ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ? ΣΥΛΛΟΓΟ? ΠΑ1>ΚΑ$$0$

PAf>NA^O* ΦΙΑΟΑΟΪΊΚΟΝ ΓΚΝΦΑΙΚΟΝ

ΚΑΤΑ ΤΝΜΗΝΙΑΝ <ΚΛΙΑΟΜ<ΝΦΝ

P « H * 4 * t Α<ΥΤ4*Α ΤΟΜΟΣ 1ZV Ah 2 <£ΡΝΛΙΟΓ-ΙΟΥΝΙΟ* ^ 7 ? )

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΒΑΣ. ΒΑΛΑΩΡΑ .'Υγεία Kai παιδεία τών Ελλήνων.

Ό ανθρώπινος παράγων (3) (Μελέτη) ΑΛ. ΚΑΡΑΝΙΚΟΛΑ. Τα παρθεναγωγεία τής Κωνσταντινουπόλεως (Μελέτη) Α. ΚΕΛΕΣΙΔΟΥ­ ΓΑΛΑΝΟΥ .«'Αειρήτην ­ αίρέτην : Εύπορίαν.. . αγαθής ψυχής»

(Πλατ. Κρατ. 415 c­ d (Μελέτη) ΑΘ. ΓΛΥΚΟΦΡΥΔΟΥ ­ ΛΕΟΝΤΣΙΝΗ Ό Πέτρος Βράϊλας - Άρμένης

έν τή Ίονίω 'Ακαδημία (Μελέτη) ΘΕΟΔ. ΠΕΛΕΓΡΙΝΗ.. . . . . . . . . . . . . . Ή λογική δομή τών ηθικών κρίσεων (Μελέτη) NIK. ΤΖΟΥΓΑΝΑΤΟΥ 'Ανέκδοτα κείμενα τοΟ 'Ανδρέα Λασκαράτου

«Όνειράτων εξήγηση» (Μελέτη) NIK. ΒΛΑΧΟΥ...'.. Στέφανος Κανέλλος (1792­ 1823) (Μελέτη) Γ. θ . ΖΩΡΑ . . . Στεφάνου Κομμητα ανέκδοτοι έπιστολαί (Μελέτη) it....'. Επιστολή 'Ελληνίδων τινών προς φιλελληνίδας ('Ιστορικόν κείμενον) ΙΩ. ΖΕΓΚΙΝΗ Μϋθοι περί τών λουτρών τοΟ Καϊάφα (Μελέτη) ΑΓ. ΠΑΤΑΓΑΝΑ 'Αθησαύριστοι λέξεις (Σημείωμα)

ΧΡΟΝΙΚΑ Γ. θ . Ζ. .. . . . . Τής Συντάξεως (Χρονικον) if. .Διαλέξεις τοϋάκαδ. κ. *Ιω. Θεοδωρακοπούλου σέ Ιταλικά Πανεπιστήμια (Χρονικον) if · · · — . . . . . . . Ή λειτουργία τής ελευθέρας Σχολής Φιλοσοφίας «Ό Πλήθων»

είς Μαγούλαν (Χρονικον) Γ. Δ. ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΑΔΟΥ. . . . . . . . . . . . . . . .Μετάφραση έργων τοΟ Πέτρου Χάρη

στα ίσπανικά (Σημείωμα) μ.μ..... Άπα τήν κίνησιν τοΟ Συλλόγου «Παρνασσός» (Δελτίον αριθμ. 24 'Απρίλιος ­

'Ιούνιος 1975 (Χρονικον) it . . . . . . . . . . Νέα Δημοσιεύματα (Χρονικον)

PA ► Κ . Α Η Ο i +ΙΑ+ΛΦΓΙΚΦΗ Ρ<Ν*Α1Κ«Κ ΚΑΤΑ ΤΝΜΗΗΙΑΗ <ΚΑΙΑ«Μ<Η*Η

Ι δ ι ο κ τ ή τ η ς : ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΙ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Γραφεία : Πλατεία Άγ. Γεωργίου Καρύτση 8 — Αθήναι (Τ.Τ. 124)

Ε π ι τ ρ ο π ή Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς : Ι. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ : Πρόεδρος ΦιλολογικοΟ Συλλόγου Παρνασσός ΣΑΒΒΑΣ ΛΟίΖΙΔΗΣ : Γεν. Γραμματεύς ΦιλολογικοΟ Συλλόγου Παρνασσός ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ : Πρόεδρος ΦιλολογικοΟ τμήματος ΠαρνασσοΟ

Έ κ δ ό τ η ς ­ Δ ι ε υ θ υ ν τ ή ς Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς : ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ οδός Πολυτεχνείου 5α, 'Αθήναι (Τ.Τ. 103)

Γραμματεύς Συντάξεως : ΜΑΡΙΑ ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΥ

Π ρ ο ϊ σ τ ά μ ε ν ο ς τ υ π ο γ ρ α φ ε ί ο υ : ΙΟΡΔΑΝΗΣ Δ. ΜΥΡΉΔΗΣ οδός Σεϊζάνη 5, /Αθήναι

Τιμή τεύχους Δρχ. 70 (Ν. Δ. 346) 1969, αρθρ. 9, παραγρ. 3)

ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ (συμπεριλαμβανομένων καί των ταχυδρομικών) : 'ΕσωτερικοΟ Δρχ. 280 ΈξωτερικοΟ Δολ. 14

Δια Συλλόγους,.Σχολεία, Επιχειρήσεις,'Οργανισμούς Δρχ. 350 Δια Τράπεζας, 'Ανωνύμους Εταιρείας, Δήμους καί Κοινότητας Δρχ. 400

Εμβάσματα αποστέλλονται έπ* ονόματι τοΟ ΦιλολογικοΟ Συλλόγου «Παρνασσός» Χειρόγραφα δημοσιευόμενα ή μή δεν επιστρέφονται.

P A ^ H A * * ^ * TOMO* \r ΑΠΡΙΛΙΟ? - ΙΟΥΝΙΟ? 1*7? ANOM. 2

ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Γ. ΒΑΛΑΩΡΑ Καθηγητού Πανεπιστημίου

ΥΓΕΙΑ ΚΑΙ ΠΑΙΔΕΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ Ό ανθρώπινος παράγων. (3)

Δια τρίτην ήδη φοράν ό ανθρώπινος παράγων της χώρας μας απασχο­

λεί το φιλόξενον τούτο περιοδικον του Παρνασσού. Τον Φεβρουάριον 1973 έσκιαγραφήθη το γενικον «Δημογραφικόν Πρόβλημα της Ελλάδος», προ ενός δέ περίπου έτους έξητάσθη ή οικολογική «Ποιότης του Πληθυ­

σμού» μας Χ. Σήμερον θ' άναλυθή ή έπίδοσίς του εις δύο βασικούς τομείς της ανθρωπινής άνελίξεως, τήν Δημοσΐαν Ύγείαν δηλαδή και τήν εκτασιν της παρ' ήμΐν Εκπαιδεύσεως.

Ή χωριστή άνάλυσις του αστικού και τοϋ αγροτικού πληθυσμού (με διαφοριστικόν δριον τάς δέκα χιλιάδας κατοίκων), όπου τούτο είναι δυνα­

τόν, αποδεικνύεται πολλαπλώς χρήσιμος. Κατ' ούσίαν πρόκειται περί δύο διαφορετικών πληθυσμών, ό πρώτος πολιτικώς και οικονομικώς ισχυρότε­

ρος ενώ ό δεύτερος, καίτοι προικισμένος με μεγαλυτέρας βιολογικάς δυνά­

μεις, υφίσταται προοδευτικήν καθίζησιν και διάβρωσιν. Κατά τήν 25ετίαν μεταξύ 1950 και 1975, ό αστικός πληθυσμός έδιπλασίασε περίπου τον όγκον του (άπό 2,7 εις 5,2 έκτμ.), ενώ ο ταχύτερον άναπαραγόμενος αγροτικός πλη­

θυσμός εχασεν εν περίπου έκατομμύριον ανθρώπων (άπό 4,8 εις 3,7 έκτμ.). Σήμερον 58 % τών Ελλήνων έχουν συγκεντρωθή εις τάς άνω τών 10.000 κατ. πόλεις, ό πληθυσμός τών όποιων αυξάνεται κατά 3 % κατ' έτος, ένώ ή ύπαιθρος χώρα άπογυμνοΰται με τον ρυθμόν 2 % ή 85 χιλ. ανθρώπων κατ' έτος. Έν τη πραγματικότητι, μόνον τα δύο πολεοδομικά συγκροτήματα τών 'Αθηνών και της Θεσσαλονίκης κερδίζουν πληθυσμόν (με τον ρυθμόν 3,9 % ή 86,5 χιλ. ετησίως), όπου κατά τό 1971 συνεσωρεύθησαν 35 % τών Ελλήνων.

Εις τό γενικόν πλαίσιον, ή χώρα μας τών 8,8 εκατομμυρίων κατοίκων πλησιάζει τό σημεϊον στασιμότητος, με έτήσιον ποσοστόν αυξήσεως μόλις 0,4 % κατ' έτος και τήν δυσοίωνον προοπτική ν, δτι ό πληθυσμός μετά δυσκο­

1. Βλ. περιοδικον «Παρνασσός» 16 (1974). 11

— 166 —

Βρογχίτιδα και Πνευμονίαν και επίσης εις τα 'Ατυχήματα. "Οπισθεν αυτών ευρίσκονται ή επιδημία των σιγαρέττων και της μολύνσεως γενικώς του άνα­

πνεομένου αέρος καί ή εισβολή της μηχανοκινήτου οικονομίας και ιδίως του αυτοκινήτου. Άνθρωπογενής είναι ή αίτια της αυξανομένης ως άνω θνησιμότητος καί χρειάζεται ευρείας ολκής κινητοποίησις τοΰ λαοϋ δια τήν καταστολήν του κακοϋ, το όποιον παρομοιάζεται άπό μερικούς ως «κοινωνική αυτοκτονία».

Ώς συμπέρασμα άπό τήν βραχείαν αυτήν άνασκόπησιν, ας εξαρθούν κατ' αρχήν τα σπουδαία περί τήν Δημοσίαν Ύγείαν επιτεύγματα της απερ­

χόμενης γενεάς των Ελλήνων, καί κατόπιν να τονισθή ή ανάγκη αναδιαρ­

θρώσεως της Υγειονομικής μας Πολιτικής, δια τήν άντιμετώπισιν τών και­

νοφανών κινδύνων, οί όποιοι απειλούν τήν ύγείαν καί τήν ζωήν τών παιδιών μας. Χρειάζεται ν ' άπομακρυνθώμεν άπό το άπηρχαιωμένον πλέγμα «Θερα­

πευτής 'Ιατρός ­ Νοσοκομειακοί Μονάδες» καί να δώσωμεν περισσοτέραν εμφασιν εις τήν πρόληψιν καί τήν έξυγίανσιν τοΰ περιβάλλοντος, τήν καλλι­

τέραν διατροφήν της νέας γενεάς καί τον γενετικόν φόρτον τών υποψηφίων γονέων. Δια τήν κάλυψιν τών αναγκών αυτών χρειάζονται ϊσως περισσό­

τεροι Παιδίατροι καί ασφαλώς περισσότεροι Υγιεινολόγοι καί Σχολία­

τροι καί επίσης, επιστήμονες ειδικοί περί τήν διατροφήν καί τήν γενετι­

κή ν τών πληθυσμών.

Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΤΩΝ ΕΑΛΗΝΩΝ

Άπό τα ευρήματα της τελευταίας (1971) 'Απογραφής τοΰ Πληθυσμού προκύπτει ότι, οί αγράμματοι "Ελληνες (10 ετών καί άνω) υπερβαίνουν τό εν έκατομμύριον καί ότι κατά φΰλον, αναλογούν τέσσαρες αγράμματοι γυναίκες προς ενα άναλφάβητον άνδρα. Κατά τα άλλα, ή χώρα μας έχει μόνον 210 χιλ. επιστήμονας καί 750 χιλ. τελειοφοίτους Γυμνασίου, ενώ 2,5 έκατομ. Ελλήνων πρέπει να χαράκτηρίζωνται ώς ημιμαθείς ή λειτουργικώς αγράμματοι, άφοΰ δέν έτελείωσαν ποτέ τό Δημοτικόν Σχολεΐον.

Μεταξύ τοΰ Δυτικοΰ κόσμου, ή χώρα μας καταλαμβάνει μίαν άπό τάς τελευταίας θέσεις, άφοΰ τό εν τρίτον τοΰ όλικοΰ πληθυσμού δέν χρησιμο­

ποιεί άνέτως τον γραπτόν λόγον, καί τό ήμισυ περίπου τών Ελληνίδων είναι λειτουργικώς αγράμματοι.

Όπως άνεμένετο, τό μικρότερον ποσοστόν (8,4 %) αγραμμάτων ευρί­

σκεται εις τήν Πρωτεύουσαν καί τό μεγαλύτερον εις τά ακριτικά διαμερί­

σματα (Ήπειρος 28,5 %, Θράκη 36,8 %). Ξενίζει όμως ή ύπαρξις νεαρών αγραμμάτων (236 χιλ. ηλικίας 15­44 ετών) δεδομένου ότι, άπό της Μικρα­

σιατικής καταστροφής καί εντεύθεν, ή δημοτική έκπαίδευσις κατέστη ύπο­

— 167 —

χρεωτική δι' αμφότερα τα φϋλα. Τα στοιχεία βεβαιούν ότι ακόμη και σήμε­

ρον, δέκα περίπου χιλιάδες παιδιά της σχολικής ηλικίας κατ' έτος δεν εγγρά­

φονται και δεν φοιτούν εις τό Δημοτικόν Σχολεϊον. Δια τήν ύποχρεωτικήν Στοιχειώδη Έκπαίδευσιν, τό Κράτος διαθέτει

26.000 περίπου Δημοδιδασκάλους εις 10.000 περίπου Δημόσια Σχολεία, όπου φοιτούν περί τους 850 χιλ. μαθητών αμφοτέρων τών φύλων.

Ελλάς. Ή πρόοδος της 'Εκπαιδεύσεως. Πληθυσμός 10 ετών καί άνω. 1879 ­ 1971.

'Εγγράμματοι (%) Ετος

Σύνολον 879 ! 19,3 907 ; 39,5 920 50,4

"Αρρ.

30,8 59,6 66,1

Θήλ.

7,0 19,5 39,3

1928 58,2 76,2 ; 40,6 1951 76,4 89,0 64,7 1961 | 82,3 92,5 72,7 1971 Ι 85,8 93,7 78,3

Μια ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια είναι ότι ό αριθμός τών Σχολείων καί τών Μαθητών ελαττοϋται συν τω χρόνφ προφανώς λόγω έρημώσεως αγρο­

τικών τινών οικισμών καί τής έπιτεινομένης όλιγοτεκνίας τών Ελλήνων. Έκ παραλλήλου προς τα Δημόσια, λειτουργούν επίσης 650 'Ιδιωτικά Σχο­

λεία με 70.000 μαθητάς, ό αριθμός τών οποίων γίνεται όλονέν μεγαλύτερος. 'Αποκαλύπτει άρα­γε τοϋτο ποσοτικήν ή ποιοτικήν άνεπάρκειαν τών Κρα­

τικών Σχολείων ; Ή αναλογία Μαθητών κατά Διδάσκαλον (26 εις τα 'Ι­

διωτικά, έναντι 31 εις τα Δημόσια) καί ή διαφορά κόστους (ή φοίτησις είναι δωρεάν εις τα Δημόσια άλλ' επί πληρωμή εις τα Ιδιωτικά) ύποδηλοΐ ποιο­

τικήν τουλάχιστον άνεπάρκειαν τών πρώτων. Έκεΐ όμως όπου κυρίως χω­

λαίνει ή Στοιχειώδης παρ' ήμΐν Έκπαίδευσις είναι ή αδυναμία της να προ­

σέλκυση καί έγγράψη εις τα τάξεις της, όλα τά παιδιά τής Ελλάδος, άφοΰ άρκεταί χιλιάδες άπό αυτά παραμένουν δια βίου αγράμματα.

Δέν γνωρίζομεν ακριβώς πόσοι άπό τους μικρούς μαθητάς τελειώνουν τό έξατάξιον Δημοτικόν Σχολεϊον. "Ανω όμως τοϋ ημίσεως εξ αυτών εγγρά­

φονται εις τό Γυμνάσιον (400 χιλ.) ή τάς μέσας Τεχνο ­ έπαγγελματικάς Σχολάς (100 χιλ.). Καί εις τήν δευτέραν αυτήν βαθμίδα εκπαιδεύσεως υπάρ­

χουν, εκτός τών 700 περίπου Κρατικών Γυμνασίων καί 230 'Ιδιωτικά (καί φυσικά επί πληρωμή διδάκτρων), όπου ή παρεχομένη έκπαίδευσις φαίνεται να είναι καλλίτερα εκείνης τών Κρατικών Γυμνασίων. Ή μεταξύ των δύο φύλων αναλογία (51,9 % μαθηταί καί 48,1 μαθήτριαι) παραμένει ως εις τό

— 168 —

Δημοτικον Σχολεΐον, καίτοι ό αριθμός των εις την Γυμνασιακήν ήλικίαν επιζώντων θηλέων εϊναι κάπως μεγαλύτερος των αρρένων.

"Ολοι σχεδόν οί άποφοιτοϋντες κατ' έτος άπό τα Γυμνάσια, — μια στρατιά άπό 60.000 και πλέον υποψηφίους — μερικοί με τάς γνώσεις μόνον του απολυτηρίου των και οί περισσότεροι, ενισχυμένοι άπό πολύμηνον φοίτησιν είς 'Ιδιωτικά Φροντιστήρια —εξορμούν να καταλάβουν τα 15.000 περίπου έδρανα των Πανεπιστημιακών Σχολών της χώρας. Φυσικά, τρεις άπό τους τεσσάρας διαγωνιζομένους αποτυγχάνουν, αλλά δεν απελπίζον­

ται. Μερικοί μεταναστεύουν, με την ελπίδα εγγραφής των εις ξένα Πανε­

πιστήμια. Οί περισσότεροι όμως επαναλαμβάνουν τήν άπόπειραν καί κατά τα επόμενα ακαδημαϊκά ετη, σπαταλώντες εν τω μεταξύ άφθονο ν χρήμα εις τα ιδιωτικά φροντιστήρια καί τον πολύτιμον χρόνον της χρυσής των νεότητος. 'Αναμφιβόλως ό θεσμός των εισιτηρίων εξετάσεων είναι, όχι μόνον απάνθρωπος, άλλα καί εθνικώς επιζήμιος. Καταστρατηγείται εν πρώτοις ό θεσμός τής δωρεάν 'Ανωτάτης Παιδείας (ή χρησιμότης του οποίου αμφισβητείται ενίοτε σοβαρώς) καί τραυματίζεται ή ψυχή τών νέων, μεταξύ τών οποίων υπάρχουν αναμφισβητήτως σπάνιαι ΐδιοφυΐαι καί ανεκπλήρωτοι ευγενείς επιδιώξεις.

'Εάν ή Μέση Έκπαίδευσις έλειτούργει πλήρως καί συμφώνως προς τάς συγχρόνους απαιτήσεις καί ό α δ έ κ α σ τ ο ς β α θ μ ό ς τοϋ Γυμνα­

σιακού απολυτηρίου αντιπροσώπευε τήν πραγματικήν έπίδοσιν έκαστου μαθητού, τότε ή σταχυολόγησις τών φοιτητών θα έγίνετο όμαλώτερον, χωρίς τα δαπανηρά φροντιστήρια καί τάς έξουθενωτικάς εϊσαγωγικάς εξετάσεις. Έκαστη Πανεπιστημιακή Σχολή θα επέλεγε τους εισακτέους, έπί τη βάσει τοϋ είς τό άπολυτήριον βαθμού καί κατόπιν προσωπικής μετά του υποψηφίου επαφής καί διερευνήσεως, μέχρι συμπληρώσεως ενός αυστηρώς προκαθοριζομένου αριθμού, εν αρμονία με τάς δυνατότητας διδασκαλίας καί έρεύνης έκαστης Σχολής καί επίσης, έν αρμονία προς τάς άνάγκας τοΰ κοινωνικού συνόλου δι' έπί πλέον επιστήμονας τής ειδι­

κότητος της. 'Αφήνοντες κατά μέρος τάς γνωστάς αδυναμίας τής 'Ανωτάτης Εκ­

παιδεύσεως, όπως π.χ. ή περιλάλητος α υ τ ο τ έ λ ε ι α τών 'Ιδρυμάτων της, ή όποια όμως τόσον σκαιώς παραβιάζεται, ενίοτε άπό τό κομματικόν Κράτος καί πάντοτε άπό τάς δικτατορικάς κυβερνήσεις, ή τον ύπερτροφι­

κόν θεσμόν τών Εδρών ­ Καθηγητών καί τήν ελλειψιν προγράμματος ελέγχου καί σοβαράς επιστημονικής έρεύνης, ας παρακολουθήσωμεν τήν φοιτητικήν περιπέτειαν άπό τής έγγραφης μέχρι τής άποφοιτήσεως. Κατ' αρχήν, ουδείς (ούτε οί διδάσκοντες ούτε οί διδασκόμενοι) ενδιαφέρεται δια τήν άρτίαν κάλυψιν τής διδακτέας ύλης καί αί τμηματικαί εξετάσεις (εφιάλτης δια τους φοιτητάς καί παρωδία κρίσεως τής φοιτητικής έπιδό­

­ 169 —

σεως) τονίζουν απλώς τό άναχρονιστικον και άτελέσφορον του παρόντος συστήματος.

Έκτος απευκταίου τινός, πας εγγραφόμενος καταλήγει ώς πτυχιού­

χος «επιστήμων», αν και κάποτε με καθυστέρησιν πολλών ετών μετά την συμπλήρωσιν του κύκλου σπουδών. Τοϋτο δε ακριβώς αποτελεί τήν μεγα­

λυτέραν άδυναμίαν της 'Ανωτάτης Εκπαιδεύσεως. Ποιος π.χ. προγραμ­

ματίζει πόσους και τι είδους επιστήμονας χρειάζεται ή Ελλάς κατά τα διάφορα στάδια της τεχνο­οικονομικής της αναπτύξεως; Ποίος ενδιαφέ­

ρεται εάν καλύπτονται επαρκώς τα υπάρχοντα κενά καί τί γίνεται με τους υπεράριθμους πτυχιούχους;

Πτυχία άπονεμηθέντα υπό τοϋ Πανεπιστημίου 'Αθηνών, κατά Σχολήν, 1837­1964

Σχολή

Νομική Ιατρική 'Οδοντιατρική . . . . Φυσικό ­ Μαθηματική Φιλοσοφική Θεολογική

Σύνολον (70.696)

Πτυχία (°/„)

38,3 27,2

6,0 13,8 10,2 4,5

100,0

Άπό της ιδρύσεως του κατά το 1837, μέχρι τοϋ ακαδημαϊκού έτους 1963 ­ 64, τό γεραρόν Πανεπιστήμιον 'Αθηνών έξεπαίδευσε 163.000 φοιτη­

τάς και απένειμε 71.000 περίπου πτυχία, 65 % τών οποίων έξεδόθησαν άπό δύο έκ τών πέντε Σχολών του, δηλαδή τήν Νομικήν καί τήν Ίατρι­

κήν. Σήμερον έχομεν τέσσαρα γενικά Πανεπιστήμια ('Αθηνών, Θεσ­

σαλονίκης, Πατρών καί Ιωαννίνων) δύο Τεχνικά (Πολυτεχνεΐον καί Γεω­

πονική Σχολή) καί ήμίσειαν δωδεκάδα άλλων 'Ανωτάτων Σχολών. Μετα­

ξύ τών ετών 1955 ­ 56 καί 1971­72, ό αριθμός τών φοιτητών άνήλθεν άπό 20.000 εις 75.000 καί ό αριθμός τών πτυχιούχων, άπό 4.500 εις 13.000 κατ' έτος,

Παρά τήν εν τω μεταξύ σημαντικήν διεύρυνσιν του κύκλου τών παρ' ήμΐν διδασκομένων επιστημονικών κλάδων, ή Νομική καί ή 'Ιατρική εξακολουθούν νά προσελκύουν σημαντικά ποσοστά τών σπουδαζόντων, όπως φαίνεται εις τον έπόμενον πίνακα. Έν όψει τών αναγκών της αναπτυσσόμενης οικονομίας μας, οί τεχνικοί κλάδοι τοϋ Πολυτεχνικού κύκλου, της Φυσικομαθηματικής καί της Γεωπονο­Δασοκομικής, θα έπρε­

πεν ϊσως νά αντιπροσωπεύονται με μεγαλύτερα ποσοστά, εις βάρος βεβαίως

— 170 —

των Νομικών, 'Ιατρικών και Δημοσίο­υπαλληλικών ειδικοτήτων, τα επαγ­

γέλματα των όποιων φαίνεται ότι εϊναι ήδη κεκορεσμένα. Το παράδειγμα τών 'Ιατρών είναι αρκετά διαφωτιστικόν επί τοϋ προ­

κειμένου. Κατά τήν 12ετίαν μεταξύ 1960 και 1972, ô αριθμός τών έν Ελ­

λάδι ασκούντων 'Ιατρών ηύξήθη άπό 10.425 εις 15.350, και ή επί 100.000 ανθρώπων αναλογία (174 κατά το 1972, ή 575 άνθρωποι δι' εκαστον ίατρόν) υπερέβη κατά πολύ το έπίπεδον επάρκειας, δηλ. τους 125 ιατρούς επί 100.000 κατοίκων (εις Ιατρός επί 800 ανθρώπων).

Άπονεμηθέντα έν Ελλάδι πτυχία, κατά το ακαδημαϊκών έτος 1971­72, κατά ειδικότητας.

ΕΙδικότης

Νομικής Φιλοσοφικής Θεολογικής 'Ιατρικής 'Οδοντιατρικής Κτηνιατρικής Φυσικό ­ Μαθηματικής.. Γεωπόνο ­ Δασοκομικής . Πολυτεχνείου Καλών Τεχνών Α . Σ . Ο . Ε . Ε Παντείου Βιομηχανικής Παιδαγ. Άκαδημίαι κλπ.

Σύνολον

Πτυχία 'Αριθ.

2.180 2.306

232 1.355

329 79

1.668 482 698

29 861 576 687

1.579

%

16,7 17,7

1,8 10,4 2,5 0,6

12,8 3,7 5,3 0,2 6,6 4,4 5,2

12,1

% Θήλεις

40,6 78,3 17,7 27,8 52,9 19,0 25,1 15,2 16,2 58,6 27,3 28,8 31,6 50,6

13.061 ! 100,0 40,8

Ά λ λ ' ή κακή κατά ιατρικάς ειδικότητας και ανά τον γεωγραφικόν χώρον κατανομή τών Ελλήνων 'Ιατρών, καταστρέφει το τυχόν αίσθημα ικανοποιήσεως από τήν διαπιστουμένη ύπερ­έπάρκειαν.

Εις τήν ανά ειδικότητας κατανομήν τών ασκούντων ιατρών, οι ασχο­

λούμενοι μέ τήν Μαιευτικήν ­ Γυναικολογίαν, τάς ύπο­ειδικότητας τήζ Χειρουργικής, τήν Νευρο­Ψυχιατρικήν και τά παρα­κλινικά Έργαστή" ρια, είναι όφθαλμοφανώς περισσότεροι τοϋ κανονικού, ενώ εξ άλλου σπα­

νίζουν οι Παιδίατροι και οί 'Οδοντίατροι, και απουσιάζουν παντελώς οι Σχολίατροι και οί 'Υγιεινολόγοι. Ά π ό τήν ανά τον χώρον δε κατανομήν τών 'Ιατρών, αποδεικνύεται ότι ή Περιφέρεια Πρωτευούσης έχει τρεις

— 171 —

φοράς περισσοτέρους τοΰ κανονικού 'Ιατρούς (312 επί 100.000 κατ.) και ή Θεσσαλονίκη διπλάσιους (251 έπί 100.000 κατ.), ενώ αί άνάγκαι της υπο­

λοίπου χώρας καλύπτονται με μόνον 87 'Ιατρούς επί 100.000 κατ. Δια μίαν ίσόποσον και επαρκή Ίατρικήν κάλυψιν, θα έπρεπε συνεπώς να μετακι­

νηθούν προς τήν έπαρχίαν, 5000 περίπου 'Ιατροί άπό την Πρωτεύουσαν και 1250 άπό τήν Θεσσαλονίκην.

'Ανεξαρτήτως όμως της κακής ώς άνω κατανομής, το βασικόν δια το 1972 εύρημα εϊναι ότι ή χώρα μας εϊχε 4.200 περισσοτέρους τοΰ κανονικού 'Ιατρούς, μέ τάς αναπόφευκτους συνεπείας, τον όξύν δηλαδή μεταξύ των άνταγωνισμόν και τήν μείωσιν τής επαγγελματικής των αξιοπρέπειας. Το ϊδιον όμως έτος, αί δύο Ίατρικαί μας Σχολαί παρήγαγον 1355 νέους Πτυ­

χιούχους 'Ιατρικής και πολλοί άλλοι ήλθαν από ξένας Ίατρικάς Σχολάς. Έν όψει δε τής διαρκώς έπιταχυνομένης παραγωγής 'Ιατρών (κατά το άκα­

δημαϊκόν έτος 1961 ­ 62 οί πτυχιούχοι τών δύο 'Ιατρικών μας Σχολών ήσαν μόνον 500), το μέλλον τοΰ Ίατρικοΰ επαγγέλματος — και τής υγείας τών πολιτών — παρουσιάζεται άπαισίως σκοτεινόν. Μήπως αντί τής προτει­

νομένης ίδρύσεως νέων 'Ιατρικών Σχολών, θα επρεπεν αντιθέτως να κλεί­

σουν προσωρινώς αί ύπάρχουσαι καί, κατόπιν τής αναγκαιούσης αναδιαρ­

θρώσεως, να χρησιμοποιηθούν έπί μίαν δεκαετίαν ώς κέντρα επιμορφώ­

σεως καί άναπροσανατολισμοΰ τών ήδη ασκούντων 'Ιατρών; Παρόμοια ερωτήματα εγείρονται καί δι' αλλάς Σχολάς, οί πτυχιούχοι

τών όποιων αντιμετωπίζουν, λόγω τοΰ μεγάλου άριθμοΰ των, σαφείς πλη­

θωριστικάς πιέσεις. Μία έπιβράδυνσις τοΰ ρυθμού παραγωγής των, θα έπι­

τρέψη τήν άνάπτυξιν ή τήν ένίσχυσιν άλλων Πανεπιστημιακών Μονάδων, οί πτυχιούχοι τών οποίων κρίνονται ώς απολύτως αναγκαίοι δια τήν δια­

τήρησιν ενός ικανοποιητικού ρυθμού τεχνο­οικονομικής αναπτύξεως τής χώρας.

Έκτος συνεπώς τών γνωστών αδυναμιών τής 'Ανωτάτης παρ' ήμΐν 'Εκπαιδεύσεως, ή άπάλειψις τών όποιων πρέπει να γίνη εγκαίρως προτοΰ έξαρθρωθή το όλον σύστημα, χρειάζεται καί ή θέσπισις ενός μονίμου τεχνικοΰ 'Οργάνου, τό όποιον να αξιόλογη τάς παρούσας καί τάς προβαλ­

λομένας εις τό μέλλον άνάγκας τοΰ κοινωνικοΰ συνόλου, ώστε να προγραμ­

ματίζεται λογικώς ό εκάστοτε αριθμός εισακτέων καί επίσης, τό είδος καί ή άρτιότης τών παρ' ήμΐν παραγομένων επιστημόνων.

Δια τήν Μέσην καί Τεχνικήν Έκπαίδευσιν απαιτείται ασύγκριτος μεγαλύτερα προσπάθεια, δια να έπανεύρη αύτη τον διπλοΰν ρόλον της, ώς έκκολαπτήριον τών ολίγων ικανών δια τήν τροφοδοσίαν τών Πανεπι­

στημιακών Σχολών καί τον έμπλουτισμόν τής κοινωνίας μέ τα ενδιάμεσα στελέχη τής τεχνο­οικονομικής αναπτύξεως. Εις τήν Στοιχειώδη τέλος

— 172 —

έκπαίδευσιν, ή διάρκεια της οποίας θα πρέπει να είναι υποχρεωτική μέχρι της ηλικίας τών 15 ετών, απομένει ό ηράκλειος άθλος της κατά 100 % καλύψεως του παιδικού πληθυσμού της χώρας. Ιστορική επιταγή και ή ανάγκη δια τήν σημερινήν έπιβίωσίν μας, δεν ανέχονται πλέον το νεο­

λ ι θ ι κ ό ν α π ο λ ί θ ω μ α τ ο υ α ν α λ φ α β η τ ι σ μ ο ύ . Αυτό πρέπει το ταχύτερον να έκλειψη άπο τήν χώραν, όπου έγεννήθη το πρώτον και παγκοσμίως σήμερον χρησιμοποιούμενον άλφάβητον και όπου έφηρμόσθη, δια πρώτην φοράν, το δημόσιον Σχολεΐον, δια τήν πάγκοινον και έλευθέ­

ραν μόρφωσιν όλων τών ανθρώπων.

î$M^m

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ Σ. ΚΑΡΑΝΙΚΟΛΑ

ΤΑ ΠΑΡΘΕΝΑΓΩΓΕΙΑ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ

Ή εργασία αύτη αναφέρεται στα τρία ανώτερα σχολεία θηλέων της Κωνσταντινουπόλεως, το Ζάππειο, το Ίωακείμειο και το Κεντρικό, και αποβλέπει να παρουσίαση σε αδρές γραμμές τις φυσιογνωμίες τους, όπως διαμορφώθηκαν στο μακρό τους βίο, για να φανή ή προσφορά του καθενός στην προκοπή του υπόδουλου Ελληνισμού.

Ή προτίμηση στα σχολεία θηλέων οφείλεται στην ιδιαίτερη συγκίνη­

ση πού δοκιμάζει ο μελετητής διαπιστώνοντας πώς οι Έλληνες, πού είχαν μείνει εξω άπό τα σύνορα του νεοσύστατου Κράτους μας, με μόνο οδηγό τις παρορμήσεις του νου και της καρδιάς τους, ένιωσαν πολύ ενωρίς τό εθνικό χρέος να επιδιώξουν, παράλληλα μέ τή μόρφωση των αγοριών, καί των κοριτσιών τους τήν πνευματική καλλιέργεια.

Ή αναφορά μου σε σχολεία της Βασιλεύουσας οφείλεται στο ότι ή Πόλη δεν ήταν μόνο τό λίκνο της 'Ορθοδοξίας, άλλα καί ή πνευματική εστία, πού εξέπεμπε φως καθοδηγητικό για πνευματική καί κοινωνική πρόοδο, για εθνική επιβίωση. Καί επιπλέον στο ότι τό Ζάππειο, μέ τή λήξη της σχολικής χρονιάς πού διανύομε, συμπληρώνει μια ολόκληρη εκατονταετία εθνικής προσφοράς.

Για τή σύνθεση της εργασίας μου αυτής εκτός από εφημερίδες, περιο­

δικά, λευκώματα, κανονισμούς, λογοδοσίες καί άλλα έντυπα χρησιμοποίησα καί τό ατομικό μου αρχείο, πού τό εϊχα καταρτίσει, όταν ώς Γενικός Επι­

θεωρητής Μέσης Εκπαιδεύσεως 'Αθηνών εΐχα έπωμισθή καί τήν εποπτεία των ελληνικών σχολείων τής 'Αλλοδαπής. Ή βιβλιογραφία παρατίθεται χωριστά για τό καθένα από τα τρία αυτά σχολεία.

f 1. Tò Ζάππειον Έθνικον Παρθεναγωγεΐον.

Ιδρύθηκε τό έτος 1875 άπό τον «εν Κωνσταντινουπόλει Σύλλογον υπέρ τής γυναικείας παιδεύσεως» καί ή έναρξη των μαθημάτων έγινε πανη­

γυρικά, μέ τήν παρουσία του Πατριάρχη καί άλλων θρησκευτικών, πνευμα­

. !

— 174 —

τικών και κοινοτικών ταγών της Όμογενείας, στις 12 Σεπτεμβρίου του ίδιου έτους. Πρόεδρος του Συλλόγου αύτοϋ ήταν ό Χρηστάκης Ζωγράφος, ό ιδρυτής του Ζωγραφείου Γυμνασίου. Όμως ή ανάθεση της προεδρίας στο «διάσημον αυτόν προστάτη ν των γραμμάτων εν Κωνσταντινουπόλει» ήταν καθαρά τιμητική. Ουσιαστικός πρόεδρος ήταν ό αντιπρόεδρος Ήρο­

κλής Βασιάδης. Γι' αυτό και ό ακάματος αυτός πνευματικός οδηγός στή Βασιλεύουσα αναφέρεται με τον τίτλο «προεδρεύων αντιπρόεδρος» Κ

Τό επόμενο έτος «το άνώτατον έλληνικόν εκπαιδευτή ριον του θήλεος φύλου εν Κωνσταντινουπόλει», όπως χαρακτηρίζεται τό Ζάππειο Παρθενα­

γωγείο στον πρώτο Κανονισμό της λειτουργίας του, άνεξαρτοποιήθηκε άπό τον ιδρυτή Σύλλογο και τήν εποπτεία του ανέλαβε έννεαμελές Διοικη­

τικό Συμβούλιο 2 και τετραμελής Κοσμητεία 3. Τα μέλη και τών δύο αυτών εποπτικών οργάνων ήταν πρόσωπα, πού πίστευαν πώς παράλληλα με τή μόρφωση και τήν αγωγή τών αγοριών επιβαλλόταν και ή μόρφωση και εθνική και ηθική διαπαιδαγώγηση τών κοριτσιών, ώστε να μπορούν να εκπληρώνουν τον προορισμό τους ως μητέρες και ώς μέλη του κοινωνικού συνόλου.

Όμως αργότερα με νεώτερο Κανονισμό του Ζαππείου τα μέλη του Διοι­

κητικού Συμβουλίου περιωρίσθηκαν σε επτά, ενώ τα μέλη της Κοσμητείας αυξήθηκαν σε εξη. Μάλιστα τό Διοικητικό Συμβούλιο εκλεγόταν για τρία χρόνια άπό τα δύο διοικητικά σώματα της Εκκλησίας, τήν Ί . Σύνοδο και τό Διαρκές Εθνικό Μεικτό Συμβούλιο, και τό συναποτελουσαν ένας άπό τους συνοδικούς Αρχιερείς, ώς πρόεδρος, ενα άπό τα λαϊκά μέλη τοϋ Δ.Ε.

1. Τα άλλα μέλη τοϋ Συλλόγου ήταν : Ξενοφών Ζωγράφος, αντιπρόεδρος, Δ. Μαλιάδης, γενικός γραμματεύς, Σπυρίδων Μαυρογένης, 'Αλέξανδρος Ζωηρός, Σταυρός Βουτυράς, Νικόλαος Φωτιάδης, Ζαχαρίας 'Αλεξανδρίδης, σύμβουλοι, και Ν. Γεωργιά­

δης, ειδικός γραμματεύς. 2. Ή σύνθεση τοϋ πρώτου αύτοϋ Διοικητικοΰ Συμβουλίου ήταν ή ακόλουθη :

Κων/νος Καραθεοδωρής, πρόεδρος, Σπυρίδων Μαυρογένης και Ξενοφών Ζωγράφος, αντιπρόεδροι, 'Αλέξανδρος Ζωηρός, γενικός γραμματεύς, 'Επαμεινώνδας Σπηλιωτόπου­

λος, ταμίας, Σταυρός Βουτυράς, Νικόλαος Φωτιάδης, Ζαχαρίας 'Αλεξανδρίδης και Νικό­

λαος "Ακατος, σύμβουλοι. 3. Ό θεσμός της Κοσμητείας στά σχολεία εμφανίζεται μέ τήν ίδρυση και τή λει­

τουργία τοϋ Κεντρικού Παρθεναγωγείου (βλ. παρακάτω σ. 190 κ.έξ.). Κύρια αποστολή τών Κοσμητριών τοϋ Κεντρικού ήταν ή είσπραξη εισφορών για τή λειτουργία του. Μέ τον καιρό επωμίσθηκαν και διοικητικές εύθΰνες, όσες απαιτούσαν γυναικεία επίβλεψη, μέ αξιόλογα αποτελέσματα, γι' αυτό καί ό θεσμός γενικεύθηκε. Τήν πρώτη Κοσμητεία τοϋ Ζαππείου είχαν αποτελέσει οι κυρίες : Δομνίκη Χρ. Ζωγράφου, Ευφροσύνη Κουντου­

ριώτου, 'Ασπασία Ναούμ και'Αγγελική Όρλώφ, οί όποιες, παράλληλα μέ τήν προσπά­

θεια για εξεύρεση πόρων, παρακολουθούσαν τή λειτουργία τοϋ Οικοτροφείου καί είχαν τήν εποπτεία κάθε έργου, για τό όποιο ό γυναικείος οφθαλμός ήταν καταλληλότερος.

— 175 —

Μεικτού Συμβουλίου και πέντε «εκ των μάλλον ευυπόληπτων κατοίκων της πρωτευούσης» 1­ ενώ οί Κοσμήτριες εκλέγονταν για δύο χρόνια «εκ τών επί φιλομουσία διακρινομένων δεσποίνων της Κωνσταντινουπόλεως» από τα μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου του Ζαππείου σε κοινή συνεδρία με τα μέλη της απερχόμενης Κοσμητείας. Άπό το έτος 1923 το Ζάππειο διοικεί Σχολική Εφορεία, πού τήν αποτελούν μόνο λαϊκοί.

Ή επωνυμία «Ζάππειον» δόθηκε άπό τον ιδρυτή Σύλλογο, για νά τιμηθή ό Κωνσταντίνος Ζάππας, επειδή ό εθνικός εκείνος ευεργέτης άπό τον πρώτο χρόνο της λειτουργίας του Παρθεναγωγείου είχε αναλάβει να καταβάλλη τό ενοίκιο του κτιρίου, πού χρησιμοποιήθηκε ώς διδακτήριο 2, να έπιχορη­

γή τό ίδρυμα κάθε χρόνο με 1.000 λίρες για υποτροφίες, πού κάλυπταν τα τροφεία και τα δίδακτρα μεγάλου αριθμού μαθητριών6, καί επιπλέον να συμπληρώνη τό τυχόν έλλειμμα κάθε ετήσιας διαχειρίσεως του Κ Τό προσε­

πώνυμο «Έθνικόν» τό πήρε, όταν ό Πατριάρχης 'Ιωακείμ ό Γ' με σιγίλλιό του τοΰ έτους 1881, επικυρώνοντας τή συμφωνία μεταξύ του Κωνσταντί­

νου Ζάππα και της 'Εφορείας τών 'Εθνικών Φιλανθρωπικών Καταστημάτων για ανέγερση, με δαπάνη τοΰ εθνικού ευεργέτη, ιδιόκτητου για τό Ζάππειο διδακτηρίου, σέ γήπεδο πού άνηκε στα Φιλανθρωπικά Καταστήματα, είχε ανακηρύξει τό Ζάππειο «κτήμα έθνικόν».

Ό θεμέλιος λίθος δ για τήν ανέγερση τού κτιρίου είχε κατατεθή στις 12 Δεκεμβρίου 1882 άπό τον Πατριάρχη 'Ιωακείμ τον Γ'. Στην τελετή αυτή μίλησαν εκτός άπό τον Πατριάρχη, πού είχε κάμει μάλιστα ό ϊδιος και τον αγιασμό, ô Ξενοφών Ζωγράφος, πρόεδρος τότε του Διοικητικού Συμβουλίου

1. Κατά τήν πρώτη 25ετία της λειτουργίας τοΰ Ζαππείου πρόεδροι του Διοικη­

τικού Συμβουλίου υπήρξαν : Ό εθνικός ευεργέτης Χρηστάκης Ζωγράφος, οί ιατροί : Ήροκλής Βασιάδης, Κων/νος Καραθεοδωρής, Δ. Σταματιάδης, 'Αλέξανδρος Πασπάτης καί Ξενοφών Ζωγράφος καί οί μητροπολίτες : 'Ιωαννίνων (έπειτα Ηράκλειας) Γρηγόριος, Μηθύμνης Νικηφόρος, Σμύρνης Βασίλειος, Λήμνου (έπειτα Σάμου) 'Αθανάσιος, Βιζύης 'Ιερόθεος, Μαρώνειας (έπειτα Ρόδου) 'Ιωακείμ, Βάρνης Πολύκαρπος καί Σερβίων καί Κοζάνης Κωνστάντιος.

2. Τό σχετικό ποσό ξεπερνούσε τις 1.000 λίρες τό χρόνο. 3. Τό σχολικό έτος 1882 ­ 1883 από τις 200 περίπου μαθήτριες τοΰ Ζαππείου είκοσι

εσωτερικές καί τριάντα εξωτερικές ήταν υπότροφες Ζάππα. 4. Τό ποσό αυτό ήταν αξιόλογο. Σημειώνω πώς τό έτος 1883 τα έξοδα λειτουργίας

τοΰ Ζαππείου είχαν φθάσει τις 4.500 λίρες. 5. Σ' αυτόν είχε χαραχθή ή ακόλουθη επιγραφή : 'Επί Σουλτάν Άπδούλ Χαμίτ

Χάν τοΰ Β' καί Πατριάρχου 'Ιωακείμ Γ' Κων/νος ό Ζάππας, ό καί πολλά άλλα τό ήμέτε­

ρον Γένος αγαθά έργασάμενος, οικείς βουλή αγαθή καί ιδία δαπάνη πολλή εν τω περι­

βάλω τοΰ έν Περαία ναοΰ τής Αγίας Τριάδος έν χώρω έπί ΐδίαις όμολογίαις έκκεχωρημένω εις άγωγήν τών ομογενών παρθένων τόνδε εγείρει οίκον, ου ό θεμέλιος έπ' εύλογίαις κατα­

τίθεται λίθος έτει σωτηρίω ,αωπβ' [1882] δεκεμβρίου δωδέκατη».

— 176 —

του Ζαππείου, ό Κωνσταντίνος Καλλιάδης, πού είχε όρισθή από το Διοι­

κητικό Συμβούλιο του ιδρύματος ως επίσημος ρήτορας, και ô Ί . Άλιμπέρ­

της, ιδιαίτερος γραμματέας του ευεργέτη. Επίσης διαβάσθηκε το πρακτικό με την κοινή απόφαση των δύο Διοικητικών Σωμάτων, της Ί . Συνόδου και του Δ. Εθνικού Μεικτού Συμβουλίου, σύμφωνα με τήν οποία ο Κωνσταν­

τίνος Ζάππας είχε άνακηρυχθή «μέγας ευεργέτης της Εκκλησίας και τοϋ Γένους δια τάς πολλάς και μεγάλας ευεργεσίας του προς τήν Έκκλησίαν και το Γένος».

Τα εγκαίνια του νεόδμητου διδακτηρίου με τις ευρύχωρες αίθουσες διδασκαλίας, τους τεράστιους διαδρόμους και τους άνετους και υγιεινότα­

τους κοιτώνες έγιναν με μεγάλη επισημότητα στις 9 Ιουλίου 1885 ι. Ή συνο­

λική δαπάνη για τήν ανέγερση και τον εξοπλισμό του με τα απαραίτητα έπιπλα, σκεύη, όργανα διδασκαλίας καί «πάντα όσα ή υγιεινή και ή παιδα­

γωγική άπαιτοΰσι παρά τοιούτων ιδρυμάτων» ανέβηκε σε 32.000 λίρες. Τον πρώτο χρόνο της λειτουργίας του το Ζάππειο Παρθεναγωγείο

συναποτελοΰσαν: Νηπιαγωγείο, Σχολείο [Δημοτικό] με τέσσερις τάξεις και Γυμνάσιο με τις δύο πρώτες τάξεις. Οί τάξεις του Γυμνασίου τον επό­

μενο χρόνο έγιναν τρεις, το μεθεπόμενο τέσσερις και τελικά το Γυμνάσιο ολοκληρώθηκε, τό σχολικό έτος 1878­ 1879, σε πεντατάξιο. Τό έτος αυτό είχαν αποφοιτήσει οί πρώτες μαθήτριες του, συνολικά εξη, άπό τις όποιες οί τέσσερις ήταν υπότροφες Ζάππα. Πρώτη απόφοιτη ήταν ή Εύθαλία 'Αδάμ, άπό τις Σέρρες, γι' αυτό τήν είχαν αποκαλέσει «πρωτότοκον θυγα­

τέρα τοϋ Ζαππείου» 2. 'Αλλά τό Ζάππειο δεν είχε την περιωρισμένη αποστολή να καλύπτη

τις μορφωτικές ανάγκες «της γυναικείας νεότητος» της πόλεως, όπου ιδρύ­

θηκε καί λειτουργούσε. Οι θρησκευτικοί και πνευματικοί ταγοί τοϋ δούλου Γένους στή Βασιλεύουσα τοϋ είχαν αναθέσει καί τό πρόσθετο χρέος να διαπαιδαγώγηση καί να μόρφωση τα κορίτσια τών ελληνικών κοινοτήτων,

1. Βλ. τή σχετική περιγραφή εις : Τα εγκαίνια τοϋ Ζαππείου, εκ του υπ' αριθ. 4849 καί ήμερομηνίαν 10 'Ιουλίου 1885 φύλλου τοϋ Νεολόγου, εν Κωνσταντινουπόλει 1885.

2. Για τήν πρώτευσή της σ' όλα τα ετη τών σπουδών της στο Ζάππειο ή Εύθαλία 'Αδάμ είχε σταλή άπό τον Κων/νο Ζάππα, μέ εξοδά του, στο Παρίσι καί στή Γενεύη, για να σπουδάση Παιδαγωγικά. Τα τροφεία στην πνευματική της τροφό τα απέδωσε πολλαπλάσια, άφοΰ υπήρξε ή ψυχή τοϋ Ζαππείου μια ολόκληρη 45ετία. Δίδαξε σ' αυτό άπό 1882­1885, υπήρξε υποδιευθύντρια του άπό 1885­1887 καί τό διηύθυνε σαράντα ολόκληρα χρόνια, άπό τό 1888 εως τό 1927. Ή 'Ακαδημία 'Αθηνών τήν τίμησε μαζί μέ τήν Ελένη Στρούβαλη, τήν υποδιευθύντρια καί διάδοχο της στή διεύθυνση τοϋ Ζαπ­

πείου, απονέμοντας καί στις δύο «βραβεΐον αρετής καί αυτοθυσίας». Πέθανε στην 'Αθή­

να τό έτος 1954.

— 177 —

πού ζούσαν κάτω άπο τον οθωμανικό ζυγό, τις «θυγατέρες της Ανατολής» όπως τα αποκαλούν στον Κανονισμό λειτουργίας του ιδρύματος. Οι σκοποί του δηλαδή ήταν ευρύτεροι, οί στόχοι του υψηλότεροι και μεγάλες οι ελπί­

δες πού στηρίχθηκαν σ' αυτό. Για τήν πραγμάτωση των πατριωτικών αυτών σκοπών και στόχων, οί

φιλογενεΐς εκείνοι άνδρες βρήκαν ώς μέσο αποτελεσματικό «τήν σύστα­

σιν Διδασκαλείου». Συνέλαβαν δηλαδή τήν πατριωτική σκέψη να οργανώ­

σουν τό Ζάππειο σε πνευματική τροφό και με τις απόφοιτες διδασκάλισσες του να καλύψουν τις ανάγκες, σε διδακτικό προσωπικό, τών Παρθεναγω­

γείων, όπως αποκαλούσαν τότε τα σχολεία θηλέων, της διασποράς και να μεταλαμπαδεύσουν στις Ελληνοπούλες του υπόδουλου Γένους τό φώς της γνώσεως και τής αρετής.

Και για να είναι βέβαιοι για τήν πλήρη επιτυχία στην προσπάθεια τους, παράλληλα με «τήν σύστασιν του Διδασκαλείου» είχαν αποφασίσει και «τήν συντήρησιν υποτρόφων». Γιατί οι υπότροφες, άπό τις όποιες άλλες ήταν εσωτερικές με εξασφαλισμένη τή δωρεάν συντήρηση και τή δωρεάν σπουδή και άλλες εξωτερικές με δωρεάν μόνο τις σπουδές 1, αναλάμβαναν κάποιες υποχρεώσεις σχετικές μέ τήν πρόσθετη αυτή αποστολή του Ζαπ­

πείου. Συγκεκριμένα, αναλάμβαναν τήν υποχρέωση να διδάξουν, μέ μισθό βέβαια, σέ οποιοδήποτε σχολείο του υπόδουλου Ελληνισμού θα τις έστελ­

νε τό Συμβούλιο του Ζαππείου, τόσα χρόνια όσα θα είχαν μαθητεύσει στο Ζάππειο. Υπογραφόταν μάλιστα και σχετικό συμβόλαιο μέ τριτεγγυητή, στο όποιο περιλαμβανόταν ό όρος, αν δέν τηρούσαν τήν υποχρέωση τους αυτή, να επιστρέψουν στο ίδρυμα όσα θα είχαν δαπανηθή γι' αυτές σέ τρο­

φεία και σέ δίδακτρα2.

1. Για να άντιληφθή ό αναγνώστης το ΰψος των χρημάτων πού δαπανούσε το ίδρυμα για καθεμιάν άπο τις υπότροφες στα χρόνια τών σπουδών της σ' αυτό, σημειώνω πώς σύμφωνα μέ τον Κανονισμό λειτουργίας του Ζαππείου, πού ίσχυε τό έτος 1902, τα δίδα­

κτρα και τα τροφεία, πού κατέβαλλαν οί εσωτερικές μαθήτριες, είχαν καθορισθή σέ 25 λίρες για τό Νηπιαγωγείο, 30 για τό Σχολείο, 35 για τό Γυμνάσιο και 30 για τό Διδα­

σκαλείο, ένώ τα δίδακτρα πού κατέβαλλαν οί εξωτερικές είχαν καθορισθή σέ 5 λίρες για τό Νηπιαγωγείο, 8 για τό Σχολείο, 12 για τό Γυμνάσιο και 8 για τό Διδασκαλείο. Όσες άπο τις εξωτερικές έτρωγαν τό μεσημέρι μαζί μέ τις εσωτερικές κατέβαλλαν 7 έπί πλέον λίρες.

2. Τή συνέχιση τών υποτροφιών και μετά τό θάνατο του Κων. Ζάππα προέβλεψε ό εθνικός εκείνος ευεργέτης μέ τό έβδομο άρθρο τής διαθήκης του. Συγκεκριμένα, άπο τήν περιουσία του, πού θα τή διαχειριζόταν «ή εν 'Αθήναις Ζάππειος Επιτροπή», ώρισε ετήσιο εισόδημα 1000 λιρών, «δια να έκπαιδεύωνται και διατηρούνται υπότροφοι του τριάκοντα τον αριθμόν, κορίτσια άπορων ομογενών, τα όποια να λαμβάνωνται άπό όλας τάς έλληνικάς επαρχίας τής νΰν 'Οθωμανικής Αυτοκρατορίας... υπό τήν ρητήν και άπα­

ράβατον ύποχρέωσιν να διδάξουν προς διάδοσιν τής παιδείας και τών φώτων άναμέσον τοΰ γυναικείου φύλου τών 'Ελληνίδων τοϋ 'Οθωμανικού Κράτους».

12

— 178 —

Κάτω άπο τις προοπτικές αυτές κρίθηκε αναγκαία, όπως ήταν άλλωστε εύλογο, ή αναδιοργάνωση τοΰ προγράμματος διδασκαλίας και ή αναδιάρ­

θρωση των ετών σπουδών. Πρώτο βήμα προς την κατεύθυνση αύτη ήταν να είσαχθή στις γυμνασιακές τάξεις ένας ευρύτερος κύκλος μαθημάτων πού περιλάμβανε έκτος άπο τα μαθήματα γενικής μορφώσεως και άλλα ειδικά, μέ τα όποια οί απόφοιτες του Ζαππείου θα άπέβαιναν ικανές να ασκή­

σουν το διδασκαλικό έργο. 'Ακολούθησε ή προσθήκη, το σχολικό έτος 1883­1884, μιας μεταγυμνασιακής τάξεως μέ τον τίτλο «Νηπιαγωγική» και δύο χρόνια αργότερα, το σχολικό έτος 1885 ­ 1886, ή ίδρυση τής πρώτης τάξεως Διδασκαλείου, πού (ολοκληρώθηκε σέ διτάξιο το αμέσως επόμενο έτος 1886­ 1887. Παράλληλα οί τάξεις του Σχολείου [του Δημοτικού] αυ­

ξήθηκαν σέ πέντε άπο το σχολικό έτος 1885 ­ 1886. Έτσι το σχολικό έτος 1886 ­ 1887 το Ζάππειο το συναποτελουσαν: Νηπιαγωγείο 1, Σχολείο και Γυμνάσιο μέ ένδεκα συνολικά τάξεις και διτάξιο Διδασκαλείο. Προσθέτω πώς οί τάξεις του Σχολείου αυξήθηκαν σέ έξη άπο το σχολικό έτος 1909 ­1910 και του Γυμνασίου επίσης σέ εξη άπο το σχολικό έτος 1937 ­ 1938.

Προσθέτω ακόμη πώς το Ζάππειο έδινε ιδιαίτερη προσοχή, ώστε οί απόφοιτες του να κατέχουν τουλάχιστο μια ξένη γλώσσα. Πρώτα γιατί στο κοσμοπολίτικο περιβάλλον τής Κωνσταντινουπόλεως ή γνώση μιας άπο τις ευρωπαϊκές γλώσσες και είδικώτερα τής γαλλικής ήταν ανάγκη, πού τήν επέβαλλε ή ίδια ή ζωή, και έπειτα γιατί έπρεπε να άφαιρεθή κάθε επιχείρημα άπο τους λίγους εκείνους ομογενείς πού, για να μάθουν τα κο­

ρίτσια τους ξένες γλώσσες, ήθελαν να τα στείλουν σέ ενα άπο τα πολλά ξένα σχολεία πού λειτουργούσαν στην Κωνσταντινούπολη, όμως μέ έκδηλο τον προπαγανδιστικό τόνο.

Άλλα για να εχη ευνοϊκά αποτελέσματα ή διδασκαλία τής γαλλικής γλώσσας, πού ήταν υποχρεωτική για δλες τις μαθήτριες τοΰ Ζαππείου, το σχολείο είχε καθιερώσει αξιόλογες καινοτομίες. Δημιούργησε εννέα τάξεις, τελείως ανεξάρτητες άπο τις κανονικές. Σ' αυτές ή ένταξη τών μα­

θητριών γινόταν μέ βάση τις γνώσεις τους στή γαλλική γλώσσα και όχι τήν τάξη πού κανονικά φοιτούσαν ή τήν ηλικία τους. 'Επιπλέον ή διδα­

σκαλία γινόταν στή γαλλική γλώσσα άπο Γαλλίδες κατά κανόνα διδασκά­

λισσες και Γάλλους καθηγητές, πού τους επέλεγαν μέ μεγάλη προσοχή. Καί, όπως ήταν φυσικό, τα αποτελέσματα ήταν όχι απλώς ικανοποιητικά

1. Το Νηπιαγωγείο τότε είχε δύο τάξεις, αντίστοιχες με τις δύο πρώτες τάξεις τών Δημοτικών Σχολείων τοϋ ελεύθερου Κράτους, καί για να γίνη δεκτή σ' αυτό ή μαθή­τρια έπρεπε να εχη συμπληρώσει το πέμπτο έτος τής ηλικίας της. Στο Νηπιαγωγείο τοϋ Ζαππείου, όπως καί στα Νηπιαγωγεία τών δύο άλλων Παρθεναγωγείων τής Κωνσταντι­νουπόλεως, φοιτοϋσαν καί αγόρια.

— 179 —

άλλα αξιόλογα. Γι' αυτό όσες άπό τις Ζαππίδες, απόφοιτες των γαλλικών τάξεων, έδιναν εξετάσεις στη Γαλλική Πρεσβεία για τήν απόκτηση γαλλι­

κού πτυχίου (Brevet), είχαν πάντοτε εξαιρετική επιτυχία *. "Εκρινα αναγκαίο να σημειώσω τήν καινοτομία αυτή τοϋ Ζαππείου,

όχι μόνο για να φανή πόσο σωστά, τόσα χρόνια πρίν, οί υπεύθυνοι για τή μόρφωση και τήν αγωγή τών ελληνοπαίδων του υπόδουλου Γένους μας είχαν αντιμετωπίσει τό πρόβλημα της διδασκαλίας και της εκμαθήσεως τών ξένων γλωσσών, άλλα επειδή παράλληλα ή καινοτομία αυτή δείχνει τόσο τήν προνοητικότητα και τον πατριωτισμό όσο και τήν προοδευτι­

κότητα τους. Άλλα τό Ζάππειο στα 100 χρόνια της λειτουργίας του, υστέρα μάλιστα

άπό τις δυσμενείς καταστάσεις πού δημιούργησαν για τους "Ελληνες της 'Ανατολής οί βαλκανικοί πόλεμοι και ή μικρασιατική εκστρατεία, φυσικό ήταν να περάση δύσκολες στιγμές. Τό 1923 καταργήθηκε τό Διδασκαλείο. Τήν ίδια τύχη είχε, τό έτος 1925, και τό νηπιαγωγείο, πού όμως επανιδρύ­

θηκε τό 1953. Άλλα και ολόκληρο τό Ζάππειο είχε αναστείλει τή λειτουρ­

γία του για ενα χρόνο, τό σχολικό έτος 1925 ­ 1926, υστέρα άπό απαίτηση του κυριάρχου. Σήμερα τό Ζάππειο λειτουργεί με τό νηπιαγωγείο, για αγό­

ρια και κορίτσια, τό εξάχρονο δημοτικό σχολείο, κι αυτό μεικτό, καί τό εξατάξιο γυμνάσιο, μόνο για κορίτσια, χωρισμένο, σύμφωνα με τήν τουρκι­

κή εκπαιδευτική νομοθεσία, σε τριτάξιο γυμνάσιο καί τριτάξιο λύκειο. "Υστερα άπό τήν κατάργηση του Διδασκαλείου τό Ζάππειο περιέλαβε

στο πρόγραμμα τών μαθημάτων του καί μαθήματα παιδαγωγικά. Συγκεκρι­

μένα, οί μαθήτριες τών τριών ανωτέρων τάξεων του, αυτών πού συναποτε­

λουν τό σημερινό τριτάξιο λύκειο, παράλληλα με τα άλλα γυμνασιακά τους μαθήματα διδάσκονταν καί εξακολουθούν να διδάσκωνται γενική παιδαγω­

γική θεωρία καθώς καί γενική καί ειδική διδακτική, επί μία ώρα τήν εβδο­

μάδα στην Α' τάξη, έπί δύο στή Β' καί επί μία στην Γ'. Με τον τρόπο αυτό οί απόφοιτες τοϋ Ζαππείου αποκτούν τις αναγκαίες γνώσεις, για να άσκοϋν με ίκανή επάρκεια τό έργο της διδασκάλισσας. Καί ήταν επιβεβλημένη άπό τα πράγματα, θα έλεγα σωστική, ή ενέργεια αυτή της διοικήσεως του Ζαπ­

πείου, άφοϋ δεν ήταν εύκολη ή συμπλήρωση του διδακτικού προσωπικοϋ τών Αστικών Σχολών, όπως αποκαλούνται σήμερα τα δημοτικά σχολεία της Κωνσταντινουπόλεως, με πτυχιούχους τών Διδασκαλείων ή τών Παιδα­

γωγικών Ακαδημιών άπό τήν Ελλάδα2 .

1. Έκτος άπό τή γαλλική διδασκόταν καί ή αγγλική καθώς καί ή γερμανική· δμως ή παοακολούθηση της διδασκαλίας τους απαιτούσε τήν καταβολή Ιδιαιτέρων διδάκτρων. Μέ ιδιαίτερα δίδακτρα διδασκόταν καί ή ενόργανη μουσική (πιάνο).

2. Για τους ϊδιους ακριβώς λόγους καί επειδή ίσως οί απόφοιτες τοϋ Ζαππείου,

— 180 —

Προσθέτω πώς τό Ζάππειο άπό τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του ευτύχησε να εχη άριστα εκπαιδευμένο και άφωσιωμένο στο έργο του διδα­

κτικό και εποπτικό προσωπικό. Έτσι κατώρθωσε να άποβή φωτεινός φάρος στους υπόδουλους αδελφούς μας και να καταξιωθή στη συνείδηση του υπό­

δουλου και του ελεύθερου Ελληνισμού. Στα εκατό χρόνια της δράσεως του τό διηύθυναν : Ή Καλλιόπη Κεχαγιά (1875­ 1888), ή Εύθαλία 'Αδάμ (1888­1927), ή Ελένη Στρούβαλη (1927­1937), ή "Αννα Βασιλειάδου (1937), ή Φανή Γεωργιάδου (1937­1946), ό 'Αλέξανδρος Χατζόπουλος (1946­1962), ή Τατιάνα Γρηγοριάδου (1962­1963) και άπό τό 1963 τό διευθύνει ή 'Αρίστη Κιμιατζή. Άπό τό 1954 ως τό 1962 πού ό Άλέξ. Χατζόπουλος είχε έκλεγή βουλευτής στην Τουρκική Βουλή και δεν ασκού­

σε τα διευθυντικά του καθήκοντα, τον αναπλήρωσαν ή Φαίδρα Νεφτιτζή (1955 ­ 1958), ή Βικτωρία Παπαλούκα (1958 ­ 1960) και ή διευθύντρια τού Κεντρικού Παρθεναγωγείου Ελένη Σαράφογλου (1960 ­ 1962).

Για τό «ευρύ και πληρέστατο» πρόγραμμα τών μαθημάτων και για τήν άρτια κατάρτιση τών αποφοίτων του Ζαππείου, άπό τα πρώτα ακόμη χρόνια της λειτουργίας του, μιλάει πολύ εύγλωττα τό έγγραφο του ελλη­

νικού Υπουργείου τών 'Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας 'Εκπαιδεύσεως, με τό όποιο τό Ζάππειο ανακηρύχθηκε «ισοβάθμιον» με τό 'Αρσάκειο Διδασκαλείο τών 'Αθηνών. Τό υπογράφει ό 'Υπουργός Α.Δ. Αυγερινός, έχει ημερομηνία 2 'Ιουλίου 1879, απευθύνεται στον Κωνσταντίνο Ζάππα και λέγει μεταξύ άλλων και τα ακόλουθα: «Λαβόντες έν όψει. . . ότι εν τώ Ζαππείφ διδάσκεται τω όντι κύκλος μαθημάτων ευρύτερος και πληρέστε­

ρος τών έν τω Άρσακείω Διδασκαλεία) διδασκομένων και τήν έπίδοσιν τών μαθητριών του Ζαππείου εκ τών θεματογραφικών αγωνισμάτων τών μαθητριών τεκμηράμενοι* καί επιθυμούντες να συντελέσωμεν εις παγίω­

σιν του έθνωφελεστάτου τούτου καθιδρύματος του έπαγγελλομένου τήν διά­

δοσιν της ελληνικής παιδείας καί γλώσσης κατά τήν 'Ανατολήν άνακηρύσ­

σομεν ισοβάθμιον τω έν 'Αθήναις Άρσακείω Διδασκαλεία)...». 'Αλλά ή δλη προσφορά του Ζαππείου στή μόρφωση καί στην εθνική

καί ηθική διαπαιδαγώγηση τών ελληνοπαίδων της 'Ανατολής αναγνωρίσθη­

κε πανηγυρικά καί με άλλες μεταγενέστερες πράξεις καί αποφάσεις άπό τή Μητέρα Πατρίδα. Τό Υπουργείο Παιδείας με Διατάγματα, πού εξέδωσε κατά καιρούς, αναγνώρισε τό Γυμνάσιο καί τό Διδασκαλείο του Ζαππείου Παρθεναγωγείου ισότιμα με τα αντίστοιχα σχολεία του ελεύθερου Κράτους

πού θα ήθελαν να ασκήσουν το διδασκαλικό έργο, δέν θα ήταν αρκετές, για να καλύψουν τις ανάγκες των σχολείων, τα άλλα δύο Παρθεναγωγεία της Κωνσταντινουπόλεως, το Ίωακείμειο καί το Κεντρικό, περιέλαβαν στο πρόγραμμα τών τριών ανωτέρων τάξεων τους καί παιδαγωγικά μαθήματα, μέ ώρες διδασκαλίας όπως καί στο Ζάππειο.

— 181 —

μας. Σημειώνω όλες αυτές τις αναγνωρίσεις και για τον πρόσθετο λόγο ότι είναι δυνατό να βοηθήσουν σε πρακτικούς σκοπούς.

Α' Τ ο Δ ι δ α σ κ α λ ε ί ο 1. Με Β. Δ. της 30­5­1920 (Φ. Ε.Κ. 137, τεύχος Α', της 25 ­ 6 ­ 1920)

αναγνωρίσθηκε «ίσότιμον προς τα δημόσια Διδασκαλεία τών θηλέων». 2. Με Β.Δ. της 25­ 11 ­ 1937 (Φ.Ε.Κ. 483, τεύχος Α', της 30­ 11 ­

1937) αναγνωρίσθηκε αναδρομικά από τό σχολικό έτος 1916­ 1917 «ίσό­

τιμον προς τα δημόσια Διδασκαλεία Δημοτικής Εκπαιδεύσεως» '. 3. Μέ Β.Δ. της 25­7­1938 (Φ.Ε.Κ. 337, τεύχος Α', τής 1 7 ­ 9 ­

1938) αναγνωρίσθηκε και πάλι αναδρομικά, άπό τό έτος 1879, «ίσότιμον προς τα Διδασκαλεία τοΰ Κράτους».

4. Μέ Β.Δ. τής 30­5­1947 (Φ.Ε.Κ. 160, τεύχος Α', τής 5 ­ 8 ­ 1947) αναγνωρίσθηκε από τό σχολικό έτος 1922 ­ 1923 εως τό σχολικό έτος 1936 ­1937 «ίσότιμον προς τα έν Ελλάδι λειτουργήσαντα Διδασκαλεία Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, τό δέ άπολυτήριον τών αποφοίτων τούτου ώς ίσότιμον μέ τα απολυτήρια τών Διδασκαλείων τής Δημοτικής Εκπαιδεύσεως τοΰ Κρά­

τους δια τον διορισμόν τούτων διδασκαλισσών ουχί δέ και μέ τα πτυχία τών Παιδαγωγικών Ακαδημιών».

Β' Τό Γ υ μ ν ά σ ι ο 1. Μέ Β.Δ. τής 30­5­1920 (Φ.Ε.Κ. 137, τεύχος Α', τής 2 5 ­ 6 ­

1920) αναγνωρίσθηκε «ίσότιμον προς δημόσιον γυμνάσιον τοΰ Κράτους». 2. Μέ Β.Δ. τής 23­ 11 ­ 1921 (Φ.Ε.Κ. 225, τεΰχος Α', τής 27­ 11 ­

1921) αναγνωρίσθηκε «ίσότιμον προς τα δημόσια γυμνάσια τοΰ Κράτους». 3. Μέ Π.Δ. τής 8­12­1924 (Φ.Ε.Κ. 310, τεΰχος Α', τής 13­12­

1924) αναγνωρίσθηκε αναδρομικά άπό τό σχολικό έτος 1913 ­ 1914 «ώς όμοταγές προς τα δημόσια γυμνάσια τοΰ Κράτους».

4. Μέ Π.Δ. τής 20 ­ 3 ­ 1925 (Φ.Ε.Κ. 72, τεΰχος Α', τής 23 ­ 3 ­ 1925) αναγνωρίσθηκε αναδρομικά άπό τό σχολικό έτος 1905 ­ 1906 «ώς όμοταγές προς τα έν Ελλάδι δημόσια γυμνάσια».

5. Μέ Π.Δ. τής 26­1­1926 (Φ.Ε.Κ. 34, τεΰχος Α', τής 2 9 ­ 1 ­

1926) αναγνωρίσθηκε αναδρομικά άπό τό σχολικό έτος 1889­1890 «ώς ίσότιμον προς τα δημόσια γυμνάσια τοΰ Κράτους».

Για να συμπληρωθή ή σύντομη αύτη σκιαγράφηση τοΰ Ζαππείου στα εκατό χρόνια τής πορείας του, κρίνω σκόπιμο να αναφερθώ σέ δύο ακόμη

1. Οί αναδρομικές αναγνωρίσεις τοΰ Διδασκαλείου καθώς και τοΰ Γυμνασίου πιθα­

νώτατα απέβλεπαν σέ τακτοποιήσεις, υπηρεσιακές και συνταξιοδοτικές, τών αποφοίτων τών διδασκάλων και τών καθηγητών τους.

— 182 —

σημεία. Πρώτα στον αριθμό των τροφίμων του κατά τήν τελευταία δεκατε­

τραετία και έπειτα στο πρόγραμμα, μαθημάτων και ωρών διδασκαλίας, πού ακολουθεί σήμερα στις γυμνασιακές του τάξεις. 'Από τή μελέτη και αντι­

παραβολή τών αριθμών ô αναγνώστης θα μπόρεση να συναγάγη τα συμπερά­

σματα του, ατυχώς αποκαρδιωτικά, για τή μελλοντική τύχη τοΟ ελληνικού στοιχείου στή Βασιλεύουσα.

'Ενώ λοιπόν κατά το σχολικό έτος 1960­ 1961 στο Ζάππειο φοίτησαν 810 συνολικά μαθητές και μαθήτριες (36 στο νηπιαγωγείο, 388 στο δημο­

ΕΒΔΟΜΑΔΙΑΙΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ

Μαθήματα

Γυμνασίου Λυκείου

Τάξεις

Α' Β' Γ'

Τάξεις

Α' Β'

Θρησκευτικά Ελληνικά ('Αρχαία, Νέα) Μαθηματικά Φυσικά Γαλλικά ή 'Αγγλικά Εμπορικά Φιλοσοφικά Κοσμογραφία Παιδαγωγικά Τεχνικά Οίκοκυρικά 'Ωδική Γυμναστική 'Υγιεινή ­ Βρεφοκομία Τουρκική Γλώσσα και Φιλολογία. 'Ιστορία, στα τουρκικά Γεωγραφία » Πατριδογνωσία » Κοινωνιολογία » Στρατιωτικά »

Σ ύ ν ο λ ο ω ρ ώ ν 36 36 37 39 40 40

— 183 —

τικο και 386 στο γυμνάσιο ­ λύκειο) ι, πέντε χρόνια αργότερα, το σχολικό έτος 1965 ­ 1966, ό αντίστοιχος αριθμός μειώθηκε σε 513 (30 στο νηπιαγω­

γείο, 222 στο δημοτικό και 261 στο γυμνάσιο ­ λύκειο) και υστέρα άπό άλλα έξη χρόνια, κατά το σχολικό έτος 1972 ­ 1973, ό αριθμός αυτός μειώθηκε ακόμη πιο πολύ και έφθασε μόλις σε 361 μαθητές και μαθήτριες (37 στο νηπιαγωγείο, 128 στο δημοτικό και 196 στο γυμνάσιο ­ λύκειο), για να περιορισθή μόνο σέ 298 μαθητές ­ μαθήτριες κατά τό εφετινό σχολικό έτος 1974­1975 (114 μαθητές και μαθήτριες στο δημοτικό και 184 μαθήτριες στο γυμνάσιο ­ λύκειο).

Τό εβδομαδιαίο πρόγραμμα μαθημάτων καΐ ωρών διδασκαλίας, πού ακολουθούν τό γυμνάσιο και τό λύκειο του Ζαππείου, βλέπε στην προη­

γούμενη σελίδα 2.

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

1. Κανονισμός του Ζαππείου ανωτάτου ελληνικού εκπαιδευτηρίου τοϋ θήλεος φύλου εν Κωνσταντινουπόλει, εν Κωνσταντινουπόλει 1879.

2. Ήμερολόγιον της 'Ανατολής, πολιτειογραφικόν και φιλολογικόν του έτους 1883, υπό Άθ. Παλαιολόγου, έν Κωνσταντινουπόλει 1882, σ. 77 ­ 78.

3. Εκκλησιαστική 'Αλήθεια, έτους Γ' (1882), τ. ια' σ. 173­ 174. 4. Τα εγκαίνια του Ζαππείου, έκ τοϋ υπ' αριθ. 4849 και ήμερομηνίαν

10 'Ιουλίου 1885 φύλλου τοϋ Νεολόγου, έν Κωνσταντινουπόλει 1885. 5. Ζάππειον Έθνικόν Παρθεναγωγεϊον, ίδρυθέν τω 1875, έν Κωνσταν­

τινουπόλει, 1902. 6. Ζάππειον Έθνικόν Παρθεναγωγεϊον έν Κωνσταντινουπόλει, Α'

ΕΙκοσιπενταετηρίς 1875­ 1900, Β' 'Επετηρίδες 1900­ 1903, έν Κωνσταντι­

νουπόλει 1904. 7. Βρετοΰ Ι .Α. , Ήμερολόγιον έγκυκλοπαιδικόν του έτους 1907, έν

'Αθήναις 1906, σ. 112. 8. Σύλλογος Ζαππίδων, Λεύκωμα, 'Αθήναι 1946. 9. Ξηραδάκη Κούλας, Άπό τα 'Αρχεία τοϋ 'Ελεγκτικού Συνεδρίου,

Παρθεναγωγεία και δασκάλες του υπόδουλου Ελληνισμού, 'Αθήνα 1972. 10. 'Αντίγραφα έγγραφων και άλλα στοιχεία τοϋ ατομικού μου

'Αρχείου.

1. Μεικτά είναι μόνο τό νηπιαγωγείο και το δημοτικό. 2. Το ίδιο ακριβώς αναλυτικό και ωρολόγιο πρόγραμμα μαθημάτων ακολουθούν

και τα άλλα δύο Παρθεναγωγεία, τό Ίωακείμειο και τό Κεντρικό.

— 184 —

2. Tò Έθνικόν Ίωακείμειον Παρθεναγωγεΐον.

'Ιδρυτής του πνευματικού αύτοΰ φάρου, πού εξέθρεψε γενεές Ελληνί­

δων της Βασιλεύουσας και τις ώδήγησε στο δρόμο της γνώσεως και της αρετής, υπήρξε ό Οικουμενικός Πατριάρχης 'Ιωακείμ ό Β', ό από Κυζίκου ι. Συγκεκριμένα, ό άοίδιμος αυτός θρησκευτικός ταγός, γνωρίζοντας πόσο υστερούσε ή μόρφωση «τής θηλείας νεότητος» ακόμη και σ' αυτή τήν έδρα τής 'Ορθοδοξίας καί έχοντας πλήρη συναίσθηση των μεγάλων υποχρεώ­

σεων του ώς πνευματικού οδηγού τοΰ Γένους, άφησε με τή διαθήκη του 2.000 λίρες «δια τήν έπομένην έπείγουσαν», όπως ό ίδιος τή χαρακτη­

ρίζει, «ανάγκην, επί των εν Μουχλίω 2 δύο οικοπέδων του να άνεγερθή οικοδομή κατάλληλος, ήτις να χρησιμεύση ώς πατριαρχικόν Παρθενα­

γωγεΐον . '.. ». Με τήν ενέργεια του αυτή ό μουσόφιλος Πατριάρχης θέλησε να διά­

νοιξη μιαν ακόμη λεωφόρο πνευματικής και κοινωνικής αναπτύξεως των ομογενών του. Είδικώτερα, θέλησε να καλύψη τις μορφωτικές ανάγκες των κοριτσιών, πού κατοικούσαν στις συνοικίες τής κυρίως Κωνσταντινου­

πόλεως, με τή δημιουργία ενός ακόμη μορφωτικού κέντρου, στο όποιο να έκπαιδεύωνται τα κορίτσια των λαϊκών τάξεων, πού οι γονείς τους, για λόγους κυρίως οικονομικούς, απέφευγαν να τα στέλνουν στα Παρθεναγω­

γεία, πού λειτουργούσαν σε απόμακρες συνοικίες, καί έτσι τα στερούσαν άπό το αγαθό τής μορφώσεως καί τής αγωγής με φανερή τή μεγάλη εθνική ζημία. Για το λόγο αυτό άλλωστε το ίδρυμα άπό τήν πρώτη μέρα τής λειτουρ­

γίας του πήρε τήν επωνυμία «Ίωακείμειον», ένώ το προσεπώνυμο «Έθνι­

κόν» τοΰ απονεμήθηκε ενα χρόνο αργότερα με κοινή απόφαση τών δύο διοικητικών σωμάτων τής Εκκλησίας, τής Ί . Συνόδου καί τοΰ Δ. Έθνικοΰ Μεικτού Συμβουλίου, πού το ανακήρυξαν «Άνωτέραν 'Εθνική ν Σχολή ν». "Ομως άπό το 1923 έχασε το προσεπώνυμο «Έθνικόν» καί διατηρεί μόνο τήν πρώτη του επωνυμία.

Τα εγκαίνια τοΰ διδακτηρίου 3 καί ή έναρξη τών μαθημάτων του έγιναν με μεγάλη επισημότητα το Σεπτέμβριο τοΰ 1882. Παρευρέθηκαν ό Πατριάρ­

χης Ιωακείμ ό Γ', πού έκαμε μάλιστα ό ίδιος τον αγιασμό, καί πολλοί

1. Κατά κόσμον 'Ιωάννης Κοκκώδης, άπό τή Χίο (1802 ­1878). Πατριάρχευσε δυο φορές : 1860­1863 καί 1873 ­1878. Πέθανε «επί τοϋ θρόνου του», στή Θεολογική Σχολή τής Χάλκης, στις 5 Αυγούστου 1878.

