ЭРҮҮЛ МЭНД - mier.mn · Бэлгийн ариун цэвэр, эрүүл ахуйн дэглэмийн талаар мэдэх, ... Та үүнийг мэдэх үү; •

Улаанбаатар, 2018

БАГА БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨР, СУРАЛЦАХУЙН УДИРДАМЖ

БОЛОВСРОЛСОЁЛ, ШИНЖЛЭХ УХААН, СПОРТЫН ЯАМ

ЭРҮҮЛМЭНДИЙН ЯАМ

ЭРҮҮЛ МЭНД

Цаасны хэмжээ: 176х250Хэвлэлийн хуудас: 6.1

“Мөнхийн Үсэг” ХХК-д хэвлэв.

Бэлгийн болон нөхөн үржихүйн эрүүл мэнд бүлгийг боловсруулахад зөвлөхөөр ажилласан Андреа Ирвин, Л.Оюун нарт талархал илэрхийлье.

Энэхүү сургалтын хөтөлбөр, суралцахуйн удирдамжийг НҮБ-ын Хүн амын сан, НҮБ-ын Хүүхдийн сангийн техникийн болон санхүүгийн туслалцаатайгаар боловсруулж, НҮБ-ын Хүн амын сангийн санхүүгийн туслалцаатайгаар хэвлүүллээ. Энд тусгагдсан агуулга нь НҮБ-ын Хүн амын сан, НҮБ-ын Хүүхдийн сангийн албан ёсны байр суурийг илэрхийлэхгүй.

Хөтөлбөр боловсруулсан багийн гишүүд:Д.Алтанцэцэг “Хөдөлмөр эрхлэх ур чадварыг дээшлүүлэх” төслийн дэд зохицуулагч, магистр Э.Мөнгөнтулга МУБИС-ийн багш, Ph.DЧ.Байгалмаа МУБИС-ийн багш, Ph.DБ.Жаргал АШУҮИС-ийн багш, Ph.DЦ.Сонинхишиг Монголын хоол зүйчдийн найрамдлын холбооны тэргүүн, Ph.DГ.Дарамбазар АШУҮИС-ийн харьяа Ерөнхий боловсролын ахлах сургуулийн захирал, Ph.DВ.Баярмаа СЭМҮТ-ийн дэд захирал, Ph.DД.Энхмягмар НЭМҮТ-ийн эрдэм шинжилгээний ажилтан, магистр С.Гэрэлмаа НЭМҮТ-ийн эрдэм шинжилгээний ажилтан, магистрВ.Лхамсүрэн МУБИС-ийн багш, магистрЦ.Дийдэрмаа Нийслэлийн Ерөнхий боловсролын 47 дугаар сургуулийн багш, магистрО.Мөнхжаргал Ерөнхий боловсролын Орхон Хасү сургуулийн багш, магистр

Хөндлөнгийн шинжээчийн баг:Г.Баярмаа МУБИС-ийн тэнхимийн эрхлэгч, Ph.DШ.Оюунцэцэг БМДИ-ийн сургалтын албаны даргаА.Бархас Эрүүл Мэндийн Яамны мэргэжилтэн

Техник редактор: Б.Баярцэцэг Боловсролын хүрээлэнгийн секторын эрхлэгч, Ph.DУ.Мягмаржав Боловсролын хүрээлэнгийн ЭША, магистр

ЭРҮҮЛ МЭНД

3

АГУУЛГА

СУРГАЛТЫН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ 4

СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨР 6

НЭГ. ЗОРИЛГО, ЗОРИЛТ 7 1.1. Зорилго 7 1.2. Зорилт 7

ХОЁР. АГУУЛГА 8 2.1. I-III анги 8 2.2. IV анги 10 2.3. V анги 11

ГУРАВ. АРГА ЗҮЙ 12 3.1. Сургалтын арга зүй 12 3.2. Багшлах стратеги 13 3.3. Суралцах стратеги 14 3.4. Эрүүл мэндийн хичээлийн онцлог, сургалтын орчин 15

ДӨРӨВ. ҮНЭЛГЭЭ 16 4.1. Үнэлгээний зорилт 16 4.2. Үнэлгээний төрөл, арга, хэрэгсэл 16

СУРАЛЦАХУЙН УДИРДАМЖ 17 IV АНГИ 17 V АНГИ 43

НОМ ЗҮЙ 73

4


СУРГАЛТЫН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ

ЭРҮҮЛ МЭНД

5

6


ЭРҮҮЛ МЭНД

7

НЭГ. ЗОРИЛГО, ЗОРИЛТ

1.1. ЗорилгоСурагч нь биеийн өсөлт, хөгжлийн үед гарах өөрчлөлтийг мэдэж, эрүүл

ахуйн зөв дэглэм баримтлан, өөрийгөө болон бусдыг хүндэлж, аюулгүй амьдрах арга ухаан, эрүүл зан үйлд суралцана.

1.2. ЗорилтСурагч дараах мэдлэг эзэмшинэ.• Хувийн эрүүл ахуй, бие бялдар, сэтгэцийн эрүүл мэндийн талаарх

суурь мэдлэг, ойлголт• Эрүүл харилцаа болон гэр, сургуулийн болон хүрээлэн буй орчны

хүчин зүйлийн талаарх мэдлэг, ойлголт• Хувийн эрүүл ахуй, хооллолт, хөдөлгөөн, бэлгийн эрүүл мэндийн

талаарх мэдлэг, ойлголт

Сурагч дараах чадвар эзэмшинэ.• Хувийн зохион байгуулалттай, өөрийгөө ойлгож, хянах• Бусдыг мэдэрч ойлгох, үр дүнтэй харилцах, бусадтай хамтран

ажиллах• Хөдөлгөөний ур, эв дүйтэй, нягт нямбай байх, аюулгүй амьдрах

дүрмийг баримтлах

Сурагчид дараах хандлага төлөвшинө.• Эрүүл мэндээ хамгаалах, урьдчилан сэргийлэх, эрүүл ахуйн зөв

дадал хэвшилтэй болох• Бусдын үнэт зүйлийг хүндэтгэх• Зохистой хэрэглээг эрхэмлэх• Буруу зуршлаас татгалзах• Гэр бүлийнхэн, мэргэжлийн байгууллага, ойр дотны хүнд хандах,

тусламж хүсэх тэдний өмнө хариуцлага хүлээх

8


ХОЁР. АГУУЛГА

2.1. I-III анги

Бага боловсролын I-III ангид “Хүн ба орчин”, “Биеийн тамир”-ын хичээлийн агуулгад туссан дараах суралцахуйн зорилтуудаар дамжуулан эрүүл мэндийн мэдлэг, ойлголт, чадвар, хандлага төлөвшүүлэхэд анхаарна.

Сэдэв Суралцахуйн зорилт

Хичээл: Хүн ба орчин

Хувийн ариун цэвэр, эрүүл ахуй, өсөлт хөгжил

1,01.б. Тоглоом тоглох ба эрүүл ахуйн дэглэм сахих1,04.г. Хичээл, амралтаа зөв зохицуулах, өдрийн дэглэм

баримтлах2,04.а. Биеийн бүтцийн нүдэнд харагдах хэсгийг

тодорхойлох (нүд, сормуус, хөмсөг, хуруу, хумс гэх мэт)

2,04.б. Биеийн бүтцийн хэсгүүдийн үүргийг тайлбарлах (гарын хуруу юмыг барих, хөдөлмөр хийх, хөл тулгуур болох гэх мэт)

3,04.б. Биеийн өсөлтөд нөлөөлөх хүчин зүйлийг тайлбарлах

Хооллолт 3,04.в. Амьд биеийн үндсэн хэрэгцээг судлах (хоол тэжээл ба хооллох, хөдөлгөөн ба хөдөлгөөний ач тус)- Хүний хоол тэжээлийн зүйлсийг бүлэглэх, эрүүл

хүнсний талаар хэлэлцэх- Хүний хоол хүнс, хөдөлгөөний хамаарлын учир

шалтгааныг тайлбарлах

Өөртөө итгэх итгэл, сэтгэлийн хөдөлгөөнөө хянах

2,01.в. Тоглох үеийн дэгийг дагаж мөрдөх, хожиж хожигдож сурах, тэвчээртэй хүлээцтэй хандах чадвараа хөгжүүлэх

Харилцах, бусдыг мэдэрч ойлгох

1,02.в. Эцэг эх, ахмад хүмүүс, багш, найз нөхөдтэйгөө мэндэлж сурах

2,02.а. Найзаа таних, түүний эерэг зан чанарыг мэддэг болох

2,02.б. Найз нөхдөө хүндэтгэн харилцах2,05.а. Гэр бүлийнхнээ нэрлэх, 3 үеэ мэдэх (нагац, авга)

тэднийг хүндэтгэх3,02.б. Эцэг эх, ахмад хүмүүс, багш, найз нөхөдтэйгөө

харилцан ойлголцож өөрийн хариуцлагыг ухамсарлаж, бусдыг хүндэтгэх

ЭРҮҮЛ МЭНД

9

Гэр, сургуулийн орчин

1,07.а. Сургууль орчмын дуу чимээг судлах 1,05.б. Гэр байраа цэвэр байлгахад юу хийж чадахаа

тайлбарлах, гэр бүлийн гишүүддээ туслах 2,07.а. Сургуулийн орчмын дуу чимээний эх үүсвэрийг

тодорхойлох, эрүүл мэндэд үзүүлэх нөлөөг тайлбарлах

Хичээл: Биеийн тамир

Хувийн ариун цэвэр, эрүүл ахуй, өсөлт хөгжил

1,1.з. Өглөө бүр дасгал хийх хэрэгтэйг ойлгох 1,1.б. Өөрийн биеийн өндөр ба жингээ мэдэх1,1.й. Биеийн зөв галбир ямар байхыг ойлгох2,1.а. Эрүүл мэндээ сайжруулахын тулд биеийн тамирын

олон төрлийн дасгалыг сурч тогтмол хийх хэрэгтэйг ойлгох

2,1.е. Өөрийн биеийн жин ба өндрийн өсөлтийн хэмжээг мэдэх

3,1.а. Дасгал, хөдөлгөөн бие эрхтэнд хэрхэн нөлөөлөх талаар ойлгох

Тайлбар: Суралцахуйн зорилтын дугаарлалтаас анги, сэдэв, суралцахуйн зорилтын дугаарыг тайлж уншиж болно. Тухайлбал,

3, 04. бАнги (III анги) Суралцахуйн зорилт (б)

Сэдэв (4 дүгээр сэдэв)

10


2.2. IV анги

ЭМ01. Хувийн эрүүл ахуй ба орчны эрүүл мэнд 4,01.а. Сүүн ба байнгын шүдний бүтэц, үүргийг мэдэж, шүдээ буруу

ургаж буй эсэхийг ажиглах, амны хөндийн эрүүл ахуйг сахих4,01.б. Хоол идэхийн өмнө болон гараа бохирдсон тохиолдол бүрт

аргачлалын дагуу зөв угааж хэвших4,01.в. Бэлгийн ариун цэвэр, эрүүл ахуйн дэглэмийн талаар мэдэх,

дэглэм сахихын ач холбогдлыг тайлбарлах

ЭМ02. Хооллолт ба хөдөлгөөн4,02.а. Өглөөний цайг тогтмол ууж, идэвхтэй хөдөлгөөн хийж

хэвших4,02.б. Хүнсний бүлгээ ялган тодорхойлж, хоол, хүнсийг сонгоход шошго ашигладаг болох

ЭМ03. Сэтгэцийн эрүүл мэнд4,03.а. “БИ” хэн бэ?, өөрийн давуу, сул талыг тодорхойлох4,03.б. Өөрийн болон бусдын үнэт зүйлийг хүндэтгэх

ЭМ04. Хорт зуршил 4,04.а. Өдөр тутам хэрэглэдэг цахим хэрэгслийг зохистой хэрэглэж,

илүү хэрэглээг хязгаарлах

ЭМ05. Бэлгийн болон нөхөн үржихүйн эрүүл мэнд 4,05.а. Жендэр ба хүйсийн ялгааг танин мэдэж, хүн бүр жендэр болон

хүйсээс үл хамааран ижил тэгш эрхтэй болохыг тайлбарлах4,05.б. Эрэгтэй, эмэгтэй хүний бие махбодын ялгааг мэдэх, биеийн

өсөлт хөгжлийг шилжилтийн насны үеийн бие бялдар, нийгэм, сэтгэл зүйн өөрчлөлттэй холбон тайлбарлах

4,05.в. Өөрийн хувийн орон зайг мэдэх, хянах чадвартай болох

ЭМ06. Аюулгүй байдал, анхны тусламж4,06.а. Ердийн болон хальтиргаа гулгаатай үед гэр, сургуулийн

хооронд аюулгүй зорчих

ЭРҮҮЛ МЭНД

11

2.3. V анги

ЭМ01. Хувийн эрүүл ахуй ба орчны эрүүл мэнд 5,01.а. Хувийн эрүүл ахуй (гар угаах, усанд орох, бэлгэ эрхтнээ угаах

зэрэг) сахих, халдварт бус өвчин болон бусад олон эрсдэлээс сэргийлэх

5,01.б. Гэр, сургуульдаа эрүүл орчин бүрдүүлэх нь хувийн болон нийгмийн эрүүл мэндэд тустай болохыг тайлбарлах, өөрийн оруулах хувь нэмрийг тодорхойлох

5,01.в. Хувийн эрүүл ахуйг сахих талаарх монголын уламжлалт зан заншлыг ойлгох; хувь хүний эрүүл мэндэд гэр бүл, орчин хэрхэн нөлөөлдөг талаар тайлбарлах

ЭМ02. Хооллолт ба хөдөлгөөн 5,02.а. Зохистой хооллох зарчимд тулгуурлан хоол, хүнсний үндсэн

шимт бодисыг харгалзан сонгох, зөв хадгалж, хэрэглэх 5,02.б. Биеийн өсөлтийг үнэлэх аргыг мэдэж, өөрт тохирсон идэвхтэй

хөдөлгөөнийг сонгон тогтмол хийж хэвших

ЭМ03. Сэтгэцийн эрүүл мэнд 5,03.а. Бусдыг анхааралтай сонсож, хүлээцтэй хандах5,03.б. Өөрийн хүсэл мөрөөдлөө тодорхойлж, түүнд хүрэх төлөвлөгөө

боловсруулах

ЭМ04. Хорт зуршил 5,04.а. Цахим хэрэгслийг хэтрүүлэн хэрэглэснээс хүний эрүүл мэндэд

үзүүлэх нөлөөг хэлэлцэх

ЭМ05. Бэлгийн болон нөхөн үржихүйн эрүүл мэнд 5,05.а. Гэр бүл, найз нөхөд, үе тэнгийнхний эрүүл харилцаа холбоог

тодорхойлох, хөгжүүлэх, хадгалах 5,05.б. Жендэрийн тэгш бус байдал нь эрх мэдлийн ялгаатай

байдалтай хэрхэн уялдаж байгааг тайлбарлах, гэр, сургууль, нийгэм дэх жендэрийн тэгш байдлыг дэмжих арга замыг үзүүлэх

5,05.в. Дээрэлхэлт (цахим болон цахим бус)–ийг тодорхойлох, тэдгээрт өртөхгүй байх, хариу арга хэмжээ авах үр дүнтэй арга замыг үзүүлэх

ЭМ06. Аюулгүй байдал, анхны тусламж 5,06.а. Ахуйн осол, байгалийн гэнэтийн үзэгдлийн үед бусдад туслах,

яаралтай тусламж дуудах

12


ГУРАВ. АРГА ЗҮЙ

3.1. Сургалтын арга зүйЕрөнхий боловсролын сургуулийн 4-5 дугаар ангийн сурагчдын насны

онцлог нь логикоор сэтгэж эхлэх ба юмсыг хэд хэдэн шинж тэмдгээр нь ангилах, аливаа асуудлыг тунгаан бодох чадвартай байдагтай холбоотой. Бие махбодын хөгжлийн хувьд гар, хурууны бичих хөдөлгөөний дадал сайжирч, бие бялдрын хөгжил эрчимтэй явагдан, зарим хүүхдэд бэлгийн бойжилт эхэлдэг. Мөн сурагчдын оюун ухааны үйл ажиллагаа, сэтгэхүйн чадвар хөгжиж сурах арга барилд суралцаж эхэлдэг. Сэтгэл санааны хувьд тогтвортой, хамт олонч болох ба тоглоомын дүрмийг даган мөрдөх хүсэл эрмэлзэлтэй болсон байдаг. Тиймээс багш арга зүйгээ сонгохдоо дээрх онцлогийг харгалзан үздэг байх нь чухал.

Эрүүл мэндийн боловсрол олгох арга зүй нь оролцоонд суурилсан, практик шинжтэй байх нь чухал бөгөөд тухайн агуулгын хувьд хамгийн тохиромжтой байх арга зүйг сонгох нь зүйтэй. Тухайлбал, нэг хичээл дээр зөвхөн нэг аргыг сонгохоос илүү тухайн үйл ажиллагаа нь тодорхой мэдлэг эзэмшүүлэхэд чиглэсэн бол бие даан суралцах арга барилд сургах, харилцан яриа, үзүүлэн таниулах зэрэг аргыг сонгох, чадвар хөгжүүлэх бол хийж турших, дүрд тоглох, тодорхой жишээн дээр дүр бүтээх, шийдвэр гаргах, зөв буруугаа ярилцах зэрэг аргыг хэрэглэж болно. Харин хандлага төлөвшүүлэх хичээл дээр хийгдэх үйл ажиллагаа нь дүн шинжилгээ хийх, харьцуулах, харилцан ярилцах, төсөөлөн бодох, хэлэлцүүлэг, мэтгэлцээн зохион байгуулахад чиглэсэн байна. Дараах тодорхой аргуудыг хослон хэрэглэх боломжтой. Үүнд:

• Үзүүлэн таниулах арга: Ойлголтын тойрог, Давуу ба сул талаа тодорхойлох, Мэдрэмж нээх арга;

• Мэдээлэлтэй ажиллах арга: Эхтэй ажиллах, Харьцуулах арга, Юмс, үзэгдлийг жиших;

• Xөгжөөнт тоглоомын аргa: Та битгий уурлаарай, Намайг олоорой, Амьтныг дуурайх, Би хэн бэ, Та үүнийг мэдэх үү;

• Дүрд тоглох арга: “Үгүй” гэж хэлэх, Уналт, Татгалзах, Сонсохын ач холбогдол гэх мэт.

Мэдлэг бүтээх идэвхтэй сургалтын аргуудыг ашиглан сурагчдыг өөрсдөөр нь үнэлүүлэх, дүгнэлт хийлгэх, бие даан сэтгэн бодохуйг хөгжүүлэхэд түлхүү анхаарна. Өөрөөр хэлбэл, асуудлыг олон талаас нь харж дүн шинжилгээ хийж, сурах арга барилд сургах зорилготой бөгөөд ингэснээрээ тэднийг хичээл дээр төдийгүй, амьдрал болон нийгэмд идэвхтэй хандах чадвартай болгоход туслах юм.

Багш сургалтын аргыг үр өгөөжтэй хэрэглэх дараах нийтлэг шаардлагыг мөрдөхөд анхаарна. Үүнд:

• Тухайн ангийн сурагчдын нас, сэтгэхүйн онцлог, хөгжлийн ерөнхий

ЭРҮҮЛ МЭНД

13

түвшин, сурах чадавх, ангийн хамт олны төлөвшлийн онцлог, хэрэгцээ, сонирхол зэргийг харгалзан сургалтын аргаа сонгоно.

• Тухайн хичээлийн сэдэв, зорилго, зорилт, агуулгын багтаамж, цаг хугацаа зэргийг тооцно.

• Багш нар нэг аргыг байнга хэрэглэхээс зайлсхийж, олон янзын аргыг хослуулан хэрэглэнэ.

• Илүү бүтээлч байхын тулд багш өмнө нь хэрэглэж байсан аргыг өөр өөр нөхцөлд шилжүүлэн өөрчилж сургалтаа зохион байгуулна.

3.2. Багшлах стратегиБагш оролцооны аргаар хичээлийг зохион байгуулахад дараах зарчим

баримтална. Хэрэгцээнд тулгуурласан байх: Эрүүл мэндийн боловсролд хувь хүний

болон нийгмийн хэрэгцээг тооцох, үнэлэх явдал хамгийн чухал байр суурь эзэлнэ.

Судалгаанд суурилсан, шинжлэх ухааны онолын үндэслэлтэй байх: Сурагчдад өгөх мэдлэг, мэдээлэл нь зөвхөн судалгаанд суурилсан, онолоор батлагдсан үнэн зөв мэдээлэл байх

Хувь хүний үнэт зүйл, хандлага, итгэл үнэмшилд хандсан байх: Хүн бүр өөрийн гэсэн үзэл бодол, итгэл үнэмшилтэй байдгийг хүндэтгэж үзэх, өөрийнхөө үзэл бодлыг тулган зөв, буруу гэж үнэлэхгүй байх

Суралцах стратеги, заах арга, хэрэглэгдэхүүнийг оновчтой сонгох: Багш сурагчдын нас, сэтгэхүйн хөгжлийн үе шатад тохирсон үзүүлэн таниулах материал, муляж, бодит болон зурагт үзүүлэн, мультимедиа хичээл, компьютер, проектор зэрэг орчин үеийн техник хэрэгсэл ашиглан, сургалтыг үр дүнтэй, сонирхолтой арга, хэлбэрээр зохион байуулахад анхаарна. Эрүүл мэндийн хичээлийг анги, том баг, жижиг баг, хосоор болон ганцаар ажиллуулах зэрэг хэлбэрээр зохион байгуулах нь илүү оновчтой байдаг.

Эрүүл мэндийн хичээлийг заах багш нь дараах мэдлэг, ур чадварыг эзэмшсэн байх шаардлагатай. Үүнд:

• Эрүүл мэндийн хичээлийг заах боломж, сонирхолтой байхаас гадна энэ чиглэлээр мэргэшсэн, мэргэшүүлэх сургалтад хамрагдсан байх,

• Эрүүл мэндийн шинжлэх ухааны үндэслэлтэй баримт мэдээ, онолын мэдээллийг баталгаат эх сурвалжаас авч ашигладаг байх,

• Хичээлд бэлтгэхдээ сурагчийн хийх үйл ажиллагаа талаас нь төлөвлөж, тухайн сэдэвтэй холбоотой гарч болох асуулт, түүний хариултыг урьдчилан бэлтгэдэг байх,

• Сурагчийн хэрэгцээ сонирхлыг төрүүлэх, сэдэлжүүлэхэд анхаарах, зарим сурагчийн ярилцахаас эмзэглэх асуудал байж болохыг анзаарах

• Сэдэв болон хичээл хоорондын залгамж уялдаа холбоог хангах, • Сургалтын аргуудыг хослон хэрэглэж, хичээлдээ бүтээлчээр хандах,

аль болох асуудлыг өөрсдөөр нь гаргуулж, шийдвэрлэх олон хувилбарыг гаргаж ярилцах

14


• Хичээлийн агуулгаа өдөр тутмын амьдралтай холбон зааж, хэвшүүлбэл зохих эрүүл зан үйлийг хичээлээс бусад цагаар эзэмшүүлэхэд анхаарах,

• Сурагчдаа судлан, тэдний нас, сэтгэхүйн болон орчны онцлог нөхцөл зэргийг харгалзан заах арга зүйгээ улам сайжруулахад анхаарах,

• Эрүүл мэндийн хичээлийн зарим агуулга хувь хүний нууцтай холбоотой тул тухайлан жишээ авахаас зайлсхийх, хувийн нууцыг хадгалахад анхаарах.

Суралцах стратеги, заах арга, хэрэглэгдэхүүн зэрэг нь соёл, уламжлал, зан заншлын онцлогийг харгалзсан байх. Жендэр, арьстан, угсаатан, шашин шүтлэг, нас, бие, сэтгэлийн чадвар, гадаад төрх, бэлгийн чиг баримжаа гэх мэт ялгаатай байдлыг харгалзсан байх ёстой.

Эрүүл мэндийн багшийн ёс зүйг эрхэмлэсэн байх: Эрүүл мэндийн хичээл нь бусад хичээлийг бодвол хүний хувийн асуудал, эмзэг мэдрэмтгий сэдвийг хөндөх учир дараах ёс зүйн хэм хэмжээг зайлшгүй мөрдвөл зохино. Үүнд:

1. Хувийн нууцыг хадгалах2. Үзэл бодлоо тулгахгүй байх3. Ялгаварлан гадуурхахгүй байх4. Хувийн, дотно харилцаа үүсгэхгүй байх5. Хувь хүний нэрийг дурдан жишээ авахгүй байх

Энэ насны хүүхдүүд гэр бүл, аав, ээжтэйгээ илүү дотносож тэдний сургамж зөвлөгөөг хүлээн авдаг учраас эдгээр онцлогийг харгалзан бие даан сурах арга барилыг төлөвшүүлэхэд анхаарах хэрэгтэй. Үүний тулд багш эрүүл мэндийн хичээлийн даалгавар өгөхдөө шинэ мэдлэг, мэдээлэл, туршлага хуримтлуулах аргад суралцуулахуйцаар төлөвлөх хэрэгтэй. Үүнд:

• Аливаа эрсдэлт зан үйлийг арилгаж болох боломжит арга замыг олуулах,

• Эрсдэлт зан үйлээс гарч буй хор уршгийг таниулах,• Татгалзах чадварыг илэрхийлэх жишээ баримт, тохиолдол дээр

ажиллуулах,• Үзэл бодлоо илэрхийлэх арга замыг нээж өгөх,• Хувь хүнд учирч буй хор нөлөөний талаарх мэдээллийг цуглуулах,

түүнээс гарах аргыг мэдүүлэх гэх мэт.

3.3. Суралцах стратегиЭнэ насны сурагчид орчноо байнга танин мэдэж, үе тэнгийнхэнтэйгээ харилцаж сурч, тэднээс сайн үнэлгээ авахыг хичээдэг. Сурагч дараах чадвартай болсон байна. Үүнд:

• Өөрийн бие махбод, сэтгэл санаанд гарах өөрчлөлтийг таньж мэдэх, улмаар түүнд дасан зохицох, сэтгэл зүйн бэлтгэлтэй болох,

• Багаар ажиллах,• Багш болон үе тэнгийнхэнтэйгээ дотно харилцаж, санал бодлоо

чөлөөтэй илэрхийлэх,• Аливаа зүйлийг сонирхон судлах, сурах хүсэл, тэмүүлэлтэй болох,

ЭРҮҮЛ МЭНД

15

• Олж авсан мэдлэгтээ дүн шинжилгээ хийж, ижил болон өөр нөхцөлд хэрэглэх,

• Өөрийн болон бусдын сул талыг мэдэж, бусдадаа эергээр нөлөөлөх

3.4. Эрүүл мэндийн хичээлийн онцлог, сургалтын орчинЭрүүл мэндийн хичээл нь сурагчдын өдөр тутмын амьдралд тохиолдох,

биеийн өсөлт хөгжилтэй холбоотой олон асуудлыг шийдвэрлэхэд тусалдаг онцлогтой. Хүүхэд зөвхөн өөрийн сонирхол хэрэгцээнээс гадна найз нөхөд, харилцагчийнхаа сонирхол хэрэгцээг илүү анхаардаг онцлогтойгоос гадна охид, хөвгүүдийн хүйсийн ялгаатай байдал олон зүйл дээр ажиглагддаг болохыг багш тооцох хэрэгтэй.

Эрүүл мэндийн хичээл нь эрүүл ахуйн шаардлага хангасан, материаллаг, үйлийн болон сэтгэл зүйн таатай орчинд хэрэгжих нь зайлшгүй. Иймээс сургалтын орчинд онцгой анхаарах хэрэгтэй. Тухайлбал,

1. Сургалтын хөтөлбөрийн хэрэгжилт нь хичээл буюу танхимын сургалтаас гадна сургалтыг дэмжих үйл ажиллагаа, нийгмийн амьдралд оролцохоос ихээхэн хамаардгийг анхаарч төлөвлөх,

2. Сургууль болон анги танхимын эерэг орчин бий болгоход анхаарч, хамтран суралцах соёл, сурагчдын сайн сайхныг дэмжих төлөвлөлт бүхий үйл ажиллагааг төлөвлөж хэрэгжүүлэх,

3. Сурагч-сурагч, сурагч-багш гэсэн ижил төвшинд дарамтгүйгээр нэг нэгтэйгээ харьцах боломж бүрдүүлэхэд анхаарах,

4. Эрүүл мэндийн үйлчилгээ болон орчин нь сурагчийн танин мэдэхүй, сэтгэл хөдлөл-нийгэмшил болон бие бялдрын хөгжилд чухал үүргийг гүйцэтгэх тул эрүүл мэндийн үйлчилгээг дэмжих, сургуулийн орчны эрүүл ахуй, сургалтын хэрэглэгдэхүүнийг сайжруулахад анхаарах,

5. Сурагчид өөрсдийн сурах үйлийн үнэт зүйлийг үнэлэн дүгнэх, сургалтын болон сургалтын бус үйл ажиллагаанд оролцох сэдлийг өрнүүлэх,

6. Эцэг эх, сургуулийн хамт олон болон олон нийтийн төлөөлөл нь тухайн сургуулийн бодлого, сургалтын хөтөлбөрийн хэрэгжилтэд санаачилга гарган, дэмжлэг үзүүлэх нөхцөлийг бүрдүүлэхэд анхаарах,

7. Орон нутаг, сургуулийн нөөц боломж, байгаль, нийгэм, соёлын ялгаатай байдал зэргийг харгалзан үзнэ.

16


ДӨРӨВ. ҮНЭЛГЭЭ

4.1. Үнэлгээний зорилтБага боловрсолын эрүүл мэндийн сургалтын хөтөлбөрийн үнэлгээ

нь сурагчийн эзэмших мэдлэг, ойлголт, чадвар, хандлага, зан үйлийн эзэмшилтийг илрүүлэхэд чиглэнэ. Бага ангид зөвлөмжид суурилсан дүнгийн бус үнэлгээг хэрэглэнэ. Өөрөөр хэлбэл, сурагчийг үнэлэхдээ юуг сайжруулах хэрэгтэй байгааг нь илрүүлэн яаж сайжруулах арга замыг нь зөвлөмжилнө.

Багш үнэлгээ хийхдээ сурагчийн эзэмшвэл зохих мэдлэг, чадварын шалгуур үзүүлэлтийг урьдчилан тооцсон байна. Бага ангийн сурагчийг багшийн төсөөлснөөр агуулгаа бүрэн эзэмшээгүй тохиолдолд шууд сайн, муу гэх зэргээр дүгнэх нь тэдний идэвх, оролцоог бууруулах магадлалтай учраас мэдлэг, ойлголт, чадвар, хандлагыг үнэлэх шалгуур үзүүлэлт бүхий рубрик боловсруулан үнэлгээнд ашиглаж болно. Рубрик нь сурагчийн гүйцэтгэлийн янз бүрийн түвшинг үнэлэхэд ашигладаг багц шалгуур үзүүлэлт байна.

