ΦIEPΩMA H νήσς Kάρπαθς - menetes.org€¦ · υς» συναρτάται η γειτνική μινωική θαλασσκρατία (Διδωρς, v.54). tα ευρήματα

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 IOYNIOY 1997

AΦIEPΩMA

KYPIAKH 22 IOYNIOY 1997

2-31 AΦIEPΩMA� H νήσ�ς Kάρπαθ�ς. Συν�πτι-κ� περίγραμμα της ιστ�ρίας της. T�υ Nτίν�υ Aντ. Mελά� H Kάρπαθ�ς στην αρ�αι�τη-τα. T� νησί είναι κατάσπαρτ� μεαρ�αι�λ�γικά λείψανα �λων τωνεπ��ών.T�υ Iωάννη X. Παπα�ριστ�δ�ύ-λ�υ� H �υ�αντινή Kάρπαθ�ς. H ι-στ�ρική έρευνα και τα θεμελιακάέργα των M. Mι�αηλίδη–N�υά-ρ�υ και N. M�υτσ�π�υλ�υ. T�υ Aλέ�η Γ.K. Σα��ίδη� Xριστιανικά μνημεία. H Kάρ-παθ�ς κατά την παλαι��ριστιανι-κή, �υ�αντινή και μετα�υ�αντινήεπ��ή.T�υ Iωάννη Hλ. B�λανάκη� Oψεις τ�υ λαϊκ�ύ π�λιτισμ�ύ.T� πλ�υσι�τερ� σε παραδ�σεις,ήθη και έθιμα νησί των Δωδεκα-νήσων.T�υ Mηνά Aλ. Aλε�ιάδη� T� κληρ�ν�μικ� έθιμ� τηςKαρπάθ�υ.T�υ Γεωργί�υ M. Mι�αηλί-δη–N�υάρ�υ� M�υσική της Kαρπάθ�υ.Eντυπωσιακή είναι η π�ικιλίατραγ�υδιών, �ργανικών μελω-διών και ��ρών.T�υ Γεωργί�υ Aμαργιανάκη� H λατρεία της Παναγίας. Oιθρησκευτικές παραδ�σεις γιατην Παναγία έ��υν πλ�ύσια θε-ματ�λ�γία.Tης Xριστιάνας Δελημά-ρ�υ–Παντα�ή.� Γλωσσικ� ιδίωμα. H Kάρπα-θ�ς είναι μια γλωσσική νησίδαστ� �ώρ� της νε�ελληνικής δια-λεκτ�λ�γίας. T�υ Kωνστ. Mηνά� Kαρπάθια αρ�ιτεκτ�νική. Tύ-π�ι σπιτιών στ�υς �ικισμ�ύς καιδιά$�ρα είδη κτισμάτων στις ε-%��ές τ�υ νησι�ύ.T�υ Δημήτρη Φιλιππίδη� Aντίσταση κατά των Iταλών.H κ�ινωνική διάσταση τ�υ εθνι-κ�απελευθερωτικ�ύ κινήματ�ςτης Kαρπάθ�υ.T�υ Γεωργ. N. Λε�ντσίνη� H πνευματική Kάρπαθ�ς.Παιδεία, λ�γι�ι και συγγρα$είς,Tύπ�ς και π�λιτιστικ�ί $�ρείς.T�υ Nτίν�υ Aντ. Mελά� H Kάρπαθ�ς σήμερα. T�υρι-στικ� παρ�ν σε �υ�αντινές απ�-�ρώσεις.T�υ Nτίν�υ Aντ. Mελά.

E�ώ�υλλ�: H παραλία της Kυρα–Παναγιάςμε την �μώνυμη εκκλησία. Eπάνω, η AγίαΦωτεινή στα Πηγάδια. Kέντρ�, γάμ�ς στηνOλυμπ� (�ωτ.: Γιάν. Kαστελλ�ρι�ι�ς). Kά-τω, εσωτερικ� καρπαθιώτικ�υ σπιτι�ύ στ�Mεσ�!ώρι (�ωτ.: K. Λι�ντης).

Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών»:EΛEYΘEPIA TPAΪOY

Σύμ��υλ�ς Eκδ�σεως:KPITΩN XPYΣOXOΪΔHΣ

H νήσ�ς Kάρπαθ�ςΣυν�πτικ περίγραμμα της ιστ�ρίας της

Tα αρ�αία τεί�η τυ Bρυκύντα. O Bρυκύς, η τρίτη απ� τις σημαντικές αρ�αίες π�λεις τυ νησιύ, �ρίσκεται ��ρειααπ� τ παραδσιακ� �ωρι� Oλυμπς.

T�υ Nτίνυ Aντ. Mελά

Δικηγ�ρ�υ - �ιλ�λ�γ�υ επιστημ�νικ�ύ συνεργάτηΠανεπιστημί�υ Aθηνών

H KAPΠAΘOΣ (321 τ. �λμ. τ� δεύτερ�σε έκταση νησί της Δωδεκανήσ�υμετά τ� P�δ�), έ�ει μα!ί με τη Σαρία(20 τ. �λμ.) καίρια γεωπ�λιτική θέσημέσα στ� Aρ�ιπέλαγ�ς. Aνάλ�γη δεείναι και η δια�ρ�νική ιστ�ρική τηςπ�ρεία. Tα επιγρα#ικά δεδ�μένατων ιστ�ρικών �ρ�νων μαρτυρ�ύνγια «K�ιν�ν Eτε�-καρπαθίων», δηλ.των αυτ��θ�νων, των γνησίων, αρι-στ�κρατικών γενών, σε διάκριση απ�τ�υς επήλυδες, τ�υς $εν�#ερτ�υς.T� παράλληλ� ανα#έρεται απ� τ�νOμηρ� (τ.176) με τ�υς Eτε�κρητες.Στ�υς αυτ��θ�νες «Eτε�καρπαθί-�υς» συναρτάται η γειτ�νική μινωικήθαλασσ�κρατία (Δι�δωρ�ς, V.54).

Tα ευρήματα τ�υ μινωικ�ύ π�λιτι-σμ�ύ στην Kάρπαθ� είναι π�λλά �-πως #ανερών�υν πρ�σ#ατες έρευ-νες. Eπίσης και τα μυκηναϊκά κατά-λ�ιπα επι�ε�αιών�υν και αυτά την ε-πίδραση αργ�τερα των Mυκηναίων

και έτσι επαληθεύεται πάλι � Δι�δω-ρ�ς «… I�κλ�ς � Δημ�λέ�ντ�ς,Aργεί�ς ων τ� γέν�ς κατά τι λ�γι�ν,απ�ικίαν απέστειλεν εις Kάρπα-θ�ν…» (�.π.). O Oμηρ�ς (B. 676-680)ανα#έρει �τι η Kάρπαθ�ς έλα�ε μέ-ρ�ς στ�ν Tρωϊκ� π�λεμ� μα!ί με μιαάλλη �μάδα νησιών απ� τα �π�ία η

Kάρπαθ�ς είναι τ� μεγαλύτερ� καιμε τ� σημαντικ� αριθμ� των τριάνταπλ�ίων.

O π�λιτισμ�ς των Δωριέων #θάνειαργ�τερα στ� νησί και τεκμηριώνε-ται με τα πλ�ύσια επιγρα#ικά δεδ�-μένα και άλλες #ιλ�λ�γικές μαρτυ-ρίες των ιστ�ρικών �ρ�νων.

Για τις αρ�αίες π�λεις της Kαρπά-θ�υ επικρατεί σήμερα ασά#εια, γιατί�ι πληρ�#�ρίες των κλασικών συγ-γρα#έων δημι�υργ�ύν παρερμηνεί-

ες. Aρ�αι�λ�γικές ανασκα#ές δεν έ-γιναν ακ�μη στ� νησί αυτ� για να#ωτίσ�υν π�λλές πτυ�ές της ιστ�-ρίας τ�υ. O Σκύλα$ � Kαρυανδεύς(Περίπλ�υς, 99) ανα#έρει: «Kάρπα-θ�ς· αύτη τρίπ�λις…» και � Στρά�ων(Γεωγρα#ικά, I, 5, 17), «H δε Kάρπα-θ�ς… τετράπ�λις σ’ υπήρ$εν…».

Π�ιες �μως ήταν και σε π�ια θέση�ρίσκ�νταν �ι π�λεις αυτές; Για τιςδύ� (Bρυκ�ύς και Aρκέσεια (ή Aρκα-σεία), υπάρ�ει ταύτιση με τα σημερι-νά τ�πωνύμια και τα επιγρα#ικά ευ-ρήματα. Για τις άλλες �μως («Kαρ-παθι�π�λις» ή «Kάρπαθ�ς»;), η �-π�ία εί�ε «κτ�ίνα» (=ε$άρτημα, με-τ��ι, επίνει�), τ� «Π�τίδαι�ν» τα ση-μερινά Πηγάδια και η «Nίσυρ�ς», ημ�νη π�υ ανα#έρεται απ� τ� Στρά-�ωνα, υπάρ��υν �ρισμένες αμ#ι-σ�ητήσεις. Aλλ�ι συγγρα#είς τ�π�-θετ�ύν την πρώτη στ� «Πίνι» τηςBωλάδας (r. Hiller Von Gaertigen, R.Dawkins, E. Mανωλακάκης, M. Mι-�αηλίδης – N�υάρ�ς), άλλ�ι γύρω α-π� τ� Aπέρι (N. M�υτσ�π�υλ�ς, E. M.Mελάς κ.ά.). H σύγ�υση επιτείνεται

Eπιμέλεια Kειμένων:MHNAΣ AΛ. AΛE)IAΔHΣ

Eπιμέλεια α$ιερώματ�ς:K·ΣTHΣ ΛIONTHΣ

Συνέ�εια στην 4η σελίδα

KYPIAKH 22 IOYNIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 3

με τα ανα#ερ�μενα πεντακ�σια �ρ�-νια αργ�τερα απ� τ�ν Kλαύδι� Πτ�-λεμαί� «Π�σείδι�ν η π�λις…» (γεω-γρα#ική υ#ήγησις, εκδ. Miller V. 2.σ.σ. 833-837). Eγινε άραγε με την πά-ρ�δ� τ�υ �ρ�ν�υ και τ� επίνει� «Π�-τίδαι�ν» π�λη; Oσ� για τη «Nίσυρ�»,�ι περισσ�τερ�ι συγγρα#είς την τ�-π�θετ�ύν στα «Παλάτια» της Σαρίας.Yπήρ$αν �μως απ� τα πρ�ϊστ�ρικά�ρ�νια μέ�ρι τα νεώτερα α$ι�λ�γ�ι�ικισμ�ί (περι��ές A#ιάρτης, Λευ-κ�ς κ.ά.) π�υ και αυτ�ί παραμέν�υνανε$ερεύνητ�ι και αγν�είται ακ�μηκαι η αρ�αία �ν�μασία τ�υς.

Στην αθηναϊκή �μ�σπ�νδία

Στα καθ�ριστικά γεγ�ν�τα της ι-στ�ρίας τ�υ ελληνικ�ύ �ώρ�υ (Mη-δικά, Πελ�π�ννησιακ�ς Π�λεμ�ςκ.λπ.) συμμετέ�ει και η Kάρπαθ�ς.Πιθαν�λ�γείται �τι η Kάρπαθ�ς υπ�-δ�υλώθηκε στ�υς Πέρσες στ�ν 6�αιώνα π.X. (Δάτις, Aρτα#έρνης).Aλλά μετά την απώθηση τ�υ περσι-κ�ύ κινδύν�υ απ� τ� Θεμιστ�κλή, τανησιά επανήλθαν στ�υς κ�λπ�υς τηςελληνικής �ικ�γένειας και η Kάρπα-θ�ς συμμετέ�ει στην πρώτη αθηναϊ-κή �μ�σπ�νδία με κέντρ� τη Δήλ�(477 π.X.). Oι π�λεις της Kαρπάθ�υ(Aρκέσεια, Bρυκ�ύς, «Kαρπάθι�ι»(π�λις(;), «K�ιν�ν Eτε�καρπεθίων»και Σάρι�ι) �ρίσκ�νται μετα$ύ των290 π�λεων π�υ εισέ#εραν στ� τα-μεί� της Συμμα�ίας.

Στη δίνη τ�υ εμ#υλί�υ π�λέμ�υτων Eλλήνων (γνωστ�ύ ως Πελ�π�ν-νησιακ�ύ – 431-404 π.X.) ή κατά τ�νW Dyran «Aυτ�κτ�νία της αρ�αίαςEλλάδ�ς», η Kάρπαθ�ς ακ�λ�υθεί#ιλ�αθηναϊκή π�λιτική. Yπάρ�ει υ-π�ν�ια μήπως σε κάπ�ια #άση εκεί-ν�υ τ�υ π�λέμ�υ, στ�ν �π�ί� επι-κράτησαν �ι �λιγαρ�ικ�ί στη P�δ�(413 π.X.), στρά#ηκε και η Kάρπαθ�ςπρ�ς τη Σπάρτη, α#�ύ ευν��ύσε τημεταστρ�#ή των συμμά�ων η αθη-ναϊκή π�λιτική και η ισ�υρή Δωρικήεπίδραση των νησιωτών. Aυτ� �μωςδεν είναι �έ�αι�. Πάντως μετά την ε-$άλειψη τ�υ κλει�ύ της Σπαρτιατι-κής ηγεμ�νίας στ� Aιγαί� (395 π.X.) ηKάρπαθ�ς επανήλθε (αν εί�ε #ύγεικαι π�τέ) στ�υς κ�λπ�υς της Aθηναϊ-κής Συμμα�ίας. Oπωσδήπ�τε τα #ι-λ�αθηναϊκά αισθήματα των Kαρπα-θίων απ�δεικνύεται απ� τ� Ψή#ισμαευγνωμ�σύνης των Aθηναίων πρ�ςτ� «K�ιν�ν των Eτε�καρπαθίων»(406–395 π.X.) με τ� �π�ί� απ�νέμε-ται σ’ αυτ�ύς � τίτλ�ς τ�υ ευεργέτηκ.λπ. T� ψή#ισμα εκείν� στήθηκεστην Aκρ�π�λη της Aθήνας και στ�να� τ�υ Aπ�λλων�ς στην Kάρπαθ�.A#�ρμή τ�υ Ψη#ίσματ�ς ήταν ηπρ�σ#�ρά εν�ς μεγάλ�υ κυπαρισσι-�ύ, π�υ έστειλαν �ι Eτε�καρπάθι�ιστην Aθήνα για την αν�ικ�δ�μησητ�υ να�ύ της Π�λιάδ�ς Aθηνάς στηνAκρ�π�λη. H Kάρπαθ�ς επίσης συνε-�ί!ει να συμμετέ�ει και στη δεύτερηAθηναϊκή Συμμα�ία (378 π.X.), μιαςΣυμμα�ίας θεωρητικά τ�υλά�ιστ�νδικαι�τερης.

Στη σύγκρ�υση Aθηναίων – Φιλίπ-π�υ τ�υ B΄, �ι Aιγαι�πελαγίτες συ-ντά�θηκαν με τ�υς παλαι�ύς συμμά-��υς τ�υς Aθηναί�υς. Aλλ’ � Φίλιπ-

Σπάραγμα ψη�ιδωτύ τυ 5υ μ.X. αι. Στν κ�λπ της Aρκάσας �ρίσκεται τεκκλησάκι της Aγίας Σ�ίας. T 1923, η αρ�αιλγική σκαπάνη ανακάλυψεστν περίγυρ� τυ λείψανα παλαι�ριστιανικής �ασιλικής τυ 5υ μ.X. αι. O�ώρς είναι κατάσπαρτς με κλώνες και ψη�ιδωτά. Πλύσια τα κατάλιπασ�ετικών μνημείων (�ασιλικές κ.ά.), απδεικνύυν �τι Xριστιανισμ�ς έ�τα-σε νωρίς στ νησί. H πρωτ�ριστιανική περίδς μπρεί να θεωρηθεί και πε-ρίδς ακμής της Kαρπάθυ. Kράτησε μέ�ρι τν 7 αι. μ.X. T�τε άρ�ισαν επι-δρμές ι Πέρσες τυ Xσρ�η 620 μ.X. ι Σαρακηνί και ι Aρα�ες τυ Mπα-"ία 624 μ.X. (�ωτ.: K. Λι�ντης).

O Xαϊρεδίν Bαρ�α-ρ�σσα, αρ�ικά δια-��ητς πειρατής μετν αδελ�� τυ, δή-λωσε υπταγή στνσυλτάν Σελίμ A΄και τ 1533 ανέλα�ετην αρ�ηγία τυ -θωμανικύ στ�λυ.Στην τρίτη �άσητυ �ενεττυρκι-κύ πλέμυ (1537-1538), με πειρατικήτακτική Bαρ�α-ρ�σσα κατέλυσε τνησιωτικ� κράτςτων Bενετών στAρ�ιπέλαγς. T�τεκαι η Kάρπαθς, α-π� την ε&υσία τωνKρνάρων πέρασε,τ 1538, στην κυ-ριαρ�ία των Oθωμα-νών, πυ κράτησε 4αιώνες. T θωμανι-κ� κράτς ψυ�ρ-ραγεί και την άνι&ητυ 1912 την κατα-λαμ�άνυν ι Iταλί(�ωτ.: Συλλγή Γενναδείυ Bι�λιθήκης).

π�ς σάρωνε πλέ�ν κάθε εμπ�δι� καιεδραίωνε την πανελλήνια ιδέα, π�υστη συνέ�εια � Aλέ$ανδρ�ς (μέγαςυι�ς μεγάλ�υ πατέρα) ε$ακ�ντισε ωςπ�λιτιστική �ι�ν�στι�άδα «... ως μέ-σα στη Bαρκτριανή... ως τ�υςIνδ�ύς». Στην πανελλήνια εκείνη ε-$�ρμηση αν κρίν�υμε απ� τη συμ��-λή της γειτ�νικής P�δ�υ (Tύρ�ςκ.λπ.) δεν υπάρ�ει αμ#ι��λία �τι θασυμμετεί�ε και η Kάρπαθ�ς. Στις α-ντιθέσεις των Διαδ��ων και συγκε-κριμένα στην π�λι�ρκία της P�δ�υαπ� τ� Δημήτρι� (305–304 π.X.) ηKάρπαθ�ς γίνεται σε κάπ�ια #άσητ�υ π�λέμ�υ θέατρ� συγκρ�ύσεων(Δι�δωρ�ς, XX, 932). Mετά τη νίκητων P�δίων τ� P�διακ� κράτ�ς ε-δραιώνεται περισσ�τερ� με τη μεγά-λη π�λιτιστική ακμή τ�υ (Nαυτικ� Δί-και�, Φιλ�σ�#ικές και Pητ�ρικέςΣ��λές κ.λπ.). Στ� P�διακ� κράτ�ςσυμμετέ�ει και η Kάρπαθ�ς.

Aκ�λ�υθεί η Pωμαϊκή κατάκτηση.H P�δ�ς λεηλατείται και υπ�δ�υλώ-νεται (42 π.X.), �πως και η Kάρπαθ�ς.Tα επιγρα#ικά ευρήματα της Kαρπά-θ�υ (Pωμαϊκής επ��ής) διαδηλώ-ν�υν ευγνωμ�σύνη στ�υς Pωμαί�υς.Eίναι άραγε τα ψη#ίσματα εκείνα α-π�ρρ�ια ευν�ϊκής π�λιτικής των Pω-μαίων πρ�ς τ�υς Kαρπαθί�υς (#�ρ�-λ�γικές απαλλαγές, πάτα$η πειρα-τείας κ.λπ.) ή κ�λακείας στ�υς ισ�υ-ρ�ύς κάπ�ιων γραικύλων της επ�-�ής; Iσως πρ�κειται για τ� πρώτ�,γιατί γνωρί!�υμε �τι �ι Pωμαί�ι επά-τα$αν την πειρατία (67 π.X.). E$αιρε-τικά σημαντικ� είναι (αν �έ�αια απ�-δει�θεί �τι έ�ει ιστ�ρική υπ�σταση),τ� ανα#ερ�μεν� απ� τ�ν Aγγλ� συγ-γρα#έα Rose J. Holland (The Medite-rranean in the anciend World, Cam-bridge 1933, p. 145), �τι: «O τρίτ�ςναυτικ�ς σταθμ�ς στην Aνατ�λή(της Pώμης, εκτ�ς απ� την Aλε$άν-δρεια και τη Σελεύκεια) ήταν η Kάρ-παθ�ς, η �π�ία ήλεγ�ε τ� πέρασμαπρ�ς την Iταλία και την είσ�δ� στ�Aιγαί� απ� N�τι�ανατ�λικά».

Bυ�αντινή περί�δ�ς

Oι αιώνες της ρ�διακής ακμής καιη συνέ�εια της Pax Romana, δημι-�ύργησαν τις πρ�ϋπ�θέσεις, για ναακ�λ�υθήσει η λαμπρή περί�δ�ςτων πρώτων �ριστιανικών �ρ�νων. OXριστιανισμ�ς #αίνεται πως εισή-�θηκε νωρίς στ� νησί και η Kαρπα-θιακή Eκκλησία �ρισκ�ταν σε μεγά-λη ακμή και τ� νησί σε �ικ�ν�μικήκαι π�λιτιστική άνθηση. Tα πλ�ύσιακατάλ�ιπα σ�ετικών μνημείων (�ασι-λικές κ.ά.) εντυπωσιά!�υν. Aπ�δει$ηείναι � Kαρπάθι�ς (6� αι.) κ.λπ. H ακ-μή των αιώνων αυτών π�υ κράτησεμέ�ρι τ�ν 7� αι. μ.X. διακ�πτεται απ�τις επιθέσεις και καταστρ�#ές π�υυπέστησαν τα νησιά μας απ� επιδρ�-μές των Περσών τ�υ X�σρ�η (620μ.X.), Σαρακηνών, Aρά�ων τ�υ Mπα-!ία (624 μ.X.).

Oι αιώνες π�υ ακ�λ�υθ�ύν είναιδύσκ�λ�ι και σημαδεύ�υν αμείλικτακαι τη !ωή στ� νησί. Oμως μέσαστ�υς κινδύν�υς και τις αναστατώ-σεις συνε�ίσθηκε αδιάκ�πα � κ�ινω-νικ�ς �ί�ς. H σωτηρία �#ειλ�τανστην τ�πική διαμ�ρ#ωση (απ�κρη-

μνα ��υνά, σπήλαια, απρ�σιτα κρυ-σ#ήγετα κ.λπ.), π�υ επέτρεπε στ�υςκατ�ίκ�υς να δια#εύγ�υν απ� τ�υςκινδύν�υς και να επι�ιών�υν.

Για την εκδίω$η των Aρά�ων απ�την Kρήτη (10� αι. μ.X.), η Kάρπαθ�ς��ήθησε με τα πλ�ία της να �δηγη-θεί � �υ!αντιν�ς στ��ς κατά τηςMεγαλ�νήσ�υ (Mι�. Aτταλιάτης,Iστ�ρία, εκδ. B�ννης, σ. 224) και έγι-νε στη συνέ�εια �άση ε$�ρμησης καιανα#�διασμ�ύ τ�υ N. Φωκά. Mε τηνανάκτηση της Kρήτης επανέρ�εταισ�ετική ηρεμία και έκτ�τε η Kάρπα-θ�ς μα!ί με την Kάσ� υπάγ�νται στ�«Θέμα της Kρήτης». Aρ�ικά υπαγ�-ταν στην «Eπαρ�ίαν των Nήσων».

Oι κλυδωνισμ�ί τ�υ Bυ!αντιν�ύKράτ�υς (εσωτερικές αντιθέσεις – ε-$ωτερικές επιθέσεις), αδυνατ�ύσενα πρ�στατεύσει τα νησιά μας η Aυ-τ�κρατ�ρία στ�υς αιώνες π�υ ακ�-λ�ύθησαν. H επίκαιρη γεωπ�λιτικήθέση γιν�ταν π�λλές #�ρές στ��ςτων κατακτητικών �λέψεων των δυ-νάμεων εκείνων π�υ ήθελαν να ε-λέγ��υν την περι��ή και τ� πέρασμαστην πλ�ύσια Aνατ�λή. Aυτή την πε-ρί�δ� παρ�υσιά!�νται ως κατακτη-τές �ι Φράγκ�ι.

Mετά απ� μικρά μεσ�διαστήματαδι�ίκησης απ� τ� Λέ�ντα Γα�αλά(και τ�ν αδελ#� τ�υ Iωάννη), τ�υςΓεν�υάτες αδελ#�ύς Kάρ�λ� καιΛ�υδ��ίκ� M�ρέσκ�, η Kάρπαθ�ς έ-γινε κτήση τ�υ Aνδρέα K�ρνάρ�υκαι των διαδ��ων τ�υ (1306 - 1538)με την επικυριαρ�ία της «Γαλην�τα-της». Tην ε$�υσία των K�ρνάρων κα-τέλυσε � Xαριεντίν Bαρ�αρ�τσας(1538).

T�υρκική κυριαρ�ία

H τ�υρκική κυριαρ�ία διήρκεσεστην Kάρπαθ� γύρω στ�υς τέσσεριςαιώνες. Yπαγ�ταν στ�ν Mπέη τηςP�δ�υ. H ε$�υσία ασκείτ� απ� ένα

«Zαμπίτη», με ελά�ιστ�υς «Zαπτιέ-δες» και υπαλλήλ�υς. Kύρι� μέλημαεί�αν την είσπρα$η τ�υ #�ρ�υ της«δεκάτης» (μα�τ�ύ) και �ι νησιώτεςδι�ικ�ύνταν με τ� σύστημα των δη-μ�γερ�ντων. H απληστία �μως τωνT�ύρκων υπαλλήλων και η δυσπρα-γία τ�υ τ�πικ�ύ πληθυσμ�ύ εί�ε δυ-σάρεστα απ�τελέσματα παρά τα«πρ�ν�μια» και την... περίπ�υ αυτ�-δι�ίκηση. Στ�υς δύσκ�λ�υς εκεί-ν�υς καιρ�ύς ανταπε$ήλθαν �ι νη-σιώτες με τη λειτ�υργία των αιων�-�ιων κ�ινωνικών τ�υς θεσμών. H �ρ-θ�δ�$η πίστη και η εθνική συνείδησηδιατηρήθηκαν αλώ�ητες.

— T� 1821 �ρίσκει τ�υς Aιγαι�πε-λαγίτες έτ�ιμ�υς. Oι ιδέες της Φιλι-

κής Eταιρείας εί�αν απλωθεί ήδηστα νησιά. H Kάρπαθ�ς επαναστατείστις 4 Mαΐ�υ 1821. H συμμετ��ή τηςστ�ν αγώνα υπήρ$ε α$ι�λ�γη σε μα-�ητές και εισ#�ρές. Oμως, �ι Δυνά-μεις με τ� «Πρωτ�κ�λλ�...» (1830) ά-#ησαν έ$ω τα Δωδεκάνησα απ� τα �-ρια τ�υ ελεύθερ�υ Kράτ�υς και ητ�υρκική κυριαρ�ία συνε�ίσθηκε μέ-�ρι τ� 1912.

Iταλική κατ��ή

H Iταλία κατέλα�ε τα Δωδεκάνησααπ� την T�υρκία την άν�ι$η τ�υ 1912και υπ�κριτικά υπ�σ�έθηκε στ�ν τ�-πικ� πληθυσμ� αυτ�ν�μία. Σύντ�μα�μως απέ�αλε τ� πρ�σωπεί� και #ά-

νηκαν �ι �λέψεις της: Kαταδυνά-στευση των Δωδεκανησίων με στ��τ�ν ε$ιταλισμ� π�υ έ#θασε μέ�ριτην κατάργηση των ελληνικών σ��-λείων. Oι Δωδεκανήσι�ι αντιστάθη-καν με κάθε δυνατ� τρ�π� και δ�κί-μασαν �λα τα επακ�λ�υθα δεινά. Mετην κήρυ$η τ�υ π�λέμ�υ κατά τηςEλλάδας απ� την Iταλία (1940), �ιΔωδεκανήσι�ι της Aττικής σ�ημάτι-σαν τ� «Σύνταγμα Eθελ�ντών Δωδε-κανησίων» για να π�λεμήσ�υν καιαυτ�ί τ�υς εισ��λείς. Oι Kαρπάθι�ιεθελ�ντές εί�αν τη μεγαλύτερησυμμετ��ή. Oι ε$ελί$εις τ�υ π�λέ-μ�υ έκριναν και την τύ�η της Δωδε-κανήσ�υ.

H Kάρπαθ�ς ελευθερώθηκε με αυ-τ�δύναμ� Eπαναστατικ� Kίνημα(Mενετές: 5 Oκτω�ρί�υ 1944), πρώτηαπ� �λα τα Δωδεκάνησα. Mε τη Συν-θήκη των Παρισίων τα Δωδεκάνησαπαρα�ωρήθηκαν στην Eλλάδα (31Mαρτί�υ 1947) και η Kάρπαθ�ς (μα!ίμε την Kάσ�) απ�τέλεσαν τη ν�τι�-τερη επαρ�ία τ�υ ελληνικ�ύ κρά-τ�υς. O πληθυσμ�ς τ�υ νησι�ύ σύμ-#ωνα με την τελευταία απ�γρα#ή(1991) είναι 5.323. Yπάρ��υν �μως ε-κτ�ς τ�υ νησι�ύ (Aθήνα – Πειραιά,P�δ�, HΠA, Kαναδά και σε άλλα μέρητ�υ κ�σμ�υ), γύρω στις 40.000 Kαρ-πάθι�ι.

Eπιλ�γή �ι�λι�γρα*ίας1) Ludwing Ross, Reisen auf griech Inseln des

Aegaischen Meeres, Stuttgart 1845, τ�μ. 3,σ. 50.

2) Ridsard M. Dawkins, «Notes fromKarpathos», The Annual of the BritithSchool at Athens, IX (1902–3), London, pp.176–210.

3) Mι. Γ. Mιαηλίδης–N�υάρ�ς, Iστ�ρίατης νήσ�υ Kαρπάθ�υ, Aθήναι 1940 – 1949.

4) Nικ. K. M�υτσ�π�υλ�ς, Kάρπαθ�ς: Ση-μειώσεις ιστ�ρικής τ�π�γρα�ίας και αρ-!αι�λ�γίας, Θεσσαλ�νίκη 1978.

5) Eμμ. M. Mελάς, The inlands of Karpathos,Saros, Kasos, in the Neolithic and BronzeAge, Goteborg 1985.

6) Kωνστ. A. Mελάς, Iστ�ρία τ�υ Eπαναστα-τικ�ύ Aπελευθερωτικ�ύ Kινήματ�ς Kαρ-πάθ�υ (υπ� έκδ�ση).


Συνέ�εια απ� την 3η σελίδα

G. Rosaccio: Xάρτης της Kαρπάθυ (�αλκγρα�ία 10x17,5 εκ.), 1598. O Rosaccio (1530-1620), Φιρεντίνς κσμγρά-�ς και �αρτγρά�ς, είναι συγγρα�έας τα&ιδιωτικύ �ι�λίυ, τ πί �ρησίμευε ως δηγ�ς για την επ�ή τυ σε�συς επιθυμύσαν να τα&ιδέψυν απ� τη Bενετία στην Kωνσταντινύπλη και τυς Aγίυς T�πυς. T �ι�λί εικ-νγρα�είτ με �άρτες πλλών νήσων τυ Aιγαίυ (�ωτ.: «Xάρτες και Xαρτγρά�ι τυ Aιγαίυ Πελάγυς», B. Σ�υ-ρ�ερας, Aν. A�ραμέα, Σπ. Aσδρα�άς, Oλκ�ς, 1985).

Aπψη των Πηγαδιών, σημερινής πρωτεύυσας τυ νησιύ, στη δεκαετία τυ ’50. Δεσπ�"ει δε&ιά τ Iταλικ� Διικη-τήρι (σήμερα Eπαρ�εί), κτίσμα τυ Mεσπλέμυ. H ιταλική κατ�ή ά�ησε την αρ�ιτεκτνική της σ�ραγίδα καιστην Kάρπαθ, �τί"ντας δημ�σια ικδμήματα. Eνα δεύτερ �ρίσκεται και αυτ� στα Πηγάδια, στην αριστερή πλευ-ρά τυ λιμανιύ. Σήμερα στεγά"ει τ λιμεναρ�εί – τελωνεί. H Iταλία κατέλα�ε τα Δωδεκάνησα, και την Kάρπαθ �έ-�αια, απ� τυς Tύρκυς την άνι&η τυ 1912. Στις 31 Mαρτίυ 1947 έγινε η ριστική ενσωμάτωση (�ωτ.: αρ�εί Mι�.Eμμ. Mαλ��τη).


H Kάρπαθ�ς στην αρ αι�τηταT� νησί είναι κατάσπαρτ� με αρ�αι�λ�γικά λείψανα �λων των επ��ών

Παλάτια Σαρίας (λήψη Bασίλη Kαραμπάτσ�υ). Eδώ σώ�εται ένας σημαντικ�ς παλαι��ριστιανικ�ς �ικισμ�ς με αρ�αι�τερες ρί�ες.

T�υ Iωάννη X. Παπα�ριστ�δ�ύλ�υ

E��ρ�υ Aρ�αι�τήτων

H «HNEMOEΣΣA» σύμ�ωνα με τ�νOμηρικ� Yμν� στ�ν Aπ�λλωνα Kάρ-παθ�ς �ρίσκεται μα�ί με τη μικρήγειτ�νική Kάσ� στα ν�τι�δυτικά τηςP�δ�υ, στ� δρ�μ� ανάμεσα στα υπ�-λ�ιπα Δωδεκάνησα και στη μεγαλ�-νησ� Kρήτη και �ρέ�εται απ� τ� πέ-λαγ�ς π�υ πήρε απ’ τ� νησί τ’ �ν�μάτ�υ, Kαρπάθι�, ένα απ’ τα πι� δύσκ�-λα περάσματα τ�υ Aιγαί�υ. Oι συν-θήκες π�υ επικρατ�ύν στ� πέλαγ�ςκαι στ� νησί τ� μεγαλύτερ� μέρ�ςτ�υ �ρ�ν�υ δικαι�λ�γ�ύν απ�λυτατ� επίθετ� π�υ της δ�θηκε στ� π�ίη-μα, π�υ μα�ί με τη σειρά των άλλωνγνωστών ύμνων πρ�ς τ�υς θε�ύς α-π�δίδεται στ�ν Oμηρ�.

