1

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

«ӨРЛЕУ» БІЛІКТІЛІКТІ АРТТЫРУ ҰЛТТЫҚ ОРТАЛЫҒЫ АҚФ

Астана қаласы бойынша педагогикалық қызметкерлердің

біліктілігін арттыру институты

МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

ФАО «НАЦИОНАЛЬНЫЙ ЦЕНТР ПОВЫШЕНИЯ КВАЛИФИКАЦИИ

«ӨРЛЕУ»

Институт повышения квалификации педагогических работников по

г. Астана

«Мәңгілік Ел» Ұлттық идеясы негізінде қоғамдық-гуманитарлық пәндердің

мазмұнын жаңарту мәселелері»

Республикалық on-line конференцияның

МАТЕРИАЛДАРЫ

30 мамыр 2016ж.

МАТЕРИАЛЫ

Республиканской on-line конференции

«Вопросы обновления содержания общественно-гуманитарного образования

на основе национальной идеи «Мәңгілік ел»

30 мая 2016г.

Астана, 2016

2

Рекомендовано к изданию ФАО «НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР по г.Астана

Под общей редакцией Саиновой Л.А.

Редакционная коллегия: Чокушева А. И., Сайлыбаев А.А., Асамбаев М. Ж.,

Ахметова К. К., Бегалина О. А., Дуйсебаева М. Ж., Бурабаева Р. С.,

Нурмаганбетова В. И.

«Мәңгілік Ел» Ұлттық идеясы негізінде қоғамдық-гуманитарлық

пәндердің мазмұнын жаңарту мәселелері»/ «Вопросы обновления

содержания общественно-гуманитарного образования на основе

национальной идеи «Мәңгілік ел»: Материалы Республиканской on-line

конференции. 30 мая 2016г.

В сборнике представлены материалы Республиканской on-line

конференции по вопросам реализации национальной идеи «Мәңгілік ел» в

учебно-воспитательном процессе в условиях обновления содержания

общественно-гуманитарного образования.

Представлены выступления, прозвучавшие в ходе on-line конференции, а

также статьи заочных участников.

Сборник адресован специалистам системы повышения квалификации

педагогов, а также широкому кругу читателей.

3

«МӘҢГІЛІК ЕЛ» ҰЛТТЫҚ ИДЕЯСЫН БІЛІМ МАЗМҰНЫН ЖАҢАРТУ ЖАҒДАЙЫНДА ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ҮШІН «LESSON STUDY - МҰҒАЛІМНІҢ КӘСІБИ БІЛІМІН

ЖЕТІЛДІРУДЕГІ ТИІМДІ ТӘСІЛДЕРДІҢ БІРІ»

Әбдірахманова Сәуле Заирқызы,

I (ілгері) деңгейлі қазақ тілі мен

әдебиеті пәні мұғалімі «Екібастұз

қаласы әкімдігінің білім бөлімінің

№7 мектеп-гимназиясы»КММ

Біз өмір сүріп отырған ақпараттық қоғамда, көпмәдениетті ортада

бәсекелестік заманда, жаһандануға қарыштап қадам басқан уақытта халқымыз

үшін маңызы аса зор оқу-ағарту ісін халықаралық талапқа сәйкестендіріп,

әлемдік сапа деңгейіндегі білім мен білік дағдыларына негізделген білім беру

жүйесін құру кезек күттірмейтін мәселе. Соның алғашқы баспалдағы ретінде

еліміздің педагог кадрлары оқытудың «Кембридж тәсілін» меңгертетін үш

деңгейлі курстардан өтіп жатыр. Бұл бағдарламада түрлі тәсілдер

қарастырылғанына қарамастан сындарлы (конструктивті) теориялық оқыту

тәсіліне басымдылық берілген.

Оқушыға нақты білім беруді мақсат тұтқан мұғалімнен өз сабақтарын

оқушының идеясы мен білім-біліктілігін дамытуға ықпал ететін міндеттерге сай

ұйымдастыру талап етеді. Ол мұғалімнің кәсіптік құзыреттілігімен тікелей

байланысты. Мұғалімнің кәсіби құзыреттілігі - оның жан-жақты білімінен,

ұстаздық шеберлігімен, оқытудың жаңа әдістерін меңгеруімен және сол

әдістерді тиімді пайдалануымен өлшенеді. Әрбір оқу пәні бойынша білім, білік,

дағдыны ғана игеру оқушы құзыреттілігі үшін жеткіліксіз болып отыр.

Бүгінгі күні мұғалімнің жетістігін оқушыларға өзінің берген білімі мен

біліктерін үйретумен бағалап қоймайды, сонымен бірге ол өсіп келе жатқан

ұрпақты жаңа белгісіз жағдайда әрекет етуіне, олардың өз бетіндік әрекеті мен

шығармашылығын дамытуға, қоғам өміріне белсене қатысу үшін ақпаратты өз

бетінше табу, талдау, құрылымдау мен тиімді пайдалану икемділіктерін

қалыптастыруға қаншалықты тиімді жағдай жасағандығымен бағалайды. Оқыту

туралы сындарлы түсінік оқушыға нақты білім беруді мақсат тұтқан мұғалімнің

өз сабақтарын оқушының идеясы мен білім- біліктілігін дамытуға ықпал ететін

міндеттерге сай ұйымдастыруын талап етеді.

Мұғалімнің кәсіби білімін жетілдірудің ең бір тиімді тәсіл - бұл Lesson

Study.

Lesson Study - мұғалімдер тәжірибесі саласындағы білім жетілдіруге

бағытталған ынтымақтастық педагогикалық тәсіл. Бұл үдеріс барысында оқу

сапасын арттыру үшңн белгілі бір тәсілді қалай дамытуға болатындығын

анықтау мақсатында бір топ мұғалім бірлесіп оқушылардың оқу үдерісін

зерделейді. Lesson Studyдің түйінді сипаты креативтілік және ғылыми дәлдік

болып табылады. Креативтілікті оқытудың жаңа тәсілдерін әзірлеу мақсатында

4

бірлесе жұмыс істейтін мұғалімдердің істерінен көруге болады, ал ғылыми

дәлдік жаңа тәсілдің тиімділігін көрсететін оқушының оқуы туралы деректер

жинауды көздейді.(Мұғалімдерге арналған нұсқаулық.Бірінші (ілгері)

деңгей.Екінші басылым.) Lesson Study - ге жоспарлау, оқыту, қадағалау, оқыту

мен оқуды талдау, өз қорытындыларын тұжырымдап, құжаттарды бірлесіп

жүзеге асыратын мұғалімдер тобы қатысады. Lesson Study -дің циклін өткізген

соң мұғалімдер педагогикалық тәсілдерді түрлендіріп немесе жетілдіріп,

кейіннен ашық Lesson study , таныстырылым өткізу, баспада жариялау арқылы

әріптестеріне таратады

Биылғы жылы МДЖ жоспарына сай Lesson Study циклін өткізу үшін

зерттеу алаңына 3 «ә» сыныбы алынды. Lesson Study циклін өткізу үшін

оның жұмыстарын жоспарлап, ұйымдастыратын топ құрылды.Топ мүшелері:

Чикаева С. О. - бастауыш сынып мұғалімі, 3-деңгейлі курстан өткен,

Байбакина Н. С. - бастауыш сынып мұғалімі, Садуова Ұ.Ж. - бастауыш

сынып мұғалімі, Қазымбекова Т.Б. - жаратылыстану пәнінің мұғалімі,жас

маман. Lesson Study тәсілін жүзеге асыру үшін топ мүшелерімен ақылдаса

келе, зерттелетін пән математика алынып, « Сабақ үрдісіндегі топтық

жұмыстың тиімділігі» тақырыбы бойынша 3 «Ә» сыныбында Lesson Study

жүргізуді жоспарладық. Сыныпта- 21 оқушы. Cыныптың математика пәнінен

білім көрсеткіші - 50% құрайды. Жалпы сыныптың білім деңгейі мен

белсенділігі орташа. Сондықтан осы сыныпта топтық жұмысты

ұйымдастыруды басты назарға алғандағы мақсатымыз - топтық жұмыс

арқылы сыныпта оқу мен оқыту үрдісінде белсенді, бәсекелестік атмосфера

тудыру болды. Сонымен қатар топтық жұмыс арқылы оқушылардың таным

белсенділігін арттыру, қызығушылығын ояту, білім сапасын көтеру.Lesson

Studyтобы зерттеудің басты мақсаты мен міндеттерін анықтап алғаннан соң

топ мүшелеріне негізгі нысандарды анықтау міндеттелді:- осы сыныптағы

зерттелетін А сынды, В сынды, С сынды оқушыларды анықтау. - Lesson

Study-дің аяғында әр оқушыдан(А, В, С) қандай нәтиже күтілетіні туралы

қысқа да нұсқа жазу. Алғашқы Lesson Study циклі дәстүрлі сабаққа

қатысудан басталды.Мұғалім жаңа тақырыпқа көшпес бұрын өткен тақырып

бойынша ауызша есептер орындатып, жетелеуші сұрақтар берді. Бұл жұмыс

карточкалар арқылы жүзеге асырылды.Сабақта жиі сұрақ қою әдісі

қолданылды. Өздігінен есеп шығару,оның ішінде логикалық есептер

шығаруға көңіл бөлінді. Әрқайсысы өз деңгейлері жеткенше тапсырманы

орындап, жұмыс істеді.Бұл сабақта А сынды оқушының сабаққа қатысы

ерекше болды.Оқушының көшбасшы болуға лайық екендігі байқалды. В

сынды оқушы логикалық есептер шығаруда көп ойланатыны, бірден

қабылдай алмайтынын көрсетті. С сынды оқушы бұл сабақта енжарлық

танытты. Бірінші Lesson Study - ді талдап, сабақ берген мұғалімнің, топ

мүшелерінің, оқушылардың пікірін білгеннен кейін, екінші Lesson Study

сабағының жоспары құрылды. 2-ші Lesson Study сабағының тақырыбы: «Екі

таңбалы сандарды көбейту және бөлу».Сабақ психологиялық жағымды сәт

туғызудан басталды, оқушылар бір-біріне,мұғалімге жақсы тілектерін тіледі.

5

«Мозаика» әдісі арқылы топқа бөлінді. Топтық ережесі бекітілді. Спикерлер

тағайындалды,олардың міндеттері белгіленді. «Миға шабуыл», «Ыстық

орындық» әдістері арқылы өткен сабақ, көбейту кестесі еске түсірілді.Үй

тапсырмасы «Шаңырақ» әдісі арқылы тексерілсе,«Кім жылдам?», «Қатені

ұстап ал» әдісі арқылы үлгі бойынша логикалық тапсырмалар

орындалды.Бағалау парақтары арқылы оқушылар өздерін бағалап

отырды.Есептер құрастыру, кубтар шығару тапсырмалары топпен

орындалды. Топ спикерлері жұмыстарын қорғады.Теңдеуді шешу есебі жеке

жұмыс істеу арқылы жүзеге асырылды.Кері байланыс кезеңінде оқушылар

сабақта не ұнағанын,ұнамағанын стикерлерге жазды.Жалпы балалардың

пікірі бойынша сабақ бәріне ұнаған,алайда топ мүшелерінің бақылау

нәтижелері оқушылардың топпен жұмыс істегенде бір-бірін тыңдамай ,әркім

өзін көрсеткісі келіп, тапсырманы жеке өздері орындап, топпен ойларын

бөліскісі келмейтіндігін көрсетті. Бір сөзбен айтқанда, топпен бірігіп жұмыс

істеу өз деңгейінде болмады.Зерттеу алаңындағы А және В сынды оқушылар

күткен нәтижеге сай жұмыс істеді. С сынды оқушы көбейту кестесін

тексергенде белсенділік танытпады, бірақ сабақтың қалған бөліктерінде

сабаққа қатысып отырды, дегенмен бұл оқушыда өз біліміне деген

сенімсіздік болғаны байқалды. Екінші Lesson Study-ді талдап, сабақ берген

мұғалімнің, топ мүшелерінің, оқушылардың пікірін білгеннен кейін, үшінші

Lesson Study сабағының жоспары құрылды. 3-ші Lesson Study сабағының

тақырыбы өткенді қайталау болғандықтан, әр түрлі тәсілдермен есептер

шығаруға баса назар аударылды. Тапсырмалар топта, жұпта, жеке

орындалды.Екінші сабақта оқушылар топпен жұмыс істеуге дағдыланбағаны

байқалғандықтан (оқушылар 3 топ болып жұмыс істеген), үшінші сабақта

парталардың орны ауыстырылды.Енді парталар төрт топ болып жұмыс істеу

үшін біріктірілді. Екінші сабақпен салыстырғанда үшінші сабақта топпен

жұмыс істеу тиімдірек болды. Топтың құрамы өзгертілді. Оқушылар түстер

арқылы топқа бөлінді.Топ ережесі түсіндіріліп,оқушылар топ ережесіне сай

жұмыс істеді. Бір-бірін тыңдай білді, оқушылар біраз жинақталып қалды,

тәртіптері де жақсарды.Алайда жұмыс барысында топ спикерлерінің тиісті

білім-білік дағдысы толық болғанмен, топ алдында дәлелдеу, сөйлеу

дағдылары жетпей жатқаны байқалды, десек те А сынды оқушы сабақтың

барлық бөліктерінде белсенділік танытып, көшбасшылық қасиеттерін

көрсетті. АВС сынды оқушылармен болған сұхбат оларға топпен жұмыс

істеу ұнайтынын, онда есептерді барлығы бірігіп шығарып, ортақ шешімге

келетіндері, өздерін, бірін-бірі, топтарды бағалау, сергіту кезеңдері

қызықтыратынын айтты. Бұл сабақта АКТ мүмкіншілігі ұтымды

пайдаланылды.Үшінші Lesson Study -ді талдап, сабақ берген мұғалімнің, топ

мүшелерінің, оқушылардың пікірін білгеннен кейін, төртінші Lesson Study

сабағының жоспары құрылды. 4-ші Lesson Study сабағының тақырыбы

«Көбейту мен бөлуді қайталау». Сабақ үдерісінде топтық жұмысы «ойлан-

жұптас-бөліс» әдісі арқылы жүзеге асырылды, яғни оқушылар тапсырманы

әуелі жеке орындап, одан кейін көршісімен жұпта, содан кейін топта

6

талқылады. Дарынды оқушылармен жұмыс «дарындылар аралы» деп аталды.

Мұнда дарынды оқушылар жеке топта отырып, логикалық тапсырмалар

орындады.Бұл тапсырмада да А сынды оқушы зеректігімен, шапшаңдығымен

ерекшеленді. Сабақ барысында интербелсенді тақта мүмкіншіліктері тиімді

пайдаланылды және оқушылардың интербелсенді тақтамен жұмыс істеуде

асқан қызығушылық,белсенділік танытатыны осы сабақта айқын көрінді. Сонымен Lesson Study сабақтары мұғалімдерге не берді?

1. Мұғалімердің кәсіби біліктіліктері көтерілді.

2. Бір-бірімен тәжірибе алмасу арқасында білімдері жетілдірілді.

3. Мұғалімдер тиімді әдіс-тәсілдерді ұсыну мақсатында үнемі ізденуде

болды.

4. Тәжірибе алмасу кеңістігі кеңейді.

5. Lesson Study кезінде әріптестерге қалай қолдау көрсетуге болатынын

түсінуді үйренді.

6. Lesson Study мұғалімге әрбір жеке оқушының оқуына қатысты өзінің

оқыту тәжірибесі туралы ойлануға мүмкіндік берді.

7. Lesson Study циклі сабақтың оқушылар қажеттілігіне сәйкес келуі

мақсатында мұғалімдерге инновациялық педагогикалық тәсілді жетілдіруге

немесе оның сапасын арттыруға мүмкіндік берді.

Lesson Study сабақтары оқушыларға не берді?

1. Оқушылардың білім сапасы сәл болса да көтерілді,егерLesson Study-ге

дейін білім сапасы 50% болса,Lesson Study-ден кейін білім сапасы 52%, яғни 2%

өсті.

2. Оқушыларда сабаққа деген қызығушылық пайда болды.

3. Әр түрлі әдіс-тәсілдер оқушыларды белсенділікке жұмылдырылды.

4. Оқушылар топта жұмыс істеуге бейімделді.

Дәстүрлі тәжірибемізде сабақ жоспарларын бірігіп құру, сабақты бірігіп

зерттеу, бақылау, проблемаларды бірігіп шешу деген болмаған еді. Lesson Study

мұғалімдердің кәсіби біліктілігін көтерудің, білім жетілдірудің, тәжірибе

алмасудың оңтайлы әдісі екендігіне көзіміз жетті. Оқушының тақырыпты

жақсы меңгеруі және оқушының белсенділігін арттыру үшін бірнеше сабақ

бойы түрлі әдістерді қолданып, бақылап, зерттеп, соңында тиімді тәсілді

анықтау арқылы жетістікке жетуге болатынын байқадық. Осы орайда Lesson

Study- оқушыға саналы білім беруді көздеген бір мақсатқа жұмылған ұстаздар

шеберханасы десек артық айтқандық емес деп ойлаймын.

Қолданылған әдебиет:

1. Н.Ә. Назарбаев. Әлеуметтік - экономикалық жаңғырту - Қазақстан

дамуының басты бағыты. 2012ж. «Ана тілі газеті», №5

2. Мұғалімдерге арналған нұсқаулық.Бірінші (ілгері) деңгей.Екінші басылым.

НЗМ, ПШО

3.Тілдерді оқыту үрдісінде инновациялық технологияларды қолдану.Алматы

2010 ж.

7

МӘҢГІЛІК ЕЛ ИДЕЯСЫ - ҰЛТТЫҢ ҰЛЫ МҰРАТЫ

Әлімбекова Ажар Бостанқызы,

«Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы»

акционерлік қоғам филиалы Оңтүстік

Қазақстан облысы бойынша педагогикалық

қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты

Егемен ел, тәуелсіз мемлекет атанғанымызға 25 жылға жуықтады.

Тәуелсіз Қазақстанның бақытты ұрпақтары өсіп жетілуде. Қазақ халқының

бүгінгі жетістігі көктен түскен жоқ. Тәуелсіздік дегенде ұлан-байтақ жерімізді

анталаған жауларының қызғыштай қорғап,ат үстінде арыстандай арпалысып

қалған асыл бабаларымыздың арқасы. Бұдан бес жарым ғасыр бұрын даңқты

Керей мен Жәнібек бабаларымыз ірге тасын құрып берген Қазақ хандығы да

талай тар жол тайғақ кешулерді бастан кешкен.

Біріншіден, «Мәңгілік Ел» идеясы қазақ халқы тарихының басты мәселесі

болып отырғаны белгілі. Осы мәселеге қазақ халқы тарихында жауап іздемеген

батырлар, қара қылды қақ жарып, әділін айтып, елді аузына қаратпаған

шешендер мен көсемдер, хандар мен билер, тіпті, халық арасынан шыққан

даналардың тарихта үнемі болып тұрғаны әлімсақтан белгілі. Бүгінде осы

сұраққа жауап іздеу үрдісі әлі жалғасуда. Заман өзгерді, соған сәйкес жауаптың

бағыты мен мазмұны да өзгерді. Қойылған тарихи сұраққа жауап беру деңгейі

әрқилы, сан алуан.

Демек, «Мәңгілік Ел» идеясын ұлттың тарихи даму үрдісінен тысқары

қарау мүмкін емес және қолдан немесе ойдан шығарылған мәселе еместігі тағы

белгілі. Себебі, бұл мәселе қазақ қоғамы үшін қашанда өзекті.

Екіншіден, «Мәңгілік Ел» идеясы, кейбіреулер айтқандай, «утопия»

немесе ойдан шыққан адам қиялы жетпейтін, абстрактылы ұғымдар жиынтығы

емес. Ол - Қазақстанның антологиялық болмысын анықтайтын ұлттық идеяның

темірқазығы, қоғам дамуына бағыт-бағдар беретін, сан ғасырлар бойғы ата-

бабаларымыздың арманын жүзеге асырудағы рухани-саяси ұстаным. Сонымен

бірге, «Мәңгілік Ел» ұлттық идеясының басты, негізгі іргетасы бірлік екенін

ұмытпағанымыз абзал. Бірлік - ол елдің рухани бірлігі, халықтың мәдени,

тілдік, ділдік, ақпараттық кеңістікке деген бірлігі. Қазақстандықтардың

әлеуметтік, мәдени, рухани бірегейлігін дамыту ұлттық идеологияны

дамытудың басты факторы болуы тиіс. Сондықтан да «Мәңгілік Ел» идеясын

жүзеге асырудың тұжырымдамалық негізін философиялық тұрғыдан талдау

қажеттілігі туындайды. Біздіңше, «Мәңгілік Ел» ұлттық идеясын Қазақстан өз

тәуелсіздігін жариялаған күннен бері жүзеге асырып келеді. Ол қазақ халқының

тарихи санасын қалыптастырып дамытуға бағытталған. Осындай бір алғашқы

қадамдардың қатарына «Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекара

туралы» Заңын жатқызуға болады. Мұны «Мәңгілік Ел» идеясын жүзеге

асырудағы басты нық қадам деп қабылдауымыз керек. «Мәңгілік Ел»

идеясының келесі тұғыры, негізі - Елбасы үнемі айтып келе жатқан елдің ішкі

8

тұрақтылығы, халықтардың өзара достығы мен татулығы, бір-біріне деген

сыйластық қарым-қатынасы. Этнос және дінаралық келісім мен татулық

Қазақстан дамуының басты тұғыры. Тек тату, бірлігі жарасқан ел ғана алға

қойған мақсат-мұраттарына жете алады. Сондықтан ел ішіндегі татулық пен

тұрақтылық «Мәңгілік Ел» жолындағы басты ұстаным болып қала бермекші.

«Мәңгілік Ел» идеясын жүзеге асыру белгілі бір құндылықтар жүйесіне

негізделетіні белгілі. Сол құндылықтардың ішіндегі ең бастысы - қазақ тілін

мемлекеттік тіл ретінде нығайту, қазақстандықтардың үш тілде еркін сөйлеуіне

жағдай жасау. Мемлекеттік тіл «Мәңгілік Ел» идеясының негізі, өзегі.

Мемлекет билігінің құдіреттілігі мен күштілігі қазақ тілінде сөйлеуімен

өлшенеді. Мемлекет қай тілде сөйлесе, сол тілдің құдіреті қашанда үстем

болады. Мемлекеттік тілде сөйлеу қазақ халқының ішкі бірегейлігін нығайтып,

өркениеттік, мәдени бағытын арттырады. Тіл - ұлттың мәдени коды, ойлау және

таным, дүниеге қатынасының, құндылықтарды бағалай білу жүйесінің коды.

Сонымен бірге, тіл - билік, үлкен саясат. Тіл - «Мәңгілік Ел» идеясының басты

негізі. Ана тіліңді құрметтеу - ұлттық намысты ояту мен жаңғыртудың көзі. Бұл

жолда тілдік және ақпараттық кеңістікті қорғау, оған мемлекеттік тұрғыдан

ықпал ету, ақпараттық кеңістік қауіпсіздігін қамтамасыз ету ел тәуелсіздігін

қорғаудағы басты ұстаным болуы тиіс.

Қазақстан алып мемлекеттер жанында (Ресей, Қытай) тек рухани сілкініс

арқылы, жалпытүріктік жұмылдырушы әлеуетін пайдалану, рухани, діни, саяси

бастамаларға мұрындық болу, белсенділік таныту арқылы өмір сүре алады.

Басты философиялық ұстаным: «Идея императоры кім болса, болашақ сонда»

деген қағиданы жүзеге асыру барысында «Мәңгілік Ел» жалпыұлттық идеядан

ұлттық идеологияға айналады. Ал ұлттың бәсекеге қабілеттілігін білім беру

жүйесін жаңа сапаға көтеру арқылы қол жеткізуге болады. Сапалы білім беру

жүйесін дамыту - «Мәңгілік Ел» идеясын жүзеге асыратын басты негіз.

Білім беру жүйесі мәдениетпен тікелей байланысты. Демек, «Мәңгілік

Ел» идеясын жүзеге асыру үшін білім беру жүйесінің мақсатын өзгерту керек.

Ол, біздіңше, креативті, шығармашылық сипатта ойлайтын «мәдениетті

тұлғаны» қалыптастыру.

«Мәңгілік Ел» идеясының философиялық мәдени астарын талдауда

ерекше назар аударатын мәселе - ұлттық тәрбие. Тәрбие тал бесіктен басталады

десек, ұлттық тәрбие отбасынан бастау алуы керек. Отбасылық тәрбие

мәдениетті тұлғаларды қалыптастыруды басты мақсат ретінде ұстануы керек.

Бұл жолда үлкенді құрметтеу мен ата-ананы сыйлауды, ар, намыс, ұят сынды

құндылықтарды жастар санасына сіңдіруді басты идеологиялық ұстанымға

айналдырудың маңызы зор. Қазақ болашағы тектілік пен кісілікті, бірлік пен

татулықты, білім мен адамгершілікті ұштастыру негізінде жүруі тиіс. Отбасы

мемлекет пен қоғам алдындағы жауапкершілігін сезінуі қажет. Отбасы болашақ

жастарды ұлттық құндылықтар негізінде тәрбиелей отырып, олардың санасына

патриоттық сезім ұялатуы тиіс. Сонымен бірге, әйел-ананы қорғау, құрметтеу,

жетім мен жесірін қорғау қоғамның ұлы жолдағы басты құндылығы ретінде

мойындалуы тиіс.

9

«Мәңгілік Ел» идеясын жүзеге асыратын және оны одан әрі дамытатын

бүгінгі жастар екені белгілі. Жастар осы ұлттық идеяны жүзеге асыру үшін өз

Отанын сүйетін ұлтжанды, патриот болулары керек. Патриотизм біздің

қазақстандық жастар үшін этностарды бөлшектейтін, жіктейтін, бір-біріне

қарсы қоятын күш емес, керісінше, біріктіретін күш ретінде мойындалуы тиіс

және олардың ментальдық болмысында қағида ретінде қалыптасуы қажет. Ел

мәртебесі, оның асқақтығы мен биіктігі, тұтастығы мен мызғымастығы тек

әділеттілік пен өзара ынтымақтастық пен сыйластық негізінде қол жеткізілуі

тиіс. Қысқасы, бүгінгі қазақстандық жастарды осы аталған позитивті бағытта

тәрбиелеудің маңызы зор.

Бір сөзбен айтқанда, «Мәңгілік Ел» идеясын ұлттық идея ретінде

қабылдау бүгінгі Қазақстан дамуының ішкі қажеттігінен, мемлекеттің

тұтастығын сақтау идеясынан туындап отырғаны сөзсіз. Бұл идея тәуелсіз

мемлекет алдында тұрған басты сұраққа жауап беріп, ұлттың болашақтағы

дамуына жағымды әсер етуі тиіс. Сонымен бірге, ұлттық идея алдыңғы қатарлы

және адамзаттың даму бағыты мен үрдісіне сай келетін болуы керек. Міне, осы

тұрғыдан келгенде, «Мәңгілік Ел» ұлттық идеясы Қазақстан халқын

біріктіретін, елдің басты мақсатынан шығатын және соған толық жауап беретін

идея десек, артық айтқандық емес.

Әдебиеттер:

1. Назарбаев Н.Ә. «Нұрлы жол-болашаққа бастар жол». Қазақстан халқына

жолдауы

2. Б.Аяғанов.Қазақстан тарихы.А:2010

3. Өтеубаев М. Қазақстан тәуелсіздігінің дәуірі.Егемен Қазақстан, 2014,

22қараша.

ОРТА БІЛІМ БЕРУ МАЗМҰНЫН ЖАҢАРТУ ЖАҒДАЙЫНДА МҰҒАЛІМДЕРДІҢ КӘСІБИ

ҚҰЗЫРЕТТІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ.

Арзиева А. Т.,

«Өрлеу» БАҰО АҚ филиалы Алматы

қаласы бойынша ПҚ БАИ ИТжҒЖ(Г)ПОӘ

кафедрасының меңгерушісі, п.ғ.к., доцент

«Еліміздің ертеңі бүгінгі жас ұрпақтың қолында, ал жас ұрпақтың

тағдыры ұстаздардың қолында»

Н. Ә. Назарбаев

Қазақстан Республикасы «Білім туралы» Заңының 8-бабында «Білім

беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі – оқытудың жаңа технологияларын

енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық

коммуникациялық желілерге шығу» деп атап көрсеткен [1]. Сонымен қатар,

10

Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға

арналған Мемлекеттік бағдарламасында «Қазақстанда оқитындарды сапалы

біліммен қамтамасыз етіп, халықаралық рейтингілердегі білім көрсеткішінің

жақсаруы мен Қазақстандық білім беру жүйесінің тартымдылығын арттыру

үшін, ең алдымен, педагог кадрлардың мәртебесін арттыру, олардың бүкіл

қызметі бойына мансаптық өсуі, оқытылуы және кәсіби біліктілігін дамытуды

қамтамасыз ету, сондай-ақ педагогтердің еңбегін мемлекеттік қолдау мен

ынталандыруды арттыру» мәселелеріне үлкен мән берілген [2]. Осы және

басқа да факторларға байланысты, бүгінкі күнде, біліктілікті арттыру

жүйесіндегі негізгі бағыттардың бірі - Қазақстан Республикасында орта білім

мазмұнын жаңарту шеңберінде (әр пән бойынша) жаңартылған білім беру

бағдарламалары негізінде мұғалімдердің біліктілігін арттыру курстары болып

саналады. Бұл курстардың мақсаты: пән бойынша білім беру бағдарламасын

жаңарту және критериалды бағалау жүйесін енгізу тұрғысынан мұғалімдердің

педагогикалық шеберлігін жетілдіру. Бағдарламада білім беру саласындағы

өзгерістердің шарттары мен алғышарттары қарастырылады және төменде

келтірілген мәселелер туралы сөз қозғалады:

• білім беру саласындағы халықаралық үрдістер;

• білім беру бағдарламасын құру теориясы;

• оқыту тәсілдерін енгізуге негіз болатын теориялық алғышарттар. [3,

Бағдарлама, 5б.]

Замануи тұжырымдар Қазақстандағы оқу бағдарламаларын өзгертудің

қажеттілігін нақтылай түседі. Технологиялар, коммуникациялар мен ғылым

салалардағы елеулі өзгерістер әлемдік экономикаға және ХХІ ғасырда табысты

болу үшін әрбір азаматқа қажетті білім мен дағдыға терең әсерін тигізуде.

Бүкіл әлемде білім беру жүйелерінің келешек ұрпаққа қандай білім беретіні

туралы мәселе қайта қаралуда. Осы мәселе аясында «Балалар ХХІ ғасырда

табысты болу үшін нені оқыту керек?» және «Оқытудың тиімді әдістері

қандай?» деген сияқты негізгі сауалдар туындайды. Бұл сауалдар білім беру

бағдарламасымен және білім беру бағдарламасын жүзеге асыруда

п айдаланылатын педагогикалық әдістемелермен тығыз байланысты [4,

Бағдарлама, 12б.]. Сондықтан, жаңартылған білім беру бағдарламалары

бойынша педагог кадрлардың біліктіліктілігін арттыру курстарында -

мұғалімдердің педагогикалық шеберлігін дамыту, оқытудың интербелсенді

әдістері мен инновациялық технологияларды қолдану, критериалды бағалауды

пайдалану және жаңаша жоспарлауға бағыт-бағдар беру мәселелері

қарастырылады. Демек, жаңаша білім беру – жаңа білім мен дағдыны

меңгерген, шығармашылық қабілеті жоғары,сын тұрғысынан ойлауы дамыған,

ақпараттық-коммуникациялық технологияларды меңгерген, алған білімін

өмірде қолдана алатын тұлғаны қалыптастыруды көздейді. Осы нәтижелерге

жету үшін мұғалімдер өздерінің іс-тәжірибесіне өзгеріс енгізу керек. Пәндік

білімі мен педагогикалық білімі терең, оқытудың жаңа әдіс-тәсілдері мен

тиімді стратегияларды қолдана алатын, критериалды бағалаудың қыр-

сырларын меңгерген ұстаз болу – заман талабы. Әсіресе, оқушылардың

11

ынтасын қөтеру, олардың сабаққа деген қызығушылығын арттыру, бағалау

әділ, шынайы болу үшін критериалды бағалауды қолдану маңызды

мәселелердің бірі болып саналады. Бүгінкі күнде Қазақстандағы ең алдынғы

қатарлы мектептердің бірі - Назарбаев Зияткерлік мектептері. Критериалды

бағалау жүйесін Назарбаев Зияткерлік мектептері өздерінің іс-тәжірибесінде

қолданып үлкен жетістіктерге жетуде. Орта білім беру жүйесіндегі басты

мақсат - Назарбаев зияткерлік мектебінің тәжірибесін тарату. Себебі,

Назарбаев зияткерлік мектебі отандық және әлемдік озық тәжірибелерді

зерттеп, инновациялық технологияларды білім мазмұнына енгізуді жүзеге

асыруда.

Заманауи зерттеулерде бағалаудың ерекшеліктері, оның түрлері мен

мүмкіндіктері, маңыздылығы зерделеніп, талдау жасалынған. Мысалы,

Александер бағалауға байланысты өзінің төмендегі тұжырымдарын айтады:

«Сыныптағы бағалау тек қана техникалық тәсіл емес. Мұғалімдер жазбаша

немесе ауызша түрде баға қою жолымен бағалайды. Олар қолданатын кез

келген нысанның артында баланың дамуы, оқуы және ынтасы туралы түсінік,

сонымен қатар өзін-өзі бағалау, қабілеттілік және күш-жігер сияқты ұғымдарға

қатысты құндылықтар жатады» [5, Нұсқаулық]. Қазақстан Республикасы

педагог қызметкерлерінің біліктілігін арттыру курстарының бағдарламасында

«Өздерінің бұрынғы тәжірибесі бойынша көптеген мұғалімдер, оқушылар

және олардың ата-аналары бағалауды оқыту және оқудан кейін болатын нәрсе

ретінде қарастырады. Бағалау оқыту мен оқудың ажырамас бөлігі болуы

мүмкін деген ой біздің түсінігіміздегі едәуір өзгерісті талап етеді» - деп

айтылған. [6,Нұсқаулық]. Сондықтан, мұғалімдердің «бағалау», әсіресе,

«критериалды бағалау» туралы көзқарастарын өзгерту, олардың бағалау

туралы білімдеріне жаңа білім қосу, болашақ тәжірибесінде оны тиімді

қолдану – жаңартылған білім берудің негізгі мәселелерінің бірі болып

саналады.

Оқыту мен оқудың келесі қадамдарын анықтау үшін үнемі бақылап,

бақылаудан алынған ақпаратты пайдалану соңғы 20 жыл ішінде халықаралық

деңгейде кеңінен танылды және метаталдаудың көмегімен білім беруге өзгеріс

енгізудің табысты түрлерінің бірі ретінде атап көрсетілді (Black and William,

1998). Дәстүрлі білім беру үрдісінде академиялық білім беруге назар

аударылған болса, бүгінкі күнде - оқушылардың тілдік дағдыларын

қалыптастыру, өздігінен білім алуға бағыттау, өзін-өзі бағалау және

сыныптасын бағалауға үйрету және т.б. мәселелер – білім мазмұнын

жаңартудың негізін қалайды. Жалпы алғанда, білім мазмұнын жаңарту

жағдайында ұстаздар өздерінің атқаратын рөлін түсініп, кәсіби құзыреттілігін

қалыптастыру туралы ойланатын уақыт келді.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. Астана, 2011ж.

2. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға

арналған Мемлекеттік бағдарламасы. Астана, 2010ж.

3. Мұғалімге арналған нұсқаулық. «Назарбаев Зияткерлік мектептері» ДББҰ

12

Педагогикалық шеберлік орталығы. Астана, 2015ж.

4. Мұғалімдерге арналған нұсқаулық, (үшінші деңгей) 2014 ж.

5. Глоссарий (оқу-әдістемелік құрал), Қазақстан-Астана, 2014 ж.

6. НЗМ ДББҰ Тұжырымдамасы, Астана, 2013ж.

ИННОВАЦИЯЛЫҚ МӘДЕНИЕТТІ МҰҒАЛІМ - МЕКТЕПТЕГІ БІЛІМ БЕРУ МАЗМҰНЫН ЖАҢАРТУДАҒЫ БАСТЫ ТҰЛҒА

Абжалелова Айгүл Аманкелдіқызы,

Ақтөбе қаласы Новый орта мектебі

директордың оқу тәрбие ісі бойынша орынбасары

Ахметова Алтынай Тажибековна,

Қызылорда облысы Қазалы ауданы №216 мектеп мұғалімі

«Ұстаз үздіксіз ізденгенде ғана шәкірт жанына нұр құя алады.»

Ахмет Байтұрсынов

Елбасының 100 нақты қадамының 76-қадамында 12 жылдық білім

беруді кезең - кезеңімен енгізу, функционалдық сауаттылықты дамыту

үшін мектептегі оқыту стандарттарын жаңарту керектігін айқын көрсетті.

Еліміздің болашағы мектепте болса, ал мектепті өзгертіп, жаңартатын басты

тұлға әрине - мұғалім. Олай болса апробацияға ұсынылып отырған жаңа

стандарт, жаңа мазмұнды білім беру бағдарламаларын тәжірибеден өткізіп

нәтижелілігіне көз жеткізу мұғалімнің ғана кәсіби шеберлігіне, дамуына,

инновациялық мәдениеттілігіне тікелей байланысты. Осыдан келіп инновация,

инновациялық мәдениет дегенді қалай түсінеміз? деген сұрақ туындайды.

Инновация (жаңалық жарату) - қазіргі ойлау үлгісі мен дәстүрлі таным

ерекшелігінен заманауилығымен ерекшеленетін, кезекті білім мен материалдық

мүмкіндіктерді пайдалана отырып көнені өңдеу, бар нәрсені тіпті де жақсарту,

кем нәрсені толықтыру, жаңа нәрсені тапқырлау, тың нәрсені байқау, жаңа зат,

жаңа әдіс, жаңа жол, жаңа орта жаңалығымен өмірді жаңарту, сөйтіп адамға

және адамзатқа бақыт жарату болса, инновациялық мәдениет - педагогика

кеңістігінде жеке тұлғаны қоғам талабына сай дамытуға, оны әлеуметтік

тұрғыдан қабілетін арттыруға тәрбиелеу, үйрету, бағыттау, білім мазмұнын

заман талабына сай жаңартуға бағытталған мұғалім мен оқушының үйлесімді

бірлескен қызмет процесі болып табылады.

Мұғалімнің инновациялық мәдениеттілігінің бірінші шарты ең әуелі

мұғалімнің оқушымен қарым қатынасынан байқалады. Оқушының жасы кіші

болғанымен ой білігі қатарлас әріптес ретінде қарауынан мұғалімнің мәдениеті,

адамгершілігі, ішкі жан дүниесінің байлығы, болмысы байқалып тұрады.

Осы тұста Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің

8.01.2016 ж. № 9 бұйрығымен бекітілген «Педагогикалық әдеп қағидаларының»

бекітілуі де бұл мәселенің өзектілігін көрсетеді.

13

Екіншіден ол өз пәнін жетік білумен қатар білім беру ісіндегі жаңа озық

тәжірибеден өз қажетін тауып керегіне жарата білетін, үйренушілерінің

мүдделері мен мұқтаждықтарын қанағаттандыруда кәсіби деңгейін дамыта

алатын жан;

Мұғалім мәдениеттілігінің үшінші шарты өз талабын орындата алуы.

Мұғалімнің өз шәкіртінің жай күйін түсініп, оған дем беруге, көмек көрсетуге

дайын тұруы, бәрінен бұрын шәкірт еңбегінің әділ бағалануы да мәдениеттілік

белгісі.

Инновациялық мәдениеттіліктің басты көрінісі өз сабағында жаңа

технологияны қолданатын, оқытудың интербелсенді әдіс-тәсілдерін ұтымды

пайдаланып, шәкірттерімен бірлесіп, ынтымақтасқан әрекетте сабақ өткізу

болып табылады.

Елбасы «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз!» Жолдауында ««Өмір бойы

білім алу» әрбір қазақстандықтың жеке кредосына айналуы тиіс» деп айқын

көрсетті.

«Өмір бойы үйрену» тұжырымдамасының негізгі қағидалары нәтижеге

және оқушыға бағытталады.

Ұсынылып отырған жаңа мазмұнды бағдарламаның қолжетімділігі мен

өміршеңдігі оқу -тәрбие процесінде мұғалімнің қолданатын интербелсенді

әдістердің тиімділігімен нәтиже береді. Ұлтымыздың біртуар перзенті

Жүсіпбек Аймауытов айтқандай «Сабақ беру жай ғана шеберлік емес, ол

жаңадан жаңаны табатын өнер» деген болатын. «Қарапайымнан

күрделіге», «Тәжірибеден теорияға» яғни оқушының функционалдық

сауаттылығын дамытуға қарай негізделген спиральды құрылымда білімнің

біртіндеп артуы мен тереңдеуін және білім алудың бір сатыдан екінші

сатыға көшуін көрсетеді. Берілген жаңа бағдарлама оқушының бірнеше

пәндер бойынша бір тақырып төңірегінде бірізді кең көлемде ой өрісін

кеңейтуге, алған білімін нақтылауға көп мүмкіндік береді. Мектептегі оқу -

тәрбие процесіндегі оқушы мен мұғалім әрекеті оқушылардың дамуы мен

функционалдық сауаттылығын қалыптастыруға негізделген, оқудың нақты

нәтижелерін оқушылардың әрекеттері тұрғысынан көрсетуге бағытталған Блум

таксономиясы арқылы жүзеге асады. Дидактикалық мақсаттар біздің оқытуда

қандай нәтижелерді күтетіндігімізді түсіндіреді. Мәселен, «сабақ нәтижесі

бойынша оқушылар: нені, қалай... ажыратады, ...салыстырады, ...негіздейді,

...талдайды, ...құрастырады, ...бағалайды, ...қолданады».

Блум таксономиясының әр деңгейіне тоқталып сипаттама берсек,

Білім деңгейі таным мен ойлаудың басқа деңгейлерінің негізін құрайды,

өйткені онсыз қалғандарының болуы, жүзеге асырылуы екіталай.

Түсіну дегеніміз- мәліметті таныс, анық күйге ауыстыру арқылы өзіндік

түсінік қалыптастыру.

Қолдану қандай да бір проблеманы шешу үшін мәліметті іс жүзінде

қолдану, жүзеге асыру.

Талдау деңгейі бүтін, тұтас нәрсені оның қалайша құрылғандығын

түсіндіру мақсатында құрамдас бөліктерге бөлуді нұсқайды.

14

Синтез жаңа мазмұн мен бүтін ұғым тудыру мақсатында жеке бөліктерді

шығармашылықпен біріктіру.

Бағалау күмәнді, даулы және пікірталас туғызатын мәселелер бойынша

шешім қабылдап, оны нанымды дәлелдер арқылы айғақтау.

Тиімді жоспарлау ғана нәтижелі сабақ берері анық. Әрбір 2700 секундтық

немесе 45 минуттық сабақ баланың болашақ өміріне баспалдағының

басқыштары. Міне осы сабақтан соң мұғалімнің сабақтағы кемшіліктерін тере

отырып талдау жасағаннан гөрі оның өз сабағына талдау жасауы, өз ісіне сыни

тұрғыда қарауы, сабақтың сәтті, сәтсіз өткен тұстарын, келесі сабақта

өзгертетін кезеңдерін айқындауының өзі мұғалімнің инновациялық

мәдениеттілігінің, кәсіби дамуының көрінісі. Сабақты түрлі формалармен және

әдістермен тым толтырып жіберу оқыту мақсатына жеткізуге әкеле бермейтінін

ескеруіміз керек. Сабақта қолданылатын барлық тәсілдердің өзіндік

мақсаттылығы, сабақтың әрбір кезеңінде өзінің нақты мақсаты болады.

Мақсатты қоя білу-сәтті сабақтың кепілі. «Мақсат - іс жүзінде оны орындау

қолдан келгенде ғана жақсы болады»

Анықтамасына тоқталатын болсақ, мақсат -бұл кез келген бір объектіні

түрлендіру бойынша болжанатын, алдын ала жоспарланатын іс әрекет нәтижесі

болып табылады.

Мақсат түрлері Оладың ерекшелігі

Жедел мақсаттар Әр сабақта іске асырылады

Тактикалық

мақсаттар

Әр тақырыпты игерген кездеіске асырылады.

Аралық мақсаттар Оқу материалының тұтас игерілуін қамтамасыз етеді.

Стратегиялық

мақсаттар

Барлық оқу жылы бойында педагогикалық іс әрекетті

бағыттайды.

Іргелі мақсаттар Барлық оқыту жылдарында оқу тәрбиелеу үдерісінің

тиімділігін анықтайды.

Алдағы 45 минуттық сабақты ойлаушы, шыншыл өз өзіне адал дос

мұғалім өзіне сабағы нәтижелі боларлықтай сұрақтарды қойып жауап

іздегені абзал.

Сабақты өткізгеннен кейін терең рефлексия жүргізуі әрбір мұғалімнің

кәсіби дамуына ықпал жасап, дем береді. Рефлексия латын сөзінен аударғанда

«артқа қарау» деген ұғымнан туындайды және де рефлексияда адам өзімен

ылғи диалогте болады. Ал басқа адамдардың өзі туралы пікірлері арқасында

рефлексиясын тереңдетеді.Осындай қарым қатынаста өзі туралы пікірді есту

мен білуді кері байланыс деп атайды. Кері байланысты ұсынғанда мынандай

ережелерді ұстанған дұрыс:

Позитивті болу

Бағалаушы болмау

Кеңес бермеу, үйретпеу, тек ұсыныс жасау

Ынталандыруға ұмтылу

Сыпайы болу

Көмектесу ,жәрдем беру

15

Тең ұстау

Сәттілікке бағыттау

Жасыратыны жоқ көп ұстаздар «Мен айтып берсем-оқушы түсінеді»

деген қарапайым дидактикалық қағиданы ұстанады. Пән бойынша мағлұмат

тұрғысынан алатын болсақ мұғалім көп нәрсеге қанық, өйткені ол жылда

шәкірттеріне үйретеді. Алайда оның білмейтіні де болуы мүмкін.

Ұстаз нені білмеуі мүмкін? деген сұрақ мазалайды.Ол шәкірттің ішкі

жан дүниесінің болмысы мен ахуалын, оқушының қандай ойы, пікірі, идеялары,

дүниетанымы, көзқарасы, ұстанымы, түсінігі, пайымдауы, уәждері, дәлелдері,

ұсыныстары бар екендігін білмеуі мүмкін. Осы мәселелерді білуге жағдай

жасау мәселен екі жердегі екі қанша болады? деген сұрақтан гөрі Неліктен

2х2=4 болады? деп сұрақ қойған дұрыс болар еді және де біз жауаптың бірнеше

нұсқаларын алған болар едік.

Шәкірт мектеп қабырғасынан қандай да бір ғылым иемденіп қана емес, өз

жүрегі мен жанын өмірге және басқа адамдарға айқара ашқан, жалған

қағидаларды ұстанбайтын, дүниеге өзіндік көзқарасы бар тұлға болып шығуы

керек.

Мектептегі мұғалімдердің инновациялық мәндениетін дамытуға

бағытталған жұмыс интербелсенді әдістер арқылы жүзеге асуда. Педагог

қызметкерлердің шығармашылық шеберліктерін шыңдау, кәсіби деңгейін

дамытудың бірден бір жолы мониторинг жүйесі болып табылады. Әрбір оқу

жылы қорытындысымен «Жылдың үздік мұғалімі», «Жылдың үздік әдістемелік

бірлестік жетекшісі», «Жылдың үздік оқушысын» анықтау жұмысы мектептегі

оқу тәрбие жұмысының сапасын арттыруға зор ықпалын тигізеді.

Сонымен қатар жаңа стандарт мемлекеттік, орыс, ағылшын тілінде білім

беру процесін ұйымдастыру үшін қажетті жағдайлар жасау арқылы үштілді

білім беру саясатын іске асыруға бағытталған. Міне осы тұста да

мұғалімдеріміздің оқыту тілімен шектелмей оқушылармен қатар басқа тілдерді

меңгеруге деген қызығушылықтарын арттыруға мүмкіндік береді және де

ғаламтор желісінің тілі ағылшын тілін жетік меңгергені шетелдік әріптестермен

тәжірибе алмасу, озық үлгілерді кедергісіз оқып түсініп қолдануына зор

мүмкіндік береді. Үштілді білім беру - бұл жай ғана үш тілді үйрету ғана емес,

бұл пәндерді үш тілде жүргізіп білім беру. Міне осы бағытта ерікті ағылшын

тілі мұғалімдерінің «Тіл үйрену курстары» және Назарбаев Зияткерлік мектебі

мұғалімдерімен өткізілген кіріктірілген командалық сабақтар мұғалімдердің

инновациялық мәдениеттілігінің өсуіне оң ықпалын тигізуде.

Пилоттық мектеп ретінде апробациядан өтудегі бірінші сыныптардағы

Жаратылыстану және дүниетану пәнінен бастауыш класс мұғалімдері үшін

ұйымдастырылып жатқан оқыту семинарлары физика, биология, география,

тарих ғылым негіздерін үйретудегі сабақтастықты жүзеге асыру мақсатында

пән мұғалімі тарапынан интербелсенді әдістерді пайдаланып тәжірибе жүзінде

ұйымдастырылуда және ол пән мұғалімінің шеберлігін шыңдауға оң ықпалын

тигізуде.

Осы бағытта мектептегі «Жас қанат» жас ұстаздар мектебінің жұмыс

16

бағдарламасын ұсынамын. Мұнда оқу жылы бойына үйрену семинарлары

жоспарланған және ол семинарларды сол жас мамандардың тәлімгерлерімен

бірге өздері ұйымдастырып береді. Жұмыс жоспары еңбек өтіліне байланысты

үш бағанда жасалады яғни бірінші жылға, екінші жылға және де үшінші жылға

бөлек бөлек жасалады.

Мұндағы біздің ұстанымыз: «Үйрену мен есте сақтаудың ең тиімді

әрекеті-басқаларды үйрету!» болып табылады. Американдық психолог Уилльям

Глассердің зерттеуінше біз білімнің 10% оқығанда, 20% тыңдағанда, 30%

көзбен көргенде, 50% көзімізбен көріп тыңдағанда, 70% пікір таластырғанда,

80% тәжірибе жасағанда, 95% басқаларды үйреткенде алатындығымыз ғылыми

дәлелденген.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Әлімов А.Қ. «Оқытудағы интербелсенді әдіс тәсілдер» ПШО Астана 2014

ж.

2. Республикалық ғылыми әдістемелік «Педагогикалық кеңес» журналы /2-

2009 ж/

3. Тиімді жоспарлау Астана 2015 ж.

4. Оразбекова. К. «Ұлттық психология мен халық тәрбиесі болашақтың

бастауы хақында» - Алматы.2000. 543 /б.Б.31-38,58-70,90-94,218-220;С.

5. С.Ғаббасов. «Халық педагогикасының, негіздері» - Алматы.1995 ж.

/1.3.7.бет, 26бет/.

6. Педгогикалық диалог ақпараттық әдістемелік журналы 2015 ж №1 (11),

3(13) номерлері.

АЛАШ ЖӘНЕ АЛАШОРДА ТАРИХНАМАСЫ

Аділғазықызы Жұлдыз,

Астана қаласы Гуманитарлық колледжі

Қоғамдық пәндер оқытушысы

Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін тарих ғылымына деген қоғамда

жаңа көзқарастың қалыптасуы өткен мен қазіргі кезеңді жаңа тарихи сын

тұрғысынан талдауды талап етеді. Бұл ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде

Қазақстанның қоғамдық-саяси, экономикалық және әлеуметтік өмірінде елеулі

рөл атқарған Алаш қозғалысы, “Алаш” партиясы және Алашорда үкіметі

тарихын зерттеуді жан-жақты, әрі терең ғылыми тұрғыда жалғастыру міндеті

тәуелсіз Қазақстан тарихшыларының еншісіне тиді. Соңғы жылдарда осы

тақырыптағы жарияланған ғылыми зерттеулердің нәтижесінде нақты

көзқарастар қалыптасты. Бұның бәрі қазақ халқының ұлт-азаттық күрес

тарихындағы Алаш қозғалысының орны мен рөлін анықтауды және 1917-1920

жылдардағы қазақ автономиясы өкілдерінің қызметіне тарихи әділдікті

қалыптастыруға көмектеседі.

ХХ ғасырдағы қазақ халқының ұлт-азаттық көтерілісі тарихы туралы

17

көптеген деректерге негізделген, қазіргі еңбектердің тарихи маңыздылығы

жоғары. Сондықтан бұл мәселенің тарихнамасы оның негізгі кезеңдерін

көрсетумен шектеледі, ал Алаш қозғалысының тарихнамасы жеке зерттеу

объектісі болып қалыптасады. Алаш қозғалысының тамыры қазақ халқының

ұлт-азаттық көтерілісі мен тәуелсіздік үшін соғыстарда жатыр. Сырым Датов,

Жанқожа Нұрмұхамедов, Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісов, Кенесары

Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілістер және басқа да тарихи оқиғалар

қазақ халқының санасында өшірілмес із қалдырып отырды. Бірақ, бұл

көтерілістердің жеңілуі отарлық үстемдіктің одан сайын күшеюіне әкеліп

отырды. Отарлық режимнің күшеюі ұлт тәуелсіздігі үшін күрестің әдістеріне

өзгерістер енгізді. Бұл Еуропаның демократиялық идеяларымен тәрбиеленген

интеллигенциядан тәжірибе жинаған интеллектуальды элитаны

қалыптастырды. Сонымен қатар, ХІХ-ғасырдың соңы мен ХХ-ғасырдың басы

бір жағынан, әлеуметтік-экономикалық жағынан дағдарысқа сай келді. Ресей

империясындағы революциялық қозғалысының күшеюі жас қазақ

интеллигенциясының империялық режиммен саяси күресті бастауымен қатар

келді. Сондықтан Алаш қозғалысы тарихын кешенді түрде қарастыру керек.

Саны аз қазақ интеллигенциясы күреске өркениетті жолмен жетуді ойлап, 1917

жылы Ресей Федерациясының құрамында қазақ автономиясын құру туралы

айтты.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев “Тарих

толқынында” деген кітабында "… деятельность казахских интеллигентов

первой половины столетия, сопряженная со страшными личными трагедиями,

современна не только по своему концептуальному уровню, что само по себе

уникальное явление, но и по своему гражданскому и нравственному уровню”

деп көрсетті /1/. Бірақ революция мен азамат соғысында Алаштықтардың

жеңілуі жағдайды өзгертті. Дегенмен, қазақ автономиясын құру жолындағы

күрес Алаш қозғалысының нәтижесі ретінде және Алаш Орда үкіметінің

құрылуы қазақ мемлекетінің қалыптасуы жолындағы күрес негізгі кезеңдерінің

бірі ретінде қарастырылуы тиіс.

Алаш қозғалысы туралы тарихшы К. Нұрпейісов өз пікірін былай

көрсетеді: “Алаш немесе Алашорда қозғалысы - бірнеше құрамдас бөлімдерден

тұратын күрделі ұғым. Сондықтан да әуел бастан Алаш (Алашорда)

қозғалысына жататын жекеленген мәселелердің басын ашып, оларды нақты

түрде қарастырған жөн сияқты. Олар, біріншіден, саяси партия ретіндегі Алаш,

екіншіден, мемлекеттік құрылым түріндегі Алаш автономиясы, үшіншіден, осы

автономияны (Алаш атты қазақтың мемлекеттігін) басқаруға тиісті болған

Алаштың ордасы (Алашорда үкіметі) туралы мәселелер” /2/.

Тақырыбымызға байланысты зерттеушілердің ішінде ХХ ғасырдың бас

кезінде жарық көрген еңбектердің ерекшелігі, ол мәселенің негізгі мән-

мағынасын ашып көрсетуде жан-жақтылық пен деректілік сипат танытуында

деп білеміз. Алашордаға қатысты тарихи шындық тұрғысындағы тұжырымды

ойлар А. Байтұрсыновтың атақты “Революция және қазақтар” деген

мақаласында айтылды. А. Байтұрсынов аталған еңбегінде Алашорданың нағыз

18

халықтық сипатын көрсете отырып, болашақ құрылар Кеңестік Қазақ

мемлекетінде де ұлттың өзін-өзі басқаруы мәселесін және Орталықтағы

биліктің өз кезегінде аймақтағы билікпен санасуы қажеттілігін көрсеткен.

Кеңес тарихнамасында Алаш және Алаш Орда тарихы 1920 жылдың

соңынан ХХ ғасырдағы қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысы тарихын айтқан

кезде мүлдем айтылмайды. Большевизм идеологиясына сай келмейтін Алаш

қозғалысы және Алаш Орда үкіметі кеңес мемлекетінің саясатына қарсы деп

қабылданды. Ізінше, қозғалыстың мүшелері буржуазиялық ұлтшылдар деп

аталды. Сондықтан Алаш тарихнамасын зерттеу бүгінгі күн тұрғысынан

көкейкесті болып табылады. Еңбектерді жан-жақты талдау, кешенді қарастыру

мәселенің ашылуы үлкен рөл атқарады. Қозғалыс өкілдері өмір көрсеткендей,

“буржуазиялық ұлтшылдар” қатарында емес. Өнер және әдебиет өкілдері “қазақ

буржуазиялық ұлтшылдары және контрреволюциялық Алаш Орда” жақтастары

қатарына жатқызылып жаппай саяси репрессияға ұшырады. Осыған

байланысты кеңестік тарихнамада Ұлы Қазан революциясы және азамат соғысы

тарихы жайындағы еңбектерде Алаш Орда қызметін бір жақты қарастырады.

Бірақ, бұл еңбектерде фактылық материалдар көп кездеседі, соған қарағанда

авторлар қалыптасқан идеологиялық шеңберінен шыға алмаған.

Кеңес кезеңінде Алаш қозғалысы қатысушыларының, ең алдымен

лидерлерінің еңбектері қарастырылмады. Шын мәнінде, Қазақстандағы ғасыр

басындағы қоғамдық-саяси өмір және ұлттық мұсылмандық қозғалыс талдаулар

Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мұстафа Шоқай

және басқалардың еңбектерінде жазылған болатын. 1920 жылдың басында

басылымдарда ХХ ғасырдың басындағы Қазақстан тарихының зерттелуіндегі

объективті тұжырымдар көрініс берді. Мәселен, А. Байтұрсынов, А. Кенжин,

Г. Сафаров, Т. Рысқұлов және басқа да авторлар еңбектерінде 1917 жылға

дейінгі қазақ интеллигенциясының қызметі туралы сөз болады.

Алаш Орданың мақсаты мен бағдарының РКП (б) мен большевиктік

жүйеге сәйкес келмеуі кеңес мемлекетіне қарсы шешімдерді туғызды. Бұрынғы

Ресей империясының аумағындағы ұлттық қозғалыстарға байланысты партия

органдары күштеуді пайдаланды. Алаш Орда және Алаш қозғалысының

өкілдеріне жарияланған амнистияға қарамастан аз уақыт ішінде олар қудалауға

ұшырады. Мерзімдік басылымдар бетінде Алаш қозғалысы туралы айтыс-

тартыстар жарияланып, Алаш өкілдерін ашық түрде бірте-бірте қудалана

бастады. Атап өтуіміз керек, мұндай идеологиялық тазалау 1920-1930

жылдарда болды. Бұл, адамдар сана-сезіміндегі ұлт-азаттық идеяны құртып,

бұрынғы империяны сақтап қалу мақсатында бағытталып істелді. Алашорда

қозғалысы тарихы ресми тұрғыдан, таптық және партиялық тұрғыдан “зерттеу”

науқаны Ф. Голощекиннің Қазақстанның партия ұйымын басқаруға келген 1925

жылдан кейін үдей түсті. Осы кезден бастап Алашорданы қаралайтын еңбектер

пайда бола бастады. Бұл істің басы-қасында Өлкелік партия комитеті болғанын

архив құжаттары растайды.

Осыған байланысты, 1920 жылдың екінші жартысы мен 1930 жылдарда

басқару ісіндегі саяси диктатураның күшеюі тарихи зерттеулердің ақсауына

19

әкелді. “Алаш Орданың ұлттық-буржуазиялық идеологиясымен соғыс” Алаш

тарихын зерттеудегі негізгі тақырып болып қалды. Сол кезде Алаш

қозғалысының “объективті-революциялық рөлі” жайында Ақпан

революциясына дейін оның “контрреволюциялық қайта тууы” деген тезис

қалыптасты. А.К. Бочаговтың, Е. Федровтың, П. Галузо және тағы басқалардың

еңбектерінде, “Алаш Орда” құжаттар жинағында Алаш және Алаш Орда

тарихы осы бағытта көрсетілген. 30-жылдары Қазақстанда үстемдік алған

жаппай қуғын-сүргін саясатының шеңгеліне Алаш қозғалысы қайраткерлері

алдымен ілінді. Ал ресми өкімет органдарының Алаш мәселесін жабық деп

табуы, тікелей Алаш немесе Алашорда қозғалысына арналған зерттеулер

жүргізуге 80-жылдардың сонына дейін мүмкіндік берілмеді. 1933 жылы

марксизм және ленинизм ҚазҒЗИ-де қазақ халқының тарихындағы Алаш

Орданың контрреволюциялық қызметінің жағымсыз ролі туралы айтыс-тартыс

басылып шықты /3/.

1935 жылы С. Брайнин мен Ш. Шафироның “Очерки по истории Алаш-

Орды” деген еңбегінде аймақтағы ұлт-азаттық қозғалыс тарихында таптық әдісі

көрінетінін баяндайды. 1940 жылдары және 1980 жылдың екінші

жартысындағы бұл мәселе жайындағы көзқарас, дерек базасының кеңеюіне

қарамастан, бұрынғы берілген баға мен шешімдерге сүйенеді. Ал, 1970-1980

жылдардағы зерттеушілердің бұл кезеңдегі “социалистік реализм” тұрғысынан

маркстік-лениндік әдістемесімен жазылған монографияларында негізінен Қазан

төкерісін дәріптеу, Қазақстандағы Кеңестік өкімет құрылысының жүргізілуі,

азамат соғысы кезіндегі большевиктер партиясының ұлттық аймақтардағы

жетекшілік рөлі және т.б. ерекше сипатталды.

Алаш тарихын зерттеу түбірімен тек 1980 жылдардың аяғы 1990 жылдың

басында ғана өзгерді. Бұл кезеңде екі хронологиялық уақытты атап өту керек.

Біріншісі (1991 жылға дейін) әлі дәстүрлі маркстік-лениндік методология

маңызын жоймаған кез. 1991 жылдан бастап Алаш Орда мен Алаш тарихын

зерттеудегі жаңа кезең басталды. Осыған дейінгі методологияның ғылыми

еместігі баян болды, сонымен қатар, жаңа теориялық аппараттың қажеттілігі

туындады. М.Қ. Қозыбаевтың, К. Нұрпейісовтың, Д. Аманжолованың,

М. Қойгелдиевтің, Т. Омарбековтың, М. Құл-Мұхаммедтің, С. Өзбекұлының

және басқалардың еңбектері осы тұжырымдаманы дамытты. Кеңес Одағындағы

демократия мен жариялылықтың кеңінен өрістеген тұсында, Қазақстан

Компартиясы Орталық Комитеті жанындағы Партия тарихы институтының

ұйымдастыруымен “Алашорда: пайда болуы, қызметі және күйреуінің тарихы”

атты тақырыпта пікір алысу болып өтті. Оның ықшамдалған түрі “Социалистік

Қазақстан” және “Қазақстан правда” газеттерінің 1989 жылғы 19 шілдедегі

санында жариялануы республика зерттеушілеріне тың серпіліс әкелгені даусыз

еді. Жоғарыда көрсетілген пікір алысуға қатысқан зерттеушілердің пікірі Алаш

және Алашорда тарихын жан-жақты, әрі толыққанды түрде зерттеу керектігіне

және бұрын бұрмаланып келген шындықты ашу қажеттігіне қарай ойысқанын

байқаймыз. Осы кездері А. Сармурзиннің, М. Қозыбаевтың зерттеу еңбектері

жарық көрді /12, 231/. Қазақстанда алаштану мәселесін алғашқылар болып

20

зерттеуді К. Нұрпейісов, М. Қойгелдиев, Д. Аманжолова және Т. Омарбековтер

бастады.

“Қазақстан Коммунисі” журналының 1990 жылғы 5-санында редакция

алқасының ұйымдастыруымен “Алаштың ақиқатын кім айтады?” деген

тақырыпта топтама берілді. Осы тақырып бойынша зерттеушілер

В.К. Григорьевтың, К. Нұрпейісовтың және Т. Кәкішевтің мақалалары жарық

көрді. Зерттеушілер К. Нұрпейісов пен Т. Кәкішев Алаштың саяси ұйымы

ретіндегі қызметіне алғаш рет оң баға берді. Сол жылы зерттеуші

М. Қойгелдиевтың “Арай” журналының 1990 жылғы 8-9 сандарында “Алашты

бұғаудан қашан босатамыз?” деген объективті мақаласы жарияланды. Ғалым

К. Нұрпейісов Алаш қозғалысы, Алаш партиясы және Алашорда үкіметі

тарихына арналған қомақты еңбегін 1995 жылы жариялады /2, 256 б./. Дәл осы

жылы зерттеуші М. Қойгелдиевтің Алаш қозғалысы мен қазақ зиялыларының

қоғамдық-саяси өміріндегі қызметтері жөніндегі еңбегі жарық көрді /18, 368/.

Зерттеуші К. Нұрпейісовтың еңбегі 30 жылдан астам уақыт бойғы

ғылыми ізденістері барысында дүниеге келді. Зерттеудің маңыздылығы, оның

Ресей кеңістігінде қазақ халқы мен оның саяси ұйымы тарихының сол

кезеңдерде туындалған қоғамдық-саяси, экономикалық және әлеуметтік

қатынастар астарымен тереңнен сипатталуы болды. Зерттеуші М. Қойгелдиев

еңбегінің маңыздылығы, оның зерттеу арнасында қазақ зиялыларының

қоғамдық-саяси өмірінің жарқын беттерін нақты ғылыми дәлелдермен

көрсетілуі болды. Алаштану мәселесін зерттеуге тарихшы Д. Аманжолованың

қосқан үлесі зор болды. Д. Аманжолова еңбектерінің құндылығы деректерінің

молдығында. Ғалымның ғылыми айналымға Ресей архивтеріндегі Алаш

қозғалысына қатысты құжаттарды қосуын атаймыз /110, 137/.

Алаш мәселесі тарихнамасының белгілі ғылыми тәжірибелері бар. Бірақ,

соған қарамастан бұл мәселе пән болып қалыптасқан жоқ. Жарық көрген

еңбектерде Алаш тарихнамасы толық қарастырылмаған. Ал соңғы жылдардағы

авторлардың монографиялық зерттеулерінде тек бұрынғы еңбектерді жалпы

атап өтумен шектелді. Өйткені олардың негізгі мақсаты - Алаш қозғалысы мен

Алаш Орданың өз тарихын қалыптастыру болатын.

Бұл зерттеудің деректік базасы Қазақстан тарихшыларының және

қоғамдық-саяси интеллигенциясының еңбектері болып табылады. Олар

А. Байтұрсынов, Ә. Бөкейханов, М. Дулатов, М. Шоқай, Ж. Аймауытов,

М. Жұмабаев, К. Кемеңгерұлы, Х. Досмұхамедов, А. Кенжин және басқалар.

Интеллигенция өкілдерінің еңбектерінің құндылығы, олар қозғалыстың тікелей

лидерлері мен қатысушылары. Аталған еңбектерде Алаш Орданың идеологтары

мен қайраткерлерінің көзқарастарының эволюциясы көрсетіліп отырды.

Сонымен қатар, Алаш қозғалысының лидерлері мен өкілдерінің 1920

жылдары басылған еңбектерінің ерекшелігін атап өту керек. Олар режим

үстемдігі нәтижесінде авторлар өз еңбектерінде қозғалыс туралы бар

шындықты көрсете алмады. Өйткені билеуші өкіметке қарсы тұру керек еді.

Жұмыста, сонымен қатар, отандық гуманитарлық ғылымның

жетістіктерін көрсетуші қазіргі тарихи, қоғамдық әдебиет қолданылған.

21

Қозғалыс тарихының көрсетілуіне негіз болған Алаш Орданың құжаттары мен

материалдары, Кеңес өкіметі органдарының және БКП (б) және СОКП

құжаттары болып табылады. Онда 1907 жылы маусым және желтоқсан

айларында шақырылған жалпы қазақтық съездердің шақырылуы, Алаш

қозғалысы лидерлерінің, қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысы, революция

мен азамат соғысы кезеңінің материалдары кездеседі.

Соңғы кезеңдегі Алаш мәселесі туралы ғылыми әдебиеттердің көптеп

басылуы, тарихи ойдың, зерттеудің одан әрі дамуына жағдай жасады. Алаш

және Алаш Орда мәселесін зерттеудің мақсаты - алаштықтардың қоғамдық-

саяси қызметі, қос төңкеріс пен азаматтық қарсыласу жылдарындағы саяси

күштердің тоғысуы т.б. сұрақтарға 1917-1999 жылдар арасындағы тарихшылар

еңбектері арқылы жауап іздеу. Аталған жылдардағы алаш туралы пікірлердің

әртүрлілігі және қайшылығы қызығушылық тудырады. Тақырыпта зерттеу

міндеттері тарихнамалық талдауы жүзеге асыру болып табылады. Алаш

мәселесін кең көлемде зерттеу міндеттері төмендегідей:

- ғасыр басындағы қазақ интеллигенциясының қызметін ашу;

- қос төңкеріс пен азаматтық қарсы тұру жылдарындағы алаш мәселесінің

көтерілуін айқындау;

- 1920-1930 жылдардағы алаш мәселесінің зерттелуіндегі көзқарастарды

ашу;

- кеңестік тарихнамаға толық талдау жасау;

- тәуелсіздік жылдарындағы алаш тарихының зерттелуіндегі пікірлерді

анықтау.

Бұл тарихнамалық жұмыста 1917 жылдан бастап, 1999 жылдарға дейінгі

аралығы қамтылған. Аталған уақыт алаш тарихнамасы үшін өте маңызды

болып табылады.

«МӘҢГІЛІК ЕЛ» ИДЕЯСЫ АЯСЫНДА ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ПАТРИОТИЗМДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ЖОЛДАРЫ

Алпар Ұлан Дүйсенбайұлы,

Тарих мамандығы бойынша педагогика

ғылымдарының магистрі аға оқытушы

«Өрлеу» Біліктілікті арттыру ұлттық орталығы»

акционерлік қоғамының филиалы Алматы облысы

бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін

арттыру институты Алматы қаласы alpar-ulan_81@mail.ru

Еліміз тәуелсіздік алғалы бері, қоғам мен мемлекет арасын

байланыстыратын ұлттық идеологиямыз қалай болу керек деген бағытта біраз

істер атқарылды. Атап айтсақ, ұлтаралық келісімді сақтау мақсатында

Қазақстан халқы ассамблеясы құрылып, бүгінде нәтижелі еңбек етуде.

Қазақстан мемлекеті өзін зайырлы мемлекет деп таныды. Яғни зайырлы қоғам

22

ұғымы әртүрлі дін өкілдерін бір орталыққа жинауға өз ықпалын тигізді. Десек

те, жас мемлекеттің шаңырағын шайқалтпас үшін ортақ бір мүдде, ортақ бір

мақсат, ортақ бір идея керек болғаны жасырын емес. Осы тұрғыдан келгенде

Елбасымыз Н. Назарбаев «Мәңгілік ел» идеясын ұсынды.

«Қазақстан - 2050» стратегиясының түпқазығы болып табылған «Мәңгілік

ел» туралы Президентіміз: «Мен қоғамда «қазақ елінің ұлттық идеясы қандай

болуы керек» деген сауалдың жиі талқыға түсіп жүргенін естіп жүрмін, біліп

жүрмін. Біз үшін болашағымызға бағдар етіп ұлтты ұйыстыра ұлы мақсаттарға

жетелейтін идея бар. Ол-мәңгілік ел идеясы. Тәуелсіздігімізбен бірге халқымыз

мәңгілік мұраттарына қол жеткізді. Біз еліміздің жүрегі, тәуелсіздігіміздің тірегі

мәңгілік елордамызды тұрғыздық. Қазақтың мәңгілік ғұмыры ұрпақтың

мәңгілік болашағын баянды етуге арналады. Ендігі ұрпақ - мәңгілік қазақтың

перзенті. Ендеше, қазақ елінің ұлттық идеясы - Мәңгілік ел» деген еді[1]. Ал,

ұлттық идея - ұлттың сол тарихи кезеңде өзін-өзі тануынан көрініс табатын

ұлттық санада басымдыққа ие көзқарастар. Зерттеушілер бұл ұғымның екі

қырына баса маңыз береді. Бір жағынан, қауымдастықтың өзін-өзі ұлт деп

танып, түйсінуі, екінші жағынан оның ерекше тарихи адамдар қауымдастығы

ретіндегі өз көзқарастары, ұстанымдары, құндылықтары жайлы жалпақ әлемге

жар салуы[2].

Болашақ мақсаты айқын ел үшін, ұлттық идеологиямызды жас ұрпақ

санасына жеткізу, жастарымызды ортақ мүдде аясында тәрбиелеу бұл бүгінгі

күннің басты мәселесі. Жаңа ғасыр инновациямен ақпараттың дәуірі екендігін

ескерсек, ұлттық болмысымызды сақтап қалудың өзі қиын екені даусыз.

Ғаламдану үрдісі кезінде, патриотизм ұғымының да әлсізденгені айқын.

Айталық, кешегі кеңестік кезеңдегі патриотизммен бүгінгі күннің

патриотизмінің арасы алшақтады. Себебі, ұлттық патриотизмнің формасы

өзгерді. Осы жағынан алып қарағанда, «Мәңгілік ел» идеясы аясында

қазақстандық патриотизмді қалыптастыру, оны жастар бойына сіңіру қоғам

талабы.

Президент өз сөзінде, «Егер мемлекет әр азаматтың өмір сапасына,

қауіпсіздігіне, тең мүмкіндіктеріне және болашағына кепілдік беретін болса, біз

елімізді сүйеміз, онымен мақтанамыз. Осындай тәсіл ғана патриотизмді және

оны тәрбиелеу мәселесіне прагматикалық және шынайы көзқарасты оятады.

2050 жылға қарай біз Қазақстанның кез келген азаматы ертеңгі күнге,

болашаққа өте сенімді болатындай саяси жүйе құруымыз керек. Біздің

балаларымыз бен немерелеріміз сырт елден гөрі Отанында өмір сүргенді артық

көретіндей, өйткені, өз жерінде өзін жақсы сезінетіндей болуға тиіс. Біздің

еліміздің әрбір азаматы өзін өз жерінің қожасы ретінде сезінуге тиіс» - деді.

Бүгінгі таңда патриотизмді қалыптастыру мәселесін зерттеу, қазіргі

қоғамның дамуы үшін, теориялық және тәжірибелік маңызды екеніне күмән

жоқ. Өйткені ол қоғамның бүгінгісі мен келешегін анықтайтын қозғаушы және

біріктіруші факторлар қатарына жатады. Патриотизм мәселесімен терең

тамырлас, құрамдас болып, байланысты дамитын ұғымдар Отан, ана тіл,

жер, ұлттық мәдениет, ұлттық идея, ар-намыс, ұлттық мүдделер және т. б.

23

жатады. Жалпы патриотизмге қатысты бірнеше анықтамалар бар. Ә.

Қалмырзаевтың сөзімен айтсақ: «Бұл сезім әркімде әр кезеңде оянып, кейін

кәмілетке келгенде біржолата буыны қатып, тәжірибемен, жаспен, уақытпен,

біліммен, қоршаған ортаның ықпалымен, мемлекеттік және қоғамдық

социологиялық институттардың әсерімен қалыптасады»[3]. Т.Тәжібаев

кезінде патриотизмді былай деп тұжырымдаған еді: «...Өз Отанын, өз

халқын, өз тілін, халықтың тамаша ұлттық дәстүрлерін жалынды жүрекпен

сүйген... өзінің Отанға деген сүйіспеншілігін сөз жүзінде емес, іс жүзінде

көрсеткен адам ғана нағыз патриот саналады».

Бұл мәселе бойынша Б.Момышұлы: «Патриотизм - Отанға деген

сүйіспеншілік, жеке адамның аман-саулығы, қоғамдық, мемлекеттік

қауіпсіздікке тікелей байланыстылығын сезіну, өзінің мемлекетке тәуелді

екендігі мемлекетті нығайту дегеніміз жеке адамды күшейту екенін

мойындау, қысқасын айтқанда, патриотизм дегеніміз мемлекет деген

ұғымды, жеке адамның өткенімен, бүгінгі күнімен және болашағымен

қарым-қатынасын барлық жағынан біріктіреді» деп терең әрі жан-жақты

анықтама береді [3]. Б.Момышұлы айтып отырған белгілердің

педагогикалық негізі- тұлғаның патриоттық сана - сезімін қалыптастыру;

патриоттық іс-әрекетін ұйымдастыру; мінез-құлқына патриоттық сипат беру

оқу-тәрбие ісінің өзегі болуы керек.

Жалпы қазақстандық патриотизмді орта білім беру орындарында

қалыптастырудың жолдары Қазақстан Республикасында білім беруді және

ғылымды дамытудың 2016-2019 жылдарға арналған мемлекеттік

бағдарламасында көрініс тапқан. Мақсаты мектеп оқушыларының бойында

«Мәңгілік Ел» жалпыұлттық патриоттық идеясының рухани-адамгершілік

құндылықтарын және салауатты өмір салты мәдениетін қалыптастыру болып

табылатын бұл бағдарлама мынадай бағыттарда жұмыс атқармақ:

Назарбаев зияткерлік мектебінің патриоттық тәрбиеге, ұлттық және

жалпыадамзаттық құндылықтарды дарытуға бағытталған «Шаңырақ»

әлеуметтік жобасының тәжірибесі таратылатын болады.

Тұлғаның шығармашылық құзыреттіліктегі, үздіксіз білім мен

тәрбиедегі, өзін-өзі кәсіби тұрғыдан айқындауындағы бәсекелі

басымдықтарын қалыптастыру мақсатында балаларға қосымша білім берудің

мазмұны мынадай негізгі бағыттар бойынша жаңартылатын болады: көркем-

эстетикалық, ғылыми-техникалық, экологиялық-биологиялық, туристік-

өлкетану, әскери-патриоттық, әлеуметтік-педагогикалық, білім беру-

сауықтыру және т.б.

Орта білім беру адамгершілік құндылықтарды, ұлттық-мәдени

дәстүрлерді нығайтуға және ұрпақтар сабақтастығын қамтамасыз етуге,

сондай-ақ өз Отаны үшін жауапкершілік алуға қабілетті тұлғаны

қалыптастыруға бағытталатын болады. Құндылықты білім беру жағдайында

мектеп патриоттыққа баулу және өз елінің адал азаматы етіп тәрбиелеуге

24

ықпал ету арқылы Қазақстан халқын біріктіретін жалпыұлттық идеяларды

іске асыруға үлес қосады.

Жалпыға міндетті стандарттар мен оқу бағдарламаларының барлығына

тұлғаның рухани-адамгершілік және зияткерлік қасиетін қалыптастыруға

ықпал ететін компоненттер енгізілетін болады.

Оқулықтар мен мектеп дәптерлерінің форзацтарында мәтіндер

жариялауды қоса алғанда, қазақстандық құндылықтарды танымал етуге және

насихаттауға бағытталған мектеп құралдарының талаптары әзірленеді және

бекітіледі.

«Жас қыран» (7-9 жас, 2-4 сыныптар) және «Жас ұлан» (9-16 жас, 5-9

сыныптар) болып екі буынға бөлінетін «Жас ұлан» бірыңғай балалар мен

жасөспірімдер ұйымының теледидар, әлеуметтік жарнама, кино, концерт,

бұқаралық акциялар, экскурсиялар, саяхаттар арқылы патриоттық,

волонтерлік, азаматтық-құқықтық іс-шаралар өткізу жұмысы

жандандырылатын болады[4].

«Қазақстан-2050» стратегиясында Елбасы атап өткендей, аз уақыт

ішінде, елімізде бірнеше құндылықтар қалыптасты. Олар:

• Біріншіден, бұл - Қазақстанның тәуелсіздігі және Астанасы.

• Екіншіден, бұл - қоғамымыздағы ұлттық бірлік, бейбітшілік пен келісім.

• Үшіншіден, бұл - зайырлы қоғам және жоғары руханият.

• Төртіншіден, бұл - индустрияландыру мен инновацияларға негізделген

экономикалық өсім.

• Бесіншіден, бұл - Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамы.

• Алтыншыдан, бұл - тарихтың, мәдениет пен тілдің ортақтығы.

• Жетіншіден, бұл - еліміздің ұлттық қауіпсіздігі және бүкіләлемдік,

өңірлік мәселелерді шешуге жаһандық тұрғыдан қатысуы.

Осы құндылықтар жаңа қазақстандық патриотизмнің негізі болып

табылады. Яғни, Қазақстандық патриоттық ұстанымның негізі, оның

мақсаты, міндеті, мазмұны, түрі, құрылымы, әдісі, тәсілі, заңдылықтары,

қағидаттары, құралдары бар. Ендеше, «Мәңгілік ел» идеясы аясында біріге

отырып, жастар арасында қазақстандық патриотизмді дамыту және оны

қалыптастыру ел болашағына деген сенімді күшейтері хақ.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Н.Назарбаев «Қазақстан жолы-2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ»

Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы, 17

қаңтар, 2014 ж. - http://bnews.kz/

2. http://kk.wikipedia.org

3. А. Садвакасов Қазақстандық патриотизм қалыптасу жолдары-

http://zhospar.kz/

4. Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың

2016 - 2019 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы 1 наурыз, 2016 -

http://adilet.zan.kz/

25

«МӘҢГІЛІК ЕЛ» ИДЕЯСЫНЫҢ ТАРИХИ НЕГІЗІ

Ауелгазина Т. К., Саяси ғылымдарының докторы, доцент, Педагогикалық

білімнің халықаралық Ғылым Академиясының академигі,

«ӨРЛЕУ» «Біліктілікті Арттыру Ұлттық Орталығы»

Акционерлік Қоғамының Филиалы «Алматы облысы бойынша

педагог қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты»

директорының ғылыми-әдістемелік жұмыстар жөніндегі орынбасары

Қазақстан Республикасы, Алматы қаласы, A.Tolkyn@mail.ru

Тарихта ұлт көшбасшылары халықтың интеллектуалдық күш-қуаты мен

ұлттық ресурсын біріктіріп, ортақ мақсатқа бастайтын жалпыұлттық идеяны әр

кезеңде өмірге әкеліп отырған. Ұлтты қиын-қыстау кезеңнен алға шығаратын

бірқатар төмендегідей ұлттық идеялар мен ұлттық бірегейліктердің әлемдік

тәжірибесін кездестіруге болады:

Рим - «Мәңгілік қала»;

Қидан - «Күміс ел»;

Манчжур - «Алтын ел»;

Түріктер - «Тұтас түркі елі»;

Ф. Рузвельт (АҚШ) - «Жаңа бағыт»;

Кеннеди (АҚШ) - «Жаңа қоғам»;

Исибаси (Жапония) - Игілікті мемлекет»;

Шарль де Голль (Франция) - «Ұлы Франция»;

Мандела (ОАР) - «Апартеидсіз ел».

Дәл осындай асқақ сезім түркі заманында да болған. «Түркілер әлемінің

тап ортасында адам тұрды. Олар ең алдымен адамды құрмет тұтты. Адамдар

әлемі, адамзат - түркі рухының қасиетті жиынтығы, міне, осылар... Түркілер

адамзат әлемінің ұстын тірегі деп Адамды таныды. Тап сол адамның өмірі,

құштарлыққа, арман-мақсатқа, іс-әрекетке және түрлі оқиғаларға толы жеке

адамның өмірі мемлекеттің, қоғамның өмірімен етене тұтастықта

қарастырылды. Сондықтан да тарихты нақты адамның өмірімен салыстыра

отырып түсінді» [1]. Ол кезеңде ата-бабаларымыз өздерін жоғарыда Көк тәңірі,

төменде қара жер жаралғанда, ортасында жаралған адам баласына балады.

Бұған Күлтегіннің құрметіне қойылған құлпытаста қашалып жазылған үлкен

жазудағы: «Жоғарыда зеңгір көк, төменде қара жер жаралғанда, олардың

екеуінің арасында адам баласы пайда болды» деген сөздер дәлел [2]. Сондықтан

«Түрік халқы жойылмасын, ел болсын», ол үстем әрі мәңгілік болуға тиіс деп

білді. Міне, осылайша түркі қоғамында осындай керемет идея өмірге келіп,

жүзеге асқан. Демек, «Мәңгілік Ел» идеясының бастауы тым тереңде жатыр.

Осыдан 13 ғасыр бұрын Тоныкөк абыз «Tүркі жұртының мұраты - Мәңгілік

Ел» деп өсиет қалдырған. Бұл біздің жалпыұлттық идеямыз мемлекеттігіміздің

тамыры сияқты көне тарихтан бастау алатынын көрсетеді. Тегінде мәңгілік

дегеніміз - елдіктің шырқау шыңына жетуі болып табылады.

26

Қазақ халқының тарихында ғұндардан бастау алатын «Мәңгілік ел»

идеясын тасқа қашалған Орхон-Енисей жазбаларымен қатар, желмаяға мініп

алып, өлмейтін жер іздеу үшін дүниенің төрт бұрышын түгел аралаған Қорқыт

ата мен өмір бойы жерұйықты іздеп өткен Асан қайғы бабамыздан кездестіруге

болады. Асан Қайғы «Желмаяға» мініп, «Жерұйық» дейтін ну орманды,

көкорай шалғынды, сулы жер, қой үстіне бозторғай жұмыртқалайтын идеалдық

қоныс іздейді, соған жетуді арман етеді. Сондай-ақ, ол жер мұратымен

тоқталмай, халық үшін «Жерұйықты» іздеп табуға бар күш-жігері мен ақыл-

ойын жұмсайтын адамды мұрат тұтқан» [3].

Назар аударарлығы, «Қорқыт Ата кітабының» өзегін құраған мәңгілік

өмір тақырыбының қазіргі Қазақстанның «Мәңгілік елді» құру жөніндегі

мемлекеттік тұғырнамасымен үндесіп жатқандығын айта кеткен абзал. Бұл

ретте Қорқыт Атаның өрелі ойларын еліміздің кемел келешегіне бағдар етіп

ұстанып, әлемдік өркениеттің көшінен қалмай, дамудың даңғыл жолын бетке

алуда маңызы зор [4].

«Мәңгілік Ел» идеясының төмендегідей үш негізі немесе үш тұғыры бар:

- Түркі қағанаты билеушілерінің (Күлтегін, Білге қаған, Тоныкөк) бұл идеяны

саяси акт - «манифест» ретінде әзірлеп, тарих сахнасына шығаруы;

- әл-Фарабидің философиялық шығармаларында идеяның теориялық-

философиялық тұрғыдан негізделуі;

- Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» дидактикалық дастанында құқықтық

мемлекеттің негізгі қағидаларының, яғни, Ата Заң іргетасының қалануы.

