وزارت علوم، تحقيقات و فّن�اوري

سازمان پژوهشهای علمی و رانيصّنعتی ا

ملی نوآوری ایراننظا متحلیلی بر

دكتر حجت اله حاجي حسيّني

مطالعات و مؤسسهاوری�قات فّنيتحق

خرداد 85

فهرست مطا لب:

مرو ر ي بر شا خص ها ي ا قتصا د ي ا ير ا •ن

مؤ لفه ها ي نظا م ملي نو آ و ري•ويژ گيها ي نظا م ملي نو آو ر ي اير ا ن•

مقدمه:

- سه نیروی متعامل: توسعه فعالیت های علمی و 1(و جهانی شدن اقتصاد ITانقالب درفّناوری)با تأکیدبر

و گسترش سریع موافقت نامه های تجاری و تحول در مفاهیم دانش موجب ایجاد فاز جدیدی از توسعه

شده که آن را ” اقتصاد دانش “ می نامّند که سیستم های اقتصادی واقع در این فاز توسعه را ”

این تحول اساسی اقتصاد مبتّنی بردانش“ می گویّند.تغییر در ماهیت رقابت هم در داخل و هم در خارج از کشور •در اقتصاد جهانی موجب:

و هم در بین کشورهانظم جدیدی درحال شکل گرفتن است که پایه های آن •

بردانش متکی استایجاد دانش جدید و بهره برداری مّناسب از آن بعّنوان •

نوآوریهای تکّنولوژیک شرط حیات سیستم های اقتصادی اجتماعی است.

کشورهای درحال توسعه من جمله ایران و اقتصاد ایران با •چالش روبرو است.

نظریه نظام ملی نوآوری،تکامل یافته نظریه های سّنتی نوآوری - 2است.

خالصه وضعیت اقتصادی ایران:

15حدود GDPنقش بخش خصوصی در •درصد است.

مبتّنی بر مّنابع اولیه نفت،گاز ومواد معدنی • درصد صادرات 85حدود (و زیرزمیّنی است

)تجاری ایران نفت و گاز استهای اقتصادی بطور تدریجی به سمت برنامه•

نیازهای بازار و توسعه بخش خصوصی حرکت کرده و دولت متعهد به آزادسازی

تجاری و متّنوع نمودن اقتصاد شده است.

ادامه ...

در این رابطه چّند اقدام اصالحی انجام •گرفته است:

oگذاری مستقیم خارجی با اصالح قانون سرمایهسازی ورود جریان خارجی و انتقال هدف ساده

فّناوریo آزادسازی و اصالح سیستم نرخ ارز بمّنظور

ها های دولتی و یارانه شفاف نمودن بودجهoهای مستقیم شامل کاهش اصالح قانون مالیات

ها و درآمد اشخاص های مالیاتی شرکت هزیّنهo اصالح سیستم بانکی از طریق ایجاد نهادهای

اعتباری غیربانکی و یا ایجاد بانکهای خصوصی

اگر چه فرآیّند اصالحات کّند بوده است •لیکن پیشرفت در ارتقاء شاخص های

عمومی اقتصاد کالن مشهود است.)درآمد سرانه ناخالص داخلی ایران

درصد رشد 2دردهه گذشته بطور ساالنه داشته است(

اگر چه اقتصاد ایران مبتّنی بر مّنابع •اولیه استوار است لیکن بخش صّنعتی نسبتاr توانمّندی در ایران شکل گرفته

رو به GDPاست.)سهم بخش صّنعت در است( افزایش

ادامه ...

ادامه...

یکی از چالش های ایران اشتغال • سال آیّنده 5نیروی کاراست تا

000/800برآورد می شود هرساله نفر جدید متقاضی شغل به بازار کار وارد می شوند.)براساس برآورد بانک جهانی، جهت دسترسی به نرخ رشد

2010 درصد تا سال 10بیکاری زیر باید رشد تولید، ناخالص داخلی

درصد برسد(8ساالنه به عدد

سهم بخش ها در تولید ناخالص داخلی )برحسب درصد(

2003 2001-2000

96-1995

1992-1991

بخش

1/11 4/13 1/16 8/10 نفت و گاز

14 9/18 2/22 4/22 کشاورزی

4/23 9/18 7/19 5/19 صّنعت

6/52 4/45 1/42 3/47 خدمات

مّنبع: بانک مرکزی جمهوری اسالمی ایران/ بانک جهانی

سهم بخشها در تولید ناخالص داخلی- مقایسه با کره جّنوبی و مالزی

FDI

میلیون ) دالر سال

2003)