4.2. Үнэлгээний төрөл, арга, хэрэгсэл

Үнэлгээний төрөл: Өөрийн үнэлгээ, явцын үнэлгээ, хөндлөнгийн үнэлгээ, үр дүнгийн үнэлгээ

Үнэлгээний арга, хэрэгсэл: Асуулт, ажиглалт, сэтгэгдэл, санал асуулга, дасгал даалгавар, бичгийн шалгалт, илтгэл, эсээ, бүтээл зэрэг байна. Мэдлэг үнэлэх тест нь үнэлгээний үндсэн хэлбэр байх боломжгүй. Харин чадвар, хандлагыг илрүүлэхэд чиглэсэн асуулга, ярилцлага, илтгэл, эсээ, реферат бичүүлэх зэрэг нь илүү бодитой бөгөөд үр дүнтэй байх болно. Гэхдээ бага ангийн сурагчдын бичих, бичгээр илэрхийлэх чадвар харьцангуй сул байх талтай. Иймээс ярилцлага хийх, тайлбарлан яриулах, зураг зуруулах зэрэг аргыг ашиглаж болохын зэрэгцээ багш өөрөө ажиглалт, тандах судалгаа хийх байдлаар сурагчдад гарч буй ахиц өөрчлөлтийг үнэлэх боломжтой.

Явцын үнэлгээБагш хичээлийн явцад асуулт, дасгал даалгавар болон бусад үйл

ажиллагааны гүйцэтгэлээр сурагчийн мэдлэг, чадварын ахиц өөрчлөлтийг илрүүлж, заах арга зүй, орчин хэрэглэгдэхүүнийг сайжруулахын зэрэгцээ, сурагчдад зөвлөн тусална.

Үр дүнгийн үнэлгээУлирал, хагас жил, жилийн эцэст санал асуулга, сэтгэгдэл, бичгийн

шалгалт болон бусад үйл ажиллагааны гүйцэтгэлээс сургалтын зорилт хэр зэрэг биелсэн болон сурагчдын сурах арга барил, хандлага, зан үйл төлөвшилд дүгнэлт хийнэ.

ЭРҮҮЛ МЭНД

17

СУРА

ЛЦ

АХУЙ

Н У

ДИ

РДА

МЖ

IV А

НГИ

ЭМ

01. Х

увийн

эрүү

л ах

уй б

а ор

чны э

рүүл

мэн

д -

7 ц

аг

Код

Сур

алцах

уйн

зорилт

Сур

алцах

уйн ү

йл

ажилл

агаа

Баг

шид ө

гөх

зөвл

өм

ж б

а хэ

рэг

лэгд

эхүү

н

4,0

1.а.

Сүү

н ба

бай

нгын

шүд

ний

бүт

эц, үү

ргийг

мэд

эж, ш

үдээ

бур

уу у

ргаж

буй

эсэ

хийг

ажигл

ах,

амны

хө

ндийн

эрүү

л ах

уйг

сахи

х

1.

Ам

ны

хөнд

ийд

ямар

эр

хтэн

бай

даг

, тэ

дгэ

эрийн

үүрэ

г,

ач

холб

огдлы

н та

лаар

ас

ууж

яр

илц

ана.

“Ш

үд эр

үүл

бол

бие

эрүү

л” х

эмээ

х хэ

лц ү

гийн

утгы

г та

йлб

арла

хыг

хүсн

э.2.

Сур

агчд

ыг

цөө

н хү

нтэй

баг

т ху

ваан

а. Баг

ту

с бүр

т дар

аах

даа

лгав

рыг

өгч

ажилл

уулн

а.

o

Баг

ийн

гиш

үүд а

мны

хөн

дийд б

айрл

ах э

рхтн

ийг

нэрл

эж

бичи

х, э

свэл

зур

гаар

илэ

рхийлэ

х,o

Эрх

тэн

тус

бүр

ийн

үүрг

ийг

бичи

х,o

Хүн

ий ш

үдийг бай

рлал

аар

нь н

эрлэ

ж, үү

ргийг та

йлб

арла

х Баг

ууд

ажла

а хи

йж

дуу

ссан

ы

дар

аа

бус

дад

аа

тайлб

арла

х бол

омж

олг

оно.

3.

Дар

аа н

ь баг

тус

бүр

т ш

үд а

мны

хөн

дийн

мул

яж, со

йзн

ы х

амт

өгнө

(бай

хгүй

бол

баг

ш ө

өрөө

заг

вар

хийсэ

н бай

на).

Баг

ууд

эхлэ

эд ө

өрсд

өө ш

үдээ

хэр

хэн

угаа

дги

йг

бие

биед

ээ ү

зүүл

нэ.

4.

Хэр

хэн

зөв,

бур

уу уг

ааж

бай

гааг

баг

ш аж

игл

ан,

зөв

угаа

х ар

гачл

алыг

кино

, дүр

с бичл

эг ю

муу

зу

рагт

ху

удас

үз

үүлэ

н та

йлб

арла

ж х

амтр

ан я

рилц

ана.

5.

Хэл

, та

гнай

, буй

лыг

мөн

уса

ар б

олон

зор

иул

алты

н ш

инг

энээ

р за

йлж

цэв

эрлэ

ж б

айх

нь а

мны

хөн

дийн

эрүү

л м

эндийг дэм

ждэг

та

лаар

тай

лбар

лаж

хичэ

элээ

дүг

нэнэ

.

Зөвл

өмж

1.

Энэ

нас

анд ш

үдээ

өдөр

т 2

удаа

за

авал

уг

аах,

чи

хэрл

эг

зүйл

идсэ

ний

дар

аа

усаа

р за

йла

х дад

алта

й бол

сон

бай

х ёс

тойг

баг

ш

хичэ

элийн

явцад

хэ

лж

тайлб

арла

х хэ

рэгт

эй.

Мөн

нас

анд х

үрэг

чид ш

иг

шүд

цэв

эрлэ

х нэ

мэл

т хэ

рэгс

лийг

хэрэ

глэх

гүй

бай

х,

эсвэ

л м

аш

бол

гоом

жто

й

хэрэ

глэх

та

лаар

са

нуул

аара

й.

Ам

ны

хөнд

ий

эрүү

л бай

х нь

хо

ол

бол

овср

уула

х эр

хтэн

то

гтол

цоо

эр

үүл

бай

х,

гоо

сайха

н бай

х,

улм

аар

өөрт

өө

итг

элтэ

й

бай

х зэ

рэгт

чу

хал

бол

охыг

ярилц

лагы

н яв

цад

су

рагч

дад

ойлг

уулн

а.

18


Баг

ш ан

гийн

хүүх

дүү

дийн

хэд нь

ш

үд хо

рхой

тсон

, ш

үдни

й

эмчи

д

ханд

даг

эс

эх

тала

ар

бичи

л су

дал

гаа

авч

бол

но.

Суд

алга

анд ү

ндэс

лэн

хичэ

элээ

р за

йлш

гүй ү

зэх

агуу

лгыг

нэм

ж

судла

н, б

аяж

уула

х бол

омж

той. Ш

аард

лага

тай б

ол м

эргэ

жли

йн

эмчи

йг

урьж

авч

ран

зөвл

өгөө

ава

х, я

риа

хийлг

эх з

эрэг

арг

а хэ

мж

ээг

зохи

он б

айгу

улна

. •

Сүү

н ш

үд,

бай

нгын

шүд

ний

тала

арх

сура

гчдын

өмнө

х м

эдлэ

гийг

сэрг

ээн

сану

улж

яри

лцла

га ө

рнүү

лнэ.

•

Үзэ

г, б

алаа

ам

андаа

хийсэ

н, э

свэл

гар

хур

ууга

а ам

андаа

хи

йсэ

н су

рагч

бай

гаа

эсэх

ийг

баг

ш а

жигл

ана.

•

Анг

ийн

нийт

сура

гчдаа

с дар

аах

асуу

лтыг

асуу

на. Ам

андаа

ха

туу

биет

хийх,

хур

ууга

а хө

хөх

зэрэ

г нь

ям

ар ү

р нө

лөөт

эй

бол

гэ

ж ас

ууж

яр

илц

ана.

Ш

инэ

эр ур

гаж

бай

гаа

шүд

ээ

хэлэ

эрээ

оро

лдох

, ш

үдээ

зуу

х гэ

х м

эт ү

йлд

эл н

ь ш

үд б

уруу

ур

гах,

гаж

илт

үүс

эх ү

ндсэ

н ш

алтг

аан

бол

дог

гэд

гийг

бод

ит

жиш

ээн

дээ

р ой

лгуу

лах

нь ч

ухал

.

Хэр

эглэ

гдэх

үүн:

o

“Хор

хой ц

ооро

л” к

ино

. Нор

веги

йн

тусл

амж

ийн

бай

гуул

лага

. o

“Хүү

хдээ

с хү

үхдэд

” дас

гал

ажлы

н дэв

тэр.

Дэл

хийн

зөн

ОУБ

o

ЕБС-и

йн

баг

а ан

гийн

баг

ш

нарт

зор

иул

сан

гары

н ав

лага

(20

10).

ДЭМ

БЗө

влөм

ж 2

.Анг

ийн

нийт

сура

гчдын

шүд

со

лигд

ож д

уусс

ан э

сэхи

йг

баг

ш у

рьдчи

лан

мэд

сэн

бай

на. Ара

й с

олигд

ож

дуу

сааг

үй, бай

нгын

шүд

нь

урга

ж г

үйцээ

гүй “

шүд

гүй,

онго

рхой

” хэ

мээ

н ш

оолу

улдаг

хү

үхэд

бай

гаа

бол

энэ

сэд

вийг

заах

даа

баг

ш б

олго

омж

той

бай

х хэ

рэгт

эй.

Зура

гт ү

зүүл

эн, ки

но, ж

үжиг,

эс

вэл

хүүх

элдэй

н ки

но з

эргэ

эс

жиш

ээ т

атан

яри

лцаж

бол

но.

ЭРҮҮЛ МЭНД

19

4,0

1.б.

Хоо

л идэх

ийн

өмнө

бол

он

гара

а бох

ирд

сон

тохи

олдол

бүр

т ар

гачл

алын

даг

уу з

өв

угаа

ж х

эвш

их

1.

Турш

илт

аж

ил

хийнэ

.o

Баг

ш ц

эвэр

хэн

хайрц

агт

элс,

эсв

эл х

үнсн

ий б

удаг

, ус

ан

буд

аг гэ

х м

эт су

рагч

дын

гарт

ам

арха

н на

алдах

, эр

гээд

ам

арха

н ар

ила

х, эр

үүл

мэн

дэд

хо

р нө

лөө

үзүү

лэхг

үй

зүйли

йг

бэл

тгэс

эн б

айна

. 2.

Ту

ршилт

хийж

үзү

үлэх

4-5

хүү

хдийг

баг

ш у

рьж

, хи

чээл

ээ х

амт

явуу

лах

туха

й х

элнэ

. 3.

Эхн

ий с

ураг

ч баг

шийн

бэл

тгэс

эн з

үйлд

бар

уун

гары

н ал

гаа

хүрг

эж н

аалд

уулн

а. Т

эр г

араа

раа

2 дах

ь су

рагч

тай г

ар б

арина

. 2

дах

ь су

рагч

3 д

ахь

сура

гчта

й м

өн г

ар б

арина

. Эхн

ий с

ураг

ч ан

гийн

хаал

ганы

бар

иул

д х

үрэх

эд 4

дэх

сур

агч

тэр

бар

иул

аас

бар

ина

. 4 д

эх с

ураг

чтай

5 д

ахь

сура

гчта

й г

ар б

арина

. Бүх

су

рагч

ийн

гар

бох

ирд

сон

бай

х бол

но.

4.

Анг

ийн

бус

ад с

ураг

чаас

дээ

рх 5

сур

агчи

йн

үзүү

лсэн

тур

шилт

ын

тала

ар а

сууж

яри

лцан

а.

5.

Гары

н ар

иун

цэв

эр с

ахих

гэж

юуг

хэл

эх в

э?o

Гара

а хэ

зээ,

ям

ар ү

ед у

гаах

ёст

ой в

э?o

Гара

а уг

аахг

үй х

оол

идэх

, ам

хам

арта

а хү

ргэх

зэр

эг н

ь ям

ар ү

р даг

авар

т хү

ргэж

бол

ох в

э? г

эх з

эргэ

эр я

рилц

аж

гары

н ар

иун

цэв

эр с

ахихы

н ач

хол

бог

длы

г ой

лгуу

лна.

Турш

илт

хичэ

элийг

явуу

лахд

аа

баг

ш а

нгийн

сура

гчдаа

с са

нам

сарг

үйгэ

эр с

онго

ж

орол

цуу

лаар

ай. И

дэв

хтэй

, идэв

хгүй

, са

хилг

агүй

, эс

вэл

онц с

урдаг

хам

аагү

й, эр

эгтэ

й,

эмэг

тэй, ям

ар ч

хүү

хдийн

эзэм

шсэ

н бай

х ёс

той ч

адва

р,

дад

лын

тала

ар я

рилц

ах т

ул

хэн

нэгн

ийг

онцго

йло

н со

нгох

нь

зох

им

жгү

й.

Хэр

эглэ

гдэх

үүн:

Цаа

сан

эсвэ

л, м

одон

хай

рцаг

элс,

шох

ой, хү

нсни

й б

удаг

, ну

нтаг

саа

гэх

мэт

ам

арха

н на

алдам

хай, хо

р нө

лөөг

үй

зүйл

o Г

ар у

гаах

арг

ачла

лыг

хүүх

дүү

д ц

эцэр

лэгт

бай

хаас

аа с

урса

н бай

даг

.o Х

арин

сург

ууль

д о

роод

энэ

дад

ал н

ь бай

хгүй

бол

дог

гэ

сэн

судал

гаа

бай

даг

. Га

р уг

аах

дад

ал з

урш

лыг

наса

н ту

ршдаа

хэр

эгж

үүлэ

х нь

бидни

й э

рүүл

мэн

дэд

тус

тай

бол

охыг

ойлг

уула

арай

.

20


4,0

1.в.

Бэл

гийн

ариун

цэв

эр,

эрүү

л ах

уйн

дэг

лэм

ийн

тала

ар м

эдэх

, дэг

лэм

са

хихы

н ач

хо

лбог

длы

г та

йлб

арла

х

Сам

бар

т 3

баг

ана

зурж

Мэд

нэ, М

эдэх

ийг

хүсэ

ж б

айна

, М

эдэж

ав

лаа

гэж

бичн

э.1.

Бэл

гийн

ариун

цэв

эр, эр

үүл

ахуй

н дэг

лэм

гэж

юу

бол

ох т

алаа

р ас

ууж

яри

лцах

o

Та н

ар б

элги

йн

ариун

цэв

эр, эр

үүл

ахуй

н дэг

лэм

ийн

тала

ар

юу

мэд

эх в

э?

o

Энэ

тал

аарх

мэд

ээлл

ийг

хаан

аас,

хэн

ээс

мэд

эж а

всан

бэ?

Сур

агчд

ын

хэлс

эн

бүх

нийг

эхни

й

баг

анад

бичэ

эд,

2 дах

ь баг

анад

энэ

хичэ

элээ

р ю

у м

эдэж

ава

хыг

хүсч

бай

гааг

асу

уж

бичн

э.

2. Б

агаа

р аж

илл

ахСур

агчд

ын

тоон

оос

хам

аарч

цөө

н хү

нтэй

баг

т ху

ваан

а. Б

аг б

үрт

Хав

срал

т 4,0

1в.1.-

д б

уй м

эдээ

ллийг та

рааж

өгө

н ун

шиж

суд

лах,

өө

рсдийн

мэд

лэгт

тул

гуур

лан

нэм

ж тай

лбар

лах

даа

лгав

ар ө

гнө.

Баг

ууд та

нилц

уулг

а хи

йж

дуу

ссан

ы дар

аа ха

мтр

ан яр

илц

аж

дүг

нэнэ

. Сам

бар

дах

ь гу

рав

дах

ь баг

аныг

хам

тдаа

бөг

лөнө

. 3.

Дүг

нэлт

Дар

аах

асуу

лтын

даг

уу я

рилц

аж, хи

чээл

ийг

дүг

нэнэ

.o

Бэл

гийн

ариун

цэв

эр,

эрүү

л ах

уйн

дэг

лэм

ийн

тала

ар

шинэ

эр ю

у су

рч а

всан

бэ?

o

Хэр

эгж

үүлэ

хэд т

өвөг

тэй, бэр

хшээ

лтэй

зүй

л бай

на у

у?o

Энэ

хичэ

элийг үз

эж с

удла

хын

ач х

олбог

длы

г ю

у гэ

ж б

одож

бай

на в

э?

Өсв

өр н

асны

охи

дын

сары

н тэ

мдги

йн

үеийн

эрүү

л ах

уй

(2017

). Ү

е тэ

нгийн

сург

агч

нарт

зор

иул

сан

гары

н ав

лага

. Ю

НИ

СЕФ

, ЭМ

Я, БСШ

УСЯ.

Хав

срал

т 4,0

1в.1.

ЭРҮҮЛ МЭНД

21

Хавсралт 4,01в.1.

Бэлгийн ариун цэвэр, эрүүл ахуйн дэглэм

1. Бэлгэ эрхтнийг зөв угаах: Охид, хөвгүүд бэлгэ эрхтнээ бүлээн усаар тогтмол угаах хэрэгтэй. Охид урдаас хойш чиглэлтэй угаах ба хойноос урагшаа буюу хошногоны амсраас урагшаа чиглэлтэй угаахыг хориглоно. Учир нь хошногоны амсарт байрлах нян, үтрээ болон шээс бэлгийн замын үрэвсэл үүсгэх эрсдэлтэй байдаг.

2. Тогтмол усанд орох: Долоо хоногт тогтмол 1-2 удаа, боломжтой бол өдөр бүр усанд орох хэрэгтэй. Охид сарын тэмдгийн үед ариун цэврийг илүүтэй сахих нь маш чухал. Ойр ойрхон шүршүүрт орох хэрэгтэй.

3. Дотуур хувцсаа зөв сонгох, угааж арчлах: Хөвөн даавуун дотуур өмд өмсөх нь эрүүл мэндэд хэрэгтэй. Дотуур хувцсаа өдөр бүр сольж, угааж цэвэрлэн, зориулалтын газар хадгална.

4. Охид сарын тэмдгийн үед ариун цэврийн хэрэглэлээ сонгож сурах: Хөвөн, зөөлөн материалаар хийгдсэн, ус нэвтрүүлдэггүй, үтрээнээс гарах цусыг шингээх зориулалт бүхий хүний биед харшил үүсгэхгүй, тусгай ариун цэврийн хэрэглэлийг хэрэглэх нь тохиромжтой. Хэрэглэсэн ариун цэврийн хэрэглэлээ жорлонгийн суултуурын хоолой болон ил задгай газар хаяхгүй байх. Цаасанд боон хогийн сав руу хаяж занших хэрэгтэй.

5. Эрүүл ахуйн шаардлага хангасан зориулалтын саван хэрэглэх: Охид үтрээ угаагч саван хэрэглэхээс зайлсхийх хэрэгтэй. Савантай ус болон бусад үтрээ угаагч шингэнийг хэрэглэснээр үтрээний хэвийн бичил биетүүдийг устгаж, өгсөх замын халдвар авах эрсдэлийг нэмэгдүүлдэг.

6. Эрүүл, зөв хооллох: Ялангуяа бэлгийн бойжилтын үед охид, хөвгүүдийн бэлгийн дааврын үйл ажиллагаа идэвхжсэнтэй холбогдон бие махбодод маш олон өөрчлөлтүүд гардаг. Энэ үед зөв зохистой хооллож, дасгал хөдөлгөөнөөр хичээллэх нь эрүүл мэндэд тустай.

7. Хичээл, амралтаа зохицуулж, идэвхтэй байх: Бэлгийн бойжилтын үед охид, хөвгүүд цэвэр агаарт алхах, унтаж амрах, стрессгүй байх, дуртай зүйлээ хийх хэрэгтэй.

22


ЭМ

02.

Хоо

ллол

т ба

хөдөл

гөөн

- 7

цаг

Код

Сур

алцах

уйн

зорилт

Сур

алцах

уйн ү

йл

ажилл

агаа

Баг

шид ө

гөх

зөвл

өм

ж б

а хэ

рэг

лэгд

эхүү

н

4,0

2.а.

Өгл

өөни

й

цай

г то

гтм

ол

ууж

, идэв

хтэй

хө

дөл

гөөн

хи

йж

хэв

ших

1.

Өгл

өөни

й ц

айга

а то

гтм

ол у

удаг

эсэ

х та

лаар

сур

агч

бүр

ээс

судал

гааг

авн

а. 7

-8 х

үнтэ

й б

аг б

олон

суд

алга

агаа

хам

тран

нэ

гтгэ

нэ.

Тогт

мол

өг

лөөн

ий цай

гаа

уудаг

, ог

т уу

даг

гүй,

хаая

а,

зари

мдаа

уу

даг

хэ

дэн

су

рагч

бай

гааг

бол

он

уудаг

гүй ш

алтг

ааны

г баг

аара

а нэ

гтгэ

сэн

дүн

гээ

бус

дад

аа

тани

лцуу

лна.

Баг

ш а

нгийн

нэгд

сэн

дүн

г са

мбар

т нэ

гтгэ

ж

гарг

ана.

Ц

ай

уудаг

гүй

шал

тгаа

ныг

хам

тран

яр

илц

аж

дүг

нэнэ

.2.

Ө

глөө

ний ц

айны

ач

холб

огдо

л, у

ухгү

й б

айхы

н сө

рөг нө

лөөг

ха

мтр

ан я

рилц

ана.

3.

Ө

глөө

ний ц

айнд

аа х

эрэг

лэж

бай

гаа

хүнс

ний б

үтээ

гдэх

үүни

й

жаг

саал

т га

ргах

даа

лгав

ар

өгч

баг

аар

ажилл

уулн

а.

Тэж

ээлл

эг

бүт

ээгд

эхүү

ний

тодор

хойло

лтыг

баг

ш

тайлб

арла

н өг

нө. Ө

глөө

ний ц

айнд

хэр

эглэ

дэг

бүт

ээгд

эхүү

н нь

тэж

ээлл

эг м

өн э

сэхи

йг

ялга

н то

дор

хойлн

о.4.

Тэж

ээлл

эг ө

глөө

ний ц

айны

хув

илб

арыг

сура

гчид б

агаа

р аж

илл

ан

жор

зо

хиож

, бус

дад

аа

тайлб

арла

на.

Эрү

үл

мэн

дэд

эер

эг н

өлөө

үзү

үлэх

хув

илб

арыг ха

рилц

ан я

рилц

аж

сонг

он, гэ

р бүл

ийнх

энтэ

йгэ

э ха

мтр

ан т

огтм

ол х

эрэг

лэхи

йг

сана

л бол

гоно

.

Зөвл

өмж

1.

Баг

ш с

удал

гаан

ы х

уудсы

г бэл

тгэн

э. С

удал

гааг

дар

аах

асуу

лтаа

р ав

ч бол

но.

А. Ө

глөө

ний ц

айга

а уу

даг

эсэ

х:

o

тогт

мол

ууд

агo

зари

мдаа

ууд

агo

огт

уудаг

гүй

Б.Я

агаа

д ц

айга

а уу

даг

гүй в

э?

Шал

тгаа

наа

бичн

э үү

....

......

......

......

......

......

......

......

......

.....

Зөвл

өмж

2.

Өгл

өөни

й ц

айга

а то

гтм

ол у

ух

нь с

ураг

чдын

сурл

агад

сай

наар

нө

лөөл

дөг

мөн

хал

два

рын

бус

ар

хаг

өвчл

өлөө

с сэ

ргийлд

эг

гэдги

йг

тайлб

арла

н ой

лгуу

лна.

Сур

агчд

ын

өсөл

т хө

гжилт

ба

өглө

өний ц

ай у

ух х

андла

га,

өвчи

н ту

сах

эрсд

эл з

эрги

йг

тайлб

арла

хдаа

гад

аад д

отоо

дын

харь

цуу

лсан

суд

алга

аны д

үнг

ашигл

ана.

ЭРҮҮЛ МЭНД

23

5.

Өгл

өөни

й ц

айны

бүт

эц, өг

лөөн

ий ц

ай у

ух т

алаа

рх ө

өрийн

ханд

лага

, са

нал,

бод

лоо

гэр

бүл

ийнх

энтэ

йгэ

э ху

ваал

цах

, өг

лөөн

ий цай

гаа

бэл

тгэх

эд ор

олцох

, өг

лөөн

ий цай

гаа

хам

тдаа

ууж

, эе

рэг

хари

лцаа

нд б

айха

д н

өлөө

тэй б

айса

н эс

эх т

алаа

р то

дру

улах

гэр

ийн

даа

лгав

ар х

ийлг

энэ.

Идэв

хтэй

хөдөлг

өөн

1.

Сур

агчи

д өө

рсдийнх

өө өд

өр ту

там

хи

йдэг

хө

дөл

гөөн

ий

жаг

саал

тыг ту

с бүр

дээ

гар

гана

. Баг

ш х

амги

йн

их

дав

хард

аж

буй

хөд

өлгө

өнийг

нэгт

гэн

гарг

ана.

2.

Ө

дөр

ту

там

даа

хи

йдэг

хө

дөл

гөөн

өө

идэв

хтэй

бол

он

идэв

хгүй

хэ

лбэр

т ху

ваан

ан

гила

н бичн

э.

Өөр

ийнх

өө

өдөр

тут

ам х

ийдэг

хөд

өлгө

өний и

хэнх

нь

ямар

хэл

бэр

т ха

маа

рагд

аж б

айга

ад д

үгнэ

лт х

ийнэ

. 3.

Ту

хайн

хөдөл

гөөн

ийг хи

йж

бай

гаа

хуга

цаа

гаа

тодор

хойло

н хү

снэг

тэд б

ичэ

эд и

дэв

хтэй

ба

идэв

хгүй

хөд

өлгө

өний а

лийг

нь и

х хи

йж

бай

гааг

аа д

үгнэ

н яр

илц

ана.

4.

Өдөр

бүр

хийдэг

энг

ийн

бөг

өөд т

огтм

ол д

асга

л хө

дөл

гөөн

нь

эрү

үл м

эндэд

чух

ал а

ч хо

лбог

дол

той т

алаа

р ха

рилц

ан

ярилц

аж,

өөрт

то

хиро

х идэв

хтэй

хө

дөл

гөөн

ий ж

агса

алт

гарг

ана.

5.

Бус

адта

й

хам

тран

хи

йж

бол

ох

идэв

хтэй

хө

дөл

гөөн

ий

хэлб

эрийг

хам

тран

тод

орхо

йлж

, ха

мтд

аа х

ийх

төлө

влөг

өө

гарг

ана.

Жиш

ээ н

ь: И

х за

всар

лага

агаа

р дас

гал

хийх,

шат

аар

явга

н өг

сөх,

уру

удах

, дуг

уй у

нах,

хон

ь, т

угал

хар

иул

ах, ус

ав

ах г

эх м

эт.

Гэр,

сур

гуул

ь, гэр

сур

гуул

ийн

хоор

ондох

зам

, оло

н ни

йти

йн

газа

р яв

ахдаа

хийдэг

өдөр

тут

мын

хөдөл

гөөн

өө тэм

дэг

лэж

, өө

рийн

сэтг

эгдли

йг

бичи

х даа

лгав

ар х

ийлг

эж б

олно

.

Зөвл

өмж

3.

Идэв

хтэй

хөл

өлгө

өнтэ

й б

айх

нь

эрүү

л м

эндэд

ач

холб

огдол

той

тул

тогт

мол

хийх

хэрэ

гтэй

гэд

гийг

ойлг

уула

хад а

нхаа

рна.

Хам

тран

хийх

бол

омж

той

идэв

хтэй

хөд

өлгө

өний

төлө

влөг

өөгө

ө хэ

рэгж

үүлэ

х бол

омж

ийг

ханг

аж, м

өн ү

нэлэ

хэд

анха

арна

.

Хэр

эглэ

гдэх

үүн:

Эрү

үл ө

глөө

ний ц

айны

тух

ай ж

орХүн

сний б

үтээ

гдэх

үүни

й к

арт

ашигл

ахДас

гал

хөдөл

гөөн

ий з

өвлө

мж

за

авар

,Нийгм

ийн

эрүү

л м

эндийн

үндэс

ний т

өвийн

вэб х

уудсы

г аш

игл

ахht

tp:/

/ncp

h.go

v.m

n/

24


4,0

2.б.

Хүн

сний

бүл

гээ

ялга

н то

дор

хойлж

, хо

ол, хү

нсийг

сонг

оход

ш

ошго

аш

игл

адаг

бол

ох

1.

Хүн

сийг

дот

ор н

ь аг

уула

гдах

шим

тэж

ээлэ

эр н

ь үн

дсэ

н 6

бүл

эг б

олго

н ан

гилд

агийг

үзүү

лэн

ашигл

ан т

айлб

арла

на.

Хүн

сний б

үлэг

нь

амьт

ан б

а ур

гам

лын

гара

лтай

бай

хаас

га

дна

үн

дсэ

н ш

им

т бод

ис

бол

ох уу

раг,

өө

х то

с, нү

үрс

усны

агу

улам

жаа

раа

ялга

атай

бай

дги

йг

зура

г, д

иаг

рам

м

ашигл

ан т

айлб

арла

на.

2.

Хүн

сний б

үтээ

гдэх

үүни

й 6

бүл

эг б

олох

: Үр

тари

а, м

ах,

хүнс

ний но

гоо,

сү

үний бүл

эг,

өөх

тосн

ы бүл

эг,

жим

с,

жим

сгэн

ий б

үлэг

т оро

х бүт

ээгд

эхүү

нийг я

лган

тодор

хойлн

о.

Төрө

л бүр

ийн

хүнс

ийг

хүнс

ний 6

бүл

эг б

үрт

тохи

руул

ан,

зөв

ялга

н ан

гилж

сур

ах д

аалг

авар

хийлг

энэ.

Өөр

ийн

орны

бол

он г

адны

улс

орн

ы х

үнсн

ий б

үтээ

гдэх

үүни

й а

нгилл

ыг

жиш

ээ б

олго

н үз

үүлж

бол

но.

3.

Хүн

сний

бүл

эг

тус

бүр

ийн

ач

холб

огдлы

г ха

рилц

ан

ярилц

аж,

дүг

нэнэ

. Ж

иш

ээ нь

: Үр

тари

аны бүл

эг нү

үрс

усаа

р бая

лаг,

илч

лэг

чана

р өн

дөр

тэй хү

ний биед

эр

ч хү

ч өг

ч бай

даг

. М

ахны

бүл

эг у

урга

ар б

аяла

г ба

дот

ор н

ь өө

х то

с ихт

эй б

а өө

х то

с баг

атай

гэж

анг

илд

аг.

Хүн

сний

ного

оны

бүл

эг

илч

лэг

баг

атай

ба

аминд

эмээ

р бая

лаг

бай

даг

гэх

зэр

гээр

тай

лбар

лан

ач х

олбог

длы

г дүг

нэнэ

.4.

Эдгэ

эр хү

нсни

й бүл

гээс

ям

ар ям

ар хү

нс эр

үүл

мэн

дэд

сө

рөг

нөлө

ө үз

үүлд

эг т

алаа

р яр

илц

аж, ял

ган

тодор

хойлж

, хэ

рэгл

ээгэ

э хя

згаа

рлах

өөр

ийн

хуви

лбар

бол

овср

уулн

а.Ж

иш

ээ

нь:

Дав

с,

саха

р,

өөх

тос

их

агуу

лсан

хү

нсни

й

бүт

ээгд

эхүү

н их

хэрэ

глэх

нь

биеи

йн

дар

хлаа

г су

лруу

лан

улм

аар

тарг

алал

т, з

үрх,

бөө

рний гэх

мэт

өвч

инд

өрт

өмтг

ий

бол

годог

гэд

гийг

дур

дан

а.