2. Το Μουχλίον, κοινώς Μουχλιό : Ένοοία στα νοτιοδυτικά τοϋ Φαναριού, όπου ό παλαιός βυζαντινός ναός τής Παναγίας τοΰ Μουχλίου.

3. Τήν ευθύνη καί τήν τιμή για τήν ανέγερση του είχαν : Ό Μητροπολίτης Δέρ­

κων 'Ιωακείμ καί οί Θ. Μαυρογορδάτος καί Ν. Θ. Σουλλίδης, πού είχαν όρισθή άπό τον 'Ιωακείμ το Β' εκτελεστές τής διαθήκης του.

— 185 —

'Αρχιερείς και άλλοι πνευματικοί και κοινοτικοί ταγοί άπο την Όμογέ­

νεια 1. Με μεγάλη επίσης επισημότητα, με την παρουσία και πάλι του Πατριάρχη,'Αρχιερέων και άλλων επισήμων, γιορτάσθηκε και ή λήξη των μαθημάτων του πρώτου σχολικού χρόνου, στις 16 'Ιουνίου τοΰ 1883. Ή σχετική τελετή έγινε στην αίθουσα τών εορτών της Μεγάλης Σχολής με κύριους ομιλητές τη διευθύντρια του Ίωακειμείου Χρυσούλα Ίωαννίδου 2

και τον έφορο Δ. Θ. Ξανθόπουλο. Κατά τήν πρώτη δεκαετία της λειτουργίας του είχε οκτώ τάξεις, τρεις

Γυμνασίου, τέσσερις Σχολείου (Δημοτικού) και μία προκαταρκτική, πού έγιναν εννέα άπό τό σχολικό έτος 1890 ­ 1891 με τήν προσθήκη και τετάρ­

της γυμνασιακής τάξεως και άπό τό έτος 1917 ­ 1918 δέκα με τήν προσθήκη και πέμπτης τάξεως στο Σχολείο. Τό σχολικό έτος 1931 ­ 1932 λειτουργού­

σε με ένδεκα τάξεις, εξη της Αστικής Σχολής (του Δημοτικού Σχολείου) και πέντε τοΰ Γυμνασίου.

"Ομως άπό τό σχολικό έτος 1935 ­ 1936, άφοϋ στο μεταξύ καταργήθηκαν άπό στενότητα τοΰ διδακτήριακοΰ χώρου και για λόγους οικονομίας οι τέσσερις πρώτες τάξεις τής 'Αστικής Σχολής, πού ήταν και οι πολυπληθέ­

στερες, τό 'Γωακείμειο λειτουργούσε με επτά τάξεις, δύο τής 'Αστικής και πέντε τοΰ Γυμνασίου, πού έγιναν οκτώ άπό τό σχολικό έτος 1937 ­ 1938 με τήν προσθήκη και έκτης γυμνασιακής τάξεως. 'Αλλά με τή λήξη τοΰ σχολικοϋ έτους 1961 ­ 1962 ώλοκληρώθηκε ή κατάργηση τής 'Αστικής Σχολής και έτσι από τό σχολικό έτος 1962­ 1963 τό Ίωακείμειο Παρθενα­

γωγείο λειτουργεί με εξη τάξεις τοΰ Γυμνασίου, χωρισμένες, σύμφωνα με τήν τουρκική εκπαιδευτική νομοθεσία, σέ δύο κύκλους, στο τριτάξιο γυ­

μνάσιο και στο τριτάξιο λύκειο. Τό Ίωακείμειο, άπό τα πρώτα χρόνια τής λειτουργίας του, εκτός άπό

τα γυμνασιακά μαθήματα είχε περιλάβει στο πρόγραμμα του και μαθήματα εγκυκλοπαιδικά και άλλα πρακτικά καθώς και ειδικά παιδαγωγικά. Με τον τρόπο αυτό «παρεσκεύαζε τήν Ίωακειμειάδα έπιτηδείαν και οίκον να κυβέρνηση και τέκνα άλλων εν Σχολή παιδεύουσα τήν κοινωνίαν να ανά­

πτυξη». Διότι τό απολυτήριο τοΰ Ίωακειμείου έδινε στις απόφοιτες του τό πρόσθετο δικαίωμα «τοΰ διδάσκειν εν Παρθεναγωγείοις κατά τα πρώτα

Ι. Σχετικούς λόγους είχαν εκφωνήσει ό έφορος 'Αναστάσιος Παπάς και ô καθηγη­

τής τής Μεγάλης του Γένους Σχολής Β. Δ. Καλλίφρων. 2. Χρυσούλα Ίωαννίδου, το γένος Παπαγγελή, πρώτη διευθύντρια τοϋ Ίωακειμείου,

πού το υπηρέτησε άπό το 1882 εως τό 1895. Καταγόταν άπό τήν 'Αθήνα και ήταν απόφοιτη τοΰ 'Αρσακείου Διδασκαλείου με παιδαγωγικές σπουδές στή Μασσαλία. Μητέρα τής μουσικολόγου Σοφίας Σπανούδη και τοϋ δικηγόρου 'Αγγέλου Στ. Ίωαννίδη. Πέθανε στην Κωνσταντινούπολη τον Αύγουστο τοΰ 1912.

— 186 —

τής ασκήσεως του διδασκαλικού" έργου ετη, τοϋ διευθύνειν δέ Παρθεναγω­

γεία μεθ' ίκανήν εν τω έπαγγέλματι πεΐραν» ι. Τη δεύτερη αύτη αποστολή του εξακολουθεί να έκπληρώνη και σήμε­

ρα εξασφαλίζοντας στη Βασιλεύουσα το απαραίτητο για τα δημοτικά της σχολεία διδακτικό προσωπικό2. Και για να μπορούν οί απόφοιτες του να άσκοϋν με ικανή επάρκεια το διδασκαλικό τους έργο, περιλαμβάνει στο πρόγραμμα του τή διδασκαλία και παιδαγωγικών μαθημάτων. Κατά το σχολικό έτος 1966 ­1967 οί ώρες διδασκαλίας των μαθημάτων αυτών ήταν μία στην Α', δύο στή Β' και μία στην Γ' τάξη τοϋ Λυκείου 3.

Θεωρώ αναγκαίο να προσθέσω πώς τό Ίωακείμειο είχε να αντιμετώ­

πιση, άπο τό πρώτο κιόλας έτος της λειτουργίας του, οικονομικές δυσκο­

λίες, πού πολλές φορές θεωρήθηκαν ανυπέρβλητες. Και ήταν επόμενο να ανακύψουν τέτοιες δυσχέρειες, άφοϋ ό ιδρυτής του δέν είχε τήν οικονομική δυνατότητα, παράλληλα με τήν εξασφάλιση τών μέσων για τήν ανέγερση τοϋ διδακτηρίου, να τό προικοδότηση και μέ τις προσόδους, πού θα κάλυ­

πταν μέρος έστω άπό τις ετήσιες δαπάνες της λειτουργίας του. "Ομως, όπως καί σε άλλες παρόμοιες περιπτώσεις, όχι μόνο μεμονωμένα άτομα στάθηκαν συναντιλήπτορες σ' αυτούς πού είχαν έπωμισθή τήν ευθύνη της λειτουργίας του, άλλα καί οργανώσεις ιδρύθηκαν καί λειτουργούσαν μέ μόνο καί αποκλειστικό προορισμό να στηρίξουν τό εθνικό καί εκπολιτι­

στικό αυτό κέντρο. Άπό τα μεμονωμένα άτομα πού διέθεσαν μέρος τοϋ πλούτου τους,

για να τό ενισχύσουν στα πρώτα κρίσιμα χρόνια της λειτουργίας του, σημειώνω τους: 'Ανδρέα Συγγρό, Ίω. Χαριτωνίδη, Άλέξ. Γεωργιάδη καί Κων. Σεβαστόπουλο, πού ανακηρύχθηκαν μεγάλοι ευεργέτες4, Στεφ.

1. Το δικαίωμα αυτό, πού τό παρείχε το Οικουμενικό Πατριαρχείο ώς ανώτατη εκκλησιαστική καί εκπαιδευτική αρχή, αναφερόταν στα σχολεία πού λειτουργούσαν έξω άπό τά σύνορα τοϋ ελεύθερου Κράτους μας.

2. Κατά τό σχολικό έτος 1965­1966 άπό τις 122 διδασκάλισσες καί διευθύντριες τών δημοτικών σχολείων της Κωνσταντινουπόλεως 68 ήταν απόφοιτες τοϋ Ίωακειμείου. Ή εξοικονόμηση αυτή έχει αφετηρία τό γεγονός πώς δέν ήταν εύκολο να συμπληρωθούν δλες οί διδασκαλικές θέσεις μέ πτυχιούχους Παιδαγωγικών 'Ακαδημιών άπό τήν Ελλάδα.

3. Παιδαγωγικά μαθήματα μέ τον ίδιο αριθμό ωρών τήν εβδομάδα διδάσκονται καί στα άλλα δύο Παρθεναγωγεία τής Κωνσταντινουπόλεως, τό Ζάππειο καί τό Κεν­

τρικό, για τους ίδιους λόγους πού διδάσκονται καί στο Ίωακείμειο. 4. Σύμφωνα μέ απόφαση τής 'Εφορείας τοϋ Ίωακειιιείου, πού μνημονεύεται στή

λογοδοσία της τοϋ έτους 1888 ­1889, έπρεπε να προσφέρη κανείς στο Ίωακείμειο, εφάπαξ ή μέ ετήσιες δόσεις, περισσότερες άπό 100 λίρες, για να άνακηρυχθή μεγάλος ευεργέτης καί περισσότερες άπό 50, για να άνακηρυχθή ευεργέτης. Ό εθνικός ευεργέτης 'Ανδρέας Συγγρός, έκτος άπό τις άλλες προηγούμενες εισφορές του προς τό Ίωακείμειο, τό έτος 1896 είχε προσφέρει καί 118.800 γρόσια.

— 187 —

Ζαφειρόπουλο, Μιχ. Χατζηθεολόγου και Π. Στεφάνοβικ, πού ανακηρύχθη­

καν ευεργέτες, και τους δωρητές Δημ. Μεζίκη και Μιχ. Καλβοκορέση. Και ή χορεία αύτη τών ευεργετών του Ίωακειμείου συνεχίστηκε σ' όλη τήν περίοδο του μακρού του βίου εως και την εποχή μας. Παραθέτω και τα ονοματεπώνυμα όλων αυτών των νεώτερων ευεργετών σημειώνοντας καί το είδος της δωρεάς του καθενός. Είναι: Ό αρχιμανδρίτης Γεράσιμος Παυ­

λίδης, Μέγας Έκκλησιάρχης, πού δώρισε τήν κατοικία του στή Χαλκη­

δόνα, ή Ουρανία Πορτοκάλη το σπίτι της στην Πρίγκηπο, ή Ευγενία Κωνσταντινίδου το σπίτι της στο Φανάρι, ό Γεώργιος Παράσχος το σπίτι του στα Ταταϋλα, ό Ίω. Πετρίδης το τριώροφο σπίτι του στην Πρίγκηπο και ενα διαμέρισμα στο Σισλή, ή Αιμιλία Κουτσουροπούλου οικόπεδο στο Φανάρι καί ό Θωμάς Θωμαΐδης πού ανέλαβε τή δαπάνη για τήν εγκα­

τάσταση κεντρικής θερμάνσεως στο διδακτήριο. Άπό τις οργανώσεις, πού ιδρύθηκαν καί λειτουργούσαν με αποκλει­

στική μέριμνα τήν οικονομική ενίσχυση και τήν κάλυψη τών ποικίλων αναγκών του Ίωακειμείου, μνημονεύω τήν αδελφότητα «Εστία»1 , τή λέσχη «Μνημοσύνη» 2 καί το «Σύνδεσμο 'Αποφοίτων του Ίωακειμείου» 3.

Ή διοίκηση του Ίωακειμείου Παρθεναγωγείου, όπως ήταν εύλογο, άφοϋ, όπως γράφω παραπάνω, τα δύο διοικητικά σώματα της Εκκλησίας τό εϊχαν ανακηρύξει «Άνωτέραν Εθνική ν Σχολή ν», είχε άνατεθή σε επτα­

μελή 'Εφορεία, πού τή διώριζαν τα δύο αυτά σώματα. Συγκεκριμένα, τή συναποτελουσαν ενα άπό τα μέλη της Ί . Συνόδου ώς πρόεδρος, ενα άπό τα λαϊκά μέλη του Δ.Ε. Μεικτού Συμβουλίου, ένας άπό τους καθηγητές της Μεγάλης Σχολής, ό εκάστοτε πρόεδρος της λέσχης «Μνημοσύνη» καί τρεις άπό τους «επί φιλογενεία διακρινόμενους» Κωνσταντινουπολΐτες 4.

1. Ιδρύθηκε στην αρχή του δεύτερου σχολνκοϋ χρόνου τής λειτουργίας τοϋ Ίωα­

κειμείου, το Νοέμβριο τοϋ 1883, καί καθένα άπό τα μέλη της κατέθετε ετήσια συνδρομή 60 γρόσια για ενίσχυση τοϋ Ίωακειμείου. Τό Συμβούλιο της το είχαν αποτελέσει οί Ν. Φωτιάδης, πρόεδρος, Κ. Μιχαηλίδης καί Α. Σπαθάρης, αντιπρόεδροι, Μανουήλ Γε­

δεών, γενικός γραμματεύς, Κλ. Μαυρόπουλος, ειδικός γραμματεύς, Κ. Χαλιορής, ταμίας, καί Ν. Νικολαΐδης, λογιστής.

2. Διέθετε όλες της τίς προσόδους για τό Ίωακείμειο. Σε αναγνώριση τής συμβο­

λής της στην αντιμετώπιση τών οικονομικών προβλημάτων τοϋ Ίωακειμείου ό εκάστοτε ποόεδοός της περιλαμβανόταν ex officio στα επτά μέλη τής Εφορείας του.

3. 'Ιδρύθηκε τό έτος 1947, γιά να έξασφαλίζη τα έξοδα σπουδών απόρων μαθητριών καί για να καλύπτη επείγουσες ανάγκες τοϋ Παρθεναγωγείου. Σημειώνω τήν ανακαίνιση τοϋ έσωτερικοΰ τοϋ διδακτηρίου καί γενικά τον εξωραϊσμό του παράλληλα με τήν ανά­

ληψη τών δαπανών φοιτήσεως πολλών άπό τίς μαθήτριες. 4. Τό σχολικό έτος 1899­1900, όταν τό γυμνάσιο τοϋ Ίωακειμείου είχε όλοκλη­

ρωθή σε τετρατάξιο, ή σύνθεση τής 'Εφορείας του ήταν ή ακόλουθη : Μητροπολίτης Βερροίαι, καί Ναούσης Κωνστάντιος άπό μέρους τής Ί . Συνόδου, Ίπ. Ζαγανιάρης άπό

— 188 —

Τελευταίος κληρικός πρόεδρος της ήταν ό μητροπολίτης Σηλυβρίας Ευγένιος ι.

Άπό το έτος 1923 το σχολείο διοικεί επταμελής και πάλι Σχολική 'Εφορεία, άλλα μόνο άπό λαϊκούς. Όμως υπεύθυνος απέναντι στο Υπουρ­

γείο Παιδείας της Τουρκίας είναι, όπως ορίζει ό νόμος για τα ιδιωτικά σχολεία, ενα μόνο πρόσωπο, ό λεγόμενος ιδρυτής, πού τον διορίζει ή 'Εφορεία άπό τα μέλη της. Κατά τό σχολικό έτος 1966­ 1967 «ιδρυτής», διορισμένος άπό τήν 'Εφορεία, φέρεται ό έμπορος Στυλιανός Ιερεμίας.

Τό Ίωακείμειο, όπως άλλωστε και όλα τα άλλα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Βασιλεύουσας, ευτύχησε άπό τα πρώτα βήματα της ανοδικής του πο­

ρείας να πλαισιωθή με άριστα εκπαιδευμένο διδακτικό προσωπικό. 'Ιδιαί­

τερη μάλιστα καταβαλλόταν φροντίδα, ώστε ή διευθύντρια του όχι μόνο να διακρίνεται για τή γενική της συγκρότηση και τήν ειδική παιδαγωγική της κατάρτιση και πείρα, αλλά και να ξεχωρίζη για τή δραστηριότητα και τήν όλη της παράσταση και προσωπικότητα. Συνήθως τήν επέλεγαν ανά­

μεσα σ' εκείνες, πού είχαν διακριθή ώς διευθύντριες σε άλλα Παρθεναγω­

γεία της διασποράς ή ώς υποδιευθύντριες και διδασκάλισσες στο ϊδιο αυτό ίδρυμα. Με τον τρόπο αυτό τό Ίωακείμειο, παρά τους σκοπέλους πού φυσι­

κό ήταν να συνάντηση στους δύσκολους καιρούς της λειτουργίας του, κατώρθωσε, φέρνοντας σε πέρας τήν αποστολή του, να πραγμάτωση τους ευγενικούς καί πατριωτικούς σκοπούς, πού είχε όραματισθή ό κτίτορας και ιδρυτής του Πατριάρχης.

Άπό τό μακρό κατάλογο των διευθυντριών, διευθυντών, καθηγητών και διδασκαλισσών, πού τό υπηρέτησαν με αυταπάρνηση και έξαρση πα­

τριωτική, παραθέτω τα ονοματεπώνυμα τών διευθυντριών καί διευθυντών. Ήταν: Ή Χρυσούλα Ίωαννίδου (1882­1895), ή Άγαθονίκη Άντωνιάδου (1895 ­ 1899), ή Ίουστίνη Λαγουδάκη (1899 ­ 1909), ή Έρριέττα Κωνσταν­

τινίδου (1909­1923), οί Πρόδρομος Άναστασιάδης, Φαίδων Ένωτιάδης, 'Αντώνιος Βασιλειάδης, Γρηγόριος Βεγλερής καί 'Απόστολος Μέξης (1923­1938), ό τελευταίος ώς αναπληρωτής, ό Βασίλειος Μούτσογλου, ό 'Αλέξανδρος Χατζόπουλος καί ή Φωτεινή Γεωργιάδου (1938 ­ 1948), ό 'Αλέξανδρος Ίατρόπουλος (1948 ­ 1958) καί ή Έλλη Βασιλειάδου (1958 ­

1964). Άπό τό έτος 1964 τό Ίωακείμειο διευθύνεται άπό τό Δημήτριο

μέρους του Ε. Μ. Συμβουλίου, Ί . Χλωρός ώς καθηγητής της Μεγάλης Σχολής, Α. Σπα­

θάρης ώς πρόεδρος τής λέσχης «Μνημοσύνη» καί Α. Βαπορίδης, Ι. Θεοχαρίδης καί Φραγκίσκος Μεζίκης.

1. Σ' αυτόν απευθύνθηκε ό Ιωσήφ Άλιτζόγλου, με επιστολή του τής 8ης Νοεμβρίου 1919, δηλώνοντας πώς «δωρεΐται εις το Ίωακείμειον 600 λίρας... , ίνα ή 'Εφορεία προσ­

πορίζηται τους τόκους προς έπούλωσιν τών αναγκών τοϋ Παρθεναγωγείου».

— 189 —

Παντελάρα '. Προσθέτω πώς επί 46 ολόκληρα χρόνια (1912 ­ 1958) δίδαξε στο Ίωακείμειο ή Σοφία 'Αργυρίου, πού υπήρξε και ή υποδιευθύντρια του επί πολλά χρόνια2.

Ή αξιόλογη διδακτική και μορφωτική εργασία του Ίωακειμείου και οι πολύτιμες υπηρεσίες του προς τους ομογενείς της Κωνσταντινουπόλεως αναγνωρίσθηκαν και εκτιμήθηκαν από τό ελεύθερο Κράτος μας. Με δια­

τάγματα, πού εξέδωσαν κατά καιρούς οι Υπουργοί Παιδείας της χώρας μας, έχει άναγνωρισθή ισότιμο με τα αντίστοιχα σχολεία της επικρατείας. Οι αναγνωρίσεις αυτές είναι οι ακόλουθες:

1. Με Β.Δ. τής 1 8 ­ 4 ­ 1922 (Φ.Ε.Κ. 60, τεύχος Α', τής 2 1 ­ 4 ­ 1922) αναγνωρίσθηκε «ως ΐσότιμον προς τα δημόσια γυμνάσια του Κράτους».

2. Μέ Π.Δ. τής 8­12­1924 (Φ.Ε.Κ. 310, τεύχος Α', τής 13­12­

1924) αναγνωρίσθηκε «ως όμοταγές προς τα δημόσια γυμνάσια του Κρά­

τους», αναδρομικά3 άπό το σχολικό έτος 1910­ 1911. 3. Μέ Β.Δ. τής 3­7­1942 (Φ.Ε.Κ. 112, τεύχος Β', τής 16­7­1942)

αναγνωρίσθηκε ή ενάτη του τάξη αντίστοιχη μέ τήν τετάρτη του εξατα­

ξίου γυμνασίου παλαιού τύπου. Κλείοντας τή σύντομη αυτή σκιαγράφηση τής πορείας του Ίωακει­

μείου στα 93 χρόνια του βίου του, σημειώνω πώς ενώ στο πρώτο έτος τής λειτουργίας του είχε 286 μαθήτριες και 17 μαθητές 4, σύνολο 303, και εικο­

σιπέντε χρόνια αργότερα, στο σχολικό έτος 1909 ­ 1910, 465, τό σχολικό έτος 1960­1961 είχε 236, τό σχολικό έτος 1966­1967 μόνο 147 και τό

1. Το 1947 το Ίωακείμειο, για νά τιμηθούν οί νεκροί εκπαιδευτικοί πού δίδαξαν σ' αυτό κατά τήν πρώτη 50ετία τής λειτουργίας του, ώργάνωσε αρχιερατικό μνημόσυνο και ειδική τελετή. Σ'αυτή μίλησαν ή απόφοιτη τοϋ Ίωακειμείου "Αννα Μαυοομμάτη και ό καθηγητής του Α. Μέξης, πού τους μνημόνευσε ονομαστικά υπογραμμίζοντας μάλιστα, μέ χαρακτηριστικά επίθετα, τις ικανότητες τοϋ καθενός και τήν προσφορά του στο ίδρυμα.

2. Κατά τό σχολικό έτος 1966 ­ 1967 δίδαξαν οί ομογενείς καθηγητές : Δημήτριος Παντελάρας, φυσιογνώστης ­ διευθυντής, Χαραλ. Χριστοφορίδης, θεολόγος, 'Ασπασία Θεοφανίδου και'Ελένη Ταχιντζή ­ Γιαγτζόγλου, φιλόλογοι, Ελένη Καμίλη,τής φιλοσο­

φίας και παιδαγωγικών, Μενέλαος Μαυρίδης, 'Αθηνά 'Αρσενίου και Ύβόννη Ρούτση ­Άσημακίδου, μαθηματικοί, Πέτρος Τσιτσόπουλος, χημικός, Χρηστάκης Λεοντιάδης, τής 'Αγγλικής, Χαράλαμπος Παπαχαραλάμπους, τών εμπορικών, Άνδρονίκη Κινατζό­

γλου, τών τεχνικών, και Λουκία Δουγουντζόγλου ­ Τσαρκάτογλου, τής ωδικής. 3. Οί αναδρομικές αναγνωρίσεις φαίνεται πώς απέβλεπαν στην επαγγελματική

κυρίως τακτοποίηση παλαιών αποφοίτων τοϋ Παρθεναγωγείου. 4. 'Αγόρια φοιτούσαν μόνο στο Νηπιαγωγείο, πού είχε δυο τάξεις αντίστοιχες

μέ τις δύο πρώτες τάξεις τών Δημοτικών Σχολείων τοϋ ελεύθερου Κράτους μας. Τό αγόρι ή τό κορίτσι, για νά γίνη δεκτό στο Νηπιαγωγείο, έπρεπε να έχη συμπληρώσει τό πέμπτο έτος τής ηλικίας του.

— 190 —

σχολικό έτος πού διανύομε (1974 ­1975) 116 μαθήτριες. Οί αριθμοί όμιλοϋν, νομίζω, πολύ εύγλωττα, ώστε να περιττεύη κάθε σχόλιο.

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

1. Εκκλησιαστική 'Αλήθεια, των ετών: Β' τεύχος μς­' σ. 755, Η' τ. 2 σ. 11 ­ 12 και τ. 32 σ. 255 ­ 258, Θ' τ. 34 σ. 267 ­ 270, IT τ. 17 σ. 137, ΛΑ' τ. 6 σ. 47 ­ 48 και ΛΒ' τ. 36 σ. 315.

2. Πρόγραμμα ετησίων γραπτών και προφορικών εξετάσεων τοδ Εθνι­

κού Ίωακειμείου Παρθεναγωγείου, εν Κωνσταντινουπόλει 1898. 3. Ό Φάρος της Ανατολής, Έγκυκλοπαιδικόν Ήμερολόγιον του έτους

1901, έν Κωνσταντινουπόλει 1900, σ. 264. 4. 'Εθνικά Φιλανθρωπικά Καταστήματα έν Κωνσταντινουπόλει, Ήμε­

ρολόγιον Β' (1906) έτους, έν Κωνσταντινουπόλει 1905, σ. 185. 5. Γεδεών Μανουήλ Ι., Άποσημειώματα Χρονογράφου 1800 ­ 1913,

έν 'Αθήναις 1932, σ. 134. 6. Λεύκωμα 'Αποφοίτων τοΰ Ίωακειμείου, 1939. 7. Λεύκωμα 75ετηρίδος Ίωακειμείου Παρθεναγωγείου, Ίσταμπούλ

1958. 8. Ξηραδάκη Κούλας, 'Από τα 'Αρχεία τοΰ 'Ελεγκτικού Συνεδρίου,

Παρθεναγωγεία και δασκάλες τοΰ υπόδουλου Ελληνισμού, 'Αθήνα 1972. 9. 'Αντίγραφα εγγράφων και άλλα στοιχεία τοΰ άτομικοΰ μου

'Αρχείου.

3. Το Κεντρικον Παρθεναγωγεϊον τής Ελληνικής "Ορθοδόξου Κοινότητος Σταυροδρομίου.

Ή παράδοση τό θέλει δεύτερο σέ ηλικία άπό τα σχολεία θηλέων στη Βασιλεύουσα μέ πρώτο τό παρθεναγωγείο στα Ταταΰλα. Ιδρύθηκε τό έτος 1849 άπό μερικούς φιλοπρόοδους ενορίτες τής Παναγίας [τών Εΐσοδίων τής Θεοτόκου] στο Σταυροδρόμι, για να ικανοποίηση τις μορφωτικές ανάγ­

κες τών άπορων κοριτσιών τής ενορίας. Γι' αυτό και ή πρώτη του επωνυμία ήταν «Ένοριακόν Παρθεναγωγεϊον» :.

"Ομως θεωρείται συνέχεια τοΰ σχολείου θηλέων, πού ίδρυσε τό έτος 1844 για βιοπορισμό «γυνή τις κυρία Βρετώ ονομαζόμενη» και πού διαλύ­

θηκε τό έτος 1849, άφοΰ πέρασε άπό ποικίλες περιπέτειες και τρικυμίες2.

1. Σέ δημοσιεύματα το συναντούμε και μέ την επωνυμία : Παρθεναγωγεϊον τών άπορων κορασιών.

2. Τό σχολείο αυτό διέφερε βασικά, ώς προς την αποστολή του, από τό σχολείο

— 191 —

"Ισως επειδή, σύμφωνα με ρητό όρο της ρωσικής αυτοκρατορικής οικογε­

νείας πού εϊχε αναλάβει να το έπιχορηγή με 2000 αργυρά ρούβλια το χρόνο υστέρα άπό ενέργειες τής ίδρύτριάς του, ή οποία για το σκοπό αυτό είχε τα­

ξιδεύσει στην Πετρούπολη, βρισκόταν «υπό τήν έποπτείαν'Εφορείας εκλε­

γόμενης μεταξύ των εγκριτωτέρων προσώπων τής Κοινότητος Σταυροδρο­

μίου». "Ετσι άλλωστε εξηγείται και το γεγονός πώς ή σφραγίδα του Παρθε­

ναγωγείου έφερε, όπως ώριζε τό άρθρο 9 των Κανονισμών του τών ετών 1907 και 1915, στο μέσο την εικόνα τής 'Εργάνης 'Αθήνας, γύρω τον τίτλο «Κεντρικόν Παρθεναγωγεΐον τής Ελληνικής 'Ορθοδόξου Κοινότητος Σταυροδρομίου» και στη συνέχεια τον αριθμό ,αωμδ' [1844], ασφαλώς για να δηλωθή τό έτος ιδρύσεως του.

Τα δύο πρώτα χρόνια τής λειτουργίας του στεγάσθηκε σε μισθωμένο ξύλινο σπίτι και εϊχε μια μόνο δασκάλα. Τή στέγαση του σε ιδιόκτητο κτίριο, κτισμένο ειδικά για σχολείο, την οφείλει σε δύο φιλόμουσους ενοριακούς επιτρόπους τής Παναγίας, τον Κωνσταντίνο Σπανδωνή και τον 'Ιωάννη Παλαιολόγο, οί όποιοι «δίκην έπαίτου τάς θύρας απάν­

των κρούοντες, και τών μεγάλων και τών μικρών και τών λαϊκών και τών κληρικών και τών εμπόρων και τών μεταπρατών», κατώρθωσαν να συγκεντρώσουν 150.000 γρόσια1. Με τό ποσό αυτό αγοράσθηκε τό οίκό­

πού το διαδέχθηκε, άφοϋ υπηρετούσε μόνο τις εύπορες οικογένειες και οί μαθήτριες «δέν ήδύναντο να είσέλθωσιν ει μή έπί μεγάλω και άδρφ μισθφ».

1. Για τον έρανο αυτό παραδίδεται τό ακόλουθο ευτράπελο περιστατικό : Οί δύο Επίτροποι ξεκινώντας από τή σκέψη πώς έπρεπε ό πρώτος, πού θα αναγραφόταν στον πίνακα εισφορών, να σημείωση αξιόλογο ποσό, ώστε, κατά κάποιο τρόπο, τό ποσό αυτό να άποτελή δείκτη, για να τον ακολουθήσουν οί άλλοι συνδρομητές, είχαν έπισκεφθή πρώτο (λέγει ή παράδοση) τον "Αγιο 'Ηράκλειας, επειδή τον θεωρούσαν τον πλουσιώτερο άπό τους 'Αρχιερείς. "Ομως εκείνος σημείωσε και κατέβαλε μόνο 100 γρόσια. 'Απελπί­

σθηκε ό Παλαιολόγος και απογοητεύθηκε ό Σπανδωνής, γιατί φοβήθηκαν μήπως οί επό­

μενοι παρασυρθούν άπό τον πρώτο και σημειώσουν ανάλογη ή και μικρότερη εισφορά. "Ομως ό Σπανδωνής συνήλθε γρήγορα. Ώδήγησε τό σύντροφο του σέ παρακείμενο παντο­

πωλείο, όπου «λαβών (συνεχίζει ή παράδοση) τήν γραφίδα τοϋ παντοπώλου δεκαπλασιά­

ζει ιδία χειρί καί βουλήσει τήν συνδρομήν τοϋ 'Αγίου 'Ηράκλειας προσθέσας εις τα 100 εν ετι μηδενικόν». Ύστερα άπ' αυτό (λέγει ή ίδια παράδοση) οί άλλοι 'Αρχιερείς «επό­

μενοι τω άγαθώ παραδείγματι τοΰ 'Αγίου Ηράκλειας» γράφτηκαν για 1000 γρόσια ό καθένας, τα όποια μάλιστα οί καλοί εκείνοι 'Επίτροποι φρόντισαν να τα εισπράξουν αμέσως «πριν οί χιλιόγροσοι συνδρομηταί συναντηθώσι μετά τοϋ έκατονταγρόσου καί άποτύχη τό τέχνασμα». Καί ή παράδοση κλείνει με τήν πληροφορία πώς ό "Αγιος Ηρά­

κλειας «μαθών τα γενόμενα» με προθυμία κατέβαλε τα υπόλοιπα 900 γρόσια. Έκρινα πώς έπρεπε νά καταχωρίσω τήν ευτράπελη αυτή παράδοση, επειδή παρουσιάζει τον εν­

θεο ζήλο τών δύο πρωτεργατών τοϋ εράνου, χαρακτηριστικό γνώρισμα τών εκκλησια­

στικών καί κοινοτικών ταγών στην περίοδο τής δουλείας, καί επιπλέον επειδή δείχνει τό φιλάλληλο πνεϋμα, πού διέκρινε τους υπόδουλους αδελφούς μας.

— 192 —

πεδο και κτίσθηκε, μέσα σε οκτώ μήνες, ή νότια πτέρυγα του διδακτηρίου 1. Άλλα ενα μόλις χρόνο arto την εγκατάσταση του Παρθεναγωγείου

στο νεόδμητο διδακτήριο του, τό έτος 1852, οι διδακτηριακοί χώροι είχαν άποδειχθή ανεπαρκείς, για να καλύψουν τις εκπαιδευτικές ανάγκες τών κο­

ριτσιών τής πολυάνθρωπης συνοικίας του Σταυροδρομιοϋ. Προέβαλε λοι­

πόν επιτακτική ή ανάγκη να συμπληρωθή τό διδακτήριο μέ νέες αίθουσες και άλλους βοηθητικούς χώρους.

Στην επίλυση του ζωτικού και ταυτόχρονα δύσκολου αύτου προβλήμα­

τος πρώτος ενισχυτής προσήλθε ό Κωνσταντίνος Σπανδωνής 2 χωρίς όμως τή φορά αυτή ό φιλοπρόοδος εκείνος ενοριακός επίτροπος να προσφυγή στή διενέργεια εράνου. Ή αντιμετώπιση τών δαπανών για τήν αγορά του παρακείμενου στο διδακτήριο οικοπέδου και τήν προσθήκη νέων αιθου­

σών διδασκαλίας έγινε μέ βάση μια ατομική του δωρεά. Συγκεκριμένα, δώρισε στο σχολείο ενα οικόπεδο «αντίκρυ του 'Αγίου Κωνσταντίνου κείμενον» και μέ τα χρήματα, πού προήλθαν από τήν πώληση, 69.000 γρό­

σια, αγοράσθηκε τό οικόπεδο, πού συνώρευε μέ τή βορεινή πλευρά τοϋ διδακτηρίου, και άρχισε σ' αυτό ή ανέγερση, τό έτος 1856, μιας νέας πτέ­

ρυγας. Ή ολοκλήρωση τής ανεγέρσεως και ή παραχώρηση τών νέων διδα­

κτή ριακών χώρων στή χρήση τών μαθητριών έγινε ύστερα άπό εξη χρόνια, τό έτος 1862.

Άλλα και πάλι πολύ σύντομα αποδείχθηκε πώς και στή νέα του συμ­

πληρωμένη μορφή τό διδακτήριο δέν επαρκούσε, για να εκπλήρωση τό μορφωτικό και εκπολιτιστικό του προορισμό. Δέν είχε περάσει τριακονταε­

τία και οί σχολικοί έφοροι είχαν συνειδητοποιήσει τήν ανάγκη να απόκτη­

ση τό Παρθεναγωγείο τους τό οίκημα, πού θα έξαρκοϋσε να περιλάβη και να διαπαιδαγώγηση τό πλήθος τών άπορων κοριτσιών, πού συνέρρεαν όλο και περισσότερα κάθε χρόνο 3, και να καλύπτη τις εκπαιδευτικές απαιτή­

σεις τών καιρών.

1. Τήν πληροφορία για το ΰψος τοϋ ποσοϋ τή δίνει ό διδάσκαλος τοϋ Παρθεναγω­

γείου 'Αντώνιος Σικελιανός σε σύντομο ενυπόγραφο ίστοοικό σημείωμα του, πού έγραψε, ύστερα άπό εντολή τών Εφόρων τοϋ Παρθεναγωγείου τοϋ έτους 187?, για να τους κατα­

τόπιση στις λεπτομέρειες τις σχετικές μέ τήν ίδρυση και τα πρώτα χρόνια τής λειτουργίας τοϋ σχολείου, επειδή, όπως ό ίδιος γράφει, «γεγηρακώς ήδη» γνώριζε «εκ τοϋ σύνεγγυς τα πράγματα». Τό σημείωμα αυτό βρίσκεται ενσωματωμένο στο πρακτικό τής Ε' συνε­

δρίας τής 'Εφορείας, πού έχει ημερομηνία 23 'Ιανουαρίου 1872. Στο 'Ημερολόγιο όμως τοϋ Ι. Α. Βρετοϋ, τοϋ έτους 1901, ή δαπάνη για τήν ανέγερση, ασφαλώς και για τήν αγορά τοϋ οικοπέδου αναβιβάζεται σε 550.000 γρόσια. 'Αλλά τό ποσό αυτό πρέπει, νομίζω, νά θεωρηθή υπερβολικά υπέρογκο.

2. Στο μεταξύ ό Ίω. Παλαιολόγος είχε πεθάνει. 3. Τό έτος 1870 φοιτούσαν 330 μαθήτριες, τό έτος 1877 περισσότερες άπό 500 και

760 τό έτος 1890.

— 193 —

Γενναιοπάροχοι χορηγοί για το σκοπό αυτό προσήλθαν ή Ελένη Γεωργίου Ζαρίφη και ό αδελφός της Στέφανος Ζαφειρόπουλος. Ή πρώτη δώρισε μεγάλο και κατάλληλο οικόπεδο «ού πόρρω αύτοϋ [του πρώτου διδακτηρίου] εν λαμπρά τοποθεσία κείμενον» και ό δεύτερος διέθεσε «πάσαν την δαπάνην είς οικοδομήν κτιρίου ευπρεπέστατου και αναλόγου τω προορι­

σμό) αύτοϋ» 1. "Ετσι άπό το έτος 1892 το Παρθεναγωγείο, πού στο μεταξύ είχε μετονομασθή άπό Ενοριακό σε «Κεντρικόν» 2, απέκτησε, χάρη στή γενναιοδωρία και φιλομουσία των επιφανών οϊκων Ζαρίφη και Ζαφειρο­

πούλου, οριστική, άνετη και μεγαλοπρεπή στέγη 3. Άλλα ή απόκτηση του διδακτηρίου δεν έσήμαινε, όπως ήταν άλλωστε

φυσικό, και τήν εξασφάλιση όλων των προϋποθέσεων για ομαλή και απρό­

σκοπτη λειτουργία τοΰ Παρθεναγωγείου­ γιατί ή κάλυψη της μιας ανάγκης έφερνε στο προσκήνιο μιαν άλλη, πού έπαιρνε σειρά για άμεση ικανο­

ποίηση. Ό αριθμός π.χ. τών μαθητριών, πού μεγάλωνε άπό χρόνο σε χρόνο, δημιουργούσε τήν υποχρέωση για πρόσληψη περισσότερων διδασκαλισ­

σών. Παράλληλα οί απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνίας έθεταν ως υπο­

χρέωση να αύξάνωνται τα ετη σπουδών τών μαθητριών και να αναπροσαρ­

μόζεται τό αναλυτικό και ωρολόγιο πρόγραμμα τών μαθημάτων. Και για τήν ικανοποίηση τών απαιτήσεων αυτών, μια και στο σχολείο φοιτούσαν παιδιά άπορων οικογενειών, οί όποιες ή δέν μπορούσαν να καταβάλλουν δίδακτρα ή, αν κατέβαλλαν, αυτά έπρεπε να είναι εναρμονισμένα με τις πενιχρές οικονομικές τους δυνατότητες, ήταν απαραίτητο να έξευρεθοΰν πόροι καί μάλιστα μόνιμοι4.

Άπό τους μόνιμους αυτούς πόρους, όσοι μέ τήν πάροδο τών ετών είχαν έξασφαλισθή χάρη στή γενναιοδωρία πολλών άπό τους ομογενείς, άλλα και μέ τή δραστηριότητα τών κατά καιρούς Εφόρων καί τών Κοσμη­

τριών τοΰ Παρθεναγωγείου, σημειώνω τους σημαντικώτερους. ΤΗταν οί ακόλουθοι :

1. Στο πατριαρχικό καί συνοδικό συγιλλιώδες γράμμα του 'Ιανουαρίου του έτους 1903 «περί διαρρυθμίσεως καί αύτοδιαθέσεως τοΰ Κεντρικού Παρθεναγωγείου» το συνο­

λικό ποσό πού δαπανήθηκε για τήν οίκοδομή άπό το Στέφανο Ζαφειρόπουλο αναβιβά­

ζεται σέ 14.000 λίρες. Ή πρώτη του προσφορά για το σκοπό αυτό ήταν 6.000 λίρες. 2. Ή μετονομασία έγινε το έτος 1864. 3. 'Αρχιτέκτονας στην ανέγερση τοΰ διδακτηρίου ήταν ό Φραγκούλης Μαυρο­

κορδάτος. 4. Το σχολικό έτος 1889 ­1890 άπό τά δίδακτρα, πού είχαν καταβάλει οί 760 μαθή­

τριες τοΰ Παρθεναγωγείου, είχαν είσπραχθή μόνο 200 λίρες, ένώ το σκέλος τών δαπανών στον απολογισμό τοΰ έτους εκείνου είχε φθάσει τις 1000 λίρες. Το ισοζύγιο εξασφαλί­

σθηκε, δπως αναφέρεται στή λογοδοσία της Εφορείας, άπό τους μόνιμους πόρους τοΰ ίδρύματος, πού στό μεταξύ είχαν καθιερωθώ, καί άπό έκτακτες δωρεές.

13

— 194 —

Ή ετήσια άπο 2.000 ρούβλια τακτική χορηγία της ρωσικής αυ­

τοκρατορικής οικογενείας, πού άρχισε να καταβάλλεται το 1850 καί συνεχίσθηκε σχεδόν χωρίς διακοπή έως τή μεταπολίτευση του έτους 1917 !.

Ή ετήσια τακτική χορηγία τής «εν Περαία [εν Σταυροδρομίφ] Ελλη­

νικής 'Ορθοδόξου Κοινότητος», πού είχε καθιερωθή το έτος 1877 και είχε καθορισθή σε 150 λίρες 2.

Τό ετήσιο εισόδημα από 300 ομολογίες «τής Εταιρείας Προκυμαίων τής Κωνσταντινουπόλεως», 200 από δωρεά τής Ελένης Γ. Ζαρίφη και 100 από κληροδότημα του αδελφού της Στεφ. Ζαφειροπούλου, πού είχαν δια­

τεθή, όπως γράφουν ή Ελένη Γ. Ζαρίφη και ό γιος της Λεωνίδας σε σχε­

τική προς τον Οικουμενικό Πατριάρχη κοινή επιστολή τους με ημερομη­

νία 14 'Ιανουαρίου 1898, για να είναι «αναπόσπαστος και αναπαλλοτρίω­

τος εις τό διηνεκές περιουσία του εν Πέραν ενοριακού τούτου Παρθε­

ναγωγείου» 3. "Ομως εκτός άπό τις πάγιες αυτές χορηγίες και τα πάγια εισοδήματα

δέν ήταν λίγες και οι έκτακτες δωρεές και εισφορές είτε για να καλυφθή τό έλλειμμα πού άφηνε μια ετήσια διαχείριση είτε για να ίκανοποιηθή μια έκτακτη επείγουσα ανάγκη τής χρονιάς. Και πρέπει να σημειωθή πώς οί έκτακτες αυτές παροχές προς τό ίδρυμα όχι μόνο δέν ήταν ευκαταφρόνητες, άλλα, τό σπουδαιότερο, δέν προέρχονταν πάντα άπό τους πλούσιους ομο­

γενείς. 'Ανάμεσα στους ενισχυτές αυτούς συναντάμε και μικρεμπόρους καί βιοτέχνες και άλλους επαγγελματίες.

Για να συλλαβή ό αναγνώστης τή σημασία άλλα καί τό ύψος των έκτα­

κτων αυτών δωρεών καί ενισχύσεων, σημειώνω, μόνο για παράδειγμα, πώς στή λογοδοσία του έτους 1890 μνημονεύονται εννέα ομογενείς, πού είχαν προσφέρει συνολικά 300 λίρες, για να καλυφθή τό ισόποσο έλλειμμα

1. Ή χορηγία αύτη είχε δοθή, όπως γράφω παραπάνω, στο σχολείο πού είχε ιδρύ­

σει ή κ. Βρετώ, άλλα μέ τή διάλυση του, το έτος 1849, είχε διακοπή. Ή έπαναχορήγησή της στην 'Εφορεία τοϋ Παρθεναγωγείου έγινε ύστερα άπό σχετική αναφορά προς το Ρώσο αυτοκράτορα Νικόλαο, πού τήν είχαν υπογράψει «τά επισημότερα πρόσωπα τής συνοικίας» καί τήν είχε υποστηρίξει «ό ενταύθα [έν Κωνσταντινουπόλει] πρέσβυς τής Ρωσίας». Στον Κανονισμό λειτουργίας τοϋ Παρθεναγωγείου, τοϋ έτους 1915, ή χορηγία αυτή «έκ δισχιλίων ρουβλίων» αναφέρεται δεύτερος άπό τους ετήσιους τακτικούς του πόρους.

2. Τό ποσό αυτό σέ γρόσια (16.200) μνημονεύεται στον Κανονισμό, πού αναφέρω στην προηγούμενη σημείωση, πρώτος άπό τους τακτικούς ετήσιους πόρους του σχολείου* όμως ή πρόταξη του αυτή, όπως είναι φανερό, είναι άσχετη μέ τό υψος του καί τήν εποχή τής καθιερώσεως του.

3. Οί 300 αυτές ομολογίες απέφεραν ετήσιο εισόδημα 330 λίρες.

— 195 —

τοϋ έτους 1. 'Ακόμη στην ϊδια λογοδοσία αναφέρεται πώς ό πρόεδρος της 'Εφορείας τοϋ Παρθεναγωγείου Παϋλος Στεφάνοβικ, γνωστός προστάτης τών γραμμάτων στη Βασιλεύουσα και μεγάλος ευεργέτης του Γένους 2, είχε αναλάβει τα έξοδα για τα υλικά πού χρειάσθηκαν οι μαθήτριες για τα χειροτεχνήματα τους ολόκληρο εκείνο τό σχολικό έτος3 και πώς οί κυρίες 'Αρτεμισία Νικολοπούλου και Βιργινία Καλλιάδου είχαν έπωμισθη τη δαπάνη για τα βραβεία τών νηπίων της σχολικής εκείνης χρονιάς, πού ήταν στο σύνολο τους 350 i.

Παράλληλα με τήν απόκτηση τοϋ διδακτηρίου και τήν εξασφάλιση τών οικονομικών πόρων οί σχολικοί έφοροι τοϋ Παρθεναγωγείου είχαν στρέψει αμέριστη τήν προσοχή και τή μέριμνα τους, άπό τα πρώτα ήδη ετη τής λειτουργίας του, στην οργάνωση και στην εξεύρεση τοϋ κατάλλη­

λου διδακτικού προσωπικού. Και στο σημείο αυτό τό έτος 1864, με τό διο­

ρισμό τής Ελένης Καλογερά στή θέση τής διευθύντριας 5, αποτελεί σημαν­

τική καμπή στην πρόοδο τοϋ Παρθεναγωγείου. Άπό τό έτος αυτό άρχισε ή ανοδική του πορεία, πού συνεχίσθηκε πάντα προς τό καλύτερο.

Μάλιστα με τον καιρό οί σκοποί του εύρύνθηκαν και οί στόχοι του αναπροσαρμόσθηκαν καί εναρμονίσθηκαν με τις απαιτήσεις πού προέβαλ­

λε ή σύγχρονη κοινωνία. Έτσι όχι μόνο τα ετη φοιτήσεως τών μαθητριών έγιναν περισσότερα, άλλα καί νέα μαθήματα εισήχθησαν καί αξιόλογες καινοτομίες καθιερώθηκαν με αποτέλεσμα οί απόφοιτες τοϋ Κεντρικού να έφοδιάζωνται με γνώσεις καί δεξιότητες, πού τις έκαναν ικανές καί τον προορισμό τους ως σύζυγοι, μητέρες καί οικοκυρές να εκπληρώνουν καί βιοποριστικό έργο, αν ή ανάγκη τό απαιτούσε, να μποροϋν να ασκή­

σουν. Καί προς τήν κατεύθυνση αυτή ήταν αξιοσημείωτη καί ή συμβολή

1. Στή λογοδοσία τής Εφορείας τοϋ έτους 1907 μνημονεύεται, γιά παρόμοιο σκοπό, δωρεά 316 λιρών τής 'Ελένης Γ. Ζαρίφη.

2. Σημειώνω τή μεγάλη του δωρεά, ύψους 25.000 χρυσών λιρών, για τήν ανέγερση, το έτος 1896, τοϋ νέου οικοδομήματος τής Θεολογικής Σχολής Χάλκης, όταν μέ τό σει­

σμό τοϋ 1894 είχε κατακρημνισθή τό παλαιό της κτίριο. 3. Τό Παρθεναγωγείο επιβαρυνόταν μέ τα υλικά τών εργόχειρων, τα όποια όμως

τά εκποιούσαν οί Κοσμήτριες, «κατά τον προσφορώτερον τρόπον», για εξοικονόμηση πόρων για τό ίδρυμα.

4. Μάλλον πρόκειται για δώρα, πού τό Παρθεναγωγείο είχε καθιερώσει να προσφέ­

ρη μέ τό τέλος τοϋ σχολικού έτους σέ όλες τις μικρές μαθήτριες. 5. Ευτύχησε να γιορτάση 25ετηρίδα καί 40ετηρίδα ώς διευθύντρια τοϋ Κεντρικού.

Ή 'Εφορεία στους ετήσιους απολογισμούς της δέν παρέλειπε να έξαίρη τή μεγάλη προσφο­

φορά τής Ελένης Καλογερά στο Παρθεναγωγείο καί να τής έκφράζη τήν ευγνωμοσύνη τής κοινωνίας. Ό Μανουήλ Γεδεών στα «Άποσημειώματα Χρονογράφου» λέγει πώς ή Ελένη Καλογερά ώς διευθύντρια τοϋ Κεντρικοΰ «έπεδείξατο σοβαράν, χριστιανικήν καί σεμνήν πολιτείαν, παράστασιν καί ζωήν».

— 196 —

της 'Ασπασίας Σκορδέλλη, μιας άλλης διευθύντριας του Κεντρικού ι. Συγκεκριμένα, το Κεντρικό Παρθεναγωγείο, ενώ ξεκίνησε τη λειτουρ­

γία του, το ετρς 1849, με μια μόνο δασκάλα, το 1870 είχε, έκτος arto τη διευ­

θύντρια, πέντε ακόμη διδασκάλισσες καί δύο δασκάλους 2 και το συναποτε­

λοϋσαν τρία τμήματα, το Νηπιακό, τό 'Αλληλοδιδακτικό και τό Ελληνικό3. 'Αργότερα οί βαθμίδες παρέμειναν πάλι τρεις, Νηπιαγωγείο, Σχολείο [Δημο­

τικό] και Γυμνάσιο, όμως οί τάξεις έγιναν συνολικά ένδεκα 4. 'Αλλά από τό σχολικό έτος 1913 ­1914, με τη νέα διάρθρωση πού επέβαλε ό καινούρ­

γιος του Κανονισμός, έργο όπως φαίνεται της 'Ασπασίας Σκορδέλλη, τό Κεντρικό Παρθεναγωγείο συναποτελουσαν: 'Αστική Σχολή [Δημοτιό Σχολείο] με εξη τάξεις, 'Ανωτέρα 'Αστική Σχολή με τρεις τάξεις καί τριτά­

ξιο Διδασκαλείο 5. Μέ εννέα τάξεις, πέντε του Δημοτικού και τέσσερις τοϋ Γυμνασίου, λει­

τουργούσε και τό σχολικό έτος 1933 ­1934. 'Από τό μεθεπόμενο όμως σχο­

λικό έτος 1935 ­ 1936 οί τάξεις διατηρήθηκαν πάλι εννέα, άλλα οί εξη άνη­

καν στο Δημοτικό καί οί τρεϊς στο Γυμνάσιο6. 'Από τό έτος 1954­ 1955 λειτουργεί μέ δώδεκα τάξεις, εξη του Δημοτικού, για αγόρια καί κορίτσια, καί εξη γυμνασιακές, για κορίτσια, χωρισμένες, σύμφωνα μέ τή τουρκική

1. 'Αξιόλογη παιδαγωγός καί οργανώτρια σχολείου. 'Ατυχώς ή παρουσία της στο Κεντρικό είχε συνδεθή μέ εποχές ταραχώδεις καί δύσκολες (1912 ­1922), που δέν της επέ­

τρεψαν να ολοκλήρωση τους οραματισμούς της. Πέθανε τό 1963 σέ ηλικία ένενηνταέξη χρόνων.

2. Διευθύντρια: Ελένη Καλογερά* διδασκάλισσες: Σταματίνα Καλογερά, Σταμα­

τίνα Άνανίου, Ευθυμία Φυδοπούλου, Φλωρεντία Βουλγαροπούλου καί Σοφία 'Αρτεμίου­

διδάσκαλοι: 'Αντώνιος Σικελιανός καί ιεροδιάκονος Πολύκαρπος, ό δεύτερος για τή διδασκαλία «των ιερών μαθημάτων».

3. Τό έτος αυτό φοιτούσαν 20 μαθήτριες στο νηπιακό τμήμα, 260 στο 'Αλληλοδι­

δακτικό καί 50 στο Ελληνικό. 4. Τό έτος 1904 λειτουργούσε μέ δύο τάξεις Νηπιαγωγείου καί εννέα συνολικά τά­

ξεις Σχολείου καί Γυμνασίου καί μέ τή μορφή αυτή εξακολούθησε να λειτουργή εως τό 1913. Οί δύο τάξεις τοϋ Νηπιαγωγείου αντιστοιχούσαν, από τήν άποψη τοϋ προγράμμα­

τος των μαθημάτων, μέ τις δύο πρώτες τάξεις τοϋ Δημοτικού και για να γίνη δεκτή ή μαθήτρια στην πρώτη του τάξη έπρεπε να έχη συμπληρώσει τό πέμπτο έτος της ηλικίας. Τό έτος 1912­1913 τό Νηπιαγωγείο είχε μια μόνο τάξη, όμως τό Παρθεναγωγείο είχε συνολικά ένδεκα.

5. Τό έτος αυτό τό Διδασκαλείο λειτούργησε μέ τήν πρώτη του τάξη καί τό επό­

μενο μέ τις δύο πρώτες. Φαίνεται πώς τα πολεμικά γεγονότα δέν επέτρεψαν τήν ολοκλή­

ρωση του. 6. Ή μεταφορά μιας τάξεως στο Δημοτικό έγινε μέ υπόδειξη τοϋ ελληνικού

'Υπουργείου Παιδείας, πού περιλαμβάνεται στο Διάταγμα, μέ τό όποιο αναγνωρίσθηκαν οί γυμνασιακές του τάξεις ισότιμες μέ τις τρεις πρώτες τάξεις τών ελληνικών εξαταξίων κλασσικών Γυμνασίων.

— 197 —

εκπαιδευτική νομοθεσία, σέ τριτάξιο γυμνάσιο και τριτάξιο λύκειο, καί εφαρμόζει αναλυτικό καί ωρολόγιο πρόγραμμα μαθημάτων το ίδιο με τα άλλα δύο Παρθεναγωγεία '.

'Απλώς για να σχηματίση ό αναγνώστης γενική ιδέα σχετικά με τήν κατάρτιση, πού έδινε τό Κεντρικό στις απόφοιτες του, ακόμη και σ' εκεί­

νες πού φοίτησαν τα τελευταία χρόνια του περασμένου αΐώνα καί τα πρώτα του αιώνα μας, σημειώνω πώς στο πρόγραμμα των μαθημάτων του, έκτος από τα γενικά μαθήματα, αυτά πού ήταν κοινά σέ όλα τα ανώτερα σχολεία της εποχής, είχε περιλάβει καί μερικά άλλα, πού έδιναν είδικές γνώσεις, θεωρητικές καί πρακτικές. Σημειώνω τα ακόλουθα: Υγιεινή, βρεφοκομία, οικιακή οικονομία, καταστιχογραφία καί παιδαγωγικά. Στο μάθημα των παι­

δαγωγικών περιλαμβανόταν ή ψυχολογία, μέ εφαρμογές στην αγωγή και στή διδασκαλία, καθώς και ή γενική παιδαγωγική θεωρία καί ή ειδική διδακτική τών μαθημάτων.

Προσθέτω ακόμη πώς ιδιαίτερη καταβαλλόταν μέριμνα, ώστε οί από­

φοιτες του Κεντρικού να μπορούν να ομιλούν καί να γράφουν τή γαλλική γλώσσα μέ επάρκεια. Καί για να κατανοηθή ή προσπάθεια αυτή, συμπληρώ­

νω πώς τό μάθημα διδασκόταν έπί εννέα συνεχή σχολικά ετη καί πώς οί ώρες διδασκαλίας του είχαν καθορισθή σέ πέντε τήν εβδομάδα για τήν πρώ­

τη τάξη τοΰ Σχολείου [Δημοτικού], σέ εξη για καθεμιά άπό τις επόμενες τέσσερις τάξεις καί σέ οκτώ για καθεμιά άπό τις τέσσερις τελευταίες.

Επίσης προσθέτω πώς τό Κεντρικό ήταν έξωπλισμένο μέ άφθονο επο­

πτικό υλικό καί μέ πολλά μέσα διδασκαλίας, όπως εικόνες πραγματογνω­

σίας «προς άποτελεσματικήν διδασκαλίαν της τε πραγματογνωσίας καί της γαλλικής γλώσσης», όργανα φυσικής καί χημείας, χάρτες γεωγραφι­

κούς, σχήματα γεωμετρικά ακόμη καί μέ προβολέα καί φωτεινές εικόνες. Καί πρέπει να σημειωθή πώς όλος αυτός ό πλούσιος καί εποικοδομητικός για τή διδασκαλία καί τήν εμπέδωση τών γνώσεων εξοπλισμός υπήρχε στις αρχές τοΰ αιώνα μας.

'Έκρινα σκόπιμο να εκθέσω αυτά τα ολίγα για τή λειτουργία τοΰ Κεν­

τρικού, κυρίως για να φανή πώς ή φροντίδα καί ή μέριμνα για τή μόρφωση καί τήν αγωγή της νεολαίας στή Βασιλεύουσα δέν επηρεαζόταν άπό κοινω­

νικές προλήψεις. Τόσο στα σχολεία όπου ή έγγραφη καί ή φοίτηση προϋ­

πέθετε τήν καταβολή σεβαστού χρηματικού ποσοΰ για δίδακτρα, όσο καί σ' εκείνα στα όποια ή μόρφωση παρεχόταν δωρεάν ή μέ ελάχιστα δίδακτρα, τό ενδιαφέρον τών θρησκευτικών, κοινοτικών καί πνευματικών ταγών ήταν απόλυτα ϊδιο καί εξ ϊσου εποικοδομητικό.

1. Βλ. παραπάνω στή σελ. 182 το πρόγραμμα μαθημάτων καί ωρών διδασκαλίας στο Ζάππειο.

— 198 —

Τη διοίκηση του Κεντρικού στα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του την άσκοϋσε επταμελής Εφορεία, πού βρισκόταν σε άμεση εξάρτηση άπό την Κοινότητα Σταυροδρομίου 1. Με τον καιρό τα μέλη της περιορίσθηκαν σε πέντε, με εξάρτηση όμως και πάλι από την Κοινότητα. Άπό τό έτος 1903 τό Κεντρικό με ειδικό πατριαρχικό και συνοδικό σιγίλλιο έγινε «αυ­

τοτελές καί αύτοδιοίκητον, άνεξάρτητον άπό πάσης κοινοτικής επιδρά­

σεως». Μάλιστα τό σιγίλλιο αυτό ώριζε ισόβιο Πρόεδρο τής Εφορείας τό Λεωνίδα Γ. Ζαρίφη, για τις πολλές καί αξιόλογες δωρεές τής οικογενείας του στο ίδρυμα2, καί καθώριζε τον τρόπο τής συμπληρώσεως της. Συγκεκρι­

μένα, ώριζε άπό τα υπόλοιπα τέσσερα μέλη της τα δύο να έκλέγωνται άπό «την Κεντρικήν Έφορείαν τής Κοινότητος» καί τα άλλα δύο να όρίζωνται άπό τον ίσόβιο Πρόεδρο «εϊτε εκ τών μελών τής οικογενείας Ζαρίφη εϊτε εξ άλλων προσώπων». Πολύτιμος βοηθός τής Εφορείας στα έργα της ανα­

δείχθηκε πενταμελής Κοσμητεία 3. Άπό τό 1923 καί τό Κεντρικό διοικείται όπως καί τό Ζάππειο καί τό Ίωακείμειο.

Διευθύντριες του Κεντρικού Παρθεναγωγείου στα πρώτα έβδομηντα­

πέντε χρόνια τής λειτουργίας του, πού ήταν καί τα πιο αποδοτικά, υπήρξαν : Ή Καλλιόπη Περηφανάκη (1850­1851), ή Πολυξένη Κυζικηνοϋ (1851­

1853), ή Καλλιόπη Περηφανάκη (1853­1856), ή Ασπασία Δεληνάρδου (1856­1858), ή Θεοδώρα Ψαρά (1858­1860), ή Καλλιόπη Περηφανάκη (1860­1864), ή Ελένη Καλογερα (1864­1908), ή Σμαράγδα Χατζηνταή (1909­ 1912) καί ή 'Ασπασία Σκορδέλλη (1912­ 1922).

'Αναγνωρίσεις του Κεντρικού Παρθεναγωγείου άπό τό ελληνικό Υπουργείο Παιδείας υπάρχουν μόνο δύο. 'Εντύπωση προξενεί τό γεγονός πώς δέν έχουν αναδρομική ισχύ. "Ισως επειδή δεν υπήρξαν ενδιαφερόμενες απόφοιτες του, για να τήν προκαλέσουν. Οί αναγνωρίσεις αυτές είναι:

1. Με Π. Διάταγμα τής 11 ­ 5 ­ 1934 (Φ.Ε.Κ. 167, τεύχος Α', τής 22­

5 ­ 1934) αναγνωρίσθηκαν οί τρεις γυμνασιακές του τάξεις «ισότιμοι προς τάς τρεις κατωτέρας τάξεις τών εν τω Κράτει λειτουργούντων κλασσικών γυμνασίων4 άπό του σχολικού έτους 1934­1935».

2. Μέ Β. Διάταγμα τής 2 6 ­ 7 ­ 1955 (Φ.Ε.Κ. 226, τεύχος Α', τής 24­

8 ­ 1955) αναγνωρίσθηκαν οί τρεις τελευταίες του τάξεις «ισότιμοι προς

1. Μέλη τής πρώτης 'Εφορείας είχαν όρισθή οί: Γ. Ζαρίφης, Έμμ. Φραγκιάδης, Άλέξ. Πασπάτης, Δ. Κούπας, Εύστ. Βοϋρος, Κ. Σπανδωνής καί Ίω. Παλαιολόγος.

2. Το συνολικό υψος τών δωρεών τής 'Ελένης Γ. Ζαρίφη στο Κεντρικό έχει ύπο­

λογισθή σε 21.550 λίρες. 3. Τήν πρώτη Κοσμητεία είχαν αποτελέσει οί κυρίες: Ραλού Ζαφειροπούλου,

Λουκία Καραθεοδωρή, Ελένη Ζαρίφη, Ελένη Σαράντη καί Ελένη Ζανοϋ. Για τα έργα τών Κοσμητριών βλ. παραπάνω στή σ. 174 τή σημείωση αριθ. 3.

4. Εξαταξίων.

— 199 —

τάς τρεις τελευταίας τάξεις των έν τφ Κράτει λειτουργούντων όκταταξίων δημοσίων γυμνασίων άπο του σχολικού έτους 1954­ 1955».

Πριν κλείσω τή σύντομη αυτή σκιαγράφηση σημειώνω πώς το σχολικό έτος 1972 ­ 1973 ό αριθμός των τροφίμων του ανήλθε μόνο σε 313 και συγ­

κεκριμένα 146 αγόρια και κορίτσια στο Δημοτικό και 167 μαθήτριες στο γυμνάσιο και στο λύκειο και πώς τό εφετινό σχολικό έτος 1974­1975 ό αριθμός αυτός μειώθηκε σε 199, 95 αγόρια και κορίτσια στο δημοτικό και 104 μαθήτριες στο γυμνάσιο και στο λύκειο. Και για να συλλαβή ό ανα­

γνώστης τή σχετική εικόνα προσθέτω πώς τό Κεντρικό ήταν τό πολυπλη­

θέστερο σχολείο θηλέων της Όμογενείας στην Κωνσταντινούπολη, με αριθμό μαθητριών πού πολλές φορές ξεπερνούσε τις 800, και πώς ακόμη και στο σχολικό έτος 1960­ 1961 είχε συνολικά 652 τροφίμους, 399 αγόρια και κορίτσια στο δημοτικό και 250 μαθήτριες στο γυμνάσιο και στο λύκειο.

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

1. Πίνακες στατιστικοί των έν Κωνσταντινουπόλει και κατά τα προά­

στεια σχολείων των 'Ορθοδόξων, καταρτισθέντες φροντίδι και επιστασία της Πατριαρχικής Κεντρικής 'Επιτροπής, έν Κωνσταντινουπόλει 1870.

2. Πρακτικόν τής υπ' αριθ. Ε' και ήμερομηνίαν 23 'Ιανουαρίου 1872 συνεδριάσεως τής Εφορείας τοΰ ενοριακού [Κεντρικού] Παρθεναγωγείου τοϋ Σταυροδρομίου, κοινής μετά τής Κοσμητείας του.

3. Εκκλησιαστική 'Αλήθεια των ετών: Θ' τ. 23 σ. 178, Γ τ. 12 σ. 91 και 103, IH' τ. 12 σ. 88­89, ΚΓ' τ. 15 σ. 187, ΚΕ' τ. 15 σ. 190­ 191, ΚΖ τ. 16 σ. 251 και ΛΑ' τ. 6 σ. 47 ­ 48.

4. Βρετοϋ Ι .Α. , Ήμερολόγιον Έγκυκλοπαιδικόν τοΰ έτους 1901, έν Κωνσταντινουπόλει 1900, σ. 248 ­ 250.

5. Κανονισμός των εκπαιδευτηρίων τής ελληνικής ορθοδόξου Κοινό­

τητος Σταυροδρομίου, έν Κωνσταντινουπόλει 1904. 6. Εθνικά Φιλανθρωπικά Καταστήματα έν Κωνσταντινουπόλει, Ήμε­

ρολόγιον έτους Α' (1905), έν Κωνσταντινουπόλει 1904, σ. 205 και έτους Β' (1906), έν Κωνσταντινουπόλει 1905, σ. 183.

7. Κεντρικόν Παρθεναγωγείο ν τής ελληνικής ορθοδόξου Κοινότητος Σταυροδρομίου, Α' Πατριαρχικόν και συνοδικόν σιγίλλιον, Β' Κανονι­

σμός, Γ' Άναλυτικόν πρόγραμμα μαθημάτων, έν Κωνσταντινουπόλει 1907. 8. Λογοδοσία τής Εφορείας και τής Διευθύντριας τοϋ έν Πέραν Κεν­

τρικού Παρθεναγωγείου έπί τή λήξει τοϋ σχολικού έτους 1912­ 1913, άνα­

γνωσθεισα τή 16η 'Ιουνίου 1913. 9. Κανονισμός τοΰ Κεντρικοΰ Παρθεναγωγείου τής ελληνικής ορθο­

δόξου Κοινότητος Σταυροδρομίου, έν Κωνσταντινουπόλει 1915.

— 200 —

10. Γεδεών Μανουήλ Ι., Άποσημειώματα Χρονογράφου, 1800-1913, έν 'Αθήναις 1932, σ. 133-134.

11. Ξηραδάκη Κούλας, 'Από τα 'Αρχεία του 'Ελεγκτικού Συνεδρίου, Παρθεναγωγεία και δασκάλες του υπόδουλου Έλληνισμοϋ, ' Αθήνα 1972.

12. 'Αντίγραφα εγγράφων και άλλα στοιχεία του ατομικού μου 'Αρχείου.

ΑΝΝΑΣ ΚΕΛΕΣΙΔΟΥ ­ ΓΑΛΑΝΟΥ δ.φ.

«ΑΕΙΡΗΤΗΝ ­ ΑΙΡΕΤΗ Ν : ΕΥΠΟΡΙΑΝ. . . ΑΓΑΘΗΣ ΨΥΧΗΣ»

(Πλάτ. Κρατ. 415 e­ d) (Ή πλατωνική ζήτηση της αλήθειας

και ή ελευθερία ώς ουσία της Φιλοσοφίας)

"Οτι στην πλατωνική φιλοσοφία πρυτανεύει ή έρευνα κι δχι ή επίλυση ορισμένων προβλημάτων, τούτο είναι γεγονός τοϋ οποίου συνείδηση έχουν οι μελετητές τον Πλάτωνος από την αρχαιότητα εως σήμερα. Οι πλατωνι­

στες της αρχαιότητας βρίσκονταν σε αμηχανία προκειμένου να χαρακτηρί­

σουν τη θεματική των Διαλόγων : έτσι π.χ. το «Συμπόσιον» φέρεται ώς διά­

λογος «περί αγαθού», «περί αγαθού η περί έρωτος», ο Φαιδρός ώς «περί έρωτος ­ περί καλού ­ περί ρητορικής ­ περί ψυχής» 1.

Ό V. Goldschmidt έδειξε ότι ή άξια τής πλατωνικής σκέψης έγκει­

ται μάλλον στή δομή παρά στα δόγματα της και τούτο γιατί συνυπάρχουν σε κάθε πλατωνικό διάλογο πολλά ειδολογικά στοιχεία. Στο βιβλίο του Les Dialogues de Platon (Structure et méthode dialectique, Paris, P.U.F. 1963, σελ. IX) λέει δτι μελετώντας τον Κρατύλο αντιμετώπισε το πρόβλη­

μα τής διαλεκτικής μεθόδου και έφτασε στο συμπέρασμα δτι ή μέθοδος αυ­

τή δεν είναι δυνατό να όρισθή μονότροπα, γιατί παρουσιάζει ποικιλίες και διαβαθμίσεις. Το θέμα τής μελέτης τής μεθόδου το ξεκίνησε ο συγγραφέας εξετάζοντας τα διαλογικά έργα τού Πλάτωνος. Ή μέθοδος τής έρευνας αυτής, ή συγκριτική, έχει δύο τρόπους εφαρμογής : με τον ενα τρόπο, τον αναλυτικό, ρωτά κανείς τα στοιχεία που έχει συγκεντρώσει, δίχως νάχει από πριν υιο­

θετήσει κάποια ιδέα ή τάξη, δπως γίνεται και στή φαινομενολογία, τή μέθο­

δο επιστροφής στο συγκεκριμένο, ή οποία επιτάσσει να πάμε στα ίδια τά πρά­

γματα' ή τάξη και οι σχέσεις αναφαίνονται στην πορεία τής έρευνας.

1. Λεπτομέρειες στο σημείο αυτό βλ. στο βιβλίο τοϋ R. S eh a é r e r , La Que­

stion platonicienne. Étude sur les rapports de la pensée et de l'expression dans les Dia­

logues, Paris, Vrin 1969, σ. 83. Ό τίτλος του βιβλίου επισημαίνει καί το είδητικο γνώ­

ρισμα τής πλατωνικής φιλοσοφίας. Βλ. επίσης A n n a K é l e s s i d o u ­ G a l a n o s , Plotin et la Dialectique platonicienne de l'Absolu, Φιλοσοφία 3 (1973), σσ. 308 ­ 309.

— 202 —

Ό άλλος τρόπος, ό συνθετικός, είναι μία προκαταβολική ταξινόμηση τών Διαλόγων, οπότε ή συσχέτιση των κειμένων και των Διαλόγων γίνεται σύμφωνα μ' αυτήν. Ό ϊδιος ο Goldschmidt προτίμησε μια μέση λύση : μετά άπα ορισμένη κατάταξη τών Διαλόγων σε ομάδες προχώρησε στην ανάλυση της δομής κάθε διαλόγου, σε διαδοχική εξέταση όλων τών Διαλόγων, αντί να περάσει στή συγκριτική μελέτη τών κειμένων πού ανήκουν στο ϊδιο πεδίο διαλεκτικής. Αυτό αποτελούσε διασφάλιση από τον πειρασμό της συστη­

ματοποίησης, πού απειλεί κάθε εξηγητή τοϋ Πλάτωνος. Διαφωτιστικό είναι στο σημείο αυτό το παράδειγμα του Πλωτίνου ο όποιος διεκδικεί για τον εαυτό του τον τίτλο τοϋ «εξηγητή» τοϋ «θείου Πλάτωνος» (Ένν. IV 8 1, 23), άλλα δεν εΐναι ό πιστός του ερμηνευτής, άφον δεν είναι άπλα μαθητής, αλλά δημιουργικός στοχαστής' ό Πλωτίνος μετατρέπει τή μέθοδο, κύριο γνώ­

ρισμα τής πλατωνικής σκέψης, σε σύστημα μεταφυσικής κι έτσι ή φιλοσοφία γίνεται μυστικιομός.

Στο άλλο βιβλίο τοϋ Goldschmidt για τον Πλάτωνα Questions plato­

niciennes (Vrin 1970), όπου συγκεντρώνονται άρθρα δημοσιευμένα μεταξύ 1947 και 1955 και τοϋ οποίου τό πρώτο μέρος αφορά σε θέματα μεθόδου (Questions de méthode), υπάρχει ενα άρθρο με τον τίτλο : Sur le problè­

me du système de Platon (σελ. 23 κ.μ.), πού αρχίζει με την ακόλουθη πα­

ρατήρηση : «Τό πρόβλημα τοϋ συστήματος είναι ενα από τα αιώνια ζητήματα τής Φιλοσοφίας' κι όχι για τον ϊδιο τό φιλόσοφο, αλλά για την κρίση τοϋ ιστο­

ρικού. Ό στοχαστής είναι δυνατόν νά πάει μπροστά και νά ζητήσει τό νέο μάλλον ή τή συνέπεια, νά προτιμήσει την ελευθερία από την πιστότητα». Αυτό δεν συμβαίνει στον ερμηνευτή, ό όποιος αναγκάζεται νά συστηματοποιή­

σει, όπως έγινε με τους δοξογράφους, τους πρώτους ιστορικούς τής Φιλο­

σοφίας, πού συγκέντρωσαν τά δόγματα τών φιλοσόφων δ,τι γίνεται με τους δοξογράφους χαρακτηρίζει και τους φιλοσόφους δασκάλους —· δπου ή αυθεν­

τία, τό α υ τ ό ς ε φ α, αντικαθιστά τή ζωντανή έρευνα — άπό τήν 'Αρχαία 'Ακαδημία, τό Στωικισμό 1 ως τον Christian Wolff, τον Hegel, τον Comte.

Ό Goldschmidt αναφέρεται επίσης στους δύο μεθοδολογικούς τρόπους, τό δογματικό και τό γενετικό, τους οποίους εξετάζει ως δρόμους πού δεν μπορούν νά εισαγάγουν στον Πλάτωνα (σελ. 31) : Ό πρώτος, περισσότερο φιλοσοφικός, άφορα στην αλήθεια μιας διδασκαλίας, τήν οποία θεωρεί άνε­

1. Βλ. π.χ. Διογ. Λαέρτ. VII, 179 (γιά τον Χρύσιππο) : «Χρύσιππος Απολλώνιου Σολεύς... μαθητής Κλεάνθους· ούτος πρότερον μεν δόλιχον ήσκει, επειτ' άκουσας Ζήνω­

νος ή Κλεάνθους, ώς Διοκλής και οί πλείους, ετι ζώντος άπέστη αύτοΰ και ούχ ό τυχών έγένετο κατά φιλοσοφίαν άνήρ ευφυής και οξύτατος έν παντί μέρει οΰτως ώστε εν τοις πλείστοις διηνέχθη προς Ζήνωνα, άλλα και προς Κλεάνθην, ω και πολλάκις έλεγε μόνης τής τών δογμάτων διδασκαλίας χρήζειν, τάς δε αποδείξεις αυτός εύρήσειν».

— 203 —

ξάρτητα άπο τους περιορισμούς τον χρόνου' δ δεύτερος, πιο επιστημονικός, άφορα στην προέλευση της, στα αίτια της και θέτει με την αιτιότητα την χρονικότητα. Και οι δύο αναφέρονται στις θέσεις της διδασκαλίας, αλλά ό δεύτερος θεωρεί τα δόγματα OJÇ συμπτώματα πού ο ιστορικός πρέπει να αι­

τιολογήσει με αναφορά σε γεγονότα οικονομικά, πολιτικά, βιογραφικά κλπ. "Ετσι βέβαια συχνά κινδυνεύει νά πάει πέρα από τις προθέσεις τοϋ συγγρα­

φέα. Ό Goldschmidt υποθέτει και υποστηρίζει δτι ή διάκριση των δύο με­

θόδων και ή κριτική της ανάγεται στον Αυγουστίνο (V. Goldshmidt, Exé­

gèse et axiomatique chez Saint Augustin. Études sur Vhistoire de la Philosophie en hommage à Martial Guèroult, Fischbacher 1964, σσ. 39 ­ 40)].

Ή σημασία της έρευνας για τήν πλατωνική διδασκαλία αποκαλύ­

πτεται άπο τήν προβληματική της μεθόδου, τήν οποία αντιμετωπίζει ό μελετητής τοϋ Πλάτωνος στο ξεκίνημα κάθε μελέτης του, προκύπτει όμως κατ' αρχήν άπο ορισμένα χωρία τοϋ Πλάτωνος· τα χωρία αυτά εκφρά­

ζουν κατηγορηματικά τήν επιταγή της ζήτησης της αλήθειας : Στην 'Απο­

λογία (37 e­38 a) ό πλατωνικός Σωκράτης άπαντα στην ερώτηση — πού υποθέτει ό ϊδιος ότι τοϋ θέτουν — «Σιγών δε και ήσυχίαν άγων. . . ούχ οΐός τ' εση ήμΐν έξελθών ζην;», δτι αυτό ακριβώς τοϋ είναι το πιο δύσκολο πράγμα καί συνεχίζει : «Έάντε γαρ λέγω δτι τω θεώ άπειθεΐν τοΰτ' εστίν και δια τοϋτ' αδύνατον ήσυχίαν άγειν, ου πείσεσθέ μοι ώς εΐρωνευομένω­

έάντ' αΰ λέγω δτι καί τυγχάνει μέγιστον αγαθόν ον άνθρώπω τούτο, έκα­

στης ημέρας περί αρετής τους λόγους ποιεΐσθαι καί τών άλλων περί ών ύμεϊς εμού άκούετε διαλεγομένου καί έμαυτόν καί άλλους εξετάζοντος, ό δ έ α ν ε ξ έ τ α σ τ ο ς βίος ου βιωτός άνθρώπω, ταύτα δ1 ετι ήττον πεί­

σεσθέ μοι λέγοντι· τα δέ έχει μεν ούτως, ώς έγώ φημι, ώ άνδρες, πείθειν δε ου ράδιον».

Στο Συμπόσιο (198 e ­ d), παίρνοντας ό Σωκράτης το λόγο μετά τον 'Αγάθωνα, λέει ειρωνικά : «Καί ένενόησα τότε άρα καταγέλαστος ών, ήνίκα ύμΐν ώμολόγουν εν τω μέρει μεθ' υμών έγκωμιάσεθαι τον "Ερωτα καί εφην εΐναι δεινός τα ερωτικά, ουδέν είδώς άρα τοΰ πράγματος, ώς έδει έγκωμιάζειν ότιοΰν έγώ μέν γαρ ύπ' άβελτερίας ωμην δ ε ΐ ν τ ' α λ η θ ή λ έ γ ε ι ν περί εκάστου τοΰ έγκωμιαζομένου, καί τούτο μέν ύπάρχειν...».

Σκοπός τοΰ Σωκράτη δέν είναι ή εκφραστική επιτυχία, όπως γίνεται στον εγκωμιαστικό λόγο, άλλ' ή παιδεία, ή καλλιέργεια της ψυχής μέ τήν αναζήτηση της γνώσης. Στον Πρωταγόρα (312 b) ορίζεται ώς σκοπός της μάθησης ή π α ι δ ε ί α : αυτό ξεχωρίζει τον σωκρατικό άνθρωπο από τον ειδικό ερευνητή, τήν τέχνη—ειδική γνώση—από τήν φιλοσοφική γνώση : «Ούκ επί τέχνη. . . ώς δημιουργός έσόμενος, άλλ' έπί π α ι δ ε ί α ,

— 204 —

ώς τον ιδιώτη ν και τον ελεύθερον πρέπει» (πβ. Λάχης 185 e : «Περί ψυ­

χής θεραπείαν») 1. Εκείνο πού μέτρα δέν είναι το κύρος του οδηγού στη συζήτηση, άλλ'

ή αλήθεια. Αυτό δηλώνει ό λόγος τοΰ ϊδιου τού δάσκαλου τής συζήτησης στο Φαίδωνα (91b­e) : «Ύμεΐς. . . σμικρόν φροντίσαντες Σωκράτους, τής δε αληθείας πολύ μάλλον» (πβ. Γοργίας 482a, Θεαίτητος 151d). Στο Σο­

φιστή (246d) ό Ξένος υποστηρίζει ότι είναι αποφασισμένος ν' άρνηθή κάθε συμβιβασμό σε βάρος τοΰ ζητούμενου σκοπού, τής αλήθειας : «Το γαρ όμολογηθέν παρά βελτιόνων που κυριώτερον ή το παρά χειρόνων ήμεΐς δε ου τούτων φροντίζομεν, αλλά τ ' α λ η θ έ ς ζ η τ ο ύ μ ε ν».

