1

ΠΑΝΕΜΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ: ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ & ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ

Ηλιακή Λατρεία: Αίγυπτος & Μινωική

Κρήτη. Αξιώτης Αλέξανδρος

Μάθημα : Το Αιγαίο και η Μεσόγειος κατά την 2η χιλιετία π.Χ.

Διδάσκων: Βλαχόπουλος Α.

2

ΠΕΡΙΧΟΜΕΝΑ I. Εισαγωγή……………………………………………….. 3

II. Ρα…………………………………………………………… 4 III. Αστρονομία και Αιγυπτιακό Ημερολόγιο… 6

i. Το Ημερολόγιο………………………. 6 ii. Κτηριακοί Προσανατολισμοί….. 8

IV. Μινωική Κρήτη: Ηλιακή λατρεία και Σύμβολα………………….. 11

i. Ο Ταύρος………………………………. 11 ii. Κέρατα του Καθαγιασμού………..12

iii. Διπλός Πέλεκυς………………………. 13 iv. Ροζέτα…………………………………….. 15 v. Γυναικεία Θεότητα………………….. 16

vi. Άλλα Σύμβολα…………………………. 17 V. Επιλογικό…………………………………………………..18

3

Εισαγωγή Ας φανταστούμε ένα γιγάντιο ερημικό τοπίο, το όποιο τέμνεται κατακόρυφα, σε ολόκληρο το ύψος του, από έναν εξίσου πελώριο ποταμό. Είναι, νομίζω, προφανής η εξάρτηση ζωτικής σημασίας που μοιράζονται μεταξύ τους και συνεπώς λογική η συγκέντρωση ανθρώπινου «στοιχείου» στις όχθες αυτού. Αυτό το ζευγάρι βέβαια, δεν θα μπορούσε να είναι άλλο παρά αυτό της Αιγύπτου με τον Νείλο. Ο Νείλος, όαση μέσα στο χάος της ερήμου Σαχάρας, μπορούσε να προσφέρει σοδειές δύο φορές τον χρόνο , άμεση συνέπεια των ετήσιων πλημμυρών του. Αναλογιζόμενοι λοιπόν την έλλειψη της δυνατότητας τεκμηρίωσης των φυσικών φαινομένων από τον τότε ανθρώπινο νου, εύκολα μπορούμε να κατανοήσουμε την αναγωγή τους στην ζώνη του υπερβατικού, του ανεξήγητου, του θεϊκού. Ο Νείλος όμως, δεν θα μπορούσε να συμβάλλει στην γονιμότητα της γης, και επομένως να χαρακτηριστεί «ζωοδότης», χωρίς την επενέργεια μιας βασικότερης και ευρύτερης πηγής ενέργειας, τον Ήλιο. Είναι αυτός που χάρη στην ενέργεια του τα φυτά μπορούν και φωτοσυνθέτουν για να χαρίσουν στους ανθρώπους και στη φύση τους απαραίτητους καρπούς και την ομορφιά αντίστοιχα. Η σπουδαιότητα όμως του Ήλιου δεν τελειώνει εδώ. Παρακάτω θα κάνω μια προσπάθεια να αναδείξω το μέγεθος της Ηλιακής λατρείας, με ορμητήριο τον χώρο της Αιγύπτου, καθώς και την σημασία της μέσα από διαφορετικές προσεγγίσεις.

4

Ρα Ο Ρα για τους Αιγυπτίους ήταν ο Θεός Ήλιος. Σύμφωνα με την Αιγυπτιακή Μυθολογία ήταν ο πρώτος βασιλιάς και ο δημιουργός των πάντων. Έδρα της λατρείας του αποτέλεσε η πόλη Αννού (Lunu στα Αιγυπτιακά) ή αλλιώς γνωστή ως Ηλιούπολη (σημερινό Βόρειο προάστιο του Καΐρου). Έμβλημα του ήταν ο Ήλιος, σύμβολο της ζωής , του φωτός και της γονιμότητας. Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι τον λάτρευαν σε μορφή οβελίσκου, όπως συνέβαινε και με πολλές άλλες θεότητες.

Είναι γνωστή η τάση τους να αποδίδουν στους θεούς τους ζωώδη χαρακτηριστικά. Έτσι, παριστάνεται συνήθως ως άνδρας με κεφαλή ιέρακος. Στο κεφάλι του φέρει στέμμα σε μορφή ηλιακού δίσκου με Ουραίο Όφη. Στο δεξί του χέρι κρατά το σταυρόσχημο σύμβολο της αιώνιας ζωής (Ankh) ενώ στο αριστερό κρατά το σκήπτρο της εξουσίας- -ισχύος (Uaas)1.

1 Σφακιανού Μ. , 2005, Ρα ο Θεός του Ήλιου.

