Сабырбаев

Б. Сабырбаев CIS.

Э к о н о м и к а л ы қТЕРМИНДЕРДІҢ ОРЫСША ТҮСІНДІРМЕ

іЗДІГІ

АЛМАТЫ“КАЗАКСТАН”1993

f 'jS b - ч

-Ч4Іj Wl

A.

А

АБСОЛЮТНАЯ ЗЕМЕЛЬНАЯ РЕНТА — А бсолкті жер рентасы. Жер иелерінің жердің қүнарлы не құнарсыздығына қарамастан барлық учаскеден бірдей алатын рентасы (табысы).

АБСОЛЮТНАЯ ПРИБАВОЧНАЯ СТОИМОСТЬ — Абсолюггі,абсо­л ю т * қосымша құн. Абсолютті қосымша құн тек жүмыс күнін абсо- лютті ұзарту арқылы алынатын қосымша қүнды абсолютті қосымша құн дгйді, жұмыскерлерді капиталистердіц қанауын үдете беруінің негізгі 6ipv тәсілі, өнім өндіруге керекті жұмыс не уақыгынан артылтыл жүмсау, яғни мерзімінен тыс жұмыс интенсивті еңбек негізінде алынады. Мысалы, жұмыскерге 8 сағаттың орнына 10 сағат жұмыс істетеді немесе еңбек қарқынын арттырып өнім көлемін көбейтеді.

АБСОЛЮТНАЯ РЕНТА — Абсолютгі^абсолютгік рента. Қосымша құнның бір бөлігі, ауыл шаруашылық өнімі қүнының қоғамдық өндіріс бағасынан артығы: мұны жерге меншік монополиясы болуы салдарынан жер қожасы иемденеді. Ол барлық жердей және топырактың құна- рлығына, тұрған жеріне байланыссыз алады.

АБСТРАКТНЫЙ ТРУД — Абстрактылы еңбек. Абстрактылы еңбек тауар айырбасы кезінде көрінетін жалпы адам еңбегі, яғни құн жасайтын екбек. Құн — тауарда таза көрінетін абстрактылы еңбек. Абстрактылы еңбек белгілі бір өндірістік қатынастарды, тауар өндірушілер катынасын білдіреді. Тауар өндірушілердін коғамдық екбегі, жалпы алғанда абст­рактылы енбек болады дау нактылы жұмсалған еңбекпен байланысы болмайды. Абстрактылы енбектің нақтылы еңбекке қарағанда сапалы айырмашылығы білінбейді, бұл әлеуметгік түсінік, тауар қүнын құрады, тарихи категория тауар өңдірісіне ғана тән.

Абстрактылы жене цактылы енбек (Абстрактный и конкретный труд)— бұл қоғамдық енбектін екі жағы. Тауарларды өндіруге жұмса- латын еңбек бір мезгілде абстрактылы және нақтылы еңбек болғандыктан онын қүны және тұгыну құны болады. Абстрактылы еңбек — қоғамдастырылған енбек (ой енбегі мен дене енбегінің қосынды түрі). Нақтылы ецбек — белгілі бір пайдалы түрде жүмсалатын енбек, белгілі бір гүтыну қүнын (металл, көмір» астық, т. б.) ж а сайды. Нақтылы енбек коғамдық еңбек жиынтығыныц бөлігі болып табылады.

АВАНС Аванс— борыш, болашақ төлем енбекакы есебінен ал- цын ала берілетін ақша не зат. .

АВИЗО — Авизо— тауардың, ақшанын алынғаны, келгені, жіберілгені туралы хабарлау. Бір келісуші мекеменің екіншісіне өзара есеп айрысу жағдайынын өзгергені туралы хабарлауы.

АВИСТА — А виста -w вексель бетіндегі немесе ақшамен есеп айырысудын баска бір қүжатындағы жазу. Бүл жазу осы күжат бойынша

3

I

1'

стыл

ақы төлеу үсынган кезде немесе оны үсынған сок белтілі мерзім ішімде J жүргізілгенін куәландырады. - . '%

АВТАРКИЯ— Автаркия— белгілі бір елді (немесе елдер тобын) - 1 баска бір елдердіц экоиомикасынан окшаулаудыц шаруашылық гаясаты, томаға-түйық шаруашылық күруға үмтылушылық. 7