صادرات ساخت و

تولید درصد)

کل ازصادرات

سال 2000)

درصد بر حسب ( ارزش ا فزوده2001 سال ) GDPاز

خدمات صّنعت

کشاورزی

120 7 54 26 19 ایران

3752 91 54 41 4 کره جّنوبی

2474 80 42 50 8 مالزی

(2004(، آنکتاد، )2003مّنبع: بانک جهانی )

شاخص های توسعه انسانی – روندهای تاریخی

2003 1997 1988 1980 سال

1/77 5/74 1/57 5/41 نرخ باسوادی

بزرگساالن)1)٪

8/69 5/69 6/61 2/51 امید به زندگی)سال

)

7000 5222 3715 4976 سرانه واقعی درآمد

ناخالص PPP)داخلیUS$)

732/0 690/0 646/0 556/0 روندهای شاخص توسعه

سانیان(UNDP)،2000مّنبع: برنامه عمران سازمان ملل متحد

بّنگاه ها

فضای فرهّنگی- اجتماعی

فضای اقتصادی ـ فّنی

زه ها و محرک يانگها

ری دانشيادگيخلق و

رساخت علمی و فّناوریيز

ملی يتصو نظام رکالن نوآوری

شركتهاي رقيب

شركتهاي رقيب

عرضه كّنّندگان

خريداران و مصرف كّنّندگان توليدكّنّندگا

ن

توليدكّنّندگان

دولت

دانشگاهها

مؤسسات

تحقيقات ي

عموميعلوم و محيط بين الملل

تكّنولوژي

زيرساخت تكّنولوژيك

محيط فرهّنگي- اجتماعي

مؤسسات مالي

مؤسسات

ارتباطمحيط اقتصاد داخليي

محيط اقتصاد بين الملل

خوشه هاي

مّنطقه اي

خوشه هاي

صّنعتي

سيستم ملي نوآوري

- دولت: دولت نقش مهمي در هماهنگي همه فاكتورها و 1بازيگران ايفا مي نمايد تا كشور در فعاليتهاي علمي و

تكنولوژيكي كارآتر، پوياتر، رقابت پذيرتر و همه فعاليتها مرتبط با رشد اقتصادي گردد، دولت سياستهايي را باجراء در مي آورد

تا دانش توليد و توزيع شود.

مؤلفه هاي مهم نظام ملي نوآوري

سياستهاي نوآوري دولت در سه دسته تقسيم مي شود:سياستهاي توليد نوآوري )عرضه(•سياستهاي تقاضا•سياستهاي اشاعه بر حسب خلق، اشاعه و كاربرد •

علم

سياستهاي عرضه نوآوري بوسيله فعاليتهاي دولت تعريف •و مشخص مي شود بطوريكه بايد منابع از قبيل نيروي

انساني متخصص و تأمين منابع اطالعات نوآوري را تأمين و تسهيل نمايد تا بنگاه در بستر مناسب فعاليت كند.

سياستهاي تقاضاي نوآوري به آن دسته از سياستها •U بر روي بنگاه و مصرف كننده اطالق مي گردد كه مستقيما

نهايي دانش تأثير مي گذارد تا دانش توليد شده بكار گرفته شود.

سياستهاي اشاعه نوآوري به سياستهايي اطالق مي گردد •كه هم بر طرف عرضه و هم بر طرف تقاضاي نوآوري

تأثير مي گذارد.

- زيرساختهاي تكنولوژيك 2زيرساختهاي فعاليتهاي نوآورانه هر كشوري بستگي تام به

U تكّنولوژيك آن دارد. ويژگيهاي ”زيرساخت تكنولوژيكي“ عمدتاغيرقابل لمس بودن، ”همبستگي بيشتر داشتن“، “تنوع

بيشتر“ و ”ساختار ارائه سرويس مشخص و تخصصي دادن“ را دارد.