Бүгінгі тәуелсіз Қазақстан мемлекеттігінің негізі жарты әлемді билеген

Ғұн империясынан бастау алса, ал оның салтанат құрған кезі - Түрік

қағанатының алтын ғасыры болып табылады. 552 жылы Бумын қаған құрған

бұл Түрік қағанатының шекарасы батыста Византияға, түстікте Персия мен

Үндістанға, шығысында Қытайға дейін созылды. Мұндай айбынды мемлекет

дәл сол тұста бірен-саран-ды. Ал алып елге ең қажеті ішкі бірлік болатын.

Мемлекеттік бірлік - мәңгіліктің түпқазығы еді. Сондықтан даңқты қағандар,

данышпан Тоныкөк ерекше идеяға - «Тұтас түркі елі» идеясына ғұмыр берді.

Олар нақ осы идеяның бұлжымай сақталуы үшін барын да, жанын да салды.

Ғылымның сан саласы бойынша 160-тан астам трактат жазып қалдырған

ұлы ойшыл Әбу Насыр Мұхаммед ибн Тархан әл-Фарабидың (870-950 жж.)

артына қалдырған мол мұрасының маңызы өте ерекше. Оның қоғамдық-саяси

саланы қамтыған трактаттарына «Қайырымды қала тұрғындарының

көзқарастары жайындағы трактат», «Азаматтық саясат», «Бақыт жолын сілтеу»,

«Мемлекеттік қайраткердің нақыл сөздері», «Бақытқа жету жайында» еңбектері

жатады.

Ерікті, қайырымды және барлық жағынан толысқан адамдар

«Қайырымды қалада» өмір сүреді деді ұлы ойшыл. Мұндай мінсіз мемлекет

шын мәнісінде бақытқа негізделген қоғамда ғана құрылуы мүмкін, адам

өмірінің мақсаты нағыз бақытқа жету болып табылады. Сондықтан да адам

бақытқа жетуді өзінің мақсатына айналдырып, соған ұмтылуы тиіс деп «Бақыт

дегеніміз - абсолюттік игілік. Бақытқа жету үшін және бақытқа ие болу үшін

27

қажет нәрсенің бәрі де сонымен бірге игілік болып табылады», - деді [5].

Әйгілі түрік ойшылы Жүсіп Баласағұнның (1021-1075 жж.) «Құтты білік»

(«Құтадғу білік» немесе «Бақыттылық жайлы ілім») еңбегі - мемлекетті

орталықтандыру мен басқару, оның бірлігі, адамның тағдыры, оның

мемлекеттік құрылымдағы орны мен рөлі және т.с.с. көптеген көзқарастар

жинақталған трактат болып табылады. Сонымен қатар, бұл шығармада өмірдің

мән-мағынасы, ондағы әділ заңның болуы, халықтың тұрмыс-тіршілігі, адамды

бала кезінен адамгершілік, әдеп ережелерін, сондай-ақ, білім-ғылымды

меңгеруге баулу қажеттігі және т.б. маңызды мәселелерге басым көңіл

бөлінген.

Ж. Баласағұн өз еңбегінде халықты үш әлеуметтік топқа бөле отырып,

байлардың, орташалардың, кедейлердің ерекшеліктерін атап көрсетеді.

Халықтың күштісі, белдісі - байлар, одан кейінгі топ - орташалар. Мемлекет

тірегі, міне, осы орта топ. Сондықтан орта топтың көбеюіне, баюына мемлекет

үнемі қамқорлық етуі қажет. Ал, кедейлерге сүйеу керек, қамқорлық керек.

Сонда билік көмегімен кедейлер орташаға өтеді. Орта топ байыса - еліңнің

байығаны деген ойды айшықтайды. «Құтты білік» мемлекеттік билікті заңмен

реттеудің нақты қолданбалы жолдарын көрсетілген еңбек. Түрік ойшылының

осы тұрғыдағы пікірлері мен ұсыныстарының маңызы мен құндылығы қазірде

төмендеген жоқ. Ж. Баласағұн еңбегіндегі елдегі заңдардың бүкіл халыққа

қызмет етуі және орта топтың мемлекеттің әлеуметтік тірегіне айналуы туралы

идеялары бүгінгі Қазақстан қоғамы үшін өте маңызды. Қазақстан Президенті

Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақстан жолы-2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір

болашақ» атты халыққа Жолдауында «Мәңгілік Қазақстан» жобасын ұсынып,

«Біз үшін ортақ тағдыр-бұл біздің Мәңгілік Ел, лайықты әрі ұлы Қазақстан!...

Біз үшін болашағымызға бағдар ететін, ұлтты ұйыстырып, ұлы мақсаттарға

жетелейтін идея бар. Ол - Мәңгілік Ел идеясы» [6], - болып табылады деді.

Демек, «Мәңгілік Ел идеясын» жүзеге асыру - тәуелсіз Қазақстан

Республикасының қазіргі таңда ұстанып отырған стратегиялық саясаты.

Сонымен, көне тарихтан бастау алған ұлттық идеямыз қазірде тарихи

сабақтастықты бастан кешіріп, тәуелсіз мемлекетіміздің рухани тұрғыдан

тұрақты даму ресурсына айналып отыр.

Осылайша, Мәңгілік Ел-шамшырақ идея, ал Қазақ елі мен Қазақ

мемлекеті сол ұлы идеяның қозғаушы күші. Айта кетерлік жайт, «Мәңгілік ел»

идеясы Қазақстан халқының жарқын болашағы үшін қабылдаған өте маңызды

құжат «Бес институционалды реформаны жүзеге асыруға бағытталған нақты

жүз қадам» атты бағдарламаның да идеологиялық негізі.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. - Алматы: Атамұра, 1999. - 98-99-б.

2. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан: Летопись трех тысячелетий. -

Алматы: Рауан, 1992. - С.156-157.

3. Оразбекова К.А. Ұлттық психология мен халық тәрбиесі болашақтың

бастауы хақында. - Алматы: Дәуір, 2000. - 39-б.

4. Ауелгазина Т.К., Ибрагим Қ.Ә. «Қазақ филологиясы мен түркітанудың

28

ортақ мәселелері» атты дәстүрлі халықаралық симпозиум материалдары. -

Алматы: «Таңбалы» баспасы, 2016. - 262-268-б.

5. Әл-Фараби. Азаматтық саясат // Әл-Фараби. Әлеуметтік-этикалық

трактаттар. - Алматы: Ғылым, 1975. - 122-б.

6. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2014 жылғы

17 қаңтардағы «Қазақстан жолы-2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты

Қазақстан халқына Жолдауы // bnews.kz/kk/news/post/181476/

ҚАЗАҚ ОТБАСЫНДАҒЫ МӘДЕНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАР

Аязбекова Гульвира Мейірханқызы,

«АСУ» колледжі

Толық өркениетті ел болу үшін алдымен өз мәдениетімізді, өз

тарихымызды бойымызға сіңіріп, содан кейін өзге дүниені игеруге

ұмтылғанымыз жөн.

Н. Назарбаев

Олай болса, басты мақсат - жас ұрпақты ұлттық игіліктер мен адамзаттық

құндылықтар, рухани-мәдени мұралар сабақтастығын сақтай отырып

тәрбиелеу.

Ұлттық құндылықтарымызды әлемдік деңгейге шығаруға қабілетті тұлға

тәрбиелеу үшін:

- оқушылардың ұлттық сана-сезімін қалыптастыру;

- жас ұрпақ санасына туған халқына деген құрмет, сүйіспеншілік, мақтаныш

сезімдерін ұялату, ұлттық рухын дамыту;

- ана тілі мен дінін , оның тарихын, мәдениетін, өнерін, салт-дәстүрін,

рухани-мәдени мұраларды қастерлеу;

- жас ұрпақ бойында жанашырлық, сенімділік, намысшылдық тәрізді ұлттық

мінездерін қалыптастыру сияқты міндеттерді орындағанда ғана басты мақсатқа

жетеміз.

Ұлттық тәрбие қазір елімізде орын алып отырған көптеген мәселелерді:

ана тілін, ата тарихын, ұлттық салт-дәстүрін білмейтін жастар, тастанды жетім

балалар, «қиын» балалар, қарттар үйлеріндегі әжелер мен аталар,

нашақорлыққа салынған жастар, тағы басқаларды бірте-бірте жоюдың және

олардың алдын алып, болдырмаудың негізгі жолы. Ұлттық тәрбие алған ұрпақ

дені сау, білімді, ақылды, ұлтжанды, еңбекқор, сыпайы, кішіпейіл болып өседі.

Сондықтан да ұлттық тәрбие - ел болашағы.

Қазақ халқының ғасырлар тұңғиығынан бері тарихымен біте қайнасып

келе жатқан ұрпақ тәрбиелеудегі тәжірибелері бізге сол рухани мәдениет,

этикалық, эстетикалық құндылықтарын құрайтын ұлттық әдет-ғұрып, салт-

дәстүрлер, әдеби, музыкалық, кәсіби, тұрмыстық фольклорлар мазмұны арқылы

жетіп отыр. Сонымен бірге ұрпақ тәрбиесіне, жалпы халықтың рухани дамуына

29

байланысты ұлттық тәлім-тәрбиелік ой-пікірлерді: Қорқыт ата, Әл-Фараби,

Қожа Ахмет Иассауи, Мұхамед Хайдар Дулати, Жүсіп Баласағұн, Махмұт

Қашқари, Асанқайғы, т.б. қазақ ақын- жырауларының мұраларынан, билер мен

шешендердің тәлімдік сөздерінен көреміз.

Әр адам өзінің ұлттық тамырын, әдет-ғұрпын, мәдениетін түсіне алады.

Өз халқына деген сүйіспеншілігі, өзінің туған жеріне өз халқы өмір сүретін

ортаға деген сезіммен ұласып жату керек. Халықтық әдет-ғұрып, салт-

санасының байлығы, патриоттық сезім Отанға деген сүйіспеншілігін

қалыптастырады.

Қазақ отбасы тәрбиесінің өзіне тән ерекшеліктері оның халықтық

педагогика мұраларының мазмұны мен түрлерінде бейнеленген. Көне

заманнан-ақ қазақ халқында жазбаша педагогикалық еңбек жазып қалдырмаса

да білгір педагогтар, тәрбиешілер, ұстаздар болған. Олар өз көзқарастары мен

әрекеттерінде белгілі-бір дәстүрлі дүниетанымды ұстанып, халықтың

мұраттары мен арман-тілектеріне сүйеніп отырған.

Қазақ отбасында дене, еңбек, ақыл-ой, адамгершілік, экономикалық,

экологиялық, құқықтық, сұлулық тәрбиелері жүргізілген. Қазақ отбасында

аталған тәрбие түрлерін жүзеге асырудың мақсаты жан-жақты жетілген азамат

тәрбиелеу болды. Отбасындағы дене тәрбиесінің мақсаты бала денесін дамыту,

денсаулығын нығайту, ағзасын шынықтыру және күн тәртібін дұрыс

ұйымдастыруға, салауатты өмір салтына тәрбиелеу болды. Сондай-ақ қазақ

отбасында адам зиялылығының негізі - ақыл ой тәрбиесі деп есптелінеді. Ақыл-

ой тәрбиесі арқылы баланы ойлау іс-әрекетінің шарты болатын білім қорымен

қаруландыру, негізгі ойлау операцияларын меңгерту, зиялылық біліктері мен

дүниетанымын қалыптастыру міндеттері шешіледі. Қазақ халқында ерекше

құрметтелетін адамшылдық қасиеттің бірі - ар болып есептеледі. Ары бар

адамда намыста, әділдікте, адамгершілік пен имандылықта болары сөзсіз.

Қазақ отбасында балаға тілі шығып, анық сөйлей бастаған кезден-ақ,

ағайын туысты, нағашы жұртын, ата-тегін, руын, ел жұртын білдіруге ерекше

көңіл бөлген. «Жеті атасын білу» заң болған. Ата-бабаларымыз өз тегінің шығу

тарихын білуді әр азаматқа парыз деп ұққан. «Жеті атасын білмеген ер

жетім»,«Жеті атасын білген ұл, жеті жұрттың қамын жер» деген аталы сөз

содан қалса керек. Баланың өзі шыққан тегін білуі оның азаматтық,

елжандылық, отансүйгіштік қасиеттерін қалыптастырады деп есептеген.

Отбасы мүшелері балаға тек жеті атасына дейінгі бабаларының атын жаттатып

қана қоймаған. Олардың қандай адам болғанын, өнегелерін үлгі етіп отырған.

Әрі сол арқылы отбасы шежіресін жалғастыруға баулуды мақсат еткен. Қазіргі

медицина ғылымы дәлелдегендей, жеті атаға дейін қыз алыспай қанның

тазалығын, яғни ұлттың таза болуына әкеледі екен, екіншіден, қазақ ұрпағы

жеті атасына дейін араласып, ынтымағы бір болсын дегеннен болса керек.

Мектеп қабырғасында тәрбиеленіп жатқан жас ұрпақтарға осы ұлттық тәрбиені

сіңіріп, оның ерекшелігін терең білуге, құрметтеуге, үйретуге тиіспіз.

Қазақ отбасының осындай өнегелері жеке бастың мінез-құлқы мен рухани

мәдени құндылықтарын қалыптастырудың баспалдақтары болды.

30

Сонымен, қазақ отбасы тәрбиесіндегі мәдени құндылықтары деп

төмендегілерді айтуға болады:

1. Жетілген адам, яғни «Сегіз қырлы, бір сырлы адам» тәрбиелеу.

2. Отанды, халқын, жерін,елін сүю. «Атаның ұлы емес, халықтың ұлын»

тәрбиелеу.

3. Адал, арлы азамат тәрбиелеу, яғни «Малым жанымның садағасы, жаным

арымның садағасы».

4. Жеті атасын білуге тәрбиелеу. «Жеті атасын білмеген жетесіз».

5. Отбасы шежіресі және мұрагерлік (туыстық қарым-қатынас, үш жұрт,

отбасындағы кенже ұлдың ерекше рөлі). Ата-баба дәстүрін жалғастыру.

Қазіргі кезде халықтық педагогика элементтерін бастауыш сыныптарда

қазақ тілі, ана тілі, математика, дүниетану, бейнелеу өнері, дене шынықтыру

сабақтарында кеңінен қолданудың маңызы артып келеді. Мысалы: математика

сабағында ақыл-ой қабілетін дамытатын ойындармен, ән-күй сабақтарында

түрлі әуендермен, дүниетану сабағында табиғи денелерді қолдануды және

хайуанаттар дүниесін елестететін ойындармен танысады. Оқушыларды жоғары

мәдениетті адам етіп тәрбиелеу сіздер мен - біздің басты міндетіміз.

Қоғамның белгілі қайраткері, ақын М.Шахановтың «халықта ең бірінші

ұлттық рух болуы керек» дегенін әр кез есте сақтап, еліміздің жарқын

болашағы үшін атсалысуымыз қажет. Ол үшін біз, ұстаздар қауымы

оқушыларға салт-дәстүрлерді жай ғана үйретіп қана қоймай, олардың тәрбиелік

түп-тамырын, мәнін, алтын діңгегін түсіндіре білуіміз керек. Ұлттық тәлім

тәрбиенің іргетасын дұрыс қалай білу мұғалімдердің ата-аналармен қосылып

жүргізген шараларына байланысты болмақ. Өйткені, бірінші ұлттық тәрбиенің

ошағы-отбасында, екінші - мектепте болғандықтан, ата-ана мен мектеп, яғни

мұғалімдер мен жұртшылық тығыз байланыста болуы шартты нәрсе дей келе

мектебімізде ата-аналармен бірлесіп көптеген іс-шаралар өткізіледі, атап айтсақ

соның ішінде салт-дәстүрді дәріптеуде Наурыз мейрамы, Ораза Айт күндеріне

байланысты имандылық тәрбиесі сынып сағаттарында өткізіліп тұрады.

Елімізде тәрбие беру ісінде бұқаралық ақпарат құралдарының (БАҚ)

маңызы ерекше. Жаңа қазақстандық қоғамда теледидар мен радионы еркін

пайдалануға мүмкіндік мол.

Радио мен телеарналарда біраз ұлттық болмысымызға сай

бағдарламалардың жүргізілуін үлкен игілікті істің бастауы деп санауға болады.

Мәселен: «Мың бір мақал, жүз бір жұмбақ», «Алтыбақан», «Ақсүйек»,

«Шаңырақ», «Бастаңғы», «Айтыс», т.б. бағдарламалардың тәлім-тәрбиелік

құндылығы өте зор.

Сонымен қатар, бала тәрбиесінде өзіміздің ұлттық дәстүрімізде жасалған

мультфильмдердің, кітаптар мен бейнетаспа үлгілерінің атқарар рөлі де ерекшк

деп білеміз.

Өскелең ұрпақ білім мен ұлттық тәрбие негіздерін өзінің ұлттық

мектебінен алатыны сөзсіз. «Ұлттық мектеп дегеніміз - ұлттық рухта тәрбие

беретін орын».

«Ұяда не көрсең, ұшқанда соны аласың» демекші, ата дәстүріміздің

31

қалыптаса беруіне отбасы тәрбиесінің ықпалы зор. Әйтседе, күнделікті тірлікте

ортақ тәрбие құралы - бұқаралық ақпарат құралдарын баса пайдаланып келеміз.

Қазақтың айтулы қоғам қайраткері Мұстафа Шоқай былай дейді:

«Ұлттық мәдениеттен жұрдай рухта тәрбиеленген ұрпақтан халқымыздың

қажеті мен мүддесін жоқтайтын пайдалы азамат шықпайды».

Елдің туын көтеріп, тәуелсіздік талаптарын орындау ісіне батыл бетбұрыс

жасаған бүгінгі таңда адамзатттық игіліктерді, халқымыздың ғасырлар бойы

армандаған мәдени-рухани мұрағаттары мен ұлттық тәлім-тәрбие саласындағы,

білім жүйесіндегі ізденістерін көрсету басты міндетіміз болып қала бермек.

Ұлттық тәрбие - біздің ұрпақтан-ұрпаққа жеткізетін асыл қазынамыз. Ал

мұндай мәселелерді зерттеп, көпшіліктің ой-пікірлерін қаум елге жеткізетін

негізгі құрал - бұқаралық ақпарат құралдары екені даусыз.

Өмірден қымбат нәрсе бар ма адамда,

Орындыға жұмсасаң өлмес дәрі.

Қасиетін өмірдің білу керек,

Басында ми бар болса, бетінде ары, - деп Шәкәрім ақын жырлағандай,

біздің жастарымыздың өз өмірлерін бос өткізбей, білімге жұмсауды, артында

өшпейтін із қалдырып, мәнді де, сәнді де бақытты өмір сүруге ұмтылуына

көмектесуіміз керек. Біздің ұлттық өнеріміздің, мәдениетіміз бен

дәстүрлеріміздің алдыңғы қатарлы үлгілерін, тіліміздің орасан зор байлығын

жас жеткіншектердің жан дүниесіне сіңіріп, сол арқылы әлемдік рухани

өркениеттің өріне шығып, нәр алу - бүгінгі күн талаптарының маңыздысы. Ата-

бабаларымыздың сан ғасырлар бойы ұрпағына азық болған ақыл-кеңес,

өсиеттері, асыл мұрасы ұлттых рух, ұлттық мақтаныш, ұлттық намыс, ана тілі

мен ұлттық мәдениетін қалыптастыру сезімін ояту - баршамыздың парызымыз.

Сонда ғана ұлттық сана-сезімі толыққанды жетілген, туған тілін еркін білетін,

ұлттық сипаты мен ұлттық рухын жоғалтпаған ұрпақ тәрбиелей аламыз.

Сонымен қорытындай келе, осындай халқымыздың маңдайына біткен

ұлттық құндылықтарымызды, сонау өткен ғасырлардан өшпес мұра болып

қалыптасып келе жатқан дархан халқымыздың таратқан үлгі насихаты асыл

мұраларымызды өздеріңіздің талмай, қажымай еткен еңбектеріңіздің арқасында

дарынды да тәрбиелі оқушылардың бойына сіңіріп, ұлттық мәдениетімізді

әлемдік деңгейдегі мәдениетке жеткізіп сақтауға деген патриоттық сезімді

қалыптастыруға бір кісідей атсалысайық!

Қолданылған әдебиеттер:

1. Б.И. Иманбекова. Тәрбиеге жетекші. Алматы, 2004.

2. С. Әбішқызы, Ж. Сарманов. «Ұлттық тәрбие - құндылығы мол дүние».

2008 ж.

3. С. Әбішқызы, Ж. Сарманов. «БАҚ және Ұлттық тәрбие». 2004 ж.

4. М.С. Керімбаева. «Ұлттық мәдениетті қалыптастырудағы мектептің

қызметі». Астана, 2008 ж.

5. М.С. Керімбаева. «Ұлттық құндылықтарды қалыптастырудағы мектептің

рөлі». Астана, 2007 ж.

32

«МӘҢГІЛІК ЕЛ» ҰЛТТЫҚ ИДЕЯСЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДА АҚЫН-ЖЫРАУЛАРДЫҢ ТӘЛІМ-ТӘРБИЕЛІК

ІЛІМДЕРІН ОҚЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Байкенова С. Ж.,

Деңгейлік бағдарламалар орталығы тренері

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы «Солтүстік Қазақстан облысы

бойынша педагогикалық қызметкерлердің

біліктілігін арттыру институты»

Петропавл қ. sbaykenova@ bk.ru

Қазақтың Мәңгілік Ғұмыры ұрпақтың Мәңгілік

Болашағын баянды етуге арналады.

Ендігі ұрпақ - Мәңгілік Қазақтың Перзенті.

Ендеше, Қазақ Елінің Ұлттық Идеясы - Мәңгілік Ел!

Н. Назарбаев

Қазіргі таңда еліміздің білім беру жүйесінде түбегейлі өзгерістер болып

жатқаны мәлім. Соның ішінде ең бастысы, әлемдік білім кеңістігіне ену

мақсатындағы тың қадамдар күн санап өсіп келеді.

Біз тұтас қоғам болып, мемлекеттік тілді толық меңгермейінше, мықты

мемлекет құра алмайтынымызды, мемлекеттік тіл - халықты біріктіруші фактор

екенін Елбасымыз дәстүрлі жолдауларында ұдайы тілге тиек етіп келеді.

Ел мен тіл - егіз ұғым. «Мәңгілік» ұғымы бабалардан мирас болып келе

жатқан мәңгі өлмейтін қазынамыздың бірі - әдебиетпен тығыз байланысты.

Олай болса, Мәңгілік Елдің онымен қатар жасап, бірге дамитын мәңгілік тілі

болуы да шарт.

Мемлекеттік білім саясаты педагог қызметкерлердің жүйелі де нәтижелі

іс-әрекеті арқылы жүзеге асады. Ал бүгінгі таңда мектептің, мұғалімнің ең

қасиетті міндеті - рухани бай, жан-жақты дамыған мәдениетті тұлғаны

қалыптастыру. Рухани байлық ең алдымен әр халықтың ұлттық әдет-салты,

әдебиеті, мәдениеті, өнері, шыққан түп тамырында жататыны белгілі. Сол

ұлттық байлықты бүкіл адамзаттың өз ұрпағын тәрбиелеудегі, білім берудегі

озық ұстанымдарымен байланыстыра отырып, әр баланың қабілеті, талантын

ашу, өзіне-өзінің сенімін нығайтып, өзіне-өзінің жол ашуына түрткі жасау -

бүгінгі білім беру, тәрбие ісінің басты міндеті.

Әдебиетті оқыту әдістемесінің мақсаты - әдебиетті адамзаттың ғасырлар

бойы жасалған мұрасы сөз өнері әрі ғылым ретіндегі ерекшелігіне сүйене

отырып, оны халқымыздың «Көркем тарихы», «Өмір оқулығы» дәрежесінде

оқып үйрету. Атап айтқанда, әдебиетті өмірмен байланыстыра, өзіндік

табиғатын аша отырып, адамзат тарихымен тығыз сабақтастығын айқындау;

әдебиетті оқыту әдістемесінің теориялық, әдіснамалық негіздері, тарих, тіл

білімі, музыка, бейнелеу өнері, философия, әдебиеттану, эстетика т.б. ғылым

салаларымен байланыстылығы қарастырылады.

33

Әдебиет пәні жеке тұлғаның, адамныңрухани әлемін, оның

адамгершілігін, ойлауын, көңіл-күй сезімін, тілін, шығармашылық әрекет

бастауларын қалыптастыруда ерекше орын алады.

Әдебиет пәні оқушы бойында биік эстетикалық талғамды дамытуды, өнер

туындысындағы, табиғаттағы, адамдар қарым-қатынасындағы үйлесім мен

әсемдікті танып ұға білуге, дұрыс бағалауға, әсерленуге, терең пайымдауға

үйретеді, сонымен бірге ол көркем әдебиетке деген сүйіспеншілікті, ынта-

ықыласты оята отырып, оқырманмәдениетін қалыптастырады.

Қоғамныңжәнемәдениеттіңдаму өзгерістерінесай әдебиет пәнінің

бағдарламалары, оқулықтармен қатар оны оқыту әдістемесі де жетілдіріліп

отырады және ол қалыптасқан отандық әріәлемдік тәжірибеге негізделеді.

Әдістеме ең алдымен мұғалімніңшығармашылық әрекетініңжүйелі болуына

қызмет ететіндіктен, әдебиетші мұғаліміне жоғары талаптар қояды. Олар:

әдебиетші мұғалім көркем сөз сипатын ашатын заңдылықтарды білуі

керек;

көркем туындыны талдаудың ғылыми-әдістемелерін жетік меңгеруі қажет;

әдеби шығармаларды талдауда мұғалім мен оқушы арасында бірлескен

еңбек, бірлескен шығармашылық, өнерпаздық орын алуға тиіс.

Әдебиетті оқыту әдістемесінің таяу болашақтағы дамуы оқу-тәрбие

үдерісін ізгілендіру, оқытуды саралау, пәндердің сондай-ақ жеке әдістемелердің

интеграциялануы, оқыту деңгейінің қазіргі ғылым, мәдениеттің даму деңгейіне

жақын келуі, вариативтібағдарламалардың, сабақтарды жаңаша жобалау,

әдебиетті оқыту әдістерінің мазмұнын жаңарту болып табылады.Отандық

әдістемеліктің даму бағыттарының әлемдік тәжірибенің даму бағыттарымен

үндес келуі егеменді еліміздегі білім саласы дамуының әлемдік білім

кеңістігімен үйлесімде болу тенденциясын басшылыққа алады.

«Қазіргінің талай елін қайран қалдырған осынау байтақ кеңістікті

кернеген поэзиялық әлем, - деп атап көрсетті Президент Н.Ә. Назарбаев өзінің

«Тарих толқынында» атты кітабында, - тек қана сұлулық пен сезімнің

шеңберінде шектелмеген. Ол жаңашылдықтың жалынын лаулата да білген.

Содан да болар, қазақтың поэзиялық шығармашылығында мейлінше терең

танымдық қасиеттер бар. Сондықтан да қазақтың дәстүрлі поэзиясы ұдайы

философиямен шендесіп жатады»[5].

«Мәңгілік Ел» Ұлттық идеясын жүзеге асыруда әдебиет пәнін оқытудың

мазмұнын жаңарту - заман талабы. Оның ішінде ақын-жыраулар

шығармашылығын оқыт - осы идеяны жүзеге асырудағы басты тақырып болып

саналады.

Қазақ хандығының мемлекеттік тұрмысы мен өмірінің өзіндік дамуында,

қоғамның рухани өмірінде жыраулар поэзиясы мемлекет пен билеушіге қызмет

етті және мемлекетке қызмет көрсететін әдебиетті қалыптастырды. Қазақ

хандығының қалыптасуы мен дамуында дербес мемлекеттік, оны қорғау мен

нығайту қажеттігі жағдайында бір мезгілде әрі көреген суырыпсалма ақын, әрі

хандықтың бас идеологы, әрі хандардың серігі және кеңесшісі, әрі тайпаның

жауынгер басшысы ретінде көрінген жыраулардың рөлі едәуір арта түсті.

34

Қазақ хандығының тәй-тәй басып қаз тұрған дәуірінде күшті хан билігі

идеясы басты болды және ол жыраулардың поэзиясы мен эпикалық және

тарихи фольклорлық туындыларда ерекше шабытпен жырланды.

Қазақ хандығы дәуіріндегі жыраулар поэзиясында ерлік тақырыбының

басымдық алып, өз мемлекетінің тәуелсіздігі мен оның даңқын арттыру

жолында күрескен батырлардың ержүректігі мен қайтпас қайсарлығын жырлау

ең өзекті мәселе болды. Жыраулар билеушілердің және адамдар жоқшылық

дегенді білмей, молшылықта өмір сүретін қоғамның мінсіз бейнелерін жасады.

Олар өздерінің поэтикалық монолог-толғауларында маңызды мемлекеттік

проблемалармен қатар, әдеп пен мораль, ар-намыс пен қадір-қасиет

мәселелерін қорғады. Өмір мен өлім туралы, дүниенің құбылмалылығы мен

жалғандығы туралы өз ойларын толғады.

Жыраулар поэзиясы ұлттық болмысымыздың қалыптасуында аса қуатты

ықпалдылығымен ерекшеленді. Мемлекетті басқарған хандардан бастап, балаға

тәлім-тәрбие беретін эстетикалық асыл қазына қалдырды. Қазақ халқы сөз

өнерін киелі санайды.

Профессор А. Егеубай жыраулар поэзиясының қазақ ұлтының рухани

қалыптасуына жасаған ықпалы туралы: «Жыраулар толғаған адамшылық,

имандылық, қаһармандық, жігерлілік һәм жайсаңдық жаңа қалыптаса бастаған

қазақ ұлысының рухани келбетін кестелеуі тиіс еді. Солай болды да. Қазақ

елінің ажары мен жан дүниесі сол шығармалардан танылды. Білім-білік, ақиқат,

тіл, жаратылыс жайлы толғамдар да сол арнада желі тартты. Ежелгі түркі

дүниесінің бар болмысы мен арман-мүддесі бір кезеңде қазақтың классикалық

мәдениеті арқылы жаңғыра көрінді. Жыраулар дәуірінің ішкі мәніне үңілсек,

төрт-бес ғасыр бойына тұтастай құбылыс ретінде дамыған әлеуетті әлеуметтік-

көркемдік ұлы самғау бұрын-соңды болмаған еді. Ол поэзияда, елдік

құрылыста, тұрмыста материалдық һәм рухани мәдениетте бірдей айқын

мүсінделді», - дейді[2].

Жыраулар поэзиясы - дербес мемлекеттік дәрежеде өмір сүрген Қазақ

хандығы атты дәуірдің әдеби мұрасы. Көрнекті ғалым-жазушы М.Мағауиннің

айтуынша: «Қазақ халқының жалпы түркілік ортақ этнос құрамынан бөлініп,

дербес Орда құрған хандық заманы төрт ғасырға жуық ұзақ дәуірге созылды».

Ол тағы бірде «ХV-ХVІІІ ғасырларда жасалған әдебиет ел мүддесін, жұрт

мұратын бірінші орынға қойды. Өзіндік түр тауып, айқын ұлттық сипатта

қалыптасты. Алаштың жайсаң жанын, өр рухын бедерлей таңбалап, келер ұрпақ

үшін ешқашан ескірмес үлгілер тудырды. Көркемдік танымның асқар биігіне

көтеріліп, әлемдік өредегі ұлы шығармалар қалдырды», дейді. Яғни, жыраулар

поэзиясы - қазақ сөз өнерінің әлемдік классикалық шығармалар шоғырына

қосылатын біздің ұлттық рухани қазынамыз[3].

Жыраулар шығармаларында ой-пікірлерін ашық айтып, әмірші,

хандарды, сұлтандарды «бас кеспек болса да тіл кеспек жоқ» қағидаттарын

ұстанып сынап отырған. Жыраулар өздерінің сынында мемлекет мүдделерін

жеке бас мүдделерінен жоғары қойған. Жыраулар поэзиясының атасы, абызы

Асан Қайғы болатын. Оның толғауларынан Қазақ хандығының құрылу

35

дәуірінің тарихи белгілерін көреміз. Асан Қайғы - халқының бірлігін,

мемлекеттің тұтастығын сақтаған жырау.

Оған төмендегі толғау мысал болады:

«…Қырында киік жайлаған,

Суында балық ойнаған,

Оймауыттай тоғай егіннің

Ойына келген асын жейтұғын,

Жемде кеңес қылмадың,

Жемнен де елді көшірдің».

Асан Қайғының, Қазтуғанның, Доспамбеттің, Шалкиіздің, Жиембеттің,

Марғасқаның, Ақтамбердінің, Тәтіқараның, Үмбетейдің, Бұқардың

толғауларында қазақтың ата мекендері шығармалардың тақырыптық-идеялық,

көркемдік-стильдік әр түрлі ерекшеліктеріне орай жырланады. Жыраулар

поэзиясындағы жер-су атауларының ішінде Алтын Орда дәуіріндегі қазақ

халқының иеленген мекендері сағынышпен, қимастық сезіммен жырланады.

Атап айтқанда, Еділ, Жайық, Сырдария, Қара Ертіс өзендері, Азау (Азов) теңізі,

Түркістан, Ташкент қалалары, т.б. мекендер жыр арқауының негізін құрайды.

Қазақ хандығының мемлекеттік құрылуы дәуірінде өмір сүрген көркем

сөз шеберлері - қазақ әдебиетіндегі жыраулар поэзиясының қалыптасуында

Доспамбет пен Шалкиіз жыраулардың алатын орны ерекше. Доспамбет жырау

поэзиясында атамекенді сүю, ардақтау, отаншылдық-патриоттық рух өте

басым.

«Бетегелі Сарыарқаның бойында,

Соғысып өлген өкінбес!», - дейді.

Доспамбет жыраулар поэзиясында өзіндік қолтаңбасы бар, жорықшы,

батыр жырау болған. Қазақ хандығы дәуірінде мемлекет мүддесін жоғары

ұстанған ақын, елінің бірлігін, тұтастығын жырлаған.

Ақтамбердінің қазақтың жаңа жас буынына арналған тәрбиелік өсиетінің

осындай тағылымды жақтары бүгінгі Қазақ елінің өскін ұрпақтарына үлгі-өнеге

болмақ.

«Балаларға өсиет:

Қылмаңыздар кепиет,

Бірлігіңнен айрылма,

Бірлікте бар қасиет.

Татулық болар береке,

Қылмасын жұрт келеке», - дейді ақылман Ақтамберді.

Бүгінгі таңда жыраулар поэзиясының көркемдік ерекшелігі мен

құндылығы - Тәуелсіздігіне қол жеткізген Қазақ елінің өскін ұрпақтарын еліне,

жеріне, Тәуелсіз Қазақстанына деген сүйіспеншілігі мен отансүйгіштік сезімін

оятып қалыптастырады.

Қазақ елінің мемлекеттілігін, ежелгі ата жұртын мәңгілік мақтанышпен,

асқақ сезіммен жырлау - жыраулар поэзиясында қалыптасқан ұлттық

болмысымыздың нақты көрінісі.

Жыраулар - Қазақ хандығы мемлекетіндегі қазақ халқының әрбір

36

азаматының асыл сапаны иеленуін, сол жақсылықты ұрпақтарға жалғастыруын

мұрат тұтқан қайраткерлер. Жеке адамдардың қасиеттері арқылы халықтың,

оның ұрпақтарының өнегелі тұлға, үлгілі әулет құрайтындығын жыр

жолдарында айғақтайды.

Жыраулар қазақ халқының ертеңгі болашағы, балалардың да татулықпен,

бірлікпен қалыптасып өсуін жырлайды. Жастайынан ауызбіршілікпен,

достықпен қалыптасып өскен жас ұрпақтың халқын баянды бақытқа жеткізгені

- тарихта дәлелденген ақиқат.

Әдебиет сабағында ақын-жыраулардың тәлім-тәрбиелік ілімдерін қай

сыныпта, қай буында болмасын бүгінгі күннің талап деңгейінде оқытылуы,

шәкірттердің әдеби шығарманың көркемдік сапасын тиісті дәрежеде тани білуі,

туындының әдеби бейнелер жүйесінің шығарма идеясын танытудағы мәнін

айқын түсінуі - бәрі осы мәселелердің оқу бағдарламаларында қалай

қамтылуына, олардың қаншалықты дәрежеде және қандай ғылыми-әдістемелік

деңгейде оқулықтардан шешімін табуына, мұғалімнің білім дәрежесінің,

ұстаздық шеберлігінің шама-шарқына тікелей байланысты.

Ақын-жыраулар шығармашылығын оқытуда мұғалім мен оқушының оқу

әрекетіндегі бірлестіктер мен дербестік сипаттарын айқындайды. Олар:

- ақынның поэзиясын оқытуда гумнистік, адамгершілік-эстетикалық

сарынын күшейту, сабақ барысында оның көтерген ізгілікті тағылымды,

өнегені ашуды, ұлттық құндылықтарды танытуды, сол арқылы оқушының

ұлттық рухани санасын қалыптастыруды нысана тұту;

- оқушының көркемдік-ассоциациялық, образдық ойлануына, шығарманы

өнер табиғатына сай оқи білуіне, оның идеялық-эстетикалық мән-мағынасына

терең бойлап, тебірене қабылдауына жағдай жасап, оқырман ретіндегі

мәдениетін көтеру;

- оқушының оқу-танымдық қабілеттерін дамытуды қамтамасыз ету;

- ақын шығармашылығын оқытуда білім берудің жаңа технологияларын

қолдану.

Ақын-жыраулар поэзиясының рухани-танымдық, тәрбиелік мәнін ашуда

әдебиетті оқыту әдістерінің қазіргі білім беру талаптарына сай таңдалуы

мұғалімнің кәсіби шеберлігіне байланысты.

Қорыта айтқанда, Қазақ хандығы дәуірінде жыраулар поэзиясының басты

тақырыбы - халықтың топтасқандығы мен бірлігі және әскери күш-қуатын

нығайту мәселелері болды. Сондай-ақ, жыраулар шығармаларында әміршіге

тікелей арнау да, мадақ өлеңдер де, болмыс туралы философиялық толғаныстар

да, ізгілік пен зұлымдық, жақсы мен жаман, достық пен дұшпандық туралы

толғаулар молынан. Бұл туындылардың Тәуелсіз Қазақстанның өркендеп

дамуына тигізетін ықпалы орасан зор деп білеміз.

Елбасымыз «Егер біз мемлекет болғымыз келсе, өзіміздің мемлекетіміздің

ұзақ уақытқа меңзеп құрғымыз келсе, онда халық руханиятының бастауларын

түсінгеніміз жөн» - деп айтқандай, халықтың рухани болмысының алтын

қазынасына айналған ақын-жыраулар поэзиясын оқыту - «Мәңгілік Елдің» жас

ұрпағы үшін маңызды мәселе болмақ.

37

Бүгінгі жаһандану дәуірінде тәуелсіздігіне қол жеткізген Қазақ елі үшін

бірлігін сақтауға, мемлекеттілігінің тұтастығын қамтамасыз етуге жыраулар

поэзиясының беретін тәлім-тәрбиелік жақтары ұшан теңіз.

Елбасының «Мәңгілік Ел» идеясы барша жастарымызды бір мақсатқа,

ортақ мүддеге жұмылдыратын ұранға айналуы тиіс.

Әдебиеттер тізімі:

1. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Нұрлы жол - болашаққа бастар жол»

атты 11.11.2014 жылғы Қазақстан халқына Жолдауы

2. Зиманов С.З. Қазақ хандары заңдарына шолу және олардың ерекшеліктері

// Қазақтың Ата Заңдары: 10 т. - Алматы: Жеті жарғы, 2004. - Т.4. - 552 б.

3. «Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет» Хрестоматия. Құрастырған: М.

Мағауин Алматы, «Ана тілі» 1993 ж

4. М. Мағауин «Ғасырлар бедері» Алматы, «Жазушы» 1991 ж

5. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. -Алматы, 2003.

ҰЛТТЫҚ СПОРТ ОЙЫНДАРЫ АРҚЫЛЫ, ОҚУШЫЛАРДЫҢ ОЙ-ӨРІСІН ДАМЫТУ

Байтлеуов Гинаят Елемесұлы,

Ақтөбе қаласы Новый орта мектебі

Дене тәрбиесі пәні мұғалімі

Денсаулық, спорт, тәрбие, білім егіз ұғымдар. Олай болса, қоғамымызды

өркендететін бүгінгі ұрпақтың денсаулығы мықты болу үшін спорт қажет,

спорт арқылы тәрбие қалыптасса, бұлар жинақталып білімді азамат шығарады

деп ойлаймын. Яғни, спорт жас ұрпақтың бойында күш, ептілік, төзімділік,

мықтылық, сергектік секілді моральдік ерік сапаларын қалыптастырады. Біздің

Елбасымыз Н.А. Назарбаев «Қазақстан-2030» халыққа жолдауында: «Біздің

болашақ ұрпағымыздың өсіп жетілуіне әлеуметтік жағдайларын дұрыс

қалыптастырып, балалардың білімді, дені сау, епті, күшті, сымбатты болып

өсуіне көңіл бөлу қажет» - деген. Келешекте ұрпақтарымыз болашақ ғалым,

президент, экономист, ұстаз, ұшқыш, дәрігер болулары керек. Егер ол ауру,

сырқатты болса, онда оның тіршіліктегі пайдасы аз. Жеке тұлғаның дамуына

биологиялық, экономикалық, әлеуметтік жағдайлар қатты әсер етуде. Қазіргі

уақытта оқушылардың енжарлығын қажығандығын, әлсіреп, шаршап

тұратындығынан спорттық ойындарға қатысқысы келмейтіндігі байқалады.

Сондықтан оқу процесінде, оқу бағдарламасында өзгерістер енгізіліп,

жаңа технологиялық әдіс-тәсілдер қолданылуда. Осыған орай мектеп

бағдарламасы бойынша ұйымдастырылған дене тәрбиесі оқушылардың жас

ерекшеліктерін ескеретін, дене тәрбиесін организмге сай жетілуіне бағытты

түрде әсер ететіндей құрастырылады. Онда жаңа әдіспен технологияны қолдану

арқылы іс-қимыл жаттығуларын одан әрі шыңдайды. Дене қуаты қабілетін

жетілдіріп, өз бетімен оқу, еңбек іс-әрекетінің артыуына, жеке мәндік

38

қасиеттердің қалыптасуына әсер етеді. Адамның дене тәрбиесі - аса бағалы

қазына. Дені сау, жан-жақты шыныққан адам елдің шын мәніндегі байлығы.

Денсаулықты нығайтудың негізгі құралы ретінде дене тәрбиесі мен спорт

олардың қалыптасуына берік дағдылардың дәнін егеді. Мен жасөспірімдерді

дене шынықтыру мәдениетіне тәрбиелеу барысында өз алдыма «Оқыту

барысында ұлттық ойындарды пайдаланумен қатар дене түзілісін дұрыс

қалыптастыру және салауатты өмір салтына үйретіп, ақыл-ойын дамыту

арқылы рухы мықты, шымыр, дені сау, батыл болып өсуіне ықпал ете отырып

жеке тұлғаны жан-жақты қалыптастыру» мақсатын қойдым. Сабақ барысында

мынандай міндеттерді жүргіземін: - Оқушылардың жүйелі спортпен

айналысып, нәтижесінде алған білімдері мен дағдыларын жетілдіруге ұмтылыс

туғызу; - Дене тәрбиесі арқылы үнемі шынығу және президенттік

сынамалардағы шекті талабын тапсыру үшін даярлық деңгейін көтеру; -

Ұлттық ойындарды насихаттау және оны меңгеру; - Оқушының денсаулығын

нығайту, дене түзілісін қалыптастыра отырып, салауатты өмір салтын құру.

Оқушылардың жалпы спорт түрлерімен айналысуын жетілдіру,

даярлығын қалыптастыру; - Ата-аналар арасында дене шынықтыру мен

спортты насихаттау. Осы міндеттерді жүзеге асыруда жас ұрпақ өміріне, оның

ағзасының дұрыс жетілуіне тигізер пайдасының спортпен шұғылдану арқылы

келетінін насихаттап келемін. Мұндайда дене тәрбиесімен шұғылданудың

негізгі түрі сабақ. Оның мәнін дидактика анықтайды. Сабақтың ерекшеліктері -

мақсат, мазмұн, оқыту құралдары мен тәсілдері, оқу шараларын ұйымдастыру,

оның ішінде біліктілік, тәрбиелік және жалпы дамыту мақсаттары басты роль

атқарады. Дене шынықтырудың теориалық білімдерін ғана емес, жалпы білім

алуда, шеберліктер мен дағдыларды да қалыптастыру қажет. Бұлар дене

тәрбиесі анағұрлым тиімді пайдалануға мүмкіндік береді. Оқушының жеке

басының тәрбиесі мен денені жалпы дамыту мақсаттары жүзеге асырылады.

Келешек ұрпағымыз парасатты, сымбатты да сұлу, денсаулықтары мықты

болуы тиіс. Міне, сондай адамдарды тәрбиелеу, орталық нерв жүйелерін

шынықтыру құралдарының қатарына жататын спорт түрлері: шахмат, дойбы,

тоғызқұмалақ болып табылады. Қазақ халқы атам заманнан бері спортқа әуес

болғанын бәріміз білеміз. Ит жүгіртіп, құс салған, ат жаратып, көкпар тартқан,

жаяу жарыс, түрлі сайыстар ұйымдастырған. Мектеп оқушылыр арасында

шахмат, дойбы, тоғызқұмалақ, баскетбол, волейбол, жеңіл атлетика т.б. жарыс

өткіземін. Аймақтық, аудандық жарыстарына қатысып жүлдері орын аламыз.

Спортты дене тәрбиесінен жеке дара қарауға болмайды. Спортсыз оқушы

жастарға толық мәніндегі дене тәрбиесін беру мүмкін емес екенін түсіну қажет.

«Дені сау ұлт үшін - инфрақұрылымды дамытудың маңызы жоғары. Балалық

шақтан бастап дене шынықтыру мен спорттық даярлыққа және оған ең қолайлы

мүмкіндіктер туғызуға ерекше ден қойылуы керек», - деді Президентіміз

Н.Ә. Назарбаев Жолдауында. Олай болса, мектепте оқушы жастарды дене

тәрбиесі мен спорт өнеріне тәрбиелеу басты борышым деп білемін.

39

КОММУНИКАТИВНАЯ КОМПЕТЕНЦИЯ В ИНТЕРЛИНГВОКУЛЬТУРНОМ АСПЕКТЕ

Бектурова Ж. Б.,

канд. филол. наук, ассоциированный профессор

доцент кафедры теоретической и прикладной

лингвистики ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, г. Астана,

e-mail: bekturova.z@mail.ru

Поликультурное и полилингвальное образование рассматривается как

один из путей обеспечения качества высшего образования, который согласно

документам Европейского Союза должен соответствовать ценностям, целям и

задачам подготовки специалистов нового типа, рынку труда образовательных

услуг и обществу в целом.

В условиях современных глобальных интеграционных процессов

актуальным представляется формирование теоретико-методологической

основы для осуществления разработки языковой модели поликультурного

образования Республики Казахстан. Реализация этой задачи должна вестись в

рамках поликультурного воспитания, направленного на развитие у

обучающихся «гражданского самосознания, гражданской социализации,

гражданской идентификации, способствуя тем самым реализации гражданской

составляющей национальной идеи «Мәңгілік Ел». Формирование высокого

уровня национального самосознания будущих специалистов должно

осуществляться в контексте трех важнейших составляющих национальной идеи

«Мәңгілік Ел»:

- этноформирующей, осуществляется за счет этнического воспитания,

направленного на развитие этнической идентификации и этнической

социализации;

- гражданской, осуществляется за счет поликультурного воспитания,

направленного на развитие гражданской идентификации;

- общенациональной, осуществляется за счет интеллектуального воспитания,

направленного на развитие конкурентоспособности будущих специалистов» [1,

с. 67].

В связи с этим представляется актуальным формирование

лингводидактической основы для выделения ключевых компетенций

полилингвальной и поликультурной личности.

В процессе межличностного общения и совместной деятельности

происходит формирование социокультурной, социолингвистической,

дискурсивной, стратегической, этнокультурной компетенций как

составляющих коммуникативной компетенции. Так, лингвистическая

компетенция включает умения соотносить языковые средства с задачами и

условиями общения, умение организовывать речевое общение с учётом

социальных норм поведения и коммуникативной целесообразности

высказывания.

40

Социальная (межличностная) компетенция – способность эффективно

взаимодействовать с другими людьми – подразумевает умение распознавать и

разрешать межкультурные конфликтные ситуации, устанавливать

эмоциональные (личностные) и профессиональные связи, участвовать в

принятии групповых решений.

Этнокультурная компетенция включает межэтническое взаимопонимание

и взаимодействие, знание этнической культуры другого народа «для вхождения

в культуру другого народа, развития способности к межэтническому

пониманию и диалогу… .» [1, с.53].

Социокультурная компетенция предполагает знание учащимися

национально-культурных особенностей социального и речевого поведения

носителей языка: их обычаев, этикета, социальных стереотипов, истории и

культуры, а также способов пользования этими знаниями в процессе общения.

Иллокутивная предполагает формирование способности создавать

языковой акт в соответствии с ситуацией общения, это воплощение в

высказывании, порождаемого в ходе речи, определенной коммуникативной

цели; целеустремленность; функция влияния на собеседника (попросить,

пригласить, проинформировать, спросить, приказать и т.п.).

Межкультурная компетенция – это критическое мышление по отношению

к собственной стране и культуре, чувство общего и различного между

культурами, восприимчивость и гибкость при общении с представителями

иных культур с учетом собственной и их социо-культурной (само)

идентификации.

Дискурсивная компетенция – это способность воспринимать и порождать

речевые сообщения адекватно прагматическому контексту, способность

объединять отдельные предложения в связное устное или письменное

сообщение, дискурс, используя для этого различные синтаксические и

семантические средства языка.

В структуре коммуникативной компетенции выделяют стратегическую

компетенцию. Методический аспект стратегической компетенции освещен

через термины «алгоритмы», «опоры», «опорные сигналы», «зрительные

опоры».

Социолингвистическая компетенция – это умение адекватно использовать

в целях коммуникации набор лексико-грамматических конструкций языка.

Социолингвистический компонент, определяемый социокультурными

условиями использования языка, представляет собой связующее звено между

коммуникативной и другими компетенциями.

Сложным, системным образованием является коммуникативная

компетенция. Коммуникативная компетенция – это владение навыками

взаимодействия с окружающими людьми, умение работать в группе,

знакомство с различными социальными ролями. Коммуникативная

компетенция предполагает владение всеми видами речевой деятельности,

культурой речевого поведения; включает знание основных речеведческих

понятий, систему коммуникативных умений, среди которых главными

41

являются умения и навыки речевого общения применительно к различным

сферам, ситуациям общения, с учётом адресата, стиля.

В составе коммуникативной компетенции выделяют также

страноведческую компетенцию, так как в процессе общения важно знание

национальной культуры, быта, традиций, социальных отношений.

Целым рядом моделей коммуникативной компетенции обладает

современная лингводидактика. Разные методисты описывают грамматическую

и языковую, предметную, профессиональную, страноведческую,

стратегическую, прагматическую и другие компетенции как составляющие

коммуникативной компетенции.

Коммуникативную компетенцию мы рассматриваем как целостную

систему, совокупность таких компонентов, как когнитивный, личностный,

эмоциональный и поведенческий.

Специфической особенностью полиязычной коммуникации является её

подчиненность установленным правилам и ограничениям. Эти правила

определяются типом общения, формой, степенью официальности, конкретными

целями и задачами, которые стоят перед общающимися, а также национально-

культурными традициями и общественными нормами поведения.

Коммуникативная сторона общения состоит в обмене информацией

между общающимися полиязычными партнерами. В полиязычной

коммуникации с позиций лингвокультурологии устанавливаются ценности и

нормы, определяющие коммуникативное поведение представителей той или

иной социальной или этнической общности. С позиций социолингвистики

предметом исследования становятся участники – коммуниканты, у которых

есть цели и мотивы коммуникации. Они обладают коммуникативными,

деятельностными компетенциями. С позиций прагмалингвистики в объективе

изучения каналы коммуникации – устная или письменная речь, общение по

телефону, информация посредством электронной почты или другие способы

связи посредством компьютера. Также в центре внимания прагмалингвистов –

ситуация общения, тональность коммуникации. Для общения в полиязычной

среде важна регулирующая функция речевого этикета.

Таким образом, рассмотрение коммуникативной компетенции как

системы позволило нам выделить в ее составе такие компетенции, как

социокультурная, меди-компетенция, иллокутивная, дискурсивная,

страноведческая, социолингвистическая, стратегическая и др.

Коммуникативная компетенция включает знание основных речеведческих

понятий, систему коммуникативных умений, среди которых главными

являются умения и навыки речевого общения в поликультурном пространстве

применительно к различным сферам, ситуациям общения, с учетом адресата,

стиля.

Полиязычное общение рассматривается нами с позиций функционально-

семантической лингвистики, ценностей и норм, определяющих

коммуникативное поведение полилингвов.

Исследование теоретико-методологических основ коммуникативного

42

поведения полилингвов в поликультурном обществе обусловлено

недостаточной разработанностью проблемы в психологии, культурологи,

социологии, психолингвистике, межкультурной коммуникации и возникающей

в связи с этим потребностью анализа социальных факторов, воздействующих

на коммуникативное поведение человека. Поведение человека есть его

взаимодействие с окружающей средой и самим собой. Это образ жизни

личности, выражающий стабильную систему его установок и ценностей,

включающий способность человека к деятельности в материальной,

интеллектуальной и социальной сферах жизни. Поведенческий аспект является

объектом исследования многих наук. Одним из основных инструментов

общения является язык, социальный по своей сути, он составляет часть

человеческого поведения, которое включает в себя как вербальную, так и

невербальную формы, язык в определенной мере подчиняется тем же законам,

что и человеческое поведение в целом.

Коммуникативное поведение человека и говорящего на нем социума

находит свое отражение в национальном языке. Посредством общения,

коммуникации развивается культура, формируется общество, социум,

обеспечивается взаимопонимание между его людьми. Коммуникативное

поведение полилингва включает систему кодифицированных образцов и норм

общения, профессиональной деятельности, деловых взаимоотношений,

профессиональными коллективами. Поведенческий акцент в полиязычной

коммуникации смещен на внешнюю сторону действования. Наиболее частым

состоянием полилингвов, вызывающим поведенческие реакции, является

состояние толерантности. Основной единицей поведения является

поведенческий акт, несущий в себе единство формы и содержания. Каждый

поведенческий акт обусловлен установлением «обратной связи» между людьми

и становится мотивацией поведения. Поведение в полиязычной

коммуникативной среде отражает образ жизни полилингвального социума.

Каждый человек невольно проецирует свои речевые стереотипы и

речевое поведение на тех, с кем ему приходится общаться, независимо от их

культурного, социального, этнического, религиозного или какого-либо иного

отличия. Особо ярко это проявляется в языковом общении, при котором

лингвокультурный барьер может являться не только помехой в процессе

коммуникации, но и приводить к так называемым «коммуникативным

неудачам».

Коммуниканты относятся к поведению как к индикатору человеческих

качеств и образа жизни, ориентированы на набор социальных правил, которые

необходимо соблюдать, живя в многонацинальном обществе.

Социокультурный потенциал общества составляет языковое поведение, что

вполне закономерно, т.к. вся социальная действительность пронизана

отношениями, основанными на нормах языкового поведения. Мы

рассматриваем языковое поведение в условиях поликультурного образования,

многонационального государства в связи с проблемами компетентностного

подхода и определяем коммуникативную компетенцию как способность

43

средствами изучаемого языка осуществлять речевую деятельность, реализуя

коммуникативное речевое поведение на основе фонологических,

лексикограмматических, социолингвисти-ческих, предметных и

страноведческих знаний, навыков и умений, в соответствии с различными

задачами и ситуациями в рамках поликультурного общения. Общение в

полиязычной среде – один из типов человеческой активности. Партнерами в

коммуникации являются полилингвы.

Литература:

1. Мәнгілік Ел. Учебник. М.Б. Касымбеков, С.Ж. Пралиев, К.К. Жампеисова

и др. – Алматы: Ұлағат, 2015 – 336 с.

БАЛАБАҚШАДАҒЫ АТА-АНАЛАРМЕН ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАҒЫ ҚАЙШЫЛЫҚТАРДЫ БОЛДЫРМАУ ЖОЛДАРЫ.

Бейскалиева Гулимжан Слемгалиевна,

№40 «Балдәурен» мектепке дейінгі

ұйымының тәрбиешісі

Ақтөбе қаласы

Тәрбиеші мен ата-аналар арасында жағымды өзарақарым-қатынас

орнатудың кейбір әдістері.

Ата-аналардың барлығы да жақсы ,алайда тіпті нағыз керемет адамның

өзі де өмірдегі ойлау стероетипіне байланысты білімінің жетіспеушілігінен

(мысалы, жас ерекшеліктері), тәжірбиесінің аздығынан қателесуі мүмкін.

Сондықтан, кейбір жағдайларда ата-аналар өздерінің пікірлерін жалғыз дұрыс

пікір деп санап, ешкімді тыңдағысы келмей, мәселеден бастарын аулақ салып

барлығы дұрыс деген көрсететіндері кездесіп жатады. Ерекше санатқа

жататындар-бұлар баланың амандығы мен тәрбиесі үшін өзге адамдарғаақысын

төлеуге дайын тұратын материалдық жағынан қамтамасыз етілген ата-аналар.

Бала үшін басты мәселе үнемі қолдары босамайтын және оған уақытының бір

бөлігін қиюға қолдарытимейтін жақын адамдар түсінбестігі болып табылады.

Балалар көбінесе ықылас, қамқорлық, қолдау, мейірімді қарым-қатынастың

тапшылығынан азап тартады. Алуан түрлі ата-аналар кездеседі, сол себепті

олармен өзара қарым-қатынас құру барысында тәрбиешіге қиындықтар тууы

мүмкін. Бала балабақшаға жалғыз келмейді, ол бізге өзінің ата-аналарымен

және өзге жақын туыстарымен келеді. Балабақшаға келген кезде әрбір ересек

адам кездейсоқ жүрген адам емес. Ол бала үшін белгілі бір ақпарат көзі болып

табылады. Балабақша жайында ересектердің балаға айтқан ақпараты жағымды

болған сайын педагог пен бала арасындағы өзара іс-әрекет үйлесімді болады.

Бұл үрдіс екі жақты, сондықтан бала тарапынан жағымды қарым-қатынас ата-

аналардың балабақшаға қатынасын және оның педагогикалық ұжыммен

ынтымақтастығы сапасына әсерін тигізеді.

Мен балабақшада тәрбиеші болып 10 жыл жұмыс атқарып, Өз мақаламда

44

мен өзімнің жас, жұмысты енді бастап келе жатқан тәрбиешілеріммен ата -

аналарымыздың арасындағы қатынас барысында өзара түсіністікке қол

жеткізудің бірқатар жақсы танымал, кейбір жағдайда аңғармай жіберіп

алатын тиімді тәсілдеріне көңіл аударғым келеді. Сонымен, ата-ана

балабақшаға жұмыс пен үй, тірлік пен қамқорлық әлемінен келеді, алайда

оның көңіл күйі әрқашан да шаттықта бола бермейді. Оны тәрбиешінің қалай

қарсы алуының өзі олардың бұдан арғы диалогы дұрыс қалыптасуына әсерін

тигізеді. Көптеген тәрбиешілердің үндемей келіп немесе немқұрайлы сәлем

беріп қабағы түнерген ата-аналарды қарсы алуы ықтимал.Ата-аналардың

осындаймінез құлық стереотипін өзгертуге көмек көрсету аса маңызды.

Мысалы: Мұны, төмендегідей жасауға болады; ата-ананыңаты-жөні

қалай екенін еске түсріңіз, оны жылы шырай қалыпта елестетіңіз,

күлімсіреңіз, оны сенімді түрде есіммен атаңыз, көзіне қарап тұрып

сәлемдесеңіз. Сіздің баланы және оның ата-анасын көргеніңізге қуанышты

екендігіңіз туралы сөзіңіз оның нәтижесін арттырады. Әрине бірінші кезден

бастапмұндай нәтижеге қол жетпеуі мүмкін, алайда тәрбиешінің

шыдамдылығы мен табандылығы бірқатар уақыттан кейін ата-ананың

мейірімді және ілтипатты қатынасы өзіндік үлесін алуға ұмтылатындығына

себеп болады. Тәрбиешінің мұндай қарым-қатынасын көрген балалар тез

арада жағымды сөздер айтуға дағдыланады және өздері де мейірімділік пен

жылы шырайлықтың үлгісін көрсетеді.

Ата-анаиен әңгіме барысында оны жиі жиі есімімен атап айту пайдалы,

өйткені осының өзі кез келген адамды қоршаған топтағы адамдардан

ерешелейді;ата-ананы есімімен айту тәрбиешінің оған мүдделі екендігін

және ықыласпен қарайтындығын көрсетеді. Ересек адамдардың тұрғысынан

сыпайы қатынас орнату мақсатында ата-анаға «Сіз» деп және аты мен

әкесінің атын айту маңызды, қажет болған жағдайда ата-ананың қалауы

бойынша атын толық түрде айту керек, бұл өзара қарым-қатынастағы

қашықтықты сақтайды.

Енді ата-ана арасындағы маңызды диалог-көңіл қоя тыңдау жайында.

Кез келген ата-ана өз баласына қатысты тәрбиешінің пікірімен сай келу

келмеуіне қараматан кез келген жағдайда өзіндік пікірінің болуына құқылы.

Ата-ананың қандай болмасын пікір немесе сенімдерді айту барысында өзінің

табандылығы мен артық негативін азайту үшін оны ықыласпен тыңдау

қажет, бұл тәрбиешінің оған ата-ананың не айтып тұрғандығын нақты

білдіруін көрсетеді.

Мысалы: егер баланың анасы оның баласын топтағы бір баланың

ұрғандығы жайында тағы да шағым жасағандығы туралы ашуланып айта

бастаса, онда өзіңнің жауабыңды келесі сөздармен бастаған жөн: «Меніңше,

Сіз кеше балаңызға ауырлық тигізгендігі үшін ренжулі сиқтысыз». Немесе

ертеңгіліктен кейін ата-ана өз қызының неліктен ханшайым емес, көбелек

ролін ойнағандығын сұраса тәрбиеші «Сіз қызыңыздың ертеңгілікте басты

ролді ойнамағандығына қапалы сиятысыз» деп жауап беруіне болады.

45

Барлық жағдайда да жауапты сұрақ түрінде емес мақұлданған жауап түрінде

беру маңызды, сөйтіп тәрбиеші ата-анаға оны тыңдап және оның сөзі мен

сезімін ұғынғандығын көрсетеді. Кейбір жағдайда да көңіл қоя тыңдау ата-

ананың оның балабақшада болған сәтіне мүлде қатысы жоқ жағымсыз

жайттарды айтып салуына себеп болады.

Мысалы: Баланы алуға ашулы ана тәрбиешінің пікірінше әрбір ұсақ

түйектерге мінтаға бастайды. Ол баланың серуенге неге қызыл футболка

кимегендігін, ертеңгілікте неге тақпақ айпайтындығы және сол сияқтыларды

сұрайды. Ата-ананың осындай ашулы әрекетіне тәрбиешінің былай жауап

беруіне болады: «Сіз ашулы және ренжулі сияқтысыз». Бұл сөздер ананың

өзіндік жекелей жағдайына қайта оралуына септігін тигізеді, бәлкім ло өзінің

неге ренжулі екендігінің себебін айтуы мүмкін,мысалы, балабақша келер

жолда туфлиінің өкшесі сынып қалғандығы жайында айтуы мүмкін. Сөйтіп,

көңіл қоя тыңдауды келесі сөздермен жалғастыруға болады: «Өкінішті жайт,

мұндай болғаны өте өкінішті».Ата-ана өзінің ашу ренішін басқаннан кейін

диалог анағұрлым сындарлы арнаға түседі.

Ата-анамен сындарлы өзара қарым-қатынастың тағы бір маңызды

элементі- бұл тәрбиешінің жағымды ойды пайдалану қабілеті, яғни кез

келген қалыптасқан жағдайдан жағымды нәрсе көру.

Мысалы: Бала төбелескен жағдайдаодан қандай жағымды нәрсе көруге

болады? Бұдан баланың өте сәтті болмаса да дау- жанжалды шешудің бір

жолын тапқандығын көруге болады. Бала мүмкін өзін қорғаған болар өзінің

ұстанымын талап етіп бәлкім мұндай әдіспен ойыншықты иеленудің

құқығын көрсеткен болар. Ал әйтпесе Отанның ержүрек қорғаушысы немесе

қарапайым жұбай және әке қалай өседі? Немесе қыздың ханым немесе

ханшайым ролін емес тиіннің ролін алғандығынан қандай жағымжы нәрсе

табуға болады. Ал бұл өзіңе жаңа көп игерілмеген ролді орындаудың

мейрамға қатысудан ляззат алуға үйренудің әртістік қабілеттіліктерін

дамытудың екінші орындағы шағын ролді ашық, қызғылықты, есте

қаларлықтай ойнаудың тамаша мүмкіндігі. Осы арқылы актерлік талантты

дамытуға немесе кез келген жағдайда өзінің лайықты адам екендігін сезіну

қабілетін арттыруға болады.

Кез келген жағдайда көңіл қоя тыңдау арқылы мейірмділік, жарқын

жүзділік және құрмет таныта отырып, ата-аналардың алдында жағымды

қасиеттерін аша отырып, сіз күнделікті мына қарбалас өмірде оған әдемілік

пен жарқындықты көруге, кез келген қиын жағдайда пайдалы тәжірбие

алуды, жылдам өтіп бара жатқан күндерден қуашһныш пен бақытты сәттерді

табуға және ляззат алуға мүмкіндік бересіз. Сіз оларға өз баласын

сүйіспеншілік пен қолдау, түсіністік пен табыстылыққа деген сенімнің

қоршауында өсіруіне жағдай жасайсыз.

46

ӘЛКЕЙ МАРҒҰЛАН ЕҢБЕКТЕРІНДЕГІ ЭТНОПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР

Дүйсебаева Мира Жолмановна,

Қасымова Гүлбағыш Амановна,

«Біздің жас мемлекетіміз өсіп,жетіліп, кемелденеді, біздің балаларымыз

бен немерелеріміз онымен бірге ер жетеді.Олар өз ұрпағының жауапты да

жігерлі, білім өрісі биік, денсаулықтары мықты өкілдері болады Олар

бабаларының игі дәстүрлерін сақтай отырып, күллі әлемге әйгілі, әрі сыйлы өз

елінің патриоттары болады».

Н. Назарбаев. «Қазақстан-2030»

ҚР «Білім туралы» Заңында «Білім беру жүйесінің басты міндеті - ұлттық

және жалпыадамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негі

зінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім

алу үшін қажетті жағдайлар жасау» деп білім мен тәрбие беру жүйесіне үлкен

міндеттер жүктеді. Оқушылардың ой-өрісін, ұлттық мәдениетін, ұлттық рух пен

сана-сезімін дамытып, тәрбиелі тұлғаны қалыптастыру-балабақ шада басталып,

мектепте жүйелі жалғасуы тиіс.

Этнопедагогика - халықтың ғасырлар бойы жинақтап, ұрпақтан-ұрпаққа

асыл мұра ретінде қалдырып отырған рухани және материалдық мәдени

байлығы. Барлық халықтың рухани мәдениетін оның тілі, ауыз әдебиеті, салт-

дәстүрлері, діні, ойындары құрайды.

Ұрпақ тәрбиесі мәселесін халықтық құндылықтар негізінде жетілдіру -

педагогика ғылымының алдында тұрған жауапты міндет және азаматтық

парызым деп ерте жасынан түсінген Әлкей Хақанұлы 20-дан жаңа асқан

шағында-ақ, қазақ халқының тарихын, әдебиеті мен мәдениетін, өнерін

зерттеуге бел шеше кірісіп, бар өмірін халқының асыл қазынасын келер ұрпаққа

жеткі зуге арнаған. Әлкей Хақанұлы Марғұлан - филология ғылымының

докторы, Қазақ Ғылым академиясының академигі, Қазақ Кеңестік

Республикасы ғылымына еңбегі сіңген қызметкер - археология ғылымының

негізін қалаушы, этнограф, шығыстанушы, әдебиеттанушы, өнертанушы,

тарихшы көрнекті ғалым. Ол 300-ден аса еңбек жазып, қазақ мектептеріндегі

оқушылардың ұлт тық дүниетанымын қалыптастыруға және жетілдіруге

ұмтылды. «Қазақ әдебиеті», «Ежелгі Қазақстан қалалары мен құрылыс өнерінің

тарихы», «Қазақ стан архитектурасы», «Қазақ халқының қолданбалы өнері»,

«Орталық Қазақ станның ежелгі мәдениеті», «Ежелгі жыр,аңыздар», «Қазақ

фольклоры», «Шоқан және Манас», тағы көптеген еңбектерінде қазақ

халқының ұлттық ерекшеліктері тұрғысынан қарастырған. Ұлттың жан-күйі

мен ұлттық мәдениет арасында тығыз байланыс бар.Ұлттық мінез-құлық

ерекшелігі ұлт мәдениетінің түрлерінен көрініс береді.Ұлттық жан-күй үйлесім

ерекшелігі адамдардың отбасылық қарым-қатынасынан , киім кию түрлерінен,

спорттық ойын ерекшеліктерінен, тұрмыстық салт-дәстүрлерінен, ұлттық тағам

47

түрлерінен байқалады. Ұлттық жан - күй үйлесімі - 3 бөліктен тұрады: ол -

ұлттық сезім, ұлттық салт-дәстүрлер және ұлттық мінез-ұлттық мәдени

ерекшеліктің шарттары болып табылады.Ұлттық сезім дегеніміз - адамдардың

туған жер ге, өскен елге, ана тіліне, ұлттық салт-дәстүрге деген сүйіспеншілігі.

Ұлттық сезім ұлттық эстетика,әдеп, парасаттылық және күнделікті өмірдегі

талғам мен сезімнің жиынтығы. Салт-дәстүр сабақтастығы ұлттар арасындағы

қарым-қатынаспен тығыз байланысты. «Әр халықтың мәдениеті өзіне тән

ерекшелігімен дараланып, көзге шалынады. Алайда , басқа халықтардың

әсерінсіз таза, дара ұлттық мәдениет тіпті де кездеспейді. Ұлттар мен

халықтардың материалдық және рухани байланысы, қарым-қатынасы арқылы

олар бір-бірін мәдени байлығы жағынан толықтырады»-дейді

С.Н. Артановский.

Ұрпақ тәрбиесіндегі халқымыздың жақсы дәстүрлері мен тағылымдарын

оқып үйренуге, өнеге тұтуға, жастарды ізгілік пен парасаттылыққа баулу үшін

Марғұлан зерттеулерінің маңызы зор. Қазақтың қолөнері мен олардың

ерекшеліктері туралы мағлұматтар ерте замандағы Әл Фараби еңбектерінде

кездеседі. Абай Құнанбаев, Ыбырай Алтынсарин, Ахмет Байтұрсынов осы

бағытта қазақ халқының білімі мен өнеріне, салт-дәстүріне байланысты

көптеген еңбектер жазса, қазақтың ұлттық қолданбалы қолөнерінің шығу тегі,

тарихы, дамуы, оның түрлері мен ерекшеліктері, шеберлік әдіс-тәсілдері

арқылы Әлкей Марғұлан жан-жақты зерттеу жүргізді. Қазақ жерінде сәулет

өнерінің шығуы туралы жазған «Қазақстан архитектурасы»: «Қазақстанның

ежелгі архитектурасы», «Исламға дейінгі архитектура», «Орта ғасырдағы

Қазақстан архитектурасы», « Соңғы ортағасырлық Қазақстан архитектурасы»

бөлімдерінен құралады.

Сондай - ақ, «Бегазы-Дәндібай мәдениеті», «Қазақ халқының қолөнері»,

«Қазақтың киіз үйі және оның жиһаздары», «Ежелгі жыр аңыздар», «Манас

және Шоқан» тағы басқа еңбектерінде ұлттық ою-өрнек, киіз үй және зергерлік

өнері, ағаш, сүйек, тері өңдеу секілді қазақ халқының мәдени үлгілері арқылы

ата-бабаларымыздың эстетикалық талғамын айқын көрсетеді. Көне музыкалық

аспаптардың зерттелуіне де ғұлама ғалым Әлкей Марғұлан бағалы үлес қосты.

Ол әсіресе, Қорқытқа, оның қобызына байланысты тың деректерді тауып,

көпшілікке жеткізіп, музыкатанушылар мен аспап жасаушы шеберлердің

назарына ұсынды. Ежелгі жыр-аңыздарды зерттеу үстінде көне музыкалық

аспаптар туралы, түркі тектес халықтар өмі ріне байланысты терең талдаулар

жасау кезінде де оларға тән музыкалық мұ ралар мен аспаптар хақында айтуды

азаматтық парызы санады. «Қазақтың киіз үйі өзінің құрылымы жағынан

алғанда көшпелі халықтардың бірде біреуі нікімен салыстыруға болмайтын

жылжымалы тұрғын үйлердің ең жетілдіріл ген түрі - болып табылатын

құрастырмалы -керегелі киіз баспаналардың түркі (қыпшақ) үлгісіне жататын

нұсқасы.Монғолдікімен салыстырғанда биік күмбезді, сыпайылау, дауылды

желге, жаңдыр мен қарға мығымдау болып ке леді.

Академик Әлкей Хақанұлы Марғұлан ағаштан тұрғызылған немесе қам

кесектен соғылған үйлерге қарағанда, киіз үйді өзінің ертедегі өзінің ертедегі із

48

ашарларының негізгі белгілерін бойына сіңірген баспананың біршама соң ғы

түрі деп есептеген.

Өзге халықтар секілді, қазақ елінің де бала тәрбиесі жөнінде атам

заманнан бері жиып-терген мол тәжірибесі бар. Аға буын өз бойындағы

ізеттілік, қайырымдылық, кішіпейілділік, әдептілік, елін-жерін, Отанын сүю

секілді ең асыл қасиеттерін үнемі үйретіп өтті атақты академик Әлкей

Марғұлан.

МӘҢГІЛІК ЕЛ: ОТАНСҮЙГІШТІК ПЕН ҰРПАҚТАР САБАҚТАСТЫҒЫ

Е. И. Елеусизов,

Ж. Б. Кожабекова,

Астана қ. Қаз ГЗУ

гуманитарлық заң колледжі

Осыдан ХІІІ ғасыр бұрын түркі жұртының қайраткер ғұламасы Тоныкөк

негізін қалаған «Мәңгілік Ел» идеясы бүгінде Елбасымыз Н. Ә. Назарбаевтың

отансүйгіштігінің арқасында «Ұлы Дала Елінің» басты ұранына айналуда.

Халықтың ойынан шығатын идея ғана халықтың санасын билейді. «Халықтың

басына келген ой, данышпанның тілінің ұшында» деп бекер айтылмаған. Егер

кемеңгер адам сол халықтың ойын дәл басып айтса, ол үлкен күшке айналады,

халықты бір идеяның аясына жұмылдырады. Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың

«Қазақстан-2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты халыққа

жолдауында «Біз армандарды ақиқатқа айналдырдық. Мәңгілік Елдің іргетасын

қаладық. Мен қоғамда «Қазақ елінің ұлттық идеясы қандай болуы керек?» -

деген сауал жиі талқыға түсетінін көріп жүрмін. Біз үшін болашағымызға

бағдар ететін, ұлтты ұйыстырып, ұлы мақсаттарға жетелейтін идея бар. Ол -

Мәңгілік Ел идеясы»-деп көрсеткен болатын.

Біздің бұл дүниеде бір-ақ Отанымыз бар, ол-Қазақстан» деген

Елбасымыздың сөзі барша Қазақстандықтарға ерекше күш, рух беріп, бірлікке,

ынтымақтастыққа, отаншылдыққа үндейтіндігі сөзсіз. Егемендіктің,

тәуелсіздіктің тарихи маңызын тереңнен түсіну үшін, Мәңгілік елге

айналуымыз үшін, еліміздің төл тарихын тереңнен танып, зерттеп-зерделеп,

осы ұлы жолдағы ерлік дәстүрімізді ұлықтап, насихаттай білуіміз қажет.

Мәңгілік елдің негізі - тәуелсіздік пен патриотизм [ 1 ].

Қазақтың тарихы сонау ертеден сақ, ғұн, үйсін, қаңлылардан бастау алып

көк түріктермен жалғасқандығында. Адамзат тарихындағы ең көне кітап

«Авестада»-тур, ежелгі гректерде-скифтер, «Шахнамада»-Тұран, қытай

жылнамаларында-тукиу, парсыларда-сақ өткен замандарда қазақтың ұлы

даласын мекен еткен көшпелі халық пен оның елі осылай аталған. Тарих атасы

Геродот «Тарих» еңбегінің бірінші кітабында: ежелгі дүниенің атақты патшасы

Кир мен сақтардың массагет тайпасының билеушісі Томирис арасындағы

соғысты былай деп сипаттайды: «Бұл шайқасты мен барлық ұрыстардың

49

ішіндегі ең сұрапылы деп білемін. Қарсыластар ұзақ айқасты, ешқайсысының

кері шегінгісі келмеді. Ақыры массагеттер басым түсті. Ия, әйел де болса ел

басқарған Тұмар ханшайым бастаған ержүрек сақтар жерінің тұтастығын

сақатап қалды. Ежелгі дүниенің ең құдіретті патшасы І Дарийге қарсы соғыста

сақтардың Шырақ есімді жауынгері өшпес ерліктің, отансүйгіштіктің ерен

үлгісін көрсетті. Өз патшасына келген Шырақ өмір адамға бір-ақ рет беріледі,

әйтеуір бір күні ажалдың алатыны белгілі» деп жалған дүниеде тек асыл

мұратқа жеткізетін істермен айналысу керектігін айқын аңғартады. Ендеше

«Өзім туралы болашақ ұрпақтар туған жер үшін, туған халқың үшін опат

болған адам ретінде есте сақтайтындай етіп өлген әлдеқайда артық емес пе!

Мен өз парызымды орындаймын» - деп І Дарийдің қалың әскерін шөл далаға

алдап ертіп апарып, қырғынға ұшыратты [2, 15]. Осылайша І Дарий мен Кирдің

сақтарға жорығы осылай абыройсыз аяқталды. Міне ұлы дала ерлерінің

бойындағы патриоттықтың арқасында ең мықты империялардың өзі жеңіліс

тапты.

Ғұн билеушісі Мөде жайлы мынадай ерекше тарихи аңыз қалған.

«...Ойдағы ғұндар ұлы орданың жас тәңірқұты Мөдеге елші жіберіпті, деп

басталады аңыз. Елші Мөдеге өз көсемдерінің:

- Мөде тәңірқұт тақымы қатпаған жас бала ғой. Оған әкесінен қалған дүлділ

тұлпарды мініп жүру жараса қоймас. Тұман тәңірқұттың мінген атын маған

берсін, деген өктем сәлемін жеткізеді. Мөденің төңірегіндегі ақылшылары

мұндай қорлыққа шыдамай, айқасып өлейік деп ақыл береді.

- Жоқ, - дейді Мөде, түбі бір туысқанбыз. Бір ат үшін қырқысамыз ба?

Ағайындықтың белгісі болып арамызда жүрсін.

Сөйтіп Мөде әкесінен қалған дүлділ сәйгүлікті беріп жібереді. Бірақ

ғұндар көсемі Ұлы орданың жас тәңірқұтын қорлауды мұнымен тоқтатпайды.

Ұзамай келесі елші келеді. Оның алып келген сәлемі бұрынғыдан да сорақы еді.

- Мөде жас қой. Жас адам сұлудың қадірін білмейді. Ана қойнындағы

ханымын маған берсін, - депті ожар көсемі.

Бұл енді ұлы тәңірқұттың намысына тиіп, соғысқа шақырумен бірдей іс

еді. Мөденің ақылшылары да мұны солай деп қабылдайды. Бірақ Мөзе міз

бақпайды.

- Астымдағы атым, қойнымдағы әйелім елімнің садағасы. Ойдағы

ағайынның көзі түсіп, қызыққан екен, барсын, ханымға айтыңдар: «қыз өріс

деген, еліміздің елшісі болсын. Көз жасы құрғайтын кез де туар», - дейді Мөде.

Ойдағы ғұндар мұнымен де тоқтамайды.Үшінші елші тағы келеді.

- Ұлы орда биыл Сарыжайлауға көшкелі жатыр деп естідім. Онда көшпей-ақ

қойсын. Мен бір жыл Сарыжайлауды жайлап, ханым екеуміздің үйлену

тойымызды сонда жасамақпын, - депті мастанған ойдағы ғұндар бегі.

- Е, бір жылғы жердің түгі ештеңе етпес. Көшпесек, көшпей-ақ қоялық, -

дейді Мөденің көнбістігіне әбден үйренген ақылшы билер.

- Жоқ, - дейді Мөде орнынан атып тұрып, - ағайынның алдыңғы екі тілегіне

көнгенім: ат та, әйел де өзімдікі болатын. Ал жер халықтың игілігі деп қарсы

шығып, өктемсінген ойдағы ғұнның әскерлерін тас-талқан қылып жеңеді [3,

50

36].

Ежелгі Қытай деректерінде сюнну немесе хунну, батыс деректерінде гун-

гунни деп аталған ғұндарды бүгінгі таңның ғалымдары түркілердің, бүгінгі

қазақтардың арғы аталары деп көрсетеді. Алаш зиялысы М.Жұмабаев

«Пайғамбар» атты өлеңінде:

Ерте күнде отты

Күннен Гун туған,

Отты Гуннен от боп ойнап мен туғам.

Жүзімді де, қысық қара көзімді,

Туа сала жалынменен мен жуғам.

Қайғыланба, соқыр сорлы, шекпе зар,

Мен - Күн ұлы, көзімде Күн нұры бар.

Мен келемін, мен келемін, мен келем,

Күннен туған, Гуннен туған Пайғамбар! - деп өз халқын биікке көтеріп,

Пайғамбарға теңейді [ 4 ].

Көк түркілер Ғұн империясының тікелей мұрагері. Түрік халқының

тәуелсіздігі мен мәңгілігі үшін аянбай еңбек еткен Бумын, Естеми, Білге

қағандар, Тоныкөк пен Күлтегіннің жырларында да патриоттық сезімдерін,

отансүйгіштігін айқын байқауға болады:

Түркі халқы үшін,

Түн ұйықтамадым,

Күндіз отырмадым.

Інім Күлтегінмен бірге

Екі шадпен бірге

Өліп-тіріліп жерді ұлғайттым [ 5 ].

Қазақтың қанындағы азаттыққа, еркіндікке деген құлшыныс батыр

бабаларымыздың, жауынгерлігімен бойға сіңген қасиет. Аттарын әлем

тарихында тасқа қашап жазған ел түріктер. ХV ғасырда Керей мен Жәнібек

хандарымыз алдарына үлкен мақсат қойып, «Қазақ» мемлекеттілігінің негізін

қалады. «Қазақ» пен «Тәуелсіздік» егіз ұғым. Ежелден еркіндікті, еріктілікті

мақсат тұтқан бабаларымыз сан ғасырлар бойы жауларымен қан майданда

қасық қаны қалғанша аянбай күресіп, отансүйгіштіктің үлгісін көрсете білді.

Осы тұста Бөгенбай батырдың «Таланған көштің, тұтқындалған бала-шағаның

бейшара бақылаушысы болып отырмай. Жаудан кек аламыз, өлсек қару ұстап

өлеміз! Қыпшақ даласы сарбаздарының жаудан жалтарған кезі болды ма? ...» -

деп қазақ сарбаздарына рух беріп, жауын жеңуге құлшыныс тудырған баталы

сөзі ойға оралады. Кешегі батыр Бауыржан Момышұлы: «Бұрындары жасалған

ерлікті сыйламай, қадірлемей тұрып, жаңа ерліктерге шақыру мүмкін емес» -

деген болатын. Демек тарихымыздан сабақ алып, бабаларымыз салған сара

жолды үлгі тұтпай патриот боламын деу жәй әңгіме. Біздің түсінігімізде кез-

келген қазақ баласы ұлттық тарихын жетік біліп, одан үлгі алса ғана нағыз

отансүйгіштіктің үлгісін көрсете алады. Қазақ даласы сондай ұлдардан кенде

емес. Оның бірі де бірегейі Ж. Тәшенов. Қазақ жерінің тұтастығы үшін күресіп

елдік пен ата-баба мұратын анық түсініп, бабалар жолын жалғастыра алды.

51

Көне ғұламалардың айтуына тоқталсақ, мемлекекеттің негізгі тірегі -

тіл, діл, дін. Бүгінгі күннің қайраткері М. Шаханов әр адамның төрт анасы

болатынын айтады. Атап айтсақ: туған жері, туған тілі, тарихы мен салт-

дәстүрі. Төртеу қазақтың бойында түгел табылса, біздің болашағымыз

баянды, алар асуларымыз биік боларына шүбә жоқ.

Үлкен мақсатты мұратқа айналдырған ұлтқа - бүгінгі ұрпақтың білімді

болғаны, өз Отанын шексіз сүйгені үлкен тарихи жетістік. Отансүйгіштік -

адамға қанат бітіріп, сені бір ауылдың, бір аймақтың баласы емес, Мәңгілік

Ел болуды мақсат тұтқан Қазақ перзенті екеніңді сезіну бақыты. Тамыры

тереңде жатқан тарихынан үлгі алған бүгінгі ұрпақ, еліміздің ертеңі.

Әдебиеттер тізімі:

1. http://www.akorda.kz/kz

2. Л. Есжанова. Ұлы мұратты ел. // Қазақстан тарихы: әдістемелік журналы

№ 7 2015ж. 15 б.

3. Г.В. Кан, Н.У. Шаяхметов. Қазақстан тарихы. Оқулық. - Алматы:

«Алматыкітап баспасы», 2009 -36 б.

4. https://surak.szh.kz

5. http://www.rusnauka.com/

«МӘҢГІЛІК ЕЛ» ИДЕЯСЫ - ЖАС ҰРПАҚТЫҢ БАСТЫ ҚҰНДЫЛЫҒЫ

Ш. Н. Ергешбаева,

«Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы»

АҚФ ОҚО бойынша педагогикалық қызметкерлердің

біліктілігін арттыру институты, п.ғ.к.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан

жолы-2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» және «Нұрлы жол -

болашаққа бастар жол» атты Жолдауларындағы «Мәңгілік Ел» ұлттық

идеясын қалыптастыру туралы ойы Қазақстан халқының қолдауына ие

болды.

Тәуелсіз ел атанып, шекарамызды белгілеп алған сәттен бастап ұлттық

идея мәселесі белсенді қолға алынды. Бұл тұрғыда көптеген ұсыныстар

айтылып, ортаға салынды, қоғамда қызу пікірталастар болғаны да белгілі.

Бұл туралы Н.Ә. Назарбаев: «Мен қоғамда «Қазақ елінің ұлттық идеясы

қандай болуы керек?» деген сауал жиі талқыға түсетінін көріп жүрмін. Біз

үшін болашағымызға бағдар болатын, ұлтты ұйыстырып, ұлы мақсаттарға

жетелейтін идея бар. Ол - «Мәңгілік ел» идеясы» деген едi.