АВТОМАТИЗАЦИЯ — Автомагғандыру, машықтандыру.АВТОМАТИЗАЦИЯ ПРОИЗВОДСТВА — Өндірісті автоміптандыру.Ғылым мен техник а ның даму лроцесінде, машина ж үмысын

басқаруды авібматты кұрылғы жүргізеді, жүмыскерлер тек машина 1 жұмысын бақылайды, оны жөндейді, ж үмыска дайындайды. Автоматтан- 1 1 дыру жарым-жартылайдан, жекелеген машина колданудан біртіндеп то~Я1 лық автоматты қүрылғыға көшеді. Жартылай автоматгандыруда к е й б ір і] қосалқы операдияларға қол енбегі және біліктілігі төмен жүмыскер де 1 1 қолданылады. Қазіргі гезде жоспарлы түрде цех пен кәсіпорыіі декгсйінде автоматты жүйедегі машина қолданыла бастады. А втомата жүйсде барды к жүмыс б&рысы жүмысіщнныя қатысынсыз автоматпен орындалады, үйлесімді таргіпте істейді, жоғаргы еибек өнімділІНн, сапа- лы өнім алуды және тиімділікті қамтамасыз етеді* жүмыскердін мамзн- дығын арттыруға мқтад етіп, е%бек жағдайын жаксартады, оны инженерлік енбек дәрежбсіне квтередһ Өндірісті автоматтандыру авто- матты басқару жүйесімеіг байланыстыра жүргізіледі.

АВТОМАТИЗИРОВАННАЯ СИСТЕМА УПРАВЛЕНИЯ — БаС*а- рудьЩ автоматгы ж үйесі А втомэтты жүйезден бзсқар у. Қазіргі злектро-ндьгнрсёптеу гехникасы мен зкономикалык-мзтематикэлык тәсітд^рй колдатіуға негоделген Аскару жүйесі. Бүл жүйеш егаізу — басқарудык, жүмЫстын, ендірістің зкзномикалық тйімдШгін арттырудық е н б бағытпірьіның бірі. v; '-***::■ ф?, .. ™

АВТОНОМНЫЙ ТАРИФ — Автонсжиялык тариф. Мс мл*кетйа Й р Я өзі баска елдермен ешкандай шартсыз бір жагты негізде беіігілейтш кеде?! тарифы. ^

АВУАРЫ (имущество, актив)— A by а рл ар (мүдік, актив), Щ етрщейбанкілерге салынған акша. Баска елдердій валютасын алуге хүқык 6е~ ретгн шетел банкілеріне г,&сш мерзімге ақша салудын б&рлық Г||щф&1) А ш втер іакша қераждты. чектср* вексеядер, акша аудару, дитие. міндеітеме қағаз/ сакгык. кассгсыиан беріяетія акшг т. 6.) арқыяы төлвйтіч немесе кірыадярын өтейтш акш а бүиымдары; 2) Шетед банкідеріндеп (баска) ба^к счзтыкдағы шетел валюта сы л р ін д с н £ р ж ы ;3) Жеке адамдар мен мекеменія банкке салған ақшасы. Бүл баиктія ұлттык немесе шетел валютасы түріндегі өз қаржысы, алтыны, күнды кағаздары. чектері, вексглдері* аккредитивтера* т. б. күндылықтары ягн* ч>нын счетынд|ғы не басқа &інктерде сакталатын қаржысы. Эхшссивлық немесе сауда банктеріне тикггі осы каржылардың жиынтыгы, сснымен өіріе мемлекепік валюта коры шетел банкісіне салынса v ол сол бішктеп шетел валюта авуары немесе осы мемлекеттікі болып та была ды Осы каржыдан ь іидеттемелерік төлейді, өтейді және мемлекет арасындагы* өлечдер айналымын іскес асырады. 1І-!ст мёмлекеттерде авуар доллар, фунт стерлинг, марка жгке иен түрінде квбірек тараған. БІздін банкте шетеддікі, ал шетел байкінде біздін валюталык аву&р болғандықтан валюталық төлеу операпияллрын өзара бір-бірімен, яғни біздікі шетедмен» шетел оізоенср жэне мемлскеттер өзара жасагады. Ш.?

АГЕНТ — Агеігг,уәкІл, тапсырманы орындаушы адам. Әнімдіаіідіруші мен әр түрлі түтынуюылар арасындагы бұл делдал квбінесе езфирмасынын белгілі бгр аймактағы түракты екіпі ретінде қьдаіет етеді.Оган бүл үигін^шектеуяі хүкык берілед!.. Агенттін негізгі міндеті внімді молынан сатып алушыларды іздестіру. , ■ ..