Στ� ίδι� απ�σπασμα η Kάρπαθ�ςανα�έρεται μα�ί με την Kω, την Kνί-δ� και τα νησιά των Kυκλάδων Nά"�,Πάρ� και Pήνεια. Mε την Kω και τανησιά της ��ρειας Δωδεκανήσ�υ Nί-συρ� και Kάλυμν� (νήσ�υς Kαλύδ-νας) συνδέ�νται η Kάσ�ς και η Kάρ-παθ�ς στ�ν Kατάλ�γ� των Nεών

στην Iλιάδα τ�υ Oμήρ�υ, �π�υ ανα-�έρεται �τι �λα τα παραπάνω νησιάμε επικε�αλής τ� Φείδιππ� και Aντι-��, γι�υς τ�υ Hρακλείδη Θεσσαλ�ύ,έλα�αν μέρ�ς στην τρωική εκστρα-τεία με τριάντα πλ�ία, ενώ η μεγαλύ-τερη σε έκταση P�δ�ς εί�ε στείλειμ�ν� εννέα πλ�ία.

H έρευνα

H αρ�αι�λ�γική έρευνα τ�υ νησι-�ύ, π�υ �ρίσκεται σε καλ� επίπεδ�απ� την άπ�ψη της επι�ανειακής έ-ρευνας και καταγρα�ής των μνημεί-ων, υπ�λείπεται �μως σε �,τι α��ράσε εκτεταμένες και συστηματικές α-νασκα�ές, έ�ει απ�δεί"ει �τι τ� νησίκατ�ικείται ήδη στη νε�λιθική περί�-δ� �πως και στην περί�δ� τ�υ Xαλ-κ�ύ (3η και 2η �ιλιετία π.X.). H γεω-γρα�ική θέση της Kαρπάθ�υ, π�υδημι�υργεί μια γέ�υρα ανάμεσα στηΔωδεκάνησ� και στην Kρήτη ε"ηγείτη σημαντική θέση π�υ κατέ�ει στημινωϊκή και στη συνέ�εια στη μυκη-ναϊκή περί�δ�, με κύρι� κέντρ� τ�νπαραλιακ� �ικισμ� στα Πηγάδια,

πρωτεύ�υσα τ�υ νησι�ύ, τ� αρ�αί�Π�τίδαι�ν ή Π�σείδι�ν. O μινωϊκ�ς�αρακτήρας, ε"αιτίας της γειτνίασηςπρ�ς την Kρήτη, είναι έντ�ν�ς καιστην πρ��ωρημένη μυκηναϊκή πε-ρί�δ�. H μυθική παράδ�ση συνδέειτην κατ�ίκηση της Kαρπάθ�υ με τ�Mίνωα και αργ�τερα με τ�ν Aργεί�I�κλ�, γι� τ�υ Δημ�λέ�ντ�ς.

Mε τ�υς Aθηναί�υς

Στην 1η �ιλιετία η Kάρπαθ�ς είναιδωρική, �πως και τα περισσ�τερανησιά της Δωδεκανήσ�υ. Iστ�ρικά �ικ�ιν�τητες της Kαρπάθ�υ εμ�ανί��-νται ως μέλη της 1ης AθηναϊκήςΣυμμα�ίας και ��ρ�υ υπ�τελείςστ�υς Aθηναί�υς στ�ν 5� αι., στ�υςAθηναϊκ�ύς ��ρ�λ�γικ�ύς Kαταλ�-γ�υς: Aρκέσ(σ)εια (δωρικά Aρκάσεια,σημ. Aρκάσα), Bρυκ�ύντι�ι (Bρυ-κ�ύς, σημ. Bρυκ�ύντα), Kαρπάθι�ι,Eτε�καρπάθι�ι εκ Kαρπάθ�υ και Σά-ρι�ι. Oι τελευταί�ι συνδέ�νται πρ�-�ανώς με τη νησίδα Σάρ�, σημ. Σα-ρία. Oι Eτε�καρπάθι�ι (πρ�λ.) Eτε�-κρητες, ετε�ς=γνήσι�ς, αληθής) θε-

ωρ�ύνται κατάλ�ιπα εν�ς αρ�αι�τε-ρ�υ πληθυσμ�ύ στ� νησί, ��ι απα-ραίτητα πρ�ελληνικ�ύ (πρ�λ. τ�υςEτε��υτάδες της Aττικής). Mε τ�«Eτε�καρπαθίων κ�ιν�ν» συνδέεταιένα αθηναϊκ� ψή�ισμα π�υ �ρέθηκεστην Kάρπαθ�, π�λύ σημαντικ� γιατην ιστ�ρία τ�υ νησι�ύ κατά τ�υςκλασικ�ύς �ρ�ν�υς. E�ει �ρ�ν�λ�-γηθεί παλαι�τερα στις αρ�ές τ�υ4�υ αι. π.X. τελευταία �μως έ�ει επι-�ειρηθεί η �ρ�ν�λ�γησή τ�υ στ�ν 5�αι., στην περί�δ� της 1ης AθηναϊκήςΣυμμα�ίας και των ��ρ�λ�γικών Kα-ταλ�γων. Στ� ψή�ισμα τιμάται τ�κ�ιν� για τη δωρεά "ύλ�υ κυπαρίσ-σ�υ για τ� να� της Aθηνάς απ� τ�άλσ�ς τ�υ ιερ�ύ τ�υ Aπ�λλων�ς π�υ�ρισκ�ταν στην Kάρπαθ�. Σε αντάλ-λαγμα τ� κ�ιν� ανακηρύσσεται αυ-τ�ν�μ� και τ�υ παρέ�εται πρ�στασίααπ� τ�υς Aθηναί�υς. Oι Eτε�καρπά-θι�ι δεν "αναεμ�ανί��νται αργ�τε-ρα. Στα μέσα τ�υ 4�υ αι. π.X. � γεω-γρά��ς ψευδ�–Σκύλα" �ν�μά�ει τηνKάρπαθ� «τρίπ�λιν». H ύστερη μαρ-τυρία τ�υ γεωγρά��υ Στρά�ωνα �τι


η Kάρπαθ�ς υπήρ"ε «τετράπ�λις»και μια απ� τις π�λεις �ν�μα��τανNίσυρ�ς, �πως και τ� �μώνυμ� νησί,έ�ει σ��αρά αμ�ισ�ητηθεί.

H κτ�ίνα

Στην ελληνιστική περί�δ� η Kάρ-παθ�ς, �πως και �λα τα νησιά της ν�-τιας Δωδεκανήσ�υ συνδέει τις τύ�εςτης �ριστικά με τη P�δ�, με τη νέαπ�λη ιδρυμένη στα 408 π.X. στ� ��-ρει� άκρ� τ�υ νησι�ύ, πρωτεύ�υσαμιας ναυτικής δημ�κρατίας π�υ δενπερι�ρί�εται μ�ν� στη P�δ� αλλά εί-ναι συνάμα μια Eλεύθερη Π�λιτείατων Nησιωτών, γεωγρα�ικά μια πρ�-γευση σε μικρ�τερη κλίμακα της σημ.Δωδεκανήσ�υ, με εδά�η και στην α-πέναντι M. Aσία, τη λεγ�μενη Πε-ραία. Oι παλαι�τερα γνωστές κ�ιν�-τητες της Kαρπάθ�υ εμ�ανί��νταιπλέ�ν ως δήμ�ι, ενώ μαρτυρείται καιη «κτ�ίνα» των Π�τιδαιέων ως τμήματ�υ δήμ�υ των Kαρπαθι�π�λιτών. Hκτ�ίνα είναι ένας θεσμ�ς π�υ υπήρ�εστη P�δ� και στ�ν ευρύτερ� ρ�διακ��ώρ�, ενώ δεν απαντά σε άλλες πε-ρι��ές τ�υ ελληνικ�ύ κ�σμ�υ, έ�ει �-μως πιθανές ρί�ες στη μυκηναϊκή πε-ρί�δ�. Oι δήμ�ι της Kαρπάθ�υ, �πωςδεί�νει κυρίως η λατρεία της AθηνάςΛινδίας στ� Π�τίδαι�ν, στην Aρκά-σεια και στ� Bρυκ�ύντα, εί�αν ιδιαί-τερη σ�έση με τη μια απ� τις παλαιέςπ�λεις της P�δ�υ, τη Λίνδ�, μια σ�έ-ση π�υ πιθαν�ν ανε�αίνει σε �ρ�-ν�υς πριν απ� τ� συν�ικισμ� και τηνίδρυση της νέας π�λης P�δ�υ.

Oλ�κληρη η Kάρπαθ�ς, �πως απ�-δεικνύ�υν κυρίως �ι παλαι�τερεςκαι πι� πρ�σ�ατες συστηματικές ε-πι�ανειακές έρευνες (surveys) π�υέ��υν γίνει στ� νησί, είναι διάσπαρ-τη απ� αρ�αι�λ�γικά λείψανα �λωντων επών, αρ�ί��ντας απ� τηνπρ�ϊστ�ρία, συνε�ί��ντας στην κρη-τ�μυκηναϊκή περί�δ� και έπειταστην 1η �ιλιετία, στην γεωμετρική,αρ�αϊκή, κλασική, ελληνιστική καιστην ρωμαϊκή και παλαι��ριστιανικήπερί�δ�, �πως �υσικά και στ� μεσαί-ωνα και τ�υς νεώτερ�υς �ρ�ν�υς.Στα πλαίσια αυτ�ύ τ�υ δημ�σιεύμα-τ�ς θα περι�ρισθ�ύμε στα κυρι�τε-ρα αρ�αία κέντρα τ�υ νησι�ύ, π�υσυνε�ί��υν τη �ωή τ�υς και στην πα-λαι��ριστιανική περί�δ�, για την �-π�ία υπάρ�ει ιδιαίτερη μνεία σε άλλ�κε�άλαι� τ�υ δημ�σιεύματ�ς.

Π�τίδαι�ν

Kύρι� κέντρ� τ�υ νησι�ύ στ� με-γαλύτερ� μέρ�ς της αρ�αι�τητας υ-πήρ"ε η σημερινή πρωτεύ�υσα σταΠηγάδια, στ� N.A. τμήμα τ�υ νησι�ύ,π�υ έ�ει μετ�ν�μασθεί μεταπ�λεμι-κά σε Kάρπαθ�ς, �πως και τ� νησί.Στην αρ�αι�τητα �ν�μά�εται δωρικάΠτίδαιν (πρ�λ. κτ�ίνα Π�τιδαιέων)ή υστερ�τερα με τ�ν κ�ιν� τύπ� Π�-σείδι�ν (Π�σείδι�ν η π�λις, στ� γεω-γρά�� της ρωμαϊκής επ��ής Kλαύ-δι� Πτ�λεμαί�) π�υ σώθηκε ως σή-μερα στην �ν�μασία «Π�σί».

Tα αρ�αι�λ�γικά δεδ�μένα απ�-δεικνύ�υν �τι μια σημαντική μινωικήπ�λις υπήρ�ε στη θέση της σημερι-νής πρωτεύ�υσας στ� τέλ�ς της με-σ�μινωικής και στην πρώιμη υστερ�-

μινωική περί�δ� (:περι. 1700 – 1500π.X.) π�υ εντάσσεται στα πλαίσια τηςμινωικής ε"άπλωσης στ� A. Aιγαί�(πρ�λ. Tριάντα – Iαλυσ�, Σεράγια Kω.Iασ�, Mίλητ� κ.λπ.). Eντ�ν�ς είναι �μινωικ�ς �αρακτήρας των αρ�αι�λ�-γικών ευρημάτων και στην επ�μενη�άση της 2ης �ιλιετίας, τη μυκηναϊ-κή (μετά τ� 1450 π.X.) στην �π�ία α-νήκ�υν τά��ι με πλ�ύσια κινητά ευ-ρήματα ��ι μ�ν� απ� τα Πηγάδια αλ-λά και απ� άλλα σημεία τ�υ νησι�ύ,�πως η θέση Bωνιές, μετα"ύ Mενε-τών και Aρκάσας. Tα Πηγάδια είναι έ-να σημαντικ� μυκηναϊκ� κέντρ�, μεακρ�π�λη πιθαν�τατα τ� ίδι� ύψωμαπ�υ �ρησίμευε ως ακρ�π�λη και

στ�υς ιστ�ρικ�ύς �ρ�ν�υς και π�υ έ-ως σήμερα δεσπ��ει στην π�λη, πά-νω απ� τ� λιμάνι. Bέ�αια ί�νη τηςμυκηναϊκής ��ύρωσης δεν σώ��νται,υπάρ��υν �μως και ήσαν �ρατά πα-λαι�τερα περισσ�τερα ί�νη της με-ταγενέστερης ��ύρωσης. Eίναι πιθα-ν� �τι τεί��ς περιέ�αλλε και την κά-τω π�λη στην ελληνιστική περί�δ�.Tμήματα αναλημματικών τ�ί�ων τ�υπ�λυγωνικ�ύ τύπ�υ είναι �ρατάστην περι��ή της ακρ�π�λης. E��υνεπίσης επισημανθεί αρ�ιτεκτ�νικάλείψανα π�υ ανήκ�υν σε δημ�σια �ι-κ�δ�μήματα πάνω στην ακρ�π�λη,σπ�υδαι�τερ� απ� τα �π�ία πρέπεινα ήταν � μαρτυρ�ύμεν�ς στις επι-

γρα�ές να�ς της Aθηνάς Λινδίας. Σεμια σημαντική επιγρα�ή τ�υ 2�υ αι.π.X., ψή�ισμα της κτ�ίνας των Π�τι-δαιέων πρ�ς τιμήν τ�υ Παμ�ιλίδα,γι�υ τ�υ Iέρων�ς, Kαρπαθι�π�λίτα,π�υ συνδέεται με τα γεγ�ν�τα τ�υλεγ�μεν�υ 2�υ Kρητικ�ύ π�λέμ�υ(155–15 π.X.), � ��υρωμέν�ς �ικι-σμ�ς �ν�μά�εται περιπ�λι�ν, �πωςκαι άλλ�ι ��υρωμέν�ι �ικισμ�ί τ�υευρύτερ�υ δωδεκανησιακ�ύ �ώρ�υ.T� κείμεν� αυτ� μας ��ηθά να "ανα-�ήσ�υμε τα δραματικά γεγ�ν�τα τ�υπ�λέμ�υ και τ�ν μεγάλ� κίνδυν� π�υδιέτρε"ε η Kάρπαθ�ς απ� τ�υς �ρ-γανωμέν�υς Kρήτες πειρατές.

H σημασία της ελληνιστικής π�λης�αίνεται και απ� τα λείψανα των νε-κρ�π�λεών της, με κυρι�τερ� δείγ-μα τ� μνημειώδη τά�� στην τ�π�θε-σία Mύλη. Λατρείες στην περι��ή τ�Π�σειδί�υ μαρτυρ�ύνται, εκτ�ς απ�της Aθηνάς, των Aιγυπτίων θεών καιτων Δι�σκ�ύρων (απ� επιγρα�ή "α-να�ρησιμ�π�ιημένη στην παλαι��ρι-στιανική �ασιλική της A�ωτης). Στηθέση Iστια σώ�εται ένα υπαίθρι� ιερ�με λα"εύσεις στ� �ρά�� και κ�γ�εςγια αναθήματα (α�ιερώματα· ιερ�A�ρ�δίτης;)

Aπέρι

Στ� εσωτερικ� τ�υ νησι�ύ, γύρωαπ� τ� σημεριν� Aπέρι, π�υ υπήρ"επρωτεύ�υσα έως τα τέλη τ�υ 19�υαι. και έως σήμερα, είναι η έδρα τηςMητρ�π�λεως Kαρπάθ�υ – Kάσ�υ,παρ�υσιά��νται σπ�ραδικά ί�νη π�υδεί�ν�υν κατ�ίκηση απ� την πρ�ϊ-στ�ρική περί�δ� και κυρίως απ� τηγεωμετρική (μετά τ� 900 π.X.) και έ-πειτα, απ�δεικνύ�ντας την ύπαρ"ηεν�ς σημαντικ�ύ �ικιστικ�ύ κέ-ντρ�υ, με επίκεντρ� τ� μεσαιωνικ�



Παλαι�τερη άπ�ψη των Πηγαδιών (Kαρπάθ�υ) με την ακρ�π�λη στ� !άθ�ς. Tα Πηγάδια ήταν σημαντικ� μυκηναϊκ� κέ-ντρ�, με ακρ�π�λη πιθαν�τατα τ� ίδι� ύψωμα π�υ �ρησίμευε ως ακρ�π�λη και στ�υς ιστ�ρικ�ύς �ρ�ν�υς και π�υ, έ-ως σήμερα, δεσπ��ει πάνω απ� τ� λιμάνι.

Tμήμα της υπ�γειας κατασκευής στα Pιά Mεσ��ωρί�υ. Στ� μνημεί� αυτ� ηE#�ρεία Kλασικών Aρ�αι�τήτων Δωδεκανήσ�υ, σε συνεργασία με την K�ιν�-τητα Mεσ��ωρί�υ, διε%άγει εργασίες στερέωσης και ανάδει%ης.


Kάστρ�, π�υ �πως τ�υλά�ιστ�ν απ�-δεικνύ�υν τα π�λυάριθμα �στρακα(θραύσματα) αγγείων στις κλιτύεςτ�υ, πρέπει να ήταν ακρ�π�λις καιστην αρ�αι�τητα. Ψηλ�τερα απ� τ�γειτ�νικ� �ωρι� Bωλάδα �ρίσκ�νται�ι κατά�υτες και μαγευτικές τ�π�-θεσίες Πίνι και Nτιά. Στην πρώτη�ρέθηκε τ� αθηναϊκ� ψή�ισμα γιατ�υς Eτε�καρπαθί�υς π�υ μνημ�-νεύσαμε παραπάνω. Aρ�αι�λ�γικά ί-�νη και στις δύ� θέσεις και η μ�ρ�ήτ�υ τ�πί�υ �δηγ�ύν στ� συμπέρα-σμα �τι εδώ πρέπει να ανα�ητηθεί τ�ιερ� τ�υ Aπ�λλων�ς, απ� �π�υ κ�-πηκε τ� "ύλ� κυπαρίσσ�υ με πρ��ρι-σμ� τ� να� της Aθηνάς στην Aκρ�-π�λη της Aθήνας.

H σπ�υδαι�τητα της περι��ής γύ-ρω απ� τ� Aπέρι �δήγησε τ�υς ερευ-νητές στην άπ�ψη �τι εδώ �ρισκ�-ταν η υπ�τιθέμενη πρωτεύ�υσα τ�υνησι�ύ Kάρπαθ�ς, η �π�ία μπ�ρεί ναπρ�ήλθε απ� συν�ικισμ� (πρ�λ. τηP�δ� και την Kω) σε �ρ�ν� π�υ δενείναι δυνατ� να πρ�σδι�ρισθεί με α-κρί�εια. Yπ�τίθεται �τι συνέ�εια τηςπ�λεως Kαρπάθ�υ υπήρ"ε αργ�τερα� δήμ�ς Kαρπαθι�π�λιτών, στ�ν �-π�ί� ανήκε και η κτ�ίνα των Π�τιδαι-έων ως επίνει� (νεώτ. Πηγάδια). Σύμ-�ωνα με άλλη άπ�ψη, τ� κέντρ� �ά-ρ�υς τ�υ δήμ�υ Kαρπαθι�π�λιτών�ρισκ�ταν στ� Π�σείδι�, π�υ είναι ταρωμαϊκά �ρ�νια η μ�ναδική ά"ια λ�-γ�υ π�λη τ�υ νησι�ύ, ενώ η περι��ήγύρω απ� τ� Aπέρι ανήκε αρ�ικά στ�κ�ιν� των Eτε�καρπαθίων τ�υ Aθη-ναϊκ�ύ ψη�ίσματ�ς, περιλαμ�άν�-ντας τ� ιερ� τ�υ Aπ�λλων�ς και τιςαρ�αι�τητες π�υ έ��υν διαπιστωθείστ� �ρ�πέδι� Λάστ�ς.

AρκάσαEνα άλλ� σημαντικ� κέντρ� τ�υ

νησι�ύ στη N.Δ. τ�υ πλευρά είναι ηAρκάσα (αρ�. Aρκάσεια). Kύρι� στ�ι-�εί� είναι η επι�λητική ακρ�π�λη(Παλι�καστρ�) με λείψανα τεί��υςπ�υ θα μπ�ρ�ύσε να �αρακτηρισθεί«κυκλώπει�» καθώς και με αναλημ-ματικ�ύς τ�ί��υς. Tα σπ�ραδικά ευ-ρήματα πιστ�π�ι�ύν την ανθρώπινηπαρ�υσία σε �λες τις περι�δ�υς απ�τη νε�λιθική και έπειτα. Eίναι πιθαν��τι τ� ύψωμα �ρησίμευσε ως ��υρω-μένη ακρ�π�λη στη μυκηναϊκή πε-ρί�δ�, ενώ αυτ� είναι �έ�αι� για τηνκλασική και ελληνιστική περί�δ�.

H �ερσ�νησ�ς της ακρ�π�ληςσυνδέεται με την υπ�λ�ιπη "ηρά μεένα ισθμ�, γύρω απ� τ�ν �π�ί� καιστη γύρω περι��ή εκτειν�ταν � αρ-�αί�ς �ικισμ�ς, συνέ�εια τ�υ �π�ί-�υ υπήρ"ε � παλαι��ριστιανικ�ς, μελείψανα εκκλησιών με α"ι�λ�γαψη�ιδωτά δάπεδα. H έρευνα στηνευρύτερη περι��ή έδωσε στ�ι�είαγια πρ�ϊστ�ρική κατ�ίκηση και γιατην κρητ�μυκηναϊκή περί�δ�, στην�π�ία ανήκει και � τά��ς στη γειτ�-νική θέση «Bωνιές» π�υ πρ�ανα�έ-ραμε.

Στην κεντρική - δυτική παραλίατ�υ νησι�ύ, στην περι��ή της κ�ιν�-τητας Mεσ��ωρί�υ, κυριαρ�εί � �ικι-σμ�ς στη θέση Λευκ�ς, π�υ ακμά�ειστην παλαι��ριστιανική περί�δ�. Hευρύτερη περι��ή παρ�υσιά�ει ί�νητης πρ�ϊστ�ρικής και της μηκυναϊ-κής περι�δ�υ, κυρίως �μως σημαντι-

κά και εκτεταμένα λείψανα της ελλη-νιστικής και ρωμαϊκής στις θέσεις Pί-�ες (απέναντι περίπ�υ απ� τ� �ρα-γκικ� �ρ�ύρι� στ� νησάκι Σώκα-στρ�), Πελεκητ� και Pιά. Στην τελευ-ταία σώ�εται υπ�γεια μνημειώδης�ρθ�γώνια δε"αμεν�ειδής κατα-σκευή με τρεις σειρές εσωτερικώνπεσσών π�υ στήρι�αν την �ρ��ή.Kάθετα πρ�ς τ� ένα μακρ� και τ� έ-

να στεν� τ�ί�ωμα της κύριας αίθ�υ-σας αν�ίγεται σειρά απ� παράλληλεςεπιμήκεις κατασκευές. Στ� μνημεί�αυτ� η E��ρεία Kλασικών Aρ�αι�τή-των Δωδεκανήσ�υ, σε συνεργασίαμε την K�ιν�τητα Mεσ��ωρί�υ, διε-"άγει εργασίες στερέωσης και ανά-δει"ης.

Στη B.Δ. ακτή της Kαρπάθ�υ, ��-ρεια απ� τ� παραδ�σιακ� �ωρι�

Oλυμπ�ς, �ρίσκεται η τρίτη απ� τιςσημαντικ�τερες αρ�αίες π�λεις τ�υνησι�ύ, � Bρυκύς (σημ. Bρ�υκ�ύ-ντα). Πρ�κειται για ένα ��υρωμέν��ικισμ� κτισμέν� σε μια �ερσ�νησ�,π�υ εισ�ωρεί στη θάλασσα, στ� άκρ�της �π�ίας �ρίσκεται η σημερινή εκ-κλησία τ�υ Aη Γιάννη. Πρ�ϊστ�ρικάκινητά ευρήματα μαρτυρ�ύν την αρ-�αι�τητα τ�υ �ικισμ�ύ, � �π�ί�ς σή-μερα σώ�εται κυρίως στην ελληνιστι-κή - ρωμαϊκή �άση τ�υ, με λείψανακαι της παλαι��ριστιανικής περι�-δ�υ. Eκτ�τε � �ικισμ�ς εγκαταλεί-�θηκε και �ι κάτ�ικ�ι κατέ�υγανστ�ν απ�μακρυσμέν� και ��υρ�Oλυμπ�, ώστε � �ώρ�ς είναι σήμεραακατ�ίκητ�ς. Eνας λ��ς, τ� Πυρ-γάλλι, απ�τελ�ύσε πρ��ανώς μια μι-κρή ακρ�π�λη. Tα επι�λητικά τεί�η,�τισμένα κατά τ� ισ�δ�μ� ή ψευδ�ϊ-σ�δ�μ� σύστημα, διατηρ�ύνται σεσημαντικ� μήκ�ς και ύψ�ς, σε ένασημεί� σε 5 περίπ�υ μέτρα, σε 14σειρές (δ�μ�υς) απ� �ρθ�γώνιες λι-θ�πλίνθ�υς. H νεκρ�π�λη διατηρείμεγάλ� αριθμ� απ� μνημειώδεις κα-τά τ� μεγαλύτερ� μέρ�ς λα"ευτ�ύςθαλαμωτ�ύς τά��υς. Aπ� τις επι-γρα�ές π�υ ανα�έρ�νται στ�ν αρ-�αί� δήμ�, ιδιαίτερα ενδια�έρ�ν εί-ναι τ� ψή�ισμα τ�υ δήμ�υ Bρυκ�υ-ντίων για τ�ν Mην�κριτ� Mητρ�δώ-ρ�υ απ� τη Σάμ�, π�υ εί�ε διατελέ-σει δημ�σι�ς ιατρ�ς στ� Bρυκ�ύνταγια περισσ�τερ� απ� είκ�σι �ρ�νια(�αρακτηριστικ� παράδειγμα τ�υ ε-πιπέδ�υ των κ�ινωνικών συνθηκών).Aνάμεσα σε άλλα κινητά αρ�αι�λ�γι-κά ευρήματα απ� τ� Bρυκ�ύντα, στ��ωρι� Oλυμπ�ς �ρίσκεται ένα ανά-γλυ�� με παράσταση Nυμ�ών και έ-να άλλ�, πι� πρ�σ�ατ� εύρημα, πα-ράσταση Pωμαί�υ α"ιωματ�ύ��υ τηςπρώιμης Pωμαϊκής περι�δ�υ.

Aκ�μη ��ρει�τερα απ� τ� Bρυκ�ύ-ντα, στη θέση Tρίστ�μ�, �ρισκ�τανκατά πάσαν πιθαν�τητα τ� επι�ανέςπαγκαρπαθιακ� ιερ� τ�υ Π�σειδώ-ν�ς Π�ρθμί�υ, με �ήμη στ�ν ευρύ-τερ� ρ�διακ� �ώρ�. Aπ� τη θέση αυ-τή πρ�έρ�εται αριθμ�ς σημαντικώνκατά μεγάλ� μέρ�ς επιγρα�ών. Aλλάκαι στ�ν π�ρθμ� π�υ �ωρί�ει τηνKάρπαθ� απ� τη Σαρία, στ� �ώρ� τηςμικρής εκκλησίας της Aγ. Kατερίναςυπήρ�ε πιθαν�τατα αρ�αία λατρεία.

Στη Σαρία (αρ�. Σάρ�) σώ�εται στηθέση Παλάτια ένας σημαντικ�ς πα-λαι��ριστιανικ�ς �ικισμ�ς με αρ�αι-�τερες ρί�ες, �πως απ�δεικνύ�υνπ�λλά αρ�αι�λ�γικά λείψανα και επι-γρα�ές. Eδώ κατά μία ανεπι�ε�αίω-τη άπ�ψη, �ρισκ�ταν η π�λη Nίσυ-ρ�ς π�υ ανα�έρει � Στρά�ων.

Kυρι�τερη ιλι�γρα�ία� M. Γ. Mι�αηλίδης – N�υάρ�ς, Iστ�ρία της

νήσ�υ Kαρπάθ�υ, τεύ��ς B΄, Aθήναι,1940.

� N. M�υτσ�π�υλ�ς, Kάρπαθ�ς (Eπιστ.Eπετ. Π�λυτε�ν. Σ��λής Παν/μί�υ Θεσ/νί-κης, τ�μ. Z΄, 1975–1977, 39–744).

� E. M. Melas, the Islands of Karpathos,Saros and Kasos in the Neolithic andBronze, Age, Göteborg, 1985.

� M. Mελάς, Π�τίδαι�ν Kαρπάθ�υ, N. Y�ρ-κη, 1991.

� P. M. Fraser – G. E. Bean, the RhodianPeraea and Islands, Oxford, 1954.

� I. X. Παπα�ριστ�δ�ύλ�υ, Oι Aρ�αί�ι P�-διακ�ί Δήμ�ι, Aθήνα, 1989 (τα δύ� τελευ-ταία για τις σ�έσεις Kαρπάθ�υ και P�-δ�υ).

Yστερ�ελ-λαδικ� αγγεί� απ�την Kάρπα-θ�. Δείγματης παρ�υ-σίας τ�υκρητ�μυκη-ναϊκ�ύ π�λι-τισμ�ύ στ� νησί.

Bρυκ�ύντα. Aπ�ψη αρ�αί�υ τά#�υ. H νεκρ�π�λη Bρυκ�ύντα διατηρεί μεγά-λ� αριθμ� απ� μνημειώδεις κατά τ� μεγαλύτερ� μέρ�ς λα%ευτ�ύς θαλαμω-τ�ύς τά#�υς.


H �υ�αντινή Kάρπαθ�ςH ιστ�ρική έρευνα και τα θεμελιακά έργα των M. Mι�αηλίδη – N�υάρ�υ και N. M�υτσ�π�υλ�υ

T�υ Aλέ�η Γ. K. Σαίδη

Eπικ. Eρευνητή Bυ�αντινής Iστ�ρίας (E.I.E.)

H ΠEPIΠTΩΣH της μεσαιωνικής καρ-παθιακής ιστ�ρίας, ιδιαίτερα κατά τη�υ�αντινή περί�δ� (τέλη 3�υ / αρ�ές4�υ έως αρ�ές 14�υ αιώνα), απ�τε-λεί �αρακτηριστικ� παράδειγμα της�λ�ένα και περισσ�τερ� συνειδητ�-π�ι�ύμενης ανάγκης για συλλ�γικέςεργασίες απ� τ�ν ιστ�ρικ�, τ� γεω-γρά"�–τ�π�γρά"�, τ�ν αρ�αι�λ�γ�,τ�ν ιστ�ρικ� τέ�νης, τ� "ιλ�λ�γ� καιτ� λα�γρά"� – κάτι π�υ ισ�ύει, �έ-�αια, και για σημαντικ� επίσης τμήματ�υ ελλαδικ�ύ νησιωτικ�ύ �ώρ�υ, �-π�υ νέες ανασκα"ικές απ�καλύψειςσυμπληρών�υν, τρ�π�π�ι�ύν, αλλάκαι συ�νά αλλά��υν τελείως τα γνω-στά δεδ�μένα.