«Өрлеу» БАҰО» АҚФ ОҚО бойынша педагогикалық қызметкерлердің

біліктілігін арттыру институтында «Мәңгілік Ел» ұлттық идеясы төңірегінде

үлкен жұмыстар атқарылып жатыр. «Мәңгілік Ел» ұлттық идеясын оқу

үдерісіне енгізу, сол арқылы жас ұрпақтың дүниетанымын қалыптастыру

52

жолға қойылып отыр. Курс барысында «Мәңгілік Ел» ұлттық идеясын

жүзеге асыру Отан тарихын оқыту мазмұнын жаңартудың негізі ретінде»

тақырыбындағы тарих пәні мұғалімдеріне арналған білім беру бағдарламасы

ұлттық құндылықтарымызды болашақ жастардың бойына сіңіруге,

қазақстандық патриотизмді қалыптастыруға, тарихи ойлау қабілеттілігін

дамытуға, ұлттық дәстүріміз бен мәдениетімізді сақтауға, құрметтеуге,

азаматтық жауапкершілік пен құқықтық мәдениетті қалыптастыруға

бағытталған.

«Мәңгілік ел» идеясы аясында: білім беру жүйесіндегі инновациялық

идеялар» атты республикалық ғылыми-практикалық конференцияның

жинағында институт қызметкерлерінің ғылыми мақалалары жарияланып,

«Мәңгілік Ел» ұлттық идеясы негізінде семинарлар өткізіліп, оқу құралы

жазылуда.

Президент «Қазақстан-2050» жаңа стратегиялық бағытын жүзеге

асыруда басты жауапкершілікті мемлекет құрушы ұлт ретінде қазақ халқына

жүктеді және Елбасы ұлттың тілі, руханияты, дәстүрлері сақталғанда ғана

заман ағымына ілесе алатынымызға ерекше көңіл бөлген болатын. «Ұлт

өзінің мәдени кодын жоғалтатын болса, ұлттың өзі де жоғалады. Абыройлы

тарихымыз, даңқты ата-бабаларымыз туралы жады естеліктері ғана бізге

алдағы уақытта қиындықтарға төтеп беруге көмектеседі» деп атап көрсетті.

Сондықтан, жас ұрпаққа тек білім ғана беріп қоймай, «Мәңгілік Ел»

идеясы аясында лайықты тәрбие де беруіміз керек. Қазір әлемде жаhандану

үдерісі жүріп жатыр. Сол құндылықтардың ішіндегі ең бастысы - қазақ тілін

мемлекеттік тіл ретінде нығайту, үш тілде еркін сөйлеуіне жағдай жасау.

Осыған орай, осы жылдың 17 мамырында «Үш тілде білім беруді ендіру

жүйесіндегі инновациялар: әдіснамасы мен даму мүмкіндіктері» атты

педагогикалық шығармашылық фестивалі облыс көлеміндегі білім

саласындағы педагогтердің қатысуымен өткізілді.

Педагогикалық шығармашылық фестивалдің барысында мемлекеттік

тілде сөйлеу қазақ халқының ішкі тұрақтылығын нығайтып, өркениеттік,

мәдени бағытын арттыратындығы айқын екендігі жөнінде айтылды.

Елбасының Жолдауы жастарға да үлкен сенім мен міндеттер жүктеп

отыр. Елбасы өз сөзінде: «Біріншіден, барлық дамыған елдердің сапалы

бірегей білім беру жүйесі бар. Ұлттық білім берудің барлық буынының

сапасын жақсартуда бізді ауқымды жұмыстар күтіп тұр. 2020 жылға қарай

Қазақстандағы 3-6 жас аралығындағы балаларды мектепке дейінгі біліммен

100 пайыз қамту жоспарлануда. Сондықтан оларға заманауи бағдарламалар

мен оқыту әдістемелерін, білікті мамандар ұсыну маңызды. Орта білім

жүйесінде жалпы білім беретін мектептерді Назарбаев зияткерлік

мектептеріндегі оқыту деңгейіне жеткізу керек. Мектеп түлектері қазақ,

орыс және ағылшын тілдерін білуге тиіс. Оларды оқыту нәтижесі

оқушылардың сындарлы ойлау, өзіндік ізденіс пен ақпаратты терең талдау

машығын игеру болуға тиіс» деді.

53

Сонымен қатар, «Біздің балаларымыз бен немерелеріміз сырт елден гөрі

Отанында өмір сүргенді артық көретіндей, өйткені, өз жерінде өзін жақсы

сезінетіндей болуға тиіс» деп Елбасы ерекше атап өтті. Біз еліміздің

болашағын сенімді жастардың қолына тапсыруымыз тиіс, сондықтан да,

жастардың сапалы білім мен саналы тәртіп алуына, қажетті мамандықты

игеруіне мүмкіндіктер жасалынып отыр.

Елбасы ұсынған елімізді өркендетудің бағыттары білім саласының

қызметкерлері үшін өте маңызды болып табылады. Ол - жоғары білімді ұлт

қалыптастыру қажеттігі. Бұл бағыт білім беру саласында еңбек етіп жүрген

ұстаздарға жаңа міндеттер жүктейді. Оқыту әдістемелерін жаңғырту,

отандық білім беру жүйесіне инновациялық әдістерді, шешімдерді және

құралдарды қарқынды енгізу - заман талабы.

Қорыта айтқанда, «Мәңгілік Ел» жалпыұлттық идеясын жүзеге

асырудың өзектілігі білім беру ұйымдарының ұлттық мәдениетті меңгерту

барысында білім алушының тұлғасын рухани, ұлттық теңестіру мен

әлеуметтендіруге бағдарлау қажеттілігімен айқындалады. Сондықтан,

жастардың санасында білімнің беделділігі, өз денсаулығын сақтаудағы

экономикалық мүдделілік, ұлттық тәрбие беру қажеттілігін түсіну мен

балалар мен жастарда азаматтық көзқарас, патриоттық сезім, ұлттық

құндылықтарды қалыптастыру көзделеді. Мектеп өз тәрбиеленушілерін

Қазақстан тарихының бастауларына, туған елінің мәдениетіне, ана тіліне,

қазақ әдебиетіне толық бейімдеу қажет. Мектеп бағдарламаларында

оқушылар тұрып жатқан өңірдің табиғаты, мәдениеті және экономикасының

жергілікті ерекшеліктерімен байланысты материалдарға жеткілікті дәрежеде

көңіл бөлуі маңызды болып табылады.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан

халқына жыл сайын жариялайтын Жолдауын әрбір қадамын сенімді басқан

мемлекетіміздің әлемдік қауымдастықтар қатарынан қалмай, болашақты

оптимисттік көзқараспен болжамдап, өзінің бәсекеге қабілеттілігін дәлелдей

алатын, өркениетті даму жолындағы жаңа бағыттарын айқындаудың жолы

деп білеміз.

Пайдаланған әдебиеттер:

1. Қазақстан Республикасының Президенті - Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың

«Қазақстан-2050» Стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси

бағыты» Жолдауынан. 14 желтоқсан, 2013ж.

2. «Нұрлы жол» - болашаққа бастар жол» Жолдауынан. Егемен Қазақстан.

12 қараша, 2014ж. 3. Мәңгілік Ел болудың жаңа межесі. Егеменді Қазақстан. 2013ж.

4. Қазақстан жолы-2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ. Оңтүстік

Қазақстан.18 қаңтар, 2014ж.

5. «Қазақстан жаңа жаһандық нақты ахуалда: өсім, реформалар, даму»

Жолдауынан. 30 қараша, 2015ж.

54

«СОВРЕМЕННЫЕ ТЕОРЕТИКО-МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ ПОДХОДЫ К АКТУАЛЬНЫМ ПРОБЛЕМАМ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ

ИСТОРИИ В УСЛОВИЯХ МОДЕРНИЗАЦИИ СИСТЕМЫ СРЕДНЕГО ОБРАЗОВАНИЯ»

Жазильбекова Раушан Олеговна,

старший преподаватель ФАО «НЦПК «Өрлеу»

ИПК ПР по г. Алматы raushanzhazilbekova@bk.ru

История Казахстана как учебный предмет неразрывно связана с историей

как наукой, так как учебный предмет есть изложение основ науки.Как и

методика всякой другой дисциплины, методика преподавания истории

Казахстана имеет свою специфику. В системе методики преподавания

отечественной истории можно выделить две основные части: общую методику

курса и частные методики преподавания отдельных разделов курса. Общая

методика преподавания истории Казахстана имеет в виду весь процесс

изучения отечественной истории в средней школе в рамках неполной средней и

средней школы, а частные методики занимаются разработкой особых вопросов

преподавания отдельных разделов. Например, методика преподавания истории

древнего Казахстана, методика преподавания средневекового Казахстана и т.д.

Как содержание курса истории Казахстана, так и его методы

определяются задачами, которые стоят перед школой вообще и преподаванием

данного предмета в частности. Ведь педагог, не осознавший конечных целей и

задач преподавания отечественной истории, не отдающий себе отчета в

построении школьного курса истории Казахстана, в принципах отбора

материала, ценности различных методов, неизбежно ведет свою практическую

работу без глубоко продуманного плана. Как бы хорошо не знал он историю

Казахстана, его работа будет лишена целенаправленности. Порою приходится

встречать молодых учителей, сомневающихся в ценности теоретической

методики. Они исходят из того, что главное - это знание предмета, а остальное

«приложится». Чаще всего такие учителя пытаются преподавать так, как их

учили в школе или в вузе, нередко непродуманно перенося в школу приемы

вузовской работы. Наиболее инициативные из них пытаются найти более

рациональные пути преподавания, однако не знакомые с методической теорией,

они тратят время и силы на поиски того, что уже давно известно.

В практике преподавания отечественной истории общие принципы

методики конкретизируются с учетом определенного класса, личности самого

учителя, в зависимости от раздела программы или от наличия учебного

оборудования. Работа учителя приобретает целенаправленность, если педагог

ясно осознает стоящие перед ним образовательные, воспитательные и

развивающие задачи каждого урока. Общая задача школьного обучения

заключается в подготовке активных, самостоятельных, образованных граждан

нашей страны. Преподавание отечественной истории расширяет кругозор

учащихся. Обогащенный знаниями прошлого школьник начинает по-новому

55

подходить к современности, он приучается сравнивать настоящее с прошлым,

понимать исторические корни многих явлений. Сейчас, когда историческое

образование в Республике Казахстан постепенно становится плюралистическим

и многообразным, учитель истории сталкивается с проблемами не только

дидактического или информационного характера. При еще нестабильной

Концепции исторического и обществоведческого образования учителя сами

активно участвуют в поиске и формировании новой структуры и содержания

школьного образования, целей и приоритетов образовательной политики. Вот

почему осмысление целей и задач современного исторического образования,

содержания и структуры его, анализ качества подготовленных учебников по

отечественной истории и моделирование учебного процесса на основе новых

технологий обучения должны помочь определиться в перспективах развития

истории Казахстана как учебного предмета.

Поэтому только с 1991 г. мы можем говорить о целенаправленной работе

казахстанских ученых, учителей, авторов и разработчиков программ и

учебников по истории Казахстана по созданию совершенно новой системы

исторического образования, включающей два самостоятельных исторических

курса - историю мира и историю Казахстана. В настоящее время происходит

становление научного изучения отечественной истории в средней школе,

начинается разработка методов эффективного обучения учащихся истории

Казахстана, в исследовательской литературе говорится о состоянии кризиса в

системе образования, делаются прогнозы ее дальнейшего развития.

Кроме того, особенностями программы являются отказ от

европоцентризма, принцип историзма, функциональная полнота знаний,

непрерывность образования и др.

Что касается программы по отечественной истории, то она определяет

следующие цели и задачи обучения истории Казахстана в школе:

овладение учащимися основами знаний об историческом пути

человечества на территории Казахстана с древности до нашего времени, о

социальном, духовном, нравственном опыте, накопленном людьми;

развитие способностей учащихся на основе анализа осмысления событий

и явлений действительности в их уникальной и органической принадлежности

к единому потоку исторического движения;

восприятие идей гуманизма и демократических ценностей,

взаимопонимания между народами;

развитие уважения учащихся к истории и культуре своего и других

народов, стремления сохранять и приумножать культурное наследие своей

страны и всего человечества;

уделять больше внимания проблемам идейных и политических течений,

характеристикам исторических личностей; всесторонне раскрывать сущность

идейно-политической борьбы в 2030 годах в Казахстане, а также политические

позиции их активных участников; по возможности сокращать учебные

материалы, посвященные истории кровавых войн, переворотов, хозяйственной

жизни, а также статистическим данным;

56

знакомить учащихся с достижениями казахстанской исторической науки,

показывать многосторонние аспекты исторических процессов и наличие

альтернативных концепций по тем или иным историческим проблемам;

уделять больше внимания истории культуры и искусства казахского

народа, культурным связям между народами и их взаимообогащению;

по-новому подходить к изучению религии, раскрывая ее прогрессивную и

реакционную деятельность в многовековой истории;

дать объективную оценку экономическим и культурным достижениям

Казахстана в годы Советской власти, а также последствиям тоталитарного

режима для казахского народа;

осуществлять органическую связь изучения истории Казахстана с

историей соседних стран, с всемирной историей;

реализовывать межпредметную связь с такими учебными курсами, как

родная речь, литература, география, окружающий мир, философия, экономика,

экология и др.6.

Развитие Республики Казахстан предъявляет чрезвычайно возросшие

требования к подготовке молодежи, а поток научных знаний неудержимо

нарастает. Все чаще общество выражает неудовлетворенность качеством

подготовки выпускников школ, трудностями в овладении большим объемом

знаний. Налицо противоречие между возросшими задачами обучения, с одной

стороны, и его содержанием и способами - с другой. Чему учить, как научно

определить действительно необходимый состав и объем исторических знаний?

Как усовершенствовать познавательный процесс, опираясь на его внутренние

закономерности в соответствии с развитием казахстанского общества? Эти

вопросы сохраняют актуальность и имеют первостепенное значение для

реформирования средней общеобразовательной школы РК.

Главная проблема кризисной ситуации исторического образования

заключается в медленном реформировании. Мы недооцениваем последствия

замедленной перестройки преподавания истории Казахстана и все больше

отстаем от мирового уровня развития школы.

Особенность изучения отечественной истории в средней школе

заключается в том, что учитель истории почти не располагает разнообразными

источниками, средствами обучения для раскрытия неповторимых черт эпохи,

психологии, мыслей и чувств участников событий, для ознакомления

школьников с условиями, в которых жили и трудились люди на территории

Казахстана. Эффективно решать образовательно-воспитательные задачи уроков

по истории Казахстана можно лишь при комплексном использовании

имеющихся в распоряжении учителя средств обучения, при умелой

организации познавательных действий школьников. Как же осуществляется

комплексное использование средств обучения? Прежде всего, учителю истории

необходимо составить учебно-методический комплекс по конкретному курсу.

Конечно, определенная работа в Республике Казахстан ведется, но очень

медленно и лишь по некоторым направлениям. До сих пор школы испытывают

острый недостаток в исторических картах и атласах, отсутствуют комплекты

57

учебных картин, хронологические и синхронистические таблицы, справочники

по археологии, отечественной геральдике, нумизматике и т. д. Между тем

различные средства обучения, обладая специфическим воздействием на

учащихся, выполняют определенные дидактические функции и являются

важным условием активизации познавательной деятельности на уроке.

Источниками новых знаний по истории Казахстана могут быть: документы

эпохи, хрестоматии по курсу; книги для чтения; фотохроники (новейшее

время); учебные документальные кинофильмы (о конкретных событиях или

людях); серии цветных учебных картин по курсам истории Казахстана;

комплекты портретов исторических деятелей по каждому периоду (с

характеристикой); комплекты исторических карт большого формата; материалы

по культуре Казахстана разных эпох (жилище, типы одежды и утвари,

украшения, оружие и орудия труда); звукозаписи казахских музыкальных

произведений; рабочие тетради по истории для индивидуализации обучения,

тесты, которые значительно облегчат учителю проверку темы, раздела, курса и

подготовят школьников к поступлению в вузы; карточки-задания, карточки-

инструкции для групповой работы; методические пособия по курсам

(разработки уроков); варианты планирования блоков уроков; сборники мифов,

легенд, преданий казахского народа, героического эпоса и социально-бытовых

поэм на русском языке; хронологические таблицы, логические схемы, графики,

диаграммы; родословные казахских ханов; справочники по вспомогательным

историческим дисциплинам.

Решение образовательных, воспитательных и развивающих задач в

системе личностно-ориентированного обучения направлено на развитие и

саморазвитие личности, строящей и совершенствующей себя. В связи с этим

изменяется роль и характер деятельности как учителя, так и ученика. Помощи

со стороны взрослых не должно быть слишком много, иначе она станет

тормозом активности ребенка. Постепенный переход от педагогической

помощи к педагогической поддержке, а затем к педагогическому продвижению

предполагает изменение акцента с методов и приемов работы учителя - к

способам учебной деятельности самого ученика. Методами и приемами,

стимулирующими развитие познавательного потенциала учеников, будут:

1) педагогическая помощь - поощрение и порицание, технология

педагогического требования, игры и игровые формы организации учебной

деятельности;

2) педагогическая поддержка - аргументированный выбор учебного

содержания, темы, источников, способов ее выполнения, формы отчетности,

режима работы, определения наиболее рационального способа выполнения

задания;

3) педагогическое продвижение - самооценка по плану, схеме, самоанализ

содержания, самооценка своих познавательных способностей и выбор

коррекционных занятий по развитию памяти, самостоятельное составление

опорных схем по изучаемому материалу.

Таким образом, мы можем говорить о том, что учебный процесс является

58

очень сложным процессом объективной действительности, включающим

большое количество разнообразных связей и отношений. Обучение как

специально организованная деятельность значительно ускоряет темпы

индивидуального развития каждого школьника.

Список литературы:

1. Турлугулов Т.Т. Раскрытие в процессе преподавания истории Казахской

ССР особенностей перехода казахского народа от феодализма к социализму//

Сб. НИИ содержания и методов обучения АПН СССР. - М., 1979.

2. Программы по истории 5-11 классы. - Алматы, 1994.

3. Программы по истории 5-11 классы. - Алматы, 2000.

4. Там же. - стр. 57-58.

«МӘҢГІЛІК ЕЛ» ҰЛТТЫҚ ИДЕЯСЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДА ҰЛТТЫҚ

ПСИХОЛОГИЯНЫҢ МАҢЫЗЫ

Жарылкапова Айжан Шырынхановна,

магистр, аға оқытушы «ӨРЛЕУ» біліктілікті арттыру

ұлттық орталығы» акционерлік қоғамының филиалы

«Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша педагогикалық

қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты»

aijan_01_85@ inbox.ru

«Тәуелсіздікке қол жеткізгеннен гөрі оны ұстап тұру аса қиын екені

баршаға мәлім. Бұл - әлем кеңістігінде ғұмыр кешкен талай халықтың

басынан өткен тарихи шындық. Өзара алауыздық пен жан-жаққа тартқан

берекесіздік, талай елдің тағдырын құрдымға жіберді. Тіршілік тезіне

төтеп бере алмай жер бетінен ұлт ретінде жойылып кеткен елдер қаншама.

Біз өзгенің қателігінен, өткеннің тағылымынан сабақ ала білуіміз керек.

Ол сабақтің түйіні біреу ғана, ол - Мәңгілік Ел», - деді Елбасы. Елбасымыздың «100 НАҚТЫ ҚАДАМ» жолдауының 89-қадамы

«НҰРЛЫ БОЛАШАҚ» ұлттық жобасын әзірлеу және жүзеге асыру.

Мектептік білім берудің қолданыстағы оқу бағдарламаларынаМӘҢГІЛІК

ЕЛ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫН ЕНГІЗУ деп нақты көрсетеді.

Бұл ретте,Еліміздің тәуелсіздігін ары қарай да нық сақтап қалудың

алғышарттарының бірі - халқымыздың ұлттық сипатын сақтау, ары қарай

дамыту екені анық. Оның бір құралы ұлттық педагогика мен психологияға

келіп тірелетінін жақсы білеміз. Олай болса, біздің қоғам «ұлттық психология»

деген ұғымды қаншалықты түсініп, көңіл бөліп, зерттеп отыр? деген сұрақ

туындайды.

«Ұлттық психология - әр ұлттың төлқұжаты, мәселен, «ұлттық

мінез», «ұлттық мақтаныш», «ұлттық намыс», «ұлттық дәстүр», «ұлттық

сана», т.б. ұғымдар ұлттың бүкіл дүниежүзілік мәдениетке үлес қосуында

белсене қызмет істейтінін, ұлттық таланттың көзін ашатын ақыл-ойын

59

жинақтап, оларды бір арнаға бағыттайтын катализатор. «Қазір қазақ

ғылымын халықаралық дәрежеге жеткізу керек» деген сындарлы пікір

бар» деп айтып кеткен ұлттық психология ғылымын іргетасын қалаған,

педагогика және психология ғылымдарының докторы, профессор Құбығұл

Жарықбаевтың еңбегі зор. Бұл мәселе жайында Мәшһүр Жүсіп, Ғұмар Қараш артына көптеген еңбек

қалдырды. Шәкәрім Құдайбердиев психологияны қазақта тұңғыш рет негіздеп

«Жан сыры» деп атаған. Жүсіпбек Аймауытов «Жан жүйесі» деп зерделеді. Ал

қазір «Жантану» деп қалыптастырады. Тура мағынасында айтқанда психология

адамның ішкі жан дүниесін зерттейтін ғылым. Тіпті Ж.Аймауытов білім негізі

ана тілі арқылы меңгерілетінін айта келіп: «Ана тілін жақсы меңгере алмай

тұрып, өзге пәндерді түсіну мүмкін емес. Ана тілі - халық болып жаралғаннан

бергі жан дүниесінің айнасы, өсіп-өніп, түрлене беретін, мәңгі құламайтын

бәйтерегі» деген. Аймауытов «Психология» (1926), «Жан жүйесі және өнер

таңдау» (1926) оқулық құралдарын жазып, психология, педагогика, әдістемелік

ғылымдарды ұштастыра оқытуға терең мән берді. Ал Мағжан Жұмабаевтың

«Бастауыш мектептегі ана тілі» (1925), «Сауатты бол» (1926), «Педагогика»

(1922) атты еңбектері - педагогика-психология ғылымына қосылған елеулі үлес.

Ол - қазақтың халық психологиясын ғылыми тұрғыда қарастырып, осы

ғылымның іргетасын қалаған ғұлама. Ал сонау Х ғасырдағы әл-Фараби

бабамыздың психологияға қатысты жеті еңбегі - өз алдына бөлек әңгіме. XV

ғасырда өмір сүрген Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы «Шипагерлік баян» деген

еңбек жазыпты. Сонда философия, психология, медицина, әдебиет және тағы

басқа ғылымдардың мәселелерін сөз етеді. Орта ғасырдағы қазақ ғалымы

Мұхамед Хайдар Дулатидің «Тарихи Рашиди» кітабында да психология

мәселелері тұнып тұр.

Толстой өзінің «Соғыс және бейбітшілік» атты эпопеясында адамның бет-

келбетінің 98 түрлі ерекшелігін көрсетіп, Волконский, Ростова секілді

кейіпкерлерін суреттеген. Ленин Толстойды «Орыс жанының айнасы» деуі де

содан болар. Бұл салада қазақ топырағында аса құнды пікір айтқан адамның

бірі-Жүсіпбек Аймауытов. Жүсіпбектің тәлім-тәрбие тақырыбында жазған

еңбектерінің ішінде «Психология» деп аталатын көлемді оқу құралының орны

айырықша. «Психология нені сөйлейді?» дейтін бірінші тарауында осы

ғылымның екі жарым мың жылдық тарихынан біраз мағлұмат береді. Адамның

жан дүниесін, мінез-құлқын зерттеуді қалайша ұйымдастыруға болатынын

тәптіштеп түсіндіреді. Бізді ерекше таңғалдыратыны - адам психологиясын

зерттеуде математиканы, оның варияциялық статистика дейтін саласын

қалайша пайдалануға болатындығы жайлы мәселе. Қазақ топырағында мұны

Аймауытовтан басқа ешкім күні бүгінге дейін көтермеген. Біздегі ғылыми

психологиялық терминдердің алғаш жүйеге түсуі де Аймауытов есімімен

байланысты. Қырқыншы жылдарға дейін әзірбайжан, өзбек, түрікмен, қырғыз,

башқұрт тілдерінде ұлттық психологиялық еңбектер жарық көрмеген.

Жүсіпбектің еңбегі бүкіл кеңестік түркі тектес халықтар тілінде алғаш жарық

көрген бірден-бір туынды.

60

Тіпті әрідегі ғұлама ойшылдарымыз түгілі, берідегі Шоқан, Ыбырай,

Абай мұралары да психологиялық ғылымның қайнар бұлағы екенін түсіну

қиын емес. Әр ұлттың өзіндік мінез-құлқын, өзіндік табиғатын зерттейтін

ғылымды меңгеру өркениеттің бір белгісі болса керек. Өркениетті деген Батыс,

Шығыс елдерінің бәрінде үлттық тәлім ежелден оқытылып келе жатқанын

айтпай-ақ қояйық. Елімізбен тағдырлас Ресейде, Украинада, Өзбекстанда

ұлттық психология пәні 1-11 сыныптарда негізгі пән ретінде оқытылады екен.

Әсіресе Украина мен Өзбекстанда бұл ғылымға ерекше көңіл бөлінген.

Жапония, Корея, Араб елдерінің бүкіл тәлім-тәрбие өзегі ұлттық педагогика

мен ұлттық психология екені әлемге белгілі. КСРО педагогика ғылымдар

академиясының академигі Ш.А. Амонашвили Кеңес кезінде мұғалімдердің

Бүкілодақтық құрылтайында былай деген екен: «Оқушылар грузин тілінде

оқитын мектеп ұлттық мектеп емес. Онда қашан грузин рухы өмір сүрсе, сонда

ғана грузин мектебі бола алады». Олай болса бізге не кедергі деген ой

туындайды.

1992-1997 жылдары жалпы орта білім беретін мектептердің

бағдарламалары жасалып, оқу құралдарын әзірлеген профессор Қ. Жарықбаев

бастаған ғалымдар жазған оқулықтардың атын айтсақ та оның мән-маңызы зор

екенін бағамдау қиын болмас. 1-4 сынып үшін «Әдеп әліппесі» - авторы,

профессор Ә. Табылдиев. 5-7 сыныптар үшін «Әдеп негіздері» - авторлары

профессор Қ.Жарықбаев, доцент Ә. Алдамұратов, профессор С. Ғабитов. 8

сынып үшін «Әдеп негіздері» - авторы профессор Ж. Молдабеков, 9 сынып

үшін «Әдеп негіздері» - авторы, профессор С. Қали. 10-11 сыныптар үшін

«Әдептану және жантану» - авторлары профессорлар Қ. Жарықбаев пен

Ә. Табылдиев. Осы оқу қүралдарымен бірге бұлардың бағдарламалары да

басылып, республика мектептеріне таратылуға тиіс болатын. Бұл оқулықтарды

мектептерде оқытуға арналған әдістемелік конференциялар бірнеше рет

өткізіліп, бұл пәндердің бала санасына қазақтың ұлттық рухын сіңіруде зор

маңызы бар екені ғылыми педагогикалық тұрғыдан жеткілікті негізделіпті.

Мәселен, 1 сыныпта халық педагогикасынан «Сөз басы - сәлем», «Аялаған

ана», «Әлпештеген әке», «Әдеппен сөйлеп әдеттен» дегендей тақырыптар

болса; 2 сыныпта - туған жерді қастерлеу, ата-ананы сыйлау, текті білу, бата

туралы мағлұмат берілді; 3 сыныпта - табиғатты аялау, обал, сауап, ысырап,

ырым мен сенім, ағайын-жекжатты сыйлау дәстүрі, рәсімдері; 4 сыныпта - жыл

қайыру, әдет-ғұрып; 5 сыныпта - туыстық қатынастар, кісілік қасиеттер; 6

сыныпта - тыйым сөздер, салауаттылық, жан тазалығы мен тән тазалығы; 7

сыныпта - ұлттық намыс, парыз бен қарыз; 8 сыныпта - иман және инабат,

Отан, бақыт, т.б. осы секілді тақырыптар. Кейін 10-11 сынып оқушылары үшін

«Жантануға кіріспе» (авторлары Қ. Жарықбаев пен О. Озғанбаев) жазылыпты.

Ал осы тақырыптардың мәніне қарап та қандай ғибратты тәрбие берілетіндігін

ұғыну қиын емес қой.

Қорыта келсек, Ұлттық ерекшелік кеуде соғу үшін емес, біздің бұдан әрі

даму процесімізде қанымызға сіңген әдет-ғұрып пен салт-дәстүріміздің

жақсысын одан әрі дамытуға, ұлттық ерекшеліктерімізді өркениетке, ғылыми-

61

техникалық прогреске неғұрлым тиімді икемдену үшін қажет. Ұлттық

психологиясыз ұлт болмайды. Ол отбасы мен шаңырақтан басталатын аса

күрделі әлеуметтік ғылыми құбылыс. Жастарға ата-бабамыздың психологиялық

мұрасын оқытуымыз керек. Мұғалімдер ұлттық ғылыми психологиямен

қаруланбай, мектепте оқу-тәрбие процесін толық жүзеге асыру мүмкін емес.

Кең-байтақ қазақ жерінде психологиялық ілім-білімдердің қанат жаяр күні әлі

алда дей келе, «Ұлттық психология» пән ретінде қалыптасып, мектептерде

енгізілсе екен деген ұсынысым бар.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Елбасы жолдауы «100 НАҚТЫ ҚАДАМ»

2. Ұлт тағылымы 2008 ж.

3. Ұлт тағылымы 2012 ж.

ПУТИ РЕАЛИЗАЦИИ НАЦИОНАЛЬНОЙ ИДЕИ «МӘҢГІЛІК ЕЛ» В ШКОЛАХ.

Жуматова Майра Садыковна,

Учитель русского языка и литературы

гимназии № 67 г. Астана

e-mail: zhumatova_maira@mail.ru

Основная цель, которую ставит Глава государства в своем Послании-это

то, что к 2050 году наша страна должна войти в тридцатку самых развитых

государств мира. Президент страны Нурсултан Абишевич Назарбаев в своем

Послании поставил четкие и достижимые цели, еще раз продемонстрировав

глобальный подход, глубину мышления и политическую дальновидность. В

Послании Н.А. Назарбаева получила обоснование ключевая идея консолидации

наших устремлений и усилий, нашего неустанного труда - Мәңгілік Ел.

Самая главная задача, которая проносится через все Послание - сохраняя

все, чего мы достигли за годы суверенитета, продолжить устойчивое развитие в

XXI веке. Мәңгілік Ел - это наша ответственность перед поколениями народа

Казахстана.

Президентом в первую очередь ставятся и рассматриваются самые

насущные вопросы образования, науки, здравоохранения и социальной С

приобретением независимости жизненные перспективы людей Казахстана

стали более разнообразными и во многом реальными. Сохранение целостности

республики как социального организма на уровне нации и общества остается

главенствующей задачей в период укрепления стабильности, благополучия и

безопасности страны. Укрепление гражданской и духовной, этнической и

национальной идентичности, ускорение социокультурной и

социопсихологической активности населения составляют приоритеты развития

казахстанского общества. Принцип единого начала и единого духа в

многоэтническом и разноконфессиональном государстве принцип

62

многообразия в едином направлении их деятельности - вот что стимулирует

жизненные перспективы человека и народа Казахстана в ХХI веке. Казахстан в

ХХІ веке нельзя представить вне казахского образа жизни, вне национального

бытия казахов. История социальной и культурной эволюции казахского народа

богата. Она постепенно сложилась на стыке цивилизаций Востока и Запада,

Азии и Европы в пространстве степной и городской культуры под сильным

влиянием тюркских традиций и исламских духовных ценностей.

24 августа 2014 года у подножия священной горы Улытау, Президент

Казахстана Нурсултан Назарбаев сказал: «Моя мечта и мысли о том, чтобы

Казахстан существовал вечно. Поэтому я предложил идею «Мәңгілік Ел». Мы

делаем все, чтобы стать таковой. Мы - многонациональная страна. Так

сложилось исторически. Наша задача-сохранить единство общества. Единство

Казахстана-это единство нашего многонационального народа… Не будь

глубоки корни у старого дуба, не устоять ему в бурю»[1].

В патриотическом акте «Мәнгілік ел» представлена национальная идея в

основе, которой лежат все ключевые ценности, о которых мечтали наши отцы,

наши предки. Нашему подрастающему поколению предстоит сохранить наши

ценности и строить будущее страны. Воспитание казахстанского патриотизма

является неотъемлемой частью сохранения духовности и культуры народа.

Учителя должны играть важную роль в реализации программы «Мәнгілік

ел», озвученной Президентом, они ответственны за продвижение национальной

идеи среди подрастающего поколения.

Накануне каждого нового учебного года традиционно во всех

организациях среднего образования республики проводится День знаний.

В этот день планируется проведение классных часов на патриотические

темы, где одним из главных целей ставится формирование у учащихся

гражданственности и патриотизма, воспитания чувства любви к своей Родине,

уважения к ее истории и культуре, бережного отношения к природе родного

края, гордости за достижения современного Казахстана. Для достижения

названных выше целей много работы проводится на уроках литературы, при

изучении творчества казахских и р усских писателей.

Таким образом, все мероприятия, организованные для реализации

программы «Мәңгілік ел», должны быть направлены на формирование человека

образованного, обладающего развитыми лидерскими качествами, готового

самостоятельно принимать решения в ситуации выбора, способного к

сотрудничеству и межкультурному взаимодействию, обладающего чувством

ответственности за судьбу страны, активно участвующего в достижении

главной цели Стратегии «Казахстанский путь-2050: единая цель, единые

интересы, единое будущее».

Педагогические усилия должны быть направлены на то, чтобы вырастить

человека творческого и талантливого, любящего родных и близких, свой народ,

свою Родину, настоящего гражданина своей страны. Для достижения

эффективности необходимо не только дать знания и умения, способствующие

формированию соответствующих идеалов, принципов и мировоззрения, но и

63

развивать необходимые личностные качества, духовный мир детей и учащейся

молодежи, чтобы они стали достойными гражданами своей страны.

Быть гражданином и патриотом своей Родины, значит, иметь активную

гражданскую позицию, грамотно пользоваться своими правами, честно и

добросовестно исполнять свои обязанности.

В Послании народу Казахстана Президент подчеркнул, что нашим

главным ориентиром должна стать национальная идея - Мәңгілік Ел, а путь к

развитию независимости - Нұрлы Жол. В связи с этим, мы должны усердно

трудиться в полную силу на пути к светлому будущему, подкрепляя единство

нашей страны. Национальная идея «Мәңгілік Ел» - это база не только для

достижения целей Стратегии «Казахстан-2050, но и платформа нерушимого

Казахстана XXI века.

Литература:

1. Интервью Президента РК Агентству «Хабар»: «Размышления у подножия

Улытау» (24 августа 2014 года) //pravo.zakon.kz/4648972-intervju - копия.

2. Интернет-ресурсы.

«МӘҢГІЛІК ЕЛ» ИДЕЯСЫ АЯСЫНДАҒЫ БІЛІМ БЕРУ МАЗМҰНЫН ЖАҢАРТУ ЖАҒДАЙЫНДА ТІЛДІК ПӘНДЕРДІ ОҚЫТУДЫҢ

МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ

Жусупова Галия Сапарбековна,

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Қостанай облысы

бойынша ПҚ БАИ білім беру үрдісін

психологиялық-педагогикалық қамтамасыз

ету кафедрасының меңгерушісі, z-galiya@mail.ru

«Мәңгілік Ел» - бабалар арманы, қазіргі буынның назары. «Мәңгілік Ел»

жобасын іске асыратын біз бен сіздер болатынымыз да күмән жоқ!

Елбасымыздың «Мәңгілік Ел» идеясын шын жүрегімен құрметтеу оның

түп мағынасын түсінуден, білуден басталады. Себебі, адам баласының

дүниетанымы өткен заманнан ұрпақтың сабақтастығына, ерекшелігі мен

құндылықтарына тікелей байланысты. Бұл идея ұрпақтан ұрпаққа аманат болса,

үлкен мақсатқа жетелеген ұзақ жолды еңсеруде жас жеткіншектің білім

кеңістігіне қанатын талмай қағуына жол көрсетеді.

«Мәңгілік Ел» идеясының мақсаты: «100 нақты» қадам» Ұлт жоспары

шеңберінде білім беру үдерісіне «Мәңгілік Ел» құндылықтарын енгізу; қоғамда

қазақстандық патриотизм идеясын дамыту; Қазақстанның жетістіктерін

насихаттау, басты құндылықтарды-тәуелсіздік, бейбітшілік, келісімді нығайту;

Отанға деген азаматтық жауапкершілікті сезінуіне ықпал ету.

Мәңгілік еліміздің дамуы үшін басты бағыттардың бірі - білім саласы.

Түйіндеп айтсақ: Қазақстан-2030 стратегиялық даму бағдарламасы еліміздің

әлеуметтік-экономикалық дамуының негізін қалаушы жоспар болса,

64

«Қазақстан-2050» бағдарламасы еліміздің өркендеуіне ерекше мән беріп,

сапалы болашақ, кемел даму жолына бестайтын стратегияға айналғаны анық.

Экономикалық прагматизм, кәсіпкерлік, әлеуметтік саясат, білім мен кәсіби,

заманауи білім беру, демократияны дамыту, сыртқы саясат, жаңа Қазақстандық

патриотизм және бәсекеге қабілетті білімді ұрпақ қалыптастыру. Алған білім

мен біліктілігі негізінде бүгінгі өзгермелі өмірді еркін бағдарлай алатын; өзін-

өзі дамытып, өз бетінше дұрыс жауапты шешім қабылдай білетін тұлғаны

тәрбиелеу - қоғамдық мәселе.

Қоғам өміріндегі қазіргі өзгерістер, жаңа стратегиялық бағыт-бағдарлар,

Қоғамның ашықтығы, оның жедел ақпараттануы мен қарқынды дамуы -

осының бәрі білім беруге қойылатын талаптарды түбегейлі өзгертіп, білімнің

қоғамды қайта жаңғыртуға қосар үлесін арттыруда. Осы себепті Қазақстан

Республикасының білім беру саясаты білім берудің мазмұнын жаңартуды

бағдарға алды. Орта білім беру мазмұнын жаңартудың түрлі салаларда

қолданылатын тәсілдердің негіздемесі, мазмұны, функционалдық сауаттылық

талаптарына негізделген күтілетін нәтижесі, білім берудің әдіснамасын

түбегейлі жаңартуды талап етеді.

Елбасының қазақстандық мұғалімдердің кәсіби дамуы саласындағы жаңа

көзқарасы педагогтердің біліктілік арттыру жүйесіне оң өзгерістерді енгізуге

мүмкіндік беріп, түбегейлі жаңғыруын шыңдай түсті.

Осы мақсатта педагог қызметкерлерінің біліктілігін арттыруда біліктілік

арттыру институттарының жүргізіп отырған жоспарлы жұмыстары өз

нәтижелерін беріп келеді, сонымен қатар жоспарлы курстармен қатар

курсаралық кезеңде пән мұғалімдерінің кәсіптік қызметі табысты жүзеге асыру

үшін технологиялық, ақпараттық мәдениетті қалыптастыру арқылы ізденісі,

өзін-өзі жетілдіруі, кәсіби біліктілігін арттыруы басты шарт.

Бүгінгі күні «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Қостанай облысы бойынша ПҚ

БАИ жаңа білім беру мазмұнын жаңарту бағдарламасы бойынша бастауыш

сынып, орыс мектептерінде оқытатын қазақ тілі пәні, қазақ тілінде оқытатын

мектептерінде оқытатын орыс тілі пәні, музыка пәндері бойынша

мұғалімдердің біліктілігін арттыру курстар жүргізілуде.

Қазіргі білім беру жүйесі «қалай білім алу керектігін үйренетін», дербес,

ынталы, қызығушылығы жоғары, сенімді, жауапты, ой-өрісі дамыған, үш тілді

еркін сөйлей алуға жеке тұлғаны қалыптастыруға бағытталған қағиданы

ұстанады.

Тілдік пәндерді оқытудың мақсаты - оқушылардың тілдік дағдыларын

дамыту арқылы ана тілін қадірлейтін, оның қоғамдық мәнін түсінетін тұлға

қалыптастыру, тілдік нормаларды сақтап, дұрыс қолдана білуге, еркін

сөйлесуге және сауатты жазуға үйрету.

Тілдерді оқу бағдарламасының мақсаттары:

Мұғалімдерді қазақ тілінде оқытатын мектептердегі қазақ тілі, орыс тілі,

ағылшын тілі пәнінің жаңартылған оқу бағдарламасының құрылымымен,

ондағы материалдардың күрделілігінің өсу ретімен, мазмұнымен және

мақсаттарымен таныстыру;

65

Жаңартылған оқу бағдарламасына сәйкес келетін педагогикалық тәсілдерді

қалай әзірлеу керектігін түсінуін, қолдана және модельдей білуін қамтамасыз

ету;

Мұғалімдердің жаңартылған оқу бағдарламасынан күтілетін нәтижелерге

қол жеткізу мақсатында критериалды бағалау жүйесін түсініп, қолдана білуін

қамтамасыз ету.

Бағдарламаның міндеттері:

Жаңартылған оқу бағдарламасы және онымен байланысты оқу жоспарлары

туралы түсінік қалыптастыру;

Мұғалімдердің жаңартылған оқу бағдарламасын оқыту үшін қажетті

дағдыларды меңгеруін қамтамасыз ету.

Бағдарламаның негізгі ұстанымы - қатысымдық бағыт арқылы тілдерді

жетік меңгерту, оқушылардың тіл туралы түсініктерін тереңдету және ұлттық

мәдениет пен әлемдік мәдениеттің маңыздылығы туралы түсініктерін кеңейту.

Білім беру бағдарламасы аясында қолданылатын педагогикалық әдіс-

тәсілдердің нәтижесі мыналарды қарастырады:

- оқушының жеке, өзіндік мүмкіндіктерін ескере отырып, жіберген

қателерінің себебін анықтап, түзету арқылы білімін жетілдіру;

- проблемалық оқыту тапсырмалары арқылы оқу материалын өмірмен

байланыстыра отырып, оқушыларды білімді өз бетімен меңгеруге талпындыру.

Оқу үдерісіне мұғалім емес оқушы неғұрлым белсенді болғанына назар

аударылады, мұғалім оқу материалын дайын күйінде бермейді, ашық сұрақ

қою, назарын шоғырландырып оқу, шолу жасау, тәжірибе және зерттеу жасауға

бағыттайды;

- оқылым мен жазылымға негізделген сабақтарды құрылымды етіп құру сын

тұрғысынан ойлауға мүмкіндік береді, яғни ол қызығушылығын ояту,

мағынаны ажырату және рефлексия кезеңдерінен тұрады. Әр кезеңде белгілі бір

оқыту мақсатын қоя отырып, мұғалім оқушыларға мақсатқа жетуге, мәселені

анықтауға, жауаптарды іздеуге; мәселені талқылауға, қорытынды жасай

отырып, өз ойын білдіруге және ашық қоғамның азаматы болуға үйретеді;

- оқушылардың интелектісін дамыту мақсатында интерактивті оқыту

амалдарын қолдану - ақпараттың мұғалімнен оқушыға, оқушыдан мұғалімге

ауысып отыруына мұмкіндік береді. Белсенді оқытуда оқушылар өз пікірін айта

білуді және өзгенің пікіріне құрметпен қарауды үйренеді;

- бірлесіп оқыту технологиясы жаңа идеяларды ұсынуға және жаңа

мүмкіндіктерді қолданып көруге бағыттап отырады. Бірлесіп оқытуда

оқушының жеке көзқарасы мен өзгенің пікірімен санаса білу мәдениеті

қалыптасады. Бірлесіп жұмыс істеудегі мақсат - күрделі тапсырмаларды

орындауда, топтық жұмыстарды, мәмілеге келуде, өзін-өзі басқара білуде қажет

болатын дағдыларды қалыптастыру.

Курс барысында пән мұғалдімдерінің кәсіби проблемаларын анықтау

мақсатында зерттеулер жүргізу; тәжірибе алмасу және «Назарбаев Зияткерлік

мектебі» үздік практикаларын енгізу мақсатында педагог кадрлардың

біліктілігін арттыру жүйесінің басқа ұйымдармен ықтымақтастығын дамыту,

66

педагог кадрлардың біліктілігін арттыру жүйесінің басқа ұйымдармен

ынтымақтастығын дамыту, педагог кадрлардың біліктілігін арттыру

бағдарламаларын әзірлеуге оның қазақстандық және халықаралық

сарапшылардың тәжірибесімен танысып, тарату, мектептердегі психологиялық-

педагогикалық қызметті кеңейту, мұғалімнің үздіксіз кәсіби дамуы үшін жағдай

жасау, жүйені үнемі жетілдіріп отыру мақсатында педагогтардың біліктілігін

арттырудың кешенді жүйесінің аясында оқытуда өткен мұғалімдердің кәсіби

қызметінің мониторингін жүргізу, озық педагог кадрлардың облыстық қорын

қалыптастыру мақсатында жаңашыл педагогтердің дерекқорын құру және оны

жүйелі толықтырып отыру, оқыту материалдарының теориялық және

практикалық мазмұнының және педагогтерді оқыту нәтижелерінің мониторингі

негізінде педагогтердің біліктілігін арттыруға арналған білім беру

бағдарламалары мен оқу материалдарын әзірлеу және сараптамасын жүргізуге,

өзінің педагогикалық тәжірибесін кеңінен таратуға жаңашыл педагогтерді тарту

сынды жұмыстар жүргізіледі.

Қорытындылай келе, бүгінгі оқытудың маңыздылығын түсініп, өзінің іс-

тәжірибесіне енгізіп, оның ерекшеліктері мен нәтижесін айқындай білген пән

мұғалімдері болашаққа жаңа көзқараспен, тың идеялармен жол ашарлары

сөзсіз.

Ел мен тіл егіз ұғым. Мәңгілік сөзі бабалардан мирас болып келе жатқан

мәңгі өлмейтін асыл қазынамыздың бірі ана тілімен тығыз байланысты. Олай

болса мәңгілік елдің онымен қатар жасап, бірге дамитын мәңгілік тілі болуы да

шарт. Ол мемлекеттің тілі қазақ тілі. Ана тіліміз Мәңгілік елімізбен бірге

Мәңгілік тіл болды.

XXI ғасырда қоғам мен мемлекет дамуының басты тетігі білім беру

болып отыр. Қазақстанның болашағы даму бағытын айқындайтын маңызды

факторлардың бірі білім саясатының дұрыс әрі нәтижелі жүргізілуі. Әрбір елдің

өркендеуі; тұғырының берік болуы білімге келіп тіреледі. Заманымыздың

заңғар жазушы М.Әуезов сөзімен айтсақ «Халық пен халықты, адам мен

адамды теңестіретін білім болмақ». Осы ұстанымдардың барлығы ғылым мен

білім болса, облысымыздағы білім арттыру институтының жұмыстары да нақты

мақсатты көздейді.

Сондықтан да «Мәңгілік Ел» болу жолындағы игі істеріміз арта берсін

демекпін!

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Елбасының «Қазақстан жолы - 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ»

халыққа арналған Жолдауы, 2014

2. «Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға

арналған мемлекеттік бағдарламасы. Астана, 2010

3. Қазақстан Республикасында орта білім мазмұнын жаңарту аясында пән

мұғалімдерінің біліктілігін арттыру бағдарламасы, 2015

4. «Педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру: жағдайы,

тәжірибесі, келешегі» халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның

материалдары. 1-2 том, Қостанай, 2015

67

ОЙЫН АРҚЫЛЫ БАЛАЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ТІЛДІК ҚАБІЛЕТІН ДАМЫТУ.

Иманқұлова Шырынгүл Сәрсенбайқызы,

«Айгөлек» мектепке дейінгі

ұйымының тәрбиешісі Ақтөбе обл.

Шалқар ауданы пос.Бегімбет

Мектеп жасына дейінгі балалардың бойына оқу қызметін меңгерту, ол

танымдық белсенділікті дамытудың басты бағыты болып саналады.

Танымдық белсенділікті психологиялық - педагогикалық құбылыс ретінде

анықтау, бұл мектепалды даярлық кезеңіндегі балалардың тұлғалық

сапасының ерекшелігіне талдау жасауға, тәрбиелеу мен оқыту үрдісін

қалыптастыру жағдайлары мен құралдарын қарастыруға мүмкіндік береді.

Себебі меңгерілген білімнің сапасы мен беріктігіне тек балаларды оқыту,

дамыту және тәрбиелеудің нәтижесі емес, сонымен қатар балалардың өзіндік

танымдық іс-әрекетіне қатынасының қатысуымен тәуелді болып келеді.

Танымдық белсенділік баланың психологиялық - денелік дамуының алғы

шарты мен нәтижесі болып табылады. Осыған байланысты балалардың

жоғары психикалық үрдісін қабылдау, зейін, ойлау ерекшеліктері

анықтайды. Барлық психикалық танымдық үрдістердің ішінен ойлау жетекші

үрдіс болып табылады. Барлық танымдық процестер үрдістердің қасиеттері

мен қатар бір-бірімен сипатын анықтай отырып, олармен бірге және тығыз

байланыста болуып бірізділікте жүреді. Демек оқыту үрдісінде ынталандыру

- бұл ең алдымен бала ойлауын дамыту болып табылады. Ойлау адам

өмірінде аса қымбат орын алады. Ойлау арқылы ғана заттардың,

көріністердің араларындағы байламды белгілеп, оларда бар себептерді

табады, келешекте оларға не болатынын ойлап шығарады. Келешекті болжай

алады. Сондықтан тәрбиеші баланың дұрыс ойлап үйренуіне көп күш

жұмсауы керек. Өйткені дұрыс ойлау ұрпақтан ұрпаққа табиғи түрде

беріледі, оның үстіне тәжірибе арқылы да қалыптасады Адамдарда тану екі

негізгі формада жүзеге асады: сезімдік тану формасы және абстракциялық

ойлау формасы. Сезімдік тану, түйсік, қабылдау, елестету сияқты жолдармен

көрініс табады, оның көмегімен біз заттардың жеке қасиеттерін ажыратамыз.

Сезімдік тану - бұл тек ойлаудың бастапқы сатысы, адам дүниені түйсіне

отырып қабылдайды.Сонымен ойлау қызметінің белсенділігін арттыру үшін

балалардың танымдық қызметін дамытатындай өзіндік пікір, қорытынды

шығаруға түрткі болатын ойындар ұйымдастыру қажет. Ойын арқылы

балалардың негізгі іс-әрекеті және олардың айналадағы өмірден алған

білімдерін, әсерлерін жинақтаған тәжірибелерін өз бетінше іс жүзіне

68

асырады. Ойын барысында берілген тапсырмаларды шешуде балалардың

ақыл - ойы дамиды. Міне осыдан баланың логикалық ойлау, қиялдау қабілеті

шыңдалады.Бала ойын дамытуда логикалық ойындар ерекшеліктерін алуға

болады. Балалардың ойлау қабілетін дамытатын, қызығушылықтарын

арттыратын жұмыс түрі - логикалық ойындар. Логикалық ойындар баланы

тапқырлыққа, логикалық ойлауға баулып, ойының ұшқырлығына, өздігінен

шешім қабылдауға, салыстыруға, дәлелдеуге әсер етеді. Балалардың

қызығушылығын арттыруда, танымдық қабілеттерін дамытуда мақсатым:-

балалардың зейінін, ойлау, зерде үрдістерін дамыту -қиялдарын ұштау

- тапқырлыққа жетелеу

- қызықты ойындар мен тапсырмаларды орындауға қызығушылығын

арттыру.

Міндеттер

- балалардың ойлау әрекетін дамытуға ықпал ету

- логикалық ойындар арқылы білім, білік, дағдыларын қалыптастыру

- балалардың математикалық тілде сөйлеу қабілеттерін жетілдіру.

Баланың бойындағы қабілетті ашу шығармашылық бағытта дамуына

жетелейді. Осы орайда логикалық ойлау қабілетін дамытудың өзіндік іс -

әрекетін ұйымдастырудың мынандай:

«Заңдылықтар», «Нені отырғызу керек?» «Нені орналастырсам екен?»

«Сыңарын табыңдар?» «Әзіл жұмбақтар» «Логикалық есептер».

«Пішінді орналастыр» логикалық ойын түрлерін айтуға болады.

Осындай ойындарды тапқырлықпен, ізденпаздықпен орындаған

балалардың білімділік дағдылары қалыптасып жақсы нәтиже береді.

Мектепалды даярлық, балаларының логикалық ойлауларын дамытудың

негізгі кезеңіне жатқызуға болады. Өйткені балалардың ойлары осы кезде

нақты-бейнеліден абстрактылы ойлауға қарай дамиды. Сондықтан мектепалды

даярлықта балалардың ой-өрісі қалыптасып және заттарды тиісті ұғымдарға

жатқызып, өздерінің ойларын дәлелдеуге үйрене бастайды.

Дәлеледеу үшін бала тиісті жүйе - логикалық ойлануға сүйенеді - дейді Ғ.

Жолтаева.

Негізінде баланың логикалық ойлау қабілеті дегеніміз - қарапайым

математикалық алғашқы ұғымдарын меңгертуден басталады десек

қателеспейміз. Оны жүйелі түрде шыңдау тәрбиешінің басты міндеті.

Педагогика және психология зерттеулері бойынша балалық шақ -

баланың жеке тұлға болып өзін-өзі сезінуінің алғашқы сатысы, демек

адамгершілік қасиеттер, ақыл – ойы, логикалық және басқада қасиеттерін

қалыптастырудың ең негізгі кезеңі болып табылады.

Баланың ақыл – ойының дамуы тек белгілі бір білім көлеміне емес,

танымдық іс-әрекет амалдары мен тәсілдерін игерумен бірге еске сақтау, ойлау,

69

елестету, танымдық шығармашылық қабілеттерінің дамуын тұтас қамтиды.

Бала дамуы үшін есте сақтауы мен ойлау қабілетінің мәні өте зор. Бұлардың

бәрі қоршаған орта мен білім, білік дағдысының қалыптасуы, есте сақтау және

ойлау қабілетімен тығыз байланысты. Баланың ойлау әрекетін ойдағыдай

дамыту үшін, тиімді тәсілдер қолданып, арнайы жұмыстар жүргізу қажет.

Ойлау үрдісі анализ, синтез, салыстыру, топтастыру жалпылау, тұжырымдау

логикалық амалдарынан тұрады. Ойлаудың осы амалдарын қолдана алуынан

балалардың оқу әрекетінің жемісі көрінеді. Бұл жөнінде М. Жұмабаев: «Ойлау -

жанның өте бір қиын, терең ісі. Жас балаға ойлау тым ауыр. Сондықтан

тәрбиеші баланың ойлауын өркендеткенде сақтықпен басқыштап істеу керек» -

деген.

Логикалық ойлауды дамыту туралы сөз етпес бұрын логика туралы

қысқаша айтып кетейін. Логика (грек тілінен алынған logic – сөз, ой, ойлау,

ақыл – ой) ойлаудың заңдылықтары мен түрлері туралы ғылым.

Обьективтік пікірлерге негізделген процесс логикалық ойлау деп, ал

дұрыс ойлаудың формалары мен заңдары туралы ғылым логика деп аталады.

Ойлау аса күрделі психологиялық процесс. Бұлардың ішінде психология

мен логиканың орны ерекше.

Психология бірнеше жас ерекшеліктердің ойының пайда болу, даму,

қалыптасу жолын, яғни жеке адамның ойлау ерекшелігі мен заңдылығын

қарастырса логика – бүкіл адамзатқа ортақ ой-әрекет заңдары мен формаларын

айқындайды, ол адам ойының нақты нәтижесі болып табылатын ұғым, пайым,

дәлел сияқты ой формаларының табиғатын зерттейді. Ойлау ерекшелігін таным

мен ой процесінің сатысы ретінде зерттеу ойлаудың білім мен тікелей

байланысты екенін айқындайды. Баланың қажеттілігі мен қызығушылығын

түсіне білу, бүлдіршіндердің ой-өрісін іс – қимылын жан – жақты дамыту

тәрбиешінің басты міндеті. Бүлдіршіндердің логикалық қабілетін дамытуда

қарапайым математиканың алғашқы ұғымдарын ойын арқылы үйретудің

заттары әртүрлі геометриялық пішіндерден құрастырудың, ауызша есеп

шығарудың, көру арқылы салыстырудың, қиялдаудың жұмбақтар жаттаудың

маңызы зор. Өйткені жасырын тұрған ойдың нені меңзеп тұрғанын ойлап табу

баланың ми қыртысының жұмысын шыңдайды, логикалық ойлау сезімін

қалыптастырады. Логикалық ойдың ерекшелігі қорытындылардың

қисындылығы да олардың негізіне сай келуі. Логикалық ойлауға түскен

құбылыс түсіндіріледі, себептері мен салдары қатесіз анықталады. Логикалық

ойлауы дамыған бала шығармашылыққа, ойлана әрекет етуге, өзінің іс -

әрекетін талдауға үйренеді.

Қорыта келе, аталған жұмыс түрлері, бала үшін, оның танымын,

логикасын арттыру үшін өмірде қажетті екенін көрсетеді, яғни олардың

шығармашылық деңгейін көтереді, қызығушылықтарын арттырады.

70

БІЛІМ БЕРУДЕГІ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР - БІЛІМ САПАСЫН АРТТЫРУДЫҢ НЕГІЗІ

Исабекова Айнагуль Тлеутсовна,

қазақ тілі мен әдебиет мұғалімі

«№2 Ақсу орта мектебі» ММ, Степногорск қаласы

ainagul_isabekova@mail.ru

Жакишева Айман Тлеутсовна,

қазақ тілі мен әдебиет мұғалімі

«№6 мектеп гимназиясы» ММ, Степногорск қ.

aimanisabekova_83@mail.ru

Бiлiм бeру жүйeci – қaй кeздe бoлмacын қызығы мeн қиындығы мoл

күрдeлi caлa. Өcкeлeң ұрпaққa жaн-жaқты бiлiм бeрiп тәрбиeлeу - әрбiр

ұcтaздың бiлiм бeру үрдiciндeгi бacты мiндeтi. «Жaқcы мұғaлiм – мeктeптiң

жүрeгi» дeп Ыбырaй Aлтынcaрин aйтпaқшы, жүрeкciз өмiр жoқ бoлca,

мұғaлiмciз бiлiм бeру icкe acпaйтыны aйдaн aнық.

Бүгiнгi нaрық зaмaнындa «Өмiр бoйы бiлiм aлу» әрбiр қaзaқcтaндықтың

жeкe крeдocынa aйнaлуы тиic дeп Eлбacы жoлдaуындa көрceтiлгeндeй oтaндық

бiлiм жүйeciнiң дүниe жүзiнiң бiлiм кeңicтiгiнe eнуi бiлiм caлacынa үлкeн

өзгeрic, жaңa лeп әкeлдi. Зaмaн тaлaбы oқушыдaн көп нәрceнi бiлуiн қaжeтciнce,

aл мұғaлiм жaн-жaқты, кәciби дaйындығы тeрeң, өз бoйынa жинaқтaғaн бiлiмiн

жacтaрғa үйрeтe aлaтын, iздeнгiштiккe бaулып, тaнымдық қaбiлeтiн дaмытa

бiлуi кeрeк. «Aдaмның aқылы өзiн тaниды, яғни, пcихoлoгиялық тiлмeн

aйтқaндa, бacқa зaттaрмeн нeмece бacқa aқылдaрмeн қaтынacтa бoлaды»,- дeп

Ж. Пиaжe aйтқaндaй aдaмның caнacы тeк бacқa aдaмдaрмeн қaрым-қaтынacтa

ғaнa дaмиды, тeк қaрым-қaтынac әрeкeттeрi ғaнa бiздi жaңa түciнiккe әкeлeдi[2].

Ал «Көп түкірсе – көл», «Бірлесе көтерген жүк жеңіл» екендігі баршаға аян, топ

болып қандай да болмасын тапсырманы орындау қызық та тартымды өтеді,

күнделікті сабақты табысты, сапалы, мазмұнды сабаққа айналдыру бүгiнгi

күннiң тaлaбы дeп түciнeмiз. Дaнa хaлқымыз: «Ұcтaзы жaқcының – ұcтaмы

жaқcы» дeп aйтқaндaй кeйiнгi ұрпaқтың бiлiм дeңгeйi ұcтaздaрдың қoлындa,

яғни хaлқымыз бiзгe бiр жaғынaн ceнiм aртып oтырca, eкiншi жaғынaн

жacтaрымыздың бoлaшaғының кiлтiн ұcтaтып oтыр дeп oйлaймыз. Aл oны

жүзeгe acыру үшiн ұcтaздaрдың кәciби бiлiмiндeгi жaңaшылдықты тaлaп eтeдi.

Біздiң түciнгeнiміз - шәкiрттeрiміздi зaмaн тaлaбынa қaрaй өмiргe

бeйiмдeу, cыни көзқaрacпeн қaрaйтын, өзiнiң ic-әрeкeтiнe бaғa бeрe aлaтын

тұлғa дaйындaу, бeрiлiп жaтқaн бiлiмдi жинaқтaп, көзбeн көру жәнe aуызшa

aқпaрaт көздeрiмeн тiкeлeй бiр-бiрiмeн қaрым-қaтынac oрнaтуғa дaғдылaндыру.

Пeдaгoгикaлық үдeрicтiң caпacын aрттыру-oқыту мeн бiлiм бeру

тәрбиeciнiң тaлaбы. Coндықтaн пeдaгoгикaлық үдeрicтi әдicтeмeлeу мәceлeci

мaңызды.

Қaзaқ тiлi пәнiндe бiрлecкeн oқу aрқылы oқушылaрдың

қызығушылығының өзгeргeнiн бaқылaу, oқушылaрдың бiрлeciп жұмыc жacaуғa

71

дaғдылaнбaуы, бiр-бiрiмeн oй бөлicкeннeн гөрi жeкe дaрa жұмыc жacaуғa

бeйiмдiлiгi, бiлгeнiн aйтa aлмaй, өз oйын жeткiзe aлмaуы, өзiн - өзi тeжeуi

бoлды. Бұлaй бoлуының ceбeбi, мұғaлiмдeрдiң, яғни бiздeрдiң тәртiптi бiрiншi

oрынғa қoюымыздa. Oқушылaрғa мeктeпкe кeлгeннeн бacтaп «тыныш oтыр,

aртық cөйлeмe, aлды-aртыңa қaрaмa!» дeгeн cөздeрдi жиi aйтaмыз. Oқушы

oйын тoлық aйтуынa, eркiн cөйлeуiнe мүмкiндiк пeн уaқыт бeрмeймiз. Ceбeбi

caбaқтa мұғaлiм көп cөйлeйдi, тaпcырмa көп, уaқыт aз. Ocыдaн бaрып,

мәселелер туындaйды. Coндықтaн мeктeбiмiздe caбaқтaрдa тoптық жұмыcты

жaндaндырудың мaңызы зoр дeп oйлaймыз, ceбeбi, тoптық жұмыcты жүргiзу

бaрыcындa oқушылaр бoйындa көшбacшылық қacиeттeрдi,

ұйымдacтырушылық қaбiлeттeрдi, eң нeгiзгici oй қoрытып рeфлeкcия жacaуды,

жүйeлeудi, тaлдaуды дaмытуғa үлкeн мүмкiндiк бoлaды. Бұл қacиeттeрдiң

бaрлығы oқушылaрдың функциoнaлдық caуaттылығын қaлыптacтыруғa көп

ceбiн тигiзeдi. Oқушылaр oқу үдeрiciнe бeлceндi қaтыcқaндa тиiмдiлiкпeн

oқиды. Зeрттeушiлeр oқитын пәнiнe қaрaмacтaн, бacқa oқу ныcaнындa

ұcынылғaн coл aқпaрaттaн гөрi, тoптaрдa жұмыc icтeйтiн oқушылaр, әдeттe,

oқытылaтын нәрce турaлы көбiрeк бiлiп, coның нәтижeciндe aлғaн бiлiмiн ұзaқ

caқтaйтындығын дәлeлдeп oтыр. Coнымeн қaтaр, ынтымaқтacтық тoптaрдa

жұмыc icтeйтiн oқушылaрдың өзiнiң cыныптастaрынa aнaғұрлым көңiлi

тoлaды, бiлiмдi өздiгiнeн жәнe бiр-бiрiмeн oй бөлicу aрқылы мeңгeрe aлaтын

oқушы ғaнa қaрқынды өзгeрiп жaтқaн зaмaндa өз мaқcaтынa жeтe бiлeдi. Өйткені бұл әдістер оқушылардың қажеттілігін қамтамасыз етті. Oқушылaрдың

әрқaйcыcының жacaғaн oң нәтижeлi қaдaмы жаңа технологиялардың тиімділігін

аңғартты.

Oқулықтaғы тeoриялық бiлiмдi тaлдaу, мoдульдeргe caлу, жобаны

қoрғaуды үйрeну мiндeттeрi нeгiзiндe ocы әдic-тәciлдeр aрқылы қoйылғaн

мaқcaт бoйыншa cөйлeм мүшeлeрiнiң өзiндiк бeлгiлeрiн, құрaмы мeн aтқaрaтын

қызмeтiнe қaрaй түрлeрiн aнықтaды. Бұл тaпcырмaның өзeктi мәceлeci

бoйыншa сөйлeмнiң құрaмынa қaрaй түрлeрi: күрдeлi, үйiрлi мүшeлeрдi

aжырaтудaғы қиыншылықтaрды жeңe бiлдi. Нeгiзгiciн бөлiп aлу, түciнiктeрдi

aнықтaу, cызбaлaр, мoдульдeр дaйындaу әдic-тәciлдeрi aрқacындa жoбaға:

1. Cөйлeм мүшeлeрi cөзiнiң мaғынacын aшу.

2. Cөйлeм мүшeciнiң бeлгiлeрiнe тoқтaлу.

3. Aнықтaмa шығaру

4. Cөйлeм мүшeci бoлa aлмaйтын cөздeрдi aнықтaу.

5. Cөйлeм мүшeлeрiнiң құрaмынa қaрaй түрлeрiн aжырaту.

6. Cөйлeм мүшeлeрiнiң aтқaрaтын қызмeтiнe қaрaй жiктeлуi дeп өздeрi

жocпaр құрды. Бұл әдicтi қoлдaнa oтырып мынaдaй нәтижeлeргe қoл жeткiздiк:

oқушылaр ғылыми мaғлұмaт бeрiлгeн тaқырыпты мұқият тaлдaп, тiрeк

cызбaлaр aрқылы нeгiзгiciн бөлiп aлды, бiлiмді тиянaқты, жүйeлi мeңгeрдi.

Тaқырып бoйыншa танымдық қабілетін арттыру мақсатында cәйкecтeндiру

тecтiне жауап берді, тoптaр бiр – бiрiмeн aлмacып, жaуaп бeрдi. Oқушылaр

тaқырып бoйыншa eртeгi, өлeң құрacтырды. Сонымен қатар, инновациялық

әдіс-тәсілдердің бірі «Рөлдiк» oқытa үйрeту әдісін үй тaпcырмacын тeкceру

72

кезінде пайдаландық. Cынып oқушылaры тренинг арқылы eкi тoпқa бөлінді.

Топ жұмыстарын бaйқaушы, caрaпшы бақылады. Eкi тoп бiр-бiрiнe cұрaқтар

әзірледі, oдaн кeйiн бaйқaушылaр сұрақ қoйды. Caрaпшы жaуaптaрды,

қaрaмa-қaрcы cұрaқты, пiкiртaлacты бaғaлaды, неге ондай баға қойғанын

дәлелдеді. Жаңа тақырыпты игерту үшін «Шeңбeр бoйымeн әңгiмeлeу»

oқытa үйрeту oйынын өткiздiк. Oқушылaр мәтiндi уaқыт бoйыншa oқиды,

oқып бoлғaн coң шeңбeр құрып oтырaды, oртaдa тұрғaн жүргiзушi көзiн

жұмып, бiр oқушыны нұcқaйды. Мәтiндi oйдaн жaңғыртуды coл бacтaйды.

Бұдaн әрi caғaт тiлiнiң бaғытымeн әрқaйcыcы мәтiннiң бiр cөйлeмiн aйтaды.

Тaғы oқиды. Жaуaптaрдa жiбeрiлгeн қaтeлeрдi дұрыcтaйды. «Тaймкипeр»

уaқытты бaқылaйды. Бұл әдістің тиімдісі оқушылардың есте сақтау қабілетін

арттырады және оқушыларды жинақылыққа баулиды. Тaпcырмaны oрындaу

кeзiндe oқушылaр тoптaca ұйымшылдықпeн жacaйды, «ЖИГCO» әдiciн жаңа

тақырыпты игерту жолында пайдаландық, өз бiлiмiн қoлдaнуғa жaғдaй

жacaдық, әрі сынып оқушыларын толық сөйлетуді көздедік, оқушылар

тапсырмаға жауапкершілікпен қарады, oқушылaр өздeрiнiң бeлceндiлiктeрiн

көрceттi, дегенмен оқушылардың бойларында қобалжу болды, ол қобалжу

бұл тәсілді бірінші қолданғандықтан деп ойлаймыз, қобалжыған балалар

тапсырманы өз шама-шарқынша орындап шықты.

Бұл әдіс ойды оятуға, оқушыға өзіндік ой-пікір, қорытынды шығаруға

мүмкіндік берді. Сондықтан мұғалім жаңа тақырыпты дайын түрінде бермей,

оқушылардың өздері күш салып, қаншалықты меңгергендерін қадағалайды.

Ол тек көмектеседі, қосымша фактілер береді, қажет болса өзі түсіндіреді,

демек мұғалім оқушылардың танымдық қызметін тек басқарады, бағыт-

бағдар береді. Мұғалім өз сабақтарын оқушының идеясын, білім-біліктілігін

дамытуға ықпал ететін міндеттерге сай етіп ұйымдастырады. Сондықтан да

қазіргі таңда әрбір ұстаздың да, оқушының да іс-әрекеті ерекше

шығармашылық сипатта болу керек. Жаңаша оқытуда білім балаларға дайын

күйінде берілмейді, керісінше, оқушылардың өздерін еркін ұстауға, ойлануға

мүмкіндік жасалады. Сабақ оқушылардың өз беттерімен және өзара

әрекеттесе отырып, оқып үйренулеріне, ортақ шешімге келулеріне

бағытталады.

Бұл үшiн әр caбaқтa oқушылaрдың тaнымдық әрeкeттeрiн бeлceндiру

қaжeт жәнe бұғaн oқытуғa дeгeн бiрқaлыпты eмec жaңa тәciлдeр әceр eтeдi.

Caбaқ oқушының пәнгe жәнe өзiн-өзi дaмытуғa дeгeн тұрaқты қызығушылық

ниeтi дaмитын мaзмұны жәнe тәciлдeрi бoйыншa қызықты бoлуы тиic.

Бaғдaрлaмaның cтрaтeгиялaрын, зeрттeу дaғдылaрын қaлыптacтыруғa:

cұхбaттacып oқыту, cындaрлы oйлaу, дaрынды жәнe тaлaнтты бaлaлaрды

дaмытуғa әрeкeт eтeмiз. Кeлeшeктe oқыту мeн oқудың жaңa тәciлдeрiн

caбaғымыздa қoлдaнaмыз, өйткені тoппeн жұмыc icтeу кeзiндe оқушылардың

жaуaпкeршiлiктeрi, пәнгe деген қызығушылығы aртaды.

73

Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні мeктeп жұмыcы мeн oқушы

жeтicтiктeрiн өрicтeтудeгi нeгiзгi тұлғa – мұғaлiм [1] eкeндiгiмeн кeлice oтырып,

жaңa тәciлдeрдi oрынды игeрiп, қoлдaнуымыз қaжeт. Қазіргі білім беру

саласындағы оқытудың озық технологияларын меңгермейінше сауатты, жан-

жақты маман болу мүмкін емес. Жаңа технологияны меңгеру тұлғаның

интеллектуалдық, кәсіптік, адамгершілік, рухани, азаматтық және де басқа

көптеген адами келбетінің қалыптасуына игі әсерін тигізеді, өзін-өзі дамытып,

оқу-тәрбие процесін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі. Қазіргі педагогика

жаңалықтарын пән ерекшелігіне қарай қолдана білу - оқыту мақсатына жетудің

бірден-бір жолы. Осы жолда педагогикалық технология оқыту мақсатына

жетудің тиімді, нақты жолдарын көрсетеді. Оқытудың жаңа технологиясы іс-

әрекеттің жоспарланған нәтижесіне жетудің шартты тәсілі ретінде

қарастырылатын жаңа әдістердің жиынтығынан тұрады. Оның дәстүрлі оқыту

технологиясынан ерекшелігі мынада:

- оқушының интеллектуалды дамуы аз уақыт ішінде қабылдау дәрежесінің

жоғары мөлшеріне жетуіне бағытталғандығы;

74

- оқушы мен мұғалімнің белсенділігінің сәйкес болуы;

- мұғалім мен оқушының өзара қарым-қатынасында жауапкершіліктің

міндеттілігі.

Оқытудың дамыту функциясы оқушының тұлғасын жетілдіруге

бағытталған арнайы дайындалған кейбір оқыту технологиясында, әдістемелік

жүйелері мен әдістерде жүзеге асырылады.

Инновациялық технологиялардың қай түрін алсақ та, олардың тиімділігі

тек қана мұғалімнің шеберлігімен және осы шеберлікті шыңдай түскендігімен

ғана шын күшіне ие бола алады. Сондықтан оқушылардың ынтасын арттыруға

арналған әдістемелік құралдардың жүйесі мен амалдары әр мұғалімнен оларды

терең игеруін, іске асыруын және оған сай болатын іскерлікті талап етеді.

Пaйдaлaнғaн әдeбиeттeр тiзiмi:

1. Жeтi мoдульдi ықпaлдacтырa oқыту. Л. Дүйceмбeкoвa

2. Интeрбeлceндi әдicтeмeнi ЖOO – дa қoлдaну мәceлeлeрi. A. Әлiмoв

3. Мұғaлiмгe aрнaлғaн нұcқaулық. Eкiншi ( нeгiзгi) дeңгeй. Үшiншi бacылым.

БАЙЛАНЫСТЫРЫП СӨЙЛЕЙ БІЛУГЕ ДАҒДЫЛАНДЫРУ ТҮРЛЕРІМЕН ӘДІСТЕРІ

Искалиева Бибигуль Койшибаевна,

«Бәйтерек» бөбекжай мектепке дейінгі

ұйымының тәрбиешісі

Ақтөбе обл. Қарғалы ауылы

Петроповл ауылы

Егеменді еліміздің талабына сай мемлекеттік тілді меңгеру, оқыту, қазіргі

заманға сай білімді де, тәрбиелі ұрпақ тәрбиелеу педагогтар еншісінде.

Мектепке дейінгі балаларға тәрбие мен білім беру жұмыстарын ұйымдастыруда

олардың сөйлеу, тілін дамыту, байланыстырып сөйлеу мәдениетін жетілдіруге,

құрастыра сөйлеуге, сөздік қорының молаюына баса көңіл бөлген жөн.

Заман өзгерген сайын әдіс – тәсілдер көбейіп, жаңарып, толығып жатыр.

Балалардың тілін дамытуды, қызықты үйрету үшін жаңа әдістер мен

технологияларды өз тәжірибемізде қолдануға ізденеміз. Жаңа технологияны,

әдіс - тәсілдерді тиімді қолдану білім сапасын арттырады. Сонымен қатар тілін

дамыту, байланыстырып сөйлеу барысында балалардың жас ерекшелігін ескеру

әдіс-тәсілдерді таңдаумен сай келеді, ұйымдастырылған оқу іс-әрекет

өткізгенде бірінші орынға ойын және ойын түрлері қойылады. Ойын – оқу

үдерісіндегі оқытудың әрі формасы, әрі әдісі ретінде дербес дидактикалық

санат. Тіл дамытуда ойынды көрнекі құралдар, түрлі суреттер , кестелер,

ойыншықтар, музыка және т.б. материалдар ұйымдастырылған оқу іс-әрекетті

көркемдеп отырса, балалардың сөздік қоры біршама толығады, ауызша сөйлеу

түрлері кеңейеді. Әрбір ұйымдастырылған оқу іс-әрекетте ойын түрлерін және

өзара сөйлеу үлгілерін тақырыпқа сай қолданған жөн және тиімді. Тіл дамыту

барысында ойын элементтерін дидактикалық материал ретінде пайдаланудың

75

пайдасы бар. Дидактикалық ойындар арнайы мақсатты көздейді және нақты

міндеттерді шешеді.

Ойын ұйымдастырылған оқу іс-әрекет басында – өткен сабақты еске

түсіру.

Ұйымдастырылған оқу іс-әрекет ортасында – көңіл-күйін сергіту, ерік-

жігерін дамыту, ұйымдастырылған оқу іс-әрекетке ынтасын арттыру.

Ұйымдастырылған оқу іс-әрекеттің соңында – тақырыпты бекіту,

ұйымдастырылған оқу іс-әрекеттен алған білімді жинақтау мақсатын көздейді.

Ойын арқылы балалардың тілдерін дамытып, сөздік қорын байытады, жаңа

материалды жақсы қабылдайды, есте сақтайды, зейіні дамиды, қызығушылығы

артады. Мектепке дейінгі ұйымдарда сөздік қорды дамыту жұмыстары

түсіндіру, сұрақ- жауап, сөйлесу, әңгімелесу, әңгіме, көрнекілік әдіс – тәсілдер

арқылы жүзеге асады. Сөздік қорды дамытуға бағытталған әдістердің жалпы

міндеті - сөздің мағынасын дұрыс түсініп, оны өз сөзінде дұрыс қолдану.

Түсіндіру әдісі - жаңа сөз, сөз тіркесі, сөйлемдерді түсіндіруде

қолданады. Ұйымдастырылған оқу іс-әрекет сайын үйретілетін жаңа сөздер

бойынша, яғни сөздік жұмысында іске асады.

Көрнекілік әдісі – ұйымдастырылған оқу іс-әрекет сайын жүргізілетін

әдіс. Балаларға түрлі суреттер мен заттарды, ойыншықтарды көрсету арқылы

сөздерді үйретуге болады. Көрнекілік тақырыпқа сай, көзге тартымды болуы

керек.

Мысалы: «Ұлттық заттар» тақырыбын өткен кезде киіз үйдің суретін

көрсету арқылы немесе кәдімгі ойыншық киіз үйді көрсету арқылы жүзеге

асырылып отырады.

Мысалы: Алма сөзін алманы көрсету арқылы ұғындырамыз. Бұл әдіс –

жеміс - жидектер, ойыншықтар, тағамдар, тақырыптарында жүзеге асады. Әр

түрлі тірек кестелер және таблицалармен сөздерді, сөз тіркестерін үйретуге

болады.

Мысалы, алманы сипаттау: алманың түсі қызыл, пішіні – домалақ, дәмі –

тәтті. Ол ағашта өседі, жеміс. Мен алма жеймін. Мысалы, жемістер –

көкөністер тақырыбына байланысты «Дүкен» ойынын ойнауға болады.Үстел

үстіне жемістердің муляждарын «сатуға» қойып, ойнау. Бала дүкен ойыны

кезінде дүкенге кіріп амандасады, керек затын сұрайды. Маған алма беріңізші.

Қандай алма аласыз? (түстерді ажырата білу). Мынау ащы, тәтті деген сөздер

сөйлемде қолданылады.

Осы тақырыпқа байланысты мынадай ойындар өткізуге болады: «Дәмінен

ажырат», «Не артық?», «Қанша жеміс көрдің, соншама қол шапалақта»,

балалардың назарын бақылау үшін кез келген сөзге емес тек қана жемістерді

естігенде шапалақтау, жұмбақ жасыру, мысалы түсі қызыл, сары, дөңгелек тәтті

ағашта өседі – бұл не? және де басқа да тақырыптарға келтіруге болады.

Дыбыстық жаттығуларды өткізуде балалар сөздердегі қазақ тіліне тән

дыбыстарды дұрыс айтуға жаттығады, дауыстың ырғағы дамиды. Мысалы: шақ

– шақ – шақ – кішкентай құлыншақ. Ыр- ыр – ыр – ырылдайды қасқыр.

Балалардың дүниетанымын кеңейтіп, ойын өрістетіп, тіл байлығын

76

жетілдіруде көркем әдебиеттің алатын орны ерекше. Балабақшада балаларды

дұрыс сөйлей білу мәдениетіне айнала қоршаған ортамен, сондай-ақ көркем

әдебиетпен теңестіру арқылы жүзеге асыруға болады. Әрбір

ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде дидактикалық ойындарды қолдану

арқылы балалардың қиялын шарықтатып, ойлау қабілетін ұштауға болады.

Дидактикалық материалдармен балалар жаттыққан сайын олардың зейіні,

тапқырлығы, ынталылығы, өзіндік ойлау жұмысы дами түседі. Балаға

әңгімелеп айтуға, оқып тыңдауға, жаттауға арналған материалдар олардың

даму деңгейіне, жас шамаларына лайықты болу қажет.

Балаларға топтардағы суретті кітапшаларды көрсетіп, мазмұнын айтып

беру қолайлы. Бұл жастағы сәбилерге оқиғасы сәтті аяқталатын, қорқыныш

сезімін тудырмайтын болу керек.

Оларға «Бесік жыры», «Бауырсақ», «Торғай», «Мақта қыз бен мысық»

сияқты шығармалар арқылы дыбыстарды анық айту, байланыстырып сөйлеу,

әңгімелей білуге үйретуге болады.

Ертегі сахналау арқылы балаларды рөлге бөліп беру, әр кейіпкердің

дауыстарын келтіріп айтуға машықтандыру қажет.

Шығармаларды оқыған кезде іс-әрекеттерге байланысты жаңа

сөздердің мән-мағынасын түсіндіріп отырған жөн.

Дыбыстарды анық дұрыс айта білуге жаңылтпаштардың да орны

ерекше. Ал жұмбақ баланың сөйлеу қабілетін дамытады. Жұмбақтың

шешуін табу арқылы заттардың, жан-жануарлардың, киім-кешек аттарын

есте сақтау қабілеті күшейеді. Бала тілін дамытуда мақал-мәтелдердің де

алатын орны ерекше. Қазақтың мақал-мәтелдерінің көбісі елдікті,

ынтымақты, жақсы мен жаманды ажыратуға мүмкіндік береді.

Балалармен күннің ІІ жартысында ойналатын дидактикалық ойындар,

сюжетті - рөлді ойындары арқылы сөйлеу мәдениетін қалыптастыруға

болады. Әрбір сұрақтарға толық, әрі нақты жауап бере білуге дағдыландыру

керек.

Естігендерін қайталап айтып, қандай кейіпкердің бар екенін балалар

айтып берді. Сонымен қатар сөздік жұмыс жүргізу, сұрақ-жауап ала отырып,

сөздік қорларын байытып, әңгімелей білуге үйрету.

Көркем шығармалармен балаларды ерте кезден таныстыру, оқыту

тәрбиелеу істерінде қолданып отыру арқылы балаларды еркін сөйлеуге,

түсініп, мәнерлеп айтуға дағдыландыру керек.

Қорыта айтқанда, балабақшада балалардың тілін дамытуда әрдайым

әдіс-тәсілдер ізденуде болу керек. Ойын – балалардың негізгі іс -

әрекеттерінің бір түрі. Бала өмірі ойынға байланысты. Сондықтан да тіл

дамыту ұйымдастырылған оқу іс-әрекеттерінде сөздік қорын байытуға ойын

элементтерін пайдаланудың балалардың ой белсенділігін арттырудағы

маңызы зор.

77

ТӘРБИЕ БЕРУ АРҚЫЛЫ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС

МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ

Құлахметова Рая Маханбетқызы,

педагогика ғылымдарының магистрі.

Педагог-психолог, «Қазақ технология және бизнес университеті»

АҚ колледжі, Астана қаласы. r.kulakhmetova@mail.ru

Тәрбие, тәлім-тәрбие – жеке тұлғаның адамдық бейнесін, ұнамды мінез-

құлқын қалыптастырып, өмірге бейімдеу мақсатында жүргізілетін жүйелі

процесс.

Бесік тәрбиесі, балдырған тәрбиесі, өрен тәрбиесі, жасөспірім тәрбиесі,

жастар тәрбиесі бір-бірімен жалғасып, өз ерекшеліктерімен жүзеге асырылады.

Тәрбиенің мақсаты адам бойында ізгілік, инабаттылық қасиеттерін және

тіршілікке қажетті дағдылар қалыптастыру болып табылады. Қоғамдық тәрбие

-тарихи аренада адамдар қоғамының пайда болуымен бірге туды. Қоғамдық

тәрбиенің мақсаты, мазмұны, құралы мен әдістері қоғамдық қатынастардың

қарқынымен, қандай қоғамдық-экономикалық формацияның шарттарында іске

асатынымен анықталады. Ізгілік тәрбиесі-жеке тұлғаның моральдық

қасиеттерінің, көзқарастары мен сенімдерінің қалыптасу үрдісі. Ізгілікті деп

жалпы адамзаттық моральдың ережелері мен талаптарын, нормаларын өз

көзқарасы мен сенімі ретінде, мінез-құлығының үйреншікті формасы ретінде

көрсететін адамды есептеуге болады.

Адамға ғылымнан бұрын тәрбие беру керек. Тәрбиесіз ғылым

зұлымдыққа апарады. Тәрбие - адамға сапалы өмір сүргізеді. Тәрбие - адамның

жүріс-тұрысын, сөйлеу мәнері мен мәнін, ой өрісін қамтиды. адамға оң мен

солды, жақсы мен жаманды танытады. Адам дүниеге келгеннен бастап өмір

сүруге, дүние тануға құқылы. Адамның ерік-тілектері, іс-әрекеттері басқа

адамның құқығын бұзбауы тиіс [1].

Грек философы Аристотель (Aristotle, б.з.д. 384 — б.з.д. 322 жылдар)

тәрбиенің 3 түрін бөліп көрсеткен: дене, адамгершілік және ақыл тәрбиесі.

Өзінің «Саясат» (Politica) атты еңбегінде басшы жастарды тәрбиелеуге баса

назар аударғанын айта келе, саясаткерлер адамгершілігі мол тұрғындарға

қарағанда, азаматтарды қайырымдылыққа тәрбиелеу керектігін айтады [2].