Хүн

сний б

үтээ

гдэх

үүни

й к

арт

Сур

гуул

ийн

хүүх

дийн

“Гэр

” зө

влөм

жХүн

сний б

үтээ

гдэх

үүни

й ш

ошго

Хүн

сний

бүт

ээгд

эхүү

нд

дал

д

хэлб

эрээ

р аг

уула

гдах

са

хар,

өө

х то

сны ү

зүүл

эн с

амбар

http

s://

zurk

h.m

n/?p

age_

id=

7769

Нийгм

ийн

эрүү

л м

эндийн

үндэс

ний т

өвийн

вэб х

уудсы

г аш

игл

ахht

tp:/

/ncp

h.go

v.m

n/Тү

ргэн

хоо

л, у

ндаа

, чи

хэр

зэрэ

г нь

өөх

тос

, дав

с, ч

ихр

ийг

ихэ

эр

агуу

лдаг

тул

оло

н дав

там

жта

й

идэх

нь

тарг

алах

, зү

рх с

удас

ны

өвчн

өөр

өвчл

үүлэ

х эр

сдэл

тэй

бай

даг

тул

хяз

гаар

тай х

эрэг

лэхи

йг

ойлг

уулн

а.

Зөвл

өмж

4.

Сур

агч

бүр

хүн

сний

бүт

ээгд

эхүү

ний ш

ошгы

г нэ

г бүр

члэн

унш

иж

, та

йлб

арла

х дас

гал

ажил

хийнэ

.

ЭРҮҮЛ МЭНД

25

Эрү

үл м

эндэд

эер

эг н

өлөө

тэй х

үнс

гэдэг

т хү

нсни

й н

огоо

, ж

им

с ж

им

сгэн

э, с

үү ц

агаа

н идээ

орд

ог т

алаа

р ой

лгуу

лан

эдгэ

эр х

үнс

нь ам

инд

эм,

эрдэс

бод

исо

ор бая

лаг

бай

даг

ба

дар

хлаа

ны

сист

емийг

дэм

ждэг

ту

л өд

өр бүр

хо

ол хү

нсэн

дээ

хэ

рэгл

эж

бай

вал

зохи

стой

гэд

гийг

тани

улна

.Хүн

сээ

зөв

сонг

охын

тулд

хү

нсни

й бүт

ээгд

эхүү

ний ш

ошго

н м

эдээ

ллийг

унш

иж

ойлг

ох х

эрэг

тэйг

тайлб

арла

на.

Хүн

сний б

үтээ

гдэх

үүни

й ш

ошго

н м

эдээ

ллээ

с ха

дга

лах

хуга

цаа

, нө

хцөл

, уу

раг,

өө

х то

с, нү

үрс

ус,

аминд

эм,

эрдэс

бод

исы

н м

эдээ

ллийг

зөв

унш

ин

өөрт

хэ

рэгт

эй эр

үүл

хүнс

ийг

сонг

ож

чаддаг

бол

ох б

ие

даа

лтын

ажил

хийлг

эж б

олно

.Гэ

р бүл

, на

йз

нөхд

өдөө

хүн

сний б

үлэг

тус

бүр

ээс

өдөр

бүр

зө

в со

нгож

хэ

рэгл

эх ач

ту

сын

тала

ар м

эдсэ

нээ

хува

алцаж

ту

ршла

гаа

ярилц

ах,

зохи

он б

ичл

эг,

бог

ино

хэм

жээ

ний и

лтгэ

л та

вих

зэрэ

г даа

лгав

ар х

ийлг

эж б

олно

.

Эх

орны

бол

он г

адны

улс

орн

ы

хаяг

, ш

ошгы

н хо

орон

дын

ялга

ан

дээ

р дүг

нэлт

хийж

үзэ

ж б

олно

.Хоо

л, х

үнст

эй х

арьц

ахын

өмнө

за

авал

гар

аа у

гааж

бай

х та

лаар

хү

үхдүү

дэд

сан

уулн

а.

Даа

лгав

ар: Гэ

ртээ

идэж

бай

гаа

хоол

хүн

с, м

өн с

ургу

улийн

хоол

, цай

гаар

олг

ож б

айга

а хо

ол х

үнси

йг

ажигл

аж,

ямар

, ям

ар х

үнсн

ий б

үлгэ

эс о

рсон

бай

гааг

тэм

дэг

лэж

, эр

үүл,

эрү

үл б

ус х

үнс

гэж

анг

илс

ан т

алаа

р өө

рийн

сэтг

эгдли

йг

хува

алцах

даа

лгав

ар х

ийлг

энэ.

Ям

ар х

үнсн

ий б

үтээ

гдэх

үүн

ихэв

члэн

хэр

эглэ

дэг

Эрү

үл х

үнс

Эрү

үл б

ус х

үнс

Өгл

өөни

й ца

йС

ургу

улий

н “Ү

дийн

цай

”Ө

дрий

н хо

олИ

х үд

ийн

хоол

Оро

йн х

оол

26


ЭМ

03.

Сэт

гэцийн

эрүү

л м

энд -

7 ц

аг

Код

Сур

алцах

уйн

зорилт

Сур

алцах

уйн ү

йл

ажилл

агаа

Баг

шид ө

гөх

зөвл

өм

ж

ба

хэрэг

лэгд

эхүү

н

4,0

3.а.

“Би х

эн б

э?”

өөри

йн

дав

уу,

сул

талы

г то

дор

хойло

х

1.

Сур

агчи

д

“Би

хэн

бэ?

” гэ

дгэ

э то

дор

хойло

хын

тулд

дар

аах

чигл

элээ

р ха

риул

т бичн

э.o

Мини

й х

үсэл

мөр

өөдөл

o

Над

ад бай

даг

са

йн

зан

чана

р (э

цэг

эх

, ах

эг

ч, дүү

, на

йз

нөхд

өө х

үндэт

гэж

, ха

йрл

адаг

бай

х г.м

) o

Мини

й а

вьяа

с (д

уу д

уула

х, з

ураг

зур

ах г

.м)

o

Мини

й х

амги

йн

сайн

хийж

чад

даг

зүй

лс

o

Мини

й з

ан а

ранш

ин

(тем

пера

мен

т) -

ийн

онцло

г гэ

х м

эт.

2.

Үүн

ий д

араа

сур

агч

бүр

өөр

сдийн

зан

аран

шинг

тод

орхо

йлж

, “Б

и х

эн б

э, м

ини

й з

ан б

усдынх

аас

юуг

аара

а ял

гаат

ай в

э?”

гэдгэ

э та

ньж

м

эдэх

, м

өн з

ан а

ранш

инг

ааса

а бол

ж на

йз

нөхө

дтэ

йгө

ө дот

но н

өхөр

лөх

юм

уу м

арга

лдах

асу

удал

яаг

аад г

ардаг

тал

аар

дүн

шинж

илг

ээ х

ийх

зори

лгоо

р дар

аах

үйл

ажилл

агаа

г су

рагч

ид

гүйцэт

гэнэ

.o

Сур

агчи

д ха

всра

лт 4,0

3.а.

1-д өг

сөн

зург

ийг

хара

ад ихэ

нх

тохи

олдол

д и

лэрд

эг з

ан а

ранш

инг

сон

гоно

. o

Эдгэ

эр з

ан а

ранш

инг

ийн

онцло

гийг

баг

ш с

ураг

чдад

унш

иж

(х

олер

ик,

ф

легм

атик,

м

елан

холи

к, са

нгви

ник

гэсэ

н 4 за

н ар

анш

инг

ийн

тодор

хойло

лтыг)

өгн

ө.

Зөвл

өмж

:

“Би х

эн б

э?”

гэдгэ

э то

дор

хойлс

он с

ураг

чдын

хари

улт,

өөр

ийн

бол

он н

айз

нөхө

д, гэ

р бүл

ийнх

ээ г

иш

үүдийн

зан

аран

шинг

ийн

онцло

гийг

бичс

эн т

эмдэг

лэли

йг

баг

ш н

эгтг

эх, м

өн т

эдни

й

хүсэ

л м

өрөө

дөл

, са

йн

зан

чана

р, а

вьяа

с, а

нгийн

сура

гчдын

ЭРҮҮЛ МЭНД

27

3.

Сур

агчд

ыг

зура

г 1

(хөн

длө

нгөө

р) х

олер

ик,

зур

аг 2

- ф

легм

атик,

зу

раг 3-

мел

анхо

лик,

зур

аг 4

- са

нгви

ник

даг

уу 4

бүл

эгт

хува

агдаж

су

ухыг

хүсн

э. Хэд

ийгэ

эр бид 4 өө

р за

н тө

лөвт

эй ч

гэсэ

н нэ

г ан

гийнх

ан,

найз

нөхө

д

учра

ас

найзы

нхаа

за

н ар

анш

инг

ийн

онцло

гийг

ойлг

ох

нь

ямар

ач

хо

лбог

дол

той

бол

ох,

яага

ад

бидни

й ү

ерхэ

л нө

хөрл

өл у

даа

н үр

гэлж

илд

эг,

эсвэ

л м

арга

лдаж

м

уудал

цдаг

нь

зан

төлө

втэй

хол

боо

той э

сэх

тала

ар с

ураг

чдын

сана

л бод

лыг

хува

алцса

ны д

араа

баг

ш д

үгнэ

лт х

ийнэ

.4.

Баг

ш с

ураг

чдад

анг

и д

ээр

ажилл

асан

зур

гаа

гэр

бүл

ийнх

эн, на

йз

нөхө

дтэ

йгө

ө ха

мт аш

игл

аж, т

эдэн

д ө

өрсд

ийнх

нь

зан

аран

шинг

ийн

онцло

гийг

хэлж

өгч

(баг

шаа

саа

зан

аран

шинг

ийн

4 х

эв ш

инж

ийн

тайлб

арыг

авч

ашигл

ах),

гэр

бүл

ийн

гиш

үүд б

олон

най

з нө

хдийн

хэн

нь иж

ил

зант

ай бол

охыг

хам

тдаа

үн

элэх

ба

яага

ад бид

зари

мдаа

сан

ал з

өрж

, м

арга

лддаг

нь

зан

аран

шинг

ийн

ялга

атай

бай

дал

тай

хэрх

эн

холб

оото

й

бол

ох

тала

ар

дүг

нэж

яр

илц

аад

тэм

дэг

лэл

хөтө

лж и

рэх

даа

лгав

рыг

гэрт

нь

өгнө

.

хэдэн

хув

ь нь

хол

ерик,

са

нгви

ник,

фле

гмат

ик,

м

елан

холи

к за

н тө

лөвт

эй

бол

охыг

тани

лцуу

лсны

дар

аа с

ураг

чдыг

дор

бүр

нээ

“Би”-

гээ

мэд

эхийн

утга

учр

ыг

ойлг

ох н

ь цаа

шид б

идэн

д я

мар

ач

хол

бог

дол

той т

алаа

р дүг

нэлт

хийж

яри

лцах

ыг

хүсн

э.

4,0

3.б.

Өөр

ийн

бол

он б

усдын

үнэт

зүй

лийг

хүнд

этгэ

х

1.

Баг

ш с

ураг

чдыг

өөрс

дийн

эрхэ

млэ

дэг

, хү

ндэт

гэдэг

зүй

лсээ

дэв

тэр

дээ

рээ

жаг

саан

бичи

х даа

лгав

ар

өгнө

. Чигл

үүлэ

х зо

рилг

оор

дар

аах

асуу

лтыг

асуу

ж б

олно

. Үүн

д:

o

Чи я

мар

үед

хам

гийн

аз ж

арга

лтай

бай

даг

вэ?

o

Чам

айг

аз ж

арга

лтай

бол

годог

зүй

лс ю

у вэ

?o

Чи х

энтэ

й х

амт

бай

хдаа

хам

гийн

тайва

н бай

даг

вэ?

o

Ям

ар ү

ед ө

өрөө

рөө

бах

арха

х м

эдрэ

мж

төр

дөг

вэ?

o

Ям

ар ү

ед с

этгэ

л ха

нгал

уун

бай

даг

вэ?

Зөвл

өмж

:Ө

өрийн

бол

он б

усдын

үнэт

зүй

лийг

хүнд

этгэ

х нь

бүх

ий л

хэл

бэр

ийн

хүчи

рхийлл

ээс

сэрг

ийлэ

хэд т

уста

й г

эдги

йг

тайлб

арла

на.

28


2.

Эрх

эмлэ

дэг

, хү

ндэт

гэдэг

зү

йлс

ээ то

дор

хойло

н бичс

эний дар

аа

сура

гчдыг өө

рсдийн

хам

гийн

чуха

л гэ

сэн

3 зү

йлэ

э са

мбар

дээ

р нэ

г нэ

гээр

ээ г

арч

бичи

хийг

хүсн

э. Б

агш

тэр

хүү

жаг

саал

таас

хам

гийн

олон

дав

тагд

аж б

айга

а хэ

сгийг

тодру

улаа

д:

o

“Үүн

ийг

хара

ад х

үүхд

үүдээ

та

нарт

ям

ар с

этгэ

гдэл

төр

ж б

айна

вэ

?”

o

“Бидэн

д

нийтл

эг

бай

даг

эд

гээр

үн

эт

зүйлэ

э бид

хэрх

эн

хайрл

аж, ха

мга

алж

чад

даг

вэ?

” гэ

х зэ

ргээ

р ас

ууж

, яр

илц

лага

өр

нүүл

нэ.

3.

Сур

агчд

ын

анги

дээ

р су

рсан

эрх

эмлэ

дэг

, хү

ндэт

гэдэг

үнэ

т зү

йли

йн

тала

арх

мэд

лэгэ

э өө

рийн

бол

гож

, үй

л аж

илл

агаа

бол

гож

сур

гах

зори

лгоо

р гэ

р бүл

ийнх

ээ г

иш

үүдийн

эрхэ

млэ

дэг

, үн

эт з

үйли

йг

нь

тодор

хойлу

улж

, гэ

р бүл

ээрэ

э яр

илц

аж и

рэх

даа

лгав

ар ө

гнө.

4.

Хүн

бүр

т өө

рийн

гэсэ

н үн

эт

зүйл

бай

даг

, чи

ний

үнэт

зү

йл

бус

дынх

аас

ялга

атай

бөг

өөд б

усдынх

ыг

ч м

өн х

үндэт

гэдэг

бай

х ёс

той

гэсэ

н са

нааг

су

рагч

дад

та

йлб

арла

н ой

лгуу

лахы

н ту

лд

дар

аах

жиш

ээг

ашигл

аж б

олно

. Үүн

д:

o

Нэг

най

зын

чинь

хув

ьд о

лон

найз

нөхө

дтэ

й б

айх

нь т

үүни

й

үнэт

зүй

лийн

нэг

бол

чини

й х

увьд

итг

элтэ

й г

анц,

хоёр

хон

найзт

ай б

айхы

г эр

хэм

лэдэг

. Энэ

тох

иол

дол

д ч

и тэр

най

зтай

гаа

үнэт

зүй

лийн

хувь

д з

өрчи

лддөг

гээ

д т

үүнэ

эс х

олдох

уу,

эсв

эл

өөри

йнх

өө б

олон

най

зынх

аа ү

нэт

зүйли

йг

хүнд

этгэ

эд ү

ерхл

ээ

хэвэ

эр ха

дга

лах

уу?

гэдэг

дээ

р ш

ийдвэ

р га

ргуу

лах

дас

гал

ажилл

уулн

а.

5.

Хүн

ий

эрхэ

млэ

дэг

, хү

ндэт

гэдэг

үн

эт

зүйл

удаа

н,

тогт

ворт

ой

хадга

лагд

саар

бай

х уу

, эс

вэл

цаг

хуг

ацаа

, нө

хцөл

бай

дла

асаа

ш

алтг

аала

н ху

вьса

н өө

рчлө

гдөх

үү

гэ

сэн

агуу

лгын

хүрэ

энд

сура

гчдаа

р зо

хион

бичл

эг б

ичү

үлнэ

.

http

s://

ww

w.p

aren

ts.c

om/

pare

ntin

g/be

tter

-par

enting

/ad

vice

/5-v

alue

s-yo

u-sh

ould

-tea

ch-y

our-

child

-by-

age-

five

/ ht

tp:/

/mlctr

aini

ng.m

n/va

lues

/

ЭРҮҮЛ МЭНД

29

Хавсралт 4,03.а.1

Зураг 1.

Зураг 2.

Зураг 3.

Зураг 4.

30


ЭМ

04. Хор

т зу

ршил

- 4 ц

аг

Код

Сур

алцах

уйн

зорилт

Сур

алцах

уйн ү

йл

ажилл

агаа

Баг

шид ө

гөх

зөвл

өм

ж б

а хэ

рэг

лэгд

эхүү

н

4,0

4.а

.Ө

дөр

тут

ам

хэрэ

глэд

эг

цах

им

хэ

рэгс

лийг

зохи

стой

хэ

рэгл

эж,

илү

ү хэ

рэгл

ээг

хязг

аарл

ах

1.

Өдөр

ту

тмын

амьд

ралд

аа

ямар

, ям

ар

цах

им

хэ

рэгс

лийг

хэр

зэрэ

г уд

аан

хуга

цаа

гаар

аш

игл

адаг

бол

охыг

тогт

оох

Баг

ш с

ураг

чдад

гар

ута

с, з

ураг

т, к

омпь

юте

р бол

он

өдөр

тут

мын

цах

илг

аан

хэрэ

гсли

йн

зург

ийг

үзү

үлэн

ал

ь нь

цах

им

хэр

эгсэ

л, а

ль н

ь цах

илг

аан

хэрэ

гсэл

бол

охыг

ялгу

улж

цах

им

хэ

рэгс

лээс

су

рагч

ид

гар

утас

, ко

мпь

юте

рийг

ашигл

адаг

эсэ

х, я

мар

зор

илг

оор

ашигл

адаг

, нэ

г уд

аад х

эдэн

цаг

аар

хэрэ

глэд

эг, цах

им

то

глоо

м т

огло

дог

эсэ

хийг

илр

үүлэ

х чи

глэл

ээр

асуу

лт

асуу

на.

2.

Сур

агчд

аар

өдөр

т ни

йт

хэдэн

цаг

цах

им

хэ

рэгс

эл

(уха

алаг

гар

ута

сны т

огло

ом,

ком

пью

теры

н то

глоо

м

тогл

ох,

фэй

сбүү

к аш

игл

ах,

видео

бичл

эг,

кино

үзэ

х зэ

ргийг

орол

цуу

лах)

аш

игл

адаг

бол

охыг

асуу

х.Сур

агчд

аар

доло

о хо

ногт

, са

рд,

жилд

ни

йт

хэдэ

н ца

гийг

цахи

м о

рчинд

өнг

өрүү

лдэг

бол

охыг

тооц

уулн

а.Энэ

ху

гаца

аг

өөр

ямар

зү

йли

йг

хийхэ

д за

рцуу

лж

боло

х та

лаар

яр

илц

ана.

Ту

хайлб

ал,

ном

унш

их,

гэ

рийн

даал

гавр

аа хи

йх,

ду

гуйла

н се

кцэд

яв

ах,

аав

ээж

дээ

тусл

ах,

биеи

йн

тамиры

н да

сгал

хийх

зэрг

ийг

орол

цуул

ах х

эрэг

тэй. С

ураг

ч бү

рээр

нэг

үйл

ажилл

агаа

г со

нгон

, ж

иш

ээлб

эл, но

м у

ншса

н бо

л хэ

дэн

ном у

нших

байса

н бо

лох

гэх

мэт

ээр

энэ

хуга

цаан

д хэ

р зэ

рэг

олон

аш

игт

ай з

үйл

хийж

бүт

ээж

бол

охыг

тооц

уулн

а.

Зөвл

өмж

1.

Зура

гт ү

зүүл

эн, бие

сэтг

эцийн

хара

ат

бай

длы

г илр

үүлэ

х ас

уулт

бэл

дэх

дээ

хү

үхдэд

ойлг

омж

той э

нгийн

үгээ

р илэ

рхийлэ

хэд а

нхаа

рах.

Жиш

ээлб

эл,

o

Чини

й х

амги

йн

их

хэрэ

глэд

эг з

үйл

аль

нь б

айна

вэ?

o

Гар

утас

, зу

рагт

, ко

мпь

юте

рыг

чи

юун

д х

эрэг

лэдэг

вэ?

Хэр

эгсэ

л ту

с бүр

д н

ь ас

ууна

. o

Хам

гийн

сүүл

д г

ар у

тсаа

р хэ

зээ

тогл

оом

тог

лосо

н бэ?

o

Өдөр

т хэ

дэн

цаг

тог

лодог

вэ?

o

Өдөр

т хэ

дэн

цаг

зур

агт

үздэг

вэ?

гэ

х м

этээ

р баг

ш х

ичэ

элтэ

йгэ

э уя

лдуу

лан

асуу

лтыг

дэл

гэрү

үлэх

хэ

рэгт

эй.

Зөвл

өмж

2.

Хичэ

элийн

эхэн

д б

агш

сур

агчд

аас

асуу

сан

асуу

лтдаа

тул

гуур

лан

анги

йн

нийт

сура

гчдын

ихэ

нх н

ь ал

ь хэ

рэгл

ээг

илү

ү хэ

рэгл

эж б

айга

агаа

с ха

маа

ран

аль

цах

им

хэр

эгсл

ийн

хэрэ

глээ

г чу

халч

лан

авч

үзэх

ээ ш

ийдээ

рэй.

ЭРҮҮЛ МЭНД

31

3.

Сур

агчд

ыг

3 баг

бол

гон

хува

аж

нэгд

үгээ

р баг

зу

рагт

, хо

ёрдуг

аар

баг

га

р ут

ас,

гура

вдуг

аар

баг

ко

мпь

юте

рыг

хэрх

эн

зөв

зохи

стой

аш

игл

ах

2-3

шаа

рдла

га б

үхий д

үрэм

зох

иох

даа

лгав

ар ө

гнө.

Баг

ту

с бүр

ийн

зохи

осон

дүр

мийг

сонс

оно.

Яаг

аад зө

в хэ

рэгл

ээ гэ

ж үз

эж бай

гааг

хэ

лүүл

эхэд

баг

ш и

лүү

анха

араа

рай. Хэр

вээ

сура

гчдын

зохи

осон

дүр

эмд

хүүх

дийн

эрүү

л м

эндэд

эр

сдэл

үү

сгэх

ээс

урьд

чила

н сэ

ргийлэ

х са

нааг

га

ргаж

ча

даа

гүй бол

баг

ш зө

влөм

ж 3-

д өг

сөн

нэм

элт

мэд

ээлл

ийг

баг

ш

өгөх

хэр

эгтэ

й.

4.

Зохи

осон

дүр

мийг

хэрх

эн

хэрэ

гжүү

лэх

тала

ар

ярилц

ах.

Сур

агчд

ын

зохи

осон

дүр

мээ

с хү

үхдүү

д

биел

үүлэ

х бол

омж

той д

үрм

ийг

тодру

улан

яри

лцан

а.Ж

иш

ээлб

эл,

хуан

ли

дээ

р зо

хиос

он

дүр

мээ

хэ

рэгж

үүлс

эн б

олон

зөр

чсөн

өдрө

ө тэ

мдэг

лэн

дол

оо

хоно

гийн

дар

аа,

сары

н дар

аа

үүни

йгэ

э дүг

нэх,

ан

гидаа

ав

чирч

үз

үүлэ

х гэ

х м

эт са

нааг

баг

ш хэ

лж

бол

но.

Мөн

ха

всра

лт

4,0

4.а

1-д

үзүү

лсэн

“ц

ахим

хэ

рэгс

лийг

нэг

удаа

д хэ

рэгл

эх зо

хист

ой ху

гацаа

”-г

хэлж

өгө

х хэ

рэгт

эй.

Баг

ийн

зохи

ож б

уй д

үрэм

д,

жиш

ээлб

эл, зу

рагт

ыг

өдөр

т хэ

дэн

цаг

үз

вэл

зохи

х, я

мар

нэв

трүү

лэг

үзэх

, хэ

зээ

үзэх

нь

тохи

ром

жто

й б

олох

, ям

ар

зайна

ас ү

зэх

гэх

мэт

ээр

оруу

лах.

Эсв

эл з

ураг

т ху

удас

хэл

бэр

ээр

зуру

улж

бол

но.

Зөвл

өмж

3.

Зура

гтыг

3-7

наст

ай хү

үхэд

30

м

ину

т,

8-1

0

наст

ай

хүүх

эд

30-5

0

мину

т та

срал

тгүй

нэг

удаа

д ү

зэж

бол

но.

Гар

утас

бол

он к

омпь

юте

рыг

таср

алтг

үй

хэрэ

глэх

хам

гийн

дээ

д х

угац

аа н

ь на

сны

онцло

гоос

ха

мра

аран

нэ

г уд

аадаа

5

ба

түүн

ээс

доо

ш н

аста

й х

үүхэ

д 7

мину

т,

6 на

стай

хү

үхэд

10

м

ину

т, 7-

9 на

стай

хү

үхэд

15

мину

т, 1

0-1

2 на

стай

хүү

хэд 2

0

мину

т хэ

рэгл

эх ёс

той бөг

өөд ха

мги

йн

баг

адаа

10

м

ину

т за

всар

ласн

ы дар

аа

дах

ин

хэрэ

глэх

ёст

ой.

Өдөр

т ко

мпь

юте

рын

ард с

уух

хуга

цаа

ны

хам

гийн

дээ

д

хэм

жээ

г ко

мпь

юте

рын

үйлд

вэрл

эсэн

хуг

ацаа

, тө

рөл,

заг

вара

ас

хам

аара

н Хав

срал

т 4,0

4.а

.1-д

өгө

гдсө

н бай

дла

ар т

огто

осон

бай

даг

.

32


Хав

срал

т 4,0

4.а

.1

Нас

Ком

пью

теры

н үй

лдвэ

рлэс

эн х

угац

аа б

а за

гвар

1980-1

990 о

нд ү

йлд

вэрл

эсэн

ко

мпь

юте

р19

90-2

000 о

нд ү

йлд

вэрл

эсэн

ко

мпь

юте

р20

00 о

ноос

хой

ш ү

йлд

вэрл

эсэн

ко

мпь

юте

р

5-аа

с доо

ш

7 м

ину

т15

-20 м

ину

т60 м

ину

т

6

10 м

ину

т25

-30 м

ину

т75

мину

т

7-9

15 м

ину

т60 м

ину

т90 м

ину

т

10-1

220

мину

т80 м

ину

т12

0 м

ину

т

ЭМ

05.

Бэл

гийн

бол

он н

өхөн

үрж

ихү

йн

эрүү

л м

энд -

6 ц

аг

Код

Сур

алцах

уйн

зорилт

Сур

алцах

уйн ү

йл

ажилл

агаа

Баг

шид ө

гөх

зөвл

өм

ж б

а хэ

рэг

лэгд

эхүү

н

4,0

5.а.

Жен

дэр

ба

хүйси

йн

ялга

аг т

анин

мэд

эж, хү

н бүр

жен

дэр

бол

он х

үйсэ

эс

үл х

амаа

ран

иж

ил

тэгш

эр

хтэй

бол

охыг

тайлб

арла

х

1.

Сур

агчд

аас

жен

дэр

бол

он хү

йси

йн

тала

ар ю

у м

эдэх

ийг

хүсч

бай

гааг

асу

уж,

тэдни

й а

суул

тыг

сам

бар

т бичн

э. Т

эдэн

д э

рэгт

эй,

эмэг

тэй х

үний з

ураг

хар

уулж

, ал

ь нь

эрэ

гтэй

, ал

ь эм

эгтэ

й х

үн

бэ?

яаг

аад т

а на

р инг

эж х

элж

бай

на в

э? г

эж а

суун

а. С

ураг

чдыг

жиж

иг

бүл

гээр

аж

илл

уулж

, эр

эгтэ

й,

эмэг

тэй хү

ний бүх

ял

гааг

ж

агса

ан б

ичү

үлнэ

. Дар

аа н

ь тэ

дгэ

эр ж

агса

алта

ас а

ль н

ь зө

вхөн

бие

мах

бод

той х

олбоо

той я

лгаа

тай з

үйл

бол

охыг

асуу

ж, са

мбар

т ж

агса

ан б

ичн

э. Б

усад

ялг

аата

й з

үйли

йг (ү

йлд

эл, аж

ил,

зан

чан

ар)

мөн

дээ

рхийн

адил

сам

бар

т ж

агса

ан

бичн

э.

Бие

мах

бод

той

холб

оото

й

ялга

аг

“биол

огийн

хүйс”

, ха

рин

бус

ад

зүйлс

тэй

холб

оото

й я

лгаа

г “ж

ендэр

” гэ

ж т

айлб

арла

на.

2.

Жен

дэр

ба

хүйст

эй х

олбоо

той ж

иш

ээ ө

гч т

эдгэ

эрийн

аль

нь х

үйс,

ал

ь нь

жен

дэр

т ха

маа

рагд

ахыг

тодор

хойлу

улна

. Ж

иш

ээ н

ь:

Эм

эгтэ

й, эр

эгтэ

й х

үний

зура

г бэл

дэн

э.

ЭРҮҮЛ МЭНД

33

o

Эм

эгтэ

й х

үн х

үүхэ

д х

өхүү

лэх

(хүй

с)o

Эрэ

гтэй

хүн

бөх

бар

илд

ах (

жен

дэр

)o

Эрэ

гтэй

хүн

хог

оо а

сгах

(ж

ендэр

)Ж

иш

ээ т

ус б

үрээ

р нө

гөө

хүйси

йн

хүн

хийж

чад

ах у

у гэ

ж а

суун

а (т

ухай

лбал

, эр

эгтэ

й х

үн х

үүхэ

д х

өхүү

лж ч

адах

уу

гэх

мэт

чилэ

н)

Дар

аа н

ь зө

вхөн

эм

эгтэ

й (ж

ирэ

мсэ

н бол

ох, х

үүхэ

д төр

үүлэ

х, х

үүхэ

д

хөхү

үлэх

), з

өвхө

н эр

эгтэ

й (

эмэг

тэй х

үнийг

жирэ

мсл

үүлэ

х) х

үний,

мөн

эм

эгтэ

й э

рэгт

эй а

ль н

ь ч

хийж

чад

ах з

үйлс

ийг то

дор

хойло

хыг

хүсн

э.

Жен

дэр

гэ

дэг

нь

эм

эгтэ

й,

эрэг

тэй

аль

хүйси

йн

хүни

й

хийж

бол

ох з

үйлс

ийн

туха

й б

олов

ч зу

ршил,

соё

л, у

лам

жла

лаас

ха

маа

ран

аль

нэг

хүйси

йн

хүнд

ха

маа

руул

даг

гэ

дги

йг

онцло

н та

йлб

арла

на.

3.

Эм

эгтэ

й,

эрэг

тэй ал

ь ч

хүйси

йн

хүни

й хи

йж

ча

дах

зү

йлс

ийг

ихэ

нхдээ

зөв

хөн

эмэг

тэй э

свэл

эрэ

гтэй

хүн

яаг

аад х

ийдэг

бол

охыг

хэлэ

лцүү

лнэ.

Сур

агчд

ын

сана

а бод

лыг

сонс

ож,

дүг

нэлт

хийлг

энэ.

Энэ

нь

ни

йгэ

м,

соёл

, ул

амж

лала

ас ха

маа

рдаг

гэ

дги

йг

нэгт

гэн

дүг

нэнэ

. 4.

Сур

агчд

аас

дар

аах

асуу

лтыг

асуу

ж я

рилц

ана.

Хэр

вээ

охин

эсвэ

л хү

ү гэ

дгэ

эс ч

инь

бол

ж я

лгаа

тай х

андва

л та

нар

т ям

ар с

анаг

дах

вэ?

