեի, հարսս զան գում ի մա նում էր, ձեռ էր առ նում ինձ, ա սում էր՝ « Մա՛մ, պա տե րը մաշ վեց…»:

« Դե հի մա չեմ աշ խա տում, հիմ նա կա նում տանն եմ, ե րե խու հետ, հե տո ին տեր նե տը հի մա փրկել ա պա րապ մարդ կանց, օ րի նակ՝ ինձ, մտնում եմ ու ժա մե րով կար դում եմ, նո րութ յուն ներ եմ ի մա նում, բժշկա կան բա ներ եմ կար դում: Լավ ա, էն ժա մա նակ գի տե լիքն էր դի-ֆի ցիտ էր, հի մա բա ցում ես ու ա ռաջդ սաղ գի տե լիք ա…»

Ս տեղ ծա գործ մտքի ի րա ցու մը ա զատ ժա մա նակ ու նե նա լու դեպ քում սահ մա նա փակ վում է հիմ նա կա նում տա նը և խո հա նո-ցում: « Խո հա նո ցում… Շատ եմ սի րում խո հա նո ցը, ե թե ա զատ եմ՝ խո հա նո ցում եմ լի նում, պի տի մի բան ստեղ ծեմ, հնա րեմ, սար քեմ» (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

«Է րե խե քի հետ եմ ես հիմ նա կա նում, բայց տանն էլ, ինչ կա-րո ղա նում եմ, ինչ մտքովս անց նում ա ՝ ա նում եմ: Հիմ նա կա-նում՝ տա նը…» (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

« Հա, ես պլա նա վո րում եմ, ստեղ ար դեն իմ ա մու սինս կապ չու նի, ին քը ի րա գոր ծով, ես եմ ա նում տան գոր ծեր բան, էս մի տղուս հետ եմ ժա մա նակ անց կաց նում, որ ա մուս նա ցած չի»: (մի-ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

Եր բեմն մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կա նանց խոս քե րից պարզ է դառ նում, որ նրանք զո հում են ա զատ ժա մա նա կը ի րենց պատ կե-րա ցում նե րին հա մա պա տաս խան անց կաց նե լու ցան կութ յու նը, որ պես զի “նե ղութ յուն չտան” ի րենց ե րե խա նե րին և մ յուս հար զատ նե րին: « Կու զե-նա յի շատ ինչ-որ մի տեղ դուրս գալ, գնալ-գալ, բայց հի մա հա սա րակ մի տեղ գնալն էլ ար դեն գու մա րի հետ ա կապ ված, դու չես ու զում քո ե րե-խուց կտրես, վերց նես գնաս ստեղ»:

37

Ո րոշ կա նայք նշում են, որ կցան կա նա յին փո խել կյան քը, բայց միև-նույնն է ա նել նույն բա նը ա վե լի մեծ մասշ տաբ նե րով: « Կու զե նա յի, ին չի ոչ: Բայց գի տեք, հի մա ժա մա նակ ներն են էն պի սին, որ դու հաշ վար կով ես ա նում ա մեն ինչ, դու չես կա րող քեզ թույլ տալ, են թադ րենք, ա մեն կի-րա կի թոռ նիկ նե րիդ հա վա քես տա նես մի ինչ-որ ման կա կան զվար ճան քի կենտ րոն, ա սենք թե: Դա թանկ հա ճույք է, դու պետք է կտրես քե զա նից մի որ ևէ բան, որ դա ա նես: Հ նա րա վո րութ յուն է պա կա սում եր ևի թե ա նե-լու էն, ինչ իս կա պես ու զում ես»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

2.6. ԴԻՐՔՈՐՈՇՈՒՄՆԵՐ ԳԵՆԴԵՐԱՅԻՆ ԴԵՐԵՐԻ

ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ

Ըստ էութ յան հե տա զո տութ յու նը ցույց տվեց, որ բարձ րա գույն կրթութ յունն ընդ հա նուր առ մամբ չա փո րո շիչ չի հան դի սա նում գեն դե րա-յին հա վա սա րութ յան կողմ նա կից լի նե լու հար ցում, շատ հա ճախ ի րենց խոս քում հենց կա նայք են շա րու նա կում խո րաց նել կարծ րա տի պե րը և դ րան ցից բխող ու ակն կալ վող ծայ րա հեղ կարծ րա տի պաց ված վար քը: « Հաղ թա հա րել տենց հա տուկ հար կա վոր չի, ո րով հետև էտ լի նում ա ինք-նըս տինք յան, երբ որ մար դիկ գնում են դուրս, տես նում են ըն դեղ սենց ա, գա լիս են ու միան գա մից ու զում են ի րանք էլ տենց ա նեն, կամ հե ռուս տա-ցույ ցով են տես նում մի բան, եր ևի մտա ծում են դրա մա սին: Իսկ հա տուկ, որ դնես տղա մարդ կանց ա սես՝ պետք ա հա վա սար լի նեք, պարզ ա՝ կա-սեն չէ… Առ յու ծը կու զի՞, որ ին քը էլ չլի նի կեն դա նի նե րի թա գա վոր՝ չէ…Ու, էս էլ ա սեմ ու վերջ, մենք էլ՝ կու զե՞նք տես նել առ յու ծին որ պես նա պաս-տակ…» (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

«Էս թե ման շատ վի ճե լի թե մա ա, բայց ես գտնում եմ, որ ի՞նչ պար տա դիր ա, որ կինն էլ տղա մար դուն հա վա սար լի նի… Մեկ ա, ինչ քան էլ հա վա սար լի նի, ու զում ա՝ անց լի նի, մեկ ա էտ դա-րե րից ե կել ա, որ տղա մարդն ա տան գլխին կանգ նած (այս պես ա սած): Ես եր կու տղա եմ դաս տիա րա կել, ու չեմ պատ կե րաց-նում, որ հան կարծ հար սը կա րա գա ու ա սի՝ էս տան իշ խա նութ-յու նը իմն ա ու վսյո: Չէ, մեր տու նը տենց բան չի կա րա լի նի: Հի մա էս քան տա րին, որ ար դեն չեմ աշ խա տում, լավ եմ զգում ինձ, ու միշտ մտա ծում եմ, որ կի նը ա մեն դեպ քում տանն ա վե լի շատ ա պետք. լավ եմ զգում ինձ, որ գա լիս են ե րե խե քը գոր ծից, տես նում են ես տունն եմ: Ի րանք էլ էին ա սում, որ ան սո վոր ա, որ տունն եմ, բայց լավ ա…»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

38

« Հի մա, օ րի նակ էն օ րը տղուս տանն ենք, ին քը ու նի աղ ջիկ և տ ղա…Ու ես ի րան ա սում եմ. «Տ ղուն չխեղ ճաց նես հան կարծ…»: Մեկ-մեկ լսում եմ՝ դուրս չի թող նում իջ նի, ա սում ա, որ դաս ա նի…Ա սում եմ. «Ա պեր ջան, չի կա րե լի, տղուն պետք չի մե կու-սաց նել, վրեն կծի ծա ղեն թա ղի ե րե խե քը, կա սեն տնե ցիք դուրս չե՞ն թող նում…», ը հըն, իսկ էս աղջ կա հա մար չենք մտա ծում չէ՞»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

Գեն դե րա յին դե րե րի փո փո խութ յուն նե րին միտ վա ծութ յուն հիմ նա-կա նում չի նկատ վում, կա նայք ա վե լի շատ հիմն վում են առ կա ա վան-դույթ նե րի և կարծ րա տի պե րի վրա: « Մեր ըն տա նի քում՝ հար ցեր ու պա-րա գա ներ կան, որ ա յո, բա ներ էլ կան՝ որ չէ… Բայց, եր ևի նոր մալ ա դա, նոր մալ ա, որ ա մեն ին չի մեջ չմտնես, թո ղես տղա մարդ կանց էլ էն, ինչ ի սկզբա նե ի րանք պտի ա նեն: Օ րի նակ, իմ սկե սու րը, շատ եր կար տա րի-ներ աշ խա տել ա, ու հա մար յա ի րա ե րեք ե րե խա նե րին ինքն ա պա հել, բայց ես չեմ աշ խա տել եր բեք, չգի տեմ, ստեղ հար ցը ար դեն ըն տա նի քի տե սակն ա, ա մուս նու բնա վո րութ յունն ա և այլ հար ցեր: Օ րի նակ, ես կյան քում չեմ խառն վի, իմ ա մուս նուն ա սեմ՝ ուր գնա, ուր չգնա, ում հետ գնա…Ին քը ինձ ոչ մի ան գամ չի ա սել՝ մի ա սա դու ինձ, բայց ես գի տեմ, որ պետք ա չա սեմ»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

« Մեր ըն տա նի քում հայ րա կան ե ղել ա շատ հա մե րաշ խութ-յուն, մենք չենք ի մա ցել էտ ի՞նչ բան ա՝ կի նը ա սի, տղա մար դը ա սի… Հե տո ա մուս նա ցա, ե կա ար դեն ստեղ ի րանց տա նը մայ-րիշ խա նութ յուն էր, լրիվ ո րո շում էր կե սուրս, կես րարս էլ նենց հան գիստ մարդ էր, ին քը բնա վո րութ յամբ տենց էր մի քիչ եր ևի, հե տո էլ Վա նի կող մե րից գաղ թած են, էտ էլ եր ևի ի րա հետ քերն էր թո ղել էտ խեղ ճութ յան հա մար: Այ էտ ժա մա նակ նոր ես տե սա՝ էտ ինչ ա… Հե տո հի մա, ար դեն մեր ըն տա նի քում, ա մու սինս ու նի տենց բա ներ, որ ա սենք ին քը ո րո շի, բայց նաև տան հետ կապ-ված հար ցե րը ին քը եր բեք մե նակ չի ո րո շի, միշտ հարց նում ա՝ կամ ինձ, կամ ե րե խե քին: Մենք տենց բա ներ չու նենք՝ հար սին ա սենք ստեղ մի գնա, աղջ կաս հետ մի քիչ տղերքս են ա վե լի շատ «աշ խա տում», որ չեմ ա սում զրկում են ա մեն բա նից, ոնց որ շատ մարդ կան ցից լսում ենք, բայց դե չեն էլ ու զում, որ հե տո ի րանք մի տեղ լե զու նե րը կարճ լի նի»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Բարձ րա գույն և մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կա նանց շրջա-նում նաև կա այն կար ծի քը, որ գեն դե րա յին հա վա սա րութ յուն պետք է լի նի: «Ի հար կե, պետք է ու նե նան: Մարդ ա րա րած է՝ հե տո ի՞նչ, որ տղա-մարդ ա, կամ կին ա… Չէ որ ամ բողջ ըն տա նե կան հոգ սը, ե րե խա նե րի հոգ սը կնոջ վրա է: Ես մտա ծում եմ, որ կի նը պար տա դիր ա վե լի լավ լի-

39

դեր է, քան տղա մար դը: Կի նը ա վե լի կոփ ված է շատ հար ցե րում, քան տղա մար դը, կի նը նաև կա րող է լավ քա ղա քա կա նութ յուն վա րել, ո րով-հետ ըն տա նի քում էլ մենք օգ տա գոր ծում ենք քա ղա քա կան հնարք ներ…» [ու ղեկց վում է ծի ծա ղով]: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

«Օ րի նակ վերց նենք ըն տա նե կան ի րա վի ճա կը, վերց նենք ըն տա նե կան մա կար դա կը, ես վերց նեմ հենց մեր ըն տա նի քը. Ես հա վա սար եմ իմ ա մուս նուն, ո րո շում ներ կա յաց նե լուց քննար-կում ենք, ա մեն մեկս մեր կար ծի քը ա սում ենք ու ո րո շում ենք: Երբ ևէ ես չեմ նկա տել տղա մար դու ա ռա վե լութ յուն, ես զգա ցել եմ, որ հա վա սար ենք»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

«Ե թե ամ բողջ հա սա րա կութ յան հա մար չեմ կա րա ես խոսք տամ, բայց իմ ըն տա նի քում կա, ո րով հետև ես իմ խոս քը ու նեմ, իմ աղ ջի կը ի րա խոս քը ու նի, իմ տղեն ի րա խոս քը ու նի, հարսն էլ, զրկված չի ոչ մեկ, ա մեն մեկն էլ ի րա կար ծի քը ու նի, չկա մե կը ա ռանց կար ծի քի»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

«Ես քա ղա քա կա նութ յամբ եմ շատ հե տաքրքր վում, հետ-ևում, քա ղա քա կա նութ յան մեջ էլ կան կա նայք, բանց քա նի որ սու տա, փդա ծա մեր քա ղա քա կա նութ յու նը, ըն դեղ մի քա նի Հեր-մի նե Նաղ դալ յան ներ կան, էդ ա մեն ինչ ոնց որ սուտ լի նի, ես կու զեի որ Զա րու հի Փոս տանջ յա նի նման դե պու տատ ներ ու նե-նա յինք, Ա նա հիտ Բախշ յա նի նման»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

Հա վա սար ի րա վունք ներ պետք է լի նեն նաև մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յուն ու նե ցող կա նանց կար ծի քով, բայց հե տաքր քիր է դրա ա ռանձ-նա հատ կութ յուն նե րի ու սում նա սի րութ յու նը: «Գտ նում եմ ես, որ ի րա վունք-նե րը նույ նը պետք ա լի նեն, բա ոնց, ուղ ղա կի էտ ի րա վունք նե րը չպետք ա դառ նան շատ ու շատ վատ բա նե րի հիմք: Է սօր ե րի տա սարդ նե րը հա վա-սա րութ յու նը ու րիշ ու ա վե լի վատ ձևով են հա վա սար լի նում: Օ րի նակ, ինձ դուր չի գա լիս, որ ես փո ղո ցում տես նում եմ կնո ջից ոչ մի բա նով չտար բեր-վող տղա յի ու տղա մար դուց ոչ մի բա նով չտար բեր վող կնոջ: Էտ հա վա սա-րութ յան ա մե նա վատ ձևն ա, որ յու րաց նում են նոր սե րունդ նե րը»:

« Մեր տա նը ես ե ղել եմ միշտ ներ սի պատ, ա մու սինս՝ դրսի: Ես իմ ե րե խե քի հա մար ե ղել են մայ րա կան օ րի նակ, ա մու սինս՝ հայ-րա կան… Հա…Ես չեմ ու զել ու չեմ էլ աշ խա տել եր բեք…Իմ ե րե խե-քին էլ դաս տիա րա կել եմ տղա յին՝ որ պես տղա, աղջ կան՝ աղ ջիկ»:

«Աղ ջի կը պետք ա դաս տիա րակ ված լի նի, չեմ ա սում՝ տղան չէ, բայց աղջ կան ու րիշ ձև պետք ա մե ծաց նես, սո վո րաց նես, ու-րիշ կո դեր պետք ա դու դնես աղջ կա մեջ… Մենք մի ան գամ ար-

40

դեն բախ վե ցինք նրա հետ, որ աղջ կան չա փից դուրս ա զա տութ-յուն էին տվել ու էտ աղ ջի կը ար դեն սահ ման ներ չէր ճա նա չում…Ու, հի մա մեր թոռ նիկ նե րին էլ, ես միշտ հետ ևում եմ, որ որ պես աղ ջիկ մի քիչ չա փից դուրս հա մեստ մե ծաց նեն, մեկ ա ին քը մե-ծա ցավ մի քիչ հա մես տութ յու նը թող նե լու ա…»:

Խո րին հար ցազ րույց նե րի արդ յուն քում պարզ վեց նաև, որ ո րոշ կա-նայք վստահ են, որ հա սա րա կութ յու նում կա ան հա վա սա րութ յուն: « Լի-քը... Ա մե նա կար ևոր ան հա վա սա րութ յու նը, որ ըն տա նիք նե րում եր բեք մեր կի նը ի րա տե ղը չի գտնում՝ մե ծա մա սամբ, հիմ նա կա նում հրա մա նա-տար նե րը տղա մադ րիկ են, եր բեք չեն ու զում ի րանց դե րը զի ջել, բայց հա-մե մա տա բար, հի մա փո փո խութ յուն կա»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

«Իսկ ան հա վա սա րութ յուն ներ, առ հա սա րակ, հա սա րա-կութ յան մեջ շատ կա: Օ րի նակ, վերց նենք մեր կո լեկ տիվ նե րը տար բեր ժա մա նակ նե րի, ա վար տա կան ե րե կո էր ու զում գար ու-սու ցիչ նե րից մե կը՝ ա մու սի նը ար գե լում էր, թատ րոն էինք ու զում գնա յինք կո լեկ տի վով՝ ա մու սի նը ար գե լում էր: Մի քա նի հո գի կա յին, որ ար դեն բո լո րը գի տեին, որ ի րանց ա մու սին նե րը թույլ չեն տա լիս գան»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

«Օ րի նակ էն քան բա ներ ա կա տար վում, էդ բա նը как это, կի սա բաց նե րը, է տի տես նո ղը, կա սի՞, որ կա հա վա սա րութ յուն: Չէի ա սի, որ կա հա վա սա րութ յուն: Օ րի նակ иногда որ տես նում եմ տենց ա մու սի նը խիստ ա, ծե ծել ա, բան ա, ա սում եմ. «Աաա՜յ ես մի հատ ըն դեղ ըլ նեի, հլը տես դրան ինչ կա նեի…»: Մ տա ծում եմ, խի՞ դու մարդ ես, ին քը մարդ չի, քեզ մայր ա բե րել, նրան ու-րի՞շ ա բե րել: Պի տի լի նի հա վա սա րութ յուն»: (մի ջին մաս նա գի տա-կան կրթութ յամբ կին)