Тәрбие мәселесін зерттеушілер арасынан әлемге әйгілі ойшыл, философ,

әлеуметтанушы, математик, физик, астроном, ботаник, лингвист, музыка

зерттеушісі Әбу Насыр әл-Фарабидің (870-950) орны ерекше. «Қайырымды

қала тұрғындарының көзқарасы» трактатында тәрбие туралы нақты ғылыми

анықтама берді: тәрбиелеу дегеніміз - халықтардың бойына білімге негізделген

этикалық ізгіліктер мен өнерлерді дарыту деген сөз; тәрбиелеу кезінде

халықтар мен қала тұрғындарына білімге негізделген қасиеттерден тұратын

іс-әрекеттер дағдысы сіңіріледі; этикалық ізгіліктерді – білім, тәрбие арқылы

дарыту керек, сол арқылы адам игілікті істерге талпынады. Аталмыш еңбекте

елдің басшысы өз бойында туа біткен 12 қасиетті ұштастырса көптеген

78

жетістіктерді бағындыратындығы жайында баяндайды: 1) ... адамның мүшелері

мүлде мінсіз болуға тиіс, бұл мүшелерінің күші өздері атқаруға тиісті қызметті

аяқтап шығу үшін мейлінше жақсы бейімделген болуы керек, сонда егер адам

әлдебір мүшесінің жәрдемімен әлденедей бір іс істемек болса, ол мұны оп-оңай

атқаратын болады; жаратылысынан өзіне айтылғанның бәрін жете түсінетін,

айтылған сөзді сөйлеушінің ойындағысындай және істің жай-жағдайына сәйкес

ұғып алатын болуы керек; 2) өзі түсінген, көрген, естіген және аңғарған

нәрселердің бәрін жадында жақсы сақтайтын, бұлардан ешнәрсені ұмытпайтын

болуы керек; 3) әйтеуір бір заттың кішкене ғана белгісін байқаған заматта сол

белгінің ишаратын іліп әкетерліктей алғыр да аңғарымпаз ақыл иесі болу шарт;

өткір сөз иесі және ойына түйгеннің бәрін айдан-анық айтып бере алатын

тілмар болу шарт; өнер-білімге құштар болу, оқып-үйренуден шаршап-

шалдықпай, осыған жұмсалатын еңбектен қиналып азаптанбай, бұған оңай

жететін болу керек; 4) тағамға, ішімдік ішуге, сыр-сұхбат құруға келгенде

қанағатшыл болу керек, жаратылысынан сауыққұмарлықтан аулақ болып,

бұдан алатын ләззатқа жирене қарауы шарт; 5)шындық пен шыншыл

адамдарды сүйіп, өтірік-жалған мен суайттарды жек көру керек; 6) жаны асқақ

және ар намысын ардақтайтын болуы шарт; жаны жаратылысынан пасық

істердің бәрінен жоғары болып жаратылысынан игі істерге ынтазар болуы тиіс;

7) жаман атауға, жалған дүниенің басқа да белгілеріне жирене қарау керек;

8)жаратылысынан әділеттілік пен әділеттілерді сүйіп әділетсіздік пен

озбырлықты және осылардың иелерін жек көру керек; 9) жақындарына да, жат

адамдарға да әділ болып жұртты әділеттілікке баулып, әділетсіздіктен зардап

шеккендердің залалын өтеп, жұрттың бәріне де өз білгенінше жақсылық пен

ізгілік көрсетіп отыруы қажет; 10) әділ болу керек, бірақ қыңыр болмау керек;

11) әдептілік; 12) өзі қажет деп тапқан істі жүзеге асырғанда шешімпаздық

көрсетіп, бұл ретте қорқыныш пен жасқану дегенді білмейтін батыл, ержүрек

болуы керек… [3]. Сонымен бірге, әлемнің екінші ұстазы айтқан «Адамға ең

бірінші білім емес, тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың

қас жауы» деген тұжырымы баршамыздың жадымызда. Сондықтан ұрпақ

тәрбиесіндегі ежелден қалыптасқан халқымыздың дәстүрлері мен

тағылымдарын үйрету арқылы жастарды ізгілік пен парасаттылыққа баулимыз.

Чех елінің белгілі ойшылы, педагог Ян Амос Коменский (Jan Amos

Komenský, 1592-1670) ғылымға «пампедия» жаңа терминін енгізді. Ұғым

бойынша «пампедия – бүкіл адамзаттың әмбебап тәрбиесі... Басты мәселе бәрі,

барлығына, жан-жақты үйренуі тиіс» [4].

Эмпиризим мен либерализмнің өкілі ретінде саналатын ағылшын

философы Джон Локктың (John Locke, 1632-1704) 1693 жылы жарық көрген

«Тәрбие туралы ойлар» («Some Thoughts Concerning Education») атты

трактатында тәлімгер өмірлік жағдайлар мысалында тәрбие нәтижелерін

айқындайтындығын дәлелдейді. Білім беру үрдісі төмендегідей үш әдіс арқылы

жүретіндігі туралы айтады: дені сау тәннің дамуы, қайырымдылық қасиетін

қалыптастыру және өзіне қажетті білім беру бағдарламасын таңдау [5].

Француз ойшылы Жан-Жак Руссо (Jean-Jacques Rousseau, 1712-1778)

79

кейінірек жаратылыс тәрбиесі технологиясы түсінігін енгізді. Ол бұл ойын

мынадай үш идеямен айшықтайды:

1. Нәресте – бұл кішкентай ересек адам емес. Тәрбие сәбидің жаратылысы

кезеңдерін ескере отырып, әрбір кезеңде түрлі міндеттерді шешуі қажет.

Орындалуы тиіс міндеттер мен оны шешу тәсілдері ересектермен сәйкес

келмейді. Балалық шақ мәселесін зерттеуші көптеген ғалымдар Руссоның

балалық шақтың көптеген құпияларын ашты деп көрсетеді.

2. Нәресте тәрбиесіне үш фактор ықпал жасайды: табиғат, адамдар, қоғам.

Әрқайсысының атқаратын өз міндеті бар, тәлімгер оның тек үйлесімділігін

айқындайды.

3.Тәлімгер табиғатқа көмек беруде нәрестеге қатысты мәселелерде

жасандылыққа салынбағанын қадағалағаны абзал. Санадағы бүкіл білім мен

адамгершілік нұсқауларын нәресте өзі қалыптастыру қажет [6].

Қарап отырсақ, тәрбие мәселесі қоғам мен адамзат үшін ерекше мәнге ие.

Оның көмегі бойынша қалыптасады:

- біріншіден, адамның сөйлеу мүмкіндігі; екіншіден, қоршаған ортаның

өзгерісіне бағытталған мінез-құлық белсенділігі; үшіншіден, қоршаған орта

элементтерінің өзгерістеріне байланыс қызметі (өндіріс құралдары).

Міне, осы ерекшеліктерге байланысты адамзат популяциясы

бейгенетикалық сипаттамалық құрылымға ие мәдени және этникалық

дәстүрлерді қалыптастырды. Бүгінгі күндегі адамзат популяциясының

феномені қоғамда өмір сүретін ақпараттарды ұжымдық қайта өңдеу және

индивидтердің жоғары жылдамдықпен қабылдауда жатыр. Сондықтан қажетті

тәрбиенің жоқтығы ақыл-ой дамуын кідіртіп, адамзат қоғамы өмірі рөліндегі

әлеуметтік қалыптасу жолдары бұрмаланады.

Тәрбие жеті негізгі факторлардан тұратын құралдар арқылы жүзеге

асады: тәрбиелеуші тұлғасы; білім беру процесінің мазмұны; оқу-тәрбие

процесінің ұйымдастырылуы; білім беру орындарындағы тәрбие жұмысының

арнайы бағдарламасы; сабақтан тыс қосымша білім; өзін-өзі басқару және

тәжірибелік (қоғамдық) жұмыс. Аталған факторлардың қатысу деңгейі және

тәрбиелік ықпалы тәрбиенің жалпы стратегиясында қарастырылады [7].

Адам тәрбиесінің келесі түрлері ерекше бөлініп көрсетіледі:

Тәрбие мазмұнына қарай: 1) ақыл-ой тәрбиесі; 2) еңбек тәрбиесі; 3) дене

тәрбиесі; 4) адамгершілік тәрбиесі; 5) эстетикалық тәрбие; 6) құқықтық

тәрбие; 7) жыныстық және жынысаралық тәрбие; 8) экономикалық тәрбие;

9)экологиялық тәрбие және т.б.

Институтталған сипат бойынша: 1) отбасылық тәрбие; 2) діни тәрбие;

3)әлеуметтік тәрбие; 4)бейәлеуметтік тәрбие; 5) түзетілген тәрбие.

Үстемдік ету принциптері мен қатынас стильдері байланысты:

1) авторитарлық тәрбие; 2) еркін тәрбие; 3) демократиялық тәрбие [8].

Ақыл-ой тәрбиесі тұлғаның жан-жақты дамуына маңызды шарттардың

бірі. Бұл адамзаттың интеллектуалды дамуына бағытталып, өзі және дүниені

тануға қызығушылық туындатады. Еңбек – қоғамның материалды және рухани

байлықтарының негізгі қайнар көзі, адамның әлеуметтік мәртебесіндегі негізгі

80

өлшем ретінде бағаланады. Әлемнің әміршісі – еңбек. Тек еңбекпен ғана жеміс

өнеді, тек еңбек қана бар қиындықты жеңеді. Елбасы, Ұлт көшбасшысы

Н.Ә. Назарбаев баршамызды ел игілігі жолындағы еңбекке шақырғаны да

баршамызға мәлім [9] Дене тәрбиесі адам ағзасын жақсарту жолында

атқарылатын қызмет түрі ретінде санаймыз. Оның негізгі сапалық белгілері

спорттық ойындар арқылы қалыптасады. Өз кезегінде спорт маңызды

әлеуметтік феномен ретінде қоғамдық өмірдің барлық саларында жоғары

бағаланған, қоғамның тіршілік әрекеттеріне зор ықпал жасайтын физикалық

және интеллектуалды мүмкіншіліктерді үйлестіретін дене мәдениетінің

құрамдас бөлігі. Бүгінгі күнде ол ұлттық қатынастар, іскерлік өмір, қоғамдық

тұрмыс, сән үлгілері, адамгершілік құндылықтары мен адамдардың өмір салтын

қалыптастыруға мол әсер ететіні анық. Намыс, міндет, сенім, патриотизм

секілді адамгершілік сезімдерін; шыдамдылық, мейірімділік, жуастық сынды

адамгершілік бейнесін; Отан алдындағы борышын орындау және халқына

қызмет ету сынды адамгершілік мінез-құлқын біріктіретін адамгершілік

тәрбиесінің де қоғам үшін маңызы зор. Тәрбиенің негізгі міндеттерін қабылдау

және жүзеге асыру төмендегі құндылықтар арқылы жүзеге асады деген

пікірдеміз: тұрмыстық (өмір, отбасы, салт-дәстүр, қаржы жағдайы, болмыс,

жасампаздық); адамгершілік (ар-ұят, жақсылық, еркіндік, сенім, сұлулық);

рухани (абырой, міндет, жауапкершілік, төзімділік). Міне, адамды тәрбиелеудің

негізгі қағидаларын қалыптастыру осы үш құрамдас бөліктің жиынтығы

арқылы ғана мүмкін деген шешім қабылдаймыз. Патриотизм (гректің

πατριώτης–отандас, жерлес, πατρίς - отан) түсінігінің негізгі мәні әр азаматтың

ұлтын, Отанын сүюден туындайтын саяси принцип және әлеуметтік сезім.

Патриотизм Отанының жетістіктері мен мәдениетінің ерекшеліктерін мақтан

тұтып, оның құндылықтарын сақтаумен сипатталады. Оның тарихи қайнар көзі

тіл мен дәстүрде бекітілген құндылықтарда жатыр. Ұлт пен ұлттық мемлекетті

құру шарттарында патриотизм мемлекет дамуының жалпыұлттық сәттерін

танытатын қоғамдық сананың бір бөлігі болып табылмақ.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2006 жылы

Қазақстан халықтары Ассамблеясының ХІІ сессиясында сөйлеген сөзінде:

«Ұлттың бәсекеге қабілеттілігінің аса маңызды шарты – бұл әлемдік

бәсекелестік үдерісінде табысқа жетуге мүмкіндік беретін күшті рух пен білім»,

- деп пайымдайды. Жалпыұлттық «Егемен Қазақстан» газетінің 2006 жылғы 25

қазандағы санында Елбасымыз қазақстандық патриотизм сияқты ұлт

табысының маңызды құрамдасына тоқталып кетеді. «Бұл өз Отаның мен жеріңе

деген сүйіспеншілік, оның тарихы мен мәдениетіне деген зор құрмет, әркімнің

өз күш-жігеріне деген сенімі мен барша қоғамның топтасуы. Бұл бүгін

тұрғызылып жатқан өз еліңнің тарихына қатыстылықтың және оның болашағы

үшін жауаптылықтың жоғары сезімі. Бұл әрбір қазақстандықтың табыстары

үшін мақтаныш және қандай тұрғыда болғанына қарамастан өз салаңда

табыстарға қол жеткізу ниеті. Және бұл табысты әркім Отанына бағыштап,

әлемде оның даңқын асыруы, беделін көтеруі тиіс. Патриотизмді, әсіресе

жастардың арасында, біздің балалардың бойында барша қоғамның ортақ күш-

81

қуатымен қалыптастыру керек. Біздің әр азаматтың табысы және халықаралық

тұрғыда мойындалуы – бұл баға жеткізгісіз капитал, барша

қазақстандықтардың мақтанатын нәрсесі және байлығы екендігі сөзсіз.

Осындай үлгілермен ұлттың рухын көтеру керек! Өз Отаныңның патриоты

болу – бұл Қазақстанды өз жүрегіңде ұялату. Мен сіздерді осыған шақырамын».

Патриотты тәрбиелеу – бұл әлеуметтік ортаның (отбасы, ұжым, мектеп,

қоғамдық ұйымдар) объективті факторларының ықпалы мен индивидтің

рухани-тәжірибелік қызметінің субъективті шарттарында орын алатын

әлеуметтік процесс. Студенттер ақпаратпен толық қамтылған ортаға

бейімделген жастардың білімді бөлігі болып табылады. Бүгінгі жастар бұрынғы

саяси әлеуметтендірудің стереотиптерін қабылдамайды. Олар бірінші болып

тоталитарлық қоғам негіздеген құндылықтарды жоққа шығарды. Сондықтан

бүгінгі күнде барлық саяси күштердің өз жақтастары ретінде студенттерді

қосуы кездейсоқ құбылыс емес. Жастар – бұл қазіргі қоғамдағы белсенділігі

жоғары әлеуметтік база.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. [Электрондық ресурс] // Көру режимі: http://kk.wikipedia.org/wiki/Тәрбие

2. Аристотель. Сочинения: В 4 т. Т. 4. - М.: Мысль, 1983. - С. 376-644.

3. Әл–Фараби. Әлеуметтік–этикалық трактаттар. – Алматы: Ғылым, 1975. –

163 б.

4. Коменский Я.А., Локк Д., Руссо Ж-Ж., Песталоцци И.Г. Педагогическое

наследие. – М.: Педагогика, 1988. – С. 107.

5. Локк Дж. Сочинения в трёх томах: Т. 3. – М.: Мысль, 1988. – 668 с.

6. Луков Вал.А. Парадигмы воспитания // Гуманитарные науки: теория и

методология. – 2005. - №3. – С. 141.

7. Зимняя И.А. Стратегия воспитания: возможности и реальность

//Интеграция науки и высшего образования. – 2006. - №1. – С. 72.

8. Мудрик А.В. Воспитание / гл. ред. Давыдов В.В. - Российская

педагогическая энциклопедия. - М.: Научн. изд. «Большая Российская

энциклопедия», 1993. - Т. 2. - С. 166-168.

9. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның әлеуметтік жаңғыртылуы: Жалпыға Ортақ

Еңбек Қоғамына қарай 20 қадам // Егемен

НОВЫЕ ПОДХОДЫ В ПРЕПОДАВАНИИ И ОБУЧЕНИИ НА УРОКАХ РУССКОГО ЯЗЫКА И ЛИТЕРАТУРЫ.

Каусова Нурия Кубашовна,

учитель русского языка и литературы, III уровень

38 школа –лицей ,город Астана, Казахстан

Kausova2012@mail.ru

Современный педагог должен обладать способностью учиться всю

жизнь, владением информационными технологиями. Семь модулей

82

конструктивистского преподавания помогают учителям

самосовершенствоваться, профессионально расти, осмыслить свою

педагогическую работу и не бояться по - новому работать. В основу

конструктивистского преподавания заложена теория, согласно которой

развитие мышления учащихся происходит в условиях взаимодействия

имеющихся знаний с новыми, или со знаниями, полученными в классе из

различных источников: от учителя, сверстников, из дополнительной

литературы, Интернета. Полученная таким образом информация прочно

будет усвоена учеником и успешно будет использована уже в будущем в

различных жизненных ситуациях. Для того чтобы успешно действовать в

этом изменяющем мире ученики должны уметь просеивать информацию

,подходить к ним критически, иметь альтернативное мнение и сами

принимать правильные решения.

В новых подходах в преподавании и обучении проходит белой нитью

идея о том, что ученики не берут готовые знания, а сами их добывают

взаимодействуя со сверстниками в процессе обучения. Каждый учитель

мечтает о том, чтобы провести такой урок, на котором каждый ученик

чувствовал бы себя комфортно, имел бы возможность высказать своё мнение

по изучаемой теме, проявил бы собственные возможности, интересы,

самостоятельность, ощутил бы доброжелательную атмосферу

сотрудничества и пережил бы успех. На своих уроках, применяя все 7

модулей Программы я заметила, что среди других модулей доминирует

модуль «Новые подходы в преподавании и обучении». На уроках ученики

овладевают знаниями через взаимодействие, через диалог.

Результаты научных исследований показывают, что диалог занимает

центральное место на уроке. Мерсер и Литлтон в своей работе показали, что

диалог в классе может способствовать интеллектуальному развитию

учеников и их результативности в обучении.[1]

В исследовании подчёркивается, что интерактивное общение как со

взрослыми, так и совместная работа со сверстниками способствует

обучению детей и их когнитивному развитию. Лев Выготский утверждал,

что когнитивное развитие становится более эффективным в период,

когдаученики работают в своей «Зоне ближайшего развития»(ЗБР).ЗБР

определяет навыки и способности, которые развивает ученик; диапазон

заданий, которые он пока не может выполнить самостоятельно. Для

выполнения таких заданий ученикам нужна помощь взрослых или более

компетентных лиц, которые могли бы поддержать их в обучении новому.

Данная поддержка включает общение, и Л.Выготский считает в этом случае

речь главным инструментом обучения.[2]

Модель обучения Л. Выготского предполагает, что знания

приобретаются в результате вовлечения ученика в диалог. Таким образом,

роль учителя в поддержке социальной вовлечённости в процессе обучения

является решающей для развития обучения ученика. Ученики легче

83

обучаются в случае, когда имеется возможность диалога с другими, более

знающими, в роли которых могут выступать одноклассники или учителя.

Обучение будет успешным в случае, если обсуждаемые идеи ещё не

являются частью настоящего понимания ученика, но входят в его ЗБР [3].

Совместное обучение учеников в классе помогает им выражать свое

понимание темы, учит взаимоуважению, сотрудничеству. Те ученики,

которые изредка отвечали на вопросы, благодаря совместному обучению,

стали увереннее, активнее. Для себя сделала такой вывод ,что нужно

предоставлять ученикам возможность взаимообучать друг друга . Как

говорил древний философ Сенека: «Уча других ,мы учимся сами» .

Жизненный опыт самих учащихся считается основным образовательным

источником знаний. В процессе взаимообучения знания приобретаются

быстрее и качественнее, так как каждый учит тому, что знает сам. Недаром в

народе говорят: «Лучшее учение-это обучение других». Работа в паре и в

группе интересна детям, так как они учатся общаться и сотрудничать друг с

другом.

Новые подходы в преподавании и обучении развивают такие важные и

необходимые качества личности, как коммуникабельность, уверенность,

самостоятельность, целеустремлённость, ответственность. Эти качества

нужны нашим детям, чтобы они могли комфортно себя чувствовать везде и

всегда ,представлять из себя целеустремленную ЛИЧНОСТЬ с твёрдыми

знаниями, с крепкими жизненными позициями. Я согласна с мнением

М.М. Жанпеисовой, что «общение является важным фактором развития

личности человека, поэтому организация учебной деятельности посредством

общения позволяет не только активизировать ее, но и оказывать большое

влияние на развитие личности ученика»[4]

В результате совместного обучения дети становятся «независимыми,

самомотивированными, увлеченными, уверенными, ответственными

учениками с развитым критическим мышлением , умеющими свободно

общаться на трех языках , проявляющихся компетентность в цифровых

технологиях» .[5]

Список использованной литературы:

1. Мерсер и Литлтон «Социально-культурное общение: анализ обсуждения

в классе, как социальный тип мышления. Санкт-Петербург,2007 стр. 88.

2. Выготский Л. С. Психология развития человека (лекции по психологии)

– М.: Изд-во Смысл; Эксмо, 2005. – 136 с.

3.«Руководство для учителя» АОО «Назарбаев Интеллектуальные школы»,

2012 ,стр.144

4. Е.С.Полат «Новые педагогические и информационные технологии в

системе образования: Учебное пособие. – М. Академия, 2003. ,стр. 135

5. «Руководство для учителя» АОО «Назарбаев Интеллектуальные

школы».

84

МӘҢГІЛІК ЕЛ – ЕЛ МҰРАТЫ Какенова Айгерим Тарбакбаевна,

Тарих пәнінің мұғалімі М. Әуезов атындағы

№5 жалпы орта білім беретін

мектепАрқалық қаласы, elmir_29@mail.ru

Елдің ел болуы ең алдымен оның бірлігіне, ынтымағына байланысты

екені тарихта да, біздің заманымыз үшін де жаңалық емес. Ұлттық бірлік -

мемлекеттіліктің басты кепілі, айрықша құндылығы екендігін түсініп қана

коймай соны қалыптастырып, сақтай білген мемлекеттің іргесі де берік.

Бұрынғы саяси жүйе құлап, қоғамның дағдарысқа ұшырауының толып

жатқан себептерінің ішіндегі ең сезімталы да, ең күрделісі де ұлтаралық қарым-

қатынас.

Ұлттың бірлігі, ұлтаралық ынтымақтастықтың сақталуы, нығаюы, дамуы

елбасы қызметінің негізгі бөлігін құрайды. Елбасының көп салалы қызметінің

қайнар бұлағы, көзінің қарашығы, арқауы – ұлттық бірлік, ұлтаралық түсіністік,

татулық, бүкіл елдің ынтымақтастықпен қол ұстасқан жасампаздығы десек

қателесе қоймаспыз. Әсіресе, Президенттің жыл сайынғы Парламенттің

бірлескен мәжілісінде жасайтын Қазақстан халқына Жолдауы, Халықтар

Ассамблеясының сессияларында жариялаған баяндамаларында ұлт, ұлтаралық

бірлік, ынтымақтастық тақырыбы мейлінше тереңнен қозғалып, жан-жақты

міндеттермен, болашаққа жасалып отырған жаңа әрекет, қадамдармен тығыз

ұштастырылады. «Ең асылы – біз көп ұлтты бола отырып, халықтар достығын,

ел байлығын сақтай білдік» - дейді, Президент дүниежүзі қазақтарының екінші

құрылтайында. «Біз ынтымақ арқылы өсіп, есейіп, жаңа жетістіктерге жетіп

келеміз» - деген Елбасы сөзі тәуелсіз Қазақстандағы ұлтаралық тұрақтылық пен

татулықты сақтау арқылы алар асуымыз, шығар шыңымыз биік боларының

кепілі іспеттес [1].

Тәуелсіздік ұлттың санасын оятты, баршаны ата-баба жолына үңілдірді.

Ол Отан, бостандық, тәуелсіздік, егемендік, ұлтжанды» деген сияқты

ұғымдарды тәуелсіздік биігінен қарауды түсіндірді. Тәуелсіздік жолы – ар-

намыс жолы. Ғасырлар бойы ата-баба аңсаған тәуелсіздік.

Біз-тәуелсіздіктен ұлтаралық үйлесімді, татулықты, халықаралық

бейбітшілікті күтеміз.Бүгін XXI ғасырдың есігін айқара ашып төріне ендік,

жаңа ғасырдың Қазақстан үшін жасампаз ғасыр, жаңару ғасыры, дәуірлеу

ғасыры болатынына сенеміз.

«Қазақстан-2050» - Мәңгілік елге бастайтын ең абыройлы, ең мәртебелі

жол.Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев

«Қазақстандық жол – 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан

халқына Жолдауын жария етті. Президент Жолдауы Қазақстан халқы үшін

үлкен мағызға ие болды. Қазақ халқының мыңдаған жылғы тарихи

тәжірбиесінен, Тәуелсіздік жылдары жүріп өткен Қазақстандық жолдан

туындаған «Мәңгілік ел» ұлттық идеясы жария етілді.

85

Бұл мақсат – бұл «Мәңгілік Елді» нығайту, біздің Отанымыз –

Қазақстанның Тәуелсіздігін нығайту! Бір мүдде – бұл біздің ортақ

құндылықтарымыз, еркін және өркендеген елде өмір сүруге деген

талпынысымыз!Бір болашақ – Бұл Мәңгілік елдің, біздің ортақ үйіміз –

Қазақстан Республикасының өркендеуі.

Қазақстан халқы Ассамблеясы және біртұтас елдің азаматтары «Мәңгілік

ел» патриоттық актісін әзірлеу туралы тапсырманы ерекше шабытпен

қабылдады.«Мәңгілік Елдің» жеті қағидасы біздің дауымыздың арқаулық

құндылықтарын, Қазақстан халқының ортақ мүддесі мен тарихи тағдырын

айшықтайды.Біз бұның Елбасы анықтаған міндеттерді орындаудағы күшті

жұмылдырушы бастауға айналатынына сенімдіміз.

«Мәңгілік ел» Ұлттық идеясының 7 қағидасы:

1. Қазақстан мен Астананның тәуелсіздігі

2. Ұлттық бірлік, біздің қоғамымыздағы бітім мен келісім

3. Зайырлы қоғам және жоғары руханилық

4. Индустрияландыру мен инновациялар негізіндегі экономикалықөсім

5. Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамы

6. Тарихтың, мәдениет пен тілдің ортақтығы

7. Ұлттық қауіпсіздік және біздің еліміздің жалпы әлемдік және өңірлік

проблемаларды шешуге жаһандақ ат салысуы.

Осы құндылықтар арқасында біз әрдайым жеңіске жеттік, елімізді

нығайттық, ұлы жетістіктерімізді еселедік. Жаңа Қазақстандық Патриотизмнің

идеялық негізі осы мемлекет құраушы, жалпыұлттық құндылықтарда жатыр

[2].

Мәңгілік ел болу бабаларымыз армандаған, аңсаған асыл мұратты

балаларының балалары ардақ тұтатындай мемлекет орнату дегенді, енді

ешқашан бөгденің бодандығына түспейтін, халықтығын, ұлттығын, елдігін,

мемлекеттілігін әрқашан әспеттейтін, үлгілі үрдістерін мақтан етіп, бар заманда

да ұлы мен қызының бағы басында тұратын, барша халқының бақыты баянды

болатын ел құру болды.

Мәңгілік ел - ата-бабаларымыздың сан мың жылдан бергі асыл арманы.

Ол арман – тұрмысы бақуатты, түтіні түзу ұшқан, ұрпағы ертеңіне сеніммен

қарайтын бақытты Ел болу еді.

Қазіргі таңда біздер қоғамда «Қазақ елінің ұлттық идеясы қандай болу

керек?» деген сауал жиі талқыға түсетінін көріп жүрміз. Оның жауабын

Мәңгілік Ел идеясы берері сөзсіз. Біз үшін болашағымызға бағдар ететін, ұлтты

ұйыстырып, ұлы мақсаттарға жетелейтін идея Мәңгілік Ел идеясы болмақ.

Тәуелсіздікпен бірге халқымыз Мәңгілік Мұраттарына қол жеткізді.Біз

еліміздің жүрегі, тәуелсіздігіміздің тірегі – Мәңгілік Елордамызды тұрғыздық.

Қазақстан Мәңгілік Ғұмыры ұрпақтың Мәңгілік Болашағын баянды етуге

арналады.Ендігі ұрпақ – Мәңгілік қазақтың Перзенті. Ендеше, Қазақ елінің

Ұлттық Идеясы – Мәңгілік ел!

Мен Мәңгілік ел ұғымын ұлтымыздың ұлы бағдары –«Қазақстан 2050»

Стратегиясының түп қазығы етіп алдым.Тәуелсіздікке қол жеткізгеннен гөрі

86

оны ұстап тұру әлдеқайда қиын.Байлығымыз да, бақытымыз да болған

Тәуелсіздігімізді мәңгілік көздің қарашығындай сақтай білуіміз керек.

Осыдан үш ғасыр бұрын Аңырақайда болған ұлы шайқаста ата-

бабаларымыз бірліктің құдіреті қандай боларын өзіне де, өзгеге де дәлелдеген.

Сын сағатта туған елге деген перзенттік парызды бәрінен биік қоя білген. Сол

шайқаста төгілген қан барша қазақтың тамырында бар. Бізді бір-бірімізбен

біріктіретін де, бауыр ететін де бабалардың бостандық жолында төгілген осы

қаны деп білемін [3].

Елдік мұрат жолындағы ұлы ерлік әрқашан аталарымыздың бойынан

табылған. Бабаларымыз тірі болу үшін бір болса, біз әрдайым ірі болу үшін бір

болуымыз керек. Бейбіт күндегі белестерді бағындырып, алдағы сындардан

сүрінбей өтерміз, ең алдымен, өзімізге, бірлігіміз бен берекемізге байланысты.

Біз бәріміз бір атаның – қазақ халқының ұлымыз. Бәріміздің де туған

жеріміз де біреу – ол қасиетті қазақ даласы. Бұл дүниеде біздің бір ғана

Отанымыз бар, ол – тәуелсіз Қазақстан.

Тәуелсіз Қазақстан бейбітшілік пен келісім бесігі болып мәңгі жасап,

егемен елімізді, қазақ деген халықты әлемге таныта берсін. Демек, ардайым

еліміздің тәуелсіздігі тұғырлы, мемлекетіміз еңселі, мақсат мұратымыз айқын

болғай.

Пайдаланған әдебиеттер:

1. Назарбаев Н.Ә. “Бұл құрылтай – қазақ халқының жаңа мыңжылдыққа

біртұтас ұлт ретінде нық қадам басқанының белгісі”, Дүние жүзі халықтарының

II-құрылтайында сөйлеген сөзі. /Түркістан, 23 қазан, 2002 ж

2. Егемен Қазастан газеті 6 шілде 2010 жыл

3. Менің Қазақстаным Астана баспасы 2001. Авторлары: Н.И. Рахымжанова,

Р.М. Баттал, А.У. Сужикова

«МӘҢГІЛІК ЕЛ» ИДЕЯСЫ - ЖАҢА ДӘУІРДІҢ КЕМЕЛ КЕЛБЕТІ

Какенова Эльмира Тарбакбаевна,

Тарих магистры МҚКК Гуманитарлық колледж,

Астана қаласы, elmir_29@mail.ru

Тәуелсіздік таңы атып, егемен ел атанып, шекарамызды шегендеген

сәттен бастап, ұлттық идея мәселесі белсенді қолға алынды. Бұл тұрғыда

көптеген ұсыныстар ортаға салынып, қоғамда қызу пікірталастар болғаны

белгілі. Шын мәнісінде, ұлттық идея – ұлттың сол тарихи кезеңде өзін-өзі

тануынан көрініс табатын ұлттық санада басымдыққа ие көзқарастар.

Ұлттық идея – туған жер, өскен орта әсерлерінен қалыптасып, халықтың

тілі, ауыз әдебиеті, салт-санасы, әдет-ғұрпы, ырымдары мен тыйымдары

арқылы жүйеленген этностық сезім. Ол – ұлттың болмысы, психологиялық

өзіндік ерекшелігі. Ұлт бар жерде ол да бар. Ұлтпен бірге өмір сүреді,

жойылмайды, құбылып өзгермейді. Ол бірнеше ғасыр бойы отаршылдық пен

87

тоталитаризмнің ықпалымен мәдени деградация мен трансформацияға

ұшыраған ұлттық мәдениетті қайта өркендету, мемлекеттік деңгейде

ұлттық идеяның негізін құрайтын түбегейлі құндылықтарды қайтару,

халықтың тарихи өткенін толығымен, жан-жақты зерттеулер арқылы

қалпына келтіру және ғасырлар бойы қалыптасқан қазақ халқының асыл

қазынасы – мәдени-рухани мол мұраны игеру сияқты міндеттерді шешуді

жүктейді.

«Мәңгілік ел» ұлттық идеясының мақсаты – ұлттың ұлттық болмысын

сақтап қалу болып табылады. Бүгінгі жаһандану дәуірінде ұлттық идеяның

өзекті болуы да осыдан. Бұл – қоғамның саяси-экономикалық, әлеуметтік-

мәдени сұраныстарынан туындап, оның заңдылықтарын қоғамдық пәндерде

ескере отырып жүргізілетін ғылыми теориялық ауқымды тұжырым, даму

жолын белгілейтін ұғым. Сол себепті, «Мәңгілік ел» идеясын, ел тарихындағы

біз аяқ басатын жаңа дәуірдің кемел келбеті деп тануымыз керек [1].

Жалпы, «Мәңгілік Ел» идеясы үш негізден немесе үш тұғырдан тұратыны

анық. Біріншісі – Түркі қағанаты билеушілерінің (Күлтегін, Білге қаған,

Тоныкөк ескерткіштерінде) саяси акт – «манифест» ретінде әзірлеп, тарих

сахнасына шығаруы; екіншісі – әл-Фарабидің философиялық шығармасында

идеяның теориялық-философиялық тұрғыдан негізделуі және үшінші - Жүсіп

Баласағұнның «Құтты білік» дидактикалық дастанында құқықтық мемлекеттің

негізгі қағидаларының, яғни, Ата Заң іргетасының қалануы.Елбасы

Н.Назарбаевтың түркі мемлекеттерінің ынтымақтастығы мен интеграциялық

үдерістерін нығайту жолында көптеген идеялық және практикалық іс-

шаралардың ұйытқысы болып, бірталай маңызды істерді жүзеге асырғаны

мәлім. Ал, «Мәңгілік Ел» идеясы барлық түркілердің бір тарихи кезең - VII

ғасырда, бір шаңырақ астында тұрғанда қабылданған және жарияланған идея

болатын. Ендеше, тарих сынынан өткен бұл идея бүкіл Түркі дүниесі үшін

ортақ және осы идея төңірегіне бірігу қазіргі жаһандану заманындағы

түркітектес халықтардың мұраты болары анық.

Жоғарыда аталғандай, «Мәңгілік Ел» идеясы ежелгі түркілердің өз

заманында туған үш тұғырдан, яғни, үш негізден тұрады. Бұл үш негіз бір-

бірімен тығыз байланысты, бір заманның жемісі және өзіне дейінгі бабалар

мұратымен жалғаса отырып, кейінгі ұрпақтарының құрған мемлекеттілік

идеяларымен сабақтасады. Бұлардың бәрінің бастауында орта ғасыр дәуіріндегі

түркілердің өркениеті тұр.

Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі саяси тұжырымдары, Әбу Насыр Әл-

Фарабидің «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары» және тағы басқа

әйгілі туындыларының ой-идеялары, «Құтты білік» дастанындағы аналогиялық

толғам, философиялық түйіндер, саяси-әлеуметтік болжамдар бір мәдениеттің,

бір өркениеттің, заман мен әлеуметтік жағдай ғана емес, біртектес ел-жұрт

тіршілігі тұтастырған бір дүниетанымның жемісін көрсетеді. Тарихи кезең мен

мемлекеттілік сипаттарын білдіретін ұғымдар Күлтегін жырларында да, Әл-

Фарабидің философиялық шығармаларында да және Жүсіп Баласағұн

дастанында да бірдей кездесіп отырады.

88

Белгілі бір идеяның мемлекеттік сипат алып, қоғам мүшелерінің

көңілінен шығуы үшін негізгі екі талапқа жауап беруі тиіс. Біріншіден, ол сол

мемлекетте өмір сүріп отырған халықтың мақсат-мүддесімен, болмысымен

толық сәйкес келгені жөн. Бұл туралы Монтьеске: «Заңдар үкіметтің табиғаты

мен принциптеріне, басқару формасына, елдің географиялық факторы мен

физикалық қасиеттеріне, жағдайы мен көлеміне, климатына, топырақ сапасына,

халықтың тұрмыс-тіршілігіне, санына, байлығы мен қабілетіне, әдет-ғұрпына

сәйкес болу керек»,– дейді. Екіншіден, идеологияның мемлекеттік сипат

алуына қажетті тағы бір қасиет оның сол мемлекет тарихымен сабақтас болып,

ұзақ мерзімдер бойы сол қоғамда үйреншікті, жетекші идеологиялық деңгейде

болу тиістігін айтады. Осы негізгі екі белгі де, бірінші бөлімде дәлелденгендей,

түркілердің ұлы қағанатын құрғанда бар еді.

Алғаш рет «Мәңгі ел» идеясы Шығыс Түрік қағанаты әскерінің бас

қолбасшысы Күлтегінге арнап қойылған бітіктаста түркі еліне жария етілген.

Күлтегін ескерткішіндегі жазудың сол жақ бетінде: «Өтікен жынысында

отырсаң мәңгі ел тұтып отырар ең», – деп айтылған. Тура осы сөздер Білге

қаған ескерткішінің оң жақ бетінде қайталанған. «Мәңгі» сөзі айтылмаса да,

оның мағынасы Тоныкөк ескерткішінің екінші ұстынының сол жақ бетінде «ел»

сөзінің бір сөйлемде екі рет қайталануы арқылы берілген: «ел де ел болды».

Ескерткіште «Мәңгі ел» Өтікенде, яғни, түркі мемлекетінің бас ордасымен

бірге айтылған. «Қаған», «қан», «хан» атауларының бір-бірімен тығыз

байланысты екеніне кәсіби мамандар ерекше көңіл бөледі. В.Бангтың

пікірінше: «йетікан» (жұлдыз атауы) сөзіндегі «кан» және «мәңгілік елдің»

сақталуын Түркі қағанатының астанасы – «Өтікенмен байланыстырған

Күлтегін мен Білге қаған ескерткіштеріндегі («Өтікен қойнауында отырсаң

мәңгі ел тұтып отырар ең») сөздің соңғы буыны «кен» ~ «кан» да осы. «Қан»

сөзі батыс ғұндарда да болғанын таза, пәк патшайым) есімді әйелі болғанынан

байқауға болады. Атилланы Арықан (Арығ қан) деп те атаған. Атақты ақ ғұн

әміршілерінің бірі Византия деректерінде Күн хан (V ғ. екінші жартысы) деп

көрсетіледі және «хан» сөзінің ғұндар дәуірінің өзінде «ел» терминімен қатар

қолданылғаны мәлім болып отыр. Асылында, түрікше екені белгілі және кей

жер атауларында кездесетін (мысалы, Ханбалық, Хазар астанасы) бұл термин

түріктер исламды қабылдаған соң да қолданыстан түскен жоқ. Сөздің кең

географиялық аймақта әр түрлі мағынада қолданылғаны мәлім.

Әл-Фарабидің ежелгі грек философиясы мен шығыстың мұсылман

ілімдерін байланыстыра отырып, түркі дүниесінің «Мәңгілік Ел»

философиясының теориялық негіздемесін жасап кеткендігін атап өтуге болады.

Әл-Фараби «Мәңгілік Ел» теориясының негізгі ережелерін «Қайырымды қала

тұрғындарының көзқарастары туралы», «Мемлекет билеушінің нақыл сөздері»,

«Азаматтық саясат» шығармаларында баяндаған [2]. Бақытқа жету жолында

адамдардың арасындағы қайырымдылық пен түсінушілік, бір-біріне көмек

беру, достық пен бейбітшілік, тәрбие мен тәлім – Әл-Фарабидің тұтас

әлеуметтік-саяси теориясының ажырамас бір бөлігін құрайды. Мемлекет пен

қоғамның кемелденуі туралы әлеуметтік-саяси теориясында мемлекет

89

басқарушылары мен сол қоғамда өмір сүретін адамдардың да ұстануы тиіс

мемлекетті басқарудың императивтері мен механизмдері көрсетілді.

Сондықтан, бұлардың бәрі қазіргі таңда түркі тілдес мемлекеттердің ұлттық

құндылықтары ретінде саналуы тиіс. Әл-Фараби мемлекеттің міндетін және

оның ішкі, сыртқы міндеттерін толық анықтап берген. Сыртқы міндеті ретінде

мемлекеттің қайырымды қала тұрғындарын немесе мемлекетті сыртқы

жаулардан қорғау, яғни, күшті қорғаныс ұйымдастырумен жүктеледі. Ішкі

міндеті ретінде мемлекеттің өз халқының бақытқа жетуі үшін көрнекті

шараларды іске асыру керек: олар – әділеттілікті орнату, халықты оқыту,

керекті ғылыммен толықтыру, адамгершілікке тәрбиелеу, қайырымдылықты

тарату және ең жақсы бақытқа жеткізетін әдеттерді бойға сіңіру. Қалған

мәселелердің бәрі – экономикалық және саяси мәселелер – негізгі міндетке

бағынады, яғни, адамдардың бақытқа жетуі олардың рухани жетілуіне тәуелді.

Мәңгілік Ел – жалпы Қазақстандық ортақ шаңырағымыздың ұлттық

идеясы. Бабаларымыздың арманы. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың бастамасымен

Астанада асқақ рухымыз бен мәңгілік мұраттарымызды паш етіп тұрған

«Мәңгілік Ел» салтанат қақпасының салынуы «Мәңгілік Ел» идеясының

мемлекеттік идеологияға айналғандығының бір дәлелі. «Мәңгілік Ел» сөзінің

терең тарихи тамыры және үлкен мағыналы мәні бар. Түрік шежірелерінде

«мәңгі» сөзі «Тәңір», «Құдай», «Алла» сөздерімен мағыналас қолданылады.

Осыдан кейін, «Мәңгілік Ел» «Алла Тағаланың елі, халқы» дегенді білдіреді

және мемлекет пен ұлттың уақытпен шектелмеген тұмары болады деуге толық

негіз бар. Мәңгілік Ел ұлттық идеясының негізгі мәні - мәңгілік мақсат-

мұраттарымыз бен мәдени-рухани құндылықтарымызға негізделген, мемлекет

құрушы қазақ халқы мен өзге де ұлттардың ұлттық идеяларын бір арнаға

тоғыстыратын идеология арқылы қалыптастырылатын қазақтың ұлттық

мемлекеті. Сондықтан, ғылыми білім беруде, «Мәңгілік ел» Ұлттық идеясы

негізінде ойға ой қосу арқылы өткенімізден сабақ ала отырып, болашағымызды

баянды ету жолындағы мұраттарымызға жетеміз [3].

ХХІ ғасырда ұлттық мәдениет пен өркениетті байланыстыра отырып жеке

тұлғаның бойындағы патриоттық құндылықтарды қалыптастыру – қазіргі

таңдағы өзекті мәселе. Бүгінгі таңда жастарға отансүйгіштік тәрбие беруде

халықтық дәстүрге негізделген батыр бабаларымыздың ерлік дәстүрін

насихаттай отырып, жан-жақты тәрбие жүйесін құру және тұлғаның

патриоттық құндылықтарын дамыту арқылы қазақстандық патриотизмді

қалыптастыруға үлкен мән беріліп отыр.

«Мәңгілік Ел» идеясын жүзеге асыратын және оны одан әрі дамытатын

бүгінгі жастар екені белгілі. Жастар осы ұлттық идеяны жүзеге асыру үшін өз

Отанын сүйетін ұлтжанды, патриот болулары керек. Патриотизм біздің

қазақстандық жастар үшін этностарды бөлшектейтін, жіктейтін, бір-біріне

қарсы қоятын күш емес, керісінше, біріктіретін күш ретінде мойындалуы тиіс

және олардың ментальдық болмысында қағида ретінде қалыптасуы қажет.

Қысқасы, бүгінгі қазақстандық жастарды осы аталған позитивті бағытта

тәрбиелеудің маңызы зор. Демек, «Мәңгілік Ел» идеясын жүзеге асыру үшін

90

креативті, шығармашылық сипатта ойлайтын мәдениетті тұлғаны

қалыптастыру қажет.

Сонымен, көне тарихтан бастау алған ұлттық идеямыз қазірде тарихи

сабақтастықты бастан кешіріп, тәуелсіз мемлекетіміздің рухани тұрғыдан

тұрақты даму ресурсына айналып отыр. Оны Елбасы өзінің халыққа арнаған

Жолдауында айқын көрсетіп берді: «Біз Жалпыұлттық идеямыз – Мәңгілік Елді

басты бағдар етіп, тәуелсіздігіміздің даму даңғылын Нұрлы Жолға

айналдырдық. Mәңгілік Ел–елдің біріктіруші күші, ешқашан таусылмас қуат

көзі. Ол «Қазақстан – 2050» Стратегиясының ғана емес, XXI ғасырдағы

Қазақстан мемлекетінің мызғымас идеялық тұғыры»!

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Елтұтқа. Ел тарихының әйгілі тұлғалары. Оқу құралы. – Астана.–2001 жыл.

2. Қабылдинов З. Астана ақшамы, Тегі асыл ел тарихын түгендейді. -Астана,

2014 жыл, 10 ақпан.

3. Сыздықов С. Егемен Қазақстан., Бұл көне тарихтан тін тартқан идеяның

жаңа дәуірмен үндесуі. 04.12.2014 жыл.

ХХ ҒАСЫРДЫҢ 20 – 30 ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ЭТНИКАЛЫҚ ШЕКАРА МӘСЕЛЕСІ

Калыбекова Эльмира Сарсебаевна,

Тарих магистры МҚКК Гуманитарлық

колледж, Астана қаласы, elmira-25-03@mail.ru

Жер бетiнде мекендеген мемлекеттердiң барлығының iргетасы мен басты

байлығы жергiлiктi халықты құруға негiз болған өз елi екендiгi белгiлi.

Қазiргiдей жаһандану үрдiсi дамыған тұста тарих жекелеген елдердiң ұлттық

болмыстарын жан-жақты тануына септiгiн тигiзiп, ұлттық тұтастану,

территориялық тыныштықты сақтау, халықтық мүдде атты қастерлi ұғымдарды

ұлықтауға үйретедi.

Өткен ғасырдың 20-30 жылдары кеңестік үкіметі билікті дамытудың әр

түрлі үрдістерін жүзеге асырғаны белгілі. Осылардың қатарына отарлаудың

негізі көрініс берген, Қазақстан территориясын сан ғасырлық тарихи

болмысына қарамастан аудандастыру, территориялық межелеу, жаңа

экономикалық саясатты жүзеге асыру шараларымен байланыста болған

еліміздің тағдырының бұрмалануы жатқан еді.

Елбасы Н.Ә. Назарбаев, мемлекеттiк шекараның Кеңес өкiметi тұсындағы

жағдайы туралы: «Жиырмасыншы ғасыр қазақ халқына не бердi деген мәселе

төңiрегiнде қым-қиғаш пiкiрлер бар. Иә, кешегi насихат жетпiс жыл бойы Кеңес

өкiметi қазаққа ұдайы бақыт нұрын себелеп келдi деп үйреттi. Оның

қаншалықты растығын тарихтың өзi дәлелдеп берiп отыр. Бiрақ солай дей тұра,

қазақ халқының 1917 жылдан бергi тарихын жоққа шығаруға да болмайды.

Басқасын айтпағанның өзiнде, өткен ғасырда қайтадан үш тарапқа күштеп

91

бөлiнiп, ұлттық, территориялық тұтастықтан айрылып қалған елiмiз бен

жерiмiздiң республика болып құрылуы, аумағы қалпына келтiрiлiп,

шекарасының ресми түрде бекiтiлуi Кеңес өкiметiнiң алғашқы жылдарында

жүзеге асқанын, мұның өзi қазiргi тәуелсiз мемлекетiмiздi заңдастыруда бiрден

– бiр негiз болып отырғанын қалай ескермей кете аламыз?!» - деп көрсеткен едi.

[1,9]

ХХ ғacырдың бacындa қaзaқ жeрiндeгi тeрритoриялық мәceлeнiң

шиeлeнicуi өзiнiң шырқaу шeгiнe жeткeн eдi. Oғaн ceбeп пaтшa үкiмeтiнiң oрыc

- кaзaктaрды қaзaқ жeрiнe көптeп қoныcтaндыру caяcaты жәнe жeргiлiктi ұлттaн

жeрдi тaртып aлуғa бaғыт aлғaн шaрaлaры eдi.

Пaтшaлық Рeceйдiң бaтыc aймaқтaрынaн шaрaулaр мeн oрыc

мұжықтaрының үдeрe көшуi eлiмiздeгi жeрлiгiктi хaлықтaрдың көшiп – қoнуғa

aрнaлғaн тиым caлынғaн aймaқтaрынa қaйтa aшуғa ceптiгiн тигiздi. Мұның

бaрлығы өз кeзeгiндe тeрритoриялық тұтacтықты түптeп жoюғa бaғыттaлғaн

coрaқы жәнe зaңcыз жaғдaйлaрдa жүзeгe acты.

1917 жылдың жeлтoқcaн aйындa Eкiншi жaлпықaзaқтық cъeзi өтeдi. Бұл

cъeзгe қaтынacқaн ұлт зиялылaры бiрaуыздaн: «Бөкeй oрдacы, Oрaл, Тoрғaй,

Aқмoлa, Ceмeй, Жeтicу, Cырдaрия oблыcтaры, Фeрғaнa, Caмaрқaнд oблыcтaры

мeн Aлтaй тaуынa iргeлec aймaқтaрдың жeрi тұтac, iргeлi хaлқы қaзaқ-

қырғыздың тұрмыcы, тiлi бiр бoлғaндықтaн өз aлдынa aвтoнoмиялық

рecпубликa құруғa» қaулы aлды. Ұлт зиялылaры бұл мәceлeлeрдi жүзeгe acыру

үшiн Aлaш үкiмeтiн құрды. Дeгeнмeн Aлaш aвтoнoмияcын құруды, oның

aлдынa қoйғaн бaғдaрлaмacын Кeңec үкiмeтi мoйындaмaуғa тырыcты. 1918

жылдың бac кeзiндe тeрритoриялық жaғынaн oңтүcтiк өлкeнi қaмтитын

Түркicтaн aвтoнoмияcы (Қoқaн) Кeңec үкiмeтiнiң ықпaлымeн жoйылып, 1918

жылдың көктeмiнiң aяғындa Рeceй Кeңecтiк Фeдeрaтивтi Coциaлиcтiк

Рecпубликacы құрaмындaғы Түркicтaн Aвтoнoмиялық Кeңecтiк Рecпубликacы

өмiргe кeлдi. [2,12]

Eлiмiздiң тaрихындa 1918 жылғы жaриялaнғaн Aлaш aвтoнoмияcы мeн

1920 жылы құрылғaн Қaзaқ AКCР – нiң құрaмынa қaзaқтың бaйырғы мaңызды

aймaқтaры caнaлaтын Cырдaрия мeн Жeтicу aймaқтaрының oблыcтaры түрлi

жaғдaйлaрмeн eнгiзiлмeдi. Бұл тeрритoриялaр өз кeзeгiндe Түркicтaн өлкeciнiң

құрaмындa қaлып, тeк 1918 жылдың көктeмiндe құрылғaн Түркicтaн AКCР-iнiң

тeрритoрияcынa eндi.

Көшпeлi қaзaқ хaлқын Кeңec өкiмeтiнiң құрaмынa өткiзудi мaқcaт тұтқaн

В.И. Лeнин 1919 жылдың жaзындa «Қырғыз (Қaзaқ) өлкeciн бacқaрaтын

рeвoлюциялық кoмитeт турaлы уaқытшa eрeжeнi» бeкiттi. Бұл кoмитeт

мүшeлiгiнe бacтaпқыдa A. Бaйтұрcынoв, Ә. Жaнгeлдин, Б. Қaрaтaeв cияқты ұлт

зиялылaры кiрiп, бacқaру oртaлығы Oрынбoрдa бoлды.

1919 жылғы жaздың coңындa Ciбiрдi бacқaру үшiн Ciбiр Төңкeрic

кoмитeтi өмiргe кeлiп, oртaлығы Oмбы қaлacы бoлғaн. Oртa жүздiң қaзaқтaры

қoныcтaнғaн Oртaлық Қaзaқcтaнның жaзық дaлacы, дәлiрeк aлғaндa Қocтaнaй

уъeзiнiң aймaғы Рeceйдiң Чeлябнcк губeрнияcынa қocca, Aқмoлa oблыcын

Oмбы губeрнияcынa қocты [3,28].

92

Қaзaқ хaлықының ұлттық eрeкшeлiктeрi мeн бoлмыcы ecкeрiлмeй жәнe

зиялoылaрдың тaлaп – тiлeктeрi eш нeгiзciз өзгeрiп, 1920 жылы 4 тaмыздa

«Ciбiр aумaғын aудaндaндacтыру» дeгeн қaулы жaриялaнды. Oндa Пaвлoдaр

уъeздeрiнiң coлтүcтiгiндe oрнaлacқaн oн бoлыcтық пeн oн eкiгe жуық тұзды

cулaр aудaндaрымeн тoлықтaй Oмбы уъeзiнe өткeн, Пaвлoдaр қaлacының

төңiрeгiндeгi eлдi мeкeндeр тұз өндiрiлeтiн көлдeрi мeн oрмaндaрын қoca

Cлaвгoрoд уъeздiнe қocылды. Ocы мәceлeгe бaйлaныcты бacтaлғaн eкi жaқты

тaлac-тaртыcты шeшу үшiн 1920 жылы тaмыздa Лeнин бұрынғы Дaлa өлкeciнiң

бaтыcы мeн шығыcындaғы дaулы aймaқты бөлшeктeмeй, жaңaдaн құрылaтын

Қaзaқ aвтoнoмияcы Рecпубликacынa тұтac қaлпындa қocуғa нұcқaу бeрдi. [4,2]

Қaзaқcтaн тeрритoрияcының Рeceй Кeңecтiк Фeдeрaтивтi Coциaлиcтiк

Рecпубликacының құрaмындaғы oрнын нaқтылaйтын зaңнaмaлық дeкрeт 1919

жылдың шiлдe aйындa «Қaзaқ өлкeciн бacқaру жөнiндeгi Рeвoлюциялық

кoмитeт турaлы уaқытшa eрeжeciндe» көрiнic тaпты. Мұндa Қaзaқ

тeрритoрияcындa Рeвoлюциялық кoмитeт құрылaтынын көрceтe кeлe, eлiмiздiң

aумaқтaрының шeкaрaлық мeжeci көрceтiлгeн бoлaтын. Oндa Қaзaқ

рeвoлюцтиялық кoмиeтiнiң құрaмынa Acтaхaнcкь губeрнияcының қaзaқтaр

мeкeндeйтiн шығыc бөлiгi, Тoрғaй aлaбы мeн Oрaл тaуaлырының oңтүcтiк

шығыcы, Aқмoлa жәнe Ceмeй aймaқтaры кiргeн eдi.

ХХ ғacырдa Кeңce үкiмeтiнiң әлумeттiк – caяcи, экoнoмикaлық aхуaлдың

өзгeруiнe бaйлaныcты (Eлдeгi aзaмaт coғыcының aяқтaлуы, жaңa экoнoмикaлық

caяcaттқa aлғышaрт түзу, мeмлeкeт бacқaрaтын aппaрaттaрдың бiр жүйeгe

кeлтiрiлуi Кeңec үкiмeтiнiң билiгiнe қaрaйтын әр түрлi этнocтaрдың тұтacтығын

caқтaп, aумaқтық кeлicпeушiлiктeрдi бoлдырмaу бaғытындa жәнe өзгe

ұлттaрдың дa тeрритoриялық мүддeлeрi жoлындaғы қaдaмдaры Oртa Aзияны

тeрритoриялық ұлттық-мeжeлeудi жүзeгe acыруғa aлғышaрт қaлыптacтырғaн

бoлaтын.

Пaтшaлық Рeceй тұcындa Бaтыc Ciбiрдiң құрaмынa eнiп кeлгeн Aқмoлa

жәнe Ceмeй oблыcтaрын Қaзaқcтaнның тeрритoриялық құрaмынa eнгiзу oңaй

бoлғaн жoқ, бұғaн тiптi Ciбiр рeвкoмның бeлceндi мүшeлeрiнiң кeйбiрi тiкeлeй

қaрcы шықты. 1920 жылдың oртacынaн бacтaп oлaр Қaзaқcтaнмeн шeкaрaны

дeмaркaциялaу мәceлeлeрiн бec рeт қaрaды. Нәтижeciндe 1921 жылы Aқмoлa

жәнe Ceмeй oблыcтaры Ciбiр рeвкoмы қaрaмaғынaн кeтiп, Қaзaқ Aвтoнoмиялық

Кeңecтiк Coциaлиcтiк Рecпубликacының құрaмынa өтeдi.

ХХ ғacырдың жиырмacыншы жылдaрдың бacындa пaтшa үкiмeтi тұcындa

кaзaктaрының әcкeрлeрiнe бeрiлгeн Ciбiр жәнe Oрaл өлкeлeрiн қaзaқ хaлқынa

қaйтaру турaлы дeкрeт қoлғa aлaнып, ocының нeгiзiндe Eртic өңiрiнeн 177 мың

дecятинa жeр eлiмiздiң тeрритoрияcынa қaйтa шeгeмдeлдi. Oрaл aймaғының

coлтүcтiк aймaғының 208 мыңғa жуық дecятинa жeр қaзaқтaрғa қaйтaрылды.

[5,2]

Ұлт зиялылaрының жәнe хaлық жaнaшырлaрының тaрaпынaн Oрынбoрды

Қaзaқcтaн тeрритoрияcынa қocу турaлы мәceлe көтeрдi. 1919 жылғы қыркүйeк

aйындa aумaқтық кoмитeттiң жaрлығымeн Oрынбoр өлкeciн Қaзaқcтaнғa қocу

турaлы шeшiм қaбылдaп, нәтижeciндe 1920 жылы 7 - шiлдeдe Oрынбoр қaлacы

93

Қaзaқcтaн тeрритoрияcының құрaмынa eнгiзiлiп, тұңғыш acтaнacы бoлғaн eдi.

1921 жылы Қaзaқcтaнның бacқa aймaқтaры cияқты Кeңecтeрдiң

бacшылығымeн Жeтicу өлкeciндe дe жeр – cу рeфoрмacы жүзeгe acты. Ocының

нeгiзiндe қaзaқ, қырғыз, ұйғыр cияқты жeргiлiктi ұлттaрдaн құрaлғaн бұқaрaғa

460 мыңғa жуық дecятинa жeр қaйтa қaйтaрылғaн бoлaтын. Бұдaн бacқa қaзaқ

бacшылaры мeн зиялылaрдың aрмaнынa aйнaлғaн Жeтicу жәнe Oңтүcтiк

Қaзaқcтaн өлкeciнeн қaзaқ жәнe oрыc хaлқынa жeр бeру үшiн көлeмi 1

миллиoнғa жуық дecятинaдaн acтaм жeр қoры құрылғaн бoлaтын [6, 69].

Eлдeгi 1920 жылғы aзaмaт coғыcының aяқтaлуы, 1922 жылғы Кeңecтiк

Coциaлиcтiк Рecпубликaлaр Oдaғының өмiргe кeлуi, ұлттық – тeррритoриялық

мeжeлeугe aлғышaрт жacaды. Кeңec үкiмeтiнiң қaулыcымeн 1922 жылдың

жeлтoқcaн aйынaн бacтaп жүзeгe acырырылa бacтaғaн «Жeрдi пaйдaлaнудың

нeгiзгi Зaңдaры» қaзaқ шaруaлaрынa бeрлiгeн жeрлeр құқықтық жaғыннaн

рeттeлiп, құрлықтaғы жәнe өзeн – көлдeргe жeкe мeншiктi түбeгeйлi жoйып,

бaрлығын дa жұмыcшылaр мeн шaуaрaлрдың мeншiктeрi дeп жaриялaды. Бұл

тұcтa жeргiлiктi ұлттaрдaн шыққaн зиялылaр мeн бacшылaр тaрaпынaн

жeргiлiктi хaлықтaрдың ұлттық – тeрритoриялық шeңбeрi aяcындa этникaлық

aймaқтaрғa жaңaшa бiрлecу кeрeктiгiнe бaйлaныcты дa көзқaрacтaрын бiлдiрiп

жaтты.

Ұлттық мeжeлeу caяcaтын түбeгeйлi шeшу, aлғaшқы кeзeктe, әр түрлi

aймaқтaрдaғы түрлi этникaлық тoптaрды Кeңec үкiмeтiнiң билiгiнe қaрaту жәнe

билiктi күшeйту жoлындa, хaлықты oрнықтыру үшiн қaжeт бoлды. Oртa

Aзиядaғы тeрритoриялық шeгeмдeугe дeйiнгi Түркicтaн гeнeрaл-

губeрнaтoрлығы, Бұхaр хaндығы жәнe Хиуa хaндығының oрнынa 1918 жылдың

мaмыр aйындa Түркicтaн Aвтoнoмиялық Кeңecтiк Coциaлиcтiк Рecпубликacы,

1920 жылғы cәуiр aйындa Хoрeзм рecпубликacының жәнe 1920 жылдың

aяғындa Бұхaр хaлық рecпубликaлaры құрылғaн бoлaтын.

Кeңec үкiмeтiнiң Қaзaқ дaлacын ұлттық – тeрритoриялық мeжeлeуiнiң

нәтижeciндe Oртaлық Aзияның eлу пaйызғa жуығы Қaзaқ Aвтoнoмиялық

Кeңecтiк Coциaлиcтiк Рecпубликacынa қocылды. Бұлaрдың iшiндe тeк 1930

жылдың жaзындaғы Рeceй Кeңecтiк Фeдeрaтивтi Coциaлиcтiк

Рecпубликacының құрaмынa eнгeн Қaрaқaлпaқ aвтoнoмиялық aймaғы бoлды.

Ұлт зиялыcы Мұcтaфa Шoқaй бұл тұcтa өзiнiң «Тұтac Түркicтaн» aтты

жoбacының нeгiзiндe Oртaлық Aзиядaғы туыcқaн түркi мeмлeкeттeрдi

бiрiктiругe күш caлды. Дeгeнмeн, Кeңec үкiмeтi бұл жoбaғa тiкeлeй қaрcы

шықты. Кeңec үкiмeтiнiң жoбaны icкe acырмaуғa күш caлуындa өзiндiк caяcи

acтaры дa бoлды. Бұғaн ceбeп қaзaқ шaруaлaры Шoқaйдың бұл пiкiрiн icкe

acырып, көтeрiлic туындaуы мүмкiн дeгeн caқтықпeн қaтaр, ұлттaрдың

тұтacтaнуы Кeңec үкiмeтi үшiн aca қaуiптi жaғдaйлaр бoлaтын. Бұл жoбaны тeк

қaзaқ хaлқы ғaнa eмec, Oртa Aзия хaлықтaрының қoлдaуының мүмкiндiгiнe шeк

кeлтiрмeдi. Мұндaғы ұлттық тұтacтықты жoюдың бiрдeн – бiр жoлы Oртaлық

Aзиядaн Қaзaқcтaн тeрритoрияcын өз aлдынa шeкaрaлық жaғынaн шeгeмдeп

aлып, зaң жүзiндe шeктeулeр қoю aрқылы түркi хaлықтaрының бiрiгуiнe

тocқaуыл қoю қaжeттiлiгi туындaғaн [39, 154].

94

Oртaлық Aзияны тeрритoриялық жaғынaн мeжeлeу бaрыcындa кeздecкeн

қиыншылықтaрдың бiрi қaзaқ ұлты мeн көршiлec өзбeк шeкaрacындa туындaғaн

eдi. Eкi көршiлec eлдiң кoмиccия мүшeлeрi көптeгeн кeлicпeушiлктeргe жoл

бeрiп, aқырындa шeкaрaлық мeжe Тaшкeнт aймaғы мeн Мырзaшөл уъeзi

бoйымeн рәciмдeлдi.

1924 жылдың қaңтaр aйы бacтaлыcымeн Рeceй кoммуниcтiк

(бoльшeвиктiк) пaртияcының бacшылығымeн бюрoның кeзeктi oтырыcындa

Oртa Aзияны шeкaрaлық шeгeмдeу турaлы мәceлeнi aлғa қoйып, Я. Рудзутaкқa

Oртa Aзиядa aтaлмыш мәceлe тұрғыcындa жинaлыc өткiзу жүктeлгeн бoлaтын.

1924 жылдың aяғындa Кeңec үкiмeтi Қaзaқтың acтaнacы бoлғaн Oрынбoр

«жeргiлiктi хaлықтың үлec caлмaғы aз» - дeгeн cылтaумeн жүз мыңнaн acтaм

шaқырым жeрiн Рeceйгe қocу турaлы қaулы шығaрып, жүзeгe acырылды.

Нәтижeciндe eлiмiздiң acтaнacы Aқмeшiткe көшiрiлдi. Aқмeшiт қaлacындa 1925

жылдың бacындa Қaзaқcтaн Рecпубликacы Кeңecтeрiнiң 5 cъeзi бoлды. Oндa

Рeceй кoммуниcтiк (бoльшeвиктiк) пaртияcының Қaзaқ өлкeлiк пaртия

кoмитeтiнiң хaтшыcы ұлт зиялыcы Cұлтaнбeк Қoжaнoвтың бacшылығымeн

«Қырғыз - Қaзaқ» aтaуын aлып, (1936 жылғы 9 aқпaндa КAКCР Oртaлық

Aтқaру Кoмитeтi қaулыcымeн «қaзaқтaр» aтaуы бeрiлдi) eлдiң acтaнacын

Қызылoрдa дeп aтaу жөнiндe кeлiciмгe кeлдi [58, 225].

1928 жылы Қaзaқcтaн aймaқтaрын тeрритoриялық жaғынaн жaңaшa

aудaндacтыру жүзeгe acырылa бacтaды. Рecпубликaдaғы бacқaру жүйeci

бoйыншa бec caтылы oртaлық бacқaру, oкругтiк бacқaру, уeздiк жәнe бoлыcтық

жәнe aуыл, aймaқтық (ceлoлық) бoлып бeкiтiлдi. Ocы жылғa тeрритoриялық

мeжeлeугe бaйлaныcты eлiмiз бiр aвтoнoмиялы oблыc, oн үш oкругкe, жүз

тoқcaн eкi aудaнғa бөлiнгeн eдi.

1929 жылы Қaзaқ Aвтoнoмиялық Кeңecтiк Coциaлиcтiк Рecпубликacының

acтaнacы Қызылoрдa қaлacынaн Oңтүcтiк aймaқтaғы Aлмaты қaлacынa

көшiрiлдi.

Дeгeнмeн дe 1920 – 1925 жылдaрдaғы aудaндacтырылудың мaңыздылығы

Кeңec үкiмeтiнiң жeргiлiктi хaлықпeн eтeнe жaқын aрaлacып, жeргiлiктi ұлтты

eңбeк eтугe нeгiз қaлaды coнымeн бiргe ұлтaрaлық aрaздықтaр мeн ұлтшылдық

кeлicпeушiлiктeр бiршaмa бәceңдeдi.

Қорытындылай келе, 1930 жылдың бacындa Кeңec Coциaлиcтiк

Рecпубликaлaр Oдaғы өзiндiк дaмуы жoлындa хaлық aрacынaн хaлық жуaлaры

мeн кeңec үкiмeтiнe қaрcы aдaмдaрды жaзaлaу бacтaлғaн eдi. Бacқa

тeрритoриялaр cияқты eлiмiздiң aймaқтaрындa дa хaлық жaулaрын iздeу кeң

eтeк aлды. Кeңec Coциaлиcтiк Рecпубликaлaр Oдaғының жaңa жүйeгe

нeгiздeлгeн Кoнcтитуцияcын eнгiзу жoғaрыдa aтaлғaн жaйттaрды ecкeрумeн

eрeкшeлeндi. 1936 жылдың 5 жeлтoқcaнындa Кeңecтeрдiң Бүкiлoдaқтық

Төтeншe cъeзiндe жaңa Кoнcтитуция eнгiзiлдi. Кoнcтитуциядa aтaп

көрceтiлгeнiндeй Қaзaқ Aвтoнoмиялық Кeңecтiк Coциaлиcтiк Рecпубликacы,

Кeңec Oдaғының oдaқтық рecпубликacы бoлып қaйтa құрылғaн бoлaтын.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Дүниeжүзi қaзaқтaрының құрылтaйы. – Aлмaты: Aтaмұрa – Қaзaқcтaн,

95

1993. - 192 б.

2. Мeндeшeв C. Нaциoнaльнo – тeрритoриaльнoe рaзмeживaниe Cрeднeй

Aзии и Киргизcкaя Coвeтcкaя Coциaлиcтичecкaя Рecпубликa. //Coвeтcкaя cтeпь.

1924. 14 ceнтябрь.

3. Вaрeйкиc И., Зeлинcкий И. Нaциoнaльнoe – гocудaрcтвeннoe рaзмeживaниe

Cрeднeй Aзии. - Тaшкeнт, 1924. - 213 c.

4. Мaймaқoв Ғ. Қaзaқ жeрi тұтacтығының қaлыптacуы.–Aлмaты, 2005.–206 б.

5. Мәшiмбaeв C.Пaтшaлық Рeceйдiң oтaрлық caяcaты. Aлмaты, 1994. – 159 б.

6. Acылбeкoв М.Х., Гaлиeв A.Б. Coциaльнo-дeмoгрaфичecкиe прoцeccы в

Кaзaхcтaнe (1917-1980). Aлмaты, 1991. C.41-43.

7. Қaзaқcтaн тaрихы. 4 Т. – Aлмaты: Aтaмұрa, 2010. – 725 б.

ВООРУЖЕННЫЕ СИЛЫ КАЗАХСТАНА – НАДЕЖНЫЙ ОПЛОТ ГОСУДАРСТВА

Карпиков М. К.,

преподаватель гуманитарно-юридического

колледжа КазГЮУ

Сегодня Казахстан - состоявшееся молодое государство, страна с большим

геополитическим значением. И самое главное, наша страна имеет огромный

потенциал и перспективы развития. Межнациональное согласие является

краеугольным камнем всеобъемлющей безопасности, стабильности,

поступательного экономического, политического, социокультурного и

духовного развития Казахстана. Живя в мире и согласии, мы часто не придаем

особого значения таким обычным событиям в нашей жизни, как возможность

учиться, издавать книги, смотреть телепередачи, читать газеты на языке своей

национальности. Это реалии Казахстана – страны, где каждому представлены

равные возможности. Толерантность, диалог культур, поликультурность,

глобальность ныне в большей степени, чем когда бы то ни было в истории – не

просто отвлеченные философские понятия, а практическое условие развития

формы межэтнических и межконфессиональны отношений. Это предполагает

необходимость формирования у граждан, и прежде всего у подрастающего

поколения, высоких нравственных, морально-психологических и этических

качеств, среди которых большое значение имеет патриотизм,

гражданственность, ответственность за судьбу Отечества и готовность к его

защите. Быть гражданином и патриотом своей Родины, значит, иметь активную

гражданскую позицию, грамотно пользоваться своими правами, честно и

добросовестно исполнять свои обязанности. Быть трудолюбивым для

поддержания достойного уровня собственной жизни и заботиться о тех, кто

нуждается в твоей помощи и защите, ощущать свою ответственность и

сопричастность к прошлому, настоящему и будущему своей страны. Огромные

изменения, происшедшие в последние годы, новые проблемы, связанные с

96

воспитанием подрастающего поколения, обусловлено переосмыслением

сущности патриотического воспитания, его места и роли в общественной

жизни. Патриотическое воспитание выступает неотъемлемой частью всей

деятельности в Республике. Основная цель, которую ставит Глава государства в

своем Послании – это то, что к 2050 году наша страна должна войти в

тридцатку самых развитых государств мира. В Казахстане объявлена новая

экономическая политика, Нурсултан Назарбаев назвал ее «Нурлы жол».

Президент страны Нурсултан Назарбаев в своем Послании поставил четкие и

достижимые цели, еще раз продемонстрировав глобальный подход, глубину

мышления и политическую дальновидность. В Послании Н.А.Назарбаева

получила обоснование ключевая идея консолидации наших устремлений и

усилий, нашего неустанного труда – Мәңгілік Ел.

Геополитическое положение Казахстана, находящегося на пересечении

торговых и транспортно - коммуникационных потоков Европы и Азии,

богатейшие природные ресурсы страны дают значительные преимущества в

области развития международного и регионального сотрудничества. В то же

время неравномерность распределения природных ресурсов, увеличивающийся

разрыв между развитыми и развивающимися странами, экономическая

экспансия, различия в подходах к социально - политическому устройству

государств и другие негативные аспекты глобализации могут способствовать

обострению межгосударственных противоречий, при разрешении которых

возможно использование военных и иных силовых средств. Увеличение числа

государств, обладающих ядерным оружием, и так называемых "пороговых"

стран кардинальным образом меняет расстановку сил в мире, нарушая в

определенной степени сложившуюся систему международной безопасности.

Это требует выработки принципиально новых подходов для противодействия

возможным угрозам, в том числе совместно с основными глобальными

центрами силы. Объектами воздействия могут стать важные экономические и

военные центры, гражданское население, национальные символы, что повлечет

за собой дестабилизацию ситуации не только в отдельных государствах, но и в

регионе в целом. В этих условиях ключевыми целями в сфере обеспечения

военной безопасности Казахстана являются укрепление мира, международной и

региональной безопасности, стабильности, защита на коллективной основе

независимости, территориальной целостности и суверенитета государства.

Приоритет в достижении этих целей отдается политическим мерам и

превентивной дипломатии. Наряду с этим сохраняется востребованность

военно- оборонительных компонентов..

Анализ военно-политической обстановки предполагает, что основными

угрозами военной безопасности Республики Казахстан могут быть:

Внешние:

- политическая нестабильность, недостаточное развитие государственных

институтов в сопредельных странах;

- вооруженные провокации, территориальные претензии к Республике

Казахстан;

97

- вмешательство во внутренние дела Республики Казахстан со стороны

иностранных государств или организаций;

- расширение влияния военно - политических организаций и союзов в ущерб

военной безопасности Республики Казахстан;

- наличие вблизи границ Казахстана очагов вооруженных конфликтов;

- осуществление отдельными государствами программ по созданию оружия

массового уничтожения и средств его доставки, незаконное распространение

оборудования, технологий и компонентов, используемых для его производства,

а также технологий двойного назначения;

- демонстрация военной силы, наращивание группировок войск, ведущие к

нарушению сложившегося баланса сил вблизи границ Казахстана и

дружественных ему государств;

- деятельность международных радикальных группировок, усиление

позиций религиозного экстремизма в сопредельных странах;

Внутренние:

- насильственные действия, направленные на изменение конституционного

строя;

- противоправная деятельность экстремистских, националистических,

религиозных, сепаратистских и террористических движений, организаций и

структур, нарушающая единство и территориальную целостность Республики

Казахстан, внутриполитическую стабильность в стране;

- планирование, подготовка и осуществление действий, направленных на

дезорганизацию функционирования центральных органов государственной

власти, нападение на государственные и другие жизненно важные объекты;

- создание, оснащение, подготовка и функционирование незаконных

вооруженных формирований;

- незаконное распространение на территории Республики Казахстан оружия,

боеприпасов, взрывчатых и других средств, которые могут быть использованы

для диверсий, террористических актов, иных противоправных действий;

- организованная преступность, контрабандная и иная противозаконная

деятельность в масштабах, угрожающих экономической и политической

стабильности в Республике Казахстан.

Казахстан рассматривает обеспечение своей военной безопасности в

контексте развития демократического, правового государства, осуществления

социально - экономических и политических реформ, утверждения принципов

равноправного партнерства, взаимовыгодного сотрудничества, добрососедства

в международных отношениях, последовательного формирования

всеобъемлющей системы международной безопасности, сохранения и

укрепления мира в регионе. Казахстан будет широко использовать инструмент

партнерства и сотрудничества, диалог и свои связи с другими государствами и

международными организациями, активно участвуя в формировании

миропорядка и решении вопросов предотвращения военных конфликтов, а в

случае их возникновения - разрядки конфликтных ситуаций на ранних стадиях

их развития. В деле предотвращения военных конфликтов, укрепления

98

международной безопасности и стабильности Республика Казахстан на основе

норм международного права сотрудничает с государствами в форматах:

Организации Объединенных Наций, Содружества Независимых Государств,

Совещания по взаимодействию и мерам доверия в Азии, Организации Договора

о коллективной безопасности, Шанхайской организации сотрудничества,

Организации Североатлантического договора (в рамках Индивидуального

плана действий партнерства и программы "Партнерство во имя мира"),

Организации по безопасности и сотрудничеству в Европе.

В силу ряда объективных обстоятельств и сохранения потенциальных

военных угроз укрепление обороноспособности страны остается одной из

актуальных задач государства. Поэтому наличие высокопрофессиональной

армии, оснащенной современным вооружением и техникой по мировым

стандартам, является одним из условий надежной защиты жизни. Наши

Вооруженные Силы способны защитить государство от внешних и внутренних

угроз.

НАЦИОНАЛЬНЫЕ БЛЮДА РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

Касенова Гульбарам Сарсенбаевна,

Зав отделением специальности

«Организация питания» ГККП

«Многопрофильный колледж»

акимата г. Астаны, kassenova_g@mail.ru

«Мәңгілік Ел» – это наша ответственность перед поколениями народа

Казахстана, наша стратегия развития достойного и великого Казахстана,

которая сейчас перед нами поставлены задачи на десятилетия вперед, а это

значит у нашей страны большое будущее. Президентом в первую очередь

ставятся и рассматриваются самые насущные вопросы образования, науки,

здравоохранения и социальной защиты казахстанцев, ставятся вопросы

воспитания молодежи, принятия Патриотического акта «Мәңгілік ел».

В «Плане нации - 100 шагов по реализации пяти институциональных

реформ», в главе IV.Идентичность и единство; статьях 85 по 89 шаги

посвящены идее «Мәңгілік Ел» в виде задачи по созданию проекта

патриотического акта и задачи внедрения ценностей «Мәңгілік Ел» в

действующие учебные программы школьного образования.

"Мы, казахстанцы, единый народ! И общая для нас судьба - это наш

Мәңгілік Ел, наш достойный и великий Казахстан! "Мәңгілік Ел" – это

национальная идея нашего общеказахстанского дома, мечта наших предков. За

годы суверенного развитиястраны созданы главные ценности, которые

объединяют всех казахстанцеви составляют фундамент будущего нашей

страны.

Во-первых: это независимость Казахстана и Астана.

99

Во-вторых: национальное единство, мир и согласие в нашем обществе.

В третьих: это светское общество и высокая духовность.

В четвертых: экономический рост на основе индустриализации и

инноваций. В пятых: это общество всеобщего труда.

В шестых: общность истории, культуры и языка.

В седьмых: это национальная безопасность и глобальное участие нашей

страны в решении общемировых ирегиональных проблем. Благодаря этим

ценностям мы всегда побеждали, укрепляли нашу страну, множили наши

великие успехи. В современных условиях особую значимость приобретает

гражданско-патриотическое воспитание обучающихся, возрастает роль

организаций образования в воспитании юных граждан Республики Казахстан.

Педагогические усилия должны быть направлены на то, чтобы вырастить

человека творческого и талантливого, любящего родных и близких, свой народ,

свою Родину, настоящего гражданина своей страны.

Также нужно сохранить национальные особенности и традиции в

казахской национальной кухне. Основу ее издавна составляют продукты

животноводства – мясо и молоко. Позже, с развитием земледелия, казахи стали

употреблять мучные продукты.

В казахской национальной кухне, как в зеркале, отразилась душа народа, его

история, обычаи и традиции. С давних пор наиболее отличительной чертой

казахского народа было гостеприимство. Дорогого гостя радушно встречали,

усаживали на самое почетное место, угощали лучшим, что было в доме. В

первую очередь гостю подавали кумыс, шұбат или айран, затем - чай с молоком

или сливками, бауырсаками, изюмом, ірімшіком, кұртом. Затем следовали

закуски из конины или баранины-қазы, шұжұқ, жал, жая, сүр-ет, карта, қабырга.

На любом столе обязательно были лепешки из пшеничной муки.

Украшением любого дастархана и наиболее излюбленным блюдом у

казахов всегда считалось мясо по-казахски. Отварное мясо обычно подавалось

большими неразделанными кусками. Хозяин резал мясо, угощая каждого гостя

лакомыми кусочками: тазовые кости и голень отдавал почетным старикам,

грудинку - зятю или невестке, шейный позвонок - девушкам и т.д. Самому

почетному гостю хозяин преподносил приготовленную особым способом

голову барана. Гость должен был разделить голову между присутствующими,

соблюдая определенный ритуал, в котором сказывался древний обычай

уважительного отношения к гостям, старикам, детям, близким и дальним

родственникам.

Ароматное мясо едят с тонко раскатанными и отваренными кусочками

теста. Прекрасным дополнением к блюду служит насыщенный ароматный

мясной бульон - сорпа, который подается обычно в пиалах. В конце трапезы

подают кумыс, за которым вновь следует чай. В наше время застолье во многом

изменило формы, но не утратило древних законов гостеприимства. Напротив,

границы его раздвинулись: за сегодняшним дастарханом собираются не только

казахи, но и многочисленные гости, живущие в большой многонациональной

республике - русские, татары, украинцы, узбеки, немцы, уйгуры, дунгане,

100

корейцы... Прожив рядом с казахами не одно десятилетие, делясь с ними горем,

хлебом и радостью, братские народы не могли не оказать влияние на

кулинарное мастерство, быт и культуру казахского народа, заимствовав

одновременно лучшие из его культуры и быта.

Современная казахская кухня включает в себя не только традиционные

казахские блюда, но и полюбившиеся блюда узбекской, уйгурской, русской,

татарской, корейской и других кухонь. Именно поэтому в современной

казахской кулинарии при сохранении чисто национальных черт нетрудно

заметить интернациональные черточки.

Во многом изменился набор продуктов, из которых сегодня готовится

пища. Если за многовековую историю казахский народ накопил огромный опыт

обработки и приготовления мясной и кисломолочной продукции, то

современная жизнь пополнила этот ассортимент блюдами из овощей, фруктов,

рыбы, морских продуктов, печеными, мучными изделиями и сладостями.И все-

таки наиболее популярным продуктом в казахской национальной кухне было и

остается мясо.

Мясо - основа большинства блюд, именно мясные продукты украшают

любой дастархан, по обилию мясных блюд судят о богатстве и разнообразии

праздничного стола.

КУЫРДАК (КАЗАХСКАЯ ПОДЖАРКА) Нашинкованный репчатый лук

и субпродукты (легкое, печень и сердце), нарезанные мелкими кусочками,

обжарить с курдючным салом. Добавить немного бульона, соль, перец и

тушить до готовности. Это блюдо можно готовить также из говядины,

баранины или конины. Легкое 170, печень (говяжья) 110, сердце 60, сало

курдючное 90, лук репчатый 40, перш 0,5.

КУЙРЫК-БАУР (ПЕЧЕНКА С КУРДЮЧНЫМ САЛОМ) Курдючное

сало разрезать на большие куски, положить в кастрюлю, залить холодной

водой, дать быстро закипеть и варить 15 минут при слабом кипении. Затем

положить печенку, добавить соль, перец и варить до готовности, после чего

печенку и сало охладить и нарезать тонкими ломтиками. На каждый ломтик

печенки положить кусочек курдючного сала. Гарнир - помидоры, огурцы,

горошек и лук. Подать, посыпав зеленью. Печенка 145, сало курдючное 50,

зеленый горошек 25, огурцы соленые 30, помидоры 30, лук зеленый 10, перец

0,05, зелень.

ЖАЯ 5 кг. жая, 125 г. соли. Для приготовления жая используют

тазобедренную часть конины. Снимают верхний мышечный слой с жиром

толщиной не более 10 сантиметров. Куски мяса солят сухим посолом,

укладывают в кастрюлю для просаливания. Просолившееся мясо просушивают,

вялят, коптят и варят по типу жала. Перед подачей на стол тонко нарезают и

украшают зеленью.

ЖАЛ 5 кг. жала,125 г. соли. Жал - продолговатое отложение жира в

подгривной части конской шеи. Его срезают с тонким слоем мяса, натирают

сухой посолочной смесью и укладывают в кастрюлю для просаливания.

Просолившийся жал просушивают в течение 10 часов. Жал можно вялить и

101

коптить. Перед варкой жал вымачивают в холодной воде, варят на медленном

огне не менее 2 часов. Подают на стол как в горячем, так и в холодном виде,

нарезая пластиками. Украшают кольцами лука.

КАРТА 1 карта, соль, зеленый перец или укроп - по вкусу. Толстую часть

прямой кишки хорошо промывают, не снимая жира, затем аккуратно

выворачивают наизнанку, чтобы жир оказался внутри, еще раз промывают и

завязывают с обоих концов. Карту также можно вялить и коптить. Для вяления

карту посыпают мелкой солью и выдерживают в прохладном месте 1-2 дня,

затем просушивают. Коптят не менее суток, затем сушат 2-3 дня. Варят карту

не менее 2 часов на медленном огне, предварительно хорошо промывают.

Перед подачей на стол режут кольцами, украшают зеленым перцем или

укропом.

СУР-ЕТ (ВЯЛЕНОЕ МЯСО) 5 кг конины, 200 соли. Мякоть конины

освобождают от сухожилий, хрящей и жира и нарезают на куски

прямоугольной формы весом 0,5-1 кг. и солят. Выдерживают в прохладном

месте 5-7 суток. Просушивают в течение 10-12 часов. Коптят сур-ет по типу

жала и жая. Употребляют только в вареном виде. Перед варкой вымачивают в

холодной воде, варят до готовности не менее 2 часов на медленном огне. Перед

подачей на стол тонко режут, украшают кольцами лука и зеленью.

БАУРСАКИ Для теста: 3 пиалы муки,10 гдрожжей, 0,6 пиалы воды, 0,7

пиалы молока, 2 яйца,30 г. маргарина, 1 чайная ложка соли, 1 столовая ложка

сахара. Для жарения: 1-2 пиалы жира. Тесто с добавлением всех компонентов

приготавливается опарным способом. Готовое тесто разделывают на жгуты,

нарезают на кусочки длиной 3-3,5 сантиметра, дают ему расстоятся 15-20

минут и жарят в раскаленном жире.

ШИ БАУРСАК (БАУРСАКИ ИЗ ПРЕСНОГО ТЕСТА) 2 пиалы муки,

0,5 чайной ложки пищевой соды, 5 яиц, чуть больше 1 пиалы воды или молока,

1 чайная ложка соли. Для жарения: 1-2 пиалы жира. Из муки, яиц, соды, соли и

молока замешивают тесто, тонко раскатывают, нарезают в длину и обжаривают

в горячем жире.

ДОМАЛАК БАУРСАК Для теста: 2 пиалы творога, 1 пиала муки, 3 яйца,

2 столовые ложки сливочного масла, 1 столовая ложка сахара, 1 чайная ложка

соли, 1 пиала сметаны, 1 пиала сахарной пудры. Для жарения: 0,5 пиалы жира.

Творог протирают через сито, добавляют яйца, сахар, соль, муку, растопленное

масло и замешивают тесто. Раскатывают в жгуты толщиной с палец и нарезают

кусочками по 20-25 г. Отваривают в кипятке до полуготовности, откидывают на

сито, дают воде стечь. Панируют в муке и обжаривают в раскаленном жире до

золотисто-коричневатого цвета. Перед подачей на стол выкладывают на блюдо,

поливают сметаной, посыпают сахарной пудрой.