Θεμελιακά έργα

O ιστ�ρικ�ς μελετητής π�υ θα κα-ταπιαστεί στ� μέλλ�ν με τη συστη-ματική έρευνα της �υ�αντινής καρ-παθιακής περι�δ�υ θα �ρεθεί, παράτις αναμ"ί��λες ελλείψεις, σε αρκε-τά πλε�νεκτική θέση ως πρ�ς την ύ-παρ$η έργων υπ�δ�μής, α"�ύ έ�ειστη διάθεσή τ�υ δύ� π�λύ σημαντι-κά συνθετικά έργα:

Πρώτ�ν, τ�ν Γ΄ τ�μ� (τεύ��ς) της«Iστ�ρίας της νήσ�υ Kαρπάθ�υ»(1940), τ� κύκνει� άσμα των δωδεκα-νησιακών συγγρα"ών, τ�υ μεγάλ�υKαρπάθι�υ επιστήμ�να Mι�αήλ Mι-�αηλίδη – N�υάρ�υ (1877–1954), � �-π�ί�ς μάλιστα εί�ε πρ�ηγ�υμένωςμελετήσει τις π�ικίλες λα�γρα"ικέςεπι�ιώσεις τ�υ μεσαίωνα στ� νησί,στα πλαίσια τ�υ δίτ�μ�υ έργ�υ τ�υ«Λα�γρα�ικά σύμμεικτα Kαρπάθ�υ»(1932–34).1

Iδιαίτερα π�λύτιμες ήταν �ι σημει-ώσεις τ�υ Mι�αηλίδη – N�υάρ�υστην «Iστ�ρία» για την τ�π�γρα"ίακαι τα μεσαιωνικά μνημεία τ�υ νησι-�ύ, γραμμένες μερικά �ρ�νια μετάτις ανασκα"ές τ�υ T��ύλι� Γιάκ�-πιτς στις αρ�ές τ�υ καλ�καιρι�ύ τ�υ1923 (με δαπάνες της Aρ�αι�λ�γικήςΣ��λής Aθηνών), π�υ έ"εραν στ�"ως π�λύτιμα πρωτ��υ�αντινά μνη-μεία.2

Δεύτερ�ν, τ� κυρι�λεκτικά π�λύ-τιμ� (ιδιαίτερα για τη μεσαιωνική πε-ρί�δ�) �γκώδες σύγγραμμα τ�υ Nι-κ�λά�υ M�υτσ�π�υλ�υ, καθηγητήρυθμ�τ�νικής αρ�ιτεκτ�νικής στηνΠ�λυτε�νική Σ��λή τ�υ Πανεπιστη-μί�υ Θεσσαλ�νίκης, γνωστ�ύ, μετα-$ύ άλλων, για τις ευρείες ιστ�ρικέςτ�υ συνθέσεις σε συνδυασμ� με τηντ�π�γρα"ική – μνημειακή παράδ�σητων τ�πων π�υ ε$ετά�ει· τ� μνημειώ-δες αυτ� και θεμελιακής σημασίαςσύγγραμμα τιτλ�"�ρείται «Kάρπα-θ�ς: σημειώσεις ιστ�ρικής τ�π�γρα-�ίας και αρ�αι�λ�γίας» και παρέ�ειπληθώρα πρωτ�τυπ�υ "ωτ�γρα"ι-κ�ύ υλικ�ύ, εικ�νων – σ�εδιαγραμ-

μάτων, αναλυτικών �ι�λι�γρα"ιώνπηγών και ��ηθημάτων. Aπ�τελείστην �υσία ιστ�ρικ� �δηγ� ��ι μ�ν�για την Kάρπαθ�, αλλά και για τα γει-τ�νικά της νησιά στ� ν�τι� Aιγαί�, ι-διαίτερα σε σ�έση με τις π�λιτιστι-κές – καλλιτε�νικές ανταλλαγές καιαλληλεπιδράσεις Bυ�αντί�υ – M�υ-σ�υλμάνων, ένα π�λύ ενδια"έρ�νκε"άλαι� π�υ συνδέεται με τις αρα-�ικές επιδρ�μές κατά τ�υ νησι�ύ καιτη μνημειακή παράδ�ση τ�υ τελευ-ταί�υ, ιδιαίτερα στ� ��ρει� τμήματ�υ, στ� νησίδι� της Σαρίας. T� έργ�αυτ� τ�υ M�υτσ�π�υλ�υ πρωτ�εκ-δ�θηκε στ� πλαίσι� τ�υ 7�υ τ�μ�υτης «Eπιστημ�νικής Eπετηρίδ�ς τηςΠ�λυτε�νικής Σ��λής τ�υ Παν/μί�υΘεσσαλ�νίκης» (1975–77), ενώ σύ-ντ�μα ακ�λ�ύθησε (1978) και αυτ�-

τελής τ�υ έκδ�ση, π�υ δυστυ�ώςσήμερα είναι ε$αντλημένη και ε$αι-ρετικά δυσεύρετη εκτ�ς �ι�λι�θη-κών. Πέραν απ� τα ειδικά σ�ετι��με-να με την Kάρπαθ� γεγ�ν�τα, τ� �ι-�λι� αυτ� "ωτί�ει με ενάργεια καικαλή �ι�λι�γρα"ική υπ�δ�μή τ� γε-νικ�τερ� ιστ�ρικ� υπ��αθρ� της πε-ρι��ής στα μεσαιωνικά �ρ�νια, ενώπαρά τις αναπ�"ευκτες, �έ�αια, α-τέλειες, � M�υτσ�π�υλ�ς έ�ει επι-τύ�ει εντυπωσιακ� άθλ�, με τ�ν συ-γκερασμ� στ� πρ�σωπ� τ�υ �λωντων ειδικ�τήτων, π�υ πρ�ανα"έρα-με στην αρ�ή τ�υ άρθρ�υ.3

H ε$έταση της ιστ�ρίας της Kαρ-πάθ�υ –π�υ σε π�λλές περιπτώσεις,�πως εκείνη της εκκλησιαστικής ι-στ�ρίας, συνε$ετά�εται με εκείνητης γειτ�νικής Kάσ�υ– μας "έρνει ε-

πίσης απαραίτητα σε πυκνή επα"ήμε την πλ�υσι�τατη �ι�λι�γρα"ικήπαραγωγή α"εν�ς μεν των κρητ�λ�-γων, α"ετέρ�υ δε των δωδεκανησι�-λ�γων αλλά και των μικρασιατ�λ�-γων (π�υ ε$ετά��υν την ιστ�ρία τωνν�τι�δυτικών μικρασιατικών ακτών),α"�ύ π�ικίλες πτυ�ές της καρπαθια-κής ιστ�ρίας επηρεάστηκαν ή συν-δέθηκαν στενά με τις ε$ελί$εις στηνKρήτη, τη P�δ� και την απέναντί τηςμικρασιατική ακτή κ.λπ. Iδιαίτερα ση-μαντικές παρατηρήσεις και επιση-μάνσεις, επίσης, για την μνημειακήπαράδ�ση τ�υ νησι�ύ (εκτ�ς των Mι-�αηλίδη – N�υάρ�υ και M�υτσ�π�υ-λ�υ) μπ�ρεί � ενδια"ερ�μεν�ς μελε-τητής να αντλήσει απ� τη διδακτ�ρι-κή διατρι�ή τ�υ Πανεπιστημί�υ Πα-ρισι�ύ της Eλι�αμπέτ Mαλαμ�ύτ, μετίτλ� «Tα νησιά της Bυ�αντινής Aυ-τ�κρατ�ρίας, 8�ς–12�ς αιώνες» (δη-μ�σιευμένη στα γαλλικά τ� 1988).

T� έργ� αυτ� παρέ�ει επίσης σημα-ντικά στ�ι�εία για τη μεσαιωνική τ�-π�γρα"ία (��υρώσεις κ.ά. τ�π�θε-σίες), για την τέ�νη (σω��μενες νω-π�γρα"ίες), αλλά και για την �ικ�ν�-μία και πληθυσμιακή σύσταση τ�υ νη-σι�ύ (�π�υ εμ"ανί��νται πυκν�τερεςκατ�ικήσεις κατά τ�ν 12� αι.). H μελέ-τη της Mαλαμ�ύτ είναι γενικ�τερα�ρήσιμ� ��ήθημα, παρά τις και εδώ υ-πάρ��υσες ελλείψεις (ιδιαίτερα στ��ι�λι�γρα"ικ� τ�μέα) και πιθαν�ν ναά$ι�ε τ�ν κ�π� να μελετηθεί σ��αράμια ελληνική, �ελτιωμένη �μως, έκ-δ�σή της, μια και μέ�ρι σήμερα δεν υ-πάρ�ει παρ�μ�ι� συν�λικ� έργ� στηνελληνική �ι�λι�γρα"ία!4

Eκτ�ς απ� τα πρ�ανα"ερ�μενα�ασικά συγγράμματα, � ερευνητήςτης καρπαθιακής μεσαιωνικής πε-ρι�δ�υ έ�ει επίσης την ευκαιρία νασυμ��υλευθεί μεμ�νωμένες μελέ-τες σε επιστημ�νικά περι�δικά ή ει-δικά περί Kαρπάθ�υ τμήματα στ�πλαίσι� ευρύτερων συνθέσεων (π.�.τις αρ�αι�λ�γικές των Παύλ�υ Λα�α-ρίδη, Hλία K�λλια, Παναγιώτη B�κ�-τ�π�υλ�υ και Γιώργ�υ Δημητρ�κάλ-λη και τις λα�γρα"ικές των PίτσαρντNτ�κινς και Mηνά Aλε$ιάδη), καθώςκαι διά"�ρα εγκυκλ�παιδικά άρθρα(απ� τα �π�ία $ε�ωρί��υν τ� γενικ�των M. Mαυρή και M. Mι�α-ηλίδη–N�υάρ�υ στη «Mεγάλη Eλλη-νική Eγκυκλ�παίδεια», καθώς και ε-κείν� για την Mητρ�π�λη Kαρπάθ�υκαι Kάσ�υ τ�υ Tάσ�υ Aθ. Γριτσ�π�υ-λ�υ στη «Θρησκευτική και HθικήEγκυκλ�παίδεια», με ενδεικτικές πα-λαι�τερες �ι�λι�γρα"ίες).

O ερευνητής της μεσαιωνικήςκαρπαθιακής ιστ�ρίας και π�λιτι-σμ�ύ έ�ει να αντιμετωπίσει ακ�μααρκετές δυσκ�λίες και σ��αρά πρ�-�λήματα, π�υ δεν έ��υν μέ�ρι σήμε-ρα �ρει ικαν�π�ιητικές ε$ηγήσειςκαι ερμηνείες. Για παράδειγμα, ωςπρ�ς τη δι�ικητική κατάσταση τ�υ

O Aγι�ς Iωάννης � Kαρπάθι�ς σε σύγ�ρ�νη υ�αντιν�τρ�πη εικ�να. Mπ�ρεί �μ�να��ς–ασκητής τ�υ ΄ μισ�ύ τ�υ 7�υ αι., γνωστ�ς ως «Iωάννης της Kαρπά-θ�υ», να ταυτιστεί με τ�ν επίσκ�π� Kαρπάθ�υ Iωάννη π�υ συνυπέγραψε ταπρακτικά της ΣT΄ Oικ�υμενικής Συν�δ�υ στην Kωνσταντιν�ύπ�λη τ� 680 μ.X.;Για τη μεσαιωνική περί�δ� της Kαρπάθ�υ υπάρ��υν ακ�μη π�λλά αινίγματα.


νησι�ύ κατά τη μεσ��υ�αντινή πε-ρί�δ� δεν γνωρί��υμε αν και π�τε τ�τελευταί� απ�τέλεσε τμήμα τ�υ θέ-ματ�ς Kι�υρραιωτών ή των θεμάτωνAιγαί�υ Πελάγ�υς ή ακ�μη και Kρή-τη. Ως πρ�ς δε τις αρα�ικές επιδρ�-μές, αυτές θα πρέπει να �ωρί��νταισε εκείνες της α΄ περι�δ�υ (7�ς-8�ς)και σ’ εκείνες της �΄ περι�δ�υ (9�ς-10�ς), θα πρέπει μάλιστα να ε$ετα-στεί περαιτέρω η διασύνδεση αυτώντης τελευταίας περίπτωσης με τις α-να"ερ�μενες μ�υσ�υλμανικές επι-δράσεις στα αρ�ιτεκτ�νικά μνημείατης Σαρίας, την �π�ία πιθαν�τατα �ιAρα�ες τ�υ Eμιράτ�υ της Kρήτης�ρησιμ�π�ίησαν ως ναυτική �άσηγια τις επιδρ�μές τ�υς στ� κεντρικ�Aιγαί�.5 Eπίσης, πρώιμες δυτικές με-σαιωνικές πηγές δημι�υργ�ύν ετυ-μ�λ�γικ�ύς πρ��ληματισμ�ύς, �πωςγια παράδειγμα η πληρ�"�ρία �τι ηKάρπαθ�ς πήρε την �ν�μασία τηςλ�γω της ωρίμανσης των καρπώντης (ετυμ�λ�γία π�υ μ�ν� μερικώςγίνεται απ�δεκτή με επι"υλά$εις).Yπάρ��υν, ακ�μα, διά"�ρα πρ�σω-π�γρα"ικά αινίγματα, �πως εκείν�τ�υ κ�ιν��ιακ�ύ μ�να��ύ–ασκητήτ�υ �΄ μισ�ύ τ�υ 7�υ αιώνα, γνωστ�ύως «Iωάννη της Kαρπάθ�υ», μπ�ρείλ.�. � τελευταί�ς να ταυτιστεί με τ�νεπίσκ�π� Kαρπάθ�υ Iωάννη, π�υσυνυπέγραψε τα πρακτικά της ΣT΄Oικ�υμενικής Συν�δ�υ στην Kων-σταντιν�ύπ�λη τ� 680;6

Σημαντικά είναι και τα πρ��λήμα-τα π�υ συνδέ�νται με την εμπ�ρι-κή–�ικ�ν�μική, αλλά και τη στρατη-γική σημασία τ�υ νησι�ύ ήδη απ� ταπρωτ��υ�αντινά �ρ�νια (για «καρπα-θιακ! στ!λ�» κάνει λ�γ� � «Θ�ε�δ�-σιαν�ς Kώδικας» για τ� έτ�ς 409μ.X.), �π�τε τ� νησί αρ�ί�ει να δια-δραματί�ει σημαντικ� ρ�λ� ως εν-διάμεσ�ς σταθμ�ς διαμετακ�μιστι-κ�ύ εμπ�ρί�υ ανάμεσα στην Aλε$άν-δρεια και την Kωνσταντιν�ύπ�λη.Aπ� τ�υς 11�-12� αιώνες, μάλιστα,τ� νησί και �λη τη γύρω τ�υ περι��ήθα καταστεί επίκεντρ� εν�ς «δαιμ�-νιακ�ύ εμπ�ρικ�ύ πυρετ�ύ» με τηνδραστηρι�τητα των ιταλικών ναυτι-κών δημ�κρατιών της Bενετίας καιτης Γέν��ας. Σ’ αυτήν ακρι�ώς τηνεπ��ή, στα μέσα τ�υ 12�υ αιώνα, έ-νας M�υσ�υλμάν�ς συγγρα"έας, �Iμπν T��υμπάιρ, ανα"έρει �αρακτη-ριστικά �τι αρα�ικ�ί στ�λ�ι π�υ έ-πλεαν πρ�ς τη Συρία, αλλά και τηνIσπανία, �ρησιμ�π�ι�ύσαν την Kάρ-παθ� και την Kάσ� ως ενδιάμεσ�υςσταθμ�ύς ανε"�διασμ�ύ! H μεγάλη�ντως σημασία, π�υ εί�ε απ�κτήσειτην επ��ή αυτή η Kάρπαθ�ς, πιστ�-π�ιείται και απ� τη μαρτυρία τ�υ πε-ρίπ�υ σύγ�ρ�ν�υ αρ�ιεπισκ�π�υΘεσσαλ�νίκης Eυστάθι�υ, π�υ τηνπαρ�υσιά�ει �ν�μαστή για τ� περί-"ημ� κυνήγι των λαγών της. Aντίθε-τα, � ιστ�ρι�γρά"�ς τ�υ 11�υ αιώναMι�αήλ Aτταλειάτης τ� μ�ν� π�υ εί-�ε να πει για την Kάρπαθ� σ�ετί�εταιμε τη «διά μαγείας» εμ"άνιση τωνδυ� «καρπαθιακών πλ�ίων», π�υ �-δήγησαν με ασ"άλεια τ� στ�λ� τ�υNικη"�ρ�υ Φωκά απ� την I� στα ��-ρεια παράλια της Kρήτης τ� καλ�καί-ρι τ�υ 960! Eίναι, άραγε, "ανταστικήη πληρ�"�ρία αυτή (π�υ είναι �έ-�αια και αρκετά μεταγενέστερη) ή

μήπως επι�ε�αιώνει την πληρ�"�ρίατ�υ Aρα�α συγγρα"έα των13�υ–14�υ αιώνων N�υ�άιρι, �τι τηνεπ��ή της �υ�αντινής ανακατάλη-ψης της Kρήτης (960–61) επικρατ�ύ-σε πραγματικ� �ά�ς στην ασ"άλειατης ναυσιπλ�ΐας στ� κεντρικ� καιν�τι� Aιγαί�ι;7

Σημείωση: T� κείμεν� �ασί�εται σε �μιλία μεθέμα «Σελίδες της καρπαθιακής ιστ�ρίαςκατά τη �υ�αντινή περί�δ�», στα πλαίσιαεκδήλωσης με θέμα, «H Kάρπαθ�ς μέσαστ�υς αιώνες (σύντ�μη αναδρ�μή στην ι-στ�ρία της Kαρπάθ�υ)», π�υ �ργάνωσεστις 21.1.1996 � Oμιλ�ς Kαρπαθίων Nέων

στ� Πνευματικ� Kέντρ� Aγίας Tριάδαςστ�ν Πειραιά.

Eπιλ�γή Bι�λι�γρα�ίας1) M. Mι�αηλίδης–N�υάρ�ς, Kαρπαθιακά

μνημεία A΄ : Iστ�ρία της νήσ�υ Kαρπά-θ�υ, τεύ��ς Γ΄: Aπ� των αρ�αι�τάτων �ρ�-νων μέ�ρι σήμερ�ν (γεωγρα!ική περι-γρα!ή, αρ�αία και σημερινή ιστ�ρία, αρ-�αι�λ�γία, εκκλησία κ.λπ., μετά π�λλώνεικ�νων και �αρτών), Aθήνα 1940, ανα-τύπ. 1947 (τ� μεσαιωνικ� ιστ�ρικ� τμήμα,συμπεριλαμ�αν�μένης της λατιν�κρατίας,με τις σημειώσεις για την τ�π�γρα"ία καιτα μνημεία στις σσ. 263–322 και 323 και ε-#ής). T�υ ιδί�υ, Kαρπαθιακά μνημεία B΄:Λα�γρα!ικά σύμμεικτα Kαρπάθ�υ, 2 τ�-

μ�ι, Aθήνα 1932 (και �΄ εκδ. 1962)–1934.Για την εκκλησιαστική ιστ�ρία �λ. τ�υ ιδί-�υ, «Περί την Eκκλησίαν Kαρπάθ�υ καιKάσ�υ» Δωδεκανησιακ�ν Aρ�εί�ν 1,1955, σσ. 13–24.

2) G. Jakopich, Edifici bizantini di Scarpanto.Mosaici ed iscrizioni, Rodi 1925. T�υ ιδί�υ,«Le basiliche paleocristiane di Arcasa(Scarpanto)», στ� περι�δ. Clara Rodos6–7.2, 1932–33, 553–68.

3) N. M�υτσ�π�υλ�ς, Kάρπαθ�ς: σημειώ-σεις ιστ�ρικής τ�π�γρα!ίας και αρ�αι�-λ�γίας. Aρ�αίες π�λεις και μνημεία, �υ-�αντινές και μετα�υ�αντινές εκκλησίες,μεσαιωνικ�ί και νεώτερ�ι �ικισμ�ί, λαϊ-κή αρ�ιτεκτ�νική, Θεσσαλ�νίκη 1978 (τ�π�λύ καλ� τμήμα της μεσαιωνικής ιστ�ρι-κής περι�δ�υ στις σσ. 307–88 και 417–19·αναλυτικές περιγρα"ές για τα μνημείαστις σσ. 282 κ.ε#., 356 κ.ε#. και αλλ�ύ).

4) E. Malamut, Les iles de l’ Empire Byzantin,8e–12e siècles, Paris 1988, ιδιαίτ. 244, 370,641 (�άρτης) και ευρετήρι�: Karpathos.

5) Για τις μ�υσ�υλμανικές επιδράσεις στηνκαπραθιακή μνημειακή αρ�ιτεκτ�νική �λ.Mι�αηλίδης–N�υάρ�ς, Iστ�ρία, Γ΄, 308,M�υτσ�π�υλ�ς, Kάρπαθ�ς, 356, 358–60 μεπίνακα 1. Aντιρρήσεις και επι"υλά#εις έ-�ει εκ"ράσει σ�ετικά � ισλαμ�λ�γ�ς καθη-γητής τ�υ Πανεπιστημί�υ Iωαννίνων Bα-σίλης Xρηστίδης (V. Christides, Theconquest of Crete by the Arabs, Athens1984, 128, 167. Πρ�λ. και Malamut, Les iles,568.

6) Για τ� πρ��λημα της ετυμ�λ�γίας της λέ-#ης «Kάρπαθ�ς» (εκ τ�υ καρπάσι�ν/καρ-πάθι�ν νήμα/ύ!ασμα) �λ. τις ανα"�ρέςστ�ν M�υτσ�π�υλ�, �.π., 61–2 και 63–5 μεμνεία στα λατινικά κείμενα τ�υ Iσιδώρ�υεπισκ�π�υ Σε�ίλλης (7�υ αι.), � �π�ί�ςπαραδίδει την περί καρπών εκδ��ή. Γιατ�ν αινιγματικ� Iωάννη �λ. M�υτσ�π�υ-λ�, �.π., 314–16 και 317–18, καθώς και τ�πρ�σ"ατ� σ�ετικ� άρθρ� («John ofKarpathos») τ�υ Aλε#άντρ Kα�ντάν στ�«Λε%ικ� τ�υ Bυ�αντί�υ της O%!�ρδης»(Oxford Dicthionary of Byzantium, NewYork–Oxford 1991, σ. 1065).

7) Bλ. τα �σα γρά"�υν σ�ετικά με τα �ητήμα-τα αυτά �ι M�υτσ�π�υλ�ς, �.π., 337–8,Malamut, Les iles, 347, 600, ΔημήτρηςTσ�υγκαράκης (D. Tsougarakes, ByzantineCrete, Athens 1988, 63–4) και Xρηστίδης(Christides, Conquest of Crete, 167).

O Mι�αήλ Γ. Mι-�αηλίδης–N�υά-ρ�ς (Kάρπαθ�ς1877 – Aθήνα1954). Mελέτη-σε τα μεσαιωνι-κά μνημεία τ�υ νησι�ύ παράλληλα με τα σω��μεναλα�γρα#ικάστ�ι�εία αυτήςτης περι�δ�υ.Σήμερα, �ι μελέτες τ�υαπ�τελ�ύν θεμέλι� κάθε ερευνητικήςπρ�σπάθειας.

T� �γκώδες σύγγραμμα τ�υκαθηγητή Nικ�λα�υ M�υ-τσ�π�υλ�υ για την Kάρπα-θ� είναι κι αυτ� π�λύτιμ�.E�αντλημέν� απ� καιρ� καιδυσεύρετ�, η επανέκδ�σήτ�υ απ� #�ρείς και συλλ�-γ�υς τ�υ νησι�ύ θα ήτανπρ�σ#�ρά ��ι μ�ν� στηνKάρπαθ�, αλλά και στην ε-πιστημ�νική έρευνα και ι-λι�γρα#ία.


Xριστιανικά μνημείαH Kάρπαθ�ς κατά την παλαι��ριστιανική, �υ�αντινή και μετα�υ�αντινή επ��ή

Στην παραλία Bρ�ντί, �π�υ �ργιά�ει τελευταία η τ�υριστική αν�ικ�δ�μηση, σώ��νται τα ερείπια τ�υ τρίκλιτ�υ �υ�αντιν�ύ να�ύ της Aγίας Φωτεινής ή και A�ω-της, �πως την απ�καλ�ύν �ι ντ�πι�ι. Eνα μνημεί� π�υ �αίνεται σαν να μετεωρί�εται στ�ν �ρ�ν�, �ωρίς καμία πρ�στασία. Oύτε �ύλακας και τα κάγκελα τ�υπερίγυρ�υ σπασμένα. Tα διασκ�ρπισμένα μέλη τ�υ να�ύ αν�ίγ�υν την �ρε!η. Oι λίγ�ι π�υ ν�ιά��νται καταμαρτυρ�ύν κλ�πές, �ωρίς να λείπ�υν και �ι �αν-δαλισμ�ί (�ωτ.: K. Λι�ντης).

T� κάτω τμήμα τ�υ μαρμάριν�υ τέμπλ�υ της Aγίας Φωτεινής, παλαι��ριστιανικής �ασιλικής τ�υ 5�υ – 6�υ μ.X. αι. Δια-κρίν�νται ανάγλυ�α διακ�σμητικά σ�έδια (�ωτ.: K. Λι�ντης).

T�υ Iωάννη Hλ. B�λανάκη

E��ρ�υ Aρ�αι�τήτων

O XPIΣTIANIΣMOΣ διεδ�θη ενωρίτα-τα στα Δωδεκάνησα. Oι πρώτες ειδή-σεις περιέ��νται σε αυτή την KαινήΔιαθήκη (Πρα�. 21, 1, Aπ�κ. 1, 9). Στατέλη τ�υ 3�υ αι. μ.X. υπήρ�ε �ργανω-μένη Eκκλησία στη P�δ�, της �π�ίαςηγείτ� � Eπίσκ�π�ς Φωτειν�ς (PG114, 849 B–C). Στην A΄ Oικ�υμενικήΣύν�δ� (Nίκαια Bιθυνίας, 325 μ.X.)παρέστη � Eπίσκ�π�ς P�δ�υ Eυ#ρ�-συν�ς (MANSI II, 695 D, 700 G).

Eνωρίτατα διεδ�θη � Xριστιανι-σμ�ς και στη νήσ� Kάρπαθ� και τηνπαρακείμενη νήσ� Σαρία. Kατά τηνελλην�ρωμαϊκή επ��ή και τ�υς πρώ-τ�υς �ριστιανικ�ύς αιώνες ακμά%�υνστην Kάρπαθ� �ι ε�ής π�λεις:

1) Aρκεσία (σημ. Aρκάσα). 2) Π�τί-δαι�ν ή Π�σίδαι�ν (σημ. Πηγάδια). 3)Bρυκ�ύς (σημ. Bρυκ�ύντα). 4) Σάρ�ς(σημ. Σαρία).

Oικισμ�ί κατά την ύστερη αρ�αι�-τητα υπήρ�αν στις θέσεις:

1) A#ιάρτης, Mακρύς Γιαλ�ς (αε-ρ�δρ�μι�). 2) Δια#άνι. 3) Mεσ��ώρι,Λευκ�ς. 4) Oλυμπ�ς, Φίλι�ς, Aρ�άγ-γελ�ς, Aγι�ς Mηνάς. 5) Σπώα, Mάρα-θ�ς. 6) Tρίστ�μ�, κ.ά.

Kατά τ�ν 5�ν – 6�ν αι. μ.X. ανεγεί-

ρεται μεγάλ�ς αριθμ�ς παλαι��ρ.ναών στην Kάρπαθ�. Πρ�κειται γιαμεγάλων διαστάσεων �ικ�δ�μήματα,κτισμένα στ�ν τύπ� της τρίκλιτης,�υλ�στεγης, ελληνιστικής *ασιλικής.

Mέ�ρι σήμερα έ��υν επισημανθείκαι εν μέρει ερευνηθεί τα ε�ής πα-λαι��ρ. μνημεία στην Kάρπαθ�:

1) Aρκάσα, Aγία Σ�#ία, *ασιλικήΠρεσ*υτέρ�υ Aλύπ�υ, αρ�ών 5�υ αι.μ.X. 2) Aρκάσα, Aγία Σ�#ία, *ασιλικήAγίας Aναστασίας (Eπισκ�π�υ Kύ-ρ�υ) τέλ�ς 5�υ – αρ�ές 6�υ αι. μ.X. 3)Aρκάσα, Aγι�ς Kωνσταντίν�ς, *ασι-λική Πρεσ*υτέρ�υ Eυ�αρίστ�υ, τέ-λ�ς 5�υ αι. μ.X., 4) Aρκάσα, Παλαι�-καστρ�, *ασιλική, τέλ�ς 6�υ - αρ�ές7�υ αι. μ.X., 5) Aρκάσα, Tα�ιάρ�ης,*ασιλική, 6�υ αι. μ.X., 6) A#ιάρτης,Mακρύς Γιαλ�ς, *ασιλική, τέλ�ς 5�υ- αρ�ές 6�υ αι. μ.X., 7) Bρυκ�ύς, *α-σιλική A, 6�υ αι. μ.X., 8) Bρυκ�ύς, *α-σιλική B, 5�υ-6�υ αι. μ.X., 9) Bρυ-κ�ύς, *ασιλική Γ, 5�υ-6�υ αι. μ.X.,10) Δια#άνι, Παναγία Zω�δ��ς Πη-γή, *ασιλική 5�υ-6�υ αι. μ.X., 11) Mε-σ��ώρι, Aγία Σ�#ία, *ασιλική, 5�υ-6�υ αι. μ.X., 12) Mεσ��ώρι, Λευκ�ς,Γιαλ�ύ Xωρά#ι, Παναγία η Γιαλ��ω-ρα#ίτισσα, *ασιλική, τέλ�ς 5�υ - αρ-�ές 6�υ αι. μ.X., 13) Mεσ��ώρι, Λευ-κ�ς, παραλία, *ασιλική, μέσα 6�υ αι.μ.X., 14) Oλυμπ�ς, Φίλι�ς, Aρ�άγγε-λ�ς, Aγι�ς Mηνάς, *ασιλική 6�υ αι.μ.X., 15) Π�τίδαι�ν (σημ. Πηγάδια)*ασιλική μετά *απτιστηρί�υ, α΄ μισ�6�υ αι. μ.X., 16) Π�τίδαι�ν, A#ωτη,*ασιλική, τέλ�ς 5�υ - αρ�ές 6�υ αι.μ.X., 17) Σπώα, Mάραθ�ς, Aγι�ς Nικ�-λα�ς, E#ταμπατ�ύσα, *ασιλική, τέ-λ�ς 5�υ - αρ�ές 6�υ αι. μ.X., 18) Tρί-στ�μ�, Στεν�, *ασιλική A΄-B΄, 5�υ-6�υ αι. μ.X., 19) Σαρία, Aγία Σ�#ία,*ασιλική, 5�υ-6�υ αι. μ.X.

Oι *ασιλικές αυτές άρ�ισαν να ε-ρειπών�νται απ� τ�ν 7� αι. μ.X. και ε-�ής, συνεπεία #υσικών καταστρ�-#ών (πυρκαγιών, πλημμυρών, σει-σμών), πειρατικών και άλλων ε�θρι-κών επιδρ�μών. T�τε παρατηρείταιεγκατάλειψη των παραλίων �ικι-σμών. Oι κάτ�ικ�ι μετωκί%�υν για λ�-γ�υς ασ#αλείας στην ενδ��ώρα.

Aπ� των μέσων τ�υ 9�υ αι. μ.X. καιε�ής, δημι�υργείται μια νέα τά�ηπραγμάτων. Aπ� τα ερείπια τ�υ αρ-�αί�υ κ�σμ�υ αναδύεται ένας νέ�ςκ�σμ�ς, τελείως διά#�ρ�ς τ�υ πα-λαι�ύ. H αρ�αία παράδ�ση εί�ε δια-κ�πεί σε �λ�υς τ�υς τ�μείς.

Στην εκκλησιαστική αρ�ιτεκτ�νικήέ��υμε νέες μ�ρ#ές. Aνεγείρ�νταισυνήθως μικρών διαστάσεων μ�ν�-�ωρα ναΰδρια, τα �π�ία καλύπτ�νταιμε καμάρες. Oι εσωτερικές επι#ά-νειες αυτών καλύπτ�νται με τ�ι��-γρα#ίες (ανεικ�νικ�ς - εικ�νικ�ςδιάκ�σμ�ς).



Kτιτ�ρική επιγρα�ή κάτω απ� την παράσταση τ�υ Aρ��ντ�ς Mι�αήλ στ� τέ-μπλ� της εκκλησίας της K�ιμήσεως της Θε�τ�κ�υ στην Oλυμπ�. H νωπ�γρα-�ία ανήκει στ� δεύτερ� στρώμα, ενώ σώ��νται παραστάσεις και πρώτ�υστρώματ�ς π�υ ανάγεται στ�ν 15� αι.

T� �ημ�θυρ� απ� τ� !υλ�γλυπτ� τέμπλ� στην εκκλησία της K�ιμήσεως τηςΘε�τ�κ�υ στην Oλυμπ�. Oι δύ� επάνω παραστάσεις απ� τ�ν Eυαγγελισμ�της Θε�τ�κ�υ και κάτω �ι Aπ�στ�λ�ι Πέτρ�ς και Παύλ�ς.

T� εκκλησάκι τ�υ Aγί�υ Mάμα κ�ντά στ� �ωρι� Mενετές, στην τ�π�θεσία E!ήλες. Aρ�ικά, τ�ν 11� αι. π�υ �τίστηκε, ή-ταν μικρ� μετ�ίτ, �πως δεί�νει και η αρ�ιτεκτ�νική τ�υ κτίσματ�ς. H λατρεία τ�υ Aγί�υ Mάμα ήταν διαδεδ�μένη κυ-ρίως στην περι��ή της Kαππαδ�κίας (�ωτ.: K. Λι�ντης).



O να�ς των Aγίων Θε�δώρων, κ�ντά στ� �ωρι� Aπέρι, παλαιά πρωτεύ�υσα τ�υ νησι�ύ. Aριστερά η ε!ωτερική �ψη. Δε!ιά, !εθωριασμένη τ�ι��γρα�ία με τηνπαράσταση «T� �ιλί τ�υ I�ύδα», στ�ν νάρθηκα, πάνω απ� την είσ�δ�. Aμ�ί��λ� αν θα αντέ!ει ακ�μη ένα �ειμώνα. Πρ�σωρινά, σώ�ει τ� εκκλησάκι απ� την �-ριστική κατάρρευση η αν�μ�ρία στ� νησί. O σ��άς της τ�ι��γρα�ίας συγκρατεί και τ�ν τ�ί��, π�υ η ε!ωτερική τ�υ �ψη δεί�νει απ� μακριά σαν μυλ�πετρα. Oνα�ς διασώ�ει σπαράγματα απ� δύ� στρώματα τ�ι��γρα�ιών: τ� πρώτ� τ�υ 13�υ αι. και τ� δεύτερ�, σύμ�ωνα με επιγρα�ή π�υ δεν υπάρ�ει πια, τ�υ 1399 μ.X.Δεν θα ά!ι�ε τ�ν κ�π� να γίνει απ�τ�ί�ιση; (�ωτ.: K. Λι�ντης).

Yπ�λειμμα τ�ι��γρα�ίας απ� την παράσταση «O εν Kανά γάμ�ς» στ� υπ�σκαπτ� εκκλησάκι τ�υ Oσί�υ Λ�υκά στην πα-ραλία της Aπελλα (�ωτ.: K. Λι�ντης). Oι νωπ�γρα�ίες τ�π�θετ�ύνται στ�ν 12�–13� αι.

Mέ�ρι σήμερα έ��υν επισημανθείστην Kάρπαθ� τα ε�ής ναΰδρια, τα �-π�ία διασώ%�υν τ�ι��γρα#ίες ή λεί-ψανα τ�ι��γρα#ιών, πρ�ερ��μενααπ� τη Bυ%αντινή και Mετα*υ%αντινήεπ��ή:

1) Aπέρι, Aγι�ι Θε�δωρ�ι, α΄ στρώ-μα: 13�υ αι. μ.X., *΄ στρώμα: τ�υ έ-τ�υς 1399 μ.X. 2) Aπέρι, Aγι�ς Γεώρ-γι�ς � Aράπης, πιθανώς 14�υ αι. μ.X.3) Aπέρι, Παναγία η Σπηλιανή, τ�υ έ-τ�υς 1528 μ.X. Aγι�γρά#�ς � Iάκω-*�ς Περκ�ύδας. 4) Aπέρι, Kατώδι, α-νώνυμ�ς να�ς A, 16�υ–17�υ αι. μ.X.5) Aπέρι, Kατώδι, ανώνυμ�ς να�ς B,14�υ–15�υ αι. μ.X. 6) Aπέρι, Mερτώ-νας, Παναγία η Mερτωνιάτισσα, 12�ςαι. μ.X. 7) Aπέρι, Mερτώνας, Kαμπιές,Aγι�ς Γεώργι�ς, 16�υ–17�υ αι. μ.X.8) B�λάδα, Aπελλα, Aγι�ς Λ�υκάς,12�υ–13�υ αι. μ.X. 9) Mενετές, Aγι�ςAντώνι�ς, 15�υ και 17�υ αι. μ.X. 10)Mενετές, Aγι�ς Mάμας, 14�υ αι. μ.X.11) Mεσ��ώρι, Aγι�ς Iωάννης Πρ�-δρ�μ�ς, 1781 μ.X. 12) Mεσ��ώρι,B�υν�ς, Aγι�ς Γεώργι�ς 14�υ αι.μ.X. 13) Mεσ��ώρι, Λευκ�ς, Aγι�ςΓεώργι�ς (δίκ�γ��ς να�ς) 12�υ–-13�υ αι. μ.X. 14) Mεσ��ώρι, Λευκ�ς,Παναγία Γιαλ��ωρα#ίτισσα, 14�υ αι.μ.X. 15) Mεσ��ώρι, Παρδαλάκι, Aγι�ι


T� ιερ� στ� ερημ�κκλήσι τ�υ Oσί�υ Λ�υκά, στην παραλία της Aπελλα. Bρί-σκεται στ� �άθ�ς της �υσικής σπηλιάς και η Aγία Tράπε�α σ�ηματί�εται απ�δύ� μαρμάρινα επίκρανα (�ωτ.: K. Λι�ντης).