«Ա սեմ, դա շատ ակ տո ւալ թե մա ա: Ի սկզբա նե, տղա մար դու դե րը միշտ էլ ա վե լի բարձր ա ե ղել, նուն սո վե տա կան տա րի նե-րին դա շատ խիստ ա զգաց վել, որ տղա մարդն ա ըն տա նի քի ղե կա վա րը, հիմքն ա, գլուխն ա, ա մեն ինչն ա: Կ նոջ դե րը միշտ փոր ձել են ցույց չտալ: Կի նը միշտ ցածր ա ե ղել՝ թե խոս քի ա ռու-մով, թե ո րո շում նե րի կա յաց ման, ցան կա ցած ա ռու մով կինն ա վե լի ցածր ա ե ղել: Նույ նիսկ ես ա սեմ, որ ես փոր ձում եմ պա-տեհ-ան պա տեհ ցույց տալ, ա սել, որ ոչ մի բա նով էլ տղա մարդն ա ռա վել չի, թե կուզ ես իմ ա մուս նուն եմ ա սում, տղա մար դը ո չին-չով ա ռա վել չի՝ նույ նիսկ խել քով: Փոխ վել է ինչ-որ բան, բայց որ ա սենք հա, կա հա վա սա րութ յու նը, տենց չի: Կա նանց դե րը մի քիչ-մի քիչ ոնց-որ բարձ րա ցել ա, բայց էն աս տի ճան չի, ա ռայժմ, հու սանք, որ տա րի ներ հե տո էն ե րա զած կամ ձգտած հա վա սա-րութ յու նը կու նե նանք»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

41

«Ես ա սեմ, ա մուս նուս մոտ զգա ցի, որ ինչ-որ տեղ կա նաև սենց խանդ ա սեմ, ե թե տղաս հան րա հա շի վը դպրո ցա կան տա-րի նե րին ի րան էր ա սում օգ ներ, իսկ երկ րա չա փութ յու նը՝ ինձ, էդ ժա մա նակ ին քը ա սում էր. «Ին չի՞ երկ րա չա փութ յու նը ինձ չես ա սում…», տղաս էլ ա սում էր. « Դե մա մա յի մոտ ա վե լի ա րագ ա էդ պա հը…»: Կամ ա սենք ինչ-որ մի հատ խնդիր լի ներ մա թե մա-տի կա կան, ես կլու ծեի, ին քը ստան դարտ նե րից դուրս կլու ծեր, որ տար բեր վեր, ա սեր, որ տես, մենք տղա մար դիկս ու րիշ ձև ենք մտա ծում»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

« Վաա՜յ, ինչ տե ղին էր...հա: Ինձ ա մու սինս ա սում ա. « Հա դե բա ոնց... բա դու տղա մարդ ես...»: Ես գտնում եմ, որ ի հար կե պետք է ու նե նան էտ հա վա սա րութ յու նը: Ես նեղ վում եմ շատ-շատ մի բա նից, որ հար սա նիք ա լի նում, ու վերց նում օ րի նակ հա ջորդ օ րը գնում են հար սի տուն, ա սում են. «Ապ րեք, ապ րեք...Շ նոր հա-վոր...»: Էտ ի՞նչ ա... Նախ ես սի րում եմ մաք րութ յուն՝ ա ռա ջին հեր թին, մաք րութ յունն իմ հա մար ա մե նա կար ևոր բանն ա ա մեն հար ցում՝ մա նա վանդ՝ բա րո յա կան հար ցե րում: Բայց ես չեմ սի-րում,որ տար բե րութ յուն են դնում: Էտ տղա յին հարց րե՞լ են, որ եր-բե ևի ցե չի՞ գնա ցել ու րիշ տեղ...Ոնց կա րե լի ա... Հե տո ես շատ վի-րա վո րա կան եմ գտնում, ես էլ եմ ա րել, բայց գտնում եմ ա հա վոր սխալ.... Չի կա րե լի....Երկ րորդն էլ, իմ հա մար պետք ա հա վա սար լի նեն 100 տո կոս: Էտ ո՞նց ա՝ ընտ րե լուց չեն ա սում. «..դու կին ես՝ մի գնա ընտ րի...»: (միջ նա կարգ կրթութ յամբ կին)

Կա նայք հար ցազ րույց նե րի ըն թաց քում խո սում էին նաև գեն դե րա յին հա վա սա րութ յան հա մաշ խար հա յին տեն դենց նե րի մա սին, սա կայն մնա-յուն առ նա կան իշ խա նութ յան գի տակ ցու մը չէր զի ջում ժա մա նա կա կից պատ կե րա ցում նե րին: « Հի մա ես Ձեզ մի բան ա սեմ, աշ խար հով մեկ հի-մա կա կա նանց՝ տղա մարդ դառ նա լու տեն դենց և հա կա ռա կը՝ տղա մար-դիկ որ պես կին են դար ձել: Հի մա, չեմ հաս կա նում, ստեղ ինչ-որ պա րա-դոքս ա ստաց վում: Շատ դեպ քե րում տղա մար դիկ տունն են նստում, կա-նայք և՛ վաս տա կում են, և՛ լու ծում են բո լոր հար ցե րը: Բայց, միև նույն ժա-մա նակ, մեկ ա ի րանք ա սում են, որ խե լա ցի են, որ ի րենք են թե լադ րե լու, ի րենք են ուղ ղոր դե լու, ի րենք են ո րո շե լու ըն տա նի քին վե րա բե րող հար-ցե րը: Ինչ-որ պա րա դոք սալ բան ա»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

« Նա յած ինչ հա վա սար հնա րա վո րութ յուն նե րի մա սին ա խոս քը… Ոչ էն քան, որ տղա մար դը ըն տա նի քում կորց նի ի րա դե րը, բայց դե պետք ա կինն էլ լի նի ինք նու րույն, կա րո ղա նա մի բան ստեղ ծել, ա նել… Օ րի նակ ես, իմ ա մուս նուս մա հից հե տո, էն քան դժվար էր… Ես ոչ մի բա նի ձև ու տեղ չգի տեի, որ շատ էլ ու զե նա յի՝ շատ դժվար էր… Կի նը պետք ա նաև ինք նու րույն լի նի, կար ծում եմ…»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

42

Քն նարկ ման ա ռար կա են հան դի սա նում նաև ան հա վա սա րութ յան դրսևո րում նե րը, միգ րա ցիան և դ րա դրա կան հետ ևանք նե րը կնոջ ինք-նու րույ նութ յուն ու նե նա լու վրա: «Ինք նու րույ նութ յան բա նով որ նա յում ենք՝ շատ կան, ո րով հետև է սօր տենց շենք չկա, որ տեղ գո նե մի տուն տղա մար դը դրսում չլի նի… Էս ար դեն նրա մա սին ա, որ էտ տան կի նը ինք նու րույն ա՝ է րե խե քի դաս տիա րա կութ յան հար ցում, տան առևտ րի հար ցում, փո ղե րի հար ցում… Էտ լավ ա, բայց նաև ըն տա նիք ներ են շատ քանդ վում էտ դրսի պատ ճա ռով…Տ ղա մար դը գնում՝ տես նում ա ըն դեղ «ի դեա լա կան ա ա մեն ինչ», էլ չի էլ ու զում հետ գա, հետ գա ի րա տուն, ի րա կնոջ մոտ…»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Ան հա վա սա րութ յան պատ ճառ նե րի մա սին խո սե լիս դուրս են բեր վում հե տաքր քիր պատ կե րա ցում ներ արևմտ յան մշա կույթ նե րի ազ դե ցութ յան և սերն դե սե րունդ փո խանց վող ար ժեք նե րի մա սին: «Ան հա վա սա րութ յան ա ռա ջին պատ ճա ռը իմ կար ծի քով մեր գա ղա փարն են հա վա սա րութ յան մա սին…Այ սինքն, մենք միշտ լսում ենք, որ Եվ րո պա յում սենց ա, Ա մե րի-կա յում սենց ա, ու դա կոչ վում ա հա վա սա րութ յուն, բայց մեր ազ գա յին գծե րը թույլ չեն տա լիս մեզ էտ հա վա սա րութ յու նը…Էս ա պատ ճա ռը… Մենք լսում ենք, որ Ա մե րի կա յում ե րե խան կա րա ծնող նե րին մի լի ցիա կան չի, դու պատ կե րաց նու՞մ ես մի հայ ըն տա նիք, որ տեղ ե րե խան մի լի-ցիա տա ծնող նե րին՝ ի հար կե չես պատ կե րաց նում, ու նույն ձևով էլ կին-տղա մարդ ան հա վա սա րութ յու նը…»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

«Ան հա վա սա րութ յու նը ա մեն տեղ ա ախր, ա մեն տեղ, էտ տենց հեշտ չի, որ հաղ թա հա րես, անց նի գնա: Ա մեն տեղ կա ան-հա վա սար վի ճակ…Ու դա կյան քը բար դաց նում ա, ո րով հետև խեղ ված դեպ քեր էլ կան, երբ որ շատ ծայ րա հեղ վի ճակ ա ան-հա վա սա րութ յան: Էտ մի հո գով՝ իմ, քո պայ քա րե լով չի, դրա հա մար պետք ա ա մեն ու ժեր մո բի լի զաց նել, որ հաղ թա հա րել էտ ան հա վա սա րութ յու նը: Մի քիչ ա վան դա կան ե կած բա ներն ա, որ շատ դժվա րութ յամբ ա ժո ղո վուր դը մի կողմ դնում, մյուս կող մից էլ Եվ րո պա կան նո րութ յուն ներն են, որ գա լիս ու գա լիս են: Ու տղա մար դիկ, վա խե նա լով, որ ի րենց կա նայք, ե րե խա-ներն էլ չմտնեն դրա տակ, ստիպ ված, ա վե լի խիստ են սկսում պա հել»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

«Ա մե նաա ռա ջին պատ ճառն, ըստ իս, մեր գե նե րով ու հի շո-ղութ յու նով ե կող սո վո րույթ ներն ու ա վան դույթ ներն են…Իմ կար ծի քով, մեր ար յունն էլ, միտքն էլ հի շո ղութ յուն ու նեն, ո րը չի՛ կա րե լի ջնջել, մո ռա նալ… Կամ, մի ու րիշ բան, ե թե մենք գնում ենք ման կա պար տեզ, ու ա նընդ հատ լսում ենք, որ աղ ջիկ նե րը թույլ են, տղա նե րը չեն լա ցում, ո րով հետև աղ ջիկ չեն… Մենք դա ենք սո վո րում …ու կի րա ռում ենք էտ, որ աղ ջիկ նե րը թույլ են…»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

43

Պատ ճառ նե րի շար քում է նաև տղա մար դանց կող մից ի րենց դե րե րը և իշ խա նութ յու նը վայր չդնե լու փաս տար կը: « Պետք է ու նե նան, բայց չու-նեն և չեն էլ ու նե նա…Չ կաս կա ծես, որ հան կարծ կու նե նան… Միշտ էլ տղա մար դը մտա ծում ա, որ ինչ-որ բան պի տի ի րանք ա ռա վել լի նեն… Պի տի որ լի նեն, ի հար կե, ին չի՞ պի տի հա վա սա րութ յուն չլի նի… Բայց տես-նում ենք, որ ա ռա ջըն թաց կա, բայց է լի նույն բանն ա: Ա ռաջ հլը ա վե լի քիչ աշ խա տա տե ղեր կար կա նանց հա մար, հի մա մի քիչ հլը շա տա ցել ա»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

« Գեն դե րա յին ան հա վա սա րութ յան պատ ճառ նե րը ա ռա վել շատ մեր տղա մարդ կանց դաս տիա րա կութ յունն է, ո րով հետև դեռ մեր ա դաթ նե րը, ա սենք շատ բան են: Շատ բա րո յա կան նոր մեր կան, ըստ ո րոնց հայ տղա մար դու հա մար շատ ան հա-րիր է, որ կի նը կա րող է ի րեն հա վա սար լի նել: Մենք տղա նե րին փոք րուց կրթում ենք տենց, որ պետք ա աղ ջի կը քե զա նից մեծ չլի նի, բարձր չլի նի, խե լա ցի չլի նի…» (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

«Ա վան դա կան դաս տիա րա կութ յու նը ու ըն տա նիք նե րում կոնկ րետ մե ծե րի ճնշում նե րը տղա մարդ կանց նկատ մամբ, մե ծե-րի պա հանջ կո տութ յու նը, թե ինչ պի սին պետք է լի նի իս կա կան տղա մար դը, հայ րը: Ըն տա նիք նե րում կոնկ րետ հա վա սա րութ-յան հաս նե լու հա մար անհ րա ժեշտ են ա ռան ձին ապ րող ըն տա-նիք ներ, ես գտնում եմ, որ միակ ել քը էտ ա, որ նո րաս տեղծ ըն-տա նի քը պետք ա ա ռան ձին ապ րի»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Որ պես ան հա վա սա րութ յան պատ ճառ միջնակ արգ կրթութ յամբ կա-նայք նշում են թե կա նանց, թե տղա մարդ կանց դիր քո րո շում նե րը: « Պատ-ճառ նե րից մե կը ժա մա նակ նե րի փո փո խութ յունն է, այ սինքն դա հա վա սա-րութ յան պա տառն ա, իսկ ան հա վա սա րութ յան պատ ճա ռը եր ևի էն ա, որ մար դիկ չեն հար մար վում էտ փո փո խութ յան հետ, որ տղա մար դիկ չեն հար-մար վում, որ կա նայք էլ կա րող են, կա նայք էլ պետք է ա նեն, ե սիիմ՝ շատ խո րը, բայց շատ ա վե լի նուրբ ու բարդ բան ա: ՈՆց ու զում են թող հաս նեն՝ մե նակ ոչ ան բա րո ճա նա պարհ նե րով…»: (միջ նա կարգ կրթութ յամբ կին)

«Եր կուսն էլ՝ հա՛մ կի նը, հա՛մ տղա մար դը մե ղա վոր են ան-հա վա սա րութ յան հա մար. տղա մարդ կա ա զա տութ յուն չի տա-լիս կնո ջը, կին էլ կա՝ ա զա տութ յու նը սխալ ա ըն կա լում… Էն մնա ցածն էլ նա յում են, ա սում են՝ ա վե լի լավ ա չտամ, ա սեն՝ չի տա լիս, քան թե ա սեն՝ էշ ա…»: (միջ նա կարգ կրթութ յամբ կին)

Գեն դե րա յին ան հա վա սա րութ յան մա սին պատ ճա ռա բա նութ յուն նե-րը եր բեմն հիմն վում են նաև կա նանց և տ ղա մարդ կանց հա վա սա րութ-յան մա սին Աստ վա ծաշնչ յան մեջ բե րում նե րի վրա: Ընդ հա նուր առ մամբ նկատ վում է գեն դե րա յին ան հա վա սա րութ յուն նե րը ար դա րաց նե լու մի-

44

տում: «Այ էս թե ման, հի մա շատ ա խոս վում, չգի տեմ, կա րող ա ես հի մա սխալ եմ ա սում, կամ սխալ եմ մտա ծում, բայց մենք, երբ որ Աստ վա ծա-շուն չը կար դում ենք, ըն դեղ պարզ գրած ա, որ Աստ ված կնո ջը ստեղ ծել ա տղա մար դու կո ղոսկ րից… Հի մա տես, կի նը տղա մար դու կող կիցն ա, միշտ պետք ա տղա մար դու կող քը լին, ոչ թե ի րա նից ա ռաջ, ի րա նից վերև… »: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

« Մեր ըն տա նի քում…Ու րեմն իմ ա մու սի նը շատ հան գիստ մարդ ա, շատ բա րի, հան դուր ժող…Ես ի րան միշտ կա րամ ա սեմ է սի սենց, է նի նենց, բայց ես է տի ցույց չեմ տա լիս, ոչ մե կը կող-քից չի ի մա նա եր բեք, որ ես եմ ո րո շել էտ բա նը, կամ Ա բոն խո-սում ա՝ ես մեջ ընկ նեմ, խառն վեմ… Չէ… Բայց ին քը միշտ իմ կար ծի քը հարց նում ա, ոչ մի բան մե նակ չի ա նի, ինչ որ տանն ա վե րա բեր վում, ե րե խե քին ա վե րա բեր վում»: (մի ջին մաս նա գի տա-կան կրթութ յամբ կին)

«Է թող ըլ նեն.... Բայց չէ է լի, պտի տար բե րութ յուն ըլ նի է լի, վսյո տա կի...Ես տենց եմ կար ծում՝ համ հա եմ, համ ՝ չէ հա վա-սա րութ յա նը, բայց թող մի քիչ տար բեր վեն... Ե թե թույլ տղա-մարդ ե ղավ, ին քը ի րա ես-ը չկա րո ղա ցավ ա ռաջ տա նել՝ ին քը են թա կա ա՝ պադ կաբ լուչ նիկ....Ին քը չի կա րա ըն տա նի քում ձայն ու նե նա, ստեղ ո րո շում ա կի նը: Մար դը հե լավ, գնաց գոր-ծի, որ շում ա կի նը՝ կու զի տուն կհա վա քի, կու զի գործ կա նի, կու-զի՝ չէ: Հի մա մար դը ե կավ գոր ծից, ոչ ճաշն ա ե փած, ոչ տներն ա հա վա քած....Ու ի րա ըն կե րոջ հետ ա ե կել...Ո՞նց կլնի տենց՝ գա տե նա սե ղա նի վրա մե նակ ի րանք չկան, օ րը կե սօր ա՝ տե ղե րը հա վա քած չի....Ու ը տեղ ղե կա վա րում ակ նի կը.... Դա ճիշտ ա՞՝ ոչ: Դա նշա նա կում ա, որ ին քը թույլ ա, ի րա ես-ը ին քը չի կա րա ցել տա նի ա ռաջ: Բայց սետղ ոչ ի րա ծնողն ա կա րա ցել խոս քը անց-կաց նի, ոչ ի րա հե րը, ոչ մե րը: Այ կնկա իշ խա նութ յու նը տենց ա»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