Аль

нэг

хүй

сийг

нөгө

өгөө

с нь

илү

ү дээ

гүүр

үзэ

ж, ха

рилц

ах н

ь зө

в үү

? Хэр

хэн

ханд

ах н

ь зү

йтэ

й в

э? Х

үн б

үр э

рх т

эгш

бөг

өөд б

идэн

д

иж

ил

тэгш

хан

дах

ёст

ой г

эдги

йг

онцло

н дүг

нэнэ

.

Хүй

с бол

он ж

ендэр

ийг

илэ

рхийлс

эн ө

гөгд

өл

бол

овср

уулж

бэл

тгэн

э.

34


4,0

5.б.

Эрэ

гтэй

, эм

эгтэ

й х

үний

бие

мах

бод

ын

ялга

аг м

эдэх

, биеи

йн

өсөл

т хө

гжли

йг

шилж

илт

ийн

насн

ы ү

еийн

бие

бял

дар

, ни

йгэ

м,

сэтг

эл з

үйн

өөрч

лөлт

тэй

холб

он

тайлб

арла

х

Эрэг

тэй, эм

эгтэ

й х

үний б

ие

мах

боды

н я

лгаа

г м

эдэх

Сур

агчд

аас

бидэн

д я

мар

ям

ар э

рхтэ

н бай

даг

тал

аар

асуу

ж х

ичэ

элийг

эхлү

үлнэ

. Сур

агчд

ын

хари

улты

г ав

ч дуу

саад

бидэн

д ол

он эр

хтэн

бай

даг

бол

овч

зөвх

өн э

рэгт

эй э

свэл

эм

эгтэ

й х

үнд б

айдаг

ям

ар э

рхтэ

н бай

даг

вэ

гэдги

йг

асуу

на.

Өнө

өдри

йн

хичэ

эл э

рэгт

эй б

олон

эм

эгтэ

й

хүм

үүст

ялг

аата

й б

айга

а эр

хтнү

үдийн

тала

ар ү

знэ

гэж

хэл

нэ.

Сур

агчд

ад Х

авср

алт 4,0

5.б.1-д

хар

уулс

ан э

р бэл

гэ э

рхтэ

н то

гтол

цоо

ны

бүд

үүвч

зур

гийг та

рааж

, өнг

өөр

ялга

н буд

уулж

, дуг

аара

ар тэм

дэг

лэсэ

н хэ

сгийг

нэрл

үүлж

бичү

үлнэ

. Сур

агчд

ад ш

аард

лага

тай бол

бүт

цийн

хэсг

ийг

нэрл

эхэд

тус

алж

гүй

цээ

нэ.

Дээ

рх э

рхтн

ий б

үтцийн

хэсг

үүд я

мар

үүр

эгтэ

й б

олох

ыг

лавл

аара

й.

o

Шээ

с ха

агуу

р га

рдаг

вэ?

Дав

сагн

аас

шээ

с дам

жин

гара

х за

мыг

заал

гана

. Сур

агчи

д ха

риул

сны дар

аа ш

илж

илт

ийн

насн

аас

эхлэ

н ш

ээсн

ий с

үвээ

р үр

ийн

шинг

эн г

ардаг

бол

охыг

нэм

ж

тайлб

арла

ж х

элнэ

.o

Төм

сөг

ямар

үүр

эгтэ

й т

алаа

р яр

илц

ъя.

Хар

иул

тыг

чигл

үүлж

тө

мсг

өнд

бэл

гийн

эс

үүсч

хө

гждөг

бол

охыг

ойлг

уулн

а.

Төм

сгөн

д ү

үссэ

н эр

бэл

гийн

эс я

мар

зам

аар

шээ

сний с

үвээ

р га

рч б

айга

а бол

охыг

зура

г дээ

р зу

руул

аара

й.

o

Хуу

хнаг

ям

ар

хэрэ

гтэй

вэ

? Тө

мсг

ийг

агуу

лж,

хам

гаал

даг

бол

охыг

хэлн

э.Сур

агчд

ад Х

авср

алт 4,0

5.б.1-д

хар

уулс

ан э

м б

элгэ

эрх

тэн

тогт

олцоо

ны

бүд

үүвч

зур

гийг та

рааж

, өнг

өөр

ялга

н буд

уулж

, дуг

аара

ар тэм

дэг

лэсэ

н хэ

сгийг

нэрл

үүлж

бичү

үлнэ

.

Энэ

хүү

сура

лцах

уйн

зори

лтыг

4 ц

агт

баг

таан

, нэ

г цаг

ийг

бэл

гийн

ба

нөхө

н үр

жихү

йн

эрхт

эн

тогт

олцоо

г за

аж, үл

дсэ

н 3

цаг

ийн

хичэ

элийг

өсвө

р ба

шилж

илт

ийн

насн

ы

өөрч

лөлт

тэй х

олбоо

той

сэдви

йг

заан

а.

Баг

ш б

элги

йн

ба

нөхө

н үр

жихү

йн

эрхт

эн

тогт

олцоо

ны б

үтэц

, үү

ргийн

тала

ар с

айта

р су

дал

сан

бай

х ш

аард

лага

тай.

Эр,

эм

бэл

гийн

сист

емийн

бүд

үүвч

зур

гийг

хэвл

эж

олш

руул

сан

бай

на.

Үзү

үлэн

тан

иул

ах м

атер

иал

д

ашигл

аж б

уй з

ураг

хэт

на

рийн

дэл

гэрэ

нгүй

биш

, эр

хтнү

үдийн

ялга

а то

дор

хой г

арса

н, т

ойм

, ой

лгох

од х

ялбар

бай

вал

тохи

ром

жто

й.

ЭРҮҮЛ МЭНД

35

Сур

ачдад

зө

в нэ

рээр

нэ

рлэх

эд нь

ту

салж

, дар

аах

асуу

лтын

даг

уу

зура

г дээ

р ас

ууж

яри

лцан

а.

o

Өнд

гөвч

ям

ар ү

үрэг

тэй в

э?o

Хүү

хэд (

ураг

) эх

ийн

хэвл

ийд б

айхд

аа х

аана

бай

рлад

аг в

э ?

o

Хүү

хэд х

аагу

ур т

өрөх

вэ?

Сур

агчд

аар

эрэг

тэй,

эмэг

тэй х

үмүү

сийн

ялга

атай

эрх

тнийг

нэрл

үүлж

, эд

гээр

эрх

тэн

хүүх

эдтэ

й б

олох

бую

у өс

өж ү

ржихэ

д ч

ухал

үүр

эгтэ

й т

ул

нөхө

н үр

жихү

йн

эрхт

эн г

эж н

эрлэ

дэг

бол

охыг

ойлг

уулн

а.

Шилж

илт

ийн б

оло

н ө

свөр н

асны

өөрчл

өлт

Сур

агчд

ад т

эдни

й н

асна

ас э

хлэн

бие

мах

бод

од ө

өрчл

өлт

гарч

эхл

эн

улм

аар

наса

нд х

үрсэ

н хү

н бол

дог

гэд

гийг

хэлж

, ш

илж

илт

ийн

бол

он

өсвө

р на

сны ү

ед г

арах

өөр

члөл

т нь

зөв

хөн

бие

мах

бод

ын

төдийгү

й,

сэтг

эл з

үй, ни

йгм

ийн

өөрч

лөлт

бай

даг

тул

эдгэ

эр ө

өрчл

өлти

йн

тала

ар

ярилц

ах б

олно

гэж

хэл

нэ.

Сам

бар

ыг

гурв

ан б

аган

ад х

уваа

ж:

o

Бие

мах

бод

ын

o

Сэт

гэл

зүйн

o

Нийгм

ийн

өөрч

лөлт

гэс

эн г

арчи

г бичн

э.Сур

агчд

ыг

хоёр

юм

уу г

урва

ар н

ь баг

бол

гож

, баг

тус

бүр

т дээ

р нь

үг

бичс

эн ц

аас

хоёр

ыг

тара

аж ө

гнө.

Цаа

сан

дээ

р бичс

эн ш

илж

илт

ийн

бол

он

өсвө

р на

сны

өөрч

лөлт

нь

са

мбар

т буй

гу

рван

баг

анын

алинд

ха

маа

рагд

ах бол

охыг

баг

аара

а яр

илц

аж ш

ийдэн

, са

мбар

т бай

рлуу

лахы

г хү

снэ.

Баг

уудад

5

мину

т яр

илц

аж баг

аара

а ш

ийдэх

ху

гацаа

өг

нө.

Сур

агчи

д

сам

бар

т өө

рчлө

лтийг

жаг

сааж

дуу

ссан

ы

дар

аа б

үгд з

өв б

айрл

уулс

ан э

сэхи

йг

анги

араа

хэл

элцэн

э. Я

агаа

д б

ие

мах

бод

ын,

сэт

гэл

зүйн,

нийгм

ийн

өөрч

лөлт

бол

охыг

асуу

ж я

рилц

ана.

Бур

уу б

айрл

уулс

ан ө

өрчл

өлти

йг за

сна.

Өсв

өр н

асан

д э

срэг

хүй

стэн

дээ

та

тагд

ах, эс

вэл

өөрт

эйгэ

э иж

ил

хүйст

энд т

атаг

дах

шинж

илэ

рч б

олно

. Эдгэ

эрийн

аль

аль

нь

хэви

йн

зүйл

бөг

өөд

үүни

йг

бэл

гийн

чиг

бар

им

жаа

гэд

эг б

олох

ыг

тайлб

арла

ж ө

гнө.

Хичэ

элийн

төгс

гөлд

дар

аах

асуу

лтыг

хэлэ

лцэж

яри

лцаа

рай.

Сур

агчи

д б

оов,

боо

жго

й

зэрэ

г ах

уй а

мьд

рал

дээ

р хэ

рэгл

эгддэг

нэр

ийг

ашигл

аж б

олох

тул

ш

инж

лэх

ухаа

ны з

өв

нэрш

лийг

нь х

эрэг

лэж

хи

чээл

ээ я

вуул

ах н

ь зү

йтэ

й.

Шилж

илт

ийн

насн

ы

өөрч

лөлт

, тү

үнийг

дав

ан

туул

ах а

ргыг

хэлэ

лцэх

эд

дар

аах

өөрч

лөлт

ийг

цаа

сан

дээ

р нэ

г нэ

гээр

нь

бичи

ж,

тара

ахаа

р бэл

тгэн

э.

o

Өнд

өр б

олох

o

Хөх

том

рох

o

Жин

нэм

эгдэх

o

Суг

а, ц

авинд

үс

урга

хo

Бат

га г

арах

o

Хоо

лой б

үдүү

рэх

o

Шод

ой х

өвчр

өхo

Биен

ий ю

м и

рэх

o

Ной

тон

зүүд

үзэ

гдэх

o

Таш

аа ө

ргөс

өхo

Эрс

дэл

тэй з

үйлс

ту

ршихы

г хү

сэх

36


o

Дээ

рх ө

өрчл

өлт

аль

наса

нд г

арах

вэ?

o

Охи

дод

аль

өөр

члөл

т яв

агдах

вэ?

o

Хөв

гүүд

эд а

ль ө

өрчл

өлт

гара

х вэ

?Бие

мах

бод

, сэ

тгэл

зүй

, ни

йгм

ийн

өөрч

лөлт

үүдийг

ялга

н нэ

рлэс

ний

дар

аа э

дгэ

эр ө

өрчл

өлти

йг зо

хицуу

лах,

дав

ан туу

лах

тала

ар я

рилц

ана.

Бие

мах

бод

ын

өөрч

лөлт

ийн

үед ю

у хи

йх

хэрэ

гтэй

та

лаар

дар

аах

асуу

лтыг

асуу

ж я

рилц

ана.

o

Охи

дод

биен

ий ю

м и

рэхэ

д я

мар

бэл

тгэл

тэй б

айх,

юу

хийх

хэрэ

гтэй

вэ?

(Гэ

р бүл

, ой

р дот

ны х

үнтэ

йгэ

э яр

илц

аж з

өвлө

гөө

авах

, ар

иун

цэв

рийн

хэрэ

глэл

бэл

тгэх

, ху

анли

хөт

лөх)

o

Биен

ий ю

м ирс

эн үе

д дас

гал

хөдөл

гөөн

хи

йж

бол

ох уу

? (Ө

вдөл

т, зов

иур

гүй, х

эвийн

хэм

жээ

тэй и

рж б

айга

а то

хиол

дол

д

дас

гал

хөдөл

гөөн

хийж

бол

но. О

хид а

риун

цэв

рийн

хэрэ

глэл

нь

нэв

трэх

, гу

лсах

вий г

эж с

анаа

зов

ох т

охиол

дол

бий. Ти

йм

бол

дас

галы

н өм

нө с

олих

хэрэ

глэл

тэй б

айх

хэрэ

гтэй

).o

Ной

тон

зүүд

үз

эгдвэ

л яа

х вэ

? (Г

айха

ж цоч

ирд

ох хэ

рэгг

үй,

дот

уур

хувц

ас,

цаг

аан

хэрэ

глэл

ээ с

ольж

цэв

эрлэ

хэд л

бол

но,

бэл

гийн

бой

жилт

хэ

вийн

яваг

даж

бай

гааг

ийн

нэг

шинж

бол

охыг

тайлб

арла

на)

o

Бат

га

гарв

ал

юу

хийх

хэрэ

гтэй

вэ

? (А

рьс

арчи

лгаа

ны

бүт

ээгд

эхүү

н хэ

рэгл

эх, зө

влөг

өө а

вах,

эм

чид ү

зүүл

эх)

Сэт

гэл

зүй, н

ийгм

ийн

өөрч

лөлт

ийн

үед яах

ёст

ой в

э гэ

дги

йг х

элэл

цэх

дээ

су

рагч

дыг

хоёр

юм

уу г

урва

ар н

ь баг

бол

гон,

сэт

гэл

зүй,

нийгм

ийн

өөрч

лөлт

ийг

нэг

нэгэ

эр н

ь бичс

эн ц

аасы

г (ө

мнө

х хи

чээл

тэй и

жил)

та

рааж

өгн

ө. И

нгээ

д о

ногд

сон

өөрч

лөлт

өөр

т нь

илэ

рвэл

хэр

хэх

туха

й

тус

бүр

3 з

өвлө

гөө

бол

овср

уула

хыг

хүсэ

ж 5

-8 м

ину

тын

хуга

цаа

өгн

ө.

Баг

ууд н

эг н

эгээ

р нь

ноо

гдсо

н өө

рчлө

лтөө

тан

илц

уулж

, ям

ар а

рга

хэм

жээ

ав

ахаа

та

йлб

арла

на.

Хар

иул

тыг

анги

араа

хэ

лэлц

эж,

нэм

эх

сана

л бай

вал

сонс

ож, зө

влөг

өөг

сайж

руул

на.

o

Най

з нө

хдийн

хүрэ

эгээ

тэ

лэхи

йг

хүсэ

хo

Эцэг

эхт

эйгэ

э м

уудал

цах

o

Ааш

зан

гэн

эт х

увира

хo

Сэт

гэл

түгш

их

o

Гадаа

д ү

зэм

жинд

ээ и

х ан

хаар

ах

o

Эрг

элзэ

х, т

ээнэ

гэлз

эх н

ь ихс

эхo

Би х

эн б

э гэ

ж ө

өрөө

сөө

асуу

х, т

одор

хойло

хыг

орол

дох

o

Бие

даа

хыг

эрм

элзэ

хo

Эср

эг х

үйст

эндээ

та

тагд

ахo

Иж

ил

хүйст

эндээ

та

тагд

ахГэ

р бүл

ийн

наса

нд х

үрсэ

н ги

шүү

д н

ь ш

илж

илт

ийн

насы

г хэ

рхэн

дав

ан

туул

сан

туха

й т

урш

лага

су

дла

х ас

уум

ж х

уудас

өг

ч су

рагч

даа

р яр

илц

лага

хи

йлг

эж б

олно

.

Яри

лцла

гын

асуу

лтын

хууд

ас н

ь

Нэр

......

......

.

o

Мини

й н

асан

д т

анд

ямар

өөр

члөл

т м

эдрэ

гдэж

бай

сан

бэ?

ЭРҮҮЛ МЭНД

37

Биен

ий ю

м ирэ

х нь

ж

ирэ

мсл

эх бол

омж

той,

нойто

н зү

үд ирэ

х нь

ж

ирэ

мсл

үүлэ

х бол

омж

той б

олж

бай

гааг

илт

гэх

үзүү

лэлт

юм

.Хичэ

элийн

төгс

гөлд

шилж

илт

ийн

насн

ы ө

өрчл

өлт

нь ө

сөж

том

бол

ж

бай

гааг

илт

гэх,

нас

анд х

үрч

эцэг

эх

бол

оход

бэл

тгэж

буй

гай

хам

шигт

ай

өөрч

лөлт

ю

м гэ

дги

йг

хэлн

э. Биен

ий ю

м ирс

нээр

эм

эгтэ

й хү

үхэд

ж

ирэ

мсл

эх бол

омж

той бол

ж,

нойто

н зү

үд үз

эгдсэ

нээр

хө

вгүү

д үр

то

гтоо

х ча

два

ртай

бол

ж х

өгж

иж

бай

на гэс

эн ү

г бол

охыг та

йлб

арла

на.

Хөх

ург

аж э

хэлс

нээс

хой

ш о

йро

лцоо

гоор

2 ж

или

йн

дар

аа б

иен

ий ю

м

ирж

эхэ

лдэг

гэд

гийг

хэлн

э.

o

Шилж

илт

ийн

насн

ы ө

өрчл

өлт

нь х

эвийн

үйл

явц б

өгөө

д х

үн

бүр

туу

лдаг

o

Шилж

илт

ийн

насн

ы ө

өрчл

өлти

йн

туха

й я

мар

мэд

ээлэ

л үн

эн

зөв,

ям

ар н

ь ху

дал

бол

охыг

ялга

ж с

алга

ж ч

аддаг

бай

х o

Дэм

жлэ

г зө

влөг

өө

шаа

рдла

гата

й

үедээ

гэ

р бүл

, итг

элтэ

й

хүм

үүст

хан

даж

яри

лцдаг

бай

хын

чухл

ыг

сану

улна

.

o

Хам

гийн

хэцүү

зүй

л нь

ю

у бай

сан

бэ?

o

Нас

анд х

үрэх

ийн

юу

нь

сайха

н бэ?

o

Мини

й н

асан

дээ

р та

шилж

илт

ын

насн

ы

тала

ар ю

уг м

эддэг

бай

сан

ч бол

оосо

й г

эж

хүсэ

х бай

сан

бэ?

o

Хүү

хдүү

дэд

ям

ар

зөвл

өгөө

өгө

х вэ

?Хэр

эглэ

гдэх

үүн:

БСШ

УСЯ., Н

ҮБ-ы

н Хүн

ам

ын

сан.

, М

онго

л дах

ь Энх

тай

вны к

орпу

с. (

2016

).

Бэл

гийн

амьд

рал.

Мод

уль

10. “А

мьд

рах

ухаа

ны

чадва

р” ч

игл

үүлэ

гчийн

баг

ц

гары

н ав

лага

.

4,0

5.в.

Өөр

ийн

хуви

йн

орон

зай

г м

эдэх

, хя

нах

чадва

ртай

бол

ох

1.

Бүх

су

рагч

дыг

сууд

лаас

аа бос

ож са

мбар

ын

өмнө

х за

йд га

рч

ирэ

хийг

хүсн

э. Т

эд т

огто

осон

хүр

ээнэ

эс г

арах

гүйгэ

эр, 2-

3 м

ину

тад

баг

шийн

заав

рын

даг

уу

хөгж

мийн

аянд

ям

ар

нэг

үйлд

эл,

хөдөл

гөөн

хи

йнэ

. Эхл

ээд

тэдни

йг

чөлө

өтэй

хө

дөл

ж,

бүж

игл

э гэ

сэн

заав

ар ө

гнө.

Дар

аа н

ь баг

ш з

огс,

хэн

нэг

эн х

үний г

араа

с бар

ь, х

амра

а чи

мх,

явг

ан с

уу,

одоо

бүж

игл

э гэ

х зэ

рэг

заав

ар

өгнө

. Хөг

жм

ийг

зогс

оож

, су

удал

даа

суу

хыг

хүсэ

эд,

тэдэн

д я

мар

са

нагд

саны

г ас

ууж

, хар

иул

тыг (ч

өлөө

тэй х

өдөл

ж б

олох

гүй б

айса

н,

чихэ

лдэж

, хү

сээг

үй бай

хад нь

хү

ний га

рыг

бар

их

таал

амж

гүй

сана

гдса

н, х

үнтэ

й ш

үргэ

лцэх

нь

эвгү

й с

анаг

дса

н, з

аавр

ыг

даг

аж

хийх

нь з

арим

хүн

д х

өгж

илт

эй,

зари

м х

үнд т

өвөг

тэй б

айса

н гэ

х зэ

рэг)

сам

бар

т ж

агса

ан б

ичн

э.

Баг

ш х

ичэ

эл э

хлэх

ээс

өмнө

ш

алан

дээ

р цаа

сан

скоч

на

аж, ш

охой

гоор

зур

ж,

эсвэ

л ол

с, у

яа а

шигл

ан

хүрэ

э то

гтоо

сон

бай

на. Ту

с хү

рээ

нь х

үүхд

ийн

тоон

оос

хам

аара

н чө

лөөт

эй х

өдөл

ж

бол

охоо

ргүй

хэм

жээ

тэй

бай

хыг

анха

арах

хэр

эгтэ

й.

Хөг

жим

тав

иха

д

шаа

рдла

гата

й з

үйлс

ийг

бэл

тгэн

э.

38


2.

Сур

агчд

ыг

сууд

лаас

аа б

осох

ыг

хүсч

, дар

ааги

йн

үйл

ажилл

агаа

нд

урина

. Хөг

жим

тав

ьж,

өөри

йн

хүсс

эн ү

йлд

лээ

хийж

, хө

гжилд

өж

бол

но гэ

ж хэ

лнэ.

Гэ

хдээ

зө

вхөн

то

гтоо

сон

хүрэ

эн дот

ор бус

, ан

ги

дот

ор

өөри

йн

хүсс

эн

газр

аа

хаан

а ч

чөлө

өтэй

оч

иж

бол

охыг

тайлб

арла

на.

Хэр

вээ

хүсэ

хгүй

бол

тус

үйл

ажилл

агаа

нд

орол

цох

гүй,

сууд

алдаа

суу

сан

ч бол

но г

эдги

йг

сура

гчдад

хэл

нэ.

2-3

мину

тын

дар

аа х

өгж

мийг

зогс

оож

, тэ

дэн

д я

мар

сан

агдса

ныг

асуу

ж,

хари

улты

г (х

эн н

эгэн

биед

нь

хүрч

, чи

хэлд

эхгү

й т

аата

й

бай

сан,

заа

вал

хүни

й х

элсэ

н зү

йли

йг

хийхг

үйгэ

эр ө

өрийн

хүсс

эн

зүйлэ

э хи

йсэ

н, хө

гжилт

эй бай

сан

гэх

зэрэ

г) са

мбар

т ж

агса

ан

бичн

э.3.

Дар

аа нь

хү

ний ху

вийн

орон

за

й гэ

ж ю

уг хэ

лэхи

йг

асуу

на.

Тэдни

й х

элсэ

н ха

риул

тыг

(чөл

өөтэ

й х

өдлө

х за

й,

бус

ад х

үн х

эт

ойрт

ож б

олох

гүй з

ай)

сам

бар

т дээ

рх 2

жаг

саал

тын

доо

р бичи

ж

тэм

дэг

лэнэ

. Сур

агчд

ыг

2 га

раа

алдла

ад,

гары

н ху

руун

ы үз

үүр

хүрт

элх

зай я

мар

хэм

жээ

тэй б

айга

аг х

арах

ыг

хүсн

э. Э

нэ з

ай н

ь тэ

дни

й х

увийн

орон

зай

бол

охыг

тайлб

арла

на.

3 ас

уулт

тус

бүр

ийг

нэг

нэг

цаа

сан

дээ

р бичи

ж, дас

гал

ажлы

н ху

удас

бэл

тгэн

э.

Асу

улт

тус

бүр

ийн

хари

улт

бол

ох к

арты

г бэл

тгэн

э.

Хичэ

элийн

явцаа

с ха

маа

ран

ямар

дас

гал

ажлы

г хи

йлг

эхийг

баг

ш ө

өрөө

со

нгоо

рой. Гэ

хдээ

сур

агчи

д

хуви

йн

орон

зай

гаа

өөрө

ө ха

мга

алах

, бус

дын

хуви

йн

орон

зай

г бас

хүн

дэт

гэх

чадва

рт с

урал

цах

ёст

ой

гэдги

йг

анха

арах

нь

чуха

л.

ЭРҮҮЛ МЭНД

39

4.

Сур

агчд

ад д

асга

л аж

лын

хууд

ас б

олон

кар

т та

раан

өгч

, гу

рав

гурв

аар

нь

хам

тран

аж

илл

уулн

а.

Дас

гал

ажлы

н ху

удас

нь

“Х

ичэ

элийн

эхэн

д х

ийсэ

н дас

гала

ас х

арах

ад х

увийн

орон

зай

д

хэт

ойрт

вол

ямар

са

нагд

аж бай

сан

бэ?

” “Ө

өрт

нь ям

ар за

йд

хүн

ойрт

ож б

олох

эсэ

хийг

хэн

мэд

эх э

рхтэ

й в

э?”

“Хүн

хув

ийн

орон

за

йга

а ха

мга

алах

бол

омж

той ю

у?”

“Хув

ийн

орон

за

йга

а ха

мга

алах

ын

тулд

ю

у хи

йх

вэ?”

гэ

сэн

асуу

лт бүх

ий га

рчигт

ай

цэв

эр ц

аас

бай

на.

Сур

агчи

д к

арты

г дас

гал

ажлы

н ху

удса

н дээ

р то

хиру

улан

бай

рлуу

лна.

Жиш

ээ н

ь: с

этгэ

гдэл

илэ

рхийлс

эн т

эмдэг

нэ

р бүх

ий к

арт

(таа

лам

жгү

й, эв

гүй, ...

гм

), т

ийм

, үг

үй г

эж б

ичс

эн

карт

, зө

вхөн

өөр

өө м

эдэх

эрх

тэй,

өөрт

нь

хэт

ойр

бай

гаа

хүнэ

эс

өөрө

ө хо

лдох

, өө

рт н

ь эв

гүй б

айга

а ту

л за

йта

й з

огсо

хыг хү

сэх,

хэт

ой

ртох

нь

яага

ад түү

нд таа

гүй б

айга

агаа

хэл

эх гэх

зэр

эг. Б

агуу

даа

с хи

йсэ

н зү

йли

йг ээ

лжлэ

н ас

ууж

, ал

ь нь

зөв

бур

уу б

олох

ыг ха

мтр

ан

ярилц

ана.

5.

Сур

агчи

д с

уудал

даа

хоё

р хо

ёроо

роо

дүр

д т

огло

н, х

эн н

эгэн

өөр

т нь

хэт

ойрт

вол

юу

гэж

хэл

эхээ

тур

шиж

үзү

үлнэ

. 6.

Аав

, ээ

ж,

гэр

бүл

ийнх

эн,

хам

аата

н,

тань

даг

, та

ньдаг

гүй

хүн

зэрг

ээр

анги

лан

ямар

хүн

ям

ар з

айд ө

өрт

нь о

йрт

ож б

олох

вэ?

Яаг

аад?

Бус

дын

орон

зай

д х

эт о

йрт

ох н

ь зө

в үү

? гэ

дги

йг яр

илц

ана.

Ту

с яр

илц

лага

д зу

раг

ашигл

ан хэ

т ой

р, хэ

т хо

л, то

хиро

мж

той

зайг

тодор

хойлж

, яр

илц

ана.

Ө

өрийн

орон

за

йг

өөрө

ө м

эдэх

, эр

хтэй

, бус

дын

орон

зай

д х

алдаж

бол

охгү

й г

эдги

йг

тайлб

арла

ж,

хичэ

элийг

дүг

нэнэ

.

Аав

, ээ

ж г

эр б

үлийнх

эн

зэрэ

г ой

р дот

ны х

үмүү

с,

найз

нөхө

д, хө

рш, та

нихг

үй

хүни

й б

олон

хүү

хдийг

өөри

йг

нь т

өлөө

лөх

зура

г (с

амбар

т то

гтоо

х)

40


Хавсралт 4,05.б.1

ЭРҮҮЛ МЭНД

41

ЭМ

06. Аю

улгү

й б

айдал

, ан

хны т

усла

мж

- 3

цаг

Код

Сур

алцах

уйн

зорилт

Сур

алцах

уйн ү

йл

ажилл

агаа

Баг

шид ө

гөх

зөвл

өм

ж б

а хэ

рэг

лэгд

эхүү

н

4,0

6.а

.Ер

дийн

бол

он

халь

тирг

аа

гулг

аата

й ү

ед

гэр,

сур

гуул

ийн

хоор

онд

аюул

гүй з

орчи

х

1.

Сур

алцаг

ч бүр

гэр

ээс

сург

ууль

хүр

тэлх

зам

д т

аара

лдах

са

ад б

эрхш

ээлэ

э га

рган

а. Ү

үнд:

o

Явг

ан я

ваха

д х

өндлө

н га

рах

зам

ын

тоо,

тэн

д б

айга

а гэ

рлэн

дох

иот

ой б

олон

цаг

аан

зура

аста

й гар

цын

тоо

o

Явг

ан я

ваха

д т

аара

лдах

гуу

жал

га, га

нга,

гол

гор

хи,

шуу

дуу

зэр

гийн

тоо

o

Авт

обус

уна

агаа

р зо

рчих

үед т

уула

х за

м,

буу

длы

н то

о, з

арцуу

лах

хуга

цаа

, хү

лээх

хуг

ацаа

2.

Гэрэ

эс с

ургу

уль

хүрт

элх

зам

ын

зура

глал

гар

гах

(Зөв

лөм

ж

1-ийг

хара

арай

)o

Гэр

сург

уули

йн

хоор

ондох

зам

д таа

ралд

ах том

оохо

н об

ъек

т, бар

илг

а зэ

ргийг

зурж

тэ

мдэг

лэх,

нэ

рлэж

бичи

хo

Хөн

длө

н га

рах

зам

, гү

үрийг

тэм

дэг

лэх

3.

Гэр

сург

уули

йн

хоор

онд а

юул

гүй з

орчи

х бол

омж

уудаа

га

ргах

o

Зөвш

өөрс

өн г

азра

ар з

ам х

өндлө

н га

рах

o

Авт

обус

уна

аны а

раар

той

рох

o

Маш

ины

урд

уур

гүйхг

үй б

айх

o

Тани

хгүй

хүн

даг

аж я

вахг

үй б

айх

Зөвл

өмж

1.

Хүү

хэд б

үрийн

хувь

д г

эрээ

с су

ргуу

ль х

үрэх

зам

нь

ихэ

вчлэ

н өө

р бол

охоо

р бие

даа

ж х

ийлг

эж б

олно

. Ж

иж

иг

суур

ин

газа

р хү

үхдүү

д н

эг

тойро

гт а

мьд

ардаг

гэд

гийг

тооц

оод

ойро

лцоо

гэр

тэй х

үүхд

үүдийг

нэг

баг

бол

гон

ажилл

уулж

бол

но.