Στο διάλογο Φίληβος (58b­d) ό Σωκράτης παρατηρεί στον Πρώ­

ταρχο : «Ούκ, ω φίλε Πρώταρχε, τούτο εγωγε έζήτουν πω, τις τέχνη ή τις επιστήμη πασών διαφέρει τω μεγίστη και αρίστη και πλείστα ωφελούσα ήμας, άλλα τίς ποτέ το σαφές και τάκριβές και το ά λ η θ έ σ τ α τ ο ν επι­

σκοπεί, καν ει σμικρά όνινάσα, τοΰτ' εστίν ο νΰν δή ζ η τ ο ΰ μ ε ν . . . και νΰν δή σφόδρα διανοηθέντες και ίκανώς διαλογισάμενοι, μήτ' εις τι­

νας ώφελίας επιστημών βλέψαντες μήτε τινάς εύδοκιμίας, αλλ' ει τις πέ­

φυκε τής ψυχής ημών δύναμις εραν τε τοΰ ά λ η θ ο ΰ ς και πάντα ένεκα τούτου πράττειν, ταύτην εϊπωμεν διεξερευνησάμενοι, το καθαρόν νοΰ τε και φρονήσεως ει ταύτην μάλιστα έκ τών εικότων έκτήσθαι φαΐμεν αν ή τίνα έτέραν ταύτης κυριωτέραν ήμϊν ζ η τ η τ έ ο ν » (πβ. Γοργίας 526d­e).

Ή αλήθεια, πού στην 'Απολογία παρουσιάζεται ώς θεϊκή επιταγή, ανυψώνεται στους Νόμους σε μέγιστο αγαθό γιά τους θεούς και τους αν­

θρώπους (ό λόγος εδώ είναι ακριβώς γιά τους ανθρώπους, όπως φαίνεται στο χωρίο 732 e : «άνθρώποις γαρ διαλεγόμεθα άλλ' ού θεοΐς»· πβ. Τίμαιος 29 e ­ d) 2 : «'Αλήθεια δή πάντων μέν αγαθών θεοΐς ηγείται, πάντων δέ άνθρώποις' ής ό γενήσεσθαι μέλλων μακάριος τε και ευδαίμων εξ αρχής ευθύς μέτοχος εϊη, ϊνα ώς πλείστον χρόνον αληθής ων διαβιοΐ» (730c).

Μετά τον προσδιορισμό τής κατεύθυνσης τής έρευνας στον Πλά­

τωνα, ενδιαφέρει να επιμείνουμε στον έπιταχτικό χαρακτήρα, πού παίρ­

νει στους Διάλογους ή ϊδια ή ζήτηση τής αλήθειας : Στο διάλογο Λάχης (194 a) ό Σωκράτης ζητά από τό συνομιλητή του να υπακούσει «τω λόγω δς καρτερεΐν κελεύει* ει οϋν βούλει, και ήμεΐς επί τή ζ η τ ή σ ε ι ε π ι­μ ε ί ν ω μ έ ν τ ε κ α ι κ α ρ τ ε ρ ή σ ω μ ε ν , ϊνα και μή ημών αυτή ή ανδρεία καταγελάση, ότι ούκ ανδρείως αυτήν ζητοΰμεν, ει άρα πολλάκις

1. πβ. ' Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς , Μετά τα Φυσικά 982b 25­29. 2. Βλ. και Ά ν ν α ς Κ ε λ ε σ ί δ ο υ ­ Γ α λ α ν ο ϋ , La Conception platonicienne

du divin dans les Lois et le Timée et son rapport avec le Bien de la République, ΕΕΦΣΠΑ 1971, σ. 304.

— 205 —

αύτη ή κ α ρ τ έ ρ η σ ί ς έστιν α ν δ ρ ε ί α » . Το ζητούμενο, ή ανδρεία εξισώνεται εδώ μέ τη ζήτηση, ό στόχος με τη μέθοδο. 'Ανδρείος είναι ό ζητητής της αλήθειας. Ή ιδέα της ενεργοποίησης της ψυχής μέ τήν έρευνα, όπως κι ή ιδέα της ταύτισης αυτής τής τελευταίας μέ τήν αγωνιστικότητα, απαντούν και στο διάλογο Μένων και προκύπτουν άπό τον αντίλογο του Σωκράτη στον εριστικό λόγο σύμφωνα μέ τον όποιο : «Ουκ άρα έστιν ζητεΐν άνθρώπω ούτε ό οϊδεν ούτε δ μή οΐδε. Ούτε γαρ αν ό γε οιδεν ζητοϊ — οιδεν γάρ, και ουδέν δει τω γε τοιούτω ζητήσεως — ούτε δ μή οϊδεν—ουδέ γάρ οϊδεν ότι ζητήσει» (80 e, πβ. Εύθύδημος 277 b κ.μ.). Ό Σωκράτης, άφοϋ επιστρατεύει τό επιχείρημα τής ανάμνησης και το επαλη­

θεύσει μέ τό παράδειγμα του «ακολούθου», για να αντιμετωπίσει τον ερι­

στικό αυτό λόγο λέει τα εξής : «Και τα μέν γε άλλα ούκ αν πάνυ υπέρ του λόγου διισχυρισαίμην» (86b). Στο λόγο του δηλαδή υπάρχουν σημεία για τα όποια δέν μπορεί νάναι κατηγορηματικός. Ή παρατήρηση αυτή εϊναι σημαντική, καθώς αντιδιαστέλλεται μέ τήν κατηγορηματικά εκφρασμένη επιταγή τής επιμονής στην έρευνα : «"Οτι δ' οιόμενοι δεΐν ζ η τ ε ΐ ν α μή τις οιδεν βελτίους αν εϊμεν και ά ν δ ρ ι κ ώ τ ε ρ ο ι και ήττον αργοί ή ει οίοίμεθα α μή έπιστάμεθα μηδέ δυνατόν εϊναι εύρεϊν μηδέ δεΐν ζητεΐν, περί τούτου πάνυ αν δ ι α μ α χ ο ί μ η ν , ει οϊός τε εϊην, και λόγω και έργω». 'Ιδεολογικά συγγενικό μέ τό χωρίο αυτό εϊναι τό μέρος εκείνο του Φαίδωνος (89 c κ.μ.), όπου ό Πλάτων σχετίζει τή μισολογία μέ τη μισαν­

θρωπία κι αντιμάχεται τον άντιλογικό σκεπτικισμό επιτάσσοντας άνδρι­

κώτερη και προθυμότερη στάση απέναντι στο λόγο και τήν αλήθεια (πβ. 90 e)· τό ϊδιο ισχύει και για τό χωρίο 505 e του Γοργία : «φιλονίκως εχειν προς τό εΐδέναι τό αληθές τί έστιν».

Τό «φ ι λ ο ν ί κ ω ς ε χ ε ι ν » δέν είναι ο,τι τό «ερίζειν». Στην Ζ Επι­

στολή (344 d) λέει ô Πλάτων : «Όνόματα και λόγοι . . . έν εύμενέσιν έλέγ­

χοις ελεγχόμενα και άνευ φθόνων...». Τό «φιλονίκως εχειν» συναρτάται πάντα μέ τό «είδέναι τό αληθές» κι είναι άλλος εκφραστικός τρόπος για να δηλωθούν ή έρευνα και ό στόχος της, ή σωστή δηλαδή γνώση. Στο Χαρμίδη (175 d) λέει ό Σωκράτης : «'Αλλ' δμως ούτως ημών εύηθικών τυχούσα ή ζ ή τ η σ ι ς και ου σ κ λ η ρ ώ ν , ουδέν τι μάλλον εύρεϊν δύναται τήν άλήθειαν.. . αλλά κατεγέλασεν αυτής».

Στο Φαίδωνα ό Σιμμίας, άφοϋ ομολογήσει τήν απορία του σχετικά μέ τό θέμα πού συζητείται — για τό όποιο «τό σαφές είδέναι έν τω νυν βίω ή αδύνατον εϊναι ή παγχάλεπον» (85 e) — επιμένει στην ανάγκη τής καρ­

τερίας στην έρευνα : «Τό μέντοι αύ τα λεγόμενα περί αυτών μή ουχί παντί τρόπφ έ λ έ γ χ ε ι ν και μή προαφίστασθαι πριν αν πανταχή σκοπών άπείπη τις, πάνυ μ α λ θ α κ ο ύ είναι ανδρός». "Ο,τι προέχει είναι να φωτι­

στή τό ζητούμενο, ή τουλάχιστον να δοθή ή καλύτερη δυνατή λύση, μια

— 206 —

κάποια γραμμή πλεύσεως, πού θα αποτελεί ασφάλεια για τη ζωή : «Δεΐν γαρ περί αυτά εν γε τι τούτων διαπρ'άξασθαι, ή μαθεΐν δπη έχει ή εύρεΐν, ή, ει ταύτα αδύνατον, τον γοϋν βέλτιστον των ανθρωπίνων λόγων λαβόντα και δυσεξελεγκτότατον, επί τούτου όχούμενον, ώσπερ επί σχεδίας κινδυ­

νεύοντα διαπλευσαι τον βίον, ει μή τις δύναιτο άσφαλέστερον και άκινδυ­

νότερον επί βεβαιότερου οχήματος, [ή] λόγου θείου τίνος, δ ι α π ο ρ ε υ ­

θ ή ν α ι» 85 e ­ d) Κ Στο Γοργία, στο λόγο του Καλλικλή σύμφωνα με τον όποιο ή αλήθεια,

πού ό ίδιος ό Σωκράτης επιδιώκει, είναι : «τρυφή και ακολασία καί ελευ­

θερία, εάν έπικουρίαν έχη, τοϋΥ εστίν αρετή τε και ευδαιμονία» (492 e), ενώ τάλλα «καλλωπίσματα» είναι «φλυαρία και ούδενός άξια», ό Σωκράτης άπαντα με μια παράκληση πού είναι συνάμα καί προσταγή : «Δέομαι ούν εγώ σου μηδενί τρόπω άνεΐναι, ϊνα τω δντι κατάδηλον γένηται πώς βιωτέον» (492 d).

Στο ίδιο ερμηνευτικό πλαίσιο είναι δυνατό να θέσουμε καί τό χωρίο του Κρατύλου (415 c), όπου τό κακό ορίζεται ώς : «Πάν. . . δ,τι αν εμπο­

δών ή τω ΐέναι καί πορεύεσθαι». Στο πλατωνικό παιγνίδι της ετυμολογίας της κακίας καί της αρετής ή δεύτερη σημαίνει : «πρώτον μεν εύπορίαν, έπειτα δε λελυμένην τήν ροήν της αγαθής ψυχής αεί». (415 d). 'Αρετή στον Πλάτωνα είναι ή γνώση (Πρωταγόρας 357 e ­ e, Τίμαιος 86 d)2 , κακία ή άγνοια (Πολιτεία 354 b). Εύπορία είναι λοιπόν ή δυνατότητα καί ή θέλη­

ση της ψυχής για αναζήτηση τής γνώσης όχι ή κατάκτηση τής γνώσης. Παίρνοντας ώς βάση τήν ιδέα ότι ή ακαμψία καί ή μαλθακότητα του

πνεύματος εξισώνονται με τήν κακία, μπορούμε να εντάξουμε στο θέμα μας καί ενα χωρίο του Τίμαιου (22 b), όπου ό Πλάτων θεωρεί ειδητικό γνώ­

ρισμα του ελληνικού πνεύματος τήν ανανέωση. Ό αιγύπτιος ιερέας λέει στο Σόλωνα : «ΤΩ Σόλων, Σόλων, Έλληνες άεί παίδες έστε, γέρων δε Έλ­

λην ούκ εστίν». Κι όταν ό Σόλων ζητά να μάθει τό νόημα τής φράσης, ό ιερέας του άπαντα : «Νέοι έστέ . . . τάς ψυχάς πάντες· ούδεμίαν γαρ εν αύ­

τοΐς έχετε δι' άρχαίαν άκοήν πάλαιαν δόξαν ουδέ μάθημα χρόνω παλιόν ουδέν» 3.

1. Βλ. καί Θεαίτητος 150d («προϊούσης τής συνουσίας... θαυμαστον έπιδιδόν­

τες»). Πβ. Κ ά ν τ, Κριτική του Καθαρού Λόγου, μετάφρ. Γρ. Λιόνη, Άναγνωστίδης, σσ. 613­614.

2. Πβ. Θεαίτητος 176 b, Σοφιστής 249 c : «Καί μήν προς γε τοΰτον παντί λόγω μαχετέον, ος αν έπιστήμην ή' φρόνησιν ή νουν άφανίζων ίσχυρίζηται περί τίνος όπηοϋν».

3. Βλ. Μ. L e b e 1, Pourquoi on apprend le grec, Quebec 1969, σ. 7. Πβ. τον πρόλο­

γο του Ο. Merlier στή γαλλική μετάφραση τοϋ έργου τοϋ Κ. Τ σ ά τ σ ο υ, La Philoso­

phie sociale des Grecs Anciens, Duisit, Paris 1971, σ. 6. "Οτι αυτό δέν αποκαλύπτει βέβαια περιφρόνηση για τό παρελθόν, άλλ' ότι αποτελεί έκφραση επιταγής ζωντανής σχέσης

— 207 —

Ό συσχετισμός των χωρίων πού παραθέσαμε κι οι παρατηρήσεις σχε­

τικά με τη σημασία της ζήτησης της αλήθειας στον Πλάτωνα όδηγοϋν λο­

γικά στη σκέψη ότι ή ιδέα της ενότητας της πλατωνικής φιλοσοφίας, πού τόσο απασχόλησε τους σύγχρονους μελετητές του Πλάτωνος, πρέπει να συμπληρωθή μέ εκείνη της φιλοσοφικής εξέλιξης τοΰ Πλάτωνος \ Τήν άποψη αύτη θα θεμελιώσουμε μέ περισσότερα αποδεικτικά στοιχεία άπό τό πλατωνικό έργο.

Εντυπωσιακό είναι για τό μελετητή τοΰ Πλάτωνος τό γεγονός ότι κάθε διάλογος δέν αναφέρεται σέ θέσεις δοσμένες σέ προηγούμενους διά­

λογους, άλλα μοιάζει να ξεκινά άπό καινούργια βάση. Ή παρατήρηση σχετίζει τον πλατωνισμό μέ τήν ουσία τοΰ φιλοσοφικού προβληματισμού : «Γνώρισμα των φιλοσοφικών προβλημάτων είναι ότι ξαναγεννιώνται πάντα­

συζητούνται μέ νέα μορφή σ' όλες τις εποχές» 2. Οι διάλογοι δέν είναι έργα πού περιέχουν τή φιλοσοφία τοΰ Πλάτωνος ως βιβλία αφορισμών 3, άλλ' υποβάλλουν τις θέσεις της φιλοσοφίας αυτής ώς ασκήσεις υψηλής τέχνης τοΰ λόγου 4.

Ή άσκηση αυτή τής υψηλής τέχνης τοΰ λόγου έχει βέβαια ενα θέμα, πού αποτελεί σημείο αναφοράς τών θεμάτων τών διαλόγων, τ ό α ν ε ξ ά ν ­

τ λ η τ ο «Μέγιστον Μάθημα» δ. Ένώ οι σύγχρονοι πνευματικοί δημιουρ­

γοί διαιροΰν τα έργα τους σέ κεφάλαια — όμοια, όπως θάλεγε ό Πλάτων μέ τα διάφορα τμήματα τοΰ προσώπου — τό πλατωνικό έργο αποτελεί δ ε σ μ ό «κάλλιστον», ώς «χρυσός» 6, τα τμήματα του δηλαδή ενώνονται σ' αυτό τό κύριο θέμα. "Ετσι οί Διάλογοι έχουν μεταξύ τους και προς τό Ένα τή σχέση πού έχουν οί διαδοχικές σπουδές τοΰ εικαστικού καλλιτέχνη σέ σχέση μέ τό ϊδιο πρότυπο.

μέ τα προβλήματα, φαίνεται από τήν πλατωνική αντιμετώπιση τής συνήθειας τών νέων να θεωροϋν «το μέν άρχαΐον. . . άτιμον, τό δέ νέον εντιμον» (Νόμοι 797 b ­ e).

1. Βλ. Η. C h e r n i s s, Plato 1950 ­ 1957, Lustrum 1959, 4 1960, σ. 260 και Gold­

schmidt, Questions platoniciennes, σελ. 29, P. ­ M. S c h u h 1, L'œuvre de Platon, Paris, 1954, σσ. 13­ 17.

2. J. M ο r e a u, Le Sens du platonisme, Belles Lettres 1967, σ. VI. 3. Βλ. C a m ρ e 11, The Sophistes and Politicus of Plato, Oxford 1867, σ. XI και στή

σειρά : The Philosophy of Plato and Aristotle, advisory edit. Gregory Vlastos. 4. Βλ. W. J a e g e r , Studien zu Entstehung der Metaphysik des Aristoteles, 1912,

σ. 140. Πβ. Schaerer, La Question platonicienne, σ. 93. 5. Βλ. " Α ν ν α ς Κ ε λ ε σ ί δ ο υ ­ Γ α λ α ν ο ϋ Ala recherche de la Valeur suprê­

me, Φιλοσοφία 2 (1972). 6. Πβ. Πρωταγόρας 329 d, Τίμαιος 31c: «δεσμών δέ κάλλιστος ος αν αυτόν και

τα συνδούμενα ότι μάλιστα εν ποιή, τοϋτο δέ πέφυκεν αναλογία κάλλιστα αποτελεί ν». Πβ. Ι. Ν. Θ ε ο δ ω ρ α κ ό π ο υ λ ο ς , Ή αισθητική του Πλάτωνος (τ. έπί τή 125ετηρίδι τής Ριζαρείου Σχολής), 1969, σ. 3.

— 208 —

Ό εκφραστικός εξ άλλου τύπος της πλατωνικής φιλοσοφίας φανερώνει την προτεραιότητα τοϋ μεθοδολογικού έναντι του μεθοδικό ­ ιδεολογικού. Ό διάλογος, ώς ένορασιακή σκέψη, εϊναι είδος παλαιότερο τοϋ μονολόγου 1. Στον Πλάτωνα ό διάλογος εϊναι είδος με βάθος και έκταση· κι ό ένδιάθετος λόγος της ψυχής είναι διάλογος. Σ' αυτό συνίσταται ή σκέψη. Το «διανοεΐ­

σθαι», ορίζει ό Σωκράτης στο Θεαίτητο (189e­ 190a), ώς «λόγον δν αύτη προς αυτήν ή ψυχή διεξέρχεται περί ών αν σκοπή. . . Τούτο γάρ μοι ίνδάλ­

λεται διανοούμενη ουκ άλλο τι ή διαλέγεσθαι, αυτή έαυτήν ε ρ ω τ ώ σ α και άποκρινομένη και φάσκουσα και ού φάσκουσα». Στο Σοφιστή ό Πλά­

των ταυτίζει διάνοια και λόγο : στο ερώτημα του Θεαίτητου πώς φτάνει ό Ξένος να δείξει ότι ή διάνοια, ή δόξα και ή φαντασία είναι γένη επιδεκτικά ψεύδους και αλήθειας, ό Ξένος δηλώνει ότι για να φανή αυτό πρέπει πρώτα να εξηγήσει στον συνομιλητή του σε τί συνίστανται και σε τί διαφέρουν τά γένη αυτά στις ψυχές : «Ούκοΰν διάνοια μεν και λόγος ταύτόν πλην ό μεν εντός της ψυχής προς αυτήν διάλογος άνευ φωνής γιγνόμενος τοΰτ' αυτό ήμΐν επωνομάσθη, διάνοια ; . . τό δέ γ' άπ' εκείνης ρεύμα δια τοΰ στόματος ιόν μετά φθόγγου κέκληται λόγος ;» (263 e).

Για τον εκφρασμένο λόγο είναι γνωστή ή θέση τοΰ Πλάτωνος : ό προφορικός είναι ανώτερος τοΰ γραπτού, όπως τό ζωντανό σε σχέση με τό άψυχο. Ό Σωκράτης χαρακτηρίζει στο Φαιδρό ώς εύήθεια τή γνώμη ότι τό γραπτό είναι κάτι πάρα πάνω άπό απλό μέσο υπόμνησης. Ή γραφή είναι ό,τι ή ζωγραφική, πού τά έργα της μοιάζουν ζωντανά άλλα δεν είναι, γιατί δεν μπορούν ν' αποκριθούν σε μια ερώτηση : «Δεινόν γάρ που, ώ Φαιδρέ, τοΰτ' έχει γραφή και ώς αληθώς όμοιον ζωγραφιά. Και γάρ τά εκείνης εκ­

γονα εστηκε μεν ώς ζώντα* εάν δ' άνέρη τι, σεμνώς πάνυ σιγά. Ταύτόν δε και οι λόγοι­ δόξαις μεν αν ώς τι φρονοΰντας αυτούς λέγειν, εάν δε τι ερη των λεγομένων βουλόμενος μαθεϊν, εν τι σημαίνει μόνον ταύτόν αεί. Όταν δε άπαξ γραφή κυλινδείται μεν πανταχού πας λόγος ομοίως παρά τοις έπαΐουσιν, ώς δ' αΰτως παρ' οϊς ουδέν προσήκει, και ούκ έπίσταται λέγειν οίς δει γε και μή. Πλημμελούμενος δέ και ούκ εν δίκη λοιδορηθείς τοΰ πατρός άεί δεΐται βοηθοΰ* αυτός γάρ ούτ' άμύνασθαι ούτε βοηθήσαι δυνατός αύτω» (275 d ­ e). Όπως ό «νουν έχων γεωργός» (276 b), φροντίζει τά σπέρματα πού θέλει να καρπίσουν και δεν σπέρνει κατακαλόκαιρα στους κήπους τοΰ Άδώνιδος, αλλά «εις τό προσήκον», ό επιστήμων τοΰ σωστοΰ και καλού : «Ούκ άρα σπουδή αυτά εν ϋδατι γράψει, μέλανι σπείρων δια καλάμου μετά λόγων αδυνάτων μεν αύτοΐς λόγω βοηθεϊν, αδυνάτων δέ ίκανώς τάληθές διδάξαι.. . Άλλα τους μεν εν γράμμασι κήπους, ώς εοικε, παιδιας χάριν σπερεί τε και γράψει, όταν δέ γράφη έαυτω τε υ π ο μ ν ή­

1. Βλ. R. H i r z e l , Der Dialog, 2 τ., Leipzig 1895, 1, 7­8 .

— 209 —

μ α τ α θησαυριζόμενος, εις το λήθης γήρας εάν ϊκηται, και παντί τώ ταύτον ϊχνος μετιόντι.. .» (276 e ­ d)x .

Tò δίδαγμα του Φαίδρου, δτι ό προφορικός λόγος είναι ανώτερος άπό τή βουβή ζωγραφική, δτι μόνον αυτός είναι ζωντανός και καρπο­

φόρος για τήν «προσήκουσαν» να τον ακολουθήσει ψυχή, άπαντα και στον Πολιτικό (277 e) : «Γραφής δε και συμπάσης χειρουργίας λέξει και λ ό γ ω δηλουν παν ζώον μάλλον πρέπει τοις δυναμένοις έπεσθαν τοις δ' άλλοις δια χειρουργιών».

Στην "Εβδομη Επιστολή (344 b ­ e) φέρεται ό ίδιος ό Πλάτων να αρ­

νείται τα γραπτά έργα του : «"Αμα γαρ αυτά ανάγκη μανθάνειν και τό ψευ­

δός άμα και αληθές της όλης ουσίας, μετά τριβής πάσης καί χρόνου πολ­

λού. . . μόγις δέ τριβόμενα προς άλληλα αυτών έκαστα, ονόματα καί λόγοι όψεις τε καί αισθήσεις, έν εύμενέσιν έ λ έ γ χ ο ι ς ε λ ε γ χ ό μ ε ν α καί άνευ φθόνων έ ρ ω τ ή σ ε σ ι ν και ά π ο κ ρ ί σ ε σ ι ν χρωμένων, έξέ­

λαμψε φρόνησις περί εκαστον καί νους, συντείνων ότι μάλιστα εις δύναμιν άνθρωπίνην διό δή πας άνήρ σπουδαίος τών όντων σπουδαίων πέρι πολ­

λού δει μή γράψας ποτέ έν άνθρώποις είς φθόνον καί άπορίαν κατα­

βαλει­ ένί δή εκ τούτων δει γιγνώσκειν λόγω, όταν ϊδη τίς του συγγράμ­

ματα γεγραμμένα είτε έν νόμοις νομοθέτου εϊτε έν άλλοις τισίν, άττ' ούν, ώς ούκ ήν τούτω ταϋτα σπουδαιότατα, εΐπερ εστ' αυτός σπουδαίος» (344 b ­ e).

Ό ζωντανός λόγος είναι αθλητής στον αγώνα για τήν αλήθεια, ή οποία βρίσκεται ακριβώς στή ζήτηση τής αλήθειας. Ό ζωντανός λόγος δέν επη­

ρεάζεται άπό τό χρόνο («άκαιρον», Φαιδρός), έχει δυνατότητα να χρησι­

μοποιήσει πολύ χρόνο (Ζ' Επιστολή) ή μάλλον χρησιμοποιεί τήν «ευ­

καιρία». «Ευκαιρία» δέν είναι ό πρωταγορικός «καιρός»· δέν ενδιαφέρει έδώ ό χρόνος, τό σύνολο τών συνθηκών πού παρουσιάζονται σέ κάθε περί­

πτωση. «Ευκαιρία» εΐναι ή εύφορη, ή προσήκουσα ψυχή, αυτή πού θέλει τή γνώση καί μοχθεί ή ϊδια γι' αυτήν, όχι ή αδιάφορη 2. Ή «προσήκουσα ψυχή» γίνεται «προσήκουσα» μέ τον παιδεμό τής απορίας, τή συμμετοχή της στή ζήτηση τής αλήθειας. 'Ακόμη κι αν για τήν επιστημονική ερμηνεία στέκει να σκεφτούμε ώς αίτιο αυτής τής γνωσιοθεωρητικής θέσης τον άρι­

στοκρατισμό τοΰ Πλάτωνος — τον άντιδημοκρατισμό του — μαζί μέ τήν

1. Βλ. καί 276 e : «.. .όταν τνς τη διαλεκτική τέχνη χρώμενος, λαβών ψυχήν προσή­

κουσαν, φυτεύη τε καί σπείρη μετ' επιστήμης λόγους, οι έαυτοΐς τφ τε φυτεύσαντι βοηθεΐν ικανοί καί ουχί άκαρποι άλλα έχοντες σπέρμα, όθεν άλλοι έν άλλοις ήθεσι φυόμενοι τοΰτ' αεί άθάνατον παρέχειν ικανοί...». Πβ. Συμπόσιο 209 b ­ e

2. Πβ. Φαίδων 69 e ­ d : αμύητος ­ άτέλεστος, κεκαθαρμένος ­ τετελεσμένος, ναρ­

θηκοφόρος ­ βάκχος. 14

— 210 —

επίδραση της σωκρατικής μαιευτικής ή την πυθαγορική θεωρία τής μύησης, από σημασιολογική, μεταϊστορική άποψη το πλατωνικό πνεΰμα παρουσιά­

ζεται εδώ αντίμαχο στην έτοιμη, απολιθωμένη γνώση, όπως και στον άν­

θρωπομετρισμο ­ υποκειμενισμό, και θετικό στή ζωντανή ζήτηση τής αλή­

θειας. Θάλεγα ότι άπό τή σκοπιά αυτή το θεατρικό δαιμόνιο του Πλάτωνος κι ή φιλοσοφική σκέψη του ζευγαρώνουν για να μας δώσουν μια αυθεντική φιλοσοφική μορφή και τεχνική αποστασιοποίησης.

Αυτό ενισχύεται καί άπό το έξης : όχι μόνο ό γραπτός, άλλα και ό προφορικός λόγος, πού δεν σώζει τήν ενεργητική αγάπη τής έρευνας τής αλήθειας απορρίπτεται άπό τον Πλάτωνα. Έκτος άπό τή ρητορική, τα εγ­

κώμια κλπ. ό Πλάτων επιτίθεται στην απερίσκεπτη χρήση τοΰ λόγου, πού χαρακτηρίζει γενικά τους φιλοσοφικά απαίδευτους. Στο Θεαίτητο αναφέ­

ρεται στή διαφορά ανάμεσα στους «εκ νέων» κ υ λ ι ν δ ο υ μ έ ν ο υ ς «εν δικαστηρίοις και τοις τοιούτοις» καί στους «εν φιλοσοφία... τεθραμμέ­

νους» (172 e ­ d). Ή διαφορά δεν δίνεται εδώ μέ τό σχήμα ζ ώ ν ­ σ ι γ ώ ν , άλλα μέ τό σχήμα ο ΐ κ έ τ α ι ­ έ λ ε ύ θ ε ρ ο ι . Στον ίδιο διάλογο (154 e ­155) λέει ό Σωκράτης : «"Αλλο τι ή ήρεμα, ώς πάνυ πολλήν σχολήν άγον­

τες, π ά λ ι ν έ π α ν α σ κ ε ψ ό μ ε θ α , ού δυσκολαίνοντες άλλα τω δντι ήμας αυτούς εξετάζοντες...». Και σέ ερώτηση του Θεόδωρου, σχετικά μέ τή διαφορά ανάμεσα σέ άφιλοσόφητους καί φιλοσόφους, ό Σωκράτης άπαντα: «"Η τοις μέν τούτο δ σύ είπες άεί πάρεστι, σ χ ο λ ή , καί τους λόγους έν ειρήνη επί σχολής ποιούνται­ ώσπερ ημείς τυνί τ ρ ί τ ο ν ήδη λόγον έκ λόγου μεταλαμβάνομεν, ούτω κάκεΐνοι, έάν αυτούς ό έπελθών τοΰ προκει­

μένου μάλλον καθάπερ ήμας άρέση· καί δια μακρών ή βραχέων μέλει ουδέν λέγειν, αν μόνον τύχωσι του δντος· οί δε έν ασχολία τε ά ε ί λέγουσι ­κατεπείγει γαρ ύδωρ ρέον. . . (172 d ­ e. Πβ. 187 d : «ουδέν έν τοις τοιοΐσδε κατεπείγει»). Ξαναβρίσκουμε εδώ : τήν επιταγή τής αλήθειας (τυχεΐν τοΰ δντος), τήν έφεση για έρευνα (τρίτος ήδη λόγος | έπανασκεψόμεθα), τήν ιδέα τής ελευθερίας τοΰ φιλοσοφικοΰ στοχασμού άπό τό χρόνο (/ου/ κατεπείγει ύδωρ ρέον) | σχολή). Ό τρίτος λόγος τοΰ Θεαίτητου θυμίζει τον «δεύτερον πλουν» τοΰ Φαίδωνος : στο Φαίδωνα ό πλατωνικός Σωκρά­

της, μετά τήν αναφορά σ' ο,τι δέν είναι αιτία αληθινή τοΰ πραγματικοΰ, φτάνει στην έννοια τοΰ άγαθοΰ, δεσμοΰ τοΰ παντός (99 e), τό όποιο δέν γνωρίζουν οί πολλοί καί υποστηρίζει : «Έγώ μέν ούν τής τοιαύτης αιτίας όπη ποτέ έχει μ α θ η τ ή ς ότουοΰν ήδιστ' αν γενοίμην επειδή δέ ταύτης έστερήθην καί οϋτ' αυτός εύρεΐν ούτε παρ' άλλου μαθεϊν οΐός τε έγενόμην τον δ ε ύ τ ε ρ ο ν π λ ο υ ν επί τήν τής αιτίας ζ ή τ η σ ι ν ή πεπραγμάτευ­

μαι βούλει σοι . . . έπίδειξιν ποιήσωμαι, ω Κέβης» (99 e ­ d). Ή ορμή πνευματικής περιέργειας, πού καταφάσκεται εδώ, είναι ουσία

τοΰ πλατωνισμοΰ. Όπως παρατηρεί ό Schaerer αυτό εϊναι ακριβώς τό στοι­

— 211 —

χεΐο πού συνδέει τον Πλάτωνα με τον Descartes 1 και τον Κάντ : «Στον Descartes υπάρχει μια μέγιστη επιθυμία να μάθει κανείς να ξεχωρίζει το αληθινό από το ψεύτικο κι αύτη ή επιθυμία συμπληρώνεται με το θαυμασμό, πού είναι το πρώτο άπό τα πάθη καί το μόνο πού δέν έχει αντίθετο (Di­

scours de la méthode, Πρώτο μέρος, Passions de l'âme LUI). Στον Κάντ. . . (υπάρχει) ενα αίσθημα σεβασμού συγγενικό με τήν έκπληξη καί τό θαυμασμό, πού μας κάνει να κλίνουμε στην αρετή εϊτε τό θέλουμε εϊτε όχι (Kritik der praktischen Vernunft, Πρώτο μέρος, βιβλίο Ι, κεφ. 3)» 2.

Ή πλατωνική ορμή διαφέρει άπό τήν καρτεσιανή καί τήν καντιανή, γιατί δέν είναι μόνο ζήτηση μιας αρχικής βεβαιότητας. Ό Descartes αρκεί­

ται σε μια αρχική κατανόηση τών άρχων της Μεταφυσικής καί ό Κάντ της 'Ηθικής, πού θεωρεί αναμφισβήτητη. Ό Πλάτων θέτει καί ξαναθέτει σε συ­

ζήτηση τις υποθέσεις. Στο Φαίδωνα (101 d) λέει ό Σωκράτης : «Συ δέ δεδιώς αν, τό λεγόμενον, τήν σαυτοϋ σκιάν καί τήν άπειρίαν, έχόμενος εκείνου του ασφαλούς της υποθέσεως, ούτως άποκρίναιο αν. Ει δέ τις αυτής της υποθέ­

σεως εχοιτο, χαίρειν έφης αν καί ούκ άποκρίναιο εως αν τα άπ' εκείνης όρμηθέντα σκέψαιο ει σοι άλλήλοις συμφωνεί ή διαφωνεί* επειδή δέ εκείνης αυτής δέοι σε διδόναι λόγον, ωσαύτως αν διδοίης, ά λ λ η ν α ύ ύ π ό θ ε σ ι ν ύ π ο θ έ μ ε ν ο ς ήτις τών άνωθεν βέλτιστη φαίνοιτο.. . ». Ή διαλεκτική ειδικά είναι «ή. . . τάς υποθέσεις αναιρούσα» (Πολιτεία 433 e) μέθοδος.

Ή επιταγή της επιτέλεσης του φιλοσοφικού στοχασμού ώς ζωντανής σκέψης είναι επιχειρήματα ενάντια σ' εκείνους πού επικρίνουν τον Πλάτω­

να, γιατί τον θεωρούν ένσαρκωτή ενός κόσμου νεκρού. Κι αν δεχθούμε ότι μέ τήν άπολυτοποίηση τών εννοιών τό πλατωνικό περιστέρι πετά στο κενό 3, ή πλατωνική σκέψη μετρά ώς καταξίωση τής αγρύπνιας καί της ελευθερίας του πνεύματος. Ό Schaerer, πού χαρακτηρίζει τον πλατωνισμό ώς «pensée vivante, pensée fleuve» 4, γράφει : «Στον Πλάτωνα στοιχείο πρώτο είναι ό διάλογος, δεύτερο ή ιδέα ή καλλίτερα ή ιδέα δέν έχει νόημα παρά μέ τή θέση της μέσα στο διάλογο» 5. Ό Dante έλεγε ότι ό 'Αριστοτέ­

λης υπήρξε δάσκαλος εκείνων πού γνωρίζουν ό Dies λέει ότι ό Πλάτων παραμένει δάσκαλος αυτών πού ερευνούν °.

1. Στον Descartes — όπου το «θαυμάζειν» είναι θεμελιακό πάθος τής ψυχής — ή φιλοσοφία είναι απόδειξη ότι ό άνθρωπος δέν είναι σκλάβος τής τύχης, αλλ' ελεύθερος, αρκεί να στηρίζεται στη σκέψη.

2. La Question platonicienne, σ. 331. Βλ. καί σσ. 82, 252, 255. Πβ. "Αννας Κελεσί­

δου ­ Γαλανού, A la recherche de la Valeur suprême, σ. 193. 3. Βλ. Ε. Κ ά ν τ , Κριτική τοϋ Καθαρού Λόγου, σσ. 17­ 18. 4. La Question, σ. 255. 5. "Ο.π., σελ. 13. 6. Autour de Platon, Paris, Bauchesne 1927, 2, σ. 229.

— 212 —

Αυτός πού γνωρίζει κι αυτός πού παρέχει γνώσεις, ό δάσκαλος των γνώσεων, κινδυνεύουν να δουν τις γνώσεις τους νά μετατρέπονται σε παρελ­

θόν. Στην αντίθετη περίπτωση ισχύει ό λόγος του Martin Heidegger: «Μόνος γνωρίζει εκείνος πού καταλαβαίνει ότι οφείλει να ξαναρχίζει πάντα νά μα­

θαίνει καί, με βάση αύτη την κατανόηση, διατίθεται έτσι ώστε νά μπορεί πάν­

τα νά μαθαίνει. Αυτό είναι δυσκολώτερο άπό το νά κατέχει κανείς γνώσεις»1. 'Από τη σκοπιά αύτη είναι δυνατό νά γίνουν δύο συμπερασματικές

παρατηρήσεις, πού αφορούν στο σύγχρονο μελετητή του Πλάτωνος : α) ή μαρβουργιανή ερμηνεία 2, πού θεωρεί λογικό ­ μεθοδολογικά τήν πλατωνι­

κή διδασκαλία των 'Ιδεών, ισχύει όχι μόνο για τις 'Ιδέες, άλλα γι' αυτή τήν ίδια τήν πλατωνική φιλοσοφία* β) αυτός πού ασκείται στον πλατωνικό διά­

λογο ασκείται στο νά γίνει καλλίτερος «διαλεκτικός». Ό όρος χρησιμοποιεί­

ται έδώ με τή σωκρατική σημασία, της έρευνας, κι όχι τήν πλατωνική, της μεθόδου πρόσβασης στο οντολογικό θεμέλιο τών 'Ιδεών.

Έπειτα απ' όσα αναφέραμε για τρία θέματα επιβάλλεται ειδική διερεύ­

νηση : α) για τή σωκρατική παρουσία, β) για τήν ίδια τήν πλατωνική διαλεκτική καί γ) για τή σχέση πλατωνικής διδασκαλίας και ουσίας της Φιλοσοφίας. x

Οί ερμηνείες της σωκρατικής παρουσίας στή Φιλοσοφία είναι στους νεώτερους στοχαστές διαμετρικά αντίθετες : Σύμβολο Καθαρής λογικής καί επιστήμης, «αφηρημένη ακαδημαϊκή μορφή 3 είναι ό Σωκράτης για τό Νίτσε του έργου «Ή Γέννηση της Τραγωδίας» 4· ό Μπερξόν θεωρεί τό Σωκράτη πρόσωπο πού ανέλαβε θρησκευτική αποστολή 5· ό Κίρκεγκωρ υποστηρίζει ότι ό Σωκράτης με τήν ειρωνεία του ανέλαβε νά αποκαλύψει τήν αντίθεση μεταξύ τών ειδικών αιτημάτων της πεπερασμένης ζωής καί του άπειρου αιτήματος της 'Ηθικής0. Ό Σωκράτης τοΰ Κίρκεγκωρ είναι

1. Άπό τή γαλλική μετάφραση του G. Κ a h n, Introduction à la Métaphysique, Gallimard 1967, σ. 34.

2. Βλ. H. C o h e n , Platons Ideenlehre und die Metaphysik, Marburg 1878 (σ. 14), P. Natorp, Platos Ideenlehre. Eine Einfûrung in den Idealismus, Leipzig 1903 (Ή περί τών 'Ιδεών θεωρία τοΰ Πλάτωνος μετάφρ. Τσαμαδού 1929) καί Uber Platos Ideenlehre, Berlin 1914. Πβ. W. F r e y m a n n , Platons Suchen nach einer Grundlegung aller Philo­

sophie, Leipzig 1930, σ. 3. 3. W. J a e g e r , Παιδεία, μετάφρ. Βερροίου, 2, 1971, σ. 81. 4. Die Geburt der Ttagodie aus dem Geist der Musik, Leipzig 1923, σ. 95. (Ή Γέν­

νηση της Τραγωδίας, μετάφρ. Ν. Καζαντζάκη, Φέξης 1912, σ. 78). Βλ. επίσης Ε. S ρ a n­

ge r , Nietzsche uber Sokrates, 40. Jahrfeier Theophil Boreas, Athen 1939. 5. Βλ. Les Deux Sources de la Morale et de la Religion (Oeuvres, εκδ. A. Robinet,

P.U.F. 1969), σσ. 1026­27. 6. Βλ. Post Scriptum aux miettes philosophiques, μετάφρ. P. Petit, σσ. 78, 136,

339 κ.ά.

— 213 —

ένας άρνητής : ή σωκρατική ερώτηση κάνει τη ζωή αβέβαιη, αντιθέτοντας ενα απρόσιτο ιδανικό. Το θετικό είναι ότι ή διαλεκτική του αποδείχνει τό σύστημα ύβρη. 'Ηθικό άναμορφωτή, κήρυκα του ιδανικού της αυτονομίας, όχι κριτικό φιλόσοφο θέλει τό Σωκράτη ό Maier ό σωκρατικός έλεγχος είναι κλήση στην περισυλλογή: 'Αντίθετα οί Burnet και Taylor θεωρούν τό Σωκράτη θεμελιωτή της μεταφυσικής θεωρίας των 'Ιδεών 1.

Οί απόπειρες ερμηνείας της σωκρατικής μορφής οδηγούν με τήν ποι­

κιλία τους στον πλατωνικό Σωκράτη : Ό παράδοξος Σωκράτης, πού έκανε τους άλλους να προβληματίζονται ή να τα χάνουν με τήν άτοπία του, εξα­

κολουθεί να κάνει τους άλλους ν' απορούν γι' αυτόν κι ασφαλώς δεν θα συμφωνούσε με τις τόσο κατηγορηματικές ερμηνείες, αυτός ό κατ' εξοχήν άρνητής τοΰ δογματισμού, πού αδιάκοπα αύτοεξεταζόταν, χωρίς αυτό να σημαίνει βέβαια ότι δεν θα επέτρεπε τήν έρευνα, άφοΰ επίμονα προέτρεπε σ' αυτήν.

Ό πλατωνικός Σωκράτης είναι ό ελεγκτικός συζητητής. Φιλοσοφική μέριμνα και ζωή είναι σ' αυτόν σύδετα ('Απολογία 29 d). Ό Σωκράτης είναι ό «σχέτλιος», αυτός πού τίποτε δεν δέχεται εύκολα (Τππίας Μείζων 289 e), τό αντίθετο των Σοφιστών και τών ρητόρων, ό παρακινούμενος από δαιμόνια τύχη να έρευνα συνεχώς. Στο Μένωνα ή απορία χαρακτηρίζει τό Σωκράτη και ώς κατάσταση καί ως ενέργεια : «ΤΩ Σώκρατες, ήκουον μέν εγωγε πριν καί συγγενέσθαι σοι ότι σύ ουδέν άλλο ή αυτός τε απορείς καί τους άλλους ποιείς άπορεΐν καί νΰν, ώς γέ μοι δοκεϊς, γοητεύεις καί φαρμάττεις καί άτεχνώς κατεπάδεις, ώστε μεστόν απορίας γεγονέναι. Καί δοκείς μοι παντελώς, ει δει τι καί σκώψαι, ομοιότατος είναι τό τε είδος καί τάλλα ταύτη τη πλατεία νάρκη τη θαλαττία­ καί γαρ αύτη τον άεί πλησιά­

ζοντα καί άπτόμενον ναρκάν ποιεί, καί σύ δοκεΐς μοι νυν εμέ τοιούτον τι πεποιηκέναι (ναρκάν)· αληθώς γαρ εγωγε καί τήν ψυχήν καί τό σώμα ναρ­

κώ, καί ούκ εχω ότι άποκρίνωμαί σοι. Καίτοι μ υ ρ ι ά κ ι ς γε περί αρετής πάμπολλους λόγους εΐρηκα καί προς πολλούς, καί πάνυ εύ, ώς γε έμαυτώ εδόκουν νΰν δε ούδ' ότι εστίν τό παράπαν εχω ειπείν. Καί μοι δοκεΐς εύ βουλεύεσθαι ούκ έκπλέων ένθένδε ούδ' αποδήμων ει γάρ ξένος εν άλλη πόλει τοιαύτα ποιοΐς, τάχ' αν ώς γόης άπαχθείης» (79 e ­ 80 b). Τό χωρίο είναι δυνατό να συσχετισθή μέ εκείνο τοΰ Συμποσίου, (221 d), όπου ό 'Αλκιβιάδης αναφέρεται στην ά τ ο π ί α τοΰ Σωκράτη, καί μέ τό χωρίο 149 a τοΰ Θεαίτητου, όπου ό Σωκράτης, ό γιος της «μαίας μάλα γενναίας καί βλοσυρός, Φαιναρέτης», έπιτηδεύει τήν αυτήν τέχνην, «οί δέ άτε ούκ

1. Βλ. Η. M a i e r , Sokrates, Tubingen 1913, J. B u r n e t , Greek Philisophy, 1, London 1924, A. T a y l o r , Sokrates, Edinburg 1932, Πβ. J a e g e r , Παιδεία 2, σσ. 82 ­ 83 καί σ. 86 (ό Σόλων τοΰ ήθικοϋ κόσμου).

— 214 —

είδότες, τοΰτο μεν ού λέγουσι περί έμοϋ, ότι δε άτοπώτατός είμι και ποιώ τους ανθρώπους άπορεΐν». «Άτοπία» είναι ή δισήμαντη έννοια της απορίας.

"Οτι για τον Πλάτωνα ή απορία δεν σημαίνει στείρο σκεπτικισμό, άκαρπη άντιλογία, φαίνεται άπό δύο χωρία, όπου εφιστάται ή προσοχή στην άσκηση της διαλεκτικής μεθόδου­ στην Πολιτεία (539 b) λέει ό Σω­

κράτης : «νΑρ' ούν ού μία μεν ε υ λ ά β ε ι α αύτη συχνή, το μή νέους όντας αυτών γεύεσθαι ; οΐμαι γαρ σε ού λεληθέναι ότι οι μειρακίσκοι, όταν τό πρώτον λόγων γεύωνται, ως παίδια αύτοΐς καταχρώνται, αεί εις άντιλογίαν χρώμενοι, και μιμούμενοι τους εξελέγχοντας αυτοί άλλους έλέγχουσι, χαίροντες ώσπερ σκυλάκια τω ελκειν τε και σπαράττειν τω λόγω τους πλησίον αεί». Ή διαλεκτική διδάσκεται στην πλατωνική πολι­

τεία άπό τα τριάντα ως τα σαρανταπέντε* έτσι σώζεται ή εξελεγκτική μέθο­

δος από τήν άρνητικότητα καί τήν άγονη αμφιβολία. Στο Φίληβο (15 d ­ e), ό Σωκράτης παρατηρεί : « Ό δε πρώτον αύτοΰ γευσάμενος εκάστοτε τών νέων, ήσθείς ως τίνα σοφίας ηύρηκώς θησαυρόν, ύφ' ηδονής ενθουσιά τε καί πάντα κινεί λόγον άσμενος, τοτέ μεν επί θάτερα κυκλών καί συμφύρων εις εν, τοτέ δέ πάλιν άνειλίττων καί διαμερίζων, εις ά π ο ρ ί α ν αυτόν μεν πρώτον καί μάλιστα καταβάλλων, δεύτερον δ' άεί τό έχόμενον, άντε νεώτε­

ρος άντε πρεσβύτερος άντε ήλιξ ων τυγχάνη.. .» Ή σωκρατική άγνοια δεν είναι ά ­ π ο ρ ί α, άλλα διαλεκτική πο­

ρεία, έφεση για γνώση, ασκητική άσκηση της έρευνας, δηλαδή σ ω φ ρ ο ­

σ ύ ν η . Ή άπορητική διάθεση ώς σωκρατική σωφροσύνη εκφράζεται στον Πλάτωνα μέ συγκεκριμένο τρόπο : ό λόγος εδώ αναφέρεται σέ τμηματικά προβλήματα, κινείται πάνω σέ καινούργια κάθε φορά αφετηριακή γραμμή. Τοΰτο τό καταλαβαίνουμε καλλίτερα αν συγκρίνουμε τον πλατωνισμό μέ τήν παρμενιδική σκέψη καί τήν πλωτινική διδασκαλία. Στή δεύτερη πρόκει­

ται για θέαση του όλου "Οντος, στην πρώτη του Ενός. Ό Πλάτων θέτει τό "Εν ­ 'Αγαθόν, άλλ' ή σωκρατική του σωφροσύνη τον παρακινεί ν' αρ­

κείται κάθε φορά σέ τμήματα του Όντος. «Στον πλατωνισμό», γράφει ό Goldschmidt, δέν μπορούμε ποτέ να ποΰμε ή να πιστέψουμε ότι φ τ ά σ α ­

μ ε . . . » 1 . Μέ τα χαρακτηριστικά αυτά στοιχεία, τα όποια προκύπτουν άπό τή διερεύνηση τοΰ θέματος, είναι δυνατόν να υποστηριχτή ότι τό πλατωνικό σωκρατικό πορτραίτο συμπίπτει μέ τό πνευματικό πορτραίτο του ιστορικού Σωκράτη : ή έρευνα γύρω από τον ιστορικό Σωκράτη έχει καταλήξει ότι ή απορία, ή διαλογική ζήτηση της αλήθειας καί ή σωφροσύνη ήταν γνωρί­

σματα του ϊδιου τοΰ Σωκράτη 2.

1. Questions platoniciennes, σ. 46. 2. Βλ. M. M on t u o r i , Οί προσωκρατικοί καί ό Σωκράτης στην πλατωνική

μαρτυρία, Παρνασσός ΙΔ (1972) 2, σσ. 219 ­ 239. Πβ. W. J a e g e r , Παιδεία 2, μετάφρ. Γ. Βεροοίου, σ. 77.

— 215 —

"Αν ό Πλάτων είναι παιδί του Παρμενίδη ως προς τή λογική της αφαί­

ρεσης, την τάση της υπέρβασης του ύλικοϋ κόσμου και τή γνωστική κατά­

κτηση του νοητού κόσμου, είναι και παιδί του Σωκράτη, γιατί άπ' αυτόν κληρονομεί τό γνώρισμα της επίμονης πνευματικής περιέργειας. Έτσι μπορούμε να ποϋμε ότι δεν διασώζει τή σωκρατική μνήμη μόνο στους Διά­

λογους, όπου ό Σωκράτης έχει τον πρώτο ρόλο. Στή νεότητα του βέβαια ό Πλάτων, ως γνήσιος ποιητής, χρησιμοποιεί τό πρόσωπο και τή μέθοδο του δάσκαλου, όπως συμβαίνει στή μυθική σκέψη, όπου πρυτανεύει ή φαντασία κι όπου οί ενέργειες εξαιρετικής σημασίας ενσαρκώνονται στον ήρωα. Δύο εξ άλλου κίνητρα εξ ϊσου δυναμογόνα, ό θαυμασμός και ό πόνος για τό πνεύ­

μα και τήν τύχη του δασκάλου, γίνονται στην περίοδο της «σωκρατικής» λεγόμενης σκέψης του Πλάτωνος αίτια να στηθή ή μορφή του Σωκράτη ώς πρότυπο του σκέπτεσθαι. Άλλα και όταν ό μαθητής χειραφετείται άπό τό δάσκαλο, άφοϋ τον έχει πια αποκαταστήσει, τό σωκρατικό πρότυπο σώζεται, και μ' αυτό σώζεται ή προσωπικότητα του Πλάτωνος : ή πλατωνική σκέψη γίνεται σειρά σχολίων στο σωκρατικό μήνυμα *.

Στον Πλάτωνα ή απορία δεν συνδέεται με τό Σωκράτη μόνο με τή γνω­

σιολογική της άποψη, αλλά και με τήν οντολογική, κι αυτήν αποτελεί ό πλατωνικός έρως. "Αν ό ιστορικός Σωκράτης δεν είχε, όπως ό ϊδιος έλεγε, μαθητές, άλλα μόνο φίλους ή εταίρους 2, ό πλατωνικός Σωκράτης είναι τό πρόσωπο ­ σύμβολο του Έρωτος. Ό Σωκράτης καί τό ρυθμιστήριο βίωμα του έρωτος είναι στον Πλάτωνα ταυτόσημα με τή Φιλοσοφία. Με τή σύλλη­

ψη τοΰ έρωτος ώς δαίμονος, ανδρείου, θηρευτή δεινοΰ καί «πορίμου» (Συμ­

πόσιο 203 d ­ 204 e) ή πατρότητα τής φιλοσοφίας ώς αγωνιστικής 3 δρα­

στηριότητας του πνεύματος ανάγεται στον Πλάτωνα : τό ανικανοποίητο, ή απορία (Μένων 80a, Πολιτεία 524a, Θεαίτητος 150b­ 151a), ô θαυμασμός είναι κίνητρα τής ψυχής ν' αναζητήσει ενα πλήρωμα­ ή αγάπη για γνώση γεννιέται άπό τή συνειδητοποίηση τής ένδειας τής ψυχής. Έτσι, αυτό πού

1. "Ετσι σώζει το Σωκράτη καί τον Πλάτωνα ό G. Marcel, πού θέλει ό ίδιος για τον εαυτό του τήν επωνυμία «νεοσωκρατικός». Βλ. Άννας Κελεσίδου ­ Γαλανοϋ, 'Ελευθερία καί αύθυπέρβαση στον Gabriel Marcel, Παρνασσός, IT' (1974) 1, 83 ­ 84 καί Ή πλατωνι­

κή ψυχαγωγία στή σύγχρονη σκέψη. Ή διαλεκτική τής μέθεξης καί ό G. Marcel, Φιλο­

σοφία 4 (1974). Ό Marcel λέει χαρακτηριστικά γιά τή Φιλοσοφία : «La philosophie n'a d'autres limites que celle de son insatisfaction même» (Le mystère de Tètre I, Paris Aubier, 1963, σ. 231).

2. Βλ. W. J a e g e r , ό.π. 2, σ. 94. 3. Πβ. Πολιτεία 475 e : «τον δέ δή ευχερώς έθέλοντα παντός μαθήματος γεύεσθαι

καί ασμένως επί τό μανθάνειν ιόντα καί άπλήστως έχοντα, τούτον δ' έν δίκη φήσομεν φιλόσοφον». Στον Πλάτωνα ό έρως έχει αρσενική ποιότητα, ενώ στον Πλωτίνο θηλυκή· βλ. Ά ν ν α ς Γ α λ α ν ο ύ , Plotin et la dialectique platonicienne de l'Absolu, Φιλοσοφία 3 (1973) σσ. 331 ­332.

— 216 —

ό λόγος θέτει ως σκοπό, ή ζήτηση δηλαδή της αλήθειας προϋποθέτει τήν ελλογη αγάπη της αλήθειας 1. Ή αγάπη αυτή είναι κι δλας απόδειξη της οντολογικής πραγματικότητας του αντικειμένου της : ή μανία του «Φαιδρού», ή ερωτική διαλεκτική ανάβαση του Συμποσίου αποδείχνουν ότι τό αντικεί­

μενο δεν είναι ή ψυχρή έννοια, άλλα τό δν στή διακριτική του ιδιαιτερότη­

τα (πβ. Μένων 77 b). "Ηδη ή ερώτηση είναι ομολογία αβεβαιότητας και βεβαιότητα θέλησης

για γνώση : «Ούκοϋν... άναγκαϊον. .. τήν ψυχήν άπορείν τί ποτέ σημαίνει αΰτη ή αΐσθησις...» (Πολιτεία 524a). Ή ψυχή έξ άλλου βρίσκεται σε εγρήγορση δταν απορεί : « Ό δή διώκει μέν άπασα ψυχή (τό Αγαθό) και τούτου ένεκα πάντα πράττει, άπομαντευομένη τί είναι, απορούσα δε και ούκ έχουσα λαβείν ίκανώς τί ποτ' εστίν. . .» (505 e). Στο χωρίο 490 b της Πολιτείας ό Πλάτων κάνει λόγο για τήν ορμή της ψυχής προς τό αλη­

θινό : «Ούκ άμβλύνοιτο (ό φιλομαθής) ούδ' άπολήγοι τοϋ έρωτος, πριν αύτοϋ ο εστίν έκαστου της φύσεως άψασθαι φ προσήκει ψυχής έφάπτεσθαι τοϋ τοιούτου...» 2. Στο Φίληβο (58 d) ό Σωκράτης λέει : «Νυν δή σφόδρα διανοηθέντες καί ίκανώς διαλογισάμενοι, μήτ' εις τινας ωφελείας επιστημών βλέψαντες μήτε τινάς εύδοκιμίας, αλλ' ει τις πέφυκε της ψυχής ημών δύνα­

μις έ ρ ά ν τ ε τοϋ άληθοϋς καί πάντα ένεκα τούτου πράττειν. . .»3 . Έκτος άπό τα παραπάνω ή ίδια ή διαλεκτική μέθοδος του Πλάτωνος

είναι, όπως επισημάναμε στην αρχή, αποδεικτική της σημασίας της επίμο­

νης ζήτησης της αλήθειας : Στο Μένωνα διάλογος καί διαλεκτική ταυτί­

ζονται : «Εΐ δε ώσπερ έγώ τε καί σύ νυνί φίλοι δντες βούλοιντο άλλήλοις διαλέγεσθαι, δει δή πραότερόν πως καί δ ι α λ ε κ τ ι κ ώ τ ε ρ ο ν άποκρίνε­

σθαι» (75 d). Ή πλατωνική υποθετική μέθοδος είναι ακριβώς ή προσωρινά καί υπό Ορους παραδοχή τών γνωμών κάποιου : «Δει δέ γε οϋχ, ώς άρτι ήμΐν ό λόγος έσήμαινεν φ πειστέον, εως αν τις ή μας άλλω κ α λ λ ί ο ν ι πείση» (Πολιτεία 388 e). Στην αναλογία γνώσης καί δντος, πού δείχνει με τή διχοτόμηση της γραμμής στην Πολιτεία, διακρίνει ό Πλάτων τή μέ­

θοδο τής Γεωμετρίας καί της 'Αριθμητικής άπό τή μέθοδο της Φιλοσοφίας :

1. Πβ. Φαιδρός 228 b ­ c, 266 b, Παρμενίδης 135 d, Θεαίτητος 169, Φίληβος 23α, 57 e ­ d. Βλ. καί Ι. Ν. Θ ε δ ω ρ α κ ό π ο υ λ ο ς , Εισαγωγή στον Πλάτωνα, σσ. 130 ­ 174, L. R o b i n , La théorie platonicienne de l'amour, Paris, P.U.F. 1954, σσ. 151, 155 ­156, Y v o n B r è s , La psychologie de Platon, Paris, P.U.F. 1973, σ. 215 κ.μ. (καί το πέμπτο κεφάλαιο Amoureux de la pensée, σ. 133 κ.μ., J. L ο t z, Die Stufen der Liebe. Eros, philia, Agape, Frankfurt, Knecht 1971, J. R i s t, Eros and Psyche, Toronto, Univ. Press 1964, Ά ν ν α ς Κ ε λ ε σ ί δ ο υ ­ Γ α λ α ν ο ΰ , Ό Πλάτων καί το παράλογο, Φιλοσοφία 1 (1971), σ. 266 καί A la recherche de la Valeur suprême, σσ. 194 ­ 195.

2. Πβ. Παρμενίδης 135 d («ή ορμή ην ορμάς επί τους λόγους»), Θεαίτητος 169 e, Φίληβος 16 b, 23 a, 57 e ­ d.

3. Πβ. Φαιδρός 228 b ­ e (λόγου εραστής), 266 b.

— 217 —

ή πρώτη ξεκινά άπό υποθέσεις, πού τις δέχεται ως αξιώματα (510 c)· στη διαλεκτική ό λόγος χρησιμοποιεί τις υποθέσεις όχι ώς αρχές «άλλα τω οντι υποθέσεις, οίον έπιβάσεις τε και ορμάς» (511 b). «Ή διαλεκτική μέθοδος μόνη ταύτη πορεύεται, τάς υποθέσεις αναιρούσα, έπ' αυτήν τήν αρχήν ϊνα βεβαιώσηται...» (533 e ­ d).

Ή πλατωνική διαλεκτική, ή τέχνη των Διαλόγων, δεν είναι όργανο της πλατωνικής φιλοσοφίας, είναι αυτή ή φιλοσοφία ώς έρευνα* ή έρευνα γίνεται μέσα στή μέθοδο, ή μέθοδος μέσα στην έρευνα ι.

Ή διαλεκτική δέν είναι εύκολη στή χρήση της. Ό Πλάτων ό ίδιος λέει : «Ήν δηλώσαι μεν ού πάνυ χαλεπόν, χρήσθαι δε παγχάλεπον» (Φί­

ληβος 16 c). Ό Schaerer γράφει σχετικά : «Ή διαλεκτική έρευνα συνεχί­

ζεται αδιάκοπα, άπό τή γέννηση ώς το θάνατο κι άπό το θάνατο ώς τή γέν­

νηση· ό φιλόσοφος δεν συνθέτει παρά ενα μεγάλο δράμα, το δράμα της σωτηρίας του, κι οί διαδοχικοί σταθμοί αυτού του δράματος... δέν αντι­

προσωπεύουν παρά τις μεμονωμένες πράξεις μιας μακράς αναζήτησης» 2. Ή διαλεκτική είναι μέθοδος πού σκοπεύει να βάλει τή φιλοσοφική μύηση στο ρυθμό της ζωής : όπως ή ζωή, ή διαλεκτική ανανεώνεται αδιάκοπα και δέν τελειώνει ποτέ 3.

Ό διαλεκτικός στον Πλάτωνα είναι ό κατ" εξοχήν άντιδογματικός : επιχειρεί να ψυχαγωγήσει, όχι κυρίως να ορίσει, να βγάλει τήν ψυχή άπό τό σκοτάδι «της νυχτερινής ημέρας» (πβ. Πολιτεία 521 e) δυναμώνοντας τήν ελεγκτική της διάθεση και δέν καταλήγει σε ακραίες θεωρήσεις του πραγματικού. Για τό πρώτο, πού θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε ώς «γυμνάσια» πνευματική, απόδειξη αποτελούν οί διάλογοι Παρμενίδης, Σοφιστής και μια αποκαλυπτική φράση του Πλάτωνος στο διάλογο Πολι­

τικός : Ό Παρμενίδης 4 εΐναι δείγμα επίμονης και επίπονης λογικής πει­

1. Για τήν εξέλιξη της διαλεκτικής του Πλάτωνος βλ. G. R ο d i e r, Études de philosophie grecque, Paris, 1926, σσ. 50 ­ 54, Ρ a u 1 K u c h a r s k i , La Spéculation platonicienne, Public, de la Sorbonne, «Études», τ. 1, Nauvelaerts 1971, σ. 259 κ.μ. Ό Ku­

charski συμπεραίνει : «Μπορούμε νά ποϋμε ότι (ό Πλάτων) διατήρησε τήν «οντολογική Οψη» της θεωρίας τοϋ Φαίδωνος, ένώ δέν σταμάτησε να τελειοποιεί τήν «επιστημολογική όψη», δηλαδή τις μεθόδους της γνώσης, αναπτύσσοντας τες και πλουτίζοντας τες μέ νέα στοιχεία» (σ. 272).

2. La Question, σ. 230. 3. Βλ. και " Α ν ν α ς Κ ε λ ε σ ί δ ο υ ­ Γ α λ α ν ο ΰ , A la Recherche de la Valeur

suprême σ. 194. 4. Ό E g i 1 A. W y 11 e r (Der Spate Platon, Tubingen Vorlesungen 1965, Ham­

burg, Felix Meiner 1970) προσπαθεί νά δείξει ότι ό διάλογος Παρμενίδης δέν είναι παρά ό διάλογος «Φιλόσοφος», ό τελευταίος στην τριλογία τοϋ Πλάτωνος, πού πιστεύεται ότι δέν γράφτηκε ποτέ. (Για τό θέμα γενικά τοΰ Παρμενίδη βλ. " Α ν ν α ς Κ ε λ ε σ ί ­

δ ο υ ­ Γ α λ α ν ο ϋ , Plotin et la dialectique platonicienne de l'Absolu).

— 218 —

θαρχίας, απόπειρας έγερσης άπό τό δογματικό λήθαργο (135d­ 136e). Στο Σοφιστή ό Πλάτων διδάσκει δτι ο κριτικός έλεγχος εϊναι «μεγίστη και κυριωτάτη τών καθάρσεων.. . τον άνέλεγκτον αύ νομιστέον, αν και τυγ­

χάνει βασιλεύς ό μέγας ων, τα μέγιστα άκάθαρτον όντα, άπαίδευτόν τε και αίσχρόν γεγονέναι... » (230 d ­ e). Στον Πολιτικό ή παρατήρηση για τή βραχύτητα ή τό μήκος τών λόγων οδηγεί τον Ξένο στή διάκριση πρώτου στόχου και δεύτερου· δεύτερος είναι ή ταχύτητα καί ή ευκολία στην εύ­

ρεση λύσης ενός προβλήματος· πρώτος «τήν μέθοδον αυτήν τιμάν τοϋ κατ' εϊδη δυνατόν είναι διαιρεΐν» (286 d). Σκοπός είναι να κάνουμε τους ακροατές «διαλεκτικωτέρους καί της τών όντων λόγω δηλώσεως ε ύ ρ ε τ ι κ ω τ έ ­

τ έ ρ ο υ ς» (287a). "Οτι ό Πλάτων δεν συμφωνεί με τή μονομέρεια μιας επιστημολογικής

θεώρησης τής αλήθειας, τή ματαιόφρονη έπαρση τών όρθολογιστών ότι τα όρια τής αλήθειας συμπίπτουν μέ τα όρια τής λογικής απόδειξης, στην οποία απολήγει ό διεξοδικός ορισμός, γίνεται φανερό άπό δύο παραδείγμα­

τα : στο διάλογο «Λύσις» ό Πλάτων δεν λύνει μέ ορισμό τό πρόβλημα τής φιλίας* αναφέρεται στην αρχή τής φιλίας, άλλα δέν δίνει διεξοδική περι­

γραφή αυτής τής αρχής. Ό Θεαίτητος, αν καί, κατ' αρχήν (187a), αποτελεί διερεύνηση όχι τοϋ τί δέν είναι επιστήμη, άλλα τής ουσίας τής επιστήμης, δέν καταλήγει σέ ορισμό τής έννοιας πού ερευνάται.

Άντιμαχία στή δογματική σκέψη αποτελεί στον Πλάτωνα καί ή συνθε­

τική θεώρηση. Ή σύνθεση είναι δ,τι ή ανανέωση του πλατωνικού Τίμαιου, σημάδι δηλαδή τοϋ ζωντανοΰ πνεύματος. Ό λόγος τοϋ ιερέα για τους "Ελληνες έρχεται σέ συμφωνία μέ τό λόγο στο Σοφιστή — «κατά τήν τών παίδων εύχήν» (249 d) — για τό «συναμφότερον», τή σύζευξη κίνησης καί ακινησίας στο ο ν καί τό παν.

Στή διαλεκτική μέθοδο ή σύνθεση, ώς διπλή κίνηση, αντιστοιχεί στή θεμελιακή ΐδέα τής δυαδικότητας τοϋ πραγματικού : ή ανάβαση αντιστοι­

χεί στο ιδανικό τής ασκητικής κάθαρσης τής ψυχής, ή κατάβαση στο έργο του παιδαγωγού τοϋ σπηλαίου τής Πολιτείας, ό όποιος, άφοϋ σώσει τήν ψυχή του, γυρνά στο σπήλαιο ώς μάρτυς καί απόστολος τών 'Ιδεών για να σώσει τους αδελφούς δεσμώτες τής γής (520 e).

Μέσα στην ϊδια τή διαλεκτική τό σωτηριακό για τήν πλατωνική σκέψη ρόλο τής σύνθεσης κράτα ή ιδέα τοϋ μικτοϋ­ σ' αυτήν καταλήγει μέ τήν έρευνα — καί αύτοέρευνα — ή πλατωνική θεωρία τών ιδεών. Ένώ σέ πρώτο στάδιο ό Πλάτων διέσωσε τις απαιτήσεις τής γνώσης, αποκρούοντας μέ τή θεωρία τών 'Ιδεών τή θεωρία τής ροϊκότητας τών πάντων (Κρατύλος 439 d ­ e, πβ. Θεαίτητος 156a) καί τήν αισθητηριακή γνωσιολογία (Κρατ. 386a, Θεαίτ. 151 e­ 152 a), ό ίδιος κατόπιν είδε τον κίνδυνο πού περικλείει ή θεωρία τοϋ μονοειδοΰς. Όταν μάλιστα αισθάνθηκε τήν ανάγκη να άνα­

— 219 —

ρωτηθή για όσα «και γελοία δόξοιεν αν είναι, οίον θρίξ και πηλός και ρύπος ή άλλο τι άτιμότατόν τε και φαυλότατον» (Παρμενίδης 130 c), για να μή καταλήξει, μέ την απουσία ήθικοθρησκευτικής προοπτικής, σε εννοιολο­

γική διδασκαλία πού κάνει προβληματική τή θεωρία της μ έ θ ε ξ η ς , οδη­

γήθηκε ακριβώς στην ιδέα του μικτού. "Ηδη στο διάλογο "Ιων ό Πλάτων επιτίθεται στους υποστηρικτές της

μονομερούς παιδείας και δέχεται ότι ό ραψωδός πού κατανοεί μόνο τον "Ομηρο είναι πολύ μακρυά άπό το να καταλαβαίνει τον "Ομηρο (541 e κ.μ.)· Ό διάλογος Παρμενίδης συνιστά τή μεταφυσική εφαρμογή της ιδέας της ενότητας : τό πραγματικό είναι άδιάλυτη ένωση του ενός και τών πολλών. Στο Φίληβο τό μικτό αποτελεί τό κέντρο της ηθικής (62 d ­ e) ì . Ή προ­

βληματική των λέξεων του Κρατύλου — όπου ό Πλάτων μάχεται σέ δύο μέτωπα, εναντία σέ δύο δ ό ξ ε ς , τό συμβατισμό και τον νατουραλισμό — αντιμετωπίζεται τελικά στο διάλογο Σοφιστής, όπου υποστηρίζεται ότι τό ουσιαστικό δεν έγκειται στις λέξεις, άλλα στις συμπλοκές : ό νόμος της συμπλοκής σώζει τή γλώσσα. Στον ϊδιο διάλογο αντικρούεται ό άκρατος ρεαλισμός του νοητού, πού υποστηρικτές του είναι οί φίλοι τών 'Ιδεών, και ό ρεαλισμός του αισθητού, συνενώνεται κίνηση καί ακινησία μέσα στο ον (249 b) καί καταφάσκεται ή πραγματικότητα του «συναμφοτέρου» μέ τήν παραδοχή της κατηγορίας του «έτερου» (275 b) καί τήν ιδέα της κοινω­

νίας τών γενών, μέ τήν οποία σώζεται ή σκέψη άπό τήν άποστέγνωση της ταυτολογίας του παρμενιδικοΰ δογματισμού. Στον Πολιτικό ό Πλάτων εξοβελίζει τήν ακρότητα. Ό νόμος, ώς κάτι τό αμετακίνητο αντιμάχεται τήν κίνηση τής ζωής : «Νόμος ουκ αν ποτέ δύναιτο τό τε άριστον καί τό δικαιότατον ακριβώς πδσιν άμα περιλαβών τό βέλτιστον έπιτάττειν αί γαρ ανομοιότητες τών τε ανθρώπων καί τών πράξεων καί τό μηδέποτε μηδέν ώς έπος ειπείν ήσυχίαν άγειν τών ανθρωπίνων ουδέν έώσιν απλούν εν ούδε­

νί περί απάντων καί επί πάντα χρόνον άποφαίνεσθαι τέχνην ούδ' ήντινοΰν» (294 b)2 . Οί γραπτοί νόμοι καταναγκάζουν (300 a)­ τό ιδανικό συνίσταται σέ μια διαλεκτική άντιθετικότητα, στή σύζευξη τοΰ νοΰ καί τέχνης, πού εξασφαλίζει τήν επαφή τής ψυχής μέ τις αμετακίνητες αξίες σέ συνδυασμό μέ τήν αέναη κίνηση τής ζωής. Άπαντα καί εδώ, άπό άλλη οπτική γωνία θεωρημένη, ή κριτική τοΰ αμετακίνητου γραπτού καί ή ιδέα τής υπεροχής τής ζωντανής σκέψης : «"Ωσπερ ό κυβερνήτης τό τής νεώς καί ναυτών άεί συμφέρον παραφυλάττων, ού γράμματα τιθείς, άλλα τήν τέχνην νόμον πάρε­

ι . Βλ. καί N i c o l a s ­ I s i d o r e B o u s s o u l a s , L'être et la composition des mixtes dans le «Philèbe», P.U.F. 1952.

2. Πβ. τήν ανάλυση τής ιστορικότητας τής γνώμης στο Θεαίτητο (172a­b) καί τής αλήθειας στον Πολιτικό (298 a ­ e).

— 220 —

χόμενος, σώζει τους συνναύτας, οΰτω και κατά τον αυτόν τρόπον τούτον παρά των οΰτως άρχειν δυναμένων ορθή γίγνοιτ' αν πολιτεία, την της τέχνης ρώμην των νόμων παρεχομένων κρείττω» (296 e ­ 297 a) '. Στο διάλογο Τίμαιος, όπου ό Πλάτων συνδυάζει τελολογικές συλλήψεις μέ ορισμένες μηχανοκρατικές θεωρίες προγενέστερων του φιλοσόφων, ό δημιουργός συνερ­

γάζεται μέ τήν ανάγκη (48a), συμπλέκει αντιτιθέμενες αιτίες (69 a). Έκτος από τή σύνθεση, τό δογματισμό των ακραίων θεωρήσεων και

τήν ιδέα του αποκλεισμού αντιμάχεται στον Πλάτωνα ή ιδέα της ι ε ρ α ρ ­

χ ί α ς : Μέ τήν ιεραρχία αποδείχνεται ότι ή αλήθεια στον Πλάτωνα δέν βρίσκεται στην προσθετική σύνθεση, αλλά στή σύνταξη των διαφόρων τμη­

μάτων του πραγματικού. Τήν αντίφαση ψεύδος ­ αλήθεια αντικαθιστά ό Πλάτων μέ τό νόμο της ιεραρχίας, όπου τό ανώτερο συλλαμβάνεται ώς αυτό πού υπάρχει υπερέχοντας σέ σχέση μ' ενα κατώτερο, τό όποιο έτσι δέν αφα­

νίζεται : στο διάλογο "Ιων ό Πλάτων δίνει θέση στο όνειρο καί στην έμπνευ­

ση* τό όνειρο δέν είναι ανυπόστατο, άλλα υποδεέστερο της σκέψης (πβ. Τίμαιος 71 de ­ 72). Στο Θεαίτητο οι φανταστικές ιδιοσυγκρασίες θεωρούν­

ται ελλειπτικές βαρύτητας (144a)· οί νοοκρατούμενες όμως φύσεις σφάλλουν εξ αιτίας υπερβολικής βραδύτητας. Στην Πολιτεία (382 d) ό Πλάτων υπο­

στηρίζει ότι τό ψέμμα είναι νόμιμο, όταν ή λογική αδυνατεί να προσφέρει επαρκή και πειστική απόδειξη. Ό κυβερνήτης είναι εκείνος από τους πολίτες πού έχει τό δικαίωμα να ψεύδεται, όταν αυτό επιβάλλεται για τό καλό της πόλης (389 b). Ό Πλάτων, τέλος, διαβαθμίζει ιεραρχικά τό ον καί τή γνώση (ό.π. 509 d κ.μ., 477 a κ.μ.), τις ιδέες, τήν ψυχή, τήν πολιτεία, τό θείο. . . 2.

1. Θά μπορούσε κανείς νά προεκτείνει τήν άποψη αύτη του Πλάτωνος μέχρι να συναντήσει στις μέρες μας — τηρουμένων των αναλογιών, γιατί στον Πλάτωνα πρόκειται βέβαια για υπεροχή της λογικής — τήν άποψη τοΰ J. Ortega y Gasset, πού αντιμετωπίζει κριτικά καί τον ορθολογισμό καί το σχετικισμό. Παραφράζοντας τή σκέψη του ίσπανοϋ φιλοσόφου (Τό θέμα τοϋ καιρού μας, μετάφρ. Τσιρόπουλου, σ. 47) θά λέγαμε ότι ό Πλά­

των αρνείται καί τήν ορθολογική άπολυτότητα πού διασώζει τό λόγο καί εκμηδενίζει τή ζωή, καί ο,τι διασώζει τή ζωή καί εκμηδενίζει τό λόγο. Πβ. «Φαίδων» 90 d ­ 91 : «Πρώ­

τον μεν τοίνυν... τούτο εύλαβηθώμεν, καί μή παρίωμεν εις τήν ψυχήν ώς τών λόγων κιν­

δυνεύει ουδέν υγιές είναι, άλλα πολύ μάλλον ότι ημείς οΰπω ύγιώς εχομεν, άλλα άνδρι­

στέον καί π ρ ο θ υ μ η τ έ ο ν ύγιώς εχειν, σοι μέν ούν καί τοις άλλοις καί τοΰ έπειτα βίου παντός ένεκα, έμοί δε αυτού ένεκα τοΰ θανάτου, ώς κινδυνεύω εγωγε έν τω παρόντι περί αύτοΰ τούτου ού φιλοσόφως εχειν, αλλ' ώσπερ οί πάνυ απαίδευτοι φιλονίκως». Πβ. επίσης " Α ν ν α ς Κ ε λ ε σ ί δ ο υ ­ Γ α λ α ν ο ΰ , ό Πλάτων καί τό παρά ­ λόγο, Φιλο­

σοφία 1 (1971). 2. Βλ. καί Ρ. Δ ή μ ο υ , Τό θείον κατά Πλάτωνα, ΑΦΘΕ 7 (1936), σ. 416. Μια ιε­

ραρχική τάξη καί αιτιότητα περιλαμβάνει τό δημιουργό, τον κόσμο, τ' αστέρια, τους δαί­

μονες, τους θνητούς (Τίμαιος 29 ­ 48). Στον ίδιο διάλογο ιεραρχούνται τα μέρη τοΰ σώμα­

— 221 —

Έρως, σύνθεση, ιεραρχία είναι στοιχεία πού αποκαλύπτουν ενα φιλο­

σοφικό πνεύμα, πού δεν εντάσσεται σε μια κατηγορία σκέψης, δεν εγκλω­

βίζεται σε ακραίες ταξινομήσεις και δεξιοτεχνικές συναρμολογήσεις του εννοιολογικού οπλισμού του* ενα πνεύμα πού αρετή του, είναι ό «τόκος» της φιλοσοφικής εγρήγορσης τοΰ άλλου.

τος (44 e). Πβ. Κρατύλος 390 b, Πολιτεία 601 e (ιεραρχία των τεχνών), Ευθύδημος 291 b (ιεραρχία επιστημών).

ΑΘΑΝΑΣΙΑΣ ΓΛΥΚΟΦΡΥΔΟΥ ­ ΛΕΟΝΤΣΙΝΗ Πανεπιστημιακού βοηθού

Ο ΠΕΤΡΟΣ ΒΡΑΪΛΑΣ­ΑΡΜΕΝΗΣ ΕΝ ΤΗ ΙΟΝΙΩ ΑΚΑΔΗΜΙΑ *

Α') Ή προπαρασκευή

Ή Ιόνιος 'Ακαδημία 2, της οποίας ή άνασύστασις επιτυχώς έπετελέσθη επί των ήμερων μας, κατέστησε την Κέρκυραν πραγματικον πολιτιστικόν και πνευματικόν κέντρον, απέβη δε φάρος φωτεινός προς διάδοσιν των γραμμάτων και των επιστημών όχι μόνον δια τάς άγγλοκρατουμένας 'Ιονίους Νήσους άλλα και δια τήν λοιπήν Ελλάδα 3. Ή σύστασις αυτής είχε προ­

ταθή ύπό της 'Ιονίου Βουλής (νόμος 89 Β' κοινοβουλίου) με τήν συγκατά­

θεσιν του βασιλέως της 'Αγγλίας Γεωργίου Δ'. Τελικώς όμως το πρώτον τοΰτο έλληνικόν Πανεπιστήμιον δέν θα έλειτούργει και δεν θα άπέκτα το­

1. Έπί τη συμπληρώσει 120 ετών από τής ενάρξεως τών πανεπιστημιακών παραδό­

σεων του Πέτρου Βράϊλα ­ Άρμένη εν τή Ίονίω'Ακαδημία (11 Νοεμβρίου 1854­11 Νοεμβρίου 1974).

2. Ή πρώτη 'Ιόνιος 'Ακαδημία ιδρύεται υπό τών Γάλλων τό 1807 και καταργείται υπό τοϋ άγγλου στρατηγού Campbell ό όποιος κατέλαβε τήν Κέρκυραν τό 1814. Εις αυ­

τήν συνεζητοϋντο θέματα φιλολογικά και επιστημονικά, προβλήματα υγιεινής και άλλα. Τό 1824 ιδρύεται τελικώς τό πρώτον έλληνικόν Πανεπιστήμιον εις Κέρκυραν, άν καί αρ­

χικώς προεβλέπετο ή λειτουργία αυτοϋ εις Ίθάκην. (Ψήφισμα τής Γερουσίας τής 17.5. 1821 ώριζε τήν Ίθάκην ώς τόπον ιδρύσεως τοϋ Πανεπιστημίου). Πβ. Γ ε ρ . Χ υ τ ή ρ η , Παρακωλύσεις καί αντιτάξεις, οί δύσκολες στιγμές τοϋ Πανεπιστημίου τής Κερκύρας, Δελτίον 'Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας, έτος 7, Κέρκυρα, 1970, σ. 91.