« Մի քիչ պտի տար բեր վի, չեմ ա սում՝ չե րեզ չուր, մի ո րոշ բան.... Կամ էլ թե չէ՝ տենց ձևա կան, աչք կա պո ցի ըլ նի, բայց գոն-յա եր ևա, որ հա է լի, մար դուդ ա սա ծով ես ա նում ա մեն ինչ, ինքն ա է լի լի դե րը տա նը...» (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

«Իմ կար ծի քով, ի հար կե շատ լավ ա, որ ու նե նան էտ նույն հնա րա վո րութ յուն նե րը, բայց մյուս կող մից էլ կի նը ոնց որ թե ի րա դեմ քը կորց նում ա տենց, հի մա նա յում ես՝ կա նայք ոնց որ տղա մարդ լի նեն, ոնց որ ի րանք ու զեն տղա մար դու նման վեն… Մի տե սակ, ես զգա ցել եմ էտ բե ռը, գի տեմ էտ ինչ ա, երբ որ

45

ա մեն ինչ քո վրա ա, էտ հեշտ բան չի, ու ին չի՞ են ու զում ի րանք վերց նեն ի րանց վրա ա մեն ին չը՝ ես զար մա նում եմ…»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

«Է տի ան հա վա սա րութ յուն չի, էտ մեր ազ գի մտա ծե լա-կերպն ա, ո րը հա զար տա րի ա՝ տենց ա: Հի մա սաղ ը տենց են դաս տիա րակ վում, էտ են տե նում, ի՞նչ սո վո րեն: Էս աղ ջիկ թոռս մի ան գամ ա սում եմ, ես ե րե խուս պա հեմ, Ս յու զի ջան դու գնա աշ խա տի, Սո նուլս ա սում ա. « Մա մա նե րը չեն ա խա տում…», էս ե րե խես ծնված օ րից տե սել ա, որ պա պան ա աշ խա տում, տա-տին չի աշ խա տում, հո րոխ պոր կնի կը չի աշ խա տում…»: (միջ նա-կարգ կրթութ յամբ կին)

Հար ցազ րույց նե րի մաս նա կից նե րի շար քում կա յին կա նայք, ով քեր գտնում են, որ հա վա սա րութ յուն պետք չէ, սա կայն դրա մա սին մտո րում ներ են ա նում: « Չէ... Ես կար ծում են, որ հեչ պար տա դիր չի, որ հա վա սար լի նեն, վեր ջա պես տղա մար դու ձայ նը պի տի ա ռաջ նա յի նը լի նի: Ես չեմ ա սում լրիվ կի նը պի տի ձայ նա զուրկ լի նի, բայց զի ջող պի տի լի նի, պի տի իր խոր հուր դը տղա մար դուն էն պես ձևա կեր պի, որ կա րո ղա նա հաս նել ի րա ու զած արդ-յուն քին: Այլ ոչ թե էն բա նով, որ ես էլ քո հետ հա վա սար ի րա վունք ու նեմ՝ պտի հաս նեմ. Էտ պես չէ, ու րիշ կերպ: Հա վա սար չէ, բայց պի տի ձայն ու նե-նա, մա նա վանդ, որ այդ ձայ նը շատ խե լա ցի է լի նում: Կամ պի տի տղա մար-դը էն քան խե լա ցի լի նի, որ կա րո ղա նա հաս կա նալ՝ «...էս մար դը ճի՞շտ բան ա ա սում՝ լսե՞նք ի րան, թե չէ»»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Հե տա զո տութ յան արդ յուն քում պարզ դար ձավ, որ ե թե ան գամ կա-նայք և աղ ջիկ նե րը ար ժեք են ի րեն ցից ներ կա յաց նում, միև նույնն է կա ինչ-որ իշ խա նութ յան տակ գտնվե լու մա սին պատ կե րա ցում, ո րը նոր մալ է դի տարկ վում: « Չէ, ի հար կե հա վա սար չեն: Էտ ան հա վա սա րութ յունն էլ ա գա լիս կա նան ցից, ես քեզ ա սեմ, ե թե դու չես կա րող քո դիր քը դնես և չես կա րող քեզ պաշտ պա նես՝ ոչ մե կը քեզ չի պաշտ պա նի: Դե դա մա-կար դա կից ա գա լիս, թե դու ում հետ ես գործ բռնում: Ե թե դու, կնե րես, բայց հենց կոնկ րետ դու, քեզ նից ցածր մա կար դա կի մար դու հետ շփվես, ա մուս նա նաս, դու ի րա նից ոչ մի բան չու նես ստա նա լու, իսկ ին քը, որ պես տգետ մարդ, կկար ծի, որ ի րա տգի տութ յամբ ին քը ա վե լի բարձր ա, քան դու ու քեզ կճնշի: Պարզ չի՞...Ես չեմ մե ղադ րում... Կան սա դիստ տղա մար-դիկ, կան ե սիմ ին չեր, բայց ես լրիվ ի րանց չեմ կա րող մե ղադ րել, потому что մենք՝ կա նայք, մեր գի նը չգի տենք»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

« Հե տո մեր հայ կա կան բա նը, հատ կա պես ռա յոն նե րում դա մնա ցել ա... « Վայ, 25 տա րե կան ա՝ մնա ցել ա տա նը...Ինչ որ մե-կը լի նի մե նակ թե գնա, բա ե րե խա չու նե նա՞...»: Բայց իմ աղ-ջիկս 40 տա րե կան ա, ես չեմ մտա ծում, որ նա տանն ա մնա ցել, կամ ե րե խա չու նի...Ե թե պի տի դե բիլ մարդ առ նի և ին քը դաս-

46

տիա րա կի, ա վե լի լավ ա չառ նի, ա վե լի լավ ա վաբ շե ե րե խա չու-նե նա՝ քան էս դե բի լից ինչ-որ մի բան պի տի ու նե նա, որ ամ բողջ կյան քում ին քը տուժ վի...Ես գտնում եմ, որ մեր հայ կա կան մեն-տա լի տե տը պի տի փոխ վի էս տեղ՝ գլխում, ե թե էս տեղ չկա, ոչ մի բան չես կա րա ա նես՝ և´ քո աղջ կանդ կծե ծեն, և´ կտա նեն կդմփաց նեն, և´ շե րե փը կտան ձեռ քը՝ էս լավ չես ա րել, էն լավ չես ա րել...Այ էտ մա կար դա կը դա ու րիշ ա... Դա ռա յոն նե րում ա շատ լի նում.. Հի մա քա ղա քում չգի տեմ, օ րի նակ իմ շրջա պա տում ը տենց մար դիկ չկան: Ես չեմ տե սել ը տենց մար դիկ, որ կա´մ կի-սուր նե րը խառն վեն, կամ հարս նե րը...Իմ ըն կե րու հի նե րը ի սուր են, բայց ես չու նեմ ը տենց, որ կի սուր նե րը խառն վեն ի րանց ե րե-խե քի, կամ զոն քաչ նե րը.... Նախ, փե սա նե րը զո քանչ նե րին կկանգ նաց նեն ի րանց տե ղը, որ ին քը կհաս կա նա, որ ին քը կապ չու նի ընդ հան րա պես: Ին քը կա րող ա ազ դի ի րա փե սու վրա՝ աղջ կա մի ջո ցով, նույն ձևով, ոնց որ կե սու րը կա րող ա ազ դի՝ տղու մի ջո ցով»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Ըն տա նի քում ճնշման և բռ նութ յան ար տա հայ տում նե րը՝ «Օ րի նակ թե կուզ լրա ցու ցիչ մի տեղ ու զե նա յի գնա լու՝ ոչ, ին քը էդ չէր թող նում: Ին-չու՞: Չէր թող նում, ա սում էր՝ մենք ի րար հետ կգնանք... Կո լեկ տի վի հետ ռես տո րան գնալ չէր թող նում, ա ռիթ ներ ե ղել ա, և ինս տի տու տը ա վար-տե լուց, շա տերն էին ա մուս նա ցած, որ գնա ցին, բայց ին քը չթո ղեց: Ո րով-հետև ա մու սին նե րի ու կա նանց հետ չպի տի գնա յին, այլ մե նակ կուր սով ու չթո ղեց» (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Գեն դե րա յին դիր քո րո շում նե րի մա սին քննար կում նե րը ան մասն չէին հար ևան նե րի մա սին հի շա տա կում նե րից: Այս պա րա գա յում հար ևա նը հան դես է գա լիս որ պես մե կը, ով փոր ձում է «պահ պա նել» կամ «պաշտ-պա նել» ըն տա նի քի «պա տի վը» ա վան դա կան գեն դե րա յին դե րե րի մա-սին պար բե րա բար հի շեց նե լով:

«Իմ հարս ներս իմ տղա նե րիս հետ միշտ հա վա սար եմ տե-սել ես, փոքր տղես շատ ա զատ մտա ծե լա կերպ ու նի՝ հար սիս էլ, ե րե խե քին էլ շատ ա զատ ա պա հում, մի հատ շոր չի ա սի՝ մի՛ հա գի, կարճ մի՛ հա գի, մի՛ գնա… Հար ևան ներ կան, մեկ-մեկ ա սում են, էս Ա սու լիկս շատ սի րուն ֆի գու րա ու նի, կարճ էլ հագ-նում ա, ա սում են. « Խի՞ եք թո ղում…»: (միջ նա կարգ կրթութ յամբ կին)

2.7. ԿՆՈՋ ԻԴԵԱԼ

Հե տաքրք րա կան է, որ կնոջ ի դեա լի մա սին խո սե լիս բարձ րա գույն կրթու թ յուն ու նե ցող կա նայք ա վե լի հստակ ա նուն ներ և կեր պար ներ են նշում:

47

«Ալ լա Պու գա չո վա յին եմ շատ սի րում: Դե, ո րով հետև մենք հա մար յա թե մի տա րի քի ենք, բայց նա յում եմ ի րան ու նա յում եմ ինձ՝ հա կա ռակ, ես ա վե լի մեծ եմ եր ևում»:

«Կ նոջ ի դեալ իմ հա մար ե ղել ա իմ դաս ղե կը»:

«Իմ մա ման իմ հա մար կնոջ մո դել ա ե ղել՝ հա մեստ, գրա գետ, խե լա ցի ու շատ բա րի, ո րը որ է սօր մե զա նից պա կա սում ա բա րութ-յու նը…Ին քը ա մեն մե կին հաս կա նում էր, ա մեն մե կի դրութ յան մեջ մտնում էր, մի ան գամ բարձր ձայ նը չենք լսել մենք ի րա»:

« Սո ֆի Լո րե նը, ընդ հա նուր ի րա կեր պա րը ա մեն ինչ վերց-րած»:

«Կ նոջ ա մե նաի դեա լա կան օ րի նա կը Մա րիամ Աստ վա ծա-ծինն ա, թե չէ ոչ մի կնոջ ու տղա մար դու Աստ ված ի դեա լա կան չի ստեղ ծել… Ես ո՞վ եմ, որ ի դեալ ընտ րեմ»:

« Մի դա սա խոս ու նեինք՝ Գաս պար յան, ով մեր կուր սի ղե-կա վարն էր: Ա մեն օր, էտ կնոջ դա սից հե տո ես ի րան ի դեա լա-կա նաց նե լով գնում էի տուն էտ մտքե րով: Հի մա չկա եր ևի ին քը, էն ժա մա նակ էլ մեծ էր ար դեն…Իր տե սա կը՝ գրա գետ, կար դա-ցած, մաս նա գի տա կան աս պա րե զում փայ լում էր, միշտ ու զում էի ճիշտ ի րան նման վեի: Ան գամ հի մա, ա մեն ան գամ լսա րա նի ա ռաջ կանգ նե լուց հի շում եմ, թե ոնց էր կանգ նում ին քը, ոնց էր խո սում ին քը…»:

«Կ նոջ ի դեալ... չէի մտա ծել էտ ուղ ղութ յամբ...բայց կար ծես թե ու նեմ, մի քիչ մտա ծեմ՝ ա սեմ... Մար գա րիտ Թետ չեր...Էտ տա րի նե րին, երբ ին քը պրեմ յեր էր, ոչ մեկ դեռ եր ևի չէր էլ մտա-ծում դրա մա սին, որ կա տենց հա վա սա րութ յուն-ան հա վա սա-րութ յուն, որ կի նը չէր կա րող լի նել բարձր պաշ տո նում...Էս ա մե-նի ար տա ցո լումն է նա, այս պես ա սած»:

« Սո սե մայ րի կի կեր պարն է օ րի նա կե լի, ըստ իս… Ո րով հետև շատ եմ լսել իր խի զա խութ յուն նե րի մա սին պատ մութ յուն ներ…»:

Կ նոջ ի դեա լի մա սին խո սե լիս միջ նա կարգ և մի ջին մա սնա գի տա կան կրթութ յուն ու նե ցող կա նայք հիմ նա կա նում նշում են, որ ի դեա լա կան մարդ չկա, իսկ այն դեպ քում, երբ որ ևէ մե կին երկր պա գում են, դա ան հա-սա նե լի են հա մա րում՝ « Շատ կան հայտ նի մար դիկ, աստ ղեր, ո րոնց սի-րում եմ հետ ևել ֆեյ բու քում, միշտ մտնեմ-նա յեմ՝ ի՞նչ են ա րել, ո՞նց են ա րել… բայց տենց, որ ա սեմ մե կը իմ ի դեալն ա՝ սուտ կլի նի…Ո րով հետև, հա՛, ա սենք թե ի դեալս ա՝ ի՞նչ ա նեմ ես, որ հաս նեմ ա սենք թե Թ րամ փի կնո ջը…»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

48

Ա ռան ձին դեպ քե րում միջ նա կարգ կրթութ յամբ կա նայք նշում են ա վե լի ընդ հա նուր, ինչ-որ տեղ նաև ան հաս ի դեալ: « Մա րիամ Աստ վա ծա ծի նը ու բո լոր էն կա նայք, ով քեր ի րանց կյան քը նվի րե ցին Աստ ծուն ու ե կե ղե ցուն, ոչ թե աշ խար հիկ մեղ քե րով ապ րե ցին…»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

2.8. ԱՄՈՒՍՆԱԿԱՆ ԿՅԱՆՔ

Հե տա զո տութ յան նպա տակ նե րից մեկն էր նաև պար զել սկե սուր նե-րի պատ կե րա ցում նե րը ի րենց ա մուս նա կան կյան քի, ա մուս նու ըն տա նի-քում հար մար վե լու ռամ զա վա րութ յուն նե րի, սկե սու րի հետ հա րա բե րութ-յուն նե րի մա սին:

2.8.1 Ա պա գա ա մուս նուն ծա նո թա նա լու գոր ծըն թա ցը Հարց վող նե րի մե ծա մաս նութ յու նը ա մուս նա ցել է բա րե կա մեն րի, ծա-

նոթ նե րի մի ջամ տութ յամբ: Այ նո ւա մե նայ նիվ, միջ նա կարգ և մի ջին մաս-նա գի տա կան կրթութ յուն ու նե ցող կա նանց շրջա նում միջ նոր դութ յամբ ա մուս նա նա լը ա ռա վել տա րած ված եր ևույթ էր, քան բարձ րա գույն կրթու-թ յուն ու նե ցող կա նանց շրջա նում:

« Չենք ճա նա չել մենք ի րար, իմ հո րա քույրն ա ճա նա չել ա մուս նուս ծնող նե րին, ու ի րանք աղ ջիկ են ման ե կել ա մուս նուս հա մար: Որ պես լավ աղ ջիկ, լավ ըն տա նի քի աղ ջիկ, հոր քուրս ինձ ա ա սել: Թե չէ ես չէի ու զում ա մուս նա նա յի հլը, ես նպա տակ ու նեի աշ խա տեի մի քիչ, հե տո ըն դուն վեի բարձ րա գույն սո վո-րեի: ...Ես էլ աշ խա տում էի դպրո ցում, հոր քուրս ա սեց, որ գա լու են ինձ տես նեն: Ես էլ իբր թե չգի տեմ, որ պի տի գան: Սկզ բից ե կել ա իմ սկե սուրս: Ե կավ, դե ես գի տեմ, բայց ա սենք ինձ նենց եմ պա հում, որ չգի տեմ…»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

«Ա մուս նա ցել եմ 18 տա րե կա նում, բա րե կամ ներ ու նեինք երկ կող մա նի, ո րոնք մեզ ծա նո թաց րե ցին»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