КЕСПЕ БАУРСАК 3 пиалы муки, 1 толовая ложка дрожжей, 1 чайная

ложка соли, 1 столовая ложка сахара,150 гкурдючного сала, около 1 пиалы

воды, 2 столовые ложки сахарной пудры. Тесто замешивают, как для таба-нан,

только мягче. Раскатывают и нарезают на полоски весом по 110-155 г,

раскатывают в палец толщиной и закручивают в жгуты. Концы жгутов

102

соединяют. Своеобразные вертушки обжаривают в раскаленном жире,

посыпают сахарной пудрой.

ШЕЛПЕК 4-5 пиал пшеничной муки, 1 пиала айрана или сырого молока,

2 столовые ложки топленого масла, 2 столовые ложки сметаны. 20-30

гдрожжей, 0,5 пиалы воды, 1 чайная ложка сахара, 2 пиалы растительного

масла. Тесто замешивают, как на баурсаки, разделывают на небольшие кусочки,

раскатывают их в лепешки и обжаривают в раскаленном жире до золотистого

цвета.

САЛМА-НАН Для теста: 2,5 пиалы пшеничной муки, 0,5 пиалы воды. 1

яйцо, 1 чайная ложка соли, 4-5 столовых ложек сливочного масла. Для варки: 4-

5 пиал бульона или воды. Пресному тесту дают расстоятся минут 15-20, затем

раскатывают в тонкий пласт и нарезают его на небольшие четырехугольники.

Отваривают их в кипящей воде или бульоне до готовности. Перед подачей на

стол поливают растопленным сливочным маслом.

ЛЕПЕШКИ "ДАМДЫ-НАН" 2 пиалы муки, 1 столовая ложка дрожжей,

1 чайная ложка соли, 0,7 пиалы теплой воды или молока. Тесто готовится, как

для таба-нан. Готовое тесто разделывают на куски, дают расстояться 10-15

минут. Затем придают ему форму лепешки и дают окончательно расстояться 10

минут. Перед посадкой в духовку в середине лепешки делают на колы.

Выпекают при 200-220С в течение 20 минут.

ТАНДЫР-НАН 6 пиал муки, 50-60 г. сухих дрожжей, 2 столовые ложки

соли, 1,5 пиалы воды. Тесто готовят, как для таба-нан, несколько раз

вымешивают. Из готового теста делают лепешки и дают ему окончательно

расстояться 30-40 минут. После этого наносят на середину лепешки рисунок и

выпекают в духовке при 200-220С. Раньше эти лепешки выпекали в

специальных печах-тандырах.

Список литературы: 1. Анфимова Н.А., Татарская Л.Л. Кулинария. – М.: Просвещение, 2002.2.

Бордунов В.В. Товароведение,1987 г.3. Ермакова В.И. Кулинария. – М.:

Просвещение, 1993.4. Матюхин З.П. Основы питания, гигиены и физиологии. –

М.: Просвещение, 1999.

МЕКТЕПТЕ ҰЛТТЫҚ МӘДЕНИЕТТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ АРҚЫЛЫ «МӘҢГІЛІК ЕЛ» ПАТРИОТЫН ТӘРБИЕЛЕУ

Кемелбаев Нұрбай Ырыскелдіұлы,

№52 м/л мұғалімі Астана қ.

Ұлттық мәдениетке, ана тілге еркіндік беру, оны тәлім –тәрбие

құралына айналдыру, тәрбие мәселесінде ұлттық ізгілік пен өркениетті

әлемдік имандылық үрдісінің ортақ мүддесін жаппай сезіну және оны

кіріктіре пайдалану арқылы іске асыру керек.

Н. Назарбаев.

103

Адамзат қоғамының қай кезде де болмасын, оның алдында тұрған ұлы

міндеттерінің ең бастысы - өзінің өмірін жалғастыратын саналы да, сапалы

ұрпақ тәрбиелеу. Егемен ел келешегінің кемел болуы дүниетанымы дұрыс

қалыптасқан ұрпаққа тікелей байланысты. Дүниетанымның іргетасы төл

мәдениетті терең білуден бастау алады. Ұлттық мәдениет болмаса, ұлттық

мектеп, ұлттық сана, ұлттық ойлау, ұлттық ғылым – білім де болмайды.

Әр адам өзінің ұлттық тамырын, әдет ғұрпын, мәдениетін білсе ғана,

басқа халықтың мәдениетін түсіне алады. Өз халқына деген сүйіспеншілігі,

өзінің туған жеріне өз халқы өмір сүретін ортаға деген сезіммен ұласып жату

керек. Халықтық әдет – ғұрып, салт – санасының байлығы, патриоттық сезім

Отанға деген сүйіспеншілігін қалыптастырады.

Ал, баланың ұлттық дүниетанымының қалыптасуына тікелей әсер ететін,

қазақ этнопедагогикасының сұрақтарын оның жас ерекшеліктеріне сай іріктеп

алып, әр сабақта қолданудың маңызы зор. Халқымыздың шешендік сөз өнерін

педагогика саласына енгізу – шәкірт бойындағы ұшқыр ойды ояту. Ауыз

әдебиетіндегі теңеу сөздер бейнелік ойлауымызға тікелей әсер етеді. Батырды –

арыстанға, молшылықты – дарияға теңесе, ал сұлуды ай мен күнге, аққудың

көркіне, ботаның көзіне теңеген. Тіпті жұмбақтардағы аспан әлемін, жер – көкті

жұмбақтап айту кездейсоқ нәрсе емес, ол – көктегі дүниенің құпия сырларын

білуге құштарлықтан туса керек. Сондықтан жұмбақтың өзі сөз өнерінің кілті

болып табылады. Бейнелік маржан сөздер арқылы жұмбақталған заттардың,

сөздердің сыртқы пішінін және ішкі мазмұнын, сырын ашуда әдемі суреттер

салуға болады.

Халқымыздың мақал – мәтелдері, аңыз, ертегілері, шешендік сөздері

тікелей тәрбиемен байланысты. Қазіргі кезде халықтық педагогика

элементтерін бастауыш сыныптарда қазақ тілі, ана тілі, математика, дүниетану,

бейнелеуөнері, дене шынықтыру сабақтарында кеңінен қолданудың маңызы

артып келеді. Мысалы: математика сабағында ақыл – ой қабілетін дамытатын

ойындармен, ән – күй сабақтарында түрлі әуендермен, дүниетану сабағында

табиғи денелерді қолдануды және хайуанаттар дүниесін елестетін ойындармен

танысады. Оқушыларды жоғарғы мәдениетті адам етіп тәрбиелеу – басты

міндетіміз. Оқу мен тәрбиені бір – бірінен бөліп қарауға болмайды. Тәрбиенің

өзі күнделікті сабақтың әрбір кезінде оқушы бойына сіңе бастайды. Сондықтан

да оқушыларымыздың бойына халықтық педагогика тағлымдарын дарыту үшін

әр сабақты, сабақтан тыс жұмыстарды түрлендіріп өткізу керек. Бұл бір

жағынан ұлттық дәстүрді, мәдениетті үйренуге бағытталса, екіншіден

оқушының пәнге деген қызығушылығын арттырады. Мектепте «Мәдени мұра»

бағдарламасы бойынша Елбасының: «...Бірнеше ғасырлар бойы жасалып

келген, мәдени мұраға сүйене отырып, бүгінгі және ертеңгі күндердің

мәдениетін дамыту керек» деген нұсқауын басшылыққа алып, өзекті

мәселелерді шешуге болады:

Өз елінің білімді және білікті, патриоттық сезімге толы азаматын

тәрбиелеу;

Қоғамға қызмет етуге дайын, жан-жақты дамыған,мәдениетті,ұлттық сезімі

104

жетілген жеке тұлғаны қалыптастыру.

«Мәдени мұра» бағдарламасы балалардың жас ерекшеліктерін ескере

отырып, келешек ұрпаққа мәдени мұрамызды жинау, сақтау, жеткізуде

жоспарлы және мақсатты басымды бағыттарға бөлінген. Оқушылар өз

бағыттары бойынша іздестіру-зерттеу жұмыстарын жүргізеді,ақпарат - әдебиет

материалдарын жинастырады, атаулы кештер, кездесулер, мерекелік іс-

шаралар, саяхат ойындарын өткізеді. Сөйтіп, тек қазақ халқының ғана емес,

Қазақстанда тұратын көптеген ұлттардың тарихын, фольклорын, ұлттық салт-

дәстүрін, жол-жора рәсімдерін, әдебін оқып – үйренеді, қоғамдық және

философиялық ойларын дамытады.

Төл мәдениет пен ұлттық салт-дәстүр, әдет ғұрып, шынайы өмір сүру

салтын қазақ халқының тарихи – мәдени ерекшеліктеріне сай өркениеттілік

кеңістіктегі заңдылықтар негізінде насихаттауды қолға алу, асыл қазыналық

рухани мұраларды ақпараттық арналар арқылы жарыққа шығарудың тиімді

жолдарының қарастыру. Бұрынғы өткен бабалардың мәдени – рухани

мұрасындағы олардың өсиеті мен өнегесін дұрыс пайдаланып, ұлттық мәдениет

пен рухани мұраны жастарымыздың қажетіне жаратқанда ғана жиырма бірінші

ғасырда салтанатты, салауатты өмір сүріп, жалпы адамзаттық өркениет

дәрежесіне көтерілуге мүмкіншілік пайда болды. Н. Назарбаевтың «Ғасырлар

тоғысында» атты еңбегінде: «Тәрбиенің түпкі мақсаты – қоғамның

нарықтық қарым –қатынасқа көшу кезінде саси – экономикалық және

рухани дағдарыстарда жеңіп шыға алатын, ізгіленген ХХІ ғасырды

құрушы, іскер өмірге икемделген, жан –жақты мәдениетті жеке тұлғаны

тәрбиелеп қалыптастыру» деген сөзі халықтың мәдениетін, әдебиетін, тілін,

салт-дәстүрін, тарихын, өнерін сүю арқылы нағыз мәдениетті адамды

қалыптастыру бүгінгі жаңа қоғам, тәуелсіз мемлекеттің алдында тұрған аса

жауапты мәселеге айналып отырғанының көрінісі. Бұл заңды құбылыс .

БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ САБАҒЫН ӨТКІЗУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Кенжебекова Жанерке Абылайқызы,

Утеназарав Асылбек,

Новый орта мектебінің дене

шынықтыру пәнінің мұғалімдері

Бастауыш сыныптарда дене шынықтыру сабағын өткізу ерекшеліктері

туралы айта кететін болсам. Жалпы сабақтың әр бөлімін ойын түрінде қызықты

етіп өткізу. Сабақ үстінде көбіне оқушыларға сұрақ қойып, сөйлете білу қажет.

Оқушыларға кез-келген тапсырманы көбіне өз бетінше орындауға үйрету.

Мысалы: әр түрлі-түсті шарларды алаң ортасына шашып, бірінші топқа ұзынша

қызыл түсті шар жинау болса, екінші топқа дөңгелек көк түсті шар жинау

тапсырмасы беріледі.Оқушылар өз бетінше шардың түр-түсін, көлемін

105

ажыратып жинау тиіс. Осы кезде оқушыларға "Балалар шар жинау

тапсырмасында сіздердің денелеріңіздің қандай мүшелері қозғалды?" - деген

сұрақ қойылып, ары қарай оқушылардың жауаптарын тыңдап сабақты

жалғастырамыз.

Қазіргі таңда мен жас маман ретінде «Дене шынықтыру пәнінде

қозғалмалы ойындарды пайдалана отырып, білім сапасын арттыру»

проблемасымен жұмыс жасап келемін. Осы мәселені шешу мақсатында дене

шынықтыру сабағында қозғалмалы ойындарды пайдалана отырып,

оқушылардың дене дамуына, тірек-қозғалыс дағдыларын қалыптастырып білім

сапасын арттыруға әртүрлі қозғалмалы ойындарды пайдаланамын. Әр сабақтың

тақырыбына сәйкес қозғалмалы ойындар қолданамын.. Мысалы: Топтық

жануарлар бейнесіне еліктіруге арналған ойындар (қызықты қиял ойындары)

осы тақырыпқа сәйкес қозғалмалы «Эстафеталық жарыс, Қоңыраулы

соқыртеке, Араның балы, Айдаһар, Жануарлардың қимылдары т.б. »

ойындарын пайдалануға болады.

Бастауыш сыныптарда дене шынықтыру сабағын өткізу ерекшеліктеріне

сәйкес үлгі ретінде өзімнің қысқа мерзімді сабақ жоспарымды ұсынамын.

Мектеп: Новый орта мектебі

Күні: 2.12.2015

САБАҚ: Топтық жануарлар бейнесіне еліктіруге арналған ойындар

(қызықты қиял ойындары)

Мұғалімнің аты-жөні: Кенжебекова Жанерке Абылайқызы

Сынып: 1 3

Қатысушы саны: Қатыспағандар:

Бұл сабаққа керек оқыту мақсаттары

Таңдалған физикалық жаттығуларда қарапайым ережелер мен

композициялық құралдарды тізу және қолдану

Ойын барысында жануарлар бейнесіне еліктіру және ережелерді сақтауды

үйрету

Сабақ мақсаттары

Барлық оқушылар келесіге қабілетті:

Тізені жоғары көтеріп жүгіре алады.

Жұптасып тұра алады.

Бір орында айналып секіруді орындай алады.

Оқушылар көпшілігі келесіге қабілетті:

Ойында тізбекте жүре алады, сапта өз орнын жылдам таба алады.

Допты жоғары-төмен лақтырып, екі қолмен ұстап алады.

Секірген кезде қол-аяқтарының қозғалысын үйлестіре алады

Спорт залда қауіпсіздік ережесін тақтай алады.

Кейбір оқушылар келесіге қабілетті:

Жұптық жұмысты (іс-әрекетті) сенімді түрде орындай алады.

Биіктеу тіреуде статикалықь тепе-теңдікті сақтай алады

Тілдік мақсаттар:

Оқушылар жануарлар бейнесіне еліктеу арқылы тірек-қозғалыс

106

дағдыларын не екенін сипаттай және түсіндіре алады.

Кілт сөздер мен тіркестер:

Қауіпсіздік техникасы, арқасын алға беріп жүру, тізені көтеріп жүгіру,

секіру, "ара тәрізді" жүру, мұхият тыңдау.

Диолог/жазылымға арналған сынып тілі:

Қандай жануарлардың бейнесін орындадыңдар?

Қандай жануар ең ұнамдысы?

"Соқыртеке" ойынында дыбыс не арқылы жасалынды?

"Араның балы" ойынында қандай тірек-қимыл дағдыларын

пайдаландыңдар?

Неге ... екенін айталасың ба?

Не себепті дене шынықтыруымен айналысқан пайдалы?

Не себепті жүгіру ойындарында абай болу керек?

Алдыңғы оқыту:

Орында тұрып ЖДЖ орындау

"Жыланша" жүгіру

"Айлакер түлкі" ойыны

Жоспар

Уақыт шеңбері : 0-3 мин 4-6мин; Ортасы 7-17мин, 18-25мин, 26-32мин;

Соңы 33-35мин.

Ресурстар: Кең, ашық кеңістік; Жануарлар суреттері, Кеглилер.

Жоспарланған әрекет:

(Б) Сәлемдесу. Сабақ тақырыбын түсіндіру.

Спорт алаңының бір жағына оқушыларды жинап алып, оларды бір-бірден

колоннаға тұрғызу . Бір-бірлеп колонадағы әдеттегі жүріс. Қол жоғары, аяқтың

ұшымен жүру. Қол желкеде, өкшемен жүру. Толық отырып, қол басы тізеде

отырып жүру. Жаймен жай жүріске көшу. Спорт алаңында "жыланша" жүгіру.

Жаймен жай жүріске көшу. Алаңды айналып, алаң ортасындағы сызыққа келіп

тұру

(Б, К) Тізені көтеріп жүгіру кезек-кезекпен орындау. Өкшені алақанға

тигізіп жүгіру. Алма-кезек аяқты көтеріп жоғары секіру. Қолды белге ұстап,

аяқты алға сермеу. Қол желкеде аяқты артқа сермеу. Оң және сол аяқпен секіру.

Дыбыс бойынша "өрмекші" тәрізді жүру. Жаймендеп жай жүріспен жүріп,

ортаға шеңбер құру. Шеңбер бойында ЖДЖ жаттығуларын орындау.

(Б) Спорт зал шетіне оқушыларды әкеліп сапқа тұрғызамыз. Бірінші,

екіншіге санал бұйрығы арқылы екіге бөлеміз.

Эстафеталық жарыс түрінде ойын ойнату. Екі топ белгіленген жерге

дейін жүгіріп тапсырманы орындайды. Тапсырма: Мұғалім белгілі бір

жануарларлың суреттерін көрсетіп, олардың қалай секіретінін немесе

жүгіретінін көрсетеді. Оқушылар сол жануарлар бейнесін салып, тапсырманы

белгіленген жерге дейін орындайды.

Осылайша ойын жалғасады.

"Араның балы" ойыны

Оқушылар үлкен шеңберге тұрып, ортасынан бір оқушыны таңдап оны

107

"Ара" етіп тағайындайды. Ол оқушының олына бал құйылған ыдыс береді де ,

ортаға қойылады. Қалған оқушы сол ыдысты алып қашуы тиіс. Ал, ара

рөліндегі оқушы өзінің бал құйылған ыдысын қорғауы тиіс. Егер кез-келген

оқушыға қолын тигізсе сол оқушы сол жерде қатып қалуы керек. Осылайша

ойын жалғасады.

"Қоңыраулы соқыртеке" ойыны

Барлық оқушылар бір-біріне қол созым жерде тұрады. Шеңбер ортасын

"соқыртеке" таңдалып, көзі орамалмен таңылады. Қоңырау ұстаған оқушы

жүгіріп келіп, қоңырауды тырсылдадады. "Соқыртеке" дыбыс арқылы қоңырау

ұстаған оқушыны ұстап алу керек. "соқыртекенің" тек қана дыбыс бойынша

бағдарлайтынын, сондықтан барынша тыныштық сақтауына назар аударту.

"Тыңда және орында" ойын жаттығулары

Мұғалім оқушыларды бір қатар сапқа тұрғызып, ортаға 5-6 оқушыны

шығарып кез-келген қимылдың атауын, 1-2 рет қайталайды, бірақ көрсетпейді.

Оқушылар оларды мұғалім атаған кезектілікте қайталауы тиіс.

Қосымша ақпарат:

Дифференциация - Көбірек қолдау көрсету үшін не істейсіз? Қабілеті

жоғары оқушыларға қандай міндеттер қоюды жоспарлайсыз?

Қабілеті жоғарырақ оқушылар түзету жаттығулар арқылы жануарларды

бейнелейді.

Бағалау - Оқушыларға берілген материалды меңгеру деңгейін қалай

тексересіз?

Тапсырмаларды орындауына сәйкесінше бағалайды.Оқушылар

жануарларды бейнелеу бойынша әртүрлі жаттығулады орындайды.

Пәнаралық байланыс. Денсаулық және қауіпсіздікті тексеру АКТ

сілтемелері

"Дүниетану" пәнімен байланыс. "Матеметика" пәнімен байланыс.

Рефлексия

Сабақ мақсаттары/танымдық мақсаттар жүзеге асатындай болды ма?

108

Оқушылар бүгін не үйренді?

Оқу ортасы қандай болды?

Жоспарланған түрленім пайдалы болды ма?

Уақыт жоспарын орындадым ба? Жоспарға қандай өзгерістер және неге

енгіздім?

Қортынды бағалау

Сабақтың қандай екі аспектісі жақсы өтті(сабақ беру туралы, сонай-ақ

үйрету туралы да ойланыңыз)?

1.

2.

Қандай екі нәрсе сабақты жақсартатын еді(сабақ беру туралы, сонай-ақ

үйрету туралы да ойланыңыз)?

1.

2.

Пайдаланған әдебиеттер:

1.Дене шынықтыру. Әдістемелік құрал "Алматыкітап" 2015 жыл

Е.А. Юркова

2. Құрманбаева С.К. "Ұлттық ойындардың бүгіні мен келешегі",

"Алматы" 2004 жыл

3. Наурызбаев Ж. "Ұлттық мектептің ұлы мұрасы" "Алматы" 1995 жыл

АСТАНА ТАРИХЫН ОҚЫТЫП-ҮЙРЕНУ АРҚЫЛЫ «МӘҢГІЛІК ЕЛ» ИДЕЯСЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ

Карина Назгүл Аманжоловна,

қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі

Астана қаласы

Келешегін ойлаған ел тарихтан тағылым алады.

Н. Назарбаев

«Бүгінгі ұрпақтың заңғар мұраты – тарих төрінен тиесілі орын алған,

өзгелермен терезесі тең, өркениетті, өміршең ел – Қазақстанның мызғымас

тұғырын қалыптастыру. Біз қазір сол игілікті қоғамның лайықты

іргетасын қалау үшін еңбек етіп жатырмыз. Соны сендерге аманаттайтын

боламыз» деген сөзді Н. Назарбаев 1997 жылы айтқан еді.

Содан бергі 20 жылға жуық уақытта тәуелсіздіктің тұғыры бекіп, егемен

елдің еңсесі биіктеді, әлемнің барлығына дерлік атын танитын елге айналды.

Мұның бәрі қазақ халқының және қазақстандықтардың басын бірлік пен

ынтымақта жарастыра білген Елбасының көреген саясаты арқасында мүмкін

болды.

«Мен қоғамда «Қазақ елінің ұлттық идеясы қандай болуы керек?»

109

деген сауал жиі талқыға түсетінін көріп жүрмін. Біз үшін болашағымызға

бағдар ететін, ұлтты ұйыстырып, ұлы мақсаттарға жетелейтін идея бар.

Ол - Мәңгілік Ел идеясы» деген сөз бүгін басты қағидаға айналды. Осы бір

ұлы мақсатты іске асыратын, ең алдымен қазақ азаматы болуы тиіс. Ал идея

отбасында, білім мекемелерінде жан-жақты және тоқтаусыз жүйелі түрде

жүргізілуі керек» деген тұжырымдамасы Қазақстан Республикасы

Президентінің жыл сайынғы Жолдаулары мен халықпен болған кездесулердің

барлығында көрініс табатын.

2012 жылы 5 маусымда Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық

университетінде ҚР Мемлекеттік хатшысы Марат Тәжиннің төрағалығымен

қазақтың ұлттық тарихын зерделеу жөніндегі ведомствоаралық кеңейтілген

отырыста Елбасының ұсынысымен «Тарих толқынындағы халық» атты

арнаулы бағдарламаның мақсаты - қазақтың ұлттық тарихының көкжиегін

кеңейту, ұлттың жаңа тарихи дүниетанымын қалыптастыру екенін айтты. Ол

төл тарихымызды зерделеуде басты көңіл бөлетін жайттарға тоқталды.

Бұл үшін ең алдымен орта мектептер мен жоғары оқу орындарында

тарихты оқытудың заманауи зерттеу тәсілдері мен оқыту әдістеріне негізделген

қазіргі заманғы және ғылыми біртұтас мемлекеттік стандарты жасалуы керек.

Жұмыс 5 бөлікте қарастырылуы керек:

1). Ұлттық тарих қоғамдық ғылымдардың арасында негізгі салаға айналуы

тиіс;

2). Қазақстан тарихының ортақ тұжырымдамасы жасалуы тиіс;

3). Қазақстан туралы еліміздегі және шет елдердегі тарихи материалдар

жинақталып, жүйеленуі тиіс;

4). Ортаазиялық номадтық өркениетті зерттеуге айрықша мән берілуі тиіс;

5). Тарихи сапалы оқулықтарды даярлау мәселесі.

«Бұл - тарихи жады мен тарихи әділеттілікті қалпына келтіру жолындағы

ауқымды жұмыстардың басы. Қазіргі мемлекетіміздің қалыптасқан белесінде

біз өз тарихымызды бүгінгі заман биігінен көрсетуге тиістіміз» деді

Мемлекеттік хатшы. Әрбір адамды өз тарихын жете білуге, құрметтеуге

үндеген осы құжат, әсіресе білім саласындағы мамандарға мол жауапкершілік

жүктеді. Осы ретте , сабақта және сабақтан тыс іс-шараларда тәуелсіз елдің

тарихын Елбасы шығармаларын оқыту арқылы оқушыларға танытуға әбден

болады. Және бұл жұмыспен тек тарихшылар ғана емес, барлық пән мұғалімі

айналысуы керек.

Тағы бір айта кететін жайт – балабақшадан бастап, ЖОО студенттеріне

дейін Елбасының адами-азаматтық тұлғасын үлгі етіп, оның адамгершілік

қасиеттерін білім саласындағы жеке тұлға тәрбиесінде өнеге етуді жолға қою

керек. Мәселен, балабақша бүлдіршіндеріне Астана қаласының көше,

ғимараттарының тарихынан , атақты адамдардың өмірінен қысқа әңгімелер

құрастырып таныстыру керек. Өздері тәрбиеленіп жатқан балабақшаның қашан

салынғаны, «Алтын сандық», «Алпамыс», «Алтын дән», «Әлем», «Тайбурыл»

деп аталуының сыры неде, сол балабқша орналасқан Республика, Абылай хан,

Бөгенбай батыр, Тәуелсіздік т.б. даңғылдары мен Бейбітшілік, Достық, Ш.

110

Уәлиханов, С. Сейфуллин т.б. көшелерінің аталу себептерін қызықты

мәліметтермен таныстыру нәтижелі болмақ. Сондай-ақ, мектеп оқушыларының

әрбір сабақта барлық пән бойынша, Қазақстан мемлекетінің тарихы мен бүгінгі

тыныс-тіршілігінен мағлұмат беретін ақпараттар кеңінен пайдаланылуы керек.

Мысалы, Қазақстан тарихы, әдебиет сабақтарында «Ұйғыр халқында «жігіт

басын» сайлау дәстүрі бар. Оның тарихы тереңге тартады. Бас болып сайланған

жігіт сол бірге тұрып жатқан адамдардың барлық ісі: шаруасы, салт-дәстүрінің

сақтауы, той-томалақ өткізіп, өлім-жітімді жөнелтуі – бәрі-бәрі үшін жауап

береді, ұйымдастырады, ал жұрты оған сөзсіз бағынады, айтқанын мүлтіксіз

орындайды. Егер жігіт басы жүктелген міндетті орындамаса, халық оны дереу

алып тастайды». Бұл ежелгі дәстүрдің қазіргі өзін-өзі басқару мүддесімен

ұқсастығы мен айырмашылығын салыстыр. Қазақ халқында бұл қалай аталады?

Деген тапсырмалар оқушыны ізденуге, өзінше ой түюге , салыстыруға үйретсе,

Елбасының «...Бесте ме екем, әлде жеті жастамын ба... Менде бір құпия арман

болды. Мұнар басқан көгілдір көп таулардың тым болмаса ең берісінің шыңына

бір шықсам шіркін деп көксейтінмін.

Бірақ, қөз арбаған әлгі шыңға он төрт жасымда табан тірегенім жадымда.

Сол жерде тұрып мен бәрін көрдім... жер тәнінде сала-сала болып жатқан алыа

күре тамырлар сияқты жыралар мен сайлар; біздің ауыл мен көрші ауылдардың

түймедей болып ағараңдаған үйлері; бұраң қаққан сан-тарап жолдар; шоқ-шоқ

қызғалдаққа бөккен көк майса белдер; күрең даланың бетіндегі жамау сияқты

жүгері алқабының төртбұрыш сап-сарғыш танаптары... бәрі-бәрі көз алдымда,

етек тұста жайыла көсіліп жатты» - деген естелігін география, табиғаттану,

дүниетану пәндерінде пайдаланып, оқушылардың арман-мақсатын анықтау,

туған жерді сүю, табиғатын қорғау қасиеттеріне тәрбиелеуде қолдану – әр

мұғалімнің шығармашылық шеберлігіне байланысты.

1997 жылы шыққан Қ. Әлімқұлов пен М. Қасымбековтың «Нұрсұлтан деп

ат қойдым...» кітабында:

Құрметтеп қаласы да, даласы да,

Санайды дүйім жұрттың панасына.

Алаштың ардақ тұтқан азаматы,

Атыңды еншілепті баласына,- деген өлең шумағы бар.

Сол жылдары 18 ұлттың баласына есімі берілген үш Нұрсұлтан Назарбаев,

үш Нұрсұлтан Әбішұлының саны қазір қаншаға жеткенін білу де балаларға

қызықты болар еді. Зерттеу-іздену жұмысы осыдан басталады.

Сондай-ақ, «Астананы ауыстыру – сөзсіз тосын да сирек оқиға. Қоныс

аудару да адам өміріндегі айрықша оқиға саналады. Кейбір адамдарда еш

уақытта көшуге деген қажеттілік тумайды, енді біреулер жиі көшіп-қонуға

құмар. Мемлекеттер де өздерінің бас қалаларын ауыстырып жатады. Және

осындай ауыстырудың қажеттілігі ел тұрғындарының қалауына қарағанда,

мемлекеттің пайдасынан жиірек туындайды» деген Елбасының сөзін сіз қалай

түсіндіресіз? Бірнеше дәлел келтіріңіз деген тапсырма бере отырып, «ХХ

ғасырда тұтас бес қала біздің мемлекетіміздің астанасы болып белгіленді»,

«1920 жылы ҚАКСРдің астанасы – Орынбор қаласы болды. Республиканың

111

оңтүстігіндегі қазақтар үшін Орынбор алыс болуы – астананы көшіру

қажеттілігін туғызды. Үміткерлер ретінде – Ақтөбе, Семей, Ақмола, Шымкент,

Әулиеата және Ақмешіт қалалары ұсынылды» деген мәліметті қазіргі Астанаға

көшіру кезіндегі саяси- әлеуметтік, экономикалық фактілермен салыстыр.

«1832 жылғы 22 тамызда Ақмола приказы мен сыртқы округ ресми түрде

ашылды. Ашылу салтанатында бәйге, күрес, ақындар айтысы өткізілді. Барлық

зеңбіректерден 31 дүркін артиллерия салюті атылды», «Қалада екі мектеп-казак

мектебі мен мешіт жанындағы медресе, бір май қорытатын кәсіпорын, екі

ұстахана, екі нан өнімдерін сататын дүкен, бір шарап жертөлесі мен он бір

ішімдік мекемесі болды. Бірте-бірте өсе келе, бекініс 1845 жылы Ақмола

бекетіне айналды. Саудагерлердің саны - 1236 адамға жетті. Қала мәртебесі

Ақмола станицасына Ресей империясының Ішкі істер министрлігінің 1862

жылғы 7 мамырдағы шешімімен берілді. 1869 жылы Ақмолада 5172 адам

тұрды, ал 1910 жылы халық саны түрлі ұлттағы 13 000 санға жетті», «1925

жылы15-19 сәуірде Ақмешітте Ү сьезд өтті, Ақмешіт Қызылорда болып

өзгертіліп, астанаға айналды», «1927 жылы Транссібір теміржол магистралі

салынды, ол Алматы арқылы өтетін. Сондықтан, астана Алматыға көшірілді»

«Австралияның астанасы болуға Мельбурн мен Сидней қалалары

таласты. 1913 жылы астана болып Канберра таңдалды», «1998 жылы 6 мамырда

Қазақстан Республикасы Президентінің жарлығына сәйкес Ақмола Астана

болып аталатын болды», «1998 жылы ЮНЕСКО шешімі бойынша Қазақстан

астанасына медаль беріліп «Әлем қаласы» жоғары атағы берілді» деген

мәліметті оқушылардың талқысына салып, ХХ ғасырда тұтас бес қаланың

біздің мемлекетіміздің астанасы болып белгіленуін салыстыру, мысал келтіру

арқылы шешім шығаруға, қорытындылауға, өз ойын дәлелдеуге үйретуде –

бүгінгі оқушы бойында құзыреттілікті қалыптастырудың бір жолы болмақ.

2009 жылдан бері мектептерде енгізілген «Дінтану негіздері» пәні

сабағында Елбасының «Өз ата-анамның нағыз мұсылман болғанын білемін.

Олар мені мұсылмандық рухында тәрбиеледі. Және атеистік бағыттағы

өткенімізге қарамастан, біз өз дінімізді сақтай білдік. Бізді араб тілінде оқытқан

жоқ, мектепте бізге Құранды танытып, намаз оқуды үйреткен емес. Сондықтан

мен және менің буыным мұндай тәлім ала алмадық. Бірақ, біз өзімізді

мұсылманбыз деп есептейміз. Мұхамед пайғамбарға іштей сенеміз. Біз Қасиетті

Құран сөзіне сенеміз» Біріккен Араб Әмираты «Галф Ньюс» газеті мен

«Арабсат» теледидарына берген сұхбатын пайдалану да өзекті.

Мектептерде көп пайдаланып жүрген оқытудың түрлері, сабақ түрін

белгілеу мұғалімнің терең біліміне, іскерлігіне, шығармашылық қабілетіне

байланысты. Сабақтың қандай түрі таңдалса да, ең негізгісі оқушыларды

дербестікке, белсенділікке, ойшылдыққа, іскерлікке үйрету, алған білімі

сеніміне, дүниетанымына айналуын үздіксіз көздеу болса, Н.Назарбаевтың

еңбектерінде, жыл сайынғы халыққа арнаған Жолдауларында азаматтардың

бойында жоғары патриоттық сананы, елі, халқы үшін мақтаныш сезімін

қалыптастыруды басты мұрат ету керектігін талмай айтып келеді. Әсіресе,

Елбасының халықтың мақал-мәтелдерін орынымен қодануының өзінен көп

112

нәрсеге үйренуге болады.

* Таққа таласушы көп, жарасушы аз.

* Ханның тағы шайқалса, халықтың бағы шайқалады.

* Әкеге ұл болу-арбаға жегілу, халыққа ұл болу – арманға жегілу.

* Ханда қырық кісінің ақылы бар.

* Бір адам таққа отырса, қырық адам атқа отырады.

* Тозған қазды топтанған қарға алады.

* Заманына қарай амалы.

Елбасы еңбектерінен ынтымақ пен бірлікке, достық пен татулыққа

үндеген тәрбиелік тағылым мол мысалдарды өте көп келтіруге болады.

...Маған халқым осындай өтпелі кезеңде өзінің тізгінін ұстатты. Бұл-оңай

шаруа емес. Бүкіл қазақстандықтар болып ұйымшылдық танытуымыз қажет.

Және де еліммен пікірлесудің осы мүмкіндігін пайдалана отырып, ертеңгі

болашағымыз – жастарға деген ерекше көзқарасымды тағы да қайталамақпын.

Келер үшінші мыңжылдықта өмір сүру бақыты жастардың маңдайына

жазылған. Жастардың өз болашақтарының, жақсы тұрмыстарының

негізін өздері қалауға аянбай жұмылатын уақыты келді. ...Бірлігімізді,

Елдігімізді сақтай білейік» (Президенттік телефон желісі.1991ж.) деген сөзін

еске алсақ, 20-дан асып, желкілдеп өскен тәуелсіздіктің құрдастарын мысалға

көптеп келтіруге болады. Өйткені, олар,өз арамызда, қасымызда өмір сүріп

жатыр.

Н. Назарбаевтың еңбектерінің арасында «Еуразия жүрегінде»

кітабындағы « Алматы көкжиегі», «Астана ажары», «Атаулар керуені»,

«Өңірлік өрлеу өзегі», «Тарихтан танабында таңба қалған», «Е л қондырдық

Есілге», «Есілдің оң жағасы, сол жағасы», « Мәуелі бәйтерек», « Астананың бас

қалқаны», «Ежелгі қоныс, ескі жұрт» осындай көптеген тарауларын тақырып

етіп алып, сабақта пайдалану арқылы көкірегінде мәңгілік елдің алауы

маздаған, қайсар да табанды ұл, жайсаң да жаны жақсылыққа іңкәр қазақ

қызының тәрбиелеудің маңызы зор.

«Н. Назарбаевтың ел ертеңін ойлаудағы ақыл-ой озықтығына, сол

арқылы сараланатын айрықша екі қасиеті бар. Оның алғашқысы-

сабырлы да саңлақ саясаткерлігі, екіншісі - болашақты болжай білетіндігі,

әрі сол байламдары бойынша батыл қадамдарға баруы» деп баға берген

Оразалы Айсиннің сөзіне еш талас жоқ. (168-бет).

Қорытындылай келе сеніммен айтарым, жүздеген ұлт пен ұлыстың басы

қосылған, діні мен ділі, тілі мен мәдениеті әртүрлі өкілді біріктіріп, үш жүз

қазақтың мақсат-мүддесін бір арнаға тоғыстыра білген Қазақстан

Республикасының тұңғыш Президенті Н. Назарбаевтың өмірі мен еңбек жолы,

сөз жоқ кез келген азаматқа адамгершілік тұрғыдан, ел басқару өнері - үлгі

боларлық.

Әдебиеттер:

1. Қазақстан Республикасы Президенті Н. Назарбаевтың халыққа

Жолдаулары. 1997-2015ж.

2. Н. Назарбаев « Еуразия жүрегінде» Астана,2005.

113

3. Қ. Әлімқұлов пен М. Қасымбеков «Нұрсұлтан деп ат қойдым...» ,1997.

«МӘҢГІЛІК ЕЛ» ҰЛТТЫҚ ИДЕЯСЫ НЕГІЗІНДЕ ЖАҢАРТЫЛҒАН БАҒДАРЛАМА АЯСЫНДА БІЛІМДІ ҰРПАҚТЫ

ТӘРБИЕЛЕУ – ЕЛ ЕРТЕҢІ

Кобдикова А. К.,

аға оқытушысы

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы

Алматы қаласы бойынша ПҚ БАИ-ның

Елбасының «Қазақстан жолы-2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ»

атты Жолдауы бойынша Президенттің жалпыұлттық идеясы - болашақ

табыстардың негізі екені баса айтылды. Ал ең бастысы - еліміздің рухын

көтеретін, ұлы мақсаттарға жеткізетін «Мәңгілік ел» ұлттық идеясы

жарияланды. «Мәңгілік ел» идеясы - елімізді өз мақсатына талай дәуір сынынан

сүріндірмей жеткізетін тұғырлы идея. Басты мақсат – Қазақстанның 30

мемлекеттің қатарына қосылуы. Ол – «Мәңгілік Қазақстан» жобасы, ел

тарихындағы біз аяқ басатын жаңа дәуірдің кемел келбеті [1].

Осыған орай Қазақстанның әлемдік үрдістерге кірігуі, дамыған елдердің

стандартына деген ұмтылысы еліміздің жаңа сапалық деңгейге жылдам өту

қажеттілігін туындатуда. Қоғамның әлеуметтік-экономикалық және саяси

бағыттардағы өрлеуіндегі осындай өзгерістер өмірдің барлық саласындағы

шығармашыл тұлғаның мәртебесін көтеріп, мерейін үстем етуде.

Сонымен қатар, BNews.kz тілшісі Қазақстан Республикасының

Президенті Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан халқына кезекті Жолдауында

осылай мәлім етті, деп хабарлайды: «Мәңгілік ел - ата-бабамыздың сан мың

жылдан бергі асыл арманы екенін барлығымыз білеміз. Ол арман әлем

елдерімен терезесі тең қатынас құратын, әлем картасынан ойып тұрып орын

алатын тәуелсіз мемлекет атану еді. ...[2].

Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңын қарастыратын болсақ,

онда «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстанды» құру біздің жеке адамдардың,

қоғамның және еңбек нарығының талаптарын қанағаттандыра алатын бәсекеге

қабілетті білім беру жүйесін қалыптастыруды талап етіп отыр [3].

Осындай өзекті мәселенің шешімін табу үшін бірнеше жылдар ішінде

оқыту процесін ізгілендіру, оның практикалық бағытын күшейту,

дамытушылық функцияларын арттыру мақсатында жасалып жатқан шаралар

ауқымы біраз.

Бүгінгі қоғам өз ілеспес жылдам болып жатқан терең өзгерістермен

сипатталады. Ол өзгерістер жаңалықтар деп аталып жүр. Оқытудың деңгейін

көтеру тұрмыстың деңгейін көтеруге тікелей әсер ететіндіктен, білім беру ісін

жетілдіру оның тиімділігін арттыру қажеттігі туып отыр. Ал бұл педагогикалық

жаңалықтарды енгізу арқылы жүзеге асады.

Қазіргі кезде болашақ ұрпаққа тәрбие мен білім берудің негізі болып

114

саналатын жалпы білім беретін мекемелердің педагогикалық үрдісін жақсарту

бірінші кезектегі мәселе болса, онда бастауыш мектеп – ең негізгі іргетасы.

Осыған орай қазіргі таңда Қазақстан Республикасында орта білім

мазмұнын жаңарту шеңберінде бастауыш сынып пәндері бойынша педагогика

кадрларының біліктілігін арттыру курсының білім беру бағдарламасы (бұдан

әрі – Бағдарлама) бойынша біліктілікті арттыру курсы жаңартылған білім беру

бағдарламасының Қазақстанның білім беру жүйесін реформалауға айтарлықтай

үлес қосуына мүмкіндік береді [4]. Бүкіл әлемде білім беру жүйелерінің

келешек ұрпаққа қандай білім беретіні туралы мәселе қайта қаралуда. Осы

мәселе аясында «Балалар ХХІ ғасырда табысты болу үшін нені үйренуі керек?»

және «Оқытудың тиімді әдістері қандай?» деген сияқты негізгі сауалдар

туындайды. Бұл сауалдар білім беру бағдарламасымен және білім беру

бағдарламасын жүзеге асыруда қолданылатын педагогикалық тәсілдермен

тығыз байланысты.

Қазіргі кезде Қазақстанда жоғарыда сипатталған жаһандық

проблемаларға жауап бере алатындай деңгейде ұлттық мәнмәтіндегі жұмыстар

жүргізілуде. Білім беру бағдарламасындағы ұлттық стандарттарға, бағалауға,

оқулықтар мен оқыту әдістеріне қатысты білім беру саласындағы өзекті

құндылықтар мен мақсаттар мектеп оқушыларының жалпы үлгерімін

арттыруды, сондай-ақ инновация мен көшбасшылықты енгізу үшін талап

етілетін дағдыларды дамытуды, мектеп мәнмәтіні арқылы ұлттық сананы

қалыптастырып, іске асыруды және ауқымды халықаралық тәжірибемен өзара

әрекеттесуді көздейді. Жаңартылған білім беру бағдарламасы мен бағалау

жүйесін енгізу аталған міндеттерді шешу үшін қабылданған шаралардың бірі

болып табылады. Бұларды осы құндылықтар мен дағдылардың барлығы

қарастырылған бастауыш сыныптарға арналған оқу бағдарламаларынан көруге

болады: қазақ тілі, сауат ашу, әдебиеттік оқу, математика, жаратылыстану және

дүниетану. Жалпы алғанда, оқу бағдарламалары білім беру бағдарламасының

негізінде әзірленеді және оқушылар нені білуі және нені істей білуі керек

екендігін жан-жақты көрсететін критериалды бағалауға негізделген сынып

сайын күрделеніп отыратын оқу мақсаттарын қамтиды.

Сонымен қатар білім беру бағдарламаларын әзірлеу барысында

оқушылардың бойында қалыптастыру қажет рухани құндылықтар мен

дағдылар тізімі құрылды.

Рухани құндылықтар: - шығармашылық және сын тұрғысынан ойлау;

- қарым-қатынас жасау қабілеті;

- өзгелердің мәдениетіне және көзқарастарына құрметпен қарау;

- жауапкершілік;

- денсаулық, достық және айналадағыларға қамқорлық көрсету;

- өмір бойы оқуға дайын болу.

Дағдылар: - сын тұрғысынан ойлау;

- білімді шығармашылық тұрғыда қолдана білу қабілеті;

115

- проблемаларды шешу қабілеті;

- ғылыми-зерттеу дағдылары;

- қарым-қатынас дағдылары (тілдік дағдыларды қоса алғанда);

- жеке және топпен жұмыс істей білу қабілеті;

- АКТ саласындағы дағдылар.

Білім беру және кәсіби дайындау басқармасы директорының және ЭЫДҰ

Бас хатшысының білім беру саясаты бойынша арнайы кеңесшісі міндетін

атқарушы (2014) Андреас Шлейхер: «Адамзатқа және қоғамға орасан зор

проблема әкелетін жаһандану мен жаңғыртудың әсерінен айналадағы әлем

түбегейлі өзгеріске ұшырауда. Мектептер оқушыларды түрлі мәдениет

өкілдерімен әріптестік қарым-қатынас жасауды, алуан түрлі идеяларды,

көзқарастар мен құндылықтарды ескеруді, адамдар өздерінің алуан түрлілігіне

қарамастан, технологиялардың көмегімен кеңістік пен уақыт кедергілерін жеңе

отырып, бір-біріне сенім білдіруін және әріптестікте жұмыс істеуін қажет ететін

әлемде, адамдардың өмірі ұлттық шекаралар аумағынан тыс мәселелерге

байланысты болатын әлемде өмір сүруге және жұмыс істеуге дайындауы керек.

Жиырма бірінші ғасырдың мектептері оқушыларды өмірде, жұмыста және

азаматтық ұстанымында өзгелермен ынтымақтастықта өмір сүруге дайындай

отырып, ұлттық және жаһандық пікір алуандығының шынайылығын ұғына

отырып, өзіндік дербестігі мен ерекшелігін дамытуға көмектесуі керек» [4].

Осы реформалау аясында бастауыш сыныптарға арналған білім беру

бағдарламасы да қамтылмақ. Бұл оқушылардың оқылым, жазылым, айтылым,

проблемаларды шешу, ғылыми зерттеу жүргізу және анықтамалық

материалдарды зерделеумен байланысты дағдыларын дамытуға көмектеседі.

Оқушылар бастауыш сыныпта оқытылатын әр пәндік саланы түсінетіндігін

көрсете отырып, алдағы уақытта осы білімдерін басқа жағдайларда қолдана

білулері қажет. Сондықтан оқушыларды өз білімдерін кез келген жағдайға

қалай бейімдеу керектігін біліп, болашақта кездесуі мүмкін кез келген күрделі

тапсырмаларды шешуге икемді болуға баулу маңызды болып табылады.

Н.Ә. Назарбаев «Назарбаев Университетінде» кезекті лекциясында: «Бұл

заман білекке сенетін емес, білімге сенетін заман... Заманауи әлемде елдің

қуаты ең алдымен азаматтарының білімімен өлшенеді. Терең білім –

тәуелсіздігіміздің тірегі, ақыл-ой – азаматтығымыздың алдаспаны. [5].

Әрине, инемен құдық қазғандай, қиын да күрделі, орасан қажыр-қайрат

пен ерік жігерді талап ететін білімсіз – өмір тұл екенін білеміз. «Мәңгілік Ел»

ұлттық идеясын іске асыратын, жас ұрпақты жетелейтін ұстаздар үшін

болашақта барынша қолайлы жағдайлар туғызады деген сенімдемін.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1. Казахстанская правда. Общенациональная ежедневная газета Казахстана.

№11(27632), 18.01.2014.

2. http://bnews.kz/kz/news/2050_strategy/astana/spetsproekti/2050_strategy/mangi

lik_el__kazak_halkinin_ulttik_ideyasi__nnazarbaev-2014_01_17-973469.

3. Қазақстан Республикасының Заңы. Білім туралы. Астана, Ақорда, 2007

жыл, № 319 – ІІІ ҚРЗ.

116

4. Мұғалімдердің біліктілігін арттыру бағдарламасы. Екінші басылым.

«Назарбаев Зияткерлік мектептері» ДББҰ Педагогикалық шеберлік орталығы,

2015.

5. Егемен Қазақстан. Жалпы республикалық газет № 588-589 (27662),

6.09.2012.

НАЦИОНАЛЬНАЯ ИДЕЯ «МӘҢГІЛІК ЕЛ» - ОСНОВА НАЦИОНАЛЬНОГО ВОСПИТАНИЯ

Кожашева Алия,

Кожашева Майра Дуйсенгалиевна,

Учитель, Актюбинская область,

Темирский район, Шубаршийская

средняя школа, kmd_1960@mail.ru

«Мы сумели сохранить свой язык, религию, самобытность и нам следует

воспитывать нашу молодежь именно в этом духе».

Н. А. Назарбаев

Основные идеи миролюбивой политики как девиз и принципы

международных отношений ХХI в. выдвинул Президент РК

Н. Назарбаев: это - доверие, традиция, транспарентность и толерантность.

В «Стратегии «Казахстан-2050» – Новый политический курс состоявшегося

государства», актуализируя вопросы, связанные с проблемами духовного

единения и преемственности поколений, формирования у нее национального

самосознания и нового казахстанского патриотизма, Президент страны

Н.А. Назарбаев особо акцентировал внимание на то, что это есть необходимое

условие построения цивилизованным путем, в ближайшем будущем, Сильного

и Мощного Государства Казахстан.

В научных исследованиях по проблемам национального воспитания

учащейся молодежи отмечается: национальное самосознание личности

выражает представление о национальной принадлежности, отношение к

историческому прошлому нации, её настоящему и будущему, активность в

освоении родного языка, в изучении народной культуры, в осознании и

принятии национальных интересов и ценностных ориентаций.

С учетом сказанного выше, нельзя не отметить, что в последние

десятилетия общество переживает болезненный период, связанный с усилением

нравственно-духовного кризиса молодёжи во всех ее аспектах: нравственном,

социальном, физическом и психическом. Приоритетными становятся не

духовные, а материальные ценности. На практике это проявляется в том, что

молодые люди относятся к выполнению важнейших гражданских обязанностей

безответственно, демонстрируют социальную незрелость и бездуховность.

Сегодня должно стать аксиомой - путь в страну с конкурентоспособным

117

человеческим капиталом, путь к Обществу Всеобщего Труда, путь к

совершенно иному качеству жизни - возможен только через нравственно-

духовное возрождение нации.

В рамках реализации идеи «Мәңгілік Ел» ставится задача

целенаправленно вести воспитательную работу в школе, усилить именно

воспитательный компонент процесса обучения. Изучение предметов должно

быть направлено на формирование духовно-нравственных качеств и

патриотических чувств, гражданской ответственности учащихся, развитие

национального самосознания и толерантности, укрепление светских ценностей

и формирование осознанного неприятия молодежью идеологии терроризма и

экстремизма, умения общаться в условиях полиэтнического Казахстана. Эти

ценности, которые определяют содержание идеи «Мәңгілік Ел», как фундамент

ее воплощения в жизнь должны быть заложены в школе. В целях формирования

граждан и патриотов, обладающих нравственными и лидерскими качествами, в

нашей школе, как и в других организациях образования, в этом году массово

проводились мероприятия, посвященные Году Ассамблеи народа Казахстана,

20-летию Конституции Республики Казахстан, 550-летию образования

Казахского ханства Школьники очень трепетно и ответственно относятся к

таким понятиям, как толерантность, честность, трудолюбие.

Рассказывая школьникам, как на протяжении веков воинственные и

свободолюбивые казахи мечтали о Мәңгілік Ел и Мәңгілік Тәуелсіздік и для

достижения этой священной цели, объединившись, защищали свои земли, мы

объясняем, что сегодня задача всех казахстанцев, независимо от

национальности, – объединиться вокруг идеи Мәңгілік Ел и всегда помнить,

что Казахстан – наша общая и единственная Родина, и живем мы на священной

земле предков. Приумножать мощь государства, крепить независимость, беречь

родные просторы – наш общий долг. Национальная идея «Мәңгілік Ел»

направлена на воспитание у детей и молодежи социальной ответственности,

готовности к труду на благо казахстанского общества и чувства единения.

Воспитать гражданина, патриота, интеллектуала можно лишь в эффективной

среде, в которой созданы все условия для гармоничного развития личности.

Перед нами стоит сложная задача сформировать эту среду, подключив к

диалогическому, в полном смысле, обучению все компоненты социума –

родителей, учителей, общественность, этнокультурные объединения. Лишь

только в полном взаимодействии мы можем рассчитывать на результат в

процессе формирования молодого человека, способного в дальнейшем

принести пользу не только себе, но и стране, народу.

7 принципов «Мәңгілік Ел»:

Во-первых, это Независимость Казахстана и Астана. Во-вторых,

национальное единство, мир и согласие в нашем обществе. В-третьих, это

светское общество и высокая духовность. В-четвертых, экономический рост на

основе индустриализации и инноваций. В-пятых, это Общество Всеобщего

Труда. В-шестых, общность истории, культуры и языка. В-седьмых, это

национальная безопасность и глобальное участие нашей страны в решении

118

общемировых и региональных проблем. В это понятие вкладываются такие

ценности как гражданское равенство, трудолюбие, честность, культ учености и

образования, светское государство и толерантность. И на своих уроках

самопознания, литературы мы ни на минуту не забываем об этих ценностях.

Через классные и внеклассные мероприятия учим уважать друг друга, уважать

мнения других, уметь прислушиваться к ним, уважать личность.

Реализация национальной идеи «Мәңгілік Ел» зависит от

жизнеспособности страны. В этом понятии сосредоточены и территория

(территориальная целостность), народонаселение (демографическое

состояние), и управление (качество государственного управления),

организующее всю систему как единую. Национальная идея «Мәңгілік Ел»

может дать ответы на следующие вызовы современности:

Во-первых, вступают в жизнь «дети суверенитета». В этих условиях как

никогда важно правильно определить векторы и содержание развития их

идентичности. От этого зависит не только их будущее, но и будущее

государства.

Во-вторых, современная казахстанская семья и ее полноценное

функционирование немыслимы без культуры, без духовной и нравственной

цели, без формирования патриотизма. Осуществление указанных параметров

развития современной семьи возможно только на основе базовых ценностей

национального менталитета. Базовыми ценностями национального

менталитета являются высокая нравственность, преданность своей вере в

сочетании с веротерпимостью, взаимопомощь, дух коллективизма, особая

любовь к земле предков, толерантность, совестливость, долг, высокая роль

семьи и человека, гражданственность, чувство справедливости,

милосердия, готовность к преодолению жизненных испытаний, готовность

к служению людям и Отечеству и т. д. Именно семья является первичной колыбелью национальной идеи

«Мәңгілік Ел» для подрастающих поколений. Как только ослабевает

воспитательная функция семьи, жизнеспособность страны снижается.

В-третьих, нельзя не отметить, что в последние годы труд в семье был

отодвинут так далеко, что он как источник созидания личности перестал

участвовать в воспитании молодого человека. В этой связи в национальном

менталитете труд должен формироваться как базовая ценность, как основа

духовного, морально-нравственного роста нации. Для этого необходимо

культивировать труд в семье и обществе, сделать его главным фактором

личного успеха. Поэтому в школе на должный уровень поставлена работа с

родителями. Они являются союзниками учителей в деле воспитания

подрастающего поколения.

Идея “Мәңгілік Ел” должна выступать системой общегражданских

ценностей. По мнению Президента Казахстана Нурсултана Назарбаева,

документ должен стать второй Конституцией для каждого казахстанца.

Литература: 1. Kazakhstan Today- Алматы. 13 ноября. 2009г.

119

2. Конституция Республики Казахстан. 1995.

3. Лапенко М.В. Идейная консолидация казахстанского общества http://www.

contur.kz/node/161

4. Послание Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева народу

Казахстана Казахстанский путь-2050: Единая цель, единые интересы, единое

будуще. Астана. 2014г.

5. Послание Президента Республики Казахстан-Лидера нации

Н.А. Назарбаева народу Казахстана «Стратегия «Казахстан-2050». Новый

политический курс состоявшегося государства - декабрь, 2012г.

ҰЛТТЫҚ ИДЕЯСЫ НЕГІЗІНДЕ БІЛІМ БЕРУ МАЗМҰНЫН ЖАҢАРТУ

Кувондикова Гулсим Кувондиковна, Математика пәнінің мұғалімі

Алматы обл, Қарасай ауданы, Үшқоныр

ауылы М. Әуезов атындағы орта мектеп

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан

жолы-2050: «Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» Қазақстан халқына

Жолдауында атап көрсетілгендей, егеменді даму жылдарында барша

қазақстандықтарды біріктіретін және ел болашағының іргетасын қалаған басты

құндылықтар жасалды. Жолдауда бұл құндылықтар атап көрсетілген:

Қазақстанның тәуелсіздігі және Астанасы; қоғамымыздағы ұлттық бірлік,

бейбітшілік пен келісім; зайырлы қоғам және жоғары руханият;

индустрияландыру мен инновацияларға негізделген экономикалық өсім;

Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамы; тарихтың, мәдениет пен тілдің ортақтығы;

еліміздің ұлттық қауіпсіздігі және бүкіләлемдік, өңірлік мәселелерді шешуге

жаһандық тұрғыдан қатысуы. Қазақстандық қоғамның «Мәңгілік Ел»

жалпыұлттық идеясын жүзеге асыру жағдайындағы тәрбиенің

тұжырымдамалық негіздерін дайындаудың өзектілігі білім беру ұйымдарының

ұлттық мәдениетті меңгеру, бекіту, көріну және трансляциялауына ықпал ететін

білім алушы тұлғасын рухани, ұлттық теңестіру мен әлеуметтендіруге

бағдарлау қажеттілігімен айқындалады.

Президент сонымен қатар, жалпықазақстандық мәдениетті дамытуға

жаңаша серпін беретін белсенді, білімді және дені сау азамат қалыптастыру

міндетін қойды.

Патриот, білімді, дені сау, жауапты және жігерлі, инновациялық

экономика жағдайында табысты қызмет ететін, қазақ, орыс және ағылшын

тілдерін еркін меңгерген, қазақ халқының жалпыадамзаттық құндылықтар мен

мәдениетті бойына сіңірген, толерантты, дүниежүзіне танымал және мәртебелі

– 2020 жылғы қазақстандық жастар осындай болады.

Елдегі оң өзгерістер білім беру ұйымдарындағы тәрбие қызметінің

жүйесінен көрініс тапты. Қазақстандық патриотизмнің, азаматтықтың,

120

руханилықтың саяси және адамгершілік мәнін түсіну, адамгершілік бағдарлы,

әлеуметтік белсенді, үйлесімді дамыған тұлға қалыптастыру процесі жүріп

жатыр. Ұлттың жалпықазақстандық ділін, мәдени, ұлттық-тарихи дәстүрлерін

ескере отыра, зияткерлік, рухани және шығармашылық әлеуетін жаңғырту үшін

жағдайлар жасалуда.

Елдегі оң өзгерістер білім беру ұйымдарындағы тәрбие қызметінің

жүйесінен көрініс тапты. Қазақстандық патриотизмнің, азаматтықтың,

руханилықтың саяси және адамгершілік мәнін түсіну, адамгершілік бағдарлы,

әлеуметтік белсенді, үйлесімді дамыған тұлға қалыптастыру процесі жүріп

жатыр. Ұлттың жалпықазақстандық ділін, мәдени, ұлттық-тарихи дәстүрлерін

ескере отыра, зияткерлік, рухани және шығармашылық әлеуетін жаңғырту үшін

жағдайлар жасалуда.

Оқушы жастардың санасында білімнің беделділігі, өз денсаулығын

сақтаудағы экономикалық мүдделілік сияқты жаңа позитивті трендтер артуда;

отбасы, достары, денсаулығы, материалдық игіліктер, қызықты жұмыс,

мансабының өсуі оқушылардың дәстүрлі өмірлік құндылықтары болып қала

беретінін социологиялық зерттеулер көрсетіп отыр.

Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық өзгерістер, ғаламдану процесі

бірқатар проблемаларды:

– жасөспірімдер ортасында ксенофобия, кемсіту мінез-құлқы мен

жауығушылықтың туындауына әкеліп соқтыратын балалардың жекелеген

санаттарының этикалық, азаматтық-патриоттық, мәдени-эстетикалық тәрбие

деңгейінің төмендеуін;

– көп жағдайда рухани-адамгершілік және ұлттық құндылықтар екінші

орынға шығып қалады. Көптеген отбасылар мен мектептерде балалар ана

тілінде қарым-қатынас жасамайды, өз халқының мәдениетімен аз таныс, ата-

ананы құрметтеу, ата-аналардың баласының болашағы үшін жауапкершілігі

және балалардың ата-ана алдындағы борышы және т.б. дәстүрлі отбасылық

құндылықтардың құнсыздануын;

– балалар мен оқушы жастардың батыс мәдениетінің құндылықтарына қайта

бағдарлануы өскелең ұрпақтың адамгершілік және моральдық болмысының

құлдырауына, рухани жұтаңдауына әкеледі. Балалар мен жасөспірімдер

арасында қайырымсыздыққа үгіттеу, темекі шегуге, алкоголь және есірткі

пайдалануға, оқушылар арасында зорлыққа, жезөкшелікке бейімдеудің

жүргізілуін;

– оқушының жауапкершілігін және жасөспірімдер мен жоғары сынып

оқушыларының кәсіби өзін-өзі анықтауын дамытудың жоғары әлеуеті − еңбек

тәрбиесінің рөлінің төмендеуін;

– денсаулық мәдениеті мен саламатты өмір салтын қалыптастыру бойынша

жүргізілген жұмыстың тиімсіздігін;

– отбасының және қоғамдағы басқа әлеуметтік институттардың тәрбиелік

әлеуетінің жеткіліксіздігін;

– әлеуметтік жетімдік, суицид проблемаларын, іріткі салатын секталарға

қатысуын және т.б. шиеленістіріп отыр.

121

Балаларға қосымша білім беру жағдайы жақсартуды қажет етеді.

Олардың материалдық жабдықталуы 60% ғана болып отыр. 680 қосымша білім

беру ұйымдарының тек 284 ғана ауылды жерлерде. Көптеген қызмет түрлері

ақылы болғандықтан ол балалардың барлығы үшін қолжетімді болмай тұр.

Мұндай жағдайдың бірден бір себебі – нысаны балаларды және оқушы

жастарды рухани, адамгершілік, патриоттық дамыту болып табылатын тәрбиені

әлеуметтік құбылыс ретінде және мақсатты процесс ретінде де жете бағаламау.

Тәрбиенің өзі құндылықтар, қарым-қатынас, мінез-құлық, мораль және

адамгершілік сияқты категориялармен анықталады.

Сондай-ақ тәрбие бағдарламалары мен технологияларын іске асырудың

жаңа тәсілдерін енгізу механизмдерінің өңделмегендігі, педагогикалық және

жетекші мамандардың жаңа жағдайлардағы тәрбие жұмысына даярлығының

жеткіліксіздігі ықпал етеді.

Сонымен, білім мазмұнын жаңарту жағдайында іс-әрекет стратегиясы

ретінде басқару органдары мен білім беру ұйымдары үшін өзінің білім беру-

тәрбие кеңістігінде тәрбиенің тұжырымдамалық негіздерін дайындау мен

енгізудің объективті алғышарттары қалыптасты

Қазақстандық қоғамның Мәңгілік елге бағытталуы жағдайындағы

тәрбиенің тұжырымдамалық негіздері жас ұрпақты тәуелсіз Қазақстанның даму

тарихының субъектісі ретінде, өзгерістердің бірыңғай маңызды факторы

ретінде, жаңа идеялар мен бағдарламаларды тасымалдаушы ретінде, ерекше

түрдегі әлеуметтік құндылық ретінде қабылдау миссиясын атқарады.

Қазақстандық білім беру жүйесінің ерекшеліктерін ескере отыра, біздің

жалпықазақстандық ортақ шаңырағымыз «Мәңгілік Ел» ұлттық идеясына

негізделген «Тәрбиенің құндылықты моделі»ұсынылады.

Мәңгілік Ел – бұл біздің Қазақстан халқы ұрпақтарының алдындағы

жауапкершілік, әлемдегі бәсекеге қабілетті 30 мемлекеттің қатарына ену

мәртебесі белгіленген және бұйырған лайықты және ұлы Қазақстанды

дамытудағы біздің стратегиямыз. Біздің Мәңгілік Елді жасауымыздың басы

тәрбиенің жаңа құндылықты моделі болып табылады, себебі білім беруде басқа

саладағы сияқты барлық халықпен бірге ел тағдырын жасайтын балалар мен

жастарды тәрбиелеу мен оқытуда еліктеуге лайық үлгі қажет.

Тәрбиенің тұжырымдамалық негіздерінің мақсаттары мен міндеттерін

іске асыруда тәрбие жұмысының басым бағыттары анықталды:

1·жаңа қазақстандық патриотизм және азаматтық тәрбие

2·рухани-адамгершілік тәрбие

3·ұлттық тәрбие

4·зияткерлік тәрбие

5·еңбек тәрбиесі және кәсіби өзін-өзі анықтау

6·дене және психологиялық тәрбие, саламатты өмір салты

7·экологиялық тәрбие

8·көпмәдениетті тәрбие

9·көркем-эстетикалық тәрбие

10·көшбасшылық қасиеттерді дамыту

122

11·отбасы тәрбиесі

1. Жаңа қазақстандық патриотизм және азаматтық тәрбие Қазақстандық патриотизм – елін сүю және оны басқару ісіне,

жалпыұлттық міндеттерді шешуге сындарлы қатысу қабілеті.

Міндеттері Іске асыру механизмі

Отанғақызмететудаярлығынқалыптастыру;

құқықтық мәдениет тәрбиелеу;

азаматтарға, билік органдарына құрметпен

қарым-қатынас жасауды дамытуға ықпал

ету; өз қадыр-қасиетін және социумдағы

орнын сезінуді дамыту және т.б.

Оқу пәндері, сабақтан тыс іс-

әрекеттер, қосымша білім беру

арқылы. Ерлік, намыс және

абырой тағылымдары.

Патриоттық форумдар,

акциялар. Оқушылардың

Қазақстан Республикасының

мемлекеттік нышандары мен

белгілерін білуге арналған

байқаулар және олимпиадалар.

2.Рухани-адамгершілік тәрбие Рухани-адамгершілік тәрбие қоғам өмірінің нормалары және салт-

санасымен келісілген тұлғаның өзіндік санасын, этикалық қағидаттарын

дамыту, оның адамгершілік қасиеттері мен ұстанымдарын қалыптастыру үшін

жағдай жасауды болжайды.

Міндеттері Іске асыру механизмі

Тұлғаның адамгершілік

қасиеттерін қалыптастыруына

ықпал ету; адамгершілік

проблемаларды шешу білігін

меңгерту; байланыс жасау

бейімділігі мен мінез-құлық

мәдениетін дамыту.

Оқу пәндері мазмұнына құндылықтар -

ды кіріктіру арқылы оқытудың тәрбиелік

әлеуетін күшейту.

Қосымша білім беру мүмкіндіктерін

кеңейту. “Өзін-өзі тану” пәнін оқытуды

жетілдіру. Қоғамдық бірлестіктер,

қозғалыстар және балалар мен жастар

клубтарының іс-әрекетін жандандыру.

Әлеуметтік, қайырымдылық жобаларды

дайындау және іске асыру, волонтерлықты

дамыту және т.б.

3. Ұлттық тәрбие

Ұлттық тәрбие – Қазақстан Республикасында қазіргі әлеуметтікмәдени

жағдайлар талап етіп отырған тұлғаның, азаматтың және патриоттың ұлттық

өзіндік санасын қалыптастырудағы мақсатты процесс. Ұлттық тәрбиенің

феноменіне үш құрамдас: балаларда ұлттық қадыр-қасиет, ұлттық мақтаныш

және ұлттық намыстың өзара әсері есебінен қол жеткізіледі.

Міндеттері Іске асыру механизмі

4. Зияткерлік тәрбие Зияткерлік тәрбие – әрбір білім алушыға оның зияткерлік мүмкіндіктерін

дамыту мақсатында зияткерлік педагогикалық көмек көрсетуді қамтамасыз

ететін оқу-тәрбие процесін ұйымдастыру формасы. Тұлғаның зияткерлік

әлеуетін дамыту мақсаты бәсекеге қабілетті ұлтты моральдық, мәдени және

123

зияткерлік тұрғыдан қалыптастыруға бағытталады.

Міндеттері Іске асыру механизмі

Білімге ұмтылысын

дамыту, сыни

тұрғыдан ойлауын

қалыптастыруға

ықпал ету, талдау

қабілеттерін дамыту

және т.б.

Оқу пәндері, элективті курстар, үйірмелер және

қызығушылығы бойынша сабақтар, мектептік және

желілік дебат турнирлері, оқушылардың бірлескен

жобалық жұмыстары арқылы. Зияткерлік ойындар,

байқаулар, тренингтер, викториналар, олимпиадалар,

ғылыми-техникалық конференциялар. Дарынды

мамандар және замандастарымен кездесулер және т.б.

5. Еңбек тәрбиесі және кәсіби өзін-өзі анықтау

Еңбек тәрбиесіеңбек ету, жоспарлау қабілеттілігін, материалдарды

үнемді жұмсау, жеке бас гигиенасы мен қауіпсіздік техникасы ережелерін

сақтау білігі мен дағдысына төселу, келешектегі мамандықты дұрыс таңдауға

саналы қатынасын қалыптастырудан тұрады.

Міндеттері Іске асыру жолдары

Еңбекдағдысын,ұтқырлықты,іскерлікті

дамыту; еңбек құралдарына құнтты

қарау сезімін қалыптастыру;

еңбексүйгіштік, табандылық,

шыдамдылық қасиеттерін дамыту,

мамандық таңдауға саналы қатынасын

қалыптастыру және т.б.

Технология сабақтарында еңбек

тәрбиесі, қосымша білім беру,

мектептентыс, сабақтантысіс-

әрекеттерарқылы. Сенбіліктер,

кәсіпорындарға саяхаттар,

тәлімгерлермен, жаңашылдармен,

табысты кәсіпқорлармен кездесулер

және т.б.

6. Дене және психологиялық тәрбие, саламатты өмір салты Дене тәрбиесі дене қабілеттерін дамытуға, ағзаның функционалдық

мүмкіндіктерін кеңейтуге, қозғалыс дағдыларын қалыптастыруға, жігерлілік

қасиеттерін тәрбиелеуге бағытталған.

Адамның тұлға ретінде психологиялық даму деңгейі адамдағы

сұраныстардың мөлшерімен, әртүрлілігімен және иерархиясымен анықталады.

Адамда сұраныс неғұрлым көп болса, оның психологиялық даму деңгейі

соғұрлым жоғары.

Саламатты өмір салты денсаулыққа адамзаттың ең жоғары құндылығы

ретінде қарым-қатынасымен, адамның оны алға қойған өмірлік мақсаттар мен

міндеттерді орындаудың тиімді алғышарты ретінде қарастыруымен

анықталады.

Міндеттері Іске асыру механизмі

Саламатты өмір салты дағдыларын

қалыптастыру; дене және

психологиялық саулығын сақтау;

суицидтің, зиянды заттарды

қолданудың және компьютерлік

ойындарға тәуелділіктің алдын алу

және т.б.

Дене тәрбиесі және саламатты өмір

салты сабақтары, оқу пәндері, қосымша

білім беру, спорттық секциялар мен

үйірмелер, мәдени-көпшілік шаралар,

дәрістер, тренингтер, әңгімелер,

психологиялық диагностика арқылы

және т.б.

7. Экологиялық тәрбие

124

Экологиялық тәрбие табиғатқа құнтты жауапты қарым-қатынас

қалыптастыратын экологиялық білім, білік, дағдылар, көзқарастар мен сенімдер

жүйесін қалыптастыратын мақсатты, ұйымдастырылған процесс.

Міндеттері Іске асыру механизмі

Табиғатты сақтауда белсенді

азаматтық көзқарас тәрбиелеу;

табиғатқа құнтты қарым-қатынас

қалыптастыру, оның байлығын

еселеуге ұмтылу; өскелең ұрпақтың

экологиялық сауаттылығының

жоғары деңгейін дамыту және т.б.

Оқу пәндері, қосымша білім беру

арқылы, туған өлке бойынша

экспедицияларға, туристік жорықтарға,

сенбіліктерге, мектепті, ауданды,

қаланы көгалдандыруға және

абаттандыруға, жасыл желек

отырғызуға, «Жасылел» қозғалысына

қатысу жәнет.б.

8. Көпмәдениетті тәрбие Көпмәдениетті тәрбие ғаламдану жағдайында этникалық картинаның

алуан түрлілігін қолдауға бейім. Ол этникалық мәдениетті сақтау мен

дамытудың, олардың құндылықтарын тәрбие беру мен оқыту тәжірибесіне

қосудың және білім берудегі өзекті мәселелерді шешудің құралы болып

табылады.

Отандық тәжірибесін, көпмәдениетті және мультимәдениетті тәрбиенің

әлемдік тәжірибесі туралы білуі.

Міндеттері Іске асыру механизмі

Мәдениетаралық қарым-қатынасты

дамыту; толеранттылық және ғаламдық

ойлау біліктерін қалып- тастыру;

көптілділікті дамыту; көпмәдениетті

тұлға қалыптастыру; мектептің білім беру

кеңістігін тұлғаның өзіндік ұқсатуының

көпмәдениетті ортасы ретінде құру.

Оқу пәндері, қосымша білім беру,

сабақтан тыс іс-әрекет арқылы.

Фестивальдер, байқаулар, тілдік

және мәдени клубтар. Қазақстан

халқы Ассамблеясымен және

этномәдени орталықтармен

ынтымақтастық және т.б.

9. Көркем-эстетикалық тәрбие

Көркем-эстетикалық тәрбие адамда шынайылыққа мақсатты

эстетикалық қарым-қатынас қалыптастырады. Тәрбие процесінде

индивидтердің құндылықтарға тартылуы, олардың ішкі рухани мазмұнға

ауысуы болады. Көркем-эстетикалық тәрбие адам шығармашылығының

түрлі салаларында қажет барлық рухани қабілеттерін үйлестіреді.

Міндеттері Іске асыру механизмі

Эстетикалық тәрбие

құралдары арқылы

көркемдік талғам

қалыптастыру; эстетикалық

тәрбие әдістері мен

принциптерін дайындау

және т.б.

Оқу пәндері, қосымша білім беру, сабақтан тыс

іс-әрекеттер арқылы.Үйірмелер, әдеби клуб, КТК

клубы және т.б.; саяхаттар: театрларға,

мұражайларға, көркемсурет көрмелеріне,

галереяларға, тарихи орындарға; шаралар:

шығармашылық кештер, оқушылар

шығармашылығының көрмелері, байқаулар;

кездесулер: белгілі тұлғалармен, өнер

қайраткерлерімен және т.б.

125

10. Көшбасшылық қасиеттерді дамыту

Көшбасшы – өмір сүріп отырған қоғамның мүддесін қанағаттандыруға

бағытталған ортақ істі бірлесе атқару мақсатында өзгелердің мінез-құлқына

ықпал етуге, өзіне жауапкершілік алуға, нақты мақсаттарға қол жеткізуде

бірізді және өзімен бірге топты алып жүруге қабілетті адам. Міндеттері Іске асыру механизмі

Өзін, топты басқарубіліктеріндамыту; оқушылар

ұжымында көшбасшыларды анықтау; тиімді байланыс

орнату (коммуникация), іскерлік, ұйымдастыру

дағдыларын қалыптастыру және т.б.

Оқу пәндері, қосымша білім беру,

сабақтан тыс іс-әрекеттер арқылы.

Психометриялық және

социометриялық тесттер мен

әдістер; көшбасшылықты дамыту

бойынша бағдарламалар және т.б.

11. Отбасы тәрбиесі Отбасы тәрбиесі – тұлғаны қалыптастыруда және әлеуметтендіруде

күткен нәтижелерге қол жеткізу мақсатында ата-аналар мен отбасының басқа

мүшелері тарапынан балаларға әсер ету процесі. Міндеттері Іске асыру механизмі

Отбасылық құндылықтарды қалыптастыру;

коммуникативтік дағдыларды дамыту;

Қазақстан халқының әдет-ғұрпы мен

дәстүрлері негізінде отбасылық

құндылықтарды нығайту; өз отбасының,

тегінің және социумның тарихына

танымдық қызығушылық тудыру және т.б.

Мектептердің қамқорлық кеңестері және ата-

аналар комитеті арқылы; бірге

ұйымдастырылған отбасылық шаралар; ата-

аналардың мектеп өміріне қатысуы; әкелер,

әжелер клубтары; ата-аналардың

педагогикалық жалпыға міндетті оқуы және

т.б.

Сонымен, Тәрбиенің тұжырымдамалық негіздерінің жалпы векторы

білімді, адамгершілікті, жігерлі, көшбасшылық қасиеттері бар, таңдау жасау

жағдайында өздігімен шешім қабылдауға даяр, ынтымақтастыққа және

мәдениетаралық қатынасқа қабілетті, елінің тағдыры үшін жауапкершілік сезімі

бар, «Мәңгілік Ел» — Қазақстан-2050 Стратегиясының басты мақсатына қол

жеткізуге белсенді қатысатын адамды қалыптастыруға бағытталған.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Педагогика және психология. Қазақ тілі терминдерінің.

2. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға.

3. Н.Нұрахметов. Мемлекеттік білім стандартыныңоқу сапасын даңарту мен.

МӘҢГІЛІК ЕЛ-ИДЕЯСЫ

Кулжабаева Жазира Суйеркуловна,

Бастауыш сынып мұғалімі.

№ 67 гимназия Астана қаласы.

Zhazi.78kz@mail.ru

Мәңгілік ел дегеніміз - мемлекеттің ғсырлар тоғысында, ірі державалар

арасында бәсекеге төтеп беріп, өзіндік қорғаныс саясатын ұстану деп түсінуге

126

болады. Сонымен қатар, бұл жерде «Мәңгілік Ел» ұғымы, тәуелсіздік рухы,

азаттық идеясы бір-бірімен үндесіп тұр.

Елбасы өзінің халыққа жолдауында былай деп айтып кеткен болатын:

«Біз бәріміз бір атаның – қазақ халқының баласымыз.

Бәріміздің де туған жеріміз біреу – ол қасиетті қазақ даласы.

Бұл дүниеде біздің бір ғана Отанымыз бар, ол – тәуелсіз Қазақстан».

Біз болашаққа көз тігіп, тәуелсіз елімізді «Мәңгілік ел» етуді мұрат

қылдық. «Қазақстан-2050» стратегиясы осынау мәңгілік жолдағы буындар

бірлігінің, ұрпақтар сабақтастығының көрінісі. Тәуелсіз елді өз қолымен құрған

буыннан басталған ұлы істерді кейінгі ұрпақтың лайықты жалғастыратынына

кәміл сенемін. Бабалардың ерлігі, бүгінгі буынның ерен істері және жас

ұрпақтың жасампаздығы арасында сабақтастық болса ғана, біз «Мәңгілік ел»

боламыз. Сондықтан барлық буын өкілдеріне үн қатамын!

Алдымен, алдыңғы толқын – аға буын! Сіздердің көрегендіктеріңіз бен

өмірлік тәжірибелеріңіз кейінгі буынның ақиқат жолынан адаспай, алға

басуына септігін тигізеді.

Ортаңғы буын отандастарым! Сіздердің еншілеріңізге алып империяның

күйреп, жас, тәуелсіз мемлекеттің түлеген кезеңі дөп келді. Сіздердің күрделі

де қиын шешімдер арқылы жинаған өлшеусіз тәжірибелеріңіз – қиындықтардан

қиналмай өтуімізге қажетті баға жетпес қазына.

Ал кейінгі толқын жастарға айтарым: Сендер – болашаққа деген үкілі

үмітіміздің тірегісіңдер. Біздің бүгінгі атқарып жатқан қыруар шаруаларымыз

тек сендер үшін жасалуда. Сендердің азат ойларың мен кемел білімдерің –

елімізді қазір бізге көз жетпес алыста, қол жетпес қиянда көрінетін тың

мақсаттарға апаратын құдіретті күш. Мен барша халқымды жарқын болашаққа

жол бастайтын адамзат баласының мәңгілік құндылықтары – ерік-жігер мен

еңбексүйгіштік, мақсаткерлік қасиеттерді бойға сіңіруге шақырамын!» .

Енді біздің алдымызда үлкен міндет тұр деп ойлаймын. Еліміздің мәңгілік

елге айналуына біздің де қосар үлесіміз маңызды. Сол себептіде уақытты босқа

өткізбей еліміз үшін, өзіміз үшін іске кірісіп, ойлануымыз қажет. Біздің қосар

үлесіміз сол, біз саналы, патриот, білімді және тәрбиелі азамат болып ер

жетуіміз қажет. Сонда ғана тәуелсіз Қазақстан Республикасының сенімді

ертеңіне айнала аламыз. Елбасы Н.Ә. Назарбаев 2000 жылы 14-желтоқсанда

латын алфавитіне көшу мәселесіне қатысты өз пікірін білдіре келіп, өте мұқият

дайындықтан соң латын алфавитіне көшетінімізді айтты. Бұл жерде Тоныкөк

негізін салған «Мәңгілік ел» идеясын қалпына келтіруші, жандандырушы Н.Ә.

Назарбаевтың қазақ халқына славяндық кириллица емес, түркі тектес

бауырларымыз қолданатын латын қарпіне көшудің қажеттілігін айтты. «Тарих

толқынында» атты еңбегінде: «Түркі халықтары жұмылған жұдырықтай болып

біріккен кезде геосаяси өмірге тең құқықты субъект ретінде ықпал ете алады,

мәдени әлемдегі өзара қарым-қатынастарда қайдағы бір енжар, ынжық элемент

ретінде емес, өзгелермен терезесі тең тұлға ретінде бой көрсете алады. Бұл

бағыттағы алғашқы игі қадам ортаазиялық одақтың құрылуы болды. Оның

шеңберінде біздің бәрімізге ортақ мәдени ұқсастығымызды жете сезіну арқылы

127

деңгейіміздің көтеріле түсетіні сөзсіз» — деп түрік бірлігінің болашағына зор

үмітпен қарады.

Қазіргі кезде, Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті

Н.Ә. Назарбаевтың бастамасымен жүргізілген түркі тілдес мемлекеттерді

жақындастыру саясаты, елімізді Орталық Азияның көшбасшысына айналдыру

идеясы өз жемісін берді. Оған Түркістандағы Яссауи атындағы Халықаралық

Қазақ-Түрік университетінің ашылуы, 2009 жылы Түркияның «Түрік

ошақтары» қоғамдық ұйымынан Н.Ә. Назарбаевқа «Түркі әлеміне қызмет»

марапатының берілуі, Астанада Түркі академиясының ашылуы, сонымен қатар,

Анкара қаласындағы «Генчлер» саябағына Н.Назарбаев ескерткішінің

орнатылуы, Түркия Президенті Абдулла Гүлдің Президент Н. Назарбаевты

«түркітілдес халықтардың көшбасшысы» деп бағалауы - Елбасының түркі

әлемін біріктіру, экономикалық және мәдени салаларды тығыз байланыстыру

жолындағы тарихи еңбегіне берілген әділетті баға болды. Тәуелсіздік таңы

атқан соң ғана тіліміз, және дініміз қайта жаңғырып, еліміз дамудың даңғыл

жолына түсті. Еліміздің экономикасы дамып, тәуелсіз ел екенімізді барша елге

мойындата білдік.

Бабаларымыздың арманы ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың

бастамасымен Астанада асқақ рухымыз бен мәңгілік мұраттарымызды паш етіп

тұрған «Мәңгілік Ел» салтанат қақпасының салынуы «Мәңгілік Ел» идеясының

мелекеттік идеологияға айналғандығының бір дәлелі.Салтанат қақпасы –

әлемдегі санаулы қалаларға тән ерекше сәулеттік-монументалды туынды.

Әдетте мұндай қақпа жеңіс рухын асқақтату немесе жасампаз жетістіктердің

құрметіне қаланың кіреберісіне, үлкен жолдың бойына орнатылады. Ал тарихи

тұрғыдан қарап, «Мәңгілік ел» сөздерінің мағынасына үңілсек, сонау XII– XIII ғасырларға шолу жасап, тарихтағы Шыңғысханның 25 жыл көлемінде-ақ Рим

империясынан екі есе үлкен мемлекет құрып, мәңгі ел құру арманы мен

идеологиясын іске асыруды мақсат тұтқандығын көре аламыз. Қақпа – алып

аумағы бойынша әлемдегі тоғызыншы мемлекеттің бүгінгі биік мәртебесі мен

ертеңгі ерен еншісін ел-жұртының жадына мәңгі сақтайтын тағлымды дүние.

Жай ғана ескерткіш емес, ұлттың ғасырлар бойғы арман-ойы мен өмірлік

өнегесін үнемі еске салатын көрнекі тұғыр. Бұл сәулет нысаны Астананың сол

жағалауындағы көкке бой созған зәулім ғимараттардың ортасынан ойып орын

алды. Елбасы өзінің жолдауында былай деген болатын:

«Біз еліміздің жүрегі, тәуелсіздігіміздің тірегі – Мәңгілік Елордамызды

тұрғыздық.

Қазақтың Мәңгілік Ғұмыры ұрпақтың Мәңгілік Болашағын баянды етуге

арналады.Ендігі ұрпақ – Мәңгілік Қазақтың Перзенті. Ендеше, Қазақ Елінің

Ұлттық Идеясы – Мәңгілік Ел!

Мен Мәңгілік Ел ұғымын ұлтымыздың ұлы бағдары – «Қазақстан-2050»

Стратегиясының түп қазығы етіп алдым».

Бір кездерде дүркіретіп билік құрған Көктүріктер империясы ту еткен,

Тоныкөк негізін қалаған, ұлы Шыңғыс хан империясының атына айналған

128

Мәңгі ел құндылығы бүгін, міне, осылайша Қазақстан мемлекетінің түп қазығы

– ұлттық идеясына айналды.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. /интернет / және т.б.,

«МӘҢГІЛІК ЕЛ» ИДЕЯСЫ ЖАС ҰРПАҚТЫҢ БАСТЫ ҚҰНДЫЛЫҒЫ

Мадетхан Серикгул,

Математика пәнінің оқытушысы

Астана қ, «Кәсіптік – техникалық колледж»

serikgul_0512@mail.ru

«Мәңгілік ел - ата-бабамыздың сан мың жылдан бергі асыл арманы екенін

барлығымыз білеміз. Ол арман әлем елдерімен терезесі тең қатынас құратын,

әлем картасынан ойып тұрып орын алатын тәуелсіз мемлекет атану еді. Ол

арман тұрмысы бақуатты, түтіні түзу шыққан, ұрпағы ертеңіне сеніммен

қарайтын бақытты ел болу еді. Біз бұл армандарды ақиқатқа айналдырдық.

Мәңгілік елдің іргесін қаладық. Мен қоғамда «қазақ елінің ұлттық идеясы

қандай болуы керек» деген сауалдың жиі талқыға түсіп жүргенін естіп жүрмін,

біліп жүрмін. Біз үшін болашағымызға бағдар етіп ұлтты ұйыстыра ұлы

мақсаттарға жетелейтін идея бар. Ол - мәңгілік ел идеясы. Тәуелсіздігімізбен

бірге халқымыз мәңгілік мұраттарына қол жеткізді. Біз еліміздің жүрегі,

тәуелсіздігіміздің тірегі мәңгілік елордамызды тұрғыздық. Қазақтың мәңгілік

ғұмыры ұрпақтың мәңгілік болашағын баянды етуге арналады. Ендігі ұрпақ -

мәңгілік қазақтың перзенті. Ендеше, қазақ елінің ұлттық идеясы - Мәңгілік ел»,

- деді Президент.