3. Ό Κ. Π α π α ρ ρ η γ ό π ο υ λ ο ς (Ιστορία τοϋ Έλληνικοΰ Έθνους, εκδ. 5η, 'Αθήναι, 1925, τ. 6, σ. 316) χαρακτηρίζει τήν Ίόνιον Άκαδημίαν : «.. .φωτοβόλον έν τή ελληνική 'Ανατολή κέντρον, έστίαν παιδεύσεως γραμμάτων ελληνικών, μεγάλην παραγα­

γοϋσαν καί άναδείξασαν χορείαν ανδρών σοφών καί διδασκάλων τοϋ Γένους...». Ό δέ Λομβαρδός κατά τήν ΛΤ' συνεδρίασιν τής 10ης Βουλής ομολογεί ότι : «Κατά τους παρελθόντος χρόνους ή Ί . 'Ακαδημία ωφέλησε μεγάλως, έκόσμησε μέ καθηγητάς τό Πα­

νεπιστήμιον καί τά εκπαιδευτικά καταστήματα τής 'Ελλάδος καί ώθησεν αυτήν πεντήκον­

τα ετη εμπρός ώς προς τήν μάθησιν...». Πβ. Γ ε ρ . Χ υ τ ή ρ η , Παρακωλύσεις καί αντιτάξεις, οί δύσκολες στιγμές τοϋ Πανεπιστημίου τής Κερκύρας, ενθ' άν., σσ. 100­101.

— 223 —

σαύτην αϊγλην εν τη Ανατολή άνευ της μεγαλοδωρίας και μεγαλοψυχίας του φιλέλληνος λόρδου Φρειδερίκου ­ Γουλιέλμου Γκύλφορδ, του άναγο­

ρευθέντος, προτάσει του βασιλέως Γεωργίου Δ', «άρχοντος της παιδείας» ι. Δια της ιδρύσεως του Ιονίου Πανεπιστημίου ένετάθη ή πνευματική κίνησις εις τάς Ιονίους Νήσους κατά τον 19ον αιώνα, εδόθη δέ ουσιαστική διέξοδος εις τάς πνευματικός ανησυχίας και ζυμώσεις του πνευματικού κόσμου της Επτανήσου. Τήν Ίόνιον Άκαδημίαν εις της οποίας τον μαρασμόν συνε­

τέλεσεν ή κατά τό 1837 ϊδρυσις του εν 'Αθήναις Πανεπιστημίου έλάμπρυναν δια της παρουσίας των άνδρες δοξάσαντες το όνομα της ελληνικής επιστή­

μης, εν οΐς και ό Πέτρος Βράϊλας ­ Άρμένης 2. Δράσις πνευματική και πολιτική, διδασκαλία άπό της έδρας και έρευνα

εν τφ σπουδαστή ρίω χαρακτηρίζουν τον Βράϊλαν. Δεν θα μάς απασχόληση ενταύθα ό Βράϊλας ώς συγγραφεύς, οΰτε ώς ρήτωρ και πολιτικός άνήρ, άλλ' ως φιλόσοφος και μάλιστα ώς πανεπιστημιακός διδάσκαλος. Σκοποϋμεν δηλαδή να παράσχωμεν μίαν σαφή, κατά τό δυνατόν, εικόνα της διδασκα­

λίας αύτοϋ εν τη Ίονίω Ακαδημία. Ό Βράϊλας, ώς ό Πυθαγόρας, ό Πλάτων ή ô Fr. Bacon, δεν είναι μόνον

στοχαστής, αλλά και πολυσχιδής προσωπικότης. Εις τα πλαίσια αυτά ανε­

δείχθη και έξοχος πολιτικός άνήρ3 . Άφου έδιδάχθη ούτος τα πρώτα γράμματα εις τήν γενέτειράν του υπό

ίκανωτάτων ανδρών της εποχής, μετέβη εν συνεχεία εις Ίταλίαν προς συμ­

πλήρωσιν τών σπουδών του, έκεϊ δέ εδέχθη αναμφισβήτητους επιδράσεις άπό τους εκπροσώπους τών φιλοσοφικών ρευμάτων της εποχής (τών έγελια­

1. Πβ. Ά. Μ. Ι δ ρ ω μ έ ν ο υ , Περί της εν τοις Ίονίοις Νήσοις Εκπαιδεύσεως..., Ήμερολόγιον Είρ. Άσωπίου, 1874, σ. 214. Πβ. καί Τ ρ . Ε ύ α γ γ ε λ ί δ ο υ, Ή παιδεία έπί Τουρκοκρατίας, 'Αθήναι, 1936, τ. Β', σ. 206, καί Γ. Σ α λ β ά ν ο υ ­ Β. Γ. Σ α λ β ό­

ν ο υ , Ή 'Ιόνιος'Ακαδημία, ό ιδρυτής αυτής κόμις Γύλφορδ, οι καθηγηταί καί σπουδα­

σταί αυτής, Ελληνική Δημιουργία (Πανηγυρικον τεϋχος), 'Αθήναι, 1949, σσ. 22 κ. έξ. (καί έν άνατύπω).

2. Ύπο τών βιογράφων τοϋ Βράϊλα αναφέρεται γενικώς ώς χρονολογία γεννήσεως αύτοϋ το έτος 1812. Εις εύρεθεϊσαν έν τω άρχείω Βράϊλα χειρόγραφον βιογραφίαν, ίταλι­

στί γεγραμμένην, ή γέννησις αύτοϋ τοποθετείται τον Δεκέμβριον τοϋ 1813. Έκ τής ανευ­

ρεθείσης δμως, είς το ιστορικόν Άρχεϊον Κερκύρας, ύπο τοϋ κ. Κ. Νικολάκη ­ Μούχα προέδρου τής 'Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας καί ευγενώς παραχωρηθείσης, ληξιαρ­

χικής πράξεως γεννήσεως τοϋ Βράϊλα φαίνεται ότι ούτος έβαπτίσθη τήν 13ην Φεβρουα­

ρίου 1813 είς τήν έκκλησίαν Ύ. Θ. Φανερωμένην τών ξένων υπό τοϋ ιερομόναχου Χρύ­

σανθου Μασσέλου, τοϋ μετέπειτα Μητροπολίτου Κερκύρας (1835 ­1846), ένφ ήτο ήδη 63 ήμερων (πβ. Δέσμη 117, βιβλίον 1). Έκ τούτου συνάγεται ότι ό Βράϊλας έγεννήθη τον Δεκέμβριον τοϋ 1812.

3. Πβ. Ε. M o u t s o p o u l o s , P. Braïlas ­ Arménis, Twayne publishers, Inc., New York, 1974, σ. 23.

— 224 —

νών «Begriffi», τοϋ Manzoni, του Gioberti, του Rosmini)1. Κατά την μετά­

βασίν του είς Παρισίους, δια νομικας σπουδάς, εδέχθη την γονιμοποιον έπί­

δρασιν τοϋ ίδεοκρατικοΰ εκλεκτικισμού, ρεύματος φιλοσοφικού δεσπόζον­

τος τότε εν Γαλλία. Προς τον ΐδρυτήν τοϋ έκλεκτικισμοΰ V. Cousin, άλλα και προς τους σημαντικότερους των μαθητών τοϋ τελευταίου αύτοϋ (Jouffroy, Leveque, Barthélémy ­ Saint ­ Hilaire, Fouillée) ήλθεν είς στενας σχέσεις ο Βράϊλας 2, δια τοϋ δημιουργηθέντος δε είτα ύπ' αύτοϋ ολοκληρωμένου φι­

λοσοφικοϋ συστήματος συνοψίζει και ολοκληρώνει το σύγχρονον αύτοϋ φιλοσοφικόν ρεϋμα τοϋ έκλεκτικισμοΰ.

Επανερχόμενος ολίγον προ της 25ης 'Ιουλίου τοϋ 1835 οριστικώς είς Κέρκυραν3 θα έργασθή αρχικώς ώς δικηγόρος. 'Από τοϋ 1840 μέχρι τοϋ 1854 εκ παραλλήλου προς τα αρχικά καθήκοντα του ώς δικαστικοΰ και ύπο­

θηκοφύλακος ή προς τάς πολιτικός του ενασχολήσεις θα άφιερωθή είς τάς προσφιλείς του φιλοσοφικάς μελετάς. Το 1851 θα έκδώση το πρώτον του έργον 4, περί του οποίου ό Barthélémy ­ Saint ­ Hilaire έποιήσατο εύνοϊκήν άνακοίνωσιν είς τήν Γαλλική ν Άκαδημίαν τών Ηθικών και Πολιτικών Επιστημών, και είς το όποιον αποδεικνύεται δαμαστής τοϋ ιδίου αύτοϋ στο­

χασμοΰ. Παραλλήλως, ώς καρπόν τών πνευματικών του ενασχολήσεων, θα δημοσίευση σειράν μελετών και συγγραμάτων άπτομένων διαφόρων φιλο­

σοφικών θεμάτων. Είτα, δταν ό Βράϊλας θα εχη έκλεγή ομοφώνως πρόεδρος της νέας συνελεύσεως είς τήν Γ Ίόνιον Βουλήν (1852­ 57), συγκεκριμένως δέ περί τό τέλος της θητείας της συνελεύσεως της οποίας ήδη προε­

δρεύει, θα προσφερθη είς αυτόν ή έδρα της Φιλοσοφίας είς τήν Ίόνιον Άκαδημίαν 5.

1. Πβ. Ε. Μ ο υ τ σ ο π ο ύ λ ο υ , Ή φιλοσοφία είς τα 'Επτάνησα. Μία προνομιού­

χος στιγμή, Παρνασσός, 'Αθήναι, 1964, σ. 316. Τών φιλοσοφικών συστημάτων τών Rosmini και Gioberti ό Βράϊλας έποιεΐτο άνάλυσιν εις τίνα έτοιμαζομένην ύπ' αύτοϋ έρ­

γασίαν άφορώσαν εις τήν Ιταλικήν φιλοσοφίαν, ώς ό ίδιος ομολογεί είς το εκδοθέν το 1851 Δοκίμιόν του (πβ. Δοκίμιον..., Corpus, τ. Ι, 1, σ. 52 και σημ. 1).

2. Πβ. αυτόθι, σ. 318, και Corpus Philosophorum Craecorum Recentiorum, Π. Β ρ ά ϊ λ α ­ Ά ρ μ έ ν η , Φιλοσοφικά "Εργα, εκδ. ύπο Ε. Μουτσοπούλου και Αΐκ. Δώδου, Θεσ/νίκη, 1969, τ. Ι, 1, Είσαγ., σ. λε'.

3. Πβ. Corpus, ενθ' αν., Είσαγ., σσ. μζ' κ. έξ. 4. Περί πρώτων ιδεών και αρχών δοκίμιον, ύπό Π. Β ρ ά ϊ λ α ­ Ά ρ μ έ ν η ,

Κερκυραίου, εν Κέρκυρα, τυπογρ. 'Ερμής, Χ. Νικολαΐδου ­ Φιλαδελφέως, 1851, (8°), ις ' + 285 σσ.

5. Ό Βράϊλας ήτο τήν έποχήν αυτήν 42 ετών, ή δέ πρότασις της εκλογής του έγέ­

νετο άπό τον τότε «άρχοντα της Παιδείας» έν τή Ίονίω 'Ακαδημία Στέφανον Παδοβ&ν. Ό «άρχων της παιδείας» ήτο τίτλος ισοδύναμος προς τον τοϋ αμίσθου έπιθεωρητοΰ εκ­

παιδεύσεως έχοντος τό δικαίωμα υποδείξεων και εισηγήσεων. Ό Παδοβάς διατέλεσεν εις αυτό τό αξίωμα άπό τοϋ 1853 μέχρι τοϋ 1856, δεν ήδυνήθη όμως να υλοποίηση τάς άγαθάς

— 225 —

Βασικώς, προ της ιδρύσεως της 'Ιονίου Ακαδημίας, θα απέβαινε ματαία οιαδήποτε άναζήτησις μιας φιλοσοφικής διανοήσεως εν Έπτανήσω ι. Κατά το α' ήμισυ του 19ουαίώνος δημιουργείται είς Κέρκυρανκύκλος διανοητών οι οποίοι έχουν δεχθή επιδράσεις εκ τής γερμανικής ιδεοκρατίας. Οί «έγε­

λιανοί» ούτοι δεν ήσαν ικανοί όμως να δημιουργήσουν μίαν κίνησιν εύρυ­

τέραν, καί ή έπίδρασις τήν οποίαν ήσκησαν έπί των συγχρόνων των ήτο άνευ θετικών αποτελεσμάτων. Δια τής ιδρύσεως όμως εν Κέρκυρα του ανωτάτου τούτου πνευματικού ιδρύματος έδημιουργήθη μια συστηματικωτέρα κίνησις προς διαμόρφωσιν φιλοσοφικής διανοήσεως 2 καί, δια τής εμφανίσεως του Βράϊλα εις το πνευματικόν προσκήνιον τής επτανησιακής ζωής, ή κίνησις αύτη ένετάθη είς τρόπον ώστε ό Βράϊλας να δύναται να θεωρηθή ô μέγιστος τών επτανησίων φιλοσόφων του παρελθόντος αιώνος.

Έν τή φιλοσοφική σχολή τής 'Ιονίου 'Ακαδημίας ô Βράϊλας θα διδάξη Φιλοσοφίαν καί Ίστορίαν της Φιλοσοφίας έπί δεκαετίαν, ήτοι άπό του 1854 μέχρι τής ενώσεως τής Επτανήσου μετά τής λοιπής Ελλάδος (1864). Ώς χαράκτηριστικώς αναφέρεται3 «έλάμπρυνε τήν Άκαδημίαν δια τής σοφής διδασκαλίας του». "Ηδη ή εϊσοδός του εις το ίδρυμα τοϋτο θα χαιρετισθή παρά πάντων, ή δέ άνοδος του έπί τής έδρας, ώς τονίζει ô μαθητής του Καβ­

βαδίας, θα άνυψώση αυτό4. Τών παραδόσεων του Βράϊλα εξ άλλου θα ακού­

σουν πλείστοι διάσημοι άνδρες, Έλληνες καί ξένοι, καί θα θαυμάσουν τήν μεγαλόνοιαν αύτοϋ δ. ν

προθέσεις του προς βελτίωσιν τής εκπαιδεύσεως, συναντήσας επίμονους τάς αντιδράσεις Άρμοστίας καί Γερουσίας. Πβ. Γ ε ρ . Χ υ τ ή ρ η , Παρακωλύσεις καί αντιτάξεις, οί δύσκολες μέρες τοϋ Πανεπιστημίου τής Κερκύρας, ενθ' άν., σ. 106. Πβ. καί Ί . Κ α β ­

β α δ ί α , κατωτ., σ. 3. 1. Ό επιφανής κερκυραίος διανοητής τοϋ 18ου αι. Ευγένιος Βούλγαρις, προκαλέ­

σας τον θαυμασμον των συγχρόνων καί τών μεταγενεστέρων αύτοϋ, προσέφερε δια τής διδασκαλίας καί τών έργων του άξιόλογον ύπηρεσίαν εις τα ελληνικά γράμματα. Ή φι­

λοσοφική όμως προσφορά του έκάλυψε άλλας έλληνικάς περιοχάς (Κωνσταντινούπολις, Άθωνιάς Σχολή, κ.ά.) έκτος τής 'Επτανήσου, καί δεν ήδυνήθη να επίδραση έπί ευρύ­

τερων ομάδων. 2. Είς τήν Ίόνιον Άκαδημίαν, πλην άλλων τινών, έδίδαξε καί ό ποιητής 'Ανδρέας

Κάλβος, ή παρουσία όμως αύτοϋ είς το ίδρυμα τοϋτο δεν άφήκεν ίχνη εμφανή. Πβ. Ε. Μ ο υ τ σ ο π ο ύ λ ο υ , Ή φιλοσοφία είς τα 'Επτάνησα. Μία προνομιούχος στιγμή, ενθ' άν., σσ. 315 ­ 316.

3. Πβ. Ί . Κ α β β α δ ί α , Πέτρος Βράϊλας ­ Άρμένης, έν Λευκάδι, τυπογρ. Χριστο­

δουλοπούλου, 1884, σ. 3. 4. Πβ. αυτόθι. 5. 'Εξ ύποσημειώσεως είς το έργον τοϋ Βράϊλα «Περί Μουσικής» (Corpus, τ. Ι,

4Α, σ. 319, σημ. 2) πληροφορούμεθα ότι ό Μάντζαρος παρηκολούθει τάς καλολογικάς πα­

ραδόσεις τοϋ φιλοσόφου. Τήν πληροφορίαν ταύτην έπιβεβαιοΐ καί έτερα ύποσημείωσις είς το έργον τοϋ Ί . Κ α β β α δ ί α , Πέτρος Βράϊλας ­ Άρμένης, ενθ' άν., σ. 3 (Corpus,

15

— 226 —

Β') Ή διδασκαλία

'Ανακηρυχθείς καθηγητής της Φιλοσοφίας ô Βράϊλας ήρξατο των πα­

νεπιστημιακών του παραδόσεων έκφωνών τον έναρκτήριον αύτοϋ λόγον τήν Ιΐην Νοεμβρίου 1854 1. Ό εναρκτήριος οδτος λόγος 2 εκφωνηθείς ενώ­

πιον πλήθους ακροατών άπετέλεσεν «εΰγλωττον είσαγωγήν εις τήν φιλοσο­

φίαν»3. Έν αύτω εκτίθενται περιληπτικώς αί φιλοσοφικαί βραϊλιαναί από­

ψεις κατά τάς οποίας υφίσταται πλήρης ένότης μεταξύ της χριστιανικής θρησκείας και της πλατωνικής ιδεοθεωρίας 4, ώς και αί ίδιάζουσαι εις τήν βραϊλιανήν διανόησιν απόψεις περί τών σχέσεων και των διαφορών μεταξύ της φιλοσοφίας και τών άλλων εκδηλώσεων του ανθρωπίνου πολιτισμού. Ό εναρκτήριος λόγος, ώς εισαγωγική πανεπιστημιακή προγραμματική εξαγ­

γελία, αποτελεί όμολογίαν πίστεως του Βράϊλα. Βασικώς ενταύθα πειράται ό Βράϊλας να στήριξη τήν σοβαρότητα τοΰ έκλεκτικιστικοΰ εγχειρήματος, έπιχειροΰντος και επιτυγχάνοντος τήν σύνθεσιν της αρχαίας, χριστιανικής και νεωτέρας φιλοσοφίας 5.

Ή Λογική, ή Ψυχολογία, ή Αισθητική (ή Καλολογία, κατά τήν βραϊλια­

νήν όρολογίαν), ή Θεοσοφία, ή 'Ηθική, ή Φιλοσοφία τοΰ Δικαίου και ή Φι­

λοσοφία τής Ιστορίας, συνιστώσαι τα επτά μέρη τών παραδόσεων τοΰ Βράϊλα, άπησχόλησαν τον φιλόσοφον κατά τό πρώτον εξαετές (1854 ­ 1860) διάστημα τής έν τη 'Ακαδημία καθηγεσίας του Γ·.

τ. I, 4Α, σ. 508) και εις το τμήμα το συνιστούν καλολογικήν παράδοσιν, διασωθεϊσαν υπό τοϋ Καββαδία και αναφερομένην εις τον ποιητήν Σολωμον και τήν ποίησιν αύτοϋ, γενο­μένην προς τιμήν του άρτι αποθανόντος ποιητοϋ.

1. Πβ. Ί . Κ α β β α δ ί α , ενθ' αν., σ. 3. 2. Λόγος εκφωνηθείς έν τη Ίονίω 'Ακαδημία τήν 11 Νοεμβρίου 1854 υπό Π. Βράϊ­

λα ­ Άρμένη κατά τήν εναρξιν τών φιλοσοφικών αύτοϋ παραδόσεων και εκδοθείς αιτή­σει τών φοιτητών τής 'Ακαδημίας, έν Κέρκυρα, τυπογρ. Έρμης, Ά. Τερζάκη και Θ. Ρω­μαίου, 1854, (8°), 27 σσ. Πβ. καί Corpus, τ. I, 4Α, σσ. 19 ­ 38.

3. ΕΙς το έξ επτά φύλλων άποκείμενον έν τώ άρχείω Βράϊλα χειρόγραφον τοΰ εναρ­κτήριου, συγκεκριμένως δε έπί τοϋ verso τοϋ φύλλου 3, υπάρχει τό πρόχειρον επιστολής δια τής οποίας ό Βράϊλας παρακαλεί τον κόμιν Ά. Δούσμανην, Γραμματέα τής Γενικής Επιτροπής τής Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, όπως έκφραση τάς ευχαριστίας του προς αυτήν. Ή επιστολή εστάλη ώς άπάντησις εις Έπίσημον τοϋ Ά. Δούσμανη δια τοϋ οποίου έγνω­στοποιεΐτο εις τον φιλόσοφον ή εγκρισις τοϋ διορισμοΰ του εις τήν Ίόνιον Άκαδημίαν (πβ. Corpus, τ. Ι, 4Α, σ. 15, ένθα δημοσιεύεται τό πρώτον ή επιστολή αυτή).

4. Πβ. Γ. Σ α λ β ά ν ο υ ­ Β . Γ. Σ α λ β ά ν ο υ , Ή 'Ιόνιος 'Ακαδημία..., ενθ' άν., σ. 59.

5. Πβ. Corpus, τ. I, 4Α, Είσαγ., σ. 15. 6. Πβ. Λ. Β ρ ο κ ί ν η , Βιογραφικά Σχεδάρια τών έν γράμμασιν, ώραίαις τέχναις

καί λοιποϊς κλάδοις τοΰ κοινωνικού βίου διαλαμψάντων Κερκυραίων, τ. Α', Κέρκυρα, 1877, σ. 337.

— 227 —

Των εν τη Ίονίφ 'Ακαδημία παραδόσεων του ό Βράϊλας ήρξατο δια της διδασκαλίας της Ψυχολογίας ι ή οποία, κατ' αυτόν, είναι «ό κορμός, εξ οΰ οι πολύπλοκοι κλάδοι τών άλλων φιλοσοφικών επιστημών έκφύονται, υψούμενοι άπαντες άρμονικώς προς τήν θεωρίαν τοϋ θεοϋ, και παρέχοντες ώς πολύτιμους καρπούς πάντα τα άλλα στοιχεία της ανθρωπινής μαθήσεως καί ενεργείας.. .» 2 . Έξ άλλου ô ίδιος ό Βράϊλας εις το άρθρον του «Περί τών σχέσεων τοϋ λόγου προς τάς άλλας νοητικάς δυνάμεις» αναφέρει χα­

ράκτη ριστικώς : «Εις τήν νέαν τούτων μελέτη ν εδωκεν εύάρεστον εις ημάς άφορμήν ή ευνοϊκή πρόσκλησις του να διευθύνωμεν εις τάς φιλοσοφικάς μελετάς τήν φιλόμουσον νεολαίαν της πατρίδος μας, καί ήδη συμπληρώσαν­

τες σχεδόν, σύν Θεώ, το δεύτερον έτος τών παραδόσεων μας, τολμώμεν καί πάλιν να ύποβάλωμεν εις τήν κρίσιν του κοινού, εν μέρει τουλάχιστον καί εν συνάψει, τα νέα εξαγόμενα τών ερευνών μας» 3. Είναι πιθανόν ότι καί τα άλλα άρθρα αύτοϋ «Περί αφαιρέσεως» 4 καί «Περί συζεύσεως» 5 απηχούν μέρος τών περί Ψυχολογίας παραδόσεων του, εφ' όσον καί αύται συνιστούν άντιμετώπισιν δύο εκ τών κυριωτέρων προβλημάτων της Ψυχολογίας.

Πριν όμως ή ό Βράϊλας συμπλήρωση τάς περί ψυχολογίας παραδόσεις του ήναγκάσθη να διακόψη τήν έν τη 'Ακαδημία διδασκαλίαν του λόγω της ένσκηψάσης «βροτολοιγοΰ νόσου»0. Τάς ούτω διακοπείσας παραδόσεις έπα­

νήρχισεν ό φιλόσοφος τον Ίανουάριον του 1856, δια να τάς συνέχιση μέχρι τοΰ 1863 διδάσκων καί τους λοιπούς κλάδους : τήν Αογικήν, τήν Καλο­

λογίαν, τήν Θεοσοφίαν, τήν Ήθικήν, τήν Φιλοσοφίαν τοΰ Δικαίου καί τήν Φιλοσοφίαν της Ιστορίας 7.

Ή έπανάληψις τών παραδόσεων τοΰ Βράϊλα ήρχισε πιθανώτατα δια

1. Πβ. «Περί τών σχέσεων τοΰ λόγου προς τάς άλλας νοητικός δυνάμεις», Φιλοσ. Μελ., 1η εκδ., Κέρκυρα, 1864, σ. 7 : «'Αρχόμενοι λοιπόν άπό της ψυχολογίας, καί επιχει­ροϋντες δια της συνειδήσεως τήν μελέτην τών νοητικών δυνάμεων, ήρχίσαμεν δι' αυτό τοϋτο καί τήν έπαλήθευσιν της ημετέρας θεωρίας».

2. Πβ. αυτόθι. 3. Τό άρθρον τοϋτο δημοσιευθέν κατ'αρχάς τήν 30ήν 'Απριλίου 1856 (αυτοτελώς,

τύποις Λ. Βιλαρά, 1856, 16 σσ.) σαφώς δεικνύει ότι κατά τό πρώτον διετές διάστημα τής έν τη" Ί . 'Ακαδημία διδασκαλίας του (1854 ­ 55 καί 1855 ­ 56) ό Βράϊλας ήσχολήθη μέ πα­ραδόσεις ψυχολογίας.

4. Πβ. Φιλοσ. Μελ., ένθ' αν., σσ. 16­44. Πβ. καί τό άρθρον Περί Φαντασίας. Άττικόν Ήμερολόγιον τοΰ 1875, 'Αθήναι, 1875, σσ. 1­31.

5. Πβ. αυτόθι, σσ. 45­59. 6. Πρόκειται περί επιδημίας χολέρας διαρκεσάσης άπό 4 'Οκτωβρίου 1855 μέχρι

2 'Ιανουαρίου 1856. Ό Βράϊλας ήτο τότε πρόεδρος τής Νομοθετικής Συνελεύσεως, τα μέτρα δέ προφυλάξεως άτινα ελήφθησαν έν προκειμένω ήσαν δμοια προς τα ληφθέντα τότε εις Ίρλανδίαν. Πβ. Gazzetta degli Stati Uniti delle Isole Ionie, No 225 της 28­1/9­2­1856.

7. Πβ. Ί . Κ α β β α δ ί α, ενθ' άν., σ. 3.

— 228 —

της διδασκαλίας της Λογικής. 'Ενδεχομένως τα αρχικώς εκδοθέντα αυτο­

τελώς είτα δε άναδημοσιευθέντα εις τάς Φιλοσοφικας Μελετάς άρθρα ι

αύτοϋ αποτελούν εύρεΐαν περίληψϊν τών πανεπιστημιακών του παραδόσεων, ώς προκύπτει εξ ώρισμένων αναφορών 2.

Έ κ πολλών ενδείξεων συνάγεται ότι κατά το άκαδημαϊκόν έτος 1856 ­1857 ό Βράϊλας έδίδαξεν Αίσθητικήν. Κατά το έτος αυτό ακριβώς συνέβη και ό θάνατος τοΰ εθνικού ποιητου Δ. Σολωμού (9/21 Φεβρουαρίου 1857)3. Ό Βράϊλας ô όποιος συνεδέετο μετά του ποιητου 4 διέκοψε τό μάθημα του και ώμίλησε περί του Σολωμού και της ποιήσεως αύτοϋ 5. Την πανεπιστη­

μιακήν ταύτην παράδοσιν ή οποία δύναται να χαρακτηρισθη ώς επικήδειος λόγος άλλα και ώς έπαινος του ποιητου, γενικώτερον, διέσωσε και έδημο­

σίευσεν ό μαθητής του Βράϊλα Ί . Καββαδίας (ί. Τό κείμενον, προελθόν έκ σημειώσεων αύτοϋ, παρουσιάζει ώς είναι φυσικόν, χαλαρότητα ύφους, άγνωστον εις τα γραπτά τοΰ Βράϊλα.Όπωσδήποτε εν τω κειμένω τούτω είναι φανερά ή έκτίμησις τήν οποίαν ό φιλόσοφος έτρεφε προς τον Σολωμόν 7.

1. Πβ. Φιλοσ. Μελ., ενθ' άν., σσ. 75 ­ 94, και Corpus, τ. I, 4Α, σσ. 69 ­ 86. 2. Πβ. λ. χ. «Περί λογικών άρχων», α', σσ. 77 ­ 78 έν Φιλοσ. Μελ. (Corpus, τ. Ι,

4Α, σ. 71) : «. . . έκ τών ορίων α περιεγράψαμεν εις τήν Ψυχολογίαν . . . » πράγμα όπερ δεικνύει ότι τα διάφορα άρθρα τα συγκεντρωθέντα καί δημοσιευθέντα εις Φιλοσ. Μελετάς εξυπηρετούν, τρόπον τινά, τάς άνάγκας τοΰ διδακτικού προγράμματος τοΰ Βράϊλα­ πβ. καί αυτόθι, σ. 78 (Corpus, τ. Ι, 4Α, σ. 72) : «Το πρώτον τοΰτο μέρος, περί ου γίνεται μνεία έν τφ ήμετέρω Δοκιμίω, έπροσθέσαμεν κατά τήν παράδοσιν, καί προτάττομεν τών δύο επομέ­

νων, διότι τό έθεωρήσαμεν ώς άναγκαίαν εις αυτά προεισαγωγήν καί προετοιμασίαν». 3. Πβ. Ν. Τ ω μ α δ άκ η, Διονύσιος Σολωμός,Βασική Βιβλιοθήκη, άρ. 15, 'Αετός,

'Αθήναι, 1954, Είσαγ., σ. ο'. 4. Δύο έγγραφα μας επιβεβαιώνουν δύο ευκαιρίας συναντήσεως τοΰ Σολωμού καί

τοΰ Βράϊλα. Τό πρώτον άφορςί εις τήν υπό τοΰ Βράϊλα ύπογραφήν, ώς μάρτυρος, βεβαιώ­

σεως τοΰ έγκυρου της ιδιοχείρου διαθήκης τοΰ ποιητου, δι' ης ούτος καθίστα γενικόν αύτοΰ κληρονόμον τον άδελφόν του Δημήτριον (ίταλιστί γεγραμμένη, ήμερ. 23 Νοεμβρίου 1835). Τό έτερον είναι πρακτικόν συνεδριάσεως της 'Αναγνωστικής 'Εταιρίας κατά τήν 5/17 'Ιανουαρίου 1853, καθ' ήν ό Σολωμός «ψηφοφορεϊται» ώς «εταίρος αυτής συνδρομ­

ητής». Πβ. καί Corpus, τ. I, 4Α, σσ. 473 ­ 474 καί σημ. 7. 5. Πβ. Ί . Κ α β β α δ ί α , Πέτρος Βράϊλας ­ Άρμένης, ένθ' άν., σ. 3 : «καθ'ον

χρόνον περέδιδε τήν Καλολογίαν καί ιδία περί ποιήσεως συνέβη ό θάνατος τοΰ ποιητου Σολομού. 'Απέναντι τοιούτου μεγάλου γεγονότος δέν ήδύνατο βεβαίως ό φιλόσοφος Βράϊλας να μείνη σιωπηλός. 'Εν μέσω βαθύτατης συγκινήσεως καί οδύνης της καρδίας του ώμίλησε περί τών ιδιωτικών προσόντων τοΰ Ποιητου καί τής ποιήσεώς του τα έξης, άτινα άποσπώμεν έκ τών παραδόσεων του, ϊνα ΐδη ό αναγνώστης όποιος αληθώς ήν ό Σολομός καί πώς εκρίθη ή ποίησίς του έκ τής φιλοσοφίας».

6. Πβ. αυτόθι, σσ. 3 ­11, καί Corpus, τ. I, 4Α, σσ. 507 ­ 516. 7. Πβ. Corpus, τ. Ι, 4Α, σ. 508 : «. . . Αυτή ή σειρά τών θεωριών καί άκοντα ήθελε

μέ φέρει είς τήν έξιστόρησιν τοΰ μεγάλου ποιητου, δν δυστυχώς προ μικροΰ άπώλεσεν ή «Ελλάς καί ή άνθρωπότης...».

— 229 —

Και τα βραϊλιανά περί αισθητικής άρθρα αναμφιβόλως αποτελούν μέ­

ρος των παραδόσεων του Βράϊλα 1. Ό ϊδιος εν τω προλόγω της εκδόσεως των Φιλοσοφικών Μελετών ομολογεί2 ότι όλα τα αναφερόμενα εις τήν Καλολογίαν άρθρα, πλην των έπιγραφομένων «Κλασσικοί και ρωμαντικοί» και «Τό ίδανικόν», αντιστοιχούν προς τάς επιστημονικός διαιρέσεις της Καλολογίας, και ότι εν αύτοΐς εκτίθενται ή γενική θεωρία του καλοΰ και τής καλλιτεχνίας και ή είδικωτέρα θεωρία μιας εκάστης των καλών τε­

χνών, ήτοι τής αρχιτεκτονικής, τής γλυπτικής και τής ζωγραφιάς. Αί θεωρη­

τικαί και ίστορικαί αύται πραγματεΐαι οΰτε βεβαίως τήν εκτασιν παραδό­

σεων έχουν, ούτε δμως και τήν συνεπτυγμένην μορφή ν υπό τήν οποίαν τα αντίστοιχα θέματα περιέχονται εις τα Στοιχεία 3. Άλλα και τα άρθρα «Περί Μουσικής» και «Περί Ποιήσεως», δημοσιευθέντα κατά το 1866 εν 'Αθήναις, απέρρευσαν, αναμφιβόλως, εκ τών καλολογικών βραϊλιανών παραδόσεων 4.

Ή Θεοσοφία τής οποίας βάσις εϊναι ή «ιδέα του 'Ανωτάτου όντος μέ­

χρι του οποίου άνυψοϋται ό λόγος δια τών άρχων του» δ θα απασχόληση τον Βράϊλαν, πιθανώτατα, κατά το πανεπιστημιακό ν έτος 1857 ­ 58. Έκ τών περί Θεοσοφίας μαθημάτων περιήλθον εις ημάς δώδεκα μόνον, ύπό τύπον ισαρίθμων άρθρων, δημοσιευθέντων κατ' αρχάς εις τό περιοδικόν 'Ερα­

νιστής (ί και άναδημοσιευθέντων εις τάς Φιλοσοφικάς Μελετάς 7. Ά ν και ό Βράϊλας ομολογεί ότι ταϋτα εγράφησαν «ύπό τίνων ομιλητών (sic) κατά

1. Πβ. Φιλοσ. Μελ.,ένθ' άν.,σσ. 158­263, και Corpus, τ. Ι, 4Α, σσ. 211 ­315. Πβ. «Περί καλοϋ», Φιλοσ. Μελ.,σ. 175 [Corpus, τ. I, 4Α, σ. 225] : «"Οσοι δέ νομίζουσιν ότι μόνον τό αίσθημα και μόνον το ένστιγμα δέν άρκοΰσιν ούτε εις συναίσθησιν καί κρίσιν τοϋ καλοϋ ούτε εις τήν κατ' άνθρωπον δημιουργίαν αύτοϋ, θέλουσιν ΐσως άποδεχθή επιει­

κώς πως τήν συντομωτάτην ταύτη ν άνακεφαλαίωσιν τοϋ πρώτου μέρους τών καλολογικών ημών παραδόσεων, τήν οποίαν θέλομεν συμπληρώσει δια τής θεωρίας καί ιστορίας μιας έκαστης τών ωραίων τεχνών κατά μέρος».

2. Πβ. Φιλοσ. Μελ., ένθ' αν., Είσαγ., σ. ια' [Corpus, τ. Ι, 2, σ. 13]. 3. Πβ. αυτόθι. 4. Πβ. Corpus, τ. Γ, 4Α, σ. 319 : «Ούχ ήττον, ίνα μή διακοπή ή σειρά τών μελετών

τούτων, καί ίνα άποδείξωμεν έν τέλει τό σύνολον τής φιλοσοφικής τοϋ καλοΰ θεωρίας όπω­

σοϋν πλήρες κατά τε τα διάφορα αυτοΰ μέρη καί τήν ένδόμυχον αυτών ενότητα καί άρμο­

νίαν, έπιχειροϋμεν να έκθέσωμεν ένταΰθα όσον οίον τε συνοπτικώς τήν περί μουσικής καλολογικήν ημών παράδοσιν, άκολουθοΰντες τήν αυτήν τάξιν ήν καί κατά τήν θεωρίαν τών άλλων τεχνών έτηρήσαμεν...».

5. Πβ. Corpus, τ. Ι, 1, Είσαγ., σ. νδ'. 6. Πβ. 'Ερανιστής, Α', Κέρκυρα, 1858, τυπογρ. Ερμής, Ά . Τερζάκη, σσ. 1 ­14,

57 ­ 68, 105 ­117, 153 ­164, 193 ­ 204, 233 ­ 255, 281 ­ 292, 321 ­ 333, 369 ­ 381, 409 ­ 422, 457­470 καί 505­516.

7. Πβ. Φιλοσ. Μελ., 1η εκδ., Κέρκυρα, 1864, σσ. 281 ­433, καί Corpus, τ. I, 4Β, σσ. 23­149.

— 230 —

τάς προφορικάς ημών παραδόσεις», ή επιμέλεια της συντάξεως και το βραϊ­

λιανον υφός εμπνέουν αμφιβολίας τινάς ώς προς τον δηλούμενον τρόπον συντάξεως. Μεταξύ των μαθημάτων παρεμβάλλονται σημειώσεις «ένδει­

κνύουσαι την συνέχειαν της περί της φιλοσοφικής εννοίας του Θεοϋ ιστο­

ρικής εισαγωγής»2 ήτις προτάσσεται του δογματικού μέρους τής Θεοσοφίας, είς τό όποιον πάλιν ανάγονται τα «Περί Προνοίας» μαθήματα.

Ή Ηθική, ή Φιλοσοφία του Δικαίου και ή Φιλοσοφία τής Ιστορίας συνιστούν, κατά τον Βράϊλαν, τρεις σφαίρας, τήν μίαν εύρυτέραν τής άλλης, επί τών οποίων εφαρμόζεται και αναπτύσσεται ή ηθική τάξις, δυναμένη να θεωρηθή ταυτόσημος προς τήν λογική ν τάξιν3.

Συνοπτικήν ΐδέαν του τελευταίου κλάδου τής φιλοσοφίας παρέχει ô Βράϊλας δια τής εν ετει 1864 δημοσιευθείσης περιλήψεως τής όλης σειράς σχετικών μαθημάτων τα όποια παρεδόθησαν κατά τό πανεπιστημιακό ν έτος 1859­60.

Ή περίληψις αύτη κατεχωρίσθη υπ' αύτοΰ εις τάς Φιλοσοφικάς Μελε­

τάς 4. Τό συνοπτικόν τοϋτο κείμενον παρουσιάζει άντιστοιχίαν ενοτήτων και μερών προς τάς μεγάλας διαιρέσεις του έργου του «Περί τών άρχων τής Φιλοσοφίας τής Ιστορίας»5. Διαιρείται είς τεσσάρας μεγάλας ενότητας περιλαμβάνουσας 53 μαθήματα είς τα όποια παρέχεται ορισμός τής φιλο­

σοφίας τής Ιστορίας και επιχειρείται έπαλήθευσις του ιστορικού νόμου δια τής μελέτης και τής ερμηνείας τής ιστορικής πορείας (Άρχαιότης, Μεσαίων, Νέοι χρόνοι έξικνούμενοι μέχρι τής γαλλικής επαναστάσεως)ι:.

Τήν ούσίαν όμως και τάς βάσεις τής εξαετούς (1854­60) διδασκαλίας του Βράϊλα εις τήν 'Ιόνιον Άκαδημίαν αποτελεί τό έργον του Θεωρη­

τικής και πρακτικής φιλοσοφίας στοιχεία7 τό όποιον, εκδοθέν αρχικώς

1. Πβ. Φιλοσ. Μελ., ενθ' άν., Είσαγ., σ. ια', και Corpus, τ. 1,2, Είσαγ., σ. 13. Πβ. έξ άλλου και έν τώ γενικφ αύτοϋ άρθρω «Περί θεοσοφίας», Corpus, τ. Ι, 4Β, σ. 23 καί σημ. 1 : «το πρώτον τοϋτο μάθημα, τών κατά το παρόν έτος, περί Θεοσοφίας, φιλοσοφικών παραδόσεων τοϋ Κυρίου Π. Βράϊλα­ Άρμένη, δημοσιεύομεν, οίον συνετάχθη υπό τίνων ταχυγράφων φοιτητών τής 'Ακαδημίας λαβόντες τήν αδειαν τοϋ καθηγητού όστις καί εύη­

ρεστήθη να τό επιθεώρηση». 2. Πβ. αυτόθι, σ. ια' (Corpus, τ. Ι, 2, Είσαγ., σ. 13). 3. Πβ. Corpus, τ. Ι, 1, Είσαγ., σ. νδ'. 4. Πβ. «Περίληψις τών περί Φιλοσοφίας τής 'Ιστορίας μαθημάτων τοϋ έτους 1859 ­

60», Φιλοσ. Μελ., ενθ' άν., σσ. 527 ­ 539, καί Corpus, τ. Ι, 4Β, σσ. 339 ­ 348. 5. Πβ. Φιλοσ. Μελ., ενθ' άν., σσ. 437 ­ 492, καί Corpus, τ. I, 4Β, σσ. 201 ­ 292. 6. Πβ. Corpus, τ. I, 4Β, Είσαγ., σ. 157. 7. Πβ. Θεωρητικής καί πρακτικής φιλοσοφίας στοιχεία, υπό Π. Βράϊλα­ Άρμένη,

καθηγητοϋ τής Φιλοσοφίας έν τή Ίονίω 'Ακαδημία, Δαπάνη τοϋ Κληροδοτήματος Πετρί­

δου. 'Εν Κέρκυρα, τυπογρ. Ερμής, Ά . Τερζάκη, 1862, (8°), σσ. ζ'+411. Πβ. καί Corpus, τ. Ι, 1, σσ. 225­526.

— 231 —

το 1862, συνιστά έγχειρίδιον φιλοσοφίας δυνάμενον να χρησιμεύση ώς «όδηγητικον κείμενον των διδασκομένων εις τα εν Ελλάδι εκπαιδευ­

τήρια» ι. Το έργον τούτο, κρινόμενον ώς το συνθετικώτερον και πλέον ώλοκληρωμένον βραϊλιανον κείμενον, προωρίζετο βασικως δια τους άκροατάς τών πανεπιστημιακών παραδόσεων του Βράϊλα εις τήν Ίόνιον Άκαδημίαν. Δι' αύτοΰ επιχειρείται συνοπτική εκθεσις και άνακεφα­

λαίωσις τών εξαετών φιλοσοφικών παραδόσεων του. Το έργον, εν τω συνόλω του, αποτελεί προσπάθειαν μετουσιώσεως τών βραϊλιανών μαθη­

μάτων ώς τονίζεται υπό του κυριωτέρου αύτοΰ κριτου του J. Barthélémy ­Saint ­ Hilaire2. Εις τα Στοιχεία γίνεται παρουσίασις τών γενικών άλλα και τών επί μέρους εκείνων θεμάτων τών οποίων άπτεται συνήθως μία είσαγωγή εις τήν φιλοσοφίαν. Λόγω του προορισμού του εγχειριδίου τούτου ô Βράϊλας μετεχειρίσθη «φράσιν εΰληπτον και τρόπον εκθέσεως σαφή και αρμόζοντα εις τήν νοημοσύνη ν τών νέων»3. Εις τα Στοιχεία άποσιωπώνται αί πηγαί και παραλείπονται τόσον ή ιστορική άνάπτυξις όσον και ή έπίκρισις τών συστημάτων εκείνων τα όποια δεν συμφωνούν προς τό βραϊλιανόν σύστημα.

Ώ ς προς τήν όλη ν συμπεριφοράν του Βράϊλα ώς διδασκάλου πληρο­

φορίας τινάς άρυόμεθα έκ τοϋ μαθητού αυτού Ί . Καββαδία 4. Διδάξας ό Βράϊλας με συνέπειαν προς εαυτόν άλλα και προς τήν έπτα­

νησιακήν νεότητα, επί μίαν δεκαετίαν, φιλοσοφίαν είς τήν Ίόνιον Άκαδη­

μίαν, θα άναγκασθή, λόγφ τών νέων κοινωνικών και πολιτικών συνθηκών τών διαμορφωθεισών μετά τήν ενωσιν της Επτανήσου μετά της λοιπής Ελλάδος δ, να εγκατάλειψη τήν γενέτειράν του. Θα μεταβή εις 'Αθήνας ώς

1. Πβ. Λ. Β ρ ο κ ί ν η, ενθ'αν., σ. 341. 2. Πβ. Séances et Travaux de l'Académie des Sciences Morales et Politiques, σειρά

4η, τ. 15 (LXV τής συλλογής), Paris, Α. Durand, 1863, σ. 318. 3. Πβ. Corpus, τ. Ι, 1, σ. 215. 4. Πβ. Ί . Κ α β β α δ ί α , ενθ' αν., σ. 2 : «. . . ούτος έδέχετο τους μαθητάς του εν

τω σπουδαστηρίω του έν οιαδήποτε ώρα συμβουλεύων αυτούς ώς πατήρ και αγαπών ώς τέκνα του. Ήγάλλετο ή ψυχή του οπόταν οί μαθηταί αύτοΰ ό μακαρίτης Λοράνδος και έγώ παρεδίδομεν είς αυτόν το μάθημα της ημέρας έκτιθειμένον προς έπιθεώρησιν. Τρις τής εβδομάδος παρέδιδε τήν φιλοσοφίαν τήν παραμονήν τής παραδόσεως του περί το εσπέρας έπί ώρας τινάς ήσχολεϊτο εις τήν προπαρασκευήν τής παραδόσεως καθεζόμενος έπί ανακλίντρου. Κατά τάς ώρας τής μελέτης ούδένα έδέχετο πλην τών μαθητών του, εις ους ή θύρα τοϋ σπουδαστηρίου του ήτο πάντοτε ανοικτή».

5. Μετά τήν ενωσιν τής Επτανήσου μετά τής λοιπής Ελλάδος ή 13η Βουλή παρα­

δίδει τάς κλείδας τοϋ 'Ιονίου Πανεπιστημίου είς τον έκπρόσωπον τοϋ Ελληνικού κρά­

τους. Ούτω ή 'Ιόνιος 'Ακαδημία περί τής οποίας ό Πέτρος Βράϊλας είχε παρατηρήσει (κατά τήν 10ην Ί . Βουλήν [συνεδρίασις ΜΓ', β' περιόδου]) προς όσους προέβαλον ώς λύσιν τήν κατάργησιν αυτής : «Νομίζετε ότι πολλαπλασιάζετε τα φώτα συγκεντρώνον­

— 232 —

πληρεξούσιος της Κερκύρας εις τήν Βουλήν των Ελλήνων, ένθα, εν συνε­

χεία, θα άναλάβη υψηλά λειτουργήματα εις τήν κρατικήν ίεραρχίανΧ. Μέλος ων της Κυβερνήσεως συμβάλλει αποφασιστικός όμου μετ' άλλων εύπαιδεύτων ανδρών (ώς ό 'Αρχιμανδρίτης Άλ. Λυκούργος, οι Μ. Ρενιέρης, Ά . Ρ. Ραγκαβής, Δ. Βερναρδάκης, Κ. Παπαρρηγόπουλος, Ά . Πάλλης κ.ά.) εις τήν ϊδρυσιν του Συλλόγου του γνωστού υπό το όνομα «Αθήναιον» 2. Σκοπός τοΰ Συλλόγου ήτο ή εβδομαδιαία και εκ περιτροπής διδασκαλία των μελων.Ό Βράϊλας και εν τω Συλλόγω τούτω παρέδιδεν εβδομαδιαίως τα σχε­

τικά προς τον κλάδον του μαθήματα 3, διακρινόμενος «δια τήν ρητορικήν δεινότητα και δια τήν πολυμάθειάν του»4.

Γ ) Το σύστημα

Έκ των δημοσιευμάτων του Βράϊλα, εκ τών οποίων άλλα μεν έχουν πα­

νεπιστημιακόν χαρακτήρα, άλλα δε συνιστούν ελευθέρας μελετάς περί δια­

φόρων φιλοσοφικών προβλημάτων, διαφαίνεται το φιλοσοφικόν σύστημα αύτοΰ. Ό Βράϊλας, δυνάμενος να χαράκτηρισθή ώς φιλόσοφος του οντος, οικοδομεί το σύστημα του, με λαμπράν μεθοδικότητα, επί της εννοίας τοΰ δντος ή οποία γεννά πάσας τάς άλλας δ. Ή ιδέα τοΰ δντος είναι, κατά τον Βράϊλαν, ή μόνη έμφυτος, καί, επομένως, ή θεμελιώδης ιδέα της φιλοσοφίας. 'Ενώ όμως τό ον είναι άνεξάρτητον τής διανοίας, ή ιδέα αύτοΰ υποβάλλεται δι' ώρισμένης μορφής ενός cogito. Ενταύθα ό Βράϊλας αντιτίθεται εις τήν

τες αυτά είς μίαν μονην έστίαν ; Πόθεν το κλέος τής Γερμανίας, ειμή διότι εις εκαστον κράτος αυτής ευρίσκονται μουσεία καί πανεπιστήμια ; 'Αντιβαίνετε τότε καί είς το έλ­

ληνικόν πνεύμα, τό όποιον δεν είναι συγκέντρωσις, άλλα, ή ποικιλία, ή διάχυσις καί έπέ­

κτασις τών φώτων», θα κλείση οριστικώς τάς πύλας της λόγφ τής οικονομικής δυσπρα­

γίας καί τής ύπό ξένων χειραγωγήσεως τής Ελλάδος τοΰ 1864. Πβ. Γ ε ρ . Χ υ τ ή ρ η , Παρακωλύσεις καί αντιτάξεις..., ενθ' αν., σ. 107.

1. Πβ. Corpus, τ. 1, 1, Είσαγ., σ. νε'. 2. Πβ. Λ. Β ρ ο κ ί ν η, ένθ' άν., σ. 347. 3. Είς ύποσημείωσιν, όφειλομένην είς τήν σύνταξιν τής Πανδώρας, τοΰ έργου

αύτοΰ «Ιστορία καί ορισμός τής εννοίας τοΰ καλοΰ» άναγινώσκομεν : «Τό κεφάλαιον τοΰτο (πρόκειται περί τοΰ κεφ. Γ', 'Ημέτερος ορισμός τοΰ καλοΰ) εξ ού ελήφθη καί τό θέμα τής έν τφ Άθηναίω τελευταίας παραδόσεως τοΰ κ. Βράϊλα, άπεσπάσθη έξ ανεκδότου αύτοΰ διατριβής έπιγραφομένης «'Ιστορία καί ορισμός τής εννοίας τοΰ καλοΰ» [Πβ. Πανδώρα, τ. 17, 15 Δεκ. 1866, φυλ. 402, σ. 433, σημ. 1, καί Corpus, τ. I, 4Α, σ. 435].

4. Πβ. Λ. Β ρ ο κ ί V η, ενθ' άν., σ. 347. 5. Πβ. Ε. M o u t s o p o u l o s , Petros Braïlas ­ Arménis, Twayne publishers, Inc.,

New York, 1974, σσ. 29 κ. έξ., καί Τ ο ΰ α ύ τ ο ΰ , Ή φιλοσοφία είς τα 'Επτάνησα..., ενθ' άν., σ. 319· πβ. Ε. M o u t s o p o u l o s , La presenza dell'essere nella filosofia di Brailas, Ethos, 1974, σσ. 3 ­ 20.

— 233 —

όντολογίαν του Rosmini ό όποιος υποστηρίζει την πλατωνικής αρχής θέσιν ότι ή ιδέα του όντος είναι δλως ανεξάρτητος τής διανοίας '.

Κατά τον Βράϊλαν πέντε εΐναι τα στοιχεία τής ιδέας του όντος, ήτοι : ύπόστασις, μορφή, σχέσις, τόπος και χρόνος. Ταϋτα εμφανίζονται ως απλου­

στεύσεις τών δέκα κατηγοριών τοΰ 'Αριστοτέλους 2. Ή Ιδέα του όντος πα­

ρέχει τήν βάσιν ολοκλήρου τής θεωρίας τής κρίσεως, τής διαιρέσεως και του ορισμού, και συνδέεται στενως προς τάς αρχάς τής ταυτότητος, τής αί­

τιότητος και τής τελικότητος, αί όποΐαι, όργανικώς συνδεόμεναι προς έκείνην, συνιστούν τήν «λογικήν τάξιν».Ή έννοια του απείρου όντος στη­

ρίζεται, εξ άλλου, έπί τής εμφύτου αρχής τής αιτιότητος ή οποία προϋποθέ­

τει αιτιότητα άπειρον8. Ό άνθρωπος, ό κόσμος και ό Θεός αποτελούν, πα­

ραλλήλως, τρεις βαθμίδας, δια μέσου των οποίων ή συνείδησις χωρεί εις τήν λογικήν σύλληψιν του δντος 4.

Είς τον τομέα τής ψυχολογίας ό Βράϊλας επιχειρεί σύνθεσιν μεταξύ λο­

γικών και εμπειρικών στοιχείων, επιδιώκει δέ να έπιστρέψη εις μίαν άριστο­

τελικήν ψυχολογικήν άντίληψιν 5. Ώς κύριοι χαρακτήρες τής ψυχής θεω­

ρούνται υπ' αύτοΰ ή ενάτης, ή ταντότης και ή αυτενέργεια, χαρακτήρες απο­

διδόμενοι, συνήθως, εις αυτήν ύπό τών ψυχολόγων. Ό ευγενέστερος όμως και προφανέστερος αυτής χαρακτήρ είναι ή λογικότης ή οποία καταδει­

κνύει τον προορισμόν τής ψυχής μας. Όρίζεται δέ υπ" αύτοϋ ή ψυχή ώς λογική ύπόστασις, ταυτούσιος, αυτενεργός, έχουσα εαυτής συνείδησιν και νοούσα δια τών ιδίων αυτής δυνάμεων πάντα τα άλλα '\ "Εχουσα δέ εαυτής συνείδησιν ή ψυχή κατευθύνεται είς έξωτερικήν γνώσιν προς θεμε­

λίωσιν δεσμών ενωτικών μεταξύ τών αντικειμένων του κόσμου και προς άνακάλυψιν εις αυτά τής λογικής τάξεως 7.

1. Πβ. Ε. Μ ο υ τ σ ο π ο ύ λ ο υ , Ή φιλοσοφία εις τα Επτάνησα..., ενθ' αν., σ. 319, και Τ ο ϋ α ύ τ ο ΰ , L'ontologia rosminiana e il «saggio» di Brailas, Proteus, 1970, σ. 137.

2. Πβ. Κ. Λ ο γ ο θ έ τ ο υ, Π. Βράϊλα ­ Άρμένη, Φιλοσοφικον σύστημα (άνάτυπον έκ τοΰ Β' τόμου τοΰ «Ξενοφάνους»), 'Αθήναι, 1905, σ. 12.

3. Ό Βράϊλας διατυπώνει τήν αρχήν ταύτην σαφώς επηρεαζόμενος ύπό καρτεσιανών αντιλήψεων. Πβ. και Δοκίμιον..., τ. Ι, 1, σ. 51, και εν υποσημειώσει, ένθα περιλαμβάνον­

ται αί γνωμαι τών Gioberti και Rosmini περί τής ιδέας τοΰ απείρου δντος διϊσχυριζομένων ότι α) ή ιδέα τοϋ απείρου όντος είναι έμφυτος καί β) ότι ή ΐδέα αύτη είναι μεν έμφυτος άλλα όχι ή τοΰ απείρου όντος άλλα τοΰ πεπερασμένου.

4. Πβ. Ε. Μ ο υ τ σ ο π ο ύ λ ο υ , Ή φιλοσοφία είς τα 'Επτάνησα..., ενθ' άν., σ. 319.

5. Πβ. αυτόθι, σ. 320. 6. Πβ. Π. Β ρ ά ϊ λ α ­ Ά ρ μ έ ν η , «Περί τών σχέσεων τοΰ λόγου προς τάς άλλας

νοητικός δυνάμεις», ενθ'άν., σ. 13. 7. Πβ. Ε. M o u t s o p o u l o s , Le problème du beau chez P. Braïlas ­ Arménis,

Aix ­ en ­ Provence, Ophrys, 1960, σ. 21.

— 234 —

Ή μέθοδος τήν οποίαν χρησιμοποιεί ό Βράϊλας, όπως ό ίδιος πολλάκις ομολογεί ι, είναι ή λεγομένη «ψυχολογική» μέθοδος 2 ή οποία, χωρούσα εκ των εσω προς τα εξω, με μαθηματικήν διάθεσιν και με λογικήν σαφήνειαν, και εκ των εξω προς τα άνω, έχει τάς αρχάς της εις τον Descartes και τους μεταγενεστέρους στοχαστάς3, αντιτιθεμένη εις τοϋτο προς τήν γνωστήν σχολαστικήν θέσιν. Ή μέθοδος αυτή έχρησιμοποιήθη ευρέως εις τήν Δύσιν ακόμη και κατά τους ρομαντικούς χρόνους. Οΰτω ό Βράϊλας, έκκινών εκ καρτεσιανών θέσεων, παρατηρεί ότι τα έμφυτα στοιχεία της γνώσεως απο­

καλύπτονται διά τίνος υποκειμενικής παρατηρήσεως 4. Ό σ ο ν άφορα εις τήν βραϊλιανήν αισθητικήν, αύτη, έρειδομένη επί της

εννοίας του ωραίου το όποιον κατά τον φιλόσοφον άλλο δεν είναι ή «υπε­

ροχή όντότητος», είναι ό τομεύς εις τον όποιον ό Βράϊλας εμφανίζεται ως κατ' εξοχήν πρωτότυπος 5. Το ώραΐον, άνώτατον προϊόν της ανθρωπινής διανοίας, έχει θείαν προέλευσιν και εκφράζει το αληθές το όποιον, ακολού­

θως, οδηγεί εις το καλόν. Ώς όντότης το ώραΐον δεν είναι μόνον ιδέα άλλα και πραγματικό ν γεγονός. Το όν, κεντρική έννοια της φιλοσοφίας, καθίστα­

ται αντιστοίχως ώραΐον ή αγαθόν. Το ώραΐον, εξ άλλου, ώς εκφρασις του Ιδανικού, καθά πρεσβεύει ό Βράϊλας, πρέπει να μελετηθή εν τή φύσει και εν τή τέχνη. Έκαστη πάλιν από τάς καλάς τέχνας εκφράζει κατά τρόπον ιδιαίτερον τήν οντότητα τοΰ ωραίου ϋ.

ΕΙς το πεδίον της Αισθητικής ό Βράϊλας συνδυάζει τήν πλατωνικήν και άριστοτελικήν αισθητικήν, διά μέσου του εκλεκτικισμού του Cousin, προς τήν αισθητικήν των Jouffroy και Leveque αφ' ενός, και προς τήν καντιανήν άφ' έτερου 7.

Χωρών ακολούθως εις σύνδεσιν της Καλολογίας προς τήν Θεοσοφίαν θεωρεί τήν τελευταίαν ώς τήν, διά μέσου των νοητικών δυνάμεων, μελέτην

1. Πβ. Corpus, τ. Ι, 1, Προλεγ., σ. 21, και αυτόθι, σ. 216. Πβ. Corpus, τ. Ι, 4Α, σ. 80.

2. Πβ. F. R a v a i s s o n ­ Μ ο 11 i en, La philosophie en France au XIXe siècle, 3η εκδ., Paris, 1889, σσ. 21 ­ 22, ένθα δίδεται ό ακόλουθος ορισμός : «La vraie méthode en philosophie consistait, après avoir décris et classé les phénomènes intérieurs, à en tirer la connaissance de ce que devait être l'âme, puis de l'âme s'élever, par le chemin que Des­

cartes avait montré, jusqu'à Dieu. Victor Cousin la nommait méthode psychologique». 3. Πβ. E. M o u t s o p o u l o s , Le problème du beau..., ενθ' άν., σσ. 21, και 49,

σημ. 5. Τ ο ΰ α ύ τ ο C, Ή πορεία τοϋ πνεύματος. Τα όντα, 'Αθήναι, τ. Ι, σ. 75. 4. Πβ. Ε. Μ ο υ τ σ ο π ο ύ λ ο υ , Ή φιλοσοφία εις τα Επτάνησα... , ενθ' άν.,

σ. 320, και Τ ο ϋ a ύ τ ο ΰ, Προβλήματα διαμορφώσεως και αναπτύξεως τής φιλοσοφίας τοΰ Π. Βράϊλα ­ Άρμένη, Κερκυραϊκά Χρονικά, 1970, σ. 66.

5. Πβ. E. M o u t s o p o u l o s , Le problème du beau... , ενθ' άν., σ. 24. 6. Πβ. Corpus, τ. I, 1, Είσαγ., σ. 13. 7. Πβ. Corpus, τ. I, 4Α, σ. 173.

— 235 —

και γνώσιν της θείας φύσεως. Ή Θεοσοφία είναι ή επιστήμη του Θεού και μάλιστα ανεξάρτητος άπο την άποκάλυψιν τήν οποίαν εδωσεν ό Θεός εις τον άνθρωπον δι' εαυτόν. Παρουσιάζεται λοιπόν ή έννοια τοϋ Θεοϋ ώς έμφυτος εις τον άνθρωπον. Λαμβάνεται δε άπο τον Βράϊλαν πρόνοια όπως συμβιβάση τήν φιλοσοφίαν καί τήν θρησκείαν, τον λόγον καί τήν πίστιν ι.

Ώς προς τήν Φιλοσοφίαν της 'Ιστορίας ό Βράϊλας φρονεί δτι αυτή απο­

τελεί προέκτασιν και άναγωγήν της ηθικής χάρις εις τήν επί ευρύτερου πε­

δίου έφαρμογήν της ιδέας της τελειώσεως. Εις τον τομέα αυτόν ό φιλόσοφος έχει ύποστή εμμέσως τάς, δια τοϋ εκλεκτικισμού τοϋ V. Cousin, επιδράσεις τοϋ έγελιανισμοΰ 2.

Πάντα ταΰτα συνιστούν το θεωρητικόν πλέγμα επί τοϋ οποίου έστηρί­

χθη ή διδασκαλία τοϋ Βράϊλα, πλέγμα χαράκτηριζόμενον άπο αύστηράν λο­

γικήν συνέπειαν, δια της οποίας καθίσταται δυνατόν να ύπερβληθοϋν αί όργανικαί άδυναμίαι τοϋ έκλεκτικισμοϋ. Αυτήν τήν λογικήν συνέπειαν ένε­

φάνισε καί ή πανεπιστημιακή διδασκαλία τοϋ Βράϊλα.

Δ') Ή άξιολόγησις

Ό Βράϊλας δεν έσπούδασε συστηματικός φιλοσοφίαν, πλην ή συνανα­

στροφή αύτοΰ μετά τοϋ V. Cousin καί των μαθητών εκείνου (Jouffroy, Le­

veque κ.ά.), ασφαλώς όμως καί μία εσωτερική παρόρμησις, τον ήγαγον εις μίαν ώργανωμένην σπουδήν της φιλοσοφίας3. "Αν καί αί νομικαί σπουδαί αύτοϋ έφαίνοντο προορίζουσαι αυτόν διά πανεπιστημιακήν σταδιοδρομίαν είς άνάλογον τομέα, εν τούτοις ή έμφυτος φιλοσοφική του κλίσις ώθησεν αυτόν προς συστηματικήν θεραπείαν της φιλοσοφίας, είς το πεδίον της οποίας καί διέπρεψεν4.

Ό Βράϊλας ύπήρξεν ό σημαντικώτερος θεωρητικός διανοητής έν Έπτα­

νήσφ κατά τον 19ον αιώνα, ή δε φιλοσοφία του έπενήργησε, μετά τήν κα­

τάργησιν της 'Ιονίου 'Ακαδημίας καί τον δημιουργηθέντα έν 'Αθήναις πνευ­

ματικόν συγκεντρωτισμόν, δημιουργικώς επί της αθηναϊκής φιλοσοφικής διανοήσεως 5. Έλθών είς 'Αθήνας συνέχισε τήν πνευματικήν του παραγω­

γήν καί έδημοσίευσε πλείστας μελετάς τόσον έν 'Αθήναις όσον καί έν Κέρ­

κυρα. Κατά τήν περίοδον αυτήν προετάθη είς τον Βράϊλαν όπως διορισθή

1. Πβ. Μ. Κ ι σ σ ά β ο υ, Ή φιλοσοφία έν 'Ελλάδι άπο τής αναστάσεως τοϋ έθνους, 'Αθήναι, 1951, σ. 24.

2. Πβ. Corpus, τ. I, 4Β, Γεν. Είσαγ. Σημ., σσ. 153 ­ 157. 3. Πβ. Ε. Μ ο υ τ σ ο π ο ύ λ ο υ , Ή φιλοσοφία είς τα Επτάνησα .. ., ενθ' άν.,

σ. 318. 4. Πβ. αυτόθι. 5. Πβ. αυτόθι.

— 236 —

εις το Πανεπιστήμιον 'Αθηνών εις την εδραν του καθηγητού Φιλίππου 'Ιωάν­

νου, θέσιν τήν οποίαν όμως εκείνος άπεποιήθη1. Ό J. Barthélémy ­ Saint ­Hilaire κρίνων το έργον αύτοϋ Θεωρητικής και πρακτικής φιλοσοφίας στοι­

χεία ορθώς παρετήρησε : «Δια τον λόγον τούτον κυρίως συνιστώ το πόνη­

μα του κυρίου Βράϊλα εις τήν εΰνοιαν και τον σεβασμόν τής ημετέρας 'Ακα­

δημίας. Περίεργον είναι το να βλέπη τις τήν φιλοσοφίαν άναγεννωμένην εν τή Ελλάδι ύπο τάς πτέρυγας οΰτως ειπείν και ύπο τήν προστασίαν τοϋ γαλ­

λικού πνεύματος . . . Δια τής γενναίας και επιτήδειας πράξεως, ην επραξεν ή Μεγάλη Βρεττανία, αί 'Ιόνιοι Νήσοι ένοϋνται τέλος μετά τής Ελλάδος. Αι 'Αθήναι θέλουσι γενεί ή κοινή πρωτεύουσα και πιστεύομεν, ότι εις 'Αθή­

νας θέλει άποβή καρποφορωτέρα ή διδασκαλία τοϋ κ. Βράϊλα.. .» 2 . Ή βραϊλιανή φιλοσοφία αποτελεί σημαντικωτάτην πνευματικήν προσφο­

ράν τής Επτανήσου προς τον νεώτερον έλληνισμόν και ευλόγως ô Βράϊλας αξιολογείται ώς ή πλέον πολύπλευρος φιλοσοφική φυσιογνωμία τοϋ παρελ­

θόντος αιώνος. Ούτος προσεπάθησε δια τοϋ έργου του να άποκαταστήση τήν συνέχειαν τής αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας προς τήν νεωτέραν, και έφιλοδόξησε όπως, χάριν «τοϋ μεγαλείου τοϋ έθνους και τοϋ ελληνικού ονόματος», συντέλεση εις τήν σύστασιν τής νέας ελληνικής φιλοσοφίας.

1. Ό Φίλιππος 'Ιωάννου διετέλει τότε υπό δυσμένειαν λόγω τής προς τον Όθωνα άφοσιώσεώς του. Ή άρνησις του Βράϊλα όπως μη διορισθη εις τήν θέσιν του γηραιού διδασκάλου δεικνύει το ήθος τοϋ ανδρός.

2. Πβ. Λ. Β ρ ο κ ί ν η , ενθ' άν., σσ. 344­345.

ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ ΠΕΛΕΓΡΙΝΗ

Η ΛΟΓΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΗΘΙΚΩΝ ΚΡΙΣΕΩΝ

ι Στις Philosophical Investigations ό Wittgenstein καθόρισεν τήν φιλοσο­

φίαν ώς μιαν μάχην ενάντια στην δια μέσου της γλώσσης γοητείαν έπί της διανοίας· ώς ενα παράδειγμα αυτής της γοητείας είναι ή προκαλούμενη σύγ­

χυσις της ε π ι φ α ν ε ι α κ ή ς γ ρ α μ μ α τ ι κ ή ς καιτής ο ύ σ ι α σ τ ι­κ ή ς γ ρ α μ μ α τ ι κ ή ς όπως τις άπεκάλεσεν. 'Ισχυρίσθηκε δηλαδή ότι μέσα σε μια πρότασιν πρέπει νά διακρίνουμε μεταξύ τής συντακτικής και τής λογικής της μορφής. "Ας πάρουμε it.χ. τις φράσεις «Αύτη ή πραξις είναι καλή» και «Αυτό το μήλο είναι κόκκινο» μολονότι έχουν τήν ϊδιαν συντακτικήν μορφήν δηλ. ενα ύποκείμενον, ενα κατηγορούμενο και ενα συνδετικόν ρήμα — εν τούτοις διαφέρουν λογικώς, εφ' όσον το έργον το όποιον έτατελοϋν είναι διαφορετικόν. Ή πρώτη α ξ ι ο λ ο γ ε ί και ή δεύ­

τερη π ε ρ ι γ ρ ά φ ε ι . θέλω λοιπόν νά πώ ότι ή λογική μορφή των ηθικών κρίσεων εμπίπτει

στην άξιολογικήν τους ένέργειαν.

II

Ή έρώτησις λοιπόν ή όποια ανακύπτει είναι: Ποιο είναι τό ακριβές άξιολογικόν νόημα των ηθικών κρίσεων; Πώς ορίζουμε τήν άξιολογικήν ενέργεια τών ηθικών κρίσεων; "Οσον άφορα τό άξιολογικόν νόημα τών ηθι­

κών κρίσεων υπάρχουν δυο κύρια ρεύματα μεταξύ τών συγχρόνων αναλυ­

τικών φιλοσόφων. Πρώτον ή θεωρία ότι τό νόημα τών ηθικών κρίσεων είναι συγκινησια­

κόν. Οί ηθικές κρίσεις εκφράζουν συγκινήσεις ή στάσεις εκτιμήσεως ή απο­

τιμήσεως. Μ' άλλα λόγια ή ηθική γλώσσα χρησιμοποιείται για νά δημιουρ­

γήσει ε ν α μ α γ ν η τ ι σ μ ό ν έ π ί τ ο υ ο μ ι λ η τ ο ύ ή μι α ν έ π ι ρ ­

ρ ο ή ν έ π ί τ ο υ ά κ ρ ο α τ ο υ . "Οταν π.χ. λέω: «Τό Χ είναι καλό» λέ­

γοντας το αποκτώ μέσω αύτοΰ μιαν ίσχυρήν τάσιν προς τό Χ ώστε νά τό πράξω. "Οταν δέ λέω σε κάποιον: «Τό Χ είναι καλόν, ό,τι επιχειρώ είναι νά δημιουργήσω μιαν έπιρροήν έπί του άκροατου μου ώστε νά πράξει τό Χ».

— 238 —

Αυτή ή θεωρία σε γενικές γραμμές εγκλείει ενα ορθόν κι ενα έσφαλμένον ση μείον. Το ορθόν είναι ή διάκρισις την οποίαν οί Emoti vists κάνουν μετα­

ξύ τοϋ αξιολογικού καί του περιγραφικού νοήματος. Οί ηθικές κρίσεις α ξ ι ο λ ο γ ο ύ ν π α ρ ά π ε ρ ι γ ρ ά φ ο υ ν .

Δυστυχώς το βασικον σφάλμα τών Emotivists, όπως ô Hare σημειώνει είναι ότι ταυτίζουν το νόημα τών ηθικών κρίσεων μέ ο,τι ό Austin άπεκά­

λεσεν δ ι α ϊ δ ι ο μ α τ ι κ ή ν δ ύ ν α μ ι ν . Όταν κάποιος π.χ. λέει: «Μήν τον πιστεύεις!», μπορεί λέγοντας το να προτίθεται να δημιουργήσει μιαν έπιρ­

ροήν επί τού συνομιλητοϋ του, άλλα το νόημα τοϋ «Μήν τον πιστεύεις» θα παρέμενεν το ίδιο οποιοδήποτε κι αν είναι τό αποτέλεσμα πού προξενεί κι αν ακόμη ή ρήσις: «Μήν τον πιστεύεις» δέν δημιουργεί καμμίαν επιρ­

ροήν επί του συνομιλητοϋ το νόημα της παραμένει το ϊδιο δπως κι όταν θα δημιουργοϋσεν. Μ' άλλα λόγια ο,τι είναι σημαντικόν προφέροντας μιαν φράσιν Χ δέν είναι τί επιδιώκουμε να κάνουμε μέσω της εκφοράς της φρά­

σεως Χ άλλα τί κάνουμε έκφρέροντες τήν φράσιν Χ. Δεύτερον υπάρχει ή θεωρία ότι το —άξιολογικόν — νόημα μιας ηθι­

κής προτάσεως είναι θεμελιακώς ε π ι τ α κ τ ι κ ό ν. Στους αρχαίους χρό­

νους ό 'Αριστοτέλης καθορίζων τις ηθικές κρίσεις εϊπεν ότι ο,τι συνιστά τον άποκλειστικόν λόγον για να τις χαράκτη ρίσουμεν ως ηθικές είναι τό γεγονός ότι ύποδηλοΰν επιταγές. Οί ηθικές κρίσεις κατευθύνουν τις ανθρώ­

πινες πράξεις. Σήμερα ό Hare υποστηρίζει τήν περισσότερον πολύπλοκον θέσιν ότι

οί ηθικές κρίσεις εγκλείουν δύο τουλάχιστον κύρια χαρακτηριστικά: (Ι) Επιτάσσουν και (II) στηρίζονται σέ λόγους οί όποιοι είναι καθολικοί. Στην έπομένην ενότητα θα καταπιαστώ μέ τό δεύτερον χαράκτη ριστικόν τών ηθι­

κών κρίσεων — δηλ. τήν καθολικότητα τους. Τώρα θα περιορισθώ στο πρώ­

το τους χαρακτηριστικό, τήν έπιτακτικότητα. Οί ηθικές κρίσεις συνεπάγονται προσταγές. "Οταν π.χ. δεχθώ τήν ήθι­

κήν κρίσιν: «Πρέπει να του γράψεις» είναι παράλογον να αρνηθώ τήν έπι­

ταγήν: «Γράψε του». Οί ηθικές κρίσεις επιτάσσουν υπό τήν εννοιαν ότι ένας πού αποδέχεται τήν ήθικήν κρίσιν ότι πρέπει να πράξει Χ λογικώς καθυπο­

βάλλει τον εαυτόν του να πράξει τό Χ. Μ' άλλα λόγια ή ηθική κρίσις ότι πρέ­

πει να πράξεις τό Χ οδηγεί τήν πράξιν σου όχι υπό τήν εννοιαν ότι άναγκαίως σέ προτρέπει να πράξεις τό Χ, άλλα υπό τήν εννοιαν ότι εφ' όσον δεχθείς τήν ήθικήν κρίσιν ότι πρέπει να πράξεις τό Χ επιτάσσεις τον εαυτόν σου να πράξεις τό Χ. Τό να μήν πράξεις τό Χ σημαίνει απλώς ότι αρνείσαι τήν ήθικήν κρίσιν ότι πρέπει να πράξεις τό Χ.

Υπάρχει ενα λεπτόν ση μείον τό όποιον θέλω να τονίσω. Μεταξύ της ηθικής κρίσεως καί της ηθικής πράξεως υπάρχει ενα λογικόν χάσμα. "Ας πάρουμε τήν ήθικήν κρίσιν: « Ό Α είναι γενναίος». Μπορώ να μιλώ για τον

— 239 —

Α ότι είναι γενναίος, ότι ή γενναιότης είναι αρετή, να δώσω ένα σωστον όρι­

σμον της γενναιότητος, άλλα παρ' όλα αυτά έγώ να μην είμαι γενναίος και περαιτέρω να ξέρω ότι ουδέποτε θα μπορέσω να γίνω γενναίος. Διαμορφώνω μιαν ήθικήν κρίσιν, άλλα αύτη ή κρίσις μου δεν κατευθύνει την συμπεριφο­

ράν μου ύπο τήν έννοιαν πού ανέπτυξα πιο πάνω. Ή ηθική κρίσις δέν οδη­

γεί άναγκαίως στην ήθικήν πραξιν. Προφανώς ενα λογικον χάσμα υπάρχει μεταξύ της ηθικής κρίσεως καί τής ηθικής πράξεως. Το παράδοξον της Σω­

κρατικής ηθικής — Ή αρετή είναι γνώσις — δέν οφείλεται στο γεγονός ότι ô Σωκράτης έταύτιζεν τήν ήθικήν γνώσιν μέ τήν λογικήν κρίσιν. 'Απεναν­

τίας ο Σωκράτης περιελάμβανεν μέσα στην ήθικήν γνώσιν πέρα από τήν λογικήν κρίσιν — ή όποια οπωσδήποτε αποτελεί κατ' αυτόν τον πυρήνα τής ηθικής γνώσεως — καί τήν βούλησιν. Το παράδοξον τής Σωκρατικής ηθι­

κής οφείλεται στο γεγονός ότι ό Σωκράτης ύποστήριζεν ότι αν κάποιος κρί­

νει ότι πρέπει να πράξει το Χ τότε θά 'ναι παράδοξον αν δέν το πράξει. Ή ηθική κρίσις, ύποστήριζεν, οδηγεί άναγκαίως στην ήθικήν πραξιν. Δέν άνεζήτησεν συνθήκες οί όποιες πρέπει να πληρούνται ώστε μια ηθική πρά­

ξις να συνδέεται άναγκαίως μέ τήν άντίστοιχήν της ήθικήν κρίσιν. Ό 'Αριστοτέλης στην ήθικήν του φιλοσοφίαν περισσότερον κριτικός

υποστηρίζει ότι ή ηθική πραξις δέν είναι αναγκαία συνέπεια τής ηθικής κρίσεως. "Eva χάσμα υπάρχει μεταξύ τους. "Αν μια πραξις β ι ά ζ ε τ α ι άπ' εξωτερικές αιτίες, είναι προβληματικόν αν θά τήν πράξω μολονότι κρίνω ότι πρέπει να τήν πράξω. 'Ωστόσο, νομίζω ότι ούτε ό 'Αριστοτέλης είναι απολύτως σωστός όσον άφορα τό χάσμα μεταξύ τής ηθικής κρίσεως καί τής ηθικής πράξεως. Ένας, ό όποιος διαπράττει τό κακόν υπό τό κρά­

τος ψυχολογικών αιτιών, κατά τον Άριστοτέλην, είναι ηθικώς υπεύθυνος. Ή σύγχρονη ψυχολογία είναι κατηγορηματική στο θέμα αυτό* αυτός πού πάσχει ψυχολογικώς δέν ελέγχει τις πράξεις του.

Προς τήν Άριστοτελικήν θέσιν περί τής υπάρξεως ενός λογικού χάσ­

ματος μεταξύ τής ηθικής κρίσεως καί τής ηθικής πράξεως κλίνει κι ό Hare μέ περισσότερην κριτικήν διάθεσιν. Βασικώς τρεις συνθήκες πρέπει να πληρούνται ώστε ή ηθική κρίσις να συνεπάγεται ά ν α γ κ α ί ω ς τήν ήθικήν πραξιν. "Οταν ό ομιλητής εκφέρει μιαν ήθικήν κρίσιν πρέπει:

(α) να καταλαβαίνει τό νόημα της καί να είναι ειλικρινής (β) να είναι φυσικώς καί ψυχολογικώς ίκανός να ­πράξει συμφώνως

προς τήν ήθικήν κρίσιν, καί (γ) τα ενδιαφέροντα του να είναι συναφή μέ τις αξίες οί οποίες εκφρά­

ζονται μέσα στην ήθικήν του κρίσιν.

Έτσι, για να επανέλθω στο παράδειγμα τό όποιον ανέφερα πιο πάνω, μ ό ν ο ν άν πληρώνονται αυτές οί τρεις συνθήκες πρέπει να αναμένεται ότι

— 240 —

έχων εκφράσει την κρίσιν: « Ό Α είναι γενναίος» θα καταστώ κι ό ϊδιος γενναίος.

ΙΠ

"Οπως ανέφερα και τΐιο πάνω υπάρχει ενα δεύτερον χαράκτη ριστικον των ηθικών κρίσεων το όποιον τις διακρίνει από τις άλλες αξιολογικές κρί­

σεις, ή κ α θ ο λ ι κ ό τ η ς . Προς την καθολικότητα τών ηθικών κρίσεων σχετίζονται δυο άλλα

ζητήματα. (Ι) Είναι δυνατόν μέσα σέ μιαν ήθικήν κρίσιν να διαστείλουμε (λογικώς) τό περιγραφικόν άπό τό άξιολογικόν νόημα. (Π) Ό χαράκτη ρ τών ηθικών κρίσεων είναι υπερβαίνων. Αυτά τα δυο ζητήματα αποτελούν τις λογικές προϋποθέσεις δια τών οποίων μπορούμε να αντιμετωπίσουμε τήν καθολικότητα τών ηθικών κρίσεων. Πριν λοιπόν να αναφερθώ στην καθολι­

κότητα τών ηθικών κρίσεων θα αναφερθώ με τήν σειρά στα δυο αυτά ζητήματα.