« Դե էն ժա մա նակ հի միկ վա նման չէր, որ ի րանք ման գան, հա վա նեն, հե տո ար դեն ըն տա նիք նե րով ծա նո թա նան, էն ժա-մա նակ լրիվ ու րիշ բար քեր էին, որ տե ղից որ տեղ գա լիս էին աղ-ջիկ ու զե լու՝ ա ռանց էտ աղջ կան նույ նիսկ տե սած լի նե լու: Մեզ էլ ընդ հա նուր ինչ-որ ծա նոթ ներ են ե ղել, որ, որ պես լավ ըն տա նի-քի աղ ջիկ, լավ ե րե խա, ցույց են տվել ա մուս նուս ըն տա նի քին»: (միջ նա կարգ կրթութ յամբ կին)

49

«Ես ա մուս նուս մի քա նի ան գամ էի տե սել, հե տո ե կան ինձ ու զե ցին, հե տո մի քա նի ա միս հե տո ա մուս նա ցանք ար դեն… Դե ոչ սի րել եմ, ոչ մի բան…Էն ժա մա նակ վա 18 տա րե կա նը հի միկ-վա եր ևի 10 տա րե կա նի խելքն ա ու նե ցել…Ու տենց խել քով էլ մեզ ո՞նց են ա մուս նաց րել…Չ նա յած, տա րի նե րի ըն թաց քում ես սի րում եմ ար դեն ա մուս նուս, կապ ված ենք շատ, լավ հա րա բե-րութ յուն ներ ու նենք…»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

«Ա մուս նաց րե ցին ինձ իմ ծնող նե րը…Ես էն ժա մա նակ ի՞նչ էի հաս կա նում՝ ի՞նչ ա սե րը, ես ի րան սի րու՞մ եմ… Կամ որ պետք ա սի րես, որ ա մուս նա նաս…Գ նում էի մեր գյու ղից մե կի տա նը ապ րե-լու… Բայց հի մա, ար դեն 45 տար վա ա մու սին ներ ենք ու ես ի րոք ին քը դա ռել ա իմ կյան քի կե սը, ո րով հետև մենք ան ցել ենք և՛ ա մե-նա լավ, և՛ ա մե նա վատ օ րե րը ի րար հետ: Ու քեզ էլ, խոր հուրդ եմ տա լիս, որ կյան քում ա մեն մեկն էլ ի րա տե ղը ու նի, բայց քո ա մուս-նուդ ա ռանձ նա հա տուկ տեղ տուր, ո րով հետև վեր ջում է լի մնում եք եր կու սով՝ ոնց որ սկզբում»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

Քիչ չեն նաև այն պի սի դեպ քեր, երբ կա նայք ստիպ ված են ե ղել են-թարկ վել ի րենց ծնող նե րի ո րո շում նե րին՝ մի կողմ դնե լով սե փա կան զգաց մունք նե րը: «Ա մուս նա ցել եմ 18 տա րե կա նում…Ա մուս նուս մո րա քույ-րը Թիֆ լի սում մեր հար ևանն էր, ու ես հլը ե րե խա էի, ին քը ա սում էր, որ ինձ ա մուս նաց նե լու ա ի րա Նո րի կի հետ, ին քը ե րե խեք չու ներ, քրոջ ե րե-խե քին ի րա նի տեղ էր սի րում: Ու տենց մի ա մառ սրանք ամ բողջ ըն տա-նի քով ե կան Թիֆ լիս, ե կան մեր տուն…Ես ու րիշ սի րած ու նեի, ըն կե րութ-յուն էի ա նում, պա պաս չգի տեր, բայց մա մաս գի տեր: Մա մաս ա սեց դե էլ ի՞նչ, վսյո, մո ռա ցի…Ու ես մո ռա ցա… Հի մա մտա ծում եմ, որ եր ևի էս իմ դժվար կյան քով տե ղը հա նե ցի...»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

«Ա մուս նա ցել եմ 23 տա րե կա նում, չէ, ծնող ներս էին ո րո շել, որ պետք ա ա մուս նա նամ, ո րով հետև ար դեն ե կել էին ին ձա նից փոքր քրոջս ու զե լու ու տենց տա բու էր, որ ես մեծն եմ, ես պետք ա ա ռա ջի նը ա մուս նա նամ... Օ րի նակ, հո րեղ բայրս ա սում էր. « Դու պի տի աղջ կան տենց հնա րա վո րութ յուն չտաս, պի տի դու ում ու-զես՝ նրան էլ տաս, ա մուս նաց նես»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

«Ա մուս նա ցել եմ 17 տա րե կանս ի րանց տանն էի ար դեն, դպրո ցը ա վար տե ցի, մա մաս ար դեն հի վանդ էր, շատ չէին տա-լիս բժիշկ նե րը ժա մա նակ ապ րե լու, դրա հա մար ու զեց, որ ինձ էլ տես նի տե ղա վոր ված, դրա հա մար ես մուս նա ցա Սամ վե լի հետ, չսպա սե ցի իմ սի րած մար դուն: Բայց հե տո, որ էտ տղեն ե կավ բա նա կից ու մա մաս դեռ ապ րում էր, մա մաս մի օր ա սեց. «Որ ի մա նա յի չեմ մեռ նի, չէի ստի պի, որ ա մուս նա նաս, կսպա սեիր,

50

մինչև բա նա կից գա…»: Բայց դե ա մեն մար դու ճա կա տա գի րը ի րա հետ ա եր ևի, եր ևի ու րեմն տենց էր պետք»: (միջ նա կարգ կրթութ յամբ կին)

Հե տաքրք րա կան է, որ հա ճախ մինչև ա մուս նուն տես նե լը ա պա գա հար սի հետ ծա նո թա նում էին ա մուս նու ըն տա նի քի այլ ան դամ նե րը: « Կես րարս ա սել էր հոր քու րիս, որ ինձ կան չի մո տը՝ իբր զարդ-մարդ ա ցույց տա լու, որ գա տես նի: Հե տո մինչև կես րայ րիս տես նե լը ե կավ տեքրս, ե կավ, մտավ, դպրո ցի հենց դռան մոտ ինձ ա պա սում էր, որ տես-նի: Հե տո կես րա րիս հերթն էր՝ բա ցի ա մուս նուցս: Տենց հե տո գնա ցի հոր քու րիս մոտ, ե կավ կես րարս, ու րախ-ու րախ նա յեց, ա սում ա. «...Էս ի՞նչ սի րուն աղ ջիկ ա...», տենց բա ներ էր ա սում: Հի մա սաղ ա սել են ա մուս նուս, որ շատ լավ աղ ջիկ ա, հար մար ա՝ գնա տես: Էս ա մու սինս մի հատ ծա նոթ տղա մար դու հետ գա լիս ա դպրո ցի մոտ, որ տես նի ինձ: Վեր ջը, ինքն էլ հա վա նեց ու ե կան ինձ ու զե լու ար դեն: Ու տենց...»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

Բարձ րա գույն կրթութ յուն ու նե ցող կա նանց շրջա նում հա մե մա տա-բար ա վե լի շատ էին սե փա կան կամ քով և ա ռանց մի ջամ տութ յան ա մուս-նա նա լու դեպ քե րը, սա կայն միև նույնն է նույ նիսկ այս դեպ քե րում աղջ կա ծնող նե րը մեծ ազ դե ցութ յուն են ու նե ցել վերջ նա կան ո րոշ ման վրա: «Ա մուս նուս հետ, հա, ու սա նո ղա կան տա րի նե րից ենք ծա նո թա ցել, ես եմ ընտ րել: Բայց, կոնկ րետ ա մուս նա նա լու պա հը ես չեմ ո րո շել: Մի ան գամ, մենք վի ճել էինք, դե էն ժա մա նակ էլ բջջա յին հե ռա խոս չկար, որ խո սա-յինք ա նընդ հատ, մեկ էլ տես նեմ ծնող նե րին վերց րել-ե կել ա մեր տուն՝ ինձ ու զե լու: Ես էլ ա սե ցի, որ հի մա չեմ ու զում, պա պաս շատ մեծ հար գող մարդ էր, ա սեց. «Որ չու զեիր, էս տղեն հորն ու մո րը չէր վերց նի գար…. Համ էլ էս մար դիկ ե կել-հա սել են ստեղ, ես ի րանց չեմ ա սի չէ…»: Ու տենց ար դեն մի քա նի ա միս հե տո ա մուս նա ցանք»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

2.8.2. Ակն կա լիք ներ ա մուս նա կան կյան քից և հա րա բե րութ յուն նե րը ա մու սին նե րի հետ

Հարց մա նը մաս նակ ցած սկե սուր նե րի մե ծա մաս նութ յու նը ա մուս-նութ յու նից ա ռաջ չեն ու նե ցել որ ևէ հստակ սպասե լիք ներ և չեն պատ կե-րաց րել ինչ է ի րե նից ներ կա յաց նում ա մուս նա կան կյան քը:

« Դե զգաց մունք նե րը տենց ե սիմ…Իսկ սպա սե լիք նե րը, գի-տես ոնց, էն ժա մա նակ տենց հի միկ վա նման չի ե ղել, որ ա սենք դու ծրագ րես, պլա նա վո րես, կամ ի մա նաս ուր ես գնում, ինչ ես ա նե լու…Դ րա հա մար, որ ար դեն սպա սե լիք ներ չես ու նե նում, դժվար ա դե ա սել, թե ին չը ձա խող վեց, ին չը՝ չէ…»: (մի ջին մաս նա-գի տա կան կրթութ յամբ կին)

51

«Ի՞նչ սպա սե լիք ներ: Ես կվար տի րա յում ա կու րատ նի մե ծա-ցած, ե կա Զեյ թուն, սե փա կան տուն, որ տեղ մի հա յա թի մեջ ապ-րում էին 100 հո գի՝ 10 ըն տա նիք: Կես րայրս ի րա քուր-ախ պեր նե-րին բե րել էր ի րա հա յա թում տներ էր սար քել, տվել էր ա մեն մե կին մի սeն յակ, ու ես գնա ցել եմ, էտ քա նի մեջ հարս նութ յուն եմ ա րել: Դե հա շիվդ վերց րու…»: (միջ նա կարգ կրթութ յամբ կին)

Հե տա զո տութ յան արդ յունք նե րի հա մա ձայն կա նանց մե ծա մաս նութ յու-նը գնա հա տում է իր ա մուս նա կան կյան քը որ պես մի ջին կամ մի ջի նից ցածր: Ինչ պես ցույց տվեց հե տա զո տութ յու նը, կա նանց կյան քը կտրուկ փո փո-խութ յուն է ապ րել ա մու սին նե րի մա հից հե տո. մինչ այդ ա մու սին նե րը գրե թե միայ նակ են հո գա ցել ըն տա նիք նե րի նյու թա կան կա րիք նե րը, սա կայն նրանց մա հից հե տո ըն տա նի քը պա հե լու հոգ սը լիո վին ըն կել է կա նանց ու-սե րին: « Շատ ե րի տա սարդ տա րի քում մա հա ցավ ին քը, դրա նից հե տո մեր կյան քը գլխի վայր շուռ ե կավ…Ո րով հետև ին քը ա մեն ինչ վերց րել էր ի րա վրա, շատ հար գանք, սեր վա յե լող մարդ էր, մենք ոչ մի բա նի ձև ու տեղ չգի-տեինք…Ու հան կարծ սաղ մնաց իմ վրա»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Հարց վող նե րից գրե թե բո լո րը հա մե մա տում էին ի րենց ա մուս նա կան կյան քը հայ րա կան ըն տա նի քում կյան քի հետ՝ հա մա րե լով, որ ի րենք մե-ծա ցել են շատ ա վե լի ա ռա ջա դեմ ըն տա նիք նե րում, շատ ա վե լի բար յա ցա-կամ մթնո լոր տում, ու նե ցել են ի րենց սե փա կան անկ յու նը և վա յե լել ծնող-նե րի սե րը, իսկ ա մուս նա նա լուն պես հայտն վել են ընդ հա նուր առ մամբ ա վե լի վատ պայ ման նե րում:

«...իմ կի սուրս չի սի րել հու մոր ներ, ժպիտ չի սի րել, շատ դժվա րութ յամբ էինք ի րան ծի ծա ղաց նում: ...Ա մեն մե կին չէր թող նում հյու րա սի րեինք: Իսկ մեր հայ րա կան տան մեջ նման բան ըն դուն ված չի ե ղել, ես սո վոր չէի դրան, ինձ հա մար շատ դժվար էր տենց ըն դու նել մարդ կանց: Դա իմ հա մար դժվա րութ-յուն էր»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

Ա մու սին նե րի հետ հա րա բե րութ յուն նե րը հարց վող նե րի կող մից գնա-հատ վում են որ պես մի ջին՝ ան կախ նրա նից ա մուս նա ցել են ի րենց ցան-կութ յամբ, թե միջ նոր դութ յամբ: Մեծ մա սի հա մոզ մամբ կնո ջից է կախ-ված ըն տա նի քում հա մե րաշ խութ յու նը, և որ քան ա վե լի լավ հար մար վի կի նը ա մուս նուն և ա մուս նու ըն տա նի քին, այդ քան ա վե լի քիչ կոնֆ լիկտ-ներ և լար վա ծութ յուն կա ռա ջա նա ըն տա նիք նե րում։ Հե տաքրք րա կան է, որ հար մար վել հա ճախ նշա նա կում է նաև բազ մա թիվ ճնշում նե րի և նույ-նիսկ ֆի զի կա կան բռնութ յան են թարկ վե լը ոչ միայն ա մուս նու, այլ նաև ա մուս նու ողջ ըն տա նի քի կող մից:

« Շատ լավ էինք մենք ի րար հետ....Ի րա վունք չու նեիր դու խո սա յիր (ին քը), ե թե ին քը ա սել ա մի բան, ես ըն դու նել եմ, բայց, ե թե ես եմ ա սել մի բան սենց պետք ա լի նի, ին քը չի լսել...Է ինքն ա տղա մար դը՝ ի՞նչ աեմ, հո չե՞մ հա կա ճա ռի ի րան... Բայց հե տո

52

ին քը զգա ցել ա, որ ին քը սխալ ա, բայց ես հո ե րե սով չեմ տա ի րան, որ ին քը վատ զգա ի րան.... Ջո գիր ի՞նչ եմ ա սում....Ս խալ բան ա դա...Կն գա կող մից է տի շատ մեծ սխալ ա ա մեն ին չը ա սել մար դու ե րե սին... Գի տես է տի լավ բա՞ն ա բե րում...Ո՛չ, դա վատ գիծ ա կնոջ մեջ, որ մա ջալ չի տա լիս, որ ի րա մար դը մի բան ա սի, մի բան ո րո շի...»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

«...Ու էդ խստութ յու նը, դե աղ քատ, էդ չուն ևո րութ յու նը, էդ չա րութ յու նը, էդ ա մեն ին չը տան մեջ, ա մու սինս էլ խմող, բայց 2 ե րե խա: Ու միշտ մտա ծել եմ, որ բա ժան վեմ, ո րով հետև միշտ վատ հա րա բե րութ յուն ներ են ե ղել ա մուս նուս, ինչ պես նաև կի-սու րիս և կող քին նե րի հետ, ո րով հետև ինձ դրել էին փոք րի տեղ, բարձ րա գույն ա վարտ չէի, ա նընդ հատ ձեռ էին առ նում, չգի տեմ ինչ էին ա նում: Հա, ու ես ըն տա նի քում տենց լավ ըն տա նիք եմ ու նե ցել, իսկ ի րանց տու նը…»: (միջ նա կարգ կրթութ յամբ կին)

2.8.3. Հա րա բա րե րութ յուն ներ սկե սուր նե րի հետՀարց վող նե րի մե ծա մաս նութ յու նը ապ րել է ի րենց սկե սուր նե րի հետ

և, հի շե լով ի րենց կյան քը, նրան ցից շա տե րը հիմ նա կա նում հա մա րում են, որ մեծ սխալ են գոր ծել:

«Ա յո, բա ի հար կե, իմ ա մու սի նը փոքր տղեն էր ու տենց չգրված օ րենք կա, որ փոք րերն են մնում հայ րա կան տա նը ապ-րե լու: Ու կի սուրս միշտ ա սում էր, որ էս տան հար սը Գ.-ն ա… Կես րարս ա նունս չէր հի շում, մեծ էր է լի, ա սում էր քեզ ա սե լու եմ Ան նա, որ հի շեմ, էտ հեշտ ա… Հա րա բե րութ յուն նե րը լավն էին, մինչև որ տեքրս էլ ա մուս նա ցավ ու ար դեն հա յա թի մեջ տներ բա ժա նե լու խնդիր կար, ու տե քորս կի նը ի րա ա սա ծի տերն ա, ին քը պա հան ջում էր, ու մեկ էլ աչքս բա ցե ցինք ու տե սանք, որ մեզ մնա ցել ա ապ րե լու մի հատ զալ ու մի հատ ննջա րան: Հի մա զո ռով, մե զա նից կտրե լով իմ տղերքն են սար քել սաղ, ա վե լաց-րել սեն յակ ներ, որ մար դու նման ապ րում ենք: Ու ես հաս կա ցա, որ ես էլ պետք ա զոռ բա լի նեի, որ ես էլ տան տեր լի նեի...»: (մի-ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

«...ինչ քան էլ լավ լի նեն հա րա բե րութ յուն նե րը, մեկ ա՝ կե-սու րը մնում ա կե սուր, կե սու րը մա մա չի դառ նա»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Հա ճախ էլ սկե սուր նե րը ար տա հայ տում էին ի րենց գո հու նա կութ յու նը կամ դժգո հութ յու նը ոչ վեր բալ վար քի մի ջո ցով և այդ վար քը հաս կա նա լու պար տա կա նութ յու նը ևս ըն կած էր հարս նե րի ու սե րին:

53

«...Ու հե տո, ին քը հյու րա սեր չէր... Ի րա տու նը մենք պի տի նա յեինք ի րա հա յաց քին, դեմ քին, որ տես նեինք ին քը թույլ տա-լիս էր, կա րե լի էր սուրճ դնել, թե՝ չէ»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

Հարց վող նե րը պատ մում էին նաև սկե սուր նե րի կող մից ի րենց կյան քին մի ջամ տե լու, ակն հայտ ճնշում նե րի և հա լա ծանք նե րի ար ժա նա նա լու մա սին:

«Ես հի մա նա յում եմ իմ հար սին, հի շում եմ իմ էտ օ րե րը…Ես կտորն ու ա վե լը ձեռ քից գցե լու ի րա վունք չու նեի՝ բա ռի բուն ի մաս-տով…Ա մեն շա բաթ մե բե լը դա տար կում էին, սաղ շու շե ղե նը լվա-նում էի, նո րից տե ղա վո րում էի… Հի մա հի շում եմ՝ չես պատ կե-րաց նի ինչ եմ լի նում…Ին չի՞ հա մար…Ո րով հետև ես ի րա վունք չու-նեի չա նե լու, մի օր չա նեի՝ ա նընդ հատ մռթմռթում էր. « Սաղ տու-նը փո շի ա, սաղ կեղտ ա…»: Ես էլ եմ մաք րա սեր, բայց հի մա, որ մի քիչ հո գե բա նա կան բա ներ եմ կար դում, կա րամ ա սեմ՝ ին քը մաք րութ յան հի վանդ էր…»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

« Սաղ ու զում էին ինձ «չլեին», տան ջեին… Ա ռաջ թաշ տեր կա յին, տա նը ցուրտ էր, կի սուրս դնում էր մի ջանց քում ջու րը լցնում լո ղա նում էր, հե տո ա սում էին դու պետ քա ջու րը վեդ րո-վեդ րո տա նես դրսի զու գա րա նը թա փես: Ես ա սում էի՝ ին չի”… aսում էր՝ «…Ո րով հետև դու փոքրն ես…» Ու տենց ես զզվում էի…»: (միջ նա կարգ կրթութ յամբ կին)

«Օ րի նակ, ես ե թե ու զե նա յի ա մուս նուս ա սեի` «Ես էլ եմ գա-լիս...», ես դրա ի րա վուն քը չու նեի ա սե լու, կի սուրս պետք ա ո րո-շեր, կար ծի քը ինքն էր կազ մում՝ ես գնամ, թե չգնամ»: (մի ջին մաս-նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

« Տենց չեն խառն վել, մե նակ ա նուն նե րի հա մար, մեծ տղա-յիս ա նու նը ստի պեց կե սուրս, որ դնենք կես րա րիս ա նու նը… Հե-տո աղջ կանս… Բայց էլ չդրե ցինք էտ, ին քը միշտ ա սում էր. «Ես սաղ ազ գի ա նուն նե րը դրե ցի…, իմ թո ռիս իմ ա նու նը չեն դնում…»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

«Ա.-ի օ րոք (սկես րա րիս) հար սը ո՞վ էր, որ մի բան ա սեր տա-նը…Եր կու հարսն էլ… Մի ջամ տում էր, բո լոր հար ցե րին…»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

« Չէր մի ջամ տում, այլ կա ռա վա րում էր մեր ըն տա նի քը: Մի տեքրս տենց էլ չա մուս նա ցավ, ինքն էլ մեր հետ էր ապ րում ժա մա-նա կին, կի սուրս ինձ ստի պում էր, որ ես ի րա հոգ սերն էլ հո գամ՝ լվամ, հար դու կեմ, մաք րեմ»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

54

« Մա մաս ար դեն հի վանդ էր, ան կող նա յին էր ար դեն, քուրս ծանր հղիութ յուն էր տա նում՝ պառ կած, ես էլ, ինձ բա բա-յա գեն չթո-ղեց գնամ մա մա յիս պա հեմ…Ու էտ խեղճ կնի կը աչ քը մի բա ժակ ջուր բե րո ղի կա րոտ մնաց…»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

«Ա մեն-ա մեն տե սա կի հար ցե րին մի ջամ տում էր, մեկ-մեկ կես րարս ա սում էր. «Ին քը ար դեն 40 տա րե կան ա...»: էն ժա մա-նակ ա մուս նուս ա սում էր՝ ինչ ու ոնց ա նի, ուր գնա… Մեր տու նը ա ռիթ էր լի նում՝ ին քը պետք ա ո րո շեր, թե մենք ում կան չենք, մենք գնա յինք մի տեղ, ին քը պետք ա ա սեր, թե ի՞նչ ենք տա նե-լու, ե րե խե քին տա նե՞նք, թե չէ…»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Ո րոշ տար բե րութ յուն ներ ար ձա նագր վե ցին նաև գյու ղա կան և քա ղա-քա յին հա մայնք նե րից Եր ևան տե ղա փոխ ված սկե սուր նե րի միջև՝ ի րենց նկատ մամբ ճնշման և, նույ նիսկ, ֆի զի կա կան բռնութ յան ըն կալ ման ա ռու-մով: Այս պես, օ րի նակ, ըստ գյու ղում ապ րած և մե ծա ցած սկե սուր նե րից մե կի, իր սկե սու րի կող մից նույ նիսկ կո պիտ ձևով ինչ-որ բան հաս կաց նե-լը կամ սո վո րեց նե լը ա վե լի մեծ ազ դե ցութ յուն է ու նե ցել, քան մեղմ ձևով պար զա պես աս ված նկա տո ղու թյու նը:

« Կա րող ա և ե ղել ա, բայց ես դրան վե րա բեր վել եմ դաս տիա-րա կութ յան մի մաս, որ ի րա ե րե խու պես, ոնց որ ի րա ե րե խուն կդաս տիա րա կի՝ տենց էլ ինձ: Մի ան գամ ա մե նասկզ բից, ես տենց սո վո րութ յուն ու նեի՝ ճա շի մե ջից ձե ռով մի բան հա նեի ու տեի, մի ան գամ տե սավ կե սուրս՝ խփեց ձեռ քիս, խփեց, որ էլ չա նեմ, ո րը որ իմ մա ման ա սում էր ա նընդ հատ, բայց չէր խփում, բայց չէր ազ-դում՝ ծե ծը ազ դեց…»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

Նույ նիսկ տա րի ներ անց կա նայք, պատ մե լով ի րենց անց յալ կյան քը, հի շում էին ման րա մաս ներ, ո րոնք ի րենց շատ վի րա վո րել են և ազ դել են սկե սուր նե րի հետ հե տա գա հա րա բե րութ յուն նե րի վրա:

« Կի սուրս նոր հղի էի, ա նա նա սի սո կը բե րեց բա ցեց, մե նա-կով խմեց թոռ նե րի հետ, ինձ չտվեց»: (միջ նա կարգ կրթութ յամբ կին)

Ա ռա վել ակն հայտ ճնշում ներ ե ղել են ե րե խա ներ ու նե նա լու նկատ-մամբ ընդ հան րա պես և այդ ճնշում նե րը ե ղել են ինչ պես ուղ ղա կի՝ ան-պայ ման ո րոշ քա նա կութ յամբ ե րե խա ու նե նա լու տես քով, այն պես էլ ա նուղ ղա կի՝ օ րի նակ, չոր րորդ ե րե խա յի հա մար նվեր ներ կամ բնա կա-րան նվի րա բե րե լու խոս տում նե րի մի ջո ցով:

« Սենց մի բան ա սեմ... Դու մար դուն կա րաս նկա րագ րես ի րա քայ լով չէ՞....5 տա րի ես ե րե խա չեմ ու նե ցել....Ե կել եմ տուն հարս, ա ռա ջի նը 5 ու կես ամ սա կան վի ժել եմ զույգ ե րե խա...Ու ես ե կել եմ հի վան դա նո ցից գոգս դա տարկ ված, որ դա սգից բե թար բան ա....

55

Գամ տուն տե նամ իմ մահ ճա կա լի մո տը կայ լաս կա ա դրած...Ի՞նչ ա դա նշա նա կում… Էն մյուս թո ռա նը, տա լիս աղջ կա կայ լաս կեն բե րել-դրել էին իմ կա ռա վա թի մոտ՝ ցավ պատ ճա ռե լու հա մար... Նենց ա ղի ար ցունք ներ եմ թա փել էդ քան 5 տար վա մեջ, որ ես ե րե-խա չեմ ու նե ցել, որ էդ քան ջու րը որ լցվի ի րանց վրա, ի րանք կխեղդ վեն ազ գո վի...»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

« Մի տա րի չէի հղիա նում…Ու էտ մի տա րին, շան օ յին էին դնում գլխիս կի սուրս ու տա լերս, կի սուրս ա սում էր. « Թոռ չեմ տե-նա եր ևի, կմեռ նեմ…», ո րով հետև տա լերս հլը ոչ մեկ ե րե խա չէր ու նե ցել, իմ հույ սին էր մնա ցել…Ա ռա ջի նը ծնվեց մեծ աղ ջիկս, ի րա ա նու նը դնել տվեց»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

« Կե սուրս ա սում էր. «Ով չոր րոր դը բե րի՝ մի հատ լավ բրի-լիանտ եմ առ նե լու…», բայց ը տենց էլ ոչ մեկս ոչ բե րեց չոր րոր դը, ոչ էլ ին քը բրի լիանտ ա ռավ»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

« Չէ, ին քը ու նե ցել էր 3 տղա և մի աղ ջիկ՝ ա մե նա վեր ջում: Ին քը ա սում էր, որ Հաս մի կին էլ բե րել ա որ պես տղա, որ 4 տղա ու նե նար…Ես էլ, որ երկ րորդն էլ տղա ծնվեց, միշտ ա սում էր. «Ը-հըն, դու էլ ե՞ս ո րո շել ե րեք տղա ու նե նաս…», էն ժա մա նակ էլ 90-ա կան ներն էր, մար դիկ սենց ոգ ևոր ված զին վոր ներ էին ու նե-նում, որ հե տո վերց նեն էտ զին վոր նե րին ու փախ նեին էս երկ-րից…»: (միջ նա կարգ կրթութ յամբ կին)

« Հի շում եմ, որ ա ռա ջի նը ծնվեց տղա, ինչ պի սի ու րա խութ-յուն ու քեֆ էր, դե էն ժա մա նակ տանն էին ծննդա բե րում… Դե ի րանք էլ շատ ե րե խեք ու նեին, ու զում էին մենք էլ շատ ու նե նա-յինք… Կա սենց մի բան, հի մա մեկ-մեկ որ հետ եմ նա յում. ե թե գյու ղում մնա յինք, կու նե նա յինք, ո րով հետև ըն դեղ ի՞նչ ու նեիր մտա ծե լու, դու չես աշ խա տում, պա հո ղը ու նես, իսկ ստեղ ար դեն հեշտ չէր նույ նիսկ 3 ե րե խա պա հել: Կե սուրս էլ, սկզբից ու նե ցել ա 3 տղա, հե տո 4 աղ ջիկ…Ես վա խե նում էի, որ եր րորդ տղա յից հե տո կա սեն. « Դե հի մա աղ ջիկ նե րի հերթն ա…», բայց չա սե-ցին...»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

Հե տաքրք րա կան է, որ ե րե խա ու նե նալ/չու նե նա լու հար ցը հիմ նա կա-նում քննարկ վել է սկե սու րի և հար սի միջև, այլ ոչ ա մու սին նե րի, իսկ ա մուս-նու կող մից մի ջամ տութ յու նը ևս հա ճախ կրել է պար տադ րո ղա կան բնույթ:

«Ս կե սուրս ու նե ցել ա մի ե րե խա, միշտ ա սում էր. «Ինչ ու զում ես ա րա, մե նակ մի ե րե խա չու նե նաս…», ին քը ա սում էր, որ ա մե-նաս խալ բանն ա, ես էլ ա ռա ջինն ու նե ցա աղ ջիկ, հե տո երկ րոր դը տղես ծնվեց, բայց ոչ մի ան գամ չենք խո սա ցել՝ տղա, աղ ջիկ…Իսկ

56

եր րորդն էլ լրիվ պա տա հա կան, մեծ շա բա թում, ի մա ցա ար դեն, որ հղի եմ…Ես չէի ու զում ու նե նա յի, ո րով հետև աղ ջիկս ար դեն դպրո-ցա կան էր, տղես նոր քայ լում էր՝ ա մե նա չար տա րի քը, ֆի զի կա-պես չէի կա րա պա հեի նո րա ծին ե րե խա, բայց Ա.-ն կտ րուկ ա սեց, որ ու նե նա լու եմ…»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

« Հա, սկզբից ու նե ցա տղեր քիս, հե տո ա ռող ջա կան մի քիչ բա ներ կար, բայց պար տա դիր ո րո շել էի, որ աղ ջիկ էլ պետք ա ու նե նամ: Հե տո էլ կե սուրս ար դեն ա սում էր, բա աղ ջի՞կ…Ես էլ շատ էի ու զում, ու մի քիչ ուշ, բայց ու նե ցա…»: (մի ջին մաս նա գի տա-կան կրթութ յամբ կին)

2.8.4. Տ ղա ու նե նա լու ճնշումՀարց վող սկե սուր նե րի ոչ մեծ, բայց այ նո ւա մե նայ նիվ ո րոշ մա սի

նկատ մամբ, կի րառ վել է ո րո շա կի ճնշում տղա ե րե խա ու նե նա լու հետ կապ ված: « Բե րում ա ի՞նչ ա նի, է նա տղեն ու նի»: (միջ նա կարգ կրթութ յամբ կին)

Ընդ հան րա պես տղա ու նե նա լու ցան կութ յու նը դրսևոր վում է թե՛ հարց ված սկե սուր նե րի, թե՛ ի րենց սկե սուր նե րի, և թե՛ ըստ հարց վող սկե-սուր նե րի ներ կա յումս էլ ար դեն ի րենց հարս նե րի մոտ: Ա մե նա տա րած-ված մո տե ցու մը, ո րը բազ միցս հնչեց վել է տար բեր հար ցազ րույց նե րում, կա րե լի է ամ փո փել հետև յալ կերպ. « Հե տո, եր ևի, որ ա ռա ջի նը տղա ա լի նում, ար դեն ար խա յին ես ըլ նում, երկ րոր դը՝ ինչ կլի նի, կլի նի: Կա րող ա ա սենք մի ե րեք հատ աղ ջիկ լի ներ, Աստ ված կան չեր, որ մի հատ էլ գո նե տղա լի ներ, բայց մեր մոտ տենց չի ե ղել»:

Մեջ բե րենք ևս մեկ հատ ված հար ցազ րույ ցից.

«Ա ռա ջի նը տղա էի ու զում պար տա դիր...Ին չո՞վ էր դա պայ մա նա վոր ված:Ոնց որ ար դեն ար խա յին ես եղ նում է լի՝ ար դեն ժա ռանգ ես

ու նե նում, տան ծու խը...էտ պա հով ոնց որ խիղճդ հան գիստ ա եղ նում: Հի մա երկ րոր դը, եր րոր դը՝ ինչ որ ա, աղ ջիկ էլ լի նի, ար-դեն գի տես, որ տղեդ ու նես: Դե էն ժա մա նակ տենց բա ներ հաշ-վի էին առ նում է լի: Հե տո, ես կոնկ րետ, տղա ե րե խա սի րում էի, սի րել եմ ա ռա ջի նը տղա, ու մինչև ա մուս նա նալս էլ ես տենց խո-սում էի, ա սում էի. «...ա ռա ջի նը պի տի տղա ու նե նամ...»: Իմ սրտով, ոնց ու զե ցել եմ, ե ղել ա»:

«...հլը Մ.-ն պի տի ծնվեր (տե քորս ա մե նա մեծ աղ ջի կը տան մեծ թո ռը), ես հի շում եմ Ա.-ն (ա մու սինս) գա լիս էր ինձ ա սում էր. « Հե սա Պ.-ն ծն վում ա (իր հոր ա նու նը՝ Պավ լիկ)…»: Ի րենց ե րա-զան քը՝ բո լո րի, էն էր, որ տղա ու նե նա ու ա նու նը դնեն Պավ լիկ.,

57

ո րով հետև ի րենց պա պան 40 տա րե կա նում մա հա ցել էր: Ու տենց էլ, մեծ տեքրս ու ներ ար դեն եր կու աղ ջիկ, երբ որ ես ա մուս-նա ցա ու ար դեն էտ տղա յի սպա սե լիք նե րը ինձ ան ցան…Ու ես որ հղիա ցել էի, ա մու սինս ա սում էր՝ տղա ա: Դե էն վախտ է խո, բան չկար, բայց սաղ սպա սում էին տղա ու ի րոք, տղա էլ ծնվեց: Օ րի նակ կի սուրս, ին քը չէր սի րում…Ին քը որ ի մա ցել էր, որ աղջ-կա նովս հղի եմ (երկ րոր դով), մեր քե ռու կնոջ մոտ ա սել էր. « Բե-րում ա ի՞նչ ա նի, է նա տղեն ու նի…»: Էտ կինն էլ ինձ խա բար էր տվել, ես էլ, ոնց որ տենց ի նադ ա րած, գնա ցել էի, որ հա նեմ: Ա ռա վո տը հեր թա պա հութ յու նից հե տո գնա ցի, որ հա նեմ, բժիշ-կը չհա նեց, դու մի ա սա, մեր ա վագ քույ րը զան գել բժշկին ա սել էր, որ Կա րի նեն գա, հան կարծ չա նես, ա սել էր, որ տաք գլխով եմ ոնց որ ո րո շել դա: Ու աղ ջիկս ծնվեց էտ մեր ա վագ քրոջ շնոր-հիվ ծնվեց»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