АГРАРНАЯ ПОЛИТИКА — Аграрлык саясат. Бұл өндірісті дамы* тып, өнім әндіруді көбейгу, тиімдадіхті арттыру, әндірісті жан-жақты механик&л&ндыру, азтоматтандыру, сэйтіп халықтың әл-аукатын кстеру.

АІ^АРНО-ПРОМЫШЛЕННОЕ ОБЪЕДИНЕНИЕ — Аграрлық-өнеркәСіП бірлестігі. Өндірісті мамандандырудын жана түрі. Бұл ауыл шарушыляғы мен өнеркэсігі (ауыл шаруашылых, әнімдерін үқсату) орын- дарынып t sориториялык , техчологиялыя жәче үйымдастыру седасыгщағы бірлесуі. Аі роөнеркасіл бірлесгігінін күрамына оелгілі бір өнім еэднретін мамандандырылған холхоз, совхоз, шаруашылықаралык кәсіпорындар, агрозааодтар мен ауыл шаруашылығы өнімдерін ұқсататьш өнерхәсіп мекемелері кіреді. Бұл бірлесгірілген кұрамаларға, хешендерге (комплек- стерге) сонымен бірге сауда, автотранспорт және басқа мемлексттіх және кооперативах мекемелер де кіруі мүмкін. Бүл ауыл шаруашылығындағы ғылыми-техникалық даму жағдайында туғая өндірістік байланыстың жака түрі, ауыл шаруашылығының машин злы негізге көшуі және әнеркәсіпгік ерекше бір салаға айналуы болып табылады.

Мамандандырылған ауыл шаруашылық өндірісі мен онык өнімін ұксататын өнерхәсіл орындарынык бірігуі негізінде бірлестіктер пайда болады. Бірлестікке кірген барлык мекемелер келісілген жоспар бойынша шаруашылык есеп негізінде жұмыс істейді, олардын бірлестірілген негізгі жзне айналым қорлары болады. Жалпы басшылыкты агроөнеркәсіп бірлестік советі (хенесі) жүргізеді. Солай бола түрса да бірлестікке кірген арбір кэсілорын мен мекеме өзінің шаруашылық дербестігін сақ ^йды. Бірлестік негізгі өнімдер өндірудін әр түрлі технологиялық процестерімен қосуды камтамасыз етеді. Қоғамдык енбек пен материалдық корлар, транспоргтар, шеберханалар, т.с.с. тиімді пайдаланылады, ауыл шаруа- шылык өндірісінін маусымдылығын жояды, әнім шығынын, транспорт, т.б. шығындарды азайтады. Нәтижесінде өнімнщ өзіндік хүны гөмендеп, әндіріс тиімділігі артады. Бірлестік қүрамына сонымен бірге завод, фаб­ри істер, ғылыми-зерттеу, жобалау-конструкторлық, т. б. бөлімшелер де кіреді. . -

АГРАРНО-ПРОМЫШЛЕННЫЙ КОМПЛЕКС (АПК) — Аг- роенеркәсіп кешені (комплекс), қүрама. -Агроөнеркәсіп кешені ауыл шаруашылык өнімдерін өндіретін, оны өндег. түгынушыларға жеткізетін және өндіріс куралдарын жасайтын кәсіпорындардан, ұйымдардан және кызмет көрсететін мекемел ерден, яғни салалар жиынтығынан тұрады. Ғылыми-техникалық дамудын негізінде комплекстер (кешендер) қүрыла- ды, мүнда халық шаруашылығы салалары ырғақты және пропорционал- ды жүмыс істейді,

Агроөнеркәсіп қүрамына экоиомихалық және технологиялык жағынан өзара байланыскан негізгі үш сала кіреді. Агроөнеркәсіп ке- шені — халык шаруашылығыныч салааралык хомплексі. Бірінші салағахалық шаруашылығынын ішіндегі: ауыл шаруашылығын, тамак және женіл өнеркәсібін өндіріс күралдарымсн ж.эне оған өндірістік қызмет хөрсететіндер хіреді, яғни ауыл шаруашылығы, тамак жене женіл әнеркесіп машиналарын жасайтын; тынайтқыш пен химиялык улы за- ттарды (пестиішйтерді) шығаратын химия әнеркәсібі; күрама жем шығаратын және микробиология еяеркәсібін сондай-ак ау ыл шаруааіы- лығын м атсриалды қ -тех никал ы қ жане энергетика күралдарымен камтамасыз ететін, қүрылыс, мелиорация, ауыл шаруашылык машина- ларын, техникаларын, жабдыктарын жөндейтін салалардан, т. б. түрады.