شامل: سيستم NISزيرساخت تكنولوژيك در مفهوم •آموزشي، تحقيقات دانشگاهي، مؤسسات تحقيقات عمومي،

سيستم اختراع و سيستم انتشار اطالعات مي شود. تلقي زيرساخت مرسوم”سيستم آموزشي“ بعنوان •

مي شود. سيستم انتشار اطالعات و سيستم مالكيت صنعتي تلقي مي شود و تحقيقات زيرساخت اساسيبعنوان

زيرساخت دانشگاهي و مؤسسات تحقيقات عمومي بعنوان بحساب مي آيند.پيشرفته

- سيستم ارتباطي3

o( سيستم ارتباطيBridging قسمت مهم )NIS بشمار مي رود.

o فهم ارتباط فيمابين بازيگران اصلي درگير بانوآوري در سطح ملي كليد اصلي براي اصالح

عملكرد نوآوري محسوب مي گردد.o به U عملكرد نوآوري در سطح كشور كامال

ارتباط مناسب فيمابين بازيگران از قبيل و بنگاههاي R&Dدانشگاهها، مؤسسات

خصوصي بعنوان يك سيستم تعاوني توليد و كاربرد دانش دارد.

- محيط حقوقي و فرهنگي4

o اين محيط عناصر متعددي از قبيل سيستممالي، فرهنگ سازماني، روابط كار، فرهنگ

مذهبي، آداب و رسوم اجتماعي و غيره دارد. o سيستم ملي نوآوري يك كشور با نهادينه شدن

فضاها و محيط هاي فوق تعريف مي شود. بطور مستقيم و غيرمستقيم اين محيطها بر روابط

فيمابين بازيگران و نحوه جريان اطالعات فني و بر بنگاههاي نوآور تأثير مي گذارد.

مشخصات بنگاههاي بزرگ، در سطح بنگاهها:- 5روابط آنها با كوچك ها و متوسط ها، روابط آنها با

استفاده كنندگان محصوالت و ارتباط بين توليدكنندگان مواد و ساير توليدكنندگان محصوالت

است. همه اين NISاز مجموعه فاكتورهاي مهم در فاكتورها از محيط فرهنگي و اجتماعي كشور تأثير

مي پذيرد. اين موضوعات در همه كشورها وجود دارد. ليكن كشور به كشور از نظر شدت متفاوت

در سطح بين المللي را بوجود NISاست و لذا تفاوت بين دو كشور توسط فاكتورهاي فوق NISمي آورد و

متفاوت است.

اقتصاد و پويايي بازار بر اساس ميزان •رقابتهايي است كه فيمابين شركت )بنگاهها(

بوجود مي آيد.

بنگاه براي اينكه در بازار موفق باشد بايد •فعاليتهاي نوآورانه داشته باشد.

بنگاه تالش مي كند محصول و خدمات جديد كه •هزينه كمتري دارد ارائه كند.

يك بنگاه ممكن است با مشكلي روبرو شود كه براي •حل آن نياز به توانمندي تكنولوژيكي و يادگيري دارد.

موضوع يادگيري بنگاه تحت تأثير فاكتورهاي ساختار •بازار، فرهنگ سازماني، سياستهاي عمومي دولت،

آموزش و پرورش رسمي، ساختار سازمانهاي عمومي، پايه هاي علوم و فناوري عمومي كشور و

محيط فرهنگي و اجتماعي كشور مي باشد.

U با • ديناميزم فرايند يادگيري تكنولوژيكي بنگاه كامالمفهوم سيستم ملي نوآوري همبستگي و مرتبط

است.

ضرورت دارد كه NISبنابراين براي فهم طبيعت و ماهيت •فرايند يادگيري در سطح بنگاه را خوب بفهميم و درك

كنيم.

يادگيري تكنولوژيكي در سطح بنگاه هم در سطح افراد •داخل بنگاه و هم در سطح سازمان كل اتفاق مي افتد.

ليكن فاكتور اصلي در فرايند يادگيري سازماني به يادگيري افراد داخل بنگاه برمي گردد.