5

Ενσάρκωση του Θεού στην γη θεωρήθηκαν οι Φαραώ, απόλυτοι μονάρχες από τους οποίους πήγαζε κάθε μορφή εξουσίας. Από την 5η Φαραωνική Δυναστεία (2498-2345π.Χ.) θα καθιερώσουν την λατρεία του Ηλίου και θα αποκαλούνται στο εξής «Γιοί του Ήλιου». Πριν από την καθιέρωση αυτή, κατά την πρωτοδυναστική περίοδο (περίπου από την 3η χιλιετία π.Χ.), θεωρούνταν εκπρόσωποι του Θεού Ώρου, επίσης ιερακόμορφη - ηλιακή θεότητα της Αιγυπτιακής Μυθολογίας. Πιστεύονταν πως οι Φαραώ είχαν θεϊκή καταγωγή και ακριβώς μέσω αυτής κατοχυρώνονταν η νομιμότητα της βασιλικής τους εξουσίας απέναντι στους υπηκόους τους. Αυτή ήταν που τους εξασφάλιζε επίσης και την αυστηρή αποκλειστικότητα στην κορυφή της κοινωνικής πυραμίδας, ουσιαστικά, μέσα από ένα μοντέλο απόλυτης Θεοκρατικής μοναρχίας. Οι ιερείς αποτέλεσαν μια εξίσου ισχυρή «τάξη» (όρος αναχρονιστικός για την εποχή) ακριβώς για τον ίδιο λόγο, ενώ αν εξαιρεθούν οι γραφείς (και γενικότερα κάθε μορφή κρατικού «υπαλληλικού» αξιώματος), οι στρατιώτες, κάποιοι πλούσιοι έμποροι και διακεκριμένοι τεχνίτες οι οποίοι δύναντο να έχουν ένα σχετικά ανώτερο βιοτικό επίπεδο, όλος ο υπόλοιπος λαός (Δούλοι, αγρότες, απλοί τεχνίτες, άτομα που δεν μπορούσαν να έχουν πρόσβαση στην σκάλα της κοινωνικής ανέλιξης) ήταν καταδικασμένος σε μια ζωή απόλυτης εξαθλίωσης και έτοιμος να θυσιαστεί στον βωμό της αφάνειας για χάρη του αφέντη και θεού του.

6

Αστρονομία και Αιγυπτιακό Ημερολόγιο Ας αφήσουμε όμως πίσω τα διαδικαστικά και ας επικεντρωθούμε στην πιο απτή και άμεση αλλά συνάμα πρακτικότερη επαφή του πολιτισμού με τον Ήλιο.

Εκτός από εξαιρετική πηγή άρδευσης και εφορίας για την κοιλάδα, η περιοδική αύξηση και πτώση της στάθμης του ποταμού Νείλου, σε συνδυασμό με τις ετήσιες πλημμύρες του καθώς και τις γεωργικές ανάγκες σποράς και συγκομιδής δημιούργησαν την ανάγκη πρόβλεψης και συνεπώς υπολογισμού του κύκλου του έτους. Αυτό οδήγησε στην δημιουργία της πρωιμότερης μορφής Ημερολογίου.

Το Ημερολόγιο

Το Ημερολόγιο αυτό ήταν «Σεληνιακό», βασίζονταν δηλαδή στις διαφορετικές φάσεις της Σελήνης. Ένας πλήρης Σεληνιακός κύκλος (29- -30 ημέρες) αντιστοιχούσε σε έναν μήνα από τους συνολικά 12 που απάρτιζαν ένα σεληνιακό έτος. Σε αντίθεση με άλλους πολιτισμούς, η αρχή του σεληνιακού μήνα καθορίζονταν από την τελευταία ημέρα ορατότητας της φθίνουσας σελήνης2. Το πρόβλημα όμως που δημιουργείται με ένα αμιγώς σεληνιακό ημερολόγιο είναι ότι αυτό δεν συνδέεται άμεσα με τις εποχές καθώς μετακινείται κάθε χρόνο 11-12 ημέρες3. Έτσι περί την αρχή της 3ης προ χριστιανικής χιλιετίας, και πλέον και για την εξυπηρέτηση διοικητικών αναγκών, δημιουργήθηκε ένα συμβατικό – Ηλιακό ημερολόγιο. Σύμφωνα με αυτό το έτος αποτελούταν από 3 εποχές (της Πλημμύρας - Εσούτ, της Σποράς - Προζέ και της Συγκομιδής - Σομόβ) η καθεμία από τις οποίες διέθετε 4 μήνες. Αυτοί με την σειρά τους ολοκληρώνονταν, ο καθένας, από 30 μέρες. Στο τέλος του έτους προστίθεντο 5 συμπληρωματικές μέρες (οι λεγόμενες επαγόμενες) κάθε μια από τις οποίες ήταν αφιερωμένη σε έναν θεό: Όσιρις, Ίσιδα, Ώρος, Σετ, Νέφθιδα (Υπάρχει αντίστοιχη ιστορία στην Αιγυπτιακή μυθολογία ως προς το πώς προέκυψαν αυτές οι επαγόμενες μέρες, στην οποία όμως δεν θα αναφερθώ για λόγους συνοπτικότητας).

2 Αγνώστου, 2014, Αίγυπτος και οι σχέσεις με το Αιγαίο στην εποχή του Χαλκού (Μέρος Α’). 3 Wikipedia, Σεληνιακό Ημερολόγιο.