Oι Aπ�στ�λ�ι, λεπτ�μέρεια απ� σω��μενη τ�ι��γρα�ία π�υ εικ�νί�ει τηνAνάληψη τ�υ Xριστ�ύ στ�ν Aγι� Mάμα. Oι τ�ι��γρα�ίες ανάγ�νται στ�ν 14�αι. (�ωτ.: K. Λι�ντης).

Aνάργυρ�ι, 14�υ–15�υ αι. μ.X. 16)Oθως, Aρ�άγγελ�ς Mι�αήλ, 14�υ αι.μ.X. 17) Oλυμπ�ς, Aγία Aννα, Kαθ�λι-κή, 13�υ–14�υ αι. μ.X. 18) Oλυμπ�ς,Aγι�ι Tεσσαράκ�ντα, 12�υ–13�υ αι.μ.X. 19) Oλυμπ�ς, Aγι�ς Oν�ύ#ρι�ς,15�υ αι. μ.X. 20) Oλυμπ�ς, K�ίμησηΘε�τ�κ�υ, α΄ στρώμα: 15�υ αι. μ.X., *΄στρώμα: 1806 μ.X.

Σε �ρισμέν�υς μετα*υ%αντιν�ύςνα�ύς της Kαρπάθ�υ διασώ%�νται α-�ι�λ�γα γλυπτά τέμπλα. Mετα�ύ αυ-τών συγκαταλέγεται και εκείν� τηςK�ιμήσεως της Θε�τ�κ�υ, στ�ν Oλυ-μπ�, �π�υ διατηρείται η κτιτ�ρική ε-πιγρα#ή:

1) «+ANICTOPIΘHCA(N) TA ΠAPO-NTA ΔIACTHΛA,

HΠO XVPOC KAM(OY) IΩ(ANNOY)ANAΓNΩCTOY

2) EΠITPOΠEYONTOC TOY EYΛA-BECTATOY KONCTANTHNOY IEPE-ΩC KAI ΠPOTOΠAΠA

3) THC OΛHMΠOY MNICΘHTIK(YPIE) ΠANTΩN

TΩN EVCEBΩN KAI4) OPΘOΔO>ON XPICTIANΩN.

1742 MHN AΠPIΛΛIOC»H Kάρπαθ�ς, καθώς και τα λ�ιπά

νησιά της Δωδεκανήσ�υ, παρά τ� γε-γ�ν�ς �τι κατά τη διάρκεια των αιώ-νων διετέλεσαν υπ� δια#�ρ�υς κυρί-�υς, �μως, διετήρησαν αλώ*ητη τηνεθνική τ�υς ταυτ�τητα, την �ρθ�δ�-�η �ριστιανική πίστη, την ελληνικήγλώσσα, τα ήθη και τα έθιμά τ�υς, α-π� την αρ�αι�τητα μέ�ρι σήμερα.

T� Bαπτιστήρι� τ�υ να�ύ τ�υ Aγί�υ Γεωργί�υ στ� Λευκ�, ανήμερα τ�υ ε�ρτασμ�ύ τ�υ. Aνήκει στ�ν 13� αι. Στ� εσω-τερικ� σώ��νται σπαράγματα !εθωριασμένων τ�ι��γρα�ιών (�ωτ.: K. Λι�ντης).


Aπ� ένα γλέντι στην Oλυμπ� (��υμιστ�ς ��ρ�ς) στη δεκαετία τ�υ 1910 (�ωτ.: αρ�εί� I. N. Kαστελλ�ρι�ι�ύ).

Oψεις τ�υ λαϊκ�ύ π�λιτισμ�ύT� πλ�υσι�τερ� σε παραδ�σεις, ήθη και έθιμα νησί των Δωδεκανήσων

T�υ Mηνά Aλ. Aλε�ιάδη

Aν. Kαθηγητή Πανεπιστημί�υ Aθηνών

H KAPΠAΘOΣ θεωρείται απ� π�λ-λ�ύς ως τ� λα�γρα�ικ�τερ� νησίτης Δωδεκανήσ�υ με ευλα�ική πρ�-σήλωση στα έθιμα και τις παραδ�-σεις της. E��υν πράγματι γι’ αυτ�εκ�ρασθεί επανειλημμένα γνωστ�ίEλληνες και "έν�ι ειδικ�ί, καθηγητέςΠανεπιστημίων και άλλ�ι ερευνητές.Oι Kαρπάθι�ι, απ� την πλευρά τ�υς,τ� #�υν κάθε μέρα και τ� διαδίδ�υνμε αυτάρεσκη ικαν�π�ίηση, μέσα α-π� τις αυτ�σ�έδιες μαντινάδες τ�υς:

Oπ�ι�ς �ρεθεί στα γλέντια σ�υμες στ�υς τραγ�υδιστάδες,

θα τ�ν ��ρτώσ�υσι �αριά μ’ �μ�ρ-�ες μαντινάδες.

Aς εί�αμε να τρώ(γ)�με και ρ�ύ�ανα ��ρ�ύμε,

δ�υλειά να μην εκάναμε μ�ν� νατραγ�υδ�ύμε.

Kι αν τύ�ει �έν�ς να �ρεθεί, τα μά-τια τ�υ κ�υρά�ει,

τα �μ�ρ�α σ�υ έθιμα, Kάρπαθ�ς,να θαυμά�ει.

Tα πανηγύρια κι �ι ��ρ�ί, τα γλέ-ντια σ�υ αράδα

δεν θα τα δ�ύνε π�υθενά αλλ�ύεις την Eλλάδα.

Στ� άρθρ� αυτ� πρ�τίθεμαι να δώ-σω �ρισμένες μ�ν�ν �ψεις τ�υ σύγ-�ρ�ν�υ λαϊκ�ύ π�λιτισμ�ύ της Kαρ-πάθ�υ, �ι �π�ίες, παρά την ε"ελικτι-κή π�ρεία π�υ και εδώ �έ�αια πραγ-ματ�π�ιείται, συγ�ρ�νως εντυπω-σιά#�υν τ�ν επισκέπτη, με τη σύνδε-σή τ�υς με την παράδ�ση.

H πρώτη α"ι�παρατήρητη εκδήλω-ση είναι τ� λαϊκ� καρπάθικ� γλέντι.Πρ�κειται για ιδιωτική, αλλά και δη-μ�σια κ�ινωνική εκδήλωση, π�υ σ�ε-τί#εται και με τ� �αιν�μεν� της λαϊ-κής π�ιητικής δημι�υργίας και παρά-δ�σης της Kαρπάθ�υ.

T� γλέντι �ργανώνεται στις �απτί-σεις, στ�υς γάμ�υς, στα υπαίθριαθρησκευτικά πανηγύρια ή στη γι�ρτήτ�υ π�λι�ύ��υ Aγί�υ κάθε �ωρι�ύ,στις �ν�μαστικές γι�ρτές, αλλά καισε άλλες ανεπίσημες περιστάσεις(σε κα�ενεία ή σπίτια) με α��ρμήτην παλινν�στηση "ενιτεμένων, συ-ναντήσεις �ίλων απ� τ� ίδι� ή άλλα�ωριά τ�υ νησι�ύ ή ακ�μη και σε τυ-�αίες συγκεντρώσεις συγγενών, �ί-λων και γνωστών. H συ�ν�τητα και ηαυθ�ρμησία τ�υ �αιν�μέν�υ δικαι�-λ�γεί, ν�μί#ω, την πρ�τα"ή τ�υ στησύντ�μη και ενδεικτική ανα��ρά

π�υ κάνω εδώ. Στα γλέντια, π�υ έ-��υν συνήθως π�λύωρη διάρκεια–κάπ�τε διαρκ�ύν δύ� και τρεις ημέ-ρες– συμμετέ�ει πρ�πάντων � αν-δρικ�ς πληθυσμ�ς τ�υ νησι�ύ, αλλάδεν είναι σπάνια και η συμμετ��ή γυ-ναικών. Σε �ρισμένες περιπτώσειςμάλιστα αυτές συναγωνί#�νται τ�υςάνδρες σε στι��υργική δε"ι�τε�νίακαι ευρηματικ�τητα.

Aπαραίτητη πρ�ϋπ�θεση για την�ργάνωση τ�υ γλεντι�ύ είναι �έ�αιαη παρ�υσία των τ�πικών �ργαν�παι-κτών με τα παραδ�σιακά �ργανάτ�υς [λύρα, «τσαμπ�ύνα» (=γκάιντα,άσκαυλ�ς), �ι�λί και λα�ύτ�]. Για νασυμμετάσ�ει ενεργά κάπ�ι�ς στ�γλέντι, πρέπει να είναι καλ�ς τρα-γ�υδιστής. H π�ι�τική αυτή α"ι�λ�-γηση για τ�ν Kαρπάθι� σημαίνειγνώση των μελωδιών («σκ�πών»)τ�υ νησι�ύ και συγ�ρ�νως δε"ι�τηταστη σύνθεση μαντινάδων, �πως λέ-γ�νται (και στην Kάρπαθ�), τα αυτ�-σ�έδια δίστι�α π�υ τραγ�υδι�ύνται.Mε τα δίστι�α αυτά, π�υ κύρια �αρα-κτηριστικά τ�υς είναι η θεματική επι-καιρ�τητα και η επιδίω"η, κατά καν�-να εύστ��η, της �μ�ι�καταλη"ίας,πραγματ�π�ιείται μια #ωντανή μ�ρ-�ή επικ�ινωνίας, ένας ε"αιρετικάλειτ�υργικ�ς διάλ�γ�ς στα γλέντιαμετα"ύ των τραγ�υδιστών. Oι τρα-

γ�υδιστές μέσω των μαντινάδων,π�υ τις περισσ�τερες απ’ αυτές �λ�-κληρών�υν κατά την ώρα τ�υ τρα-γ�υδήματ�ς, εκ�ρά#�υν συναισθη-ματικές αντιδράσεις σε συγκεκριμέ-να γεγ�ν�τα (γάμ�υς, πανηγύρια, �-ν�μαστικές γι�ρτές, συναντήσειςκ.λπ.) ή πρ��ωρ�ύν και σε διε"�δικήδιατύπωση κρίσεων, με διαλ�γικήμ�ρ�ή, για ένα επίκαιρ� θέμα ή γε-γ�ν�ς, τ� �π�ί� έ�ει σημασία γι’ αυ-τ�ύς ή για την τ�πική κ�ινωνία.

Aυτά είναι τα �ασικά γνωρίσματαεν�ς γλεντι�ύ, �πως τελείται σεδιά��ρα �ωριά της Kαρπάθ�υ. ΣτηνOλυμπ� �μως, π�υ υπερέ�ει �λωντων άλλων �ωριών σε λα�γρα�ικήπαράδ�ση, τ� "εκίνημα τ�υ γλεντι-�ύ έ�ει και �ρισμένες τελετ�υργι-κές ιδι�τυπίες (π.�. ψάλλ�νται εκ-κλησιαστικά τρ�πάρια, ανάλ�γα μετην περίπτωση, δημ�τικά τραγ�ύδιακ.λπ.).

Σε �λα τα γλέντια τ�υ νησι�ύ ταπαραδ�σιακά π�τά, π�υ πρ�σ�έρ�-νται στ�υς γλεντιστές και τ�υς άλ-λ�υς συνδαιτημ�νες, είναι κυρίωςτ�πικά κρασιά, η γνωστή �ι�μη�αν�-π�ιημένη ρετσίνα και η ρακή (�ύ#� –ως πρώτ� π�τ� πρ�πάντων). Tα τε-λευταία �μως �ρ�νια σε π�λλά �ωριάπρ�σ�έρ�νται μπίρα (ιδίως στα γλέ-ντια τ�υ κα�ενεί�υ) αλλά και �υίσκι


σε μεγάλες π�σ�τητες μάλιστα (ιδι-αίτερα στην Oλυμπ�!).

Συνέ�εια τ�υ γλεντι�ύ και �υσια-στικ� κέντρ� τρ�π�ν τινά αυτ�ν�μηςψυ�αγωγίας στην Kάρπαθ� απ�τε-λ�ύν �ι τ�πικ�ί ��ρ�ί [Πάνω ��ρ�ς –�μ�ι�ς με τ�ν κρητικ� της ανατ�λι-κής Kρήτης, Kάτω ��ρ�ς, Zερ��ς,Aρκιστής (=αντικριστ�ς, κατά μέτω-π�, ερωτ�π�λεμικ�ς ��ρ�ς π�υ ��-ρεύεται απ� δύ� άντρες), �ι απ�-κριάτικ�ι κ.ά.]. X�ρεύ�νται στ�υς γά-μ�υς και σε διά��ρες κ�ινωνικές εκ-δηλώσεις, στα λαϊκά πανηγύρια πρ�ςτιμήν των αγίων κάθε �ωρι�ύ καιστις ��ρ�εσπερίδες. Aυτές �ργανώ-ν�νται απ� τα π�λιτιστικά σωματείατ�υ νησι�ύ, π�υ επδιώκ�υν, ακρι-�ώς, την πρ�σέλκυση εν�ς μα#ικ�ύκ�ιν�ύ, με σκ�π�, συ�νά, τη συγκέ-ντρωση �ρημάτων για κάπ�ι� κ�ινω-νικ� έργ� ή την ενίσ�υση τ�υ ταμεί-�υ τ�υ σωματεί�υ. Στις ειδικά �ργα-νωμένες αυτές �ραδιές, π�υ γίν�-νται στ� εκκλησιαστικ� μέγαρ� κάθε�ωρι�ύ, �ι πρώτ�ι ��ρ�ί είναι πάντατ�πικ�ί καρπαθιακ�ί και ακ�λ�υθ�ύνάλλ�ι ελληνικ�ί παραδ�σιακ�ί ��ρ�ί.Tέλ�ς ��ρεύ�νται και �ι λεγ�μεν�ι«ευρωπαϊκ�ί» (κυρίως ταγκ�, �αλς,��"–αγκλέ), τ�υς �π�ί�υς γνωρί-#�υν �ι �ργαν�παίκτες (�ι�λί και λα-�ύτ�).

Eίναι λ�ιπ�ν σα�ής η �ργανικήσ�έση, π�υ έ�ει με τ� παραδ�σιακ�καρπαθιακ� γλέντι η π�ιητική παρά-δ�ση τ�υ νησι�ύ, η �π�ία συν�δεύει

π�ικίλα γεγ�ν�τα της κ�ινωνικής #ω-ής. H έ"η και η άσκηση της π�ιητικήςαυτής παραγωγής �αίνεται τώρα καιαπ� την ανανεωμένη μ�ρ�ή τ�υ δι-στί��υ, της μαντινάδας, π�υ παρ�υ-σιά#εται με έντυπη μ�ρ�ή.

Πρ�κειται συγκεκριμένα για σει-ρές διστί�ων (μαντινάδες ή μ�ιρ�λ�-για), τα �π�ία �ι Kαρπάθι�ι με πλη-ρωμένη κατα�ώριση, δημ�σιεύ�υν(με την υπ�γρα�ή τ�υς) για ευ�άρι-στα ή δυσάρεστα τ�πικά, πρ�πάντωνκ�ινωνικά, γεγ�ν�τα στις τέσσεριςε�ημερίδες τ�υ νησι�ύ «Kαρπαθια-κή» (εισηγήτρια τ�υ είδ�υς), «Kαρ-

παθιακή H�ώ», «Φωνή της Oλύμπ�υ»(εκδίδ�νται στ�ν Πειραιά) και «Oλυ-μπ�ς» (εκδίδεται στη P�δ�). Oι ε�η-μερίδες αυτές είναι � απ�κλειστικ�ς«�ι�τ�π�ς» των διστί�ων, π�υ ε"ελι-κτικά γίν�νται ένα είδ�ς δημ�σιαςαλληλ�γρα�ίας, μέσω τ�υ Tύπ�υ, μετην �π�ία �ι Kαρπάθι�ι εκ�ρά#�υντα συναισθήματά τ�υς και ευρύτερατα κ�ινωνικά τ�υς αισθήματα.

Eτσι τα θέματα των διστί�ων, π�υσυντάσσ�νται συνήθως στ�ν δεκα-πεντασύλλα�� στί��, καλύπτ�υν τ�νκύκλ� της ανθρώπινης #ωής (γέννη-ση, γάμ�ς, θάνατ�ς), πανεπιστημια-

κές και σ��λικές επιτυ�ίες και διά-��ρα άλλα τ�πικ�ύ ενδια�έρ�ντ�ς.Tα περισσ�τερα πάντως δίστι�α εί-ναι μ�ιρ�λ�για.

T� νέ� αυτ� είδ�ς λαϊκής π�ίησηςσ�εδ�ν κυριαρ�εί τώρα στην Kάρπα-θ� και παράλληλα έ�ει αρ�ίσει να ε-πιδρά, σε περι�ρισμένη έστω κλίμα-κα, και σε άλλα νησιά της Δωδεκανή-σ�υ (π.�. Kάσ�ς, Nίσυρ�ς, Λέρ�ς).Στην επίδραση αυτή συντελεί η ευ-ρεία κυκλ��ρία των καρπαθιακώνε�ημερίδων στ�ν δωδεκανησιακ��ώρ�, αλλά και �ι διαπρ�σωπικές καιδιασυλλ�γικές σ�έσεις των Kαρπα-θίων με άλλ�υς Δωδεκανήσι�υς.

Γάμ�ς

O γάμ�ς στην Kάρπαθ� ακ�λ�υθείσ�εδ�ν πάντα τ� παραδ�σιακ� εθιμι-κ� τυπικ� και δεν παύει να θεωρείταικαι σήμερα απ� τα κύρια είδη λαϊκήςδιασκέδασης και ψυ�αγωγίας. Hδιάρκειά της είναι συνήθως διήμερη(Kυριακή – Δευτέρα). Ωστ�σ� τα τε-λευταία �ρ�νια παρεισέ�ρησαν ενί�-τε �ρισμένα «αστικά» στ�ι�εία στηνπαραδ�σιακή εθιμ�τα"ία, �πως π.�.περι�ρισμέν�ς αριθμ�ς πρ�σκλήσε-ων για τ� γαμήλι� γεύμα (σε "εν�δ�-�εί� ή τα�έρνα και ��ι στ� εκκλησια-στικ� μέγαρ�) σε σ�έση με την πρ�-σκληση μεγαλύτερ�υ αριθμ�ύ ατ�-μων για την παρακ�λ�ύθηση τ�υ μυ-στηρί�υ ή ακ�μη απλή θρησκευτική

O «�ερ��ς» (αριστερ�ς ��ρ�ς) σε πίνακα λαϊκής �ωγρα�ικής τ�υ I. Xαψή –Kάρπαθ�ς (Συλλ�γή Λ. Λιά�α), π�λύ �ωηρ�ς ��ρ�ς. X�ρεύ�ντας, τραγ�υ-δ�ύν και τα ωραία δεκατρισύλλα�α τραγ�ύδια: Mιαν ακρι(�)ήν ημέραν, ημέραKυριακή / ή�γα να σιργιανίσω μέσα στην ��ρηακή, / �ρίσκω μιαν ��ρη�π�ύλ-λα μ�νια και μ�να�ή / και ελ�ΰννετ�ν η σκύλα κ’ εμπρ�ύρνετ� / και μ’ αργυ-ρ� λα(γ)ήνιν επ�υλ�υντρί�ετ� /...

T�υ Γεωργί�υ M. Mι�αηλίδη – N�υάρ�υ

Aκαδημαϊκ�ύ – Oμ. Kαθηγητή Πανεπιστημί�υAθηνών

EINAI γνωστ� �τι παράλληλα μετ�υς καν�νες γενικής �ύσεως, π�υρυθμί#�υν τη #ωή και την ε"έλι"ητων κρατών και των μεγάλων κ�ινω-νικών �μάδων, υπάρ��υν και π�-λυάριθμες μικρ�τερες �μάδες ν�μι-κών καν�νων π�υ έ��υν περι�ρι-σμένη κ�ινωνική και τ�πική ισ�ύ.

Στη δεύτερη αυτή �μάδα ανήκ�υν�λα τα τ�πικά έθιμα των νησιών τ�υAιγαί�υ και ιδιαίτερα των νησιώντης Kαρπάθ�υ και της Kάσ�υ, έθιματα �π�ία θα θί"�υμε σε συντ�μία,σε αδρές γραμμές, στη συνέ�εια.

Bασικ�ς στ��ς των εθίμων αυ-τών ήταν η διατήρηση ακέραιης τηςγ�νικής περι�υσίας, π�υ κάθε σύ#υ-γ�ς εί�ε πάρει απ� τ�υς γ�νείς τ�υ.

Παράδειγμα εθιμικ�ύ καν�να π�υεί�ε περι�ρισμένη τ�πική ισ�ύ είναιτ� έθιμ� των πρωτ�τ�κίων, με τημ�ρ�ή π�υ εί�ε απ�κτήσει στην ι-στ�ρική απ��αση των δημάρ�ωντης Kαρπάθ�υ της 8ης Φε�ρ�υαρί-�υ 1864, η �π�ία εί�ε υπ�γρα�εί α-π� �λ�υς σ�εδ�ν τ�υς δημάρ��υςτης Kαρπάθ�υ (εκτ�ς δύ�, π�υ ή-σαν αγράμματ�ι), καθώς και απ� άλ-λ�υς τέσσερις πρ�ύ��ντες τ�υ νη-σι�ύ αυτ�ύ.

Στ� κείμεν� τ�υ εθίμ�υ αυτ�ύ πε-ριέ��νται �ι �ασικές διατά"εις τ�υ

κληρ�ν�μικ�ύ και �ικ�γενειακ�ύ δι-καί�υ της Kαρπάθ�υ, αλλά και άλ-λες διατά"εις π�υ ρυθμί#�υν διά��-ρα άλλα θέματα (π.�. περί �ρ�ανι-κών κτημάτων, περί �μ�λ�γιών ε-ν�ς �ρέ�υς, περί πτω�εύσεως, περίπωλητηρίων).

Oι �ασικές διατά"εις τ�υ εθίμ�υ,με �ρισμένες ε"αιρέσεις ε�αρμ�-σθηκαν στην πρά"η μέ�ρι της απε-λευθερώσεως της Δωδεκανήσ�υκαι της εισαγωγής της ελληνικήςν�μ�θεσίας, π�υ πραγματ�π�ιήθη-κε τ� N�έμ�ρι� τ�υ 1947.

Tα πρωτ�τ�κιαΣύμ�ωνα λ�ιπ�ν με τ� έθιμ� των

πρωτ�τ�κίων, � μεν σύ#υγ�ς, ωςπατέρας εί�ε υπ��ρέωση να πρ�ικί-σει με την περι�υσία π�υ εί�ε κλη-ρ�ν�μήσει απ� τ�ν πατέρα τ�υ τ�νπρωτ�γι� τ�υ, π�υ καλείται κανακά-ρης και έπαιρνε τ� �ν�μά τ�υ πρ�ςπατρ�ς πάππ�υ τ�υ. H δε σύ#υγ�ςτ�υ εί�ε επίσης την υπ��ρέωση ναπρ�ικίσει, με την περι�υσία π�υ εί-�ε λά�ει απ� την μητέρα της, τηνπρώτη κ�ρη της π�υ καλείται κανα-καρά και η �π�ία έπαιρνε τ� �ν�ματης γιαγιάς της (απ� την πλευράτης μητέρας της).

H μετα�ί�αση αυτή της γ�νικήςπερι�υσίας απ� τ�ν πατέρα στ�νγι� και απ� τη μητέρα στην πρωτ�-κ�ρη της απ�τελ�ύσε ν�μική υπ�-�ρέωση, την �π�ία �ι γ�νείς ώ�ει-

λαν να εκπληρώσ�υν κατά τ�ν �ρ�-ν� της τελέσεως τ�υ γάμ�υ τωνπαιδιών τ�υς.

A"ί#ει πάντως να ανα�έρ�υμε �τικάθε γ�νι�ς, για να ε"ασ�αλί#ει τησυντήρησή τ�υ κατά τα γηρατειάτ�υ, εδικαι�ύτ� να παρακρατήσει έ-να μικρ� μερίδι� της ατ�μικής περι-�υσίας τ�υ«γερ�ντ�μ�ίρι». Kαι α-κ�μη �τι στην περίπτωση τ�υ θανά-τ�υ εν�ς άτεκν�υ συ#ύγ�υ, π�υ δενά�ησε διαθήκη, η σύ#υγ�ς τ�υ ώ-�ειλε να επιστρέψει αμέσως �λητην περι�υσία τ�υ ανδρ�ς τ�υστ�υς κληρ�ν�μ�υς τ�υ (π.�. στ�υςαδελ��ύς τ�υ) και αυτή εί�ε μ�ν�δικαίωμα να α"ιώσει τη διατρ��ήτης για τ� διάστημα τ� π�λύ εν�ς έ-τ�υς. H ρύθμιση αυτή ��είλετ� στ�γεγ�ν�ς �τι δεν υπήρ�ε κληρ�ν�μι-κ� δικαίωμα μετα"ύ των συ#ύγων.

Aνισ�τηταT� έθιμ� των πρωτ�τ�κίων, π�υ

ανα�έραμε πι� πάνω, δημι�υργ�ύ-σε μια ανισ�τητα μετα"ύ των πρω-τ�τ�κων και των λ�ιπών τέκνων(δευτερ�τ�κων, τριτ�τ�κων κ.λπ.),τα �π�ία δεν εί�αν κανένα κληρ�-ν�μικ� δικαίωμα απέναντι στ�υς γ�-νείς τ�υς. H ανισ�τητα αυτή καταρ-γήθηκε ή περι�ρίστηκε με αντίθετ�έθιμ�, π�υ επικράτησε μετά τ� 1920σε �λη σ�εδ�ν την Kάρπαθ�.

Πάντως τελικά αυτ� τ� κληρ�ν�-μικ� καθεστώς καταργήθηκε �ριστι-

κά με την εισαγωγή στα Δωδεκάνη-σα τ�υ ελληνικ�ύ Aστικ�ύ Kώδικα,�ι διατά"εις τ�υ �π�ί�υ αναγνωρί-#�υν ίσα κληρ�ν�μικά δικαιώματαυπέρ �λων των τέκνων (αρρένωνκαι θηλέων) καθώς και υπέρ τ�υ ε-πι#ώντ�ς συ#ύγ�υ σύμ�ωνα μετ�υς καν�νες της ε" αδιαθέτ�υ δια-δ��ής.

Eτσι, μετά την κατάργηση τ�υκληρ�ν�μικ�ύ εθίμ�υ της Kαρπά-θ�υ, έπαυσαν να ισ�ύ�υν �λες �ιδιατά"εις τ�υ και έ��υν αντικατα-σταθεί απ� τις παραπάνω διατά"ειςτ�υ Aστικ�ύ Kώδικα.

Συμπερασματικά σήμερα κάθε ά-τ�μ� π�υ #ει στην Kάρπαθ� έ�ει δι-καίωμα να συντά"ει διαθήκη, της �-π�ίας �ι διατά"εις πρέπει να τηρη-θ�ύν απ� τ�υς κληρ�ν�μ�υς τ�υ, ε-��σ�ν δεν είναι αντίθετες στ�υς ι-σ�ύ�ντες ν�μ�υς. Eν ελλείψει δεδιαθήκης ή σε περίπτωση ακυρ�τη-τάς της είναι αυτ�ν�ητ� �τι, η τύ�ητης �λης κληρ�ν�μίας πρέπει ναρυθμιστεί �άσει των διατά"εων τ�υισ�ύ�ντ�ς κληρ�ν�μικ�ύ δικαί�υ.

Eπιλ�γή Bι�λι�γρα�ίαςEμμ. Mανωλακάκη, Kαρπαθιακά, Eν Aθή-

ναις 1896.Mι�. Γ. Mι�αηλίδη – N�υάρ�υ, N�μικά έθι-

μα της νήσ�υ Kαρπάθ�υ της Δωδεκανή-σ�υ, Eν Aθήναις 1926.

Γεωργί�υ Mι�αηλίδη – N�υάρ�υ, «Παρα-τηρήσεις στ� κληρ�ν�μικ� έθιμ� τηςKαρπάθ�υ», Kαρπαθιακά Mελέται, 3(1984). σ. 7–27.

T� κληρ�ν�μικ έθιμ� της Kαρπάθ�υΣυνέ�εια στην 16η σελίδα


Oλυμπ�ς. Γυναίκα στ�ν αργαλει�. H υ�αντική είναι μία απ� τις λαϊκές τέ�νεςπ�υ ανθ�ύν ακ�μη στ� νησί (�ωτ.: Γιώργ�ς Aναστασιάδης).

τελετή με μικρ� αριθμ� καλεσμένωνσε ε"ωκλήσι �ωρίς μ�υσικά �ργανακαι �αγητά!

Παραδ�σιακέςεργασίες

H �ικ�ν�μία τ�υ νησι�ύ στηρί#εταικατά κύρι� λ�γ� στ� μεταναστευτικ�συνάλλαγμα (�ι περισσ�τερ�ι Kαρ-πάθι�ι είναι μετανάστες), κατά δεύ-τερ� λ�γ� στ� εμπ�ρι�, τις τ�υριστι-κές επι�ειρήσεις και σε άλλες επι�ει-ρηματικές δραστηρι�τητες. Πρέπεινα μνημ�νευθ�ύν και �ι συντά"ειςγήρατ�ς και εργασίας, π�υ παίρνειμεγάλ�ς αριθμ�ς Kαρπαθίων (άν-δρες και γυναίκες άνω των 65 ετών)απ� τα Tαμεία K�ινωνικών Aσ�αλί-σεων των Hνωμένων Π�λιτειών Aμε-ρικής και τ�υ Kαναδά. Oι συντά"ειςαυτές, πρ�ϊ�ν π�λύ�ρ�νης παραμ�-νής και εργασίας στις παραπάνω �ώ-ρες, είναι συνήθως π�λύ υψηλές –μεδεδ�μένα τα ελληνικά παράλληλα–και συντελ�ύν απ��ασιστικά στηντ�νωση �ικ�ν�μικών δραστηρι�τή-των (εμπ�ρι�, �ικ�δ�μή, τραπε#ικέςκαταθέσεις κ.λπ.).

Oι πι� πάνω π�ρ�ι ε"ηγ�ύν ίσως,γιατί �ι παραδ�σιακές αλιευτικές,γεωργικές και κτην�τρ��ικές εργα-σίες είναι στην Kάρπαθ� υπ��αθμι-σμένες. Mικρ�ς μ�ν� αριθμ�ς απ�τ�υς μ�νιμ�υς κατ�ίκ�υς τ�υ νησι�ύασ��λείται με τέτ�ια επαγγέλματα,

γι’ αυτ� άλλωστε τα �ασικά γεωργικάκαι κτην�τρ��ικά πρ�ϊ�ντα εισάγ�-νται απ� τα γειτ�νικά νησιά (Kρήτηκαι P�δ�) ή άλλα μέρη της Eλλάδας.

Xαρακτηριστικ� γνώρισμα, ε"άλ-λ�υ, �σ�ν α��ρά στη γεωργία τ�υ-λά�ιστ�ν, απ�τελεί η μα#ική πρ�μή-θεια μικρών τρακτέρ («τρακτερά-κια») απ� π�λλ�ύς ιδι�κτήτες γηςγια �ικεία �ρήση σε κτήματά τ�υς, τα�π�ία �ρησιμ�π�ι�ύνται παράλληλακαι ως μέσα μετα��ράς. Tα «τρακτε-ράκια» αυτά αντικαθιστ�ύν σιγά σιγάτ� παραδ�σιακ� ησι�δει� άρ�τρ�στην καλλιέργεια των αγρ�τικών ε-κτάσεων.

Aπ� τα είδη της λαϊκής τέ�νης αν-θ�ύν ακ�μη στ� νησί η υ�αντική (αρ-γαλει�ς), η καλαθ�πλεκτική, η κε-ντητική, ενώ υπάρ��υν και �ρισμέ-ν�ι καλ�ί τε�νίτες της "υλ�γλυπτι-κής (π.�. Nίκ�ς Bιτωρ�ύλης) και τηςλαϊκής υπ�δηματ�π�ιίας (στην Oλυ-μπ�).

Παρακ�λ�υθώνταςτις ε�ελί�εις

Δεν θα ήταν άστ�� να υπ�στηρι-�θεί, �τι η Kάρπαθ�ς απ�τελεί ένα�αρακτηριστικ� παράδειγμα περι�-�ής, η �π�ία παρακ�λ�υθεί τις ε"ελί-"εις της σύγ�ρ�νης #ωής, αλλά κα-τ�ρθώνει, εν τ�ύτ�ις, να επι�άλειστην π�ρεία της αυτή ένα ρυθμ�,π�υ δεν είναι "έ�ρεν�ς και «σαρωτι-κ�ς» –�πως συμ�αίνει με άλλες πε-


H νύ�η και �ι κ�υμπάρες με τις πλ�υμιστές ενδυμασίες τ�υς και τις �λ��ρυσες «κ�λαΐνες»ναν στην Oλυμπ�. Στ� �άθ�ς, διακρίνεται � διάκ�σμ�ς τ�υ καρπαθιώτικ�υ σπιτι�ύ (�ωτ.: Γι

Mετά τ� γάμ�, στ� μέγαρ� τ�υ �ωρι�ύ, στρώνεται τ� γαμήλι� τραπέ�ι. Δε�ιά, �ρθια, η �ήρα γάρι π�υ παραστέκεται τ�υ γαμπρ�ύ. Στ� πέτ�, άσπρ� μαντίλι, με τα �ρυσά δώρα τ�υ γάμ�κ�πή. Για τ�υς νε�νυμ��υς, π�υ πρέπει να παρευρίσκ�νται συνε�ώς, είναι πραγματική ταλ


ς». Σε έναν απ� τ�υς πρ�σ�ατ�υς γάμ�υς π�υ έγι-Γιάν. Kαστελλ�ρι�ι�ς).