42


o

Зам

то

вчилж

, ха

ранх

уй

гудам

ж

зам

аар

явах

аас

зайлс

хийх

o

Өвө

л м

өс хө

лдсө

н ха

льти

ргаа

тай за

маа

р яв

ахаа

с бол

гоом

жло

х4.

Аю

улгү

й б

айдла

а то

оцоо

д г

эрээ

с су

ргуу

ль х

үрэх

зам

ын

зура

глал

аа ш

инэ

члэх

(Зө

влөм

ж 2

-ийг

хара

арай

)5.

За

мын

хөдөл

гөөн

ий а

юул

гүй б

айдлы

н тэ

мдэг

тэм

дэг

лээг

ял

ган

тань

ж, т

айлб

арыг с

удла

х, ө

өртө

ө бол

он н

айз на

ртаа

зо

риул

ж б

ичи

ж а

вах,

хам

гаал

алты

н хэ

рэгс

эл (

сууд

лын

бүс

, ха

мга

алал

тын

мал

гай)

зүүх

ийн

ач

холб

огдлы

г та

йлб

арла

х, с

ургу

улийн

бол

он а

нги т

анхи

мдаа

мөр

дөх

дүр

эм с

удла

х (З

өвлө

мж

3-ы

г ха

раар

ай)

o

Зам

хөн

длө

н га

рах

үеийн

o

Явг

ан я

вах

үеийн

o

Дуг

уй у

нах

үеийн

o

Ердийн

хөсг

өөр

аюул

гүй з

орчи

х үе

ийн

Зөвл

өмж

2.

Хичэ

элийн

төгс

гөлд

гэр

сур

гуул

ийн

хоор

онд з

орчи

х зу

рагл

ал г

арга

х нь

чух

ал. Тү

үн д

ээрэ

э өм

нө н

ь аю

улта

й б

айса

н нө

хцөл

бай

длы

г аю

улгү

й б

олго

сон

хуви

лбар

ыг

заав

ал г

аргу

улах

ад а

нхаа

рах

Зөвл

өмж

3.

@ n

cphm

ongo

lia х

аяга

ар х

андан

хэ

рэгт

эй м

эдээ

лэл,

зур

гаа

авч

ашигл

аара

й.

ЭРҮҮЛ МЭНД

43

V А

НГИ

ЭМ

01. Х

увийн

эрүү

л ах

уй б

а ор

чны э

рүүл

мэн

д –

7 ц

аг

Код

Сур

алцах

уйн

зорилт

Сур

алцах

уйн ү

йл

ажилл

агаа

Баг

шид ө

гөх

зөвл

өм

ж б

а хэ

рэг

лэгд

эхүү

н

5,01.а.

Хув

ийн

эрүү

л ах

уй (

гар

угаа

х, у

санд

ор

ох, бэл

гэ

эрхт

нээ

угаа

х зэ

рэг)

сах

их,

ха

лдва

рт б

ус

өвчи

н бол

он

бус

ад о

лон

эрсд

элээ

с сэ

ргийлэ

х

1.

Бох

ир

гар,

цэв

эр г

ар х

оёры

н ха

рьцуу

лсан

зур

аг ү

зүүл

нэ.

Зура

г дээ

р яр

илц

аж,

бох

ир

гара

ар дам

жин

хүнд

ям

ар

ямар

эрс

дэл

бий б

олох

тал

аар

асуу

ж я

рилц

ана.

2.

Ж

иж

иг

дүр

ийн

тогл

олт

хийж

бол

но.

2-3

сура

гчийн

гары

г ар

д н

ь боо

гоод

гар

аас

бус

ад,

хөл,

тол

гой,

уруу

л гэ

х м

эт

бус

ад э

рхтн

ээ а

шигл

ан а

нгиас

гар

ах, ор

ох, ш

ирэ

эндээ

суу

х,

найзы

гаа

дуу

дах

, ус

уу

х, ху

вцса

а ян

злах

гэ

х м

эт хү

ний

бай

нга

хийдэг

үйлд

лийг

хийлг

энэ.

3.

Сур

агчд

аас

дар

аах

асуу

лтыг

асуу

на.

o

Даа

лгав

рыг

хийхэ

д х

эцүү

бай

сан

уу?

o

Хүн

ий г

ар я

мар

үүр

эгтэ

й э

рхтэ

н бэ?

o

Гар

хүрэ

хгүй

газ

ар б

айна

уу?

o

Гары

г то

гтм

ол

угаа

х хэ

рэгт

эй

гэдэг

нь

ям

ар

чуха

л бол

охыг

тайлб

арлу

улна

.o

Бох

ир

гара

ар д

амж

ин

халд

варл

адаг

ям

ар я

мар

өвч

ин

бай

даг

вэ?

Нэр

лэнэ

үү.

o

Бох

ир

гара

ас ө

өр я

мар

зам

аар

халд

варт

өвч

ин

дам

ждаг

вэ

? Ам

ьсга

лын

зам

, бох

ир

аяга

тав

аг,

халб

ага

сэрэ

э, б

охир

хувц

ас г

эх м

этээ

р су

рагч

даа

с са

наа

гарг

уулн

а.

4.

Энэ

бүг

дийг

нийлү

үлээ

д х

үний х

увийн

ариун

цэв

эр г

эж

хэлд

эг та

лаар

та

йлб

арла

ад,

хуви

йн

эрүү

л ах

уй,

ариун

цэв

рийг

сахи

агүй

гээс

бол

ж х

алдва

рт ө

вчин

үүсэ

ж, бус

дад

ха

лдва

р та

раад

аг б

олох

ыг

хэлж

хичэ

элийг

дүг

нэнэ

.

Хув

ийн

ариун

цэв

эр, эр

үүл

ахуй

н дэг

лэм

ийн

тала

ар н

эгдсэ

н ой

лгол

т өг

өх, тү

үнийг

сахи

хын

ач

холб

огдлы

г ух

аару

улна

. Га

р хү

рэхг

үй г

азар

бай

даг

гүй

бөг

өөд я

мар

ч з

үйлт

эй х

арьц

сан,

хү

рсэн

тох

иол

дол

бүр

т га

раа

тогт

мол

зөв

уга

аж с

урах

ын

ач

холб

огдлы

г ой

лгуу

лж, эн

э та

лаар

на

йз

нөхө

д, гэ

р бүл

ийнх

эндээ

зө

влөг

өө ө

гөх,

сур

талч

илг

ааны

м

атер

иал

бэл

тгэж

тар

аах

зэрг

ээр

өөрт

өө б

олон

нийгэ

мд т

уста

й

үйл

ажилл

агаа

нд о

ролц

ох с

эдэл

хэ

рэгц

ээ, со

нирх

лыг

төрү

үлэх

эд

анха

арах

хэр

эгтэ

й.

44


5,01.б.

Гэр,

су

ргуу

льдаа

эр

үүл

орчи

н бүр

дүү

лэх

нь

хуви

йн

бол

он

нийгм

ийн

эрүү

л м

эндэд

ту

стай

бол

охыг

тайлб

арла

х,

өөри

йн

оруу

лах

хувь

нэ

мри

йг

тодор

хойло

х

1.

“Өөд

лөх

айл

үүднэ

эсээ

” гэ

дэг

м

онго

л зү

йр

үгийн

утгы

г ас

ууж

яри

лцан

а.2.

Сур

агчд

ыг

баг

т ху

вааж

дар

аах

асуу

длы

н та

лаар

яри

лцах

ху

гацаа

өгн

ө. Ү

үнд:

o

Бидни

й

амьд

арч

буй

ор

чин

эрүү

л м

эндэд

хэ

рхэн

нө

лөөл

дөг

гэж

бод

ож б

айна

вэ?

o

Өөр

ийн

гэр,

сур

гуул

ийн

орчи

нд ү

нэлг

ээ ө

гнө

үү?

o

Өөр

ийн

амьд

арч

буй

орч

ноо

хэрх

эн с

айж

руул

ах а

рга

зам

ыг

тодор

хойлн

о уу

?o

Оло

н ни

йти

йн

үйлс

эд өө

рийн

зүгэ

эс ор

уулж

ча

дах

ху

вь н

эмрэ

э ж

иш

ээгэ

эр т

одор

хойлн

о уу

?3.

Эдгэ

эр а

суул

тын

даг

уу я

рилц

аж а

сууд

ал т

одор

хой б

олсо

н гэ

ж ү

звэл

, дар

аах

даа

лгав

рыг

өгнө

.o

Эрү

үл ор

чин

бүр

дүү

лэх

тала

ар ан

ги,

хам

т ол

ныхо

о дун

д с

урта

лчилг

аа х

ийх

o

Анг

и,

сург

уули

ас зо

хиож

буй

ол

он ни

йти

йн

ажилд

идэв

хтэй

оро

лцох

, ая

н өр

нүүл

эхo

Анг

и,

сург

ууль

, гэ

р, а

мьд

арч

буй

орч

ин

дах

ь бүт

ээн

бай

гуул

алты

г су

дал

ж,

түүн

ийг

хам

гаал

ах а

рга

зам

ыг

хэлэ

лцэж

зөв

лөм

ж б

олов

сруу

лах

4. Энэ

даа

лгав

рыг

төсө

лт а

жил

хэлб

эрээ

р зо

хион

бай

гуул

ж

бол

ох

бөг

өөд

цаг

ийн

баг

таам

жаа

с ха

маа

ран

анги

даа

яв

уулс

ан ч

бол

ох ю

м.

o

Эрү

үл м

эндийн

сура

х бичи

гo

Мэр

гэж

лийн

хүнэ

эс а

сууж

, тэ

мдэг

лэл

бичи

хo

Өөр

ийн

ойр

дот

ныхо

нтой

гоо

илэ

н дал

ангү

й я

рилц

аж,

турш

лага

хур

им

тлуу

лах

тала

ар

сура

гчдад

зөв

лөх

o

Д.Н

ацаг

дор

жийн

“Жар

гала

н”

шүл

гийн

утгы

г яр

илц

ах

Баг

шийн

асуу

лтуу

д:

o

Ман

ай с

ургу

улийн

орчи

нд

бидни

й б

олон

баг

ш с

ураг

чдын

бүт

ээсэ

н ям

ар ү

нэ ц

энэт

эй з

үйл

бай

на в

э? т

үүни

й а

ч хо

лбог

дол

ю

у вэ

?o

Бидни

й э

ргэн

той

рон

дах

ь бүт

ээн

бай

гуул

алты

н зу

раг,

бус

ад м

эдээ

лэл

(ног

оон

төгө

л,

мод

зүл

эг, за

м, та

лбай

, хө

шөө

, ор

он с

ууц-

хотх

он, су

ргуу

ль,

цэц

эрлэ

г)

ЭРҮҮЛ МЭНД

45

5,01.в.

Хув

ийн

эрүү

л ах

уйг

сахи

х та

лаар

х м

онго

лын

улам

жла

лт

зан

занш

лыг

ойлг

ох; ху

вь

хүни

й э

рүүл

м

эндэд

гэр

бүл

, ор

чин

хэрх

эн

нөлө

өлдөг

та

лаар

та

йлб

арла

х

1.

Баг

ш х

ичэ

эл э

хлэх

ийн

өмнө

сур

агчд

ыг

өөрс

дийн

амьд

арч

буй

ор

чноо

эр

үүл

аюул

гүй бол

гохы

н ту

лд эр

үүл

мэн

д,

аюул

гүй б

айдлы

н ям

ар а

сууд

ал б

айдаг

, үү

сдэг

шал

тгаа

ныг

жаг

саан

бичи

х даа

лгав

ар ө

гнө.

Даа

лгав

рыг

ганц

аар

бол

он

хосо

ор х

ийж

гүй

цэт

гэнэ

.2.

Ж

агса

алт

гарг

аж

дуу

ссан

ы

дар

аа

тэдни

й

гарг

асан

ж

агса

алты

н иж

ил

ба

ялга

атай

тал

ыг

асуу

ж я

рилц

ана.

3.

Сур

агчд

ыг 4-6

баг

т ху

ваан

суу

лгаж

дар

аах

даа

лгав

ар ө

гнө.

”Б

и ю

у хи

йж

чад

ах в

э?”

гэсэ

н сэ

дви

йн

хүрэ

энд с

ураг

чдын

гэр

сург

уули

йн

орчн

оо ц

эвэр

, эр

үүл

бай

лгах

тал

аар

сана

л бол

овср

уулн

а гэ

ж х

элнэ

. Хийх

ажлы

н за

авар

чилг

ааг

өгнө

: o

Баг

ууд г

эр б

а су

ргуу

лийн

орчн

ы п

лан

зура

г га

ргах

o

Эрү

үл о

рчин

бүр

дүү

лэх

нөөц

бол

олцоо

г то

дор

хойло

х o

Сур

агч

бүр

өө

рийн

оруу

лж

чадах

ху

вь

нэм

рийг

тодор

хойло

хo

Баг

ийн

ажлы

н үр

дүн

г нэ

гтгэ

хo

Баг

ийн

ажлы

г та

йла

гнах

ад б

элтг

эхo

Мэд

ээлл

ийн

эх

сурв

алж

аас

олж

тэ

мдэг

лэх,

м

онго

лчуу

дын

улам

жла

лт т

урш

лагы

н та

лаар

мэд

ээлэ

л бэл

тгэж

тан

илц

уула

х

Хув

ийн

эрүү

л ах

уйг

сахи

х нь

гэр

, су

ргуу

лийн

бол

он г

адаа

д о

рчны

эр

үүл

ахуй

д н

өлөө

лдөг

бол

охыг

ойлг

уула

хад а

нхаа

рна.

46


ЭМ

02.

Хоо

ллол

т ба

хөдөл

гөөн

- 7

цаг

Код

Сур

алцах

уйн

зорилт

Сур

алцах

уйн ү

йл

ажилл

агаа

Баг

шид ө

гөх

зөвл

өм

ж б

а хэ

рэг

лэгд

эхүү

н

5,02.

а.Зо

хист

ой

хоол

лох

зарч

им

д

тулг

уурл

ан

хоол

, хү

нсни

й

үндсэ

н ш

им

т бод

исы

г ха

ргал

зан

сонг

ох, зө

в ха

дга

лж,

хэрэ

глэх

Хүн

сний б

үлэг

нь

амьт

ан б

а ур

гам

лын

гара

лтай

бай

хаас

га

дна

үнд

сэн

шим

т бод

ис

бол

ох у

ураг

, өө

х то

с, н

үүрс

ус

гэ

сэн

үндсэ

н ш

им

т бод

исо

ос

бүт

дэг

, тэ

дгэ

эр

нь

агуу

лам

жаа

раа

ялга

атай

бай

дги

йг

зура

г,

диаг

рам

м

ашигл

ан т

айлб

арла

на.

Дар

аа н

ь хү

нсни

й б

үлэг

тус

бүр

т аг

уула

гдах

үнд

сэн

шим

т бод

ис

юу

бай

ж б

олох

тал

аар

асуу

ж, үн

дсэ

н ш

им

т бод

исы

н үү

рэг,

ач

холб

огдлы

н та

лаар

тай

лбар

лана

. Үнд

сэн

шим

т бод

ис

дут

ах б

а илү

үдвэ

л бие

мах

бод

од я

мар

ям

ар с

өрөг

үр

даг

авар

тай

бол

охыг

ойлг

уулн

а.

Туха

йлб

ал,

уура

г дут

ах,

уура

глаг

хүн

с идэх

гүй б

ол д

архл

аа с

улар

ч өв

чинд

өр

төм

тгий б

олох

, өс

өлт

зогс

ож д

авж

аа б

олох

гэх

мэт

,Хар

ин

уург

ийг хэ

т их

хэрэ

глэв

эл б

өөр,

элэ

г гэ

мтэ

х, х

одоо

д

гэдэс

м

уудах

зэ

рэг

сөрө

г үр

даг

авар

тай ту

л то

хиру

улж

хэ

рэгл

эх н

ь чу

хал

гэдги

йг ой

лгуу

лна.

Хоо

л, х

үнси

йг со

нгож

ху

дал

дан

ава

х, х

адга

лах

тала

ар з

өв м

эдлэ

гтэй

бол

гоно

. Хүн

с ху

дал

даж

ава

хдаа

шим

тэж

ээли

йн

мэд

ээлэ

л, х

адга

лах

нөхц

өл,

гори

м,

хадга

лах

огно

о зэ

ргийг

хара

хаас

га

дна

са

в баг

лаа

боо

длы

н бүр

эн б

үтэн

бай

дал

зэр

гийг

шал

гах

хэрэ

гтэй

г ой

лгуу

лна.

Хэр

эглэ

гдэх

үүн:

Хүн

сний б

үтээ

гдэх

үүни

й к

арт

ашигл

ах

эсвэ

л Сур

гуул

ийн

хүүх

дийн

зохи

стой

хо

олло

лтын

“Гэр

” зө

влөм

ж, өм

нөх

хичэ

элээ

с аш

игл

ана.

Асу

улт: Х

ичэ

элийн

өмнө

баг

ш

сура

гчдаа

с хо

ол, хү

нс ю

унаа

с бүт

дэг

та

лаар

асу

уж б

олно

. Баг

шид:

ww

w.m

oh.m

n\эр

х зү

йн

бар

им

т бичи

г хэ

сгээ

с ЭМ

С-ы

н 20

10 о

ны 2

47

тоот

ту

шаа

лын

“Өсв

өр н

асны

Зох

ист

ой

хоол

лолт

ын

зарч

им

”-ыг

ашигл

ахХав

срал

т 5,

02.

а.1-

д б

айга

а хү

снэг

тийн

загв

арыг

ашигл

ан ө

өрийн

үнэл

гээг

хи

йнэ

.

ЭРҮҮЛ МЭНД

47

ЭМ

02.

Хоо

ллол

т ба

хөдөл

гөөн

- 7

цаг

Код

Сур

алцах

уйн

зорилт

Сур

алцах

уйн ү

йл

ажилл

агаа

Баг

шид ө

гөх

зөвл

өм

ж б

а хэ

рэг

лэгд

эхүү

н

5,02.

а.Зо

хист

ой

хоол

лох

зарч

им

д

тулг

уурл

ан

хоол

, хү

нсни

й

үндсэ

н ш

им

т бод

исы

г ха

ргал

зан

сонг

ох, зө

в ха

дга

лж,

хэрэ

глэх

Хүн

сний б

үлэг

нь

амьт

ан б

а ур

гам

лын

гара

лтай

бай

хаас

га

дна

үнд

сэн

шим

т бод

ис

бол

ох у

ураг

, өө

х то

с, н

үүрс

ус

гэ

сэн

үндсэ

н ш

им

т бод

исо

ос

бүт

дэг

, тэ

дгэ

эр

нь

агуу

лам

жаа

раа

ялга

атай

бай

дги

йг

зура

г,

диаг

рам

м

ашигл

ан т

айлб

арла

на.

Дар

аа н

ь хү

нсни

й б

үлэг

тус

бүр

т аг

уула

гдах

үнд

сэн

шим

т бод

ис

юу

бай

ж б

олох

тал

аар

асуу

ж, үн

дсэ

н ш

им

т бод

исы

н үү

рэг,

ач

холб

огдлы

н та

лаар

тай

лбар

лана

. Үнд

сэн

шим

т бод

ис

дут

ах б

а илү

үдвэ

л бие

мах

бод

од я

мар

ям

ар с

өрөг

үр

даг

авар

тай

бол

охыг

ойлг

уулн

а.

Туха

йлб

ал,

уура

г дут

ах,

уура

глаг

хүн

с идэх

гүй б

ол д

архл

аа с

улар

ч өв

чинд

өр

төм

тгий б

олох

, өс

өлт

зогс

ож д

авж

аа б

олох

гэх

мэт

,Хар

ин

уург

ийг хэ

т их

хэрэ

глэв

эл б

өөр,

элэ

г гэ

мтэ

х, х

одоо

д

гэдэс

м

уудах

зэ

рэг

сөрө

г үр

даг

авар

тай ту

л то

хиру

улж

хэ

рэгл

эх н

ь чу

хал

гэдги

йг ой

лгуу

лна.

Хоо

л, х

үнси

йг со

нгож

ху

дал

дан

ава

х, х

адга

лах

тала

ар з

өв м

эдлэ

гтэй

бол

гоно

. Хүн

с ху

дал

даж

ава

хдаа

шим

тэж

ээли

йн

мэд

ээлэ

л, х

адга

лах

нөхц

өл,

гори

м,

хадга

лах

огно

о зэ

ргийг

хара

хаас

га

дна

са

в баг

лаа

боо

длы

н бүр

эн б

үтэн

бай

дал

зэр

гийг

шал

гах

хэрэ

гтэй

г ой

лгуу

лна.

Хэр

эглэ

гдэх

үүн:

Хүн

сний б

үтээ

гдэх

үүни

й к

арт

ашигл

ах

эсвэ

л Сур

гуул

ийн

хүүх

дийн

зохи

стой

хо

олло

лтын

“Гэр

” зө

влөм

ж, өм

нөх

хичэ

элээ

с аш

игл

ана.

Асу

улт: Х

ичэ

элийн

өмнө

баг

ш

сура

гчдаа

с хо

ол, хү

нс ю

унаа

с бүт

дэг

та

лаар

асу

уж б

олно

. Баг

шид:

ww

w.m

oh.m

n\эр

х зү

йн

бар

им

т бичи

г хэ

сгээ

с ЭМ

С-ы

н 20

10 о

ны 2

47

тоот

ту

шаа

лын

“Өсв

өр н

асны

Зох

ист

ой

хоол

лолт

ын

зарч

им

”-ыг

ашигл

ахХав

срал

т 5,

02.

а.1-

д б

айга

а хү

снэг

тийн

загв

арыг

ашигл

ан ө

өрийн

үнэл

гээг

хи

йнэ

.

Хүн

сний э

слэг

нь

гэдэс

ний г

үрвэ

лзли

йг

нэм

эгдүү

лж ө

тгөн

ха

талт

аас

сэрг

ийлж

гэд

эсни

й э

рүүл

мэн

дэд

чух

ал б

олох

, м

өн ө

өх тос

, чихр

ийн

шим

эгдэл

тийг баг

асга

ж тар

гала

лтаа

с сэ

ргийлд

эг б

олох

тал

аар

тайлб

арла

ж о

йлг

уулн

а. Э

слэг

ийн

өндөр

аг

уула

мж

тай

хүнс

ийг

жиш

ээгэ

эр

харь

цуу

лан

ойлг

уулн

а.

Сур

агчи

д

өөри

йн

хоно

гт

хэрэ

глэж

бай

гаа

хоол

хү

нснэ

эс эс

лэг

ихт

эйг

бүр

тгэж

хо

олны

эс

лэги

йн

хэрэ

глээ

ний т

алаа

р дүг

нэлт

хийнэ

.

Зөв

хоол

лох

10 з

арчм

ыг

(Хав

срал

т 5,

02.

а.1-

д б

уй б

агш

ид

өгөх

нэм

элт м

эдээ

ллийг аш

игл

аара

й) та

йлб

арла

н та

ниул

ж,

дээ

рх

зарч

им

д

тулг

уурл

ан

хоол

лох

зурш

лыг

дүг

нэх,

өө

рчлө

х ар

га з

амыг

баг

аар

ажилл

ан г

арга

на.

Хоо

лны х

эрэг

слээ

зөв

аш

игл

ан, хо

олло

х со

ёлыг бар

им

тлан

хо

олло

х та

лаар

зур

агт

үзүү

лэн

ашигл

ан б

агаа

р аж

илл

ан

хам

тран

хийж

сур

алцан

а.

Ширэ

э за

сах

хэрэ

гслү

үд:

Хоо

лны х

эрэг

слийн

нэг

удаа

гийн

хэм

жээ

г м

эдэх

:ж

иж

иг

халб

ага

-5 г

том

хал

баг

а -1

5 г

аяга

– 2

50 м

лта

ваг

– 3

00-5

00 м

л гэ

х м

эт.

48


5,02.

б.

Биеи

йн

өсөл

тийг

үнэл

эх а

ргыг

мэд

эж, өө

рт

тохи

рсон

идэв

хтэй

хө

дөл

гөөн

ийг

сонг

он

тогт

мол

хийж

хэ

вших

1.

Идэв

хтэй

хө

дөл

гөөн

ий

хэлб

эр

бол

ох

амьд

ралы

н идэв

хтэй

, эр

үүл

мэн

дээ

бэх

жүү

лэх,

бие

бял

дра

а хө

гжүү

лэх,

сп

орты

н дас

гал

хөдөл

гөөн

ий он

цло

г, ач

хо

лбог

длы

г үз

үүлэ

н та

ниул

ах м

атер

иал

(зу

раг,

бичл

эг)

ашигл

ан х

арилц

ан я

рилц

ана.

2.

Хэр

эглэ

гдэх

үүн

хэсг

ийн

баг

анад

өг

сөн

хүсн

эгт

1-ийг

ашигл

ан

өөри

йн

хөдөл

гөөн

ий

хэлб

эрийг

анги

лан,

хи

йж

буй

хуг

ацаа

г то

дор

хойло

н дүг

нэлт

хийх даа

лгав

ар

өгнө

. И

дэв

хтэй

дас

гал

хөдөл

гөөн

ийг

өөрс

дөө

тог

тмол

хи

йдэг

эс

эхийг

хөдөл

гөөн

ту

с бүр

дээ

р ха

рилц

ан

ярилц

аж т

одру

улна

. 3.

Хөд

өлгө

өний а

ч хо

лбог

длы

г та

йлб

арла

ад,

өөри

йнх

өө

хувь

д ч

ухал

эсэ

хээр

нь

эрэм

бэл

нэ. Э

рэм

бэл

сэн

бай

дал

д

хэдэн

жиш

ээн

дээ

р яр

илц

ан э

ргэц

үүлэ

л хи

йнэ

. 4.

Ө

мнө

х ж

илү

үдийн

өндөр

ж

инг

ээ аш

игл

ан өс

өлти

йн

мур

уй

бай

гуул

ан

дүг

нэлт

хи

йнэ

. Биеи

йн

өсөл

т хө

гжли

йг

дэм

жих

ямар

дас

гал

хөдөл

гөөн

сон

гож

хийх

хэрэ

гтэй

тал

аар

дүг

нэнэ

.Үе

тэнг

ийнх

энтэ

йгэ

э ха

мтр

ан и

дэв

хтэй

хөд

өлгө

өн т

огтм

ол

хийх

хуви

лбар

ыг

баг

аара

а бол

овср

уула

н бус

дад

аа

тайлб

арла

н та

ниул

на.

Бус

адта

й

хам

тран

дас

гал

хийх,

үл

гэрл

эх (

биеи

йн

там

иры

н хи

чээл

дээ

идэв

хтэй

оро

лцох

, сп

орты

н, б

үжги

йн

бол

он б

усад

идэв

хтэй

хөд

өлгө

өн б

үхий

дуг

уйла

нд

хам

рагд

ах,

амьд

ралы

н идэв

хтэй

хө

дөл

гөөн

бүх

ий ө

өрт

тохи

рсон

гэр

аху

йн

ажил

хийх

гэх

мэт

)

Зөвл

өмж

1.

Хүн

бүр

ийн

өсөл

т хө

гжил

ялга

атай

бай

даг

бөг

өөд өө

рт то

хирс

он дас

гал

хөдөл

гөөн

хи

йх

нь

эрүү

л бай

хад

хам

гийн

чуха

л ач

хо

лбог

дол

той

гэдги

йг

ойлг

уула

хад а

нхаа

рна.

Зөвл

өмж

2.

Хам

тран

дас

гал

хөдөл

гөөн

хийх

хуви

лбар

ыг

сонг

ож, хэ

рэгж

их

бол

омж

той э

сэхэ

д х

амтр

ан х

янал

т та

вих

хэрэ

гтэй

.

Хүс

нэгт

1. Идэ

вхтэ

й хө

дөлг

өөни

й хэ

лбэр

Хуга

цаа

ЭРҮҮЛ МЭНД

49

Хав

срал

т 5,

02.а

.1

Зохи

стой х

оолл

одог

эсэх

ээ ү

нэл

эх

№Зо

хист

ой х

оолл

олт

ын з

арчи

мТи

йм

Хаа

яаҮгү

й

1Ө

дөр

бүр

оло

н нэ

р тө

рлийн

хоол

, хү

нс х

эрэг

лэдэг

эсэ

х

2Ө

дөр

бүр

өгл

өөни

й ц

айга

а то

гтм

ол у

удаг

эсэ

х

3Ө

дөр

бүр

зөв

лөсө

н хэ

мж

ээгэ

эр у

с (ш

инг

эн)

уудаг

эсэ

х

4Хүн

сний б

үтээ

гдэх

үүни

й ш

ошго

тог

тмол

аш

игл

адаг

эсэ

х

5Хүн

сний н

огоо

г өд

өрт

3 ба

түүн

ээс

олон

удаа

хэр

эглэ

дэг

эсэ

х

6Ж

им

с ж

им

сгэн

ийг

өдөр

т нэ

гээс

доо

шгү

й у

даа

тог

тмол

хэр

эглэ

дэг

эсэ

х

7Ө

сөлт

хөг

жилд

шаа

рдла

гата

й с

үү,

тара

г цаг

аан

идээ

г өд

өр б

үр 1

аяг

аас

баг

агүй

хэм

жээ

тэй

уудаг

эсэ

х

8Чөл

өөт

цаг

аара

а зу

рагт

, ко

мпь

юте

р то

глоо

м т

огло

х бус

бие

бял

дра

а хө

гжүү

лэх,

чийрэ

гжүү

лэх

дас

гал

хөдөл

гөөн

хийдэг

эсэ

х

9Тү

ргэн

бол

он б

элэн

хоо

л хэ

рэгл

эдэг

эсэ

х

10Хийж

үүлс

эн, чи

хэрл

эг у

ндаа

хэр

эглэ

дэг

эсэ

х

Үнэл

гээ

Тайлб

ар:

9 б

а 10

-аас

бус

дад

Хаа

яа/Ү

гүй г

эж х

ариул

сан

бол

Тийм

гэж

зөв

дад

лыг

хэвш

үүлэ

хийн

төлө

ө өө

ртөө

зо

рилт

тав

ина

. Сур

агча

ас ө

өрөө

с нь

хам

аара

хгүй

нөл

өөлж

бол

ох я

мар

дад

ал б

айга

аг х

арилц

ан я

рилц

аж,

зөв

шийдэл

гар

гахы

г зо

рино

.

50


Баг

шид ө

гөх

нэм

элт

мэд

ээлэ

л. Х

оолл

ох

соёл

Хоол

идэх

соёл

Хоолл

ох

үеийн с

оёл

1.

Хоо

лноо

с 10

мину

тын

өмнө

шинг

эн

зүйлэ

э уу

.2.

Дун

д з

эрги

йн

аяга

, та

вагт

хоо

лоо

хий.

3.

Хоо

лыг

баг

аар

халб

агад

аж у

даа

н за

жилж

ид.

4.

Нэг

хал

баг

а хо

олыг

заж

лаад

зал

гисн

ы

дар

аа д

араа

гийн

халб

ага

хоол

ыг

аман

даа

хий. Тү

рүүч

ийн

хоол

оо

залг

иаг

үй б

айж

дээ

р дээ

рээс

нь

бүү

үм

х.

5.

Хоо

лыг

нэм

ж б

итг

ий и

д. 1, 2

, 3,

хэд

хэд

тэ

вч. Сур

на.

6.

Хоо

лоо

удаа

н, с

айн

заж

илж

идээ

д

сурч

ихв

ал т

а цад

сан

гэдгэ

э м

эдэр

нэ.

7.

Хоо

ллож

бай

хдаа

хал

баг

а ю

муу

сэ

рээг

ээ ү

е үе

ширэ

эн д

ээр

тавь

ж, ю

м

ярь.