7

Οι 360 ημέρες του έτους (δεν συμπεριλαμβάνονται οι 5 επαγόμενες) διαιρούνταν σε 36 δεκαήμερα. Επικεφαλής καθενός απ'αυτά ήταν ένας λαμπρός αστέρας, που ονομαζόταν «δεκανός». Άρχοντας των δεκανών ήταν ο Σείριος (στα Αιγυπτιακά: Sopdet, στα Ελληνικά: Σώθις) του οποίου η ταυτόχρονη ανατολή με τον Ήλιο σηματοδοτούσε την αρχή του νέου έτους. Το φαινόμενο αυτό(γνωστό και ως εωθινή-σωθιακή επιτολή), όπως υποβόσκει παραπάνω, συμβαίνει μία φορά τον χρόνο περί την ημέρα του θερινού ηλιοστασίου (19-21 Ιουνίου βάσει των Αιγυπτιακών δεδομένων) και αποτελούσε σήμα κατατεθέν για την ετήσια έναρξη των πλημμυρών του Νείλου. Οι Αιγύπτιοι όμως δεν είχαν υπολογίσει τις 6 ακόμη ώρες που αντιστοιχούσαν στο κάθε έτος με αποτέλεσμα κάθε 4 χρόνια το ημερολόγιο τους να παρεκκλίνει κατά μία ολόκληρη ημέρα και επομένως να χαθεί – σταδιακά - η σημασία των εποχών. Έτσι για να ολοκληρωθεί ένας σωθιακός κύκλος και να επανέλθει το ημερολόγιο στην αρχική του διάταξη έπρεπε να περάσουν 1.461 χρόνια. Παρά την συνειδητοποίηση του γεγονότος αυτού επέμειναν από συντηρητισμό σε αυτόν τον τρόπο χρονολόγησης μέχρι την αρχή της Ύστερης περιόδου (672-332 π.Χ.)4.

Άξιο αναφοράς είναι επίσης το γεγονός ότι παρά τον δωδεκάωρο χωρισμό ημέρας-νύχτας, οι Αιγύπτιοι θεωρούσαν αρχή της μέρας τους την ώρα της ηλιακής ανατολής καθώς επίσης και το ότι παράλληλα με το συμβατικό ημερολόγιο τους διατήρησαν την χρήση του σεληνιακού για καθαρά λατρευτικούς σκοπούς και έθιμα που είχαν ταυτιστεί με συγκεκριμένες φάσεις της Σελήνης. Κάτι εξίσου σημαντικό είναι ότι οι ώρες τους δεν είχαν μια σταθερή διάρκεια μέσα στο εικοσιτετράωρο. Επί της ουσίας χώριζαν την συνολική διάρκεια της ημέρας – νύχτας σε 12 ίσα μέρη αντίστοιχα ενώ οι ώρες που υπήρχε φως μπορεί να ήταν λιγότερες ή περισσότερες από αυτές που επικρατούσε το σκοτάδι (ανάλογα με την εποχή). Αυτό είχε ως αποτέλεσμα οι ώρες κατά τις οποίες ο Ήλιος βρίσκονταν στον ουρανό (από την ανατολή έως δηλαδή την δύση του) να μην είναι ίσης διάρκειας με αυτές από τις οποίες έλειπε.

4 http://www.nea-acropoli-heraklio.gr, Ιστορία και εξέλιξη των Ημερολογίων.

8

Κτηριακοί Προσανατολισμοί

Η αξιοποίηση όμως του ηλίου και των φαινομένων του στην καθημερινή ζωή δεν περιορίζονται μόνο στα συστήματα υπολογισμού και χωρισμού του έτους. Όπως θα δούμε και στην συνέχεια, ο ήλιος μέσα στα πλαίσια μυσταγωγικών τελετών και λατρείας αποτέλεσε πολύ συχνά τον γνώμονα όχι μόνο για τον τρόπο διεξαγωγής αυτών αλλά και για την διαμόρφωση των επιμέρους χώρων.

Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα και σίγουρα ένα από τα αρχαιότερα όλων, είναι αυτό της Μεγάλης Σφίγγας της Γκίζας. Η Σφίγγα βρίσκεται τέλεια προσανατολισμένη στον άξονα Ανατολής-Δύσης ενώ το «βλέμμα» της είναι στραμμένο στο σημείο που ανατέλλει ο ήλιος κατά τη διάρκεια της εαρινής ισημερίας. Το όνομα της Σφίγγας στην Αίγυπτο της 2ης χιλιετίας π.Χ. ορίζονταν ως «Ωρ-εμ-Άκτι» που μπορεί να μεταφραστεί ως «Ώρος στον Ορίζοντα». Όπως ανέφερα όμως πριν στο κεφάλαιο για τον Ρα (βλ. σελ. 5), ο Ώρος αποτέλεσε κι αυτός μία μορφή ηλιακής θεότητας η οποία λατρευόταν ως προστάτης των Βασιλέων. Λέγεται λοιπόν σύμφωνα με κείμενα της 3ης χιλιετίας π.Χ. , ότι οι Βασιλείς, οι οποίοι ταυτίζονταν με τον ηλιακό δίσκο, 70 μέρες πριν από το θερινό ηλιοστάσιο ξεκινούσαν ένα ταξίδι παράλληλο με αυτό της ουράνιας πορείας του ηλίου για να καταλήξουν μπροστά από την Σφίγγα την ώρα που αυτή θα «αντίκριζε» τον ανατέλλοντα ήλιο5.