α μάνα της νύ�ης και, δίπλα της, τ� ηλικιωμέν� �ευ-�υ. T� γαμήλι� γλέντι κρατά δύ� ημέρες �ωρίς δια-λαιπωρία! (�ωτ.: Γιαν. Kαστελλ�ρι�ι�ς).

Πρ�σ��ρά άρτων στ�ν Aϊ–Γιάννη της Bρυκ�ύντας στις 28–29 Aυγ�ύστ�υ (�ωτ.: Σταμάτης Γελές).

ρι��ές– γιατί �ι κάτ�ικ�ί της (και �ι"ενιτεμέν�ι σε μακρινές �ώρες μα#ί)διατηρ�ύν σημεία επα�ής με την πα-ράδ�ση και την ιστ�ρία της.

Eπιλ�γή �ι�λι�γρα�ίαςMηνά Aλ. Aλε!ιάδη, «H λα�γρα"ική κλη-

ρ�ν�μιά της Kαρπάθ�υ», Δωδεκανησια-κά Xρ�νικά, 4(1978), σ. 192–209.

Mηνά Aλ. Aλε!ιάδη, «H έντυπη λαϊκή π�ί-

ηση στην Kάρπαθ�: M�ρ"ή – λειτ�υργία– σημασία», Δωδώνη, 12 (1983), σ.347–405.

Mηνά Γ. Γεωργιάδη, «Eισαγωγή στ�υς ��-ρ�ύς της Kαρπάθ�υ», Kάρπαθ�ς, 1(1979), σ. 24–36.

Γεωργί�υ M. Γεωργί�υ, Kαρπαθιακά, τ�μ.A΄, Πειραιεύς 1958.

Mι�αήλ Γ. Mι�αηλίδη–N�υάρ�υ, Λα�γρα-"ικά Σύμμεικτα Kαρπάθ�υ, τ�μ. A΄+B΄,Aθήναι 1932–1934.

Γεωργί�υ A. Xαλκιά, M�ύσα Oλύμπ�υKαρπάθ�υ, Aθήνα 1980.

Minas Al. Alexiadis, «Aspects of ModernFolklore on the Island of Karpathos»,THETIS: Mannheimer Beiträge zurKlassischen Archäologie und GeschichteGriechenlands und Zyperns, 3(1996).

Anna Caraveli, «The Song beyond the Song:Aesthetics and Social Interaction in GreekFolksong», Journal of American Folklore,95(1982), σ. 129–158.


M�υσική της Kαρπάθ�υEντυπωσιακή είναι η π�ικιλία τραγ�υδιών, �ργανικών μελωδιών και ��ρών

O Mι�άλης Zωγρα�ίδης, � τα�υδρ�μ�ς της Oλύμπ�υ, είναι και � πρώτ�ς λυράρης της περι��ής. Στ� κα�ενεί� τ�υ �ωρι-�ύ, με τ� γι� τ�υ, δ�κιμά�ει σκ�π�ύς στη λύρα τ�υ (�ωτ.: N. Oικ�ν�μ�π�υλ�ς, απ� �ωτ�ρεπ�ρτά� στ� περι�δικ� «ENA»).

T�υ Γεωργί�υ Aμαργιανάκη

Kαθηγητή Πανεπιστημί�υ Aθηνών

H KAPΠAΘOΣ, μ�λ�ντι μικρ νησί,διαθέτει μια πλ�ύσια λαϊκή μ�υσικήπαράδ�ση, η �π�ία, ακμη και σή-μερα καλλιεργείται και συντηρείταιπ�λύ ικαν�π�ιητικά. Eίναι, θα λέγα-με, μια απ τις λίγες ακμη παραδ�-σιακές εστίες στην ελληνική επι-κράτεια, π�υ μπ�ρεί κανείς να�ρει και να μελετήσει π�λλές ψειςτ�υ λαϊκ�ύ π�λιτισμ�ύ γενικτερακαι ειδικτερα της παραδ�σιακήςμ�υσικής.

Oλα τα είδη

O �υσικς διαμελισμς τ�υ νησι-�ύ, �ι ιδιαίτερες ασ!�λίες των κα-τ�ίκων και �ι ειδικές �ικ�ν�μικ�κ�ι-νωνικές συνθήκες #ωής, συνετέλε-σαν στη δημι�υργία μιας εντυπω-σιακής π�ικιλίας τραγ�υδιών, �ργα-νικών μελωδιών και !�ρών. Mε ε-%αίρεση τα κλέ�τικα τραγ�ύδια π�υσπανί#�υν, στην Kάρπαθ� συναντάκανείς λα τα είδη τραγ�υδιών π�υαπαντ�ύνται και στ�ν ευρύτερ� ελ-ληνικ !ώρ�, πως, ακριτικά, ιστ�-ρικά, παραλ�γές, ρίμες, παιδικά,θρησκευτικά, γαμήλια, κ.ά. Oι με-λωδίες τ�υς, άλλ�τε συλλα�ικέςκαι άλλ�τε μελισματικές, σε περι�-δικ ή ελεύθερ� ρυθμ, είναι τρ�-πικές και μ�ν��ωνικές.

Oμως, τ�υλά!ιστ�ν ως τ� 1930, υ-πήρ!αν και κάπ�ια δί�ωνα τραγ�ύ-δια, τα �π�ία άκ�υσε � SamuelBaud–Bovy να τραγ�υδ�ύν ηλικιω-μένες γυναίκες. Kατά την εκτέλεσητων τραγ�υδιών αυτών, η μια γυ-ναίκα τραγ�υδ�ύσε την καν�νικήμελωδία και η άλλη τη συνδευε μεμια απλή μελωδία π�υ εκινείτ� σεδυ� μν� �αθμίδες της κλίμακας(τ�νική και υπ�τ�νική)· και μως, -πως !αρακτηριστικά ανα�έρει, κα-μιά γυναίκα δεν μπ�ρ�ύσε να τρα-γ�υδίσει τα τραγ�ύδια αυτά αν δενεί!ε τ� «ταίρι» της. Παράλληλα υ-πάρ!�υν και π�λλές μελωδίες, α-μειγώς �ργανικές ή �ργανικές μετραγ�ύδι, π�υ συν�δεύ�υν τ�υςδιά��ρ�υς παραδ�σιακ�ύς !�ρ�ύς,απ τ�υς �π�ί�υς �ι πι� γνωστ�ί εί-ναι: � κάτω !�ρς, � γ�νατιστς, �πάνω !�ρς ή σ�ύστα, � #ερ�ς, �αρκιστής, � αντιπατητής, � ��υμι-στς, � κρητικς, κ.ά. Oι τρεις πρώ-τ�ι συγκρ�τ�ύν μια ενιαία !�ρευτι-κή εντητα, μια !�ρευτική σ�υΐτα,αν μπ�ρ�ύσαμε να την �ν�μάσ�υμεέτσι, σε τρία μέρη. Aρ!ί#ει με τ�ν«κάτω» !�ρ, π�υ είναι αργς σε ε-%άσημ� ρυθμ, ακ�λ�υθεί � «γ�να-τιστς» με απτ�μες κλίσεις τωνγ�νάτων, τις «γ�νατές», γι’ αυτκαι γ�νατιστς, και �λ�κληρώνεταιμε τ�ν «πάνω !�ρ», π�υ είναι γρή-γ�ρ�ς και μ�ιά#ει με τ�ν κρητικ«πηδηκτ» !�ρ. Παρά την εντητά


τ�υς, �ι τρεις αυτ�ί !�ρ�ί, και ιδίωςστη Nτια Kάρπαθ�, !�ρεύ�νταισήμερα και !ωριστά � ένας απ τ�νάλλ�. Oι μελωδίες τ�υς, άλλ�τε εί-ναι καθαρά �ργανικές και άλλ�τεσυνδυά#�νται με τραγ�ύδι.

M�υσικά �ργανα

Tα εν !ρήσει λαϊκά μ�υσικά ργα-να είναι η α!λαδσ!ημη νησιώτικηλύρα, η �π�ία συντηρείται ακμη καισήμερα στην παλιά της μ�ρ�ή, τ��ι�λί, η τσαμπ�ύνα (νησιώτικ�ς ά-σκαυλ�ς) και τ� λα�ύτ�. Σε αντίθεσημε τη συνήθεια π�υ επικρατεί σε λ�σ!εδν τ� νησιωτικ !ώρ� να συν-δυά#�νται τα ργανα σε #υγιές, δη-λαδή λύρα με λα�ύτ� ή τσαμπ�ύναμε λα�ύτ�, εδώ παί#�νται μα#ί: λύρα,τσαμπ�ύνα και λα�ύτ�, π�υ συνδυά-#�νται μετα%ύ τ�υς τσ�ν αρμ�νικά,ώστε �ύτε να παρα�ων�ύν �ύτε νααλληλ�επικαλύπτ�νται. O συνδυα-σμς αυτς �ν�μά#εται «λιαρ�τσά-μπ�υνα». Στη ντια μως Kάρπαθ� ητσαμπ�ύνα έ!ει σ!εδν εκλείψει, ε-νώ η #υγιά: λύρα με λα�ύτ�, τείνει ναυπ�κατασταθεί απ τη #υγιά: �ι�λίμε λα�ύτ�.

Σκ�π�ί

Xαρακτηριστικ�ί είναι επίσης και�ι καρπάθικ�ι «σκ�π�ί». Πρκειταιγια παραδ�σιακές στερετυπες με-λωδίες, π�υ παί#�νται απ τα μ�υ-σικά ργανα και πάνω σ’ αυτές �ιτραγ�υδιστές πρ�σαρμ#�υν, ανά-λ�γα με την περίσταση, διά��ρααυτ�σ!έδια δίστι!α σε ιαμ�ικ�ύς15σύλλα��υς στί!�υς, για να επαι-νέσ�υν, να σατιρίσ�υν, να �ιλ�σ�-�ήσ�υν και, γενικά, να εκ�ράσ�υντα συναισθήματά τ�υς. H πρακτικήαυτή, γνωστή σε λ� τ� νησιωτικ!ώρ�, και ιδίως στην Kρήτη καιστην Kύπρ�, �αίνεται να έ!ει τις ρί-#ες της στ�υς αρ!αι�ελληνικ�ύςμ�υσικ�ύς νμ�υς, στην πρώτητ�υς μ�ρ�ή, π�υ ήταν απλές καιευκ�λ�μνημνευτες μελωδίες, πά-νω στις �π�ίες τραγ�υδ�ύσαν τ�υςπ�λιτικ�ύς νμ�υς, για να μην τ�υς%ε!ν�ύν, πως και άλλα τραγ�ύδιαα�ιερωμένα στ�υς θε�ύς. H συνέ-

!ειά τ�υς ανι!νεύεται στη �υ#αντι-νή μ�υσική, π�υ τα «αυτμελα»τρ�πάρια και �ι «ειρμ�ί» πρ�σ�έ-ρ�νται ως πρτυπες μελωδίες γιανα ψαλ�ύν πάνω σ’ αυτές !ιλιάδεςάλλα τρ�πάρια, τα λεγμενα «πρ�-σμ�ια».

Yπάρ!�υν καμιά ε�δ�μηνταριάτέτ�ι�ι σκ�π�ί με διά��ρα �νμα-τα, πως σπωΐτικ�ς, #ιμπ�ύλι, δυ�-σμαράκι, Λι�ισιανς, κατα!ανίστι-κ�ς, διαγγ�ύσικ�ς κ.ά. Aπ αυτ�ύςάλλ�ι απ�δεδειγμένα τ�πικ�ί καιάλλ�ι είναι δάνεια απ γειτ�νικέςπερι�!ές, π�υ έ!�υν μως α��μ�ι-ωθεί και εντα!θεί στ� τ�πικ ρε-περτρι� κατά τέτ�ι� τρπ�, ώστενα θεωρ�ύνται πλέ�ν ως γνήσι�ιτ�πικ�ί σκ�π�ί.

O π�ιητικς αυτ�σ!εδιασμς πά-νω στ�υς σκ�π�ύς αυτ�ύς μπ�ρεί

να θεωρηθεί ως ιδιαίτερ� !αρα-κτηριστικ της καρπαθιακής μ�υ-σικής, γιατί, ως �υσιαστικ στ�ι-!εί� τ�υ γλεντι�ύ, έ!ει καλλιεργη-θεί σε ύψιστ� �αθμ.

Mε τ�ν π�ιητικ αυτ�σ!εδιασμ,και ιδίως τ� διαλ�γικ, διατυπών�-νται ιδέες, κρίν�νται πρσωπα καιγεγ�ντα, εκ�ρά#�νται κ�ινωνικέςαντιπαραθέσεις κ.�.κ., π�υ πρ�σδί-δ�υν στ� καρπαθιακ γλέντι ιδιαί-τερ� ενδια�έρ�ν. H ικαντητα αυ-τή των Kαρπαθιωτών, π�υ είναι τ-σ� κ�ινή σ� και κάθε άλλη καθη-μερινή λειτ�υργία, ��είλεται, !ω-ρίς αμ�ι��λία στην εκπαιδευτικήδύναμη της #ωντανής και ακμαίαςλαϊκής τ�υς παράδ�σης.

Mέσω της παράδ�σης αυτής α-π�κτ�ύν την ικαντητα, συνδυά#�-ντας αρμ�νικά την απλυτη ελευ-

θερία με την αυστηρή πειθαρ!ία,να �θάν�υν στ�ν ύψιστ� �αθμτης δημι�υργικτητάς τ�υς, π�υ�δηγεί α�ίαστα στην ανανέωσητης παράδ�σης !ωρίς ρή%η με τ�παρελθν.

Δια��ρές

Aνάμεσα στη �ρεια Kάρπαθ�, η�π�ία ήταν και συνε!ί#ει να είναιπι� συντηρητική, και στη ντιαKάρπαθ�, π�υ είναι πι� αν�ικτήπρ�ς τ�ν έ%ω κσμ�, υπάρ!�υν κά-π�ιες δια��ρές, �ι �π�ίες μωςδεν πρέπει κατ’ ανάγκη να εκλει-�θ�ύν ως έκπτωση ή αλλ�τρίωσητης παράδ�σης, αλλ’ ως �υσικέςδια��ρές, π�υ παρατηρ�ύνται αππερι�!ή σε περι�!ή ή ακμη και ωςπρ�ϊν έ�εσης για υπ�δ�!ή και α-��μ�ίωση νέ�υ υλικ�ύ. Γιατί δενπρέπει να %ε!νάμε τι μια παραδ�-σιακή κ�ινωνία δεν �ικ�δ�μεί γύ-ρω της τεί!η, αλλά στήνει μη!ανι-σμ�ύς επιλ�γής, διήθησης και α-��μ�ίωσης.

Mε αυτή τη λ�γική η ντια Kάρ-παθ�ς απ�τελεί τ� !ωνευτήρι, π�υδέ!εται, διυλί#ει, α��μ�ιώνει καιστη συνέ!ει τρ��δ�τεί λ� τ� νη-σί με νέες ιδέες. Γι’ αυτν ακρι�ώςτ� λγ�, λ�ι �ι Kαρπάθι�ι, ανε-%άρτητα απ τ�ν τπ� καταγωγήςκαι της μικρ�δια��ρές τ�υς, γλε-ντ�ύν με τ�ν ίδι� τρπ� και αισθά-ν�νται τι είναι ��ρείς της ίδιαςπαράδ�σης, την �π�ία πρ�σπα-θ�ύν να συντηρήσ�υν, να καλλιερ-γήσ�υν και να αναδεί%�υν κατάτ�ν καλύτερ� δυνατ τρπ�. Θα ή-ταν ευ!ής έργ�ν, αν η επίσημη π�-λιτεία μπ�ρ�ύσε να επικ�υρήσειτην πρ�σπάθειά τ�υς, ώστε να πε-ρισωθεί μια απ τις λίγες παραδ�-σιακές εστίες π�υ έ!�υν απ�μείνειακμη #ωντανές στ�ν τπ� μας.

Παραδ�σιακ�ς γάμ�ς στην Oλυμπ�. H γαμήλια συν�δεία, με πρώτ� τ�ν λυράρη Mι�άλη Zωγρα�ίδη και δίπλα τ�υ την«κυρά π�υ λαλεί τη νύ�η» καθώς την πηγαίν�υν στην εκκλησία (�ωτ.: Γιάν. Kαστελλ�ρι�ι�ς).

H καρπαθιώτικηλύρα τ�υ ελλη-νιστή και εθν�-μ�υσικ�λ�γ�υ,

Eλ!ετ�ύ Σάμ�υ-ελ Mπ�-Mπ�!ί,

π�υ επί σειρά ετών

επισκεπτ�ταντη �ώρα μας,

περισυλλέγ�-ντας δημ�τικά

τραγ�ύδια. H λύρα,

κατασκευής Mαν�λη Nι�τή,

τ� 1910, !ρίσκε-ται στ� Eθν�λ�-

γικ� M�υσεί�της Γενεύης.

A�λαδ�σ�ημη η καρπαθιώτικηλύρα, διατηρείμέ�ρι σήμερα

την παλαιά τηςμ�ρ�ή.


H λατρεία της ΠαναγίαςOι θρησκευτικές παραδ�σεις για την Παναγία έ��υν πλ�ύσια θεματ�λ�γία

Tης Xριστιάνας Δελημάρ�υ–Παντα�ή

Φιλ�λ�γ�υ Yπ�ψ. Διδάκτ�ρ�ς Παν/μί�υ PARIS IV–SORBONNE

ENA �ρυσ� ενέτικ� ανάμεσα σε άλ-λα ενθύμια, μ�υ έ�ερε στ� ν�υ έναπανηγύρι της Παναγίας στην ακριτι-κή Kάρπαθ�, λίγα �ρ�νια πριν. O αρ-μ�νικ�ς συνδυασμ�ς τ�υ Δεκαπε-νταύγ�υστ�υ στην Kάρπαθ�, �πωςστα περισσ�τερα Aιγαι�πελαγίτικανησιά, με τ� γυρισμ� των �ενιτεμέ-νων και τ� αυθ�ρμητ� γλέντι απ�κα-λύπτει τ�υς στεν�ύς δεσμ�ύς π�υσυνδέ�υν την ανθρώπινη καρδιά μετην Παναγία. O μεγάλ�ς αριθμ�ς τωντ�πικών επιθέτων της και η συ�νή ε-πίκλησή της στ� καρπαθιακ� τρα-γ�ύδι, επιεαιών�υν �τι είναι ιδιαί-τερα πρ�σ�ιλής στ� νησί και η λα-τρεία της απ�κτά λαϊκ� �αρακτήρα.

Στα �ωριά της Kαρπάθ�υ, �ι επω-νυμίες της Παναγίας σ�ετί$�νται μετις ιδι�τητές της, με τη θέση και τηνπαράδ�ση της ίδρυσης της εκκλη-σίας της, με τα �αρακτηριστικά τηςεικ�νας και τ�υ να�ύ.

Στις Mενετές, στ� αρ��ντικ� αυτ��ωρι�, δεσπ�$ει � να�ς της Koίμη-σης της Θε�τ�κ�υ, �τισμέν�ς τ� 19�αιώνα πάνω σε παλαι�τερ�, με την ε-�αιρετική εικ�να της Bρε��κρατ�ύ-σας Παναγιάς των Mενετών.

Ω Παναγιά των Mενετών, απ�ύ ��-ρείς τσεμπέρι,

να �έρεις �ύλα τα παιδιά απ� τα�ένα μέρη.

O «Iερ�ς Bρά��ς» και η Eκκλησίασυνδέ�νται με την ηρωική ιστ�ρίατ�υ λα�ύ της Kαρπάθ�υ και την αντί-σταση στ�υς αλλεπάλληλ�υς κατα-κτητές. Γι’ αυτ� και τα 150 �ρ�νια α-π� την ανέγερση της «K�ίμησης»(1845–1995) γι�ρτάστηκαν με λα-μπρή επισημ�τητα.

Στις Mενετές, στην τ�π�θεσία Λάι,ρίσκεται η Eλαδιώτισσα, π�υ γι�ρ-τά$ει στις 23 Aυγ�ύστ�υ. Στα Πηγά-

δια γι�ρτά$�νται η Bαγγελίστρα, ηZω�δ��ς Πηγή, –η Zω�δ�κ�πη– καιη Λαρνιώτισσα (7 και 8 Σεπτεμρί�υ).Στην Aρκάσα ρίσκεται η Aπ�παντή(Yπαπαντή, 2 Φερ.), εκκλησία τ�υ19�υ αιώνα και η Παναγιά η Mαρμα-ρενή, π�υ ��είλει τ� �ν�μά της στημαρμαρ�κτιστη εκκλησία της. Στ�Aπέρι, η Παναγία λέγεται Kυρά, επί-θετ� τιμητικ� και αρ��ντικ� απ� τ�«Kυρία».

Στ� ίδι� �ωρι� στα μέσα της �ειμω-νιάτικης σπ�ράς γι�ρτά$ει η Mεσ�-σπ�ρίτισσα, ενώ στα «’ννιάμερα»,στις 23 Aυγ�ύστ�υ, η Aκαταλί-

�ρτρ�υσα και η Kυρα–Παναγιά ηMερτωνίτισσα στ�ν παραλιακ� Mερ-τώνα. T� Mεσ��ώρι, είναι τ� �ωρι�της �ακ�υστής Παναγιάς της Bρυ-σιανής, π�υ είναι �τισμένη δίπλα σερύση.

Mα η Παναγία η Bρυσιανή απ� τ�Mεσ��ώρι

δεν ά�ηκε την Kάρπαθ� να γίνειT�υρκ��ώρι.

Στ� Oθ�ς ρίσκεται η K�ίμηση τηςΠαναγίας, μια απ� τις «ν�ικ�κυρισι-μιές», τις μεριδι�ύ�ες εκκλησίες,στην �π�ία �ι παλιές �ικ�γένειες τ�υ�ωρι�ύ εί�αν δικά τ�υς στασίδια και

τα έδιναν πρ�ίκα στ�ν «κανακάρη»και την «κανακαρά» της �ικ�γένειας,απεικ�νί$�ντας έτσι την κ�ινωνικήτ�υς θέση. Aκ�μη υπάρ�ει τ� �ωκλή-σι της Γυνατ�ύς, δηλαδή της Γεννη-τ�ύς, π�υ γι�ρτα$ε στα Γενέθλια τηςΘε�τ�κ�υ και τ� �ωμ�νάστηρ� τηςEλε�ύσας, στ�υς Eΰρ�υς.

Στη Bωλάδα, στην «πλα�ύλλα»τ�υ �υν�ύ είναι �τισμένη η Παναγιάη Πλαγιά και στην περι��ή τ�υ Kαλ�-έρ�υ η Kαλ�ερίτισσα, ενώ η Λαδιώ-τισσα στα Σπ�α είναι �τισμένη σελι()άδι. Στ�ν παραδ�σιακ� �ικισμ�της Oλύμπ�υ γι�ρτά$�νται � Eυαγ-γελισμ�ς (η λεγ�μενη ΠέραΠαναγία) και η K�ίμηση της Θε�τ�-κ�υ, παλιά εκκλησία, π�υ εντυπωσιά-$ει με τη λιτ�τητα τ�υ �ώρ�υ και τιςτ�ι��γρα�ίες.

Θεματ�λ�γία

Oι θρησκευτικές παραδ�σεις γιατην Παναγία έ��υν πλ�ύσια θεματ�-λ�γία. H πρ�ειδ�π�ίησή της για ε-περ��μεν�υς κινδύν�υς, η υπ�δει�ητ�υ τ�π�υ για τ� �τίσιμ� της εκκλη-σίας της, η �ήθειά της σε κρίσιμεςστιγμές, τα θαύματά της, η τιμωρίατης στ� άδικ� πρ�άλλ�νται μα$ί μεμια πληθώρα παραμυθιακών στ�ι�εί-ων και θρησκευτικών αντιλήψεωνπρ�σαρμ�σμένων στη λαϊκή λατρεία.Eτσι, η εικ�να της Kυράς τ�υ Aπερί-�υ έ�ευγε απ� τ� Kάστρ� και καθ�-ταν στ�υς άτ�υς, γιατί σ’ εκείν� τ�σημεί� ήθελε την εκκλησία της. Στ�ν�ρμ�, �π�υ ήταν τ� εκκλησάκι της,

Mεσ�"ώρι. H ιστ�ρική εκκλησία της Παναγίας της Bρυσιανής: Mα η Παναγία η Bρυσιανή απ� τ� Mεσ�"ώρι / δεν ά�η-κε την Kάρπαθ� να γίνει T�υρκ�"ώρι. Xτισμένη δίπλα σε $ρύση, γι�ρτά�εται στις 8 Σεπτεμ$ρί�υ με παλλαϊκ� πανη-γύρι. Στ� $άθ�ς διακρίνεται η εκκλησία της Aγίας Tριάδ�ς (�ωτ.: K. Λι�ντης).

Στη θαυματ�υργήεικ�να της Πανα-γίας, επενδυμένη

με �ύλλα "ρυσ�ύ, ασήμι και π�λύτιμες

πέτρες, γίν�νταιτάματα.

Στ�υς πρ�σκυνη-τές πρ�σ�έρ�-νται λ�υκ�υμά-

δες, καρπ�ύ�ι και«άρτ�ς». Πρ�κει-

ται για τ� πανη-γύρι της K�ίμη-σης της Θε�τ�-

κ�υ στ�ν παραδ�-σιακ� �ικισμ� της

Oλύμπ�υ (�ωτ.:Σταμάτης Γελές).


H K�ίμηση της Θε�τ�κ�υ στ� "ωρι� Mενετές. Mεγάλη τρίκλιτη $υ�αντινή εκκλησία, "τίστηκε τ� 1845. Στη $άση τ�υ $ρά"�υ, πάνω στ�ν �π�ί� δεσπ��ει η εκ-κλησία, υπήρ"ε παλαι�τερα νεκρ�τα�εί� και τρεις να�ί. O «Iερ�ς Bρά"�ς» και η εκκλησία της Παναγίας συνδέ�νται με την ιστ�ρία τ�υ λα�ύ της Kαρπάθ�υκαι την αντίσταση στ�υς αλλεπάλληλ�υς κατακτητές. Γι’ αυτ� τ�ν Δεκαπενταύγ�υστ� γι�ρτά�εται με καθ�λική συμμετ�"ή. Tη δεύτερη μέρα γίνεται τ� «ικά-ντ�», εκκλησιαστικ�ς πλειστηριασμ�ς των α�ιερωμάτων στην Παναγία (�ωτ.: K. Λι�ντης).

ρέθηκε, �πως λέει η παράδ�ση, ηεικ�να της Kυρα-Παναγιάς, αν καιτην εί�ε στ� πλ�ί� τ�υ � καπετάνΓιάννης Στειακ�ς, π�υ πνίγηκε στ�ναυάγι� τ�υ 1859 στη Mαύρη Θάλασ-σα. H Παναγιά των Mενετών σταμά-τησε τη θύελλα και �ήθησε τ�υςμαστ�ρ�υς π�υ έ�τι$αν την εκκλησίατης να γυρίσ�υν στ� λιμάνι για να �-λ�κληρώσ�υν τ� έργ� τ�υς, ενώ στα1864 πρ�ειδ�π�ίησε για επερ��μεν�σεισμ�. Aλλά και στ� επαναστατικ�κίνημα τ�υ 1944 η πρ�στασία της θε-ωρήθηκε απ� τη λαϊκή M�ύσα αναμ-�ισήτητη:

H !άρκα ήτανε μικρή στην Aίγυπτ�να σώσει

μ’ η Παναγιά τ� θέλησε να μας ε-λευθερώσει.

Aνταπ�δ�τική σ�έση

H θρησκευτική συμπερι��ρά ε-μπλ�υτί$εται και με την ανταπ�δ�τι-κή σ�έση ανάμεσα στ�ν άνθρωπ�,π�υ επιθυμεί να πραγματώσει τα �-νειρά τ�υ, και την Παναγία, π�υ πα-ρ�υσιά$εται συμμέτ��ς στ�ν αν-θρώπιν� αγώνα αλλά και απ�δέκτηςπρ�σ��ρών. Tα τάματα των «πι-στών», υλικά, πνευματικά ή συμ�λι-κά, έ��υν στ�� να ε�ευμενίσ�υντ�ν πι� �ικεί� θεί� παράγ�ντα, την«τ�πική» Παναγία και να «κατ��υρώ-σ�υν» τη �ήθειά της. H υγεία, � έ-ρωτας, � γάμ�ς, η στειρ�τητα, η �ε-νιτιά, � άμεσ�ς κίνδυν�ς είναι τα πι�συνηθισμένα θέματα για επίκληση�ήθειας.

Tάματα, εκτ�ς απ� τα �ρηστικά καιτα π�λύτιμα αντικείμενα ή τις πρ�-σωπικές α�ιερώσεις, είναι και �ν�-ματα, �πως Mαρία, Δεσπ�ινιά, Eυα-ντ$ελία, Θετεκ�ύ, Παναγι�ύλλα.Aκ�μη ανα�έρ�νται και π�λλές ιδιαί-τερες περιπτώσεις, �πως της άκλη-ρης γυναίκας στην Oλυμπ� π�υ πρ�-σ�ερε τ� �ωρά�ι της στην Παναγία,π�λλών αρρώστων π�υ δώρισαν τηνακίνητη περι�υσία τ�υς, αλλά καιτ�υ καπετάνι�υ, π�υ συναντώνταςτρικυμία, έτα�ε τη ράκα π�υ ��-ρ�ύσε:

...O ένας ήτα"ε κερί κι � άλλ�ς πα-νω��ρι,

κ’ � καπετάνι�ς π�υ ’�ασι, τη !ρά-καν απ�ύ ’��ρει...

Σύμ�ωνα με τις τ�πικές συνήθειες�ι «θαυματ�υργές» εικ�νες �ηθ�ύ-σαν και στην αύ�ηση της περι�υσίαςτων εκκλησιών. Στην Oλυμπ� η εικ�-να της Παναγίας περι�ερ�ταν στασπίτια και συγκεντρών�νταν γεωργι-κά πρ�ϊ�ντα και �ρηματικά π�σά π�υκαταθέτ�νταν στ� εκκλησιαστικ� τα-μεί�. T� ίδι� γιν�ταν και ε�ακ�λ�υ-θεί να γίνεται στις Mενετές.

H συ�νή επίκληση της Παναγίας α-π� τ� λαϊκ� τραγ�υδιστή στα ναν�υ-ρίσματα, στα τραγ�ύδια της αγάπης,τ�υ γάμ�υ, της �ενιτιάς, στα μ�ιρ�-λ�για, έστω και με ένα στερ�τυπ�τρ�π�, κάνει έντ�νη τη συμμετ��ήτης και απ�δίδει πι� πειστικά τ� �-νειρ�, την ευ�ή, και την ανθρώπινηελπίδα.

H Παναγία �μως είναι πρώτα απ’ �-λα η γυναίκα–μάνα. O π�ν�ς και η

κραυγή της απ�δίδ�νται έ��α στ�«M�ιρτ$�λ�ι της Παναγιάς», π�υτραγ�υδιέται τη Mεγάλη Bδ�μάδακαι στην Kάρπαθ�.

...H Παναγιά σα τ’ άκ�υσεν ήπεσετσ’ ελιώθη,

σταμνί νερ� της ρί�τ�υσι τρία κα-νάθκια μ�σκ�...

Tραπέ�ι της Παναΐας

Πι� έντ�νη και παραστατική γίνε-ται η λατρεία της στ� νησί με τα με-γάλα, �λ� $ωντάνια, πανηγύρια π�υσυν�δεύ�νται απ� κ�ιν� γεύμα, τ�«τραπέ$ι τη Παναΐας». T�ν Aύγ�υστ��λ�κληρη η Kάρπαθ�ς, στις Mενε-τές, στ� Aπέρι, στις Πυλές, στηνOλυμπ�, είναι μια γι�ρτή. T� Σεπτέμ-ρη ακ�λ�υθεί τ� πανηγύρι της Bρυ-σιανής (8 Σεπτεμ.).

Eναν τέτ�ι� Δεκαπενταύγ�υστ�ρέθηκα στις Mενετές. H καθ�λικήσυμμετ��ή με εντυπωσίασε. Aνθρω-π�ι π�υ κατ�ικ�ύν μ�νιμα στ� νησί,άνθρωπ�ι π�υ ά�ια δ�υλεύ�υν σεάλλες π�λεις, άνθρωπ�ι π�υ ρήκαντην τύ�η τ�υς στην �ενιτιά, �λ�ιτ�υς Kαρπάθι�ι, π�υ μ�ν� εκεί νιώ-θ�υν τη γη πατρίδα, ένωναν τη �αράτ�υς μπρ�στά στην αυλή της Πανα-γιάς τ�υς. Tην παραμ�νή στ�ν Eπι-τά�ι� έψαλλαν τα Eγκώμια, σύμ�ω-να με εκείνα της M. Παρασκευής.

Aνήμερα, μετά την επίσημη λει-τ�υργία, τ� τραπέ$ι ήταν κ�ιν�. Mετά�η ρεθήκαμε στ� εκκλησιαστικ�μέγαρ�, �π�υ η πρ�σ��ρά της πρ�-σωπικής εργασίας των νέων έδινε

μια εικ�να συνέ�ειας της παράδ�-σης. T� ράδυ ακ�λ�ύθησε τ� γλέ-ντι. H �μαδικ�τητα της εκδήλωσης,μ�υ δημι�ύργησε ε�αιρετικές εντυ-πώσεις. Kαθ�μασταν � ένας δίπλαστ�ν άλλ�, τρώγαμε απ� τ� ίδι� πιά-τ� και πίναμε απ� κ�ιν� π�τήρι, π�υγύρι$ε απ� �έρι σε �έρι. Tα καρπα-θιακά �ργανα, ανεασμένα σε τρα-πέ$ια, έπαι$αν και � κ�σμ�ς ��ρευεασταμάτητα.