Қазіргі кезде ауыл шаруалылығынын материалдык-технихалық ба­ше ы и жасап, нығайтуға өнеркәсіптін 50-ге жуык саласы катысады, онымен бірге, колхоз, совхоз, шаруашылықаралы* жане агроөнсркәсіп кәсілорындары мен бірлестіктерін табысты өркендетуге көмектесетін әр түрлі енеркәсіл орындар көмектеседі.

5

Лгроәнеркәсіп кешенімін екінші саласына іуыл юару ашылмғы, кол­хоз, совхоз, шаруашылыкдралық жәие агроөнеркасіл кәс іпорындары мсн бірлестіктері, агрозаводтар, жеке адамдардык қосалкы шаруашылыктары, асыл түқымды жәнб сүрыптаушы (сслехдивлық) шаруашылықтар, өсімдікті қорғайтын әр түрлі ұйымдар, мал дэрігерлік мекемелер, ж. б. кіреді.

Агроөнеркәсіп4 кешежнде ауыл шаруашылығы басты сала болыл табылад ы. Мұнда халыққа тағамдық азыктар, өнеркәсіпке ауыл шару а - шылы* шикізатын өндіреді. Ауыл шаруашылығы әидірісінін мүмкіндігіне қарай, оған қажетті ендіріс қүралын шығаруға және бслгілі бір кызмет түрін көрсетуге тапсырма (заказ) береді. Өнеркәсіп түскем тапсырманы орындайды. Ж I .

Агроенеркәсіп кешенінің үшінші саласына ауыл шаруашылык шикізатын үқсататын, сақтайтын, дайын өнімді түтынушыларға жеткізетін салалар мен өндірістер кіреді. Бүларға там а к енеркэсібі мен женіл өнеркәсіптін, ксйбір салалары; материалдық-техникалык жаб-дықтармен қамтамасыз ететін үйымдар; транспорт (өндірілген және өцделген, жасалған дайын өнімді таситын т. б.) мекемелер кіреді.

Жалпы агроенеркәсіп кешені төрт саладан түрады: 1. Ауыл шару- ашылығы үшін өндіріс қүралдарын жасайтын; 2. Ауыл шаруашылығы; 3. Ауыл шаруашылығы өнімін өндеп түтынушыларға жеткізетін; 4. Өндіріс және әлеуметтік инфрақүрылымдар (жол-транспорт шаруашы- л ы ғы б ай л ан ы с, материалдық-техникалык қызмет көрсету, сақтау жүйелері, қойма және ыдыс шаруашылығы, материалдық емес өндіріс салалары, т. 6.)т ;

АГРАРНЫЕ РЕФОРМА — Аграрлық реформа, аграрлық қайтаҚҮРУ* аграрлық қайта өзгерту. Бүл аграрлық қарым-қатынас пен жерге иелік ету түрін өзгерту туралы мемлекеттік шара (реформа).

АГРАРНЫЙ КРИЗИС — Аграрлық дағдарыс. Ауыл шаруашы-лығыңдағы экономикалық дағдарыс — бірнеше жыл бойы еңбекөнімділігінің күрт төмендеуінен не артық өнім өндіруден туады. Өнімкөлемі азайған жағдайда сүраным қамтамасыз етілмейді, ал қажеттенкөп өндірілсе, онда жоспардан тыс қор жиналып сатылмай калады,бүзылады, оны сактауға қосымша шығын шығады. Бүл екі жағдайдаөндірушілерге зиян келтіреді, дағдарысқа үшыратады. Сондықтанжетілдірілген техника мен технологияны қолдана отырып, өнімді кажеттікөлемде өндірген жөн, ол экономиканы дүрыс дамытуға эсер етеді дағдарысты болдырмайды.