Η Σφίγγα παρόλα αυτά, δεν είναι το μοναδικό Αιγυπτιακό κτίσμα το οποίο, σύμφωνα με τον (ηλιοκεντρικό) προσανατολισμό του, φαίνεται να εκπέμπει κάποια μυστηριακή – τελετουργική αύρα. Οι πασίγνωστες πυραμίδες της Αιγύπτου (μόλις λίγα μέτρα πιο μακριά) έχουν κεντρίσει εξίσου, με την αινιγματική τους όψη και την ιδιαίτερη αρχιτεκτονική τους σύσταση, το επιστημονικό ενδιαφέρον. Όχι άδικα βεβαίως, καθώς ακόμη και με μια πρόχειρη αναζήτηση σε διαδικτυακούς χάρτες και αεροφωτογραφίσεις μπορεί κανείς να αντιληφθεί ότι οι πλευρικοί τοίχοι των Φαραωνικών αυτών ταφικών μνημείων είναι «χειρουργικά» συνταιριασμένοι με τους άξονες Ανατολής – Δύσης και Βορρά – Νότου αντίστοιχα. 5 Βέργος Ι. , 2007, Η αστρονομική σχέση των πυραμίδων.

9

Το φαινόμενο του κτηριακού προσανατολισμού σε άμεση συνάρτηση με την θέση του ήλιου δεν εμφανίζεται, εντούτοις, αποκλειστικά και μόνο στην Αίγυπτο. Εδώ μου δίνεται η ευκαιρία να συνεξετάσω έναν πολιτισμό, σχεδόν σύγχρονο με αυτόν που αναπτύχθηκε στην Αίγυπτο, του οποίου η σταδιοδρομία πολλές φορές βρέθηκε αναμεμειγμένη με τα γεγονότα της Ανατολίτικης τότε πραγματικότητας. Πράγματι τα πολιτισμικά δάνεια και αντιδάνεια μεταξύ Μινωικής Κρήτης και των γύρω από αυτήν Αιγιακών πολιτισμών, με κορωνίδα φυσικά την σχέση των μινωιτών με τους αιγυπτίους, είναι τεραστίας σημασίας για να αφεθούν αμνημόνευτα. Έτσι, σύμφωνα με τον Μαρινάτο (1934), τα δωμάτια λατρείας στο ανάκτορο της Κνωσού είχαν κι αυτά ηλιοκεντρικό προσανατολισμό καθώς «έβλεπαν» στον ανατέλλοντα ήλιο. Την θεωρία του ήρθαν να ενισχύσουν οι Blomberg και Henrikkson (2001), αποδεικνύοντας ότι ο ήλιος κατά την ανατολή του - τις περιόδους των ηλιοστασίων - φώτιζε στο τέλος του διαδρόμου των Οικιακών Πινακίδων (μετάφραση από Corridor of the House Tablets) μία ρηχή, κοίλη λίθο η οποία όταν περιείχε νερό δημιουργούσε αντανακλάσεις στον - πίσω από αυτή - τοίχο. Οι αντανακλάσεις αυτές μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για παρατηρήσεις ημερολογιακού περιεχομένου. Παρόμοιες διαπιστώσεις, ως προς την αλληλεπίδραση των αιθουσών λατρείας των ανακτόρων με τον ήλιο βάσει του προσανατολισμού τους, έγιναν και για τα ανακτορικά συγκροτήματα των Μαλλίων, της Φαιστού, της Ζάκρου και των Γουρνιών από τους ίδιους6.

6 Ridderstad M., 2009, Evidence of Minoan Astronomy and calendrical practices.

Εικόνα 1 Λεκανοειδής Λίθος στον διάδρομο των Οικιακών Πινακίδων (Corridor of the House Tablets), Goran Henrikkson, 1996.

10

Εικόνα 2 Κάτοψη του κεντρικού ανακτόρου-ιερού της Κνωσού όπως ανασκάφηκε. Hood & Taylor, 1981.

Εικόνα 3 Απεικόνιση της πορείας των ηλιακών ακτινών και της αλληλεπίδρασης τους με την πέτρα (Corridor of the House Tablets). Allan Klynne.

11

Μινωική Κρήτη:

Ηλιακή λατρεία και Σύμβολα.

Ακολουθώντας τα χνάρια του Evans, πολλοί νεώτεροι μελετητές ενδιαφέρθηκαν να ερευνήσουν και να ερμηνεύσουν τα σχεδόν «ανέγγιχτα» μυστήρια που άφησε πίσω του ο Μινωικός πολιτισμός. Θα ήταν ωστόσο έλλειψη αν, μέσα σε αυτή την ηλιακή ανασκόπηση, δεν υπήρχε αναφορά σε όσα από αυτά τα στοιχεία σχετίζονται άμεσα με την ηλιακή λατρεία καθώς και στα σύμβολα απεικόνισης τους. Μέσα από μία σύντομη ερμηνευτική προσπάθεια αυτών, θα επιχειρήσω να εξετάσω το ερώτημα του αν και κατά πόσο απαντάται η ηλιακή λατρεία στην Μινωική Κρήτη.