H δεύτερη μέρα ήταν ε�ίσ�υ εν-δια�έρ�υσα με τ� π�λύ $ωνταν� έθι-μ� τ�υ «ικάντ�», εκκλησιαστικ�ύπλειστηριασμ�ύ των α�ιερωμάτωνστην Παναγία. Eικ�νες, μαντίλια,κωνσταντινάτα, ντ�ύμπλες περν�ύ-σαν μπρ�στά μας και �ι μικρ�ί, π�υδιαλαλ�ύσαν την π�ι�τητα και τις τι-μές, εύρισκαν απίθαν�υς τρ�π�υςνα πείσ�υν για μεγαλύτερη πρ�σ��-ρά. T� �ρυσ� μ�υ ενέτικ� είναι τ�ενθύμι� απ� εκείνη την α�έ�αστηραδιά στις Mενετές. Kρασί, �ργανακαι ��ρ�ς, έ�ταναν τ� πανηγύριστην κ�ρύ�ωσή τ�υ. Aργά, �ταν τ�κέ�ι εί�ε ανάψει, άν�ι�αν την π�ρταμιας διπλανής αίθ�υσας.

Eτ�ιμα στρωμένα τραπέ$ια περί-μεναν τ�υς άνδρες, π�υ σύμ�ωνα μετη συνήθεια και ενώ � ��ρ�ς συνε�ι-$�ταν �λη τη νύ�τα $ωηρ�ς, έπινανκαι τραγ�υδ�ύσαν αυτ�σ�έδιες μα-ντινάδες για την Παναγία.

Ω Παναγιά μ�υ Δέσπ�ινα, �ιλώ τ�πρ�σωπ� σ�υ,

στην ε�ρτή σ�υ πάρε με να πιω ’π�τ� νερ� σ�υ.


Γλωσσικ� ιδίωμαH Kάρπαθ�ς είναι μία γλωσσική νησίδα στ� �ώρ� της νε�ελληνικής διαλεκτ�λ�γίας

T�υ Kωνστ. Mηνά

Kαθηγητή Πανεπιστημί�υ Aιγαί�υ

OΠΩΣ απ�δεικνύεται απ� τις επι-γρα�ές π�υ �ρέθηκαν στην Kάρ-παθ�, �ι παλαι�τερ�ι Eλληνες κά-τ�ικ�ί της ήταν Δωριείς. T� δωρικ�γλωσσικ� υπ�στρωμα ανα�αίνεταιμέσα απ� τα σημερινά της γλωσσι-κά ιδιώματα. Δωρικά γλωσσικά κα-τάλ�ιπα είναι: 1. T� α (αντί η) σε τ�-πωνύμια �πως Δαματρία, A"�ύσα,Kάπ�ς, Xαλές και σε κ�ινές λέ#εις�πως η κυν�μαλέα (=�ασκ�μηλιά),η μπακκ�υνία (=μηκωνία), σακκά-τ$ω (=εγκλείω αιγ�πρ��ατα σε πε-ρί��λ�), συν�μάλικ�ς. 2. H διατή-ρηση της πρ��ράς τ�ύ � ως �υ,π.". �ρ�ύλλ�, γ�ύπιας. 3. H τρ�πήτ�υ ε σε ι, π.". (�λέ�α) Bλία, (αγκα-λέα) ανγκαλία, (λέγω) λίω. 4. H α-��μ�ίωση τ�υ ερρίν�υ με τα επ�-μενα άη"α στιγμιαία, π.". (δαγκάν-νω) �ακκώ, τ�κ κ�σμ�, συππέθθε-ρ�ς, τ�π π�ν�, λύνν�υτται, ελύν-ν�υττ�, τ�ι τ�ί"�.

Kατάλ�ιπα

Aναμ�ισ�ήτητα, ε# άλλ�υ, κατά-λ�ιπα της αρ"αίας Eλληνικής είναιη διατήρηση τ�υ τελικ�ύ ν, π.". ήρ-τεν έναν απίδδικ κ’ ή�αει την αμυ-γδαλέα, η διατήρηση της πρ��ράςτων διπλών συμ�ώνων, π.". άμμ�ς,άλλ�ς, η πρ��ρά των συμ�ωνικώνσυμπλεγμάτων �γ, �δ, γδ, ργ, ρδ ως�g, bd, γd, pq, pd, π.". ρα�dί,ε�doμά, γdέρω, αpga, σκ�ρdos, ηδιατήρηση της ρηματικής κατάλ.–(σ)�υσιν και της σ"ηματισμένης α-ναλ�γικά πρ�ς αυτήν κατάλ. –σα-σιν, π.". λύνν�υσιν, θέννα λύσ�υ-σιν, ελύσασιν και πλήθ�ς λε#ιλ�γι-κών αρ"αϊσμών, �πως π.". αν�bρία,αρκι�ύμαι (–�ρ"�ύμαι), (ε)γκαλώ,εικάτ$ω, κωλύω, (ε)παίρ�μαι, περε-"ν�ς (=�τω"�ς), �ακ�ύρα (=νερά-ντ$ι, απ� τ� �μ�α#), "αλί (=κλαδί),ψηνί (=μικρή ψείρα).

Aπ� τη μεσαιωνική Eλληνική τα ι-διώματα της Kαρπάθ�υ διατηρ�ύντην α��μ�ίωση τ�υ ερρίν�υ στασυμπλέγματα νθ, μ�, γ", π.". πεθ-θερ�ς, νύ��η, συ""ωρώ, τις κατα-λή#εις –�υμ�υν και –�υσ�υν τ�υμεσ�παθητικ�ύ παρατατικ�ύ, π.".ελύνν�υμ�υν, ελύνν�υσ�υν, τηνκατάλ. έα της Oλύμπ�υ (ή Eλύ-μπ�υ).

Δια��ρ�π�ιήσεις

Tα γλωσσικά ιδιώματα της Kαρπά-θ�υ ανήκ�υν στα ν�τι�ανατ�λικά ι-διώματα της Nε�ελληνικής. Συγγε-νεύ�υν ιδιαίτερα με τα ιδιώματα τηςKάσ�υ, της Xάλκης και της NA P�-δ�υ, παρ�υσιά$�υν �μως �μ�ι�τητεςκαι με τα ιδιώματα της Kύπρ�υ, τηςΔ. Kρήτης, της Iκαρίας και εν μέρειτης Xί�υ, των Kυκλάδων και των κε-

ντρικών και ν�τιων μικρασιατικώνπαραλίων. Kατά τ�ν Mι"αήλ Mι"αηλί-δη–N�υάρ�, μπ�ρ�ύν να διακριθ�ύνσε τέσσερις $ώνες: 1. Tη ��ρει�τατημε την Oλυμπ� (και τ� Δια�άνι). 2. Tη��ρεια με τ� Mεσ�"ώρι και τα Σπ�α.3. Tην κεντρική με τ� Aπέρι, τη B�-λάδα, τ� Oθ�ς, τις Πηλές. 4. Tη ν�τιαμε τις Mενετές και την Aρκάσα (καιτ� Φ�ινίκι). Στην πρωτεύ�υσα τηςKαρπάθ�υ, την Kάρπαθ�, ακ�ύει κα-νείς "αρακτηριστικά τ�σ� της κε-ντρικής �σ� και της ν�τιας $ώνης.A#ί$ει να παρατηρηθεί �τι σε ένασ"ετικά μικρ� νησί υπάρ"ει τ�ση δια-λεκτική δια��ρ�π�ίηση, π�υ ασ�α-λώς ��είλεται στ� �τι η �υσική δια-μ�ρ�ωση τ�υ νησι�ύ δεν επέτρεπεεύκ�λη και τακτική επικ�ινωνία ανά-μεσα στις αντίστ�ι"ες γεωγρα�ικές$ώνες. Eπιδράσεις απ� ιδιώματα άλ-λων νησιών ή γεωγρα�ικών διαμερι-σμάτων δεν μπ�ρ�ύν να απ�κλει-στ�ύν, μετα��ρές �μως μεγάλωνπληθυσμιακών �μάδων στην Kάρπα-θ� και άρα μετα�υτεύσεις έτ�ιμωνγλωσσικών ιδιωμάτων απ� άλλα νη-σιά θα πρέπει μάλλ�ν να απ�κλει-στ�ύν.

H Oλυμπ�ς

Tα γλωσσικά ιδιώματα της Kαρπά-θ�υ είναι π�λύ συντηρητικά, συντη-ρητικ�τερ� �μως είναι τ� ιδίωμα

της Oλύμπ�υ, �π�υ, εκτ�ς άλλων,εμ�ανί$�νται τα επ�μενα �αιν�με-να, π�υ δεν απαντ�ύν στα άλλα "ω-ριά: 1. H ασυνι$ησία, π.". η π�έα(=π�διά), η / τα �αθέα, � σκ�ρπί�ς, ηδρ�σία, τ�υ κλαΐ�υ, τα κλαΐα, τω(κ)κλαΐω (=τ�υ κλαδι�ύ) κ.λπ.). 2. H υ-περωική πρ��ρά των κ και γκ/γγ,ενώ στα άλλα "ωριά τα σύμ�ωνααυτά τσιτακί$�νται. 3. H διατήρησητης πρ��ράς των λλ, ενώ στα άλλα"ωριά (εκτ�ς επίσης των Mενετώνκαι της Aρκάσας) αν�μ�ιών�νται σελd. 4. H πρ��ρά τ�υ ι ως κ, �ταν α-κ�λ�υθεί τ� ημί�ων� j, π.". τα (μ)μά-κια (=μάτια). 5. H κατάλ. –�ύμεθθα,αντί της �ύμεστα των άλλων "ω-ριών, π.". λ�υνν�ύμεθθα. 6. H κα-τάλ. –θημιν, π.". ελύθημιν, αντί της–θημεν των άλλων "ωριών. 7. H α-ντωνυμία των, π.". των είπε, τ� σπίτιτων αντί τως, π.". τως είπε, τ� σπίτιτως, των άλλων "ωριών. H Kάρπα-θ�ς είναι μια γλωσσική νησίδα στ�"ώρ� της νε�ελληνικής διαλεκτ�-λ�γίας και η Oλυμπ�ς μια γλωσσικήνησίδα στην Kάρπαθ�.

Για σύγκριση

H συντηρητικ�τητα των ιδιωμά-των της Kαρπάθ�υ τα καθιστά π�λύσημαντικά και για τη συγκριτική με-λέτη και τη δια�ώτιση και άλλωνπερι�ερειακών επίσης διαλέκτων,

�πως της Kυπριακής, της Kρητικής,της Tσακ�νικής και, ιδιαίτερα, τηςKατωιταλικής, �πως μπ�ρεί κανείςνα διαπιστώσει απ� τις εργασίεςτων μελετητών της, τ�υ G. Rohlfs,τ�υ Σταμ. Kαρατ$ά, τ�υ Aγ. Tσ�πα-νάκη, τ�υ Aναστ. Kαραναστάση καιάλλων. Στ� σημεί� αυτ� ήθελα ναπαραθέσω ένα σ"ετικ� απ�σπασμααπ� δημ�σίευμα τ�υ καθηγητή μ�υN. Aνδριώτη, στη N. Eστία 13, 1933,482 σ"ετικ� με τη γλώσσα και τη λα-�γρα�ία της Kαρπάθ�υ: «H ψυ"ήτ�υ καρπαθιακ�ύ λα�ύ είναι μια ψυ-"ή καθάρια ελληνικά, απ’ τις καθα-ρ�τερες π�υ μπ�ρεσε να διασώσει� Eλληνισμ�ς ανάμεσα στις θύελ-λες και τις τρικυμίες της ιστ�ρίας».

Oι λ�γ�ι π�υ συγκρατ�ύσαν πα-λαι�τερα τ�υς Kαρπαθί�υς στ� νη-σί τ�υς δεν υπάρ"�υν πια. Mετά τ�νB΄ Παγκ�σμι� Π�λεμ�, πάρα π�λλ�ίαπ� αυτ�ύς ανα$ήτησαν και ανα$η-τ�ύν καλύτερες συνθήκες εργα-σίας στ� ε#ωτερικ� και σε άλλα μέ-ρη της Eλλάδας, απ’ �π�υ συ"νά ε-πιστρέ��υν μετα�έρ�ντας και π�λ-λά �αιν�μενα της κ�ινής Nε�ελλη-νικής, των �π�ίων η διείσδυση ευ-κ�λύνεται �έ�αια με τη γλώσσα τ�υσ"�λεί�υ, της Eκκλησίας, τ�υ Tύ-π�υ, της τηλε�ρασης και με την α-νάπτυ#η τ�υ λεγ�μεν�υ εσωτερι-κ�ύ τ�υρισμ�ύ.

Στην Oλυμπ� διασώ��νται αρκετά αρ�έγ�να στ�ι�εία στ�ν καθημεριν� �ί�. Περισσ�τερ� απ�μ�νωμένη απ� τα άλλα�ωριά της Kαρπάθ�υ, διατηρεί αναλλ�ίωτα τα ήθη και έθιμα, καθώς και την αρ�αΐ��υσα, με δωρικά κατάλ�ιπα, διάλε-κτ� (!ωτ: Σταμάτης Γελές).


Kαρπάθια αρ�ιτεκτ�νικήTύπ�ι σπιτιών στ�υς �ικισμ�ύς και διά��ρα είδη κτισμάτων στις ε��ές τ�υ νησι�ύ

T�υ Δημήτρη Φιλιππίδη

Aν. Kαθηγητή E. M. Πλυτε�νείυ

TO KAPΠAΘIKO σπίτι είναι τ� κέντρ�ανα��ράς της �ωής, σύμ��λ� της �ι-κ�γενειακής συν��ής, υλική παρά-σταση της ένν�ιας τ�υ τ�π�υ. Mε τηλέ�η «σπίτι» � Kαρπάθι�ς – ιδίως �ν�σταλγ�ς μετανάστης – συν�ψί�ειτις ρί�ες τ�υ, τις μνήμες τ�υ, π�υτ�ν κρατ�ύν σε ν�ερή επα�ή με τ�νησί, ακ�μα και αν �ρίσκεται στις ά-κρες τ�υ κ�σμ�υ. Tη συναισθηματι-κή αυτή ��ρτιση έπιασε ίσως πρώ-τ�ς � B. Xανιώτης γρά��ντας τ�1933: «Tα π�ικίλα �ρώματα των �ω-ρα�ιών με τα �αρακτηριστικά νησιώ-τικα περιτ�ι�ίσματα και τα κατάλευ-κα σπίτια, απάνω απ� τη μπλε θάλασ-σα συνδυά��νται σε μια σειρά θαυ-μαστών τ�πίων με έντ�να �ρώματακαι �ως, π�υ θέλγ�υν τα μάτια.Oπ�ι�ς ανατρά�ηκε σ’ αυτ� τ� περι-�άλλ�ν εύκ�λα δεν τ� �ε�νά».

Eνας �έν�ς επισκέπτης π�υ μπ�-ρεί να μην υπ�ψιά�εται τίπ�τα απ�αυτά, είναι αδύνατ�ν να μην πρ�σέ-�ει σήμερα τη μεγάλη �ρ�ντίδα π�υαπευθύνεται σε αυτά τα σπίτια, ��ιμ�ν� απ� τ�υς μ�νιμ�υς κάτ�ικ�υςαλλά και απ� τ�υς π�λυάριθμ�υς με-τανάστες π�υ επιμέν�υν, στ� πείσματης ψυ�ρής λ�γικής, να επενδύ�υνμεγάλα π�σά στη συντήρηση καιστ�ν ε��πλισμ� αυτών των σπιτιών.Mε αυτ� �έ�αια τ�ν τρ�π� δεί�ν�υντ�υς άρρηκτ�υς δεσμ�ύς τ�υς με τ�νησί, τ� �ρέ�ς π�υ αισθάν�νται �τιέ��υν απέναντι στ�υς πρ�γ�ν�υςκαι την κληρ�ν�μιά τ�υς.

Δείγματα αγάπηςEνα τέτ�ι� σπίτι, λ�ιπ�ν, δεν είναι

απλά αυτ� π�υ �λέπ�υν μ�ν� τα μά-τια μας. Δεν είναι μ�ν� �ι τ�σ� �ρ�-ντισμένες λιθ�δ�μές, �ι σκαλιστέςπ�ρτες, τ� α�άνταστα πλ�ύσια στ�-λισμέν� εσωτερικ� τ�υ σπιτι�ύ σεγι�ρτές, αλλά και σε καθημερινή �ά-ση. Oσ� και να ήταν διάσημ�ι απ�την Kρήτη έως τα μικρασιατικά πα-ράλια �ι παλι�ί Kαρπάθι�ι πετράδεςκαι �τίστες, αυτά τα σπίτια π�υ έ�τι-σαν για τις �ικ�γένειές τ�υς στ�ντ�π� τ�υς είναι δείγματα αγάπης και�ρ�ντίδας.

Eίναι μια ε��μ�λ�γηση εκ�ρασμέ-νη σε ντ�πια υλικά, π�υ μέσα της πε-ριέ�εται �λ�ς � μ��θ�ς και τα �άσα-να μιας δύσκ�λης �ωής με στηρή-σεις, με τ� σκληρ� μισεμ� για να επι-�ιώσ�υν.

Aν δεν έ�ει κανείς αυτά υπ�ψητ�υ, θα δυσκ�λευτεί να καταλά�ει τησημασία π�υ έ�ει τ� καρπάθικ� σπίτι�πως �αίνεται σήμερα διατηρημέν�στ� κ�ιν�τικ� μ�υσεί� τ�υ Oθ�υς,με τ� σ�υ�ά, τη μαντήλα τ�υ στύλ�υκαι τα ρέμια, τ�υς μαστραπάδες καιτα πιάτα στα γύρω ρά�ια και τα σκα-λιστά �υλ�γλυπτα στ� καμαρ�σάνι-

δ� και στ� �ύλλ� τ�υ ντ�υλαπι�ύ.Oσα �έρ�υμε για την παραδ�σιακή

αρ�ιτεκτ�νική στην Kάρπαθ� ανή-κ�υν σε μαρτυρίες και σε δείγματαπ�υ σώ��νται απ� δύ� αιώνες πριν.Aλλά και πάλι αυτ� αρκεί για να συν-θέσ�υμε μια γενική εικ�να. Oι πι�παλι�ί �ικισμ�ί ��υρωμέν�ι για ναπρ�στατευτ�ύν απ� τ�υς πειρατές,�πως συμ�αίνει σε �λ� τ� Aιγάι�, μεμάλλ�ν διώρ��α σπίτια σε πυκνήδιάτα�η και �ωρίς αυλή. Kρίν�νταςαπ� κάπ�ια υπ�λείμματα π�υ σώ��-νται σήμερα �έρ�υμε πως αυτά τασπίτια ήταν μικρ�σκ�πικά, μ�ν��ωρακαι θα έπρεπε εσωτερικά να πρ��λε-π�ταν κάπ�ια �αμηλή, �τιστή ή �ύλι-νη, υπερύψωση τ�υ δαπέδ�υ, �ε�ω-ρί��ντας έτσι τ� �ώρ� τ�υ ύπν�υ α-π� τ� υπ�λ�ιπ� εσωτερικ�. Mε τηδημι�υργία τ�υ ελληνικ�ύ κράτ�υςείτε εγκαταλεί�θηκαν �ι ��υρ�ί �ικι-

σμ�ί είτε απλώθηκαν έ�ω απ� τα τεί-�η ακ�λ�υθώντας πι� �αλαρές καιλιγ�τερ� πυκνές διατά�εις σπιτιών.

Συστηματικέςπεριγρα�ές

Oι πρώτες συστηματικές περιγρα-�ές π�υ έ��υμε πρ�έρ��νται απ�τ�ν αρ�αι�λ�γ� L. Ross π�υ επισκέ-�θηκε τ� νησί τ� 1843. Aυτ�ς παρα-τηρεί �τι τα σπίτια έ��υν, �πως με-τα�ρά�ει � M. Γ. Mι�αηλίδης – N�υά-ρ�ς π�υ θα συναντήσ�υμε παρακά-τω, «ένα ιδι�ρρυθμ� σ�έδι�»: «Σ�η-ματί��υν ένα επίμηκες τετράγων�(...) Aμέσως εις την είσ�δ�ν τ�υ �ρί-σκεται ένα είδ�ς καναπέ και η εστίαυπ� την μ�ρ�ήν μεγάλης θερμά-στρας, και εις αυτ� τ� μέρ�ς παρα-μένει η �ικ�γένεια. T� άλλ� μισ� κα-τέ�ει ένα ανυψωμέν� πατάρι (� σ�-

�άς) εις ανάστημα ανθρώπ�υ επάνωαπ� τ� δάπεδ�ν. Kάτωθεν αυτ�ύ εί-ναι �ι απ�θήκες, επ’ αυτ�ύ δε ευρί-σκ�νται κι�ώτια και μπα�ύλα, και ε-κεί κ�ιμάται η �ικ�γένεια. (...) Kανέ-να σπίτι δεν έ�ει δεύτερ� δωμάτι�.Στα απαραίτητα �ικιακά σκεύη περι-λαμ�άν�νται ένας μεγάλ�ς αριθμ�ς�ρωματιστών πιάτων, τα �π�ία κρέ-μ�νται εις τ�υς τ�ί��υς, και μεγάλεςρη�ές �λ�στρ�γγυλες �ύλινες γα�ά-θες...»

Aκ�μα πυκν�τερες ανα��ρές μεσυστηματική καταγρα�ή �λων τωνσ�ετικών �ρων έγινε απ� τ� μεγάλ�τ�πικ� ιστ�ρικ� και λα�γρά�� M. Γ.Mι�αηλίδη – N�υάρ� τ� 1934, π�υκωδικ�π�ίησε �ριστικά �λα τα �αρα-κτηριστικά τ�υ καρπάθικ�υ σπιτι�ύκαι �ε�ώρισε τις διά��ρες παραλλα-γές τ�υ στη ��ρεια και τη ν�τια Kάρ-

Mενετές. Aπ�ψη τ�υ �ικισμ�ύ με εμ�ανή νε�κλασικά στ�ι�εία στα σπίτια (�ωτ.: εκδ. «Mέλισσα»).


παθ�. O ίδι�ς κατέγραψε σ��λαστικά�λα τα υπ�λ�ιπα παραδ�σιακά �τί-σματα έ�ω και μέσα στ�υς �ικι-σμ�ύς. Aπ� τις μετέπειτα μελέτεςτης τ�πικής αρ�ιτεκτ�νικής �ε�ωρί-��υν εκείνη της E. Λειμώνα – Tρε-μπέλα για τ� παραδ�σιακ� σπίτι(1970) και για τ�υς ανεμ�μυλ�υς(1973). Eτσι η πρ�σ�ατη αρ�ιτεκτ�-νική της Kαρπάθ�υ μας είναι γνωστήστις γενικές της τ�υλά�ιστ�ν γραμ-μές – απ� τ�υς κύρι�υς τύπ�υς σπι-τιών έως τις παραλλαγές τ�υς, ταδιά��ρα είδη κτισμάτων για τη γε-ωργία και την κτην�τρ��ία π�υ ήτανάλλ�τε σκ�ρπισμένα στις ε��ές τ�υνησι�ύ.

T� καθαυτ� σπίτι

Aρ�ί��ντας λ�ιπ�ν, απ� τ� καθαυ-τ� σπίτι μέσα σε �ικισμ�ύς, σύμ�ωναμε τ� Mι�αηλίδη – N�υάρ�, διακρίνε-ται τ� τυπικ� διμερές σπίτι, συνδυα-σμ�ς «μεγάλ�υ» και «μικρ�ύ» σπιτι-�ύ στη μια πλευρά της αυλής, ενώ τ�«κελλί» με τ� ��ύρν� συνδέ�νταιμα�ί τ�υς σε σ�ήμα Γ. Kάτω απ� τηναυλή μπαίνει � στά�λ�ς. T� «μεγά-λ�» �πως �ανερώνει και τ� �ν�μάτ�υ, είναι τ� επίσημ� σπίτι, � �ώρ�ςυπ�δ��ής σε γι�ρτές, �π�τε ανάλ�-γ�ς είναι � �ύλιν�ς ε��πλισμ�ς τ�υεσωτερικά με σ�υ�ά (κάτω σ�υ�άκαι πανωσ�ύ�ι), μ�υσάντρα, παγκάλικαι παγκαλάκι. T� σπίτι αυτ� μένεικλειστ� και αν�ίγει μ�ν� σε ειδικέςπεριστάσεις.

T� «μικρ� σπίτι» (παράσπιτ�) αντί-στ�ι�α είναι τ� καθημεριν� σπίτι, ε-κεί π�υ �ει η �ικ�γένεια. Aυτ� είναιμια μικρ�γρα�ία τ�υ «μεγάλ�υ» καιαπλ�ύστερα διακ�σμημέν�, αλλά�ωρίς να τ�υ λείπει κάπ�ι� απ� τα�ασικά συστατικά τ�υ, � σ�υ�άς και� πάγκ�ς, ενώ πρ�στίθενται τ� τ�άκικαι η σταμν�θ�ύκα (θέση για τη στά-μνα). O συνδυασμ�ς «μεγάλ�υ» και«μικρ�ύ» σπιτι�ύ απαιτεί �έ�αια ένασ�ετικά μεγάλ� �ικ�πεδ� και πρ�-σθετα έ��δα, για αυτ� δεν ήταν � α-π�λυτ�ς καν�νας. Στις περισσ�τε-ρες περιπτώσεις υπερισ�ύει � α-πλ�ύστερ�ς (και παλι�τερ�ς) τύπ�ς,δηλαδή τ� περίπ�υ τετράγων� σπίτιπ�υ ε�υπηρετεί ταυτ��ρ�να �λες τιςανάγκες, καθημερινές και γι�ρτινές.

Aυτή η μ�νάδα κατ�ικίας, δηλαδήτ� ισ�γει�, μ�ν��ωρ� κτίσμα με αυ-λή π�υ μπ�ρ�ύσε ευκ�λ�τερα ναπρ�σαρμ�στεί στις πλαγιές �π�υ �τί-��νταν �ι τ�τε �ικισμ�ί, διαδέ�τηκετ� άλλ�τε διώρ�� των ��υρών �ικι-σμών. Σε �λες τις παραπάνω περι-πτώσεις η στέγαση τ�υ σπιτι�ύ καιτων ��ηθητικών τ�υ �ώρων γίνεταιπάντα με τ� επίπεδ� δώμα απ� �ώμα,π�υ �έρεται απ� ένα α��νικ� δ�κάρι�ύλιν�, τη μεσαία, και τις κάθετες σεαυτ� μικρ�τερες δ�κίδες, τις τράες.Aν η μεσαία έ�ει μεγάλ� μήκ�ς, �-πως κατά καν�να συμ�αίνει, τ�τε ε-νισ�ύεται με τ�ν κεντρικ� στύλ�, σεεπα�ή με την άκρη τ�υ σ�υ�ά.

Eνν�είται πως αυτ� τ� μεταγενέ-στερ� σπίτι αντιστ�ι�εί σε ένα γενι-κ�τερ� τύπ� σπιτι�ύ π�υ με διά��-ρες παραλλαγές συναντιέται σταΔωδεκάνησα και άλλ�τε ήταν διαδ�-μέν� στα απέναντί τ�υς μικρασιατι-

κά παράλια. Eίναι �αρακτηριστικ� �τι�ι πυκνές επα�ές π�υ εί�αν �ι Kαρ-πάθι�ι με τη Mικρά Aσία τ�υς πρ�-σ�εραν πλήθ�ς πρ�τύπων για τηναρ�ιτεκτ�νική τ�υς, αλλά επίσης καιτην απαραίτητη (τυπ�π�ιημένη) �υ-λεία για την κατασκευή της επίπεδηςστέγης απ� �ώμα, π�υ θα δ�ύμε πα-ρακάτω, �ταν κάπ�τε ε�αντλήθηκαντα άλλ�τε πλ�ύσια δάση τ�υ νησι�ύ.

Eπιρρ�ές

Oι επιρρ�ές π�υ δέ�τηκε η καρπά-θικη αρ�ιτεκτ�νική τ�ν περασμέν�αιώνα δύσκ�λα εντ�πί��νται με α-κρί�εια γιατί �ι μετανάστες εί�αν ή-δη απλωθεί στα γύρω νησιά, τη Mι-κρά Aσία και την Kρήτη – για να ανα-

�έρω μ�ν� τ�υς πλησιέστερ�υςπρ��ρισμ�ύς τ�υς. Aπ� εκεί μπ�-ρ�ύσαν να μετα�έρ�υν συγκεκριμέ-να πρ�τυπα στην πατρίδα τ�υς, �-πως τ� σπίτι με στέγη για παράδειγ-μα, μάλλ�ν σε δύ� παραλλαγές (σεσ�ήμα τετράγων� ή μακρυνάρι), ισ�-γει� ή διώρ��. Aυτ�ς � καθαρά α-στικ�ς τύπ�ς εκτ�πισε εντελώς τηνπαλι�τερη επίπεδη στέγη με �ώμα,την τ�σ� τυπική στα νησιά τ�υ Aι-γαί�υ, ιδίως στη ν�τια Kάρπαθ�, ενώδιείσδυσε και σε αυτήν ακ�μη τη συ-ντηρητική και απ�μ�νωμένη Oλυ-μπ�. Mα�ί με αυτή την αλλαγή ήρθανκαι νε�κλασικά στ�ι�εία, �πως ανά-γλυ�η διακ�σμηση σε �ρι��ντιεςταινίες, σε παραστάδες και σε αετω-ματικές απ�λή�εις (�ταν η στέγη ή-

ταν δίρρι�τη). Bέ�αια δεν εγκατα-λεί�θηκαν εντελώς τα κτίσματα μεδώμα· ε�ακ�λ�ύθησαν να �τί��νταιαλλά κυρίως πια για αγρ�τικές ασ��-λίες. Mέσα σε �ικισμ�ύς πάντως έγι-ναν μάλιστα και διά��ρες πρ�σμί-�εις ανάμεσα σε παλιές και νε�τε-ρες μ�ρ�ές, �π�τε δημι�υργήθηκαννέες παραλλαγές σπιτιών, με συν-δυασμ� διώρ��ων (ανωγ�κάτωγ�)με μ�νώρ��α τμήματα και με πρ�-σθήκη δωματίων, ενώ η αυλή ελατ-τώθηκε σε έκταση και έ�ασε την πα-λιά της α�ία.

Aγρ�τικά κτίσματα

Eκεί π�υ �ι ε�ελί�εις μ�λις άγγι�ανή και αγν�ήθηκαν εντελώς ήταν στααγρ�τικά κτίσματα. Σε αυτ� συνέ�α-λε η εγκατάλειψη της γεωργίας καιτης κτην�τρ��ίας, ήδη �ρατή απ� ταμέσα τ�υ περασμέν�υ αιώνα, αλλά ε-πίσης και η σ�ετικά πρωτ�γ�νη μ�ρ-�ή αυτών των κτισμάτων, π�υ επέ-τρεπε ελά�ιστες απ�κλίσεις απ� κα-θιερωμένα, στ�ι�ειώδη πρ�τυπα. T�απλ�ύστερ� κτίσμα σε αυτή την κα-τηγ�ρία ήταν �έ�αια τ� ελά�ιστ� σεμέγεθ�ς κατάλυμα τ�υ ��σκ�ύ στηνύπαιθρ� (��σκαρέα στην Oλυμπ�),π�υ τ�ν πρ�στατεύει απ� τα στ�ι-�εία της �ύσης με τ�ν πι� στ�ι�ειώ-δη τρ�π�. Διαθέτει μ�ν� ένα άν�ιγ-μα, την είσ�δ�, π�υ δε �ρά�εται κανμε π�ρτα. Στ� εσωτερικ� τ�υ με τ��ωμάτιν� δάπεδ� έ�ει μια ελά�ιστηυπερύψωση εκεί π�υ θα πλαγιάσει ��σκ�ς απέναντι στ� τ�άκι, ενώ στ��άθ�ς, πάνω στ� ��ριά, διαθέτει με-ρικές σ�ισμές για να περνά � αέρας,��ηθώντας τ� τυρί να πή�ει.

Mια κάπως πι� σύνθετη μ�ρ�ή αυ-



Oλυμπ�ς. Aνεμ�μυλ�ι στη ρά�η πάνωαπ� τη συν�ικίαΓυτσιλέα. O δε�ι�ς μύλ�ςείναι ε�ετρ��ά-ρης και �ι υπ�-λ�ιπ�ι πεταλ�-σ�ημ�ι. O τελευταί�ςτύπ�ς είναι � πι� συνηθι-σμέν�ς τύπ�ςστ� νησί. Kάπ�τε �ι μύλ�ιαπ�τελ�ύσανπ�λύτιμ� περι-�υσιακ� στ�ι�εί� των πλ�υσίων�ικ�γενειών.Σήμερα είναι ε-γκαταλελειμμέ-ν�ι (�ωτ.: εκδ.«Mέλισσα»).

Στά$λ�ς με αλώνι στην περι��ή Kαρπάθ�υ (�ωτ.: εκδ. «Mέλισσα»).


Eσωτερικ� παραδ�σιακ�ύ σπιτι�ύ στ� κ�ιν�τικ� μ�υσεί� τ�υ �ωρι�ύ Oθ�ς (�ωτ.: Eκδ. «Mέλισσα»).(...) Aμέσως εις την είσ�δ�ν τ�υ $ρίσκεται ένα είδ�ς καναπέ και εις αυτ� τ� μέρ�ς παραμένει η �ικ�γένεια. T� άλλ� μισ� κατέ�ει ένα ανυψωμέν� πατάρι (� σ�-�άς) εις ανάστημα ανθρώπ�υ επάνω απ� τ� δάπεδ�ν. Kάτωθεν αυτ�ύ είναι �ι απ�θήκες, επ’ αυτ�ύ δε ευρίσκ�νται κι$ώτια και μπα�ύλα, και εκεί κ�ιμάται η �ι-κ�γένεια (...) Kανένα σπίτι δεν έ�ει δεύτερ� δωμάτι�. Στα απαραίτητα �ικιακά σκεύη περιλαμ$άν�νται ένας μεγάλ�ς αριθμ�ς �ρωματιστών πιάτων, τα �π�ίακρέμ�νται εις τ�υς τ�ί��υς, μετα�ρά%ει � M. Γ. Mι�αηλίδης – N�υάρ�ς τ�ν L. Ross, π�υ επισκέ�θηκε την Kάρπαθ� τ� 1843. Aυτή η εσωτερική διευθέτηση δια-σώ%εται ώς σήμερα σε π�λλά σπίτια τ�υ νησι�ύ, �πως στη �ωτ�γρα�ία (δε�ιά) απ� σπίτι στ� Mεσ��ώρι. Eκείν� π�υ εντυπωσιά%ει είναι � ε��πλισμ�ς και η �ρ�-ντίδα (Φωτ.: K. Λι�ντης).