Елбасы Н.Ә. Назарбаев. 2015 жылдың 30 қарашадағы жолдауында: «Мен

2017 жылдан бастап жаңа жоба – «Баршаға арналған тегін кәсіби-техникалық

білім» бағдарламасы басталатынын жариялаймын. Үкіметке оны жасауға

кірісуді тапсырамын.Білімді, еңбекқор, бастамашыл, белсенді болуға қазірден

бастап дағдыланыңдар. Жұмыс пен сұраныс бар өңірге батыл барыңдар.

Шеберліктің шыңына жете білсеңдер мамандықтың бәрі жақсы. Қазір

техникалық мамандықтардың, ғылым мен инновацияның күні туған заман.

Ерінбей еңбек еткен, талмай ғылым іздеген, жалықпай техника меңгерген адам

озады. Тұрмысы жақсы, абыройы асқақ болады. Біз жүзеге асырып жатқан

түбегейлі реформалар мен атқарып жатқан қыруар істердің бәрі сендер үшін,

болашақ үшін жасалуда» деген болатын.

Осыған орай, үлкен жауапкершілік жүктеліп отырған кәсіптік білім

саласындағы студенттермен жаңашылдықпен жұмыс жасауға тура келеді. Ең

алдымен барлық пән бойынша білім сапасын арттыру керек. Сол мақсатта өзім

қызмет жасайтын Астана қаласы әкімдігінің КММ «Кәсіптік техникалық»

колледжінде сапалы білім алуға көп мүмкіндік жасалған. Колледждің оқу-

материалдық қоры қазіргі заманғы интерактивті технологиялармен және түрлі

129

үлгідегі құрылғылармен жабдықталған. Оқушылар оқу шеберханаларында

теориялық білімдерін ұштастыра отырып білім алады. Шеберханалар, арнайы

технологиялар кабинеттері мен зертханалар ең жаңа құрылғылармен

қамтамасыз етілген, бұл өз кезегінде өндірістік оқыту әдістемесінің барлық

талаптарын орындау арқылы білім беру ісін ұйымдастыруға мүмкіндік береді.

Колледж территориясында оқу топтарындағы оқушылар санына байланысты

құрылғылармен жабдықталған оқу полигондары бар. Оқу полигондарындағы

сабақтар оқу материалын сапалы әрі терең деңгейде меңгеруге мүмкіндік

жасайды. Біздің колледж студенттердің қызығушылығы мен қабілеттеріне

сәйкес мамандық пен біліктілікті алуда тең мүмкіндіктерді қарастырады,

студенттердің демалысын ұйымдастырады, мәдени-көпшілік шаралар, ғылыми-

тәжірибелік конференциялар, семинарлар, кәсіби шеберлік сайыстарын

өткізеді. Студенттер біліктілігі жоғары оқытушылардан білім алып, өздерін

болашақ маман ретінде де ВДМ-1202-125А дәнекерлеудің әртүрлі түрін

өңдейтін дәнекерлеу аппараттарын қолданып дайындай алады. Оқу

шеберханалары дербес компьютерлермен басқарылатын интерактивті

тақталармен және стандартты жабдықтау кешені бар қазіргі заманғы

құрылғылардан тұратын станоктарымен, 3D өңдеу мүмкіндігі бар жоғары

сападағы станоктармен (сандық бағдарламалық қамтамасыз ету) жабдықталған.

Колледждегі оқушылар өмірі тек қана оқу үрдісін қамтып қана қоймай,

белсенді қоғамдық өмірден тұрады. Түрлі үйірмелер, спорттық секциялар,

қалалық және колледждегі түрлі іс-шараларға қатысу. 25 м. бассейн, оқуға

арналған ату тирі, көрермендер залы бар, 204 орындық спорт зал, жаттығу залы

қазіргі заманғы құралдармен жабдықталған.

Мұғалімдер де тынбай еңбектеніп, өз үлестерін қосуда. 2013 - 2014 оқу

жылынан бастап, мазмұнды және оқыту технологиясын жаңарту негізінде орта

білім берудің сапасын елеулі арттыру мақсатында экспериментті «e - Learning»

электронды оқыту жүйесі енгізілді.

e-Learning электрондық оқыту жүйесі - Қазақстан Республикасында білім

беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына

қосылған ауқымды мемлекеттік жоба. Колледжіміздегі әр кабинеттері талапқа

сай жабдықталған. Бұл біздің жоғары деңгейде студенттерге білім беруімізге

мүмкіндік тудырып отыр. Мақсаты:

мазмұнды және оқыту технологиясын жаңарту негізінде орта білім берудің

сапасын елеулі арттыру

байланыстың және цифрлық технологиялардың заманауи құралдары

мүмкіншіліктерін пайдаланумен оқу процесіне қатысушылар үшін сапалы білім

беру қызметтерін дамыту

оқытудың жаңа құралдарын енгізу есебінен білім беру ресурстарына

қолжетімділіктің тең жағдайларын қамтамасыз ету.

Бұл бағдарлама арқылы оқушылар да өз бағаларын түрақты қадағалап

отырады. Ал ұстаздар e - Learning электрондық оқыту жүйесі арқылы әділ баға

қойып, бір-бірімен тәжірибе алмаса алады.

130

Бізді ойландыратын тағы бір жайт - тіл мәселесі. Мәңгілік елдің 7 басты

құндылықтарының бірі – тарихтың, мәдениет пен тілдің ортақтығы. Елбасымыз

да тілді дау - дамайдың төркініне емес, даму мен өркендеудің негізіне, ұлттың

ұйытқысына айналдыру - баршамыздың парызымыз екендігін бәрімізге де тағы

бір мәрте тиянақты ұғындырды деп ойлаймын. Колледжіміз қазақ тілін

дамытуда ауқымды шаралар өткізе отырып, тіл мәртебесін одан әрі өркендетуге

зор міндеттер қойып отыр. Колледжімізде әр түрлі халықтардың балалары оқып

жатыр. Ұлты басқа болса да, тілі қазақша шығып, салт-дәстүрімізді өзінікіндей

көріп жүрген оқушыларымыз қаншама. Осылайша Мәңгілік елдің мәңгілік

тіліне айналған тіліміздің мәртебесі арта берері анық.

Білім - барлық уақытта жоғары құндылықтардың бірі болған. Тек білімді,

сауатты адам ғана келешек тізгінін қолына ала алады. Осыны ескере отырып

Елбасы Н. Назарбаев өз Жолдауында Қазақстан Республикасының Білім беру

жүйесін әрі қарай дамыту, жетілдіру жоспарын құрып, көптеген мақсаттарда

көздеп отыр. Олар: инженерлік білім беруді және заманауи техникалық

мамандықтар жүйесін дамыту, оқыту әдістемелерін жаңғырту, елімізге қажетті

технологиялар трансферті мен оларды қолдану үшін мамандарды оқыту. Бүгінгі

ұрпақ білімді болса, ел ертеңі жарқын болмақ.

Елбасының «Қазақстан жолы - 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ»

атты Жолдауы бойынша Президенттің жалпыұлттық идеясы - болашақ

табыстардың негізі екені баса айтылды. Ал ең бастысы - еліміздің рухын

көтеретін, ұлы мақсаттарға жеткізетін «Мәңгілік ел» ұлттық идеясы

жарияланды. «Мәңгілік ел» идеясы - елімізді өз мақсатына талай дәуір сынынан

сүріндірмей жеткізетін тұғырлы идея. Осының барлығы дамыған 30 елдің

қатарына кіруімізге жаңа серпін беретіні сөзсіз.

Бүгінгі Қазақстан-жалғыз қазақ халқының ғана емес,күллі Қазақстан

халықтарының ортақ Отаны,сондықтан олардың тарихы да,тағдыры да ортақ.

Тәуелсіздік деген қасиетті ұғым-тек қазақтарға ғана емес,қазақ жерін

мекендеген ,оған кіндік қаны тамған,бірге қайнап-бітіскен,туған тапырағым деп

егілген басқа ұлттар мен ұлыстардың да ортақ игілігі.

МӘҢГІЛІК ЕЛ МҰРАТЫН ҚОҒАМДЫҚ-ГУМАНИТАРЛЫҚ ПӘНДЕРДЕ ТАРИХ ТАҒЫЛЫМЫМЕН САБАҚТАСТЫРА ОҚЫТУ

Матекова Бақтыгул Темірханқызы,

«Өрлеу» БАҰО АҚ филиалы ОҚО бойынша ПҚБАИ

аға оқытушысы Оңтүстік Қазақстан облысы,

Шымкент қаласы

Жер бетінде елінің тәуелсіздігін баянды болғанын қаламайтын ел жоқ

шығар. Тәуелсіздің жолында халқымыз талай тар жол, тайғақ кешулерді бастан

өткізе отырып, бүгінді егемен ел болды.

131

Басынан кешкен қасірет қатпары қалың елімізді егемендік алған

жылдардан бергі біткен істермен бағамдар болсақ, мақтан тұтар мәдениеті мен

салт-дәстүрлері сақталған, әлемдік өркениет көшінде өзіндік бет-бейнесі бар ел

болып қалыптасты. Қазіргі таңда қазақ елі БҰҰ–на мүше мемлекеттердің

ортасынан ойып орын иеленіп, өзге елдермен заман талабына сай қарым-

қатынасқа көшкен.

ХV ғасырда өмір сүрген Қазтуған жырау:

«Салуалы менің ордам қонған жер,

Жабағылы жас тайлақ,

Жардай атан болған жер.

Жатып қалған бір тоқты,

Жайылып – мың қой болған жер», - деп жырлаған туған жерді, атамекенді

қорғау, оны ұрпаққа аманат етіп қалдыру мәселесі қазақ халқы үшін жауапты

міндеттердің бірі болып саналса, бұл бүгінгі Тәуелсіз Қазақстан мемлекеті үшін

де маңызды [1,121].

Елбасы Н. Назарбаев Қазақстан халқына арнаған «Қазақстан-2050»

стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Жолдауында:

«Біз бәріміз бір атаның – Қазақ халқының ұлымыз. Бәріміздің де туған жеріміз

біреу – қасиетті Қазақ даласы. Бұл дүниеде біздің бір ғана Отанымыз бар, ол –

тәуелсіз Қазақстан. Біз болашаққа көз тігіп, тәуелсіз елімізді «Мәңгілік Ел»

етуді мұрат қылдық. «Қазақстан-2050» Стратегиясы осынау мәңгілік жолдағы

буындар бірлігінің, ұрпақтар сабақтастығының көрінісі. Бабалардың ерлігі,

бүгінгі буынның ерен істері және жас ұрпақтың жасампаздығы арасында

сабақтастық болса ғана, біз «Мәңгілік Ел» боламыз»-деп «Мәңгілік Ел»

жолындағы басты ұстанымды атап өтеді [2].

Мұратсыз ұлт ұлт болып қалыптасуы да, сақталып қалуы да мүмкiн емес.

Қазақ Хандығы тұсында ұлттық идеяның негізі - мемлекеттiктi нығайту,

этникалық территорияны қалыптастыру, Ресей, Қытай, Жоңғар, Орта Азиялық

мемлекеттермен оңтайлы қарым-қатынас орнатып, елдігімізді сақтап қалу

болды. Қазіргі жаһандану дәуірінде тәуелсіз мемлекетіміздің де Мәңгілік Ел

мұраты - елдігімізді сақтау.

Әлемнің жаңа бет бейнесі жаһандану дәуірімен бірге қалыптасып келе

жатқанда елдігімізді сақтауда Елбасымыз: «Мәңгілік ел - ата-бабамыздың сан

мың жылдан бергі асыл арманы екенін барлығымыз білеміз. Ол арман әлем

елдерімен терезесі тең қатынас құратын, әлем картасынан ойып тұрып орын

алатын тәуелсіз мемлекет атану еді. Ол арман тұрмысы бақуатты, түтіні түзу

шыққан, ұрпағы ертеңіне сеніммен қарайтын бақытты ел болу еді. Біз бұл

армандарды ақиқатқа айналдырдық. Мәңгілік елдің іргесін қаладық. Мен

қоғамда «қазақ елінің ұлттық идеясы қандай болуы керек» деген сауалдың жиі

талқыға түсіп жүргенін естіп жүрмін, біліп жүрмін. Біз үшін болашағымызға

бағдар етіп ұлтты ұйыстыра ұлы мақсаттарға жетелейтін идея бар. Ол -

Мәңгілік ел идеясы. Тәуелсіздігімізбен бірге халқымыз мәңгілік мұраттарына

қол жеткізді. Біз еліміздің жүрегі, тәуелсіздігіміздің тірегі мәңгілік

елордамызды тұрғыздық. Қазақтың мәңгілік ғұмыры ұрпақтың мәңгілік

132

болашағын баянды етуге арналады. Ендігі ұрпақ - мәңгілік қазақтың перзенті.

Ендеше, қазақ елінің ұлттық идеясы-Мәңгілік ел», - дей отырып, халқымыздың

ежелден тәуелсіздікті мақсат-мұрат еткенін ерекше атап өтеді.

Тәуелсіздік - қасиетті сөз, қастерлі де киелі ұғым. Тәуелсіздіктің туын

желбіретіп, жықпай ұстау, біздің қолымызда. Тәуелсіздігімізді көзіміздің

қарашығындай қорғау баршамыздың борышымыз. Дамушы мемлекеттер

қатарында дами отырып біздің кім екенімізді, ата-бабамыздың қандай

болғандығын, ұлан байтақ өлкені қалай қорғағанын, бостандықты қалай аңсап,

қалай қастерлегенін, кешегі тектілердің ұрпағы екендігімізді ұғынып,

келешекке жеткізу қазіргі ұрпақ - біздің парызымыз.

ХХІ ғасырда Қазақстанды Мәңгілік Ел мұратына бастар - ертеңгі нұрлы

болашаққа, кемел келешекке апаратын жастарды тәрбиелеу, дайындау білім

саласы қызметкерлерінің міндеті.

Еліміз білім беру ісін дамытуда 120 елдің арасында көш бастаушылар

қатарына енді. Білім саласына бөлінетін қаражат тәуелсіздік жариялағаннан

бастап қазірге дейін 10 есеге көбейді. Осы жылдары мыңдаған жаңа мектептер

салынды. Сонымен қатар мектепке дейінгі мекемелер, балабақша мен

орталықтар ашылды.

Білім - қай қоғамда болмасын жоғары құндылықтардың бірі болып

саналған. Сондықтан да «Мәңгілік Ел» идеясын жүзеге асыруда білім беру

жүйесін әрі қарай дамыту, жетілдіру жоспарлары құрылып, заманауи

техникалық мамандықтаржүйесін дамыту, оқыту әдістемелерін жаңғырту,

елімізге қажетті технологиялар трансферті мен оларды қолдану үшін мамандар

дайындалуда. Мемлекет өз тарапынан жастардың сапалы білім мен саналы

тәрбие алуына, қажетті мамандықты игеруіне, өз арман-мақсаттарын жүзеге

асырулары үшін бар мүмкіндіктерді жасауда. Атап айтар болсақ, әлемдік

деңгейдегі Назарбаев Университеті, Назарбаев Зияткерлік мектептері,

«Болашақ» бағдарламалары Мәңгілік Ел мұратына бастар жоғары білімді ұлт

қалыптастыруда.

Жоғары білімді ұлт қалыптастыруда орта білім жүйесіндегі жалпы білім

беретін мектептерді Назарбаев зияткерлік мектептерінің оқыту деңгейіне

жеткізу, мектеп түлектерін қазақ, орыс және ағылшын тілдерін меңгертуге

арналған «Үштұғырлы тіл» саясаты жүзеге асуда.

Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев тілдердің үштұғырлылығын міндеттей

отырып: «Қазақстан халқы бүкіл әлемде үш тілді білетін мәдениетті ел ретінде

танылуы тиіс. Бұлар қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық қатынас

тілі және ағылшын тілі – жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі» деген

болатын[3].

Орта білім беретін мектептерді білім сапасы жағынан Назарбаев

зияткерлік мектептері, дарынды балаларға арналған арнайы мектептер

деңгейіне жеткізу бұл қатардағы мектеп мұғалімдеріне үлкен үміт артуда.

Мұғалімнің атқаратын қызметтер ауқымы кең. Сондықтан да пән мұғалімдері

заманауи технологияларды меңгере отырып, білім сапасын жақсартуға

жауапкершілікпен қарауы тиіс. Әрбір пән мұғалімі сонымен қатар, үнемі алға

133

қарай бағыт ұстайтын тұлға ретінде көріне білуі қажет. Орта ғасырларда Білге

қаған: «Түркі жұртының тоқмейілсуден асқан дұшпаны жоқ» - деп атап

өткеніндей, қол жеткенге мойынсыну, тоқмейілсіну – білім беру саласын

тоқырауға әкелуі мүмкін.

Жаһандану үрдісінде еліміздің жарқын болашағы жас ұрпаққа сапалы

білім мен саналы тәрбие беруде пән мұғалімі:

Өз білімін үнемі жетілдіру жолында жұмыс жүргізуі;

Шығармашылықпен айналысуы;

Бір ғана өз пәнінің шеңберінде шектеліп қалмай, ізденісте болуы;

Инновациялық технологияларды меңгеруі;

АКТ-ды қолдануы;

Біліктілікті көтеру курстарынан өтуі;

Шәкіртінің жүрегіне жол таба білуі шарт.

Білім саласы арқылы жастардың бойында әрқашан елін, жерін қорғауға

дайын болу, Отанын мақтаныш тұту, жетістіктерімен сүйсіну, ар-ұждан, намыс,

қайырым, мейірім сезімдері қалыптасады десек, «Мәңгілік Ел» Ұлттық идеясын

жүзеге асырудың мақсаты:

Білім мекемелері оқу-тәрбие жұмысының нәтижелілігін арттырады;

Білім беру ұйымдарында білім сапасын жоғарылату;

Мұғалімнің кәсіптік деңгейін шыңдау мен педагогтық жауапкершілігін

көтеру;

Әдістемелік қызметтің ықпалы мен әсерін нығайту;

Инновациялық әдіснамаларды оқып-үйренуді жетілдіру, деңгейлік оқыту

қағмдаларын ұтымды қолдану;

Ата-аналар мен мектептің ынтымақтастығын дамыту, тәрбиенің

тағылымдарын таныту;

Еліміздің зиялыларын таныту және оларды үлі ету.

Жер жүзінде екі мыңнан астам ұлт пен ұлыс мекендейді десек, солардың

әрқайсысының өзіне ғана тән әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері бар.

Дәстүрсіз халық жоқ. Ол тарихи негізде қалыптасып, ұрпақтан ұрпаққа

берілетін әдет-ғұрып, жалпыға бірдей тәртіп, әдеп-инабат нормасы болып

табылады [4, 19]. Жасөспірімдердің бойында әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерді

сақтай отырып, адамгершілік қасиеттерді қалыптастыруда тарих сабақтары

үлкен роль атқарады.

Тарихқа көз жүгіртсек, мынадай терең тағылымды аңызбен танысамыз:

«Баяғыда бір хан жанына нөкерлерін ертіп аңға шығады. Орман кезіп,

қыр асып келе жатса, алдынан екі көзі ботадай мөлдіреген сұлу киік шыға

келеді. Хан садақтан оқ атып, киіктің аяғын жаралайды. Ханның нөкерлерінің

қиқу салып қуғанынан қашқан киік сонадайдан көз тартқан ақбоз үйге қарай

қашып, ашық тұрған есіктен ішке қойып кетеді. Үй иелері жайылған

дастарханнан түскі тамақ ішіп отыр екен. Есіктен ентіге кірген киік жаюлы

дастарханнан бір-ақ ырғып, төрдегі керегеге тұмсығын тіреп, солығын баса

алмай тұрып қалыпты.

134

- «Шығар киікті!» – деп дауыстаған Ханға төрде отырған қария:«Бұл тау

тағысы сенің олжаң екені рас. Бұл сорлы жаны қысылған сәтте менің төріме

шығып кетті. Ортада көріп тұрғаныңдай дастархан жаюлы. Ата салтымыз

бойынша, дастарханды аттап өте алмайсың. Халқымыз бір-біріне жауыққан екі

адамды татуластырарда дастархан басына алып келмеуші ме еді. Тіпті хан

болсаңда, дәстүрден үлкен емессің. Ал, дәстүрді, қалыптасқан ата-салтымызды

бұзсаң, халықтың табасына қаласың, жолың болмайды, - деп жауап береді. Хан

аталы сөзден жеңіліп, ат басын кері бұрыпты».

Бұл аңыздан халқымыздың ата-салттан, дәстүрден аттамай, адамгершілік,

қайырымдылық, мейірім қасиеттерінін бойында сақтағанын көреміз.

Қорыта келгенде, егемен еліміздің игілігі үшін қызмет етуге қолайлы

жағдай жасау мен әлемнің дамыған мемлекеттерінің қатарына қосылуда

Мәңгілік Ел мұраттарына бастайтын білім көшінде үлгі-өнеге көрсете білейік.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Екі-мыңжылдық дала жыры. /Бас редактор Ә.Нысанбаев. – Алматы: «Қазақ

энциклопедиясы» Бас редакциясы, 2000

2. Назарбаев Н. «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің

жаңа саяси бағыты» атты Жолдауы. 2012.

3. Қазақстан Респуликасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан

халқына Жолдауы «Қазақстан дамуының жаңа кезеңі. Ішкі және сыртқы

саясатымыздағы аса маңызды 30 серпінді бағыт». Астана, 2007 жыл.

4. Асылов Ұ., Нұсқабайұлы Ж. Әдеп: инабаттылық дәрістері. Оқу құүралы. –

Алматы: Рауан, 1998.

МӘЛІК ҒАБДУЛЛИННІҢ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ ӨСКЕЛЕҢ ҰРПАҚҚА ӨНЕГЕ

Матенова Жадыра Галиқызы,

№54 м/л тарих пәні мұғалімі

Мәлік Ғабдуллин 1915 жылы 2 (15) қарашада Ақмола облысы Зеренді

ауданына қарасты Қойсалған ауылында дүниеге келді. 1924-1931 жылдарда

М. Ғабдуллин Көкшетау қаласындағы жетіжылдық қазақ мектебінде оқиды.

1931 жылдың қыркүйегінен 1935 жылдың шілдесіне дейін Алматы

қаласындағы Абай атындағы Педагогикалық институттың «Қазақ тілі мен

әдебиеті” бөлімінің студенті болды.

Жоғарғы оқу орнын ойдағыдай аяқтаған Мәлік 1935-1937 жылдары дей

Өзбекстанның Ферғана қаласында Отан алдындағы борышын өтеді.

Әскерден келген соң, 1937 жылы «Социалистік Қазақстан» газетінде

әдеби қызметкер, 1938 жылы «Қазақстан пионері» газеті редакторының

орынбасары қызметінде, кейін КСРО Ғылым Академиясының қазақстандық

филиалында Тіл және Әдебиет Институтының ғылыми қызметкері болады.

135

1938–1941 жж. Қазақ педагогикалық институтының аспирантурасында

оқыды. Осы жылдары Мәлік Ғабдуллин қазақ фольклорының мәселелерін терең

зерттеумен айналысты. Қазақ халқының лироэпосы, батырлық жырлары, ертегі-

аңыздары, тұрмыс салт өлеңдері, жұмбақтар, мақал-мәтелдер, жаңылтпаштар,

суырыпсалма өнері туралы көптеген деректер жинақтады.

1941 жылы Ұлы Отан соғысы басталғанда, алғашқылардың бірі болып өз

еркімен майданға аттанады. 1941-1946 жылдары Кеңес әскерінің генерал

И.Панфилов бастаған даңқты 8-гвардия дивизиясы сапында 1-автоматшылар

ротасының саяси жетекшісі, 2-атқыштар батальонының комиссары, полк

үгітшісі болып, Ұлы Отан соғысына қатысты. Мәскеу іргесіндегі қанды

шайқаста қаһармандықтың асқан үлгісін көрсеткен Мәлік Ғабдуллиннің Ұлы

Отан соғысындағы ерлік даңқы бүкіл одаққа әйгілі. Көптеген қазақ ақындары

оған арнап, өлең-жырлар шығарды.

1942 жылы Новгород облысына қарасты Холм қаласының маңында

болған ұрыста Мәлік солдаттардың біразына басшылық етеді. Ол басқарған

сарбаздар фашистердің тісіне дейін қаруланған әскеріне тойтара соққы береді.

Кескілескен ұрыстың нәтижесінде жаудың екі танкісін гранатамен жарып,

жаудың 12 солдатын тұтқынға алады. Ұрыс кезінде Мәлік Ғабдуллин жарақат

алады. Алған жарақатына қарамастан, жауға қарсы оқ боратады.

Осы ерлігі үшін КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының Жарлығымен

1943 жылы 30 қаңтарда Мәлікке "Кеңес Одағының Батыры" атағы берілді. Бұл

атақпен қоса, Ленин ордені және «Золотая Звезда» медалі де берілді.

Мәліктің жаужүрек батырлығы жөнінде очерк жазған Борис Полевой

"Правдада" жарияланған "Эпостың тууы" атты очеркінде И.В.Панфиловтың

толғанысын былайша суреттейді. “…Өзінің көргісі келді. Сұңғақ бойлы,

талдырмаш жасты Панфилов ұзақ айналдырып қарады. Шынын айтқанда,

Мәліктің денесіне соғыстың әскери киімі әлі қона да қоймаған кезі еді. “– Мә,

саған ғылым адамы! Жарайсың! Жаман солдат болмассың”, – деді ол Мәлікке

жарықшақты дауысымен. Сөйтті де, Мәлікті өзіне қарай тартып алып, кәдуілгі

орыс халқының әдетінше, бетінен үш рет сүйді. Бұлардың қасында жақын

тұрған адамдар, көп езу тартпайтын, салқын жүзді атақты генералдың сыр

бермейтін жүзінде әкелік қуаныштың лап бергенін байқасып қалысты”.

Етігімен су кештіріп, қанды көбік жалатқан қатыгез күндер өз батырын осылай

тудырды”.

М. Ғабдуллин қолынан келгенінше адамдардан жақсылығын аямайтын

қамқорлық пен жанашырлықтың үлгісі болған. Ол 1943 жылы елге демалысқа

келгенде Бауыржан Момышұлының зайыбы Жамал көп адамды қосып, қонаққа

шақырады. Сонда Мәлік Баукеңнің баласы Бақытжанның жақсы болып өсіп

келе жатқанына, қазақша сөйлеуіне және де олардың жайсыз үйде тұрып

жатқандарына ерекше назар аударады. Бұл туралы Мәлік Баукеңе жазған

хатында: «…Жамал Бақытты қазақша сөйлеуге үйретеді, онысы орынды және

дұрыс. Жас бала орысшаны қашан да болса тез үйренеді, ана тілін білмесе ол

ұят болады ғой. Сіздің үйге квартира бермегеніне наразылық білдіріп,

горкомға, Оңдасынов пен Шаяхметовке айтып: «Қазақ халқынан шыққан бір

136

батыр командирдің семьясына квартира тауып бере алмағандарың ұят емес

пе?» дедім. Олар: «Қайтсе де жақын арада квартира берелік», десіп қалған», –

дейді.

Өзі де оқ пен оттың өтінде – қан майданда тар, сыз окопта соғысып

жүрген Мәлік Баукеңнің отбасына осылайша қамқорлық, жанашырлық

білдіріпті.

М. Ғабдуллин 1944–1946 жылдары Кеңес Социалистік Республикалар

Одағының Қорғаныс Министрлігінде Жоғарғы Саяси Басқармасы үгіт-насихат

бөлімінің бастығы болып қызмет атқарған.

1946–1951 жылдары Қазақ КСР Ғылым академиясының Тіл және әдебиет

институтында директордың орынбасары, директоры, 1951–1963 жылдары өзі

оқыған ҚазПИдің ректоры болып басшылық қызметтер атқарған. 1947 жылы

«Қобыланды батыр» жырын ғылыми зерттеудің проблемалары» деген

тақырыпта кандидаттық диссертация қорғады.

М. Ғабдуллин ғылыми-зерттеу саласында көп еңбек етті. "Қазақ

халқының ауыз әдебиеті" (1958, 1964ж.) атты күрделі монографиялық еңбегінде

ауыз әдебиетін зерттеудің ғылыми-методологиялық негіздерін айқындап, қазақ

ауыз әдебиетіндегі батырлар жыры, лиро-эпостық дастандар, айтыс өлеңдері,

мақал-мәтелдер, жұмбақтар, ертегілер туралы жан-жақты терең ғылыми

талдаулар жасады, олардың ғылымдық, тәлім-тәрбиелік мәнін ашып көрсетті.

Бұл еңбек жоғары оқу орындарына арналған оқулық ретінде бірнеше рет қайта

басылып шықты. Ол 8-сыныпқа арналған "Қазақ әдебиеті" оқулығын (1952-

1957ж.) жазды.

М. Ғабдуллиннің көркем шығармадағы тырнақ алды туындылары

дивизиялық, майдандық газеттерде жарық көрді. Шығармалары жеке жинақ

болып, соғыстан кейін жарияланды. "Менің майдандас достарым" (1947ж.),

"Алтын жұлдыз" (1948ж.), "Майдан очерктері" (1949ж.), "Сұрапыл жылдар"

(1971ж.) атты кітаптарына енген әңгіме, очерктерінде М. Ғабдуллин майдан

өмірін суреттеп, жауынгер тұлғасын, кеңес өкіметі адамдарының Ұлы Отан

соғысы кезіндегі қаһармандық бейнесін суреттеді. Педагог-жазушы ретінде ол

жас ұрпақтың тәрбиесіне де ерекше көңіл бөлді. "Ата-аналарға тәрбие туралы

кеңес" (1966ж.) деген кітабында М. Ғабдуллин бесік жырынан бастап, батырлар

жырына дейінгі халық поэзиясының тәрбиелік мәнін ашып, оны іс жүзінде

пайдаланудың тәсілдерін көрсетеді. Сонымен бірге, балаларды патриотизмге,

шыншылдыққа тәрбиелеу, олардың болашаққа сенімін арттыру, жас баланы

дұрыс сөйлеуге үйрету жөнінде ата-аналарға педагогтық кеңес береді.

1963 жылдан өмірінің соңғы күніне дейін Қазақ КСР ҒА М.О. Әуезов

атындағы Әдебиет және өнер институтында фольклор бөлімінің меңгерушісі

міндеттерін атқарды. Екі рет КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаты болып

сайланған.

М. Ғабдуллин ӀӀ-ӀV сайланған КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаты. КСРО

Жоғарғы Кеңесінің парламенттік тобының құрамында Финляндияда (1953ж.),

Бельгияда (1957ж.), Югославияда (1957ж.) болды. Сонымен бірге, еңбекшілер

депутаттарының Алматы облыстық, қалалық Кеңестерінің депутаттығына,

137

Қазақстан Коммунистік партиясының Алматы облыстық, қалалық, Фрунзе

аудандық комитеттерінің мүшелігіне бірнеше рет сайланды. Ленин ордені,

Қызыл Ту, Еңбек Қызыл Ту, Қызыл Жүлдыз, Ұлы Отан соғысы ордендерімен

марапатталған. "Қазақ халқының батырлар жыры" кітабы авторларының бірі.

Соғыста ерліктің эталоны болған, соғыстан кейінгі кезеңде елі үшін

аянбай қызмет етіп, ғылым мен білімнен мол мұра, өнегелі өсиеттер қалдыра

білген батыр атамыз 1973 жылы 2 қаңтарда Алматыда көз жұмды.

...1975 жылы қараша айында Абай атындағы Қазақ педагогикалық

институты Мәлік Ғабдуллиннің 60 жылдық мерейтойын атап өтеді. Оған бір

топ ғалым, көркемөнер, әдебиет қайраткерлері қатысады. Сонда Баукең өзі

отырған орынға шақыру билетін әдейі қалдырып қойып кеткен көрінеді. Онда

қаһарман Мәлік туралы: «Ол – сегіз қырлы, бір сырлы қаламгер еді… 1. Азамат,

2. Батыр, 3. Білімпаз, 4. Ұстаз, 5. Жазушы, 6. Ақын, 7. Аудармашы, 8. Қоғам

қайраткері», – деп жазып кетіпті.

Бауыржан Момышұлының Мәлік Ғабдуллиннің бойындағы игі

қасиеттерге, ерекшеліктерге берген жоғары бағасы – бүгінгі жас ұрпаққа өте

қажет қасиеттердің жиынтығы екендігімен маңызды.

«МӘҢГІЛІК ЕЛ» ҰЛТТЫҚ ИДЕЯСЫ НЕГІЗІНДІ ГУМАНИТАРЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ МАЗМҰНЫН ЖАҢАРТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ.

«ҮШТҰҒЫРЛЫ ТІЛ» БАҒДАРЛАМАСЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ТИІМДІ ЖОЛДАРЫ

Махан Базарбек,

Ағылшын тілі пәнінің оқытушысы,

Астана қаласы әкімдігінің

«Көпбейінді колледж» МКҚК

e-mail: bazarbek_makhan@mail.ru

«Алаш туы астында, Күн сөнгенше сөнбейміз»

С. Торайғыров

Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан-2030 стратегиясы Елім -

жерім дейтін, елінің, жерінің қамын жейтін әрбір қазақ үшін, бүгіні мен

болашағын осы мемлекетпен жақындастырып, ой-арманын сабақтастыра білген

әрбір қазақстандық үшін алдымен ата-бабаларымыздың сан мың жылдан бергі

асыл арманын – әлем елдерімен терезесі тең қатынас құрып, әлем картасынан

ойып тұрып орын алатын Тәуелсіз Мемлекет атану арманын, тұрмысы

бақуатты, түтіні түзу ұшқан, ұрпағы ертеңіне сеніммен қарайтын бақытты ел

болу арманын ақиқатқа айналдырға бастағанымызды мақтан ете отырып,

болашағымызға бағдар болатын, ұлтты ұйыстырып, ұлы мақсатқа жетелейтін

идея – Мәңгілік Ел идеясын Қазақ Елінің Ұлттық Идеясы деп жариялауымен

айрықша бағалы.

138

Ел – мемлекет, ұлыс, ұлт, халық тіптен қазақ сөзінің де сөзінің де

синонимі деуге болады. «Адамзат тарихында өшпес із қалдырып кеткен,

Еуразия құрлығындағы халықтардың тағдырына орасан әсер еткен»

(Н.Назарбаев), заманында көктің жүзін тітіреткен көк түріктер ел болуды -

халық ретінде қалыптасудың, мемлекет ретінде мығымданудың, ұлт күйінде

ұйысудың биік белесі деп білген. Осының бәрін біржолата бекіту үшін сол

заманның өзінде басқа қонған бақыттың баяндылығын білдіретін

философиялық категория – Мәңгілік Ел ұғымын ойлап тапқан. Соны тасқа

қашап тұрып, «МИНГУ ЕЛ» деп жазып кеткен. Ежелгі түркілерден тараған

барша халыққа бірдей түсінікті сөздер. Мұсылмандыққа бет бұрған ағайындар

тұрмақ, тарихтың талайымен басқа діндерді ұстанатын сахалар, тувалар,

марийлер де ет жүректі елжірететін Ел сөзінен екі елі ажырамай, өз елдерін

Саха Эл, Эл Тыва, Марий Эл атаумен келеді. Солардың ішінде марийлер Марий

Эл атауын ресми алып та үлгерді. Демек, Ел – ұлы ұғым. Халық болып құралу,

мемлекет құра алу, дербес тұра алу, ұлт болуға бет бұра алу – осының бәрі Ел

болудың белестері. Тәубе, сол белестердің бірінен біріне абыроймен асып

келеміз. «Мәңгілік Елдің іргетасын қаладық» – Нұрсұлтан Назарбаевтың

Жолдаудағы осы сөзі бұл сапардың ұзаққа созылатынын, бұл жолдың алысқа

баратынын білдіреді. «Тәуелсіздікке қол жеткізгеннен гөрі оны ұстап тұру

әлдеқайда қиын. Бұл-әлем кеңістігінде ғұмыр кешкен талай халықтың басынан

өткен тарихи шындық. Өзара алауыздық пен жан-жаққа тартқан берекесіздік

талай елдің тағдырын құрдымға жіберген. Тіршілік тезіне төтеп бере алмай,

жер бетінен ұлт ретінде жойылып кеткен елдер қаншама» – Нұрсұлтан

Назарбаев бұл сөздерді де Жолдауда айтты. «Мәңгілік Ел болу біздің өз

қолымызда. Бұл үшін өзімізді үнемі қамшылап, ұдайы алға ұмтылуымыз керек»

дегенді де айтты біздің Елбасымыз. Қайрады бәрімізді.

Ұлттық идея – туған жер, өскен орта әсерлерімен қалыптасып, халықтың

тілі, ауыз әдебиеті, салт-санасы, әдет-ғұрпы, ырымдары мен тыйымдары

арқылы жүйеленген этностық сезім. Ол – ұлттың болмысы, психологиялық

өзіндік ерекшелігі. Ұлт бар жерде ол да бар. Ұлтпен бірге өмір сүреді,

жойылмайды, құбылып өзгермейді. Сондықтан, «Мәңгілік ел» ұлттық

идеясының мақсаты – ұлттың ұлттық болмысын сақтап қалу болып табылады.

Бүгінгі жаһандану дәуірінде ұлттық идеяның өзекті болуы да осыдан. Ал,

идеология болса, ол – рухани дүниенің ең жоғары сатыға көтерілген түрі. Бұл –

қоғамның саяси-экономикалық, әлеуметтік-мәдени сұраныстарынан туындап,

оның заңдылықтарын қоғамдық пәндерде ескере отырып жүргізілетін ғылыми

теориялық ауқымды тұжырым, даму жолын белгілейтін ұғым. Сол себепті,

«Мәңгілік ел» идеясын, ел тарихындағы біз аяқ басатын жаңа дәуірдің кемел

келбеті деп тануымыз керек.

Ел мен тіл егіз ұғым. «Мәңгілік» сөзі бабалардан мирас болып келе

жатқан мәңгі өлмейтін асыл қазынамыздың бірі–ана тілімен тығыз байланысты.

Олай болса, мәңгілік елдің онымен қатар жасап, бірге дамитын мәңгілік тілі

болуы шарт. Ол – мемлекеттік тіл – қазақ тілі. Мемлекеттік тілді дамыту

жөніндегі кешенді шараларды жүзеге асыру елімізде табандылықпен жалғасын

139

тауып келеді. Елбасы өз Жолдауында мемлекеттік тіл саласында жеткен

жетістіктерімізге тоқтала келіп, «...бабалардың ерлігі, буындар бірлігі және жас

ұрпақтың жасампаздығы арасында сабақтастық болса ғана мәңгілік ел боламыз.

...енді, ешкім өзгерте алмайтын бір ақиқат бар! Ана тіліміз Мәңгілік Елімізбен

бірге Мәңгілік тіл болды. Оны даудың тақырыбы емес, ұлттың ұйытқысы ете

білгеніміз жөн» деп тамаша айтты.

«Мәңгілік ел» идеясы негізінде қоғамдық гуманитарлық білім берудің

мазмұнын жаңарта түсу үшін осы ұлы ұғымның мәні мен мағынасын жан-

жақты ашып, білім алушыларға толық тіүсіндіре білу керек деп ойлаймын.

Шет тілі пәні оқытушысы ретінде «Мәңгілік ел» идеясын аясында «Үш

тұғырлы тіл» бағдарламасын жүзеге асырудың маңыздылығы зор деп білемін.

Осы бір биік мақсаттарға жету үшін нақты межені айқындап соған қол

жеткізудің тиімді жолдарын қарастыру әрбір мұғалімнің міндеті болу керек.

«Үш тұғырлы тіл» бағдарламасы бүгінгі таңдағы мәселе болғанымен, егер

біз болашақта отанымызды әлемдегі ең жоғары дамыған елдер қатарынан

көргіміз келсе, осы бағдарламаны әске асыруымыз бұлтармас міндет екенін

терең түсінуіміз керек. Ендеше, оны жүзеге асыру жолында ең басты қадам

барлық оқушылардың ұлтына, жастарына, білім деңгейі, тіршілік ету ортасы

мен аймағына қарай барлық ерекшеліктерін ескере отырып оқу бағдарламасын

жасау қажет. Бұл мақсатта басты ортақ бағдарламаны негізге ала отырып, әр

деңгейдегі, сатыдағы ұстаздарды, тіл мамандарын, педагог ғалымдарды

қатыстыра отырып ерекше бағдарламалар, жоспарлар даярлануы маңызды.

Менің ойымша басты назар аударатын мәселе алғаш мектеп

табалдырығын аттаған, әлі де өз анатілдерінде оқып немесе жазып үйрене

бастаған бүлдіршіндерге үш тілді қатар үйретудің жауапкершілігі. Бұл аса

сақтық пен жоғары кәсібилікті талап ететін іс. Тәуелсіздігімізді алғаннан бергі

25 жыл ішінде мемлекеттік тіліміз, ана тіліміз-қазақ тілінің өзінің лайықты

орнына көтеріле алмай, әлі де болса қолданылу аясының аса тар екендігін,

сонымен қатар үлкен қалалар мен солтүстіктегі кейбір аймақтардағы қазақ

ұлтының өкілдерінің әлі де болса ана тілін білмеуі есімізден шықпауы керек.

Ана тілінің уызына тоймаған бала, басқа тілді де толық алып кете алатыны өте

күмәнді. Қазақстан деп аталатын мемлекет болғандықтан қазақ тілін оқыту

басты орында болуы шарт.

Екінші тіл немесе орыс тілін үйретуде аса көп қиындықтар бола қоймас.

Себебі, елімізде орыс тілді диаспора өкілдері мен орыстілді қазақ

бауырларымыздың саны көп. Осыған орай тілдік орта да бар деп есептеуге

болады. Сонымен қатар орыс тілдегі ақпараттар, оқу және қатынас құралдары

жеткілікті. Тек қана оңтүстіктегі, шығыстағы кейбір өлкелер немесе орыс тілді

тұрғындар аз шоғырланған аймақтарда орыс тілін үйреуге ерекше мән берілуі

және арнайы сәйкестірілген жобалар мен бағдарламалар қарастырылуы қажет.

Ал, «Үш тұғырлы тіл» бағдарламасын жүзеге асыруда басты назар

ағылшын тіліне бөлінуі шарт. Біздің болашақта әлемнің озық өркениеті мен

дамысынан қалмай, заманауи технологиялар мен демократияның, білім мен

140

ғылымның, өнер мен бизнестің халықаралық жоғары деңгейіне жетуіміздің

басты кепілдерінің бірі ағылшын тілін еркін меңгерген ұлт болуымызда.

Қазіргі таңда шет тілін үйреудің, оқытудың сан алуан тәсілдері мен

жолдары бар. Бірақ біз солардың арасынан өз еліміздің ерекшеліктеріне, тілдік

ортамызға, қажеттілігімізге сай келетін әдістемелерді саралап, таңдау жасауға

басты назар аударылу керек.

Ағылшын тілін үйретуді бағдарлау кезінде негізге алатын басты

мәселелер:

- Тілді қандай мақсатта үйрететінімізді айқындау;

- Қай деңгейден бастап, қандай деңгейге дейін оқытатынымызды межелеу;

- Тіл үйреуншілердің жас ерекшеліктері есепке алу;

- Үйренушілердің аймақтық ерекшеліктерін ескеру;

- Тіл үйренушілердің физиологиялық және психологиялық ерекшеліктерін

ескере отырып бағдарламалар жасау керек.

Сонымен қатар ағылшын тілін оқытуды ұйымдастыру және оқыту

процесін жүргізу барысында төмендегідей шараларды жүзеге асыру оқытудың

нәтижелі болуына кепіл бола алады:

- Оқушылардың білім деңгейіне, қызығушылығына қарай шағын топтарға

бөлу;

- Мүмкіндігінше шағын тілдік орталар қалыптастырып, олардың кеңейіп

дами түсуіне ықпал жасау және оқытылатын тілдік ортаға сай атмосфера

қалыптастыру;

- Оқытушы сыныптан тыс уақытта да оқушылармен өзінің оқытатын тілінде

қатынасуға тырысу;

- Оқытылатын материал оқушылардың барлық ерекшеліктерін ескере

отырып сұрыпталуы қажет;

- Мейілінше ең заманауи құралдар мен технологияны қолданудың маңызы

аса зор.

Менің ойым және аздаған тәжірибеме сүйене отырып айтарым жоғарыда

айтылған мәселелер мен шараларды естен шығармай, осыларды негізге ала

отырып жүргізілген оқытудың нәтижелі болатынына сенімім зор.

Сонымен қатар шет тілін оқытуда сол тілді аса жоғары деңгейде

меңгерген, сол тілді білу арқылы өмірінде және қызметінде үлкен табыстарға

жеткен тұлғалармен, сол тілдің иесі шет елдіктермен кездесулер өткізу

оқушылардың мотивациясын арттыруңа зор ықпал етеді.

Алға қойылған қаситетті мақсаттарға әр мұғалім, оқытушы талмас

талпыныс, қажымас ізденіс арқылы ғана жететінімізді естен шығармайық.

Меніңше бүгінгі таңда белгіленген міндеттерді орындап, межеленген мақсатқа

жету толығымен мүмкін әрі осы үшін барлық алғышарттар жасалған.

Мәңгілік Ел болу бабаларыңның армандаған, аңсаған асыл мұратты

балаларыңның ардақ тұтатындай мемлекет орнату дегенді, енді ешқашан,

ешқашан бөгденің бодандығына түспейтін, халықтығын, ұлттығын, елдігін,

мемлекеттілігін әрқашан, әрқашан әспеттейтін, үлгілі үрдістерін үстеген үстіне

үстейтін, бар заманда да ұлы мен қызының бағы басында тұратын, барша

141

халқының бақыты баянды болатын ел құру дегенді білдіреді. Алаш гимніне:

«Енді Алашты ешкімнің Қорлығына бермейміз, Алаш туы астында Күн

сөнгенше сөнбейміз!» деп жазғанда қайран Сұлтанмахмұт осыны ойлаған.

«Қазақстан-2050» – Мәңгілік Елге бастайтын ең абыройлы, ең мәртебелі жол.

Осы жолдан айнымайық, қадірлі халқым!» дегенде Елбасымыз да осыған

шақырған.

Барлық ұстаздар мен білім алушыларға сәттілік тілеймін!

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Назарбаев Н.Ә. «Нұрлы жол – болашаққа бастар жол» атты Жолдауы.

Астана, 2014 жыл 11 қараша. -14 б.

2. Сатай Сыздықов, Күлтегін сыйлығының лауреаты, Л.Н. Гумилев атындағы

Еуразия ұлттық университетінің профессоры. «Мәңгілік ел» және Елбасы.

Егемен Қазақстан, 19 қаңтар, 2014

3. Қабылдинов З. Астана ақшамы, Тегі асыл ел тарихын түгендейді. -Астана,

2014 жыл, 10 ақпан.

КӨПТІЛДІЛІК ҚАЖЕТ ЗАМАНДА ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУДЫҢ ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ.

Медеубаева Шынар Төлеқызы,

Астана қаласы № 53 мектеп-лицейінің

орыс сыныптарындағы қазақ тілі

мен әдебиеті пәнінің мұғалімі

«Мәңгілік ел» құндылықтары – қазіргі қазақстандық білім берудің

негізі»

Бағыты: Гуманитарлық бағыт

«Қазақстандық жол-2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» Қазақстан

Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына

жолдауында, білім берудің барлық буынының сапасын жақсарту керектігі

айтылған. Соның бірі оқытудың әдіс-тәсілдерін жүйелі жетілдіру. Сонымен

қатар жалпы оқытудың нәтижесі оқушылардың сындарлы ойлауы, өзіндік

ізденіс пен ақпаратты терең талдау машығын игерту керек болып табылады.

Менің мамандығым орыс сыныптарындағы қазақ тілі мен әдебиеті пәні

мұғалімі болғандықтан, Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстанның болашағы- қазақ

тілінде» және «Тіліміздің мемлекеттік қызметте де өндірісте де, білім беруде

орыс тіліндей болып қолдануы үшін қолдан келгеннің бәрін істеу керек»-деген

тұжырымдамасын негіздей отырып, Мемлекеттік тілдің дамуы мен болашақта

өсіп өркендеуі де ең бірінші тіл мамандарына байланысты екендігіне тоқталғым

келеді. Жалпы алғанда әр пән мұғалімі алдындағы отырған балаға сабақты әр

түрлі әдіс-тәсілдерді қолдану арқылы білімді жүйелі де терең беруге тырысып

өз іс-тәжірибесін жетілдіруде. Бірақ мына көптілділікке басымдылық заманда

142

қазақ тіліне деген қызығушылық құлдырамау үшін қолдан келгеннің бәрін

жасау керек деп ойлаймын. Яғни, әр пән мұғалімі өз іс-тәжірибесін жетілдіру

керек. Өйткені мектеп оқушыларының көп жағдайларда өз ойларын дұрыс

мемлекеттік тілде жүйелі жеткізе алмауы, қазіргі таңдағы сынып

оқушыларының негізгі проблемaсы. Қазіргі күні орыс сыныптарында өзге ұлт

өкілдерінен басқа, өзіміздің қара көздеріміз көптеп отыр. Осындай оқу тілі

орыс тілінде жүргізілетін сыныптардағы оқушылардың терең

ойланбайтындығы, үстірт ойлaнатындығы, өз ойын, көзқарасын жетік білдіре

алмауы, белгілі бір қалыпта ғана ойлануы жанға батады. Сол себепті,

оқушылaрды жаңа заманауи біліммен дaйындап, олaрдың бойынан сaбаққа

деген қызығушылықтарын дамытып, ой-өрісін, танып-түсініктерін кеңейтіп,

сыни тұрғыдан ойлауға, сөздік қорын молайтуға, алған білімдерін жаттанды

түрде емес, болашaқта пайдaлануға мүмкіндік алатын жұмыстар жүргізуді

басшылыққа алу керек. Өз басым қазақ тілі сабағында оқушыларды топқа бөліп

оқытса, өз пікірлерін жеткізуге тырсады және пәнге деген қызығушылығы мен

ынтасы артатындығына көзім жетті. Қарым-қатынас әдістері мен әр түрлі

ойындарды сабақта қолдану арқылы сөйлеу мәдениеті, тілге деген құрмет

қалыптасады. Оқушылардың білім сапасы артады. Осындай ғылыми зерттеу

нәтижелері оқыту тәсілдерінің сабақта қолдануы маңызды рөл атқаратынын

және ересектермен интерактивті қарым-қатынас және достарымен бірігіп

жүргізген жұмыстар балалардың оқуына және танымдық дамуына әсер

ететіндігі айтылған. (Мұғалімдерге арналған Нұсқаулық 103бет.2012ж.).

Ақын-педагог Мағжан Жұмабаев өзінің педагогикалық еңбегінде

«Баланың қиялы, әсіресе, ойында жарыққа шығады. Ойын балаға кәдімгідей бір

жұмыс. Айналасындағы тұрмыстан нені көрсе, соны істейді. Мысалы, қазақ

баласы біреуі ат болып қашса, біреуі құрық салады; шырпыларды тізіп-тізіп

көш жасайды; балшықтан мал жасайды; қуыршақтан қыз жасап таныстырады

яғни сөйлетіп, диалог құрады. Жалғыз ойнаса, іші пысады. Жалпы ойын

баланың тілінің өркендеуіне көп пайда тигізіп, ойнағанда тоқтаусыз қозғалып,

күліп, былдырап, сөйлей береді. Осы екі түрдің қай түрімен болса да ойнап

отырған баланың ойынын бақылауға тәрбиеші міндетті. Бірақ бақылаймын деп

бүлдіріп алма. Бүлдіріп алу былай болады: «Былай ойна!» -деп бұйырсаң,

баланың ойыннан ынтасын суытып аласың. Баланың ойынына үлкен адам

кіріссе, балаға ойынның қызығы бітеді. Егер, баланың ойынына қатысқың

келсе, өзің бала болып қатыс. Яғни, ойындарына бөгет, оралғы болма. Балалар

сенің ересек адам екеніңді сезбейтін дәрежеде болсын» - дейді (Мағжан

Жұмабаев. Педагогика 1922 жыл). Қазақтың біртуар ақыны М. Жұмабаев та

өз заманында қазақтың бала тәрбиесі мен тілді қалай байытуға болатындығы

туралы зерттеп өзінің педагогикалық ойларын қалдырған. Яғни, бұл мысалды

келтірген себебім, қазақтың бала тәрбиесінде «Жақын арадағы даму

аймағында», топтық, ұжыммен жұмыс, бала-баламен ойнау, сөйлесу арқылы

тілі дамуы қалыптасқан. 1934 жылы Выготский өзінің «Ой мен тіл» атты

еңбегінде оқу үшін әңгімелесудің маңызды екендігін баса айтты. Сонымен

қатар Выготский танымдық дамудың, оқушылар өздерінің «Жақын арадағы

143

даму аймағында» жұмс істесе, жақсаратындығын атап көрсеткен. Жақын

арада даму аймағында, яғни балалардың бір-бірімен қарым-қатынасында

баланы дамытатын дағды мен қабілеттер, өз бетімен жасай алмайтын

тапсырмаларды орындаған уақытта жанындағы адамдардың көмегіне сүйенеді.

Демек, сабақ барысында мұғалім тек бақылаушы болып, түрткі сұрақтар

қойып балаларды топпен жұмысын бақылап, қажетті жерде қатесін түзеп

қана тұрса болғаны. Бірақ бұл әдіске де ұйымдастыру барысында, оқушыларға

қызықты тапсырмаларды тиімді етіп ұйымдастыру керек деп есептеймін.

Сабақ өткізу барысында ойын баланың көңілін өсіріп, ойын сергітіп қана

қоймай, сонымен қатар оның таным түсінігі артады және бір-бірімен тіл

табысып, ұғынысады, ептілікті, тақырылыпты үйренеді. Ойын түрлерін

сабақтың әр кезеңдерінде, тақырыбына қарай мұғалім өзі таңдап алып,

қолданып отырады. Ойынды әр сабақта пайдалану міндетті емес. Ойын түрлері

сабақты қызықты өткізуге, оқушылардың сабаққа ынтамен қатысуына, өз

бетімен жұмыс істеуіне, өздігінен қорытынды жасауына жол ашады-деген

тұжырымдар бар. Осындай ғылыми педагогикалық әдебиеттерге сүйене келе

оқушыларды оқыту барысындағы практикада қолдандым. Жалпыдидактикалық

және грамматикалық ойындардың бірқатар жіктеу түрлерін қарастыра отырып,

олардың оқытудағы, тәрбиелеудегі, дамытудағы артықшылықтарын көрдім

және өзімнің тұжырымым бойынша оқушы тұлғасын барынша

дамытатындығына көзім жетті.

Енді орыс тілді сыныптарда оқушылардың қазақ тіліне деген

қызығушылығын арттыратын, сабақта қолдануға сабақта тиімді болып

табылады деген ойын элементтеріне тоқтала кетелік .

"Даналық ағашы" ойынын өткізудегі мақсат – оқушылардың қазақ

халқының ұлы адамдарының, ғұламаларының данышпандарынң нақыл сөздерін

оқып –үйреніп, мазмұны мен мағына бірлігін таныта білу, даналық сөздерден

дән іздете білу. Сөз қадірін , тіл құдіретін ұғындыру. Ойынның шарты бойынша

оқушылар "Даналық ағашы" деп аталатын бәйтеректің бұтақтарына

жапсырылған конверттегі жазылған нақыл сөздердің авторлары кімдер екенін

тауып, алып бәйтеректің бұтағын жаю.

Мысалы: "Тәрбие басы -тіл", (М. Қашқари) ,"Тіл жүректің айтқанына

көнсе, жалған шықпайды" (Абай),"Тіл-өнердің тілмашы" (С. Дөнентаев) т.б.

Бұл ойын оқушылардың танымын кеңітіп, тілін дамытады,

жылдамдыққа баулыйды.

«Шашылған әріптер»

Мақсаты:Сөздегі дыбыс сәйкестігін таба білуге дағдыландыру.

Ойын барысы:Мұғалім бетке үлкен әріптермен жазу жазып, оны іліп

қояды. «Менде сөз болған еді, енді ол әріп болып шашылып қалды» - деп

әріптерді көрсетіп тұрып, үстел үстіне шашып тастайды. Кім сөзді тез табады?.

Сөзді бірінші жазған бала жеңіске жетеді деп түсінік беріледі. Жеңіске жеткен

бала өз сөзін мұғалімге айтып, жазады. Сөздегі әріптерді кесіп, басқа

оқушыларға көрсетеді. Ойын осылай жалғасады.

Ойынның басты мақсаты оқушылардың сөздік қорын байыту және

144

жылдамдыққа, сауттылыққа баулыйтындығы байқалды.

«Сиқырлы алма»

Мақсаты: 1. Оқушыларды сауатты жазуға дағдыландыру.

2. Сөздік қорын молайту

Ойын барысы: тақтаға алманың сүреті және әріптері түсіп қалған сөздер

ілінеді. Сөздерге керекті әріпті кім тапса, сол алманы үзіп алып, көп нүктесі бар

жерге(қалташаға) апарып салады. Мысалы; к...нделік, д..птер, кіт...п т.с.с. содан

кейін осы сөздермен сөз тіркестерін және сөйлем құрастыру керек.

«Заттың атын ата» ойыны

Шарты: Қоржынға салынған көкөністер мен жемістер қолдарын алып,

қатты, дәмді, тәтті, ащы-қышқыл зат екенін ажыратып атау.Пішіндерін айту.

Мысалы: алма- тәітті, домалақ ; сәбіз – қатты, сопақша; бұршақ –

ащы, сопақша.

Жемістер, Көкөністер сөзіне сөйлем құрастыру

Бұл ойын оқушыларды сын тұрғысынан ойлау дағдыларын

дамытып, «Қандай?» деген сұраққа жауап айту, заттың сынын білу,

ажыратуға үйренеді.

Мысалы:«ақын-жақын», «балдырған-қалдырған», «күн-үн», «ертегі-

ертеңі», « гүл-күл»,

«көрікті-өріпті», «еңбек-жеңбек», «үй-күй», «көктем-өпкен».Осындай

ұйқастарды беріп ,оқушыларға ұйқас өлең жолының соңында тұруын, оған

қосымша жалғап не орнын қозғап өзгертуге болмайтынын ескерту керек.

Оқушылар төмендегідей ұйқастар құрады .

Біздің Жұлдыз көрікті

әдемі шашын өріпті .

* * * *

Ерте келген көктем

Жер-ананы өпкен.

Мысалы, «Жылдамдық» ойынын ойнайтын болсақ. Әр топтан шыққан

Немесе «Теңге алу» ойынын алып көрейікші. Оқушылар «теңге алу»

туралы түсініктері бар болғандықтан қызығады. Бұл ойында қызықты сұрақтар,

тапсырмалар беруге болады.

Оқушыларды 3 топқа бөлеміз. Әр топқа 3 сұрақтан береміз.

Мысалы, «Құлагер» тобына: екінші сыңары «жыра» сөзімен аяқталатын

қандай жер-су аттарын білесіңдер? Соған байланысты сөйлем құраңдар.

Сөйлемдегі зат есімнің астын сызып көрсетіңдер.

"Айтыс" ойыны

«Айтыс ойыны» (сөз таптарын табу)

Ұлдар: Домбырам басы ырғайды,

Қыздар қолын бұлғайды,

Бұлғаса да бармайды,

Әлдене деп қарғайды.

Қыз: Домбырам басы ырғайды

Қыздар қолын бұлғайды

145

Шақырғанда бармасаң « көк шешек» деп қарғайды.

Өз ойымды қорытындылау үшін Мағжан Жұмабаевтың ''Педагогика''

еңбегіне (Оқулығы - әрі оқулық, әрі әдістемелік тұрғыдағы, автордың көзінің

тірісінде екі мәрте жарық көрген. Бірі 1922 жылы Орынборда, екіншісі 1923

жылы Ташкент қаласында басылған.) тоқталғым келеді.

Мағжанның пайымдауынша баланың бесікке салған күнінен бастап, тәй-

тәй басқан әр қадамына, елжірей көз салуы, қайтсе ол нағыз жігіт, азамат

болады, осы заманғы өркениет өресіне қол артады-деп толғанады. Демек,

«Мәңгілік ел» құндылықтар» Мағжан пікіріне сүйеніп, өзіміздің ұлттық

ойындар мен қарым-қатынаста орындалатын әдістерді тіл меңгертуде

пайдалану тиімді деп есептеймін. Өйткені қазақ даласында өскен әрбір қазақ

баласын ата-бабларымыз тілінің дамуына басты назар аударған. Қазіргі

қазақстандық білім берудің негізін осындай өзіміздің құндылықтардан алып

қолдана білсек, қазақ қашанда «Мәңгілік ел болмақ!»

Пайдаланған әдебиеттер:

1. Ә. Ишмұхамедов. Қызықты грамматика. Алматы-1972 ж.

2. Мағжан Жұмабаевтың ''Педагогика''1923 ж

МӘҢГІЛІК ЕЛ - МӘҢГІЛІК МҰРАТ

Мырзашева Нұрсұлу Сағынқызы,

І санатты бастауыш сынып мұғалімі

Батыс Қазақстан облысы, Орал қаласы,

№ 43 ОЖББМ n.m.s80@mail.ru

Мен – қазақпын, мың өліп мың тірілген,

Жөргегімде таныстым мұң тілімен.

Жылағанда жүрегім күн тұтылып,

Қуанғанда күлкімнен түн түрілген,

Деп ақын ағамыз жырлағандай қазақ халқы мың өліп , мың тіріле отырып

қол жеткізген тәуелсіздігіміз мәңгілік жасамақ... Қазақ елі – Мәңгілік ел

болмақ. Мәңгілік ел болмақтың бастапқы қадамы мәңгілік ұлт болмақ. Мәңгілік

ұлт болу әр ұлыстың арманы болған тарихта. Бүгінгі күнде сол жалғасты.Иә,

мәңгілік ел болмақтың өлшемі мәңгілік тұғыр болмақ дедік. Ол тұғыр – ұлт.

Мәңгілік ұлт арманмен, мұратпен ғана мәңгілік. Тек, сылдыр сөзбен мәңгілік

емес. Ұлттық сипатпен мәңгілік. Мәңгілік сипат – ол тіл, сана және рух. Ұлт

мәңгілік болу үшін мәңгілік санасының жемісін беретін, рухының үнін

естіртетін мәңгілік тілі болмақ керек. Әйтпесе, тілсіз ұлт болмақ емес. Егер ұлт

мәңгілік болмаса мәңгілік ел дегенің әдірем қалмақ «Тәуелсіздікке қол

жеткізгеннен гөрі, оны ұстап тұру әлдеқайда қиын. Бұл - әлем кеңістігіндегі

ғұмыр кешкен талай халықтың басынан өткен тарихи шындық. Өзара

алауыздық пен жан-жаққа тартқан берекесіздік талай елдің тағдырын құрдымға

жіберген. Тіршілік тезіне төтеп бере алмай жер бетінен ұлт ретінде жойылып

146

кеткен елдер қаншама. Біз өзгенің қателігінен, өткеннің тағылымынан сабақ ала

білуге тиіспіз. Ол сабақтың түйіні біреу ғана – Мәңгілік Ел біздің өз

қолымызда. Ол үшін өзімізді үнемі қамшылап, ұдайы алға ұмтылуымыз керек.

Байлығымыз да, бақытымыз да болған Мәңгілік Тәуелсіздігімізді көздің

қарашығындай сақтай білуіміз керек». Елбасы Жолдауында айтылған осы бір

сөздер әрбір саналы азаматтың жанын тербері сөзсіз. Ел мен тіл егіз ұғым.

Мәңгілік сөзі бабалардан мирас болып кел жатқан мәңгі өлмейтін асыл

қазынамыздың бірі - ана тілімен де тығыз байланысты. Олай болса, мәңгілік

елдің онымен қатар жасап, бірге дамитын мәңгілік тілі болуы да шарт. Ол-

мемлекеттік тілі – қазақ тілі. Мемлекеттік тілді дамыту жөніндегі кешенді

шараларды жүзеге асыру елімізде табандылықпен жалғасып келеді.

Мемлекеттік тілді дамытуға жыл сайын миллиондаған қаржы бөлінеді. Елбасы

өз Жолдауында мемлекеттік тіл саласында жеткен жетістіктерімізге тоқтала

келіп, енді ешкім өзгерте алмайтын бір ақиқат бар! Ана тіліміз Мәңгілік

Елімізбен бірге Мәңгілік тіл болды. Оны даудың тақырыбы емес, ұлттың

ұйытқысы ете білгеніміз жөн деп ой түйді. Олай болса, ана тілімізді- мәңгілік

тіл ету өз қолымызда.

«Қазақстан-2030» жолдауында: «…Оқушыларды қазақстандық

патриотизм мен шығармашылық жағынан дамыған жеке тұлға ретінде

тәрбиелеу аса қажет, …бүгіннен бастап ұлттық мінез-құлық, биік

талғампаздық, тәкәппарлық, тектілік, білімділік, ұлттық намыс қасиеттерін

сіңіріп қалыптастыру керек» – деген болатын. Елбасымыздың алға қойған зор

міндеттерін іске асырушылар – жастар. Олай болса, сол жастарға сапалы

біліммен қатар, салауатты тәрбие беру әрине, Мағжан Жұмабаев айтқандай

мектебіміз бен ұстаздарға байланысты. Тәрбиенің екінші сыңары – білім. М.

Әуезов «Халықты халықпен, адамды адаммен теңестіретін – білім» – деп атап

көрсеткеніндей, еліміздің болашақта ілгері басуы үшін ең алдымен білім қажет.

Рухани ұлттық қажеттілікке жараған білім – ең мықты білім, рухани ұлттық

тәрбие нәрімен сусындаған ұрпақ қана – болашақты гүлдендіріп, тәуелсіз елді

нығайтатын болады. Ұстаз алдындағы басты мақсат – сапалы білім мен саналы

тәрбие беру, тұлғаның заман талабы мен ағымына сай қалыптасуына ықпал ету

екендігін бәріміз білеміз. Сол мақсатқа жету үшін бүгінгі оқушы, болашақтағы

мемлекет азаматы болып саналатын оқушыларға саналы білім мен тәрбие беру.

Білімді мен тілден бастағым келеді.

Ал ана тілін тілі былдырлай шыға бастаған кішкене сәбиден бастап,

еңкейген кәріге дейін құрметтеп, дәріптеу қажет. Осы орайда мен бастауыш

сынып мұғалімі ретінде , бірінші сыныпқа келген оқушының санасына ұлттық

мүддемізді сіңіре отырып, ана тілін, туған тілін құрметтеуге тәрбиелеймін.

Өзімнің тәжірибемнен мысал келтіре отырып, сауат ашу, қазақ тілі, әдебиеттік

оқу пәндерімен қатар, сынып сағаттары, сыныптан тыс шараларда тілді дамыту

мен құрметтеуге арналған жұмыс түрлерінің кеңінен жүргізілетінін баса

айтқым келеді. Қыркүйек айы –тіл айлығы. Ай бойына ана тілді дамытуға

арналған шаралар мен сайыстар, танымдық тәрбие сағаттары өткізіледі.Оған

дәлел ретінде оқушылардың төмендегі мақтау қағаздарын ұсына аламын

147

Оқушыныңның мәнерлеп оқу, танымдық сайыстарға қатысу арқылы тілге

деген құрметі , махаббаты, асқақ сезімі оянды деп ойлаймын. Қала көлемінде

Тәуелсіздік мерекесіне орай өздырылған ертегі құрастыру сайысында да

оқушылар жетістіктерге жете білді. Оған дәлел Тулеугалиев Орынбасар

иемденген мадақтама қағазы

Тәуелсіздік және Елбасы.

Тәуелсіздік дегеніміз туып-өскен жеріңде, бейбітшілікте өмір сүру деп

ойлаймын. Ерте заманнан бері Тәуелсіздік үшін аталарымыз қан кешіп, жан

берісіп шайқасқан. Қай заманда болмасын жер үшін, тәуелсіздік үшін соғысып,

батырларымыз ерлік көрсетті. Ал соғыс зардабын көптеген отбасылар тартып

жатты. Ал бүгін талай жыл ата- бабамыз аңсаған тәуелсіз мемлекетте біздер

өмір сүріп жатырмыз. Тәуелсіздік тұрақтылығын сақтап отырған – Нұрсұлтан

Назарбаевқа алғысым шексіз. Басқа көрші мемлекеттер теңдік, бірлік болмай

әлі де соғысып жатыр. Ол елбасыларының саясатына да байланысты. Бірнеше

мыңдаған адамның тағдыры бір ғана адамның, президенттің шығарған

шешіміне байланысты. Бұл орайда президент өзін ұмытып тек қана халық

қамын ойлап, халық үшін оң шешім қабылдау қажет. Бұл өте қиын деп

ойлаймын. Біздер-елбасымыздың бастамасын жүзеге асырушы тұлғамыз.

Тәуелсіздікті сақтай отырып, жоғалуға аз қалған салт-дәстүрімізді

жаңғыртуымыз қажет. Өзге елдің жақсы қасиеттері мен озық тәжірибелерін ала

отырып пайдаланамыз. Бірақ, өзіміздің негізгі қазығымызды құлатпауымыз

қажает. Атап айтсам, дін. Басқа ағымдармен, бағыттардан аулақ болу керек.

«Өзге тілдің бәрін біл, өз тіліңді құрметте» деп ақын атамыз жырлағандай,

ағылшын,орыс тілін біліп, қазақ тілін асқақтатуымыз шарт. Әрбір қазақ азаматы

қазақтың бостандығы мен тәуелсіздігін бағалап, тілі мен дініне құрметпен

қараса , Қазақ елі «Мәңгі» жасайды деп ойлаймын. Қазақ елінің мәңгі жасауы

елбасымыздың басты арманы.

Тәуелсіздіктің тамаша табыстары.

Нұрсұлан Назарбаев сынды Ұлы көшбасшысы бар Қазақ елі – аз уақыт

148

ішінде тарихта бұрын-соңды болмаған табыстарға қол жеткізді. Тәуелсіздік

алғаннан бері жиырма бес жыл толғалы отыр. Осы жылдар аралығында еліміз

көптеген табыстар мен жетістіктерге жете білді. Мен білетін ең басты жетістік

бұл - Астана. Астанаға әлем қаласы атағы беріліп, оған бүкіл әлем көз тігуде.

Қазақстанның дәл ортасынан бой көтерген қаланың дамуы, қарыштауы бар

қазаққа шабыт береді. Бәйтерек-өмір ағашы болса, Ақ Орда- мемлекеттің ақыл

ордасы. Әзірет Сұлтан мешіті, Хан шатыры, Тәуелсіздік монументі,

Бейбітшілік және келісім сарайы сияқты сәнін арттырып тұрған ғимараттардың

көркіне қарасаң көз тоймайды. Бірнеше жыл бұрын қамыс пен қоға жайлаған

жерде дәл бүгінгідей сұлу қала бой көтереді дегенге ешкім сенбесе керекті.

Қалаға келген меймандар таңдана да, тамсана қарайды. Астана- болашақтың

қаласы. Әрбір болашағы бар бала Астана тұрғыны болуды армандайды.

Оқушылардың бұр арман-мақсаттарын «Астанаға ақ бата» атты әдебиеттік оқу

пәнінен өткізілген сабақта байқаған болатынмын. Құсан Жібек атты оқушым

Астанаға өлең тарту еткен болатын

Тәуелсіздік, Астана, Қазақстан

Көрікті, таңғажайып ғажапстан

Даласы, тауы,көлі, өзені де

Үлгі алған самғап ұшқан қыран құстан

Біздер, ұстаздар бүгінгі ұрпақты тәрбиелей отырып, болашаққа бағдар

жасай аламыз. Бүгінгі ұрпақ қандай тәлім алса, ертеңімізден алатын жеміс,

нәтиже дәл сондай болмақ. Сол себепті мектеп табалдырығын аттаған

кішкентай бүлдіршін кезеңнен ұлтына, еліне деген сүйіспеншілігін арттырып,

«Мәңгілік елдің» іргетасын мықты етіп қалауымыз қажет. Бүгінгі ұрпақ

ертеңіне сеніммен қарай алу керек. Мәңгілік Ел ұлттық идеясының негізгі мәні

- мәңгілік мақсат-мұраттарымыз бен мәдени-рухани құндылықтарымызға

негізделген, мемлекет құрушы қазақ халқы мен өзге де ұлттардың ұлттық

идеяларын бір арнаға тоғыстыратын идеология арқылы қалыптастырылатын

қазақтың ұлттық мемлекеті. Сондықтан, ғылыми білім беруде, «мәңгілік ел»

ұлттық идеясы негізінде ойға ой қосу арқылы өткенімізден сабақ ала отырып,

болашағымызды баянды ету жолындағы мұраттарымызға жетеміз.

Қорытындылай келе, жас ұрпақты бәсекеге қабілетті етіп, саналы да,

сапалы білім нәрімен сусындату өте маңызды дегім келеді. Себебі, бастауышта

білімнің негізгі кірпіші қаланады. Ал, ол үшін мұғалім жаңашыл, мотиватор,

басты қозғаушы күш болуы шарт. Әрбір мұғалім балаға жүрек жылуымен

қатар, ізгілендірген білім беруі тиіс. Елбасы өз жолдауында айтқандай

«Мәңгілік ел» идеясының астары осында жатыр. Сондықтан да, өз

149

әріптестерімді ел болашағын сапалы оқытып, озық идеялы азамат тәрбиелеуге

шақырамын. Өзімнің осы жолда екендігімді мақтан тұтамын!

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Гаврина А. «Мемлекеттік тілге құрмет қандай болуы керек» . Егемен

Қазақстан . Жалпыұлттық республикалық газет. 2016ж. 20 мамыр. №95 . 4б.

2. Жолдаева Ж.С. «Мәңгілік ел-Мәңгілік Қазақстан». Мектептегі сыныптан

тыс жұмыстар. Республикалық педагогикалық журнал. 2016ж. №1 . 11 б.

3. Өзімнің тәжірибемнен

«БАЛАНЫҢ ЖЕКЕ ГИГИЕНАСЫ»

Нагидулина А. Х.,

Еркінова А. Б.,

№20 «Дидар» мектепке дейінгі

ұйымының тәрбиешісі

Ақтөбе қаласы

XXI- ғасыр білімділер ғасыры болғандықтан бүгінгі таңда заманымызға

сай зерделі, ой-өрісі жоғары, жан-жақты дамыған ұрпақ қалыптастыру

мемлекетіміздің алға қойған аса маңызды міндеті болып тұр.Тәрбие мен

білімнің алғашқы дәні – мектепке дейінгі тәрбие ошағында беріледі. Отбасында

ата-ананың ықыласы мен мейірімінен нәр алған бала балабақшада

тәрбиешілердің шұғылалы шуағына бөленеді. Баланың бойындағы жақсы

қасиеттер мен мүмкіндіктерді ашып, олардың өнегелі де тәрбиелі болып

тәрбиеленуіне балабақшаның маңызы зор. Баланың бақытты болуы үшін,

денінің сау болуы үшін үлкен қамқорлық жасауымыз керек. Дені сау баланың

ақыл-ойы айқын, өз-өзіне сенімді, жан-жағына қуанышпен шаттана

қарайтындай болуы шарт. Бала денсаулығының мықты болып, қозғалыс, дене

құрылысының дұрыс жетілуі мектепке дейінгі кезеңде қалыптасады.

Сондықтан , бала организімінің қызметін жетілдіру, қабілетін арттыру ең басты

міндетіміз. Организмнің қорғаныс қабілеті нашар қалыптасқан кішкентай

балалар сыртқы ортаның қолайсыз әсерлеріне тез ұшырайды. Сондықтан да

сүйектің, буынның дұрыс әрі мерзімінде жетілуіне бел омыртқаның

физиологиялық иіндерінің қалыптасуына табан дөңестерінің дұрыс жетілуіне

айрықша мән беру керек. Бұлшық еттерді қатайту, жүрек қан тамыр жүйесінің

жетілуіне, тыныс алудың тереңдігі мен ырғақтылығына , тыныс алуды

қозғалыспен үйлестіруге мүмкіндік жасап, үнемі ықпал жасау керек. Сондай- ақ

баланың қозғалысын жетілдіру, қимыл- дағдыларын және дененің икемділігін ,

шапшаңдық, күштілік, төзімділік сияқты қасиеттерін қалыптастыруға тұрмыста

және дене тәрбиесі оқу іс- әрекеттерінде қажетті жеке және қоғамдық гигиена

дағдыларын дамытуға баса назар аударылады. Дене тәрбиесі балалардың ақыл-

ой, адамгершілік, еңбек және эстетикалық жағынан тәрбиелеу жұмысын жүзеге

асыруға, олардың сергек, шат көңілді және белсенді болуларына мүмкіндік

150

тудырады. Балалар мекемелерінде дене тәрбиесінің мазмұны жүргізілуіне , дене

жаттығулары, табиғаттың сауықтырушы күші, гигиеналық және әлеуметтік –

тұрмыстық факторлар қолданылады. Дене жаттығуы-дене тәрбиесінің негізгі

және ерекше құралы, ол педагогтың арнайы іріктеп алған, әдістемелік дұрыс

ұйымдастырылған және басқаруға болатын қозғалыс пен қозғалыс қызметінің

күрделі түрлерін қамтиды. Дене жаттығуы еркінді сипаттағы белсенді қимыл -

әрекеттеріне негізделген. Дене жаттығуы баланың жан-жақты жетілуіне ықпал

етеді. Дене тәрбиесінің негізгі мазмұны денені жаттықтыру болып табылады.

Ол мынадай түрлерге бөлінеді.

- Таңертеңгілік жаттығу

- Қимыл - қозғалыс ойындары, спорт ойындары.

- Спорттық жаттығулар.

Балабақшадағы дене тәрбиесін ұйымдастырудың түрлері: күн әртібі

бойынша сауықтыру шаралары (таңертеңгілік жаттығу, қимыл-қозғалыс

ойындары, серуен кезіндегі жаттығулар мен спорттық ойындар, сергіту сәттері ,

ауладан тыс жерге саяхат жасау, спорттық ойын сауықтар).

Дене шынықтыру балалардың денсаулығын сақтап, нығайтады. Дене

мүсінінің сұлулығын қалыптастырып, қимыл- қозғалыс қабілетінің

белсенділігін арттырады .Дені сау, рухы таза ұрпақ өсіру ең маңызды мәселе

дей отырып, біздің балабақшадағы басты міндетіміз: баланың денсаулығын

нығайту, шынықтыру, түрлі аурулардың алдын-алу сақтану жұмыстарын

дәстүрден тыс әдістерді қолдану арқылы жүргізіледі. Бүлдіршіндердің денесін

шынықтыруға көп көңіл бөлінеді.Дене шынықтырудың нұсқаушысы

Н.Г.Хольнова мен бірлесіп әртүрлі массаждар жасатып, жалпақ табандылыққа

қарсы алдын- алу жаттығуларын жасатамыз.Барлық топтарда оқу іс-

әрекеттерінде және одан тыс кезде тәрбиешілеріміз балалардың қимыл

белсенділігін арттырып отырады. Ауа, су, күн шуағын қабылдау ықшам киім,

ертеңгілік жаттығу, ауладағы дене шынықтыру, серуендеу шаралары бәрі де

баланың шынығып, шымыр болуына ықпалын тигізеді.Балабақшамыздың

медбикесі С.Еңсепова балалар денесінің өсіп жетілуін қадағалап, әртүрлі

жұқпалы аурулардың алдын –алу шараларын өткізеді. Түрлі емдік шөптерден,

фито шәй дайындап балаларға бергізеді.Денсаулықты нығайту мақсатында

түрлі спорттық сауықтыру жұмыстарын ұйымдастырады.

Гигиеналық жұмыс ( жуыну шынтаққа дейін қолға су құю, дәрілік

шөптермен ауызды шаю.

Шынықтыру жұмыстары күн, су, ауа, су құю, сүртіну

Дене шынықтыру оқу іс- әрекеті таза ауадағы қимылдық ойындар.

Денсаулықты жақсарту мәселелерін шешу әдістері.

Дәрумендер теропиясы

Психо жаттығулар

Жалпақ табан, омыртқаның қисаюының алдын- алу.

Дем алу, сергіту жаттығулары.

Осы кесте бойынша барлық топтарда жұмыстар жүргізіледі.

- Түрлі оқиғаларға қатысты өзінің эмоциялық күйін білдіруге

151

- Денсаулық сақтау негіздері мен жеке бас ггигиенасының дағдыларын

меңгеруге мүмкіндік береді.

Кіші сала 1 жастан 3 жасқа дейін 3 жастан 5 жасқа дейін 5 жастан 6 жасқа

дейін

Мәдени гигиеналық дағдылар Жеке бас гигиенасының алғашқы

дағдыларын меңгереді. Гигиеналық шараларды орындау ретін біледі.

Гигиеналық шараларды өздігінен орындауға ынта білдіреді.

Дене шынықтыру Жүгіру, өрмелеу және секіруде алғашқы дағдыларды

меңгереді. Өмірлік маңызды қимылдарды өздігінен орындайды. Негізгі

қимылдарды орындауда шығармашылық тәсіл білдіреді.

Өздігінен қозғалу белсенділігі Кейбір қимылдарды ересектердің

көрсетуімен орындайды. Саптық және спорттық жаттығуларды меңгереді.

Топтағы балалармен бірге қимыл-қозғалыс ойын іс-әрекеттерін

ұйымдастырады.

Салауатты өмір салты Қауіпті жағдайда сақтық, шынықтыру шараларын

өткізуде оң эмоция білдіреді. Салауатты өмір салы ережелерін

біледі.Ересектердің көрсетуімен шынықтыру элементтерін орындайды.

Қауіпсіздік ережелерін саналы түрде орындайдышынықтыру шараларының

маңыздылығы мен қажеттілігін түсінеді.

« Денсаулық» білім беру саласының мақсаты: өз денсаулығына саналы

көзқарасын тәрбиелеу, денсаулықтың адамға табиғаттың берген басты

құндылығы екенін түсіну, қозғалыс белсенділігін дамыту, физикалық

қасиеттерін қалыптастыру. « Денсаулық» білім саласының базалық мазмұны

ұйымдастырылған оқу іс- әрекетінде.

- Дене шынықтыру іс-әрекеті

- Валеологияда жүзеге асырылады.

11.8. «Денсаулық» білім беру саласында педагогикалық процеске

қойылатын талаптар.

11.8. 1. Ерте жас (1 жастан 3 жасқа дейін)

- Балалардың өз бетімен қимыл - қозғалыс іс - әрекеттеріне жағдай жасауды

қарастырады.

- Балабақшада баланың дене бітімі мен психикасын, қолайлы сезінуін

қамтамасыз етеді.

- Моторика, қозғалыс іс- әрекетінің түрлі қимылдарын дамытуды қамтамасыз

етеді.

- Қимыл ойындары мен дене шынықтыруларын ұйымдастыруды көздейді.

- Режимнің сақталуын, режимдік процестермен шынықтыру шараларының

орындалуын қарастырады.

- Мәдени - гигиеналық дағдыларын қалыптастыруға ықпал етеді.

Былтырғы 2014 жылдың қыркүйек айынан бастап жалпыға міндетті білім

беру стандарты бойынша жұмыс жүргіземіз. Стандарттағы жалпы ережелер

бөлімінің 4.4.Ұлттық деңгейде мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың мақсаты

мен міндеттерінде баланың өмірін сақтау, денсаулығын нығайту, толыққанды

дене бітімін дамыту, ұлттық дәстүр негізінде салауатты өмір салты

152

құндылығын қалыптастыру деп көрсетілген. Стандарттағы бес білім саласының

біреуі « Денсаулық» саласы.

Білім беру саласы 1 жас-2 жасқа дейін 2 жас- 3 жасқа дейін 3 жас-4 жасқа

дейін 4 жас- 5 жасқа дейін 5 жас- 6 жасқа дейін

Денсаулық

2

2

2

2

3

ҰОІӘ ұзақтығы

7-10 мин

10-15 мин

15-20 мин

20-25 мин

25-30 мин

8. 1 жастан бастап 6 жасқа дейінгі балалардың дамуына қойылатын

талаптар.

8. 1. Денсаулық сақтау құзіреттілігі .

- Өзінің физикалық денсаулығын ойлауға және тіршілік іс- әрекетінің

қауіпсіздік ережесін сақтауға

- Қозғалыс дағдыларын меңгеруге.

11.8.2. Мектепке дейінгі кіші жас (3 жас – 5 жасқа дейін)

- Аптасына 2 реттен жиі емес ойын технологиясы негізінде балалардың

топтық дене шынықтыру іс - әрекетін қарастырады.

- Бала мүмкіндігін есепке ала отыра өзіндік іс - әрекеттерінің кеңеюіне ықпал

етеді.

- режимнің сақталуым, қазақстан халықтарының мәдени дәстүрі негізінде

режимдік процесті оңтайлы ұйымдастырылуым қарастырады.

- балаларды жыл бойы шынықтырудың денсаулық сақтау технология сақтау

технологиясы мен қолайлы тәсілдері негізінде құрылады.

- дене дамуында кешеуілдік байқалатын балалармен жеке жұмысты

қарастырады.

- спорттық мерекелерді, бос уақыт өткізуді, думандарды, қозғалыс және

спорттық ойындарды ұйымдастыруды қарастырады.

11.8.3. Мектепке дейінгі ересек жас (5 жас – 6 жас)

- аптасына 2 реттен әлеуметтік ойын технологиясы негізінде топтың дене

шынықтыру іс - әрекетін қарастырады.

- Әлеуметтік ортада қауіпсіздік жүріс – тұрыс ережесін, өзінің денсаулығын

сақтау тәсілдерін игеруге ықпал етеді.

- дене рефлексиясын қалыптастыру үшін режимдік процестер мүлкіндігін

пайдалануды қамтамасыз етеді.

- Өздігінен қимыл, спорттық ойындар мен жаттығуларды қарастырады.

13. Мектеп жасына дейінгі балалармен жұмыс істейтін педагогтарға

153

қойылатын талаптар.

13.4. «Денсаулық» білім беру саласы бойынша

- салауатты өмір салтының маңызын түсінеді және оны балаларға үйретеді.

- баланың дене дамуындағы проблемаларды анықтап, оны әрі қарай даму

перспективасым жобалай біледі.

- баланың жыл бойы дене дамуының оң динамикалық нәтижелеріне қол

жеткізеді.

- бала денесін дамыту мен сауықтыру бойынша өзінің іс - әрекетін отбасымен

ынтымақтастық негізінде құрады.

14. Отбасы тәрбиесін ұйымдастыруға қой-н жалпы талаптар.

14.2. «Денсаулық» білім беру саласында отбасы қанағаттандыру, оның

өсуіне дамуын және денсаулығын сақтау және нығайту үшін жағдайларды

қамтамасыз етуге

- салауатты өмір салтының үлгісін (күн режимі, тамақтану, қимыл – қозғалыс

белсенділігі) көрсетуге

-мәдени – гигиеналық және өзін - өзі қызмет көрсету дағдыларын

қалыптастыру үшін жағдайлар жасауға

- баланың денсаулығын есепке алып сауықтыру – шынықтыру шараларын

ұйымдастыруға

- бала денесінің дамуы және қимыл – қозғалыс дағдыларын қалыптастыру

үшін қауіпсіздік жағдайларын жасауға физикалық қасиеттерін, спорттық

жаттығулар мен ойындарға қызығушылығын дамытуға тиіс. Біздің №12

балабақшамызда да жаңа стандарт талабына сай «Денсаулық» білім беру

саласы бойынша жұмыстар жүргізілуде. Дене тәрбиесінің негізгі мазмұны

денені жаттықтыру болып табылып, мынадай түрлерге бөлінеді:

1. Таңертеңгі жаттығулар.