Ο Ταύρος

Ο Ταύρος αποτελεί μια πολύ σημαντική μορφή στην ελληνική μυθολογία (και όχι μόνο). Εξίσου σημαντική όμως είναι και για την αρχαιολογία καθώς είναι ένα ιδιαίτερα σύνηθες μοτίβο στο «Κρητομινωικό» context. Κάνοντας μία σύντομη αναδρομή στην μυθολογία, μπορούμε να δούμε τον Ταύρο να εμφανίζεται στον χώρο της Κρήτης μέσα από την ιστορία της Πασιφάης. Χαρακτηριζόμενη και «Ολόφωτη», η Πασιφάη, κόρη του θεού Ήλιου και σύζυγος του θρυλικού βασιλιά Μίνωα, εμφανίζεται υποκινούμενη από τον θεό Ποσειδώνα να ερωτεύεται έναν ταύρο που ο θεός είχε στείλει ως ένδειξη επικύρωσης της κυριαρχίας του Μίνωα σε ολόκληρη τη Κρήτη. Ο Μίνωας αδυνατώντας να θυσιάσει το ζώο, δέχεται με αυτόν τον τρόπο την οργή του θεού. Έτσι γεννιέται ο Μινώταυρος, καρπός του έρωτα της γυναίκας για τον ταύρο. Η Πασιφάη ταυτίζεται συχνά με την Σελήνη και καθώς ο ταύρος συσχετίζεται, στην Κρήτη, με τον Ήλιο και τον Ουρανό, η ένωση τους συμβολίζει αύτη μεταξύ του φεγγαριού και του ηλίου7. Ο Μινώταυρος, αλλιώς ονομαζόμενος και «Αστερίων», ταυτίζεται με τον έναστρο ουρανό. Η Αιγυπτιακή μυθολογία από την άλλη, έρχεται να ενισχύσει τον συσχετισμό, με την θεά-αγελάδα Αθώρ.

7 Χλέτσος Β., 2007, Μινωικές Μυστηριακές τελετές.

12

Αυτή, κόρη του θεού Ρα, σύζυγος του θεού Ώρου και τροφός του ηλίου και του βασιλιά, απεικονίζεται να φέρει τον ηλιακό δίσκο στο κεφάλι της ανάμεσα σε δύο βοδινά κέρατα.

Η ετυμολογία του ονόματός της είναι «Ο Οίκος του Ώρου» γεγονός που αναφέρεται περισσότερο στην ιδιότητά της ως προστάτιδα του βασιλιά παρά σε αυτή ως μητέρα του θεού. Σύμφωνα με τον Nilson (1950: 165-193), το νεοσσό μοσχάρι αποτελεί σύμβολο του ανατέλλοντος ηλίου γεγονός που ενισχύει ακόμη περισσότερο αυτή τη θεωρία-συσχετισμό της απεικόνισης του ταύρου με κάποιου είδους ηλιακή θεότητα-μορφή8.

Κέρατα του Καθαγιασμού.

Τα Κέρατα του Καθαγιασμού (μετάφραση από Horns of Consecration), όπως χαρακτηρίστηκαν από τον Sir Arthur Evans, αποτελούν κι αυτά ένα πολύ συχνό εύρημα στο Κρητικό έδαφος είτε στην μορφή μικρών σφραγίδων είτε σε αυτή μεγαλιθικών ομοιωμάτων σε στέγες κτηρίων, τάφους και ιερά. Πολλές φορές, εκτός από πέτρα, ήταν κατασκευασμένα από πηλό ενώ επίσης είναι αρκετά συνηθισμένες οι απεικονίσεις τους σε μινωικές λάρνακες (μικρά, τετράγωνα δοχεία που βρίσκονται ως κτερίσματα και περιείχαν είτε τη στάχτη του νεκρού είτε κάποια ζωτικά όργανα του). Από τον ίδιο τον Evans ερμηνεύτηκαν ως ιερά κέρατα τα οποία προσέδιναν μυστηριακό χαρακτήρα στα αντικείμενα που περιέβαλλαν μιας και άνηκαν στο ιερότερο ζώο, τον ταύρο. Ο Nilsson, κριτικός του Evans, ενίσχυσε την θεωρία του δεύτερου κάνοντας όμως μία μικρή τροποποίηση. Τα κέρατα δεν αποτέλεσαν, σύμφωνα με αυτόν, σύμβολο αλλά αντικείμενο και συγκεκριμένα σκεύος για χρήση στις λατρευτικές τελετές. Η Nanno Marinatos καταρρίπτει, με την νεότερη της προσέγγιση, την θεωρία του τελευταίου λέγοντας πως δεν μπορεί να αποτελούν σκεύος λατρείας καθώς δεν εικονίζονται πουθενά να περιέχουν προσφορές για θεούς και επαναπροσδιορίζει την σημασία τους ως Βουνό. Τι σχέση, όμως, θα μπορούσε να έχει το βουνό με την λατρεία και ιδιαίτερα την ηλιακή; Αυτό θα δείξω στην συνέχεια μέσα από το επόμενο σύμβολο. 8 Marinatos N., 2010, Minoan Kingship and the Solar Goddess.

Εικόνα 4 Αθώρ.