8.

Хоо

лоо

бүг

дээ

с тү

рүүн

д д

уусг

ах н

ь та

ныг

бур

уу х

оолл

ож б

айга

аг и

лтгэ

х го

л үз

үүлэ

лт. Хаж

ууд б

айга

а хү

мүү

стэй

гээ

эн з

эрэг

цэж

ид.

9.

Та а

жилд

тэр

тэй т

эргү

й и

х цаг

зар

цуу

лж

бай

гаа.

Түү

нийг

чинь

бүг

д м

эднэ

. Хоо

ллох

доо

ч г

эсэн

цаг

зар

. Ход

оод,

гэдэс

, биеэ

та

л ха

йрл

ана.

10

. Ю

м у

ухаа

р бол

хоо

ллос

ноос

30

мину

тын

дар

аа у

у.

Хоо

ллох

үед

хүм

үүс хо

орон

доо

яаж

хар

илц

ах н

ь хү

ний е

рөнх

ий соё

лыг ха

руул

даг

.1.

Та

ныг

хоол

ны ш

ирэ

энд у

риха

д т

а хо

олло

хоор

суу

на. Гэ

рт ч

инь

бол

ээж

тан

ь,

эхнэ

р та

нь,

охин

тань

, га

дуу

р хо

олло

ж б

айга

а бол

та

өөрө

ө ч

юм

уу т

аныг

хоол

лохо

ор у

рьса

н хү

н бай

ж б

олно

. 2.

Ш

ирэ

энд

суух

даа

за

са

йха

н хо

олло

цго

огоо

рой

гэж

хэ

лэх

нь

бие

биеэ

хү

ндэт

гэх,

эел

дэг

бай

х, х

оолл

ох с

этгэ

л са

наа

өндөр

бол

гохо

д ч

ухал

. 3.

Аль

бол

ох б

ага

ярихы

г хи

чээ.

Бус

дын

яриаг

анх

аара

лтай

сон

с. Х

өгж

илт

эй

хөнг

өн я

риа

зүгэ

эр.

4.

Товч

тод

орхо

й а

яарх

ан я

рих

нь б

ас н

эг с

оёл.

5.

Хүн

ий х

оолл

ох д

ур г

утаа

х, с

этгэ

л эм

зэгл

үүлэ

х ю

мны

тух

ай б

үү я

рь.

6.

Хоо

лоо

хөрг

өх г

эж ү

лээх

хэр

эггү

й.

7.

Хэт

том

анг

айж

хоо

ллох

хэр

эггү

й.

8.

Яри

анд о

ролц

ох х

эрэг

гар

вал

хоол

оо з

алги

ж, ам

аа х

оосо

лж б

айж

ярь

. 9.

Хэх

рүүл

эх х

эрэг

гүй.

10.

Утс

аар

удаа

н яр

их,

өөр

ийгө

ө м

агта

х, ө

өрийнх

өө т

ухай

их

ярих

хэрэ

ггүй

. 11

. Хам

т ол

онто

й х

оолл

ох ү

ед б

усдыг

хоол

оор

шах

ах н

ь ту

хайн

хүни

йг

эвгү

й

бай

дал

д о

руул

ахаа

с га

дна

хүн

ий э

рүүл

мэн

дийг

үл х

үндэт

гэж

бай

гаа

хэрэ

г ю

м. Ө

өрийнх

өө х

эр з

эрэг

бол

овср

олто

й с

оёлт

ой х

үн г

эдгэ

э ч

хару

улна

. 12

. Бус

дад

дээ

рэнг

үй з

ан г

арга

х, б

усдыг

үл т

оом

сорл

ох,

үл х

үндэт

гэх

нь н

эн

соёл

гүй, бүд

үүлэ

г за

н гэ

дги

йг

мар

таж

бол

охгү

й.

13.

Хоо

лны ш

ирэ

эний а

рд ш

анаа

тул

ах, үс

ээ с

амна

х, н

үүрэ

э буд

ах, ш

ирэ

эн д

ээр

тохо

йлд

охыг

цээ

рлэ.

14.

Хоо

лны ш

ирэ

эний а

рд х

эрэл

дэх

, үг

сөр

өхийг

цээ

рлэ.

15

. Аль

бол

ох т

айва

н, б

ие

биен

ээ х

үндэт

гэн

хоол

лоцго

о.

16.

Хоо

лоо

идэж

дуу

саад

та

ныг

хоол

лосо

н хү

нд та

ларх

ал илэ

рхийлж

ур

ам

хайрл

а.

17.

Бус

даа

с тү

рүүл

ж б

осох

гэж

яар

ах х

эрэг

гүй. Баг

а на

стна

ас э

хлээ

д б

ос.

ЭРҮҮЛ МЭНД

51

ЭМ

03.

Сэт

гэцийн

эрүү

л м

энд -

7 ц

аг

Код

Сур

алцах

уйн

зорилт

Сур

алцах

уйн ү

йл

ажилл

агаа

Баг

шид ө

гөх

зөвл

өм

ж б

а хэ

рэг

лэгд

эхүү

н

5,03.

а.Бус

дыг

анха

арал

тай

сонс

ож,

хүлэ

эцтэ

й

ханд

ах

1.

Сур

агчд

ын

нийтл

эг

үзэх

дур

тай

хүүх

элдэй

н ки

ноны

баа

тар

бус

дыг

сонс

олгү

й,

тэвч

ээрг

үй з

ан г

арга

снаа

с бол

ж ө

рнөс

өн т

өвөг

тэй ү

йл

явдлы

г ха

руул

ах х

эсги

йг

үзүү

лж, су

рагч

даа

с дар

аах

асуу

лт а

сууж

яри

лцан

а.

o

Бус

дын

хэлс

эн зү

йли

йг

сонс

олгү

й тэ

вчээ

ргүй

ха

ндса

наас

бол

ж ю

у то

хиол

дсо

н бэ?

(Бүт

элгү

йтс

эн, өө

рөө

төдийгү

й б

усад

хүн

д х

ор х

охиро

л уч

руул

сан,

зөр

чил

мар

гаан

үүс

сэн,

муу

дал

цса

н гэ

х зэ

рэг)

o

Тус

үйл

явдал

д я

мар

хүм

үүс

орол

цсо

н бэ?

o

Энэ

үйл

явдал

нь

хэнд

, хэ

рхэн

нөл

өөлс

өн б

э? Х

үлээ

цгү

й х

андса

н хү

н га

нцаа

раа

төвө

гтэй

бай

дал

д о

рсон

уу?

Бус

ад х

үнд я

мар

бай

сан

бэ?

o

Үүн

ээс

чи ю

у м

эдэж

авс

ан б

э? (

“Бус

дын

хэлс

эн з

үйли

йг

анха

арал

тай

сайн

сонс

ож, хү

лээц

тэй х

андах

” гэ

сэн

сана

аг г

аргу

улах

ад ч

игл

үүлн

э).

2.

Сур

агчд

ад д

асга

л аж

лын

хууд

ас т

араа

н өг

ч аж

илл

уулн

а. Т

ус д

асга

л аж

лаар

су

рагч

ид ө

өрөө

хүл

ээцтэ

й х

андаж

чад

аагү

йн

улм

аас

үүсс

эн т

аагү

й з

үйлэ

э бод

ож,

өгөг

дсө

н ас

уулт

ад ха

риул

ж бичи

х бай

дла

ар эр

гэцүү

лэл

хийнэ

. Баг

ш с

ураг

чдын

онцло

гийг ха

ргал

зан

асуу

лтыг то

хиру

улан

өөр

чилж

бол

но.

Дар

аах

асуу

лтыг

баг

таас

ан б

айна

. o

Хүл

ээцтэ

й х

андаа

гүйгэ

эс б

олж

тан

д я

мар

зүй

л то

хиол

дсо

н бэ?

o

Тэр

үед т

анд я

мар

бай

сан

бэ?

o

Бус

ад х

үнд я

мар

бай

сан

бэ?

o

Ийм

зүй

л бол

ж м

агад

гүй г

эж ө

мнө

нь

бод

сон

уу?

o

Ийм

зүй

л то

хиол

дох

ыг

та х

үссэ

н үү

? o

Ийм

зүй

л бол

охыг

хүсэ

эгүй

бол

та

анхн

ааса

а ю

у хи

йх

бай

сан

бэ?

Дээ

рх э

ргэц

үүлл

ийг

сура

гч т

ус б

үр б

ие

даа

н хи

йсн

ий д

араа

өөр

ийн

бичс

эн

зүйлс

ээс

бус

дад

аа с

айн

дур

аара

а та

нилц

уула

хыг

тэднэ

эс х

үснэ

. Дар

аа н

ь ха

мтр

ан я

рилц

ана.

Бус

дын

хэлж

бай

гаа

зүйли

йг

анха

арал

тай с

онсо

ж с

урах

нь

яага

ад ч

ухал

вэ

? гэ

дги

йг

сура

гчдаа

с ас

ууж

, ха

риул

тыг

сам

бар

т бичн

э.

Баг

ш с

ураг

чдын

нийтл

эг ү

зэх

дур

тай х

үүхэ

лдэй

н ки

ног

судла

н,

хичэ

элд а

шигл

ах

хэсг

ийг

урьд

чила

н бэл

дэн

э.

Хэр

эглэ

гдэх

үүн:

БСШ

УСЯ., Н

ҮБ-

ын

Хүн

ам

ын

сан.

, М

онго

л дах

ь Энх

тай

вны

корп

ус. (2

016

).

Хар

илц

аа. М

одул

ь 2.

“Ам

ьдра

х ух

ааны

чад

вар”

чи

глүү

лэгч

ийн

баг

ц г

арын

авла

га.

52


o

Хэр

эгтэ

й м

эдээ

лэл

олж

авн

аo

Шинэ

зүй

л су

рна

o

Хэн

нэг

нийг

гом

доо

хгүй

o

Бур

уу о

йлг

олцох

оос

сэрг

ийлн

эo

Зөрч

ил

мар

гаан

үүс

эхээ

с сэ

ргийлн

эo

Ям

ар н

эг т

аагү

й з

үйл

бол

охоо

с сэ

ргийлн

э гэ

х м

эт.

Хар

иул

тад тул

гуур

лан

бид б

усдыг ан

хаар

алта

й с

онсо

ж с

урах

хэр

эгтэ

й гэс

эн

дүг

нэлт

эд ч

игл

үүлн

э.3.

Бус

дыг

хэр

анха

арал

тай

сонс

дог

бол

охоо

су

рагч

ид

өөрс

дөө

үн

элэх

үн

элгэ

эний хуу

дас

баг

ш тар

ааж

өгч

бөг

лүүл

нэ. Т

ус үнэ

лгээ

г хэ

н нэ

гэнд

үзү

үлэх

ш

аард

лага

гүй, з

өвхө

н өө

ртөө

үлд

ээх

бөг

өөд үнэ

лгээ

г үн

эн зөв

хийх

нь ч

ухал

гэ

дги

йг

сура

гчдад

тай

лбар

лана

. Бус

дын

хэлж

бай

гаа

зүйли

йг

хэр

зэрэ

г ан

хаар

алта

й с

онсд

ог б

олох

оо ү

нэлэ

х өө

рийн

үнэл

гээн

ий х

уудсы

г тэ

дэн

д

тохи

руул

ан м

аш хя

лбар

, эн

гийн

ойлг

омж

той бай

дла

ар бол

овср

уулс

ан

бай

на. Ө

өрийн

үнэл

гээ

хийсн

ий д

араа

бус

дыг

хэрх

эн а

нхаа

ралт

ай с

онсо

ж,

хүлэ

эцтэ

й х

андаж

сур

ахыг

хүсч

бай

гаа

эсэх

ийг

сура

гчдаа

с ас

ууна

. 4.

Бус

дыг

анха

арал

тай с

онсо

х ал

хмыг

хэрх

эн х

эрэг

жүү

лэхи

йг

бод

ито

ор х

арж

, яр

илц

ана.

Үүн

ий ө

мнө

хүм

үүст

эй х

арилц

ахад

бод

ох,

үйлд

эл х

ийх

гэсэ

н 2

алха

м б

айдги

йг

хэлж

, та

йлб

арла

на.

o

Бод

ох а

лхам

– х

үн д

отро

о өө

ртөө

ям

ар н

эг з

үйли

йг

хэлэ

х. Э

нэ н

ь бус

ад х

үнд х

араг

дах

гүй

o

Үйлд

эл х

ийх

алха

м –

яри

лцаж

бай

гаа

хүни

й х

ийж

бай

гаа

зүйл

бус

ад

хүнд

хар

агдан

а.

Дар

аа н

ь бус

дыг

анха

арал

тай с

онсо

х нь

тод

орхо

й ү

е ш

атта

й з

үйл

гэдги

йг

хэлж

, тэ

дгэ

эр ү

е ш

атыг

нэг

нэгэ

эр т

анилц

уулж

, ас

уулт

асу

уна.

o

1 дүг

ээр

шат

: Яри

лцаж

бай

гаа

хүн

рүү

хара

х. Э

нэ н

ь бод

ох а

лхам

уу.

эс

вэл

үйлд

эл х

ийх

алха

м у

у? (

Үйлд

эл х

ийх

алха

м. Учи

р нь

тух

айн

хүн

өөр

рүү

нь х

арж

бай

гааг

мэд

эх б

олом

жто

й)

o

2 дуг

аар

шат

: Яри

лцаж

бай

гаа

хүни

йхэ

э хэ

лсэн

зүй

лийг

бод

но. Энэ

нь

бод

ох а

лхам

уу

эсвэ

л үй

лдэл

хийх

алха

м у

у? (

Бод

ох а

лхам

. Ту

хайн

хүн

юу

бод

ож б

айга

аг х

арж

чад

ахгү

й)

Дас

гал

ажлы

н ху

удсы

г бол

овср

уулж

, су

рагч

дын

тоог

оор

олш

руул

на.

Өөр

ийн

үнэл

гээн

ий

хууд

сыг

сура

гчдын

тоог

оор

бэл

дэн

э

ЭРҮҮЛ МЭНД

53

o

3 дуг

аар

шат

: Ө

өрийн

ярих

ээлж

ээ х

үлээ

нэ.

Энэ

нь

бод

ох а

лхам

уу,

эс

вэл

үйлд

эл хи

йх

алха

м уу

? (Ү

йлд

эл хи

йх

алха

м.

Хүл

ээж

бай

гааг

аж

игл

аж ч

адна

)o

4 д

үгээ

р ш

ат:

Хэл

эхийг

хүсс

эн з

үйлэ

э хэ

лнэ.

Энэ

нь

бод

ох а

лхам

уу,

эс

вэл

үйлд

эл х

ийх

алха

м у

у? (

Үйлд

эл х

ийх

алха

м.

Юм

хэл

ж б

айга

аг

харж

чад

на)

Эдгэ

эр

үе

шат

тай

холб

оото

й

асуу

х зү

йл

бай

гаа

эсэх

ийг

лавл

ана.

Ш

аард

лага

тай б

ол н

эмж

тай

лбар

лана

. Сур

агчд

ад д

ээрх

үе

шат

ыг

ашигл

ан

бус

дыг

хэрх

эн а

нхаа

ралт

ай с

онсо

хыг

сайн

дур

ын

нэг

сура

гчта

й х

амтр

ан

баг

ш ө

өрөө

хийж

үзү

үлнэ

. Үүн

д д

араа

х нө

хцөл

ийг

ашигл

аж б

олно

. Н

эг н

айз

маа

нь с

ургу

улийн

үүдэн

д н

адта

й у

улза

ж, ам

ралт

ын

өдрө

өр бидни

й оч

их

газр

ыг

зааж

өг

нө.

Би тү

үний на

дад

хэ

лэх

зүйли

йг

сонс

оно.

Баг

ш с

онсо

гч б

олж

, са

йн

дур

ын

сура

гч н

айзы

нх н

ь дүр

д т

огло

н баг

шийн

өгсө

н за

авры

н даг

уу

түүн

тэй

ярилц

ана.

Най

зынх

аа

хэлс

эн

зүйли

йг

сонс

охдоо

2 д

угаа

р ш

ат б

уюу

түүн

ий ю

у хэ

лсни

йг

бод

ож б

айга

агаа

бүх

хү

нд с

онсо

гдох

оор

чанг

а хэ

лнэ

гэдги

йг

анха

арах

хэр

эгтэ

й. Бус

ад с

ураг

чид

тэдни

й я

риаг

баг

шийн

өгсө

н уд

ирд

амж

ийн

даг

уу а

жигл

ана.

Дүр

ийн

тогл

олты

н дар

аа с

ураг

чид а

жигл

асан

зүй

лээ

ярилц

аж х

элэл

цүү

лэг

хийнэ

. Хэл

элцүү

лэгт

дар

аах

асуу

лтыг

ашигл

аж б

олно

. o

1 дүг

ээр

шат

: Сон

сож

буй

хүн

ярь

ж б

айга

а хү

н рү

ү ха

рсан

уу?

(Ти

йм

) Үүн

ийг

бат

лах

ямар

зүй

лийг

та н

ар х

арса

н, э

свэл

сон

ссон

бэ?

(Сон

сож

бай

гаа

хүн

ярьж

буй

хүн

ий н

үд р

үү х

арса

н. Т

үүн

рүү

дөх

өж з

огсс

он)

o

2 дуг

аар

шат

: Сон

сож

буй

хүн

ярь

ж б

айга

а хү

ний х

элсэ

н зү

йли

йн

тала

ар

бод

сон

уу?

(Тийм

) Үүн

ийг бат

лах

ямар

зүй

лийг та

нар

хар

сан

эсвэ

л со

нссо

н бэ?

(Сон

сож

бай

гаа

хүн

хуру

угаа

раа

толг

ой р

ууга

а за

аж,

нөгө

ө хү

нийхэ

э яр

ьсан

зүй

лийг

өөри

йн

үгээ

р илэ

рхийлж

хэл

сэн)

Баг

ш о

рон

нутг

ийн

онцло

гийг

харг

алза

н нө

хцөл

ийг

өөрч

лөн

бол

овср

уулж

бол

но.

54


o

3 дуг

аар

шат

: Сон

сож

буй

хүн

өөр

ийн

ярих

ээлж

ээ х

үлээ

сэн

үү?

(Тийм

) Үүн

ийг

бат

лах

ямар

зүй

лийг

та н

ар х

арса

н, э

свэл

сон

ссон

бэ?

(Сон

сож

бай

гаа

хүн

нөгө

ө хү

ний я

риа

түр

зогс

ох х

үртэ

л чи

мээ

гүй х

үлээ

сэн)

o

4 д

үгээ

р ш

ат: С

онсо

гч ө

өрийн

хэлэ

хийг хү

сч б

айса

н зү

йлэ

э хэ

лсэн

үү?

(Ти

йм

) Үүн

ийг

бат

лах

ямар

зүй

лийг

та н

ар х

арса

н, э

свэл

сон

ссон

бэ?

(Сон

согч

на

йзы

нхаа

хэл

сэн

зүйли

йн

тала

ар а

суул

т ас

ууж

, хэ

лэх

зүйлэ

э хэ

лсэн

)Сур

агчи

д

дээ

рх

дүр

ийн

тогл

олт

бол

он

хэлэ

лцүү

лгийн

дар

аа

“бус

дыг

анха

арал

тай

сонс

ох”

дас

галы

г өө

рсдөө

хи

йж

ту

ршина

. Үүн

ий

тулд

су

рагч

дыг

баг

тус

бүр

т 6 г

иш

үүн

бай

хаар

бод

ож 4

бүл

эгт

хува

ана.

Нэг

дэх

бүл

эгт

гэр

бүл

, 2

дах

ь бүл

эгт

найз

нөхө

д,

3 дах

ь бүл

эгт

сург

ууль

, 4 д

эх б

үлэг

т ол

он н

ийти

йн

газа

рт х

үмүү

стэй

яри

лцах

даа

бус

дыг

сонс

ож,

хүлэ

эцтэ

й х

андах

шаа

рдла

гата

й б

одит

жиш

ээ ө

гнө.

Баг

ийн

гиш

үүд “

бус

дыг

анха

арал

тай с

онсо

х” д

асга

лыг

хийнэ

. Сон

согч

, ха

мтр

ан т

огло

гч г

эсэн

хоё

р хү

н го

ллон

дүр

д тог

лох

бөг

өөд б

усад

гиш

үүд а

жигл

агч

бол

но. 4 гиш

үүн

нэг

нэгэ

эрээ

нэг

үе

шат

ыг аж

игл

ана.

Сон

согч

ийн

дүр

д тог

лож

бай

гаа

гол

гиш

үүн

дээ

рх ү

е ш

атны

дар

аалл

ын

даг

уу м

өрдөх

ба

2 дуг

аар

үе ш

атан

д н

өгөө

хү

нийхэ

э хэ

лсэн

зүй

лийг

хэрх

эн б

одож

бай

гааг

аа б

усдад

сон

согд

охоо

р ча

нгаа

р хэ

лэхи

йг

анха

аруу

лна.

Нэг

сур

агч

сонс

огчи

йн

дүр

д 1

-2 м

ину

тад

баг

таан

тог

лоно

. Дар

аа

нь

баг

дот

роо

хэлэ

лцүү

лэг

хийнэ

. Хам

тран

то

глог

чоос

“Д

үрд

тогл

оход

ям

ар с

анаг

дса

н бэ?

, Үе

шат

тус

бүр

ийг

хэр

зэрэ

г ха

руул

ж ч

адса

н бэ?

хам

тран

тог

логч

ийн

хувь

д н

эмж

хэл

эх ө

өр з

үйл

бай

на у

у?”

гэх

зэрэ

г ас

уулт

асу

уж, яр

илц

ана.

Эхн

ий а

жигл

агча

ас с

онсо

гч 1 д

үгээ

р ш

атыг

хэрх

эн

хару

улсн

ыг

асуу

ж, яр

илц

ана

(Сон

согч

эхн

ий ш

атыг

хару

улж

чад

сан,

эсв

эл

тодор

хой с

айн

хару

улж

чад

аагү

й г

эх з

эргэ

эр я

рилц

ана)

. И

йм

мая

гаар

бүх

аж

игл

агч

өөрс

дийн

сана

а бод

лоо

хэлж

, яр

илц

ана.

Дар

аа н

ь го

л то

глог

чоос

(с

онсо

гч)

сонс

ох ү

е ш

атыг

хэр

зэрэ

г даг

аж м

өрдсө

нийг

асуу

ж,

ярилц

ана.

Баг

ш с

анал

дүг

нэлт

хэл

эхдээ

хэр

сай

н ж

үжигл

эсэн

тух

ай б

иш

хар

ин

алхм

ыг

сайн

хару

улж

чад

сан

эсэх

эд а

нхаа

рах

хэрэ

гтэй

. Тэ

дэн

д у

рам

зор

иг

өгч,

бус

дыг ан

хаар

алта

й с

онсо

х ал

хмыг са

йн

хару

улан

жүж

игл

эж ч

адаж

бай

гаа

учра

ас б

одит

амьд

рал

дээ

р ч

үүни

йг

сайн

хийж

чад

на г

эдги

йг

хэлн

э.

Дүр

ийн

тогл

олты

г аж

игл

ах у

дирд

амж

бол

овср

уулс

ан

бай

на.

ЭРҮҮЛ МЭНД

55

Баг

ийн

бүх

сур

агч

ээлж

лэн

сонс

огчи

йн

дүр

д т

огло

н, б

усдыг

анха

арал

тай

сонс

ох д

асга

лыг

хийж

тур

шин,

хэл

элцүү

лэг

хийж

, дүг

нэнэ

. Хүн

бүр

өө

рийн

хийж

ту

ршса

н зү

йлэ

э эр

гэцүү

лэн,

бус

дыг

анха

арал

тай

сонс

ох ч

адва

раа

хэрх

эн ү

нэлж

бай

сан,

одоо

тус

үнэ

лгээ

г дах

ин

хийхэ

д

ямар

тү

вшинд

бай

гааг

тэ

мдэг

лэж

, дүг

нэлт

хи

йнэ

. Ту

с ча

два

раа

хэзэ

э,

ямар

тох

иол

дол

д х

эрхэ

н аш

игл

аж б

олох

ыг

анги

араа

хам

тран

яри

лцаж

, су

рсан

зүй

лээ

үүнэ

эс х

ойш

аш

игл

ах ш

аард

лага

тай т

охиол

дол

бүр

т хэ

рэгл

эх

зори

лго

тавь

ж,

хичэ

элээ

дүг

нэнэ

. Баг

ш х

уудас

(ха

всра

лт 5

,03.

а.1)

тар

аан

өгч,

хичэ

эл д

ээр

үзсэ

н зү

йлэ

э бод

ит

амьд

рал

дээ

р хэ

рхэн

хийж

тур

шса

наа

тэм

дэг

лэхи

йг

хүсн

э. Т

ус х

уудсы

г ул

ирл

ын

төгс

гөлд

сур

сан

зүйлс

ээ б

атат

ган

хару

улах

сур

агчи

йн

ното

лгоо

бол

гон

ашигл

аж б

олно

.

Цаг

ийн

баг

таам

жаа

с ш

алтг

аала

н хи

йж

ту

рших

дас

гал

ажлы

н нө

хцөл

ийг

сура

гчдаа

р га

ргуу

лж б

олно

. Ту

хайн

нөхц

өлд

хэн,

хэз

ээ, ха

ана

гэдги

йг

тодор

хой

тусг

ах н

ь чу

хал.

5,03.

б.

Өөр

ийн

хүсэ

л м

өрөө

длө

ө то

дор

хойлж

, тү

үнд х

үрэх

тө

лөвл

өгөө

бол

овср

уула

х

1.

Сур

агчд

ад ө

өрсд

ийн

ирэ

эдүй

н та

лаар

төс

өөлө

н бод

ож,

хүсэ

л м

өрөө

длө

ө то

дор

хойлн

о гэ

дги

йг

хэлж

, дар

аах

зүйли

йг

тайлб

арла

на.

Ирэ

эдүй

гэд

эг

нь б

идни

й х

үрч

очоо

гүй б

айга

а цаг

хуг

ацаа

бую

у м

арга

аш,

ирэ

х ж

ил,

10

жили

йн

дар

аа г

эх м

эт х

угац

аа ю

м.

Ирэ

эдүй

д ө

өрийгө

ө ям

ар б

айхы

г тө

сөөл

ж б

айга

а нь

хүс

эл м

өрөө

дөл

юм

. Баг

ш д

араа

х ас

уулт

ыг

асуу

ж, яр

илц

ана.

o

Хүн

бүр

хүс

эл м

өрөө

дөл

тэй б

айдаг

уу?

(Ти

йм

. Хүн

бүр

хүс

эл м

өрөө

дөл

тэй

бай

даг

)o

Хүс

эл м

өрөө

дөл

гүй хү

н бай

даг

бол

ов уу

? (Х

үсэл

м

өрөө

дөл

гүй хү

н бай

хгүй

. Бүх

хүн

том

, ж

иж

иг

ямар

нэг

эн х

үсэл

мөр

өөдөл

тэй б

айдаг

)o

Хүс

эл м

өрөө

дөл

нь

цаг

хуг

ацаа

наас

хам

аара

н ял

гаат

ай б

айж

бол

ох

уу?

(Бол

но.

Урт

хуг

ацаа

ны б

уюу

амьд

ралы

н то

м х

үсэл

мөр

өөдөл

тэй

бай

хаас

гад

на о

йры

н ху

гацаа

нд б

олох

ям

ар н

эг з

үйли

йг хү

сч м

өрөө

дөж

бол

но)

Сур

агчи

д то

м бол

сон

үедээ

өө

рийгө

ө ям

ар бай

хыг

төсө

өлөн

бод

ож,

хүсэ

л м

өрөө

длө

ө то

дор

хойло

х дас

гал

хийхэ

эс ө

мнө

баг

ш д

араа

х зү

йли

йг

тайлб

арла

на. Хүс

эл м

өрөө

дөл

нь

ямар

нэг

эн б

одит

хийх

зүйл

бай

х бөг

өөд

энэ

нь и

рээд

үйгэ

э тө

лөвл

өхөд

тус

бол

охоо

р бай

х ёс

той.

Туха

йлб

ал,

нэр

хүнд

тэй

их,

дээ

д

сург

ууль

д

сура

лцах

, ал

дар

тай

там

ирч

ин

бол

ох

гэх

мэт

чилэ

н бай

ж б

олно

.

Хав

срал

т 5,

03б

.1

56


2.

Сур

агчд

ыг

нүдээ

ан

иад

, өө

рийгө

ө то

м бол

сон

бай

на гэ

ж тө

сөөл

өхийг

хүсн

э. Б

агш

дар

аах

асуу

лтыг ас

ууж

, су

рагч

ид түү

ний д

агуу

төс

өөлө

н бод

но.

Ирэ

эдүй

д та

нар

өөрс

дийгө

ө ям

ар б

олсо

н бай

на гэж

хүс

ч м

өрөө

дөж

бай

на

вэ?

Таны

ам

ьдар

ч бай

гаа

орон

бай

р ям

ар б

айх

вэ?

Ям

ар т

өрли

йн

ажил

хийж

бай

х бол

? Тэ

р аж

илд

ор

охын

тулд

та

их

сург

ууль

тө

гссө

н бай

х ш

аард

лага

тай ю

у? Т

а ам

ралт

ын

өдрө

өр ю

у хи

йж

бай

х бол

? Ям

ар н

эгэн

ам

ьтан

тэж

ээх

үү?

Төсө

өлөн

бод

сон

зүйлэ

э бую

у өө

рийн

хүсэ

л м

өрөө

длө

ө су

рагч

тус

бүр

үү

лэн

дот

ор з

урга

ар (

дүр

сээр

, үг

ээр)

илэ

рхийлж

, дүр

сэлн

э. Н

эг б

ус х

эдэн

ч

үүлэ

н дот

ор з

урж

бол

но. Дар

аа н

ь ту

с зу

рсан

зур

гаа

ашигл

ан с

ураг

ч ту

с бүр

өөр

ийн

хүсэ

л м

өрөө

длө

ө бус

дад

аа т

анилц

уулж

, та

йлб

арла

на.

Бус

ад с

ураг

ч тэ

днэ

эс с

онирх

сон

асуу

лтаа

асу

уж, ла

влан

а. Х

үсэл

мөр

өөдлө

ө та

нилц

уулж

буй

сур

агч

тус

бүр

т бус

ад н

ь хэ

рхэн

бая

р хү

ргэж

, ур

ам з

ориг

өгөх

ийг

баг

ш т

айлб

арла

на. Хүс

эл м

өрөө

длө

ө та

нилц

уулж

дуу

смаг

ц и

жил

төст

эй х

үсэл

мөр

өөдөл

тэй с

ураг

чид б

айса

н эс

эхийг

ярилц

ана.

Өөр

сдийн

хүсэ

л м

өрөө

длө

ө зу

рсан

зур

гаа

гэрт

ээ ө

өртө

ө ха

рагд

ах г

азар

т бай

рлуу

лж,

түүн

ийг

өдөр

бүр

хар

ж с

анаж

бай

хыг

зөвл

өнө.

3.