(II) Για να καταστήσω σαφή τον χαρακτήρα της λογικής σχέσεως με­

ταξύ τής περιγραφής και τής αξιολογήσεως πού γίνονται μέσα σέ μιαν ήθι­

κήν κρίσιν επιτρέψετε μου να αναφερθώ στην φημισμένη ν 'Αριστοτελική ν θεωρίαν του Μ έ σ ο υ . Ό 'Αριστοτέλης ίσχυρίσθη ότι μια πράξις για να είναι ορθή πρέπει: (α) όντολογικώς να είναι μια μ έ σ η κ α τ ά σ τ α σ ι ς μεταξύ δυο ακραίων κακιών και (β) άξιολογικώς να είναι υ π ε ρ ο χ ή . Μ' άλλα λόγια εσυρεν δυο διαστάσεις κατά τό άκόλουθον διάγραμμα:

Ή κάθετος AB απεικονίζει τήν άξιολογικήν κλίμακα και ή οριζόντιος ΓΔ τήν όντολογ:κήν κλίμακα, ή οποία είναι διάμετρος κύκλου.

"Αν μια πραξις κείται στο σημείον Α, τό όποιον είναι ή ανώτατη βαθμίς τής αξιολογικής κλίμακος, τότε εφ' όσον τό Α κείται επί τής καθέτου ή

— 241 —

οποία διχοτομεί ΓΔ πρέπει αυτή ή πράξις να αντιστοιχεί (λογικώς) στο ση­

μεΐον Β το όποιον είναι το μέσον της οντολογικής κλίμακος. Όμοίως αν μια πρδξις κείται στο σημεΐον Ε ή Ζ τής αξιολογικής κλίμακος αντιστοι­

χεί στο Ει ή Ε2 και Ζί ή Ζ3 αντιστοίχως επί τής οντολογικής κλίμακος. Δη­

λαδή όσον απομακρυνόμαστε από τό Α προς τό Β επί τής αξιολογικής κλί­

μακος συγχρόνως κινούμεθα από τό Β προς τα άκρα Γ και Δ επί τής οντολο­

γικής κλίμακος. Μ' άλλα λόγια κατά τήν θεωρίαν του Μέσου υπάρχει μια λογική αντιστοιχία μεταξύ τής αξιολογικής και τής οντολογικής κλίμακος συγχρόνως όμως πρέπει να προσέξουμε ότι υπάρχει μια σαφής διάκρισις έφ' όσον κείνται επί διαφορετικών διαστάσεων.

Τώρα αν αντικαταστήσουμε τους όρους α ξ ι ο λ ο γ ι κ ό ς και ο ν τ ο ­

λ ο γ ι κ ό ς με τους όρους ά ξ ι ο λ ο γ ι κ ό ν και π ε ρ ι γ ρ α φ ι κ ό ν ν ό η μ α αντιστοίχως τότε ευκόλως μπορούμε να δούμε ότι μολονότι είναι δυνατόν — τό άξιολογικόν καί τό περιγραφικόν νόημα μιας ηθικής κρί­

σεως — να συνδέονται λογικώς είναι παρ' όλα αυτά διακεκριμένα τό ενα άπό τό άλλο.

Έδώ ακριβώς σημειώνεται μια θεμελιώδης διαφορά μεταξύ τών συγ­

χρόνων Descriptivists και Prescriptivists. Οί Descr. παρεπλανήθησαν άπ' τήν λογικήν σχέσιν μεταξύ του περιγραφικού και του αξιολογικού νοήματος μιας ηθικής κρίσεως καί υπόθεσαν εσφαλμένως ότι είναι ταυτόσημα. 'Αντι­

θέτως ένας Prescr. αρνείται να ταυτίσει τό άξιολογικόν με τό περιγραφικόν νόημα μιας ηθικής κρίσεως ή ηθικού όρου, μολονότι δέχεται ότι υπάρχει μια λογική σχέσις μεταξύ τους. "Ας πάρουμε για παράδειγμα τήν φράσιν: « Ό Α είναι ανδρείος». Ή θέσις ενός Prescr., όπως είναι ό Hare π. χ., είναι ότι είναι πάντοτε λογικόν σε ηθικούς όρους — π.χ. «ανδρείος» — να ξε­

χωρίσουμε (α) τό περιγραφικόν νόημα — π.χ. ό Α άνθίσταται προς ανθρώ­

πους ισχυρότερους όταν αυτοί πλήττουν ανθρώπους ασθενέστερους τοΰ Α — άπό τό (β) άξιολογικόν νόημα — δηλ. τον επαινον τοΰ ομιλητού προς τον Α ώς άνδρεΐον. Ή πλάνη τών Descr., οί όποιοι αρνούνται νά σύρουν αυτήν τήν άναλογίαν οφείλεται βασικώς στο γεγονός ότι συγχέουν μιαν άλήθειαν άναφερομένην στις λέξεις με μιαν άλήθειαν άναφερομένην στα πράγματα. Όπωσδήποτε μέσα σε λέξεις όπως «ανδρείος» ή περιγραφή καί ή άξιολόγη­

σις είναι λογικώς συνδεδεμένες π.χ. είναι λογικώς άτοπον νά πούμε ότι ό Α επραξεν ενα κατόρθωμα ανδρείας κι ότι δεν επραξεν ορθώς. 'Αλλά άλλο πράγμα είναι νά πεις «ό Α άνθίσταται προς ανθρώπους ισχυρότερους όταν αυ­

τοί πλήττουν ανθρώπους ασθενέστερους του» κι άλλο πράγμα είναι νά επαι­

νέσεις τον Α ώς άνδρεΐον πρόκειται για δυο διαφορετικές λογικές οντότητες. Συνεπώς τό περιγραφικόν νόημα μιας ηθικής κρίσεως ή όρου μολονότι σχε­

τίζεται λογικώς προς τό άξιολογικόν νόημα αυτής τής ηθικής κρίσεως ή όρου δεν ταυτίζονται.

16

— 242 —

(Π) Ό υπερβαίνων χαρακτήρ των ηθικών πού έσημείωσαπιο πάνω μας λέγει σε γενικές γραμμές ότι το άξιολογικόν νόημα τών ηθικών κρίσεων όχι απλώς διαστέλλεται άπό το περιγραφικόν νόημα τους άλλα το υπερβαί­

νει. Βασικώς ό υπερβαίνων χαρακτήρ τών ηθικών κρίσεων εγκλείει δυο χα­

ρακτηριστικά: (α) είναι πάντοτε λογικόν να αναζητούμε ενα λόγον για μιαν ήθικήν κρίσιν και (β) είναι πάντοτε λογικώς άναγκαΐον να καθολικοποιοϋ­

μεν τον λόγον μιας ηθικής κρίσεως. Επιτρέψετε μου να ασχοληθώ μέ τήν σειράν μέ τα δυο αυτά ζητήματα.

(α) Ένα αύστηρόν γνώρισμα τής Ηθικής και γενικώτερα τής Άξιολο­

γίας εϊναι ότι παρέχει πάντοτε λόγους για τις προτάσεις της. "Ας πάρουμε ως παράδειγμα τήν ήθικήν πρότασιν «ό Α είναι δίκαιος». Είναι πάντοτε λο­

γικόν να ρωτάμε : «Γιατί ό Α είναι δίκαιος;» Ή δέ άπάντησις δέν μπορεί νά 'ναι απλώς : «Διότι ό Α εϊναι δίκαιος», αλλά εδράζεται πάνω σέ άλλα χαρακτηριστικά τα όποια κείνται εξω άπό τήν άγγελίαν ότι ό Α εϊναι δίκαιος. Μπορούμε νά ποΰμε π.χ. ότι ό Α εϊναι δίκαιος δ ι ό τ ι β ο η θ ά τ ο υ ς α δ υ ν ά τ ο υ ς ό τ α ν β ρ ί σ κ ο ν τ α ι σ έ χ ρ ε ί α ν.

Δέν συμβαίνει όμως το ϊδιο σέ μιαν πρότασιν γεγονότος — δηλ. περι­

γραφική κι όχι αξιολογική. Π.χ. στην πρότασιν : «Τό Χ είναι κόκκινο» δέν είναι λογικόν νά ρωτήσουμε για ενα λόγον «Γιατί τό Χ εϊναι κόκκινο;»· κι αν κάποιος ρωτήσει : γιατί τό Χ εϊναι κόκκινο; ή άπάντησίς μου (φυσικά) θα εϊναι : «Ti εννοείς γιατί; εϊναι απλώς κόκκινο». Όμοίως δέν είναι λογικόν νά ρωτήσουμε : «Γιατί οί φράουλες εϊναι γλυκές;» Κι αν κάποιος θέσει αυτήν τήν έρώτησιν ή άπάντησις δέν πηγαίνει πέρα άπό τήν τεθεϊσαν έρώτη­

σ ιν ή άπάντησιςθά εϊναι απλώς : γιατί εϊναι γλυκές. Ήάπάντησις σχετικώς μέ τήν ερυθρότητα ή τήν γεϋσιν ενός αντικειμένου δέν εϊναι υπερβαίνουσα όπως συμβαίνει μέ τήν άπάντησιν σχετικώς μέ τήν δικαιοσύνην.

(β) Και τώρα έρχομαι στο δεύτερον σπουδαΐον χαράκτηριστικόν τών ηθικών κρίσεων, τήν καθολικότητα έφ' όσον όπως νομίζω κατέστησα σαφείς τις βάσεις της. Στο ύπόλοιπον τοϋ δοκιμίου μου θα ασχοληθώ μέ τα κάτωθι:

(Ι) Οί ηθικές κρίσεις εγκλείουν συνθετικούς λόγους (II) Οί ηθικές κρίσεις ώς διακρινόμενες άπό τις άλλες αξιολογικές

κρίσεις εδράζονται σέ U ­ τύπου αξιολογήσεις, και (III) Εϊναι ή καθολικότης αναγκαία ή επαρκής συνθήκη για τις ηθικές

σχέσεις.

(Ι) Συνθετικοί ­ Ηθικοί λόγοι και αναλυτικοί ­ Περιγραφικοί λόγοι.

Ή διαφορά μεταξύ τών ηθικών και περιγραφικών κρίσεων δέν συνίστα­

ται στο ότι οί πρώτες είναι καθολικές και οί δεύτερες δέν εϊναι. 'Απεναντίας

— 243 -

και οί δυο υπόκεινται στην καθολικότητα. "Αν καλώ ενα πράγμα κόκκινο είμαι λογικώς υποχρεωμένος να καλέσω κι ό,τιδήποτε άλλο σαν αυτό το πράγμα κόκκινο. Όμοίως αν λέω ότι ό Α είναι καλός είμαι λογικώς υπο­

χρεωμένος να καλέσω κι οποιοδήποτε άλλον σαν τον Α καλόν. Συνεπώς ή καθολικότης είναι ενα κοινόν χαράκτηριστικόν της περιγραφικής και τής αξιολογικής γλώσσης.

Ή διαφορά μεταξύ τής περιγραφικής και τής αξιολογικής γλώσσης όσον άφορα την καθολικότητα οφείλεται στο γεγονός ότι στην πρώτην πε­

ρίπτωσιν ή καθολικότης εξαρτάται από ενα κανόνα νοήματος ενώ στην δεύ­

τερη στηρίζεται σε μιαν αρχήν βάσει τής οποίας πρέπει να πράξουμε. Για να καταστήσω σαφές τ' ανωτέρω θα αναφερθώ σε δυο αντίστοιχα παρα­

δείγματα. (α) "Ας πάρουμε τήν περίπτωσιν δυο ανθρώπων, Α και Β. Ό Α λέει :

«Αυτό είναι δικεραιοκίνητον». Ό Β. λέει: «Μα όχι, αυτό είναι ενα τρόλλεϋ». (β) "Ας πάρουμε τήν περίπτωσιν δυο ανθρώπων πάλι, Π και Ρ. Ό Π

λέει: «Πρέπει να εμψυχώνουμε τους μετανάστες να επιστρέψουν στα σπίτια τους» Ό Ρ. άπαντα: «νΑ, όχι δεν πρέπει».

Στην περίπτωσιν (α) δεν υπάρχει πραγματική διαφωνία άλλα απλώς μια λεκτική διαφορά. "Οταν ρωτήσουμε τον Α και τον Β τι εννοούν με τις λέξεις «δικεραιοκίνητον» καί «τρόλλεϋ» αντιστοίχως θα δείξουν τό ϊδιο άντικείμενον. Μ' άλλα λόγια στην περίπτωσιν (α) δεν έχουμε παρά να ανα­

φερθούμε στο νόημα τών χρησιμοποιουμένων λέξεων — νά κοιτάξουμε μ έ σ α στις χρησιμοποιούμενες λέξεις — για νά αποκαταστήσουμε τό ζήτημα. Στην περίπτωσιν αυτήν τό ζήτημα είναι καθαρώς α ν α λ υ τ ι κ ό ν.

'Αντιθέτως στην περίπτωσιν (β) τό ζήτημα είναι σ υ ν θ ε τ ι κ ό ν. Δέν μπορούμε δηλαδή νά λύσουμε τήν διαφοράν μεταξύ Π καί Ρ με τό ν1 αναφερθούμε σέ μια έννοιολογικήν άνάλυσιν τοΰ «πρέπει» καί «δέν πρέπει» αντιστοίχως. Δέν υπάρχει δηλαδή ένας κοινός κανών νοήματος μέσα στον όποιον μπορούν νά συμβληθούν τό «πρέπει» καί «δέν πρέπει» όπως συμβαί­

νει νά συμβάλλονται τό «δικεραιοκίνητον» καί «τό τρόλλεϋ» μέσα σέ ενα κοινό κανόνα νοήματος. Ή διαφωνία τοΰ Π καί τοΰ Ρ πίπτει εκτός τοΰ νοή­

ματος τών χρησιμοποιουμένων λέξεων. Ή διαφορά τοΰ Π καί τοΰ Ρ οφεί­

λεται σέ διαφοράν άρχων όσον άφορα τήν μεταχείρισιν ανθρωπίνων όντων σέ περιπτώσεις τέτοιες όπως τών μεταναστών. Ό Π λέει ό,τι λέει όχι γιατί βιάζεται υπό κάποιου κανόνος νοήματος τοΰ «πρέπει», άλλα διότι καταφά­

σκει μιαν συνθετικήν ήθικήν αρχήν — δηλ. όλοι οί μετανάστες πρέπει νά εμψυχωθούν νά επιστρέψουν στα σπίτια τους —, ένώ ό Ρ λέει ό,τι λέει γιατί δέν καταφάσκει σ' αυτήν τήν αρχήν. Ή διαφορά τους προφανώς είναι δια­

φορά άρχων οί όποιες υπερβαίνουν τους κανόνες νοήματος τών χρησιμο­

ποιουμένων λέξεων.

— 244 —

Μίλησα αρκετά για τους αναλυτικούς — περιγραφικούς λόγους και για τους συνθετικούς — ηθικούς λόγους γιατί ή διαφορά μεταξύ αναλύσεως και συνθέσεως είναι θεμελιώδης στο να διακρίνουμε τις αξιολογικές κρί­

σεις άπό τις κρίσεις τίς αναφερόμενες σέ γεγονότα. Ουσιαστικώς, λέει ό Hare, ή διάκρισις των αξιολογικών κρίσεων άπό τίς κρίσεις γεγονότων είναι ενα παρακλάδι του γενικού προβλήματος της αναλύσεως και της συνθέσεως.

(II) U ­ τύπου λόγοι για τις ηθικές κρίσεις και Ε­τύπου λόγοι για τίς αξιολογικές κρίσεις.

Πιο πάνω μίλησα περί ηθικών και αξιολογικών κρίσεων χωρίς καμμίαν διάκρισιν. Ήρθε, νομίζω ό καιρός να αντιμετωπίσουμε την έρώτησιν: κατά τι μια ηθική κρίσις διαφέρει άπό τίς υπόλοιπες αξιολογικές κρίσεις; 'Ακο­

λουθών τον καθηγητήν Ε. Α. Gellner, λέγω προκαταρκτικούς ότι μόνον οί ηθικές κρίσεις εγκλείουν U­τύπου αξιολογήσεις, ένώ οί υπόλοιπες αξιολο­

γικές κρίσεις εγκλείουν Ε­τύπου αξιολογήσεις. Για να διασαφινίσω τήν μεταξύ U­τύπου και Ε­τύπου αξιολογήσεων διαφοράν θα αναφερθώ στα κά­

τωθι παραδείγματα.

(α) Πρέπει να μου γράψεις Γιατί ; Υποσχέθηκες να του γράψεις (U ­ τύπου άξιολόγησις)

(β) Ό περιορισμός πού είσήγαγεν ό υπουργός ήταν ορθός Γιατί ; Εΐχεν ώς αποτέλεσμα τήν πρόοδον της ελληνικής οικονομίας

(Ε ­ τύπου άξιολόγησις)

Οί λόγοι τών ανωτέρω παραδειγμάτων δέν μπορούν να θεωρηθούν κάτω άπό τό ϊδιο φώς. Στον λόγον της περιπτώσεως (α) ενέχεται ή αρχή : «Καθένας πρέπει να κρατά τήν ύπόσχεσίν του» ή οποία δέν αναφέρεται σέ ενα ίδιαίτε­

ρον άτομον. Έτσι τέτοιες κρίσεις σάν: «πρέπει να τοΰ γράψεις» είναι καθο­

λικοποιήσιμες ύπό τήν εννοιαν ότι ό ομιλητής μέσω αυτών καθυποβάλλει τον εαυτόν του ότι οποιοσδήποτε — συμπεριλαμβανομένου αύτοϋ κατά μεί­

ζονα λόγον — κάτω άπό τίς ίδιες συνθήκες στις όποιες τώρα βρίσκεται τό πρόσωπον περί τοΰ οποίου ομιλεί, πρέπει νά πράξει μέ αυτόν τον τρόπον.

Ά φ ' ετέρου ό λόγος στην περίπτωσιν (β) αναφέρεται σέ ενα ιδιαίτερον άτομον έφ' όσον περιέχει τήν αρχήν: Ή πραξις τοΰ ύπουργοΰ της Ελλάδος θεωρείται ορθή εφ' όσον οδηγεί στην οίκονομικήν πρόοδον της χώρας αυτής. Ή κρίσις όμως αυτή διαφέρει οπωσδήποτε άπό τήν : Ή πραξις τοΰ ύπουργοΰ μιας οποιασδήποτε χώρας είναι ορθή έφ' όσον οδηγεί στην οίκο­

νομικήν πρόοδον της χώρας αυτής, διότι μολονότι ή πρώτη είναι ύπερβαί­

— 245 —

νουσα — κι έτσι διακρίνεται από τις περιγραφικές κρίσεις — παραμένει μ ε ρ ι κ ή , ενώ το κύριο χαρακτηριστικό της δεύτερης είναι ή ά μ ε ρ ι­σ τ ί α ' ή πρώτη ομιλεί για τον ύπουργον της Ελλάδος, μόνον, ενώ ή δεύτερη απεριορίστως για τον ύπουργόν της οποιασδήποτε χώρας.

Για να γενικεύσω, όλες οί κρίσεις οί όποιες χαρακτηρίζονται υπό της μερικότητος είναι Ε­τύπου αξιολογήσεις, ενώ αυτές οί όποιες χαρακτηρί­

ζονται ύπό της άμεριστίας είναι U­τύπου αξιολογήσεις. "Ενας σύγχρονος Prescrivisi υποστηρίζει ότι μόνον οί ηθικές κρίσεις εγκλείουν U­τύπου αξιο­

λογήσεις, εδράζονται δηλαδή σέ καθολικές ­ ηθικές ­ αρχές.

(III) Ή λογική δομή των ηθικών κρίσεων ώς αναγκαία συνθήκη.

Ένας αναλυτικός φιλόσοφος έχει ώς έργο του να αναλύσει λογικώς τις λέξεις για να διασαφηνίσει εις τί συνίσταται τό νόημα τους. Ειδικώς δέ ό αναλυτικός — ηθικός φιλόσοφος προτίθεται να παραγάγει μιαν λογικήν άνά­

λυσιν ή οποία θα τοϋ καθυποδείξει ποια εϊναι ή λογική βάσις τών ηθικών κρίσεων. Έτσι ένας Descriptivist καταλήγει να πει ότι ή λογική βάσις τών ηθικών κρίσεων είναι τό περιεχόμενο τους — επιθυμίες και ανάγκες τις όποιες όλοι οί άνθρωποι έχουν —, ένώ ένας Prescriptivist καταλήγει να πει ότι ή λογική βάσις τών ηθικών κρίσεων εΐναι αυτή ή ϊδια ή λογική δομή ή φύσις τους. Όπως δέ είδαμε ή λογική δομή τών ηθικών κρίσεων συνίστα­

ται εκ δύο κυρίως χαρακτηριστικών: (α) τήν έπιτακτικότητα να πράξει κά­

ποιος ό,τι υπαγορεύει ή κρίσις τήν οποίαν διατυπώνει και (β) τήν καθολι­

κότητα· διατυπώνων μιαν ήθικήν κρίσιν υπάγει τον εαυτόν του σέ ενα νόμον καθολικόν.

Όσον άφορα τό (α) λογικόν γνώρισμα τών ηθικών κρίσεων έχει δια­

τυπωθεί ή άντίρρησις ότι οί ηθικές κρίσεις δέν περιορίζονται μόνον στην έπιτακτικότητα. Ό G. J. Warnock γράφει:

Μεταχειριζόμενοι ηθικές κρίσεις οπωσδήποτε επιτάσσουμε τους εαυ­

τούς μας σέ κάτι­ άλλα επίσης οί ηθικές κρίσεις είναι δυνατόν να εκφράζουν : συμβουλήν, προτροπήν, ίκεσίαν διαταγήν, πρόφασιν, έκκλησιν άπόφασιν, όμολογίαν, άντίληψιν κ.τ.λ., κ.τ.λ.

Ένας Prescr. όπως ο Hare οπωσδήποτε δέν αρνείται όλα αυτά τα λεκτικά ­ενεργήματα­ αλλά, υποστηρίζει, όλα αυτά τά λεκτικά ενεργήματα είναι εϊδη του γένους, της έπιτακτικότητος. Όταν π. χ. λέω: «Πρέπει να πράξεις τό Χ» εϊτε για να σέ διατάξω εϊτε για να σέ συμβουλεύσω ή να σέ σχολιάσω ή για ό,τιδήποτε άλλο σέ όλες τις περιπτώσεις ή κρίσις μου — ό τ α ν φ υ σ ι κ ά τ ή ν α π ο δ ε χ θ ε ί ς — σέ καθυπο βάλλει μέ τον ϊδιον τρόπον να πράξεις τό Χ. Μ' άλλα λόγια όλα τά λεκτικά ενεργήματα στην πρωταρχική τους χρήσιν επιβάλλουν προσταγές.

— 246 —

Ό σ ο ν άφορα το (β) λογικον χαράκτηριστικον των ηθικών κρίσεων, ότι δηλαδή οί ηθικές κρίσεις π ρ έ π ε ι να εδράζονται σε καθολικές αρχές, μπορεί να διατυπωθεί ή έπίκρισις ότι εν τοιαύτη περιπτώσει συγχέουμε την λογική άνάλυσιν τών ηθικών κρίσεων μέ τήν ήθικήν άπαίτησιν των ηθικών κρίσεων. Άλλα αυτό το π ρ έ π ε ι είναι ενα λογικον «πρέπει» το όποιον ύποδηλοΰται υπό της λογικής τής λέξεως «πρέπει». Είναι πολύ ση­

μαντικόν να δούμε τήν διάκρισιν τήν οποίαν ό Hare σύρει μεταξύ τής λογι­

κής θέσεως τής καθολικότητος και τής ουσιαστικής ­ ηθικής θέσεως της. Ή λογική θέσις υπονοεί ότι ή άναγκαιότης τής καθολικότητος προβάλλεται ένδομύχως ύπό του νοήματος λέξεων τέτοιων όπως π. χ. «πρέπει». Ή ηθική θέσις εννοεί ότι ή καθολικότης ανακύπτει εκ τής άναφορικότητος προς ου­

σιαστικές ­ ηθικές αρχές τις όποιες τό πρόσωπον πού διατυπώνει τήν εκά­

στοτε ήθικήν κτίσιν ακολουθεί. Ή περί τής καθολικότητος τών ηθικών κρίσεων επιχειρηματολογία ενός Prescr. αναφέρεται στην λογική ν θέσιν τής καθολικότητος. Αυτό σημαίνει, νομίζω, ότι δεν μπορούμε να αναζητή­

σουμε τήν καθολικότητα τών ηθικών κρίσεων ώς ενα άπό τα πολλά αξιώματα γύρω μας και συνεπώς να τήν δεχθοΰμεν ή να τήν άπορρίψουμεν αλλά πρέπει να εννοήσουμε ότι ευθύς ώς ή λέξις «πρέπει» τεθεί υπό τήν ήθικήν της εννοιαν ουδείς μπορεί λογικώς να αμφισβητήσει τον καθολικόν της χαρα­

κτήρα, όπως τον όρισα πιο πάνω (σελ. 6­7). Για να χρησιμοποιήσω τήν παραδοσιακήν φιλοσοφικήν όρολογίαν,

ή έ π ι τ α κ τ ι κ ό τ η ς και ή κ α θ ο λ ι κ ό τ η ς αποτελούν a priori λογικά γνωρίσματα τών ηθικών κρίσεων κι όχι a postepiori γνωρίσματα. Υπάρχουν δηλαδή έξ ύπαρχής. Τιθεμένων δηλαδή τών ηθικών όρων τί­

θεται και ή έπιτακτικότητς και ή καθολικότης τους. Γι" αυτό δέν χρειάζε­

ται παρά μια λογική άνάλυσις αυτών τών όρων για να ανακαλύψουμε τα δυο προαναφερθέντα γνωρίσματα.

'Εναντίον τής θέσεως ότι ή λογική δομή τών ηθικών κρίσεων προσδιο­

ρίζει τήν ποιότητα τους διατυπώθηκεν ή εξής κριτική. "Αν δεχθοΰμεν ότι ηθικές κρίσεις είναι εκείνες οί όποιες εγκλείουν έπιτακτικότητα και καθο­

λικότητα, τότε είμαστε λογικώς αναγκασμένοι να δεχθοΰμεν ότι ό φανατι­

σμός είναι ηθικώς δικαιολογημένος. "Ας πάρουμε π.χ. τήν περίπτωσιν ενός Ναζί ό όποιος λέει: « Ό Χ πρέπει να θανατωθεί, διότι είναι Εβραίος». Δια­

τυπώνων αυτήν τήν κρίσιν ό Ναζί προσυπογράφει τήν αρχήν ότι «όλοι οί Εβραίοι πρέπει να θανατωθούν» (καθολικότης). Ά ν τώρα κατά ενα τρόπον δείξουμεν στον Ναζί ότι είναι Εβραϊκής καταγωγής (πέστε ότι ό πατέρας του ήταν Εβραίος), τότε ό φανατικός Ναζί δέν θα διστάσει να πει : «Ω­

ραία, εκτελέσετε με» (έπιτακτικότης). Έν τοιαύτη περιπτώσει ή κρίσις τοΰ Ναζί εδράζεται σε δυο λογικά χαρακτηριστικά τα όποια κατά τον Prescr. αποτελούν τα αποκλειστικά γνωρίσματα τών ηθικών κρίσεων άρα ή κρί­

— 247 —

σις τοϋ Ναζί είναι ηθικώς δικαιολογημένη. Συνεπώς ό φανατισμός κατά τους Prescriptivists είναι ηθικώς δικαιολογημένος· άλλα ωστόσο είναι κοινώς άτοπον να δεχθοΰμεν μιαν τέτοιαν άποψιν.

Και τώρα ή άπάντησις στην ανωτέρω διατυπωθεΐσαν έπίκρισιν. Πρώτα άπ' όλα ή ρήσις: «Όλοι οι Εβραίοι πρέπει να θανατωθούν» είναι άμφίβολον αν θα πρέπει να θεωρηθεί ως αρχή, εφ' δσον ενα τμήμα μόνον τής άνθρωπό­

τητος — οί Ναζί — τήν αποδέχεται. Ά φ ' έτερου ό Hare δέχεται ότι εφ' όσον ό φανατισμός εδράζεται στην έπιτακτικότητα και τήν καθολικότητα είναι λογικώς ηθικός. 'Αλλά, συμπληρώνει ό Hare, ό φανατισμός είναι έμπει­

ρικώς αδύνατον να σταθεί. Διότι ή ηδονή ή οποία προέρχεται άπό τήν σκέψιν ότι όλοι οί Εβραίοι — συμπεριλαμβανομένου και του Ναζί πού άναγνωρίσθηκεν ώς Εβραίος — θα γλυτώσουν, έμπειρικώς είναι μεγαλύτε­

ρη άπό τήν ήδονήν τήν προερχομένην άπό τήν σκέψιν ότι όλοι οί Εβραίοι θα εκτελεσθούν. Ό Hare δεν αρνείται ότι οί επιθυμίες και οί ανάγκες είναι αναγκαίες συνθήκες γιά να οικοδομηθούν οί ηθικές κρίσεις. Οί κριτές τοΰ Hare σφάλλονται όταν πιστεύουν ότι ένας Prescr. υποστηρίζει ότι ή λογική δομή — δηλ. ή έπντακτικότης και ή καθολικότης — είναι επαρκής συνθήκη γιά τήν ϋπαρξιν τών ηθικών κρίσεων ή λογική δομή είναι απλώς αναγκαία συνθήκη γιά τήν ΰπαρξιν τών ηθικών κρίσεων όπως ακριβώς οί ανάγκες και οί επιθυμίες είναι αναγκαίες συνθήκες.

Έδώ ακριβώς, θέλω να σημειώσω, βρίσκεται μια διάστασις μεταξύ τών Descr. και τών Prescr. Ένας Descr. λέει: «πρέπει να πράξω τό Χ» γιατί : (α) θ έ λ ω ν α π ρ ά ξ ω τ ό Χ· αυτό τό «θέλω» βεβαίως εκφράζει κάτι τό όποιον όλοι οί άνθρωποι θέλουν, (β) χ ρ ε ι ά ζ ο μ α ι τ ό Χ. Όσον άφορα τήν (α) έξήγησιν μπορεί κανείς να παρατηρήσει δύο τουλάχιστον πράγματα:

(1) Είναι σχεδόν άπίθανον να δεχθοΰμεν ότι υπάρχει ενα τέτοιο «θέλω» πού να απηχεί σέ όλους τους ανθρώπους. Ή επιθυμία γιά τήν σωματικήν ακεραιότητα και ασφάλεια π.χ. είναι ενα άπό τα ισχυρότερα «θέλω» τοϋ ανθρώπου. Παρ' όλα αυτά υπάρχουν πολλά ιστορικά παραδείγματα ανθρώ­

πων οί όποιοι δ έ ν θ έ λ η σ α ν τήν σωματικήν ακεραιότητα (π.χ. Ά π . Παύλος).

(2) Είναι πολύ πιθανόν νά μεταλλάξουμεν τήν διαδοχικήν σειράν: Πρέ­

πει γιατί θέλω, και νά πούμε: θέλω γιατί Πρέπει. Μια καθολική χριστιανή π. χ. θ έ λ ε ι νά αποφύγει τις προγαμιαίες σχέσεις γιατί π ρ έ π ε ι νά τις αποφύγει. Όπωσδήποτέ δέν μπορούμε νά υποστηρίξουμε τό άντίθετον — δηλ: πρέπει γιατί θέλει.

Όσον άφορα τήν (β) έξήγησιν μπορεί κανείς νά αντιληφθεί ότι τό «χρειάζομαι» έχει δυο σημασίες:

(1) «Χρειάζομαι τό Χ γιατί χωρίς αυτό δυσκολεύομαι ή ακόμη δέν μπορώ νά ζήσω». Έν τοιαύτη περιπτώσει δέν μπορούμε νά πούμε ότι τό

— 248 —

«πρέπει» εξαρτάται άπό το «χρειάζομαι». Είναι πολύ απλό να φέρουμε στον νου μας την περίπτωσιν κατά τήν οποίαν κάποιος αρνείται το Χ το όποιον του είναι αναγκαίο ν για να ζήσει, αν π ρ έ π ε ι να το αρνηθεί. Το «πρέπει» αντικρούει το «χρειάζομαι».

(2) «Χρειάζομαι το Χ γιατί μ' αυτό (μόνον) ή ζωή μου μπορεί να γίνει καλύτερη». Έν τοιαύτη περιπτώσει το «χρειάζομαι» εγκλείει εξ όρισμοΰ το άξιολογικόν χαράκτηριστικόν. Είναι a priori λογικώς δεμένο με το «πρέπει» κι έτσι έχουμε τήν σχέσιν: πρέπει γιατί χρειάζομαι. Όπωσδήποτε όμως ένας Descr. δέν περιορίζεται στην δεύτερη ν σημασίαν του «χρειάζο­

μαι», αλλά υποστηρίζει ότι τό «πρέπει» στηρίζεται πάνω στο «χρειάζομαι» ύπό τήν οποιαδήποτε σημασίαν κι αν εκλάβουμε τό «χρειάζομαι» — εϊτε περιγραφικώς εϊτε άξιολογικώς. Άλλα ή τέτοια θέσις δέν δικαιολογείται λογικώς.

Συμπέρασμα.

Ή έπιτακτικότης και ή καθολικότης συνιστούν τον λογικόν σκελετόν τών ηθικών κρίσεων. Άλλα ή λογική δομή δέν συνιστά επαρκή συνθήκην για τις ηθικές κρίσεις, άλλα απλώς μιαν άναγκαίαν συνθήκην. Ό Hare ανα­

γνωρίζει τρία ακόμη χαρακτηριστικά, τα όποια μαζύ μέ τον λογικόν σκε­

λετόν συνιστούν τις επαρκείς συνθήκες για τις ηθικές κρίσεις. Είναι δέ αυτά τα έξης : (1) Έκκλησις προς τά γεγονότα, (2) Έκκλησις προς τις κλίσεις και (3) Έκκλησις προς τήν φαντασίαν. Θα αναφερθώ έν συντομία σ' αυτά.

1) Έκκλησις στα γεγονότα.

Ά ς ρίξουμε ενα βλέμμα στον ούτω καλούμενον μεικτόν πρακτικόν συλ­

λογισμόν. Μείζων προκειμένη 'Οποιοδήποτε Α είναι καλό Έλάσσων προκειμένη Τό Χ είναι Α Συμπέρασμα Άρα τό Χ είναι καλό. Ή έλάσσων προκειμένη είναι μια πρότασις γεγονότος. Ά ν αυτή είναι

ψευδής, τότε και ή έπί μέρους ηθική κρίσις : «Τό Χ εϊναι καλό» δέν είναι αποδεκτή.

2) Έκκλησις στίς κλίσεις.

Ή υφισταμένη στίς ηθικές κρίσεις καθολικότης απαιτεί άπό μας να λάβουμε ύπ' όψιν μας όλα τά επηρεαζόμενα μέρη. Ή δέ έπιτακτικότης απαιτεί από μας, αν δεχθούμε μιαν κρίσιν ήθικήν, να δεχθοϋμεν επίσης και τήν προσταγήν της. Άλλα μολονότι ό λογικός σκελετός της καθολικότητος και της έπιτακτικότητος είναι μια αναγκαία συνθήκη για τις ηθικές κρί­

­ 249 —

σεις, εν τούτοις δεν είναι επαρκής συνθήκη. "Εχουμε επίσης νά επικαλε­

σθούμε τις κλίσεις, δηλ. να λάβουμε υπ' όψιν μας όλες τίς επιθυμίες και τα ενδιαφέροντα των επηρεαζόμενων μερών. "Αλλως, αφηρημένες ηθικές κρίσεις — δηλ. ηθικές κρίσεις οί όποιες εδράζονται επί της λογικής τους δομής — όδηγοϋν αναπόφευκτα στον φανατισμόν, ό όποιος μπορεί μέν να υποστηριχθεί λογικώς, άλλα όχι έμπειρικώς.

3) Έκκλησις στην φαντασία.

Προκειμένου κάποιος να μορφώσει μιαν ήθικήν κρίσιν καταβάλλει μιαν προσπάθειαν ώστε να θέσει τον εαυτόν του στην θέσιν του υποκειμέ­

νου τής κρίσεως του. Φαίνεται δηλαδή ως να επικαλείται την φαντασίαν του κι αυτό συνιστά τό τέταρτον στοιχεΐον τών ηθικών κρίσεων.

Συμπερασματικώς κατά τον Hare τέσσαρα στοιχεία — δηλ. (1) ή καθο­

λικότης και ή έπιτακτικότης, (2) εκκλησις στα γεγονότα, (3) εκκλησις στις κλίσεις καί (4) εκκλησις στην φαντασίαν — συνιστούν τίς επαρκείς συνθή­

κες για μίαν κρίσιν ώστε νά γίνει ηθική κρίσις.

ΝΙΚΟΛΑΟΥ Δ. ΤΖΟΥΓΑΝΑΤΟΥ

ΑΝΕΚΔΟΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΟΥ ΑΝΔΡΕΑ ΛΑΣΚΑΡΑΤΟΥ «Όνειράτων εξήγηση»

Ή «Όνειράτων εξήγηση» είναι μια μικρή συλλογή άπο έξυπνη συμπυ­

κνωμένη σάτιρα, πού με συμβολικό και χαριτωμένο τρόπο μας δίνει ό εύφυολόγος σαρκαστής 'Ανδρέας Λασκαρατος (1811­1901). Ή σαρκαστι­

κή διάθεση τοϋ ιδιόρρυθμου εκείνου λογοτέχνη δεν εκδηλώνεται αυτή τή φορά σε στίχους, άλλα σε επιγραμματικούς χαρακτηρισμούς με συμβολικές επινοήσεις, πού ενσαρκώνονται σε εικόνες και εκφράσεις και αποτελούν ραπίσματα ενάντια στη θρησκευτική, πολιτική και κοινωνική διαφθορά της εποχής του.

Ερεθισμούς για τή διάπλαση του ιδιόμορφου έργου τοϋ Κεφαλονίτη σατιρικού έδωσαν ή δεισιδαιμονία, οί προλήψεις, ή υποκρισία, ή δημοκο­

πία, ή εκμετάλλευση και ή διαστροφή της θρησκείας από τήν αμάθεια και τις παρεκτροπές τοϋ ράσου. Φιλοδοξία του έχει ό Λασκαράτος «το σιάσιμο των στραβών και των κακώς εχόντων δια της έμμεσου έπιπλήξεως». 'Ακο­

λουθεί μέ συνέπεια τή γραμμή, πώς «ό δημοκόπος κολακεύει τα πάθη τοϋ πλήθους και κολακεύοντας ζημιώνει. Ό σατυριστής καυτηριάζει και καυ­

τηριάζοντας σώζει». Στή μονόπλευρη αυτή γραμμή υπήρξε μαχητής ανυποχώρητος. Ούτε

οί καταδρομές ούτε ή εξορία ούτε ο άφορεσμός ούτε ή φυλακή δέν μπό­

ρεσαν να τον αναχαιτίσουν στή μαχητική του πορεία. Έχαρακτήρισα τή γραμμή του «μονόπλευρη» και δέν μπορώ ν'αφήσω

ασχολίαστη τήν αντιδραστική του γραμμή στις πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις. 'Επηρεασμένος άπο το οικογενειακό του περιβάλλον, και ιδιαί­

τερα τοϋ θείου και κηδεμόνα του Δημ. Δελλαδέτσιμα, τυφλοΰ οργάνου της άγγλοκρατίας, καί ποτισμένος από τήν οπισθοδρομική νοοτροπία της παλιάς αρχοντιάς, αντιμετώπισε μέ εχθρότητα καί ειρωνεία κάθε προοδευ­

τική κίνηση· δέν έδίστασε νά άσεβήση στους ηρωικούς αγώνες τών εθνο­

μαρτύρων τοϋ ριζοσπαστισμού καί νά δυσπιστήση στο μεγάλο τους κατόρ­

θωμα, τήν ένωση της Επτανήσου μέ τή μητέρα Ελλάδα καί, τό χειρότερο, άφησε τήν ποίηση του βουβή μπροστά στους απελευθερωτικούς αγώνες τοϋ 1821.

­ 251 —

Τους στοχασμούς του, πού επιγράφει «Όνειράτων εξήγησες», έδημο­

σίευσε πρώτη φορά στην κεφαλονίτικη εφημερίδα «Έξέγερσις». Έκδοτης και συντάκτης της ήταν ο Παναγιώτης Πάνας (1832 ­ 1896), μια επιβλητική μορφή της εποχής, αγωνιστής στην πρώτη γραμμή του Ριζοσπαστισμού και της μαχητικής δημοκρατικής δημοσιογραφίας. Χαρακτηριστικός είναι ό υπότιτλος τής εφημερίδας του : «Τί είναι ό λαός ; ­ Μηδέν ! ­ Τί έπρεπε να είναι ; ­ Το πάν» !

Ένα μέρος από τις «Όνειράτων εξήγησες» έστειλε ό Λασκαράτος για δημοσίευση (2 Φεβρουαρίου 1875) στον «Άσμοδαΐο» ι, τή σατιρική εφη­

μερίδα, πού έξέδιδαν (1975­ 1885) οί κορυφαίοι τής σάτιρας και τής γε­

λοιογραφίας, ό Εμμανουήλ Ροΐδης και ό Θέμος "Αννινος. Στην επιστολή του «προς τον συντάχτη τοΰ Άσμοδαίου» γράφει : «Τα ακόλουθα είναι όνειράτων έξήγησαις, ταΐς όποίαις, αν κρίνης καλαίς για τον «Άσμοδαΐο» σου, ημπορείς να καταχώρισης εις αυτόν. Επιθυμούσα όμως να κάμης τούτο χωρίς να με ύπογράψης, επειδή είναι μικρά ασήμαντα πραματάκια και δεν ήθελε μοΰ αρέσει. Είμαι δέ ύπόχρεώς σας».

Τα χαρακτηρίζει «μικρά ασήμαντα πραματάκια», αλλά δεν φαίνεται και να το πιστεύη, άφοΰ μάλιστα τίς δύο πρώτες συνέχειες, πού μόλις προ ολίγου εΐχε δημοσιεύσει ή «Έξέγερσις», φιλοδόξησε να τίς προβάλη σε μια εφημερίδα πανελλήνιου κύρους και περιώνυμη για τήν πολιτική της σάτιρα.

Στα «Άπαντα» 2 τοΰ Λασκαράτου μόνον ένα μέρος άπό τίς «Όνειρά­

των εξήγησες» έχει άποθησαυρισθή και συγκεκριμένα όσο έχει δημοσιευθή στον «Άσμοδαΐο». Τα υπόλοιπα παραμένουν άγνωστα. Επειδή όμως οί λίγες αυτές σελίδες είναι χαρακτηριστικό δείγμα τοΰ σπινθηροβόλου σα­

τιρικού πνεύματος τοΰ Λασκαράτου και μας απεικονίζουν «με άφέλειαν, εύφυΐαν και δηκτικότητα» τα ήθη, τα έθιμα και τήν κοινωνική κατάσταση τής εποχής, έκρινα σκόπιμο να μή μείνουν άγνωστα. Σέ λίγες γραμμές και μέ χαρακτηριστικές εικόνες ό Λασκαράτος καυτηριάζει τα στραβά καί μέ τό δικό του τρόπο προσπαθεί να τα «ίσιώση». Οί σκηνές πού παρουσιάζει δέν περιορίζονται στο κεφαλονίτικο μόνο περιβάλλον, αλλά έχουν πλατύ­

τερο ενδιαφέρον.

1. "Οσα έχουν δημοσιευθή στον «Άσμοδαΐο» έχουν έπίσημανθή μέ αστερίσκο' κατά τα άλλα ακολουθούμε τή σειρά, όπως έχουν δημοσιευθή σέ συνέχειες στην εφημε­

ρίδα «Έξέγερσις». "Οσο είναι δυνατόν δέν μεταβάλλουμε τήν ορθογραφία, ή μάλλον τήν ανορθογραφία, τοΰ Λασκαράτου.

2. «'Ανδρέα Λασκαράτου "Απαντα», επιμέλεια 'Αλέκου Παπαγεωργίου. Εκδόσεις "Ατλας, 1959 (τόμ. Γ', σελ. 484). Οί παραπομπές γίνονται στα «"Απαντα».

— 252 —

ΑΝΔΡΕΑ ΛΑΣΚΑΡΑΤΟΥ «Όνειράτων εξήγηση»

α') 'Αριθ. 14 (5 'Ιανουαρίου 1875)

*—"Αν ίδής στον ύπνο σου, πώς ή καμπάνες τη νύχτα σημαίνουνε διπλο­

κάμπανο 1, — θα πή πώς ονειρεύεσαι κοινωνία βάρβαρη. —"Αν ίδής πώς εδιάβαζες ποίησες 2 από εκειές όπου βραβεύονται στάς

'Αθήνας, — θα πή πώς το στομάχι σον είναι γιομάτο. *—"Αν ίδής πώς οι δικοί μας πασχίζοννε να επαναστατήσουν ε τή Θεσ­

σαλία ή την "Ηπειρο, — θα πη πώς οι υπουργοί έχουνε χρεία για κηαλλο δάνειο. *—"Αν ίδης αξιωματικούς να χορεύουνε με σπιρούνια στα πόδια τους,

— θα πη πώς βρίσκεσαι στην 'Ελλάδα. *—"Αν ίδης στρατιώτες βαστώντες το τουφέκι με λόγχη στον ώμό τους,

καθώς οι χο^ριάτες βαστούνε τα φουρνόξυλα, πού πάνε νάν τα πουλήσουνε, — θα πη πώς είδες τους στρατιώτες μας, και πρόσεχε μη σοϋ βγάλουν το μάτι.

*—"Αν ίδης μασκαράτες χωρίς μπαρμπούτα 3 να γυρίζουν στη χώρα, και συντροφιές μεθυσμένων όπίσωθέ τους να τους ακολουθούν τραγουδογκαρί­

ζοντες, —■ θα πη ττώς βλέπεις την πρώτη μέρα της 'Αγίας Μεγάλης Τεσσαρα­

κοστής, εις τήν οποίαν ή γυναικοΰλες δεν τρώνε λάδι.

1. διπλοκάμπανο, όταν έσήμαιναν και οί δύο μαζί καμπάνες. Διπλοκάμπανο έσή­

μαιναν οί καμπάνες κυρίως στά πανηγύρια («πανηγυρικάτα») ή σε άλλες εορταστικές εκδηλώσεις. Το σημανταριό αυτό, πού για το λαό ήταν αφορμή ενθουσιασμού, για το Λασκαράτο ήταν μια ανυπόφορη ενόχληση. Στους «Στοχασμούς» του γράφει : «Ή καμπά­

νες έσταθήκανε πάντα, γιά τους παπάδες, εκείνο πού γιά τους αγνώριστους συγγραφείς είναι οί ρεκλάμες στις εφημερίδες· για τα βρωμόπαιδα του δρόμου ή μεγαλύτερη τους διασκέδαση· και γιά τήν κοινωνία τό φρικωδέστερο της μαρτύριο» (βλ. «"Απαντα» τόμ. Β', σελ. 194). Έχει γράψει και σονέττο «Οί Διαολοκαμπάνες» (τόμ. Γ', σελ. 88). Καί σέ πολλές άλλες περιπτώσεις έχει εκδηλώσει τήν αντιπάθεια του γιά τις καμπάνες (τόμ. Γ', σελ. 506).

2. Συγκεκαλυμμένη επίκριση των αποφάσεων του «Βουτσιναίου ποιητικού διαγω­

νισμού». Τέτοιες επικρίσεις «διά το δραματικόν διαγώνισμα τοϋ κ. Βουτσινά» έχουν δημοσιευθή επανειλημμένως σέ κεφαλονίτικες εφημερίδες (βλ. έφημ. «Έξέγερσις» αριθ. φύλ. 19, Άργοστόλιον 15 Φεβρουαρίου 1875 καί στο φύλλο 31). Έφτασε μάλιστα να χαρακτηρισθή ό διαγωνισμός σαν «φιλολογική κωμωδία». "Ας σημειωθή πώς ό 'Ιωάννης Βουτσινάς (1834­ 1902) ήταν Κεφαλονίτης γεννημένος στην 'Οδησσό, όπου καί πέθανε. Περισσότερα γιά τό βίο καί τα έργα του βλ. στα «Κεφαλληνικά Σύμμικτα» 'Ηλία Τσι­

τσέλη, τόμ. Α', σελ. 66. 3. μπαρμπούτα = μάσκα. Έδώ εννοεί τά «Κούλουμα», λαϊκό πανηγύρι μέ τό σχε­

τικό ξεφάντωμα. Πρέπει να σημειωθή πώς τα Κούλουμα έγίνοντο αφορμή καί γιά πολι­

τικές εκδηλώσεις, άλλα καί γιά εθνικές, όπως τό 1849 κατά τήν εποχή της Άγγλοκρατίας (βλ. σχετικά καί Νικ. Τζουγανάτου «Τά κούλουμα του 1849» στο περιοδ. «Νά ή Κεφαλο­

νιά», Μάρτιος 1961).

— 253 —

*—"Αν ίδής πώς ό Κλήρος διώκει το Εύαγγέλιον, — θα πή πώς Ôèv είδες τίποτε παράξενο.

β') 'Αριθ. 16(26 ' Ιανουαρίου 1875). *—"Αν ίδής στ' δνειρό σου για ενα φίλο σου πώς τον εκάνανε κάπως

υπάλληλο,— τρέξ' ευθύς ναν τόνε συγχαρής μήπως, πριν εξνπνήσης, τον ελθγι ή παύση του.

*—"Αν ίδής πώς σ' εκάμανε Δεσπότη, —■ θα πή πώς, για να έγινες εις τον ύπνο σου, εγίνηκες χάρισμα 1.

*—"Αν ίδής πώς ένας κάνει πολλούς σταυρούς και φιλεϊ τσή πόρτες τονν εκκ^ησιώνε, — θα πή πώς θα έκανες φρόνιμα να φυλάεσαι από δαύτονε 2.

*—"Αν ίδής πώς ο ράφτης σου ή πώς ο τσαγγάρης σου, σον έφερε το σκουτί σου ή τα παπούτσια σου την ημέρα πού σοΰ υποσχέθηκε, — θα πή πώς είδες από 'κείνα τα πράματα, πού δεν βλέπονται παρά σε ονείρατα.

*—"Αν ίδής πώς τα τρία τέταρτα των ψηφοφόρων μας πουλούν τάς ψή­

φονς των πώς τα τρία τέταρτα των βουλευτών μας πουλούν τάς ψήφους των

1. χάρισμα = δωρεάν, χωρίς πληρωμή. 'Υπονοείται εδώ το σκάνδαλο, πού είχε τότε συνταράξει το πανελλήνιο, το γνωστό μέ το Ονομα «Σιμωνιακά». Είδικώτερα το περιβόητο αυτό σκάνδαλο, πού είχε γίνει αφορμή να καταδικασθούν για πρώτη φορά μέ φυλάκιση και πρόστιμα υπουργοί της Κυβερνήσεως Δ. Βούλγαρη, είχε συνταράξει και την Κεφαλονιά εξ αιτίας τοΰ διορισμού «τοΰ ιερέως Κομποθέκρα ώς αρχιεπισκόπου Κεφαλληνίας». Τόσον οί εφημερίδες τών 'Αθηνών, όσο και της Κεφαλονιάς έγραφαν πύρινα άρθρα για «τά σκανδαλώδη και ανήθικα μέσα, τά όποια ετέθησαν εις έφαρμογήν προς λύσιν τοΰ ζητήματος της εκλογής τοΰ επισκόπου». Ή έφημερ. «Έξέγερσις» (αριθ. 2, 'Αργοστόλι 22 Δεκεμβρίου 1874) αναδημοσίευσε άρθρο αθηναϊκής εφημερίδας μέ τις καταπληκτικές αποκαλύψεις, ότι «περί τοΰ επισκόπου Πατρών προσέφεραν 60.000 δρα­

χμών, περί τοΰ 'Αργολίδος 40.000, περί τοΰ Μεσσηνίας 20.000 και περί τοΰ εσχάτως χει­

ροτονηθέντος Κεφαλληνίας 30.000». Και σχολιάζοντας ή «Έξέγερσις» γράφει μέ καυ­

στική ειρωνεία. «"Αν ό αρχιερατικός θρόνος της νήσου ημών — θρόνος ύπό τήν δικαιο­

δοσίαν αυτού τοσαύτας έχων και τοιαύτας μονάς — κατεκυρώθη δια 30.000 μόνον, σπεύ­

δομεν να διαμαρτυρηθώμεν κατά τής τοιαύτης τοΰ 'Υπουργείου πράξεως ώς εξευτελιστικής δια τήν νήσόν μας». 'Επίσης στην έφημ. «Ή Κεφαλληνία» (αριθ. 404, Άργοστόλιον 7 Νοεμβρίου 1875) δημοσιεύθηκε κύριο άρθρο μέ τίτλο «Βίος και Πολιτεία τοΰ Σιμωνια­

κοΰ αρχιεπισκόπου Κεφαλληνίας Σπυρ. Κομποθέκρα Πάσχου». Στην 3η σελ. προσθέτει : «'Αφ' ής ημέρας άπεκαλύφθησαν υπό τής Βουλής τά επισκοπικά όργια τοΰ κ. Πάσχου, ούτος κατέστη τό όνειδος και ή αποστροφή τών κατοίκων τής νήσου, ώστε νά παυθή. . .».

2. Πρόκειται για τους λεγόμενους «Τακουνάδες», πού μέ επίδειξη και υποκρισία έπρόσεχαν μόνον τους τύπους τής λατρείας. Ό Λασκαράτος τους ονομάζει «παπαδανθρώ­

πους, άλλ' έν ταύτώ και ανθρώπους τους συμφέροντος». Σέ δημοσίευμα του στον «Άσμο­

δαΐο» (βλ. «"Απαντα» τομ. Γ', σελ. 484) κάνει ειδικό λόγο για τά τακούνια και τους τακου­

νάδες : «Οί λεγόμενοι τακουνάδες πάνε στον εσπερινό τους κάθε Σάββατο, δέν λείπουν ποτέ άπο τή λειτουργία τους τήν Κυριακή, φιλοΰν τις πόρτες τών έκκλησιώνε καί.. . υποθέτουμε... πώς καί ή ηθική τους θα είναι ανάλογη».

— 254 —

πώς οί υπουργοί τον βασιλέως μας, οι πολιτικοί μας μεγαλέμποροι, — . . . Αϊ ! Μην πιστεύης τα ονείρατα!

*—"Αν ίδής πώς ή Δικαιοσύνη ώργανίσθηκε σε τρόπον, ώστε δεν έχει πλέον ôià κνριον σκοπόν της τή φορολογία τον "Εθνους εις όφελος της Κυ­

βερνήσεως, άλλα την διανομήν της δικαιοσύνης της Ιδιας εις τους πολίτας,— θα πή πώς είδες εκείνο, πού ϊσως θέλει είναι στα 3750 μ.Χ.

*—"Αν ίδής πώς δ Πάπας απέθανε, —■ θα πη πώς άξένει ή ζωή τον. Ο Διάολος δεν τσακίνει τ ' άγγειά τον.

—"Αν ίδής πώς το βαπόρο τον Αηξουριον σονρίζει ακατάπαυστα και σε άνησνχάζει,— θα πή ποις είναι δ καπιτάνιος με το πλήρωμα τον βαπόρον οπού ξεδόνοννε. Μα δε θ' άργήση να σκίσουνε τή σουρίστρα ι, για να Ιδούνε τι έχει μέσα, και τότες ελενθερώνεσαι!

*—"Αν ίδής πώς εις την Κεφαλονιά δεν ψευδό μαρτυρούν ε πλέον οί άν­

θρωποι,— θα πή πώς και τ ' δνειοό σον εψενδομαρτνρησε.

γ') 'Αριθ. 18 (8 Φεβρουαρίου 1875).

—"Αν ίδής εις τον ϋπνο σον πώς εις το θέατρο μας παραστένοννε είς το palco scenico' παραστένοννε στην πλατεία' και παραστένονν και είς τα θεωρεία, — θα πή πώς με μίαν πληρωμή χαίρεσαι τρεϊς παραστάσεις.

—"Αν ίδής πώς προβατεΐς στο λιθόστρωτο 2,— σήκωνε ψηλά τα πο­

δάρια σον μή σκοντάψης. 'Η πλάκες ερρίχτηκαν εκεί σε καιρό φονρτούνας. —"Αν ίδής χωριάτισες να σον λένε, πώς οί κριτάδες δεν ενρήκαν τον

Προμελέτη. . . Καραβοκνρέονς να σον λένε πώς εχονν τα πλοία τονς είς την νποκάθαρση. . ., άλλονς να λένε πώς τονς εκραξεν ή 'Αστρονομία. . . και άλλα δμοια,— είναι πού δ λαός μας μαθαίνει γλώσσα 3.

—"Αν ίδής πώς εξηγούν το Milano σε Μεδιόλανο' το Νιου ­ Γιορκ εις Νεοβόρακον τον Boileau σε Ύδροπότη. . ., θα πή πώς ονειρεύεσαι λογιώ­

τατονς 4. —"Αν ίδής πώς ένας σον κακολογεί έναν αλλονε,— πρόσεχε καλά, επειδή

είναι πολλοί πού, κακολογώντας, ξεμολογηώνται.

1. σουρίστρα (και σουρίχτρα)= σφυρίχτρα. Το ρ. ξεδώνω = περνώ τήν ώρα μου διασκεδάζοντας, παιγνιδίζω. Για το «βαπόρο τοΰ Ληξουρίου» βλ. σημ. 10.

2. Το λιθόστρωτο (καί λιθόστρατο) = κεντρικός εμπορικός δρόμος τοΰ 'Αργοστο­

λίου στρωμένος μέ πλάκες. Ή κατασκευή του μέχρι τήν οριστική της τακτοποίηση κρά­

τησε μια δεκαπενταετία περίπου. Τό ρ. προβατώ = περπατώ. 3. Έδώ πρόκειται για παρεξηγημένες «έλληνικοϋρες», πού χρησιμοποιούσαν άπό

άγνοια οί απλοϊκοί αγράμματοι. "Ετσι ή προμελέτη έγινε ό Προμελέτης, τό «ύπό κάθαρ­

σιν» έγινε ή ύποκάθαρση καί ή αστυνομία έγινε αστρονομία. 4. Είναι ή εποχή πού μεσουρανούσε ό λογιωτατισμός καί είναι γνωστή ή προσπά­

θεια τών λογιωτάτων να εξελληνίζουν τα ξενικά κύρια ονόματα. Ή προσπάθεια αυτή πολλές φορές έθιγε τα όρια του κωμικού, όπως έδώ στα παραδείγματα τοΰ Λασκαράτου.

— 255 —

—"Αν iôfjç πώς ένας σε κολακεύει,—■ θα πη πώς κάτι σκοπεύει να ώφε­

ληθη από τήν αδυναμία σου. —"Αν iôfjç πώς το βαπόρο τοϋ Ληξουρίου ι εχτύπησε στην κορφή τοϋ

Μεγάλου ­ Βουνού και πέφτει γκρεμιζόμενο από βράχο σε βράχο,— είναι πού το βαπόρο εκείνο γκρεμίζεται από διαχειριστή σε διαχειριστή, δσο να τελείωση.

δ') 'Αριθ. 23 (15 Μαρτίου 1875).

—"Αν iôfjç στον ύπνο σου πώς τρως από τα φετινά βόϊκα 2,— μή φο­

βάσαι' δεν εχάλασες τή σαρακοστή σου. — "Αν iôfjç πώς οι εξω "Ελληνες συστένουνε διαγωνισμούς ποιητικούς 3

στάς Αθήνας, — θα πη πώς τα χρήματα πάν' εκεί πού μπορούνε ναν τα πετούνε, μα δεν ήξέρουνε ναν τα ξοδεύουνε.

—"Αν iôfjç σταύλο, όπου τα ζώα να κλωτσούν, να κλωτσιώνται, και ν άταχτούνε παντοιοτρόπως, — θα πη πώς είδες το θέατρο μας.

—"Αν iôfjç πώς σε τέτοιο θέατρο ή κυρίες τού Αργοστολίου πάνε ντυ­

μένες in tutto lusso! και κάποιες μάλιστα πάνε και spalate! ! ! Αϊ! μή πι­

στεύης τ ' απίστευτα Κ — "Αν ιδης πώς ό Παπαοιαμαντόπουλος δ γράφει περί αγίων και των

λειψάνων αυτών,— θα πη δτι στο διβάρι της ανοησίας είναι ακόμη ψάρια. —"Αν iôfjç πώς εφέτος επάψανε ή βροχές,—■ θα πη πώς είναι Άλωνάρης. —"Αν iôfjç πώς εματαρκινήσανε, θα πή πώς είναι "Αγουστος. —"Αν iôfjç πώς οι έμποροι μας μισεύουνε για τή φιέραύ τσή Σιναγά­

1. Το λεγόμενο «βαπόρο» (ή παποράκι) τοΰ Ληξουρίου» ήταν ενα μικρό ατμόπλοιο, πού έκτελοϋσε τή συγκοινωνία 'Αργοστολίου ­ Ληξουρίου. Τήν εποχή εκείνη ή «ατμο­

πλοϊκή εταιρεία Κεφαλληνίας είχε κάκιστα, απειλούμενη υπό τοϋ κινδύνου τής διαλύσεως», καθώς έγραφαν τότε οί τοπικές εφημερίδες. Αυτό πού γράφει ό Λασκαρδτος, ότι δηλ. «έπεφταν από διαχειριστή σέ διαχειριστή», είναι πραγματική αλήθεια.

2. βόϊκο = κρέας βοδινό. Έδω πρόκειται για κρέας σάπιο, πού φυσικά όποιος το έτρωγε δέν θα έτρωγε κρέας και δέν θα χαλούσε τή σαρακοστή.

3. Βλ. σημ. 2. 4. in tutto lusso = μέ όλο τους τό λούσο­ τό δέ spallate (spalla = ωμοπλάτη) =

ξώπλατες, μέ έξωμα φορέματα. 5. Τό 1875 είχε κυκλοφορήσει ενα μικρό βιβλίο τοΰ 'Ανδρέου Δ. Παπαδιαμαντοπού­

λου «Όμιλία περί 'Αγίων και των λειψάνων αυτών». Στα προλεγόμενα του ό Παπαδιαμαν­

τόπουλος κατηγορεί τό Λασκαράτο για τό «μεστόν Λουθηρανισμού» βιβλίο του «Μυστή­

ρια τής Κεφαλονιδς», «δι' ού ό ευφυής συγγραφεύς... διακωμωδών τάς θρησκευτικάς τελετάς κλπ. απεδείχθη μωραίνων». Ό Παπαδιαμαντόπουλος επιτίθεται επίσης και κατά τοΰ Νικολάου Λεβίδη — «τον όποιον ουκ εΐα καθεύδειν τό τοΰ Λασκαράτου τρό­

παιον» —, για τήν όμιλία του «τα άγια λείψανα», πού είχε κάμει στον «Παρνασσό» (1872) και τήν είχε δημοσιεύσει.

6. φιέρα (fiera) — έμποροπανήγυρις. Λέγοντας έδώ «αντιπρόσωποι» εννοεί τους βουλευτές, πού έφευγαν για τις συνεδριάσεις τής Βουλής.

— 256 —

λιας,— είναι πού οι αντιπρόσωποι μας μισεύουνε για τή φιέρα των 'Αθηνών. —"Αν ίδης πώς εβγάλανε το Σάββα το Αιβάρη από το Δράπανο 1,— θα

πη πώς ήρθ' ή ώρα τον Κοιμητηρίου. Κάθε αρχή θάχη και το τέλος της. —"Αν αύριο πάλε ίδης πώς βγάνοννε τον Τρίκαρδο από το ταχυδρο­

μεϊον,— θα πη πώς πάει κι εκείνο.

1. Δράπανο (Δρέπανον) τοποθεσία, όπου το Νεκροταφείο του 'Αργοστολίου. Βλ. σχετικά καί Νικ. Τζουγανάτου «Το Νεκροταφείο του Δραπάνου», περιοδ. «Ή Κεφαλονί­

τικη Πρόοδος» έτος Β', τευχ. 23 ­ 24.

ΝΙΚΟΛΑΟΥ Κ. ΒΛΑΧΟΥ

ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΚΑΝΕΛΛΟΣ (1792­1823)

Είναι περίεργο πώς, μέχρι σήμερα, μια μορφή σαν του γιατροί) Στέ­

φανου Κανέλλου αγνοήθηκε συστηματικά άπο τους ιστορικούς μας. Υπήρξαν βέβαια και μερικές ενδεικτικές εξαιρέσεις. Ελαχιστότατες πρά­

γματι επιβεβαιώνουν απλώς τον κανόνα. "Αν θέλουμε όμως να λέμε και να πιστεύουμε σέ μια καινούργια πορεία του νέου ελληνισμού μέσα άπο τις κρίσιμες στιγμές πού περνά, δέν πρέπει να μας διαφεύγει, πώς ή ιστορική μας μνήμη και ό εθνικός μας προβληματισμός δέν υπήρξαν πάντα οί γνή­

σιοι όροθέτες για ενα «σωστικό» ξεκίνημα. Ή αναφορά βέβαια μπορεί να γίνει σέ πολλές αιτίες. Θα περιοριστούμε

σέ μιά : ή δυνατή και «σημαδιακή» παρουσία μεγάλων μορφών στην εθνική ζωή στάθηκε αναμφισβήτητα πηγή φωτεινής και δημιουργικής καθοδήγη­

σης. Τό «πνεύμα» δρα, όταν εκφράζει τή γνησιότητα, κατά τρόπο «εκρη­

κτικό», είναι ό καταλύτης πού ή μικρή του ποσότητα καθορίζει αντίστροφα πολλαπλάσια λειτουργικά αποτελέσματα. Γι' αυτό λοιπόν ή παραγνώριση του Κανέλλου, όπως και τόσων άλλων, ισοδυναμεί μέ απόκρυψη «πνευμα­

τικής τροφής». Είναι ανεπίτρεπτη ολιγωρία για τήν απελευθέρωση λογι­

σμού" «ενεργητικού» καί επίκαιρου. Στην περίπτωση τοΰ Κανέλλου έχουμε να κάνουμε μ' έναν αγωνιστή

σέ πολλά πεδία. Μέ μία προσωπικότητα πού συνδυάζει πλούτο γνώσεων ζηλευτό καί χαρακτήρα αδαμάντινο. Τα καθοριστικά μας πλαίσια είναι συμβατικά γι' αυτόν, πού έχει παρουσιάσει, ως τά 31 χρόνια του, ενα έργο γεμάτο παλμό καί γνώση, παράλληλα μέ μιά δράση πολύπτυχη καί δη­

μιουργική. Παρ' όλα αυτά παραμένει άγνωστος ι. Ό Στέφανος Κανέλλος γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη τον Μάρ­

1. Ή διάλεξη πού έδωσε στην 'Εταιρεία των Φίλων τοϋ Λαοϋ ό Γ. Τερτσέτης, στις 26 Δεκεμβρίου 1872, είχε είδικο χαρακτήρα. Μέ τήν ευκαιρία των επικείμενων βουλευτικών εκλογών ήθελε να δώσει ενα μάθημα δημοκρατικής πολιτικής αγωγής. Καί χρησιμοποιεί γι' αυτό, κυρίως, το «Βιβλιαράκι» τοΟ Στέφανου Κανέλλου, άπο το όποιο καί διαβάζει μεγάλα καί επίκαιρα κομμάτια.

17

— 258 —

ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΚΑΝΕΛΛΟΣ (1792 - 1823).

— 259 —

τιο τοΰ 1792 χ, από πατέρα Χιώτη και μητέρα Πολίτισσα2. Μεγάλωσε και σπούδασε «εις την μεγάλην και πολλά δυναμένην πόλιν», στην «καθέδραν των ισχυόντων»3, σε μια εποχή πού ήταν έντονες και αισθητές οί ιδεολογι­

κές ζυμώσεις και αποκρυσταλλώνονταν οί νέοι προσανατολισμοί. Προικισμέ­

νος μέ γερές κληρονομικές καταβολές, ανατράφηκε μέσα σέ οικογενειακό περιβάλλον γεμάτο υγεία, ηθική ρωμαλεότητα και πατριωτική έξαρση.

'Από τα νεανικά του κιόλας χρόνια, ό Κανέλλος, μέ τή λατρεία προς τό σκλαβωμένο Έθνος, μέ τή βαθειά φιλομάθεια και τήν καλλιτεχνική ευαισθησία του, αναδείχνεται σέ φυσιογνωμία πού υπόσχεται πολλά. Δώ­

δεκα χρονών ορκίζεται στο όνομα του έθνεγέρτη Ρήγα *. Φοίτησε στή Σχολή Κουρουτσεσμέ, κοντά στο σοφό Χιώτη σχολάρχη Δωρόθεο Πρώϊο 5.

1. Ό Ν. Δραγούμης, συγγενής, από τήν μητέρα, τοΰ Στέφανου Κανέλλου και μαθητής του, μας δίνει, σίγουρα, τήν πιο έγκυρη πληροφορία για τή γέννηση του : «9 Μαρτίου 1792» (Πανδώρα 4 (1853 ­ 54) 570*). 'Από αυτόν πήραν τή χρονολογία καί τήν επαναλαμβάνουν σχεδόν όλοι, όσοι έγραψαν, σέ συνέχεια για τον Στέφανο Κα­

νέλλο. Μόνον ό Iken στην «Λευκοθέα» (τόμ. Α', 1825, σ. 257) αναφέρει το 1790. Στή χρονολογία αυτή χωρίς άλλο κατέληξε άπό μια νύξη τοϋ Στέφανου Κανέλλου στή 10η επιστολή του, πού έγραψε τον 'Ιούνιο 1822. Έκεΐ, αναφερόμενος στον παιδικό όρκο πού έδωσε στο όνομα τοϋ Ρήγα, γράφει : «Περίπου πριν είκοσι χρόνια, τότε ήμουν δώδεκα χρονών» (Λευκοθέα, τόμ. Β', 1825, σ. 100). 'Αγνόησε τό «περίπου», άλλα καί δεν είχε άλλη δυνατότητα για να τό διερευνήσει.

2. Για τους γονείς τοΰ Στέφανου Κανέλλου ό Ν. Δραγούμης γράφει : «έκ πατρός Χίου, τοΰ Ίω. Κανέλλου, καί μητρός Κωνσταντινουπολίτιδος» (Πανδώρα, δ.π., σ. 570*). Για τον πατέρα του ειδικότερα : «Ή οικογένεια αύτοΰ είχε τότε ανάγκην συν­

τόνου προστασίας δια τον θάνατον τοΰ άρχηγοΰ αυτής, μόνος δε προστάτης εμενεν ό Στέφανος» (Πανδώρα, ο.π., σ. 571). Ό Iken (Λευκοθέα, ο.π., Α', σ. 257) γράφει ότι πέθανε «πιθανώς πρίν άπό τό 1820». Για τα αδέλφια του ό ίδιος ό Στέφανος Κανέλλος αναφέρει στο υστερόγραφο της πρώτης επιστολής : «Ή μητέρα μου, ό αδελφός μου, τέσσερες αδελφές μου καί πολλοί άλλοι συγγενείς μου είναι στην Κωνσταντινούπολη» (Iken, Λευκοθέα, ό.π., Α', σ. 12). Ή οικονομική κατάσταση τής οικογένειας του συμ­

περαίνεται καί άπό τή νύξη τοϋ Ν. Δραγούμη (Πανδώρα, ό.π., σ. 570) «οί οικείοι αύτοΰ δεν εϊχον ανάγκην χρηματικής συνδρομής».

3. Καί τα δύο παραθέματα στο Λόγιο Ερμή (1820, σ. 338*). 4. Ό ϊδιος στή 10η επιστολή μας περιγράφει πώς σέ μια οίκογενειακή συγκέν­

τρωση, ορκίσθηκε μαζί μέ τους φίλους του, στο όνομα τοΰ Ρήγα καί συνέχεια τρα­

γούδησε τό Θούριο του (Λευκοθέα, Β', 1825, σ. 100­101). 5. Ή Μεγάλη τοΰ Γένους Σχολή μεταφέρθηκε άπό τό 1804 στο Κουρουτσεσμέ

καί αναδιοργανώθηκε άπό τό Δωρόθεο Πρώϊο, πού δίδαξε φυσικομαθηματικά, γεωγρα­

φία καί λογική, καί καθιέρωσε τό θεσμό τής μαθητικής κοινότητας. Οί περιγραφές πού μας δίνει στις επιστολές του ό Στέφανος Κανέλλος είναι τόσο λεπτομερειακές καί ζωντανές ώστε νάχουν αυτοβιογραφικό χαρακτήρα. Αυτό τό πρόσεξε καί ô Iken. Βλ. 'Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος Κωνσταντινουπόλεως 13 (1878 ­1879) 203 ­ 253, Λευ­

κοθέα Α' (1825) 242 ­ 244 καί 259, Τ. Γ ρ ι τ σ ό π ο υ λ ο υ , Πατριαρχική Μεγάλη τοΰ Γένους Σχολή, τόμ. Α', 1966 καί Β', 1971.

— 260 —

'Αξιοποιεί το συγχρονισμένο πρόγραμμα τών μαθημάτων και τον πρω­

τοποριακό θεσμό της μαθητικής κοινότητας και αναπτύσσει εξαιρετική και γόνιμη δραστηριότητα. Ή φιλομάθεια και ή εργατικότητα του εντυ­

πωσιάζουν. Ή επίδοση του είναι εξαιρετική. Όταν αποφοίτησε είχε γερή συγκρότηση και βαθύ προβληματισμό. Είχε κατακτήσει «τήν υπερβολικά μεγάλην ιδέα», το νόημα της ζωής του, πού ήταν να αγωνιστεί για τήν ελευθερία του Έθνους. Είχε μετατρέψει τό Κουρουτσεσμέ, τήν ξερή βρύση, σε πηγή βαθειών γνώσεων.

Ό νεαρός Στέφανος Κανέλλος συναναστρέφεται σημαντικές προσω­

πικότητες τής εποχής του : τον Χριστόπουλο, τον Κωνσταντα, τους Μου­

ρούζηδες, πού τον περιβάλλουν με στοργή και φιλία και του δείχνουν απεριόριστη εμπιστοσύνη ]. Με κατασταλαγμένες απόψεις ό Κανέλλος τοποθετείται οριστικά στο αναγεννητικό στρατόπεδο του Έθνους. Ώ ς συγκεκριμένη εκδήλωση του γεγονότος αύτοΰ έχουμε τή θαυμάσια φιλο­

λογική και λογοτεχνική εργασία του για τήν έκδοση τών «Λυρικών» τοϋ Χριστόπουλου, τό 1811, σε ηλικία μόλις δέκα εννέα χρονών.

Έπεισε τον ποιητή να εκδοθούν και ανέλαβε τήν επιμέλεια τους. Κάνει μια θαυμάσια φιλολογική εργασία, γιατί εκτιμά τή μεγάλη σημασία πού έχει ή γνήσια ποιητική πνοή πού ενσαρκώνουν τα ποιήματα αυτά, γραμμένα μάλιστα στή νεοελληνική γλώσσα. Και κάτι σημαντικώτερο : γράφει και περιλαμβάνει σ' αυτή τό περίφημο «Προσφώνημα», ενα γλυκύ­

τατο λυρικό ποίημα, αφιερωμένο στο Γένος και προτάσσει τό αριστουργη­

ματικό «Όνειρο», πού άπ' αυτό αργότερα θα πάρει τήν ΐδέα ό Σολωμός για τον Διάλογο.

Αυτά τα δύο κείμενα, πραγματικά κοσμήματα, μαζί με τα μυθολογικά σημειώματα και τή στιχουργική, δίνουν στην έκδοση μια σπάνια πληρότητα2.

Τό επάγγελμα τοϋ γιατρού εξασφαλίζει τήν εποχή εκείνη πολλά οικο­

νομικά και πολιτιστικά πλεονεκτήματα. Παρέχει αυξημένες δυνατότητες για να γίνει κανείς πιο χρήσιμος στο Γένος, παράλληλα με τήν εκπλήρωση του ίεροϋ καθήκοντος, πού τό ίδιο τό επάγγελμα τοϋ γιατροΰ επιβάλλει. Έτσι οί γιατροί διαμορφώνουν μια ξεχωριστή ιδιόμορφη κοινωνική ομάδα λογίων, πού διαδραματίζει ενα σοβαρό γενικώτερο ρόλο. Πριν άπ' όλα

1. Πρβλ. Λευκοθέα, δ.π., Β', 1825, σ. 85, 88 για το Χριστόπουλο, Β' (1825), 11, 82 ­ 83 για τον Κωνσταντα κτλ.

2. 'Υπάρχουν πολλές συγχύσεις, λαθεμένες απόψεις για βασικά ζητήματα πού θέτει ή πρώτη έκδοση τών «Λυρικών» του Χριστόπουλου. Είδική εργασία μας «ό νεα­

ρός Στέφανος Κανέλλος και τα Λυρικά τοϋ Α. Χριστόπουλου», προσπαθεί να τα διερευνήσει καί να τα λύσει με βάση τή ζωή και τό έργο του Στέφανου Κανέλλου, άλλα καί τήν ανάλυση τών ίδιων τών κειμένων.

— 261 —

αναδείχνονται αξιόλογα στελέχη τοϋ «φωτισμού τοϋ Γένους» για την απε­

λευθέρωση του. Γιατροί και λόγιοι ήσαν ό 'Αδαμάντιος Κοραής, ό πνευ­

ματικός ηγέτης τής επαναστατημένης, τής νέας Ελλάδας, ό πρώτος κυβερ­

νήτης της 'Ιωάννης Καποδίστριας, ό γνωστός πολιτικός τοϋ 'Αγώνος 'Ιωάν­

νης Κωλέττης, ό σοφός σχολάρχης Κωνσταντίνος Βαρδαλάχος, ό Κεφα­

λονίτης φιλικός γραμματέας τοϋ 'Αλέξανδρου Υψηλάντη Γεώργιος Κοζά­

κης ­ Τυπάλδος, ό ευεργέτης 'Απόστολος Άρσάκης, ô λυρικός ποιητής 'Αθανάσιος Χριστόπουλος, ό Χιώτης πολιτικός τής Επαναστάσεως Γεώρ­

γιος Γλαράκης, ό Μακεδόνας Ιατροφιλόσοφος Μιχ. Περδικάρης, ό ποιητής 'Ιωάννης Βηλαράς, ό Υπουργός τών Στρατιωτικών τοϋ 1821 Παναγιώτης Ρόδιος, ό σεμνός Κορίνθιος φιλικός και αγωνιστής Γεώργιος Καλαρδς, ό εκρηκτικός συγγραφέας και δημοσιογράφος, ό Καλαβρυτινός Παναγιώτης Σοφιανόπουλος, ό πολυπράγμονας αρχιμανδρίτης Διονύσιος Πύρρος ό Θεσσαλός και εκατοντάδες άλλοι ΐσάξιοί τους.

Όλοι τους και ό καθένας ξεχωριστά, και με ενα διαφορετικό τρόπο, έχουν να επιδείξουν ενα μεγάλο ή μικρό, πάντως αξιόλογο έργο. Στάθηκαν πρώτης σειράς στελέχη τοϋ νεοελληνικοΰ διαφωτισμοϋ. Ή συμβολή τών γιατρών αποκορυφώνεται κατά τήν επανάσταση τοϋ 21. Ή δράση τους πλουτίζεται και μ' ορισμένα καινούργια στοιχεία συνδεδεμένα με τον ένοπλο αγώνα και με τή θεμελίωση τοϋ νέου Κράτους Κ

Σχετικά ό Κανέλλος αναφέρει πώς, ανάμεσα στις αιτίες τής προόδου τών Ελλήνων, είναι και οί «φυσικές ασθένειες» : «Οι ιατροί — γράφει — ήσαν αναγκαίοι και είς αυτούς τους βαρβάρους... είχαν ύπόληψιν, και απολάμβαναν μερικά προνόμια. "Εχοντες εϊσοδον εις τάς πλουσιωτέρας οικογενείας ενεργούσαν κάμποσον είς τα ήθη, έξυπνοΰσαν τα πνεύματα και έκαμναν αίσθητάς μερικάς τών μεγάλων μας ελλείψεων». Συνεχίζοντας, προσθέτει για τους δραγουμάνους του στόλου καί τους μεγάλους διερμη­

νείς πού εκλέγονταν άπ' αυτούς : «Αυτήν τήν πολιτικήν άξίαν κατ' αρχάς ίατροί τήν έλαβαν». "Ετσι πολλοί άπ' αυτούς μπόρεσαν «νά έμβοΰν είς το σύστημα τών Φαναριωτών»2.

Νά, γιατί καί ό Κανέλλος σπούδασε γιατρός. Πολύ περισσότερο πού

1. Πρβλ. Ν. Κ. Β λ ά χ ο υ , Το 21 και οί γιατροί. Όμιλία στο Γενικόν Κρατικον Νοσοκομεΐον 'Αθηνών στις 24­3­1971 (δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Ή Ήμερα τών Πατρών» 23­31 'Ιουλίου 1971). 'Από τα άλλα δημοσιεύματα Ά λ κ η " Α γ γ έ λ ο υ , Οί λόγιοι καί ό αγώνας, 'Αθήνα 1971, Γ. Π ο υ ρ ν α ρ ό π ο υ λ ο υ , Ή 'Ιατρική τοϋ 'Αγώνος, Κοινωνική Έπιθεώρησις 1 (1973) τεύχη 7­10.

2. 'Από τήν 1η επιστολή τοϋ Στέφανου Κανέλλου προς τον Iken, πού δημοσίευσε άπο το πρωτότυπο ό Δ η μ η τ ρ α κ ό π ο υ λ ο ς ('Επανορθώσεις σφαλμάτων, Τεργέστη 1872, σ. 47 ­ 49), βοηθούμαστε νά κατανοήσουμε τους κοινωνικούς άλλα καί τους Ιδεο­

λογικούς λόγους πού ώθοΰσαν τους νέους νά σπουδάσουν γιατροί.