АГРОЗАВОД (фитодром, зоодром, птице-свинофабрика-автоматов)—Агрозавод (фитодром, зоодром, автоматты қүс-шошқа фабрикасы). Бүл афарлық-өндірісгік заводтар автоматтандырылған қүс-шошқа заводта- ры кешенді агро және зооинженерлік өте күрделі индустриялы күры- лым, әндірісі толық механикаландырылған және автоматтандырылған, епстік пен мал өнімін жоспарлы келемде үздіксіз технолгиямен, конвей- ерлі жүйеде, жасанды жағдайда ырғақты ендіретін кәсіпорын. Агрозавод өндірісті әр түрлі аймақта орналыстырып, бір жүйемен жүргізеді, өндіріс процесі табиғат жағдайына байланысты болмайды, сондай-ақ өте жоғары өнімді қысқа мерзімде-ақ, тез пісетін, стандартты егістін сорттары мен малдың түқымдарын, оньщ жасанды жағдайға бейімделуін жүзеге асы- рады, программалы жүйемен егістік пен малға керекті микроклиматты камтамасыз етеді. Дақылдың жаңа өнімді сорттарын шығару уакытын 4—5 есеге қысқартады, стерилді таза түқым алынады, әнімділікті аса жоғарғы деңгейге көтереді. Агрозаводта маусымдылык болмайды, өндірісі үздіксіз конвейерде жүреді, яғни бірінше учаскеде отырғызу жүмысы оасталса, соңғы учаскеде енім жиналап жатады. Өнім жинау мерзімі (күн сайын ба, сағат сайын ба) егіс аланынын бөлінген учаскелерінін6

ааетъта. бойлм ь№ ! КоиаейериМ я&цоыргыдаф SftorH Мел бойы тохгаусъп м грсш. ан$& ешмц mdMt ш іНсгігііагн

te e ш і б&дадіыЩ&щке&шзшгг* аэ ж е^ еи м т #нім д ш и ш ч тярркторийныц terrrevof

амИДОК хвгшід* ядыруте :.-;.гч ^ туғьііады. ™>ша$тхышгар' мен хммнн «ды* m ггяр^ш тіы гы или холтачады. түйык жүйе мен «алямқсьп іех~НОЖДО** ЩМЫе^' Ж ҮМЫС ЖасаЯ* KOpOfAfftH 0^«ИЫ (Же^І. суды, lyirarf)іадоуйЗДДОі кодек гесслі М у*4 л * cv хоры <we і^Ьщ! адйдйваншары. доійкж шыг*т бсдемайпы* туэдо «улар.іы да қшдоиа алады Жергіліхгі

: ф geeWpt деген *лжет*Нсті іхлых атейді. -■■ ■/ д ' . ';f.Щ Ш i^ k > n P O M h flL U lE H f^ ЙГН^ЕГРАЦИЯ — Агровне|*асЫ** Ът~

IttfjjpftflBnj <Агров**еркәсігггі« яеіізяи? ОДйгу* хосылу* күрылу). 6 д а — аг* роеиергасһі ч үрамалар кешежніц (кзмхілежс* калшггаеу негііі —* ау мл««фуашмлык фіімін м ді^у , оиы иегіаде внлеу ошзлірыныябфігупроцссН іумд шіруашшигьші^к жэне оган кш мгг v^pctrfrin

И(т$хни*аг тынайіхыш, қүрамажеч Sfepfгг кп, хүрьишсгы жүргізд^іц. ауыд шзруашылық м ^ іін дайыишиі| iu&№i|arr, с а қ ш , с а л л ір

вцбеж feateL p f u 'Ц В ^ж І . , гИІШІІЦрігу шдіріс ^ ц щ л іі ік арттыругіі. көптеге» аяеуме**** ж«»е Ң Н ЁМвд||й№% п р о б .іһ у ш і|и ішшг,т$ Л Іігдай жасайды * ’ Ол мыкала wJI мүмкліді* ^ерсді; б^ріншМен — ауыд м яда& ш ы гы мен фън x rpiSH

жабдык. тар жаеайіын €■=:?>■; ауыл шару ииылых йнЫЫ «идсйтіи (»не]жж1л agtCMpwii несізй г& №-хйндіхт€ у^йлесімді <?тел»* «кі^ ешдсн. ; оз&арі ~а ісе*гтіи імығыады Азайгады,. ш> үшш |@\циддрды.- х ы ^ а ^ т ш

ГЭшЙ ::.SlpvMMft ; - ::- г- \ : д . : £ С<2П - статистнК&ЛЫҚ. . ІПМИСНІЩІРТШҚ *9Н&6а.Қа fUCV-CT KHpCsjruiW* ч ..;:■ І\.Г - Ш* СвЙТІЙГ 6І&ЩЩЩ гна чдідігіь арттырады; біртңщса -■■■-.' .' - ■■.•.. Мскалелерді tutA