Сур

агчи

д н

эгээ

с ол

он х

үсэл

мөр

өөдөл

зур

сан

бол

аль

нь

хам

гийн

том

хү

сэл

мөр

өөдөл

бол

охыг

сонг

охыг

хүсн

э. Х

амги

йн

том

хүс

эл м

өрөө

дөл

дөө

хү

рэхи

йн

тулд

ям

ар з

үйлс

ийг хи

йх

хэрэ

гтэй

гэд

гээ

тодор

хойлн

о. Т

эдгэ

эрийг

тодор

хойло

ход э

цэг

эх,

бус

ад о

ролц

огчи

д х

үүхд

үүдтэ

й х

амтр

ан я

рилц

аж

туса

лж б

олно

. Сур

агчд

ад о

лон

жиж

иг

зори

лго

нийлэ

эд т

ом з

орилг

одоо

хү

рэхэ

д т

усал

на г

эдги

йг

тайлб

арла

на.

4.

Өөр

ийн

хүсэ

л м

өрөө

дөл

дөө

хүр

сэн

залу

у хү

ний б

одит

түүх

ийг

хару

улса

н бог

ино

хэм

жээ

ний к

ино

эсв

эл х

үүхэ

лдэй

н ки

но ү

зүүл

эх,

бод

ит

түүх

өгч

ун

шуу

лж бол

но.

Кино

ны бол

он бод

ит

түүх

ийн

утга

са

наа,

аг

уулг

а нь

хү

сэл

мөр

өөдлө

ө то

дор

хойло

од тү

үндээ

хү

рэхи

йн

тулд

хү

үхэд

бай

хаас

эх

лэн

ямар

ям

ар з

үйли

йг

хэрх

эн т

өлөв

лөж

, хи

йж

бай

сныг

хару

улса

н бай

х хэ

рэгт

эй.

Кино

, эс

вэл

бод

ит

түүх

тэй т

анилц

саны

дар

аа д

оорх

асу

улты

н даг

уу х

элэл

цэж

, яр

илц

ана.

ЭРҮҮЛ МЭНД

57

o

Гол

баа

тар

ямар

хүс

эл м

өрөө

дөл

тэй б

айса

н бэ?

o

Тэр

хүсэ

л м

өрөө

дөл

дөө

хүр

эхийн

тулд

ям

ар я

мар

зор

илг

о та

вьса

н бэ?

o

Зори

лгод

оо ш

ууд л

хүр

чихс

эн ү

ү?

o

Зори

лгод

оо х

үрэх

ийн

тулд

тэр

юу

хийсэ

н бэ?

o

Тэр

зори

лгод

оо хү

рэхи

йн

тулд

хи

йж

бай

гаа

зүйлд

ээ дол

оо хо

ногт

, өд

өрт

хэдэн

цаг

зар

цуу

лдаг

бай

сан

бэ?

О

доо

су

рагч

даа

р өө

рсдийн

хүсэ

л м

өрөө

дөл

дөө

хү

рэх

зори

лгоо

биел

үүлэ

хийн

тулд

төл

өвлө

гөө

бол

овср

уула

х дас

гал

ажил

хийлг

энэ.

Сур

агч

тус

бүр

т эх

лээд

хүс

эл м

өрөө

дөл

дөө

хүр

эх з

орилг

о, а

лхм

аа т

одор

хойло

х дас

гал

ажлы

н ху

удас

(ха

всра

лт 5

,03.

б.1)

тара

аж,

түүн

дээ

р аж

илл

уулн

а.

Гура

в гу

рваа

раа

нэг баг

бол

ж, ө

өрсд

ийн

хийсэ

н зү

йлэ

э ээ

лжлэ

н та

нилц

уулж

, яр

илц

ана.

Хар

илц

ан б

ие

биеэ

сээ

асуу

х зү

йл

бай

вал

асуу

ж, өө

рсдийн

сана

л бод

лоо

хэлн

э.

5.

Дар

аа н

ь ал

хмаа

нар

ийвч

лан

дол

оо х

оног

бүр

ээр

өөри

йн

хийх

зүйлс

ийг

тодор

хойлж

төл

өвлө

гөө

гарг

ана.

Төл

өвлө

гөөг

сур

агчи

д б

үтээ

лчээ

р сэ

тгэн

өө

рсдийн

хүсс

эн за

гвар

аар

хийж

бол

но.

Төлө

влөг

өөнд

ям

ар зү

йли

йг,

хэ

зээ,

ям

ар х

угац

аанд

хийхи

йг

тусг

аж ө

гөх

нь ч

ухал

гэд

гийг

баг

ш с

ануу

лах

хэрэ

гтэй

. М

өн

тус

төлө

влөг

өө

нь

ойры

н ху

гацаа

нд

хийж

хэ

рэгж

үүлж

эх

лэх

бол

омж

той бай

хыг

анха

аруу

лна.

Ш

аард

лага

тай бол

баг

ш тэ

дэн

д

төлө

влөг

өөгө

ө хэ

рхэн

хи

йх

загв

ар

хууд

сыг

хару

улж

бол

но.

Хийсэ

н тө

лөвл

өгөө

гөө

анги

йнх

андаа

сай

н дур

аара

а та

нилц

уула

х су

рагч

ийг

урина

. Тү

үний

хийсэ

н тө

лөвл

өгөө

н дээ

р яр

илц

ан,

зайлш

гүй

төлө

влөг

өөнд

өө

оруу

лах

шаа

рдла

гата

й з

үйлс

ийг

хэрх

эн о

руул

сан,

өдөр

т нэ

г зү

йли

йг

хэдэн

м

ину

т, х

эдэн

цаг

хийхэ

эр т

өлөв

лөсө

н зэ

ргийг

сайта

р яр

илц

ана.

58


Хавсралт 5,03.а.1

“БУСДЫГ АНХААРАЛТАЙ СОНСОХ ЧАДВАРАА БОДИТ АМЬДРАЛД ХЭРЭГЛЭЖ ТУРШСАН НЬ”

Хэзээ? ________________________________________________

Хаана? ________________________________________________

Хэнтэй? _______________________________________________

Үе шат бүрийг дагаж мөрдөхийн тулд та юу хийсэн бэ?

1. 4.

2. 5.

3. 6.

Үүнийг хэрэглэхэд танд юу тохиолдсон бэ? _____________________________________________________

_____________________________________________________

_____________________________________________________

Тус чадварыг та хэрхэн хэрэглэсэн гэж бодож байна вэ? (Доорхоос нэгийг сонгоно уу)

машсайнсайнхэрэглээгүймуумашмуу

Өөр ямар нөхцөлд та тус чадварыг хэрэглэж ашиглах боломжтой вэ? _____________________________________________________

_____________________________________________________

_____________________________________________________

ЭРҮҮЛ МЭНД

59

Хав

срал

т 5,

03.б

.1

“ХҮСЭЛ М

ӨРӨ

ӨДӨ

ЛДӨ

Ө Х

ҮРЭ

Х З

ОРИ

ЛГО

БА А

ЛХМ

УУД”

Зори

лго

1: _

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

_

Алх

муу

д:

1.

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

_

2.

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

_

3.

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

_

4.

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

_

5.

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

_

Дуу

сах

хуга

цаа

: _

__

__

__

__

__

__

Зори

лго

2: _

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

_

Алх

муу

д:

1.

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

_

2.

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

_

3.

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

_

4.

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

_

5.

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

_

Дуу

сах

хуга

цаа

: _

__

__

__

__

__

__

Зори

лго

3: _

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

_

Алх

муу

д:

1.

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

_

2.

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

_

3.

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

_

4.

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

_

5.

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

_

Дуу

сах

хуга

цаа

: _

__

__

__

__

__

__

Мини

й хү

сэл

мөр

өөдөл

: _

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

_

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

__

_

60


ЭМ

04. Хор

т зу

ршил

- 4 ц

аг

Код

Сур

алцах

уйн

зорилт

Сур

алцах

уйн ү

йл

ажилл

агаа

Баг

шид ө

гөх

зөвл

өм

ж б

а хэ

рэг

лэгд

эхүү

н

5,04.а

.Ц

ахим

хэ

рэгс

лийг

хэтр

үүлэ

н хэ

рэгл

эснэ

эс

хүни

й э

рүүл

м

эндэд

үз

үүлэ

х нө

лөөг

хэ

лэлц

эх

1.

Уха

алаг

гар

ута

с, к

омпь

юте

рыг

зөвш

өөрө

гдсө

н хэ

мж

ээнэ

эс

илү

ү цаг

аар

хэтр

үүлэ

н хэ

рэгл

эх

үед

хүүх

дийн

биед

бол

он

зан

төлө

вт

гара

х өө

рчлө

лтийг

илр

үүлэ

хБаг

ш у

рьдчи

лан

“уха

алаг

гар

ута

с, к

омпь

юте

рыг

удаа

н ху

гацаа

гаар

хэ

трүү

лэн

хэрэ

глэх

үе

д

хүүх

дийн

бие

мах

бод

, за

н тө

лөвт

илр

эх ш

инж

тэ

мдги

йг

илр

үүлэ

х”

чигл

элээ

р эн

э на

сны

хүүх

дүү

дэд

то

хирс

он

асуу

лтыг

бэл

дсэ

н бай

на.

Мөн

эдгэ

эр а

суул

тад с

ураг

чдын

хари

улж

бол

ох

зари

м н

ийтл

эг х

ариул

тыг

урьд

чила

н та

амаг

лаж

цаа

сан

дээ

р бичс

эн б

айна

. Зө

влөм

ж 1

-д ж

иш

ээ

бол

гон

зари

м

хари

улты

г ор

уула

в.

Сур

агчд

ын

хари

улты

г са

мбар

т на

ах ю

муу

бичн

э.Сам

бар

т на

асан

шинж

үүдээ

с ал

ь нь

хэт

рүүл

сэн

хэрэ

глээ

, ал

ь нь

зо

хист

ой

хэрэ

глээ

ний

шинж

тэ

мдэг

бол

охыг

сура

гчдаа

р ял

гуул

ж 2

баг

анад

ял

гана

.

Зөвл

өмж

1.

Баг

шийн

бэл

дсэ

н ха

риул

т: “

хүүх

дийн

нүдни

й

хара

а м

уудах

, но

йрг

үйдэх

, хө

дөл

гөөн

ий

дут

агдла

ас бол

ж та

ргал

алт

үүсэ

х, дар

хлаа

м

уудаж

өв

чин

туса

х,

хар

дар

ж

зүүд

лэх,

яд

арга

анд о

рох,

зан

ааш

ийн

өөрч

лөлт

өд о

рж

уурт

ай

бол

ох,

хичэ

элдээ

дур

со

нирх

олгү

й

бол

ох,

бус

дад

ур

уу

тата

гдах

, хи

чээл

ээс

хоцро

гдох

, хи

чээл

тас

лах,

эцэг

эхд

ээ х

удла

а хэ

лэх”

зэр

эг ү

гийг

тус

бүр

д н

ь бичи

ж н

ааха

д

бэл

дсэ

н цаа

с, с

коч

эсвэ

л со

ронз

Зөвл

өмж

2.

Баг

ш с

ураг

чдаа

р “х

эрвэ

э дээ

рх ш

инж

чам

д

бай

вал

чи хэ

трүү

лэн

хэрэ

глэж

бай

гаа

юм

бай

на. Ц

ааш

ид д

онто

лт ү

үсч

бол

зош

гүй ю

м,

ийм

ээс

татг

алза

х хэ

рэгт

эй”

гэсэ

н дүг

нэлт

га

ргуу

лаха

д

чигл

үүлэ

хээр

үй

л аж

илл

агаа

г тө

лөвл

өх

хэрэ

гтэй

. Хэр

вээ

дээ

рх

шинж

илр

ээгү

й су

рагч

бай

вал

түүн

ийг

сайш

ааж

, м

агта

х хэ

рэгт

эй.

ЭРҮҮЛ МЭНД

61

2.

Хэт

рүүл

сэн

хэрэ

глээ

гэ

ж

ялга

н бай

ршуу

лсан

хэ

сэгт

бай

гаа

шинж

үүдээ

с өө

рт н

ь илэ

рч б

айга

а ш

инж

бай

вал

дэв

тэрт

бичү

үлнэ

. 3.

Хэр

вээ

чам

д эс

вэл

чини

й на

йза

д чи

нь дээ

рх

хэтр

үүлэ

н хэ

рэгл

эх ш

инж

үүдээ

с илэ

рч б

айва

л чи

ю

у хи

йх

вэ?

сура

гчдаа

р хэ

лэлц

үүлэ

г хэ

лбэр

ээр

хари

лцан

яри

лцах

. 4.

Ц

ахим

ор

чны

эерэ

г та

лыг

жаг

саан

бичи

х,

цах

им

орч

инг

аш

игл

ахдаа

өөр

төө

бол

он б

усдад

эр

сдэл

гүйгэ

эр а

шигл

ах т

алаа

р яр

илц

ах.

Зөвл

өмж

3.

Хэл

элцүү

лгийн

дүн

д

сура

гчдаа

р “ө

өрөө

хэ

рэгл

эхээ

бол

их,

шуу

д т

атга

лзах

хэр

эгтэ

йг

бус

дад

хэ

лэх”

зэ

рэг

дүг

нэлт

ийг

гарг

уула

х,

хэрв

ээ и

йм

дүг

нэлт

хэл

эхгү

й б

ол б

агш

сүү

лд

нь д

үгнэ

н хэ

лэхэ

д а

нхаа

рах

Зөвл

өмж

4.

Баг

ш я

рилц

лага

, хэ

лэлц

үүлэ

г бай

дла

ар

өрнү

үлж

бол

но. Ж

иш

ээлб

эл, ф

эйсб

үүкд

бус

дын

зура

г, б

олон

мэд

ээлл

ийг

зөвш

өөрө

лгүй

тав

ихг

үй б

айх,

сэт

гэгд

элээ

зү

й б

ус ү

гээр

бичи

хгүй

бай

х, н

асан

даа

то

хиро

огүй

кино

, бичл

эг ү

зэхг

үй б

айх

зэрг

ээр

эерэ

г зө

в хэ

рэгл

ээг

дэм

жих

чигл

элээ

р яр

илц

лага

а хи

йж

бол

но.

Мөн

цах

им

хэр

эглэ

эг з

үй з

охист

ой

хэрэ

глээ

гүйгэ

эс б

олж

сүү

лийн

үед ц

ахим

гэ

мт

хэрэ

г, ц

ахим

гад

уурх

ал, хү

чирх

ийлэ

л нэ

мэг

дэж

бай

гаа

тала

ар д

урдах

хэр

эгтэ

й.

Гэхд

ээ с

ураг

чдад

бур

уу ү

лгэр

дуу

райла

л,

нөлө

ө үз

үүлж

бол

ох ж

иш

ээг

авах

эрс

дэл

тэй

тул

жиш

ээ с

онго

хдоо

анх

аара

х хэ

рэгт

эй.

Аш

игл

ах м

атер

иал

: Ц

ахим

хэр

эглэ

эг ү

нэлэ

х ш

алгу

ур а

суум

ж:

(Kim

berly

S. Y

oung

– IAT–

ын

асуу

мж

)Хэр

эглэ

гдэх

үүн:

БСШ

УСЯ., Н

ҮБ-ы

н Хүн

ам

ын

сан.

, М

онго

л дах

ь Энх

тай

вны к

орпу

с. (

2016

). Х

орт

зурш

лаас

тат

галз

ах. М

одул

ь 12

. “А

мьд

рах

ухаа

ны ч

адва

р” ч

игл

үүлэ

гчийн

баг

ц г

арын

авла

га.

62


ЭМ

05.

Бэл

гийн

бол

он н

өхөн

үрж

ихү

йн

эрүү

л м

энд -

6 ц

аг

Код

Сур

алцах

уйн

зорилт

Сур

алцах

уйн ү

йл

ажилл

агаа

Баг

шид ө

гөх

зөвл

өм

ж б

а хэ

рэг

лэгд

эхүү

н

5,05.

а.Гэ

р бүл

, на

йз

нөхө

д, үе

тэ

нгийнх

ний

эрүү

л ха

рилц

аа

холб

оог

тодор

хойло

х,

хөгж

үүлэ

х,

хадга

лах

1. С

ураг

чдад

хичэ

элийн

зори

лго,

зор

илт

ыг

тани

лцуу

лна.

o

Хар

илц

аа х

олбоо

гэж

юуг

хэл

эх в

э?

o

Ям

ар х

арилц

аа х

аана

үүс

дэг

вэ?

o

Эрү

үл х

арилц

аа г

эж ю

уг х

элэх

вэ?

Сур

агчд

ыг 6

багт

хув

ааж

суу

лган

а. Б

агуу

дад

том ц

аас,

мар

кер

тара

ан

өгч

доор

үзү

үлсэ

н ус

ан о

нгоц

ыг

томоо

р зу

рах

даал

гава

р өг

нө.

Эсв

эл б

агш

өөр

өө у

рьдчи

лан

зурж

бэл

тгэс

эн б

айж

бол

но.

1

ба

2-р

баг

: гэ

р бүл

,

3 ба

4-р

баг

: на

йз

нөхө

д,

5

ба

6-р

баг

: ан

гийн

хам

т ол

он

Баг

бүр

он

огдсо

н хо

лбоо

ха

рилц

аага

а хэ

рхэн

бат

бэх

, ур

т уд

аан

хадга

лж а

вч ү

лдэх

вэ

гэдэг

асу

улты

н даг

уу я

рилц

аж,

усан

он

гоцны

хоо

их

бие

дээ

р бичи

хийг

хүсн

э. Б

агуу

д 5

-аас

дээ

ш з

үйл

бичн

э.Дуу

ссан

ы д

араа

баг

уудыг өө

рсдийн

усан

онг

оцоо

хан

анд ө

лгөх

ийг

хүсн

э. Б

аг б

үр б

ичс

эн з

үйлэ

э ча

нгаа

р ун

шина

. Баг

ш б

агуу

даа

с га

рсан

сан

ааг

сам

бар

т дав

хард

уула

лгүй

гээр

бичн

э.Анг

иар

аа х

амтд

аа я

рилц

аж д

үгнэ

нэ.

Хар

илц

аа х

олбоо

гэд

эг н

ь хо

ёр б

а тү

үнээ

с дээ

ш т

ооны

хү

мүү

сийн

хоор

онд ү

үссэ

н бар

илд

лага

юм

.Гэ

р бүл

, на

йз

нөхө

д,

үе т

энги

йнх

эн, аж

лын,

су

ргуу

лийн,

хам

т ол

ны,

хайр

сэтг

элийн

гэх

мэт

ол

он х

арилц

аа х

олбоо

бай

даг

.

ЭРҮҮЛ МЭНД

63

ЭМ

05.

Бэл

гийн

бол

он н

өхөн

үрж

ихү

йн

эрүү

л м

энд -

6 ц

аг

Код

Сур

алцах

уйн

зорилт

Сур

алцах

уйн ү

йл

ажилл

агаа

Баг

шид ө

гөх

зөвл

өм

ж б

а хэ

рэг

лэгд

эхүү

н

5,05.

а.Гэ

р бүл

, на

йз

нөхө

д, үе

тэ

нгийнх

ний

эрүү

л ха

рилц

аа

холб

оог

тодор

хойло

х,

хөгж

үүлэ

х,

хадга

лах

1. С

ураг

чдад

хичэ

элийн

зори

лго,

зор

илт

ыг

тани

лцуу

лна.

o

Хар

илц

аа х

олбоо

гэж

юуг

хэл

эх в

э?

o

Ям

ар х

арилц

аа х

аана

үүс

дэг

вэ?

o

Эрү

үл х

арилц

аа г

эж ю

уг х

элэх

вэ?

Сур

агчд

ыг 6

багт

хув

ааж

суу

лган

а. Б

агуу

дад

том ц

аас,

мар

кер

тара

ан

өгч

доор

үзү

үлсэ

н ус

ан о

нгоц

ыг

томоо

р зу

рах

даал

гава

р өг

нө.

Эсв

эл б

агш

өөр

өө у

рьдчи

лан

зурж

бэл

тгэс

эн б

айж

бол

но.

1

ба

2-р

баг

: гэ

р бүл

,

3 ба

4-р

баг

: на

йз

нөхө

д,

5

ба

6-р

баг

: ан

гийн

хам

т ол

он

Баг

бүр

он

огдсо

н хо

лбоо

ха

рилц

аага

а хэ

рхэн

бат

бэх

, ур

т уд

аан

хадга

лж а

вч ү

лдэх

вэ

гэдэг

асу

улты

н даг

уу я

рилц

аж,

усан

он

гоцны

хоо

их

бие

дээ

р бичи

хийг

хүсн

э. Б

агуу

д 5

-аас

дээ

ш з

үйл

бичн

э.Дуу

ссан

ы д

араа

баг

уудыг өө

рсдийн

усан

онг

оцоо

хан

анд ө

лгөх

ийг

хүсн

э. Б

аг б

үр б

ичс

эн з

үйлэ

э ча

нгаа

р ун

шина

. Баг

ш б

агуу

даа

с га

рсан

сан

ааг

сам

бар

т дав

хард

уула

лгүй

гээр

бичн

э.Анг

иар

аа х

амтд

аа я

рилц

аж д

үгнэ

нэ.

Хар

илц

аа х

олбоо

гэд

эг н

ь хо

ёр б

а тү

үнээ

с дээ

ш т

ооны

хү

мүү

сийн

хоор

онд ү

үссэ

н бар

илд

лага

юм

.Гэ

р бүл

, на

йз

нөхө

д,

үе т

энги

йнх

эн, аж

лын,

су

ргуу

лийн,

хам

т ол

ны,

хайр

сэтг

элийн

гэх

мэт

ол

он х

арилц

аа х

олбоо

бай

даг

.

o

Хар

илц

аа хо

лбоо

г гү

н бат

бай

лгах

ад ям

ар хү

чин

зүйлс

нө

лөөл

ж б

айна

вэ?

o

Энэ

нь

хүн

бүр

т ял

гаат

ай б

айна

уу?

Иж

ил

бай

на у

у?o

Эрү

үл х

арилц

аа х

олбоо

ны х

амги

йн

чуха

л ш

инж

нь

аль

вэ?

Яаг

аад?

2.

Дар

аах

үйл

ажилл

агаа

яву

улна

. Сур

агчд

ад ж

иж

иг

цаа

с та

рааж

өг

өх, эс

вэл

өөрс

дөө

р нь

жиж

иг

цаа

с бэл

тгүү

лнэ.

...

......

......

бол

мини

й х

амги

йн

сайн

найз.

Яаг

аад гэв

эл, ...

......

......

.Энэ

өг

үүлб

эрийг

сам

бар

т бичэ

эд

сура

гчдыг

өөрс

дийнх

өө

хам

гийн

сайн

найзы

г бод

ож

бай

гаад

та

рааж

өг

сөн

жиж

иг

хууд

сан

дээ

р бичи

хийг

хүсн

э. Х

эсэг

хуг

ацаа

ны д

араа

бүх

цаа

сыг

хура

ан а

вна.

Баг

ш н

эг н

эгээ

р нь

чан

гаар

унш

их

ба

найзы

нх н

ь нэ

рийг

биш

, зө

вхөн

Яаг

аад г

эвэл

... г

эдги

йн

ард б

ичс

эн н

айзы

н ш

инж

ийг

унш

ина

. Сам

бар

т дав

хард

уула

лгүй

гээр

су

рагч

дын

бичс

эн с

айн

найзы

н ш

инж

ийг

жаг

сааж

бичн

э.3.

Сур

агчд

ыг

5-6 ж

иж

иг

баг

т ху

ваан

а. Б

аг б

үрт

дар

аах

даа

лгав

рыг

өгнө

. Баг

ийн

гиш

үүд х

амта

рч я

рилц

аад х

амги

йн

сайн

найза

д

бай

х 5

шинж

ийг

бичн

э. Энэ

5

шинж

ээ ха

мги

йн

чуха

л гэ

ж

үзсэ

нээс

ээ э

хлэн

1-5

хүр

тэл

дуг

аарл

аж б

ичи

хийг

хүсн

э.Баг

ийн

ажил

дуу

ссан

ы д

араа

асу

улт

асуу

ж х

ичэ

элийг

дүг

нэнэ

.o

Сай

н на

йзы

н ш

инж

ийг

ялга

ж б

ичи

хэд а

мар

хан

бай

сан

уу?

o

Хүн

бүр

ийн

хувь

д с

айн

найзы

н ш

инж

хэр

их

ялга

атай

бай

на

вэ?

o

Эрэ

гтэй

, эм

эгтэ

й х

үүхд

үүдийн

хувь

д я

лгаа

бай

на у

у?o

Сай

н на

йзы

н хо

лбоо

хар

илц

аага

а ха

дга

лж ү

лдэх

ийн

тулд

ю

у хи

йх

хэрэ

гтэй

вэ?

4.

“Тан

илт

ай бол

та

лын

чинэ

э”,

“Зуу

н тө

грөг

тэй яв

снаа

с, зу

ун

найзт

ай я

в” з

эрэг

хэл

ц ү

гийн

утгы

г яр

илц

ана.

Най

з нө

хөдтэ

йгө

ө зө

в ха

рилц

аж,

тэдэн

д т

усал

ж,

мөн

най

зыга

а дэм

жиж

ойлг

ож

бай

х нь

ям

ар а

ч хо

лбог

дол

той в

э?

Сай

н на

йзы

н ш

инж

:Үр

ашигт

айЧин

сэтг

элийн

Үнэ

нчШ

удар

гаХар

иуц

лага

тай

Хүн

дэт

гэлт

эйӨ

гөөм

өр, ни

нжин

сэтг

элтэ

йТэ

гш э

рхтэ

йБуу

лт х

ийж

ууч

илд

агСай

н со

нсог

чДэм

жигч

гэх

мэт

.

Хэр

эглэ

гдэх

үүн:

БСШ

УСЯ., Н

ҮБ-ы

н Хүн

ам

ын

сан.

, М

онго

л дах

ь Энх

тай

вны к

орпу

с. (

2016

).

Хол

боо

тог

тоох

. М

одул

ь 3.

“А

мьд

рах

ухаа

ны ч

адва

р”

чигл

үүлэ

гчийн

баг

ц г

арын

авла

га.

64


5,05.

б.

Жен

дэр

ийн

тэгш

бус

бай

дал

нь

эрх

мэд

лийн

ялга

атай

бай

дал

тай

хэрх

эн у

ялдаж

бай

гааг

та

йлб

арла

х,

гэр,

сур

гуул

ь,

нийгэ

м д

эх

жен

дэр

ийн

тэгш

бай

длы

г дэм

жих

арга

за

мыг

үзүү

лэх

1.

Сур

агчд

ыг

хоёр

хо

ёроо

роо

баг

бол

ж,

баг

дот

роо

1,

2-оо

р то

олуу

лан,

1

гэсэ

н то

отой

су

рагч

дад

дар

аах

хоёр

ас

уулт

ын

нэги

йг,

2 г

эсэн

тоо

той с

ураг

чдад

нөг

өө а

суул

тыг

оноо

ж ө

гнө.

o

Жен

дэр

ийн

тэгш

бус

бай

дал

гэ

ж ю

уг хэ

лэх

вэ?

(хүй

сээс

ха

маа

ран

эрэг

тэй, эм

эгтэ

й х

үнд я

лгаа

тай х

андах

ыг

хэлн

э)o

Эрх

мэд

эл б

а эр

х м

эдли

йн

ялга

атай

бай

дал

гэж

юуг

хэл

эх

вэ?

(Эрх

мэд

эл б

ол ө

өрийн

сонг

олты

г хэ

рэгж

үүлэ

х, б

усдын

сонг

олты

г өө

рчлө

хөд э

ергэ

эр б

олон

сөр

гөөр

нөл

өөлж

бол

ох

хүч.

Энэ

хүч

тэн

цүү

бус

бай

хыг эр

х м

эдли

йн

ялга

атай

бай

дал

гэ

ж х

элж

бол

но)

Тэд э

хлээ

д б

ие

даа

н аж

илл

аж ө

өрсд

ийн

бод

ож б

айга

агаа

р дээ

рх

асуу

лтын

хари

уг д

эвтэ

ртээ

бичн

э. Д

араа

нь

өөрс

дийн

хийсэ

н зү

йлэ

э ээ

лжлэ

н бие

биед

ээ

тани

лцуу

лж,

хам

тран

яр

илц

аж

сана

агаа

нэг

тгэн

э. Х

ийсэ

н зү

йлэ

э са

йн

дур

аара

а ан

гийнх

андаа

та

нилц

уула

х баг

бай

гааг

эс

эхийг

асуу

на.

2-3

баг

ийн

хийсэ

н зү

йлт

эй т

анилц

аж, ал

ь нь

илү

ү он

овчт

ой т

одор

хой б

олсо

н, а

ль

нь о

новч

гүй б

олох

ыг

шүү

н ту

нгаа

ж я

рилц

ана.

2.

Сур

агчд

ад “

Хар

илц

аага

а үн

элэх

нь”

асу

улгы

н ху

удас

тар

аан

өгч

бөг

лүүл

нэ. Ту

с ас

уулг

ыг

бөг

лөхд

өө с

ураг

чид ө

өрийн

сайн

мэд

эх

хари

лцаа

г (н

айз

нөхд

ийнх

өө э

свэл

гэр

бүл

ийн

гиш

үүдийнх

ээ

гэх

зэрэ

г) б

одож

үнэ

лнэ

гэдги

йг та

йлб

арла

на. Тэ

дни

й х

ариул

тыг

бус

ад хү

н үз

эхгү

й уч

раас

са

йта

р ну

хацта

й бод

ож үн

элэх

ийг

хүсн

э. Д

араа

х ас

уулт

ын

даг

уу я

рилц

ана.

o

Энэ

асу

улгы

г бөг

лөхө

д а

мар

хан

бай

сан

уу?

o

Эдгэ

эр з

үйлс

ийн

тала

ар ө

мнө

нь

бод

ож б

айса

н уу

? o

Хүн

бүр

өөр

ийн

гэсэ

н эр

х м

эдэл

тэй б

айдаг

гэд

эгтэ

э та

нар

са

нал

нийлэ

х үү

? Ти

йм

бол

яаг

аад,

үгүй

бол

яаг

аад т

эгж

бод

ож б

айна

вэ?

Хэр

эглэ

гдэх

үүн:

БСШ

УСЯ., Н

ҮБ-ы

н Хүн

ам

ын

сан.

, М

онго

л дах

ь Энх

тай

вны

корп

ус. (2

016

). Ж

ендэр

т су

урилс

ан х

үчирх

ийлл

ээс

сэрг

ийлэ

х. М

одул

ь 11

. “А

мьд

рах

ухаа

ны ч

адва

р”

чигл

үүлэ

гчийн

баг

ц г

арын

авла

га.

Дээ

рх г

арын

авла

гын

47

дуг

аар

хууд

аст

бай

гаа

“Хар

илц

аага

а үн

элэх

нь”

ас

уулг

ыг

хүүх

дийн

насн

ы

онцло

гт у

ялдуу

лан

цөө

н то

оны, аг

уулг

ын

хувь

д

хялб

ар о

йлг

омж

той

өгөг

длө

өр ө

өрчл

өн

ашигл

аж б

олно

. Эсв

эл б

агш

тү

үнээ

с са

наа

авч

асуу

лга

бол

овср

уула

н аш

игл

аж

бол

но.

ЭРҮҮЛ МЭНД

65

3.

Сур

агчд

ын

үзэх

дур

тай

цув

рал

хүүх

элдэй

н ки

ноны

хэ

сгээ

с үз

үүлж

, дар

аа нь

ан

гиар

аа ха

мтр

ан дар

аах

асуу

лтын

даг

уу

хэлэ

лцүү

лэг

хийнэ

. o

Хэн

эрх

мэд

элтэ

й б

айна

вэ?