Oλυμπ�ς (Eλυμπ�ς). Aπ�ψη συν�ικίας. Kάτω Xωρι�. Διακρίν�νται σπίτια μεπαλαι�τερα (αγρ�τικά) στ�ι�εία δίπλα σε άλλα με νε�τερα (νε�κλασικά) στ�ι-�εία, �πως στέγες με κεραμίδια, μεγάλα συμμετρικά αν�ίγματα και περιθώ-ρια (πιλάστρα) (�ωτ.: εκδ. «Mέλισσα»).

τ�ύ τ�υ κτίσματ�ς �ρησιμ�π�ιείταιαπ� τ�υς γεωργ�ύς για να στεγάσειτα «��ντρά» �ώα και τ�υς ίδι�υς.Στην αρ�ική τ�υ παραλλαγή, τ� κτί-σμα αυτ� (στά�λ�ς) απ�τελείται απ�έναν ενιαί� �ώρ� με �αμηλ� �τιστ��ώρισμα (κ�ντ�τ�ί ι) ανάμεσα σε�ώα και ανθρώπ�υς, διαθέτει μια μ�-ναδική είσ�δ�, �ώρ� απ�θήκευσηςτ�υ ά�υρ�υ (κ�ύρπιθας ή α ερώνας)και συμπληρώνεται με τ� αλώνι. Tέ-τ�ια κτίσματα σώ��νται ακ�μη, ανκαι πια ερείπια, στην Aυλώνα τηςOλύμπ�υ. Aργ�τερα η περι��ή των�ώων δια�ωρίστηκε εντελώς απ� ε-κείνη των ανθρώπων, απ�κτώνταςσυ�νά και �ωριστή είσ�δ�, ενώ πρ�-στέθηκε κάπ�τε μαγειρεί� με ��ύρ-ν�. Aνάλ�γα � �ώρ�ς διαμ�νής τωνανθρώπων δανείστηκε στ�ι�εία απ�τ� τυπικ� σπίτι σε �ικισμ�ύς, �π�τεαπ�κτησε έναν καν�νικ�, έστω λιτ�,σ�υ�ά και εσωτερικ� στ�μι� για τηνπάντα απαραίτητη στέρνα. Oπως τε-λικά διαμ�ρ�ώθηκε αυτ� τ� κτίσμα,μπ�ρ�ύσε να στεγάσει τ�ν αγρ�τηγια παρατεταμένες �ρ�νικές περι�-δ�υς μέσα στη �ρ�νιά �ωρίς να τ�υλείψει τίπ�τε απ� τα στ�ι�ειώδη· α-π�δει�η �τι σήμερα π�λλά τέτ�ιακτίσματα σε μετ��ια της ν�τιας Kαρ-πάθ�υ μετατράπηκαν σε μ�νιμες κα-τ�ικίες.

Eιδική και μ�ναδική απ� �σ� γνω-ρί�ω, περίπτωση στ� νησί ήταν η Aυ-

λώνα, αγρ�τικ�ς �ικισμ�ς σε μια ώρααπ�σταση απ� την Oλυμπ�, σε τέ-τ�ια θέση ώστε να ε�υπηρετεί τιςκύριες καλλιεργήσιμες περι�έρειεςτης κ�ιν�τητας. Eκεί τα περίπ�υ 300αγρ�τικά κτίσματα σ�ηματί��υν κα-ν�νικ� �ωρι� �π�υ η διάτα�ή τ�υς ε-πιτρέπει τ� ελεύθερ� πέρασμα τ�υανέμ�υ μέσα απ� τα αλώνια.

Aνεμ�μυλ�ι

Oι ανεμ�μυλ�ι μαρτυρ�ύν ε�ίσ�υδιά��ρες επιδράσεις απ� τα γύρωνησιά: �ι πεταλ�σ�ημ�ι (�πως τηςOλύμπ�υ) θυμί��υν έντ�να εκείν�υςστ� Λασίθι της ανατ�λικής Kρήτης,ενώ �ι κυλινδρικ�ί συγγενεύ�υν μεεκείν�υς στις Kυκλάδες αλλά και σεάλλα νησιά των Δωδεκανήσων.

Σήμερα, με τις ραγδαίες αλλαγέςπ�υ σημειώθηκαν μεταπ�λεμικά, δενμπ�ρ�ύσε να μείνει ανεπηρέαστ� τ�καρπάθικ� σπίτι. Πέρα απ� τις συνε-�είς τρ�π�π�ιήσεις και πρ�σθήκεςπ�υ επέ�αλε � σύγ�ρ�ν�ς τρ�π�ς�ωής, εμ�ανίστηκαν νέα πρ�τυπαγια την αρ�ιτεκτ�νική π�υ δεν έ��υνπια συγγένεια με τα παλιά. Παρ’ �λααυτά, ακ�μη και σε καιν�ύργιες �ικ�-δ�μές, �ι Kαρπάθι�ι συνηθί��υν ακ�-μη να ε��πλί��υν κάπ�ι� �ώρ� τ�υσπιτι�ύ με τ�ν παλι�, κατα�ιωμέν�τρ�π�· εκεί θα μα�εύ�νται για τα πα-ραδ�σιακά τ�υς γλέντια.


Aντίσταση κατά των IταλώνH κ�ινωνική διάσταση τ�υ Eθνικ�απελευθερωτικ�ύ Kινήματ�ς της Kαρπάθ�υ

T�υ Γεωργ. N. Λε�ντσίνη

Aναπλ. Kαθηγητή Iστ�ρίας Πανεπιστημί�υ Aθηνών

EINAI πλέ�ν π�λύ μακριά η επ��ήπ�υ �ι περισσ�τερ�ι ιστ�ρικ�ί έ�λε-παν την τ�πική ιστ�ρία απλώς ως α-ντανάκλαση της εθνικής ιστ�ρίας ήως ένα είδ�ς ευ�άριστης απασ��λη-σης για τ�υς ερασιτέ�νες ιστ�ρι�-γρά��υς. H διεθνής, ωστ�σ�, εμπει-ρία έ�ει δεί�ει �τι η τ�πική ιστ�ρίαδιεγείρει τ� ενδια�έρ�ν ανθρώπων�λων των ηλικιών, ενώ η έρευνα καιη μελέτη της συνιστά ήδη μια ανα-γνωρισμένη απ� τ� διεθνή �ώρ� επι-στημ�νική και εκπαιδευτική λειτ�υρ-γία και πρακτική. Στην επ��ή μας, �-λ� και περισσ�τερ� γίνεται συνείδη-ση �τι �ι τ�πικές ιστ�ρικές σπ�υδέςέ��υν δια��ρετικ� �ρί!�ντα έρευ-νας απ� τις σπ�υδές στ� επίπεδ�της συν�λικής εθνικής ιστ�ρίας.Eπειδή κάθε περι��ή αντιμετωπί!ειδια��ρετικά τα πρ��λήματά της, εί-ναι π�λύ σημαντικ� να πρ�σπαθείςνα εκτιμήσεις ιστ�ρικά π�ύ, π�τε καιγιατί μερικές κ�ιν�τητες έ��υν δια-��ρετικές εμπειρίες και πρακτικέςαπ� κάπ�ιες άλλες. Aλλωστε, η τ�πι-κή εμπειρία είναι δυνατ�ν να �δηγείμε περισσ�τερη ασ�άλεια στην εθνι-κή. H έντα�η ακ�μη τ�υ ιστ�ρικ�ύγεγ�ν�τ�ς και τ�υ περιε��μέν�υμιας ιστ�ρικής κατάστασης σε τ�π�και �ρ�ν� πραγματ�π�ιείται ακρι�έ-στερα με α�ετηρία τη μελέτη της τ�-πικής ιστ�ρίας.

H Kάρπαθ�ς, �πως και τα άλλα νη-σιά τ�υ δωδεκανησιακ�ύ συμπλέγ-ματ�ς, έμειναν τελικά για περισσ�-τερ� �ρ�νικ� διάστημα έ�ω απ� τα�ρια τ�υ ελληνικ�ύ κράτ�υς και ητ�υρκική κατ��ή στ� νησί διατηρή-θηκε μέ�ρι την κατάληψη των Δωδε-κανήσων απ� τ�υς Iταλ�ύς, τ� έτ�ς1912. T� νησί παρέμεινε υπ� γερμα-ν�ϊταλική κατ��ή έως τ� τέλ�ς τ�υB΄ Παγκ�σμί�υ Π�λέμ�υ και η αντι-στασιακή δραστηρι�τητα τ�υ καρπα-θιακ�ύ πληθυσμ�ύ της περι�δ�υ αυ-τής, �πως και των άλλων νησιών, ε-ναντί�ν των Eυρωπαίων κατακτητώνήταν σα�ώς πρ�σδι�ρισμένη απ�την αρ�ή. E�ει �πωσδήπ�τε την α�ε-τηρία της απ� τ�τε π�υ η κατάληψητων Δωδεκανήσων απ� τ�υς Iταλ�ύς�αιρετίσθηκε δήθεν απ� αυτ�ύς ωςπρ�άγγελμα της εθνικής απελευθέ-ρωσης των νησιών απ� τ�υς T�ύρ-κ�υς, αλλά κυρίως στη συνέ�εια, �-ταν πλέ�ν παρά τις διακηρύ�εις τωνIταλών για πλήρη αυτ�ν�μία των Δω-δεκανήσων, εκείν�ι δεν άργησαν να�ανερώσ�υν τ�υς πραγματικ�ύςτ�υς σκ�π�ύς.

Στρατηγική σημασίαH �ι�λι�γρα�ία, �ι γραπτές πηγές,

�ι καταγεγραμμμένες πρ��ρικέςμαρτυρίες των αγωνιστών τ�υ επα-ναστατικ�ύ κινήματ�ς της Kαρπά-

θ�υ τ�υ έτ�υς 1944, η λαϊκή π�ίηση1

και δημι�υργία πρ�σ�έρ�υν σε με-γάλ� �αθμ� τη δυνατ�τητα ανακατα-σκευής της εικ�νας των ιστ�ρικώνγεγ�ν�των και τ�υ πρ�σδι�ρισμ�ύτ�υ περιε��μέν�υ της αντιστασια-κής δραστηρι�τητας τ�υ πληθυσμ�ύκατά την περί�δ� της διπλής κατ�-�ής (1912–1944), με �άση ιδιαίτερατην κ�ρύ�ωσή της στ� κίνημα της5ης Oκτω�ρί�υ τ�υ έτ�υς 1944.2 HKάρπαθ�ς, �πως και �λ� τ� δωδεκα-νησιακ� νησιωτικ� σύμπλεγμα, α�ι�-λ�γ�ύνταν απ� την ηγεσία της �ένηςκυριαρ�ίας ως καίριας στρατηγικήςσημασίας γεωγρα�ικ�ς �ώρ�ς. Γι’αυτ� η κατάληψη απ� την Iταλία τηνάν�ι�η τ�υ έτ�υς 1912 των νησιώντ�υ ν�τι�υ Aιγαί�υ, π�υ τελ�ύσαν α-κ�μη υπ� τ�υρκική κατ��ή, δεν περι-εί�ε σ�έδια και δεν εί�ε συνδεθεί με

στ��υς π�υ θα ε�υπηρετ�ύσαν τακ�ινωνικά και τα εθνικά συμ�έρ�ντατ�υ ντ�πι�υ πληθυσμ�ύ και τ�υEλληνισμ�ύ γενικ�τερα.

Oι ιστ�ρικ�ί και �ι πανεπιστημιακ�ίδάσκαλ�ι των ιστ�ρικών μαθημάτωνδεν έ��υν, ν�μί!ω, συμπεριλά�ει σε�άθ�ς ή δεν έ��υν γενικά δώσει τηδιάσταση π�υ �ρειά!εται στην ιστ�-ρία της περι��ής κατά την περί�δ�αυτή. Tις Δυτικές κατά καν�να, ευ-ρωπαϊκές κυριαρ�ίες στ�ν ελληνικ��ώρ� τις γνωρί!�υμε απ� τη σ��λικήιστ�ρία μέ�ρι την ένωση της Eπτα-νήσ�υ με τ�ν κ�ρμ� τ�υ απελευθε-ρωμέν�υ απ� τ�υς T�ύρκ�υς τμήμα-τ�ς της κεντρικής Eλλάδας. Δεν δί-νεται, δηλαδή, στη διδασκαλία η έμ-�αση π�υ ��είλεται στη διπλή κατ�-�ή, την ιταλ�γερμανική περί�δ� τηςΔωδεκανήσ�υ κατά τα έτη

1912–1946/7 και, �υσικά, απ�υσιά!ειακ�μη απ� τα εθνικά πρ�γράμματασπ�υδών η διάσταση τ�υ κ�ινωνικ�ύκαι τ�υ εθνικ�ύ περιε��μέν�υ της α-ντίστασης και τ�υ απελευθερωτικ�ύκινήματ�ς των κατ�ίκων των νησιώντης Δωδεκανήσ�υ κατά την περί�δ�αυτή.

Oι ρί!ες και �ι απαρ�ές της εθνι-κής επαναστατικής δραστηρι�τηταςτων κατ�ίκων των νησιών ανάγ�νταιστην περί�δ� της Eλληνικής Eπανά-στασης. Oι Δωδεκανήσι�ι συμμετεί-�αν στ�ν αγώνα π�ικιλ�τρ�πως καιτα περισσ�τερα απ� τα νησιά ανακη-ρύ�θηκαν τμήματα της EλληνικήςΠ�λιτείας. T� έτ�ς 1830 �μως επι-στρά�ηκαν στην T�υρκία, μα!ί με τηΣάμ�, με αντάλλαγμα την Eύ��ια, η�π�ία ενσωματώθηκε στ� μέ�ρι τ�τεελεύθερ� τμήμα της κεντρικής καινησιωτικής Eλλάδας, σύμ�ωνα μετις διατά�εις τ�υ Πρωτ�κ�λλ�υ της22/3 Φε�ρ�υαρί�υ τ�υ έτ�υς 18303.Ωστ�σ�, για να ανα�ερθ�ύμε ειδικ�-τερα στην Kάρπαθ�, παρατηρ�ύμε�τι � αγώνας για την εθνική ανε�αρ-τησία ήταν διαρκής και επίπ�ν�ς. Hσυνε�ής επαναστατική δραστηρι�-τητα είναι �αρακτηριστικ� γνώρισματ�υ καρπαθιακ�ύ λα�ύ απ� την επ�-�ή της Eλληνικής Eπανάστασης μέ-�ρι και την ενσωμάτωσή της με τ� α-πελευθερωμέν� τμήμα της κεντρι-κής και λ�ιπής νησιωτικής Eλλάδας.H εμ�άθυνση στα γεγ�ν�τα και στιςσυνθήκες της ε�έγερσης των Kαρ-παθίων κατά της γερμαν�ϊταλικήςκατ��ής επι�ε�αιών�υν την αρετήκαι την τ�λμη των ανθρώπων τηςKαρπάθ�υ, �ι �π�ί�ι αν και ήταν ά-γευστ�ι απ� π�λεμικές εμπειρίες, α-π�μ�νωμέν�ι στ� νησί τ�υς, (δεδ�-μέν�υ �τι και �ι τελευταί�ι κατάσκ�-

O Eυάγγελ�ς N. Aγγελ�ς (γεν. 1914),ένας απ� τ�υς δυναμικ�τερ�υς �-πλαρ�ηγ�ύς τ�υ Aπελευθερωτικ�ύKινήματ�ς Kαρπάθ�υ, � �π�ί�ς δια-δραμάτισε καθ�ριστικ� ρ�λ� ως εκ-�ραστής της επαναστατικής δύναμηςγια την ανατρ�πή της �ιλ�ϊταλικήςσυμ�ωνίας με απ�τέλεσμα την παρά-δ�ση των Iταλών στ�υς Kαρπάθι�υς.

Στήλη στ� Φ�ινίκι, σε ανάμνηση τ�υ επαναστατικ�ύ απελευθερωτικ�ύ κινή-ματ�ς της Kαρπάθ�υ, τ�ν Oκτώ#ρι� τ�υ 1944. Oμ�ίωμα τ�υ πλ�ί�υ «Iμμακ�-λάτα», π�υ στις 8.10.44 $εκίνησε απ� τ� Φ�ινίκι για την Aλε$άνδρεια, μετα-�έρ�ντας τ� μήνυμα της επαναστατημένης Kαρπάθ�υ στην εκεί EλληνικήKυ#έρνηση (�ωτ.: K. Λι�ντης).


O παλαι�ς να�ςτης Eυαγγελι-

στρίας, κατά ταπρώτα �ρ�νια

της Iταλικής Kα-τ��ής, στα Πη-γάδια, πρωτεύ-

�υσα σήμερατης Kαρπάθ�υ. O

να�ς καταστρά-�ηκε �λ�σ�ερώςκαι στη θέση τ�υ

�τίστηκε νέ�ς.Aπ� επιστ�λικ�

δελτάρι� της συλλ�γής

Aντ. Mαΐλλη. T� μ�ν� καλ� (!)π�υ �ι Iταλ�ί ά-

�ησαν στ� νησί,�πως και

στα υπ�λ�ιπαΔωδεκάνησα,

είναι μια σειράκαρτ-π�στάλ.

π�ι εί�αν απ��ωρήσει στις 19/20Aπριλι�υ 1944). Hταν επίση �ωρίς κα-θ�δήγηση και επιτελικ� ν�υ, γι’ αυτ�και �ρήκαν τελικά τη συλλ�γική συμ-μετ��ή ως τρ�π� ανα!ήτησης της ε-θνικής τ�υς ελευθερίας. Eκμεταλ-λεύθηκαν επιτυ�ώς με σύμπν�ια καιδι�ρατικ�τητα την εθνική συγκυρία,τις νίκες των Συμμα�ικών Δυνάμεωνκαι την κατάρρευση τ�υ A��να. Για-τί, η απ��ώρηση των Γερμανών απ�την Kάρπαθ�, δεν σήμαινε για την ι-ταλική δι�ίκηση της Δωδεκανήσ�υκαι την παράδ�ση τ�υ νησι�ύ στ�υςκατ�ίκ�υς τ�υ ή παύση γενικά άσκη-σης της ιταλικής δι�ίκησης και ε��υ-σίας στη Δωδεκάνησ�.

Δυναμικ�ς πυρήνας

Eιδικ�τερα, τ� επαναστατικ� απε-λευθερωτικ� κίνημα της Kαρπάθ�υπραγματώθηκε απ� ένα δυναμικ�πυρήνα, � �π�ί�ς απ�τελ�ύνταν απ�μια π�λυμελή ηγετική �μάδα Kαρπα-θίων αγωνιστών π�υ εμπνέ�νταν α-π� κ�ινά ιδανικά και επιδιώ�εις. Oιεκπαιδευτικ�ί, η ηγεσία της εκκλη-σίας τ�υ νησι�ύ και � ε�ημεριακ�ςκλήρ�ς συνειδητ�π�ίησαν την ανά-γκη της συσπείρωσης τ�υ νησιωτι-κ�ύ πληθυσμ�ύ. H επιτυ�ής αντιμε-τώπιση των δυσκ�λιών απ� τ�ν πλη-θυσμ� έδει�ε την εμπιστ�σύνη τ�υστα ηγετικά πρ�σωπα τ�υ κινήμα-τ�ς, αλλά και τη δυναμική της πνευ-ματικής ηγεσίας στ� �ώρ� της τ�πι-κής κ�ινωνίας.

H συλλ�γικ�τητα, η σύμπν�ια, ηπειθαρ�ία των πρωτεργατών στ�σκ�π� και τ�υς στ��υς τ�υ κινήμα-τ�ς, η πρ�θυμία στην ανάληψη ευθυ-νών και η εν�τητα για την επίτευ�ητ�υ κ�ιν�ύ στ��υ είναι τα �αρακτη-ριστικά γνωρίσματα αυτής της συλ-λ�γικής κίνησης πρ�ς την απελευθέ-ρωση απ� την ιταλ�γερμανική δ�κι-μασία. Σ’ αυτ� τ� πλαίσι� λειτ�ύργη-σαν με συνέπεια �ι έν�πλες δυνάμειςτ�υ κινήματ�ς για την απελευθέρω-

ση της Kαρπάθ�υ (και της Kάσ�υ).H συμμετ��ή επίσης των εκπαι-

δευτικών τ�υ νησι�ύ στ� απελευθε-ρωτικ� κίνημα, της ηγεσίας της τ�πι-κής Eκκλησίας και τ�υ ε�ημεριακ�ύκλήρ�υ, ερ��ταν ως απ�ρρ�ια τωνκ�ινωνικών και εθνικών πρ��λημά-των π�υ εί�αν δημι�υργηθεί στηνπερι��ή, κυρίως ύστερα απ� την εμ-�άνιση τ�υ �ασισμ�ύ στην Iταλία. Hεκκλησία εί�ε υπ�στεί σ��αρή δ�κι-μασία και �ι πρ�σπάθειες ε�ιταλι-σμ�ύ τ�υ πληθυσμ�ύ απ� την ιταλι-κή δι�ίκηση πραγματ�π�ι�ύνταν μεπρ�γραμμα. T� κλείσιμ� των σ��λεί-ων, η παύση και �ι ε��ρίες των δα-σκάλων, η επι��λή διδασκαλίας τηςιταλικής ως �ένης γλώσσας στα σ��-λεία των νησιών και �ι απ�πειρες αλ-λ�ίωσης τ�υ περιε��μεν�υ σπ�υ-δών, �ι συλλήψεις και �ι �υλακίσειςπατριωτών, η �ικ�ν�μική ε�αθλίωσητ�υ πληθυσμ�ύ απετέλεσαν σ��α-ρές αιτίες για την ε�έγερση. Yστερα,η πανελλήνια αντιστασιακή δραστη-ρι�τητα τ�υ Eθν�υς πρ�ς τ� γερμα-ν�ϊταλικ� �ασισμ� εί�ε άμεση αντα-νάκλαση και στ� ντ�πι� πληθυσμ�,με συνέπειες την ενδυνάμωση τ�υαιτήματ�ς της εθνικής απελευθέρω-σής τ�υς και την ένωση των νησιώντης Δωδεκανήσ�υ με τ�ν κ�ρμ� τ�υαπελευθερωμέν�υ απ� τ�υς T�ύρ-κ�υς τμήματ�ς της κεντρικής και νη-σιωτικής Eλλάδας4.

Eθνική ιδε�λ�γία

Mέσα απ� τα γεγ�ν�τα π�υ πρ�-κλήθηκαν κατά τη σύντ�μη �ρ�νικήπερί�δ� τ�υ επαναστατικ�ύ απελευ-θερωτικ�ύ κινήματ�ς της Kαρπάθ�υ(ένα δωδεκαήμερ� διήρκεσε αυτ�)δια�αίνεται με ενάργεια η διάστασηαυτ�ύ τ�υ ιστ�ρικ�ύ �αιν�μέν�υ.Ωστ�σ�, � ιστ�ρικ�ς μελετητής δενστέκει μ�ν� στη μικρή διάρκεια τ�υδωδεκαήμερ�υ, αλλά αναλύει μέσαστη μακρά διάρκεια τ� π�λυδιάστατ�περιε��μεν� της λειτ�υργίας των

κ�ινωνικών δυνάμεων σε έναν τ�π�.Kι αυτ�ς � τ�π�ς διαθέτει μια ιστ�-ρία. Aυτή στ�υς νε�τερ�υς �ρ�ν�υς�εκινά, �πως ανέ�ερα στην αρ�ή, α-π� την περί�δ� των OθωμανώνT�ύρκων στ� νησί, τα �ρ�νια της ελ-ληνικής επανάστασης και την περί�-δ� της Eθνικής Aντίστασης. H πλ�ύ-σια π�λιτιστική παράδ�ση και �ι εκ-παιδευτικές πρ�σπάθειες �λων των��ρέων αγωγής και παιδείας τ�υ νη-σι�ύ και της τ�πικής εκκλησίας εί�ανδιαμ�ρ�ώσει στέρεη εθνική ιδε�λ�-γία, με �άση την �π�ία �ι ευρύτερεςκ�ινωνικές δυνάμεις τ�υ νησι�ύ μεεκ�ραστή τ�υς δημι�υργ�ύς τ�υ Kι-νήματ�ς υπερέ�ησαν τις δυσκ�λίες,εγγενείς και ε�ωγενείς, π�υ πρ�έρ-��νταν απ� εσωτερικές ή �ένες ε-�θρικές δυνάμεις της περι��ής.

Oι σημεριν�ί κάτ�ικ�ι τ�υ νησι�ύέ��υν τ�ν ιδιαίτερ� λ�γ� τ�υς ναδιατηρ�ύν στη μνήμη τ�υς τ� ιστ�ρι-κ� περιε��μεν� τ�υ κινήματ�ς. Σελ�γ�υς κ�ινωνικ�ύς, γεωγρα�ικ�ύς,λ�γ�υς στρατηγικής σημασίας, π�υειδικ�ί μελετητές έ��υν ήδη πρ�σ-δι�ρίσει, ��είλεται � σ�ηματισμ�ςκαι η �ργάνωση τ�υ δυναμικ�ύ καικαθ�ριστικ�ύ πυρήνα τ�υ απελευθε-ρωτικ�ύ κινήματ�ς στ� �ωρι� Mενε-τές. H δυναμική, ωστ�σ�, τ�υ αγώναεπεκτάθηκε σταδιακά σε �λ� τ� νησίκαι η ευ�δωση μάλιστα τ�υ εγ�ειρή-ματ�ς εί�ε τελικά παγκαρπαθιακ��αρακτήρα και καθ�λική απ�δ��ή.

Σημειώσεις:1) (1944-1994) με ανα��ρές στην καρπαθια-

κή λα�γρα�ία, Πρακτικά A΄ Συμπ�σί�υΛα�γρα�ίας (υπ� έκδ�ση). Bλ. τ�υ ίδι�υ,«Eμμετρ�ι πρ��ληματισμ�ί και αναμνή-σεις εν�ς λαϊκ�ύ στι"�υργ�ύ απ� τηνKάρπαθ�», Aιγαι�πελαγίτικα Θέματα 36(1994), σ. 21-25 (A�ιέρωμα στα Δωδεκά-νησα), και τ�υ ίδι�υ,«H λα�γρα�ική κλη-ρ�ν�μιά της Kαρπάθ�υ», ΔωδεκανησιακάXρ�νικά Δ΄ (1978). Bλ. EY. Γεραπετρίτης,Δ�'αστικ� στ�ν τ�π� π�υ γεννήθηκα –Mενετές Kαρπάθ�υ, Aθήνα 1994 (Πρ�λ�-γ�ς Kαθηγητή M. A. Aλε'ιάδη, �π�υ καισ"ετική �ι�λι�γρα�ία για τη λαϊκή π�ίηση

και τ� απελευθερωτικ� κίνημα της Kαρ-πάθ�υ).

2) K. A. Mελάς, Iστ�ρία τ�υ επαναστατικ�ύαπελευθερωτικ�ύ κινήματ�ς Kαρπάθ�υ,υπ� έκδ�ση (απ� κ�ιν�τητα MενετώνKαρπάθ�υ), και K. Πα*αρτ*ής, «T� απε-λευθερωτικ� κίνημα της Kαρπάθ�υ τ�υ1944» Kαρπαθιακαί Mελέται 1 (1979), σ.70–98. Bλ. I. Γ. Oθείτης, H επανάστασιςKαρπάθ�υ 1944, �΄ έκδ., «Σύλλ�γ�ς των α-παντα"�ύ Mενετιατών Kαρπάθ�υ», Aθή-ναι 1965, passim και M. Mι"αηλίδης –N�υάρ�ς,«Xρ�νικ� της νήσ�υ Kαρπά-θ�υ», Πιττσ��ύργ�ν Πενσυλ�ανίας 1951,σ. 32-69. Bλ. Γ.M. Γεωργί�υ,«Xρ�νικ�ντ�υ απελευθερωτικ�ύ κινήματ�ς Kαρπά-θ�υ την 5ην Oκτω�ρί�υ 1944» στ�: Kαρ-παθιακά, (εκδ. Γ. M. Γεωργί�υ), τ�μ. A΄,Πειραιεύς 1958, σ.301-352, και Σ. I. Aγα-πητίδης, «O πατριωτικ�ς δυναμισμ�ς τωνακριτών τ�υ Aιγαί�υ», Δωδεκανησιακ�νAρ"εί�ν, 7 (1996), σ. 15-16.

3) E. Γ. Πρωτ�ψάλτης, H Eπανάστασις τ�υ1821 και �ι απελευθερωτικ�ί αγώνες τωνΔωδεκανησίων, Aθήναι 1971, και τ�υ ίδι-�υ, «H Δωδεκάνησ�ς εις τ�ν αγώνα τ�υ1821», Kαρπαθιακαί Mελέται 3 (1984), σ.29-46. Bλ. τ�υ ίδι�υ, «H τύ"η των ν�τίωνΣπ�ράδων κατά την Eπανάστασιν και μετ’αυτήν», Kαρπαθιακαί Mελέται 2 (1981), σ.290-307, και X. I. Παπα"ριστ�δ�ύλ�υ, «Hδράση δύ� P�δίων αγωνιστών στην Kάρ-παθ� και Kάσ� κατά τ�ν ιερ�ν αγώνα τηςEθνικής Aνε'αρτησίας», KαρπαθιακαίMελέται 2 (1981), σ. 169-184.

4) K. A. Mελάς, �.π. και I. Oθείτης, �.π. σ. 23κ.ε. Bλ. K. Πα*αρτ*ής, �.π. σ. 71 κ.ε.

Bιλι�γρα�ίαΣωτηρί�υ I. Aγαπητίδη, «O πατριωτικ�ς δυ-

ναμισμ�ς των ακριτών τ�υ Aιγαί�υ», Δω-δεκανησιακ�ν Aρ"εί�ν, 7 (1996), σ. 15–16.

Mηνά Aλ. Aλε'ιάδη, «H έντυπη λαϊκή π�ίη-ση στην Kάρπαθ�: M�ρ�ή – λειτ�υργία –σημασία», Δωδώνη, 12 (1983), σ. 347–405.

Γεωργί�υ M. Γεωργί�υ, Kαρπαθιακά, τ�μ.A΄, Πειραιεύς 1958, σ. 301–352.

Kωνστ. Aντ. Mελά, Iστ�ρία τ�υ Eπαναστατι-κ�ύ Aπελευθερωτικ�ύ Kινήματ�ς Kαρπά-θ�υ (υπ� έκδ�ση).

Mι". Γ. Mι"αηλίδη – N�υάρ�υ, Xρ�νικ�ν τηςνήσ�υ Kαρπάθ�υ, Πιτ��ύργ�ν Πενσυλ-�ανίας 1952.

Iωάνν�υ Γ. Oθείτη, H Eπανάστασις Kαρπά-θ�υ 1944, Aθήναι 1965.

Kωνστ. Iω. Πα*αρτ*ή, «T� απελευθερωτικ�κίνημα της Kαρπάθ�υ 1944», Kαρπαθια-καί Mελέται, 1 (1979), σ. 70–98.


H πνευματική Kάρπαθ�ςΠαιδεία, λγι�ι και συγγρα�είς, Tύπ�ς και π�λιτιστικ�ί ��ρείς

T�υ Nτίν�υ Aντ. Mελά

Δικηγ�ρυ – Φιλλ�γυ, Eπιστημνικύ Συνερ-γάτη Πανεπιστημίυ Aθηνών

OI AΠAPXEΣ της παιδείας στη νε�-τερη ιστ�ρία της Kαρπάθ�υ πρέπεινα ανα�ητηθ�ύν στη δεκαετία1495–1505, περί�δ� π�υ � Mαν�υήλΓρηγ�ρ�π�υλ�ς �ρισκ�ταν στ� νη-σί. O Γρηγ�ρ�π�υλ�ς, της γνωστήςκρητικής �ικ�γένειας λ�γίων και κω-δικ�γρά�ων, πρ�κειμέν�υ να αντι-μετωπίσει τις �ικ�γενειακές τ�υ α-νάγκες (εί!ε νυμ�ευθεί εν τω μετα-"ύ στην Kάρπαθ� και απ�κτησε τρίαπαιδιά), σύστησε εκεί ένα είδ�ς ι-διωτικής σ!�λής, στην �π�ίαν ��ι-τ�ύσαν νέ�ι π�υ επιθυμ�ύσαν ναμ�ρ�ωθ�ύν.

Πιθανή είναι επίσης η επίδρασητης Σιναίας Σ!�λής της Aγίας Aικα-τερίνης τ�υ Xάνδακα (1560-1640)στ� γειτ�νικ� νησί, �πως επίσης καιτα �ιλ�λ�γικά πρ�ϊ�ντα της Mεγαλ�-νήσ�υ εκείνης της επ�!ής. Iδιαίτερα�μως � «Eρωτ�κριτ�ς», � �π�ί�ς εί-ναι πρ�σ�ιλές ανάγνωσμα και ακρ�-αμα των Kαρπαθίων μέ!ρι σήμερα.Nα σημειωθεί ακ�μη �τι απ�τέλεσεκαι σ!�λικ� εγ!ειρίδι� στ�υς περα-σμέν�υς αιώνες, α��ύ άλλωστε �συγγρα�έας τ�υ καταγ�ταν απ� τηνευγενή �ικ�γένεια των K�ρνάρωντης Kαρπάθ�υ, �πως επι�ε�αίωσεκαι η πρ�σ�ατη έρευνα (N. M. Πανα-γιωτάκης).

Oι επιδράσεις αυτές πρέπει πάντανα τ�π�θετ�ύνται μέσα στ� πλαίσι�της λαϊκής κ�υλτ�ύρας και ιδιαίτε-ρα στην πλ�ύσια δημ�τική π�ίησητ�υ νησι�ύ, π�υ και σήμερα διατη-ρείται αν�θευτη και εντυπωσιά�ει �λαϊκ�ς π�ιητικ�ς λ�γ�ς (δεκαπε-ντασύλλα�� μ�ι�κατάληκτ� δίστι-!�). Eπίσης �λέπ�υμε να υπάρ!�υνεπιδράσεις και απ� άλλα γειτ�νικάνησιά (Tήλ�, Σύμη, Kάλυμν�, �πωςκαι την Kύπρ�), γιατί έρ!�νταν δά-σκαλ�ι να διδά"�υν στην Kάρπαθ�:Mετά μάλιστα και την ίδρυση (1713)απ� τ� Mακάρι� K�λ�γερά της Σ!�-λής της Πάτμ�υ.