2. Қимыл – қозғалыс ойындары, спорттық ойындар

3. Спорттық жаттығулар

Балабақшаға таңертеңгі келген уақыттан бастап Күн тәртібі бойынша

сауықтыру шараларын (Таңғы жаттығу, қимылдық ойындар, сергіту сәттері,

серуен кезіндегі спорттық ойындар мен жаттығулар, спорттық мерекелер, ойын

– сауықтар) өткіземіз. Дене шынықтыру оқу іс - әрекеті балаларды қимылға

үйретудің негізгі қалыбы болып табылады. Ол әрбір жас топтарында аптасына 2

рет өткізіледі. Оқу іс- рекет мынадай құрылымда өтіледі. Кіріспе бөлімде жүру,

жүгіру түрлері, секіру жаттығулары, сапқа тұру орындалады. Жүру, жүгіру

түрлері кезектесіп тұруы керек 3- 4 минут. Негізгі бөлімде жалпы жетілдіруші

жаттығулар орындалып, негізгі қимылға дайындық жұмысы жүргізіледі 3

негізгі қимыл жоспарланады.оның 2–уі бұрынғы жаттығулар қайталанса, 1–

жаттығулар жауадан жоспарланады. Жаңа сабақтың тақырыбы жылдық

жоспардан алынады. Негізгі бөлімге 16–18 минут. Күнтізбелік жоспарда әр

аптада 2 сабақтан алынған, жыл басына 72 сағат өткізілуі тиіс. Дене

шынықтыру негізгі оқу іс-әректі болғандықтан ертеңгілік мезгілде өткізіледі.

Дене шынықтыру өткізілетін орын ауа – райы жылы кезде аулада, қыс

мезгілдерінде залда өтіледі. Дене шынықтыру басталардан бұрын залдың едені

154

сүртіліп, құрал – жабдықтар дайындалады. Негізгі бөлімнің бір бөлшегі

қимылдық ойын. Қорытынды бөлімде де қимыл қозғалысы аздау ойын

жоспарланады. Жалпы жетілдіруші жаттығу жасарда тәрбиеші негізгі қалыпқа

көп көңіл бөлуі керек. Егер өзгерпей көбіне тіке тұрып жасаса, балаларды

жалықтырып жіберуді мүмкін. Сондықтан әр түрлі жағдайда (тұрып, отырып,

жатып) жасайтын жаттығулар жоспарлау қажет. Жалпы жетілдіруші

жаттығулар үшін (жалаушалар, доптар, кубтар, секіргіштер, құрсаулар, таяқтар)

пайдаланылады. Сонымен қатар үлкен көлемдегі құрсаулар, арқай

гимнастикалық орындықтар пайдаланылады. Балалар негізгі қалыпқа дұрыс

тұрулары керек, Жаттығулардың жасалу техникасын дұрыс сақтаулары керек,

тәрбиешінің нұсқауы мен қимылдап, барлық бала бірдей қимылдаулары керек.

Балаларға таныс жаттығуларды тәрбиеші көрсетпей-ақ ауызша да айтуға

болады, ал қимылдау жаттығуларды тәрбиеші көрсетеді, сосын балалар

жасайды. Оқу іс - әрекет қызықтырақ өтсін десе жаттығуды жақсы орындайтын

бір баланы алға шығарып, тәрбиеші нұсқау беріп тұрады. Дене шынықтыру оқу

іс-әрекетінде балалардың ақыл-ой тәрбиесі ғана жетілмейді, адамгершілік

қасиеттер де қалыптасады, балалар ойын кезінде рольдерге бөліседі,

ұйымдастырушылық қабілеттері жетіледі, жарыс кезінде өздерін ұстау

қабілеттері дамиды. Допты лақтырып, қағып алу, допты бір – біріне лақтыру,

ұзындыққа секіру , гимнастикалық қабырғаға өрмелеп мініп түсу;

гимнастикалық скамейка үстінде тепе – теңдікті сақтап жүруге үйретеміз. Дене

шынықтырудан үйренген қимыл - әрекеттер серуен кезінде, спорттық

шараларда жетілдіріледі. Дене шынықтыруды өткізген кезде балалардың қулап

жарақат алмауын көп қадағалауымыз керек. Бала организміндегі

мүмкіндіктерін арттыра түсу үшін таза ауадағы дене шынықтыруға көп көңіл

бөлеміз. Таза ауадағы дене тәрбиесінің құрамы бағдарламалық материалдардан

құралады. Таза ауадағы дене шынықтыру 5 – бөлікке бөлінген жүгіруден, жеке

және топталған әдістерден тұратын ерекше қозғалыстардан таңдалған спорттық

ойындар мен эстафеталардан тұратын қимыл – қозғалыстың белсенділігімен

өткізіледі. Таза ауадағы дене шынықтыруда балалардың жаттығуларға деген

белсенділігін төмендетпес үшін оларға көп ауыртпалық түсірмеуге, дұрыс

демалуларына көңіл бөлеміз. Таза ауадағы дене шынықтыру балалардың тек

қана денесін шынықтырып емес, сондай-ақ тәрбиелік мәні бар білімін

ұштастыруға септігін тигізеді. Бірін – бірі сыйлау, ұйымшылдыққа,

адамгершілікке тәрбиелеуде мәні зор. Спорттық ойындар арқылы балаларды

төзімділікке, қайратты шымыр болуға баулу қажет.

Таза ауадағы дене шынықтыруды өткізу үшін учаскедегі орын барлық

жағдайға сай жабдықтануы керек. Біздің балабақшада әртүрлі өрмелеуге

арналған баспалдақтар, жаттығуға арналған скамейкалар бар. Таза ауадағы дене

шынықтыруды өткізу үшін балалардың денсаулығы туралы мәліметті

балабақша медбикесінен аламыз. Егерде операция жасалған немесе бір жері

қатты ауыратын бала болса, ол балалар тәрбиеші көмекшісімен бірге болып,

жеңіл қимылды ойындар ойнайды. Сауықтыру шараларына медбике жиі

қатысып, тексеріп тұрады. Балалардың нервтік жүйесіне жүрекке, бұлшық еттің

155

қатаюына, қан айналымының жақсаруына әсер ететін жаттығулар түрін

таңдауға көмектеседі. Дене шынықтыруды өткізу үшін балалардың киімдерінің

жүріп – тұруына ыңғайлы болуын қадағалаймыз. Қыстың ашық күндері жеңіл

спорттық киіммен жүргіземіз, көбіне серуеннің аяғын да өткізгеніміз дұрыс,

себебі балалар терлеп, тез салқын тиюі мүмкін. Күзгі, қысқы мезгілде таза

ауадағы дене шынықтыру кезінде өлең айтуға, ауызбен айтатын ойындар

ойнауға болмайды, себебі баланың тыныс алу жолдарына салқын тиюі мүмкін,

сондықтан мұрынмен демалуына көңіл бөлеміз. әрбір жаңа оқу жылында

балаларға бөлек – бөлек дәптер бастап, балалардың өсіп – жетілуіне, олардың

денсаулығы жазып өт-з шынықтыру шаралары көктемнен бастап ертеңгілік

ж.ж. жаттығуларды таза ауада өткізуден басталады. Киімдерін де бірте – бірте

жеңілдетіп, жаз айларында тек қана іш киіммен, жалаң аяқ жүруге дейін

жеткіземіз. Жалпақ табалдылықты болдырмау мақсатында ұсақ тастардың,

тігілген қақпақшалар, тікенек жаймалар үстімен жалау аяқ жүргіземіз. Түс

мезгілінде топ бөлмесіне кіргенде сумен шынықтыру жүргізіледі. Су

температурасын бірте – бірте төмендетіп, аяқтарын салқын сумен шаю, тізеден

төмен қарай жуудан соң құрғақ орамалмен сәл қыздырғанға дейін

сүртіндіреміз. Түскі ұйқыдан соң 1-2 апта құрғақ ысқылау таза фланельматадан

аяқ – қол дене мүшелерін қызарғанша ысқылауға көшеміз. Ылғалды ысқылау 1-

2 мин.созылады.

Балалар қолғапты қолдарына киіп, су (350-360) құйылған табақшаны

айнала тұрып, қолғаптарын суға малып, әбден сығып, қол, иық, кеуде, аяқты

ысқылайды (алма-кезек) қолғаптарын шешіп, бір-бірінің арқасын ысқылайды.

Бұдан соң құрғақ оралмалмен сүртінеді. Балалардың қимыл іс-әрекетін

жетілдіру тек дене шынықтыру сабағымен шектелмейді бос уақытта

балалардың қимыл іс әрекетіне көп көңіл аударуымыз керек. Тәрбиеші

балалармен түрлі ойын, жаттығу өткізіледі. Серуен кезінде де түрлі жаттығу,

ойындар ойналады. Тәрбиеші көп қозғалмайтын балаларға ерекше көңіл

аударып, ойынға үнемі қатыстырып отыруы тиіс.

«Денсаулық» білім саласының біріндегі – Валеологиядан біз балалардың

өз денсаулығын күтуге, салауатты өмір сүруге баулу, гигиеналық талапты

орындауға (шашы, тісіне күтім жасау) дұрыс тамақтанудың адам ағзасына әсері

туралы түсінік береміз. Жас ұрпаққа адам денсаулығының қажеттілігін, басты

байлық денсаулық екенін түсіндіру, қимыл - әрекетке жаттықтыру. Дұрыс

тамақтанудың, таза жүрудің адам денсаулығы үшін маңызды екенін түсіндіру.

Жас ұрпақ дұрыс өсіп жетілуі үшін денсаулығын күтуді үйрету, салауатты өмір

салтын сақтап, өмір сүруге дағдыландыру.

Топта тәрбиеші жай қимылдайтын, әлжуаз балалармен үнемі жеке

жұмыстар жүргізіп отырады. Менің тобымда Қалиева Аружан деген қыз бала

болды, ол баламен мен 1,5 жастан бастап мек.даяр.тобына дейін 4 жыл жұмыс

жүргіздім. Келген кезде орнынан қозғалмайтын, мінезі өте ауыр баланы

жаттығуларды жеке дара жасату, тақпақ жаттату, биге қосу арқылы қозғалысқа

түсіп, жаттығуларды да жасап, биді де билейтін дәрежеге жетті анасының

қуанышында шек болмады. Ал Ақгүл деген қызымыздың мінезі қыңырлау,

156

мақтағанды, алға бірінші тұрғанды жақсы көретін. Балаларды кішкетай кезінен

бастап қабылдап, үнемі сол балалармен жұмыс жасайтын болсақ, барлық

баланың даму ерекшелігін, мінез – қылықтарының барлығын, не нәрсеге

бейімділігін өте жақсы білуімізге болады.

Баланың жеке тұлға ретінде қалыптасуына ең алдымен ата – ананың

тәрбиесі негізгі роль атқарады десек, сол тәрбиені ұштастыра білу

балабақшадағы тәрбиешіге де маңызды міндет жүктейді. Балабақшадағы әр

баланың отбасылық жағдайын, ондағы тәрбие бағытым біліп, ата –анамен

тығыз қарым – қатынас орнатып, ынтымақтаса жұмыс жасағанды ғана бала

тәрбиесі өз нәтижесін береді.

Отбасында тәрбие міндеттеріне. Баланың дене, танымдық дамуына

жағдай жасау, балаларды өзіне - өзі қызмет етуге, жақындарына көмектесуге

үйрету, баланың бейімі, қызығушылығын дамытуға, тілдік – қатынастық

дамуына жан – жақты дамуына жағдай жасауға міндетті. Жұмыла көтерген жүк

жеңіл демекші, ата-аналардың балабақша мен байланыс дұрыс жолға қоюға

жұмыстар жүргіземіз. Балабақшада денешынықтыру кезінде бала дұрыс

қозғалыста болуы үшін жыл мезгілдеріне сай киіндіруге, демалыс күндерінде

де үйде жаттығулар жасауды әдетке айналдыруды, ашық есік күні, мерекелік

ертеңгіліктерге, түрлі спорттық ойындарға ата – аналардың белсене қатысып,

қызығушылық танытуын ынтымақтаса жүргізген жұмыстарымыздың нәтижесі

деп білеміз. Тобымызда «Әкем, шешем, мен» спорттық сайыс өткізіліп, ата –

аналармен бірге ойындар ойнап, жаттығулар жасап, балаларымыз бір жасап

қалысады. Балабақшаның ауласы, бөлме тазалығы безендірілуі, балаларға

ыңғайлылығы, әдемілігі, эстетикалық талғамдылығы жоғары болуы шарт.

Неғұрлым ерте жатып, уақытымен таңертеңгілік тамағын ішіп, серуенге шығып

ойнаған, жылы сөз, мақтау естіген, спортпен шұғылданған, шыныққан бала

әрқашан да ауруға төтеп беретін, жігерлі, ақылды болып өседі. Бала

денсаулығы жақсы, шыныққан, көңіл – күйінің жоғары, ынталы болуы

үлкендерге, яғни ата – ана, тәрбиешіге, қоршаған ортаға байланысты. Іс әрекеті,

технологияны ертеңгілі бойжазу. Сөз соңында Н.Назарбаевтың «Қазіргі заман

талабына сай, жан – жақты жетілген, бойында ұлттық сана мен ұлттық

психология қалыптасқан, имандылық әдебі, парасаты бар ұрпақ тәрбиелеу,

өсіру, білім беру бүгінгі таңда отбасының балабақшасының, барша елдің,

халықтың міндеті» екенін еске саламын.

РАЗВИТИЕ ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ КОМПЕТЕНТНОСТИ УЧИТЕЛЯ В РАМКАХ ОБНОВЛЕНИЯ СОДЕРЖАНИЯ ОБРАЗОВАНИЯ

Нурмагамбетова Ж. С.,

ФАО «НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР по г. Астана»

Е-mail: n.zhansulu@mail.ru

В Государственной программе развития образования Республики

Казахстан на 2011–2020 годы определены ориентиры развития функциональной

157

грамотности, одна из задач – повысить качество педагогических кадров, так как

от личности и профессионализма учителя зависит успешная адаптация

школьников и их полноценное функционирование в обществе[1].

В этом направлении ведется целенаправленная работа по

профессиональной поддержке, совершенствованию педагогической

компетенции учителя, ответственного за решение данных задач.

На современном этапе особое значение приобретает формирование

функциональной грамотности учащихся в школе. Под функциональной

грамотностью понимается уровень образованности, дающий возможность на

основе практико-ориентированных знаний решать стандартные жизненные

задачи в различных сферах деятельности. Функциональная грамотность –

способность вступать в отношения с внешней средой и максимально быстро

адаптироваться и функционировать в ней.[Словарь Ожегова].

Основными признаками функциональной грамотности являются:

готовность к адаптации в современном обществе, ориентация в

возможностях развития качеств личности и обеспечения собственной

безопасности,

способность к коммуникативной деятельности,

готовность к повышению уровня образованности на основе

самостоятельного выбора программ общего и профессионального образования,

способность к осознанному выбору профессии, форм досуговой и

трудовой деятельности, защите своих прав и осознанию своих обязанностей.

В таком контексте функциональная грамотность выступает как способ

социальной ориентации личности, интегрирующий связь образования с

многоплановой человеческой деятельностью. Достижение уровней

информированности и функциональной грамотности является общей задачей и

итоговым результатом деятельности школ.

Способом решения указанных проблем является организация

методической работы и создание организационно-педагогических условий в

школе.

Важно понимать, что преподавание и учение – не два отдельных вида

деятельности, а связанные элементы одного процесса. Чем больше учителя

понимают, как происходит учение и каким образом можно улучшить свою

практику преподавания, тем больше он способствует эффективности обучения.

Наиболее эффективными в повышении успешности учеников являются

следующие стратегии:

• активное обучение (например, когда учащиеся действительно выполняют

задания и реализуют практические навыки);

• обратная связь (например, дискуссия об обучении, включающая в себя

предоставление личного мнения, которая может происходить либо между

сверстниками, либо между учителем и учащимся);

• укрепление уверенности (например, использование похвалы для мотивации

и придания уверенности учащемуся);

• качество обучения (например, планирование для широкого круга

158

дифференцированных заданий).

Учителю необходимо:

• создавать позитивную атмосферу обучения, вовлекать всех учащихся;

• воспитывать у учащихся уверенность, ответственность, активность и

направлять на самоанализ, рефлексию и инновационную деятельность;

• использовать эффективные методы преподавания, направленные на

развитие навыков учащихся;

• организовывать, управлять и планировать групповую (фронтальную или

работу в малых группах), индивидуальную, парную или коллективную формы

работы, эффективно использовать материалы, ресурсы и дополнительные

материалы для проведения запланированных уроков, согласно установленным

целям;

• использовать простой, понятный язык для объяснения ученикам идей, для

инструктирования, в использовании подсказок, в разъяснении значений слов и

похвале учеников;

Задачи формирования широкого универсального, а также гуманитарного

потенциала, навыков и умений интеллектуального труда, функциональной

грамотности, высокого уровня общей культуры личности, высокой степени

социализации решаются на основе:

организации научно-методической работы;

самообразования учителей;

использования учителями современных методик;

инновационных технологий обучения;

введения в УВП мониторинга качества обучения и уровня воспитанности

детей;

привлечения интеллектуального потенциала вузов и других научных

организаций.

Методическое обеспечение данной работы требует соответствующего

уровня педагогической квалификации, который выражается в компетенциях

самих учителей и развитии у них следующих умений:

прогностические умения (формулировка ближних и дальних целей; умение

проектировать личность учащегося и осуществлять его индивидуальную

программу; прогнозировать возможные трудности и ошибки);

организаторские умения (организовывать деятельность учащихся,

направленную на учебную и внеклассную деятельность; владеть новыми

технологиями; уметь рационально и творчески распределять время своей

педагогической деятельности и т.д.);

умение общения (устанавливать педагогически целесообразные отношения

с учащимися, их родителями, со всеми, кто причастен к воспитанию;

реализовывать демократический стиль общения и т.д.);

умение осуществлять творческую деятельность (владеть методикой

организации педагогической, творческой работы; эффективно применять

передовой педагогический опыт и т.д.);

умение осуществлять индивидуальный подход (изучать индивидуальные

159

особенности учащихся; осуществлять помощь учащимся в коррекции их

поведения; обосновывать приемы и методы дифференцированного подхода в

обучении и воспитании);

умение осуществлять исследовательскую деятельность (обосновывать

проблему исследования; находить теоретическое и научно-обоснованное

решение; анализировать социальные явления).

Она включает такие формы работы, как работу над педагогической темой

самообразования, создание творческих групп по изучению проблемы

функциональной грамотности учащихся, ознакомление с опытом педагогов-

новаторов, участие в научно-практических конференциях и методических

неделях, в конкурсах педагогического мастерства, публикации статей в

педагогических изданиях.

Для обеспечения осмысленного подхода к изучению предметов и

развития функциональной грамотности учащихся учителями используются в

процессе обучения применяются следующие педагогические технологии:

Информационно-коммуникационные технологии(ИКТ);

Технология критического мышления;

Технологии проектной деятельности;

Игровые технологии;

Технологии проблемного обучения;

Интерактивные технологии (дебаты, дискуссии, ролевые игры);

Технологии саморазвивающего обучения;

Модульная технология;

Технологии коммуникативного обучения.

Учителя осваивают приёмы технологии критического мышления через

групповые формы работы, методики, направленные на приобретение и развитие

социальных, интеллектуальных и жизненных навыков и компетентностей. Для

овладения теорией и методикой критического мышления учащихся они

использовали такие формы работы, как семинары, педсоветы, конференции,

педагогические консилиумы, консультации.

Современная школа должна обеспечивать условия для успешного

профессионального роста педагогов, его педагогического мастерства, так как

именно учитель является ключевой фигурой в модернизации системы

образования.

Литература:

1. Государственная программа развития образования в Республике Казахстан

на 2011 –2020 годы «Казахстанская правда» - от 14.12.2010г. №388

2. Государственная программа развития образования РК 2005-2010г. от

11.10.2004.

3. Шамова Т.И., Третьяков П.И., Капустин Н.П. Управление образователь-

ными системами / Под ред. Т.И. Шамовой. - М.: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС,

2002,- 320 с.

160

«БІЛІМ АЛ, КӨҢІЛІНЕ ТҮЙІП АЛ»

Нағыметова Г. Ә.,

№16 «Аққайың»мектепке дейінгі

ұйымының тәрбиешісі,Ақтөбе қаласы

Білім салалары бойынша байланыс: «Қатынас», «Таным»,

«Денсаулық», «Әлеуметтік орта», «Шығармашылық». Мақсаты: Білімдерін

тиянақтау.

Білімділік: Баланың қарапайым математикалық түсініктерден алған

білімін тиянақтау, апта күндерін ажырата білуге үйрету.Жыл мезгілдері ,үй

құстары туралы білімін тиянақтау.Жыл бойы алған білімдерін пысықтау.

Дамытушылық: Ойлау қабілеттерін,қиялын есте сақтап түсіну,

сұрақтарға толық жауап беру дағдысын қалытастыру, дамыту.

Тәрбиелілік: Балалардың білімге деген қызығушылығын

арттыру,бірлікке, татулыққа тәрбиелеу.

Көрнекіліктері:Сайқымазақ, жыл мезгілдерінің суреті,Табиғат бейнесі,су

құм т.б

Әдіс-тәсілдер: Сұрақ-жауап,әңгімелесу,түсіндіру, көрсету.

Іс-әрекет барысы: Шаттық шеңбер

Тәрбиеші: Балалар – гүлім менің,

Балалар – күнімменің.

Балалар нұр сыйлайтын,

Бүгінгі күнім менің, – дей отырып балалар, сендерді өзіме қуат алар

шуақты күнге теңеймін.

Балалар: Кеудемізде күн күлсін,

Бізге шуақ нұр құйсын.

Мейірімді жан өзіңмен,

Көңілім жайнап құлпырсын!

- Балалар ,қазір жылдың қай мезгілі?

- Көктем мезгілінде неше ай бар?

- Атап беріндерші?

Тәрбиеші: Жақсы балалар,бүгінгі күнімізді мейірммен,қуанышпен

бастайық.

Балалар ендеше ойын ойнап жіберейік.

Ойын: «Балалар сендердің көңіл- күйлерін қандай?»

Осы кезде есік қағылады. Балалар есік қағылған сияқты , кім екен бұл?

Сайқымазақ: Саламатсыздар ма балалар?

Балалар: Саламатсыз ба Сайқымазақ

Сайқымазақ: Балалар бұл «Ғажайып білім әлемі ме?»

Тәрбиеші:Жоқ Сайқымазақ ,бұл жер балабақша

Сайқымазақ: Балалар мен алтын кілтімді жоғалтып алдым, кім алып

кеткенін білмеймін. Маған көмектесіңдерші. Кілтімді іздеп келе жатып, жолда

ақтиінді көріп едім, кілтіңді «Ғажайып білім әлеміне» барсаң табасың деді. Мен

161

«Ғажайып білім әлеміне» қалай барсам екен баратын жолды таба алмай адасып,

осы топқа кіріп кетіппін. Маған баратын жолды көрсетесіңдер ме?

Тәрбиеші:Еш уайымдама, Сайқымазақ

- Қане балалар Сайқымазаққа көмектесеміз бе

Балалар: Әрине ,көмектесеміз

Тәрбиеші: Олай болса балалар Сайқымазақты ертіп, жол көрсетіп,

«Ғажайып білім әлеміне» бізде саяхатқа шығайық. Саяхатқа шығамыз ба?

Балалар саяхат кезінде бізге әр түрлі қиындықтар кездеседі,сол

қиындықтарды жеңе білейік.Ол үшін бір бірімізді сыйлап, тыңдауымыз

керек. Балалар қане енді паровозға мініп, жолға шығайық.

(Сайқымазақпен балалар ғажайып білім әлеміне жетіп кілтті іздейді)

Тәрбиеші: Ой Сайқымазақ сіз асықпаңыз, ғажайып білім әлемінде

бірнеше аялдамалар мен тапсырмалар бар.

Бұл бірінші аялдама « Таным» аялдамасы екен.

Бірінші аялдамадан өту үшін бізге мынадай тапсырмаларды орындау

керек :

1) Бағдаршамда неше көз бар? (3)

2) Қолғапта неше саусақ бар?(5)

3) Адамда қанша көз бар?(2)

4) Жұлдыздың неше бұрышы бар?(5)

5) Аспанда неше күн бар?(1)

6) Бір жылда неше ай бар?(12)

7) Бір аптада неше күн бар?(7)

8) Адамда қанша саусақ бар?(10)

Балалар жауабы:

Тәрбиеші: Балалар біз әрі қарай саяхатымызды жалғастырайық, ой

балалар мінекей екінші аялдамаға да келіп қалыппыз.

Бұл екінші аялдама «Қатынас» аялдамасы екен.

Берілген тапсырма жыл мезгілдерін ажыратып, ерекшеліктерін атау, табу.

Ойын : «Бұл қай кезде болды ?»

Әр мезгілге байланысты суреттерді орналастыру керек.

Балалар біз тапсырмаларды орындап ,кедергілерден өттік. Жолдан

шаршадық бойымызды бір сергітіп алайық

Сергіту сәті. Балалар әр жерде отырады

Балалар біз бәріміз енді өсіп келе жатқан гүлдерміз. Күн шықты, гүлдер

жайлап ашылып өсіп келеді (қолдарын созады). Кенеттен баяу жел соға

бастады, гүлдер желмен жан-жаққа шайқалады (қолдарын жан-жаққа

шайқайды). Бір мезгілде аспанға бұлт төніп, жаңбыр жауа бастайды, гүлдер

тоңып, бүрісіп жабылады (қолдарын тізелерінің үстіне қойып бүрісіп отырады).

Бір уақытта қайтадан күннің көзі күлімдеп шыға бастады, сол уақытта гүлдер

де құлпырып, жайнап ашыла бастайды (балалар үлкен шеңбер жасап, бір үлкен

гүл шоғына жиналады).

Саяхатымызды одан әрі жалғастырамыз.

Бұл үшінші аялдама «Әлеуметтік орта» аялдамасы екен. Тапсырма «

162

Үй құстарының атын ата». Ой балалар мында құстар ауласы бар екен, олармен

танысайық.

- Қандай құстарды көрип тұрсындар?

- Тауық, үйрек, қаз,балапандар

- Өте жақсы, олар немен тамақтанады ?

- Жем, шөп,су, жәндіктер т.б.

- Олардың адамға пайдасы қандай?

- Етін , жұмырткасын береді.

Бұл төртінші аялдама «Шығармашылық» аялдамасы екен.

Бізге берілген тапсырма «Табиғатты жандандыру».Дайын қиылған

суреттерді орналастырып,жабыстырып табиғатты әсемдеу, әңгімелеп беру.

- Балалар карандаршы біздің жаңбыр аққан су керемет көлге айналған.

Қасында ылғалды құмдар бар екен.

Сайқымазақ: Ой балалар ылғал құмға сурет салайық.

Тәрбиеші: Балалар ненін суретін салдындар?

Балалар жауабы:

Саяхатымызды одан әрі жалғастырамыз.

Бұл бесінші аялдама «Денсаулық» аялдамасы екен.

Балалар деніміз сау болу үшін неістеуіміз керек.

Жаттығу жасап шынығуымыз керек,спортпен айналысуымыз керек.Олай

болса шеңберге тұрып жаттығу жасайық.

Әуен ырғағымен жаттығу жасайды.

Сайқымазақ: Ой балалар мына жерде алтын сандық бар екен

(Ішін ашып қарайды кілтін табады).

Балалар балабақшамызға қайтайық.

Қорытынды

- Балалар сендерге қай аялдаманың тапсырмасы ұнады?

- Сендер бүгін барлықтарын өте жақсы қатысып,сұрақтарға толық жауап

бердіңдер.

Мадақтау:

«МӘҢГІЛІК ЕЛ» ҰЛТТЫҚ ИДЕЯСЫ – ЖАСАМПАЗ ЕЛІМІЗДІҢ ЖАРҚЫН БОЛАШАҒЫ

Өтен Гүлзағира Жақсылыққызы,

«Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы»

АҚФ ОҚО бойынша педагогикалық қызметкерлердің

біліктілігін арттыру институты, т.ғ.к.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан-

2050» - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты Стратегиясындағы»

рухани бірлік пен ұрпақтар сабақтастығы, ұлттық сана-сезім мен жаңа

қазақстандық патриотизмді қалыптастыру мәселелерінің, қуатты Қазақстан

163

мемлекетін өркениетті жолмен құрудың негізгі шарты екеніне үлкен мән

бергені белгілі.

Қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси басым бағыттарын және өркениетті

Қазақстан мемлекетін құрудағы жастардың рөлі мен жауапкершілігін анықтай

отырып, болашақ жастарға ұлттық тәрбие беру мәселелері бойынша: тұлғаның

ұлттық сана-сезім туралы түсініктерін, ұлттың өткен тарихына, оның бүгінгісі

мен болашағына деген қатынасын, ана тілін меңгерудегі, төл мәдениетін

игерудегі, ұлт мүддесі мен ұлттық құндылықтарын жете ұғынудағы және

қабылдаудағы белсенділігін арттыру көзделеді.

Тарихи тәжірибе көрсеткендей, өз ұлттық мәдениетін, оның өткені мен

бүгінгі тарихын білмеу жалпы адамның және халықтың дамуына, ұрпақтар

арасындағы сабақтастық пен уақыт байланысының бұзылуына, жастар

арасында сан алуан діни көзқарастардың белең алуына, жалпы адамның және

халықтың дамуына орны толмас шығын әкелетін құбылыс екендігі белгілі.

«Мәңгілік Ел» ұлттық идеясының негізгі стратегиялық бағыттарына

сәйкес қоғам сұранысына сай ұлттық сана-сезімі жоғары деңгейде қалыптасқан

кадрларды дайындау саласында біртұтас саясатпен қамсыздандырудың

өзектілігі артып келеді.

«Мәңгілік Ел» идеясы халық дәстүрі мен отандық мүдде туралы толық

түсінікті қалыптастыратын, әлеуметтік-мәдени кеңістіктегі қазақ болмысының

мән-мағынасын ашып беретін, атамекенде еркін де бірдей өмір сүретін

адамдардың ішкі рухани және қоғамдық өмірін айқындайтын ұстанымдар

құрайды. Бұл нысан қазақ елін тұлғалық, ұлттық, мeмлeкeттік, қоғамдық

құндылықтармен толықтыруды міндет тұтады.

ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев 2004 жылы 13 қазанда білім және ғылым

қызметкерлерінің ІІІ съезінде сөйлеген сөзінде: «Осы күнге дейін Қазақстанның

ең жаңа тарихының бірде-бір қалыпты оқулығы жоқ. Біздің тәуелсіздігіміздің

қасіретті оқиғалары және оны нығайту жолындағы біздің күресіміз зерттеу

тақырыбына айналмаған» - деді. [1,4б.]

Осыған орай, қазақстандықтардың алдында тұрған міндеттердің бірі -

«Mәңгілік Ел» идеясын жүзеге асыру. Бұл идеяны жүзеге асыру үшін

мектептерде мақсатты түрде тәрбие жұмыстарын жүргізу, сонымен қатар

барлық оқу пәндерінің тәрбиелік мәнін күшейту қажет. Оқытылатын пәндер

рухани-адамгершілік қасиеттері мен білім алушылардың патриоттық сезімдерін

қалыптастыруға, қазақстандық отаншылдық пен азаматтық жауапкершілік,

ұлттық сана-сезім мен толеранттылық, Қазақстанның этникааралық жағдайда

қарым-қатынас жасай білуіне бағытталуы тиіс.

Білім берудің басым бағыттарының бірі тәрбие жұмыстарының әлеуетін

күшейту болып табылады. «Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан

мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында ұлт

Көшбасшысы: «Бала тәрбиелеу – болашаққа ең үлкен инвестиция. Біз бұл

мәселеге осылай қарап, балаларымызға жақсы білім беруге ұмтылуымыз

керек», - деп көрсеткен болатын.

Ел болу мәселесі, ұлтты сақтау, жерді, туған атамекенді қорғау мәселесі

164

қазақ халқы үшін қашанда тарихи даму тұрғысынан маңызды болып келе

жатқаны белгілі. Осы аталған мәселелер ешқашан да күн тәртібінен түскен

емес. Олар әр түрлі тарихи кезеңдерге байланысты көкейкестіленіп, қоғамдық

ой-сананың өзегіне айналып отырған. Бүгінде осы мәселелер тәуелсіз Қазақстан

мемлекетінің алдында тұр. Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев «Нұрлы жол

– болашаққа бастар жол» атты 2015 жылға арналған Қазақстан халқына

Жолдауында: «Мәңгілік ел» идеясының бастауы тым тереңде жатыр. Осыдан

13 ғасыр бұрын Тоныкөк абыз «Tүркі жұртының мұраты – Мәңгілік ел» деп

өсиет қалдырған. Бұл біздің жалпыұлттық идеямыз мемлекеттігіміздің тамыры

сияқты көне тарихтан бастау алатынын көрсетеді» деп қадап айтты.

Тәуелсіз ел атанып, шекарамызды белгілеп алған сәттен бастап ұлттық

идея мәселесі белсенді қолға алынды. Бұл тұрғыда көптеген ұсыныстар

айтылып, ортаға салынды, қоғамда қызу пікірталастар болғаны да белгілі. Бұл

туралы Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан жолы-2050: бір мақсат, бір мүдде, бір

болашақ» атты Жолдауында: «Мен қоғамда «Қазақ елінің ұлттық идеясы

қандай болуы керек?» деген сауал жиі талқыға түсетінін көріп жүрмін. Біз үшін

болашағымызға бағдар ететін, ұлтты ұйыстырып, ұлы мақсаттарға жетелейтін

идея бар. Ол – «Мәңгілік ел» идеясы» деген едi. Тәуелсіздігімізбен бірге

халқымыз мәңгілік мұраттарына қол жеткізді. Біз еліміздің жүрегі,

тәуелсіздігіміздің тірегі мәңгілік елордамызды тұрғыздық. Қазақтың мәңгілік

ғұмыры ұрпақтың мәңгілік болашағын баянды етуге арналады. Ендігі ұрпақ –

мәңгілік қазақтың перзенті. Ендеше, қазақ елінің ұлттық идеясы – «Мәңгілік

ел» деді. Н. Назарбаев өз тәуелсіздігімізді көздің қарашығындай сақтау арқылы

Мәңгілік ел бола алатынымызды атап өтті.

«Мәңгілік Ел» идеясы мәңгілік халық, мәңгілік мемлекет ретінде

халқымыздың көп ғасырлық арман-мұратына, ел дамуының нақты

нәтижелеріне негізделген. «Мәңгілік Елдің» жұмылдырушы күші: ата-тегін,

ұлттық рухын, ұлттық бет-бейнесін, өзіндік даму жолын сақтауға, ұлттық

құндылықтарымызды келешек ұрпаққа жеткізуге, сақтауға мүдделі болу,

әлемдік қауымдастықтағы өз орнын айқындау, маңызды міндеттерді ауқымды

шешуге ұмтылу болып табылады. Ал, тарих ғылымдарының докторы,

профессор Х. Әбжанов «Ұлттық идея барша халықтың күш–жігерін, іс–әрекетін

уақыт алға қойып отырған аса жауапты тарихи міндетті шешуге

жұмылдыратын, баурап әкететін күш болуын қалаймыз. ...Қазақ–Қазақстан

Республикасына атауын берген этнос, осы мемлекеттің, жердің иесі де, киесі де

қазақтар. Ұлттық идеяның «Қазақ елі» ұғымымен басталуы өзекті екі міндетті

шешуге мүмкіндік береді. Бірі–барша қазақстандықтардың отансүйгіштік

сезімін тарихи–этникалық тамырмен байланыста қалыптастырып,

тұрақтандыруға, екіншісі–алыс шетелдіктерге Қазақстан Республикасы

мемлекетінің мәні қазақ еліне саясатын ұғындыруға шылбыр ұстатады»,-деп

жазды. [2, 41б.].

Ұлттық идея – туған жерің, ана тілің, өскен ортаң, ауыз әдебиеті, салт-

санасы, әдет-ғұрпы, ырымдары мен тыйымдары арқылы жүйеленген этностық

сезім. Сондықтан, «Мәңгілік ел» ұлттық идеясының мақсаты – ұлттың ұлттық

165

болмысын сақтап қалу болып табылады. Бүгінгі жаһандану дәуірінде ұлттық

идеяның өзекті болуы да осыдан. Ал, идеология болса, ол – рухани дүниенің ең

жоғары сатыға көтерілген түрі. Бұл – қоғамның саяси-экономикалық,

әлеуметтік-мәдени сұраныстарынан туындап, оның заңдылықтарын қоғамдық

пәндерде ескере отырып жүргізілетін ғылыми теориялық ауқымды тұжырым,

даму жолын белгілейтін ұғым. Сол себепті, «Мәңгілік ел» идеясын, ел

тарихындағы біз аяқ басатын жаңа дәуірдің кемел келбеті деп тануымыз керек.

Ол бірнеше ғасыр бойы отаршылдық пен тоталитаризмнің ықпалымен мәдени

деградация мен трансформацияға ұшыраған ұлттық мәдениетті қайта

өркендету, мемлекеттік деңгейде ұлттық идеяның негізін құрайтын түбегейлі

құндылықтарды қайтару, осы уақытқа дейін тыйым салынып келген халықтың

тарихи өткенін толығымен, жан-жақты зерттеулер арқылы қалпына келтіру

және ғасырлар бойы қалыптасқан қазақ халқының асыл қазынасы – мәдени-

рухани мол мұраны игеру сияқты міндеттерді шешуді жүктейді.

Ел мен тіл егіз ұғым екендігі белгілі. «Мәңгілік» сөзі бабалардан мирас

болып келе жатқан мәңгі өлмейтін асыл қазынамыздың бірі – ана тілімен тығыз

байланысты. Олай болса, мәңгілік елдің онымен қатар жасап, бірге дамитын

мәңгілік тілі болуы шарт. Ол – мемлекеттік тіл – қазақ тілі. Мемлекеттік тілді

дамыту жөніндегі кешенді шараларды жүзеге асыру елімізде табандылықпен

жалғасын тауып келеді. Елбасы өз Жолдауында мемлекеттік тіл саласында

жеткен жетістіктерімізге тоқтала келіп, «...бабалардың ерлігі, буындар бірлігі

және жас ұрпақтың жасампаздығы арасында сабақтастық болса ғана мәңгілік ел

боламыз. ...енді, ешкім өзгерте алмайтын бір ақиқат бар! Ана тіліміз Мәңгілік

Елімізбен бірге Мәңгілік тіл болды. Оны даудың тақырыбы емес, ұлттың

ұйытқысы ете білгеніміз жөн»– деп атап көрсетті.

Ұлы мұрат пен елдік мүддені көздеген Елбасының жыл сайынғы

Жолдауы қазақстандықтарды алыс болашаққа бастайтыны ақиқат. Бұл үшін

бізде ең бастысы бейбітшілік пен тұрақтылық бар, сондай ақ, Қазақстанның

жарқын болашағына қызмет ететін жастарымыз бар. «Мен ХХІ ғасыр

Қазақстанның «алтын ғасыры» боларына сенемін. Бұл бейбітшіліктің,

тұрақтылық пен гүлденудің ғасыры болады. Қазақстан халқы ұлы тарихтың

иесі атануға лайық… Мәңгілік Ел болу жолындағы ұлы істеріміз жаңа

дәуірлерге жол ашсын!» деген Президенттің сөздері бәрімізге үлкен серпін

берді. Мәңгілік Ел болудың жаңа межесін белгілеген бұл құжат келешегіміздің

кемелдігіне көз жеткізгендей.

Пайдаланған әдебиеттер:

1. Назарбаев Н. Еркін елдің ертеңі – кемел білім мен кенен ғылымда. Егемен

Қазақстан, 2004.-13 қазан

2. Әбжанов Х. Қазақстан: Тарих. Тіл. Ұлт.- Астана, -2007. 41б.

3. Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың

«Қазақстан-2050» Стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси

бағыты» Жолдауынан. 14 желтоқсан, 2013ж.

4. Қазақстан жолы-2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ. Оңтүстік

Қазақстан.18 қаңтар, 2014ж.

166

5. «Қазақстан жаңа жаһандық нақты ахуалда: өсім, реформалар, даму»

Жолдауынан. 30 қараша, 2015ж.

6. «Мәңгілік Ел». Оқулық. М.Б. Касымбеков, С.Ж. Пралиев, К.К. Жампеисова

және т.б. Абай атындағы ҚазҰПУ – Алматы: «Ұлағат» баспасы, -2015.

7. Салқынұлы С. Тұңғыш Президент және Қазақстан Республикасының

тарихы. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», -2007.

ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ – ҰЛТ БОЛАШАҒЫ

Оразалина Айгүл Белгібайқызы,

Б. Ахметов атындағы Павлодар педагогикалық колледжі,

қоғамдық ғылымдар негіздерінің оқытушысы

“Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген

білім – адамзаттың қас жауы, оның барлығы апат әкеледі”

Әл-Фараби

Тәуелсіздігімізді алып, өркениеттілікке құлаш сермеген бүгінгі таңда

адамгершілігі мол, сапалы да салауатты ұрпақ тәрбиелеуде ұлттық тәрбиенің

алатын орны ерекше. «Жастар біздің болашағымыз» дейтін болсақ, сол

жастарымызды ұлтын сүйетін ұлтжанды, Отанын сүйетін патриот, жоғары

адамгершілік иесі, ұлттық рухы биік парасатты азамат етіп тәрбиелеу үшін

оларға ұлттық тәрбие қажет екенін өмірдің өзі-ақ көрсетіп отыр.

Жас ұрпаққа ұлттық тәрбие берудің негізгі бағдарлы идеялары еліміздің

Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан - 2030» халыққа жолдауында былай

деп жазылған: «Толық өркениетті ел болу үшін алдымен өз мәдениетімізді, өз

тарихымызды бойымызға сіңіріп, содан кейін өзге дүниені игеруге

ұмтылғанымыз жөн».Ұлттық идеямыз «Мәңгілік ел» өзегінде қарапайым,

түсінікті және біздің әрқайсымыз үшін ең қымбатты ақиқаттар – отбасымыздың

амандығы, еңбексүйгіштік, тұрақтылық, қауіпсіздік және бірлік, ертеңгі күнге

деген сенім ұғымдары орныққан делінуінің өзі егемен еліміздің барша

Қазақстандықтардың бақытты өмірі үшін қолдан келгеннің барлығын жасауға

бағыт ұстанғанын көрсетеді. Мәңгілік Елдің жеті тұғырын нығайтуға, сақтауға

және ұрпақтан ұрпаққа аманат етуге шақыруы да орынды. «Мәңгілік Ел»

болуымыз үшін бүгінгі таңда біздің әрбіреуіміз біртұтас ұлттық бітім-

болмысымызды, ұлттық ойлау машығымызды, ерекшеліктерімізді сақтап,

ұлттық тәрбиеге ерекше мән беруіміз қажет.

Қазақ халқының ұлттық тәрбиесі – әлемде теңдесі жоқ тәрбие. Ұлттық

деген сөздің астарында елге-жерге, тілімізге, дінімізге деген құрмет жатыр. Қай

заманда болсын ата-ана алдында тұратын басты міндеттердің бірі – есті, үлгілі,

өнегелі, еңбексүйгіш бала тәрбиелеу. Әр халық өзінің жас ұрпағы қайырымды,

адал, үлкенді құрметтейтін, ержүрек, ізгі ниетті болып өссін деп армандайды.

Ол үшін халқымыз ғасырлар бойы қолданылып, сұрыпталып, тұрмыс, өмір

167

тәжірибесі сынынан өткен салт-дәстүрлерімізді педагогикалық әдіс-тәсіл

ретінде қолданылып келеді.

Ұлттық тәрбиенің мақсаты – ұлттық сана-сезімі қалыптасқан, ұлттық

мүдденің өркендеуіне үлес қоса алатын ұлттық құндылықтар мен жалпы

адамзаттық құндылықтарды өзара ұштастыра алатын ұлтжанды тұлғаны

тәрбиелеу.

Ұлттық тәрбиенің міндеті – мәдени-әлеуметтік өзгермелі жағдайдағы

ұлттық тәрбиенің діңгегі – ана тілі болып қалатынын негіздеу, қазақ тілі мен

тарихы , мәдениеті мен ділін, салт-дәстүрі мен дінін құрметтеуде жастардың

ұлттық интеллектуалдық мінез-құлқын қалыптастыру, бүгінгі қазақ елінің

индустриялық-инновациялық жүйесінің дамуын қамтамасыз ететін парасатты,

белсенді іс-әрекетке тәрбиелеу, білім мен мәдени-рухани тұрғыда басқа

өркениеттермен бәсекеге қабілетті болуын қамтамасыз ету. Тәрбиенің басты

нысаны елдік сананы қалыптастырып, ұлттық рух пен ұлттық патриотизмді

негіздеу, ұлтсыздықпен күресу болса керек.

Әр халықтың тәлім-тәрбиелік мұрасының түпнамасы – оның ұлттық

құндылықтары мен мыңғасырлық байланыстылығының тұтастығында екені

анық. Ұлттық тәрбие ата-бабаларымыздың көне дәуірден бүгінге дейін жас

ұрпақ өкілдеріне жалпыадамзаттық құндылықтар мен ұлттық қасиеттер

негізінде сапалы білім, саналы тәрбие беру жөніндегі тәжірибелер жиынтығы.

Кез келген халықтың ұрпақ тәрбиелеудегі өзіндік тарихи тағлымы, ой-пікір

қорытындылар түйіні бар. Ол жазудан, оқу құралынан, ауыз әдебиетінен,

халықтың дәстүрі мен санасынан, мәдени мұраларынан көрініс береді.

Өткеннің тарихын тал бойына дарытқан өнегелі дәстүрсіз тарихи процесті

елестету мүмкін емес.

Өзге елдің озық ой-пікірін қадірлеп қабылдау, әр елдің, әр ұлттың озық

дәстүрі мен мәдени мұрасын таңдап, талғап ала білу және оларды болашақ

ұрпақтың ой-өрісінің өсуіне арқау ету игілікті іс. Мәдени рухани байлығы мол

елдің көргенді, үлгілі, өнегелі болатыны бәрімізге аян. Осы байлық тіліміз бен

ділімізде, әдеби-мәдени мұраларымызда мол. Дәстүрге арқа сүйемегеннің,

көсегесі көгермейді деген ата-бабамыз. Жас ұрпақты тәрбиелеуде ұлттық

тәрбиенің маңызы өте зор. Қазақ халқының да басқа халықтар сияқты өзіне тән

әлеуметтік және мәдени бай мұрасы бар.

Күмбірлеген күміс күйімен, сыбызғы, сырнай үнімен, асқақтата салған

әнімен де ежелгі ата-бабамыз өзінің рухани жан дүниесінің мұң-шерін, асқақ

арманын келер ұрпақтың зердесіне жеткізіп, көкірегіне ұялатқанын ұмытуға

болмайды.

Қазақ халқының қолөнері арқылы оқушыларды нағыз еңбек тәрбиесіне

баули аламыз. Мысалы ата-бабамыздың ши тоқу, өрнек ою, жіп иіріп, киім

пішу, оны тігу және т.б. істерін үйрету арқылы оларды еңбекке ғана тәрбиелеп

қоймай, сонымен қатар ұлттық құндылықтарымызды білуге, сақтауға

үйретеміз.

Қазақтың тәлім-тәрбие тарихы – теңдесі жоқ даналық, қасиетті мектеп

десек артық бағаламас едік. Айталық ақсақалдар ақылы, сөзге тоқтау, сыйлау,

168

олардың айтқанын иек қаққызбай орындау – инабаттылықтың белгісі.

Үлкенді құрметтеп қадір тұту, адамдар арасындағы ілтипатты қарым-

қатынастар, екі жақты сыйласа білу- қазақ отбасының ежелден-ақ берік ұстаған

әдеп-тәлімдерінің болғаны бізге аян. Қазақ халқының тұрмыстық, салт-дәстүрі

– ерекше күрделі, ауқымды орасан кең, үлкен, тарихи, тәлімді мектеп.

Халқымыздың салт-дәстүрін насихаттау оқушылардың білім дәрежесін өсіріп

қоймай, олардың инабатты болуына ықпалын тигізеді.

Тілек білдіру, сәбиді бесікке салу, ер баланы сүндетке отырғызу, тұсау

кесу, сәлем беру, бата беру, шілдехана, көкпар, теңге алу, қыз қуу, теңге алу т.б.

ата-бабамыздан қалған дәстүрлерді оқушылардың сана-сезіміне құю арқылы

оларды осы салт-дәстүрімізді ұмытпауға, ата салтын сақтауға тәрбиелейміз.

Мақал-мәтелдер, термелер, өледер мен әндерді, ою-өрнектерді- ұлттық

тағамдар, міне осылардың әрқайсысын алып қарасақ ұлттық тәрбиенің тал

бесігі.

Әр оқушыны анасының сүтімен ауыздандырғандай, халқының тілімен,

тұрмыстық дәстүрімен тәрбиелейтін болсақ, оның бойында жан-жақты дамыған

адамгершілік қасиеттер қалыптасады деген сенімдемін.

Халық тәрбиесі ғасырлар бойы сараланып, сан сыннан өткен, сол

халықтың ой-арманымен, тіршілік тынысымен, шаруашылық кәсібімен,

отбасылық, қоғамдық, ұлттық тәлім-тәрбие дәстүрімен тығыз байланыста

дамып, өсіп-өркендеп және ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келген тарихи және

мәдени мұрасы

Ұлттық тәрбие барысында ұлттық сананы қалыптастыру ең маңызды

шарттардың бірі. Қазіргі жаһандану кезінде Батыс өркениетінен біздің

алатынымыз да бар, ысырып тастайтын тұстарымыз да бар. Алатын

тұстарымыздың қатарына батыстың технологиялық жетістіктерін,

экономикалық өндірісті ұйымдастыру тәжірибелері мен ғылыми-техникалық

мәдениетін қабылдау сияқтыларды атауға болады.Батыстың білімі, ғылымы,

техникасы, технологиясы, біздер үшін өте қажет, олардың технологиялық

жаңалығына ұмтылу, экономикалық өндірісті ұйымдастырудағы жетістіктерін

игеру – қажеттілік, ал одан керісінше бүгінгі күнге рухани тапшылыққа

айналып отырған ізгілік, кісілік, адамгершілік, бауырмалдық, әдептілік,

тәрбиелік мазмұн іздеу - бос әурешілік. Жаһанданудың қауіпті тұсынан арылу

үшін әрбір ұлт, әрбір этнос, әрбір мемлекет өзінің болмысына бейімдеп сіңіре

алу керек. Біздің міндетіміз – рухы биік ұрпақ тәрбиелеу.

Оған қарсы тұру үшін ұлттық тәрбиеге арқа сүйеу керек сияқты. Ұлттық

тәрбиенің ең маңызды тұсы – адамды ойлануға үйретеді. Бұлай дегенде әрбір

жеке адам ең алдымен өзінің белгілі бір ұлттың мүшесі екенін іштей сезініп,

жалпы адамзаттық қоғамға лайық орнын белгілеуі қажеттігін түсінуі болса

керек.

«Тәрбиесіз берген білім қауіпті», -деген екен Әл-Фараби. Қоғамға қызмет

ететін болашақ жеткіншектерге сапалы білім мен өнегелі тәрбие беру –

ұстаздар қауымының басты парызы.

Әлемдегі әр халықтың өкілдері - өне бойындағы барлық асыл қасиеттер

169

мен құндылықтарды өскелең ұрпағының санасына ғұмыр бойына сіңіріп келуді

мақсат еткен. Тарихи дамудың қай кезеңінде болмасын , адамзат перзенті ата-

бабалары мирас етіп қалдырған асыл қасиеттерін пайдаланбай, қастерлемей

бөлек ғұмыр кешкен емес. Ұрпақ танымыы үшін өткен ата жолымен бабалар

жұрты, аманаты мен өсиеттері, киелі ұғымдары мен даналық ұлағаттарынан

артық дүниенің жалған екені туралы мәңгілік қағида - халық философиясының

бастауы екені хақ.

Ұлттық тәлім-тәрбие дүниесінің қалыптасуына әсер етуіне мынадай

факторлар әсер етуі мүмкін:

- Дүниетанымдық-мифологиялық және діни-рухани факторлар

- Тарихи-әлеуметтік және мәдени этнографиялық факторлар

- Ұлттық болмыс пен құндылықтар факторлары

- Қазіргі заман ықпалдары т.б.

Қазақ халқының ұлттық тәлім-тәрбиесі мен мәдениеті талай халықтардың

өкілдерін таң қалдырғаны тарихи жазбалардан белгілі. Ұлы саяхатшылар мен

зерттеушілер қазақтың ежелгі тұрмыс-тіршілігі , мәдениеті мен ауыз әдебиеті

туралы, ер адамдар мен әйелдердің моральдік этикалық ерекшеліктері туралы,

олардың тұрмыстағы, кәсіптегі, отбасындағы, әулеттегі, рудағы әлеуметтік

орны туралы , ұлттық наным, сенім әдет ғұрпы, көшпенді өмір сүргеніне

қарамастан салты мен дәстүрінің біртұтастығы, біртұтас тілде сөйлеуі , қолөнер

мен ауыз әдебиеті, музыка өнерінің, жалпы дала мәдениетінің таң қаларлық

үлгілері туралы баяндайды. Ендеше осындай ұлылықты, халқымыздың бай

саралы да саналы дәстүрлерін еліміздің болашағы – өзіміздің алдымыздағы

ұрпағымызға үйрету ұстаз қауымының міндеті деп білемін.

Ұлттық тәрбие қазір елімізде орын алып отырған көптеген мәселелерді:

ана тілін, ата тарихын, ұлттық салт-дәстүрін білмейтін жастар, тастанды жетім

балалар, «қиын» балалар, қарттар үйлеріндегі әжелер мен аталар,

нашақорлыққа салынған жастар, тағы басқаларды бірте-бірте жоюдың және

олардың алдын алып, болдырмаудың негізгі жолы. Ұлттық тәрбие алған ұрпақ

дені сау, білімді, ақылды, ұлтжанды, еңбекқор, сыпайы, кішіпейіл болып өседі.

Сондықтан да ұлттық тәрбие – ел болашағы. Қазақ халқының ғасырлар

тұңғиығынан бері тарихымен біте қайнасып келе жатқан ұрпақ тәрбиелеудегі

тәжірибелері бізге сол рухани мәдениет, этикалық, эстетикалық

құндылықтарын құрайтын ұлттық әдет-ғұрып, салт-дәстүрлер, әдеби,

музыкалық, кәсіби, тұрмыстық фольклорлар мазмұны арқылы жетіп отыр.

Сонымен бірге ұрпақ тәрбиесіне, жалпы халықтың рухани дамуына

байланысты ұлттық тәлім-тәрбиелік ой-пікірлерді: Қорқыт ата, Әл-Фараби,

Қожа Ахмет Иассауи, Мұхамед Хайдар Дулати, Жүсіп Баласағұн, Махмұт

Қашқари, Асанқайғы, т.б. қазақ ақын- жырауларының мұраларынан, билер мен

шешендердің тәлімдік сөздерінен көреміз. .

Өкінішке орай, қазіргі кездегі жаппай көрініс беріп келе жатқан ұлттық

дәстүр мен әдет-ғұрыпты аяқ асты ету, үлкенді кішінің, ата-енені келіннің,

әкені ұлдың шешені қыздың, тіпті ұстазды шәкірттің сыйламауы, нашақорлық,

маскүнемдік, пайдакүнемдік т.б. сорақылық қылықтардың жастар арасынан жиі

170

көрініс беруі ұлттық тәлім-тәрбиенің жетіспеушілігінен бе деген сұрақ

туындайды.

Еліміздің ежелден дәріптеп, қастерлеп келген ұлттық тәрбиенің тегін

тектеу, болмысын тану, оның асылын тарихтың рухани көш-керуеніне ілестіріп

отыру арқылы бүгінгі және болашақ ұрпақ қамын қамдау өскелең өмір талабы

болып отыр.

Келесі ұрпаққа мұра қалдырып отыру, сол мәдени мұраны оқушылардың

бойына дарытып, жүрегіне ұялату, ұрпақтан-ұрпаққа жалғастыру аға буынның

азаматтық борышы. Мәдени мұрамыз неғұрлым бай, арналы болса, өткені мен

бүгіннің мұрасы жалғасып жатса, соғұрлым тарихи үлгі-өнеге тұтар ұрпақ

тәрбиелейміз.

РЕАЛИЗАЦИЯ ИДЕИ «МӘҢГІЛІК ЕЛ» КАК ОСНОВЫ ВОСПИТАНИЯ ПОЛИЭТНИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЫ

Орнекешова Акзауреш Имангазиевна,

Учитель начальных классов начальной школы №16

г. Жанаозен Мангистауской области,

zaureshornekeshova@mail.ru

Аңдатпа

Бұл мақалада осы заманның этносаралық және мәдениаралық дамуының

мәселелері қарастырылды. Ежелгі көшпенділердің ұлтаралық қарым

қатынастарына тарихына жүгіне отырып қазақстандық қауымдастыққа,

сонымен қатар Қазақстанның ортағасырдағы тұрғындарында

толеранттылықтың тарихи қалыптасуы аспектілері талданды. Полиэтникалық

мәдениеті қалыптастыру негізі ретінде «Мәнгілік Ел» идеясын жүзеге асыруы

қажеттілігі айқындалып негізделді.

Аннотация

В данной статье рассмотрены проблемы межэтнического и

межкультурного развития современного мироустройства. Проанализированы

исторические аспекты формирования толерантности в казахстанском обществе

путем обращения к истории межнациональных отношений у древних

скотоводов-кочевников, а также у средневековых жителей Казахстана.

Выявлена и обоснована необходимость реализации идеи «Мәнгілік Ел» как

основы воспитания полиэтнической культуры.

Annotation

This article studies interethnic and cross-cultural development of modern are

considered in this article. The historical aspects of forming of tolerance in the

Kazakhstan society by an address to history of international relations for ancient

breeders-nomads, and also for the medieval habitants of Kazakhstan. Educed and

reasonable Ate" the necessity of realization of idea of «Мәнгілік Ел» bases of

education of multiethnic culture.

171

«Мәңгілік Ел» - это национальная идея нашего общеказахстанстанского

дома, мечта наших предков.

(Нурсултан Назарбаев)

17 января 2014 в своем Послании народу Казахстана Президент

Нурсултан Назарбаев предложил новую, национальную и прежде всего,

патриотическую идею создания уникального, великого народа. Причем, речь

идет не о каком-то конкретном этносе или народности, а о всем многоэтничном

населении Казахстана, где проживает более 100 различных этносов. Название

этой патриотической идеи «Мәнгілік Ел».

Поликультурное образование - важная составная часть современного

общего образования, направленная на межэтническую интеграцию и

способствующая уяснению общего и особенного (уникального) в традицииях,

образе жизни, культурных ценностях рядом живущих народов, воспитанию

молодёжи в духе уважения инокультурных жизненных и мировоззренческих

ценностей [2].

Проблема поликультурного образования в начальной школе наиболее

актуальна в наше время, так как мы живем и воспитываем детей из

многонациональной среды. Возрождение культурно-исторического наследия

прошлого, важнейшим из компонентов которого является этническая

педагогика с её прогрессивными богатейшими традициями и опытом

воспитания подрастающего поколения [2].

Развитие поликультурной и всесторонне гармоничной личности является

одной из главных целей образования Республики Казахстан. Современная

образовательная ситуация в Казахстане требует не только принципиально

новых моделей описания культуры, но и внедрения в практику образования

инновационных парадигм. В этой связи, проблема поликультурного

образования сегодня, становится более чем актуальной.

Поэтому всё острее встаёт вопрос о повышении уровня поликультурного

воспитания начиная с начальной школы. Эти задачи ярко выражены в идеи

«Мәңгілік Ел».

Реализуя иедю «Мәңгілік Ел» полиэтнического воспитания в начальной

школе и, вообще в образовательной системе мы должны выполнить задачи

воспитания общенациональной идеи «Мәңгілік Ел»:

- ориентация личности на ключевые ценности «Мәңгілік Ел»;

- формирование национального самосознания, гражданственности,

патриотизма, уважения к законности и правопорядку, внутренней свободы и

чувства собственного достоинства;

- воспитание потребности молодежи к освоению ценностей

общечеловеческой и национальной культуры, формированию эстетических

ценностей и вкуса, стремления к созданию и приумножению ценностей

духовной культуры, участию в культурной жизни общества;

- приобщение молодежи к общечеловеческим нормам морали,

национальным традициям, кодексам профессиональной чести и моральным

ценностям, воспитание адекватной самооценки результатов своей

172

деятельности;

- воспитание потребности к труду как первой жизненной необходимости,

высшей жизненной ценности и главному способу достижения жизненного

успеха, целеустремленности и предприимчивости, конкурентоспособности во

всех сферах жизнедеятельности;

- воспитание потребности к физической культуре и здоровому образу

жизни, стремления к созданию семьи, продолжению рода, материальному

обеспечению и воспитанию нового поколения в духе гуманизма и

демократии[1].

По мнению Президента Н. Назарбаева: «Казахстан уникален и силен

своей многонациональностью. На его земле сформировалось уникальное

поликультурное пространство, в котором ведущими являются два потока. Один

отражает возрождение казахской культуры и ее составных элементов, языка.

Идет объективный процесс восстановления утраченного. Другой поток -

русскоязычная культура, основой которой являются исконные традиции

русского народа и все то, что они впитали в ходе многовекового развития.

Признание самостоятельно существующих культурных потоков не отрицает их

взаимодополняемости и взаимообогащаемости, что не означает ассимиляции.

Поликультурность Казахстана – это прогрессивный фактор развития общества.

Евразийские корни народов Казахстана позволяют соединить восточные,

азиатские, западные, европейские потоки и создать уникальный казахстанский

вариант развития поликультурности» [3].

Из вышесказанного можно сделать вывод: начиная уже с начальной

школы нужно через уроков литературного чтения, познания мира, русского

языка и казахского языка развивать навыки межкультурного общения;

формирование толерантности и глобального мышления; развитие полиязычия.

Во внеурочную деятельность вводить нестандартные уроки такие, как

фестивали, конкурсы, языковые и культурные клубы. Вести сотрудничество с

Ассамблеей народа Казахстана и этнокультурными центрами.

В своем Послании Нурсултан Назарбаев сказал: «Я убежден, что

Казахстан 2050 года – это общества Всеобщего труда. Это государство с

сильной экономикой, где все делается для человека. Где лучшее образование,

лучшее здровохранение. Где царят мир и спокойствие. Где граждане свободны

и равны, а власть справедлива. Где верховенство закона» [7].Для достижения

этой блогородной цели, в первую очередь, необходимо разработать и внедрить

принципы воспитания полиэтнической культуры. Эти принципы должны стать

«рычагами» воспитания нового общества, великого народа – «Мәңгілік Ел».

«Я считаю, что «Мәңгілік Ел» - это прежде всего гуманистическая идея

равного и взаимного разития культуры всех этносов, проживающих в нашей

стране. Это объединяющая, мобилизующая философия, которая должна стать

нашей национальной идеей, нашей национальной политикой», - высказал

мнение Анатолий Башмаков [8]. Это мнение очень хорошо раскрывает

сущность идеи «Мәңгілік Ел», оно показывает, что это не просто мирное

проживание всех наций и этносов в стране под единым шаныраком, оно

173

показывает то, что культуры всех этносов, состовляющих народ Казахстана

должны взаимно идти к созданию культуры всеобъемлющей.

Послании Нурсултан Назарбаева народу Казахстана нашло

незамедлительный отклик Ассамблеи народа Казахстана: «Послание

Президента стало выдающимся по своему значению для народа Казахстана.

Провозглашена национальная идея «Мәңгілік Ел», рожденная всем

тысячелетним историческим опытом казахского народа, казахстанским

путем,пройденным за годы независимости» [9]. Было ли так на самом деле?

Казахский народ сформировался примерно в то же время, когда

сформировалось первое казахское национальная государство Казахское

ханство. У древних жителей степи существовал обычай «конакасы», согласно

которому каждый казах бязывался предоставлять бесплатное уощение и ночлег

любому гостю. В случае отказа оставшийся без угощения и приюта путник мог

заявить об этом бию. Нередко за несоблюдение и оскорбление священного

обычая гостеприимства скупых хозяев наказывали штрафом – «ат-тон айыбы».

Отказавщий от «конакасы» подвергался и общественному осуждению. Вот где

лежит основа основ казахстанской толератности, стабильности и согласия!!!

[7]. Гостеприимство – это главная черта казахского народа, которая прошла

сквозь века. Гостеприимство для казаха значимо ровно так, как качество, как

гостеприимство не станут приписывать тому народу, который в своей истории

имел какие-либо конфликты на этнической или культурной основе.Так скажут

о народе, который за все время своего существования вел миролюбивую и

толерантную политику по отношению ко всем народам,проживающим на

территории Казахстана, а также культурам, принесенным этими народами.

Важнейшая роль в формировании нового поликультурного общества

отводится педогогическому сообществу и молодежи [8].

Перед педогогическим сообществом стоит задача передачи молодому

поколению ценностей мира и согласия как основы не только междурародного

авторитета страны, но и как самый важный фактор улучшения благосостояния

каждой семьи, кождого человека на основе дальнейшего стремительного

развития экономики [9]. Начина уже с детских лет учебные заведения страны

должны показать каждому воспитаннику, что он «рисует» будущее своей

страны и своего народа. И если эта картина будетнарисована одним этносом –

она будет монотонной, серой, на такую картину мало кто проявит желание

посмотреть. Если же она будет нарисована всеми проживающими в этой стране

этносами – она станет яркой, глубокой в осмыслении, привлекающей чужие

взоры. Такая картина станет эталоном красоты в плане эстетическом, а в плане

национальном – эталоном толерантности и справедливости.

С этих позиций необходимо в образовательном процессе

предусматривать развитие способности детей взаимодействовать с

представителями разных национальностей. Исходя из этого, желательно, чтобы

перед ребенком не было преград для межэтнических контактов. В школе важно

создать условия развития внутренних качеств личности, на основе

гуманистического педогогического процесса, толерантных взглядов, суждений,

174

культурного плюрализма, полиэтнической культурной компетенции, что станет

основой самостроительства личности [8].

Что касается молодежа и ее роли в проведение в действие национальной

программы «Мәңгілік Ел» лучше всего раскрывают слова Президента

Нурсултана Назарбаева: « ... я обращаюсь к нашей молодежи. Вы – воплощение

всех наших надеж на будущее. Все, что делается сегодня, - делается для вас.

Большинству из вас столько же лет, сколько и нашему независимому

Казахстану. А к 2050 году вы уже зрелые граждане, принявшие участие в

исполнении этой программы. Дальнейший путь страны определять вам» [7].

Исходя из всего вышеизложенного, идея полиэтнической культуры – это

попытка зафиксировать наиболее значимые аспекты культурного,

общественного развития с целью формирования единой системы ценностей и

целей для всего многонационального общества Казахстана.

Использованная литература:

1. Концептуальные основы воспитания в условиях реализации

общенациональной идеи «Мәңгілік Ел», Астана-2014

2. Кожахметова К.Ж. «Поликультурное образование в условиях

многоэтнического Казахстана: проблемы и перспективы», Казахский

национальный университет им. Аль-Фараби, Алматы, Республика Казахстан

3. Назарбаев Н.А.Стратегия трансформации общества и возрождения

евразийской цивилизации. – М., 2000. – С.16-18.

4. http;//www.altyn-orda.kz/v-chem-znachenie-formuly-kazaxstan-mәңgilik-el/

5. http;//www.kazpravda.kz/ida.php?ida=50205

6. http;//www.zakon.kz/4597114-7-principov-m12411187glk-el-ortazhaj ut.html

7. http;//www.e-islam.kz/ru/interviews/view/32

8. http;//www.dissercat.com/content/razvitie-polietnicheskoi-kultury-

uchashchikhsya-sredstvsmi-folklora-v-obrazovatelnom-protses

9. http;//www.balakst.kz/index.php?Itemid=9&catid=4;respublikanskie-

novosti&id=306~vospitanie-polietnicheskoj-kultury-podrastayushhego-pokoleniya-

osnova-mira-i-soglasiya&iang=ru&option=com_content&view=article

«МӘҢГІЛІК ЕЛ» – СИМВОЛ ЕДИНСТВА И ПАТРИОТИЗМА

Пигалева Н. В.,

преподаватель истории Северо-Казахстанский

профессионально-педагогичесиий колледж,

город Петропавловск, skppk@list.ru

24 августа 2014 года у подножия священной горы Улытау, Президент

Казахстана Нурсултан Назарбаев сказал: «Моя мечта и мысли о том, чтобы

Казахстан существовал вечно. Поэтому я предложил идею «Мәңгілік Ел». Мы

делаем все, чтобы стать таковой. Мы - многонациональная страна. Так

сложилось исторически. Наша задача - сохранить единство общества. Единство

Казахстана - это единство нашего многонационального народа… Не будь

175

глубоки корни у старого дуба, не устоять ему в бурю» [1]. Огромную

значимость cегодня приобрели слова, сказанные в «Обращении Ассамблеи

народа Казахстана к гражданам страны» (Астана,17 января 2014г.): « Про-

возглашена национальная идея «Мәңгілік Ел», рожденная всем тысячелетним

историческим опытом казахского народа, казахстанским путем, пройденным за

годы независимости. Единая цель - это укрепление Независимости нашей

Родины – Казахстан! Единые интересы - это наши общие ценности, стремление

жить в свободной и процветающей стране! Единое будущее - это расцвет

нашего общего дома - Республики Казахстан. «Мәңгілік Ел», - это мощное

мобилизующее начало для выполнения стратегической задачи - вхождения

Казахстана в число 30-ти самых развитых стран мира». Мысль о формировании

национальной идеи «Мәңгілік Ел», высказанная Президентом Казахстана

нашла свое широкое отражение в мнениях отечественных политологов,

философов, историков. На сегодняшнем этапе развития страны, - национальная

идея «Мәңгілік Ел» - это смелый шаг в будущее. Она должна объединить

стремления и силы, всех казахстанцев в решении насущных задач, стоящих

перед обществом. «Идея «Мәңгілік Ел» преподносит Казахстан не просто, как

страну, а как нацию, как единое целое. Мы должны развиваться не только

экономически, но и духовно. «Мәңгілік Ел» - это суть государственной

идеологии на современном этапе становления Казахстана [4]. «Идея «Мәңгілік

Ел» как вечный народ, вечная страна базируется на многовековой мечте нашего

народа, на конкретных результатах развития страны, - говорит доктор

философских наук, профессор Ж.Ж.Молдабеков. Ее главные параметры:

гуманизм и справедливость, социально-нравственный прогресс. Ее

мобилизующая сила заключается:

1) в сохранении своей идентичности, своих корней, своего национального

духа и своего уникального пути развития;

2) в закреплении своей роли в мировом сообществе;

3) в потребности сохранить историко-культурные ценности, которые

следуют передавать будущему поколению;

4) в стремлении решать насущные задачи по-крупному и по-настоящему

масштабно.

Ее приоритеты - поддержка традиционных ценностей; формирование и

развитие нравственных ориентиров, определяющих национальную

идентичность; усиление интеллектуального потенциала общества. Когда

Президент говорит о будущем Казахстана как о «Мәңгілік ел», он на одно из

первых мест в повестке дня ставит вопросы исторического сознания нации. Чем

глубже историческая память, характеризуемая как социально-культурная

категория, и чем глубже корни исторического сознания, сам человек и в целом

общество становятся более богатыми духовно. Для того, чтобы понимать

настоящее и предвидеть будущее, надо знать прошлое. Жизненные и

гражданские принципы человека наиболее четко определяются, если он

глубоко проникает в суть социально-культурного опыта, накопленного

предыдущими поколениями. Стремление Казахстана к созданию «Мәңгілік ел»

176

в условиях жесткой конкуренции глобализирующегося мира требует наряду с

политическим, социально-экономическим суверенитетом, достижения

духовной независимости. В Казахстане сложилась четко обозначенная

национальная идея «Мәңгілік Ел» в тесном единстве и взаимосвязи таких ее

важнейших составляющих как: а) этноформирующей, предполагающей

высокий уровень этнической идентификации и социализации для

представителей государство образующей нации; б) гражданской,

предполагающей над этническую идентификацию как для представителей

государство образующей нации, так и для представителей других

национальностей; в) общенациональной идентификации, ориентированной на

развитие интеллектуальной конкурентоспособной нации. В контексте данных

составляющих национальной идеи основным национальным идеалом

Республики Казахстан является построение независимого, процветающего,

политически стабильного и конкурентоспособного государства, с

национальным единством, социальной справедливостью и экономическим

благосостоянием всего народа Казахстана, объединенного идеей: «Казахстан -

это наша общая Родина», «Наш – общий дом». В качестве основной силы,

превращающей национальную идею в национальную реальность и

историческую судьбу рассматривается такой фактор, как фактор национального

лидера. «Национальный лидер играет незаменимую роль в реализации

национальной идеи с помощью четко поставленных целей, как определяющего

вектора движения. Вопросы развития и управления в современном мире,

осуществляются преимущественно на принципах элитарности. Элита – это

сообщество людей, отличающихся своими интеллектуальными,

политическими, культурными, экономически ми, психологическими,

нравственными, организаторскими способностями (писатели, ученые,

философы, художники-гуманитарии, берущие на себя ответственность за

духовное и политическое развитие своего государства), больше, по сравнению с

другими группами, служащих миссии государственности. Решающая роль

элиты, обладающей высоким статусом и способностями, являются научной

аксиомой. Национальная элита независимого государства должна объединяться

вокруг национального лидера, консолидировать потенциальную энергию

народа, мобилизовать ее на созидательные действия. Чтобы эффективно

интегрироваться в международную среду и выйти на лидирующие позиции.

«Казахстан должен восприниматься во всем мире как высокообразованная

страна». Для этого в обществе должно утверждаться система духовных

ценностей, адекватных статусу независимого государства, основанная на

национальных традициях казахского народа и общечеловеческих нормах

морали, основу которых составляют единство народа, гражданский мир,

гражданская ответственность и патриотизм, социальная стабильность,

межнациональное и межконфессиональное согласие, компромисс и терпимость.

Если рассматривать сущность национальной идеи «Мәңгілік Ел» в контексте

вышесказанных положений, то можно отметить следующее: «Мәнгіліқ Ел» -

это история казахского народа, представляющего собой государство

177

образующую нацию Республики Казахстан - Қазақ елі. И это одновременно

история становления Республики Казахстан как многонационального

государства, стремящегося к мировому признанию и занятию своего

достойного места в мировом сообществе на равных и это тоже история Қазақ

елі. Национальная идея «Мәңгілік Ел», представляет собой мощный импульс

для целенаправленного движения всего его народа к конкретным целям, с четко

обозначенными задачами, на решение которых должны быть направлены

усилия всех и каждого.

Общенациональная идея «Мәңгілік Ел» вносит в жизнь каждого

гражданина страны огромный практический и духовный смысл.

Во-первых, дает возможность каждому казахстанцу всегда ощущать себя

неотъемлемой частью всего нашего Единого Народа.

Во-вторых, идея «Мәңгілік Ел» создает и закрепляет неразрывную связь

личного, общественного и государственного. Она делает каждого гражданина и

патриота Казахстана достойным творцом собственного благополучия, счастья и

успеха как нетленной сердцевины общественного процветания и

государственной мощи.

В-третьих, «Мәңгілік Ел» – это уверенность каждого человека в его

достойной жизни в благополучном, мирном, динамичном Казахстане, гордо

идущем путем прогресса в одном ряду с великими нациями мира.

Мәңгілік Ел – это новая матрица патриотического сознания единого

народа Казахстана. Это базовая ценность, органично воспринимаемая всеми

этносами Казахстана. Она создает то поле и способ общения, в которых в

текущем столетии будет последовательно укрепляться всеказахстанская

гражданская идентичность.

Литература:

1. Aсланова Р.А. Национальная идея: на пути, пройденном от символа

независимости к будущей модели развития//1news .az/authors/oped/...

2. В чем значение формулы Казахстан - Мәнгіліқ Ел»?//altyn-orda.kz/v-

chemznachenie-... копия

3. Интервью Президента РК Агентству «Хабар»: «Размышления у подножия

Улытау» (24 августа 2014 года) //pravo.zakon.kz/4648972-intervju-... копия 34

4. Куддусов Х.С. Национальная идея и ее специфические особенности в

условиях обретения независимости. – Дисс. канд. политич.наук . - Душанбе,

2002. – 146 с.

5. Национальная идея «Мәңгілік Ел»// …nform.kz/rus/article/2627527 копия1.

6. Нысанбаев А., Кадыржанов Р. Национальная идея Казахстана: гражданская

или этническая? http://www.centrasia.ru/newsA.php ?st=1166999820 7. Обращение Ассамблеи народа Казахстана к гражданам страны» (Астана,17

января 2014г.).

8. Телемтаев М. Национальная идея российского народа. ... - М.: Изд. «ЭКО»,

2005. - 406 с.

178

«ЕЛ МҰРАТЫ-ЕЛ БАҚЫТЫ, ГҮЛДЕНГЕН ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАН!» Сағынтаев Қайрат Сағынтайұлы,

Тұлғаны тәрбиелеу және әлеуметтендір

кафедрасының аға оқытушысы «ӨРЛЕУ»

біліктілікті арттыру ұлттық орталығы»

акционерлік қоғамының филиалы

Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша

педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін

арттыру институты Аға оқытушы

Шымкент қаласы, Дулати көшесі 201 а,

taraktyruy@mail.ru

Біз былтырғы жылы қыркүйек айында Қазақ хандығының 550 жылдығын

бірқатар шетелдік көшбасшылардың қатысуымен Тараз қаласында кең көлемде

атап өттік. Бұл бастама өте орынды.Себебі Керей мен Жәнібек, Ақназар мен

Қасым,Есім мен Тәуекел, Әз-Тәуке мен Абылайдай қайталанбас дара тұлғалары

бар қазақ халқы өз тарихын өзі ғана танып қоймай, керсінше бүткіл әлемге

танытатын күн туды.Себебі осы тарихи тұлғалар тұсында "Есім ханның ескі

жолы, Қасымханның қасқа жолы, Әз-Тәукенің жеті жарғысы, Абылайдың ақ

жолы" деген атпен таныс заңдық ережелер қалыпқа түсіп, Қазақ хандығы

кемелдене түсті.

Қазақ хандығының негізін қалаған Керей мен Жәнібек хандардан бастау

алған ұзына бойы тарихымызда Ұлы далада небір қиындықтарды басымыздан

кешірген,сұрапыл соғыстарды,жойқын жортуылдарды өткерген;сан рет

қирап,сан рет бой түзеген;тарихтың тағдырлы көші дейтін ұзақ жолда жақсыны

да,жаманды да көрген;салтанатты да өмір сүрген,хандары алтын сарайларда да

тұрған, алтын тақта да отырған, іргелес елдермен бейбіт өмір сүре де білген

елміз.

Бірақ түрлі тарихи жағдайларға байланысты Алқакөл-сұламаға

ұшырадық. Ресейге бодан болған үш ғасырдың ішінде тарихымыз,ар

ожданымыз табанға тапталды.Кеңпейіл, аңқау қазақтың мал-жаны тәркіленіп,

ашаршылыққа душар болды.Зұлматтың құрығына түсті.Өзгенің тарихын

өзімізге теліп оқыдық.Хандарымыз бен билеріміз, бектеріміз бен

батырларымыз әжуаға, мазаққа ұшырады.Тарихымыз саясаттың құралына

айналып, теріс оқытылды.Сана, дәстүр күйреді.Халық жадынан

айрылды.Шыбын жаны шырқырады.Ұлт ретінде жер бетінен жойылып кете

жаздадық.Қожаберген жыраудың : "Қаратаудың басынан көш келеді,Көшкен

сайын бір тайлақ бос келеді,Қарындастан айрылған жаман екен, Екі көзге

мөлтілдеп жас келеді", деп зарлағаны,Қазтуған жыраудың "Қайран да менің

Еділім" деп қабырғасы сөгілгені: үш жүздің басын қос алмай Абылайдың шарқ

ұрғаны, Бұқар жыраудың жер тіреп күңіренгені; "Еділді келіп алғаны-етекке

қолды салғаны, Жайықты келіп алғаны-жағаға қолды салғаны", "Әдіре қалғыр

Үш Қиян" деп Мұрат ақынның күйзелгені; "Бас-басына би болған өңкей

179

қиқым,Мінекей бұзған жоқ па елдің сиқын", деп Абайдай алыптың қабырғасы

қайысатыны осы тұс еді.

Сонау ғасырлар қойнауының қатпар-қатпар белесінен байқасақ, ежелден

–ақ ру-тайпаларымыздың өз жерін еш жауға бастырмаған, ұлын құл, қызын күң

еткізбеуге батырлық ержүректігін, жауына қатал, досына адал, шыбын жанын

шүберекке түйіп, садақ ұстап қол күшіне сеніп, найзаның ұшына үкі таққан

ұлдары мен қыздарының жауынгерлік үлгісі бізге аманат болып жеткен.

Отанымызды қорғаған еліне деген сүйіспеншілігі, ерлер сияқты қолына қару

алып, ат құлағында ойнап жүріп жауын жеңуі сақ қызы - Тұмар падишаның

ерлік істері. «Маған туған жердің бір уыс топырағы да қымбат. Сонда енді не

бар?!» деп тұрсыңдар ғой… Менде ел бар, менде жер бар, мен елімді-жерімді

қорғадым, - деген Тұмар падиша осындай байтақ та бай дархан Отанымызды

жұдырықтай жүрегіндегі ерлік сезіммен қорғаған. «Тар қолтықтан оқ тисе,

тартып олар қарындас» - деп қыздарға сеніммен арқа сүйеген де, шашын

төбесіне түйіп жауға шапқан батыр қыздардың қазақта болуы бізді зор

мақтанышқа бөлейді.

Сан ғасырлық тарихымызда мақтан тұтар, бүгінгіміз бен келешегіміз

үшін ғибрат алар оқиғалар мен Отан алдындағы адал қызметінен үлгі алар ұлы

тұлғалар аз болмаған. Олардың қатарына: қазақтың ұлт болып ұйысуы мен

оның ұлан ғайыр ата-қонысының (этникалық территориясын) қалыптасуын;

ұлттық мемлекттігіміз – қазақ хандығының құрылуы мен дамуын; отырған тағы

емес, билеп отырған халқының бағын ойлаған хандар мен оларға ел мен

мемлекет тұрғысынан ақыл-кеңес берген ұлы билер дәстүрлерін; ата-

бабаларымыздың халқымызға тән шаруашылық жүргізу жүйесін

қалыптастыруын, таңғажайып этномәдени үлгілерін жасау арқылы әлемдік

өркениетке қосқан үлесін, батырларымыздың ел тәуелсіздігі мен ата-қоныс

тұтастығын сыртқы жаулардан қорғаған үлгісін жатқызуға болады.

Алла Тағала біздің елімізге осыншама кең жерді нәсіп еткенін түсінуге

ұмтылсақ, ұшқан құстың қанаты талатын осынау ұлан ғайыр Алтай мен Атырау

аралығын ата-бабларымыз ақ білектің күшімен, ақ найзаның ұшымен қорғап

келген. Жоңғарлардан даламызды арашалап қалған батырлардың ерлігі турала

тарихи жырлар Исатай, Махамбетке байланысты мұралар, Ресей патшасының

отарлау саясатына қарсы көтерілген ұлт-азаттық қозғалыстың басты

кейіпкерлері туралы жыр-дастандар біздің ұлттық сана-сезімімізді көтереді.

Құдайға шүкір, басымыздан бақ тайған, қан жылаған зар заманымыз артта

қалып, жаңа дәуірдің, жаңа заманның есігін аштық.

Небәрі жиырма бес жылдың ішінде осы байтақ далада бұрын соңды

болмаған бүтіндей жаңа мемлекет-Тәуелсіз Қазақстан елі көш түзеді.Осы Ұлы

көшті Н.Ә. Назарбаев бастады.Арғы-бергі заманда осындай ұлан-ғайыр

мемлекет орнатып,халқынының көңілдегісін тауып,көкейіндегісін істеген

Назарбаевтай ұлы тұлғаны Ұлы даланың тарихы білген емес. Тәуелсіздік

туының желбірегеніне де, міне, 25 жыл толады. Тоғыз жолдың торабындағы

алпауыт елдер қатарындағы алып мемлекетімізді әлем жұртшылығы

құрметтейді. Елбасымыз Н. Ә. Назарбаев та Қазақстанның 25 жылда биік

180

тұғырға көтерілуіне елеулі үлес қосты. Ерен еңбегімен Қазақстанның әр

азаматының жүрегінен орын алған осындай көшбасшымыздың болғанына да

мақтанамын. Мен тәуелсіз елдің патриотымын!

Ешқандай қиыншылық көрмей жүргенімде, ата - анамның жүздерінен

қуаныш пен шаттық іздерін байқағанда, көкірегімді керіп «Тәуелсіз елдің

патриотымын!»деп айта бергім келеді. Еліміздің бейбітшілігінің, тәуелсіздігінің

арқасында күліп - ойнап, еркін білім алып жатқан ерікті елдің еркін ұланының

бірімін!

Н. Ә. Назарбаев: «Алдымызда асу - асу белдер бар, ұлт жолында ұйтқи

соққан желдер бар. Бел де талар, жел де беттен қағар. Бәріне төзу керек, бәріне

көну керек, жас ұрпақ!»- деп айтқандай, біздер, жас ұрпақ, тәуелсіздігіміздің

баянды болуы үшін жауапты екенімізді аға ұрпақ зор сенім артып отырғанын

түсінуіміз керек. Бүгінгі партада отырған оқушы – ертеңгі азамат, ел патриоты.

Сол азаматтардың ең бірінші міндеті – өзінің тәуелсіз елдің өркені екенін

ұмытпау, екінші міндеті – сол елдің іргетасының берік болуына үлес қосу,

тәуелсіз елдің патриоты екенін дәлелдеу.

Ұлттық идея мәселесі бүгінде барлық посткеңестік мемлекеттер үшін

маңызды болып отыр. Бүгінде қоғамымызда «мемлекетіміздің болашақ даму

бағытына қатысты ұлттық идея мен мемлекеттік идеология қандай болуы

тиіс?» деген пікірталас жүріп жатқандығын аңғаруға болады. Бұл туралы ұлт

лидері Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан жолы – 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір

болашақ» атты Жолдауында: «Мен қоғамда «Қазақ елінің ұлттық идеясы

қандай болуы керек?» деген сауал жиі талқыға түсетінін көріп жүрмін. Біз үшін

болашағымызға бағдар ететін, ұлтты ұйыстырып, ұлы мақсаттарға жетелейтін

идея бар. Ол – «Мәңгілік Ел» идеясы» деген едi.