Эрх

мэд

элтэ

й х

үмүү

сийг нэ

рлэн

э үү

? o

Яаг

аад т

эдни

йг

эрх

мэд

элтэ

й г

эж ү

зэж

бай

на в

э?

o

Эрх

м

эдэл

гүй,

эсвэ

л бус

даа

с доо

гуур

эр

х м

эдэл

тэй хү

н бай

на у

у? Х

эн б

айса

н бэ?

Түү

нийг ям

ар у

чраа

с эр

х м

эдэл

гүй

гэж

үзс

эн б

э?

o

Эрх

мэд

лээ

хэрх

эн а

шигл

асан

бэ?

Ийм

бай

дла

ар э

рх м

эдлэ

э аш

игл

ах н

ь нө

гөө

хүни

й х

увьд

ям

ар с

этгэ

гдэл

төр

үүлс

эн б

э?

o

Эрх

мэд

лээ

сөрг

өөр

ашигл

асны

улм

аас

ямар

бай

дал

үүс

эх

вэ?

4.

Сур

агчд

ад

дар

аах

асуу

лтаа

с ал

ь нэ

гийг

нь

сонг

он,

түүн

д

хари

улах

бай

дла

ар ө

гүүл

эл б

ичи

хийг

хүсн

э.

o

Бидни

й а

мьд

арч

бай

гаа

нийгэ

мд э

рэгт

эй, эм

эгтэ

й х

үмүү

сийн

аль

нь и

лүү

эрх

мэд

элтэ

й г

эж ч

и б

оддог

вэ?

эсв

эл х

оёул

аа

иж

илх

эн э

рх м

эдэл

тэй ю

у? Ж

иш

ээ г

арга

на у

у?

o

Аль

нэг

хүй

с нь

нөг

өөгө

өсөө

илү

ү эр

х м

эдэл

тэй б

айх

нь з

өв

үү, бур

уу ю

у? Я

агаа

д?

o

Эрэ

гтэй

, эм

эгтэ

й х

үмүү

сийн

эрх

мэд

лийн

ялга

атай

бай

дал

нь

ю

унд хү

ргэж

бол

ох вэ

? Энэ

нь

ж

ендэр

ийн

тэгш

бус

бай

дал

тай х

эрхэ

н хо

лбог

дох

вэ?

o

Эрэ

гтэй

, эм

эгтэ

й х

үмүү

с ад

илх

ан э

рх м

эдэл

тэй б

айж

бол

ох

уу?

Тийм

бол

үүн

ийг

бий б

олго

хын

тулд

хүм

үүс

юу

хийж

бол

ох в

э?

Баг

ш 5

дуг

аар

анги

йн

сура

гчдын

үзэх

дур

тай

хүүх

элдэй

н ки

ноно

ос э

рх

мэд

лийн

тэнц

вэрт

эй б

олон

ял

гаат

ай б

айдлы

г ха

руул

ах

хэсг

ийг

олж

, ур

ьдчи

лан

бэл

дсэ

н бай

на.

Энэ

хичэ

элд э

цэг

эх,

ол

он н

ийти

йн

төлө

өлөл

, тө

рийн

бол

он т

өрийн

бус

бай

гуул

лага

, су

ргуу

лийн

бус

ад б

агш

, аж

илт

наас

ор

олцуу

лж, хү

үхдүү

дтэ

й

хам

тран

баг

бол

ж,

гэр,

сур

гуул

ь, н

ийгэ

мд

жен

дэр

ийн

тэгш

бай

длы

г бүр

дүү

лэхэ

д х

үүхд

үүд,

наса

нд х

үрэг

чид ю

у хи

йж

бол

охыг

зург

аар

эсвэ

л өө

р ям

ар н

эгэн

бүт

ээлч

бай

дла

ар х

аруу

лж, бус

дад

та

нилц

уула

х аж

лыг

зохи

он

бай

гуул

ж б

олно

.

66


5.

Гэр,

сур

гуул

ь, н

ийгэ

мд ж

ендэр

ийн

тэгш

бай

длы

г бүр

дүү

лэхэ

д

хүн

бүр

юу

хийж

бол

охыг хи

чээл

д х

амтр

ан о

ролц

ож б

уй н

асан

д

хүрэ

гчидтэ

й

хам

тран

то

дор

хойлж

, бус

дад

аа

тани

лцуу

лна.

Тэ

д х

амтр

ан ө

өрсд

ийн

хийсэ

н зү

йлэ

э бод

ит

амьд

ралд

хэр

хэн

хэрэ

гжүү

лэхи

йг

биеч

лэн

хийж

үзү

үлнэ

. 6.

Ту

с хи

чээл

ээс

юу

сурс

ан з

үйлэ

э бус

дад

хэр

хэн

түгэ

эж,

өөрс

дөө

хэ

рхэн

хийж

хэв

ших

төлө

влөг

өөни

й т

алаа

р яр

илц

аж, хи

чээл

ийг

дүг

нэнэ

.

5,05.

в.Дээ

рэлх

элт

(цах

им

бол

он

цах

им

бус

)–ийг

тодор

хойло

х,

тэдгэ

эрт

өртө

хгүй

бай

х,

хари

у ар

га

хэм

жээ

ава

х үр

дүн

тэй а

рга

зам

ыг

үзүү

лэх

1.

Дээ

рэлх

элт

гэж

юуг

хэл

эхийг

асуу

ж,

тэдни

й х

элсэ

н ха

риул

тыг

сам

бар

т бичн

э. Б

агш

дар

аах

мэд

ээлл

ийг

гарг

уула

хад ч

игл

үүлн

э.

o

Дээ

рэлх

элт

гэдэг

нь

өө

рийн

эрх

мэд

лийн

дав

уу бай

дла

а аш

игл

ан х

эн н

эгни

йг

дах

ин

дах

ин

гом

доо

ж,

шан

алуу

лахы

г хэ

лнэ.

2.

Сур

агчд

ыг

бүл

эгт

хува

аж,

хавс

ралт

5,

05.

в.1-

д бай

гаа

карт

ыг

хува

ан өг

нө.

Сур

агчи

д тэ

дгэ

эрийг

дээ

рэлх

элт

мөн

эс

эх,

мөн

бол

ха

нанд

на

асан

дээ

рэлх

элти

йн

гурв

ан

хэлб

эрийн

алинд

ха

маа

рахы

г яр

илц

аж,

тохи

рох

газа

рт б

айрл

уулн

а. Д

ээрэ

лхэл

т м

өн эс

эхийг

тодор

хойло

хдоо

эр

х м

эдли

йн

ялга

атай

бай

дал

, үй

лдэл

, ол

он

дах

ин

дав

тагд

сан

зэрэ

г ш

инж

ийг

анха

арах

хэ

рэгт

эйг

тайлб

арла

на.

Баг

уудын

бай

рлуу

лсан

ка

ртта

й

нэг

бүр

члэн

ан

гиар

аа

хам

тдаа

та

нилц

ана.

Үүн

ий

тулд

дар

аах

асуу

лтыг

карт

ту

с бүр

ээр

асуу

ж

ярилц

ан,

зөв

бай

рлуу

лсан

эс

эхийг

тодор

хойлн

о.

1.

Үүн

ийг

энд б

айрл

уула

х нь

зөв

үү?

2.

Ям

ар у

чраа

с эн

д б

айрл

уулс

ан б

э?3.

Хэр

вээ

бур

уу б

ол х

аана

бай

рлуу

лах

нь з

өв б

э?И

йм

м

аяга

ар ха

мтр

ан яр

илц

ан бүх

ка

ртыг

зөв

бай

рлуу

лсны

дар

аа дар

аах

бай

дла

ар ту

с үй

л аж

илл

агаа

г нэ

гтгэ

н дүг

нэнэ

. Дээ

рэлх

элт

гэж

юуг

хэл

эх, тэ

дгэ

эрийн

ямар

төр

өл б

айдаг

, ям

ар

үйлд

эл а

ль т

өрөл

д х

амаа

рагд

ахыг

асуу

ж я

рилц

ана.

Тус

сэдэв

нь

эмзэ

г, х

үнд

сэдэв

учр

аас

бус

дыга

а хү

ндэт

гэж

, то

глоо

м

шог

лоом

хийхг

үй б

айхы

г су

рагч

дад

урь

дчи

лан

сану

улах

хэр

эгтэ

й.

Эх

сурв

алж

: w

ww

.bul

lyin

gnow

ay.g

ov.a

u

ЭРҮҮЛ МЭНД

67

3.

Дар

аа н

ь баг

ш д

ээрэ

лхэл

тийн

үед а

вах

хари

у ар

га х

эмж

ээг

нэг

нэгэ

эр т

анилц

уулж

, тү

үнийг

хэрх

эн х

эрэг

жүү

лэхи

йг

сайн

дур

ын

сура

гчдаа

р хи

йлг

эж ү

зүүл

нэ. Хар

иу

арга

хэм

жээ

тус

бүр

ийг

өөр

өөр

сура

гчдаа

р хи

йлг

энэ.

Хар

иу

арга

хэм

жээ

: o

Тоох

гүй б

айх

бую

у ю

у ч

бол

оогү

й м

эт б

айх

o

Бол

иоч

гэж

хэл

ээд, тэ

днэ

эс х

олдох

o

Чам

д х

амаа

гүй м

эт д

үр э

сгэж

, өө

ртөө

итг

элтэ

й б

айх

o

Аю

улгү

й г

азар

т оч

их

o

Най

з нө

хдөө

сөө

тусл

алцаа

ава

хo

Туса

лж ч

адах

хэн

нэг

эн н

асан

д х

үрсэ

н хү

нтэй

яри

лцах

o

Цах

им

чат

, м

ессе

нжер

ээр

хари

лцах

аа б

олих

o

Туха

йн

хүни

йг

бло

клож

, м

эдээ

лэх

o

Нуу

цла

лын

тохи

ргоо

г аш

игл

ан ө

өрийгө

ө ха

мга

алах

o

Дээ

рх а

рга

хэм

жээ

үр

дүн

гүй б

ол т

омчу

удад

хэл

ж, м

эдээ

лэх

Эдгэ

эр а

ргыг

турш

иж

үзэ

эд ю

у нь

хэр

эгж

үүлэ

х бол

омж

той,

юу

нь т

өвөг

тэй б

айга

а та

лаар

яри

лцан

а. Х

эрэг

лэхэ

д а

мар

хял

бар

ар

гыг

хэрх

эн аш

игл

аж су

раха

д ю

у хи

йвэ

л бол

ох вэ

? гэ

сэн

асуу

лтын

даг

уу я

рилц

ана.

4.

Тус

хичэ

элээ

р су

рсан

зүй

лээ

хэрх

эн а

шигл

аж х

эрэг

лэх

тала

ар

ярилц

аж,

ерөн

хий

чигл

элийг

хам

тран

га

ргаж

хэ

лэлц

ээд

хичэ

элийг

нэгт

гэн

дүг

нэнэ

.

Дар

аах

үгси

йг

А4-и

йн

цаа

сан

дээ

р ту

с ту

сад н

ь то

моо

р бичи

ж б

элдэн

э.

o

Бие

мах

бод

оор

o

Үгэ

эр

o

Цах

им

хэл

бэр

ээр

o

Дээ

рэлх

элт

биш

Хав

срал

т 5,

05.

в.1-

д б

айга

а ка

рт т

ус б

үрийг

А4-и

йн

цаа

сан

½ дээ

р то

моо

р бичи

ж

бэл

дсэ

н бай

на.

Баг

ш х

авср

алт

5,05.

в.2-

т бай

гаа

мат

ериал

ыг

чигл

үүлэ

г бол

гон

ашигл

ана.

Дээ

рэлх

элти

йн

үед а

вах

хари

у ар

га х

эмж

ээни

й

тала

ар б

агш

дэл

гэрэ

нгүй

су

дал

ж, өө

рөө

хийж

үз

үүлэ

хэд б

элдэх

хэр

эгтэ

й.

68


Хав

срал

т 5,

05.в

.1

Дээ

рэлх

элти

йг

ялга

х нь

– к

арт

бус

дын

эд з

үйлс

ийг

хулг

айла

х/өг

өхийг

шаа

рдах

хаж

ууга

ар н

ь өн

гөрч

бай

гаа

хүни

й т

үлхэ

х,

шах

аххэ

н нэ

гнийг

бай

нга

цох

иж

, ну

дра

х

хэн

нэгн

ийг

цах

им

орч

инд

зан

алхи

йлэ

хцах

им

аар

хэн

нэгэ

нд о

нцгү

й, эв

гүй д

үрс

зура

г илг

ээх

бус

дын

эд з

үйлс

, дүр

эмт

хувц

ас,

хичэ

элийн

хэрэ

гсли

йг

эвдэл

ж,

сүйтг

эх

хэн

нэгн

ийг

бай

нга

гооч

илж

, ай

лгаж

, ичэ

эж, бух

им

дуу

лахы

г хи

чээх

зана

лхийлс

эн м

ессэ

ж ц

ахим

аар

илг

ээх

хэн

нэгн

ийг

айлг

аж с

үрдүү

лэхи

йн

тулд

зог

соох

сург

ууль

дээ

р хэ

н нэ

гэнт

эй з

одол

дох

цах

им

д т

охиро

мж

гүй д

үрс

оруу

лж

нэр

хоч

өгөх

хэн

нэгн

ийг

гадаа

д б

айдал

, өм

ссөн

зү

үснэ

эр н

ь доо

г то

хуу

хийх

үргэ

лж э

д з

үйлэ

э м

арта

ж я

вдаг

хүн

ийг

шоо

лох,

тох

уурх

ах

бус

даа

с ял

гард

аг г

эдгэ

эр н

ь хэ

н нэ

гнийг

бай

нга

тогл

оом

шог

лоом

хийх,

тух

айлб

ал,

спор

тод с

айн

охин,

эел

дэг

най

рсаг

хөв

гүүн

гэ

дгэ

эр н

ь ш

оолж

доо

глох

бус

дыг

үл т

оом

сорл

ох, хэ

н ч

бай

хгүй

м

эт з

ан а

вир

гарг

ах

хэн

нэгн

ийг

гом

доо

хын

тулд

янз

бүр

ийн

зүйл

хэлж

, үй

лдэх

хэн

нэгэ

нд н

эг у

даа

зөр

үүдлэ

н ха

рьцах

цах

им

орч

инд

хэн

нэг

ний б

ичс

эн

зүйлт

эй с

анал

нийлэ

хгүй

бай

гааг

аа

илэ

рхийлэ

х

өөри

йн

эд з

үйлэ

э бус

дад

хэр

эглү

үлэх

гүй

бай

хөө

рийн

чинь

эд з

үйлс

ийг

авса

н хү

нд

уурл

ахан

гийнх

аа х

эн н

эгэн

д д

ургү

й б

айх

хэн

нэгн

ий т

ухай

худ

лаа

ярьж

, цуу

рхал

та

раах

хэн

нэгн

ийг

ямар

нэг

бүл

эгт

оруу

лахг

үй

бай

хыг

хичэ

эххэ

н нэ

гний т

алаа

р го

очилс

он,

гута

мш

игт

ай з

үйл

хэлж

яри

х

хичэ

элдээ

, то

ондоо

сай

н бай

сных

нь т

өлөө

хэ

н нэ

гнийг

доо

глох

хэн

нэгн

ийг

бус

дын

өмнө

доо

г то

хуу

бол

гох

бус

дыг

хэн

нэгэ

нд д

ургү

й б

олго

х

ЭРҮҮЛ МЭНД

69

Хав

срал

т 5,

05.в

.2

Дээ

рэлх

элти

йг

ялга

х нь

– к

арт

(Зөв

хар

иул

т)

Бие

мах

боды

н

Үйлд

эл

o

хэн

нэгн

ийг

бай

нга

цох

иж

, ну

дра

х o

хаж

ууга

ар н

ь өн

гөрч

бай

гаа

хүни

й т

үлхэ

х, ш

ахах

o

бус

дын

эд з

үйлс

ийг

хулг

айла

х, ө

гөхи

йг

шаа

рдах

o

хэн

нэгн

ийг

цах

им

орч

инд

зан

алхи

йлэ

х o

бус

дын

эд з

үйлс

, дүр

эмт

хувц

ас, хи

чээл

ийн

хэрэ

гсли

йг

эвдэл

ж, сү

йтг

эх

o

хэн

нэгн

ийг

айлг

аж с

үрдүү

лэхи

йн

тулд

зог

соох

Үгэ

эр ү

йлд

эх

o

хэн

нэгн

ийг

бай

нга

гооч

илж

, ай

лгаж

, ичэ

эж, бух

им

дуу

лахы

г хи

чээх

o

хэн

нэгн

ийг

гом

доо

хын

тулд

янз

бүр

ийн

зүйл

хэлж

, үй

лдэх

o

зана

лхийлс

эн м

ессэ

ж ц

ахим

аар

илг

ээх

o

хэн

нэгн

ийг

гадаа

д б

айдал

, өм

ссөн

зүү

снээ

р нь

доо

г то

хуу

хийх

o

цах

им

аар

хэн

нэгэ

нд о

нцгү

й, эв

гүй д

үрс

зура

г илг

ээх

o

спор

тод с

айн

биш

гэд

гийнх

нь

төлө

ө хэ

н нэ

гнийг

тоху

урха

ж д

оогл

охo

хичэ

элдээ

, то

ондоо

сай

н эс

вэл

муу

бай

сных

нь т

өлөө

хэн

нэг

нийг

доо

глох

70


Нийгм

ийн ш

инж

тэй

o

хэн

нэгн

ийг

бус

дын

өмнө

доо

г то

хуу

бол

гох

o

хэн

нэгн

ийг

ямар

нэг

бүл

эгт

оруу

лахг

үй б

айхы

г хи

чээх

o

бус

дыг

хэн

нэгэ

нд д

үргү

й б

олго

х o

хэн

нэгн

ий т

алаа

р го

очилс

он, гу

там

шигт

ай з

үйл

хэлж

яри

х o

хэн

нэгн

ий т

ухай

худ

лаа

ярьж

, цуу

рхал

тар

аах

o

цах

им

д т

охиро

мж

гүй д

үрс

оруу

лж, нэ

р хо

ч өг

өх

o

бус

дыг

үл т

оом

сорл

ох, хэ

н ч

бай

хгүй

мэт

зан

ави

р га

ргах

o

ердийн

биш

бую

у бус

даа

с ял

гард

аг г

эдгэ

эр н

ь хэ

н нэ

гнийг

бай

нга

тогл

оом

шог

лоом

хи

йх,

тух

айбал

, сп

орто

д с

айн

охин,

эел

дэг

най

рсаг

хөв

гүүн

гэд

гээр

нь

шоо

лж д

оогл

ох

Дээ

рэл

хэлт

биш

o

анги

йнх

аа х

эн н

эгэн

д д

ургү

й б

айх

o

өөри

йн

чинь

эд з

үйлс

ийг

авса

н хү

нд д

ургү

йцлэ

э илэ

рхийлэ

х o

өөри

йн

эд з

үйлэ

э бус

дад

хэр

эглү

үлэх

гүй б

айх

o

цах

им

орч

инд

хэн

нэг

ний б

ичс

эн з

үйлт

эй с

анал

нийлэ

хгүй

бай

гааг

аа и

лэрх

ийлэ

х o

хэн

нэгэ

нд н

эг у

даа

зөр

үүдлэ

н ха

рьцах

ЭРҮҮЛ МЭНД

71

ЭМ

06. Аю

улгү

й б

айдал

, ан

хны т

усла

мж

- 3

цаг

Код

Сур

алцах

уйн

зорилт

Сур

алцах

уйн ү

йл

ажилл

агаа

Баг

шид ө

гөх

зөвл

өм

ж б

а хэ

рэг

лэгд

эхүү

н

5,06.а

.Аху

йн

осол

, бай

гали

йн

гэнэ

тийн

үзэг

дли

йн

үед

бус

дад

тус

лах,

яа

ралт

ай

тусл

амж

дуу

дах

1.

Сур

агч

бүр

гэр

тээ

бай

хдаа

тох

иол

дож

бол

ох о

сол

гэм

тэл

бол

он т

үүнд

хү

ргэж

бол

ох н

өхцөл

бай

длы

г га

рган

а. Ү

үнд:

o

Гара

а зү

сэх,

хав

чуул

ах,

түлэ

х, т

архи

хөд

лөх,

зөө

лөн

эдийн

бэр

тэл

авах

o

Уга

алгы

н бод

ис,

хоо

лны ц

уу,

алим

ны ц

уу з

эрэг

аху

йн

хэрэ

глээ

ний

бод

ис

хэрэ

глэх

үед

o

Гэри

йн

тэж

ээм

эл

амьт

анта

й

тогл

ох,

хоол

лох

үед

бол

он

зэрл

эг

амьт

наас

учи

рч б

олох

эрс

дэл

o

Бай

гали

йн

гэнэ

тийн

үзэг

дэл

цас

, бор

оо,

аянг

а,

мөн

дөр

, са

лхи,

шуу

рга

бол

оход

2.

Дээ

рх о

сол

гэм

тэл

бол

он б

айга

лийн

үзэг

дэл

тох

иол

дсо

н үе

д а

вч б

олох

ар

га х

эмж

ээни

й ж

агса

алт

гарг

ахБаг

шийн

бэл

тгэс

эн м

атер

иал

ыг

унш

аад д

ээрх

тох

иол

дол

бүр

т ав

ах а

рга

хэм

жээ

г ту

с ту

сад н

ь зө

влөм

ж б

олго

ж б

ичн

э. Т

ухай

лбал

, цус

тог

тоох

ар

га,

хүйтэ

н ж

ин

тави

х ар

га,

хүйтэ

н ус

аар

угаа

х ар

га,

ам за

йла

х,

ариут

гах

гэх

мэт

3.

Гары

н доо

рх м

атер

иал

, баг

аж х

эрэг

сэл,

анх

ны тус

лам

жийн

цүн

х аш

игл

ан

анхн

ы т

усла

мж

үзү

үлэх

, 10

3 бол

он б

усад

яар

алта

й т

усла

мж

дуу

дах

o

Анг

идаа

4,

4 х

үнтэ

й б

аг б

олж

хув

аагд

аад 2

нь

гара

а зү

сэх,

гар

аа

түлэ

х үе

д ү

зүүл

эх а

нхны

тус

лам

жийн

аргу

удаа

с ал

ь нэ

гийг

сонг

он

үзүү

лж,

нөгө

ө 2

нь хэ

р зэ

рэг

зөв

хийж

бай

гаа

тала

ар аж

игл

ан

тэм

дэг

лэж

авн

а.

o

Эхн

ий ү

йл

ажилл

агаа

гаа

дуу

саад

баг

дот

роо

бай

раа

соли

од н

өгөө

2

хүүх

эд н

ь хи

йгэ

эгүй

үлд

сэни

йг

нь с

онго

н ан

хны т

усла

мж

аа ү

зүүл

эх

аргы

г ха

руул

аад ү

лдсэ

н 2

нь а

жигл

аж т

айлб

араа

бичн

э.

o

Дар

аа н

ь 4 ү

үлээ

хам

т хэ

н үй

лдлэ

э зө

в хи

йж

бай

гаа,

хэн

нь

юун

дээ

р ан

хаар

ах х

эрэг

тэй б

айга

а та

лаар

бие

биед

ээ ү

нэлг

ээ ө

гнө.

Зөвл

өмж

1.

Анх

ны т

усла

мж

үз

үүлэ

хэд а

шигл

аж

бол

ох ө

өртө

ө бай

гаа

мат

ериал

ыг

ашигл

аж

бол

но.

Зөвл

өмж

2.

Баг

аар

ажилл

ах

үед н

ь хү

үхдүү

д

анхн

ы т

усла

мж

үз

үүлэ

х үй

лдли

йг

хэр

зөв

хийж

бай

гааг

аж

игл

ан,

шаа

рдла

гата

й б

ол

зааж

өгн

ө.

72


4.

Төгс

гөлд

нь

туха

йлб

ал,

хуру

у боо

х үй

лдлэ

э хэ

р зө

в хи

йсн

ээ б

агш

даа

ш

алгу

улж

үнэ

лгээ

авн

а.

5.

Баг

а на

сны дүү

на

ртаа

зо

риул

аад бай

гали

йн

гэнэ

тийн

үзэг

дэл

цас

, бор

оо,

аянг

а, м

өндөр

, са

лхи,

шуу

рга

бол

оход

авч

бол

ох б

агш

ийнх

аа

өгсө

н м

атер

иал

дээ

рээс

суд

алса

н м

эдээ

ллээ

зур

гаар

хар

уулс

ан з

өвлө

мж

бэл

тгэх

даа

лгав

ар ө

гнө.

Зур

гийн

сана

а:o

Бор

ооны

шүх

рээ

дэл

гэхд

ээ н

үдээ

хат

гаха

ас б

олго

омж

лох

o

Шүх

рээ

хата

аж з

өв э

вхэх

, уу

танд

хийх

o

Аян

гата

й ү

ед г

ар у

тсаа

унт

раах

o

Аян

гата

й үе

д тө

мөр

зү

йлэ

эс бар

ихг

үй бай

х, ад

ууна

ас хо

л яв

ах

(адуу

ны д

эл с

үүл

амар

хан

цах

илг

аанж

даг

),

o

Мөн

дөр

т цох

иул

ахаа

с бол

гоом

жилж

, то

лгой

дээ

рээ

хату

у но

м х

авта

с бар

их,

юм

ан д

оогу

ур х

орго

дож

зог

соод

өнг

өрөө

х, и

х м

өндөр

тэй

газа

р гу

лгах

аас

бол

гоом

жло

хo

Сал

хи

шуу

ргат

ай

үед

ганц

аара

а яв

ахгү

й

бай

х,

гэнэ

тийн

салх

и

таар

вал

юм

наас

бар

ьж, ун

ахаа

с бол

гоом

жло

х гэ

х м

эт

Зөвл

өмж

3.

Зург

аар

сана

агаа

зө

в со

нирх

олто

й

бай

дла

ар и

лэрх

ийлж

ча

дса

н хү

үхдүү

дийг

урам

шуу

лна.

ЭРҮҮЛ МЭНД

73

НОМ ЗҮЙ

1. Эрүүл мэндийн боловсролын стандарт. (2005). БШУСЯ, Стандартчилал хэмжилзүйн үндэсний төв.

2. Эрүүл мэндийн боловсролын үзэл баримтлал. (2018). Боловсролын хүрээлэн.

3. Бэлгийн боловсролын талаарх олон улсын техникийн зөвлөмж. (2018). ЮНЕСКО.

4. “Аюулгүй амьдрах ухаан” сургалтын хөтөлбөр. (2018). БСШУСЯ.5. “Халдварт өвчний тулгамдсан асуудал, шийдвэрлэх арга зам”. (2016).

Олон улсын эрдэм шинжилгээний хурлын илтгэлийн хураангуй.6. Бэлгийн цөөнхийн хүүхэд, залуусын сурч боловсрох эрх хэрхэн

хангагдаж байна вэ? Кейс цуглуулга, дүн шинжилгээ. (2011). “Бүх нийт боловсролын төлөө” Иргэний нийгмийн үндэсний эвсэл.

7. Жендэрийн тухай ойлголтууд. Тунгалаг,Б., Эрдэнэтунгалаг,Х., Гарын авлага-1.

8. Онон,Б., болон бусад. (2006). Жендэрийн сургалтын модуль.9. Алтанцэцэг,Д., Алтанчимэг,Д., Баяр,О., Байгалмаа,Ч. (2005). Хүний

бэлгийн амьдрал. УБ. НҮБ-ын ХАС, Финляндын Засгийн газар.10. Мөнгөнтулга,Э., Алтанцэцэг,Д., Байгалмаа,Ч., Батнасан,Ч., Баяр,О.,

Дийдэрмаа,Ц., Хонгорзул,Ц. (2014). Эрүүл мэнд IV. ЕБ-ын 12 жилийн сургуулийн 7 дугаар ангийн сурах бичиг. Сэлэнгэпресс ХХК.

11. Мөнгөнтулга,Э., Алтанцэцэг,Д., Байгалмаа,Ч., Дийдэрмаа,Ц. (2012). Эрүүл мэнд VII. ЕБ-ын 12 жилийн сургуулийн 10 дугаар ангийн сурах бичиг. Мөнхийн үсэг ХХК.

12. Мөнгөнтулга,Э., Алтанцэцэг,Д., Байгалмаа,Ч., Дийдэрмаа,Ц., Лхагва,Б. (2013). Эрүүл мэнд VIII. ЕБ-ын 12 жилийн сургуулийн 11 дүгээр ангийн сурах бичиг. Мөнхийн үсэг ХХК.

13. Мөнгөнтулга,Э., Алтанцэцэг,Д., Байгалмаа,Ч., Батнасан,Ч., Баяр,О., Дийдэрмаа,Ц., Хонгорзул,Ц. (2014). Эрүүл мэнд IX. ЕБ-ын 12 жилийн сургуулийн 12 дугаар ангийн сурах бичиг. Соёмбо принтинг ХХК.

14. Оюунбилэг,М., Батжаргал,Ж. (2005). Зохистой хооллохын учир.15. Хүн амын хоол тэжээл үндэсний хөтөлбөр (2016-2025). Засгийн газрын

447 дугаар тогтоол.16. Хоногийн хоол хүнсээр авбал зохих илчлэг, үндсэн шимт бодис,

аминдэм, эрдэс бодисын зөвлөмж хэмжээ. (2017). ЭМС, А/74. 17. Хүн амын хоол тэжээлийн 5 дугаар судалгааны тайлан. (2017). УБ. 18. Зохистой хооллолтын “Гэр” зөвлөмж.19. Өсвөр насны хүүхдийн зохистой хооллолтын зөвлөмж, ЭМС 247 тоот

тушаал.

74


20. Хүнсний тухай хууль. (2012). УИХ. 21. Хүнсний бүтээгдэхүүний аюулгүй байдлыг хангах тухай хууль. (2012).

УИХ. 22. Баяжуулсан хүнсний тухай хууль. (2018). УБ.23. Эрдэнэцэцэг, С., нар. (2012). Эрүүл мэнд IV. 24. Эрдэнэцэцэг, С., нар. (2013). Эрүүл мэнд V.25. БСШУСЯ., НҮБ-ын Хүн амын сан., Монгол дахь Энх тайвны

корпус. (2016). Жендэрт суурилсан хүчирхийллээс сэргийлэх. Модуль 11. “Амьдрах ухааны чадвар” чиглүүлэгчийн багц гарын авлага.

26. БСШУСЯ., НҮБ-ын Хүн амын сан., Монгол дахь Энх тайвны корпус. (2016). Холбоо тогтоох. Модуль 3. “Амьдрах ухааны чадвар” чиглүүлэгчийн багц гарын авлага.

27. БСШУСЯ., НҮБ-ын Хүн амын сан., Монгол дахь Энх тайвны корпус. (2016). Бэлгийн амьдрал. Модуль 10. “Амьдрах ухааны чадвар” чиглүүлэгчийн багц гарын авлага.

28. БСШУСЯ., НҮБ-ын Хүн амын сан., Монгол дахь Энх тайвны корпус. (2016). Харилцаа. Модуль 2. “Амьдрах ухааны чадвар” чиглүүлэгчийн багц гарын авлага.

29 БСШУСЯ., НҮБ-ын Хүн амын сан., Монгол дахь Энх тайвны корпус. (2016). Хорт зуршлаас татгалзах. Модуль 12. “Амьдрах ухааны чадвар” чиглүүлэгчийн багц гарын авлага.

30. https://www.mohs.mn/laws/35

Documents

ЭРҮҮЛ МЭНД - mier.mn · Бэлгийн ариун цэвэр, эрүүл ахуйн дэглэмийн талаар мэдэх, ... Та үүнийг мэдэх үү; •