”يادگيري سازماني“ جمع ”يادگيري انفرادي“ نيست، بلكه •فرايند خلق دانش است كه در سراسر سازمان جريان مي يابد و همه افراد به آن اعتبار مي دهند و آن را قبول دارند و سپس در استراتژي و مديريت سازمان نهادينه

مي شود.

U به دانش • اثربخشي فعاليتهاي يادگيري يك بنگاه كامالانباشته قبلي و همچنين ”شدت يادگيري“ بنگاه

بستگي دارد. زماني كه دانش قبلي و شدت تالشهاي يادگيري زياد مي شود توانمندي تكنولوژيكي

بنگاه به سرعت افزايش مي يابد.

”شدت تالش براي يادگيري“ از دانش مبهم انباشته •شده در بنگاه بسيار با ارزش تر است و در دراز

مدت موجب رقابت پذيري بنگاه مي شود. البته در و R&Dكنار تالش بايد آموزش داخلي، فعاليتهاي

تجربه توليد را از مهمترين فاكتورهاي مؤثر بر يادگيري به حساب آوريم.

ويژگيهاي نظام ملي نوآوري ايران

بّنگاه هاي كوچك و متوسط در

-Highزميّنه Tech

شركتها و بّنگاه هاي

بزرگ

تصويري از نظام ملي نوآوري ايران

جريان فّن�اوري خارجيجريان دانش خارجي

مؤسسات پژوهشي/ دانشگاهي

وزارتخانه ها

سازمانهاي پشتيبان كسب و كار

انجمن هاي كسب و كار

گروه هاي مصرف كّنّنده

صّنايع تأمين كّنّنده/SMEs /TNCs

)شرمتهاي جّند مليتي

است رنگ كم و ضعيف نظام در .حضورحضور صورت، در ،

است ضعيف بسيار .ارتباطنظام با مجموعه اين ارتباطاست قطع يا ضعيف .بسيار

o در بعضي از عناصر و مؤلفه ها، سيستم ملينوآوري ايران بسيار خوب پيشرفت كرده است و

مؤلفه هاي مربوطه بطور شايسته اي ايجاد شده اند،o اما در بعضي از موارد مؤلفه ها سيستم ملي

نوآوري ايران بسيار ضعيف است و متأسفانه در بعضي از عناصر و مؤلفه ها تاكنون هيچ اقدامي

.صورت نگرفته است

اما با توجه به خاصيت مالكيت بسياري از مؤسسات پژوهشي، دانشگاهها و اغلب بّنگاههاي صّنعتي و

NISاقتصادي ايران، دولت نقش اساسي تري را در ايران ايفاء مي نمايد.

بجز تعداد محدودي از شركتهاي تازه تأسيس، مشاركت و نقش بخش خصوصي در فعاليتهاي توسعه

تكّنولوژي و نوآوري بسيار كم و ناچيز است. بعبارت ديگر، مؤسسات پژوهشي و دانشگاههاي دولتي

بيشترين فعاليتهاي نوآوري و تكّنولوژيكي را در كشور .دارند

عوامل اصلي در نظام ملي نوآوري ايران همانّند ساير كشورها عبارتّند از:

دولت مؤسسات پژوهشي و دانشگاهيبّنگاهها

oاز مهمترين منابع توليد اين مؤسسات نوآوري در كشور بشمار مي روند.

o توانمنديهاي متفاوتي از جمله انجام دارايتحقيقات پايه و تا فعاليتهاي توسعه محصول

مي باشند.و فرايندها o ارتباط بين مؤسسات پژوهشي/ دانشگاهي

U خوب است .با صنايع كشور نسبتاo U ارتباط فيمابين مؤسسات پژوهشي نسبتا

ضعيف است. هماهنگي بين اين مؤسسات تا .حدي ضعيف است

مؤسسات پژوهشي و دانشگاهي

يكي از عمده ضعفهاي مؤسسات پژوهشي/ دانشگاهي، نازل بودن سطح همكاريهاي

بين المللي در عرصه پژوهش مي باشد. اين مؤسسات معدود پروژه هاي مشترك را با

مؤسسات مشابه كشورهاي خارجي انجام مي دهند.