13

Διπλός Πέλεκυς

Το σημαντικότερο ίσως από όλα τα σύμβολα που θα εξεταστούν στα πλαίσια αυτής της εργασίας είναι αυτό του διπλού πέλεκυ αλλιώς γνωστού και ως λάβρυς. Είτε από χρυσό , είτε απεικονισμένο σε λατρευτικές παραστάσεις ανάμεσα σε κέρατα ταύρου, είτε συνδυασμένο με άλλα σημαντικά σύμβολα δημιουργώντας πολύσημες παραστάσεις, αποτελεί αναμφίβολα ένα από τα πιο συχνά ανασκαφικά ευρήματα μέσα και γύρω από τον μινωικό χώρο δράσης. Οι κυρίαρχες απόψεις ως προς το τι συμβολίζει είναι δύο. Ο Evans προσκολλημένος στην ιδέα της κυριαρχίας μιας Μεγάλης Μινωικής θεότητας υποστήριξε την πρώτη από τις δύο λέγοντας ότι ο πέλεκυς συμβόλιζε διττά και την ίδια την θεά αλλά και τον γιό ή σύζυγό της. Ο πραγματιστής Nilsson από την άλλη, υποστήριξε την δεύτερη η οποία αναφέρονταν στην πρακτικότητα της χρήσης του πέλεκυ ως θυσιαστικό μέσο στις ιεροτελεστίες. Με μία τρίτη, και ιδιαίτερα εύστοχα τοποθετημένη, άποψη έρχεται να αναθεωρήσει τις παγιωμένες αυτές η Nanno Marinatos. Μέσα από μία σειρά απαντήσεων σε ερωτήματα που θέτει η ίδια, εξάγει το συμπέρασμα ότι ο διπλός πέλεκυς μπορεί να αντιπροσωπεύει τον αναδυόμενο ήλιο από τον ορίζοντα. Η απεικόνιση του πέλεκυ σε ιεροτελεστίες αφιερωμένες στον ήλιο και την σελήνη (βλ. χρυσό δαχτυλίδι από Μυκήνες), η περιστοίχιση του κόσμου από αυτό καθώς και η ανάμειξη του με σύμβολα της ζωής και της αναγέννησης όπως το ankh και ο κρίνος είναι μερικά από τα στοιχεία που οδήγησαν την Marinatos σε αυτό το πόρισμα. Λαμβάνοντας υπ’όψην το τελευταίο, εύκολα μπορεί να αναλογιστεί κανείς γιατί ο διπλός πέλεκυς παρουσιάζεται τόσο συχνά ανάμεσα στα Κέρατα του Καθαγιασμού, τα οποία ερμηνεύθηκαν νωρίτερα ως βουνό και ακόμη πιο συγκεκριμένα το βουνό αυτό που ενώνει μεταξύ τους τον πάνω και τον κάτω κόσμο. Το ιερογλυφικό akhet (βουνό - σύμβολο του μέρους όπου ο ήλιος ανατέλλει και δύει) τεκμηριώνει τέλεια αυτή την σχέση.

Εικόνα 5 Ιερογλυφικό Akhet.

Εικόνα 5

14

Εικόνα 6 Δαχτυλίδι από τις Μυκήνες.

Εικόνα 7 Μυκηναϊκή σφραγίδα από το Άργος.

Εικόνα 8 Απομίμηση μινωικού πίθου. (1580-1450 π.Χ.)

Εικόνα 9 Χρυσός διπλός πέλεκυς/Λάβρυς.

15

Ρόδακας

Κυκλικός ή Οβάλ, με πέταλα ή χωρίς, ο Ρόδακας αποτελεί ένα από τα πιο πολυσυζητημένα μοτίβο που ο μινωικός κόσμος είχε να προβάλλει. Απεικονίζεται συνηθέστερα σε παραστάσεις γλυπτού διακόσμου αλλά περισσότερο στον ζωγραφικό διάκοσμο ταφικών στηλών και μνημείων. Η πιο δημοφιλής του εμφάνιση, είναι αυτή στον δίσκο της Φαιστού (κυκλικός δίσκος, τοποθετημένος χρονολογικά περί το μέσον της 2ης προ χριστιανικής χιλιετίας, από οπτό πηλό, που περιέχει ένα σύνολο συλλαβογραμμάτων τα οποία έχουν ταυτιστεί με χαρακτήρες της γραμμικής γραφής Α’). Η σημασία του έγκειται στην συν-απεικόνιση του στις παραστάσεις με τα σύμβολα που προανέφερα καθώς και με μερικά από αυτά που θα δείξω στην συνέχεια. Πιο συγκεκριμένα σε μία λατρευτική παράσταση από ένα δαχτυλίδι στην Τίρυνθα (εικόνα 10) ο ρόδακας απεικονίζεται να περιβάλλει την σκηνή, η οποία έχει συσχετιστεί με ιεροτελεστία αφιερωμένη στον ήλιο καθώς ψηλότερα από την κυρίως σκηνή, και πάνω από την γραμμή του ορίζοντα, απεικονίζονται ο ήλιος με την σελήνη σαν να «επιβλέπουν» το δρώμενο9. Το σύμβολο εμφανίζεται επίσης και στην Κνωσό, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα αυτό της παρουσίας της στην Αίθουσα του θρόνου, η οποία περισσότερο ταυτίζεται με αίθουσα λατρείας παρά με τον χώρο δράσης ενός βασιλέα. Στη Συριακή γλυπτική της 2ης χιλιετίας π.Χ., ο ρόδκας παρουσιάζεται σαν τον ηλιακό δίσκο10 στον ουρανό είτε με την προσθήκη φτερών είτε με την απεικόνισή της ως επόπτη-από-ψηλά. Όλα αυτά, σε συνδυασμό με κάποιες φωτογραφίες που θα παραθέσω στην συνέχεια, ενισχύουν την αντίληψη του σύμβολου του ρόδακα ως ουράνιο σώμα και δικαιώνουν την ταύτιση του με κάποια από τις ηλιακές μορφές.