Мәңгілік Ел ұлттық идеясы дегеніміз — өткенімізден сабақ ала отырып,

болашағымызды баянды ету жолындағы хақ мұраттарымыз! Бұл ретте Елбасы:

«Мәңгілік Ел - жалпы қазақстандық ортақ шаңырағымыздың ұлттық идеясы», -

деп түйіндейді. Иә, Мәңгілік Ел - ата-бабаларымыздың ықылым ғасырлардан

бергі асыл арманы екені белгілі. Болашағымызға айқын бағыт-бағдар беретін

де, ұлтымызды ұжымшылдыққа ұйыстыратын да, межелі ұлы мақсаттарға

жетелейтін де осы Мәңгілік Ел идеясы екені анық. «Мәңгілік Ел» идеясының

бастауы тым тереңде жатыр. Осыдан 13 ғасыр бұрын Тоныкөк абыз «Tүркі

жұртының мұраты – Мәңгілік Ел» деп өсиет қалдырған. Бұл біздің

жалпыұлттық идеямыз мемлекеттігіміздің тамыры сияқты көне тарихтан бастау

алатынын көрсетеді.

Тарих – халықтың жады мен зердесі. Шынайы ел тарихын білу арқылы

тарихи сана бекиді, тарихи сана арқылы ұлттық сана қалыптасады. Бұл, түптеп

келгенде, тәуелсіздігіңіздің баянды болуының кепілі. Ендеше, мемлекеттің

дамуына тікелей әсер етуші факторлардың бірі салиқалы саясат, тұрақты

экономикамен қатар, ұлттық идеология екені белгілі. Ұлттық идеология

қоғамды бір мақсатқа жұмылдырып, сол мақсатқа жетуде бірігіп әрекет етуге

шақырады. Ұлттық идеологияны қалыптастырудың жолы көп. Соның бірі және

бірегейі отандық тарихты насихаттау.

181

Тарих ойға бағындырылған. Ал, тарихты зерттеп үйрену өткенді ұғыну,

қоғамдық болмыс заңдарын түсіну деген сөз. Тарихтан білім берудің мақсаты -

оқушылардың дүниетанымының негізі болатын тарихи сананы, тарихи білімді

құрметтеу мен сыйлау сезімін қалыптастыру. Мәңгілік Ел отандастардың

бірегей тарихи мақсаты мен қаһармандық ұраны десек қателеспейміз. Аталған

идея қазақ елінің ғасырлар бойы армандаған мақсаты ғана емес, тәуелсіздік

жолындағы жанқиярлық еңбегі мен тынымсыз шығармашылығының

нәтижелері арқылы қол жеткен асу. «Мәңгілік Ел» ұғымын тереңнен түсіндіру,

тарихи негіздерін көрсету мәселелері маңызды болып табылады.

Елімнің ертеңінен, болашағынан жүрегім қорықпайды, керісінше,

қуанады, ендеше, келешегім нұрлы болмақ. Оған негіз – бүгінгі «арыстандай»,

«жолбарыстай», «қырандай» күшті жас ұрпақтың, біздің бүгінгі әдемі

әрекеттеріміз, ұтымды ұмтылыстарымыз. Мен қазақ болып туылғаныма,

осындай бай, байтақ өлкеде өмір сүріп жатқаныма бақыттымын. Өйткені, мен

Тәуелсізбін, тәуелсіз елдің патриотымын!

Қатысушының тіркелу формасы

ІІІ секция .*Тұғырлы Тәуелсіздік-Еңселі ел тарихы*. «Ел мұраты-ел

бақыты, гүлденген тәуелсіз Қазақстан!».

ВНЕДРЕНИЕ ИДЕИ «МӘҢГІЛІК ЕЛ» В УРОКИ

РУССКОГО ЯЗЫКА И ЛИТЕРАТУРЫ.

Сакипова Лаура Абеновна,

учитель русского языка и литературы в классах

с казахским языком обучения Школа-гимназия №2

имени Гафу Каирбекова города Астаны

Чтобы государство успешно развивалось, воплощая в жизнь планы и

мечты, обществу нужна национальная идея. И она прозвучала в Послании

Президента Н. А. Назарбаева народу Казахстана «Казахстанский путь-2050:

единая цель, единые интересы, единое будущее». Лидер нации провозгласил

национальную идею «Мәңгілік Ел», которая рождена всем тысячелетним

историческим опытом казахского народа, казахстанским путем, пройденным за

годы независимости. «Мәңгілік Ел» - это новая идеологическая концепция

страны, направленная на объединение, сплочение и согласие казахстанского

народа

Главная идея Послания 2014 года - «Стратегия «Казахстан -2050» – это

реалистичный план по построению Казахстана будущего на благо всего народа

и каждой семьи. Это наш путь продвижения в тридцатку развитых экономик

мира. Послание Главы государства является конкретизированным

руководством для дальнейших действий по достижению поставленных целей,

нового этапа процветания нашего государства. Реализация Стратегии – наш

общий долг и достойная цель, отметил Лидер Нации. В своем Послании Глава

182

государства отметил, что «каждый должен понимать и знать, что в рыночных

условиях не надо ждать манны небесной, а нужно эффективно трудиться.

Задача государства - создавать для этого все условия». Стратегия «Казахстан-

2050», состоящая из нескольких блоков, позволит Казахстану постепенно не

только укрепить экономику, но и достойно предстать на мировой арене. А

достигнуть намеченной цели возможно только в том случае, если каждый

казахстанец внесет свою лепту.

Быть патриотом значит не только с уважением и любовью относиться к

своей истории, хотя, безусловно, это очень важно, а прежде всего служить

обществу и стране. Солженицын говорил: «Патриотизм - чувство органическое,

естественное. И как не может сохраниться общество, где не усвоена

ответственность гражданская, так и не существовать стране, особенно

многонациональной, где потеряна ответственность общегосударственная».

Замечательные слова! «Идея «Вечного государства» - «Мәңгілік Ел» и должна

стать для нас общей целью, объединяющим и вдохновляющим девизом.

Сегодня мы, учителя, воспитывая подрастающее поколение, должны

уделять большое внимание патриотическому воспитанию учеников на уроках

русского языка и литературы , чтобы ученики уверенно смотрели в завтрашний

день и знали, что они граждане огромной страны, где во главе угла стоит

Человек, где чтут историю, уважают старость, верят в молодость.

На уроках русского языка применяю тексты из Обращения Ассамблеи

народа Казахстана к гражданам страны «КАЗАХСТАНСКИЙ ПУТЬ 2050:

ЕДИНАЯ ЦЕЛЬ, ЕДИНЫЕ ИНТЕРЕСЫ, ЕДИНОЕ БУДУЩЕЕ». При изучении

темы: "Имя существительное" я использую следующий текст:

Послание Президента стало выдающимся по своему значению для народа

Казахстана. Провозглашена национальная идея «Мәңгілік Ел», рожденная всем

тысячелетним историческим опытом казахского народа, казахстанским путем,

пройденным за годы независимости.

Единая цель - это укрепление «Мәңгілік Ел», укрепление Независимости

нашей Родины - Казахстана!

Единые интересы - это наши общие ценности, стремление жить в

свободной и процветающей стране!

Единое будущее - это расцвет «Мәңгілік Ел» - нашего общего дома -

Республики Казахстан.

Даю следующие задания:

- пересказать текст;

- найти в тексте имена существительные: послание, народ, идея, ценности и

т.д.

- объяснить лексическое значение данных слов;

- найти собственные имена существительные;

- подготовить вопросы по тексту.

На уроке по изучению падежей имен существительных использую текст:

Утверждение здорового образа жизни и развитие медицины позволит

увеличить продолжительность жизни казахстанцев до 80 лет и выше. Казахстан

183

станет одним из ведущих евразийских центров медицинского туризма.

Завершится формирование передовой национальной образовательной системы.

Казахстан должен стать одной из самых безопасных и комфортных для

проживания людей стран мира. Мир и стабильность, справедливое правосудие

и эффективный правопорядок – это основа развитой страны.

Задания к тексту:

- переписать текст и отметить падежи существительных;

- передать краткое содержание текста;

- определить тип и стиль текста.

Идеи Президента "Мәңгілік Ел" претворяю и во внеклассной

деятельности с учащимися. На классном часу, посвященному Дню

солидарности народов трудящихся было отмечено, что мы, казахстанцы,

единый народ! И общая для нас судьба - это наш Мәңгілік Ел, наш достойный и

великий Казахстан! «Мәңгілік Ел» – это национальная идея нашего

общеказахстанского дома, мечта наших предков. За 22 года суверенного

развития созданы главные ценности, которые объединяют всех казахстанцев и

составляют фундамент будущего нашей страны. Они взяты не из заоблачных

теорий. Эти ценности – опыт Казахстанского Пути, выдержавший испытание

временем.

Во-первых, это Независимость Казахстана и Астана. Во-вторых,

национальное единство, мир и согласие в нашем обществе. В-третьих, это

светское общество и высокая духовность. В-четвертых, экономический рост на

основе индустриализации и инноваций. В-пятых, это Общество Всеобщего

Труда. В-шестых, общность истории, культуры и языка. В-седьмых, это

национальная безопасность и глобальное участие нашей страны в решении

общемировых и региональных проблем. Благодаря этим ценностям мы всегда

побеждали, укрепляли нашу страну, множили наши великие успехи. В этих

государствообразующих, общенациональных ценностях заключается идейная

основа Нового Казахстанского Патриотизма.

Таким образом, идея "Мәңгілік Ел" актуальна на сегодняшний день и

помогает в воспитании подрастающего поколения

Использованная литература:

1. "Послание Президента Республики Казахстан Н.Назарбаева народу

Казахстана. 17 января 2014 г".

НАЦИОНАЛЬНАЯ ИДЕЯ КАК ФАКТОР КОНСОЛИДАЦИИ КАЗАХСТАНСКОГО ОБЩЕСТВА

Сапарова К. Н.,

Преподаватель колледжа АО

«Финансовая академия».

Накануне эпохи больших перемен и глобальных геополитических сдвигов

разработка национального проекта «Мәнгілік ел» является своевременным и

184

значимым ориентиром для казахстанского общества. Актуальность

национальной идеи состоит в том, что она адекватна времени и отвечает на его

вызовы. Его смысл понятен каждому: То, что веками создавали наши предки,

мы должны продолжить и построить такое общество, чтобы наши потомки

нами гордились.

Мировой опыт показывает, что национальная идея возникает там и тогда,

где и когда перед страной встают задачи консолидации всего общества.

Таковыми являются: американская национальная идея – идея американского

мирового превосходства, национальная идея Германии эпохи Первой мировой

войны – идея культурного превосходства, французская национальная идея –

идея свободы, равенства и братства . Соответственно все эти страны достигли

своего всестороннего развития благодаря усилиям всех граждан государства

посредством правильно сформулированной национальной идеи и верно

построенной идеологии. История учит нас тому, что отсутствие

общенациональной идеи чревато опасными последствиями.

Вопрос о национальной идее так же важен для страны, как вопрос о

смысле жизни для каждого человека, а чтобы говорить о смысле жизни, нужно,

чтобы жизнь была. Краткая формулировка национальной идеи Казахстана, это

идея «Мәнгілік ел» её я понимаю так: «Казахстан должен был и должен быть

всегда!» «Быть» не в смысле «влачить жалкое существование», а быть

здоровой, жизнеспособной страной и развиваться согласно своим высшим

традиционным ценностям. Итак, Казахстан должен быть страной здоровой и

жизнеспособной, цветущей и развивающейся, идентичной собственному

культурному коду, которым является «Мәнгілік ел».

Наша страна должна быть успешной как единый большой светлый дом,

построенный с любовью ко всем жильцам и заботой о каждом человеке,

человеческом достоинстве как таковом. Гражданин Казахстана должен

чувствовать себя в собственной стране именно как дома: защищённым,

уверенным в себе и в государстве, способным к созиданию во благо себя и всех

окружающих, располагающим всеми условиями для максимальной реализации

своих возможностей – то есть чувствовать себя Человеком. Каждый из нас

должен наконец-то вздохнуть полной грудью и без страха посмотреть вперёд,

почувствовать под ногами крепкую и надёжную опору. Успешным человек

может быть только в успешной стране. И наоборот, успешная страна

невозможна без успешных людей, ориентированных не только на технический

прогресс, но и на духовно-нравственное развитие.

Необходимо приложить все усилия, чтобы построить такой общий дом,

чтобы сделать Казахстана успешной и развивающейся, чтобы помочь стать

человеку Человеком. Не на словах, а на деле.

Национальная идея не может сводиться к пустым разговорам и лозунгам,

она должна быть основана на научной аргументации и быть жизнеспособной,

чтобы выстоять в течение десятилетий и столетий. Быть жизнеспособной –

значит быть устойчивой и одновременно подвижной, реагирующей на

изменения условий и способной побороться за свои ценности. Принцип

185

жизнеспособности только на первый взгляд кажется очевидным и банальным.

На самом же деле его недооценка и даже непонимание приводили многие

идеологии к быстрому краху.

Национальную идею нельзя искусственно придумать усилиями

отдельных фантазёров и навязать её всему народу. Она должна отражать саму

суть казахстанской цивилизационной идентичности и ценностей большинства

народа.

Национальная идея - это среда, в которой живет, развивается, работает и

учится каждый гражданин, общество в целом, независимо не от каких

различий: статусных, национальных, религиозных и т.д. Национальную идею

нельзя сводить к идее чисто этнической. То есть идея может быть

национальной, но у нее не может быть национальности. Неправильно

навязывать национальную идею народу «извне» - она должна родиться

«изнутри», исходя из выработанных веками ценностных ориентиров. Таковой

является национальная идея «Мәнгілік ел» - идея нашего общеказахстанского

дома, мечта наших предков. За годы существования суверенного Казахстана

созданы главные ценности, которые объединяют всех казахстанцев и

составляют фундамент будущего нашей страны-это толерантность,

межнациональное и межконфессинальное согласие .Они взяты не из

заоблачных теорий .Эти ценности – опыт Казахстанского Пути, выдержавший

испытание временем. За период существования Независимости мы сумели

удержать наш « корабль» на плаву и обойти все подводные рифы. Образно

говоря, национальная идея указывает «обществу-кораблю» систему координат

в безбрежном цивилизационном «море», а идеология государства служит

своебразным «компасом».

Национальная идея объединяет общество, отодвигая на второй план

существующие социокультурные различия. Она интегративна в силу того, что

увязывает интересы личности, общества и государства в единый долгосрочный,

позитивный национальный проект

Национальная идея обязана быть направленной в будущее, так как задает

проект будущего и программу действия. Недостаточно объяснить

национальную идею прошлым и привязать её к настоящему, она должна

формировать и программировать будущее.

Национальная идея, представляя совокупность общенациональных

ценностей должна, неизбежно включать самобытные компоненты и ни в коем

случае нельзя замыкаться только в себе. Сегодня Казахстан показывает миру

умелое сочетание ценностей Европы и Азии, сохраняя при этом свое

своеобразие.

Национальная идея «Мәнгілік Ел» для казахстанцев должна быть как

вторая Конституция, отмечает глава государства. Именно в ней отмечены

высшие ценности: жизнь и свобода человека, толерантность, преобладание

духовного над материальным, патриотичность, казахстанская идентичность,

культ ученности и образования, территориальная целостность, гармоничное

развитие личности, неприятие какой-либо дискриминации, общественное благо

186

в гармонии с благом каждого человека, семья, социальная справедливость,

альтруизм и милосердие, трудолюбие, честь, совесть и нравственность,

устремленность к творчеству, ответственность за судьбу человечества.Для

повышения жизнеспособности страны эти ценности необходимо по максимуму

реализовать и придать им статус основы жизнедеятельности.

Но этого недостаточно. Высшие ценности мало просто объявить, они

должны работать, быть мотивационными, деятельными, влиять не только на

помыслы, но и на реальные решения. Национальная идея страны - это не просто

выдумка новых образов непознанного мира, но активная и научно

аргументированная программа жизни и действия каждого гражданина,

общества, государства и страны в целом. Высшие ценности в совокупности

формируют идеал, к которому сообща стремится вся страна. Не может быть

Казахстана без здорового, одухотворённого человека, созидающего и

развивающегося согласно высшим ценностям. Как и человек, в свою очередь,

не способен быть в одиночку, без народа, без защитной оболочки в виде

государства, без Казахстана. Всё взаимосвязано и гармонично. Права человека

входят в список высших ценностей национальной идеи «Мәнгілік Ел». Более

того, в центре предлагаемой национальной идеи находится именно человек. Но

человек не враждебный народу и стране, а человек коллективный, солидарный,

развивающийся в гармонии со страной и народом, и главное – осознающий тот

факт, что к правам прилагаются ответственность, обязанность и долг. Права без

ответственности – путь к саморазрушению как для человека, так и для страны.

Реализация общенациональной идеи, ее жизнестойкость и

жизнеспособность зависят от готовности общества к претворению

национальной идеи в реальность. А это во много зависит от здорового духа

нации, от наличия духовного стрежня общества, от политической

образованности народа. Все это, в свою очередь, формируется посредством

патриотизма.

Сегодня по праву можно сказать, что в Казахстане происходит процесс

укрепления казахстанской идентичности. Указывая на природу возникновения

национальной идеи, Президент Казахстана Н.Назарбаев верно отмечает:

«Национальная идея рождается с развитием общества. Общество развивается,

общество рождает эту идею». Возникнув во времена образования Казахского

ханства, выше выделенные идеи и сегодня актуальны, приемлемы и

необходимы. Таким образом, можно сказать, что любая национальная идея

должна работать во благо государства, во благо своего народа, отражая

интересы всех наций проживающих в этом государстве, то есть быть по

существу общенациональной.

Литература:

1. Косиченко А.Г. Национальная идея как фактор консолидации казахстан-

ского общества.// Содержание и мобилизующий потенциал общенациональной

идеи: материалы научно-теоретической конференции, посвященной 60-летию

доктора философских наук, профессора, зав.отд. Института философии и поли-

тологии МОН РК А.Г. Косиченко. Сост.: А.Н. Нысанбаев, А.Г. Косиченко,

187

В.Д. Курганская. – Алматы: Ин-т философии и политологии МОН РК, Центр

гуманит. исследований, 2008.

2. Шаукенова З.К., Габитов Т.Х. Национальная идея Казахстана в контексте

диалога культур Востока и Запада. //Содержание и мобилизующий потен-

циал…: материалы научно-теоретической конференции. С.123-130.

3. Сабит М. Национальная идея и казахстанская действительность.//

Содержание и мобилизующий потенциал…: материалы научно-теоретической

конференции.

МЕКТЕПТЕГІ БІЛІМ МАЗМҰНЫН ЖАҢАРТУДА АТА-АНА ҚОҒАМДАСТЫҒЫНЫҢ МАҢЫЗЫ

Сейсенбаева Кульшат Нургалиевна,

№142 жалпы білім беретін мектептің

бастауыш сынып мұғалімі Алматы қаласы

kulshat2014@mail.ru

Ағыбаева Салтанат Ақылбековна

№142 жалпы білім беретін мектеп директорының

тәрбие ісі жөніндегі орынбасары

Алматы қаласы salta_040@mail.ru

Қазіргі таңда Қазақстанда жаңашыл білім беру үдерісін жүзеге асыруда

мектеп тәжірибесіне көптеген өзгерістер енуде. Сондай өзгерістердің бірі –

қоғамдастық. Қоғамдастық - тәжірибеге енгізіліп жатқан оң өзгерістердің бірі.

Адамдар тобы бірлесу қажеттілігін сезінген жағдайда қоғамдастықтар дамиды.

Қажеттілігі өте жоғары қоғамдастықтың бірі - ата-аналар қоғамдастығы.

Мектептегі, сыныптағы оқу мен тәрбие мәселесін жандандыру мақсатын

жүзеге асыру үшін ата-ана қоғамдастығының аса маңызды екендігіне

тоқталғымыз келеді. Мектеп мұғалімдері өз тәжірибелеріне өзгеріс енгізудің

бір жолы – ол өз сыныбымдағы оқушылардың ата-аналарымен жүргізілетін

жұмыстарымның бағытын өзгертіп, олардың мектепке, мектептегі оқушы

өміріне, мұғалімнің өткізетін іс-шараларына қызығушылық танытып, өз

үлестерін қосу үшін белсенділік танытуларын ықпал ету керек деп ой түйді.

Бастауыш сынып мұғалімдері алдарына келген 1- сынып оқушыларының ата-

аналарымен алдымен құжаттар бойынша танысады, яғни оқушының жеке іс-

құжаттарындағы ата-ана туралы мәліметтер бойынша сараптама жасап,

олардың негізін қанша жастағы ата-аналар құрайды, оларда қайда жұмыс

істейді, отбасының әлеуметтік жағдайы қандай? деген сұрақтарға жауап

іздедейді. Себебі, ата-аналардың жас шамаларына қарай қызығушылықтары да

әртүрлі екендігін болашақта ескеру қажет. Жұмыс орындары мен қызметін

зерттеу арқылы ата-ананың балаға көңіл бөлуге қаншалықты бос уақыты барын

есептейді. Отбасының әлеуметтік жағдайы арқылы толық емес отбасында, көп

балалы отбасыларында тәрбиеленіп жатқан балалар ерекше назарда болу керек

188

деп санайды. Осы зерттеулерді сынып оқушыларын зерттеумен қатар жүргізіп,

оларды жас ерекшеліктеріне қарай топтастырады.

Мысалы, бірінші сыныптың ата-аналарымен жүргізілген іс- шараларға

тоқталайық. Мұғалім бірінші ата-аналар жиналысын өзара танысудан бастап,

өздері жайлы басқаларға таныстыруларына мүмкіндік тудырады. Содан соң

ата-аналар 3 шағын топқа топтастырылып, әр топқа тапсырмалар ұсынды. Әр

тапсырманың бағаланатындығын ескертіп, бағалау критерийлерін құрастыруға

ықпал етті. Бірінші топқа «Балаңыздың 1-сыныпты бітірген кездегі келбеті

жайлы қалауыңыз?», екінші топқа «Балаңыздың қалауыңыздағы баладай болуы

үшін мектеп, мұғалім не істеуі керек?», үшінші топқа «Балаңыздың

қалауыңыздағы баладай болуы үшін сіз не істеуіңіз керек?» деген тапсырмалар

берілді. Ең алдымен әрбір ата-ананың өзі ойланып, бір шешімге келуіне уақыт

бөлді. Содан соң әркім өз пікірімен шағын топ ішінде бөлісіп, бір тоқтамға

келіп, ойларын қағаз бетіне түсірді. Әр топ өз ойларын ұжым алдында

жариялап, басқа топтардың бағасын алды.

Дәстүрлі жиналыста мұғалім ғана сөйлеп, ата-анаға баланы қалай

тәрбиелеу керектігі туралы айтатын болсам, бұл жолы барлық қатысушы ата-

ананың пікірімен танысып, ата-ананың өз баласын қандай межеде көргісі

келетіндігін және сол межеге жеткізу үшін мұғалімге қандай талап-сұраныстар

жасайтындықтарымен танысты. Сондай-ақ балалары үшін өздері қандай іс-

әрекеттер жасайтындықтарын жоспарлады.

Келесі бір жиналыста заманауи ойыншықтар мен техникаға зәрулігі жоқ,

бірақ ата-анасының сүйіспеншілі жетіспейтін баланың қылығы жайлы өсиет

әңгіме әрқайсының мынадай ешнәрсеге уақыт жетпейтін заманда өз баласына

қаншалықты көңіл бөліп, оған уақыт арнайтындығы жайлы ойлануына мол

мүмкіндік берді. Осы сәттегі сезімдерін сыртқа шығарып, басқалардың ой-

пікірімен танысуларына жағдай жасау мақсатында әр топқа ситуациялық

сұрақтар берді. «Балаңыз сізді сұрақтың астына алды, ал сіз қатты шаршап

отырсыз делік . . .», «Балаңыздың келеңсіз қылығына бола оны қатты

жазаладыңыз. Сабаңызға түскен соң өз ісіңізге қатты өкіндіңіз. Ары қарай не

істейсіз? ...», «Балаңыз мектептен келген соң біраз уақыт өтпей оның

сыныптасымен төбелескендігі жайлы хабардар боласыз. Сізді шұғыл түрде

мектепке шақыртып жатыр. Сол кездегі сіздің әрекетіңіз...» Осы кезде шағын

топтардың ішінде қызу талқылау жүрді. Әр ата-ана өзінің қандай қылық

көрсететіндігін айтып жатты. Талқылай келе дұрыс деп тапқан ортақ

шешімдерін ұжымға жариялады. Бұл кезде олар дұрыс жауап пен өз ойларын

салыстырып, өзіндік ой түйді. Өз қылықтарна сыни көзқараспен қарады деп

ойлаймыз.

Ата-ана қоғамдастығын құрып, оның жұмысы арқылы бала тәрбиесі мен

біліміне оң ықпал жасау міндетін басты мәселе етіп қойдық. Қоғамдастық

мүшелерінің проблемаларына негізделген қызықты, тартымды іс-шараларды

ұйымдастыруды дұрыс деп санадық. Бұл іс- шараларды өткізу басты мақсат

емес, басты мақсат іс-шаралар арқылы ортақ мақсатқа қол жеткізу екенін әрбір

қоғамдастық мүшесі ойынан шығармауына әруақытта ықпал етіп отырамыз.

189

Ата-аналар балаларын қызықтыратын іс – шаралар жоспарлап, оларды

өткізуді шағын топтарға жүктеді. Яғни қоғамдастық мүшелері бірнеше шағын

топқа бөлініп, әрқайсысы әртүрлі шараны ұйымдастыруға жауапкершілік алды.

Осылайша «Жүзден жүйрік» тақырыбында отбасылық спорттық жарыс,

«Өнегелі отбасы» шоу- бағдарламасы, «Салауатты тамақтана білеміз бе?» атты

тәжірибелік сағат, «Біз осылай жасаймыз» тақырыбында отбасылық қолөнер

көрмесі өте сәтті өткізілді. Оқушылар мен ата-аналарға арналған оқу сағаттары

белгіленіп, тоқсанына бір рет оқыған кітаптарын талқылауға жиналуды әдетке

айналдыруда. Балалар әртүрлі көркем әдебиет оқып келсе, ата-аналар бала

тәрбиесіне қатысты оқыған әдебиеттерінің жалпы мазмұнын басқаларға

таныстырады. Қуантарлығы осы идеяларды ата-аналардың өздері ұсынып,

жоғары деңгейде өткізілуіне өздерінің мүдделі болуы. Ата-аналар да, балалар

да іс-шараларға аса қызығушылықпен қатысып, белсенділік танытты.

Нәтижесінде ата-аналар арасында тығыз қарым-қатынас орнады, бірін –бірі

жақсырақ таныды, түйінді мәселелерді шешуде ауызбірліктің керектігіне көз

жеткізді. Өз балаларына көбірек уақыт арнайды.

Қорыта айтқанда, мектеп пен ата-аналар қоғамдастығының байланысын

күннен -күнге нығайтар болсақ, алдымыздағы оқушыларымыздың білімі мен

тәрбиесі егіз болатындығына сенеміз.

«ӘЖЕ РОЛЬІ»

Тогузбаева Гульмира Жаксылыковна,

№30 «Ұрпақ» мектепке дейінгі

ұйымының тәрбиешісі

Ақтөбе қаласы.

Тұлғаның әлеуметтенуіне маңызды әсер ететін көп факторлардың ішінде

ата-ананың, әжелердің рөлі ерекше маңызды. Мысалы, ұлылардың - Абай,

Пушкиннің шығармаларында олардың рухани дамуына ықпал еткен әжелерінің

тәрбиесі баяндалады.

Отбасы - адам тұрмысын ұйымдастырудың қайнар көзі, неке немесе

қандас туысқандыққа негізделген қоғамдық шағын топ. Қоғаммен, бүкіл

қоғамдық қатынастардың жүйе - сімен тығыз байланыста болғанымен, отбасы -

қоғамдық өмірмен салыстыра қарағанда адамдардың биологиялық жағынан ең

жақын, өз алдында дербес те сырлас тобы. Отбасы өмірі материалдық және

рухани үрдістерімен сипатталады.

Отбасы - өмірге адам әкелу, оның қажеттілігін өтеу, өмірге жан-жақты

даярлау, яғни әлеуметтендіру, сол сияқты тәрбиенің барлық түріне бағыт

берумен айналасатын әлеуметтік институт.

Отбасы - адам баласының түп қазығы, алтын ұясы, себебі: адам баласы шыр

етіп дүниеге келген күннен бастап, сол ортаның ыстық-суығына бейімделіп,

ықпалына көніп, осында ержетеді. Демек, отбасы - негізгі қамқорлық мектебі.

190

«Ел боламын десең, бесігіңді түзе», - деп ұлы ғұлама Мұхтар Әуезов айтқандай,

отбасында адамаралық қатынастардың негізі қаланып, бүкіл өмірге жетерлік

еңбектік және әлеуметтік бағыт- бағдар түзіледі.

Тәрбиенің негізі мектеп жасына дейінгі кезеңде қалыптасатындықтан,

ата-ана балаларын адамдарға деген құрмет пен ризашылық сезіміне тәрбиелей

отырып, оларға үлкендермен сөйлесе білуді үйретеді. Олардың сөзін бөлмеуді,

берілген сұраққа жауап беруді, «сіз» деп сыпайы сөйлеуді талап етеді. Егер,

жақын адамдарына құрметпен қараушылыққа отбасында үлкен мән берілсе,

онда ол баланың кейінгі өмірінде жақсы жетістіктерге алып келеді.

Ата-ана ұлдары мен қыздарының зейінін олар үшін істелген отбасындағы

үлкендердің мейірімді ісіне аударуы қажет. Мысалы, әжесі немересіне кітап

әкелді. Анасы қуанышпен: «Қарашы, әжең саған қандай әдемі кітап сыйлады.

Осы үшін оны құшақтап, бетінен сүйейік!», - десе, анасының мұндай мінез-

құлқы баланың әжесіне деген ризашылық сезімін тудырады. Өкінішке орай,

соңғы кезде әже мен немере арасындағы сыйластық қарым-қатынас азайып

кеткені баршаға аян. Өйткені, қазіргі экономикалық жағдайға байланысты жас

аналардың балаларын балабақшаға беріп, әже мен немере арасындағы қарым-

қатнастың алшақтауынан болып отыр. Сондықтан, анасы балаға тікелей үйрету

жолымен дұрыс іс-әрекет жасаса, олай болмас еді. Мысалы: «Көрдің бе әжең-

атаң келді, көмектес: киімін ал, көрпе төсе, аяғын созып демалсын, дастарқан

жаяйық, оған дейін сусын әкеліп бер, шөлдеген болар» т.с.с.жанашырлық іс-

әрекеттерді балаға жиі көрсетіп отыру керек.

Дана ақын Абай отбасы тәрбиесінде еңбекке көп мән беріп, ол туралы 37-

қара сөзінде: «Өзің үшін еңбек қылсаң, өзің үшін оттаған хайуанның бірі

боласың. Адамшылдықтың қарызы үшін еңбек қылсаң Алланың сүйген

құлының бірі боласың» - деп, еңбектің адам баласына керегі, ел игілігі үшін

жұмсалуын өз ойының қазығы етеді.

Мектеп жасына дейінгі балаларды қолынан келетін еңбекке араластыра

отырып, ата- анасы олардың зейінін үлкендер еңбегіне аударады. Балаларды

кішкентай кезінен реттілікті сүюге тәрбиелеу үшін үйдің ішін тексеріп: «Бәрі

орнында тұр ма, шашылған нәрсе, шаң-тозаң жоқ па, екеуміз қарап шығайық», -

деп балаға ұсыныс жасай отырып, үлкендермен бірлесіп әрекет жасау негізінде

баланы әлеуметтендіруге үйретуде құрғақ ақыл айтудан іс-әрекет арқылы

көрсеткен оң нәтижесін береді.

Қазақ халқы ұрпақ тәрбиесіне айрықша мән берген дана халық. Балаға

өмірдің алғашқы жылдарынан-ақ адамгершілік тәрбиені берудің маңызы зор.

Жастайынан бойына сіңген мінез, басқа бір зор күш әсерінен жойылмаса,

есейгенде де сақталады. «Сүтпен біткен мінез сүйекпен кетеді» деген мақал ең

алдымен, тәрбие мәселесіне қаншалықты терең мән берілетінін көрсетеді. Қазақ

халқы өмір есігін енді ғана ашқан бөбек тәрбиесін бесіктен әже әлдиімен

бастайды. Бесік жырында халқымыз сол бөбекке деген тілегін, үмітін, жақсы

азамат болып, өмірден өз орнын тапса екен деген арманын білдіреді:

Әлди, әлди, ақ бөпем, Ұста болар ма екенсің.

Ақ бесікке жат, бөпем. Таңдайларың тақылдап,

191

Қонақ келсе қой, бөпем, Сөйлегенде сөз бермей,

Құнан қойды сой, бөпем. Шешен болар ма екенсің.

Бармақтары майысып, Айналайын шырағым,

Түрлі ою ойысып. Көлге біткен құрағым.

Ежелгі тарихта көрсетілгендей отбасындағы тәрбиенің ұйытқысы әжелер

бала тәрбиесімен де тікелей айналасатын еді. Баласынан туылған баланы

жастайынан бауырына басып, оның бойына ұлттық құндылықтарды енгізе

білді. Қаршадайынан әженің ғажайып әңгімелері мен ертегілерін тыңдап, сол

арқылы халықтың сан ғасырлық мұраларын бойына сіңіріп, әже тәрбиесінің

рухани нәрімен сусындап, артына өшпес із қалдырған қазақтың ұлы тұлғалары

Ыбырай, Шоқан, Бауыржан, Қажымұқан, қай-қайсысын алсақ та, әже тәрбиесін

көріп өскенін байқауға болады.

Мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеуде ертегілердің де алатын

орны ерекше. Ертегі - әрқашан балалар үшін сыйлық та ал, ата-аналар үшін аса

қажетті әдістемелік құрал. Бала өзіне ұнаған ертегілерін ең сенімді досындай

есіне сақтайды. Әріп танымайтын кездің өзінде де ол кітап бетін аударып,

суреттерін қарап ондағы өз қаһармандарын тауып, солармен сөйлескендей

болып отырады. Бала үшін олар дүниеде бар, тірі сияқты болып көрінеді.

Мектеп жасына дейінгі бала әжесінің айтқан ертегілерінен кейіпкерлердің

түрлерін ажыратып, жағымды кейіпкерлер арқылы адамгершілікке, үлкенді

сыйлауға үйренеді, жаман мінез-құлықтардан жиренеді. Себебі, бала біткеннің

бәрі де ес білгеннен бастап білсем, көрсем, естісем, ұстасам, алсам деп әрекет

етуге ұмтылады. Ол өзін қоршаған ортамен, басқа адамдармен қарым-

қатынасқа түсуді қалайды. Бүл баланың өзін қоршаған өмірді терең де толық

білуге табиғи құштарлығы. Олар үшін жай нәрсенің өзі жаңалық. Бұлар

тынымсыз зерттеушілер. Сондықтан, ата-аналар өз баласын өнегелі сөзбен,

жеке басының үлгісімен тәрбиелеуі керек. Өйткені, ойын баласында

үлкендердің сөзіне, қылығына, іс-әрекетіне еліктеушілік басым болады.

Әже отбасында қарым-қатынасты реттейтін балаларды өмірге

бейімдеудің қарапайым түрлерін мейірім арқылы жеткізетін ақылшы,

отбасының алтын қазығы екенін көреміз. Әже деген қастерлі де қадірлі сөз.

Осы сөздің өзі-ақ ізгілік, имандылық, мейірім деген ұғымды білдіретіндей

көрініп тұрады.

Әжелер: «адамды жатырқама, жақсыға жанаса біл, арыңды аяқ асты етпе,

үлкеннің жолын кеспе, біреуді ғайбаттасаң белшеңнен күнәға батасың» деген

сияқты адамгершілікке баулитын сөздерді қайталаудан әсте жалықпайтын.

Мұндай әжелер ауылдық жерлерде әлі де кездеседі. Бірақ, олар саусақпен

санайтындай сирек.

Ал қазіргі әжелердің ішінде ертегілер еліне саяхат жасатпақ түрмақ,

келістіріп әңгіме айтып беретіндердің өзі де азайып барады десек,

қателеспейміз. Әжелер, шынын айту керек, баяғы әжелердей бола алмай келеді.

Бәрі деуден аулақпыз, жалпы әже деген сөздің құны әлсіреп бара жатқаны

бүгінгі жас ұрпақ тәрбиесінде байқалады. Бүгінгі әжелер бесік жырын,

ертегілерді айта бермейді. Тәрбиелік мәні зор аңыз-әңгімелер мен ертегілердің

192

ұмытылғаны қашан?! Бүгінгі күні ұлттық тәрбиеміздің жұтаңдануын әжелер

бейнесінің көмескі тартуымен де байланыстырып қарауға болады.

Әже өз әулетіне жүрегін бөліп беретін жаны жайсаң жанашыр да

қамқоршы қария. Бүкіл әулет әжені ардақтау борышын өтей алмаса, бұл үлкен

жауапкерсіздік. Немерелер мен шөберелерін жанынан да қымбат көретін де сол

әжелер. Халқымыз сондықтан: «Балаңды өскенше бағасың, немерелеріңді

өлгенше бағасың» - дейді. Күн сайын әжеге сәлем беріп, сый-сияпат көрсетіп,

онымен ақылдасып отыру парыз.

Отбасында мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеуде ежелден-ақ

халықтың әдет- ғүрып, салт-дәстүр, жөн-жоралғысы рухында тәрбиелеген. Атап

айтсақ: екіжақты сыйластық, үлкенге құрмет, кішіге ізет, дархан

қонақжайлылық, көл-көсір меймандостық, жомарттық, кеңпейілділік,

адамдарға ілтипат, ізет көрсету, сөз өнерін құрметтеу, табиғатты қастерлеуге,

еңбексүйгіштікке тәрбиелеген.

Халқымыздың аталған дәстүрлері ауыз әдебиетіндегі ана әлдиінен бастап,

батырлар жырына дейінгі барлық жанрларында, қазіргі балалар әдебиетінде

берік орын алған. Онда адамгершілік талаптары мен ережелері, даналық ойлары

тәрбие құралы ретінде пайдаланылған. Сонымен, отбасындағы тәрбие мен

қоғамдық тәрбие өзара тығыз бірлікте, халықтық педагогикадан бастау алып,

ғылымда дәлелденген нәтижелерге сүйенсе, тәрбие құралдары мен әдістері

дұрыс таңдалып жүргізілсе, ізгілікті тәрбиенің негізі қаланбақ.

Ойымызды қорытындылай келе, айтатынымыз, егемен еліміз

тәуелсіздігін алып, дамыған елу елдің қатарына қосылар түста мектеп жасына

дейінгі балаларды әлеуметтендіруде сапалы ұрпақ тәрбиесінде, әже тәрбиесінің

құндылығы күннен-күнге арта береді.

ПОЛИЯЗЫЧНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ: ПРЕИМУЩЕСТВА И НЕДОСТАТКИ.

Удуримова Ш.С.,

заместитель директора по УВР

профильной школы КазНУ

им.аль-Фараби, г.Алматы,

shara.udurimova@mail.ru

Одним из важнейших аспектов происходящей в казахстанском обществе

экономической и социальной модернизации выступает политика в области

языка. Внимание Лидера нации к этой составляющей государственной

политике очевидно и заслуживает самого пристального изучения и анализа,

поскольку именно в нашей республике реализуется уникальный проект,

инициированный Главой государства, - триединство языков.

Полиязычие как важное направление развития человечества осознавалось

193

давно. Сегодня невозможно представить себе, что где-то ещё существуют

страны, люди которых владели бы только одним языком. И в реальности нет

цивилизованных государств, где жила бы только одна нация. Для нормального

функционирования любого многонационального государства весьма

существенно формирование полиязычия.

По мнению Президента Н. Назарбаева «...Казахстан уникален и силен

своей многонациональностью. На его земле сформировалось уникальное

поликультурное пространство… Поликультурность Казахстана – это

прогрессивный фактор развития общества. Евразийские корни народов

Казахстана позволяют соединить восточные, азиатские, западные,

европейские потоки и создать уникальный казахстанский вариант развития

поликультурности».

В своих выступлениях и обращениях Президент страны Н. А. Назарбаев

неоднократно говорил о важности и значимости развития полиязычия для

многонационального казахстанского общества. Идею триединства языков в

Казахстане Президент впервые озвучил ещё в 2004г., впоследствии

неоднократно к ней возвращался. Так, в октябре 2006г. на ХІІ сессии

Ассамблеи народа Казахстана Глава государства вновь отметил, что знание, как

минимум, трех языков важно для будущего наших детей. А уже в 2007г. в

Послании народу Казахстана «Новый Казахстан в новом мире» Глава

государства предложил начать поэтапную реализацию культурного проекта

«Триединство языков». Именно с этого момента и начинается отсчёт новой

языковой политики независимого Казахстана, которая сегодня может служить

примером для других стран мира по степени популярности в обществе и

уровню своей эффективности. Гармонично войдя в процесс духовного развития

народа, языковая политика неотделима от общей политики масштабной

социальной модернизации. Президент считает, что для успеха модернизации

очень важно, чтобы каждый гражданин был полезен своему Отечеству.

Модернизация нужна всем казахстанцам. Только при таком понимании можно

достигнуть широкий общественный консенсус и успех.

«Казахстан должен восприниматься во всем мире как

высокообразованная страна, - неоднократно подчёркивал Президент, -

население которой пользуется тремя языками. Это: казахский язык -

государственный язык, русский язык - как язык межнационального общения и

английский язык - язык успешной интеграции в глобальную экономику».

Преимущества:

- как ответ на вызов времени, как решение насущной жизненной потребности

общества, активно интегрирующегося в глобальный мир. Интеграция

Казахстана в мировое сообщество зависит сегодня от осознания и реализации

простой истины: мир открыт тому, кто сможет овладеть новыми знаниями

через овладение доминирующими языками.

- полиязычие послужит укреплению конкурентоспособности Казахстана.

- существенный фактор укрепления общественного согласия.

- проводимая языковая политика обеспечивает как соблюдение языковых

194

прав всех этносов, так и предоставляет свободный выбор языка для общения,

получения образования, реализации творческих потребностей.

Важнейшей стратегической задачей образования Казахстана является, с

одной стороны, сохранение лучших казахстанских образовательных традиций,

с другой, обеспечение выпускников школ международными

квалификационными качествами, развитие их лингвистического сознания, в

основе которого – овладение государственным, родным и иностранными

языками. Идею триединства выражает простая и понятная формула: развиваем

государственный язык, поддерживаем русский и изучаем английский.

Чтобы обеспечить достижение международно-стандартного уровня

владения несколькими иностранными языками, необходимо каждой

казахстанской школе разработать свою концепцию полиязычного образования.

Она предполагает становление полиязычной личности при определенном

отборе содержания, новых принципов обучения, разработке специальной

технологии с использованием многоязычных разговорников, словарей и

учебно-методической литературы, где указывались бы сходства и различия

базового и нового языка обучения. В новой технологии обучения необходимо

обеспечить идентичность содержания обучения второму и третьему языкам,

начиная с универсальных языковых явлений, затем переходить к

специфическим явлениям для нового, изучаемого, языка.

Полиязычная личность – это модель «человека, рассматриваемого с точки

зрения его готовности и умения производить речевые поступки, создавать и

принимать произведения» (высказывания и тексты) на трех и более языках. В

создании модели полиязычной личности мы опираемся на теорию Ю.Н.

Караулова, который выделяет вербально-семантический, тезаурусный и

мотивационный уровни структуры языковой личности, и Е.И. Пассова,

заложивший основы коммуникативной методики. Опираясь на

экспериментально проверенные положения по формированию билингвальной

личности, представим модель выпускника школы как полиязычной личности.

С 2015 учебного года решением Ученого совета КазНУ им. аль-Фараби

было принято постановление обучение некоторых естественно-научных

дисциплин в профильной школе КазНУ проводить на английском языке.

Начиная с 2015 учебного года профильная школа начала эту работу.

Следующие дисциплины: биология, химия, экономика и мировая

художественная культура ведутся на английском языке. При подготовке школы

к осуществлению полиязычного образования мы столкнулись с проблемами,

связанными как с планированием, определением стратегических и тактических

целей, содержанием, так и несовершенством методик и технологий. В

частности к проблемам полиязычного образования мы относим:

- проблемы, связанные с планированием, определением стратегических и

тактических целей, содержания многоязычного образования;

- несовершенство методик и технологий многоязычного образования как

предметном, так и на межпредметном и интегративном уровне;

- недостаточное использование механизмов формирования интересов и

195

мотивов учащихся к изучению языков и освоению программного содержания

на втором (третьем) языке;

- отсутствие научно обоснованных критериев оценки результативности

многоязычного обучения;

- недостаточная владение детей английским языком для понимания

содержания профильных дисциплин (уровень владения английского языка

разный);

- недостаток квалифицированных педагогических кадров преподавания

профильных предметов на английском языке;

- недостаток учебно-методических пособий;

- отсутствие оборудованного кабинета и электронно-информационных аудио

- видеоматериалов.

Решением вышеназванных проблем послужат:

авторские разработки учебно-методических комплексов по реализации

принципа преемственности полиязычного образования в системе «школа-вуз».

трехъязычные терминологические словари, учебные пособия и

практикумы, рабочие тетради по языковым дисциплинам, над проектами

которых должны работать учителя-филологи.

необходимо перенять опыт и методику обучения дисциплин на английском

языке НИШ: направления на формирование языковой среды, позволяющей

ученикам свободно общаться и выражать мысли на иностранном языке:

- соответствующая полиязычная среда;

- разработана модель трехъязычного обучения;

- переход к преподаванию полностью на английском языке с более раннего

возраста;

- в старшей школе: значительное сокращение количества предметов для

каждого учащегося, элемент выбора;

- курсы повышения квалификации учителей проходят за рубежом на базе

признанных учебных заведений, таких как Университет Джонса Хопкинса

(США), University College London (Великобритания), Московский

государственный университет им. М. Ломоносова (Россия), Университет

Хельсинки (Финляндия) и других;

- привлечение иностранных преподавателей, совместно со своими

казахстанскими коллегами они практикуют командное преподавание –Team-

teaching;

- учителя проводят элективные курсы, курсы по подготовке к

международным экзаменам SAT, IELTS, TOEFL, уроки креативного письма.

Помимо этого на базе нашей школы необходимо проводить ряд

мероприятий, направленных как на развитие и совершенствование языковой

подготовки, так и на воспитание компетентного, коммуникабельного,

толерантного выпускника, такие как:

- языковые кружки;

- факультативные занятия;

- курсы для преподавателей, слабо владеющих казахским и английским

196

языками;

- внеклассные мероприятия по полиязычию (игры, конкурсы, предметные

недели, интеллектуальные игры, познавательные дискуссии);

- внедрение в учебный процесс интерактивных технологий обучения.

Следует отметить, что традиционным в нашей школе стало проведение

интегрированных уроков, на которых можно проследить взаимосвязь разных

языков.

При апробации полиязычной модели образования разрешились бы

cледующие задачи:

«повышение востребованности государственного языка»;

«повышение престижа употребления государственного языка»;

«сохранение языкового многообразия в Казахстане»;

«сохранение функционирования русского языка в коммуникативно-

языковом пространстве»,

«изучение английского и других иностранных языков» за счет: системного

научно-методического сопровождения деятельности субъектов непрерывного

полиязычного образования;

формирования полиязыковой образовательной среды; расширения

инфраструктуры полиязычного образования;

развитие межкультурно - коммуникативной парадигмы современного

языкового образования;

развитие интеллектуального потенциала страны на основе приобщения ее

граждан к ценностям языка и культуры.

Постепенное решение проблем полиязычного образования будет

способствовать углубленному изучению казахского языка как объединяющего

наше общество фактора; русского языка как традиционного языка дружбы,

науки и техники; английского языка как языка, включающего выпускников в

рынок труда и образовательных услуг и дальнейшему обеспечению их

конкурентоспособности в быстроменяющемся обществе.

Культурный проект «Триединство языков», предложенный Президентом

Республики Казахстан Н.А. Назарбаевым, в полной мере можно считать одной

из долгосрочных стратегий развития Казахстана. Реализация данного проекта

во многом обусловит становление нового поколения казахстанцев, владеющих

несколькими языками, имеющих широкие возможности позитивного роста

своих сущностных сил и формирования конкурентоспособности как в

профессиональной сфере, так и в личностной самореализации.

Cписок использованной литературы:

1. Государственная программа развития образования в Республике Казахстан

на 2011-2020 годы // ru.government.kz/resources/docs/doc18

2. Государственная программа развития языков в Республике Казахстан на

2011-2020 годы // edu.gov.kz

3. Назарбаев Н.А. Новый Казахстан в новом мире // Казахстанская правда. -

№ 33(25278). - 2007. - 1 марта

4. Назарбаев Н.А. Социальная модернизация Казахстана: Двадцать шагов к

197

Обществу Всеобщего Труда // Казахстанская правда. - 2012. - № 218-219. - 10

июля.

ИКТ – ВАЖНОЕ СРЕДСТВО ДЛЯ ПОВЫШЕНИЯ

КАЧЕСТВА ОБРАЗОВАНИЯ

Хусаинова Д. К.,

учитель русского языка и литературы

ШГ «№31» г. Астаны

Мы живём в мире, который стремительно развивается. Состояние

современного образования таково, что процесс обучения проходит в условиях

постоянного увеличения потока информации, подлежащей усвоению. Поэтому

перед нами, учителями, стоит очень важная задача: подготовить учащихся к

жизни в быстро меняющемся информационном обществе, в мире, в котором

ускоряется процесс появления новых знаний, постоянно возникает потребность

в новых профессиях, в непрерывном повышении квалификации. В реализации

данной задачи помогут информационные коммуникационные технологии.

Применение ИКТ на уроках русского языка и литературы всегда было

одной из моих задач, как учителя.

В своей работе я использую информационные технологии для:

1) календарно – тематического и поурочного планирования.

2) подготовки печатных материалов (разноуровневых заданий, опорных

конспектов, дидактических карточек, схем, алгоритмов и т.д).

3) обработки результатов тестирования, контрольных работ.

4) мультимедийное проектирование для подготовки к урокам и внеклассным

мероприятиям.

Роль компьютера в жизни учащихся и учителей огромна. Для учащихся

компьютер является рабочим инструментом, учителем, игровой средой,

объектом обучения. Для меня, как учителя, компьютер является источником

информации, наглядным пособием, тренажёром, средством диагностики и

контроля.

Я бы определила следующие достоинства компьютерной поддержки как

одного из видов ИКТ:

1. Конструирование компьютерного материала для конкретного урока.

2. Возможность сочетания разных программных средств.

3. Активизация познавательной деятельности и повышение уровня

мотивации к обучению.

Компьютер я использую при подготовке к каждому уроку и по

необходимости во внеклассных мероприятиях. Разумеется, материал,

подготовленный на компьютере или сам компьютер могут использоваться на

всех этапах урока: при опросе домашнего задания, усвоении нового материала,

закреплении, контроле знаний, умений, навыков учащихся. Например:

198

Выполни синтаксический разбор предложений, расставь знаки

препинания:

1. Заря уже занималась в небе когда оба приятеля возвращались на свою

квартиру.

2. Чуть-чуть светлела красноватая полоска там где село солнышко.

3. Волны моря звучат так ласково точно просят пустить их погреться к

костру.

4. Чтобы музыкантом быть так надобно уменье.

5. Савельич мало-помалу успокоился хотя всё ещё изредка ворчал про

себя.

Тестовые задания 2 уровня:

Тест по синтаксису

1.Укажите, какое значение имеет придаточная часть в данном предложении:

На третий день он подошел к начальнику и спросил, когда будет

плавка.

A) Значение времени.

B) Изъяснительное значение.

C) Определительное значение.

D) Значение цели.

E) Значение места.

2.Укажите, какое значение имеет придаточная

часть в данном предложении: Народу по улицам

высыпало столько, что в глазах рябило.

A) Изъяснительное значение.

B) Значение причины.

C) Значение степени.

D) Значение образа действия.

E) Значение времени.

План ответа (для слабоуспевающих учащихся)

Контрольная работа 3 уровня:

1 вариант 2 вариант

Образуйте деепричастия

несовершенного вида:

Волнуются, играют, стремятся,

образуют

Образуйте деепричастия

несовершенного вида:

Извиваются, проверяют, кружатся,

отходят.

Образуйте деепричастия

совершенного вида:

Прочитают, нарисовал, принёс,

выпрямился

Образуйте деепричастия

совершенного вида:

Привёз, протереть, распространил,

увидел

Найдите деепричастия, расставьте

знаки препинания, подчеркните:

Возвратясь я нашёл у себя доктора.

Заря затихает бледнея. Он

рассказывал не спеша.

Найдите деепричастия, расставьте знаки

препинания, подчеркните:

Хорошо состарившись рассуждать.

Пошумев река успокоилась. Он всегда

читает лёжа.

199

Найдите деепричастные обороты ,

расставьте знаки препинания,

подчеркните:

Я чуть-чуть не упал наткнувшись на

что-то толстое. Услышав суд такой

мой бедный соловей вспорхнул. Он

стоял чуть поодаль повеся голову.

Найдите деепричастные обороты,

расставьте знаки препинания,

подчеркните:

Войдя в залу я спрятался в толпе

мужчин. Я расхохотался увидев эту

маленькую фигуру. Работу он

сделал кое-как спустя рукава.

Нужно отметить, что учащимся нравится выполнять задания на

компьютере. Этот тот самый случай, когда приятное соединяется с полезным.

Кроме этого использование ИКТ – интеграция с информатикой, возможность

реализовывать приобретаемые знания на уроках ИВТ в практической

деятельности.

Для учителя подготовка к уроку с использованием ИКТ становится

творческим процессом. Безусловно, яркость, новизна компьютерных элементов,

помогают делать урок интересным, необычным, увлекательным. Но всё же

хочется отметить, что учитель – словесник должен проводить уроки с

использованием ИКТ при необходимости. Ведь у нас предмет необычный. Мы

не только должны дать учащимся прочные знания, но и развить в ученике

культуру языка, чтения, культуру человеческой души, поэтому наши уроки

должны посвящаться, прежде всего, живому слову, общению, разговору о

нравственных ценностях, о месте человека в современном мире. А компьютер –

только инструмент, с помощью которого учитель может добиться более яркого

знакомства с учебным материалом, провести закрепление и контроль знаний.

Тестовый контроль сформированности ЗУН учащихся с помощью компьютера

даёт возможность быстро и эффективно выявить пробелы, «западающие» темы,

вопросы. Чтобы отработать эти «западающие» темы, можно использовать

учебные компьютерные программы по русскому языку и литературе, которых

сегодня достаточно много.

При использовании ИКТ одна из задач учителя – научить учащихся

грамотно использовать компьютер. Ни для кого не секрет, что при подготовке

рефератов, сочинений, материала к урокам – семинарам, наши учащиеся

«скачивают» и используют чужой готовый материал, чтобы исключить это, я

учащимся предлагаю обработать найденную информацию, преобразовать в

опорный конспект, презентацию, тестовые задания, опросник.

Все учащиеся используют компьютер для оформления своих докладов,

рефератов, делают рисунки, схемы, набирают тексты своих творческих работ.

Современный урок литературы невозможен без сопоставления

литературных произведений с другими видами искусства. Наглядность делает

урок ярким, запоминающимся. Создание и применение на уроках электронных

презентаций требует от учителя большой подготовительной работы.

Неоценимую помощь в этом оказывает электронная универсальная «Большая

энциклопедия Кирилла и Мефодия», содержащая иллюстрации, статьи,

интерактивные таблицы, виртуальные экскурсии др. Заранее созданная

презентация позволяет заострить внимание учащихся на иллюстрациях, схемах,

200

таблицах, опорных конспектах, видеофильмах. Используя возможности

интерактивной доски, при повторении учебного материала по орфографии

предлагаю следующие задания:

1) устное проговаривание пропущенных орфограмм (значительно экономит

время)

2) появляется заранее подготовленный правильный ответ

3) во время демонстрации слайда с помощью ручки или маркера вписывается

ответ.

Не секрет, что для многих учащихся телевидение стало главным, они

редко читают художественную литературу, приходят на урок

неподготовленными из – за отсутствия текста художественных произведений в

библиотеке. Поэтому рекомендую учащимся использовать электронное учебное

издание «Библиотека школьника», где представлено 455 литературных

произведений.

«Действительно жить – это значит жить, располагая информацией». Это

высказывание Н.Винера особенно актуально в наше время, когда ИКТ прочно

вошли школьную жизнь. Разумеется, повторюсь ещё раз, не каждый урок

русского языка и литературы должен проводиться с применением ИКТ.

Но те уроки, на которых уместно использованы информационно-

коммуникационные технологии, дают многое учащимся и учителю:

1. Повышают качество знаний умений и навыков по русскому языку и

литературе.

2. Воспитывают интерес к предмету.

3. Позволяют индивидуализировать процесс обучения.

4. Развивают творческие возможности учащихся.

5. Позволяют эффективно организовать групповую и самостоятельную

работу на уроке.

6. Экономят время на уроке.

Таким образом, использование информационно-коммуникационных

технологий значительно повышает не только эффективность урока, но и

помогает создать более продуктивную атмосферу на уроке,

заинтересованность.

С помощью ИКТ я практикую интегрированные уроки: литература и

музыка, литература и изобразительное искусство, русский язык и литература,

которые активизируют деятельность учащихся, расширяют их

социокультурные связи.

Сегодня общество предъявляет к учителю высокие требования. Прежде

всего это образование, ориентированное на результат. Какой бы урок мы не

проводили, каких бы учеников мы не учили, сильных или слабых, основной

задачей учителя остаётся нравственное воспитание учащихся, расширение их

кругозора, развитие эстетических, творческих, этических сторон его характера,

т.е. формирование личности, способной адаптироваться в современной жизни.

Список литературы:

1. Горбич О.и. Современные педагогические технологии обучения русскому

201

языку в школе. (Дистанционные курсы повышения квалификации учителей

русского языка и литературы), 2009,№24 тема: «Информационные технологии в

работе учителя русского языка и литературы».

2. Афанасьева П.В. Изучение орфографии с помощью компьютерной

программы – «Русский язык в школе», 2009,№4.с.37;

3. Черненко Н.М. Стилистика компьютерного общения – «Русский язык в

школе», 2009,№5.с.14;.

4. Крушинская Т.Ф. Интерактивная доска на уроках русского языка –

«Русский язык в школе», 2009,№7.с.17.

5. Кустова Г.И. Использование интернет - ресурсов в школьном обучении –

«Русский язык в школе, 2009,№10.с.25.

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ТЕХНОЛОГИИ МОДУЛЬНОГО ОБУЧЕНИЯ

НА УРОКАХ РУССКОГО ЯЗЫКА И ЛИТЕРАТУРЫ (ИЗ ОПЫТА РАБОТЫ)

Хусаинова М.Г.,

учитель русского языка и литературы

Кояндинской средней школы Целиноградского

района Акмолинской области

Мы живём в 21 веке, который требует нового подхода к современному

образованию. Сегодня образование должно быть ориентировано на

результат. Но как этого добиться?

Одним из путей повышения качества образования является

технологизация учебно-воспитательного процесса. На мой взгляд,

технология модульного обучения М.Жанпеисовой является самой

адаптированной к нашей казахстанской системе образования, помогает

решать многие проблемы, стоящие перед учителем:

1) повышение результативности обучения

2) системная работа с одарёнными учащимися

3) целенаправленное продвижение учащихся к цели, поставленной

учителем и осознанной самими учащимися

4) саморегуляция, самовоспитание, саморазвитие учеников

5) создание психологического комфорта для каждого ученика

Сама автор М. Жанпеисова говорила, что «одной из особенностей

разработанной технологии является ориентация не на усвоение знаний, а на

развитие познавательных способностей личности и познавательных

процессов: видов памяти, мышления, восприятия посредством специально

созданных учебных и познавательных ситуаций, а также удовлетворение

потребностей в самоактуализации, самоутверждении, в общении, игре,

познании и творчестве.» И я с ней согласна. Безусловно, при использовании

данной технологии учащиеся включаются в активную и эффективную

202

учебно-познавательную деятельность; идёт индивидуализация самоконтроля,

контроля, коррекции, самостоятельности, консультирования. Данная

технология помогает активизировать работу учащихся, поэтому учебный

процесс приобретает и творческий характер. Ученик на таких уроках

самостоятельно добывает знания, объективно оценивает свои и чужие

знания.

Имея наработанный опыт применения данной технологии, могу

отметить, что, в первую очередь, нужно правильно запланировать учебные

модули на год.

Во вводной части знакомлю учащихся со всей структурой учебного

модуля, его целями и задачами. Затем кратко объясняю учебный материал,

рассчитанный на изучение в течение всех часов данного учебного модуля,

опираюсь при этом на схемы, таблицы, блок-конспекты, алгоритмы, графики

и другие знаковые модели.

Учебный модуль «Сложное предложение. Сложносочинённые

предложения» в 9 классах (вводная часть)

Таблица

Признаки сложносочинённых предложений

Части или предложения в их составе

связываются сочинительными союзами

Части или предложения в их

составе выражают

1. Соединительными:

и, да, ни…ни, также.

2. Противительными:

а, но, да, зато.

3. Разделительными:

Или, либо, не то…не то.

1. Одновременность явлений.

2. Последовательность явлений.

3. Противопоставление явлений.

4. Причину или следствие.

5. Возможность одного из

явлений.

6. Чередование явлений.

В диалогической части провожу многократную проработку учебного

материала учащимися на уровне воспроизведения элементарных умений и

навыков и переноса знаний. Класс делю на микрогруппы по 5-6 человек.

Групповая организация работы удобна тем, что позволяет учащимся в рамках

одного классного коллектива работать в собственном темпе и на своём

уровне сложности. Часть учащихся может работать на занятии полностью

самостоятельно, часть – в значительной степени самостоятельно, обращаясь

ко мне в случае затруднений, а часть - под непосредственным моим

руководством. В зависимости от успешности состав групп меняю. На уроке

каждый ученик работает с распечатанным материалом, алгоритмами,

памятками, инструкциями. Работу строю на взаимообучении и взаимооценке,

Сложные предложения

Союзные

Средства связи: союзы,союзные слова; интонация

Сложносочинённые Сложноподчинённые

Бессоюзные

Средство связи - интонация

203

самообучении и самооценке. Самоконтроль обеспечивает объективную

оценку своих знаний, стимулирует учебно-познавательную деятельность, то

есть является средством успешности в обучении. В диалогической части

провожу много обучающих игр: «Снежный ком», «Путешествие», «Блиц-

турнир», «Эрудит», «Биржа знаний», «Аквариум», «Дотошный ученик»,

«АБВГдейка», «Умники и умницы», «Брейн-ринг», «Зарисовка» и другие,

которые развивают способности и творческие возможности, самосознание и

самооценку, мотивационную сферу учащихся. Разумеется, заранее знакомлю

учеников с правилами этих игр.

Мы знаем, что развивает личность не всякая деятельность, а та, в

процессе которой возникают положительные эмоции. Нужно, чтобы

ученикам нравилось учиться, чтобы они получали удовольствие от

интеллектуальной деятельности. По мнению психологов, многие личностные

свойства учащихся проявляются в ходе собственной деятельности. Поэтому

всякая попытка педагога «внести» в ученика познание не приносит желаемых

результатов, если не организована его деятельность, причём, деятельность,

которая приносит радость от преодоления трудностей, уверенность, гордость

за успех. Наиболее полезным и развивающим считается учение на пределе

трудности для самого ученика. Вот почему в диалогической части я

разрабатываю трёхуровневые задания для каждого ученика. Например, по

теме «Сложноподчиненное предложение» были предложены следующие

задания:

3 уровень

1. Расставьте знаки препинания. Пользуясь таблицей, правильно

определите виды придаточных предложений, составьте схемы СПП.

Все тела падают потому что Земля имеет силу притяжения. Из-за леса

поднялась луна когда мы подъезжали к селу. Где был пустырь там

раскинулся сквер.

Вид

прид.

Отвечает на

вопросы

Подчини-

тельные

союзы

Поясняет Примеры

При-

чины

Почему? От-

чего?

Вследствие

чего?

Потому что,

оттого что,

вследствие

того что,

ибо, так как.

Всё

главное

Лес стоял тихий

и молчаливый,

потому что, главные певцы

улетели.

Вре-

мени

Когда? Как

долго? С ка-

ких пор? До

каких пор?

Когда, пока,

как, только

Всё

главное

Пока я шёл,

край неба

заалел.

Места Где? Куда?

Откуда?

Где, куда,

откуда.

Сказуемое Где труд, там и

счастье.

2 уровень

1. Допишите незаконченные сложноподчинённые предложения, выделите

204

в них главные и придаточные предложения, определите вид придаточного,

составьте схемы.

1. Любовь к труду необходима, чтобы… 2. Отечеством мы зовём нашу

страну потому, что…

3. Жизнь в лесу пробуждается, когда… 4. Три берёзы растут там, где… 5.

Пиши так, чтобы…

6. Весь мир с волнением следил, как.. 7. Взошла луна, которая … 8. Цветы

надо поливать каждый день, чтобы…

1 уровень

Составьте текст с использованием сложноподчиненных предложений

на тему: « Своё будущее я представляю таким». Найдите главные и

придаточные предложения, поставьте вопросы; определите вид

придаточного; сделайте синтаксический разбор 2 сложноподчинённых

предложений.

После выполнения разноуровневых заданий учащиеся проводят

взаимопроверку. Бывают случаи, когда ученики берут на проверку работу с

повышенной для них степенью сложности. Естественно, они не могут

объективно оценить, поэтому я заранее готовлю бланки с правильными

ответами.

Использование технологии модульного обучения на уроках русского

языка и литературы приводит к положительным результатам:

1) повышается качество знаний учащихся; учащиеся привыкают к

подаче материала крупным блоком; учатся вычленять самое главное;

рационально используется время на уроке; развивается зрительная память на

основе опорных конспектов, сигналов, схем, таблиц.

2) ученики учатся свободно формулировать и высказывать свои

суждения, развивается речь, логическое мышление, все виды памяти,

обогащается словарный запас.

3) Способным ученикам предоставляется возможность систематически

выполнять задания высокого уровня сложности, что благотворно влияет на

их интеллектуальный уровень.

4) Повышается интерес к учению, формируется творческое мышление,

ученики учатся работать с дополнительной литературой.

5) Сокращается объём домашнего задания.

6) Ученики с лидерскими качествами выступают в роли «ведущих» или

«консультантов».

Залогом успешного развития страны в современных условиях является

воспитание гармонически развитого подрастающего поколения, способного

успешно жить и трудиться в рыночной экономике, уметь создавать

материальные и духовные блага, быть патриотом своей родины и

законопослушным гражданином. Одним из путей формирования такой

личности является внедрение новых педагогических технологий.

Список литературы: 1. М.М. Жанпеисова «Модульная технология обучения как средство

205

развития ученика» - Алматы, 2002

2. Дьяченко В.К. Сотрудничество в обучении. - М., 1991.

3. Дьяченко В.К., Кусаинов Г.М. Диалоги о школе XXI века. - Алматы, 1995.

4. Бадамбаева Г.А., Тюлебаева М.А. Русская речь. – «Мектеп» баспасы, 2003.

«МӘҢГІЛІК ЕЛ» ҰЛТТЫҚ ИДЕЯСЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУШЫ

БАСТЫ ТҰЛҒА – МҰҒАЛІМ

Шахатова Рабиға Оналбековна,

Астана қаласы №51 мектеп-гимназиясының

орыс тілі және әдебиеті мұғалімі,

e-mail: perde@mail.ru

«Мәңгілік ел» ұлттық идеясы және оның мазмұны мәңгі дамуға,

өзгерістер мен жаңаруларға толы. Бұл өмірлік тарихи тәжірибе, ел мен халық

тағдыры негізінде көп қиындықтарды басынан кешіріп пайда болған идея. Оған

рухани ізденістер, бақытты, бейбіт, жарқын болашаққа ұмтылыстар арқау

болған. Басқаша айтқанда, «Мәңгілік ел» философиясы әлемдік

қауымдастықтың толыққанды мүшесі ретінде Қазақстанды әлемдік тарих пен

өркениет ағымына түсіру тілегінен пайда болған идея.

Ұлттық идеяны қалыптастыру мәселесі халықтың рухани таңдауымен

тығыз байланысты. Қазақстан халқы «Мәңгілік ел» ұлттық идеясының негізін

құрайтын құндылықтарды таңдайды.

Ол тәуелсіздік, ұлттық бірлік, бейбітшілік пен келісім, зайырлы қоғам

және жоғары руханият, отбасылық құндылықтар, индустрияландыру мен

инновациялар негізінде экономикалық өсу; ол жалпыға бірдей Еңбек қоғамы,

тарихтың, мәдениет пен тілдің, ұлттық қауіпсіздіктің біртұтастығы. Ұлттық

идеяның негізгі құндылықтары ретінде құқық пен еркіндікті, міндеттер мен

жауапкершіліктерді де қарастырған жөн.

Жаңа қазақстандық патриотизмнің идеялық негізі осы жоғарыда аталған

мемлекетқұраушы, жалпыұлттық құндылықтардан тұрады.

Бүгінгі күні егеменді ел балалары өмірге аяқ басты. Сондықтан әсіресе

бүгінгі таңда оларды дамыту бағыттары мен мазмұнын дұрыс анықтау өте

маңызды. Олардың ғана емес, жалпы мемлекеттің болашағы осы мәселеге

байланысты.

«Мәңгілік ел» идеясын жүзеге асыруға ықпал ететін басты факторлардың

бірі – халық саны мен сапасы болашақ ұрпақты рухани, интеллектуалды және

физикалық дамытуды талап етеді.

Жалпыұлттық құндылықтардың ішіндегі ең бастысы – қазақ тілін

мемлекеттік тіл ретінде нығайту, қазақстандықтардың үш тілде еркін сөйлеуіне

жағдай жасау. Мемлекеттік тіл «Мәңгілік Ел» идеясының негізі, өзегі.

Мемлекет билігінің құдіреттілігі мен күштілігі қазақ тілінде сөйлеуімен

өлшенеді. Мемлекет қай тілде сөйлесе, сол тілдің құдіреті қашанда үстем

206

болады. Мемлекеттік тілде сөйлеу қазақ халқының ішкі бірегейлігін нығайтып,

өркениеттік, мәдени бағытын арттырады. Тіл - ұлттың мәдени коды, ойлау және

таным, дүниеге қатынасының, құндылықтарды бағалай білу жүйесінің коды.

Тіл - билік, үлкен саясат. Тіл - «Мәңгілік Ел» идеясының басты қолдаушысы.

Ана тіліңді құрметтеу - ұлттық намысты ояту мен жаңғыртудың көзі. Бұл жолда

тілдік және ақпараттық кеңістік қауіпсіздігін қамтамасыз ету - ел тәуелсіздігін

қорғаудың басты ұстанымы болуы тиіс.

Өсіп келе жатқан ұрпаққа патриоттық тәрбие беру – білім беру

ұйымдарының тәрбиелік жүйесіндегі негізгі бағыттардың бірі. Кішкентай

азаматтың бойында балалық шағынан бастап қандай рухани-адамгершілік

құндылықтар, «отан, «ел», «парыз», «жауапкершілік», «ар», намыс»

ұғымдарына қандай көзқарас қалыптастырылды, - Қазақстан азаматының

патриоттық қасиеттерінің қалыптасқандығы немесе қалыптаспағандығы деңгейі

міне осындай мәселелерге байланысты. Не себептен патриоттық тәрбиені

қозғау әсіресе бүгінгі таңда көкейтесті мәселеге айналып отыр? Қазақстан

тәуелсіздігін алғалы бері көптеген құндылықтар қайта қарастырылды, көптеген

оқиғалар нақты тарихи бағасын алды, идеалдар өзгерді. Өмірдің мәні,

ұстанымдар туралы ескі көзқарастар жоғалып, әлі жаңа бағыттар белгіленбей

тұрған кездегі уақыт мінегіштік; шалағай сыншылық, шектен шыққан

арсыздық, қара жүзділік, рухсыздық сынды нигилистік үрдістерді тудырды.

Ұмтылатын идеал болмады. Мұның бәрі пейілдің тарылып, құлдырауына,

жасөспірімдер арасында құқықбұзушылықтың, қараусыздықтың көбеюіне

әкеліп соқты.

Мемлекет рухани, адамгершілік қағидаларды қайта дамытуды, ұлттық

мұраны құнттап, халықтың тарихи жетістіктерін сақтауды міндеттеген уақытта,

басты құндылықтар ретінде халық бірлігі, көпғасырлық тарихы, салт-

дәстүрлері, толеранттық жарияланғанда, жағдай өзгере бастады.

Сондықтан бүгін патриот болу - ата-бабамыздан қалған мұраға қорғаушы

болу, ардақтап, Отан мүддесін қорғау, оның дәулет-игілігін сақтап көбейту

деген сөз. Азамат болу – демек өз еңбегімен, оқуымен, кәсіби білімімен ел

дәулеттілігін, оның экономикалық және саяси тәуелсіздігін қамтамасыз ету.

Патриоттық қасиет қалыптастыру ерте жастан басталады. «Кіші

Отаным», «үлкен Отаным», «менің қалам – менің елім», менің отбасым – менің

шежірем», «мен және менің достарым» ұғымдары туралы түсінік қалыптасады.

Қазақстан халқына жолдауында елбасы Н.Назарбаев «қазақстандық

патриоттық» ұғымын былайша айқындайды: «егеменді дамудың 22 жылы

ішінде барлық қазақстандықтарды біріктіріп, еліміздің болашағының негізін

құрайтын басты құндылықтар құрылды. Біріншіден, Қазақстан тәуелсіздігі

және Астана. Екіншіден, ұлттық бірлік, біздің қоғамымыздағы бейбітшілік пен

келісім. Үшіншіден, зайырлы қоғам және жоғары руханият. Төртіншіден,

индустрияландыру мен инновациялар негізінде экономикалық өсу. Бесіншіден,

жалпыға бірдей Еңбек қоғамы. Алтыншыдан, тарихтың, мәдениет пен тілдің

біртұтастығы. Жетіншіден, ұлттық қауіпсіздік және біздің еліміздің

жалпыәлемдік және аймақтық мәселелерді шешуге ғаламдық қатысуы. Осы

207

құндылықтардың арқасында біз үнемі жеңістерге жетіп, еліміздің беріктігін

нығайтып, ұлы жетістіктерімізді көбейте түстік. Осы мемлекетқұрушы,

жалпыұлттық құндылықтар Жаңа Қазақстандық патриоттықтың идеялық

негізінің мәнісі болып табылады .

Ал республика азаматтарының патриоттық қасиеттерін көрсететін

«Мәңгілік ел» ұлттық идеясын патриоттық акт іспетті. Ұлт көшбасшысының

айтуынша, бұл «біздің жалпықазақстандық үйіміздің идеясы, ата-

бабаларымыздың арманы» [1].

Ол қасиеттер қайда қалыптасады және онымен кім айналысады?

Экономикалық және ғылыми-техникалық прогресс жағдайында адами

капиталды қалыптастырушы – білім, ол қоғамдық дамудың ең басты қозғаушы

күшіне және соған сәйкес мемлекеттің ұлттық саясатының басты бағытына

айналады.

Әрине, ұлттық идея негізі мектеп қабырғасында қалануы тиіс.

Ахмат-Хаджи Кадыровтың «мұғалім ұлтты қалыптастырады» деген

сөздері бүгінгі күн үшін айтылғандай. Өйткені мектеп мұғалімі оқытушы және

тәрбиелеуші – екі кәсіби рольді атқарады.

Мінекей, сондықтан бүгінгі таңда педагог дербес ойшыл, мақсат қойып,

жоспарлап, оқу үрдісін іске асыра алатын, оқушыларда негізгі

құзырлылықтарды қалыптастыруға дайын және ол үшін қажетті қабілеттері

бар, сыныпта мейірімді ахуал құрып, өз қызметінің нәтижелерін бақылап,

бағалай алатын, рухани-адамгершілік, азаматтық-патриоттық, экологиялық

тәрбие беруді жүзеге асыра алатын болуы қажет.

Бүгінгі педагог белгіленген көлемдегі білім, білік, дағдылармен

шектелмей, үздіксіз білімін толықтыруға және тереңдетуге, жалпы теориялық

және кәсіби деңгейін арттыруға қабілетті, өзін қиындықтарды жеңуге

жұмылдыра алатын, сыртқы әсерлерге қарамастан, шешім қабылдай алатын

болуы тиіс.

Білім беру жүйесі гуманитарлық феномен іспеттес, адам құқықтарын

мойындау, тұлға және оның еріктігі, жауапкершілігі, ынтымақтастығы,

төзімділігі сынды батыстық демократияның орныққан құндылықтарына

негізделген. Ондағы іргелі негіз - руханилықты, адамгершілік сана-сезімді,

гуманитарлық мәдениетті қалыптастыруға айналуы тиіс.

Әлемнің үздік білім жүйелерінде мұғалім мамандығына, оқыту қызметіне

ең талантты адамдарды тартады және ол үшін бизнесте қолданылатын кейбір

маркетингтік, рекрутингтік әдістерді пайдаланады. Демек, осы тәжірибені

біздің еліміз де қолдануы қажет [2, 3, 4, 5, 6].

Әлемнің көптеген демократиялық мемлекеттерінде тек мықты

мемлекеттік билік пен қоғам біріге отырып жасалған білім реформалары ғана

сәтті, нәтижелі болған. Ата-аналар қоғамы, жергілікті басқару ұйымдары,

кәсіби-педагогикалық қауымдастық, ғылыми, мәдениетті, қоғамдық

бірлестіктер, сонымен қатар бизнес-құрылымдар білім саясатының белсенді

нысандарына айналады [7,8].

208

Мұғалімнің дүниетанымдық көзқарасы толығымен «Мәңгілік ел» ұлттық

идеясына негізделуі тиіс. Осы жағдайда ол жаңа ұрпақты ұлттық өзіндік сана-

сезімі, кәсіпқойлығы, бәсекеге қабілеттілігі жоғары, басқа мәдениет

өкілдерімен конструктивті диалог құруға қабілетті етіп тәрбиелейді.

Елбасының «Мәңгілік ел» идеясы баршамызды бір мақсатқа, ортақ

мүддеге жұмылдыратын ұранға айналуы тиіс. Осыдан әрқайсымыз ой түйіп,

Тұңғыш Президентіміз айтқандай Қазақ елінің, қазақ тілінің мәңгілік болуына

аянбай еңбек етуіміз керек.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. 1 ақпан 2010 жылғы ҚР Президентінің 922-Жарлығы " Қазақстан

Республикасының 2020 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспары туралы».

2. Грачева В.Г. Развитие высшего педагогического образования в Западной

Европе на современном этапе. Дисс. к.п.н., 13.00.01. – 2007. – 186б.

3. Сабирова Д.Р. Пробный год работы в школе / Д.Р. Сабирова // М.:Высшее

образование в России. – 2007. - № 9. - С. 138-141. (0,6 п.л.).

4. Сабирова Д.Р. Управление качеством подготовки и переподготовки

педагогических кадров в Великобритании / Д.Р. Сабирова // Вестник

Университета РАО. – 2007. - № 4. – С. 38-41. (0,5 п.л.)

5. Система образования Финляндии - dic.edu.ru/information/national_sys.;

6. Рубцов В., Марголис А. Модернизация педагогического образования в

США//ug.ru/archive/37116 копия – либо // УГ Москва», №40, 5 қазан 2010 жыл.

7. Жампеисова К.К., Хан Н.Н., Колумбаева Ш.Ж., Жексенбаева У.Б.

Педагогическое обеспечение государственно-общественного управления

образованием// Педагогика и психология– 2011ж. – № 2(7).-.15-20б.

8. Жампеисова К.К., Хан Н.Н., Колумбаева Ш.Ж., Жексенбаева У.Б.

Технологический и организационно-управленческий аспекты государственно-

общественного управления образованием как целостного педагогического

процесса// Педагогика и психология– 2011. – № 2 (7). - 20 – 25б.

209

Мазмұны / Содержание Әбдірахманова С. З. «Мәңгілік Ел» ұлттық идеясын білім мазмұнын жаңарту жағдайында жүзеге асыру үшін «lesson study - мұғалімнің кәсіби білімін жетілдірудегі тиімді тәсілдердің бірі»....................................................... Әлімбекова Ажар Бостанқызы. Мәңгілік Ел идеясы - ұлттың ұлы мұраты.. Арзиева А. Т. орта білім беру мазмұнын жаңарту жағдайында мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру мәселелері............................................... Абжалелова А. А., Ахметова А. Т. Инновациялық мәдениетті мұғалім - мектептегі білім беру мазмұнын жаңартудағы басты тұлға............................ Аділғазықызы Ж. Алаш және алашорда тарихнамасы...................................... Алпар Ұ. Д. «Мәңгілік Ел» идеясы аясында қазақстандық патриотизмді қалыптастырудың жолдары................................................................................... Ауелгазина Т.К. «Мәңгілік Ел» идеясының тарихи негізі ................................... Аязбекова Г.М. Қазақ отбасындағы мәдени құндылықтар................................ Байкенова С.Ж. «Мәңгілік Ел» ұлттық идеясын жүзеге асыруда ақын-жыраулардың тәлім-тәрбиелік ілімдерін оқыту мәселелері.............................. Байтлеуов Г. Е. Ұлттық спорт ойындары арқылы, оқушылардың ой-өрісін дамыту...................................................................................................................... Бектурова Ж.Б. Коммуникативная компетенция в интерлингвокультурном аспекте……………………………………………………………………………………... Бейскалиева Г. С. Балабақшадағы ата-аналармен қарым-қатынастағы қайшылықтарды болдырмау жолдары................................................................... Дүйсебаева М. Ж., Қасымова Г. А. Әлкей Марғұлан еңбектеріндегі этнопедагогикалық зерттеулер........................................................................... Елеусизов Е. И., Кожабекова Ж. Б. Мәңгілік Ел: отансүйгіштік пен ұрпақтар сабақтастығы......................................................................................... Ергешбаева Ш. Н. «Мәңгілік Ел» идеясы - жас ұрпақтың басты құндылығы.. Жазильбекова Р. О. «Современные теоретико-методологические подходы к актуальным проблемам отечественной истории в условиях модернизации системы среднего образования»…………………………………… Жарылкапова А. Ш. «Мәңгілік Ел» ұлттық идеясын жүзеге асыруда ұлттық психологияның маңызы............................................................................. Жуматова М. С. Пути реализации национальной идеи «Мәңгілік Ел» в школах……………………………………………………………………………………… Жусупова Г. С. «Мәңгілік Ел» идеясы аясындағы білім беру мазмұнын жаңарту жағдайында тілдік пәндерді оқытудың маңыздылығы......................... Иманқұлова Ш. С. Ойын арқылы балалардың танымдық тілдік қабілетін дамыту...................................................................................................................... Исабекова А.Т., Жакишева А.Т. Білім берудегі инновациялық технологиялар -білім сапасын арттырудың негізі.......................................................................... Искалиева Б. К. Байланыстырып сөйлей білуге дағдыландыру түрлерімен әдістері...................................................................................................................... Құлахметова Р. М. Тәрбие беру арқылы қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру……………………………………………………………………………

Каусова Н. К. Новые подходы в преподавании и обучении на уроках русского языка и литературы……………………………………………………………………. Какенова А. Т. Мәңгілік Ел – ел мұраты............................................................... Какенова Э. Т. «Мәңгілік Ел» идеясы - жаңа дәуірдің кемел келбеті................. Калыбекова Э. С. ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы этникалық шекара мәселесі..................................................................................................................... Карпиков М. К. Вооруженные силы Казахстана – надежный оплот государства………………………………………………………………………………........

3

7

9

12

16

21

25

28

32

37

39

43

46

48

51

54

58

61

63

67

70

74

77

81

84

86

90

95

210

Касенова Г. С. Национальные блюда республики Казахстан………………….... Кемелбаев Н. Ы. Мектепте ұлттық мәдениетті қалыптастыру арқылы «Мәңгілік Ел» патриотын тәрбиелеу................................................................... Кенжебекова Ж. А., Утеназарав А. Бастауыш сыныптарда дене шынықтыру сабағын өткізу ерекшеліктері.......................................................... Карина Н. А. Астана тарихын оқытып-үйрену арқылы «Мәңгілік Ел» идеясын жүзеге асыру.............................................................................................. Кобдикова А. К. «Мәңгілік Ел» ұлттық идеясы негізінде жаңартылған бағдарлама аясында білімді ұрпақты тәрбиелеу – ел ертеңі............................ Кожашева А. Национальная идея «Мәңгілік Ел» - основа национального воспитания................................................................................................................ Кувондикова Г. К. Ұлттық идеясы негізінде білім беру мазмұнын жаңарту.. Кулжабаева Ж. С. Мәңгілік Ел-идеясы................................................................... Мадетхан С. «Мәңгілік ел» идеясы жас ұрпақтың басты құндылығы............... Матекова Б. Т. Мәңгілік Ел мұратын қоғамдық-гуманитарлық пәндерде тарих тағылымымен сабақтастыра оқыту........................................................ Матенова Ж. Г. Мәлік Ғабдуллиннің өмірі мен шығармашылық қызметі өскелең ұрпаққа өнеге.............................................................................................. Махан Б. Мәңгілік ел» ұлттық идеясы негізінді гуманитарлық білім беру мазмұнын жаңарту мәселелері. «Үштұғырлы тіл» бағдарламасын жүзеге асырудың тиімді жолдары....................................................................................... Медеубаева Ш. Т. Көптілділік қажет заманда қазақ тілін оқытудың әдіс-тәсілдері.................................................................................................................... Мырзашева Н. С. Мәңгілік Ел - мәңгілік мұрат.................................................... Нагидулина А. Х., Еркінова А. Б. «Баланың жеке гигиенасы».......................... Нурмагамбетова Ж. С. Развитие профессиональной компетентности учителя в рамках обновления содержания образования………………………… Нағыметова Г. Ә. «Білім ал, көңіліне түйіп ал»................................................... Өтен Г. Ж. «Мәңгілік ел» ұлттық идеясы – жасампазеліміздің жарқын болашағы................................................................................................................... Оразалина А. Б. Ұлттық тәрбие – ұлт болашағы............................................. Орнекешова А. И. Реализация идеи «Мәңгілік Ел» как основы воспитания полиэтнической культуры...................................................................................... Пигалева Н. В. Мәңгілік Ел – символ единства и патриотизма………………. Сағынтаев Қ. С. «Ел мұраты-ел бақыты, гүлденген тәуелсіз Қазақстан!».. Сакипова Л. А. Внедрение идеи "Мәңгілік Ел» в уроки русского языка и литературы………………………………………………………………………………. Сапарова К. Н. Национальная идея как фактор консолидации казахстанского общества……………………………………………………………... Сейсенбаева К. Н., Ағыбаева С. А. Мектептегі білім мазмұнын жаңартуда ата-ана қоғамдастығының маңызы....................................................................... Тогузбаева Г. Ж. «Әже рольі»................................................................................. Удуримова Ш.С. Полиязычное образование: преимущества и недостатки.. Хусаинова Д.К. ИКТ – важное средство для повышения качества образования………………………………………………………………………………... Хусаинова М.Г. Использование технологии модульного обучения на уроках русского языка и литературы………………………………………………………… Шахатова Р. О.«Мәңгілік Ел» ұлттық идеясын жүзеге асырушы басты тұлға – мұғалім……………………………………………………………………………

98

102

104

108

113

116

119

125

128

130

134

137

141

145

149

156

160

162

166

170

174

178

181

183

187

189

192

197

201

205