ضعف همكاريهاي بين المللي

مشاركت مستقيم بنگاههاي بزرگ در توسعه �اوري و نوآوري ضعيف است و در ارتباط با فن

شركتهاي كوچك و متوسط هم ظرفيت مناسب درون زا بوجود نيامده است.R&Dبراي انجام

اوري� ضعف مشاركت بنگاه هاي بزرگ و كوچك در توسعه فن

o بنگاههاي ايراني نتوانسته اند تكنولوژي وارداتيرا بنحو احسن اصالح كنند و لذا تأثير اصالحات روي تكنولوژيها در توليد محصول محدود بوده

است. o تجربه نشان مي دهد كه شركتهاي چند مليتي

تأثير عميقي بر ساختار بازار و سرعت تغييرات تكنولوژيكي در كشورهاي در حال توسعه

داشته اند اما اين شركتها در اقتصاد ايران تأثير .چنداني نداشته اند

درصد شاغلي

نخدمات

Hi-Tech

از كل نيروي شاغل

درصد شاغلي

نHi-

Techاز كل نيروي شاغل1999

درصد صادرا

تHi-

Techاز كل صادرات

صّنعتي1999

درصد دانشجو

يانعلوم مهّندس

ي

مبلغ پرداختي حق ليسانس

ميليون دالر

1999

مبلغ دريافتي از

فروش ليسانس

ميليون دالر

1999

تقاضاي ثبت شده پاتّنت

خارجي در

كشورها

1998

تقاضاي ثبت شده

پاتّنت توسط شهروندان

كشورها

1998

تعدا دمقاال

ت

تكّنسيّنهاي

شاغل R&Dبه ازاءيك

ميليون نفر

هزيّنه در R&D

درصد از

GDP2000

تعداد محققين در يك

ميليون نفر77-

1997

كشور

ـــــ 2/6 27 21 9855

8910

77036

360338

43891

827199

4

98/2

4909

ژاپن

ـــــ ـــــ 32 32 2661

455 71036

50714

4619

318199

4

82/2

1997

2193

1992

كره

ــ ــ 3200

4

39 ــ 000 159 337 60002005

166199

4

48/0

590200

3

ايران

ـــــ ـــــ 0 12 329

46 1139

494 1108

341199

1

22/0

459199

1

مصر

ـــــ ـــــ 4 45 ـــــ ـــــ 37155

231 2116

ـــــ 45/0

291199

6

تركيه

ـــــ ـــــ 10 39 ـــــ ـــــ 32910

40 123

ـــــ 07/0

182 اندونزي

ـــــ ـــــ 59 27 ـــــ ـــــ 6272

179 304

89199

2

24/0

117199

4

مالزي

و فّن�اوري چّند كشور پيشرفته، توسعه يافته جديد و در حال توسعه نواوریمقايسه شاخصهاي علوم

- اثربخشي پايين سياستهاي انگيزشي:1با توجه به شرايط فوق و عدم هدف گذاري،

هماهنگي و همگرايي در سياستها، مي توان اظهار نمود كه اثربخشي سياستها بشدت

پايين است و نمي تواند انگيزش مناسبي براي سيستم ملي نوآوري و بخشهاي زيرمجموعه

آن فراهم آورد.

جمعبّندي:

- فقدان شبكه تأمين كّنّندگان:2

در ايران شبكه تأمين كنندگان مواد اوليه وجود ندارد در صورتيكه اين شبكه مي تواند نقش مهمي

در سيستم ملي نوآوري ايران داشته باشد. موضوع كارآفريني در مقياس كوچك و متوسط اهميت ويژه اي در سيستم ملي نوآوري دارد كه

ضعف آن در ايران مشهود است.

- فقدان يا ضعف سازمانهاي حمايت 3 مالي- تجاري سازي:

نقش سازمانهاي حمايتي از كسب و كار در عرصه هاي مالي، فني و نقش سازمانهاي

حامي از تجاري سازي و همچنين نقش ه هاي صنفي در توسعه نوآوري در ياتحاد

ت.ايران بسيار ضعيف اس

- نقش ضعيف گروه هاي مصرف كّنّنده:4o گروههاي مصرف كننده كاال و خدمات هم نقش

ضعيفي در توسعه سيستم ملي نوآوري كشور دارند.

o حتي مؤسسات پژوهشي و دانشگاهي كشور بامردم و گروههاي مصرف كننده ارتباط ضعيفي

دارند. اين دليل مهمي است بر اينكه ”فعاليتهاي نوآورانه“ در كشور ايران توسط ”طرف تقاضا“

توسعه پيدا نمي كند بلكه تحت تأثير برنامه هاي دولتي مي باشد.