9 Marinatos N., 2010. 10 Collon , 1987 & Otto, 2000.

Εικόνα 10 Χρυσό δαχτυλίδι από την Τίρυνθα.

16

Γυναικεία Θεότητα

Στις Μινωικές παραστάσεις η απεικόνιση αρρένων σε θέσεις συσχετιζόμενες με την λατρεία και την εξουσία είναι κατά πολύ σπανιότερη από αυτή γυναικών. Η γυναικεία μορφή, μέσα από ποικιλόμορφες αναπαραστάσεις, συσχετίζεται άμεσα με την θέση της ιέρειας η οποία εικάζεται ότι μπορεί να αποτελούσε και σύμβολο κοσμικής εξουσίας εκτός από θρησκευτικό. Η πιο χαρακτηριστική απόδοση της είναι αυτή της Θεάς με τους Όφεις από τα κατάλοιπα που ανέσκαψε ο Evans στην Κνωσό. Οι φιγούρες αυτές βρέθηκαν στα αποθετήρια του ναού – χώρου λατρείας και ήταν φτιαγμένες από φαγεντιανή, υλικό που στην Αίγυπτο συμβόλιζε την αναγέννηση και την ανανέωση της ζωής11. Στα δύο τους χέρια, σε θέση έκτασης και ελαφρώς τεντωμένα μπροστά, κρατούσαν από ένα φίδι, σύμβολο κι αυτό της ανανέωσης και του κύκλου της ζωής μέσα από την αλλαγή του δέρματός του. Τα στοιχεία αυτά, μέχρι στιγμής, μαρτυρούν μία άμεση σχέση των αγαλματιδίων με το στοιχείο της λατρείας και του θρησκευτισμού. Μία ελαφρώς διαφοροποιημένη απεικόνιση της θεάς, από μία μήτρα (καλούπι) από την Σητεία, έρχεται να πάει τον συσχετισμό μας ένα βήμα παρά πέρα. Σε αυτή εμφανίζεται η θεά πλάι σε ένα κυκλικό αντικείμενο, που μοιάζει πολύ με τον ηλιακό δίσκο, με τη διαφορά όμως ότι αυτή τη φορά στα χέρια της βρίσκονται δύο διπλοί πέλεκεις. Αν αναλογιστούμε την προηγούμενη παρατήρηση, για την σημασία της λάβρυος, και αν η υπόθεση ότι το κυκλικό σύμβολο που συνοδεύει την θεά αντιπροσωπεύει τον ήλιο, τότε μπορούμε να κάνουμε λόγο όχι απλώς για μια θεότητα, αλλά για μία με ηλιακές καταβολές. Ο Evans (1921), στον πρώτο τόμο του 5 μερούς έργου του Palace of Minos, υποστηρίζει ότι αυτό το αντικείμενο δεν θα μπορούσε να αποτελεί τίποτε διαφορετικό παρά την εικόνα ενός ηλιακού σώματος. Γεγονός που ενισχύει ακόμη περισσότερο την άποψη αυτή, είναι το ότι οι φιγούρες από την Κνωσό έφεραν μεταξύ του γυμνού στήθους τους μια θηλιά όμοια με τον κόμπο της Ίσιδος (θεότητα της αιγυπτιακής μυθολογίας), tyet, του οποίου η σημασία αλλά και η εμφάνιση είναι παρόμοια με αυτή του ankh. 11 Wikipedia, Egyptian Faience.

Εικόνα 11 Ο κόμπος της Ίσιδος (αριστερά), tyet, και το σύμβολο Ankh (δεξιά).

17

Άλλα σύμβολα

Η τυπική έκταση της εργασίας δεν επαρκεί, δυστυχώς, για να καλυφθούν όλα τα σύμβολα, όλες οι ερμηνείες και όλα αυτά τα στοιχεία που αναδεικνύουν το μέγεθος αλλά συνάμα και την πιο δελεαστική - υποκρύπτουσα μυστηριακότητα πίσω από τις τελετές της ηλιακής λατρείας. Ωστόσο δεν θα ήταν σωστό να εξαιρεθούν στοιχεία με εξίσου σημαντική προβολή στο μινωικό context.

Η σπείρα, κατεξοχήν μοτίβο που μπορεί να συσχετιστεί με το ηλιακό σώμα, είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα. Η κυκλική και επαναληπτική πορεία της θυμίζει τον, ατέρμονα επαναλαμβανόμενο, κύκλο της ζωής (γέννηση-αναπαραγωγή-θάνατος) ενώ μπορεί για τον ίδιο λόγο να ερμηνευτεί ως η απεικόνιση της ιδέας της αναγέννησης. Η σπείρα μπορεί να συμβολίζει ακόμη το άπειρο και την αιωνιότητα, ενώ μπορεί να αποτελεί και μια πρώιμη απεικόνιση της ιδέας της φύσης μέσα από ένα γεωμετρικό, αλλά ιδιαίτερα πολύσημο, μοτίβο. Συχνά, στον διάκοσμο, συνδέεται με άλλα άνθη, όπως αυτό του πάπυρου, του λωτού, του κρίνου, και δημιουργεί νέους συμβολισμούς, επίσης ιδιαίτερα χαρακτηριστικούς για τον κρητικό –και όχι μόνο – πολιτισμό. Το πιο πρόσφατα ερευνημένο από αυτά είναι η σπείρα Waz (Marinatos στο άρθρο της για το συνέδριο «Χρωτήρες»).