M�νή BασσώνΣυστηματικ�τερη �μως ανάπτυ"η

της παιδείας στ� νησί παρατηρ�ύμεύστερα απ� την ίδρυση (1806) τηςΣ!�λής στην Πατριαρ!ική M�νή τ�υAγί�υ Γεωργί�υ Bασσών Kαρπάθ�υ,απ� τ�ν π. Eμμαν�υήλ Σεκαλλάρηπ�υ έδωσε σημαντική πρ��δ� σταγράμματα στ� νησί.

Στα επ�μενα !ρ�νια παρ�υσιά��-νται α"ι�λ�γες μ�ρ�ές δασκάλωνπ�υ διδάσκ�υν στα σ!�λέια τ�υ νη-σι�ύ, �πως: Mι!αήλ Mαγκλής – Tη-λιακ�ς (1808-1828), Aνδρέας Διακα-ντράς, δάσκαλ�ς και αγωνιστής(1815),Mι!αήλ B. Πετρίδης – Πνευμα-τικ�ς (1818), Hγ�ύμεν�ς Xρύσανθ�ς(1830), Iωάννης Φωκάς, � Συμαί�ς

(1832-1864), Nικίας I. Iωάνν�υ – Σπα-ν�ς (1860-1898) κ.ά.

H !ρυσή �μως επ�!ή της Παιδείαςστην Kάρπαθ� πραγματ�π�ιείται τιςπρώτες δεκαετίες τ�υ 20�ύ αιώνα.Eνας σε�αστ�ς αριθμ�ς ά"ιων εκπαι-δευτικών στελε!ώνει τα Σ!�λεία τ�υνησι�ύ και με �ήλ� επιδίδεται στημ�ρ�ωση της νε�λαίας. H !�ρείατων εκπαιδευτικών εκείνων είναι με-γάλη και η μ�ίρα τ�υς επι�ύλασσενα δ�κιμά�συν διώ"εις και κατα-τρεγμ�ύς, γιατί η εθν�πρεπής διδα-σκαλία τ�υς ήταν εμπ�δι� στα σ!έ-δια των Iταλών και τις επιδιώ"εις τηςπ�λιτικής τ�υς στα Δωδεκάνησα.Eυτύ!ησαν �μως �ι περισσ�τερ�ι ναδ�υν την εθνική απ�κατάσταση.

Eτσι η πνευματικ�τητα της Kαρ-πάθ�υ δεν είναι ασ�αλώς δημι�ύρ-γημα συγκυριακ� ή τυ!αί�. Πρ�σπά-θειες και θυσίες π�λλών γενεών, σεδύσκ�λες μάλιστα επ�!ές της "ένηςκατ�!ής τ�υ νησι�ύ, έδωσαν τα α-π�τελέσματα εκείνα, �πως τα διαπι-στών�υμε και στ�υς ακ�λ�υθ�υςτ�μείς.

Πανεπιστημιακ�ί

H επίδ�ση των Kαρπαθίων στις ε-πιστήμες είναι σημαντική. Eνας ε"αι-

ρετικά μεγάλ�ς αριθμ�ς επιστημ�-νων δια��ρων ειδικ�τήτων έ!�υν α-π��ιτήσει κατά καιρ�ύς απ� ελλη-νικά και "ένα πανεπιστήμια και π�λ-λ�ί απ� αυτ�ύς διαπρέπ�υν στ�ν τ�-μέα τ�υς. Tηρ�υμένων των πληθυ-σμιακών αναλ�γιών, η Kάρπαθ�ς έρ-!εται πρώτη στα Δωδεκάνησα σε πα-νεπιστημιακ�ύς καθηγητές, �πως εί-ναι �ι: Γεώργι�ς Mι!αηλίδης – N�υά-ρ�ς (και ακαδημαϊκ�ς), E. Γ. Πρωτ�-ψάλτης, Φρ. Π. Xρυσ�!έρης, E. I. Oι-κ�ν�μίδης, A. Mι!αηλίδης – N�υά-ρ�ς, N. I. K�νσ�λας, E. I. Kωνσταντι-νίδης, Z. Mαλα��ύ – Σαμαρά, K. Φ.Mαντινά�ς, Θ. N. Πελεγρίνης, K. M.Mηνάς, M. A. Aλε"ιάδης, E. I. Σακέλ-λης, Θ. E. Xριστ�υδ�υλάκης, N. I. Π�-λεμικ�ς, Στ. N. Mανιάς, Θεμ. Kαρπά-θι�ς και Σακ. Kαρπάθι�ς, I. Γ. Kαραϊ-τιαν�ς, Δημ. Σωτηρ�π�υλ�ς, Iω. Kα-νάκης, E. M. Mελάς.

Mνημ�νεύω ακ�μη τ�υς ειδικ�ύςερευνητές: I. N. Bασιλαράκης, A.Mπ�υτ��υ�ή, K. E. Mηλιώτης, Φ. K.Πα�αρτ�ή – Φλ�γαΐτ�υ, M. I. Πα�αρ-τ�ής, K. A. Mελάς, κ.ά.

Συγγρα�είς και λγι�ι

Oι πρώτ�ι Kαρπάθι�ι συγγρα�είςάρ!ισαν να εμ�ανί��νται στις τε-

λευταίες δεκαετίες τ�υ 19�υ αιώ-να. Aν � «Σ. Kαρτέσι�ς» (ψευδ.) τ�υσυγγρα�έα της κωμωδίας � «Kαρ-πάθι�ς ή κατά �αντασίαν ερωμέ-ν�ς», Aθήνησιν 1862, είναι απ� τηνKάρπαθ�, τ�τε αυτ�ς είναι � πρώ-τ�ς. Πρώτ�ι γνωστ�ί συγγρα�είςείναι �ι αδελ��ί Mανωλακάκη,Eμμαν�υήλ και Iωάννης. O πρώτ�ςεκδίδει τ� «Δωρικ�ν ψή�ισμα Kαρ-πάθ�υ υπ� G. Wescher», Aθήνησιν1878 και τα «Kαρπαθιακά» τ� 1896.O Iωάννης δημ�σίευσε στ� «Zω-γρά�ει� Aγώνα» διά��ρα γλωσσ�-λ�γικά και λα�γρα�ικά κείμενα(1891). Mετά τ�υς αδελ��ύς Mανω-λακάκη εμ�ανί�εται � Aνδρέας B.Aσλανίδης με την «Πατριδ�γνωσία»τ�υ (1906). Tην ίδια επ�!ή παρ�υ-σιά�εται στ� πνευματικ� πρ�σκήνι�τ�υ νησι�ύ ένας νέ�ς �λ�γερ�ςδιαν��ύμεν�ς, � Mι!αήλ Παπα�.Πετρίτης, π�υ η συμ��λή τ�υ στηνπνευματική και κ�ινωνική πρ��δ�της Kαρπάθ�υ είναι μεγάλη και δυ-στυ!ώς αγν�ημένη μέ!ρι σήμερα.O Πετρίτης εκδίδει την πρώτη δω-δεκανησιακή ε�ημερίδα «H Kάρπα-θ�ς» 1905 (αρ!ικά ε�δ�μαδιαία, αρ-γ�τερα δεκαπενθήμερη), π�υ κυ-κλ��ρεί για τέσσερα !ρ�νια. T�1907 εκδίδει «Tης Kαρπάθ�υ �ιλ�-

H Σταυρ�πηγιακή M�νή τ�υ Aγί�υ Γεωργί�υ στην τ�π�θεσία Bάσσες ή και Bάτσες, ανάμεσα στα �ωριά Aπέρι καιOθ�ς. H ακρι�ής ημερ�μηνία ίδρυσης της M�νής δεν είναι γνωστή. Πάντως ανθεί στις αρ�ές τ�υ 17�υ αι., επί Πα-τριάρ��υ Kυρίλλ�υ Λ�υκάρεως. Aπ� τις αρ�ές τ�υ 19�υ αι. λειτ�υργεί εδώ η πρώτη Σ��λή της Kαρπάθ�υ. T� Kαθ�λι-κ� της M�νής, σταυρ�ειδής να�ς μετά τρ�ύλ�υ, �τίστηκε τ� 1857. Mετά τ�ν π�λεμ� η M�νή ερήμωσε και γκρεμίστη-κε σ�εδ�ν �λ�κληρ� τ� κτιριακ� της συγκρ�τημα. M�ν� τα τελευταία �ρ�νια, με τ�ν νέ� Mητρ�π�λίτη Kαρπάθ�υ καιKάσ�υ Aμ�ρ�σι� και �άρη στ�ν ενθ�υσιασμ� και την «καλ�γερίστικη» υπ�μ�νή και επιμ�νή τ�υ ιερ�μ�νά��υ Nαθα-ναήλ, άρ�ισε η ανακαίνιση τ�υ Kαθ�λικ�ύ, με στ�� να απ�κατασταθεί τ� κτίσμα στην αρ�ική τ�υ μ�ρ"ή. Eπίσης α-νακαινίστηκε τ� αρ��νταρίκι (στη "ωτ�γρα"ία αριστερά), �τίστηκαν μετ��ι, �ι�λι�θήκη, αίθ�υσα διαλέ#εων και μικρ�μ�υσεί�, ώστε η M�νή να γίνει πνευματική κυψέλη θε�λ�γικ�ύ �αρακτήρα ("ωτ.: K. Λι�ντης).


λ�γικ�ν Hμερ�λ�γι�ν 1907» (σελ.70) και τη σατιρική «K�υρεττ�ύ».Πιθαν�ν και τ� Φιλ�λ�γικ� Hμερ�-λ�γι� τ�υ 1908. Στ� διάστημα π�υακ�λ�υθεί, υπάρ!�υν αρκετ�ί λ�γι-�ι π�υ δημ�σιεύ�υν επώνυμα ή συ-νήθως με ψευδώνυμ� διά��ρα κεί-μενα (πε�ά ή έμμετρα), τα �π�ία έ-!�υν ενδια�έρ�ν, γιατί !αρακτηρί-��υν την πνευματική στάθμη της ε-π�!ής, �πως για παράδειγμα:«Eτσ�καρπάθι�ς» (=Mηνάς Oικ�ν�-μίδης), «Aιμιλία Eιμαρμένη» (=Mα-ρίκα Xωρατατ�ή) κ.α.

O συγγρα�έας, �μως, π�υ έμελλενα καταστεί � πνευματικ�ς πατέραςτης Kαρπάθ�υ, είναι � επι�ανής �ι-λ�λ�γ�ς Mι!αήλ Γ. Mι!αηλίδης –N�υάρ�ς, (1877–1954) σ��ς επι-στήμ�νας, � �π�ί�ς έκανε έργ� �ω-ής την έρευνα τ�υ λα�γρα�ικ�ύπλ�ύτ�υ και ιστ�ρικ�ύ παρελθ�-ντ�ς τ�υ νησι�ύ και τα έργα τ�υ α-π�τελ�ύν και σήμερα τ� θεμέλι�κάθε ερευνητικής πρ�σπάθειας γιατ�ν π�λιτισμ� της Kαρπάθ�υ.

Aλλ�ι συγγρα�είς είναι �ι: Aναστ.N. Φράγκ�ς, Bάσ�ς I. Xανιώτης, Bά-σ�ς Bαρίκας, Eυ. Bαρίκα–M�σκ��η,Γεωργ. M. Γεωργί�υ, K. Kυ��ύλης,Aνδρέας Λεντάκης, Bάσ�ς Xατ�η-παπάς, Eλένη B. Bαρίκα, B.N. Bασι-λάκης, Γ.A. Xαλκιάς, K.I. Xαλκιάς,M. Γ. Γεωργιάδης, M.Π. Xιώτης, K.N.Παπαμανώλης, Eιρ. Γ. Kαμαράτ�υ,N.Γ. Mαστρ�μηνάς κ.α. Aπ� τ�υςεκκλησιαστικ�ύς συγγρα�είς ση-μειώνω: Iωάννης � Kαρπάθι�ς (�γνωστ�ς συγγρα�έας της ασκητι-κής �ιλ�λ�γίας E΄ αι. μ.X.), � μ�να-!�ς Bίκτωρ Mατθαί�υ (κ�σμικ� �-ν�μα), Mι!. Σταματ�ύλης, Aρ!. Xρι-στ�δ�υλ�ς, Mι!. K�σμάς κ.α.

E�ημερίδες – περι�δικά

Στην πνευματικ�τητα τ�υ νησι�ύδίνει ασ�αλώς και � Tύπ�ς (ε�ημε-ρίδες – περι�δικά) τη δική τ�υσ�ραγίδα. H Kάρπαθ�ς έ!ει επίσηςτην πρωτ�π�ρία και σ’ αυτ� τ�ν τ�-μέα. Hδη απ� τις αρ!ές τ�υ αιώναμας παρ�υσιά��νται και �ι πρώτεςκαρπαθιακές ε�ημερίδες π�υ ήτανκαι �ι πρώτες δωδεκανησιακές: Aυ-τές ήταν: «H Kάρπαθ�ς» (1905), «HΠατρίς Kάρπαθ�ς» (1907), «H Πρ��-δ�ς» (1908), «H K�υρεττ�ύ» (1908),«Φως της Kαρπάθ�υ» (1910). Aκ�-λ�υθ�ύν «Aυγή της Kαρπάθ�υ»(1911), «Aυγή Δωδεκανησιακή»(1923), «Φωνή της Kαρπάθ�υ»(1934), «Oμ�ν�ια» (1943), «H �ωνήτης KEΠA» (1943), «Kάρπαθ�ς: Δελ-τί�ν ειδήσεων Bρετανικής Yπερη-σίας (1945), «Kαρπαθιακή» (1952),«Kαρπαθιακά Nέα» (1962), «Tα!υ-δρ�μ�ς των Mενετών» (1958), «HΦωνή της Oλύμπ�υ» (1965), «Kαρ-παθιακή H!ώ» (1966), «KαρπαθιακάNιάτα» (1981), «Eλυμπ�ς» (1984),«Oι Πυλές» (1989), «Kάρπαθ�ς Aνε-μ�εσσα» (1996).

Περι�δικά: «Eλεύθερα Δωδεκά-νησα» (1945), «Aναγέννησις» (1950),«Δελτί�ν Λυκεί�υ Eλληνίδων Kαρ-πάθ�υ “H Aθηνά”» (1954), «T� Δελ-τί�ν μας» (1957), «Kαρπαθιακ�ςΠαλμ�ς» (1959), «Karpathos» (1979),«Kαρπαθιακαί Mελέται» (1979),

O Bάσ�ς Bαρίκας σε σκίτσ� τ�υ Φ. Δημητριάδη.Γεννημέν�ς στ� Aϊδίνι της M. Aσίας τ� 1912, � Bαρίκας πέρασε τα παιδικά τ�υ �ρ�νια στην Kάρπαθ� απ’ �π�υ καταγ�ταν η �ικ�γένειάτ�υ. T� ’23 ήρθε στην Aθήνα και τελειών�ντας τ� γυμνάσι� σπ�ύδασε "ιλ�λ�γία. Συνέ�ισε στ� Πα-ρίσι (1936–39) σπ�υδές Aισθητικής και Iστ�ρίας της Tέ�νης. T�τε άρ�ισε και τη δημ�σι�γρα"ική τ�υκαριέρα, ως ανταπ�κριτής της «KAΘHMEPINHΣ»,και έμεινε μέ�ρι τέλ�υς της +ωής τ�υ (1971) επαγγελματίας δημ�σι�γρά"�ς. Tις αναπν�ές π�υά"ηνε � πυρετ�ς της δημ�σι�γρα"ίας τις έδινε στη στήλη της �ι�λι�κρισίας π�υ ανέλα�ε τ� 1947στα «NEA» και τη συνέ�ισε, απ� τ� 1954 ώς τ� τέλ�ς, στ� «BHMA». Kριτικ�ς με �#υδέρκεια, � Bαρίκας εί�ε την παιδεία και τη δι�ρατικ�τητα να επισημαίνει και να πρ��άλλει �,τι σημαντικ� και νέ� εμ"ανι+�ταν στα ελληνικά γράμματα, �σ� διάστημα κρατ�ύσε τη στήλη κριτικής. Mετάτ�ν θάνατ� τ�υ, συγκεντρώθηκαν και εκδ�θηκαν σε τρεις τ�μ�υς κριτικά τ�υ σημειώματα μιας δεκαετίας: 1961–1971 («Συγγρα"είς και Kείμενα», εκδ. «EPMHΣ»). Eπίσης, με τ�ν τίτλ� «Kριτική Θεάτρ�υ», εκδ�θηκαν τα θεατρικά τ�υ σημειώματα π�υ δημ�σίευε στα «NEA». Aκ�μη, στη διάρκεια τ�υ Mεσ�π�λέμ�υ ε#έδωσε και τρία δ�κίμια.

Λ�γ�τυπα καρπαθιακών ε"ημερίδων της πρώτης δεκαετίας τ�υ αιώνα μας.Oι πρώτες καρπαθιακές ε"ημερίδες θεωρ�ύνται και ως �ι πρώτες δωδεκανη-σιακές.

«Kάρπαθ�ς» (1979), «Nεανικ�ς Παλ-μ�ς» (1980), «Aπέρι» (1991).

Π�λιτιστικ�ί ��ρείς –εκδσεις

Oι π�λιτιστικ�ί ��ρείς π�υ έ!�υνκατά καιρ�ύς δημι�υργηθεί απ�Kαρπαθί�υς είναι ε"αιρετικά π�λλ�ί.Σήμερα υπάρ!�υν ανά τ�ν κ�σμ� γύ-ρω στα πενήντα καρπαθιακά π�λιτι-στικά σωματεία. H δράση π�υ επιδει-κνύ�υν τα σωματεία αυτά για τηνπρ��δ� τ�υ νησι�ύ είναι α"ι�λ�γηκαι "ε!ωρί�ει τ� ενδια�έρ�ν τ�υςγια τα π�λιτιστικά θέματα. Eτσι έ-!�υν πρωτ�στατήσει στην ανέγερσησ!�λικών κτιρίων στ� νησί, στη δι�ρ-γάνωση διά��ρων πνευματικών εκ-δηλώσεων, έκδ�ση �ι�λίων, ε�ημε-ρίδων, κ.ά. Nα σημειωθεί εδώ π.!. �τιτα καρπαθιακά σωματεία Aμερικήςέ!�υν εκδ�σει απ� τ� 1929 μέ!ρι σή-μερα γύρω στα σαράντα «Λευκώμα-τα». Aυτά είναι, συνήθως �γκώδειςτ�μ�ι, �π�υ κατα!ωρί�εται π�ικίλ�υλικ� απ� τη �ωή των �μ�γενών, ταεθιμικά δρώμενα τ�υ νησι�ύ και άλ-λα στ�ι!εία απ� τ�ν π�λιτισμ� τηςKαρπάθ�υ. Περιέ!�υν επίσης πλ�ύ-σι� �ωτ�γρα�ικ� υλικ� π�υ και αυ-τ�, �πως είναι γνωστ�, έ!ει τη σημα-σία τ�υς στην επιστημ�νική έρευνα.

H ιστ�ρία των καρπαθιακών �ργα-νώσεων είναι παλαιά (πιθαν�ν απ� τ�1862). Eδώ δίνω ενδεικτικά �ρισμέναμ�ν� στ�ι!εία

Στην π�λύ!ρ�νη δράση των ��ρέ-ων αυτών υπάρ!�υν σημαντικά επι-τεύγματα γενικ�τερης (εθνικής) εμ-�έλειας, απ�ρρ�ια τ�υ πατριωτισμ�ύκαι �ιλ�πρ��δ�υ τ�υ καρπαθιακ�ύλα�ύ, τα �π�ία εκ�εύγ�υν απ� ταστενά �ρια τ�υ τ�πικ�ύ ενδια�έρ�-ντ�ς. Tέτ�ια παραδείγματα είναι �ιπρωτ��υλίες για την απελευθέρω-ση των Aιγαι�πελαγίτικων νησιών(1912), η ίδρυση τ�υ Eργατικ�ύ Kέ-ντρ�υ Aθηνών κ.α.


H Kάρπαθ�ς σήμεραT�υριστικ παρν σε �υ�αντινές απ��ρώσεις

Aριστερά τ� Aπέρι, παλαιά πρωτεύ�υσα τ�υ νησι�ύ και σήμερα έδρα της Iεράς Mητρ�π�λεως Kαρπάθ�υ – Kάσ�υ. Στ��άθ�ς η B�λάδα (�ωτ.: K. Λι�ντης).

Σε υψ�μετρ� 500 μέτρα, τ� Oθ�ς, ένα �ωρι� π�υ συ�νά �άνεται στα σύννε�α. Mπαλκ�νι στ� Aιγαί�, με σω!�μενες με-σαιωνικές ��υρώσεις και «περι��λια» π�λλών στρεμμάτων. Eδώ ένα παλαι� καρπαθιώτικ� σπίτι έ�ει μετατραπεί σεμ�υσεί�, ώστε � επισκέπτης να έ�ει πλήρη εικ�να της εσωτερικής διευθέτησης και διακ�σμησης (�ωτ.: K. Λι�ντης).

T�υ Nτίν�υ Aντ. Mελά

Δικηγ�ρυ – Φιλ�λγυ, Eπιστημνικύ Συνεργάτη Πανεπιστημίυ Aθηνών

H KAPΠAΘOΣ, ένα νησί στην άκρητ�υ Aιγαί�υ, παρ�υσιά�ει μιαν ιδι-αιτερ�τητα ως τ�πί� και ως π�λιτι-σμική παρ�υσία. H �ύση τής �άρισεπλ�ύσια �λάστηση και ά�θ�να νε-ρά, εναλλαγές και αντιθέσεις στ��ώρ�, σύνθεση και αρμ�νία στ� σύ-ν�λ�. Mια ήρεμη μεγαλ�πρέπεια�αρακτηρί�ει τ� ν�τι� τμήμα τ�υνησι�ύ και μια απ�κ�σμη και τρα-�ειά γ�ητεία τ� ��ρει�. Oι άνθρω-π�ι π�υ τ� κατ�ίκησαν δημι�ύργη-σαν εκεί έναν πλ�ύσι� και α#ι�πα-ρατήρητ� λαϊκ� π�λιτισμ�.

Aυτή, λ�ιπ�ν, η στεν�μακρη ��υ-ν�ρά�η της «Aιγαιΐδ�ς», #ε�ασμέ-νη μέ�ρι τα τελευταία �ρ�νια απ�τ�ν κ�μματικ� αθην�κεντρισμ�,�αντά�ει σήμερα στ�ν επισκέπτησαν μια �αση �μ�ρ�ιάς και αρμ�-νίας, σαν ένα μικρ� κατάλ�ιπ� τ�υBυ�αντί�υ.

Πρ�σπάθειες ανάπτυ�ης

H ανάπτυ#η τ�υ νησι�ύ είναι, κυ-ρίως, έργ� της αγάπης των Kαρπα-θίων στ�ν τ�π� τ�υς. Hδη απ� ταπρώτα μεταπελευθερωτικά �ρ�νιατ� μεταναστευτικ� συνάλλαγμα έ-�θανε ά�θ�ν� στ� νησί, με απ�τέλε-σμα να δημι�υργ�ύνται εκεί, με ιδιω-τική πρωτ��υλία, εκτ�ς απ� τα ατ�-μικά και π�λλά άλλα έργα κ�ινής ω-�ελείας: ν�σ�κ�μεί�, σ��λικά κτίρια,λιμάνι (μερικώς), υδρευτικά έργα,π�λιτιστικά κέντρα, εκκλησίες, κ.ά.

T� κρατικ� ενδια�έρ�ν κινήθηκεαργά, αλλά υπήρ#ε �υσιαστικ�.Σταθμ� απετέλεσε � N. 1262/82 π�υέδωσε τη δυνατ�τητα και τα κίνη-τρα σε π�λλ�ύς Kαρπαθί�υς να δη-μι�υργήσ�υν σύγ�ρ�νες #εν�δ�-�ειακές μ�νάδες. Aυτ� τ� #εκίνημαέγινε, επίσης, α��ρμή –πέραν απ�τις δανει�δ�τήσεις– να επενδυ-θ�ύν στη συνέ�εια αρκετά ιδιωτικάκε�άλαια σε ανάλ�γες επι�ειρήσειςαπ� ευκατάστατ�υς Kαρπαθί�υς.Eτσι ανεκ�πη και η τ�π�θέτηση κε-�αλαίων σε αγ�ρά ακινήτων (Aθήνα– Πειραιάς – P�δ�ς) π�υ γιν�ταν μέ-�ρι τ�τε.

H τ�υριστική, �μως, ανάπτυ#ηδεν έγινε με �ρθ�λ�γικ� τρ�π�.Eλειψε � σ�εδιασμ�ς, η μακρ�πν�ημελέτη, η στρατηγική της υπ�δ�-μής. T� περι�άλλ�ν, επίσης, π�λλές��ρές κακ�π�ιήθηκε και τ� νησιω-τικ� �ρώμα σ�εδ�ν αγν�ήθηκε.

T�υριστική ανάπτυ�ηκαι πρ��πτική

Σήμερα � τ�υρισμ�ς είναι τ� ση-μαντικ�τερ� στ�ι�εί� �ικ�ν�μικής


Eμπρ�ς στ� Iταλικ� Δι�ικητήρι� (σήμερα Eπαρ�εί�) �ι Iταλ�ί συγκέντρωσαν, απ� τα σκ�ρπισμένα στ� νησί, αρ�αία μέ-λη και δημι�ύργησαν ένα υπ�τυπώδες αρ�αι�λ�γικ� πάρκ�. Hρθε η ενσωμάτωση, πέρασαν τα �ρ�νια, έ�τασε η με-ταπ�λίτευση με τις μεγάλες αλλαγές και τ� πάρκ� ε$ελί�τηκε σε παιδική �αρά. Aυτή είναι η ιστ�ρία για �,τι διακρίνε-ται στη �ωτ�γρα�ία. Tα σ��λια είναι ανώ�ελα (�ωτ.: K. Λι�ντης).

ανάπτυ#ης και κ�ινωνικής �ωήςτ�υ νησι�ύ. Oπωσδήπ�τε απ�τελείτην ανερ��μενη δύναμη π�υ τ�μέγεθ�ς της αυ#άνεται πρ��δευτι-κά. Oπως, �μως, είναι γνωστ�, �τ�υρισμ�ς έ�ει θετικά και αρνητι-κά στ�ι�εία. H εμπειρία π�υ α-ντλ�ύμε απ� άλλα τ�υριστικά μέ-ρη, πρέπει να γίνει �δηγ�ς, για νααπ��ευ�θ�ύν, �σ� είναι δυνατ�ν,�ι αρνητικές τ�υ επιπτώσεις. Kαιαυτ� δεν είναι μ�ν� ατ�μική επι-δίω#η τ�υ κάθε επι�ειρηματία.Xρειά�εται η �άρα#η μιας γενικήςστρατηγικής απ� τ�υς αρμ�δι�υς��ρείς και η στ��ευση σ’ ένα ανώ-τερ� επίπεδ� τ�υρισμ�ύ. Hδη, έ-στω και αργά, η κρατική μέριμναάρ�ισε να ανακαλύπτει και τηνKάρπαθ� και έ��υν γίνει πράγματιτα τελευταία �ρ�νια α#ι�λ�γα έρ-γα, �πως: τ� μεγάλ� αερ�δρ�μι�, ηεπέκταση τ�υ λιμανι�ύ, η διάν�ι-#η–ασ�αλτ�στρωση δρ�μων κ.α.Tα πρ��λήματα �έ�αια τ�υ κάθετ�π�υ είναι... αένα�ς κ��λίας. Eναεπιλύεται, άλλ� παρ�υσιά�εται.Eτσι, �μως, δημι�υργείται η πρ��-δ�ς. Tώρα πρ�έ�ει να εκτελε-σθ�ύν �ρισμένα «�ράγματα» (��ιγεωτρήσεις) για ύδρευση–άρδευ-ση κ.λπ.

Σκέψεις και παρατηρήσεις

Στις πρ�σπάθειες ανάπτυ#ης τηςKαρπάθ�υ έ��υν παρ�υσιασθεί καιαρνητικά σημεία. Για παράδειγμα α-να�έρ�υμε εδώ �ρισμένα, μήπωςλείψ�υν στ� μέλλ�ν παρ�μ�ιασ�άλματα: α) T� εργ�στάσι� τηςΔEH εγκαταστάθηκε σε μια απ� τιςκαλύτερες και κεντρικ�τερες παρα-λίες τ�υ νησι�ύ, με τα γνωστά επα-κ�λ�υθα, ενώ θα έπρεπε να γίνει σε

άλλη θέση και υπήρ�αν τ�σες π�λ-λές και κατάλληλες στ� νησί. �) H�άρ�αρη πρ�έλαση των εργ�λά�ωντ�υ αερ�δρ�μί�υ πάνω στ� ιστ�ρι-κ� ακρωτήρι� «Kάστελλ�ς», ένα α-π� τα γρα�ικ�τερα Aρ�ιπελάγ�υς,για να ε#ωρύ#�υν τα αδρανή υλικάκατασκευής τ�υ. Διασώθηκε μ�ν�μέρ�ς της «τίμιας» μ�ρ�ής τ�υ, ύ-στερα απ� καθυστερημένη, έστω,αντίδραση �ρισμένων Kαρπαθίων.3) H κατασκευή τ�υ μεγάλ�υ πράγ-ματι αερ�δρ�μί�υ τ�υ νησι�ύ υπήρ-

#ε έργ� σημαντικ� και μεγάλης εμ-�έλειας. Tι είναι �μως εκίν� τ� κτί-σμα π�υ κατασκευάσθηκε ως σταθ-μ�ς α�ί#εων–ανα�ωρήσεων επι�α-τών, π�ι�ς τ� σ�εδίασε και π�ι�ς τ�ενέκρινε;

O π�λιτισμικς πλ�ύτ�ς

H α#ι�π�ίηση και πρ��λή τ�υ π�-λιτισμικ�ύ πλ�ύτ�υ τ�υ νησι�ύ επι-�άλλεται να γίνει με συντ�νισμένεςκαι σ��αρές πρωτ��υλίες (π.�.επι-

στημ�νικά συνέδρια, εκδ�σεις, δη-μι�υργία κέντρ�υ μελέτης τ�υ λαϊ-κ�ύ π�λιτισμ�ύ, �ι�λι�θήκη, κ.λπ.).

T� σημαντικ� πνευματικ� δυναμι-κ� π�υ διαθέτει σήμερα τ� νησί,πρέπει να συντ�νισθεί και να επιδιώ-#ει �ρισμέν�υς �ασικ�ύς στ��υς.Tα σαράντα περίπ�υ π�λιτιστικά σω-ματεία (εσωτερικ�ύ και ε#ωτερκ�ύ),�ι πέντε τ�πικές ε�ημερίδες, ηπλειάδα των πανεπιστημιακών καιάλλων ανθρώπων τ�υ πνεύματ�ςκαι της τέ�νης, μπ�ρ�ύν να δώσ�υντ� παρ�ν σε μια υπεύθυνη και δυνα-μική έκ�ραση της καρπαθιακήςκ�υλτ�ύρας. Kαι �ι αρμ�διες αρ�αι-�λ�γικές υπηρεσίες, ας δ�υν επιτέ-λ�υς στ� �άρτη �τι υπάρ�ει και ηKάρπαθ�ς, στην �π�ία πρέπει να γί-ν�υν κάπ�τε και εκεί συστηματικέςαρ�αι�λ�γικές ανασκα�ές. Tις δι-και�ύται και τις αναμένει.

Aρ�αι�λ�γικ� μ�υσεί� στερείταιακ�μη τ� νησί. Tα �π�ια ευρήματα�υλάσσ�νται σε άλλα μ�υσεία ή �ά-ν�νται. Πάντως, �λα τα �ωριά τ�υνησι�ύ είναι �ωντανά μ�υσεία λαϊ-κής τέ�νης. Kάθε παλι� αρ��ντικ�και κάθε παλιά εκκλησία, διασώ�ειπ�λύτιμ�υς θησαυρ�ύς τ�υ λαϊκ�ύπ�λιτισμ�ύ τ�υ νησι�ύ. Oλα αυτά ταστ�ι�εία π�υ συναπαρτί��υν την π�-λιτισμική ταυτ�τητα της Kαρπάθ�υπρέπει να δια�υλα�θ�ύν με κάθε�ρ�ντίδα. Kαι η Kάρπαθ�ς έ�ειπλ�ύσια απ�θέματα παραδ�σιακ�ύλαϊκ�ύ π�λιτισμ�ύ με �υ�αντινές α-π��ρώσεις.

Oι εικ�νες π�υαντικρί!ει � επι-

σκέπτης δεν είναι ��λκλ�ρ,

�πως �αντά!�υν�ι �ωτ�γρα�ίες.Πρ�κειται για α-

τ��ιες εικ�νεςαπ� τ� παρελθ�ν

τ� �π�ί�, �ωρίςπ�λλές ν�θεύ-σεις, επι�ιώνειμέ�ρι σήμερα.Mάλιστα, πρ�ς

�αρά των �εμινι-στριών, �ι γυναί-

κες τ�υ νησι�ύείναι αυτές π�υ

διατηρ�ύν πι� έ-ντ�να τ� �αρα-

κτήρα της παρά-δ�σης. Γι’ αυτ�

η Kάρπαθ�ς πα-ραμένει !ωντα-

ν�ς παράδεισ�ςγια τ�υς λα�γρά-

��υς και εθν�-λ�γ�υς επιστή-

μ�νες (�ωτ.:Σταμάτης Γελές).

Eυ�αριστύμε τν κ. Mηνά Aλ. Aλε-�ιάδη, καθηγητή τυ ΠανεπιστημίυAθηνών, πίς εί�ε την πρωτ�υ-λία για την πραγμάτωση αυτύ τυ α-�ιερώματς. Eπίσης, τν δικηγ�ρ κ.Nτίν� Aντ. Mελά για την πλλαπλή�ήθεια.

Documents

ΦIEPΩMA H νήσς Kάρπαθς - menetes.org€¦ · υς» συναρτάται η γειτνική μινωική θαλασσκρατία (Διδωρς, v.54). tα ευρήματα