« Բայց հարսս, ա սեց. «Ես չեմ գնա է խո նա յեմ սե ռը, ո րով-հետև տրա մադ րութ յուն ներս կընկ նի, որ ի մա նանք տղա չի, դրա հա մար ա վե լի լավ ա չի մա նանք՝ ան համ բեր սպա սենք…»: (միջ-նա կարգ կրթութ յամբ կին)

«Ա ռա ջի նը ես ու նե ցա աղ ջիկ, ո րը նաև ա ռա ջին թոռն էր ըն-տա նի քում: Հե տո տեքրս ու նե ցավ աղ ջիկ, կի սուրս զգում էի ար-դեն, որ ա նընդ հատ խո սում էր. «քա նի սը ու զում եք ու նե ցեք, մի հատ տղուց հե տո…», ին քը տղա շատ սի րում էր ե րե խեք, ու շատ գոհ էր, որ ու ներ ե րեք տղա, մի աղ ջիկ: Էս ա ե ղել խո սակ ցութ-յու նը, ոչ թե հա տուկ ա սել ա…»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Ըն դար ձակ և ա վե լի ա վան դա կան ըն տա նիք նե րում տղա ու նե նա լը վե րահսկ վում է ոչ միայն սկե սու րի, այլ նաև տան տա րի քով ա վե լի մեծ ան դամ նե րի, մաս նա վո րա պես ա մու սին նե րի տա տիկ նե րի /սկե սուր նե րի սկե սուր նե րի/ կող մից:

«Իմ պա ռավ կի սու րը դա ժե հի մա մի հար սիս, որ մի հատ աղ ջիկ ու նի, երբ գա լիս ա մեր տուն, հարց նում ա. «Հ ղի չե՞ս…», տղա ա ու զում, որ ու նե նան ի րանք: Դ րա դար դից հարսս ա սել ա, որ հենց հղի լի նի, նոր կգա մեր տուն»: (միջ նա կարգ կրթութ յամբ կին)

Տ ղա ու նե նա լու ցան կութ յու նը նույ նիսկ ո րոշ ազ դե ցութ յուն է ու նե ցել տղա նե րի փո խա րեն ծնված աղ ջիկ նե րի վրա: Ինչ պես նշեց հարց վող նե-րից մե կը. «Ա մու սինս ի րա մա մա յին էր քա շել՝ տղա էր սի րում, ու զում…Եր րորդ աղ ջիկս որ պետք ա ծնվեր, ին քը սպա սում էր տղա, տղա յի շո-րեր, խա ղա լիք ներ էր ա ռել, էս տղուս ա սում էր. « Հե սա ախ պեր ենք բե-րում քեզ…», ու տենց տղու ո գով ծնվեց աղ ջիկս, մինչև հի մա էլ տենց տղու ո գով ա...»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

58

« Պա պաս ու նե ցել էր դե 4 աղ ջիկ, ու ին քը տղա յի կա րոտ էր, ոնց որ: Ին քը միշտ ա սում էր, որ մեր 3-րդ ու 4-րդ աղջ կան սպա սել ա ու ու նե ցել են՝ որ պես տղա, բայց դե չի ստաց վել: Հե տո, ար դեն դե ի րանց ժա մա նա կը ան ցել էր, մեզ վրա էր հույս դրել, ա սում էր. «Ես պետք ա 7 տղա թոռ ու նե նամ, որ դա գաղս բռնած տա նեն թոռ ներս…», ու տենց էլ ե ղել ա»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

« Հա տուկ, որ ա սեմ՝ մի ջամ տե ցին, չէ, կես րարս ու ներ 4 ախ-պեր, ո րոն ցից ոչ մեկ տղա չու ներ, մե նակ ին քը ու ներ եր կու տղա (մե կը ու րիշ կնո ջից՝ ոչ կե սու րիցս), ու ի րա էն մյուս տղեն տղա չու նի, ոնց որ ի րանց ցե ղի շա րու նա կութ յան հար ցը իմ վրա էր դրված, հի մա ա նընդ հատ ինձ հի շաց նում էին, որ մի տղա յով ցե-ղը չի շա րու նակ վի՝ հատ կա պես ա մուս նուս հո րա քույր նե րը, հո-րեղ բայր նե րը… Էն քան՝ մինչև եր րոր դը հաշ վար կով նո րից տղա ու նե ցա»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Հե տաքր քիր է նաև այն, որ հա ճախ ա մու սի նը ևս դեմ է ե ղել եր րորդ կամ չոր րորդ ե րե խա յին, սա կայն ևս են թարկ վել է իր ծնող նե րի, հատ կա-պես մոր՝ տղա ու նե նա լու պա հան ջին:

«...ա մու սինս հա կա ռակ՝ ա սում էր մի ու նե ցի էլ տղա, որ մե-ծին սի րեն նենց, ոնց որ ի րան են սի րել, դե ինքն էլ` որ պես մի տղա ըն տա նի քում, շատ են սի րել»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Հարց վող նե րի շրջա նում կա յին ի հար կե և այն պի սիք, ով քեր կտրա-կա նա պես դեմ էին որ դու ըն տա նիք նե րի մեջ խառն վե լուն և, ա ռա վել ևս, ա սե լու` քա նի և որ սե ռի ե րե խա նրանք պետք է ու նե նան. «Ես բայց ո՞վ եմ, որ ա սեմ, թե քա նի ե րե խա ու նե նան… Ճիշտ ա, ի րանք պլան ներ չու նեն, բայց ա սենք թե հի մա հղի լի նի, ես ո՞նց կա րամ ա սեմ. «Եր րոր դը մի ու նե-ցի…», ի րանք ա ռան ձին տուն, ա ռան ձին ըն տա նիք…»: (մի ջին մաս նա գի տա-կան կրթութ յամբ կին)

2.8.5. Ա մուս նու ըն տա նի քում հար մար վե լու ռազ մա վա րութ յու նը

Բո լոր հար ցազ րույց նե րում նշվում էր ա մուս նու ըն տա նի քում հար-մար վե լու մա սին: Ըստ հե տա զո տութ յան արդ յունք նե րի՝ ա մուս նու ըն տա-նի քում հար մար վե լու ռազ մա վա րութ յուն նե րը շատ տար բեր չեն ե ղել: Հիմ նա կան, իսկ շատ դեպ քե րում միակ ռազ մա վա րութ յու նը, ըստ հարց-վող նե րի ե ղել է հար մար վել ի րա վի ճա կին՝ հիմ նա կա նում ի վնաս ի րենց սե փա կան ան ձի, ցան կութ յուն նե րի, և, հա ճախ, ար ժա նա պատ վութ յան:

«Ո՛չ, ո՛չ, ոչ թե պար տադ րել ա, ես իմ կամ քով, ես գի տակ ցել եմ, որ ես պար տա վոր եմ: Ե թե ես հարսն եմ, ու րեմն ես պար տա-

59

վոր եմ ա նել ի րանց հա մար, թե կուզ ի րանց հո րա քույր նե րը կա-յին մեր տան մեջ: Տալս ա մուս նա ցած մեր տանն էր ապ րում ա մուս նու հետ, ծանր էդ բե ռը ես կրել եմ: Բայց հի մա որ վերց-նեմ, 3 հարս հի մա ես ու նեմ, ոչ մե կը չէր հան դուր ժի, ոչ մե կը չի դի մա նա: Որ հի մա ես հետ եմ նա յում ինձ՝ սա ղո վի վրովս ան ցել են, բա ռի բուն ի մաս տով: Ես են թա կա մարդ եմ ե ղել հաս կա նում ես, ինձ չեն պար տադ րել, որ դու պտի ա նես, ես ի մա ցել եմ, որ պտի ա նեմ»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

«...Դ րա նից հե տո, ես հաս կա ցա, որ ե թե իմ ա մու սինս ստեղ ար դեն չի կա րում ի րա մոր վրա, իմ հետ ա կռվում, ես էլ ա վե լի լավ ա շարժ վեմ ի րանց ձևով, որ տանս մի ջի խա ղա ղութ յու նը պահ պա նեմ»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

« Բայց դե է լի որ դու ա մուս նուդ հետ լավ ես, քո ե րե խե քիդ խա թեր, բա ներ կան, որ պտի հար մար վես: Ես էլ եմ հար մար վել, ինձ էտ են մա տու ցել, ես էլ դրա նով բա վա րար վել եմ: Իմ կի սուրս, խստա բա րո ա սեմ եր ևի, տենց կին էր: Չէր սի րում շատ շփու մը, որ ես դուրս գա յի, գնա յի-գա յի, բայց ես ա մուս նուս խա թեր ա մեն ին չին հար մար վում էի ու եր ևի հաղ թո ղը դու ես գա լիս, որ հար-մար վում ես: Թե չէ, որ դու քեզ ցույց տաս, ին քը ի րան ցույց տա, ըն տա նիք չի լի նի»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

«Բ նա կա նա բար ես, ինչ-որ ի րանք ա սում էին, են թարկ վում էի, ա սում էի՝ թող լի նի ի րանց ու զա ծը: Ի րանց տան մեջ մայ րա-կան իշ խա նութ յուն էր: Վա՛յ, ին քը միշտ էր խան գա րում ու մի-ջամ տում»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

Հե տա դարձ հա յացք նե տե լով, սա կայն, հարց վող նե րը ա մուս նու ըն տա-նի քում հար մար վե լը չեն հա մա րում դրա կան եր ևույթ, ա վե լին ի րենց ներ կա ա ռող ջա կան խնդիր նե րը կա պում են հենց հար մար վե լու, «լավ հար սի տպա-վո րութ յուն թող նե լու» և ա վե լորդ բամ բա սանք նե րից խու սա փե լու հետ:

«Ո րով հետև ես որ մտա ծում էի էտ մար դիկ վեր ջը մի հատ տղա ու նե ցել են, էտ էլ թող նի գնա ա ռան ձին ապ րի՝ կգժվեն…Ոնց որ այ տենց, ես ինքս ինձ միշտ կմե ղադ րեի, բայց հի մա, որ հետ եմ նա յում, էս ա ռող ջա կան, ներ վա յին խնդիր նե րը սաղ դրա նից ա, հի մա ես 50 տա րե կան եմ, բայց էն քան խնդիր ու նեմ, որ կե սուրս 70-ում չու ներ…»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

« Սաղ իմ ներ վե րի հաշ վին, որ էտ կնի կը չնեղ վի, լավ զգա, ես լավ հար սի տպա վո րութ յուն թող նեմ… Ես շատ եմ ին ձի խեղճ պա հել՝ ինչ ա թե ի րանք լավ զգան, ինչ ա թե ա սել եմ, հան կարծ ե րե խեքս չգան տուն տես նեն է լի վիճ ված ենք, ա մու սինս... Տենց է լի...»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

60

Ա մուս նու ըն տա նի քում հար մար վե լը հա ճախ կապ ված է ե ղել նաև հայ-րա կան ըն տա նի քին նե ղութ յուն չպատ ճա ռե լու և «ա վե լորդ խո սակ ցութ-յուն նե րի ա ռիթ չտա լու» պատ ճա ռա բա նութ յամբ: «Էդ կի նը /սկե սու րը/ 4 աղ ջիկ ու ներ, բայց իմ՝ հար սի վրա թո ղե ցին, պատ ճա ռա բա նե լով, որ ինքն ա Վար դա նին պա հել մե ծաց րել (ա մուս նուն)՝ դու էլ պի տի ի րան պա հես: Ես էլ բնա վո րութ յամբ մի քիչ ա վե լի մեղմ էի՝ ա վան դա կան գյում րե ցի ըն-տա նի քից, ու, ե թե հան կարծ պա պան ի մա նար մի որ ևէ բան, ին քը ինձ էր մե ղադ րե լու, ոչ թե մե ծին, ո րով հետև ին քը մե ծին հար գող էր, ա սում էր. «...Ով մեծ չի հար գի, թող չմենձ նա...»: Էդ պես, շատ բա ներ պա հում էի, չէի ա սում, գի տեի, որ ըն դեղ հույս չու նեմ, որ ևէ թի կունք, կամ, էս պես ա սած, поддержка չու նեմ, դրա հա մար լռում էի»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Ո րոշ դեպ քե րում էլ հայ րա կան ըն տա նի քը հստակ ցույց է տվել, որ չի ըն դու նե լու ետ վե րա դար ձած աղջ կան: «Ու մի ան գամ, գնա ցել էի նե ղա ցել էի մեր տուն, մա մաս ա սեց. «Ե թե դու նե ղա ցել ես, թող ին քը դուրս գա, կնի կը ի րա վունք չու նի տնից դուրս գա լու ե րե խա նե րով...», այ դա իմ ա կան ջիս մեջ կա ու հի մա ես եմ խոր հուրդ տա լիս բո լո րին»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Հար մար վո ղա կան վար քա գի ծը նույ նիսկ շա րու նակ վում է մինչ օրս: «Ի րա վունք չու նեի...ի րա վունք չու նեի....Ես ինչ եմ ու զում ա սեմ. ե թե նա-մու սի մե ռած մարդ ես, դու սի րե լով գնա ցել ես, դու ես ընտ րել քո ճա նա-պար հը, ո՞վ ա քեզ ստի պել, որ դու գնաս, չգնա յիր....Ու րեմն ե թե մտել ես, ու րեմն պտի դի մա նաս....Որ հետ գնամ, ո՞վ կըն դու նի, էդ մեկ: Կամ, գնա-ցի, լավ, ա սենք թե, ո՞վ պտի բե րի լա վը տա ին ձի: Ճա կա տա գիր ա՝ էս ա...պտի ու րեմն դու գնաս, դի մա նաս ա մեն ին չին....Այ է տի լո զունգ ա նե լով, ես ապ րե ցի ար դեն 40 տա րի ա... Հի մա դե կի սուրս չէ, տալս չի ա մուս նա-ցել, հետս ա: Տալս 66 տա րե կան ա, կի սուր ա է լի, ու մինչև հի մա էլ ես էդ դռբը զգում եմ, որ ես մինչև հի մա ծա ռա յում եմ: Ես ի րա վունք չու նեմ, իմ մար դու դա տե լով է լի, ես ի րա վունք չու նեմ ինչ-որ մի բան ես ա սեմ»: (մի-ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

Հար մար վե լու ու նա կութ յու նը ո րոշ ա ռու մով փո խանց վում է նաև սկե-սուր նե րից հարս նե րին՝ խոր հուրդ նե րի և հոր դո րանք նե րի տես քով. « Հի-մա իմ հարսս ա սում ա. «Ես չէի դի մա նա...», ես էլ ա սում եմ. «...որ չդի մա-նաս՝ ըն տա նիք չես ու նե նա»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Հար մար վե լը հարց մա նը մաս նակ ցած սկե սուր նե րի կող մից ըն կալ-վում է որ պես սո ցիալ-մշա կու թա յին կոնստ րուկտ և մի եր ևույթ, ո րը փո-խանց վում է սերն դե սե րունդ: Հար մար վո ղա կան դիր քո րո շու մը ընդ հան-րա պես ըն կալ վում է նաև որ պես ան խու սա փե լի և անքն նե լի մի բան:

«Ս պա սե լիք ներ չեմ ա սի ու նեի, ո րով հետև երբ որ նոր տուն ես գնում, ար դեն սպա սե լիք ներ չես ու նե նում, հա կա ռա կը՝ մտա-ծում ես ըն դու նես էդ մարդ կանց նիս տու կա ցը, ի րանց ա վան-դույթ նե րը, ի րանց հար գես, այ էտ տի պի: Բայց մեր դաս տիա-

61

րա կութ յու նը, էդ ժա մա նակ պա պաս էլ էր խառն վում, պա պա յիս մա մա յիս դաս տիա րա կութ յու նը տենց ա ե ղել, որ դու ուր գնում ես, էդ ըն տա նի քը նոր ա ու դու ես գնում, ոչ թե ի րանք են գա-լիս…Երբ որ գա լիս ա նոր մե կը քո ըն տա նիք, դու մտա ծում ես, որ ին քը պետք ա քո ըն տա նի քի նիս տու կա ցը վերց նի, երբ որ դու ես գնա ցել, ար դեն պար տա վոր ես դու հար մար վես, մեր վես, սի-րես»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

«Ապ րել ենք, ա յո՛, սկե սու րիս հետ: Ի րանք, ի մի ջիայ լոց, ու-նեին ա ռան ձին բնա կա րան ևս, սա կայն մեզ չթո ղե ցին գնանք ա ռան ձին ապ րե լու, ո րով հետև կե սուրս կար ծում էր, որ ճիշ տը միա սինն ա: Ու տենց, մենք մինչև հի մա ապ րում ենք միա սին… Հա րա բե րութ յուն ներ, որ ա սեմ տենց գե րա զանց՝ չէ, որ ա սեմ վատ էլ՝ չէ…Ուղ ղա կի ին քը լի դեր կին ա ե ղել ի րա ամ բողջ կյան-քում, ե րեք ե րե խա նե րին կա րե լի ա ա սել, որ մե նակ ա դաս տիա-րա կել, ու ու զում էր, որ իմ վրա էլ ի րա լի դե րութ յու նը տա րա ծեր: Պետք ա ցա վով ա սեմ, որ ստաց վել ա, ո րով հետև ես այլ տար բե-րակ չու նեի՝ հար մար վե լուց բա ցի…»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Միև նույն ժա մա նակ հարց վող նե րի մոտ կա նաև այն գի տակ ցու մը, որ ի րենց հար մար վո ղա կան վար քը են թադ րում է նաև ո րո շա կի նա հանջ, են թա կա յի դիր քի վե րա հաս տա տում և որ պես հետ ևանք` «լուրջ չըն դուն-վե լու» հե ռան կար:

« Կոնֆ լիկտ ներ չէ եր ևի, ո րով հետև ես ար դեն ընտ րել էի հար մար վո ղի կար գա վի ճա կը… Հի մա եմ մտա ծում, որ ե թե էն ժա մա նակ դրած լի նեի իմ դրված քը՝ մի գու ցե տենց չլի ներ…Ի րանք գի տեին, որ ես հար մար վե լու եմ, դրա հա մար էլ էլ «լուրջ չէի վե րա բե րում ինձ», այ սինքն գի տեին՝ դե ես եմ է լի… Ես մեջս կու տեի ինձ, բայց չէի գնա ու ա սեի, որ էս բա նը սենց չի՝ նենց ա...»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

«...Ու ես, դա իմ մեջ ե ղել ա վի րա վոր ված, վի րա վո րանք: Ես չեմ ար տա հայտ վել, ես էտ ա մեն ին չը կուլ եմ տվել՝ սխալ վել եմ: Հի մա մտա ծում եմ, որ հետ գնամ էտ կյան քը նո րից, ար դեն լրիվ ու րիշ ձև կա նեմ: Կա նեմ նենց, ոնց ա նում էր տե քորս կի նը, ին քը ոնց ու զում էր տե քորս ու ղե ղը լվաց նում էր, ին քը ա նում էր, կա-րո ղա նում էր: Ես չէ, ես, ինչ ա սել են, են թարկ վել եմ: Այ դա ա սխա լը ե ղել: Ես իմ կար ծիքս չեմ բան ա րել, որ հաշ վի առ նեն իմ կար ծիքս, դրա հա մար պա տաս խա նը էտ ձև եմ ստա ցել»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

Ա վե լին, ինչ պես նաև շատ այլ հար ցե րի դեպ քում, ա մուս նու բա րե-կամ նե րի հետ լավ հա րա բե րութ յուն ներ ու նե նա լու պար տա կա նութ յու նը

62

ևս ակն կալ վում է հար սից: Եվ այդ դիր քո րո շու մը լիո վին ներք նայ նաց վում է նաև հենց հարս նե րի կող մից:

«Ես կար ծում եմ, որ դաս տիա րա կութ յու նը հար սի, աղջ կա շատ մեծ կապ ու նի, կար ևոր ա, թե քո ծնո ղը քո մեջ ինչ կոդ ա դրել: Տենց աղ ջիկ ներ կան, որ գնում ա ու ին քը ար դեն պա հանջ ներ ու նի, իսկ ինձ ա սում էին, որ որ տեղ քո ա մու սինն ա ապ րում, ըն դեղ դու պետք ա ապ րես, ա ռանձ նա նա լու մա սին խոսք չկար, հե տո էդ ժա-մա նակ ա մոթ էր վար ձով ապ րե լը»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Ո րոշ չա փով հայ կա կան ըն տա նիք նե րում հա րա բե րութ յուն նե րը հա-կադր վում են նաև այլ մշա կույթ նե րին բնո րոշ ըն տա նե կան հա րա բե րութ-յուն նե րին:

«Իմ կե սուրս ռուս էր լրիվ, կես րարս՝ կի սով: Ու ես միշտ տե-սել եմ կե սուրս նստած ծխում էր ու խաչ բառ էր լրաց նում, իսկ կես րարս ճաշ էր ե փում: Կե սուրս միշտ շու կա էր ու ղար կում էտ խեղճ մար դուն, օր վա մեջ մի քա նի ան գամ: Հա, ես էս եմ տե սել, ես չեմ տե սել, որ ա մու սի նը կնո ջը ճնշի, կի նը են թարկ վի: Ու էտ ըն տա նի քում ո՞նց կա րե լի ա վատ հա րա բե րութ յուն ներ լի նի: Չէ, շատ լավ հա րա բե րութ յուն ներ ենք ու նե ցել: Հե տո ես գտնում եմ, որ դա միա կող մա նի չի, դա չես կա րող ա սել՝ վայ կե սու րը լավ կին չի, հար սը՝ սուրբ ա: Չէ, տենց չի, երկ կող մա նի հա րա բե րութ-յուն ներ են է ղել»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

2.9. ՍԿԵՍՈՒՐ – ՀԱՐՍ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

2.9.1. Բռնություն հարսի նկատմամբՀե տա զո տութ յան խնդիր նե րից էր նաև պար զել սկե սուր նե րի վե րա-

բեր մուն քը հար սի նկատ մամբ բռնութ յան եր ևույ թի վե րա բեր յալ և հաս-կա նալ, թե որ քա նով է բռնութ յու նը հար սի նկատ մամբ ար դա րաց վում և լե գի տի մաց վում:

Հե տաքր քիր է, որ հարց վող նե րից ո մանք հա մա րում են, որ բռնութ յու նը հար սի նկատ մամբ ըն դու նե լի է, սա կայն ոչ ի րենց կող մից: « Բայց կի սու րը ո՞վ ա, որ բռնութ յուն գոր ծադ րի հար սին, ի րա ա մու սի նը գտնում ա պետք ա՝ թող ին քը, բայց ոչ թե կի սու րը…»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

Հիմ նա կա նում ճնշում նե րի և բռ նութ յան մա սին խո սե լիս հարց վող նե-րը օ րի նակ ներ էին բե րում ի րենց հար ևան նե րից կամ բա րե կամ նե րից:

63

«Էտ տան հար սը դպրո ցում ա աշ խա տում ոնց որ, դե 8-ին պետք ա ըն դեղ լի նի, ա ռա վոտ զարթ նում ենք ի րա դի վա նի շոր ու խա լի թափ տա-լու էտ ձայ նից: Մուտ քում թափ ա տա լիս դրանք, տնե րը սաղ մաք րում ա, նոր ա գնում գոր ծի: Հի մա ես չգի տեմ՝ էտ ի՞նչ ա՝ վե րահս կո ղութ յու՞ն ա, թե ի րանց տան դրվածքն ա տենց… Բայց մի ան գամ չի է լի, պար բե րա բար լսում եմ, որ ա ռա վոտ շուտ գոր գերն ա հա նում թափ տա լիս…»: (բարձ րա-գույն կրթութ յամբ կին)

Ո րոշ դեպ քե րում վե րահս կու մը հար սի նկատ մամբ տե ղի է ու նե նում նաև սկե սու րի սկես րոջ կող մից, հատ կա պես երբ նրանք ապ րում են միա սին:

«...Էն ժա մա նակ հլը աղ ջիկս էլ ա մուս նա ցած չէր, ա մեն օր մե կը կռվում էր Ա.-ի (հար սի) հետ, ու ա մեն օր տար բեր պատ-ճառ նե րով: Տա տիի հետ՝ էլ չա սեմ… Տա տին ի րան ա կե սու րութ-յուն ա նում, ոչ թե ինձ: Չ նա յած իմ վրա էլ միշտ խո սում ա, ա սում ա լավ չես ա նում, որ աչ քա թող ես ա նում»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

Ինչ պես եր ևում է հե տա զո տութ յան արդ յունք նե րի վեր լու ծութ յու նից, ընդ հան րա պես հար սի ըն կա լու մը որ պես ծա ռա յող, բո լո րի պա հանջ մունք-նե րը հո գա ցող, բա վա կա նին ըն դուն ված եր ևույթ է: Ա վե լին, շա տե րի կար-ծի քով ա մուս նու ըն տա նի քին ծա ռա յե լը պետք է գո նե փոխ հա տուց վի նույն ձևի ծա ռա յող հարս ու նե նա լով: «Ես միշտ ա սում էի. «Աստ ված ջան, սա ղի դե մը սաղ կյանքս ծա ռա յել եմ, մի օր կլի նի՞ մի հատ հարս էլ իմ հա մար ծա-ռա յի, կո ֆե դնի, ես խմեմ»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

Հե տա զո տութ յու նը թույլ տվեց բա ցա հայ տել նաև հե տաքր քիր օ րի-նա չա փութ յուն. մոր և կ նոջ կոնֆ լիկտ նե րում որ դին/ա մու սի նը դրսևո րում են փա խուս տի ռազ մա վա րութ յուն՝ գե րա դա սե լով չխառն վել կոնֆ լիկտ-նե րին: Այս ա ռու մով տի պիկ է հար ցազ րույց նե րից մե կից հետև յալ մեջ բե-րու մը. «...հի մա տենց հար ցե րի շուրջ ա լի նում վե ճեր, որ օ րի նակ ա սում եմ. « Դու ռը մի բաց ոչ մե կի դեմ...», գա լիս եմ տուն, ի մա նում եմ, որ բա ցել ա, տենց վի ճում ենք, ա մու սինս տանն ա ե ղել, գի տի, որ բա ցել ա դու ռը, բայց չի ա սում, ա սում ա. «ես էտ ժա մա նակ բաղ նի քում էի կամ չեմ լսել...»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

Միայն մի քա նի դեպ քե րում ա մու սին նե րը ակն հայտ ֆի զի կա կան բռնութ յուն են կի րա ռել ի րենց կա նանց նկատ մամբ՝ մո րը չհնա զանդ վե լու հա մար: Այս պես օ րի նակ, ըստ հարց վող նե րից մե կի. «...ա մու սինս մոր կողմն էր բռնում, մորն էր պաշտ պա նում, ե ղել ա, որ մոր պատ ճա ռով ինձ ծե ծել ա, էլ դրա նից էն կողմ ի՞նչ…Ես գի տեի, որ էս մար դը էն քան խե լոք մարդ ա, որ ին քը դա ժե ի րա ե րե խե քի վրա ձեռք չի բարձ րաց րել եր բեք, ու րեմն էտ պա ռա վը ինչ քա՞ն էր հասց նում, որ ինձ նա խփում էր….»: (մի-ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

Ո րոշ դեպ քե րում էլ ճնշում նե րը տղա յի ըն տա նի քի վրա ե ղել են ոչ թե ա մուս նու ծնող նե րի, այլ հենց ա մու սին նե րի կող մից: Օ րի նակ, ինչ պես

64

նշեց հարց վող նե րից մե կը. « Ֆի զի կա կա նի մա սին չեմ խո սի, ո րով հետև չի ե ղել, իսկ հո գե բա նա կան ու մտա վոր դե միշտ էլ ե ղել ա, ա մու սինս շատ խիստ ու կո պիտ մարդ էր, եր բեք վրաս ձեռք չի բարձ րաց րել, բայց միշտ, որ կջղայ նա նար, շատ վատ ձևով էր խո սում իմ հետ, ե րե խե քի հետ: Ե րե խե քի հետ էր շատ խիստ, մենք էն ժա մա նակ ապ րում էինք Ս ևա նում, աղ ջիկս ըն դուն վել էր Ման կա վար ժա կան հա մալ սա րան, ե կել էր ստեղ վար ձով էր ապ րում մե նակ: Ա մու սինս ա մեն օր թա քուն գա լիս էր, որ տես նի ի՞նչ ա ա նում աղ ջի կը, հո չի՞ քսվել, տանն ա՞… Տու նը վար ձել էր Ռո սիա յում, որ ժամ պա հեր, որ 10 րո պեից զան գեր տուն դա սից հե տո, պետք ա վերց ներ հե ռա խո սը ե րե խեն… Շատ խիստ ու կո պիտ մարդ էր…»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

«Ես չէ, բայց ա մու սինս. տղա յիս ա մուս նաց րել ենք 20 տա-րե կան չկար դեռ, հարսս էլ 14, 15-ը մեր տանն ենք նշել: Ի րանք դպրո ցից հա վա նել, սի րում էին ի րար, էտ աղջ կա մայրն էլ չէր ու զում. դե շուտ էր, փոքր էր: Հե տո ա մու սինս գնա ցել էր մի օր, զեն քով բա նով, մեկ էլ տես նեմ հար սիս նստաց րել կող քը բե րել էր տուն: Ու տենց, հար սա նիք բան էլ չենք ա րել, ուղ ղա կի ե կավ սկսեց մեր տու նը ապ րել: Հի մա ա մուս նա ցած են ար դեն հա մար-յա 21 տա րի…»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

«Բռ նութ յուն չէ, բայց վե րահս կո ղութ յու նը չա փի մեջ նոր մալ եմ նա յում: Ո րով հետև, ե թե հար սը իմ հար սի նման ա, պար տա-դիր ա դա ժե վե րահս կե լը ի րան…Ա մու սինս էր լավ վե րահս կում հար սին… Ե րե խեն մինչև հետ ևը ու ներ եր կար փար թամ մա-զեր… Ա մեն օր, որ սան րում էր, հա յե լու մոտ կանգ նում-հիա նում էր ի րա նով, մի օր էս ա մու սինս բռնեց-կտրեց, ու ա սեց, որ էլ հա-յե լու մոտ չկանգ նի… Չէր թո ղում էտ աղ ջի կը պա տու հա նից նա-յեր… Չ նա յած էտ ինձ էլ չէր թո ղում, չէր թո ղում հե ռա խոս վերց-նեինք ո՛չ ես, ո՛չ ին քը…»: (միջ նա կարգ կրթութ յամբ կին)

Հարկ է նշել նաև, որ ա մու սին նե րի կող մից սահ մա նա փա կում նե րը հա ճախ նույ նիսկ չեն գի տակց վել որ պես այդ պի սիք: Փո խա րե նը ա մուս-նու կող մից սահ մա նա փա կում նե րը և ճն շում նե րը ըն կալ վել են որ պես տղա մար դու և կ նոջ միջև հա րա բե րութ յուն նե րի բնա կա նոն դրսևո րում-ներ: « Հի շում եմ մե նակ, որ ու զում էի սո վո րեի, ա մու սինս չթո ղեց: Մենք դե Շա հում յա նից պետք ա գա յինք Եր ևան, որ սո վո րեի, չթո ղեց: Ա սում էր. « Միև նույնն ա, որ սո վո րես էլ՝ չես աշ խա տե լու, ո րով հետև չեմ թող-նի...»: Ա մուս նա ցել եմ, մենք շատ լավ էինք ապ րում, կա րի քը չի էլ ե ղել, որ ես աշ խա տեմ»: (միջ նա կարգ կրթութ յամբ կին)

65

2.9.2. Սկեսուրների ինքնաընկալումը և դերը տղայի ընտանիքում

Հարց վող նե րի զգա լի մե ծա մաս նութ յու նը գտնում է, որ ի րենք ան հա-մե մա տե լի ա վե լի լավ սկե սուր ներ են և շատ ա վե լի լավ են վե րա բերվում ի րենց հարս նե րին, քան ի րենց վե րա բերվել են ի րենց սկե սուր նե րը:

« Չէ, ես էդ ա մեն ինչ տե սել եմ, ես ու րիշ նե րի նման չեմ չա-րա ցել, ինձ չա րութ յուն են ա նում, ես բա րութ յուն եմ պա տաս խա-նում: Ես չէ, հլը ին չով կա րում եմ օգ նում եմ….. Թոռ նե րիս, տղուս, հար սիս էլ…»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

Հարց վող սկե սուր նե րի մե ծա մաս նութ յու նը նշում է նաև, որ ներ կա սե րուն դը շատ է փոխ վել, և ի րենք չեն էլ կա րող պատ կե րաց նել, որ կա րող են նույն կերպ վար վել ի րենց հարս նե րի հետ ինչ պես ի րենց հետ ժա մա-նա կին վար վել են ի րենց սկե սուր նե րը և ա մուս նու բա րե կամ նե րը:

« Հի միկ վա սե րուն դը նենց չի, որ ա սենք էն ժա մանկ վա նման, հի մա ի րանք ի րանց կար ծիքն ու նեն, ի րանք ա սում են սենց, պետք ա ես հաշ վի առ նեմ իմ հար սի կար ծի քը, իմ տղու կար ծի քը, ես չեմ կա րա ո րո շեմ իմ հարսն ուր գնա, ուր չգնա, ոնց որ իմ հետ ա նում էր իմ կի սուրս... ես իմ կյանքս տե սել եմ, գի տեմ էտ ինչ ա՝ միա սին ապ րե լը, դժվա րութ յուն նե րը, ու ես չեմ ու զում, որ հի մա իմ հարսն էլ կամ հարս ներն էլ դա տես նեն, իմ տղա ներս ապ րեն էտ վի ճա կով: Ես ինքս իմ կաշ վի վրա էտ զգա ցել եմ, ես ո՞նց ի րանց էլ նույնն ա նեմ»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)Սա կայն միև նույն ժա մա նակ, հար ցազ րույց նե րի ա ռա վել խոր քա յին

վեր լու ծութ յու նը ցույց է տա լիս, որ հիմ նա կա նում հարց վող սկե սուր նե րը ցան կա նում են ներ կա յաց նել ի րենց ա վե լի դրա կան լույ սի ներ քո, քան դա ի րա կա նում կա: Այս պես օ րի նակ, սկե սուր նե րից մե կի կար ծի քով ին քը որևէ կերպ չի մի ջամ տում ի րա տղա յի ըն տա նի քի գոր ծե րին, սա կայն տղա յի վաս տա կած գու մա րը, այ նո ւա մե նայ նիվ, ինքն է տնօ րի նում:

« Չէ, մի ջամ տում եմ էն քա նով, որ տղաս գու մա րը աշ խա-տած բե րում ա տա լիս ա ինձ, հի մա մի քիչ վարկ, պարտք ու-նենք, տա լիս ա ինձ ու գի տի, որ ես կազ մա կեր պում եմ էտ ա մեն ին չը, հե տո ես էլ ինքս աշ խա տում եմ, ե րե խա եմ խնա մում, որ դա էլ դնեմ տղա յիս աշ խա տա ծի վրան, օգ նեմ ի րան: Հե տո ին քը գի տի, որ մենք ոչ մեկս Մ.-ին չենք ափ սո սում ոչ մի բան, ինքն էլ` Մ.-ն էլ, չի նեղ վում, չի մտա ծում. « Տես, փո ղը ստա նում ա, բե րում տա լիս ա մո րը...», ինքն էլ գի տի, տես նում ա, որ էս մի պահն ա, կանց նի ու ա մեն ինչ կընկ նի ի րա տե ղը: Էն պես չի, որ ի րան չի տա լիս, ի րան էլ ձեռ քի ծախս ա տա լիս՝ ման կա պար տեզ տա նել ա, դուրս գալ ա...»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

66

Քիչ չեն նաև այն պի սի դեպ քեր, երբ սկե սուր ները պնդում էին, որ հարս նե րի հետ ու նեն չա փա զանց սի րա լիր հա րա բե րութ յուն ներ և եր բեք ի րենց թույլ չեն տա խառն վել տղա յի ըն տա նի քի գոր ծե րին, սա կայն հար-ցազ րույ ցում կա րող էին թույլ տալ այն պի սի ար տա հայ տութ յուն ներ, ինչ-պի սիք են՝ «հար սը ո՞վ ա», «ի րանք են իմ հարս նե րը, ես չեմ կա րո ղա նում ի րանց բան ա սեմ», «ես ա մեն ինչ էլ ա սում եմ, ե թե դուրս չի գա լիս, նե ղա-նում են` նե ղա նան» և այլն:

« Չէ, իմ տղեր քը ինձ պաշ տում են, ես էլ ի րանց, հար սը ո՞վ ա, որ ի րա պատ ճա ռով ես իմ տղու հետ փոխ վեմ»: (մի ջին մաս նա գի-տա կան կրթութ յամբ կին)

« Հի մա մի հարսս ու նի մի տղա, մյու սը՝ մի աղ ջիկ: Իմ հա-մար լրիվ մեկ ա, ես եր կու թոռ էլ ու նեմ, բայց ես գի տեմ, որ քրո-ջը քուր ա պետք, ես գի տեմ՝ քու րը ինչ լավ բան ա, դրա հա մար էն հար սիս ա սում եմ, որ աղ ջիկ ու նե նա մի հատ էլ, բայց ին քը ար դեն ու զում ա հղիա նա, ու ա սում ա, որ տղա ա ու զում…Չ նա-յած, ինքն էլ կրծքե րի խնդիր ու նի, կա րող ա էլ եր րոր դը չկա րո-ղա նա բե րի, ե սիմ…»: (միջ նա կարգ կրթութ յամբ կին)

« Վեր ջին կոնֆ լիկ տը էս ա ե ղել, թո ռիս ծնունդն ա, կան չել են ի րանց ընkեր-ընkե րու հի նե րին, իմ քրոջս աղջ կան չեն կան-չել, նե ղա ցա, ա սում եմ. « Կան չեիք, էտ մի հո գին ձեզ ի՞նչ էր խան-գա րում…»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

« Չէ, ա ռան ձի նի լա վը էտ ա է լի, որ ի րար ձե ռի չենք նա յում: Բայց ես ա սող եմ, իմ բնա վո րութ յունս էտ ա, որ մի բան տես նում եմ՝ պտի ա սեմ, որ հանգս տա նամ: Որ գնում, տես նում եմ մի բան սրտովս չի, ա սում եմ, էն վախտ ա սում էի չնե ղա նան հան կարծ, բայց հի մա` էլ չէ: Ու հի մա ա հա գին սո վո րել ենք ի րար, էլ չենք նե-ղա նում, խո սոմ ենք, անց նում ա: Նե ղա նում էլ ենք, ես մո ռա նում եմ, մեկ էլ վերց նում, զան գում եմ»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

Թեև սկե սուր նե րը պնդում են, որ չեն մի ջամ տում տղա նե րի ըն տա նի-քիե րի գոր ծե րին և ա ռա վել ևս չեն խառն վում ա պա գա թոռ նե րի քա նա կի և սե ռի մա սին խո սակ ցութ յուն նե րին, այ նո ւա մե նայ նիվ, հատ կան շա կան է տ. Կ-ի հետ հար ցազ րույ ցից հատ վա ծը. « Բայց ես հենց ի մա ցա, որ հղի ա, ա սե ցի. «Աղ ջիկ ա լի նե լու, էլ ի զուր տե ղը հույ սեր մի փայ փա յեք…»: Ու ի րոք, որ է խոն ա սեց աղ ջիկ, ես շատ-շատ ծանր տա րա»: (մի ջին մաս նա գի-տա կան կրթութ յամբ կին)

Հա ճախ էլ սկե սուր նե րի մի ջամ տութ յու նը սկսում է հենց ա պա գա հարս ընտ րե լուց:

67

«Եր րորդ տղա յիս հար սին ես եմ ընտ րել, գնա ցի քրոջս տուն, ի րանց հար ևա նի աղ ջիկն էր, տե սա, շատ հա վա նե ցի: Է լի Նոր տա րի էր, գնա ցի տուն ու շուտ տղուս ու ղար կե ցի… Քուրս կան չել էր, տե սել-հա վա նել էր Նո րիկս, մի ան գամ ե կան մեր տուն հյուր, ու զում էի պա հեի, չթո ղեի գնար... Չե ղավ էտ ան գամ, բայց մեկ ա տենց ե ղավ է լի՝ հար սա նիք բան չա րե ցինք…Էս տղես աշ խա-տում էր, մե բե լի գործ էր ա նում, էն քան փող էր աշ խա տում, որ ըն տա նիք կա րար պա հեր, բայց չէր ա մուս նա նում…Դ րա հա մար ի րա հա մար ար դեն ես էի ման գա լիս աղ ջիկ, համ էլ գո նե մի հարսս որ իմ սրտով լի ներ, որ «իմ կող մից լի ներ»: (մի ջին մաս նա-գի տա կան կրթութ յամբ կին)

« Չէ, ես ա սում էի. «Էս տա րի մեկդ պետք ա ա մուս նա նաք …ինձ հարս ա պետք …ես ար դեն չեմ կա րում մե նակ…»: Էտ կա-տակ էի ա նում, որ ա վե լի, գո նե ինձ խղճա յին ու մի բան ձեռ նար-կեին: Ու տենց, մի տղուս խա բե լով, հա մո զե լով, ա մուս նաց րե-ցի»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

Մի ջամ տութ յուն նե րը տղա յի և հար սի հա րա բե րութ յուն նե րի մեջ ո րոշ դեպ քե րում տե ղի են ու նե նում ա նուղ ղա կի ձևով, և այս պի սի ա նուղ ղա կի մի ջամ տութ յուն նե րը սկե սուր նե րի կող մից ընդ հան րա պես չեն ըն կալ վում որ պես ներ խու ժում տղա յի ըն տա նի քի մեջ:

« Կա, որ մի բան ինձ դուր չի գա լիս, կան չում եմ հար սիս, ա սում եմ. «Գ., էս ի՞նչ ա…», ա սում եմ, տես նում եմ, որ մեկ, եր կու չի ուղ ղում սխա լը, ա սում եմ՝ «Ա.-ին (տղա յիս) կա սեմ…» ու ին քը ար դեն զգաս տա նում ա… Ու ես Ա.-ին հո չե՞մ գնում ա սում. « Վայ, գի տես ինչ՝ էս Գ.-ն էս բանն ա ա րել…», չէ, աս նեք Ա.-ը նստած ա, գնում եմ, ա սում եմ. «Գ., էս ո՞վ ա ա րել… Քա նի ան գամ էի ա սել չա նես էս, կամ ինձ կհարց նես…», ար դեն ին քը ի րա նը առ-նում ա….Ինքն էլ շատ լավ հաս կա նում ա, որ ես ու զում եմ է տի Ա.-ն լ սի… Ին քը շատ հաս տա տա կամ ա, ա մեն ինչ գի տի ա նել, բայց ինչ էլ չգի տի, չի էլ ու զում սո վո րի: Մի քա նի տա րի տա նը խմո րե ղե նի դա սեր էի տա լիս, ին քը էտ ժա մա նակ խո հա նոց չէր մտնում, մինչև հի մա, ին քը խմոր տա նել չի կա րում, խմո րով ոչ մի բան չի ա նում»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

Հե տաքր քիր է նաև այն, որ նույ նիսկ այն սկե սուր նե րի լեզ վա կան դիս-կուր սում, ով քեր գտնում են, որ ի րենք շատ լավ սկե սուր ներ են ի րենց հարս-նե րի հա մար և եր բեք ի րենց թույլ չեն տա խառն վել հարս նե րի գոր ծե րին, միև նույնն է գե րակշ ռում է այն դիր քո րո շու մը, որ սկե սու րը ի րա վունք ու նի «մու նաթ գալ» և ինչ֊ որ բա ներ ստի պել և պար տադ րել հարս նե րին:

68

« Գա լիս էր, դու ռը ծե ծում էր սեն յա կի, ա սում էր. «Կ. կնե րես է լի, գլուխս ցա վում ա, է սօր դու կգնա՞ս Ա նիի հա մար կաթ առ-նես…», այ էդ ձևի էր: Փո խա նակ մի հատ մու նաթ գար, ա սեր՝ քո ե րե խեն, դու էլ գնա կաթ առ, տենց էր ա սում»: (մի ջին մաս նա գի տա-կան կրթութ յամբ կին)

Հար ցազ րույց նե րում ակն հայ տո րեն դրսևոր վում է սո ցիա լա կան հա-մե մա տութ յան եր ևույ թը: Սո ցիա լա կան հա մե մա տութ յան գոր ծըն թա ցը ա ռա ջա նում է, երբ կար ծիք նե րի և կա րո ղութ յուն նե րի գնա հա տու մը ի րա-գոր ծե լի չէ միայն շրջա պա տում փոր ձար կում նե րի շնոր հիվ: Ն ման պայ-ման նե րում մար դիկ ի րենց կար ծիք նե րը և կա րո ղութ յուն նե րը գնա հա-տում են հա մե մատ վե լով մյուս նե րի հետ: Ընդ հան րա պես, մար դիկ ի րենք ի րենց տար բեր պատ ճառ նե րով կա րող են հա մե մա տել մյուս նե րի հետ: Հիմ նա կա նում դա ար վում է սե փա կան ինք նագ նա հա տա կա նը և իք նա-արդ յու նա վե տութ յու նը բարձ րաց նե լու նպա տա կով:21

Այս տե սութ յան հա մա ձայն օբ յեկ տիվ չա փա նիշ նե րի բա ցա կա յութ-յան դեպ քում (ո րոնք անհ րա ժեշտ են անձ նա յին գծե րը գնա հա տե լու հա-մար) մար դիկ փնտրում են այլ մարդ կանց, որ պես զի հա մե մա տութ յան մի ջո ցով գնա հատ վեն: Սկզ բում տար բե րակ նե րի լայն ընտ րութ յան խնդրի ա ռաջ են կանգ նում. անձ նա յին ո րակ ներ, ար տա քին տեսք, նույ նիսկ վե-րա ցա կան եր ևույթ` եր ջան կութ յան գնա հա տում, էա կան չէ, կար ևորն այն է, որ մար դիկ կենտ րո նա նում են դի մա ցի նի անձ նա յին հատ կա նիշ նե րի, ար տա քին տես քի և եր ջան կութ յան վրա, այ սինքն մեր սո ցիա լա կան մի-ջա վայ րի վրա:

Պար բե րա բար հար ցազ րույց նե րի ըն թաց քում սկե սուր նե րը հա մե մա-տում են ի րենց այլ սկե սուր նե րի հետ՝ հար ևա նու հի նե րի, բա րե կամ նե րի, ըն կե րու հի նե րի՝ ի օ գուտ ի րենց, իսկ նրանք, ով քեր ու նեն դուստ րեր, հա-մե մա տում են ի րենց աղ ջիկ նե րի սկե սուր նե րի հետ:

«Իմ աղ ջիկս ա մուս նա ցած ա մե ծը, մյու սը՝ նշան ված…Աղջ-կաս կի սու րը՝ ա՛յ կի սուր եմ ա սել…Ոչ միայն ին քը, այլև՝ քու րը, ա մեն ինչ ի րանք են ա նում, ո րո շում…Չ նա յած, փե սաս տենց թույլ չի, որ թո ղի, բայց աղ ջիկս պատ մում ա, որ սաղ ի րանք եր-կու քուր են ա սում՝ ո րը ոնց ա նի…Էտ էլ շնորհք չի է լի…Ա սում ա, որ մի տեղ եմ գնում, կի սուրս զան գում ա քրո ջը, ա սում ա. «Վ.-ը (հար սը) ծնունդ ա, ի՞նչ տա նի նվեր…»: Հարսս էլ, տենց բա նե րը լսում ա, մի ան գամ կա տա կով ա սեց. «Ի րա ֆո նի վրա ա վե լի շատ եմ սկսել քեզ սի րել…»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

21 Jerry Suls, Thomas Ashby Wills, Social Comparison: Contemporary theory and research//Lawrence Elbaum Associates, Inc; Hillsdale, New Jersey, 1991, P. 23

69

«Օ րի նակ իմ աղ ջի կը, բռնութ յու նից ա փա խել՝ սկե սու րի բռնութ յու նից: Էտ կնոջ տղան մի ան գամ ա մուս նա ցել ա, հար սը թո ղել-փա խել ա՝ բա ռի բուն ի մաս տով, հե տո աղ ջիկս: Ի րանք տենց ծանր էին ապ րում սկզբում ես շատ էի օգ նում աղջ կաս, ա մեն ինչ տվե ցի օ ժի տով, ա սե ցի ե րե խես հան կարծ չնեղ վի: Հե տո մենք գնում էինք, միշտ բե ռով-բար ձով... Թոռ նիկս ծնվել էր, ին չա թե ին-քը հար սի հետ չէր խո սում, ա սում ա ե րե խեն լա ցում-կապ տում էր՝ չէր մո տի կա նում, լվացք էր ա նում՝ ե րե խու շո րե րը չէր լվա-նում: Էս վեր ջում էլ, ար դեն աղջ կաս գա լուց հե տո ի մա ցանք, հար ևան նե րի մոտ ա սել ա. «...ի րա մերն ու հե րը գի տեն, որ ին-քը ինչ քան ա ու տում, դրա հա մար են բե րում, որ ի րանց աղ ջի կը ու տի...», հե տո ա սել ա՝ ին քը աղ ջիկ չի ա մուս նա ցել, ես իմ տղու խաթր ըն դու նել եմ..»: (մի ջին մաս նա գի տա կան կրթութ յամբ կին)

«Օ րի նակ, ես տենց չեմ, բայց քուրս օ րի նակ, որ մի բան ա սում եմ, դե թող հար սը ո րո շի, ա սում ա. «Էտ էր մնա ցել պա-կաս, հար սը գա իմ տան մեջ բա ներ ո րո շի, թող գա, տես նի, հար մար վի…Երբ որ ի րա տու նը կդնի, ես կգնամ ըն դեղ, ես էլ ի րան կհար մար վեմ…», ու շատ կան մեր հար ևան նե րից, որ լսում ես, որ վլաս տը կի սու րի ձե ռին ա, որ խեղճ հար սին չեն թո ղում բաց վի, ինք նու րույն մի բան ա նի…Գ նա ցել ենք կո ֆե խմե լու, ար-դեն եր ևի 2 տար վա հարս ա, ա մեն 2 րո պեն մեկ կան չում, կի սու-րին մի բան հարց նում էր, դու զգում ես, որ ին քը ինք նու րույն կա՛մ չի կա րող, կա՛մ թույլ չեն տա լիս մի բան ա նել»: (մի ջին մաս նա գի տա-կան կրթութ յամբ կին)

Հարց վող սկե սուր նե րի հա մար հարս նե րի կող մից ի րենց «մա մա» ա սե լը հա մար վում է մտեր մութ յան նշան և հարս-սկե սուր կոնֆ լիկտ նե րի սիմ վո լիկ ա վարտ: «Ա ռաջ նույ նիսկ (ես հի մա Ձեզ ա վե լին ա սեմ), մի քա-նի ա միս ա ռաջ ա, որ ին քը ինձ սկսե լա «մա մա» ա սել, բայց ես դրան հա սել եմ…Ու հեշտ չի ե ղել, մա մա բա ռը չէր ա սում, մի գու ցե ինչ-որ մե կը իմ փո խա րեն չխո րա նար, ուղ ղա կի ա սեր. « Հաա, ես քո հա մար օ տար եմ, դրա հա մար չես ա սում մա մա…», բայց ես հա սա նրան, որ ա սեց, էն ժա-մա նակ ուղ ղա կի օ դի մեջ էր խո սում»: (բարձ րա գույն կրթութ յամբ կին)

70