Αναμειγνύοντας το μοτίβο του διπλού πέλεκυ με το αιγυπτιακό ankh, προκύπτει ένα νέο – λιγότερο διαδεδομένο στο ευρύ κοινό – σύμβολο. Πρόκειται για αυτό της πεταλούδας, η οποία υιοθετώντας τα χαρακτηριστικά των επιμέρους συμβόλων της, αποκτά σημασία παρόμοια με αυτή της σπείρας. Κατά καιρούς, μέσα από παραστάσεις σχετιζόμενες με την ταφική τελετουργία, έχει αποδοθεί στο σύμβολο και η έννοια της ψυχής του νεκρού.

18

Επιλογικό

Μέσα από αυτή την σύντομη ηλιοκεντρική ανασκόπηση, μου δόθηκε η ευκαιρία να μελετήσω τα κατάλοιπα δύο ιδιαίτερα σημαντικών πολιτισμών του Αιγαίου. Με γνώμονα το στοιχείο της λατρείας για τον καθένα και μέσα από μία αρκετά πολύπτυχη έρευνα, έβαλα σε λειτουργία τον σχεδιασμό του δομικού πλάνου αυτής της ηλιακής προσέγγισης σε μία προσπάθεια υπογράμμισης και ανάδειξης μόνο των κοινών «θρησκευτικών τάσεων». Τα εισαγωγικά χρησιμοποιούνται εδώ καθώς, όπως είδαμε, παρά το ενδεχόμενο τελετουργικό υπόβαθρο της εφαρμογής των διαφόρων καινοτομιών, η ουσιαστική χρήση τους ήταν για λόγους πρακτικούς, άμεσους και καθημερινούς (όπως η αγροτική καλλιέργεια κ.ο.κ.). Παρόλα αυτά, το «εμπόριο πολιτισμού» μεταξύ των δύο λαών δεν περιορίζεται μόνο στον τρόπο διεξαγωγής της λατρείας τους αλλά ούτε αποκλειστικά στην μεταξύ τους επαφή. Άσχετα, λοιπόν, με την δική μου επιλογή να επικεντρωθώ σε ορισμένα συγγενή χαρακτηριστικά των δύο πολιτισμών, ο Αιγιακός χώρος της 3ης προ χριστιανικής χιλιετίας μαρτυρά ιδιαίτερη πολιτισμική «εξωστρέφεια» και κοινωνικότητα.

19

Εικόνα 12 Τοιχογραφία στο παλάτι της Κνωσού. [Μέσα απο το μοτίβο της σπείρας εκφύεται άνθος ρόδακα].

Εικόνα 13 Τοιχογραφία από οροφή στην Malkata. [Μοτίβο σπείρας και ρόδακας που επιστέφει αγελάδα (ταύτισή της με την θεά Αθώρ).]

20

Εικόνα 14 Μινωικός πίθος 1450-1400 π.Χ. . [Μουσείο Ηρακλείου].

Εικόνα 15 Μινωική λάρνακα. [Απεικόνιση σκηνής με Κέρατα του Καθαγιασμού]

21

Εικόνα 16 Λεπτομέρεια από το αγαλματίδιο της "Θεάς με τους Όφεις". [Μουσείο Ηρακλείου]

Εικόνα 18 Λεπτομέρεια από Μινωικό πίθο. [ Διπλός πέλεκυς ανάμεσα στα Κέρατα του Καθαγιασμού]

22

Εικόνα 19 Ρόδακας σε σφραγίδα.

Εικόνα 20 Ρόδακας σε Συριακή σφραγίδα ως Ηλιακό Σύμβολο. Εικόνα 21 Φτερωτός Ρόδακας ως Ηλιακό σύμβολο. [Λεπτομέρεια από Συριακή Σφραγίδα]

23

Βιβλιογραφία

• Marinatos N., 2010, Minoan Kingship and the Solar Goddess, Urbana, Chicago and Springfield.

• Evans A.J., 1921, The Palace of Minos at Knossos I, London.

• Ridderstad M., 2009, “Evidence of Minoan Astronomy and Calendrical practices”, Helsinki University Observatory, Helsinki.

• Βέργος Ι., 2007, “Η αστρονομική σχέση των πυραμίδων”, 5ο Πανελλήνιο συνέδριο ερασιτεχνικής αστρονομίας, Πάτρα.

• Νέα Ακρόπολη, Ιστορία και εξέλιξη των Ημερολογίων, 2013. http://www.nea-acropoli-heraklio.gr/index.php/2013-11-18-23-34-24/2013-11-18-23-40-07/80-2013-08-25-05-11-42

• Σφακιανού Μ., 2005, “Ρα ο Θεός του Ήλιου”.

http://www.e-telescope.gr/spirituality/ra-sun-god

• Ιστορία Ελληνική και Παγκόσμια, 2014, “Αίγυπτος και οι σχέσεις με το Αιγαίο στην εποχή του Χαλκού ( Μέρος Α’ & Β’ )”. http://greekworldhistory.blogspot.gr/2014/06/blog-post_30.html