— 262 —

είχε επίδοση, σαν μαθητής, στα φυσικομαθηματικά. Καί κατεχόταν άπό το πάθος να γνωρίσει «την φύσιν δλην καί της φύσεως τ' αριστούργημα, τον άνθρωπον»1. Πραγματοποιεί μακρόχρονες σπουδές. Πάνω άπο οκτώ χρόνια στη Βιέννη, στο Βύρτζβουργ, στο Μόναχο καί στο Παρίσι. Συνδυάζει τή φοίτηση του στην ιατρική με τή σπουδή των φυσικομαθηματικών καί της φιλοσοφίας. Όταν έγινε, στις αρχές του 1817, διδάκτορας, συνέχισε τις σπουδές του στο Παρίσι, περισσότερο άπό δύο χρόνια. Συνεργάτης στο «Λόγιο Έρμη», ενημερώνει τους αναγνώστες του σ' όλες τις νέες εξελίξεις πού σημειώνονται στην Ιατρική, στή φυσική καί στή χημεία. Επωφελεί­

ται, το 1821 ­1822, άπό τήν «άδελφικήν» υποδοχή τών φίλων του καθη­

γητών της χειρουργικής Chelius καί της μαιευτικής Nògele, στή Χαϊδελ­

βέργη, για να παρακολουθήσει τις παραδόσεις τους, άλλα καί για να επι­

σκεφθεί τα νοσοκομεία2. Ή εκπαίδευση του, θεωρητική καί πρακτική, είναι συνεχής καί προχωρεί σε βάθος.

Στις σπουδές του διαπρέπει. Του χορηγείται το 1815 υποτροφία,κατ' εξαί­

ρεση, για τρία χρόνια άπό τή Φιλόμουσο Εταιρεία της Βιέννης 3.Ή εναίσιμη διατριβή του για τήν Νεκροφάνεια θεωρήθηκε άπό τις πιο αξιόλογες καί πρωτότυπες, μοναδική στο είδος της. Ή διατριβή «μαζί με τήν άλλη του μόρφωση καί ιδίως τήν βαθειά του ελληνομάθεια τον έκαναν διάσημον»4.

'Υπάρχουν νύξεις ότι άσκησε τήν ιατρική στην Πόλη, όταν επέστρεψε το 18205. Όταν ετοιμαζόταν να κατέβει στην Ελλάδα, τό 1821, φρόντισε

1. Άπο τον εναρκτήριο λόγο του στην 'Ακαδημία Βουκουρεστίου στις 10 'Ια­

νουαρίου 1821 (Λόγιος Έρμης, 1821, σ. 268). 2. Γράφει στον Ειρηναίο Θείρσιο, στις 30 Δεκεμβρίου 1821 : Ό Nògele «μου

έδωσε τήν άδεια να επισκέπτομαι τό νοσοκομείο του, όχι σαν μαθητής του άλλα σαν φίλος του, τόσο στο Χειρουργείο, όσο καί στή Μαιευτική Κλινική, όπου εχω πολλά να ωφεληθώ» (Λευκοθέα, δ.π., Α', 1825, σ. 276, βλ. καί σ. 273).

3. Ή Φιλόμουσος Εταιρεία στή συνεδρίαση της 23 'Απριλίου 1815 αποφάσισε «κατά παράβασιν τοϋ σχετικού άρθρου τής Διαταγής» τήν οικονομική ενίσχυση του Κύριλλου Λιβέριου, Στέφανου Κανέλλου καί Νικ. Σκούφου, πού δεν προήρχοντο άπό τα σχολεία τής 'Αθήνας καί τοϋ Πηλίου (Έμμ . Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ η , 'Ιγνάτιος Μητρο­

πολίτης Ούγγροβλαχίας,'Αθήναι (1961), τόμ. Β', σ. 56­57, Έ λ. Κ ο ύ κ κ ο υ, Ό Κα­

ποδί­στριας καί ή Παιδεία, 'Αθήναι 1958, σ. 50, 87, 186). 4. Ό τίτλος τής διατριβής του, πού μας διέσωσε ό Δημητρακόπουλος (ό.π., σ.

44 καί 45) είναι «Von der Behandlung der Scheintodten», Wiirzburg 1817. Παρά τις προσπάθειες μας δεν μπορέσαμε, μέχρι σήμερα, να βρούμε αντίτυπο της. Ή κρίση εϊναι τοϋ Φ. Μ ι χ α λ ό π ο υ λ ο υ ("Αγνωστοι εθνικοί βάρδοι κατά τον 'Αγώνα τής 'Ανεξαρτησίας, 'Αγγλοελληνική Επιθεώρηση 3 (1947) 99).

5. Ό Έμμ. 'Αντωνιάδης γράφει ότι «έπέστρεψεν εις Κωνσταντινούπολιν δια να μεταχειρισθή τήν ιατρική ν τέχνη ν, άλλα ολίγον εδόθη εις αυτήν» ( Β ι β λ ι α ρ ά κ ι , κατ' έρωταπόκρισιν περί λογής λογιών πραγμάτων αναγκαίων μάλιστα εις τήν πατρίδα τών Γερμανών, δι' όλους τους Γερμανούς πολίτας καί χωριανούς, Ναύπλιο 1830, σ. ε').

— 263 —

ν' αγορασθούν «βιβλία, χειρουργικά εργαλεία και τα παρόμοια», «για να είμαστε, λέει, χρησιμώτεροι έκεϊ πού θά πάμε» ι. Σκέπτεται να βοηθήσει τον αγώνα και σαν γιατρός. Επίσης νύξεις υπάρχουν ότι έκανε τον γιατρό και στην Ύδρα τό 18222.

Τήν ϊδια μέρα πού αναγορεύτηκε διδάκτορας της ιατρικής, την 1η Φεβρουαρίου 1817, ό Στέφανος Κανέλλος εμφανίζεται και άπό τις στήλες του «Λόγιου Έρμη», του πρώτου νεοελληνικού περιοδικού3. Με τις μελέ­

τες, με τα κριτικά και ενημερωτικά βιβλιογραφικά σημειώματα, με τήν πρωτότυπη άλλα και μεταφραστική εργασία του αναδείχνεται σέ άμεσο και βασικό συνεργάτη τοΰ περιοδικού. Ώρισμένα μόνο από τα δημοσιεύματα του είναι επώνυμα. "Αλλα έχουν τό άρχικώνυμό του. Δεν είναι λίγα τα ανώνυμα. Μερικά τα έχει γράψει με τό φίλο του Ά θ . Βογορίδη. 'Αναφέ­

ρονται σέ σημαντικώτατα και ποικίλα θέματα : στή φιλοσοφία και στις φυσικές επιστήμες, στή λογοτεχνία και στή φιλολογία, στην παιδεία και στή γλώσσα, στον ϊδιο τον «Λόγιο Έρμη». Ό Κοραής τό 1819, επιδοκι­

μάζει τον Κοκκινάκη πού «οικειοποιείται συνεργάτας τοιούτους δια τήν βελτίωσιν» τοΰ περιοδικού, όπως τον Κανέλλον και τον Βογορίδην i. Ό Δρα­

γούμης βρίσκει ότι τα δοκίμια του στον Λόγιο Ερμή «και σήμερον ήθε­

λον καταταχθή μετά των έξοχωτέρων προϊόντων της καθ' ημάς φιλολογίας»5.

Οί Ευρωπαίοι φίλοι του τον παροτρύνουν να εγκατασταθεί στην Γερμανία ή στή Γαλλία, όπου μια λαμπρή επιστημονική σταδιοδρομία τον περιμένει. Ό Κανέλλος όμως θεωρεί ότι ή θέση τοΰ πνευματικοΰ άνθρωπου βρίσκεται ανάμεσα στους υπόδουλους Έλληνες. «Οί αληθινοί προκομμένοι ζουν δια τό γένος και εις τό γένος», διεκήρυξε τό 1818 προς όλους τους λόγιους !\ Και στα τέλη τοΰ 1819 αναχωρεί για τήν Πόλη.

Έκεΐ επιδίδεται σέ βαθειές μελέτες και έρευνες και προετοιμάζεται για τον επικείμενο αγώνα : Μυείται στή Φιλική Εταιρεία, συνθέτει και μελοποιεί θούρια, κάνει τό δάσκαλο.

1. Άπό τήν επιστολή του στον Κ. Κοκκινάκη, πού έγραψε στην Κροστάνδη στις 30 'Ιουλίου 1821 (Γ. Λ α ΐ ο υ, 'Ανέκδοτες επιστολές και έγγραφα τοϋ 1821, 'Αθή­

ναι 1958, σ. 171). 2. Πρβλ. ανταπόκριση ιατρού Ξάνθου στον Iken (Λευκοθέα, ο.π., 1 (1825) 277). 3. Το δημοσίευμα τοϋ Στέφανου Κανέλλου έχει για τίτλο : «Φυσική. Περί τής

φωσφορήσεως. ­ Σ. Κ.» και τό βρίσκουμε στον Λόγιο Έρμη, τεύχος 3, 1 Φεβρουαρίου 1817, 36­39.

4. Κ ο ρ α ή , Έπιστολαί, έκδ. Δαμαλα, τόμ. Γ', σ. 707. 5. Πανδώρα 8 (1857) 233. 6. Λόγιος 'Ερμής, 1818, σ. 636.

— 264 —

Ό Κανέλλος έμεινε γνωστός ώς Β ά ρ δ ο ς της επαναστάσεως, άξιος συνεχιστής του Ρήγα. Φωτισμένος νους και πλούσιος σε αίσθημα άνθρω­

πος, ήξερε πόσο μπορούσε να επιδράσει στην ιδεολογική προετοιμασία και στον εξοπλισμό του αγωνιστή ή παραινετική και πατριωτική ποίηση. Ή γλυκεία και ρωμαλέα πνοή της, πού τή νιώθεις να σου ομορφαίνει τήν ύπαρξη μέσα στή σκληράδα της μάχης, να σοϋ δίνει δύναμη, να σε κινεί προς το χρέος. Είχε δεχτεί, όπως όλο το Γένος, τή μυροβόλα και ζωογόνα πνοή τών θούριων του Ρήγα, πού μαζί με τό προσωπικό του παράδειγμα και το μαρτυρικό θάνατο του, μιλούσαν κατ' ευθείαν στην καρδιά. «Έπε­

σαν σαν σπίθα πάνω σ' εύφλεκτη ύλη» 1. Και γράφει τα πολεμικά άσματα. Τα συνθέτει και τα μελοποιεί ό ϊδιος,

καθώς είναι και άριστος μουσικός. Κι άλλοι έγραψαν πατριωτικά άσματα, άλλα του Κανέλλου ήταν άλλης ποιότητας. Γιατί ό ποιητής τους έβαζε μέσα σ' αυτά όλη τή φλόγα της αγωνιστικής ψυχής του. Έγραφε με το αίμα της καρδιάς του τους στίχους, και ή μουσική τους αποτύπωνε τήν τρικυμισμένη άλλα εύγενικιά ψυχοσύνθεση του.

Ή ανωνυμία καί ô πρόωρος θάνατος του δημιούργησαν μια σοβαρή σύγχυση για ορισμένα άπ' αυτά 2.

Εξακριβωμένα ό Κανέλλος έγραψε τα εξής : Στην Πόλη, τό 1820, συνθέτει τον πασίγνωστο «Θούριο» :

Τι καρτερείτε, φίλοι κι αδελφοί,

με τον όποιο καλεί τό ελληνικό έθνος στο νικηφόρο ξεσηκωμό 3. Στο Βου­

κουρέστι, στις αρχές του 1821, συνθέτει καί μελοποιεί τήν «Προτροπή»:

Παιδιά 'Ελλήνων τι καρτερείτε ; Τ' άρματα πιάστε ήρθ' ό καιρός.

Μ' αυτό δίνει τό νόημα της στιγμής καί αναπτύσσει τις βασικές γραμ­

μές της στρατηγικής καί τής τακτικής τής επαναστάσεως 4. Έκεΐ, επίσης, γράφει τις «Νουθεσίες» :

1. Iken, Λευκοθέα, δ.π., 1 (1825) 258. 2. Κ. Ά μ ά ν τ ο υ, Τα γράμματα εις τήν Χίον κατά τήν Τουρκοκρατίαν, Πει­

ραιεύς 1946, σ. 175. Πρβλ. καί A r i a d n a C a m a r i a n o ­ C i o r a n , Les Académies princières du Bucarest et de Jassy et leurs professeurs, Θεσσαλονίκη 1974, σ. 550­ 51, όπου γίνεται λόγος καί για δημοσίευση τών ποιημάτων ­ θουρίων.

3. Παρνασσός υπό Ρ(αφτάνη), 1868, σ. 21 ­22. Πρβλ. Ν. Δ ρ α γ ο ύ μ η , Ίστο­

ρικαί αναμνήσεις, 1925, σ. 88 καί Πανδώρα 4 (1853­54) 571. Πρόχειρα βρίσκει κα­

νείς τήν Προτροπή, τή Νουθεσία καί τον Τουρκομάχο στή Μεγάλη Νεοελληνική Λο­

γοτεχνία (λήμμα : Κανέλλος). 4. Παρνασσός ύπό Ρ(αφτάνη), ό.π., σ. 23­24.

— 265 —

Ta παλληκάρια τα καλά δεν κλέβουν, δεν αρπάζουν,

όπου εξυμνείται το ήθος του "Ελληνα αγωνιστή Κ Τό μεγάλο λυρικό ποίημα του «Παράπονα και εντολές στον π ο τ α μ ό

Ί ζ ά ρ», πού τογραψε στο Μόναχο, μετά τήν αποτυχία της εξέγερσης στη Μολδοβλαχία, εκφράζει το βαθύ του πόνο για τήν ήττα και τήν αβεβαιό­

τητα2. Ό ϊδιος στην Ύδρα, το 1823, ετοίμαζε να κυκλοφορήσει τήν ποιη­

τική συλλογή «Χρυσά έπη», πού δυστυχώς χάθηκε3. Στον Κανέλλο αποδίδεται επίσης και ό «Τουρκομάχος Έλλην», τό

γνωστόν :

Ώ λίγερον και κοπτερον σπαθί μου1.

Μέ τα τραγούδια του ό Κανέλλος εκφράζει τις ιδέες του Γένους, της απελευθέρωσης, της ανθρωπιάς και της γενικής ευτυχίας, της ευγένειας και της ηθικής. Βρήκαν καθολική ανταπόκριση στο σκλαβωμένο καί επα­

ναστατημένο "Εθνος. Τα τραγουδούσε ό ίδιος, παίζοντας καί τήν κιθάρα, μέ τους μαθητές του, στις συνωμοτικές συναντήσεις των φιλικών, στή μάχη, στις ώρες της ανάπαυσης μετά τήν μάχη. Οι αγωνιστές στις νικηφόρες εξορμήσεις τους ξεκινούσαν μέ τα τραγούδια αυτά πού ενθουσίαζαν, φρο­

νημάτιζαν καί παρακινούσαν στην εκπλήρωση τοΰ υπέρτατου χρέους. 'Από αυτούς πέρασαν στα χείλη γενεών ολόκληρων για να φθάσουν, ζωντανά, σχεδόν ως τις μέρες μας.

Τα θούρια τοΰ νέου Τυρταίου έπαιξαν τον ιστορικό ρόλο τους. Ό Τερτσέτης θα πεί γι' αυτά : «Οί στίχοι του καί τότε καί σήμερα καί πάν­

τοτε θάχουν θέση μέσα στην ψυχή τοΰ έλληνικοΰ λαοΰ καί θα δείχνουν πόσο πατριώτης, πόσο ανώτερος άνθρωπος, καί πόσο υψηλός χαρακτήρας ύπήρξεν ό Κανέλλος»5. Καί προηγούμενα ό Ν. Δραγούμης θα διακηρύξει ότι ό Στέφανος Κανέλλος εϊναι «ό κατά τήν πατριωτικήν εμπνευσιν διά­

δοχος τοΰ Ρήγα»6. Ι

1. Παρνασσός ύπο Ρ(αφτάνη), ο.π., σ. 24­25. Πρβλ. Ν. Δ ρ α γ ο ύ μ η , 'Ιστο­

ρικοί αναμνήσεις, δ.π., σ. 89­90. 2. Στή Λευκοθέα 2 (1825) 93­95, παρατίθεται ενα μέρος μεταφρασμένο στα γερ­

μανικά (πρβλ. Δ η μ η τ ρ α κ ό π ο υ λ ο υ , ο.π., σ. 45). Το έστειλε στό Θείρσιο ολό­

κληρο καί του γράφει ό Κανέλλος σχετικά (Λευκοθέα, Α', 1825, σ. 273, 275). 3. Παρνασσός υπό Ρ(αφτάνη), ο.π., σ. 25. Πρβλ. καί ' Α ν τ ω ν ι ά δ η (Βιβλια­

ράκι, ό.π., σ. ε')· 4. Οί Ν. Βέης, Γ. Βαλέτας, Φ. Μιχαλόπουλος, Μ. Περάνθης, τό θεωρούν ποίημα

τοΰ Κανέλλου. 5. Γ. Τ ε ρ τ σ έ τ η , "Απαντα, εκδ. Βαλέτα, 'Αθήνα 1967, τόμ. Β', σ. 359. 6. Ν. Δ ρ α γ ο ύ μ η , 'Ιστορικές αναμνήσεις, ο.π., σ. 88.

— 266 —

Με γνήσια ποιητική πνοή τραγουδάει τήν αλήθεια, το δίκαιο και τήν ομορφιά, πού τα συνοψίζει σε μια λέξη: Ελευθερία. Για το ιδανικό αυτό χρησιμοποίησε και τις Μούσες. Έτσι στο έργο τοϋ Κανέλλου βλέπουμε τήν αρμονική σύζευξη «της κεφαλής και τοϋ στήθους». Στο λόγο του συν­

ταιριάζονται οί μεγαλόπνοες ιδέες με τήν υψηλή καλλιτεχνική έκφραση.

Ό δάσκαλος του Γένους Κ. Κούμας στα τέλη του 1819, μας πληρο­

φορεί ότι βρήκε τον Κανέλλο και τον Βογορίδη «ενθουσιώντας εις τήν της παιδείας διάδοσιν» \ Ό ΐδιος ό Κανέλλος θεωρεί «τον αληθή κοινόν φω­

τισμόν, ώς τήν άναγκαίαν συνθήκην τής αληθούς τών 'Εθνών ευδαιμονίας» 2. Με ωραίο τρόπο μας περιγράφει τήν δίψα τών νέων για μάθηση :

«Έστερημένοι όλα τα αναγκαία, έτρεχαν πρόθυμοι εις όποιον σχολείον έμάνθανον ότι είναι καλός διδάσκαλος, κι έκοπίαζαν σχεδόν υπέρ τό μέ­

τρον . . . δια να μάθουν γράμματα». Μας μιλάει, ακόμα, για τή λαχτάρα τών γονέων πού, όσο φτωχοί και αγράμματοι κι αν ήσαν, «έστελλαν εις τα σχολεία τα τέκνα των δια να μάθουν γράμματα και να γενούν (ούτω συνη­

θίζουν να λέγουν) άνθρωποι»3. Δεν του διαφεύγει, όμως, ή αθλία κατά­

σταση πού υπάρχει στα περισσότερα εκπαιδευτικά ιδρύματα τής υπόδουλης 'Ελλάδας : «Ή σπανιότης αξίων διδασκάλων», τό απαρχαιωμένο σύστημα με «τήν μεγάλην άμεθοδίαν και τήν αφόρητη σχολαστική άλαζονείαν»4.

Έτσι συνεχίζοντας τήν πλούσια παράδοση, πού δημιούργησαν οί για­

τροί, ό Κανέλλος έγινε δάσκαλος στην Πόλη και στο Βουκουρέστι. Τον 'Οκτώβρη τοϋ 1820 πάει στο Βουκουρέστι. Προτίμησε τήν πρόσ­

κληση πού τοϋ έστειλε ό Κωνσταντίνος Βαρδαλάχος, με τον ηγεμόνα 'Αλέ­

ξανδρο Σοΰτσο, για να βοηθήσει, σαν καθηγητής τής φυσικής ιστορίας και τών μαθηματικών, να μετατραπεί τό Λύκειο τοϋ Βουκουρεστίου σέ 'Ακα­

δημία. Δεν πήγε στην Κέρκυρα, όπου τον παρακαλούσε «έκλιπαρών αυτόν» ό ιδρυτής τής 'Ιονίου 'Ακαδημίας Γκίλφορδ. Τον Κανέλλο ενδιέφερε ιδιαί­

τερα «τό μέρος όπου πρώτον έμελλε ν ' άνοιχθή τοϋ αγώνος τό στάδιον»5. Στο έργο τοϋ δασκάλου ό Κανέλλος επιδίδεται μ' ενα καινούργιο τρό­

1. 'Επιστολή Κούμα προς τον Στέφανον Οικονόμου στη Σμύρνη, Λόγιος Έρμης, 1820, σ. 92

2. Λόγιος Έρμης, 1821, σ. 266. 3. 'Από τήν 1η επιστολή προς τον Iken (στοϋ Δ η μ η τ ρ α κ ό π ο υ λ ο υ ο.π.,

σ. 47). 4. Πρβλ. Λόγιον Έρμήν, 1821, σ. 340 και 348, όπου γίνεται λόγος για τα σχο­

λεία τής Πόλης, σέ ανώνυμο δημοσίευμα. 5. Πανδώρα 4 (1853 ­ 54) 571. Για τήν πρόσκληση βλ. Λόγιο Ερμή, 1821, σ. 182

και Δ η μ η τ ρ α κ ό π ο υ λ ο υ , δ.π., σ. 44. Για τα μαθήματα πού δίδασκε : Λευκοθέα 1 (1825) 255 και Λόγιος Έρμης, 1821, σ. 181 ­ 182. Περισσότερα στοιχεία στο βιβλίο τής A r i a d n a C a r a a r i a n o ­ C i o r a n , ό.π.

— 267 —

πο : « Ό κύριος και πρώτιστος σκοπός τών διδασκάλων και μαθητών, δια­

κηρύσσει σαν δάσκαλος, είναι ό φωτισμός του όλου και ή εκ τούτου αλη­

θής ευτυχία και δόξα του . . . ή εκ τούτου κοινή ωφέλεια». Και συνεχί­

ζοντας προσσθέτει : «Ή ιστορία και ό ορθός λόγος μας πληροφορούν ότι μόνον αί μεγάλαι ίδέαι της πατρίδος, της κοινής ευτυχίας, τοΰ φωτισμού κτλ. γεννούν τάς μεγάλας και κοινωφελείς πράξεις». Μόνο με τήν πραγμα­

τοποίηση αυτού τοΰ περιεχομένου της παιδείας θα γίνουν «γνήσια τής πατρίδος τέκνα».

Ή διδακτική μέθοδος του, επίσης δεν αποβλέπει να γεμίσει τα κεφά­

λια τών μαθητών με πολλές, ξερές και ασυνάρτητες γνώσεις, άλλα πώς να καλλιεργούνται σ' αυτούς «τα ευγενή αισθήματα και φρονήματα»1.

Κατά τή διδασκαλία χρησιμοποιεί τή δημοτική γλώσσα. Υιοθετεί τήν αλληλοδιδακτική μέθοδο, τά εποπτικά μέσα και το πείραμα. Πολλές φορές διδάσκει στο ύπαιθρο. Έκτος άπό αυτά προσφέρει και το προσωπικό παράδειγμα τοΰ παιδαγωγού, πού πιστεύει «εις τήν μεγάλην δύναμιν, τήν οποίαν έχουν εις τάς αδιάφθορους τών νέων ψυχάς, ή αρετή και ή προς τά καλά κλίσις»2, τοΰ επιστήμονα γιατρού, πού πιστεύει στον ορθό λόγο και στην άπολυτρωτική δύναμη πού έχει ή αληθινή γνώση, τοΰ "Ελληνα πού πιστεύει στην εθνική απελευθέρωση.

Δίνουμε μια περιγραφή τών παραδόσεων τοΰ Κανέλλου άπό ενα μαθη­

τή του : «Και ημείς, μειράκια ετι, ένεπνεύσθημεν παρ' αυτού τον πόθον τής παιδείας και τής πατρίδος. Καθήμενοι πολλάκις επί τής αμμώδους παρα­

λίας τής Χάλκης, ύπό πτελαίαν κελαρύζουσαν και εύθαλή, ήκούσαμεν αυ­

τόν ψάλλοντα μετ' ενθουσιασμού τον φίλτατον αύτοΰ θούριον "Τί καρτερεί­

τε". . . Και οτε μετ' ολίγον άπέθετε τήν κιθάραν ϊνα διδάξη οποίαν πατρίδα εχομεν και τί όφείλομεν εις αυτήν, ό λόγος έξήρχετο βραχύς μέν άλλα ρα­

γδαίος και πειστικός εκ τών χειλέων αύτοΰ­ πΰρ πατριωτισμού έφλεγε τήν καρδίαν αύτοΰ, και το πΰρ μετεδίδετο εις πάντας τους περιεστώτας»3.

"Οταν το 1820 γυρίζει στην Πόλη, μυείται στην Φιλική Εταιρεία. Γιατί ό Κανέλλος πιστεύει δτι ή δύναμη «τών μεγάλων ιδεών» πρέπει να συνδυά­

ζεται με τήν υλική δύναμη πού δίνει ή οργάνωση. Σαν «έταιριστής», αναπτύσσει σπουδαία δραστηριότητα. Μια ΐδέα

μας δίνουν οί περιγραφές για τις έβδομαδιάτικες συνεδριάσεις μιας ομάδας Φιλικών στή Χάλκη, καθώς και για τήν τελευταία συνάντηση τοΰ Κανέλλου

1. Άπό το λόγο του στή Σχολή Βουκουρεστίου στίς 10 'Ιανουαρίου 1821 (στον Λόγιο Έρμη 1821, σ. 263, 265­267).

2. Λόγιος Έρμης, 1821, σ. 268. 3. Ν. Δ ρ α γ ο ύ μ η , Πανδώρα 4 (1853 ­ 54) 571.

— 268 —

με ώρισμένους μαθητές του στο Βουκουρέστι, όταν ξέσπασε ή Επανάσταση. Στη νήσο Χάλκη, ό Έμμ. 'Αντωνιάδης συσκέπτεται «μετ' άλλων εταίρων τα περί τοΰ μεγάλου αγώνος» στη Μονή τής 'Αγίας Τριάδος, και ό Κανέλ­

λος, «άνακαλών όλως ένθους τήν δόξαν τών προγόνων, άνέφλεγε το πυρ του πατριωτισμού εις τάς καρδίας τών περιεστώτων, και έξέθετεν εκ προκα­

ταβολής γνώμας περί κυβερνήσεως τής ελευθέρας Ελλάδος». Τις μακρές συζητήσεις έκλειναν «οί φθόγγοι τής εύκελάδου του Κανέλλου κιθάρας και ό προσφιλής αύτοϋ θούριος "Τί καρτερείτε;"» ι.

Και στους μαθητές του στο Βουκουρέστι κάνει θερμή παρότρυνση να πυκνώσουν τις φάλαγγες του Ίερου Λόχου : «Υπάγετε να χύσετε το αίμα υμών υπέρ τής πατρίδος, μετ' ολίγον θα καταφθάσω και εγώ» και τους δίνει τις «Νουθεσίες» αντί «θώρακος»2. Και ό Γαζής τον χαρακτηρίζει «έταιριστή», στον όποιο μάλιστα κατά τις φήμες αναθέτει σοβαρή και εμπιστευτική αποστολή ή Εταιρεία3.

Και όταν τό μέγα μήνυμα του εθνικού ξ ε σ η κ ω μ ο ύ ηλέκτρισε το σκλαβωμένο Γένος και ό 'Αλέξανδρος Υψηλάντης περνούσε τον Προύθο, ό Στέφανος Κανέλλος βρέθηκε στην πρώτη γραμμή φορώντας τήν τιμημέ­

νη στολή του Ιερολοχίτη. 'Απλός στρατιώτης μαζί με τους μαθητές του. Ήταν ή μεγάλη ώρα τής ζωής του. "Ήταν ή στιγμή πού του δινόταν ή ευ­

καιρία να δώσει τα πάντα για τή λευτεριά τοΰ Έθνους. Και τότε ακριβώς ό 'Αλέξανδρος Υψηλάντης του αναθέτει μια υψηλή και τιμητική αποστο­

λή : να πάει επιστολές του στους Μονάρχες τής Ρωσίας και τής Γερμανίας και «να τα ενίσχυση δια προφορικής αναπτύξεως» 4.

Κατά τό μεγάλο αυτό ταξίδι αναπτύσσει σπάνια δραστηριότητα, για να διαφωτίσει τήν κοινή γνώμη τής Ευρώπης και να προωθήσει τήν έλληνι­

κήν υπόθεση. Μιλάει καί γράφει. 'Οργανώνει και προτρέπει. 'Αξιοποιεί τις γνωριμίες, τις φιλίες και τό κύρος του. 'Οργώνει κυριολεκτικά τήν Ευρώπη. Πάει στή Δρέσδη, στην Κροστάνδη, στο Μόναχο, στή Χαϊδελβέργη και στο Παρίσι. «Παντού έξήπτε τον ένθουσιασμόν, έπεδείκνυε τό ιερόν τοΰ άγώνος».Έτρεχε ακούραστος, με καταπληκτική ψυχική αντοχή, χωρίς χρή­

ματα πολλές φορές, χωρίς νέα για τήν τύχη τής οικογένειας του στην Πόλη.

1. Ν. Δ ρ α γ ο ύ μ η , Πανδώρα 14 (1863­64) 252 (πρβλ. Σ ο φ ί α ς Ά ν τ ω­

ν ι ά δ ο υ, Έμμ. 'Αντωνιάδης, 'Αθήναι 1971, σ. 206). 2. Ν. Δ ρ α γ ο ύ μ η , Ίστορικαί 'Αναμνήσεις, ο.π., σ. 89­90. 3. Ό Γαζής γράφει (Λεξικόν τής 'Επαναστάσεως καί άλλα έργα, 'Ιωάννινα 1971,

σ. 22) : Ό ηγεμόνας τής Βλαχίας Άλ. Σούτσος «έδολοφονήθη με το φαρμάκι, ως λέγουσι, το όποιον τοΰ τό έβαλε εις τήν φουντανέλαν τού ποδός ό ιατρός Κανέλλος ό Κρητικός, έταιριστής ών». Άλλοι αναφέρουν τον Μ. Χρισταρή κτλ.

4. Δ. Κ ό κ κ ι ν ο υ , Ιστορία τής 'Ελληνικής 'Επαναστάσεως, τόμ. Α', σ. 442.

— 269 —

Κατά τήν παραμονή του στην Ευρώπη μπόρεσε και έγραψε, από το Φεβρουάριο ως τον 'Ιούνιο του 1822, στον "Ικεν, τις δέκα περίφημες επιστο­

λές. «Σημειώσεις» τις αποκαλεί και «υλικό», για να χρησιμεύσουν στον ιστοριογράφο του πολιτισμού της Ελλάδος.

Ό Γερμανός φίλος και εκδότης του όμως τις εκτίμησε και τις σεβά­

στηκε. Τις μετέφρασε, όπως ήταν, ολόκληρες, στα γερμανικά, πρόσθεσε πολλές σημειώσεις και συμπληρώματα και τις τύπωσε σε δύο τόμους στή Λειψία τό 1825, μέ τό συμβολικό όνομα της αρχαίας θεδς της σωτηρίας «Λευκοθέα» ι.

Ό ϊδιος στην πρώτη επιστολή μας δίνει τό περιεχόμενο τους : Ποιες υπήρξαν οί αιτίες της προόδου των Νεοελλήνων, ποια σχολεία ωφέλησαν περισσότερο, ποιοί πλούσιοι και δυνατοί βοήθησαν στην πρόοδο της παιδείας, ποιοί δάσκαλοι και συγγραφείς επέδρασαν στην ανάπτυξη τοϋ πολιτισμού των Ελλήνων.

Ή κάθοδος του στην Ελλάδα δεν του επέτρεψε να ολοκληρώσει τήν εργασία του. Παρ' όλα αυτά, σ' αυτές τις επιστολές κάνει μια θαυμάσια σε σύνθεση καί κρίση έκθεση της ιστορίας των γραμμάτων και της παι­

δείας στην Ελλάδα, στους χρόνους της Τουρκοκρατίας. 'Εξετάζει μέ προ­

σοχή τήν εποχή του, κι είναι τοποθετημένη σ' ενα ευρύτερο οικονομικό, κοινωνικό καί πολιτικό πλαίσιο.

Τή «Λευκοθέα» χρησιμοποιεί για να επικοινωνήσει μέ τους Ευρω­

παίους καινά τους γνωρίσει τήν πολιτιστική πρόοδο τοϋ ελληνικού λαοϋ2.

Άλλα ό Στέφανος Κανέλλος τό ταξίδι του αυτό στην Ευρώπη τό βλέ­

πει προσωρινό, σαν κάτι πού τό επέβαλαν οί ανάγκες τοΰ αγώνος. Αυτός έχει στραμμένα τα μάτια της ψυχής του στα πεδία των μαχών, στην Ελ­

λάδα. "Ετσι τον 'Ιούνιο τοϋ 1822 φεύγει άπό τό Παρίσι για τήν Ελλάδα, εφοδιασμένος μέ συστατικό γράμμα τοϋ Κοραή, προς τον υδραίο ναύαρχο Μανώλη Τομπάζη 3.

1. Ό τίτλος τοϋ βιβλίου : Leukothea. Eine Sammlung von Briefen eines Gebo­

renen Griechen iiber Staatswesen, Literatur und Dichtkunst des neueren Griechen­

lands, Leipzig 1825, τ. 2, 6 XVIII + 304 + 256. Για τις προθέσεις τοϋ Κανέλλου Βλ. I k e n , δ.π., τόμ. Α', σ. 11, 12, 156, 239 κτλ. Για τή στάση του Iken απέναντι στις επιστολές καί τον τίτλο βλ. ο.π., τόμ. Α', σ. III­ V. Στην πραγματικότητα ό Στέφανος Κανέλλος έστειλε τρεις επιστολές στον Iken, ό όποιος τήν τρίτη τή χώρισε σε 8, επειδή ήταν μεγάλη (ο.π., τόμ. Α', σ. 234).

2. Πρβλ. καί Φ. Μ ι χ α λ ό π ο υ λ ο υ , ο.π., σ. 101 : Ή Λευκοθέα «συνετέλεσεν, όπως λίγα βιβλία, για να ανάψει ή φλόγα τοϋ Ευρωπαϊκού φιλελληνισμού, ιδίως στή Γερμανία καί στή Γαλλία κατά τήν εποχή της μεγάλης επανάστασης».

3. Τό συστατικό γράμμα τοΰ Κοραή, μέ ημερομηνία 5 'Ιουνίου 1822, αναφέρεται στον Στέφανο Κανέλλο καί τον Ν. Πίκκολο (Α. Κ ο ρ α ή , Έπιστολαί, τόμ. Γ', 1886,

— 270 —

Στην επαναστατημένη Ελλάδα πήρε ενεργό μέρος στην πολιτική ζωή της. Κατανοούσε τή μεγάλη σημασία πού είχε ή θεμελίωση του νέου κρά­

τους. Με τή νομοθετική, συγγραφική και οργανωτική εργασία συμβάλλει προς τήν κατεύθυνση αυτή. Τον Κανέλλο χαρακτηρίζουν ή πολιτική οξυ­

δέρκεια και ή πολιτική ωριμότητα. Το ενδιαφέρον του για τήν πολιτική ήταν άλλωστε πάντοτε ζωηρό. Πριν

κηρυχθή ή επανάσταση, το 1820, «εργαζόμενος νυχθημερόν (στην Πόλη), έμελέτα και εγραφεν, ενεργών και παρασκευαζόμενος δια τον μέγα αγώνα όν τίνα έβλεπε προσεγγίζοντα» 1. Μελετάει τα πολιτεύματα τών διαφόρων χωρών. Κατανοεί τήν μεγάλη σημασία της ενότητας του λαοϋ και διακη­

ρύσσει τή θεμελιώδη ιδέα: οί "Ελληνες ενωμένοι πρέπει να στηριχθούν στις ϊδιες τις δυνάμεις τους για να κατακτήσουν και να κατοχυρώσουν τήν ελευθερία τους. Δεν παραβλέπει όμως τή μεγάλη σημασία πού έχει ή συμπαράσταση τών λαών της Ευρώπης και κυρίως τό Φιλελληνικό κίνημα για να εξουδετερωθεί ή αντίδραση τών μοναρχών.

'Από τον Κοκκινάκη ζητάει να αγοράσει τα «Πρακτικά τών Συνε­

λεύσεων της Γαλλικής Επαναστάσεως», γιατί «αυτό το βιβλίο είναι ενα πολύτιμο στοιχείο της όλης πολιτικής καί πολύ απαραίτητο για μας» 2. Στην Ύδρα, το 1823, πείθει τους Τομπάζηδες να ιδρύσουν τυπογραφείο για να τυπωθούν βιβλία καί εφημερίδα3. Ό ίδιος, όπως γράφει, μεταφρά­

ζει «εν παρέργφ» τό μικρόν άλλα σοφόν πόνημα τό περίφημο «Βιβλια­

ράκι κατ' έρωταπόκρισιν περί λογής λογιών πραγμάτων αναγκαίων μάλιστα εις τήν πατρίδα τών Γερμανών, δι' όλους τους Γερμανούς πολίτας καί χω­

ριανούς» 4. Ή εκλογή του δείχνει, όπως σωστά ειπώθηκε «οποίων αισθημά­

των άνθρωπος ήτο, καί οποίας όρθάς ιδέας είχε». 'Εκεί βρίσκουμε τό πο­

λιτικό πιστεύω του, «τάς αρχάς της ορθής καί ύγειοϋς πολιτικής, δια της οποίας μόνης δύναται ό άνθρωπος να φθάση εις τήν εύδαιμονίαν του» 5. Είναι μια αγωγή πολίτου, με εκλαϊκευτικό χαρακτήρα για τή δημοκρατική

σ. 821) : «νέους στολισμένους με παιδείαν, καί της παιδείας τήν πολύ χρησιμωτέραν φρόνησιν καί τήν παιδείαν τήν εις τους υπέρ ττ\ς πατρίδος αγώνας».

1. Πανδώρα, 4 (1853­54) 570­571. 2. Γ. Λ α ΐ ο υ , 'Ανέκδοτες επιστολές καί έγγραφα του 1821, ο.π., σ. 171. 3. Ι. Λ ά τ ρ η , 'Ελληνικός τύπος, Πανδώρα 15 (1865) 579. 4. Για τις τρεις εκδόσεις καί τους πλήρεις βιβλιογραφικούς τίτλους βλ. Γ κ ί ν η ­

Μ έ ξ α, 'Ελληνική Βιβλιογραφία, άρ. 1408, 1479 καί 1929. Φωτοτυπική επανέκδοση της εκδόσεως 1824 έκανε ή 'Ιστορική καί 'Εθνολογική 'Εταιρεία της Ελλάδος το 1971 (άρ. 8). Φωτοτυπία τοϋ εξωφύλλου καί της δεύτερης έκδοσης δημοσίευσε ό Μα­

ζαράκης ­ Αίνιάν : Τα ελληνικά τυπογραφεία τοϋ 'Αγώνος 1821­1827, 'Αθήναι 1970 (πίνακας XXII, σ. 85).

5. Έμμ. 'Αντωνιάδη στο «Βιβλιαράκι», ο.π., σ. ς­' καί γ' αντίστοιχα.

— 271 -

πολιτική διαπαιδαγώγηση του επαναστατημένου λαοϋ και γνώρισε μια πρωτοφανή εκδοτική επιτυχία ι.

Νά π.χ. πώς άπαντα στο ερώτημα : «Με τί τρόπον οί περισσότεροι των λαών γίνονται καλοί και τίμιοι;»

«Πρέπει όλα τα παιδιά δια της ανατροφής να γίνουνται θεοφοβούμενοι, γενναίοι, φιλόπονοι και ολιγαρκείς. "Ολα νά πηγαίνουν εις τα ϊδια σχολεία χωρίς παρατήρησιν, αν οί γονείς είναι πλούσιοι ή πτωχοί, σημαντικοί ή μικροί. "Επειτα δια να ημπορούν δλ' οί άνθρωποι, κατά τους λόγους του Χρίστου, να γνωρίζουν τήν άλήθειαν, είναι αναγκαίο ν καθένας να εχη τήν άδειαν να όμιλή και να γράφη τήν άλήθειαν, όταν ήμπορή νά τήν από­

δειξη. Τούτο ονομάζεται ελευθερία τής ομιλίας καί τοΰ τύπου»2. Το «Βιβλιαράκι» έχει σαν θέμα τής διατριβής του ό Ν. Δραγούμης

τό 1854 για νά μιλήσει για τον Κανέλλο. Αυτό ήταν το θέμα ειδικής διαλέ­

ξεως καί στον Τερτσέτη τό 18723. Μέ αυτό το πνεύμα εργάστηκε ό Κανέλλος. Στή Β' Εθνοσυνέλευση

τοΰ "Αστρους, για τήν αναθεώρηση τού Συντάγματος τής Επιδαύρου, καί στην Κρήτη για τή σύνταξη τοΰ τοπικού Συντάγματος 4. «Συνετέλεσε με­

γάλως εις δημιουργίαν τάξεως κυβερνητικής καί άνέπλασε καί ύπετύπωσε τα τής πρώτης έν Ελλάδι διοικήσεως» δ. Μέ το ϊδιο πνεύμα προχωρούσε καί στα διαβήματα του. Στον εμφύλιο πόλεμο «έσυντελοΰσε τα μέγιστα εις τό νά ένσπείρη τήν όμόνοιαν, τήν άρμονίαν εϊς τα πράγματα, καί νά εμφύτευση τα αληθή τοΰ πατριωτισμοΰ φρονήματα εις ολας τάς τάξεις τών συναγωνιζόμενων, πολιτικών τε καί στρατιωτικών» 6.

1. Τρεις φίλοι του, οί Ν. Καλλέργης (το 1824), ό Άν. Μαυροκέφαλος (το 1825), καί ό Έμμ. 'Αντωνιάδης (1830), το εκδίδουν στην "Υδρα καί στο Ναύπλιο «ευλαβικό μνημόσυνο», μέ τα πρωτόγονα τυπογραφικά μέσα πού υπήρχαν τότε.

2. Βλ. Βιβλιαράκι, ο.π., σ. 12. Νύξη για τήν ελευθεροτυπία γίνεται στον Γ. Ψ ύ λ λ α, 'Απομνημονεύματα τοΰ βίου μου. 'Αθήναι 1974, σ. 100 (πρβλ. καί Α ί κ. Κ ο υ μ α ρ ι ο , ν ο ϋ , Ό τύπος στον 'Αγώνα, 'Αθήνα 1971, τόμ. Α', λς'1).

3. Του Ν. Δραγούμη στην Πανδώρα 4 (1853­1854) 568­572, του Γ. Τερτσέτη, σέ φυλλάδιο, στην 'Αθήνα 1873 καί στα "Απαντα εκδόσεων Βαλέτα καί Κονόμου (βλ. καί σημ. 1, σ. 257).

4. Βλ. Α. Μ ά μ ο υ κ α, Τά κατά τήν Άναγέννησιν, Πειραιεύς, τόμ. Β', 1839, καί τόμ. Δ', Π. Ν ι κ ο λ α ΐ δ ο υ, 'Ιστορική και κριτική σύνοψις τών έν Κρήτη δια­

τρεξάντων, 1824, Κ ρ ι τ ο β ο υ λ ί δ η , 'Απομνημονεύματα ­ 'Αδελφοί 'Ιάκωβος καί Μα­

νώλης Τομπάζης, 'Αθήναι 1902, Ίστορικαί 'Αναμνήσεις 23­24, Γ. Δ η μα κ ο π ού­

λο υ, Ή διοικητική όργάνωσις κατά τήν Έλληνικήν Έπανάστασιν 1821 ­ 1827, 'Αθή­

ναι 1966, Ν. Τ ω μ α δ ά κ η , Τα έν Κρήτη πολιτεύματα 1821 ­1824. Δελτίον Ιστορι­

κής καί 'Εθνολογικής Εταιρείας, 15 (1961) 3­51. 5. Ν. Δ ρ α γ ο ύ μ η , Ίστορικαί 'Αναμνήσεις, δ.π., σ. 24, Παρνασσός υπό Ρ(α­

φτ ά ν η), ό.π., σ. 25*. 6. Έμμ. 'Αντωνιάδη : Βιβλιαράκι, ό.π., σ. ε'.

— 272 —

Ή τελευταία πράξη της ζωής του γράφεται στην Κρήτη. «Ακάματος» 1

αποφασίζεται να συνοδεύσει στις αρχές Μαΐου του 1823 τον αρμοστή της Μεγαλονήσου Μανώλη Τομπάζη σαν σύμβουλος. 'Επικεφαλής επιτροπής συντάσσει το τοπικό Σύνταγμα. Ταυτόχρονα οργανώνει τή μάχη για τήν καταπολέμηση της πανούκλας πού αποδεκατίζει τον ήρωϊκο λαό τής μαρ­

τυρονήσου. «Τόσον ενδιαφέρον έδειξε για τους άρρωστους και τόση αφο­

βία και θάρρος, ώστε μόνος του τους περιποιόταν. "Ωσπου στο τέλος προσ­

βλήθηκε και αυτός και πέθανε». Πέθανε μόλις 31 χρονών. Ό Στέφανος Κανέλλος ξεκίνησε γιατρός και πέθανε γιατρός. «"Ηρωας τής πατρίδας και μάρτυρας τής επιστήμης και τοϋ καθήκοντος» 2.

Ό γερμανός εκδότης André, το 1824, θα γράψει: «Μία αναντικατά­

στατη απώλεια» 3. Και ό καθηγητής "Αμαντος, τό 1946, θα τονίσει : « Ό θάνατος του υπήρξε μεγάλη απώλεια δια τήν τότε Ελλάδα»4 .

Ή προσωπικότητα του Κανέλλου απαιτεί να σταθούμε σέ μερικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα, πού τον αναδείχνουν σέ πρότυπο λόγιου αγωνιστή.

Ή δημιουργική πνευματική ανησυχία και τό έντονο ερευνητικό πνεύ­

μα, για να γνωρίσει τον κόσμο και τον εαυτό του, αποτελεί τό πρώτο γνώ­

ρισμα τοϋ Κανέλλου σαν πνευματικού ανθρώπου. Ή φιλομάθεια του είναι καταπληκτική. Τίποτα δεν τοϋ είναι αδιάφο­

ρο. "Ολα θέλει να τα γνωρίσει. 'Αποστρέφεται όμως τήν ξερή πολυμάθεια και επιδιώκει να γίνει «πατέρας και κύριος των γνώσεων». Προχωρεί άπό τό ειδικό στο γενικό. Άπό τα φαινόμενα στην ουσία τών πραγμάτων. Άπό τήν πολυμορφία στην ενότητα, πού έχει ή γύρω του φυσική και κοινω­

νική πραγματικότητα. «Φέρνει σέ συμφωνία τό πολλαπλοϋν μέ τό ένιαίον»5. 'Αναζητεί τις «άπλες ουσίες» και τις «μεγάλες ιδέες». "Οπως βλέπουμε τήν πηγαία επιστημονική έφεση του, τή συνοδεύει ή γνήσια φιλοσοφική διάθεση.

1. «Ακάματος δια τήν έλευθερίαν του "Εθνους του» ('Αντωνιάδη στο Βιβλιαράκι, δ.π., σ. ς').

2. Φ. Μ ι χ α λ ό π ο υ λ ο υ , δ.π., σ. 102 και τα δύο παραθέματα. 3. I ken , δ.π., τόμ. Α', σ. 277. Ό Nicolai γράφει: « Ό κόσμος θρήνησε τον

πρόωρο θάνατο τοϋ ταλαντούχου αύτοϋ διανοουμένου, πού ξεχωρίζει ανάμεσα στους συγχρόνους του σαν γιατρός, φιλόσοφος, μαθηματικός και πολιτικός, επειδή, μέ τις πολύπλευρες γνώσεις του, τή φωτεινή διατύπωση τής νεοελληνικής δημοτικής γλώσ­

σας και μέ τό κομψό στυλ του, διακρίθηκε σ' όλα τα πεδία αυτά» (Geschichte der neugriechischen Literatur, Leipsig 1876, σ. 156).

4. Κ. ' Α μ ά ν το υ, Τα γράμματα εις τήν Χίον, δ.π., σ. 174. 5. Ik e η, δ.π., τόμ. Α', σ. 165. Καί τα άλλα παραθέματα τα παίρνουμε άπό κεί­

μενα τοϋ Στέφανου Κανέλλου.

— 273 —

Κατέχεται άπο το πάθος να βρεΐ τήν αλήθεια. Πιστεύει στο ανθρώπινο λογικό. Για τις φυσικές επιστήμες στηρίζεται στο πείραμα καί στην παρα­

τήρηση. Για τις κοινωνικές στην «πείρα των αιώνων» (δηλ. στην Ιστορία) και στις παρατηρήσεις των μεγάλων σοφών. Μελετάει γι' αυτό τήν αρχαιοελ­

ληνική κληρονομιά, τήν πρωτοπόρα σκέψη της Ευρώπης του διαφωτι­

σμού και τή νεοελληνική σκέψη. "Ολα μέ κριτικό τρόπο. Δέ δέχεται το κϋρος της αυθεντίας. Και όταν ό λόγος αναφέρεται σέ μιά γνώμη του Βολ­

ταίρου, ό Κανέλλος θα πει: «Είναι τάχα απολύτως το κΰρος ενός μεγάλου ανδρός ίσοδύναμον μέ όλες ταϊς έξέτασαις και άπόδειξαις της αληθείας, ή του ψεύδους;» Κ Τα κοινωνικά φαινόμενα τα εξετάζει στή γενική τους σχέ­

ση. Διακρίνει τό δυναμισμό αλλά καί τήν αντιφατικότητα της κοινωνίας. Στην κριτική του π.χ. για τό σύστημα φιλοσοφίας του Κούμα οι αντιρρή­

σεις του αφορούν, όχι τό ότι όΚούμας κάνει τήν έκθεση, μέ βάση τό σύστη­

μα του Κάντ, άλλα γιατί δέν δίνει τήν εξέλιξη του, γιατί δέν τό συσχετίζει μέ τα άλλα φιλοσοφικά συστήματα2. Τους φωτοσβέστες καί τα άλλα «διά­

φορα εξ ανθρώπων εμπόδια» στην παιδεία τα βλέπει «ώς αδυναμίας της άσθενούσης κοινής μητέρας» 3.

"Οταν, όμως, βρει τήν αληθινή γνώση, τότε τήν υπερασπίζεται προς όλες τις κατευθύνσεις. Χωρίς φόβο καί ασυμβίβαστος, προκειμένου να δώσει τό περιεχόμενο της. Άλλα προσεκτικός καί λεπτός στην διατύπωση καί τό χειρισμό της.

Θέλει να βλέπουμε τα πράγματα όπως είναι καί να μήν τα ωραιοποιού­

με στο όνομα μιας συζητήσιμης σκοπιμότητας. «Έγώ δέν τολμώ, γράφει, μήτε να σιωπήσω, μήτε να παραμορφώσω τα πράγματα»4. Υπερασπιζό­

μενος τήν ανάγκη να αλλάξει ριζικά ή κατάσταση των γυναικών επικαλεί­

ται τον ορθόν λόγον, τήν αλήθεια καί τό δίκαιο. Τό δεύτερο χαρακτηριστικό τοΰ Κανέλλου είναι ή ζωτική ανάγκη

πού νοιώθει, να μεταδίνει τα πορίσματα τών μελετών καί ερευνών του. Ή συγγραφική δραστηριότητα τον συνοδεύει ώς τό τέλος καί τον εκ­

φράζει. Πρώτος προωθεί τή συνεργασία στην πνευματική δημιουργία. 'Από τήν πνευματική ­ συγγραφική παραγωγή του, πού δημοσιεύτη­

κε, ξεχωρίζουν τρία έργα : α) ή διατριβή του για τή νεκροφάνεια β) τα δοκίμια του στο «Λόγιο Έρμη» καί γ) οί 10 επιστολές του στο γερμανό φιλλέληνα καί νεοελληνιστή Iken. Στο «Λόγιο Έρμη», άπό τό 1817 ώς τό

1. Λόγιος Ερμής, 1818, σ. 639. 2. Ή κριτική για τους δύο πρώτους τομείς δημοσιεύθηκε, σέ συνεργασία μέ το

Βογορίδη, στο Λόγιο 'Ερμή, 1818, σ. 409­417. Σ' αυτήν απάντησε μέ τον Λόγιο Έρμη ό Κούμας (σ. 489 ­ 495).

3. Λόγιος Έρμης, 1821, σ. 269. 4. Λόγιος Έρμης, 1820, σ. 338*.

18

— 274 —

1821, δημοσιεύει τα περίφημα «Δοκίμια του» ι. 'Αναφέρονται σέ σημαντι­

κότατα και ποικίλα θέματα πού ανεβάζουν ταυτόχρονα τή στάθμη του «Λόγιου Έρμη». Μέ τό δημοσιογραφικό αυτό όργανο ό Κανέλλος επικοι­

νωνεί με τό Γένος. Έχει πάντα κάτι δικό του κι αξιόλογο να πει για να κάνει πιο αποτελεσματική τήν επίδραση του.

Έκτος άπό τα δημοσιευμένα έργα του υπάρχουν και τα ανέκδοτα πού χάθηκαν 2.

Μέ τήν ανεπτυγμένη γλωσσική αίσθηση πού τον διακρίνει, διαμορ­

φώνει ενα υποδειγματικό προσωπικό υφός. Τό γραπτό του είναι απλό, σαφές, γεμάτο νεύρο και δύναμη, μέ χαρακτηριστικές ζωντανές λέξεις και εκφράσεις της ομιλούμενης γλώσσας.

Ό Ψαλίδας ξεχώριζε τα πεζά τοϋ Κανέλλου καί τα παρουσίασε σαν υπόδειγμα της νεοελληνικής πεζογραφίας3.

«Στα συγγράμματα του, παρατηρεί ό Iken, κυριαρχεί ό ευγενέστερος τρόπος σκέψεως, μια ασυνήθιστη καθαρότητα, μια λογική κατανομή της ύλης καί φροντίδα για τό στυλ. Καταπλήσσει τό μέγεθος των γνώσεων του, τό σωστό τακτ καθώς καί ή δύναμη καί ή διαύγεια της γλώσσας, συνται­

ριασμένη μέ τήν απλότητα καί τήν αξιοπρέπεια. Μαζί μέ τήν πιο λεπτή ευαισθησία καί τό έμφυτο ποιητικό ταλέντο διακρίνει κανείς μια ορθολο­

γιστική κρίση καί υψηλό βαθμό πατριωτισμού, αγάπης στην ελευθερία καί στο ηθικό μεγαλείο τοϋ άνθρωπου» 4.

Τό τρίτο χαρακτηριστικό είναι ή αντίληψη τοϋ Κανέλλου ότι ό πνευ­

ματικός άνθρωπος δέν πρέπει να περιορίζεται στην αναζήτηση της αλή­

θειας, άλλα καί να προχωρεί στή μετουσίωση της σέ παλλόμενη άπό ζωή πραγματικότητα.

'Αναζητεί να βρει «Ποιος ό αληθινός άνθρωπος καί ποιος πρέπει να είναι ό σκοπός τής ζωής του». Καί ό ίδιος ενσαρκώνει τον «άληθινόν άν­

1. Τον όρο «δοκίμιον» πρωτοχρησιμοποίησε ό Στέφανος Κανέλλος για να απο­

δώσει τήν λέξη Versuch (Λόγιος Έρμης, 1818, σ. 645χ). "Ως τότε συνηθιζόταν κυρίως ό όρος «διατριβή» (πρβλ. Φ. Μ ι χ α λ ό π ο υ λ ο υ , Άγνωστοι εθνικοί βάρδοι κατά τον αγώνα τής ανεξαρτησίας, ό.π., σ. 98).

2. «Εϊχε προετοιμάσει καί άλλα, άτινα συναπωλέσθησαν χειρόγραφα μετά τής πλούσιας αύτοΰ βιβλιοθήκης» (Ν. Δ ρ α γ ο ύ μ η , Πανδώρα 4 (1853 ­ 54) 571). 'Ανάμεσα σ' αυτά είναι καί μια γραμματική τής Δημοτικής.

3. Ό Grassetti, αναφέροντας τις απόψεις τοΰ Ψαλίδα, «όπως τις άκουσε άπό τό στόμα του», γράφει : «Per tutta Grecia benissimo è inteso chi parli ο scriva il dialetto comune che usò Canellos scrivendo la sua prosa». Πρότυπα επίσης θεωρεί τα άνακρεόν­

τεια τοΰ Χριστόπουλου, τα ποιήματα του Βηλαρά καί τα λυρικά τοϋ Σολωμού (In morte di Atan. Psalidas, Corfu, 1829, σ. 8) (πρβλ. Λ. Β ρ α ν ο ύ σ η , Α. Ψαλίδας, 1958, σ. 107).

4. Iken, τόμ. Α', σ. 257.

— 275 —

θρωπον». Μελετάει την κατάσταση τού Γένους για να βρει τα αποτελεσμα­

τικά μέσα για τήν βελτίωση του. Και θέλει να κάνει πράξη δ,τι πιστεύει. Κοιτάζει προς τη ζωή και το μέλλον. «Ή ασθενούσα κοινή μητέρα προσ­

μένει άπό την φιλοσοφία, και τήν αγάπη των τέκνων της τήν άνάρρωσιν και τήν τελεί αν θεραπείαν της» ι. Και δίνεται με δλες τις ικανότητες του στην εξυπηρέτηση της. Αναζητεί να βρει το Άρχιμήδειο σημείο για να δράσει. «"Ανθρωπος είσαι, στοχάσου, θέλε και πράττε κατά τήν θείαν σου φύσιν» 2

διακήρυξε, άλλα και εφάρμοσε. Ό Κανέλλος πριν απ' όλα είναι αγωνιστής. Στο πρόσωπο του το πνεύ­

μα ενεργεί καί ή δράση έχει πνευματικότητα. Δημιούργησε ενα νέο τύπο αγωνιστή, ολοκληρωμένου λόγιου γιατρού, τό φωτισμένο αγωνιστή.

Τέτοιοι «ήσαν οι προπαρασκευάσαντες δια μόχθων καί θυσιών καί αύταπαρνήσεως τήν ένεστώσα πολιτικήν ημών ΰπαρξιν», αναφωνεί 6 Ν. Δραγούμης, πού κατατάσσει τον Στέφανο Κανέλλο μαζί μέ τον 'Αλέξαν­

δρο Μαυροκορδάτο καί Θ. Νέγρη, ανάμεσα στους τρεις πολιτικούς πού θεμελίωσαν τό νεοελληνικό Κράτος 3.

Ό ιστορικός της νεοελληνικής λογοτεχνίας Γερμανός R. Nicolai, τό 1876, τον τοποθετεί δίπλα στον Σπ. Τρικούπη, στον Κάλβο καί στον Σολωμό4. Ό Δίον. Θερειανός, τό 1889, τον αποκαλεί «σοφόν καί φιλόπατριν» 5. Ό Νικ. Δραγούμης, τό 1874, γράφει «τον έκόσμει καί επιστήμη ακήρατος, καί περιαγωγή της ψυχής θαυμαστή καί της Σωκρατικής φιλοσοφίας, της λεγο­

μένης τέχνης τοϋ βίου. . . ώμολογεΐτο εγκρατής καί εργάτης»6. Ό "Αμαν­

τος τό 1946, λέει, «θα ήδύνατο να διαδραματίση σπουδαιότατον πρόσωπον εις τήν πολιτικήν καί πνευματικήν» ίστορίαν της Ελλάδος, άν εζη ακόμη ολίγα ετη»7. Ό Φ. Μιχαλόπουλος, τό 1947, τον χαρακτηρίζει «πραγματικά δαιμόνιο άνθρωπο»8.

Τό συμπέρασμα : Δεν υπάρχει κρίση γι' αυτόν πού να μήν τή συνο­

δεύει ό έπαινος, ή αγάπη, ή βαθειά εκτίμηση καί ό σεβασμός. 'Από τους πιο διαφορετικούς ανθρώπους καί άπό τίς πιο διαφορετικές σκοπιές. Καμ­

1. Λόγιος Έρμης, 1821, σ. 265 καί 269 αντίστοιχα. 2. Λόγιος Έρμης, 1818, σ. 643. 3. Πανδώρα 4 (1853­54) 570. 4. R. N i c o l a i , δ.π., σ. 156. 5. Δ. Θ ε ρ ε ι α V ο ϋ, Άδ. Κοραής, Τεργέστη 1889, τόμ. Α', σ. 69. 6. Ν. Δ ρ α γ ο ύ μ η , Ιστορικοί 'Αναμνήσεις, δ.π., σ. 24. 7. Κ. Ά μ ά ν τ ο υ , Τα γράμματα εις τήν Χίον, 'Αθήναι, δ.π., σ. 174 καί στή σ.

176 : «Καί σήμερον πιστεύομεν δτι ό Κανέλλος ήτο δεξιώτατος ανήρ καί άπέθανεν προώρως προς ζημίαν της Ελλάδος».

8. Φ. Μ ι χ α λ ό π ο υ λ ο υ , δ.π.. σ. 101. Παραλείπουμε πολυάριθμες κρίσεις από σύγχρονους καί μεταγενέστερους, Έλληνες καί ξένους, για λόγους συντομίας.

— 276 —

μια επίκριση δεν διατυπώθηκε. Κανένα ψεγάδι δεν βρέθηκε. Γενική είναι ή αναγνώριση και ό θαυμασμός. Οί κρίσεις δίκαιες και αντικειμενικές. Δεν μπόρεσαν όμως να θεμελιώσουν την ιστορική υστεροφημία. Ή λήθη σκέπασε το όνομα του και ό Στέφανος Κανέλλος παρέμεινε άγνωστος. Και κάτι χειρότερο. Μια συνωμοσία σιωπής έξυφάνθη ευθύς μετά τήν απε­

λευθέρωση, πού διαρκεί, σχεδόν, ώς τις ήμερες μας. Του Κανέλλου συνεχής και δημιουργική υπήρξε ή παρουσία του,

πάγκοινη ή καθιέρωση του τότε. Στή ζωή και τό έργο του βλέπουμε να αποτυπώνονται τα χαρακτηριστικά μιας πληθωρικής και δυναμικής πολυε­

δρικής προσωπικότητας πού αγγίζει τα όρια τής μεγαλοφυίας. Στην επανόρθωση τής ιστορικής αδικίας, πού μας βαραίνει και μας

βλάπτει, απέναντι σ' έναν άπό τους λησμονημένους πρωταγωνιστές του '21 βλέπουμε να περιορίζεται τό έργο μας σήμερα. Ή εποχή πού έζησε ό Κανέλλος ήταν μεγάλη. Και απαιτούσε μεγάλους άνδρες ­ οδηγητές για να τήν εκφράσουν και να τήν υπηρετήσουν.

Ό Κανέλλος, γέννημα και θρέμμα τής επαναστάσεως, υπήρξε ό αντι­

προσωπευτικός τύπος λόγιου γιατρού στην υπηρεσία του αγώνα. Με τήν σπάνια πνευματική συγκρότηση του, με τήν καλλιτεχνική ευαισθησία του, μέ τήν απέραντη θέληση και τό δημιουργικό δυναμισμό του δό­

θηκε για να γίνει «ή επανάσταση των ιδεών», και σε συνέχεια «ή επανά­

σταση των όπλων» Κ 'Αγνά, σεμνά, άνυστερόβουλα. "Αφησε ενα έργο πλούσιο και γόνιμο, παρ' δλο πού δέν πρόφτασε να τό ολοκληρώσει, εξ αιτίας τοΰ πρόωρου θανάτου του 2.

1. Κ. Μ α υ ρ ο γ ι ά ν ν η , Ένεστώσα κατάστασις τής ιατρικής εις τήν 'Ελλάδα, Ευρωπαϊκός 'Ερανιστής 3, 1841, 208.

2. Ό 'Αδαμάντιος Κοραής, πού γνώρισε τον Κανέλλο καλά και άπό κοντά στο Παρίσι, πολύ πόνεσε όταν έμαθε τό θάνατο τοΰ «πολύκλαυστου» Στέφανου Κανέλλου. Και τό 1826 στα περίφημα «Προλεγόμενα» του στον «Λόγον κατά Λεωκράτους» τοΰ Λυκούργου, έγραψε μια αθάνατη σελίδα για τον Κανέλλο και τους γιατρούς. Περι­

γράφει στα Ήλίσια, τή σκηνή όπου βρίσκονται τα «ΤΕΚΝΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ», οί αθάνατοι νεκροί ήρωες τής επαναστατημένης νέας 'Ελλάδος. Άπό αυτούς κατονομάζει : Τον Στέφανο Κανέλλο. Και χρησιμοποιεί γι' αυτό δύο σύμβολα: Τό ενα τής νέας και το άλλο τής κλασσικής 'Ελλάδος. Μέ τα μάτια του άγνοΟ ήρωα Μάρκου Μπότσαρη βλέπει να περιδιαβάζει : «τον γενναΐον ΐατρόν Κανέλλον, όστις άπέθανεν εις τήν Κρή­

τη ν». Και μέ τό στόμα τοϋ καλοϋ κάγαθοϋ Σωκράτη μας συνιστά : «τοιούτος πρέπει να είναι ό χρηστός πολίτης». ('Ελληνική Βιβλιοθήκη, τ. 11, Λυκούργου Λόγος κατά Λεωκράτους, Παρίσι 1826, σ. μδ'­ με').

ΓΕΩΡΓΙΟΥ Θ. ΖΩΡΑ­

Καθηγητού Πανεπιστημίου

ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΚΟΜΜΗΤΑ Ανέκδοτοι έπιστολαί

Εις παλαιοτέρας μελετάς προέβημεν εις την εκδοσιν, εκ τοϋ υπ' αριθμ. 29 κωδικός τών καταλοίπων τοϋ Σπυρ. Λάμπρου ι, επιστολών και κειμένων τινών τοϋ έκ Θεσσαλίας λογίου και διδασκάλου, φανατικού δε ύποστηρι­

κτοΰ της αττικής διαλέκτου Στεφάνου Κομμητα, παρέχοντες έκ παραλλή­

λου και συντόμους πληροφορίας περί της ζωής ώς και περί τής διδακτι­

κής και συγγραφικής δράσεως αύτοΰ 2. Κατωτέρω καταχωρίζομεν έκ τοϋ αύτοϋ κωδικός καί τινας άλλας έπι­

στολάς προς διάφορα πρόσωπα άπευθυνομένας καί άφορώσας εις θέματα περί τής γλώσσης καί γενικώτερον τής παιδείας. Τα σωζόμενα κείμενα εϊναι τα πρόχειρα δοκίμια, τα όποια καθαρογράφων ό Κομμητδς άπέστελλε προς φιλικά πρόσωπα, φυλάσσων τα αρχικά εν τω Άρχείω του3. Άπευθύ­

1. Τον κώδικα περιέγραψε πρώτος ό Σ π. Λ ά μ π ρ ο ς , Κατάλογος τών κωδίκων των εν 'Αθήναις Βιβλιοθηκών πλην τής Εθνικής : Δ' Κώδικες τής Βιβλιοθήκης Σπυρ. Λάμπρου, Νέος Έλληνομνήμων, 17 (1923) 82 κέξ., αριθμ. κωδικός 30.

2. Κείμενα έκ τοϋ αύτοϋ κωδικός έξεδώκαμεν ήδη εις τάς κατωτέρω μελετάς : 1) 'Ανέκδοτος επιστολή τοΰ Κομμητα προς τον θείρσιον, Σύμμεικτα, Επιστημονική Έπετηρίς τής Φιλοσοφικής Σχολής τοϋ Πανεπιστημίου 'Αθηνών 16 (1965­ 1966) 606­

610, 2) Στεφάνου Κομμητα, Επιστολή περί τής γλώσσης, Κείμενα καί Μελέται Νεοελ­

ληνικής Φιλολογίας, αριθμ. 32, 'Αθήναι 1967, 3) Ό Κομμητάς καί το Γυμνάσιον τοΰ Βου­

κουρεστίου, Κείμενα καί Μελέται Νεοελληνικής Φιλολογίας, αριθμ. 35, 'Αθήναι 1967, 4) Το έν Βουκουρεστίω έλληνικον θέατρον καί ή συμβο? ή τοϋ Στ. Κομμητα, Κείμενα καί Μελέται Νεοελληνικής Φιλολογίας, αριθμ. 40, 'Αθήναι 1967, 5) "Αγνωστος επιστολή Κομμητα προς Κούμαν περί γλώσσης, Rivista di Studi Bizantini e Neoellenici 14 (1967) 49 ­ 70, 6) Ό Στέφανος Κομμητάς καί το γλωσσικον ζήτημα, Κείμενα καί Μελέται Νεοελληνικής Φιλολογίας, αριθμ. 43, 'Αθήναι 1968, 7) Στεφάνου Κομμητα, Είδύλλιον εις Άλέξανδρον Μουρούζην, Rivista di Studi Bizantini e Neoellenici 15 (1968) 147­165, 8) Κομμητα προς Δούκαν επιστολή άντικοραϊκή, Κείμενα καί Μελέται Νεοελληνικής Φι­

λολογίας, αριθμ. 48, 'Αθήναι 1968, 9) Επίγραμμα Κομμητα είς Φωτιάδην, Studi Bizantini e Neoellenici 6­7 (1969 ­1970) 3­8, 10) Στεφάνου Κομμητα, Έπιστολαί περί γλώσσης καί παιδείας, Κείμενα καί Μελέται Νεοελληνικής Φιλολογίας, αριθμ. 74,'Αθήναι 1971.

3. Τάς διορθώσεις τοϋ κειμένου σημειοΰμεν είς το υπόμνημα, ορθογραφικός δέ τινας αβλεψίας διωρθώσαμεν σιωπηρώς.

— 278 —

νονται δε ταΟτα προς τους έξης : 1) Στεφάνου Κομμητα προς Είρηναΐον Θείρσιον (1814), 2) Ιγνατίου Σκαλιώρα προς Στέφανον Κομμητδν (1815), 3) Στεφάνου Κομμητα προς Σκαρλάτον Γκίκαν (1816).

Α'

Επιστολή Στεφάνου Κομμητα προς Είρηναΐον Θείρσιον

Ή επιστολή αΰτη δεν φέρει έπιγραφήν, ουδεμία όμως υπάρχει αμφι­

βολία ότι απευθύνεται προς τον γνωστόν φιλέλληνα Γερμανον φιλόλογον Είρηναΐον Θείρσιον ', προς τον όποιον ό Κομμητάς και άλλοτε εΐχεν αλληλογραφήσει2.

Σώζεται δέ είς τον αυτόν κώδικα 29, άλλ' εις τρία διάφορα χειρόγραφα. Έξ αυτών το πρώτον, καταλαμβάνον τα φύλλα 37r ­ 38ν, περιέχει το πρώ­

τον σχεδίασμα της επιστολής, μετά πολλών διορθώσεων, διαγραφών και προσθηκών, το δεύτερον, καταλαμβάνον τα φύλλα 39r ­ 40ν, αποτελεί καθα­

ρογραφέν άντίγραφον τοΰ προηγουμένου, καί, τέλος, τό τρίτον, καταλαμ­

βάνον τά φύλλα 54r ­ 55ν, αποτελεί νέαν διατύπωσιν του τελευταίου τμή­

ματος της προηγουμένης επιστολής, επηυξημένης καί συμπληρωθείσης δια νέων στοιχείων.

Ή επιστολή δεν φέρει ήμερομηνίαν, τό γεγονός όμως ότι ό Κομμη­

τας ελαβεν άφορμήν να γράψη ταύτην μετά τήν άνάγνωσιν ανοικτής επι­

στολής του Θειρσίου προς τον λόγιον άρχιμανδρίτην "Ανθιμον Γαζήν3,

1. Έκ τών διαπρεπέστερων Γερμανών φιλολόγων καί παιδαγωγών, ό Φρειδερίκος Θείρσιος (Thiersch) έγεννήθη το 1784 καί απέθανε το 1860. Προς τον αυτόν λόγιον σώζεται καί έτερα επιστολή του Κομμητα : βλ. Β. Σ κ ο υ β α ρ ά , 'Ανέκδοτα άντικο­

ραϊκά κείμενα, Έρανος είς Άδαμάντιον Κοραήν, 'Αθήνα 1965, σελ. 265 έπ., Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, 'Ανέκδοτος επιστολή τοΰ Κομμητα προς τον Θείρσιον, 'Επιστημονική Έπε­

τηρίς της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου 'Αθηνών 16 (1965 ­ 1966) 606 έπ. 2. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, 'Ανέκδοτος επιστολή του Κομμητα προς τον Θείρσιον, §νθ' άν.,

σελ. 606 έπ. 3. Ό "Ανθιμος Γαζής (τό πραγματικόν όνομα του είναι 'Αναστάσιος Γκαζάλης),

διάσημος λόγιος καί κληρικός, έγεννήθη είς Μηλέας (Πηλίου) τό 1764 καί άπέθανεν εις Σϋρον τό 1828. Μετά τήν έγκύκλιον παιδείαν εις τήν γενέτειραν, μετέβη εις Κων­

σταντινούπολιν, ένθα έχειροτονήθη διάκονος. Βραδύτερον, λαβών τό όφφίκιον τοΰ άρχι­

μανδρίτου, μετέβη είς Βιέννην, έκεΐ δέ ανέπτυξε τεραστίαν έθνικήν δράσιν. 'Οπαδός του Κοραή, θεωρεί τήν διαφώτισιν τών υποδούλων άπαραίτητον προϋπόθεσιν τής Επανα­

στάσεως. Προς τοϋτο άφιερώθη είς τήν μετάφρασιν έκ διαφόρων γλωσσών διδακτικών καί επιστημονικών έργων ώς καί είς τήν συγγραφήν ιδίων έργων διδακτικού κατ' εξοχήν περιεχομένου. Σημαντικωτάτη προσφορά είς τήν άναγέννησιν τών νεοελληνικών γραμ­

μάτων ύπήρξεν ή παρ' αύτοΰ ΐδρυσις έν Βιέννη τό 1811, τοΰ περιοδικού Λόγιος Έρμης, τό όποιον — υπό διάφορον βραδύτερον διεύθυνσιν — έξεδίδετο μέχρι τής Ελληνικής

— 279 —

δημοσιευθεΐσαν εις τον «Λόγιον Έρμήν» το 1814 ι, πιστοποιεί ότι εστάλη κατά το έτος εκείνο.

Όσον άφορα εις το περιεχόμενον, ό Κομμητδς, απευθυνόμενος προς τον σοφόν Γερμανόν, του οποίου και εξαίρει τήν άγάπην προς τήν Ελλάδα και τήν έλληνικήν παιδείαν, καταφέρεται αυστηρότατα εναντίον πάσης προσπά­

θειας διαστρεβλώσεως της ορθής και πατροπαράδοτου προφοράς της ελλη­

νικής γλώσσης, τήν οποίαν επιχειρούν τίνες ένεκα αγνοίας τής αληθείας, ως συμβαίνει με τήν έρασμιακήν προφοράν, τελείως ξένην προς τήν πραγματικότητα και άπαράδεκτον άπό ιστορικής και επιστημονικής έπόψεως.

Ό Κομμητάς παρατηρεί ότι ουδέποτε διεκόπη ή χρήσις τής ελληνικής και επομένως δια τής ζώσης και στοματικής παραδόσεως διετήρήθη αναλ­

λοίωτος δια μέσου των αιώνων, οι δε ξένοι διαπράττουν σφάλμα μέγα ζη­

τοϋντες να υποδείξουν τήν όρθήν προφοράν τής ελληνικής γλώσσης, ώς σφάλμα θα άπετέλει τυχόν προσπάθεια των Ελλήνων να υποδείξουν εις άλλους τήν όρθήν προφοράν τής γλώσσης των.

Ό Κομμητάς καταφέρεται επίσης και εναντίον όσων — Ελλήνων ή ξένων — αλλοιώνουν τήν γλωσσικήν παράδοσιν, δια καινών θεωριών και

Επαναστάσεως τοϋ 1821. Έν τφ μεταξύ ό Γαζής είχε μεταβή εις Όδησσόν, κέντρον τής Φιλικής Εταιρείας, και είργάσθη υπέρ τής ελληνικής υποθέσεως. Κατά τάς παρα­

μονάς τής 'Επαναστάσεως κατήλθεν εις Πήλιον καί έπρωτοστάτησεν εις τάς προς όργά­

νωσιν τοΰ αγώνος προετοιμασίας. Καθ' δλην τήν διάρκειαν τής επαναστατικής περιό­

δου έξελέγετο πληρεξούσιος εις τάς Έθνικάς Συνελεύσεις. 1. Βλ. «Φιλολογία», 'Ερμής ό Λόγιος 4 (1814) 7 έπ. Είς τήν έπιστολήν ταύτην

άπευθυνομένην «Τφ κυρίω Άνθίμω Γαζή Αρχιμανδρίτη», ό Θείρσιος, σύν τοις άλλοις, άνακοινοϊ ότι : «Οί τής 'Ακαδημίας (των Επιστημών τής Γερμανίας) μέτοχοι... έμοϋ έξηγησαμένου, έψηφίσαντο, πρώτον μεν Σε καί Κοραήν καί Μουστοξύδην μετόχους έλέσθαΓ ίνα ούτως 'Εταιρεία τών Ελλάδος καί Γερμανίας φιλολόγων γέ­

νοιτο», ότι ή Γερμανική 'Ακαδημία εργάζεται υπέρ τής πνευματικής αναγεννήσεως τής 'Ελλάδος : «Έμοί μέν έν τοις μάλιστα τερπνόν γέγονε, ότι οί Γερμανοί καί άλλα­

χοϋ τοις Έλλησιν ώς μάλα προσήκοντες, πρώτοι είσί τών Ευρώπης πεφωτισμένων Εθνών, καί έν Γερμανοΐς ή ημετέρα 'Ακαδημία τήν τής 'Ελλάδος δι' επιστημών άνάστα­

σιν δημοσίφ τινί ψηφίσματι τεκμαίρεται», καί ότι είναι πρόθυμος να εκπαίδευση έλλη­

νόπαιδας έπιθυμοΰντας να εργασθούν υπέρ τής πνευματικής διαφωτίσεως τοϋ "Εθνους : «Έμαθον έκ του Λογίου Έρμου οίη σπουδή οί υμέτεροι Εύεργέται, καί οϊη δαπάνη, νέους τινάς εϊς έθνη καί σχολάς άλλοδαπάς έκπέμπουσιν, ϊνα ευ πεπαιδευμένοι καί προπαρεσκευασμένοι είς τάς τής πατρίδος αυτών σχολάς καί εταιρείας άπονοστήσωσι καί διδάξωσιν έκεϊ, α έμαθον, ώσπερ απόστολοι τίνες επιστημών είς τά αυτών άνελ­

θόντες. 'Εγώ μέν ούν προ εξ σχεδόν μηνών, έπεί έν Παρισίοις διέτριβον, καί ούχ άπαξ σύν τφ Κοραή λόγους έποίουν πολλούς περί τών ημετέρων πραγμάτων, έλεξα αύτφ, ότι πρόθυμος τε καί παρεσκευασμένος εΐην τής τών τοιούτων νέων παιδεύσεως μετέχειν. Τοϋτο δέ καί Σοι νΰν γράφειν εδοξέ μοι». Περαιτέρω ασχολείται περί τών διδακτικών βιβλίων καί Ιδία περί τής Γραμματικής.

— 280 —

διαστρέφουν «το πάντων μέγιστον τών αγαθών», ήτοι την προπατορικήν τών Ελλήνων φωνή ν ι.

Τέλος, ό Κομμητας συμβουλεύει τον Θείρσιον όπως, αντί μετά τών καινά διδασκόντων δήθεν σοφών της Δύσεως, έπικοινωνή μετά τών Ελ­

λήνων μελετητών, οϊτινες επί τών θεμάτων της ελληνικής παιδείας έχουν έγκυροτέραν γνώμη ν.

Ή κατωτέρω εκδοσις γίνεται επί τη βάσει τής τελικής μορφής του χειρογράφου τών φύλλων 39r ­ 40ν, και προσθήκης τελευταίου τμήματος τών φύλλων 54r ­ 55ν 2.

Β'

Επιστολή 'Ιγνατίου Σκαλιώρα προς Στέφανον Κομμητάν

Ή επιστολή καταλαμβάνει τα φύλλα 60r ­ 6 1 ν τοϋ κωδικός. Ταύτη ν άπηύθυνεν εκ Λειψίας, τήν 16η ν 'Απριλίου 1815, ό 'Ιγνάτιος

Σκαλιώρας 3, ό εκ Ραψάνης 4 προς τον Κομμηταν, έπ' ευκαιρία τής ύπό τούτου αποστολής δύο τόμων — προφανώς τών τελευταίων — τής «Εγκυ­

κλοπαίδειας» του 5. Άφοϋ πρώτον δικαιολόγηση τήν μακράν σιωπήν του, ό Σκαλιώρας

εξαίρει εν συνεχεία τήν μεγάλη ν σημασίαν τοϋ έργου τοϋ Κομμητά, ιδία δια τάς θεωρίας αύτοΰ περί τών οκτώ μερών τής γραμματικής του, τήν οποίαν ευρίσκει πολύ άνωτέραν τών άλλων, μάλιστα δε τών «αλλοεθνών γραμμα­

τικών», τους οποίους εν τούτοις πολλοί Έλληνες σπεύδουν να θαυμάσουν καί να μιμηθοϋν, θεωροΰντες αυτούς σοφωτέρους τών Ελλήνων μελετητών.