نقش بنگاهها در نوآوري ضعيف است و U بايد تقويت گردد. بنگاههاي ايران معموالكمتر به توسعه فناوري مي پردازند. همه

فعاليتهاي نوآوري توسط مؤسسات تحقيقاتي/ دانشگاهي انجام مي گيرد.

دولت بنگاهها را تشويق مي كند تا خود را تقويت كنند. ليكن R&Dفعاليتهاي

اثربخشي اين سياستها ضعيف بوده است.

پيشّنهادات:

عمده بنگاهها و مراكز تحقيق و توسعه ودانشگاهها كه فعاليتهاي نوآورانه دارند از نظر مالكيت به نحوي به دولت متصل هستند. لذا

تقسيم كار بايد بصورتي انجام پذيرد كه فعاليتهاي تحقيقات پايه توسط مراكز علمي و دانشگاهي

گردند نتايج تحقيقات ؤل انجام شود و بنگاهها مسرا توسعه دهند و اين نتايج را در شكل محصول و

فرايندها به جامعه تحويل دهند. در حال حاضر بنگاهها از نظر فعاليتهاي توسعه تكنولوژي و

.نوآوري وابسته به مراكز علمي كشور مي باشند

فعاليتهاي نوآوري بايد تقاضا محور باشند. بنگاههادر حالت عمومي نسبت به نيازهاي جامعه و

مصرف كنندگان حساس هستند و اين در صورتيكه تقويت گردد، كسب و كارهاي جديد و

فرصتهاي شكل گيري محصوالت و فرايندهاي جديد را براي بنگاهها بوجود مي آورد و نوآوري

تقويت مي گردد.

در حال حاضر رقابت فيمابين بنگاهها در بسيارياز بخشها ناچيز است. و در جايي كه رقابت وجود دارد رقابتهاي متكي بر قيمت و آن هم به صورت بسيار محدود مطرح است. نوع رقابت كه موتور

پيش برنده نوآوري در سطح بنگاه باشد وجود ندارد. بر اين اساس دولت با ايجاد شركتهاي

جديد بايد رقابت را در بين بنگاهها بوجود آورد. در سطح جهاني رقابت كليد اساسي و موتور

U در بنگاههايي نوآوري محسوب مي گردد. خصوصاكه تكنولوژي محور فعاليت آنها مي باشد.

دولت بايد استراتژي انتخاب كند كهFDI به كشور جذب شود. با توجه به منابع طبيعي

وسيعي كه در ايران وجود دارد و بازار داخلي وسيعي هم موجود است ايران محل مناسبي

گردد. گذاري خارجي محسوب مي براي سرمايهFDI نه تنها تكنولوژيهاي جديد را وارد كشور

.افشاند كند بلكه بذر رقابت را در اقتصاد مي مي

ديبا دولت SMEs .ع کوچک يصنا را ايجاد كندبيشتر از شركتهاي بزرگ با همديگر رقابت مي كنند و ابزار و شيوه هاي رقابت آنها هم

U متكي بر نوآوري است. نبايد محدود SMEsعمدتا( باشند بلكه High Techبه تكنولوژيهاي پيشرفته )

مي توانند SMEsدر ساير حوزه هاي سنتي هم شبكه تأمين كنندگان را شكل دهند و وروديهاي

شركتهاي بزرگ را تأمين كنند و با ساير عامالن سيستم نوآوري در ارتباط قرار گيرند.

و شكل گيري ع کوچک و متوسط يصناايجادبخش خصوصي نياز به كارآفرينان دارد.

كارآفريني در ايران ضعيف است. اين ضعف U به نبود فرصتهاي مالي و حمايتهاي فني و عمدتا

و بخش خصوصي SMEs ساير خدمات پشتيباني از. برمي گردد

يك نبود از نكته هاي مهم ضعف کارآفرينيسب تنامالكيت فكري محمايت از سيستم

است. با شرايط بومي