'Ακολούθως καταφέρεται δριμύτατα κατά τοϋ Κοραή, τον όποιον δεν διστάζει να όνομάση — ώς ό Κομμητας — μέ βαρύτατους χαρακτηρισμούς,

1. Καίτοι ό Κομμητάς δέν ονομάζει είναι φανερον ότι υπονοεί τον Κοραήν και τους οπαδούς του.

2. Τμήμα τής επιστολής, και ακριβώς από τοϋ στίχ. 20 μέχρι τέλους έδημοσιεύθη ύπό Κ. Σ ά θ α , Νεοελληνικής Φιλολογίας Παράρτημα, Έν'Αθήναις 1870, σελ. 282 έπ. Βλ. και μεταγενεστέραν άλληλογραφίαν Κομμητα ­ Θειρσίου εις Β. Σ κ ο υ β α ρ α, 'Ανέκδοτα άντικοραϊκά κείμενα, ενθ' άν.

3. Τούτο δηλοΐ και δια τοΰ κατωτέρω σημειώματος του ό Κ. Σάθας εις τήν τελευ­

ταίαν σελίδα τοΰ χειρογράφου : «Επιστολή 'Ιγνατίου Σκαλιόρα τοΰ έκδόσαντος το συν­

τακτικόν». Ήτο δε ό Σκαλιώρας, εκ Ραψάνης τής Θεσσαλίας καταγόμενος λόγιος, ιερεύς τής ελληνικής εκκλησίας τής Λειψίας, φανατικός οπαδός τοΰ Κομμητα καί τών λοιπών άρχαϊστών καί φοβερός πολέμιος τοΰ Κοραή καί τών υποστηρικτών του.

4. Ραψάνη κωμόπολις τής Θεσσαλίας, γενέτειρα τοΰ Σκαλιώρα. 5. Πρόκειται περί τοΰ δωδεκατόμου έργου «'Εγκυκλοπαίδεια ελληνικών μαθημά­

των γραμματικής, ρητορικής, ποιητικής καί συλλογή εκ τών αρίστων συγγραφέων καί ποιητών», εκδοθέντος άπό τοΰ 1811 μέχρι τοΰ 1814 καί έπανεκδοθέντος πολλάκις (βλ. κατωτέρω, σελ. 293, σημ. 3).

— 281 —

ήτοι «άναίσθητον, μωρολόγον, κρονόληρον, γέροντα, τερατολόγον» και να υπενθύμιση ότι, ενώ κατά την νεότητα του «μετήλθεν έμπορικόν βίον», προβάλλεται ήδη υπό τών συντακτών τοϋ «Λογίου Έρμου» ώς «σοφώτατος και κριτικώτατος», ισάξιος τοϋ αρχαίου Σωκράτους '.

Συνεχίζων καταδικάζει τάς δήθεν καινάς θεωρίας τοϋ Κοραή, όστις, υβρίζων τους ομοεθνείς λογίους ώς αγράμματους, προβάλλει μόνον τον εαυτόν του, αντιθέτως δε επαινεί τον Νεόφυτον Δούκαν, διότι μετά σθένους και άποτελεσματικώς αντεπεξήλθε κατά τών κοραϊστών.

Τέλος, προβαίνει εις παρατηρήσεις τινάς προς τον Κομμηταν όσον άφορα εις τάς εκδόσεις του και προτείνει εις αυτόν να έπιδοθή εις τήν έπιμέλειαν νέων εκδόσεων 2.

Γ

Επιστολή Στεφάνου Κομμητα προς Σκαρλατον Γκίκαν

Ή επιστολή καταλαμβάνει τα φύλλα 3 3 r ­ 3 3 v . Εστάλη έκ Βουκουρεστίου τήν 22αν 'Οκτωβρίου 1816 και απευθύνεται

προς τον έκλαμπρότατον μπεϊζανδέ και εφορον τοϋ εν Ίασίω ελληνικού Γυμνασίου Σκαρλατον Γκίκαν 3.

Ό Κομμητάς, ύποστηρίζων πάντοτε τήν ανάγκην τής τονώσεως τής μελέτης τών ελληνικών γραμμάτων και τής δια καταλλήλων βιβλίων δια­

δόσεως τής καθαρός και πατροπαράδοτου ελληνικής γλώσσης, εξαίρει τήν φιλοπατρίαν όσων φροντίζουν δια τήν μεταξύ τών νέων και δή και εις τα σχολεία διάθεσιν τών προς τοϋτο απαραιτήτων συγγραμμάτων.

Ύπό τήν εννοιαν ταύτην φιλοπάτριδες είναι και οί εις τάς Παραδου­

νάβιους επαρχίας υπέρ τών ελληνικών σχολείων επιδεικνύοντες άμέριστον ενδιαφέρον ηγεμόνες, οϊτινες, καίτοι άπησχολημένοι με τα σοβαρά δημό­

σια πράγματα, εν τούτοις δέν παραμελούν τήν παιδείαν, αλλά καταβάλλουν πδσαν δυνατήν προσπάθειαν υπέρ τής αναπτύξεως τών σχολείων, θέτοντες επί κεφαλής άξιους άνδρας, ώς είναι ό έφορος τοϋ έν Ιασίω Γυμνασίου Σκαρλάτος Γκίκας, προς τον όποιον απευθύνεται ή επιστολή.

1. Ό Σκαλιώρας καταφέρεται — ώς και ό Κομμητάς — δια βαρύτατων εκφρά­

σεων κατά του Κοραή και δι' άλλων κειμένων, μάλιστα δέ δι' ανωνύμου φυλλαδίου του, εκδοθέντος έν Λειψία το 1818.

2. Τμήμα τής επιστολής, και ακριβώς από τοϋ στίχου 28 μέχρι τοΰ στίχου 84, έδημοσιεύθη υπό Κ. Σ ά θ α, Νεοελληνικής Φιλολογίας Παράρτημα, ενθ' αν., σελ. 293 ­ 294.

3. Ό Σκαρλάτος Γκίκας, προς τον όποιον απευθύνεται ή επιστολή, ήτο διακεκρι­

μένον μέλος τής ελληνικής κοινότητος τοΰ 'Ιασίου, διετέλεσε δέ έπί μακρά έτη έφορος τοϋ εκεί Γυμνασίου. Μπεϊζαντέ (έκ τοϋ τούρκικου beyzade) είναι τίτλος κληρονομικής ευγενείας.

— 282 —

Πράγματι περί του τελευταίου τούτου ό Κομμητάς έπληροφορήθη ότι πολλά έμόχθησεν, ϊνα μεταβάλη το μνημονευθέν Γυμνάσιον «επί το εύμεθο­

δέστερον και εύτακτότερον», ώστε «πολλάς παρέχει ελπίδας χρηστάς υπέρ της ελληνικής παιδείας».

Σύν τοις άλλοις, ώς ανήγγειλε προς αυτόν ό Άνανίας Κουζανος \ ό Γκίκας έκτιμών τάς άρετάς του «πολυπονωτάτου» συγγράμματος του Κομ­

μητα τής δωδεκατόμου «Εγκυκλοπαίδειας» 2 αύτοϋ, απεφάσισε τήν εισα­

γωγήν της εις το Γυμνάσιον του Ιασίου «προς τήν ταχεΐαν τής ελληνικής εγκυκλίου παιδείας μάθησιν» των «ομογενών μαθητών».

'Ακριβώς δέ ένεκα του λόγου τούτου και ό Κομμητδς σπεύδει δια τής επιστολής του να έκφραση τήν εύγνωμοσύνην του, διότι, δια τής εισαγωγής του έργου του εις το Γυμνάσιον, οι μέν μαθηταί θα αποκομίσουν σημαντικά μορφωτικά οφέλη, άλλα και αυτός θα απαλλαγή τής οικονομικής στενο­

χώριας, εις τήν οποίαν ευρίσκεται.

1. Ό Άνανίας Κουζανος ήτο τότε καθηγητής δικαίου εις τήν Άκαδημίαν 'Ιασίου. 2. Πρόκειται περί τοϋ γνωστού ύπό τον τίτλον «'Εγκυκλοπαίδεια των ελληνικών

μαθημάτων» έργου τοϋ Κομμητά, περί τοϋ οποίου βλ. κατωτέρω, σελ. 293, σημ. 3.

— 283 —

1

'Επιστολή Στεφάνου Κομμητά προς Είρηναΐον Θείρσιον

f. 3?r 'Ανέγνων σον εν τω «Λογίω'Ερμή» ι, άνερ σοφώτατε, την προς τον άρχι­

μανδρίτην κύριον "Ανθιμον Γαζήν 2 επιστολήν, τό τε περί τον "Ελληνα λόγον 3

πρόθνμον και περί την 'Ελλάδα σον ενδιάθετον θαυ^άσΌς επήνεσα, καθάπερ, οϊμαι, και πάς άλλος γνήσιος "Ελλην ων και μάλα είκότως όρων και τους

5 πολύ τι διαφέροντας την φωνην και ων μεταξύ πολλά οϋρεά τε σκιόεντα θάλασσα τε ήχήεσσα 4,

τό τε πάντων μέγιστον των αγαθών τη 'Ελλάδι σννενχομένονς, και ου μόνον μανθάνειν πρόθνμον μεν ον ς την προπατορικήν ημών φωνην εις φιλολογίας εξέτασιν, άλλα και γράφειν κατά τό ενόν φιλότιμουμένονς, νποδηλονντας εν

10 τούτω ως ευχής αύτοϊς έργον εστί την τ ε γήν εκείνην άκοϋσαι τον καλλίστου πάντων χρήματος τυχοϋσαν και εκαστον αυτών δννηθήναι τή τών θεών χρή­

σθαι φωνή 5. "Ο δή τω μεν γένει παντι μεγίστην φέρει δόξαν και κλέος, ει δε τις εν ήμϊν άπερνθριών τολμά την άττικήν κωλύειν γραφίδα, συνήθη οϋσαν ήμϊν εκ προγόνων και κατά διαδοχήν, αίσχύνην ου την τυχοϋσαν παρά τε

15 τοις νύν και τοις επιγινομένοις προστρίβει c\ Διά ταύτα δή και επιστεΐλαί σοι δεϊν εγνων, τούτο μεν ίνα σοι τάς χάριτας ως από πάσης τής 'Ελλάδος ομο­

λογήσω, τούτο δε Ινα σε περί τον "Ελληνα λόγον ως έχει τό γε νύν έχον τον 'Ελληνικον διδάξω, νπομνήσας άμα και όπως αν ποιήσας περί ού φαίνη φιλο­

τιμούμενος τον πόθον πλήρωσης. 20 Ή μεν δή 'Ελλάς, σοφώτατε άνερ, μεγίστας ομολογεί χάριτας ού μόνον

σοι τω ούτως εύπροαιρέτως εύχομένω τα βέλτιστα, αλλά και ει τις άλλος

2 ante το cancellava και cod. Tf s.Ι. "Ελληνα ex corr. 3 σοι s.I. post θαυμάσας cancellava σον cod. 7 σννενχομένονς ex ενχομένονς 12 τω μεν γένει ex το μεν γένος ante παντι cancellava α cod. ει οέ τις ex εϊ τις δε 15 επιστεΐλαί 17 τούτο δε Ινα σε περί τον Έλληνα λόγον διδάξω ώς έχει τό γε νϋν έχον το έλληνιχον post correxit τούτο ό' όπως περί τον Έλληνα λόγον ώς έχει τό γε νύν έχον το Έλληνικον διδάξω όπως s.l. post λόγον cancellava διδάξω cod. τον : το 18 διδάξω s.l. ποιήσας s.l. 21 pri­

mum αγαθά post s.l. βέλτιστα scripsit cod.

1. Βλ. ανωτέρω σελ. 279, σημ. 1. 2. Περί του Ανθίμου Γαζη βλ. ανωτέρω σελ. 278, σημ. 3. 3. Έλλην λόγος, ελληνις φωνή, Ελλάδος φωνή, κλπ. συνήθεις χαρακτηρισμοί

τής ελληνικής γλώσσης υπό τοϋ Κομμητά. 4. Όμηρου Ίλιάς Α 157. 5. Ό Κομμητάς αποκαλεί επανειλημμένως την κατά παράδοσιν έλληνικήν γλωσ­

σαν «θεών φωνήν», «θεσπέσιον χρήμα» (βλ. και κατωτέρω). 6. Ό Κομμητας υπονοεί κυρίως τον Κοραήν και τους οπαδούς του.

— 284 —

υπέρ αυτής λέγει τι και φρονεί. Και τους τοιούτους των ανθρώπων ως εύερ­

γέτας κηρύττει, ανάγραπτον την μνήμην διαφυλάττουαα, μηδέν μνησικακοϋοα, εϊτις δια τρόπον μοχθηρίαν τι κατά των αυτής τέκνων άπεφθέγξατο, γινώ­

25 άκουσα των αληθών Γερμανών το εύδιάθετον 1. | f. 3?ν Περί δε τον "Ελληνα λόγον τα γνήσια τής'Ελλάδος τέκνα τοιαύτην γνώμην

εχομεν : Προπατορικον κτήμα νομίζοντες τοϋτον και από τον χρυσού αιώνος μέχρι τής σήμερον κατά. διαδοχήν παρά πατέρων διδασκόμενοι, εναβρυνόμεθα επί τω χρήματι, και γράφειν καυχώμεθα ουκ εύκαταφρονήτως προς μίμησιν

30 ιών προγόνοιν, και τους επιγινομένονς εις τοϋτο προτρέπομεν εχεσθαι άπρίξ παρακελεύοντες άγαθοϋ κτήματος, δ ζηλωτούς εν τοις εθνεσι ποιεί ημάς, και μή άποδειλιάν προς μικρούς πόνους, μηδέ προσέχειν εϊτις άφιλόσοφος τω τής φιλοσοφίας ονόματι δι3 ιδίαν άμαθίαν ή κενοδοξίαν εκπλήξαι πειράται τονς άπειροτέρους και άποτρέψαι τοϋ ενδόξου τοντονΐ χρήματος, άλλα φεύγειν

35 τους τοιούτους ως τοϋ πρώτου τών αγαθών άποστερήσαι ημάς επιζητοϋντας 2. Τοιαύτην οϋν γνώμην έχοντες άνωθεν διεφνλάξαμεν μέχρι τής σήμερον

το θεσπέσιον τουτι χρήμα, ούτε παυσάμενοι ούτε παυσόμενοι, συν θεώ, καί διδασκόμενοι και γράφοντες την άττικήν διάλεκτον ώς Ιδίαν φωνήν. Και δια ταϋτα δή και περί τής τών γραμμάτων εκφωνήσεως δίκαιοι εσμεν, προτι­

40 μάσθαι τών την άρχαίαν οίομένων εύρεΐν προφοράν, πλάσματι επινοίας3. "Ωσπερ γαρ εϊτις εν "Ασία τυχόν ή Λιβύη οίκων περί τής Γερμανίδος φωνής λέγοι και διδάσκοι ούχ ώς ύμεϊς νϋν προΐεσθε, άλλ'4 ώς αν προ τεσσαράκοντα μυριάδων ετών προΐεσθαι φαντασθείη ταύτην τους τότε Γερμανούς, υμών τών ζώντων και παρά πατέρων παραλαβόντων μηδένα λόγον ποιούμενος, οϋτω καν

45 τή Ευρώπη τίνες ποιοϋσΐ' το έθνος, δ ουδέποτε επαύσατο αλληλοδιαδόχους παρά πατέρων την οίκείαν φο)νήν διδασκόμενον 5 και άναγινώσκον καί γράφον

22 post αυτής cancellavit τι cod. λέγει τι ex τι λέγεις 24 τέκνων ex τέκνον 26 τά ex corr. 32 άποδειλιάν 34 τοντονΐ ex τοντί 41 Λίβυα 44 καν 46 άναγινώσκον

1. Ό Κομμητάς επαινεί μέν γενικώς τους Γερμανούς — «τών αληθών Γερμανών το εύδιάθετον» —, εκφράζει όμως κατωτέρω τάς επιφυλάξεις του δι' όσους απομακρύνον­

ται της παραδόσεως καί τής αληθείας, ζητοϋντες να πρωτοτυπήσουν. 2. Ώς παρατηρεί ό Σάθας, ό Κομμητάς εννοεί τον Κοραή (Κ. Σ ά θ α, Νεοελλη­

νικής Φιλολογίας Παράρτημα, ενθ' αν., σελ. 273). 3. Ό Κομμητας, απευθυνόμενος προς Γερμανόν φιλόλογον, αναφέρεται εις το θέμα

τής προφοράς τής ελληνικής γλώσσης καί αντικρούει τάς σχετικάς θεωρίας τοϋ Έρά­

σμου καί τών οπαδών του. 4. 'Από του σημείου τούτου άρχεται το κείμενον τού έτερου χειρογράφου (f. 54r),

τό όποιον καταχωρίζομεν εν συνεχεία, μετά το πέρας τούτου. 5. Ό Κομμητάς καταδικάζει τήν θεωρίαν τοϋ Έράσμου περί τής προφοράς τής

ελληνικής, τήν οποίαν καί άνιστόρητον ευρίσκει καί άντίθετον προς τήν άρμονίαν τής ελληνικής : «τραχύστομον καί οϊαν έλληνικόν ούκ ανέχεται ους».

— 285 —

καί προϊέμενον καί μηδ' είπόν ποτέ ότι έχει άλλην φωνήν ή τήν 'Ελληνίδα άπολιπόντες, επί τους προ 'Ομήρου άνατρέχουσιν αιώνας και πλάττονοΊν έκφώνησιν της Έλληνίδος φωνής τραχύστομον και οΐαν ελληνικόν ουκ ανέ­

50 χεται ούς. 'Επειδή δε τα γνήσια τέκνα της Ελλάδος τοιαύτα περί τον χρήματος \

f. 40Γ τούτον φρονούσι, δια τούτο και συ, πολλήν σπουδήν περί τον "Ελληνα λόγον ποιούμενος και φιλότιμου μένος όντως επί τω χρήματι, τό τε τον ποθούμενου κατ' εύχήν τενξη, ει άνδράσιν "Ελλησι τοις τοιαύτα φρονούσι και μή κατά

55 πρόληψίν τίνα εκ τον σφαλεροϋ της ακοής πολλάκις εγγιγνομένην τοις ώσι ταττομένοις, αλλ' εκ της αληθείας και πείρας των λόγων διαφημιζομέ­

νοις, και εύ μεν τήν προπατορικήν έξηκριβωκόσιν αυτών φωνήν, ευ δε και καθ' "Ελληνας γράφειν εξ ιδίων συγγραμμάτων ομολόγου μεν ο ις δύνασθαι, εις φιλίαν συναρμόσαι σεαυτον προθυμηθείης καί αύτοϊς άντεπιστέλλειν

60 συνεχώς ι. Τούτον γαρ τον τρόπον σύ τε ανεπαισθήτως τον "Ελληνα εση εξηκριβο)­

κώς λόγον καθ' "Ελληνας, παρά γνησίων 'Ελλήνων ανδρών μαθών και τα κρείττω περί φωνής 'Ελλάδος γινωσκόντων, άφιλοπροσώπως το αληθές λε­

γόντων, καί όψει ακριβώς ως τό γε ήμέτερον Έλληνικον και εν τοις εσχάτοις 65 τούτοις χρόνοις, όμως εύπορεϊ ανδρών ουκ εύκαταφρονήτως τω προπατορικοί

χρήσθαι επισταμένων χρήματι καθ' "Ελληνας. Καί εμοι μεν συγγνώμη ει μετ ειλικρίνειας συνήθους τοϊς γνησίοις "Ελ­

λησι ταύτα σοι ειπείν ετόλμησα, σύ δε μοι τήν πρώτην ταύτην εντευξιν, ει και μετά παρρησίας ελληνικής γίγνεται, κατά φιλόσοφον άνδρα δεξάμενος,

70 "Ερρωσο2.

50 οδς ex coir. 51 δέ ex corr. 55 post εγγιγνομένην cancellavit εν cod. ώσι: οϋσι cod· 57 καί ex COÏT, εξακριβοκόσιν 59 σνναρμόϋαι : σνναρμόσειας correxit s.l. cod. 62 μαθών ex corr· 68 ταΰτα ειτιείν ex corr.

f. 54r . . .A'3 όπως προ τεσσαράκοντα μυριάδων ετώ>ν προΐεντο ταύτην Γερμανοί, υμών τών ζώντων και παρά πατέρων παραλαβόντιον μηδένα λόγον ποιούμενος,

1 μυριάδων ex corr.

1. ΌΚομμητάς συμβουλεύει τον Θείρσιον να άποφεύγη τάς θεωρίας τών γλωσσικός αιρετικών καί να έπικοινωνη συνεχώς καί νά άλληλογραφή μετά τών ακολουθούντων τήν παράδοσιν καί τήν ευθείαν όδόν.

2. Ό Κομμητάς, τερματίσας το φύλλον 39ν είχε κατ' αρχάς συνεχίσει εις το φύλλον 40ν, άφοϋ όμως έγραψε δύο περίπου γραμμάς εις τάς οποίας καί επέφερε διορθώσεις τινάς, άντιστρέψας το φύλλον, επανέλαβε τήν γραφήν από τοϋ φύλλου 40·\

3. Συνέχεια έκ τοϋ φύλλου 39ν (βλ. ανωτέρω, από στίχου 42). Το γεγονός δτι το κείμενον αποτελεί συνέχειαν άλλου χειρογράφου μαρτυρεί δτι ό Κομμητάς εϊχεν οντι­

— 286 —

ούτω καν τη Ευρώπη τινές ποιονσι. Το έθνος, δ ουδέποτε επαύσατο αλληλο­

διαδόχους παρά πατέρων την οίκείαν φωνήν διδασκόμενον και άναγινώσκον 5 και γράψον και προϊέμενον και μηδ' είπόν ποτέ ότι έχει αλλην φωνήν ή την

Έλληνικήν, άπολιπόντες, επί τους προ Όμηρου άνατρέχουσιν αιώνας καί πλάττουσιν έκφώνησιν της Έλληνίδος φωνής τραχύστομον καί οϊαν Έλλη­

νικον ουκ ανέχεται ούς. Δια ταϋτα δη και τολμηρον μέν, αληθές δε τι ειπείν σοι έρχομαι : 'Επειδή

10 περί τον "Ελληνα λόγον πολλήν σπουδήν ποιή φιλότιμου μένος επί τω χρήματι, \ f. 54ν ίνα τούτου τεύξη κατ εύχήν, παραινώ σοι (Ινα) άνδράσιν'Έλληαι τοϊςμή κατά

πρόληψίν τίνα εκ του σφαλεροϋ της ακοής πολλάκις έγγινομένην, κατ' άλή­

θειαν δε τον "Ελληνα έξηκριβωκόσι λόγον και Ικανοΐς οϋσιν ευ και καθ* "Ελ­

ληνας γράφειν καί μεμαρτυρημένοις εις τοΰτο εξ ιδίων συγγραμμάτων εις 15 φιλίαν συναρμόσαι σεαυτον προθυμηθείης και αύτοϊς άντεπιστέλλειν συνεχώς.

Τούτον γαρ τον τρόπον σύ τε ανεπαισθήτως τον "Ελληνα εση εξηκρι­

βωκώς λόγον καθ' "Ελληνας, παρ' 'Ελλήνων ανδρών μαθών άφιλοπροσώπως το αληθές λεγόντων, και όψει ακριβώς ώς τό γε ήμέτερον Έλληνικόν, και εν τοϊς έσχάτοις τούτοις χρόνοις, δμως εύπορεί ανδρών ουκ ενκαταφρονήτως

4 άναγινώσκον ex άναγινώσκων 7 post τραχύστομον cancellavit και βαρβαρό­

φωνον cod. οϊαν ex coir. post Έλληνικον cancellavit ον μόνον cod. post οϋς can­

cellavit άλλα και φρίσσει και διαρρήγνυται άκοϋον (ex άκούων) ευγενές πα εκ προπατό­

ρων και γλαφυρόν καί νομίζουσι μέγα τι εύρηκέναι· οϊς το δέ θαυμασιώτατον καί τνφλφ τω ποδί, fj λέγεται, πολλοί ήκολονθησαν ών τίνες και εις τοσούτον άμαθίας έγένοντο, ώστε, και εϊτι γένος ύπαρχοι έλληνικόν μέχρι τον νυν διασωζόμενον, άγνοεϊν. Άλλα τοις τοιούτοις ε# φρονεΐν λέγομεν. 'Εγώ δε cod. 9 δια ταϋτα. . . έρχομαι in marg. addidit cod. post έρχομαι cancellavit εστί δέ δη τοντο cod. post επειδή cancellavit σέ δρω cod. ποιΫ\ ex ποιονμενον ante φιλότιμου μεν ον cancellavit καί cod. φιλοτιμονμενον ex φιλο­

τιμούμενος post χρήματι cancellavit τολμηρον μέν τι προς σέ ειπείν έρχομαι προς δέ το φιλόσοφόν σου τον ήθους θαρρών συγγνώμης τεύξεσθαι της τόλμης ελπίζω, διότι μετά της συνήθους "Ελληνι άνδρί παρρησίας τον λόγον ποιούμαι. "Εστί δέ δη τούτο τι; 'Επειδή εν τη ση επιστολή το μέν πρόθυμόν σου εθαύμασά τε και επήνεσα τοϋ πνεύματος (περί τον έλληνα λόγον in marg.), τήν δέ της ακριβείας τοϋ καθ' "Ελληνας λόγου άσθέ­

νειαν δια το αδαές της φωνής εν τω γράφειν κατεΐδον : δθεν συμβαίνει {δια τοΰτο in marg.), δεϊν εγνων κατ' άνδρα "Ελληνα μετ' ειλικρίνειας ταύτης τήν ϊασιν προβαλεϊν."Εστί δέ (δή τούτο in marg.) αύτη το (ίνα s.l.) τοϋ ποθούμενου cancellavit et s.l. τούτου addidit cod. 12 τίνα εκ τοϋ σφαλεροϋ της ακοής πολλάκις έγγινομένην in marg. addi­

dit cod. 13 έξηκριβοκόσι καί addidit cod. 14 και μεμαρτυρημένοις εις τούτο έξ ίδιων συγγραμμάτων in marg. addidit cod. 15 συναρμόσαι ex corr. 16 έξηκριβωκώς ex corr. 17 άφιλοπροσόπως

γράψει όλόκληρον το κείμενον τής επιστολής καί ότι το πρώτον τμήμα αΰτοϋ άπω­

λέσθη. Το χειρόγραφον φέρει πολλάς διαγραφάς καί διορθώσεις, έξ ού αποδεικνύεται ότι ό Κομμητάς ηθέλησε να μεταβάλη ώρισμένα σημεία του κειμένου καί καταστήση ταϋτα πλέον σαφή καί πειστικά.

— 287 —

20 τω προπατορικά) χρωμένων χρήματι ι, καί δια της αλληλογραφίας ταύτης τόν τε πόθον τον σον πληρώσεις και το ελληνικον θαυμάσεις και πολύ πλέον αγαπήσεις η πρότερον και ευρέσεις αυτό ούτε ως ή δόξα εν τη Ευρώπη ήν, οϋτ αύ ως τίνες των ημετέρων, κενόν μεταδιώκοντες Ίδιον δοξάριον και της ιδίας άπαιδευσίας το αίσχος συγκαλύψαι προθυμούμενοι, διέδωκαν, τον "Ελ­

25 ληνα αφέντες λόγον, το μόνον ήμϊν έγκαταλειφθέν προπατορικον κτήμα, και διδάσκοντες και αυτό το έθνος εις αυτό τοϋτο καί ω των αλλοεθνών 'έκαστος εγκαυχάται κτησάμενος τοϋτο άφελεϊν ημάς τους έχοντας πειρώμενοι, πρό­

f. 55r οχημσ. μεν την φιλοσοφίαν υποδυόμενοι, ης \ πλην τοϋ ονόματος ουδέν πλέον ΐσασι, το δ* αληθές αίτιον συγκαλύψαι έφιέμενοι το ϊδιον αίσχος κατά την τοϋ

30 μύθου άλώπεκα άφελεϊν πειρώνται, ου εν γνώσει τών τοϋ έθνους πεπαιδευ­

μένων έκαστος καταγελά αυτών την ματαιοδοξίαν και άμαθίαν καί, εϊτις υπ' αυτών άπατηθείη, ελεεί, αλλ' έθνος ον ελληνικον και επί τούτω γ ε μέγα φρονούν και τη παιδεία ουκ εύκαταφρονήτως προκύπτον ώς γε προς τάς περιστάσεις.

35 Καί τότε δή δείξεις πολύ πλείω την προθυμίαν εις τε τον "Ελληνα λόγον έξασκεϊσθαι και εις το εϋχεσθαι εκ ψυχής πάντα αγαθά τή 'Ελλάδι, ήτις ευ­

γνώμων έσται ες αεί τοις ευ περί αυτήν καί φρονοϋσι καί λέγουσι καί εύχο­

μένοις καί τους τοιούτους ο!>ς εύεργέτας κηρύττει άνάγραπτον την μνήμην δια­

φυλάττουσα καί ότι πλείστας χάριτας ομολογούσα, μηδέν μνησικακοϋσα εϊτις 40 πρώην, οϋπω πάνυ πρώην, άτοπα τίνα έξηρεύξατο, την Ιδίαν μοχθηρίαν καί

ρυπαρίαν ένδειξάμενος 2· άλλα θαυμάζει μάλιστα, πώς γή Γερμανίς τών τοι­

ούτων ανέχεται τα σώματα καθαρμάτων, αίσχος ου το τυχόν προστριβόντων αυτή δια τον αυτών τρόπον, ους εϊτις καί έξεπτυκότας εϊποι τον έγκέφαλον και άλύσεων και μαστίγο^ν δεομένους, ουκ αν ψευσθείη τοϋ εικότος' καί τών

45 κρατούντων, όπως εν εύνομουμένω αυτών τω κράτει τοιαύτα θηρία έμφωλεύειν έώσι καί τή ευνομία αυτών όνειδος ου το τυχόν προστρίβοντα καί ύπόνοιαν

23 οϋτ' ex corf. ώς. . . μεταδικοντες 27 πρόσχημα ex προσχήματι 29 είδότες cancellava et s.l. Ϊσασι scripsit cod. κρύψαι cancellava et s.l. συγκαλύψει scripsit cod. το ϊδιον αίσχος κατά την τοϋ μύθου άλώπεκα, άφελεϊν πειρώνται in marg. addidit cod. 31 καί άμαθίαν in marg. addidit cod 32 τούτω ex corr. 36 έξασκεϊσθαι ex εξα­

σκημένος 37 αεί 40 δλον βόρβορον καθ' ημών cancellavit et s.l. άτοπα τίνα scripsit cod. τοιούτων ex corr. 42 τά σώματα in marg. addidit cod. καθαρμάτων ex καθάρ­

ματα αίσχος ex corr.

1. 'Από τοϋ σημείου τούτου το ύπόλοιπον κείμενον αποτελεί νέαν προσθήκη ν εις το προηγούμενον σχέδιον της επιστολής.

2. Ό Κομμητάς καταφέρεται καί κατά τών ξένων άλλα καί κατά τών Ελλήνων (υπονοεί δε τον Κοραήν καί τους οπαδούς του), οΐτινες περιφρονούν τήν έλληνικήν γλώσσαν καί τήν έθνικήν παράδοσιν.

— 288 —

παρεχόμενα τής γνώμης αυτών είναι, à μήδ' εις ύπνους Ιδεϊν τών εν εχόντων f. 55ν εΐναι τοϊς ευ ψρονοϋσι | νομίζεται.

Άλλα τα τοιαύτα της φύσεως εκτρώματα και παρ' ήμϊν και ύμϊν καί εν 50 παντί εθνει ευρισκόμενα κλαίειν λέγομεν ήμϊν δε δ λόγος νύν εστί περί ων εϋ

και φρονονντων καί λεγόντων καί ευχόμενων υπέρ τού αγαθού της Ελλάδος καί γης και φωνής, ων ΰύ τα πρώτα φέρειν δίκαιος ει. Συ γαρ και φωνή χρή­

σθαι φιλότιμη τή Έλληνίδι καί το πάσι τοϊς ευ φρονούσιν ενκταιότατον εϋχη' συ μοι δη και επαίνων άξιος ει ου τών τυχόντων παρά πάσι τοϊς εθνεσι και εις

55 άπαντα τον αιώνα. Τοιούτος δ' ούν ων, ευ οϊδ' δτι καί συγγνώμης αξιώσεις με, εϊτι μετ ειλι­

κρίνειας συνήθους "Ελληνι άνδρι εϊρηται, θωπείας ή κολακείας χαμερπούς η αν χρήσαιντο αμαθή καί κενόδοξα ανθρωπάρια παντάπασιν άποποιονμένω, μηδέν θαυμάσας εϊγε άκλητος συμβουλεύσαι άνδρι μέγα κλέος εχοντι εν πάση

60 τή Ευρώπη περί χρήματος προπατορικού ετόλμησα, αλλ' ώς τω δντι φιλό­

σοφος άνήρ άποδέξη ευμενώς ούδ' αν δέξαιο εκών εΐναι άφιλόσοφόν τι παθείν ούτω γαρ και την Ιδίαν πληρώσεις φιλοτιμίαν εύχερέστερόν τε καί άξιώτερον σού τε καί περί ον φιλότιμη χρήματος.

"Ερρωσο.

47 post εχόντων cancellava εστί cod. 55 εν πάσι τοις αΐώσι cancellavit et s.l. είς άπαντα τον αϊώνα scripsit cod. 57 θωπείας. . . άποποιονμένω in marg. addidit cod. 59 άκλιτος 61 ούδ' àv. . . οϋτω γαρ in marg. addidit cod. εκών ex εκών 62 γαρ πλήρωσες

2

'Επιστολή 'Ιγνατίου Σκαλιώρα προς Στέφανον Κομμητάν

Φίλε Στέφανε! f. ίθΓ "Ελαβον καί τους λοιπούς δυο τόμους τής φιλοπόνως άμα καί εύμεθόδως

υπό σού φιλοπονηθείσης καί επεξεργασθείσης τον δυνατόν τρόπον 'Εγκυκλο­

παίδειας. "Ηλπιζον όμως να λάβω καί γράμμα εν ταύτω, δηλωτικον καί τής 5 υγείας σου καί τής καταστάσεως σου' άλλα γαρ ήμαρτον, ψευσθείς τών ελπίδων.

Νά σε κατηγορήσω τούτον ένεκα δεν ημπορώ, διότι γίνομαι αντοκα­

τήγορος, δια να εϊπω οϋτως, ώς τα αυτά καί αυτός πράξας καί μι) επιστείλας το παράπαν, ίκανον ήγησάμενος τούτο, εάν γράχροι μόνον προς τον tioivòv ημών φίλον κυρ Νεόφυτον1, τον οποίον εγνώρισα άλλον Στέφανον2, ως τά

1. Νεόφυτον εννοεί τον κοινον φίλον καί όμοϊδεάτην Δούκαν. 2. Ό Σκαλιώρας ταυτίζει τρόπον τινά τον Δούκαν καί τον Κομμητάν ώς φίλους,

τον πρώτον μάλιστα : «ώς τά αυτά καί φρονοϋντα καί θέλοντα καί πράττοντα» ώς άλλος Στέφανος.

— 289 —

10 αυτά και φρονονντα και θέλοντα και πράττοντα. Και αντη μεν πρώτη αιτία δια την οποίαν δεν έγραψα προς την φίλην μου κορνψήν σου, ουχί δε αμέλεια τις ή αδιαφορία προς την μεταξύ ημών φιλίαν δευτέρα δε διότι δεν θέλω να περιορίσω το άπεριόριστον κράτος της πανσθενοϋς δεσποίνης φιλίας εις όρους στενωτάτους όποια εϊη τα γράμματα, τα όποια επέμφθησαν εις χρειωδών

15 πραγμάτων άγγελίαν, αλλ' ουκ εις περιττών φιλικών φιλοφροσυνών ερμη­

νείαν. ΕΙεν. Ή περί την γραμματικήν θεωρία σου πολλήν εύχαρίστησιν επροξένησεν

εις την περιέργειαν τον κόσμου! Εύρον γαρ εν αύτη τον άποχρώντα λόγον σχεδόν απάντων τών οκτώ τον λόγου μερών κατά τε σχηματισμον και όρθο­

20 γραφίαν και την όρθήν και κατάλληλον σύνταξίν τε και διάθεσιν 1. Έν τω διέρχεσθαί με αυτήν ελεγον άγαλλιώμενος κατ' εμαυτόν αίσχυνθή­

τωσαν και εντραπήτωσαν οι ζητοϋντες θεωρίας γραμματικάς παρ' αλλοεθνών γραμματικών, κ α τ α ^ τ ω σ α ν εί'ς "Αδον ζώντες όσοι τών σημερινών 'Ελλήνων κατηγορονσι λέγοντες και γράφοντες και πάντα πράττοντες, ΐν αυτοί δόξωσιν

25 εΐναί τίνες 2, άπολεσθείη το μνημόσυνον αυτών ουχί μετ ήχον, αλλ* άφανώς και άκλεώς! κτλ. κτλ. κτλ.

Τω όντι, φίλε, πόσην εντροπήν δεν θέλει αίσθανθή ο αναίσθητος και μω­

ρολόγος και κρονόληρος εκείνος γέρων 3, όστις υπό της Πνθίας τον Λογίου "Ερμου 4 εμαρτυρήθη σοφώτατος και κριτικώτατος απάντων; Πόσας εύχάς

30 δεν θέλει κάμη, αφ' ου ανάγνωση τάς γραμματικός σου θεωρίας, εξαχθείσας και ληφθείσας άπάσας ουχί παρά τών χθες και πρώην φιλολόγων, αλλά παρά τών πάλαι ποτέ κατά καιρούς διαπρεψάντων εν 'Ελλάδι φιλοσόφων, κριτικών και γραμματικών, παρ' ων και οι σημερινοί ούτοι έλληνισται ερανίζονται πάντα εις τήν περί της 'Ελλάδος φωνής 5 θεωρίαν, δια να χάνη ή ευρεία

35 χθων6 και να τον καταπίη;

15 άλλ' ουκ ex coir­ 20 όρθήν (;) ex corr. 34 ευρεία

1. Ό Σκαλιώρας επαινεί τήν γραμματικήν τοϋ Κομμητά δια τό εύμέθοδον και τήν πληρότητα αυτής. Βλ. σχετικώς Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, Στεφάνου Κομμητά επιστολή περί γλώσσης, ενθ' αν.

2. Ό Σκαλιώρας — ώς και ό Κομμητάς — κατηγορεί επανειλημμένως τον Κοραήν, ότι ανατρέχει εις ξένους γραμματικούς δια τα ελληνικά πράγματα, προφασιζόμενος ότι εις τήν Ελλάδα δεν υπάρχουν κατά τήν έποχήν ταύτην αξιόλογοι επιστήμονες.

3. Δηλ. ό Κοραής. 4. Εις τον «Λόγιον Έρμήν» έδημοσιεύθησαν πολλάκις επαινετικά σχόλια δια τον

Κοραήν, τινές δε — έν οΐς και ό Κούμας — άπεκάλεσαν τούτον «σοφώτατον και κριτι­

κώτατον απάντων». 5. 'Ελλάδος φωνή : συνήθης εκφρασις δι' ης ό Κομμητας και οί όμοϊδεάται απο­

καλούν τήν έλληνικήν γλώσσαν (βλ. ανωτέρω). 6. Όμηρου Ίλιάς Δ 182 : τότε μοι χάνοι ευρεία χθων.

19

— 290 —

Τώρα θέλει καταλάβη ό τερατολόγος καί χρεωκοπήσας ποτέ φιλόσοφος Κοραής (καί λέγω αυτόν τερατολόγον και χρεοφειλέτην τούτο μεν δια τον εμπορικόν του βίον, δν εν τή νεότητι αύτοϋ μετήλθεν ι, εκείνο δέ δια τάς τε­

39 ρατολογίας και παραδοξολογίας και κομπολογίας του, με τάς οποίας εμόλυνε f. 60ν τάς εκδοθεί\σας υπ* αύτοϋ βίβλους 2) δτι δεν έλειψαν άπα την Ελλάδα ποτέ

γραμματικοί φιλόσοφοι καί δτι δέν είναι δλοι της Ελλάδος οι διδάσκαλοι, καθώς ό διδάσκαλος του, δστις ποτέ ήν εκείνος ό διδάξας αυτόν την γραμ­

ματικήν. Διότι προς τίνα άλλον αποτείνεται εις τον Πρόδρομόν 3 του, εάν ουχί

45 εις τον εαυτού; Τίνα των λοιπών διδασκάλων αυτός εγνώρισεν η προσωπικώς ή δια γραμμάτων ό δια πολλοϋ τοϋ χρόνου άκλεώς καί άδόξως κεκρυμμένος ών εν τη Ευρώπη; "Η, αν εγνώρισε, δια ποίαν αΐτίαν κατεσκέδασε τοσαύτην άγνοιαν τοϋ ελληνικού λόγου κατά πάντων των ελλογίμων τοϋ γένους εις τους παρόντας μάλιστα χρόνους, καθ' ους εΐδεν ή 'Ελλάς άνδρας πεπαιδευμένους,

50 οποίους ούχ εώρακεν εις πολλών εκατονταετηρίδων διάστημα; 'Ημείς, φίλε, σφαδάζομεν καί δεινοπαθοΰμεν, διότι μας κατηγοροϋσι

πικρώς άμα καί αδίκως οι αλλοεθνείς εχθροί τοϋ ελληνικού γένους' καί δέν χρεωστοϋμεν περισσότερον νά άδημονώμεν διά τά αχάριστα άμα καί Ιοβόλα τέκνα της 'Ελλάδος 4; Δέν πρέπει δικαίως καί κατά τους νόμους τών 'Εθνών

55 να άποκηρύξωμεν καί νά πέμψωμεν εις κόρακας ή εις το βάραθρον ή ήχι βύθιστόν εστί τους επί φιλογενεία δήθεν πικρότατα κατηγοροϋντας καί δια­

βάλλοντας επί πάν το πρόσωπον τής Ευρώπης το ελληνικον έθνος; " / / τι βούλεται αύτω, προς Διός, το δηλαδή καί το τουτέστιν καί τα λοιπά γραμμα­

τικά κοπρίσματα 5; Δέν είναι σκοπός αύτω μέ τά τοιαύτα νά συκοφαντήση

38 ποτέ 47 κατεσκέδασκε 50 ante ούχ cancellava δέν (;) cod· 53 περιασό­

τερον ex corr. 55 fjyì

1. Οί αντίπαλοι κατηγορούν τον Κοραην, διότι μετερχόμενος νέος το έμπόριον, έχρεωκόπησε δολίως ϊνα κατασπαταλά τα χρήματα διασκεδάζων εις Παρισίους. Βλ. Β. Σ κ ο υ β α ρ α , 'Ανέκδοτα άντικοραϊκα κείμενα, "Ερανος εις Άδαμάντιον Κοραην, 'Αθήναι 1965, σελ. 280, Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, Κομμητα προς Δούκαν επιστολή άντικοραϊκή, ëvG' άν. (ανάτυπον, σελ. 14).

2. Εννοεί τους προλόγους εις τάς διαφόρους εκδόσεις, εις τους οποίους ό Κο­

ραής αναπτύσσει τάς ιδέας του. 3. 'Αναφέρεται εις τήν εκδοσιν τοϋ Πτωχοπροδρόμου εις τον πρώτον τόμον τών

«Άτακτων». 4. Τον Κοραήν καί τους οπαδούς του — χρησιμοποιών χαρακτηρισμούς παραλ­

λήλους προς τους λοιπούς άντικοραϊστάς — ό Σκαλιώρας δέν διστάζει να άποκαλέση «αχάριστα καί ιοβόλα τέκνα τής Ελλάδος».

5. Ό Σκαλιώρας ειρωνεύεται τον Κοραήν διά τάς δήθεν λεπτολόγους έρευνας του περί τά γλωσσικά.

— 291 —

60 δλον το γένος καί να δείξη δτι μόνος αυτός ύπολέλειπται εν τη 'Ελλάδι λ; δτι πρώτος αυτός ησθάνθη την χρείαν των γραμμάτων; οτι αυτός, ώς άλλος Σωκράτης2, γινώσκει τα συμφέροντα τω γένει;

Ναι, vai' αυτός είναι ό σκοπός του, τον όποιον κατεϊδε και τοϋ λυγκέως οξυδερκέστερος ό φίλος μου και φίλος σου κυρ Νεόφυτος3 και έθεάτρισε θεατρι­

65 κώτατα4, δείξας και εις τους απλούστερους την παγίδα τοϋ πονηρού και γόητος μοφλουζοφιλοσοφογέροντος 5* αλλ' ημβροτεν, ούδ' έτυχε τοϋ σκοποϋ του.

Και μη μεγαλαυχείτω διότι τάχα πρώτος αυτός κατενόησε την φύσιν τών μέσων ρημάτων, εις την οποίαν ώς επί αρραγές και άκλόνητον θεμέλιον επωκοδόμησεν δλον τον πύργον της φιλολογίας του! Τοϋτο προ δεκαπέντε

70 χρόνων παρετηρήθη υπό τίνος μαθητοϋ τοϋ Ψαλίδα 6 εν Ίωαννίνοις, ονομα­

ζόμενου Αισώπου, δστις προς το παρόν ακούει της φιλοσοφίας και της ιατρι­

κής τά μαθήματα εν 'Ιταλία' άλλα δεν διεσαλπίσθη με της κομπολογίας και δοξομανίας την σάλπιγγα, δεν έθεωρήθη ώς πολύτιμος τις θησαυρός υπό τοϋ εύρετοϋ, τοϋ μετριόφρονος, δστις ήρκέσθη μόνον να κοινολόγηση την

62 primum μόνος post πρώτος scripsit cod. 63 τοϋ s.l. 65 ante δείξας can­

cellava και cod. 72 της ex coir­

1. Ό Σκαλιώρας κατακρίνει καί πάλιν τήν προσπάθειαν τοϋ Κοραή να απόδειξη εαυτόν τον μόνον σοβαρόν επιστήμονα τής συγχρόνου Ελλάδος. Τήν αυτήν κατηγορίαν είχε διατυπώσει καί ό Κομμητδς εις τον «Λόγον στηλιτευτικον κατά τής αίρέσεως των κοραϊστών», βλ. Β. Σ κ ο υ β α ρ ά , Ανέκδοτα άντικοραϊκά κείμενα, ενθ' άν., σελ. 304 : «Καί εις όλα αύτοΰ τά αύτοσχεδιάσματα (ό Κοραής) εις τί κατεγίνετο; Εις το να λέγη εαυτόν μέν φιλόσοφον, τους δέ λοιπούς πεπαιδευμένους τοϋ έθνους, όσοι έγνώριζον αύτοϋ τήν προδοσίαν, να όνομάζη άντιφιλοσόφους καί σχολαστικούς· καί μέ τούτον τον τρόπον να καταπροδοθή πάσα ή Ελλάς», Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, "Αγνωστος επιστολή Κομ­

μητά προς Κούμαν περί γλώσσης, ενθ' άν., σελ. 57, σημ. 2. 2. Ώς πολλάκις ό Κομμητάς, ούτω καί ό Σκαλιώρας ειρωνεύεται τον Κοραήν δια

τον υπό τοϋ Κούμα άπονεμηθέντα εις αυτόν χαρακτηρισμόν «Σωκράτης τοϋ αιώνος» (Κ. Ko ύ μ α,'Ιστορία τών ανθρωπίνων πράξεων, τόμ. IB', 1832, σελ. 582). Βλ. καί Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, "Αγνωστος επιστολή Κομμητά προς Κούμαν περί γλώσσης, ενθ' άν., σελ. 57, σημ. 1.

3· Υπονοεί τον Νεόφυτον Δούκαν. 4. Δια τής δημοσιεύσεως κατά Μάρτιον τοϋ 1815 τής «Απαντήσεως εις τον έπαγ­

γελλόμενον Μισοπόνηρον», δι' ης άνεσκεύαζε τάς έν τω φυλλαδίω «G. Narrenhasser von Vernunftstadt» (ήτοι Γ. Μισοπόνηρος εκ Φρενουπόλεως) κατά τοϋ Δούκα διατυπου­

μένας κατηγορίας καί επιτίθεται κατά τοϋ Κοραή καί τών οπαδών του. Βλ. A i κ. Κ ο υ­

μ α ρ ι α ν ο ΰ , Ό Μισοπόνηρος, "Ερανος εις Άδαμάντιον Κοραήν, 'Αθήνα 1965, σελ. 193­208. Β. Σ κ ο υ β α ρ ά , 'Ανέκδοτα άντικοραϊκά κείμενα, ενθ' άν., σελ. 297, Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, Κομμητά προς Δούκαν επιστολή άντικοραϊκή, ενθ' άν. Μονψλονζης (λέξις τουρκική) = ό χρεωκοπήσας, ό πτωχεύσας, ό άναξιόχρεως.

5· τοϋ πονηροϋ και γόητος μοφλονζοφιλοΰοφογέροντος εννοεί τον Κοραήν. 6. 'Αθανάσιος Ψαλίδας (1767 ­ 1829) ό γνωστός λόγιος εξ'Ιωαννίνων, διευθυντής

τής έν Ίωαννίνοις Καπλανείου Σχολής άπό τών άρχων τοϋ παρελθόντος αιώνος μέχρι τοϋ 1820.

— 292 —

75 γνώμην του εν Ίωαννίνοις, αλλ' άφείθη και παρωράθη νπ αντοϋ ώς άνάξιον εγκαλλώπισμα της περί τους λόγους επιδόσεως του.

f. 6\Τ 'Αλλά γαρ που ποτέ \ στήσω και άναπαύσοι τον κάλαμόν μου; Ποίος δρος αύτώ εσται της δεινολογίας; Ουδείς, ουδείς. Έπιλείψει με ή ήμερα διη­

γούμενον 1 γραφή τάς μωρολογίας τον μωρολόγον γέροντος. "Οθεν αυτόν μεν 80 άπορριπτέον εις Κννόσαργες, σε δε καί τους κατά σε εγκωμιαστέον, τα ει­

κότα και ψρονοϋντας και λέγοντας και γράφοντας ελληνικά, εποτρύνοντας και εις λοιπά τοιαύτα επωφελή και ένδοξα τοϋ γένους έργα.

Καί επειδή ό λόγος φέρων ενέβαλέ με εις τήν παράκλησιν, λεκτέον α προς το παρόν φρονώ. Τοϋτο δέ εστί να σε παρακινήσω εις τήν εκδοσιν τοϋ

85 'Αθηναίου Δειπνοσοφιστοϋ2. Πόσην συντέλειαν εργάσεται ή εκδοσις τούτου τοϋ συγγραφέως εις το γένος γινώσκεις, τοϋτο καί ώς εμπειρότερος και ώς φιλολογικώτερος εμοϋ έχεις πολλά τα σννεργοϋντα εις τήν εκδοσιν τον. "Εχεις, λέγω, τήν σοφήν μετάφρασιν τοϋ σοφοϋ Λεφέβρον δε Βιλλεβρούνου, τήν εκδο­

θεϊσαν εν Παρισίοις κατά το 1788 έτος 3· έχεις προσέτι καί τάς πλατυτάτας 90 σημειώσεις τοϋ Ίσαακίον Κασαουβώνου 4, λατινιστϊ γεγραμμένας και άλλων

δσοι των αλλογενών ενησχολήθησαν εις τον Δειπνοσοφιστήν μας 'Αθήναιον. Καταλαμβάνεις και τάς δύω ταύτας διαλέκτους, τήν μίαν, τήν γαλλικήν, εντελώς, τήν άλλην ήμιτελώς 5.

Σε παρακινώ εις τήν εκδοσιν ταύτην ώς πολλών περιεκτικήν πραγμάτων 95 χσί τά μάλιστα συντελοϋσαν εις τήν γνώσιν της ελληνικής φωνής. Εις αυτήν

ευρήσεις άφορμάς δια νά θεατρίσης τον Άρχίλοχον ϋ τοϋ γένους ημών άξίως τών ηθών του.

86 εμπειρότερος ex εμπειρότερος (έμπειρος) 92 ταύτας ex ταύτας

1. Βλ. Δημοσθένους Περί Σεφάνου XVIII, 296 : «έπιλείψει γάρ με διηγούμενον ό χρόνος», Παύλου Προς 'Εβραίους 2, 32 : «έπιλείψει γάρ με διηγούμενον ό χρόνος». "Εκφρασις συνήθης καί εις Ίσοκράτην ('Αρχίδαμος 81, Περί Ειρήνης 56, προς Δη­

μόνικον 11, Περί Άντιδόσεως 320), εις Πλούταρχον κλπ. 2. Ό Σκαλιώρας υποδεικνύει εις τον Κομμητάν να έπιμεληθή τήν εκδοσιν του

'Αθηναίου Δειπνοσοφιστοϋ, γραμματικού εκ Ναυκρατέως, ζήσαντος περί τα τέλη της δευτέρας καί τας αρχάς της τρίτης μ.Χ. έκατονταετηρίδος, περί της οποίας αναφέρει καί βοηθητικός πηγάς.

3. Μετάφρασιν τοϋ έργου έξέδωκεν ό Lefebure de Villebrune (Banquet des Sa­

vans, par Athénée, Paris 1789). 4. Πρώτην άξιόλογον εκδοσιν τοϋ έργου συνέταξεν ό Casaubonus, της οποίας το

1597 έδημοσιεύθη εν Γενεύη το πρώτον μέρος περιέχον το κείμενον μετά μεταφράσεως, το 1600 έν Lyon τά Υπομνήματα, καί τέλος το 1612 καί 1664, επίσης εν Lyon, το όλον έργον όμοϋ.

5. Κατά όμολογίαν τοϋ Σκαλιώρα, οπαδοϋ καί φίλου τοϋ Κομμητά, ό τελευταίος ούτος έγνώριζε «εντελώς» μεν τήν γαλλικήν, τήν δέ λατινικήν «ήμιτελώς».

6. Άρχίλοχον τοϋ γένους ημών αποκαλεί ό Σκαλιώρας τον Κοραή ν άφ' ενός μεν

— 293 —

Και ταύτα μεν τα παρ' εμού, αυτός δε νγιαίνοις, ποιών εϊτι σοι δοκεΐ σνμφερώτερον τω γένει.

100 1815, τη 16 'Απριλίου. Λειψία 'Ιγνάτιος ο εκ 'Ραψάνης.

"Οσα ερμήνευαν την Κύρου Παιόείαν χ εϋρον, κατ εμήν κρίσιν, εσφαλ­

μένα η αμφίβολα : α', σελ. 63 : λέγει υπό ôè της πλατύτητος κτλ. τοϋτο ερμηνεύεται υπό σοϋ όντως' υπό δε τον πλάτους τοϋ τόπου, όπερ. ώς

105 εμοιγε δοκεΐ, εκληπτέον είναι εις το πάχος των ζώων καϊ μάλιστα τών κά­

πρων.— και άλλαχ., σελ. 65' λέγεις εννοείται το εστίν, εν ω έγκειται το εΐη. — και κατωτέρω : το απαγορεύω κατά χρόνον ενεστώτα προενηνεγμένον άκατάλληλόν πως είναι δοκεΐ μελλοντικήν έχον σημασίαν, πλην ει μη κατά μετάληψιν εϊη. — και σελ. 69 : και ουκ ανίει, άλλ' ε δ ί ω κ ε κ α τ έ­

110 χ ω ν, το εδίωκε κατέχων έπεξήγησίς εστί τον ανίει, ώς οϊομαι. Ποία τινί όμως ισοδυναμώ φωνή εν τη καθ' ημάς γλώσση έρμηνευτέον; Έν δε τοις «Άπομνημονεύμασι» σελ. 128 κείται :επαίδευσε την ψ ν χ ή ν και το σώμα δ ι α ί τ η, όπερ εμοιγε δοκεΐ, επαίδευε, κατά χρόνον παρατα­

τικον είναι δει. — και κατωτέρω : επί τ ο ύ τω ο ν τ ω παρεσκευα­

115 σ μένος η ε ι, δέον επί τούτον, εϊγε επί τον σΐτον αναφέρεται, και το ηει, κινήσεως σημαντικον δν, αιτιατικήν απαιτεί. — και πάλιν έν τω τετάρτω τόμω, το υπό τού Λουκιανού ε'ιρημένον εν τω αυτού «Ένυπιίω» : κ α Ι τύ­

χης δ ε ΐ σ θ α ι λ α μ π ρ â ς, ερμηνεύεται υπό σον εϊη το λαμπρούς την τύχην, δ εστί τους ευτυχείς, οπότε υπό πάντο>ν ερμηνεύεται άλλως, άμέλει τι

120 ο εύμέθοδος και πεπαιδευμένος διδάσκαλος εννοείται, πόθεν ουν αυτός τοιαύτην αύτω προσήψας εννοιαν; — Κύρ. Παΐδ., εις σελ. 7 3 : δ ι ε ληλύ σ θ α ι αυ­

τό ΐς όδόν, δπερ και σημειοΐς. Τούτ' εν άλλη εκδόσει κείται διηνύσθαν το διεληλύσθαι, δσα γε κάμε ε'ιδέναι, ούδαμού εϋρον, άλλ' ούτ αυτός ερευνών εύρή­

σεις' μη τι ούν ήμάρτηται γραφικώς ή εισηκται υπό τίνος άμαθους ελληνιστού; 125 'Ερώτησον περί τούτου και τον κυρ Νεόφυτον ­ και άλλους ελληνιστάς 3.

100 άπριλλίον Λειψία ex coir. 107 κατά ex cori".

διά τους γλωσσικούς νεωτερισμούς του, αφ" έτερου δε διά το δηκτικον και σφόδρα σκω­

πτικόν αύτοϋ ΰφος, στρεφόμενον εναντίον έχθρων, ακόμη δε και φίλων. 1. Μετά τό πέρας της επιστολής, ό Σκαλιώρας εις εκτενές ύστερόγραφον υπο­

δεικνύει τινά «εσφαλμένα ή αμφίβολα» — ώς σημειοΐ, κατά την κρίσιν του — είςτήν ύπό τοϋ Κομμητά γενομένην εκδοσιν της Κύρου Παιδείας.

2. Δηλ. τον Δούκαν. 3. Περί της Κύρου Παιδείας τοϋ Κομμητα βλ. " Ε γ κ υ κ λ ο π α ί δ ε ι α ελληνι­

κών μαθημάτων γραμματικής, ρητορικής και ποιητικής, την διδασκαλίαν αυτών περι­

έχουσα και συλλογήν μετ' εκλογής εκ τών αρίστων Ελλήνων συγγραφέων και ποιητών μετά τών αναγκαίων υποσημειώσεων και λεξικών ονοματικού τε και. λεκτικού, εις τε

— 294 —

Έ π ί της εξωτερικής πλευράς τοΰ φύλλου 6 1 ν ή διεύθυνσις :

Τω ελλογιμωτάτω κω, κω Στεφάνω Κομητά (sic) Εις Βιέννην.

Έ π ί της αυτής πλευράς τοΰ φύλλου, άνω δεξιά, μεταγενέστερα προσ­

θήκη :

'Επιστολή 'Ιγνατίου Σκαλιόρα (sic) τον εκδόντος το συντακτικόν. Κ. Σάθας.

3

'Επιστολή Στεφάνον Κομμητά προς Σκαρλατον Γκίκαν

Σκαρλάτω Γκίκα τω εκλαμπροτάτω Μπεϊζανδε τήν προσήκουσαν απονέμω προσκύνησιν.

ί. 33Γ Η 'Ελλάς φωνή ι, το μόνον πατροπαράδοτον ήμϊν επίφθονον παρά τοϊς εθνεσι εγκαταλειφθέν παρά της τύχης κτήμα, καταπολεμουμένη τό γε νυν έχον υπό πολλών μή ελληνικά φρονούντων 2, έχει άνδρας προϊσταμένους τω δντι "Ελληνας, και ταύτης εντελώς εγκρατείς και γένους τών τά πρώτα φερόν­

5 των τους αρίστους. Τοιούτοι δε είσΐ μεν οι υψηλότατοι ηγεμόνες, οι τοσούτον έρωτα τού χρήματος3 εχουσιν, ώστε, καίτοι περιστοιχούμενοι υπό πολλών πολιτικών πραγμάτων, α επιτέτραπται αύτοϊς, Γυμνάσια συνιστάναι και έπι­

μελεΐσθαι, κηδεμόνας τους αρίστους νομιζομένους καθιστάντες, ουδέποτε παύονται, κατά το ενόν αύτοίς' εισΐ δε και οι ηγεμόνων πανέκλαμπροι βλαστοί

10 και τών λοιπών ευγενών τού έθνους ότι περ το κεφάλαιον 4. Ει δέ τις τούτων και πολιτικών πράγματος ήβουλήθη εαυτόν άπαλλά­

ξαι (πλην όσα εις βίον αναγκαία και της τού γένους ευγενείας σημεία πέφυκεν

6 post έρωτα cancellavit υπέρ cod. 7 post αύτοΐς cancellava άμα cod.

τών δυσχερών σαφήνειαν και τών λέξεων έξήγησιν συντεθεΐσά τε και συλλεγεΐσα παρά Στεφάνου Κομμητά του έκ Φθίης, τόμ. Ε', 1814 : Έκ τών Ξενοφώντος : Λ' έκ της Κύρου Παιδείας (σελ. 40­126), Β' έκ τών 'Απομνημονευμάτων (σελ. 126­171), Γ' 'Απολογία Σωκράτους προς τους δικαστάς (σελ. 171­181).—Τά εν τω κειμένω αραιά ύπεγραμ­

μίσαμεν ημείς. 1. 'Ελλάς φωνή : συνήθης εκφρασις τοΰ Κομμητά προς δήλωσιν της ελληνικής

γλώσσης (βλ. και ανωτέρω). 2. μή ελληνικά φρονούντων : ό Κομμητάς υπονοεί τον Κοραήν και τους οπα­

δούς του. 3. έρωτα τον χρήματος: δηλαδή της ελληνικής γλώσσης. 4. Ήγεμών ήτο τότε ό 'Ιωάννης Γεωργίου Καρατζάς (27 Αυγούστου 1812­29 Σε­

πτεμβρίου 1818).

— 295 —

αύτώ ώς εν τώ κόσμω ζώντι και μετά ανθρώπων αναστρεφόμενα)) και παρα­

δοϋναι ταΐς μούσαις και τοϊς λόγοις, άλλοις τε και μάλιστα όσοι εις ελληνικήν 15 άφορώσι παιδείαν, τούτοις ώς εν την 'Ελλάδα την πάτριον αυτών φωνήν εξε­

πισταμένοις και εναβρυνομένοις μάλιστα επί τοιούτω κτήματι, συνέβη και την προστασίαν μείζω ποιεΐσθαι και την επιμέλειαν κατά το ενόν αύτοϊς συντονωτέραν, φιλότιμου μεν ου ς όντως, ώστε πάντα λίθον κινεϊν, φλέγεταιι, επί τω στηρίξαι και πολλοίς τών ημετέρων τε και αλλοεθνών, ει τύχοι, άνευ φθό­

20 νου γενέσθαι το χρήμα κοινόν. f. 3 3 ν Τοιούτος τοίνυν συ, εκλαμπρότατε ήγεμό\νων έκγονεΐ Του γαρ εν Ία­

σίω Γυμνασίου 2 επιστάτης ών 3, ουδέποτε παύη, δσον ενεστιν, επί το εντελέ­

στερον προαγαγεϊν και επί το εύμεθοδέστερον καταστήσαι προθύμου μένος και τους κατά καιρούς τα σκήπτρα της Μολδανΐας διέποντας υψηλότατους

25 ηγεμόνας ύπομιμνήσκων δ δη και ννν εποίησας, ως γε ακούω, ώστε το εν Ίασίω Γυμνάσιον της 'Ελληνικής παιδείας τη τον υψηλοτάτου κελεύσει δια σοϋ επί το εύμεθοδέστερον και εύτακτότερον μεταβληθέν πολλάς παρέχει ελπίδας χρηστάς υπέρ της ελληνικής παιδείας, ώς πολλών ενταύθα αυτής εγκρατών και δι αυτής και τής δεσποίνης φιλοσοφίαςi εν εξει γενομένων και πανταχόθεν

30 τής 'Ελλάδος διασπαρέντων, ή περί την παιδείαν του γένους εντεύθεν βελτίω­

σις γενήσεται. Τοιαύτην ούν διάθεσιν έχων, πεισθείς τε, ώς εικός, περί τής εμής 'Εγκυ­

κλοπαίδειας 5, πολνπονωτάτου χρήματος, και προς την ώφέλειαν τών όμο­

13 αύτώ s.l. ζώντι ex ζώντος 27 μεταβληθέν ex cofr. 28 post εγκρατών cancel­

lava γενομένων cod. 30 post γένους cancellava γενήσεται cod.

1. 17 λέγεται : κατά το ρητον «κινεϊν πάντα λίθον». 2. Περί τοϋ ελληνικού Γυμνασίου του 'Ιασίου βλ. Τ ρ. Ε ύ α γ γ ε λ ί δ ο υ, Ή

παιδεία έπί Τουρκοκρατίας (Ελληνικά σχολεία από τής αλώσεως μέχρι Καποδιστρίου)» τόμ. Β', έν 'Αθήναις 1936, A r i a d n a C a m a r i a n o ­ C i o r a n , Les académies prin­

cières de Bucarest et de Jassy et leurs professeurs, Θεσσαλονίκη 1974. Παλαιότερον ό Κομμητας εΐχεν απορρίψει πρότασιν περί διορισμού του εις το Γυμνάσιον του 'Ιασίου, παρά τους ευνοϊκούς όρους, ένεκα αντιθέσεως του προς τήν εκεί κρατούσαν κατάστασιν, βλ. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α , Ό Κομμητδς και το Γυμνάσιον τοΰ Βουκουρεστίου, ενθ' αν.

3. επιστάτης ών : δηλ. ό Σκαρλάτος Γκίκας, έφορος τοϋ Γυμνασίου. Μετά τον γενικόν ënaivov περί τών αρχόντων και προστατών τών γραμμάτων, ό Κομμητδς στρέφεται πλέον προσωπικώς προς τον Σκαρλάτον Γκίκαν, τοϋ οποίου εξαίρει τήν προς τήν παιδείαν και ιδία τήν πρόοδον τοϋ έν Ίασίω Γυμνασίου ίδιαιτέραν φροντίδα και στα­

θερον ενδιαφέρον. Της φροντίδος ταύτης θεωρεί άπόδειξιν και τήν έπιδειχθεΐσαν πρωτο­

βουλίαν περί εισαγωγής εις το γυμνάσιον τής παρ'αύτοΰ εκδοθείσης «Εγκυκλοπαίδειας». 4. όεσποίνης φιλοσοφίας : οΰτω αποκαλεί ό Κομμητάς τήν φιλοσοφίαν, ώς απο­

τελούσαν, κατά το σύστημα του, τήν κορωνίδα τής παιδείας· βλ. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α , Ό Κομμητας και το Γυμνάσιον τοϋ Βουκουρεστίου, ενθ' αν.

5. Περί τής «Εγκυκλοπαίδειας» βλ. ανωτέρω. Ό Κομμητας υποστηρίζει έπανει­

— 296 —

γενών άφορώντος και δια το εύμέθοδον προς την ταχεϊαν της ελληνικής εγκυ­

35 κλίου παιδείας αυτών μάθησιν, είσαγαγεΐν αυτήν εγνως και εις το αύτόσε Γυμνάσιον και κοινήν ποιήσαι πάσι τοις εν Μολδαυ'ια της ελληνικής ερασταϊς παιδείας, καθάπερ φίλος άνήρ, "Ελλην και φιλογενής μοι εγραψεν ' Αν ανίας ό Κουζάνος, προστιθείς, δτι και σνγκαταβήναι ήξίωσας, ώστε και προσειπεΐν με δι' αύτοϋ.

40 Ταϋτ άρα και επιστείλαι ετόλμησα, τοϋτο μεν ϊνα καγώ αποδώ, ώς εικός, τη ση εκλαμπρότητι τάς όφειλομένας μοι προσκυνήσεις, τοϋτο δε ίνα κατά το άπαραίτητον τον χρέους μου και τάς προσήκουσας ομολογήσω χά­

ριτας διά τε την προς το εμον φιλοπόνημα προαίρεσιν και δια την προς εμε αυτόν σου εύνοϊκήν διάθεσιν και, τέλος, ίνα εκλιπαρήσω μεν ουχί (ελέγξει γαρ

45 εμοϋ μεν ποιήσαντος κολακείαν χαμερπή, σοϋ δε δεξαμένου σμικρολογίαν της σης δόξης αναξίαν συ τε γαρ κολακείας υπέρτερος, εγώ τε τοϋ χρήματος αδαής), νπομνήσω δέ σε περί της εισαγωγής εις το αύτόσε Γυμνάσιον τοϋ εμοϋ πονήματος. Ούτω γαρ οι τε μαθηταί ώφεληθήσονται και εγώ δια την άχρηματίαν της κατεπειγούσης με στενοχώριας άπαλλαγήσομαι ι.

50 Και ή μεν εμή τόλμη τοιαύτη' συ δε δεξάμενος την εμήν άξίωσιν μετά της εμφύτου σοι εύμενείας, συγγνώμης αξιώσεις, εϊτι και τολμηρότερον φαί­

νεται. Ου γαρ αύθάδειά τις εις τοϋτο επώτρυνεν, αλλ' ή σή επιείκεια και το εν λόγοις ελληνικοϊς τραφήναί σε εκ γενετής, και δια τοϋτο, εϊπερ τις άλλος παιδείας ελληνικής προστάτην είναι σε και ύπερασπιστήν θερμότατον τοϋ

55 χρήματος, ταϋτα τολμήσαι εποίησαν. "Ερρωσο.

'Ολυμπιάδος χμη , ετει α' Μαιμακτηριώνος θ' 2

34 post εγκυκλίου cancellava μαθήσεως 35 έγκράτειαν cancellavit et μάθησιν s.l. add. cod. 37 ante φίλος, cancellavit d cod. 44 post διάθεσιν cancellavit ας δή και oi ώφεληθησόμενοι όμολογήσονσι (con*, ex είναι) πλείους και το γένος άπαν ετι πολλώς δια την σήν προς βελτίωσιν αύτοϋ κηδεμονικην επιστασίαν cod. 47 αύτόσε s.l. cod. post Γυμνάσιον cancellavit το έν Ίασίω cod. τοϋ εμοϋ πονήματος ex το έμον φιλοπόνημα 52 επότρυνεν 53 εϊπερ 54 είναι

λημμένως — και εις τα έργα και εις τήν άλληλογραφίαν του — ότι ή πλήρης γνώσις της ελληνικής αποτελεί τήν άναγκαίαν προϋπόθεσιν δια τήν είσαγωγήν εις τήν φιλοσοφίαν.

1. Ό Κομμητας καταλήγων, το μεν ευχαριστεί τον Σκαρλατον Γκίκαν δια τήν πρωτοβουλίαν του περί εισαγωγής τής «Εγκυκλοπαίδειας» ώς διδακτικού βιβλίου εις το Γυμνάσιον τοϋ 'Ιασίου, όπερ θα ώφελήση τους μαθητάς, το δέ θα άποτελέση και δι' αυτόν οίκονομικήν βοήθειαν, δεδομένου ότι — ώς γράφει εις πολλά γράμματα του, έν αντιθέσει προς άλλους (εννοεί κυρίως τον Κοραή ν), ούτος φέρει μόνος το οίκονομι­

κον βάρος των εκδόσεων τών έργων του. 2. Ή ημερομηνία αντιστοιχεί προς τήν 22αν 'Οκτωβρίου 1816.

— 297 —

* * *

Έκ των ανωτέρω επιστολών, αί μεν του Κομμητα αποτελούν νέαν μαρτυρίαν περί του γλωσσικού φανατισμού αύτοΰ υπέρ της επιστροφής εις τήν αττικήν διάλεκτον ως και των περί της ορθής προφοράς τής ελλη­

νικής Ιδεών του, ή δέ του Σκαλιώρα, πιστού οπαδού του Κομμητα —ήτις αποκτά ιδιαίτερον ενδιαφέρον τοσούτω μάλλον καθόσον όλίγαι έπιστολαί τούτου σώζονται — μαρτυρεί το μένος του ιδίου και τών ομοϊδεατών του κατά του Κοραή, θεωρουμένου παρ' αυτών Ηροδότου τής γνήσιας ελληνι­

κής παραδόσεως και μωροΰ διαστρεβλωτοϋ τής ελληνικής γλώσσης.

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ

«Ή Πόλις έάλω!». Μετά χίλια χρόνια μεσουρανήματος το Βυζάντιο, κατάκοπο πλέον και βαλλόμενο άπ' την Ανατολή και τή Δύση, έψυχορ­

ραγοϋσε, ως πού τελικά κατέπεσε ήρωϊκά. Ή παρακμή είχε αρχίσει από καιρό. Ή διάλυση είχε σημειωθή ήδη άπό τήν πρώτη κατάκτηση άπό τους Φράγκους, τό 1024. Συμπληρώθηκε απ" τους Τούρκους το 1453.

'Αλλ' ό Διγενής δεν πέθανε. Μαρμαρωμένος βασιλιάς, έπεσε σε λή­

θαργο για να άναστηθή μια μέρα και ξαναρχίση τήν αιώνια πορεία του. Ή ελπίδα αυτή ξεπετάχθηκε απ' τή στάχτη της καιόμενης ακόμα Πόλης. Τό έγραψε επιγραμματικά ό Ν. Πολίτης : «Ευθύς μετά τήν άλωσιν έγεν­

νήθησαν αΐσιαι περί της μελλούσης τύχης τοϋ έθνους ελπίδες, και έρρι­

ζώθη ή πεποίθησις παρά τω έλληνικω λαω, ότι άφεύκτως δια της σπάθης θα ανάκτηση τήν δια της σπάθης άρπασθεΐσαν υπό των έχθρων πατρικήν κληρονομίαν. Και ή πεποίθησις αύτη διεσείετο μέν και άπημβλύνετο ενίοτε ένήμέραις λιποψυχίαςέξ εθνικών συμφορών, άλλ' ουδέποτε έξέλιπεν, ύποτρεφομένη μέν ύπό της ελπίδος εις τήν έπικράτησιν του δικαίου και ύπό της συναισθήσεως της δυνάμεως τοϋ ελληνισμού, έκδηλουμένη δ' εις χρησμούς και προρρήσεις, παραδόσεις και δημοτικά άσματα και εις ενό­

πλους εξεγέρσεις κατά τοϋ ισχυρότατου δεσπότου» ι. Έχρειάσθησαν τετρακόσια χρόνια σκλαβιάς, πόνων, δακρύων, θυσιών.

Σ' όλη αυτή τήν περίοδο, ό ελληνικός λαός δέν ύπέμενε παθητικά μόνο τή δουλεία­ κατά καιρούς έγιναν διάφορα επαναστατικά κινήματα, πού, κι αν άπετύγχαναν, έδειχναν τήν ζωτικότητα τοϋ έθνους και μαρτυρούσαν ενα υψηλό φρόνημα. Παράλληλα οι πνευματικοί άνθρωποι — οι μεγάλοι Διδάσκαλοι τοϋ Γένους —, μένοντας στον ελληνικό χώρο ή αυτοεξόριστοι στή Δύση και τό Βορρά, ειργάζοντο πάντοτε με όλα τα μέσα πού ήσαν στή διάθεσί τους για να διατηρήσουν και τονώσουν τήν εθνική συνείδηση, πεπεισμένοι ότι μόνο μέ τό «διαφωτισμό» τοϋ λαοΰ θα ήταν δυνατό μια μέρα να νικηθή ό εχθρός καί να άποκτηθή ή ελευθερία.

Διδάσκουν, όμιλοΰν, γράφουν, δημοσιεύουν φυλλάδια, περιοδικά, βιβλία· όταν μποροΰν ελεύθερα, όταν δέν μποροϋν, συγκαλυμμένα. Μετα­

1. Ν. Π ο λ ί τ ο υ , Παραδόσεις, 1904, τόμ. Β', σ. 659.

— 299 ­

φράσεις, πολιτικά κηρύγματα, επιστημονικά και λογοτεχνικά έργα, νου­

θετικές επιστολές, διδακτικούς προλόγους σε ποικίλες εκδόσεις, επανα­

στατικά και πατριωτικά τραγούδια, προπαγανδιστικά τεύχη. Σοφοί διδά­

σκαλοι ή απλοί ιερωμένοι αποτείνονται προς το γένος και κυρίως προς τους νέους σε αρχαΐζουσα, σε καθαρεύουσα, σε δημοτική, κατά τις πεποι­

θήσεις του ô καθένας, άλλα με τήν ϊδια πάντα πίστη και φανατισμό. Είναι πολλοί και εϊναι πολλά τα έργα τους, τα περισσότερα άγνωστα

στο κοινό. Όταν κάποτε—και μια τέτοια εργασία έχει αρχίσει τα τελευ­

ταία χρόνια — συγκεντρωθούν και μελετηθούν όλα αυτά τα κείμενα, θά μπορέσουμε τότε μόνο να εκτιμήσουμε τον πλούτο, τήν σοφία και τήν σημασία της προσπάθειας αυτής, στην οποία πρέπει να αναζητήσουμε και τις ρίζες τοϋ νεώτερου Ελληνισμού.

Σαν δείγμα τοϋ μεγάλου αυτού πλούτου αρχίζουμε τή δημοσίευση μερικών χαρακτηριστικών δοκιμίων, χωρίς καμμία χρονική, γλωσσική ή ιδεολογική σειρά, με σκοπό να φανή ή σημασία και ή επίδραση τών ποιη­

τικών ή πεζογραφικών κειμένων. Ή αρχή γίνεται με ενα είδος προκηρύξεως, πού Ελληνίδες της εποχής

απηύθυναν στις γυναίκες της Ευρώπης, ζητώντας να δείξουν κατανόηση για τον αγώνα ενός μικρού χριστιανικού κράτους κατά της ίσχυροτέρας τότε οθωμανικής αυτοκρατορίας.

Ή έκδοση θά γίνεται πάντοτε στο πρωτότυπο, χωρίς καμμία αλ­

λοίωση γλωσσική ή περιεχομένου. Μόνο ή ορθογραφική εμφάνιση θά προσαρμοσθή προς τή σύγχρονη γραφή και θά συμπληρωθή — όταν είναι αναγκαίο — ή στίξη.

'Επιστολή Ελληνίδων τινών προς τάς Φιλελληνίδας

Βρισκόμαστε στον πέμπτο χρόνο της επαναστάσεως. Το αγωνιζόμενο έθνος είχε καταπλήξει τον κόσμο με τα κατορθώματα του­ είχε όμως και πολύ υποφέρει : Καταστροφές, πυρκαϊές, φόνοι, δηώσεις, άρπαγες, βια­

σμοί, αιχμαλωσίες, πείνα, ταλαιπωρίες, αίμα. Ή Ευρώπη, στην μεγάλη της πλειοψηφία, και κυρίως οί κυβερνήσεις, έμεναν ασυγκίνητες· δεν ήθελαν να δυσαρεστήσουν τόν Τούρκο. Πολλά συμφέροντα διεκυβεύονταν.

Οί γυναίκες υπέφεραν με καρτερική υπομονή τήν κατάσταση : είχαν χάσει γονείς, συζύγους, παιδιά, περιουσίες· βρίσκονταν στή διάθεση του κατακτητή και ύφίσταντο κάθε εξευτελισμό.

Βλέποντας τήν απάθεια τών μεγάλων, με τους οποίους τους ένωνε ή ϊδια θρησκεία, και πού, πίσω άπό προφάσεις ούδετερότητος, έμεναν ανάλ­

γητοι μπροστά στην τραγωδία πού παιζόταν μπροστά στα μάτια τους, και

— 300 —

χαίρονταν συχνά για τα ατυχήματα των Ελλήνων, αποφάσισαν να απευθύ­

νουν μία προκήρυξη προς τις γυναίκες της Δύσεως, ζητώντας τή μεσολά­

βηση τους στις οικείες κυβερνήσεις και στην κοινή γνώμη. Στην προκήρυξη αυτή, ύπο μορφή εγκυκλίου επιστολής, περιγράφουν

τά δεινά τους και τήν απόφαση να ελευθερωθούν από ενα αιώνιο δυνάστη, αναφέρουν τους πόνους και τις καταστροφές τους σ' έναν άνισο αγώνα με πολλαπλάσιους εχθρούς, εκφράζουν τό παράπονο τους για τήν απάθεια της χριστιανικής δύσεως σ' ενα πόλεμο κατά αλλόπιστων, πού συνενώ­

νονται και αλληλοβοηθούνται. 'Υπογραμμίζουν ότι πολλοί έσπευσαν να προσφέρουν τήν υλική ή ηθική τους βοήθεια στην Τουρκία, ευτυχείς δταν έπληροφοροϋντο τήν εξόντωση του ελληνικού πληθυσμού. Δεν παραγνω­

ρίζουν όμως καί τή δράση τών Φιλελλήνων, προς τους οποίους εκφράζουν τήν βαθειά ευγνωμοσύνη και τήν αιώνια αναγνώριση εκ μέρους τών Ελλή­

νων καί της ιστορίας. 'Ιδιαίτερα κατακρίνουν τήν προβαλλομένην δήθεν διεθνή ουδετερό­

τητα, πού αποτελεί πρόσχημα, για να εγκαταλείψουν μόνην τήν μικράν 'Ελλάδα, αγωνιζομένη ν εναντίον ενός κοινού εχθρού της θρησκείας καί της Ευρώπης. Εις τήν πολιτικήν αυτήν βλέπουν τον εγωισμό καί τά συμ­

φέροντα τών μεγάλων, για τους οποίους, αργότερα, ό ποιητής 'Αλέξαν­

δρος Ραγκαβής θα γράψη, στον «Κλέφτη» :

Τον κόσμ ο δόλος διοικεί κ' ή αδικ ειμαρμένη.

7α πλούτη έχουν οι κακοί, κ εδώ ατούς βράχους κατοικεί

ή αρετή κρυμμένη.

Μεγάλοι έμποροι πωλοϋν τά έθνη σαν κοπάδια.

Την γήν προδίδουν και γελούν. Έδ' όμως άρματα λαλοϋν

στ απάτητα λαγκάδια.

Οί 'Ελληνίδες τελικά ζητούν τή μεσολάβηση τών γυναικών — μητέ­

ρων, συζύγων, θυγατέρων — για τήν υπόθεση τών Ελλήνων, πού είναι υπό­

θεση καί ολοκλήρου τοΰ Χριστιανισμού. Ή προκήρυξη έχει γίνει σέ ύφος αξιοπρεπές, με πλήρη γνώση της

σοβαρότητας της καταστάσεως καί χωρίς ταπεινωτικές επικλήσεις. Οί συνθήκες τής εποχής καί τό περιεχόμενο της προκηρύξεως τήν

κάνουν εξαιρετικά επίκαιρη, θα μπορούσε δε να νομίση κανείς ότι έγρά­

φτηκε σήμερα για τήν κυπριακή περιπέτεια.

,'\

— 301 —

Ή προκήρυξη έχει ημερομηνία 17 'Απριλίου 1825 και τον ϊδιο χρόνο δημοσιεύτηκε σε χωριστό τεύχος. Στο εξώφυλλο έχει τόν τίτλο «Επιστολή 'Ελληνίδων τίνων προς τάς Φιλελληνίδας» και τον υπότιτλο «Συντεθείσα παρά τίνος τών σπουδαιότερων Ελληνίδων», 1825.

Δεν αναφέρεται το όνομα της συντάκτιδος. Ξέρουμε όμως ότι είναι ή Ευανθία Καΐρη, κόρη του Νικολάου και της 'Ασημίνας Καμπανάκη και αδελφή του Θεόφιλου. Γεννήθηκε στην "Ανδρο το 1799 και πέθανε το 1866. Κάτω από τήν φροντίδα του αδελφού της έλαβε μεγάλη μόρφωση στις Κυδωνιές και έμαθε έκτος άπ' τήν αρχαία ελληνική, τήν γαλλική και τήν ιταλική. Ό Κοραής είχε συχνή αλληλογραφία μαζί της και μεγάλη εκτίμηση στή μόρφωση και τή δράση της. Και άλλοι πολλοί δικοί μας και ξένοι εξαίρουν τήν προσωπικότητα της. Λίγο προ της επαναστάσεως, κατά προτροπή του Κοραή, μετέφρασε το σύγγραμμα του Βουΐλλου «Συμ­

βουλαί προς τήν θυγατέρα μου», πού τυπώθηκε το 1820 και στο όποιο προτάσσει πρόλογο με συμβουλές στις Ελληνίδες για τή μόρφωση και τήν ιατρική. Μετέφρασε και έγραψε και άλλα έργα, μεταξύ τών οποίων το δράμα «Νικήρατος», πού παίχθηκε πολλές φορές στην Ερμούπολη και μεταφράσθηκε και ιταλικά1.

Ή προκήρυξη, πού ή Καΐρη συνέταξε ελληνικά και γαλλικά, προκά­

λεσε μεγάλη εντύπωση και έμεινε σαν δείγμα της φιλοπατρίας και της μορφώσεως της.

Το κείμενο συνυπογράφουν και άλλες γνωστές 'Ελληνίδες της επο­

χής άπο διάφορα μέρη της 'Ελλάδος. "Ενα απόσπασμα τής προκηρύξεως δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Φίλος τοϋ νόμου», και τότε ή 'Ελένη Μαυ­

ροκορδάτου έσπευσε να έκφραση τήν Ικανοποίηση της. Στο τελευταίο εξώφυλλο υπάρχει ή σφραγίδα τοϋ Γαλαξιδίου, ώς

έξης : σέ στεφάνι δάφνινο και κάτω από το σημείο τοϋ σταυρού «Σφραγίς 'Ελευθερίας Γαλαξιδίου, 1821 Μαρτίου».

1. Για πληροφορίες σχετικές βλ. Δ. Π. Π α σ χ ά λ η , Ευανθία Καΐρη (1744­

1866), 'Αθήναι 1929.

ΤΟ Κ Ε Ι Μ Ε Ν Ο

'Επιστολή ''Ελληνίδων τινών

προς τάς Φιλελληνίδας Σνντεθεΐσα παρά τίνος των σπουδαιότερων Ελληνίδων

1825 Έκ της εν "Υδρα ελληνικής τυπογραφίας

Φίλαι της 'Ελλάδος

Ή άναστάτωσις και ai φλόγες τών Κυδωνιών 1, ή απάνθρωπος και ωμό­

τατη των Χίων σφαγή 2, ή ανέλπιστος της Κρήτης, της Κάσον, της Ευβοίας αιχμαλωσία3, ή απροσδόκητος των Ψαρών καταστροφή, ai πυρπολήσεις και οι άνδραποδισμοί διαφόρων της 'Ελλάδος χωρίων και πόλεων, και τα εξ αυτών ελεεινά θύματα, είναι ακόμη ζωηρά εις την φαντασίαν μας. Εϊδομεν δλαι σχεδόν ημείς μητέρας αποθνήσκουσας εις τάς άγκάλας τών θυγατέρων των, θυγατέρας παραδίδουσας τάς ψυχάς των πλησίον εις τους θνήσκοντας γονείς των, νήπια θηλάζοντα ακόμη τάς νεκράς μητέρας των. Η γύμνωσις, ή πείνα, το ψϋχος, και ο εξ αυτών θάνατος, είναι τά μικρότερα και ελαφρότε­

ρα κακά, τά όποια έπαρρησιάσθησαν πολλάκις εις τους πλήρεις δακρύων οφθαλμούς μας' εχάσαμεν πολλαι αδελφούς και άδελφάς' εμείναμεν αλλαι όρφα­

val και χωρίς καμμίαν καταφυγήν. Δεν ύπήρξεν, ίσως, δυστυχία εις τον κό­

σμον, τψ οποίαν νά μην νπεφέραμεν ή ήμεϊς ή αλλαι ομογενείς μας. Καμμία ποιητών φαντασία, νομίζομεν, δεν ημπορεί νά πλάση κακά μήτε τόσον φοβε­

ρά μήτε τόσον ελεεινά, όσον ημείς πραγματικώς και τά εϊδομεν εις αλλάς και τά εδοκιμάσαμεν ai ϊδιαι.

'Αλλ', ώ φίλαι της Ελλάδος, Σας βεβαιώνομεν, ότι κανεν άπα τά δεινά ταύτα δεν διεπέρασε τόσον τάς καρδίας μας όσον ή απανθρωπιά, δια νά μήν είπώμεν θηριωδία, την οποίαν έδειξαν εις το έθνος μας πολλοί από τους καυ­

χωμένους, ότι έγεννήθησαν εις την σοφήν Εύρώπην, ότι ανέγνωσαν πολλά άξια θαυμασμού ηθικά βιβλία και, το θαυμασιώτερον ακόμη, ότι είναι μαθηται τού Ευαγγελίου, και ήκροάσθησαν τους ενδοξότερους κήρυκας της αρετής.

Ναι, ώ φιλελληνίδες, εκείνα τά δεινά είναι τωόντι μεγάλα, είναι τρομερά' αλλά, με την ελευθερίαν της Πατρίδος μας, ή άπαραδειγμάτιστος γενναιότης με την οποίαν πολλαι από τάς ομογενείς μας απεφάσισαν καλύτερα νά ριφθώ­

σιν εις τάς αβύσσους i, νά παραδοθώσιν εις τάς φλόγας, νά γίνωσι βρώμα τών

— 303 —

θηρίων, παλαίουσαι με τήν πεΐναν εις τάς έρημους και είς τα σπήλαια, παρά να ύποφέρωσι πάλιν την άπάνθρωπον των Τούρκων δουλείαν, ή Ιδέα δτι τα ύπεφέραμεν δλα δια την αγάπην της Πατρίδος μας, τα κατέστησαν δχι μόνον υποφερτά είς ημάς, αλλά τρόπον τινά και αρεστά είς τάς θλίψεις μας. Και έπει­

τα δεν ήτον τόσον θαυμαστον να πάθωμεν τοιαύτα από τοιούτους εχθρούς δεινά ;

Τις δμως, δεν λέγομεν από τους ομογενείς μας αλλά και απ αυτούς τους ίδιους Τούρκους, ήλπιζε να ίδη ποτέ υπέρ τα εκατόν εκατομμύρια χριστιανών, να βλέπωσι με ανήκουστον άδιαφορίαν, ώς είς ρωμαΐκον άμφιθέατρον, δλα τα τουρκικά έθνη σύμφωνα και σύμμαχα να δρμώσιν εναντίον ολίγων χριστια­

νών με το πϋρ και με τον σίδηρον είς τάς χείρας δια να τους έξαλείψωσι; Και διατί; διότι απεφάσισαν να έλευθερώσωσι τήν πατρικήν των γήν,

και να εμποδίσωσι τάς τουρκικός τίγρεις άπα το να σπαράττωσιν είς το έξης τα σπλάγχνα των; Τις έφαντάζετο ποτέ να ίδη το Κοράνιον δτι ισχύει περισ­

σότερον να κάμνη τους Τούρκους σύμφωνους εναντίον μας, παρ' δ,τι Ισχυσαν έως τώρα δλων τών σοφών της Ευρώπης ai φωναι και τών κηρύκων τοϋ Ευαγ­

γελίου αϊ νουθεσίαι, να κινήσωσιν είς συμπάθειαν τους χριστιανούς, δι' δσα έπάθομεν και πάσχομεν δεινά;

Άλλα την άδιαφορίαν ταύτην, ή, καθώς την όνομάζουσιν ουδετερότητα, ενδέχεται να άπαιτη ή ορθή της Ευρώπης πολιτική, ή τών Ευρωπαϊκών δυ­

νάμεων ή ισορροπία, καθώς ζητοϋσι να μας βεβαιώσοίσι και πολλοί από τους σοφούς τοϋ έθνους μας, αν και ήμεϊς έως τώρα αλλην δεν ένομίζομεν όρθήν πολιτικήν, παρά να βοηθη τις τους αδίκως καταπολε μου μένους και άπανθρώ­

πως κατατυραννουμένους και βασανιζομένους, και μάλιστα ενώ δύναται να το κάμη χωρίς την παραμικράν βλάβην του και με τήν μεγίστην εύκολίαν.

Πλην τις, και άφ ου δοθη ή αδιαφορία ή ή ούδετερότης αυτή, δεν αδημονεί βλέπων πολλούς Ευρωπαίους αντί άδιαφόροιν ή ουδετέρων θεατών, συμβου­

λεύοντας μάλιστα τους Τούρκους, βοηθοϋντας τους Τούρκους, προφθάνοντας τα πολιορκούμενα άπα ημάς και κινδυνεύοντα κάστρα, ενώ μάλιστα κατασφάζουσι τους είς αυτά αθώους αδελφούς μας οι θηριώδεις εχθροί μας, συμμαχοϋντας και συνναυμαχοϋντας με τους Τούρκους, ώς να μην ήσαν ικανά δλα τα τουρκι­

κά έθνη να πολεμήσωσιν εναντίον τών ευαρίθμου στρατιωτών τοϋ έθνους μας, μήτε δλοι οι στόλοι των νά άντιπαραταχθώσιν εναντίον τών εύθραυστων και αδυνάτων πλοιαρίων μας; Τις δεν φρίττει, βλέπων τον σταυρόν νά συμμαχή με το μηνοειδές εναντίον μικρού έθνους χριστιανικού, ένω μάχεται μάλιστα υπέρ αυτού τοϋ Σταυρού; Ποίος ημπορεί νά ύποφέρη χωρίς νά λυπηθη και νά αγανάκτηση, δταν άκούη, δτι πολλοί από τους λεγόμενους Ευρωπαίους συγ­

κροτοϋσι χορούς και κάμνουσι συμπόσια, δταν μάθωσι μάλιστα καμμίαν δυσ­

τυχίαν μας 5. Δεν ήξεύρομεν πώς ή ιστορία θέλει περιγράψει τήν άκατανόητον ταύτην

— 304 —

της Ευρώπης άπάθειαν, στοχαζόμεθα δμως, δτι δεν θέλει ποτέ εύρεϊ λέξιν έκ­

φραστικήν, της κακ/ας των αλλόκοτων τούτοι και άσπονδων έχθρων μας, οΐτινες, αντί αδιάφορων και ουδετέρων χριστιανών θεατών, μετεβλήθησαν άνελ­

πίστως εις θηριώδεις Τούρκους και ήγριώθησαν περισσότερον απ αυτούς εναντίον τοΰ έθνους μας' και τωόντι να μας μισώσι και να ζητώσι να μας βλά­

πτωσι με παντοίους τρόπους περισσότερον από τους Τούρκους άνθρωποι ομό­

θρησκοι, τους οποίους ένομίζομεν αδελφούς μας, και τους οποίους ούτε έκα­

κοποιήσαμεν ποτέ, ούτε δυνάμεθα να κακοποιήσωμεν, είναι εξίσου άκατανόη­

τον και άνέκφραστον. "Αν φοβώνται μήπως έλαττωθώσιν οι Τούρκοι, και δια τούτο τους υπερα­

σπίζονται, ας συλλογισθώσιν δτι περισσότεροι ευρίσκονται εις την Άσίαν και την Άφρικήν παρ' δτι είναι δλοι οι χριστιανοί εις δλον τον κόσμον. "Αν στοχάζωνται, δτι θέλουσιν έχει τους Τούρκους φίλους βοηθοϋντές τους, ας μάθωσιν, δτι οι Τούρκοι τους μυκτηρίζουσι, τους ύβρίζουοι, τους στοχάζον­

ται άτιμους ανθρώπους, τους ονομάζουσιν άπιστους και προδότας και άσπον­

δους εχθρούς των, άπορούσι δέ και με την άλλόκοτον ταύτην κακίαν των και γελώσι με την άνοησίαν των, καυχώνται δέ και δικαίως, δτι, ένώ τόσοι χρι­

στιανοί κατατρέχουσι και προδίδουσι τους ολίγους ομοθρήσκους των αγωνι­

ζόμενους δια την πίστιν και πατρίδα των, δέν ευρέθη ακόμη κανείς Τούρ­

κος, νά κατατρέξη ή να προδώση, δέν λέγομεν Τούρκους, άλλα ένα μόνον Τούρκον.

Πώς λοιπόν νά μη μας φαίνεται δεινότερος και δυσβαστακτότερος ο παρά­

ξενος ούτος τών ανέλπιστων έχθρων μας καταδιωγμος από όσα έως τώρα οι Τούρκοι μας έπροξένησαν κακά; Πώς νά μην πονη περισσότερον ή πληγω­

μένη καρδία μας ένώ βλέπομεν, δτι εις τοιαύτην δεινήν περίστασιν δχι μόνον δέν μας εύσπλαγχνίζονται οι ομόθρησκοι μας, δχι μόνον δέν φαίνονται, καθώς κηρύττουσιν, αδιάφοροι ή ουδέτεροι, άλλα και μας καταδιώκουσιν άνιλεώς και μας προδίδουσιν άπανθρώπως, και μάλιστα οσάκις στοχάζονται, δτι ευρισκό­

μεθα εις έσχάτην ανάγκην; Διότι τότε γίνονται αγγελιαφόροι τών Τούρκων εναντίον μας, τότε τους συμβουλεύουσι καθ' ημών, τους μεταφέρουσι τροφάς και πολεμικά εφόδια, τους μετακομίζουσι στρατεύματα, τους όδηγοϋσι, τότε έξαιρέτως συνερίζονται μέ αυτούς, τις πρώτον νά καταφέρη την καιριωτέραν πληγήν, και νά μας εξολόθρευση.

'Ελύσσασαν πλέον καθ' ημών δέν τους κάμπτονσιν ούτε ai δυστυχίαι μας, ούτε τά βάσανα μας, ούτε κανέν από τα άπαραδειγμάτιστα δεινά μας' δσον οί εχθροί μας έτοιμάζουσι περισσότερα στρατεύματα καΐ μεγαλύτερους στόλους, τόσον περισσότερον και αυτοί άποθηριώνονται εναντίον μας. Οί Τούρ­

κοι εΐναι συγγενείς των, είναι φίλοι των, είναι ομόπιστοί των, είναι το μό­

νον έθνος, καθώς λέγουσι, το οποίον πρέπει νά βασιλεύη έπι της 'Ελλά­

δος. Και διατί; Δια νά χόρταση ή άπληστος αυτών επιθυμία άπο χρυσίον

— 305 —

καί ή απάνθρωπος αυτών καί σκληρά καρδία από ωμά και θηριώδη θεάματα. Εις δλα δμως αυτά τά δεινά λαμβάνομεν όλίγην άνεσιν, στοχαζόμεναι,

δτι δσα οι παράλογοι οντοι εχθροί μας και λέγουσι και πράττονσι καθ' ημών, είναι διόλου άγνωστα εις τους ηγεμόνας των. Διότι δεν δυνάμεθα να φαντα­

σθώμεν ποτέ, δτι είναι γνωστόν εις αυτούς, δτι οι υπήκοοι των άτιμάζουσι τόσον και το έθνος των και την κεφαλήν των, και δτι κάμνουσι μισητον το εύρωπα'ίκον δνομα καί βδελυκτον το χριστιανικόν. Λεν ήμποροϋμεν να πει­

σθώμεν ποτέ δτι τα ήξεύρουσι καί δεν τα εμποδίζουσι. Πλην ή αληθινή παρηγοριά μας είναι δτι μεταξύ τόσων αδιάφορων εις

τα δεινά μας θεατών, ευρέθησαν και άνδρες άξιοι τοΰ έθνους, τοϋ οποίου φέ­

ρουσι το δνομα, άνδρες, οϊτινες από μόνην τήν προς τους "Ελληνας άγάπην κινούμενοι, δχι μόνον δεν παρέβλεπαν τήν 'Ελλάδα υπέρ της ελευθερίας και ανεξαρτησίας της άγωνιζομένην, άλλα και τήν εθάρρυναν κινδυνεύουσαν, και τήν ύπεβάσταξαν κλονιζομένην άνδρες, οϊτινες έλαττώνουσι τρόπον τινά το εκ της αδιαφορίας τών άλλων όνειδος.

Ναι, γενναΐαι ψυχαί, αν είναι δυνατόν να εξαλειφθη ή πενταετής της Ευ­

ρώπης κηλίς, Σεις θέλετε τήν εξαλείψει. "Αν είναι δυνατόν νά άποπλυθη δ πενταετής τοΰ χριστιανικού ονόματος ρύπος, Σεις θέλετε τον άποπλύνει. Εις 'Εσάς, γενναίοι άνδρες, το έθνος μας χρεωστεΐ τήν καρδίαν του' εις αυτήν εΐναι εγκεχαραγμένη ή είκών Σας. Τά ονόματα Σας θέλουσι προφέρεσθαι με σέβας από της 'Ελλάδος τά τέκνα' και οι απόγονοι Σας θέλουσι καυχάσθαι, δτι ηυτύχησαν νά εχωσι τοιούτους προγόνους.

'Αλλά ποίαν παραμυθίαν ελάβομεν εις τάς θλίψεις μας, ποίαν άνεσιν είς τά δεινά μας, δταν εμάθομεν, δτι ευρίσκονται καί γυναίκες, αϊτινες καί εδάκρυσαν εις τάς δυστυχίας μας, καί εχάρησαν είς τάς ευτυχίας μας, καί επα­

ρακίνησαν πολλούς είς τήν άγάπην τοϋ έθνους μας, και συνέτρεξαν είς τήν σω­

τηρίαν του! Ναι, φ'ιλαι της 'Ελλάδος, ή δι' ημάς θλΐψίς Σας, ελάφρυνε πολλάκις τήν

εδικήν μας' τά ύπερ ημών δάκρυα Σας ώλιγόστευσαν τά εδικά μας' ή δια τάς νίκας της 'Ελλάδος υπερβάλλουσα χαρά Σας ηνξησεν δχι όλιγάκις τήν άγαλ­

λίασίν μας. Είμεθα βέβαιαι, δτι θέλει σωθή ή Πατρίς μας, αν καί καταδιώκεται από

τόσους φανερούς καί από τόσους άδικους και παραλόγους αφανείς εχθρούς. Έλπίζομεν είς τήν θείαν πρόνοιαν, δτι δεν θέλει τήν εγκαταλείψει' θαρροϋμεν είς τον ζήλον δλων τών αληθινών τέκνων της, είς τήν φρόνησιν τών διοικητών της, είς τήν άνδρείαν τών στρατηγών καί στρατιωτών της, είς τήν γενναιότητα τών ναυάρχων καί ναυτών της, είς τήν εύτολμίαν τών πυρπολητών της, καί είς τήν άγάπην τών αληθινών φίλων της, δτι θέλει στήσει τρόπαια, κατά τών ασπόνδων εχθρών της καί δτι θέλει θριαμβεύσει κατ αυτών ενδέχεται δμως νά μήν επιζήσωμεν ήμεϊς νά ϊδωμεν τήν λαμπράν έκείνην καί επιθυμητήν

20

— 306 —

ήμέραν, είς τήν οποίαν ή 'Ελλάς Θέλει λάβει την τελείαν έλευθερίαν και ανεξαρ­

τησίαν της. Πλην καί με δαα ύπεμείναμεν δεινά, άποθνησκομεν ευχάριστοι διότι άποθνησκομεν υπέρ της Πατρίδος μας έλεύθεραι, και όχι πλέον δοϋλαι των άπανθρωποτέρων τυράννων. Θέλομεν δε διασώσει, πριν κλείσωμεν τους οφθαλμούς, είς τάς ευτυχείς μεταγενεστέρας μας, δτι, αν και ευρέθησαν ώμοι και παράλογοι εχθροί μας, οϊτινες κατεδίωξαν απανθρώπως το έθνος μας υπέρ της ελευθερίας του αγωνιζόμενον, έφάνησαν δμως και άνδρες, οϊτινες Ηδειξαν και με λόγον και με έργον δτι είναι αληθινοί φίλοι της Ελλάδος, θέ­

λομεν τάς κάμει να μάθωσι μάλιστα, δτι υπήρξαν και γυναίκες Φιλελληνίδες, αϊτινες δεν έλειψαν ποτέ και να λέγωσι καλά υπέρ της αγωνιζομένης 'Ελλά­

δος και να την βοηθώσι το κατά δύναμιν άλλα και συνέχαιρον με τας 'Ελληνί­

δας είς τάς νίκας της Πατρίδος των και συνελυποϋντο με αυτας εις τάς δυστυ­

χίας της, και ενί λόγω έγιναν και αύται αυτόχρημα 'Ελληνίδες ώς προς της "Ελλάδος την τύχην.

Θέλομεν αφήσει συμβουλήν είς τάς μετά ταϋτα ομογενείς μας, δτι είς τους αλλόκοτους εκείνους και χωρίς αίτίαν εχθρούς μας να επεύχωνται, όχι ποτέ κανέν κακόν, άλλα να ζώσι, και να βλέπωσι την τόσον δεινώς και άλόγως καταδιωχθεΐσαν υπ αυτών 'Ελλάδα τροπαιοϋχον και θριαμβεύουσαν διότι άρκετήν τιμωρίαν στοχαζόμεθα δι' αυτούς τον ελεγχον τοϋ συνειδότος, την δυσφημίαν τοϋ ονόματος των καί την κακήν καί άδοξον καί ατιμον κληρονο­

μίαν, την οποίαν άφίνουσιν είς τα τέκνα των. 'Εσάς δέ, ώ γενναϊαι φίλαι της 'Ελλάδος, θέλομεν τάς παραγγείλει να

ευλογώσι καί να εύφημώσι πάντοτε δια την προς αυτήν άγάπην Σας' να μήν λησμονήσωσι δέ ποτέ τήν προς εσάς εύγνωμοσύνην των, να μεταδώσωσι καί είς τάς θυγατέρας των το γλυκύ τούτο της καρδίας των συναίσθημα. Καί ημείς, αν καί δεν δυνάμεθα κατά το παρόν να φέρωμεν είς το στήθος μας τήν περιπόθητον εικόνα Σας με τήν περιγραφήν «αϊ Φιλελληνίδες», εχομεν δμως αυτήν γεγραμμένην είς τα φύλλα της καρδίας μας καί το άγαπητον δνομά Σας δεν θέλει λείψει ποτέ ενόσω ζώμεν από το στόμα μας.

Τη 17 'Απριλίου 1825. Αι εύγνωμονοϋσαι Φίλαι Σας

Α. Ν. ή Συντάκτης.

'Ano Αιγαίον πελάγους Μαριγώ Δημητρίου 'Ελένη 'Αθανασίου 'Ελένη Γεωργίου Θεοδώρα 'Αθανασίου Κωνστάντια Γεωργίου

'Ελένη Παναγιώτου 'Αναστασία 'Αθανασίου

— 307 —

'Από "Υδρας Βασιλική Λαζ. Δ. Τσαμαδού Κυριακή Γ. Γκιώνη Παναγιούλα Νικ. Σ. Μπουτούφη ΕΙρήνη Δημ. Α. Μιαούλη Μαρία 'Εμμανουήλ Τουμπάζη Μαρία Ιακώβου Τουμπάζη Κυριακή 'Αντωνίου Κριεζή

'Ελένη Γεωργίου Σαχίνη Ζαφυρώ Παντελή Γκίκα Μαρδίτσα Ίωαν. Φ. Καλαφάτου Κιάρα Ίωαν. Κιάππε

'Από Σαλώνων Βασούλα Άναστ. ιερέως Μπογιαντζή

Άσιμώ Άναγνώστου Ααχανά

'Από Χίου Άνθίππη Ζ. Δράκου Μαριγώ Νικ. Ζαχαράνη

Άργυρο Γ. Πολιτάκη

Ειρήνη Μελιδώνη, Κρήσσα Ευφροσύνη Ρέντα εκ Κωνσταντινου­

πόλεως

'Από ΆΦηνών ΑΊκατερίνα Χ. Γεωργίου Σκουζέ Ντουντοϋ Θωματζίκου Αογοθέτου

'Από Αεβαδίας Ροζάνη Ιωάννου Κουλουρίδη

'Ελισάβετ Λάμπρου Νάκου Σμαράγδω Λεοναρδάδη Κατράκη

'Ελένη Άναστ. Άναγν. εκ Λιδωρικιοΰ

Προς τον εκδότην του Φίλου του Νόμου

Εις "Υδραν Κύριε !

Εις τον 139 άρ. της 'Εφημερίδος σου, άνέγνωσα με χαράν της ψυχής μου το απόσπασμα της 'Επιστολής των 'Ελληνίδων προς τάς Φιλελληνίδας' τοιαύτα αισθήματα εύγνωμοσύτης έχουσα εγκεχαραγμένα εις τήν καρδίαν μου, επεθύμουν να μοί παρρησιασθη περίστασις να τ' αποδείξω, και καλυτέραν παρ' αυτήν δεν ημπορώ βέβαια να ελπίσω. Λάβε, λοιπόν, Κύριε, τήν καλω­

σύνην να ύπογράψης άντ' εμοϋ και πρόσφερε τάς ευχαριστίας και τους επαί­

νους μου εις τήν πρωταίτιον τοϋ τοιούτου αξιέπαινου έργου δια τοϋ οποίου δεν ήμποροΰμεν ειμή να ελπίσωμεν καλά δια τήν φίλην Πατρίδα μας 'Ελλάδα.

"Ερρωσο Ναύπλιον τη 5 Αυγούστου 1825

Ή πατριώτης 'Ελένη Μαυροκορδάτου

— 308 —

Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ

1. 'Αναφέρεται στον εκπατρισμό των κατοίκων λίγο μετά τήν έναρξη της επανα­

στάσεως και στην πυρπόληση της πόλεως άπο τους Τούρκους. 2. Ή σφαγή των Χίων τον Μάιο τοϋ 1822. 3. 'Αναφέρεται στις τουρκικές καταστροφές στην Κρήτη τήν άνοιξη τοϋ 1824,

στην Κάσο τον 'Ιούνιο τοϋ 1824, στην Εύβοια τήν ίδια περίπου εποχή. 4. 'Αναφέρεται στο χορό τοϋ Ζαλόγγου και άλλες ανάλογες περιπτώσεις, όπως

τής Κάσου κ.λπ. 5. 'Αναφέρεται εις τον Γάλλον Άρνώδ (Arnaud), πού μόλις πληροφορήθηκε τήν

καταστροφή των Ψαρών οργάνωσε μεγάλο συμπόσιο για να έορτάση το γεγονός. 6. Το τεϋχος έκυκλοφόρησε σέ φωτοτυπική επανέκδοση της 'Ιστορικής και 'Εθνο­

λογικής Εταιρίας της Ελλάδος το 1971 (αριθμ. 12).

ΙΩΑΝΝΟΥ ΕΡ. ΖΕΓΚΓΝΗ Άντεισαγγελέως ' Εφετών

ΜΥΘΟΙ ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΛΟΥΤΡΩΝ ΤΟΥ ΚΑΪΑΦΑ

«Ύπο το όρος Μάκιστον εστίν εν τη παραλία δύο άντρα το τών νυμφών Άνιγρίδων, το δέ εν φ τα περί τάς Άτλαντίδας και την Δαρδάνου γένεσι. Προς γαρ τω άντρω τών Άνιγρίδων εστί πηγή, υποδέχεται δέ το πλείστον του ύδατος ό Άνιγρος ποταμός, βαθύς και ύπτιος ων ώστε λιμνάζειν. Άλ­

φούς δέ και λεύκας και λειχήνας ίαται το εντεύθεν λουτρόν» (Στράβων κεφ. 8, παρ. 3).

Εις άπόστασιν 500 περίπου μέτρων ανατολικώς του περίφημου κάστρου της αρχαίας πόλεως Σαμίας, έκεΐ όπου σήμερον είναι το χωρίον Κάτω Σα­

μικόν της επαρχίας 'Ολυμπίας, πλησίον της θέσεως «Κλειδί», ευρίσκονται δύο σπήλαια, ονομαζόμενα σπήλαια τών Άνιγρίδων νυμφών. Τό ενα σπή­

λαιον, τό όποιον ευρίσκεται ανατολικώς, λέγεται σήμερον «Γεράνιο αυλά­

κι», εκ τοϋ βαθυκυάνου χρωματισμού του ύδατος πού βγαίνει άπό αυτό, τό άλλο δέ πού ευρίσκεται δυτικώτερα, κάτω άπό τον πελώριον και άπότομον βράχον τοϋ όρους Λαπίθα, είναι μεγαλύτερον. Άπό αυτό τό σπήλαιον εξέρ­

χεται θερμόν ύδωρ, τό όποιον χύνεται εις τήν παρακειμένην λίμνην του Καϊάφα. Τα θερμά αυτά ύδατα έχρησιμοποιοΰντο άπό τους αρχαιότατους χρόνους προς θεραπείαν διαφόρων νόσων. Και σήμερον τα ύδατα της πη­

γής Άνιγρίδων νυμφών χρησιμοποιούνται προς λουτροθεραπείαν, της δέ πηγής Γερανίου προς ποσιθεραπείαν, δια τήν νόσον της χολολιθιάσεως. 'Υπάρχουν πολλαί παραδόσεις περί της ίαματικότητος τών υδάτων και της δυσοσμίας αυτών τάς οποίας διέσωσαν ό Παυσανίας, ό Στράβων και άλλοι αρχαίοι συγγραφείς.

Οι αρχαίοι έπίστευον ότι εντός τοϋ μεγάλου σπηλαίου κατοικούσαν νύμφαι, δηλαδή υπερφυσικά όντα μεταξύ θεών και ανθρώπων. Αύται ήσαν, κατά τον Όμηρον, τέκνα τοΰ Διός. Αί νύμφαι αύται ήσαν τρεις, αί έξης : Ή Πηγαία (εκ τοΰ πηγή), ή "Ιασις, είς τήν οποίαν άπέδιδον και τήν ιαματι­

κότητα τών υδάτων, και ή Καλιάφεια (εκ τοΰ Καλούς, άλφούς, θεραπεύει τους άλφούς, ήτοι τα δερματικά νοσήματα). Ή τρίτη, ή Καλιάφεια, εϊναι ή νύμφη πού έδωσε τό δνομά της είς τήν περιοχήν και με τήν παραφθοράν έγινε Καϊάφα.

— 310 —

"Αλλη παράδοσις αναφέρει δτι, εις το σπήλαιον τοϋ Γερανίου αύλακος έγεννήθησαν αί άτλαντίδες καΐ ô πατήρ τοϋ βασιλέως της Τροίας Πριάμου, Δάρβανος. Δι' δν λόγον λέγεται σπήλαιον των 'Ωκεανίδων.

Κατ' άλλην παράδοσιν, ή δυσοσμία των υδάτων προήλθεν άπό το ότι εκεί κατέφυγε να πλύνη και καθαρίση τήν πληγήν του ό Κένταυρος Νέσσος, ό όποιος έπλήγη άπό τα βέλη τοϋ Ηρακλέους. Είς τον Κένταυρον τοΰτον άνέθεσεν ό Ηρακλής να περάση τήν σύζυγόν του Δηιάνειρα τον Άχελώον ποταμόν. Είς τήν μέσην τοϋ πόταμου ό Κένταυρος ηθέλησε να βιάση τήν Δηϊάνειραν, εις τάς φωνάς αυτής ό Ηρακλής άπό τήν απέναντι όχθην έση­

μάδεψε και έτόξευσε τον Κένταυρον με τα βέλη του πού είχε βουτήξει μέσα είς τον Ιόν τής Λερναίας Ύδρας, τήν οποίαν είχε φονεύσει. Άπό τα βέλη αυτά κανείς δεν έσώζετο. Ό Σοφοκλής είς τήν τραγωδίαν του Τραχίνια, ομιλεί εν έκτάσει δια το έπεισόδιον τοϋτο. Ό κτυπημένος Κένταυρος κα­

τέφυγεν είς τα σπήλαια αυτά δια να πλύνη και καθαρίση το άνίατον τραΰμα του και άπό τότε τα ύδατα απέκτησαν τήν δυσοσμίαν, τήν οποίαν έχουν μέχρι σήμερον. "Αλλη παράδοσις λέγει ότι, είς τα σπήλαια αυτά έρριψαν τα λόχια αί θυγατέρες τοϋ βασιλέως τοϋ "Αργούς Προίτου Άμφινόη και Άμφιάνασσα. Αύται ήγάπησαν με τήν όμορφιάν και τα πλούτη των τον άσ­

χημάνθρωπον μάντιν Μελάμποδα, ό οποίος είχε κατάμαυρα πόδια. Έκ τοϋ έρωτος τούτου έμειναν έγκυοι. Μόλις έπληροφορήθη τοϋτο ό πατήρ των, τάς κατεδίωξε δια να τάς φονεύση, αύται δε κατέφυγον είς τον Λάπιθα, ένθα εγέννησαν και έρριψαν τα λόχια είς τα σπήλαια, καί άπό τότε τα ύδατα απέ­

κτησαν τήν δυσοσμίαν. Καί άλλη μία ακόμη παράδοσις λέγει ότι, ό άρχιερεύς των Εβραίων

Καϊάφας, ό όποιος κατεδίκασε τον Χριστόν είς θάνατον, εκλήθη είς τήν 'Ρώμην δια να πληροφόρηση τήν σύγκλητον των Ρωμαίων καί τους υπάτους περί τής καταδίκης τοϋ Ίησοϋ. Διήρχετο λοιπόν ό Καϊάφας με πλοϊον τον Κυπαρισσιακόν κόλπον, πηγαίνοντας είς τήν Ρώμην, όπου κατελήφθη άπό μεγάλην τρικυμίαν. Κατά τήν τρικυμίαν αυτήν τό πλοϊον έναυάγησε καί ό Καϊάφας έπνίγη καί τό σώμα του έξεβράσθη είς τάς έκβολάς τοϋ πόταμου Άνίγρου. Τον εχωσεν ό "Ανιγρος είς τήν ίλύν του, άλλα τό σώμα του δεν τό εδέχθη ή γή καί έτσι ελαβον τα ύδατα τήν δυσοσμίαν, ή δε περιοχή, κατά τήν παράδοσιν αυτήν, ώνομάσθη Καϊάφας, ενώ κατ' άλλην παράδοσιν, ώς προεκτίθεται, τήν όνομασίαν ελαβεν έκ τής νύμφης Καλιαφείας.

Ή σημερινή λίμνη τοϋ Καϊάφα δεν υπήρχε κατά τους αρχαίους χρόνους, ή όλη δε περιοχή ήτο γεμάτη άπό βωμούς, αναθήματα καί αγάλματα, δώρα προς τους θεούς καί τάς νύμφας τών απειραρίθμων ασθενών, οί όποιοι έθε­

ραπεύοντο με τα λουτρά τών σπηλαίων. Κατά τα ετη 521 καί 555 μ. Χ. επί αύτοκράτορος 'Ιουστινιανού, έγιναν

τρομεροί σεισμοί, οί όποιοι έπέφερον βαθυτάτας γεωλογικός αλλοιώσεις

— 311 —

είς δλην την περιοχήν. Κατακλύζεται και εξαφανίζεται είς τα τενάγη της λίμνης Άγουλινίτσης ή αρχαία πόλις Σαμία, ή οποία εϊχε μεγάλην άκμήν και πολύ πλοΟτον, το άρχαΐον κάστρον της υφίσταται είς πολλά σημεία μεγάλα ρήγματα και οί πελώριοι ογκόλιθοι του πίπτουν είς σωρούς ερει­

πίων, εξαφανίζεται ό "Ανιγρος ποταμός, καταποντίζεται ή πεδιάς με τους βωμούς, τα αναθήματα και τα αγάλματα και σχηματίζεται ή σημερινή λί­

μνη του Καϊάφα. Το τοπίον του Καϊάφα είναι άπαράμιλλον είς ομορφιά, με το όρος Λαπίθα και τους κοκκινωπούς του βράχους βορείως, όπου είναι τα σπήλαια, με τήν ήρεμη ν λίμνη ν, εις τήν οποίαν καθρεπτίζονται αί σκιαί τών οικημάτων και τών πελωρίων πεύκων. Εις τό τοπίον αυτό υπάρχει σπά­

νιος συνδυασμός σχημάτων και χρωμάτων, ό όποιος δικαιολογεί τήν άγά­

πην τών αρχαίων προς αυτό και τους μύθους τους οποίους έπλεξαν, συμβάλ­

λει δε και τοϋτο είς τήν ψυχικήν ήρεμίαν και θεραπείαν τών προς αυτό προσφευγόντων.

ΑΓ. ΠΑΤΑΓΑΝΑ

ΑΘΗΣΑΥΡΙΣΤΟΙ ΛΕΞΕΙΣ

Εις το τεύχος τοΰ Φιλολογικού περιοδικού «Παρνασσός» 'Ιανουαρίου ­Μαρτίου 1975 περιλαμβάνεται μελέτη τοϋ κ. Στεφ. Μακρυμιχάλου δια τήν λέξιν «κορδομίρη», πού σημαίνει τήν «αμπάρα», τήν άσφαλίζουσαν εσω­

τερικώς τήν εξωτερικήν θύραν, τήν οποίαν λέξιν ήκουσεν εις το Λεωνί­

διον της Κυνουρίας, τήν πρωτεύουσαν της Τσακωνιας. 'Από τήν ερευναν πού εκαμεν ô κ. Στέφ. Μακρυμίχαλος διεπίστωσεν ότι ή περί ής ό λόγος λέξις είναι αθησαύριστος. Με τήν σκέψιν ταύτην καταλήγει είς το συμ­

πέρασμα, ότι ή λέξις «κορδομίρη», πού τήν συνήντησε και είς τήν μελέ­

την τοΰ διαπρεπούς τσακωνολόγου Θανάση Κωστάκη ώς «κορδομίζ'ι», δπως και είς τήν έργασίαν τοϋ Δημ. Βασιλειάδη δια τήν λαϊκήν άρχιτε­

κτονικήν της Αίγίνης ώς «καλντεμήρι», φαίνεται να προέρχεται άπό τήν τουρκικήν λέξιν «koldemiri», πού σημαίνει τον σιδηροΰν βραχίονα, ό όποιος ύπήρχεν είς τήν όπισθίαν πλευράν της θύρας.

Ή ερμηνεία της λέξεως όντως είναι ορθότατη, πλην όμως ή λέξις δέν είναι αθησαύριστος. Ή ελληνική γλωσσά κατά το διάστημα της μακραίωνος ιστορίας της περιέλαβε διαφόρους λέξεις τών κατά καιρούς κατακτητών, αί όποΐαι λόγω μακράς και αδιάκοπου χρήσεως παρέμειναν, πολλαί εξ αυτών, εϊτε υπό τήν άρχικήν των είτε υπό διάφορον έννοιαν είς τήν γλώσσαν τοΰ έλληνικοΰ λαοΰ. Είναι επίσης γνωστόν ότι ήτο έπό­

μενον να παραμένουν τοιαΰται λέξεις ώς δείγματα τών ξένων κατακτήσεων τοϋ έλληνικοΰ χώρου, χωρίς όμως ποτέ να θεωρηθοϋν λέξεις έλληνικαί. Μήπως ακόμη και σήμερον είς διαφόρους περιοχάς της Ελλάδος, και αυτής της 'Αττικής, δέν ακούονται ομιλούμενα τά αρβανίτικα; 'Αλλ' ανεξαρτή­

τως αυτών, ας έπιχειρήσωμεν μίαν γλωσσολογικήν ερευναν. Τό νεώτερον ρήμα αποθησαυρίζω προέρχεται άπό τό ρήμα άποτίθημι,

πού σημαίνει φυλάττω είς θησαυρόν, αθησαύριστος δε λέγεται ό μή θησαυ­

ρισθείς, ό μή περιληφθείς και άποτεθείς οιονεί εν θησαυρώ, ό μή πρόσ­

φορος και κατάλληλος προς άποθησαύρισιν, ό μή θησαυρισμένος. Επομένως, όταν όμιλώμεν περί λέξεων αθησαύριστων δέον όπως

εχωμεν υπ' όψιν λέξεις της ελληνικής γλώσσης πού είναι δυνατόν να παραμένουν αθησαύριστοι, και όχι τάς ξενόγλωσσους λέξεις, έστω και αν

— 313 —

αΰται παρέμειναν εις τήν καθομιλουμένη ν. Έάν ή έρευνα συναντά ξενό­

γλωσσους λέξεις χρησιμοποιούμενος επί θεμάτων ιστορικών, αρχιτεκτονι­

κών κλπ., ώς αναφέρει ό κ. Στέφ. Μακρυμίχαλος του Θανάση Κωστάκη και του Δημ. Βασιλείου, τοΰτο δεν σημαίνει ότι πρόκειται περί αθησαύ­

ριστων λέξεων, άφοΰ ώς μή έλληνικαί δεν περιελήφθησαν είς τα ελληνικά λεξικά. Τοιαϋται λέξεις, κατάλοιπα ξενόγλωσσων διαλέκτων, δέον όπως μή έκλαμβάνωνται ώς αθησαύριστοι.

Λαμβάνων άφορμήν εκ μιας παλαιοτέρας ανακοινώσεως του κ. Στεφ. Μακρυμιχάλου είς το περιοδικόν «Παρνασσός» δια τήν λέξιν «ύπονόβο­

λον», λέγω ότι όντως ή λέξις αΰτη ώς ελληνική δύναται να θεωρηθη αθησαύριστος, ανεξαρτήτως της εσφαλμένης ερμηνείας, τήν οποίαν έδιδε δια τήν προέλευσίν της ό κ. Στέφ. Μακρυμίχαλος και επί της οποίας εϊχον τήν εύκαιρίαν να σημειώσω μερικάς σκέψεις μου είς το αυτό περιοδικόν.

• •

C • L ^ #

Χ ρ ο ν ι κ ά

ΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΕΩΣ Εις άλλην στήλην ο αναγνώστης θα φϋρη τα αποτελέσματα των κατά μήνα ΜάΙον

διεξαχθεισών αρχαιρεσιών, κατά τάς οποίας δια τρίτην κατά σειράν φοράν ανεδείχθη όλό­

κληρον το υπό τον άκαδημαϊκον κ. Ίωάννην Θεοδωρακόπουλον ψηφοδέλτιον, αναγνωριζο­

μένου οϋτω του κατά την παρελθοϋσαν έξαετίαν άρξαμένου δημιουργικού έργου.

Συμφώνως εξ άλλου προς παλϋ,ιοτέραν όμόφωνον άπόφασιν της γενικής συνελεύσεως τών μελών τοϋ «Παρνασσού», εζητήθη ή εγκριϋις λειτουργίας και 5" τάξεως τοϋ νυκτερι­

νού Γυμνασίου τοϋ Συλλόγου, δια τής ιδρύσεως δε κατά το προσεχές έτος και Ζ' τάξεως θά όλοκληρωθή ή λειτουργία τοϋ Γυμνασίου.

Εις το μετά χείρας τεϋχος δημοσιεύονται μελέται: τών καθηγητών τοϋ Πανεπιστη­

μίου: Β. Βαλαώρα περί τής υγείας και τής παιδείας τών 'Ελλήνων δια τής οποίας όλοκλη­

ροϋται ό κύκλος σειράς μελετών περί τοϋ δημογραφικού προβλήματος τής χώρας μας, και Γ. Θ. Ζώρα περί ανεκδότων επιστολών τοϋ γνωστού λογίου Στεφάνου Κομμητα, τών φιλολόγων: Α. Καρανικόλα περί τών παρθεναγωγείων τής Κωνσταντινουπόλεως και τής λειτουργίας αυτών κατά το παρελθόν και εν τώ παρόντι, τοϋ Ν. Τζουγανάτου περί ανεκδό­

των κειμένων τοϋ 'Ανδρέα Αασκαράτου υπό τον τίτλον «Όνειράτων εξήγηση», τής Α. Κε­

λεσίδου ­ Γαλανού περί τής πλατωνικής ζητήσεως τής αληθείας και τής ελευθερίας ως ου­

σίας τής φιλοσοφίας, τής Α. Γλυκοφρύδου ­ Λεονταίνι περί τής δράσεως τοϋ Πέτρου Βράϊ­

λα ­ Άρμένη εν τή Ίονίω 'Ακαδημία, τοϋ Θ. Πελεγρίνη περί τής λογικής δομής τών ηθικών κρίσεων, τοϋ ίστοριοδίφου Ιατρού Ν. Βλάχου περί τής εθνικής δράσεως και τοϋ έργου τοϋ Στεφάνου Κανέλλου και τών νομικών Ίω. Ζεγκίνη περί τίνων μύθων περί τών λουτρών τοϋ Καϊάφα και Άγ. Γιαταγάνα περί αθησαύριστων λέξεων. Άπα τοϋ αύτοϋ τεύχους άρχεται ή δημοσίευσις Ιστορικών κειμένων τής εποχής τής Τουρκοκρατίας και τής 'Επαναστάσεως, άφορώντων εις θέματα φιλολογικά, γλωσσικά, έπιΰτημονικά και εθνικά.

Καταχωρίζονται επίσης το Χρονικον τής Συντάξεως υπό Γ.Θ.Ζ. και σημειώματα περί τών διαλέξεων τοϋ ακαδημαϊκού κ. 'Ιωάννου Θεοδωρακοπούλου σε ιταλικά πανεπι­

στήμια, περί τής λειτουργίας τής ελευθέρας Σχολής Φιλοσοφίας «Ό Πλήθων» ε'ις Μα­

γούλαν, περί τής μεταφράσεως έργων τοϋ Πέτρου Χάρη στα ισπανικά υπό Γ. Δ. Χουρ­

μουζιάδου, το τριμηνιαΐον δελτίον πνευματικής κινήσεως τών μηνών 'Απριλίου ­ 'Ιουνίου 1975 υπό Μαρίας Μαντουβάλου, πίναξ νέων δημοσιευμάτων κλπ.

Γ.Θ.Ζ.

— 315 —

ΔΙΑΛΕΞΕΙΣ ΤΟΥ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟΥ κ. ΙΩ. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ ΣΕ ΙΤΑΛΙΚΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑ

Κατόπιν προσκλήσεως, ό ακαδημαϊκός και καθηγητής της φιλοσοφίας κ. Ιωάν­

νης Θεοδωρακόπουλος έκανε τον παρελθόντα 'Απρίλιο δύο διαλέξεις σέ ιταλικά πανεπιστήμια.

Ή πρώτη διάλεξη έγινε στην αίθουσα τελετών της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπι­

στημίου Ρώμης με θέμα «Οι βασικές αρχές τοΰ Σωκράτους», παρουσία τοϋ Έλληνος πρεσβευτοϋ και ενώπιον πολυπληθούς ακροατηρίου συναδέλφων και φοιτητών. Τον ομιλητή παρουσίασε ό κοσμήτωρ τής Φιλοσοφικής Σχολής ακαδημαϊκός κ. Franco Lombardi.

Ή δεύτερη ομιλία έγινε είς τήν Άκαδημίαν επιστημών, γραμμάτων και τεχνών τοϋ Παλέρμου, ενώπιον τών μελών τής ακαδημίας, συναδέλφων και φοιτητών, μέ θέμα «Ή φιλοσοφική σκέψις του Πλήθωνος μεταξύ 'Ανατολής και Δύσεως». Τον ομιλητή πα­

ρουσίασε ό γνωστός φιλέλλην και ακαδημαϊκός, καθηγητής κ. Bruno Lavagnini. Κατά τήν ομιλία έγένετο και ή επίσημη ανακήρυξη τοϋ κ. Θεοδωρακοπούλου είς μέλος τής ακαδημίας, τοΰ παρεδόθη δε και τό σχετικό δίπλωμα.

'Υπό τής ακαδημίας είχεν όργανωθή επίσης επίσκεψη τών αρχαίων και βυζαντινών μνημείων τής Μεγάλης 'Ελλάδος, καθώς και διαφόρων άλλων αρχαιοτήτων. Ό κ. Θεοδω­

ρακόπουλος εκλήθη όπως έπισκεφθή και πάλιν εις το προσεχές μέλλον τήν Σικελίαν.

Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΑΣ ΣΧΟΛΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ «Ο ΠΛΗΘΩΝ» ΕΙΣ ΜΑΓΟΥΛΑΝ

Τό α' 15νθήμερον τοΰ μηνός Μαΐου διεξήχθη ή δεύτερη σειρά μαθημάτων από τον ακαδημαϊκό κ. Ίωάννην Θεοδωρακόπουλον στην ελευθέρα Σχολή Φιλοσοφίας «Ό Πλη­

θών», πού ίδρύθηκε άπό τον ίδιο τον 'Ιανουάριο τοΰ 1975. Στή Σχολή, όπως έδήλωσε ό ιδρυτής της θα γίνονται κάθε ακαδημαϊκό έτος τρεις

σειρές φιλοσοφικών μαθημάτων άπό τον ίδιο, καθώς και άπό άλλους επιστήμονας Έλλη­

νας καί ξένους. "Οπως ή πρώτη σειρά, έτσι καί ή δεύτερη έσημείωσε μεγάλη επιτυχία μέ συμμετοχή πολλών ακροατών όχι μόνον άπό τήν περιοχή, άλλα καί άπό πολλά άλλα μέρη τής 'Ελλάδος, καθώς καί άπό τήν 'Αθήνα. Ή σειρά τών πρώτων μαθημάτων, πού έγιναν τον 'Ιανουάριο τοΰ 1975, έξεδόθηκε ήδη σέ ιδιαίτερο τόμο, στον όποιον περι­

λαμβάνονται οι σκοποί τής Σχολής καθώς καί ή τελετή τών εγκαινίων μέ χαιρετισμούς τών εκπροσώπων τών κυριωτέρων πνευματικών Ιδρυμάτων τής χώρας μας καί ξένων 'Ιδρυμάτων.

Ό κ. Θεοδωρακόπουλος, όπως άνεκοίνωσε, σχεδιάζει να διοργανώνη κάθε χρόνο, παράλληλα προς τά μαθήματα, καί επιστημονικό συμπόσιο για ενα βασικό θέμα τής ελληνικής πραγματικότητος. Στο συμπόσιο αυτό, έκτος τών ειδικών 'Ελλήνων καί ξένων επιστημόνων, θα προσκαλοΰνται καί οί πολιτικοί αρχηγοί τοΰ τόπου καί άλλες εξέχουσες προσωπικότητες.

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΕΡΓΩΝ ΤΟΥ Π. ΧΑΡΗ ΣΤΑ ΙΣΠΑΝΙΚΑ

Έως έδώ καί λίγα χρόνια ή μετάφραση ελληνικού έργου στα ξένα αποτελούσε σπάνιο γεγονός. Ελάχιστα έργα είχαν αυτή τήν τιμή καί σέ κύκλο πολύ περιωρισμένο.

— 316 —

Ευτυχώς τα τελευταία χρόνια και μάλιστα μετά τον πόλεμο ή ελληνική λογοτεχνία άρχισε να γίνεται γνωστή σε ευρύτερο κύκλο καί εξω άπό τα στενά όρια τής χώρας μας και να πληθαίνωνται οί μεταφράσεις στις κυριώτερες ευρωπαϊκές γλώσσες.

Τώρα όμως, να, πού άρχισαν οί μεταφράσεις καί στις άλλες 'Ηπείρους καί μάλιστα στην 'Αμερική, τή Βόρειο καί τή Νότιο. Πρόκειται για μιά συνεχή και πολύτιμη κατά­

κτηση πού φέρνει τήν 'Ελλάδα στο προσκήνιο της διεθνούς πνευματικής κινήσεως. Αυτές τις σκέψεις προκαλεί μία πρόσφατη μετάφραση συλλογής διηγημάτων τοΰ Πέτρου Χάρη στα 'Ισπανικά, πού είδε τό φώς στή Νότιο 'Αμερική, καί ακριβώς στή Χιλή, μέ τίτλο : «Petros Jar is, La noche Larga».

Ή έκδοση έγινε άπό τό κέντρο Βυζαντινών καί Νεοελληνικών Σπουδών τής Φιλο­

σοφικής Σχολής τής Χιλής. Χάρις εις ιδιωτική πρωτοβουλία, τό 1967 ίδρύθηκε στο Πανεπιστήμιο τοΰ Σαντιάγο

άπο τον καθηγητή Φώτιο Μαλλέρο ή Α' έδρα νεοελληνικών σπουδών καθώς καί τό «Κέντρον Βυζαντινών καί νεοελληνικών μελετών».

Τό Κέντρο έχει εκδώσει ώς τα σήμερα, σέ ισπανική γλώσσα 5 πολυσέλιδους τόμους μέ θέμα το Βυζάντιο καί τή Νέα 'Ελλάδα. 'Ανάμεσα τους τον πρώτο τόμο τής «'Ανθολο­

γίας τής 'Ελληνικής Λογοτεχνίας», τόμο αφιερωμένο στην ποίηση, έργο τοΰ ελληνο­

μαθή χιλιανοΰ λογοτέχνη Miguel Castillo Didier, μαθητή τοΰ Μαλλέρου. Σύμφωνα μέ τις εξαγγελίες τοΰ Κέντρου, θ' ακολουθήσουν άλλοι δύο τόμοι, πού θ' αφιερωθούν στο διήγημα, τό μυθιστόρημα καί τό δοκίμιο. Τελευταία τό Κέντρο εξασφάλισε τα αναγκαία υλικά μέσα για να εΰρύνη τή δράση του. Έτσι αποφάσισε, παράλληλα μέ τήν έκδοση τής «Ανθολογίας», να μετάφραση καί να έκδώση σειρά έργων σύγχρονων 'Ελλήνων πεζογράφων, σέ αυτοτελείς τόμους.

Τό πρώτο τεΰχος τής νέας αυτής σειράς κυκλοφόρησε τον περασμένο Δεκέμβρη στο Σαντιάγο, καί είναι ή συλλογή διηγημάτων «Ή Μεγάλη Νύχτα» τοΰ άκαδημαϊκοΰ Πέτρου Χάρη, διηγήματα εμπνευσμένα άπό τα χρόνια τής ναζικής κατοχής. Ό Μαλ­

λέρος, πού έκανε τή μετάφραση, έγραψε καί μιά πολυσέλιδη εισαγωγή, για να κατατό­

πιση τον ξένο αναγνώστη μέ τά ίστορικά γεγονότα, πού έδωσαν αφορμή στή συγγραφή τών διηγημάτων ή πού προηγήθηκαν τήν κατοχή : τον τορπιλλισμό τής «Έλλης», τό τελεσίγραφο τοΰ Μουσολίνι, τό περήφανο «Όχι» σύσσωμου τού έλληνικοΰ λαοΰ, τήν εποποιία τών αλβανικών βουνών κτλ.

Παραθέτει ακόμα κρίσεις τοΰ παγκόσμιου τύπου καί λόγους τών τότε συμμαχικών αρχηγών, για τήν ανδρεία καί τις θυσίες τών 'Ελλήνων, για να κατάληξη στην πικρή διαπίστωση, πώς τά ώραΐα εκείνα λόγια ξεχάστηκαν, καί πώς οί ελληνικές θυσίες γιά τήν παγκόσμια υπόθεση τής 'Ελευθερίας ανταμείβονται σήμερα μέ τή βάρβαρη επίθεση τών Τούρκων κατά τής έλληνικώτατης Κύπρου, μέσα στην άγνωμοσύνη καί τήν αδια­

φορία τών τότε Συμμάχων. Διαβάζοντας τή μετάφραση τοΰ κ. Μαλλέρου είδα τις ίδιες εικόνες καί δοκίμασα

τήν ίδια συγκίνηση, πού ένιωσα όταν διάβασα τό πρωτότυπο. Τί άλλο δείγμα καλύτερο πώς πρόκειται γιά ευσυνείδητη εργασία, πού έγινε καί μέ πολλή τέχνη; Γλώσσα στρωτή, ισπανική, γλώσσα πού δέχτηκε, όπως μας πληροφορεί ό ίδιος ό μεταφραστής, τό χτένισμα ενός Castillo Didier κ' ενός Alejandro Zorbas, καθηγητών τοΰ Κέντρου.

Ό μεταφραστής συμπληρώνει τό εισαγωγικό του μελέτημα παραθέτοντας γνώμες δικών μας καί ξένων κριτικών γιά τήν προσωπικότητα καί τό έργο τοΰ Πέτρου Χάρη. Είναι τόσο πολλοί όσο καί διαλεχτοί, πού θα μας χρειαζόταν χώρος πολλαπλάσιος άπλα καί μόνο να τους αναφέρουμε. Καί τελειώνει μέ τό ακόλουθο σχόλιο :

«Μέ τό αναγνωρισμένο λογοτεχνικό ταλέντο του, ό Πέτρος Χάρης μας προσφέρει, μέ τή «Μεγάλη νύχτα», τήν ρεαλιστικήν εικόνα τών όσων συνέβηκαν στην 'Ελλάδα στο

— 317 —

διάστημα της κατοχής από τα στρατεύματα τοΰ "Αξονα (···)· 'Ελεύθερος από κάθε πάθος, μας δίνει μιαν εξαιρετική περιγραφή τοϋ τρόπου πού ή ελληνική ψυχή αντέδρασε, σε περίοδο πού ίσως να είναι ή πιο δύσκολη της ελληνικής ιστορίας. 'Ελπίζω πώς ή προσπά­

θεια μου κατορθώνει να δώση σωστήν ιδέα της «Μεγάλης νύχτας» ειδικά, και τοϋ έργου τοΰ Πέτρου Χάρη γενικά, τοΰ Έλληνα συγγραφέα πού ή φήμη και το κΰρος, αν και πέ­

ρασαν πια τα σύνορα της πατρίδας του, φτάνει για πρώτη φορά στον ισπανόφωνο κόσμο, με αυτό το βιβλίο του, πού, κατά τήν ταπεινή μας γνώμη, είναι ενα άπό τά καλύτερα έργα, τ' αφιερωμένα στην έλληνικήν αντίσταση, πού γράφηκαν στην 'Ελλάδα μετά τήν 'Απε­

λευθέρωση. Γ. Δ. ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΑΔΗΣ

ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΙΝΗΣΙΝ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» (Δελτίον αριθμ. 24, 'Απρίλιος ­ Ιούνιος 1975)

ΑΡΧΑΙΡΕΣΙΑΙ ΔΓ ΑΝΑΔΕΙΞΙΝ ΔΙΟΙΚΗΣΕΩΣ ΤΟΥ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ»

Συμφώνως προς το άρθρον 35 τοΰ Καταστατικοΰ τοΰ Συλλόγου, τήν 23ην Μαΐου έ.ε., κατόπιν σχετικής προσκλήσεως των μελών, διενεργήθησαν άρχαιρεσίαι προς άνά­

δειξιν τής νέας Διοικήσεως τοΰ Φιλολογικοΰ Συλλόγου «Παρνασσός». Κατ' αύτάς ανε­

δείχθη δια τήν τριετίαν 1975 ­ 1978, δια τρίτην κατά σειράν φοράν, το υπό τον άκαδημα­

ϊκόν κ. Ίωάννην Θεοδωρακόπουλον ψηφοδέλτιον, έχον ούτω :

ΕΦΟΡΕΙΑ : Πρόεδρος : 'Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος, 'Αντιπρόεδροι : Γεώργιος Ζώρας, Κωνσταντίνος 'Αλιβιζάτος, Κωνσταντίνος Ματάλας, Γεν. Γραμματεύς : Σάββας Λοϊζίδης, Ειδικοί Γραμματείς : Γεώργιος Πουρναρόπουλος και Θωμάς Καζαμίας, Ταμίας : Κωνσταντίνος Άρβανιτάκης, Κοσμήτωρ : Δημήτριος Πάλλας, "Εφορος Σχολών : Δη­

μήτριος Βρανόπουλος, "Εφορος Βιβλιοθήκης : Χρήστος Σολομωνίδης, Έφορος Κατα­

στήματος : 'Ηλίας Παπαθανασόπουλος, Σύμβουλοι : Γεώργιος Μιχαηλίδης ­ Νουάρος, 'Ιωάννης Αιλιανός, Παναγιώτης Μπαρτσακούλιας, Πέτρος Χάρης.

'Αναπληρωματικά Μέλη : 'Ανδρέας Λαιμός, Κωνσταντίνος Πλαπούτας, Γεώργιος Παπακωνσταντίνου, 'Αναστάσιος Άτσαβές, Γεώργιος Μάρκου.

ΚΟΣΜΗΤΕΙΑ : Κοσμήτωρ Γραμματεύς : 'Απόστολος Χατζηεμμανουήλ, Κοσμή­

τορες : 'Αντώνιος Κανακάρης, Νικόλαος Μαρκέτος, Χαράλαμπος Περογιαννάκης, Διο­

νύσιος Γιαννουλάτος, Γεώργιος Ζευγώλης, 'Ιωάννης Καρράς, Χρήστος Παπάς, Σπΰρος Παπασπύρου, Κωνσταντίνος Σβορώνος, 'Ανδρέας Γεωργαλάς, Κωνσταντίνος Φάσσος, 'Αντώνιος Αύγΐκος, Κωνσταντίνος Κυρίμης, Τιμολέων Βουκύδης.

ΕΞΕΛΕΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ : Νικόλαος Γιαλιάς, Γεράσιμος Μπαροΰνος, 'Αθα­

νάσιος 'Ιατρός.

ΣΥΝΕΟΡΤΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΠΑΣΧΑ.— Το εσπέρας τοΰ Μεγάλου Σαββάτου, 3 Μαΐου, ώρα 11.30' μ.μ., συνεκεντρώθησαν εις το μέγαρον τοΰ Συλλόγου πολλά μέλη μετά των οικογενειών των και παρηκολούθησαν άπό κοινοΰ τήν εν τη πλατεία 'Αγίου Γεωργίου Καρύτση γενομένην τελετήν τής 'Αναστάσεως. Μετά το πέρας τής τελετής εις τους πα­

ρευρεθέντας διενεμήθησαν «κόκκινα αυγά καί τσουρέκια».

— 318 —

ΣΥΓΚΙΝΗΤΙΚΑΙ ΔΩΡΕΑΙ. — Μαθητής προ 70 ετών εις τάς Νυκτερινός Σχολάς τοϋ «ΠαρνασσοΟ», έκπατρισθείς και εύδοκιμήσας εις Άμερικήν δέν έλησμόνησε το σχολείον. 'Αποθνήσκων το ένεθυμήθη έν τη διαθήκη του και διέθεσε ποσόν υπέρ αύτοΟ, εις δείγμα ευγνωμοσύνης και συμπαθείας. Τοΰτο έγνωστοποίησεν ό δικηγόρος του, δια τής κατωτέρω επιστολής :

Alexander D. Sioris Attorney at Law

New York 2 'Ιουνίου 1975 Σχολάς «Παρνασσού»

'Αθήνας 'Αξιότιμοι Κύριοι

Ό έν Νέα Υόρκη Γεώργιος Δ. Τζέμης, γεννηθείς είς "Ισαρι 'Αρκαδίας, άπε­

βίωσεν ένταϋθα τήν 21 Σεπτεμβρίου 1974 και κατέλιπεν εις τάς Σχολάς Σας πεντακό­

σια δολλάρια ΗΠΑ, διότι προ 70 περίπου ετών έφοίτησε στο σχολείον Σας. Έσωκλείω έπιταγήν έκ $ 500 στην διαταγήν Σας.

Μετά τιμής 'Αλέξανδρος Δ. Σιώρης

Δικηγόρος έν Νέα 'Υόρκη και έκ τών εκτελεστών τής διαθήκης τοϋ αποβιώσαντος.

'Επίσης ή κα Έλλη, χήρα τοϋ κατά το παρελθόν έτος αποβιώσαντος Κοσμή­

τορος ­ Γραμματέως τών Νυκτερινών Σχολών τοϋ «Παρνασσοΰ», αειμνήστου Χρήστου Θεοδωράτου, απέστειλε προς τήν διεύθυνσιν τοϋ Γυμνασίου δύο χιλιάδας δραχμάς, ίνα, είς μνήμην τοϋ συζύγου της, βραβευθή μαθητής τής τελευταίας τάξεως.

ΠΑΛΑΙΟΣ ΜΑΘΗΤΗΣ ΤΩΝ ΣΧΟΛΩΝ ΜΕΛΟΣ ΤΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΕΩΣ ΤΟΥ Φ.Σ. «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ». — Μεταξύ τών αναπληρωματικών μελών τής 'Εφορείας, ήτις εξελέγη δια τών αρχαιρεσιών τής 23ης Μαΐου, παρελθόντος μηνός, συγκαταλέγεται καί ό Κωνσταντίνος Πλαπούτας, ταξίαρχος έ.ά., παλαιός μαθητής τών Νυκτερινών Σχολών τοϋ «Παρνασσού». Σημειοΰμεν τό γεγονός, τό όποιον αποτελεί μίαν εισέτι μαρτυρίαν τής σταδιοδρομίας τών τροφίμων τών Σχολών μας.

ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΣΠΕΡΙΣ — Είς τα πλαίσια τών καλλιτεχνικών και κοινω­

νικών εκδηλώσεων τοϋ Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» δια τα μέλη και τάς οικο­

γενείας αυτών, επιμέλεια τοϋ Φιλολογικοΰ και 'Αρχαιολογικού Τμήματος καί έν συνεργα­

σία μετά τοϋ έν 'Αθήναις Ίταλικοϋ 'Ινστιτούτου, προεβλήθη τήν 13ην Μαΐου έ.έ., είς τήν μεγάλην αΐθουσαν, ή ιταλική κινηματογραφική ταινία «Μήδεια».

ΔΙΑΛΕΞΕΙΣ ΑΠΡΙΛΙΟΥ ­ ΙΟΥΝΙΟΥ 1975 ΤΟΥ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΥ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟ­

ΛΟΓΙΚΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ.— Κατά τό χρονικόν διάστημα 'Απριλίου ­ 'Ιουνίου 1975 έγέ­

νοντο αϊ ακόλουθοι διαλέξεις, πρωτοβουλία τοϋ Φιλολογικοΰ καί 'Αρχαιολογικού Τμή­

ματος τοϋ «Παρνασσοΰ».

1η διάλεξις, τήν 8ην 'Απριλίου : 'Ομιλητής ό έκ τών μελών τοϋ Παρνασσοΰ κ. Σ ώ τ ο ς Β α σ ι λ ε ι ά δ η ς , συνθέτης ­ συγγραφεύς, μέ θέμα : «Πιότρ­Ιλιτς Τσαϊκόβσκι» (2α ομιλία τοΰ Δ' κύκλου «Οί Μεγάλοι Μουσουργοί», μετ' έκτελέσωες έργων του υπό τών καλλιτεχνών Καίτης Τρούλη, Δ. Μιχαηλίδη, Κ. Παπαστάμου, Β. Μιχοπούλου, Λ. Φρούση, Π. Κατωπόδη).

— 319 —

2α διάλεξις, την 15ην 'Απριλίου : 'Ομιλητής ό Γεν. Επιθεωρητής Μ. Εκπαιδεύσεως κ. Σ ή φ η ς Κ ό λ λ ι α ς , μέ θέμα : «Ή μορφή τοϋ πατέρα στή ζωή μας και στή νεοελληνική Ποίηση».

3η διάλεξις, τήν 25ην 'Απριλίου : 'Ομιλητής ό θεολόγος Άρχιμ. Τ ι μ ό θ ε ο ς Τ ρ ι­β ί ζ α ς , μέ θέμα : «Ή έννοια τής ιεράς παραδόσεως κατά τήν Όρθόδοξον θεολογίαν».

4η διάλεξις, τήν 13ην Μαΐου : 'Ομιλήτρια ή φιλόλογος κ. "Α ν ζ ε λ Μ ε ρ γ ι α ν ο Ο , μέ θέμα : « Ό 'Ελληνισμός στή Νότιο 'Ιταλία θεματοφύλακας τών παραδόσεων τής φυλής μας».

5η διάλεξις, τήν 16ην Μαΐου : 'Ομιλητής ό λογοτέχνης κ. Σ π ΰ ρ ο ς Π α ν α γ ι ω τ ό ­

π ο υ λ ο ς, μέ θέμα : «Ή πρόσκληση τοϋ Καποδίστρια». 6η διάλεξις, τήν 27ην Μαΐου : 'Ομιλητής ό καθηγητής τοϋ Πανεπιστημίου 'Ιωαννίνων

κ. Σ ω τ ή ρ ι ο ς Δ ά κ α ρ η ς , μέ θέμα : «Ή αποδημία τών 'Ηπειρωτών, ένας πανάρχαιος θεσμός».

ΔΙΑΛΕΞΕΙΣ ΑΠΡΙΛΙΟΥ ­ ΙΟΥΝΙΟΥ 1975 ΤΟΥ ΦΥΣΙΟΓΝΩΣΤΙΚΟΥ ΤΜΗΜΑ­

ΤΟΣ.— Κατά το χρονικόν διάστημα 'Απριλίου ­ 'Ιουνίου 1975 έγένοντο αί ακόλουθοι διαλέξεις, πρωτοβουλία τοϋ Φυσιογνωστικοΰ Τμήματος τοϋ «Παρνασσού» :

1η διάλεξις, τήν 28ην 'Απριλίου : Όμιληταί οί κ.κ. Γ. Κ. Π ο υ ρ ν α ρ ό π ο υ λ ο ς , μέ θέμα «Παρουσίασις βιβλίων», Γ ε ρ. Α. Ρ η γ α τ ο ς, μέ θέμα «Γιατροί kai 'Ιατρική στ' 'Απομνημονεύματα τοϋ Μακρυγιάννη», Κ ω ν σ τ . Σ α ρ ό γ λ ο υ , μέ θέμα «Ή 'Ιατρική και οί ιατροί τοϋ Ηροδότου».

2α διάλεξις, τήν 26ην Μαΐου : Έπίδειξις διαφανειών τών χειρογράφων ιατρικών κωδί­

κων ΙΔ',;ΙΕ', Ιζ" και IH' αιώνων τής Μονής Μεγάλου Μετεώρου και ανακοινώσεις τών κ.κ. Γ. Κ. Π ο υ ρ ν α ρ ο π ο ύ λ ο υ , μέ θέμα «'Αριστοτέλους Ιατρικά» καΐ Χ ά ρ η Τ ο ύ λ , μέ θέμα «Οί παρανοϊκοί φιλόσοφοι τής αρχαιότητος.

ΜΟΥΣΙΚΑΙ ΕΣΠΕΡΙΔΕΣ.— Εις τα πλαίσια τών καλλιτεχνικών και κοινωνικών εκδηλώσεων τοϋ Φιλολογικοΰ Συλλόγου «Παρνασσός» δια τα μέλη και τάς οικογενείας αυτών, ώργανώθησαν, επιμέλεια τοϋ Φιλολογικοΰ καί 'Αρχαιολογικού Τμήματος, αί κάτωθι μουσικαί εσπερίδες :

4 'Απριλίου : Συναυλία τής 'Ορχήστρας 'Εγχόρδων τής Καλλιτεχνικής Εταιρίας 'Επι­

στημόνων, ύπό τήν διεύθυνσιν τοϋ 'Αρχιμουσικού κ. 'Αλέκου 'Αθανασιάδη. 18 'Απριλίου : Ρεσιτάλ πιάνου τής Κας 'Ισμήνης Οίκονομοπούλου. 22 'Απριλίου : Συναυλία μέ έργα 'Ιταλών καί 'Ελλήνων συνθετών, τών καλλιτεχνών τής

Λυρικής Σκηνής Φιλίτσας Κωνσταντινίδου καί Γιώργου Ζερβάνου. Πιάνο ή Φανή Παλαμίδη ­ Σμυρνιοϋ.

29 'Απριλίου : Έσπερίς θρησκευτικής μουσικής, κατά έπιμέλειαν καί μουσικήν διδα­

σκαλίαν τής καθηγήτριας τοϋ 'Απολλώνιου 'Ωδείου Κας Ναυσικάς Βουτυρά ­Κυριακοπούλου.

9 Μαΐου : Συναυλία κλασσικής μουσικής τών καλλιτεχνών Maria Elisa Gozzi καί Helmut Laberer.

3 'Ιουνίου : Συναυλία κατά έπιμέλειαν καί μουσικήν διδασκαλίαν τής καθηγήτριας τοϋ 'Απολλώνιου Ωδείου Κας Ναυσικάς Βουτυρά ­ Κυριακοπούλου.

ΔΩΡΕΑΙ ΥΠΕΡ ΤΩΝ ΝΥΚΤΕΡΙΝΩΝ ΣΧΟΛΩΝ.— Κατά το χρονικόν διάστημα 'Απριλίου ­ 'Ιουνίου 1975 έγένοντο οί κάτωθι δωρεαί υπέρ τών Νυκτερινών Σχολών τοϋ «Παρνασσού» :

— 320 —

κ. καί κας Παύλου Λυκούδη είς μνήμην Κωνστ. Βεκιάρη δρχ. 500, κ. και κας Νικ. Βαλασιάδη είς μνήμην 'Ηρακλέους Άνταβαλόγλου δρχ. 500, κ. Ία>. Μαραγκοπούλου είς μνήμην Γεωργίου Μαραγκοπούλου δρχ. 1.000, οικογενείας Παύλου Λυκούδη εις μνήμην Θάνου Κουτσοχέρα δρχ. 500, κ. καί κας Άλεξ. 'Αλεξοπούλου εις μνήμην Παναγιώτου Γκίκα δρχ. 500, κ. καί κας 'Ανδρέου Αύγερινοπούλου είς μνήμην Παναγιώτου Γκίκα δρχ. 500, κ. καί κας Χαριλ. Λινάρδου εις μνήμην 'Αγλαΐας Κανιάστα δρχ. 1.000, κ. καί κας Βασ. Ζαφειροπούλου είς μνήμην Εύστ. 'Αντωνίου δρχ. 500, κας Βέττης Καλή είς μνήμην Τάσου καί 'Ελένης Καλή δρχ. 1.000, κ. Γεωργίου Μαυρομμάτη είς μνήμην Κώστα Οικονόμου δρχ.300.

ΝΕΑ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΑ " Α ν ν α ς Κ ε λ ε σ ί δ ο υ - Γ α λ α ν ο Ο , Το πρόβλημα ύπαρξη. Α'Σύγχρονη θεώρησις,

'Αθήνα 1975. Θ ω μ ά Π α σ χ ί δ ο υ , "Απαντα, τεϋχος Α' Τα θρησκευτικοΟ περιεχομένου έργα του,

επιμέλεια Θωμά Καζαμία, 'Αθήναι 1975. Δ. Π α ν τ ε λ ο δ ή μ ο υ , Ό φιλελληνισμός είς τήν Lyon κατά τήν Έπανάστασιν τοϋ

1821, 'Αθήναι 1974. Κ. Β α κ α λ ο π ο ύ λ ο υ , 'Ανέκδοτα Ιστορικά στοιχεία αναφερόμενα στην Μακεδονία

πρίν καί μετά τό 1821, Θεσσαλονίκη 1975. Μ. Δ η μ ά κ η , Καζαντζάκης, 'Αθήνα 1975. Π. Ν τ ο ύ λ η , Ή οικογένεια Δημητρίου Σιδέρη τοϋ Μεσολογγίου καί ή δράσις της

κατά τήν Έπανάστασιν τοϋ 1821, 'Αθήναι 1975. G. E m r i c h , Antike Metaphern und Vergleiche in lyrischen Werk des Kostis Pala-

mas, Amsterdam 1974. C a r o l i n a C u p a n e , Έρως βασιλεύς-La figura di Eros nel romanzo bizantino

d'amore, Palermo 1974. E l p i s M i t r o p o u l o u , Three unusual banquet reliefs, Athens 1974. F. M a s t r o i a n n i , Τετράδιο ενός Καλοκαιριού, 'Αθήνα 1975.

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ : ΓΕΩΡΠΟΣ θ. ΖΩΡΑΣ

Α\ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ»

Φιλολογικόν περιοδικον κατά τριμηνίαν έκδιδόμενον Έκαστος τόμος σελ. 650.— Ετησία συνδρομή : δρχ. 240.

Β\ ΣΕΙΡΑ ΔΙΑΛΕΞΕΩΝ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΩΝ

Έ ξ ε δ ό θ η σ α ν : 1. Κωστή Παλαμά, 'Ανδρέας Κάλβος,'Αθήναι 1969. 2. Κ ω σ τ ή Παλαμά, 'Ιούλιος Τυπάλδος, 'Αθήναι 1970* 3. Γ. Τ σ ο κ ο π ο ύ λ ο υ , ΟΙ αδελφοί Σοϋτσοι καΐ ή πολιτική ποίησις επί "Οθωνος,

•Αθήναι 1970. 4. θ. Β e λ λ ι α ν t τ ο υ, Πολυλάς, Μαρκορας καί ή Σχολή τής Κερκύρας, 'Αθήναι

1970. 5. Ί ω α ν ν ο υ Ζ 8 ρ β ο 0, 'Ανδρέας Λασκαρατος, 'Αθήναι 1970. 6. Δ ι ο ν υ σ ί ο υ Στεφάνου , Γεώργιος Τερτσέτης, "Αθήναι 1971 7. ' Α ρ ι σ τ ο τ έ λ ο υ ς Κ ο υ ρ τ ί δ ο υ, Ή έξέλιξις τοΟ διηγήματος καΐ μυθιστορή­

ματος μέχρι τής επαναστάσεως καΐ ό 'Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής ώς διηγη­ματογράφος, Αθήναι 1972.

8. 'Αρίστου Καμπάνη, Καλλιγάς καΐ Ζαμπέλιος, Αθήναι 1972. 9. Κ. Παλαμά, Βιζυηνός καΐ Κρυστάλλης, 'Αθήναι 1973.

Έκαστον τεΟχος δρχ. 20.

Γ. ΣΕΙΡΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΔΙΑΤΡΙΒΩΝ

1. Μ. Μ α ντο υ β άλο υ, Τά έν 'Ελλάδι πολιτικά γεγονότα τοϋ 1862 καί τά εν τφ «Παρνασσφ» κατάλοιπα τοϋ Δ. Βούλγαρη, 'Αθήναι 1971, σελ. 196. Δρχ. 100.

2. Ά ρ. Σ τ ε ρ γ έ λ λ η, Τά δημοσιεύματα τών 'Ελλήνων σπουδαστών τοΟ Πανεπιστη­μίου τής Πάδοβας τον 17ον καί 18ον αΙώνα, 'Αθήναι 1970, σελ. 266. Δρχ. 100.

3. Έ π α μ. Β ρ α ν ο π ο ύ λ ο υ, Ελληνιστική Χαλκίς. Συμβολή είς τήν ίστορίαν των ελληνιστικών χρόνων τής Χαλκίδος, Αθήναι 1972, σελ. 80. Δρχ. 100.

4. Ε 6 γ. Δ α λλ ε ζ ί ο υ, Καραμανλίδικα, 'Αναλυτική βιβλιογραφία τουρκόφωνων Εργων τυπωθέντων μέ ελληνικά στοιχεία, Γ", 1866 ­1900. Έργον βραβευθέν ύπό τής 'Ακα­δημίας Αθηνών, 'Αθήναι 1973, σελ. 350. Δρχ. 200.

5. Έπα μ. Β ρ α ν ο π ο ύ λ ο υ , Ή κατά τών Ρωμαίων εκστρατεία τοϋ Άντιόχου τοϋ Γ' είς τήν Ελλάδα, 'Αθήναι'1974, σελ. 110. Δρχ. 100.

6. Χρίστου Θεοδωράτου, Βιογραφία 'Ηλία ΖερβοΟ Ίακωβάτου συντεθείσα* παρ* αύτοΰ τοϋ Ιδίου, 'Αθήναι 1974, σελ. κ«' + 154. Δρχ. 150.