шуre жағдай ж&слйды жянъ қ щ j^ N .і ш з айырмадлмлыкаыжояды, аграр/ш* ®ндц*кті енар^асігтк ^ид.лстш (ф гуріне айнаддійра-j

ІЩ^.Т ШсТагоацин пооцесх а^ыиз ш^рз^ міыіямх ш ім м 0мдюетін, и щ і|J;Л іЯігІ Г Я Т Г аййдлысатьж ірьііенгеіі хәсвпоръімаар. : 'ряесішг^р., қоміі-

ічүрумеі? сн/шт?«лддьі. ^Мұнда ■■?'. •■::■■ с ткі^да жүріе^и онш^. Б МЙЦМ '■ j ■-• ■ • 0ft ■ Д84ІЯШЬ ■- ' .' - .. з' ія ^ • ркгШ байланысм а^-

Вш^Ыч- „Шрігу (Ьрльіқ лш пйаб г^ аймах« а р я ь және кәсіііорын бойыиша аііэвге ю ц й ш щ оиын typi щ : халык шару^шм^ы^тыКу сааалых <^яімдср 6ойэіитші>, аймақтых және ж^рпліхгі — аудаи жаие іш ^оры к іш гіи^вг імгроөнеркәскі ішіі&орны, бірілестіх л^«г конбинаттар, а гр ш ^

• водтасд. агрофирм ал а р '*ж. $ і агроәиеркйс.і т;л кнтеіряцияныя жаиаэдфдоэмбиіадгг» агрШавөсі^ йг{юфіт^С a-^0emf>sacl-: -гі.

IфИ!Пьэеофа6|жііа^ т. б. бүла{і тікедей> ^егіріх —• фс^ма (ферма-зажщ)' Л ке»”4 баи&ланысыи артгмра лы. шт* өкгмд.* тіхл»?ей түтыну-

ж«т«:таі- "•^ АГРОТЕХНИКА — А грогеш оа. Ауыд шд^уаші^хық дақылцармн

АддеадуМь Шарттым ^үр^нғы немесе баскашй бір М|кзвггтЙшіа шартхі пая койғаіг жахгар т^йіы нак қосшкаа взгері^гер Ж|ІЯЙ^вЯМСТЫЙГ. енг% . ■'

- АЖИО — лжяо.АқшанынП ве^села?н> йағада w v s m p хұммйыннахтылы құныиан мем^е генбе гатаіх ' халпымаи аувгг^үы,

' ҚШ^&то.уьг. ‘

'.'V ;-"' аЖЙО ГАЖ ^Биржевой) — Ажиогшх ібиржал-мқ). Күияьг жіМ тШ фиын «ісмесе тжуар багаларыныи хү^ылу«лівн <холллн гемгндетуЙ ие twrefjy ж о лы м е п } пяйла табу үш!н жісалатмн алытютааіық әі^с,I ' ш н Ш В ( ■-- .' даИ '0- Щ:' 4 v’-'X- •

АККРЕДИТИВ •— Аккредитив. Бір кредиттік мекеменін екінші кре­диток мекемеге аккредитивті үсынушыға ақша төлеу керек деген жар* лығы жазылған құжат, яғни зқшэ сактаушыларға сақтық кассасындн берілген ақша қүжаты, аккредитив бойынша онын кез келген сақтыккассасынан ақша алуға хүқы бар.

АКТИВ — Актив. Бухгалтерлік баланстың сол жағы; касілорынқаржысы орналасуына қарай топ-топқа бөлінеді. Балансный активінде негізгі немесе айналмалы қаржылардың жүмсалуы көрсетіледі.

АКЦЕПТ — Акцепт. Төлеушініц өз борышьш өтеуге берген келісімі, есеп айыру түрі.

АКЦЕССИОННЫЙ ДОГОВОР — Акцесгік шарт, келісім. Мемле- кеттер арасында бүрыннан жасалған шартқа тағы бір елдін қосылғандығын білдіретін шарт.

АКЦИЗ — Акциз, кесемін, жанама* салықтың түрі. Көбінесекөпшіпік қолды түтыну заттарыыа (түз, қант, сіріңке т. б.), тауарларға, сонымен бірге коммуналдық, транспорт және басқа да кең тарағаи кызметтерге салынатын жанама салықтың бір түрі. Ол тауар бағасына немесе көрсетілген қызметтер үиіін белгіленген тарифке кіреді, осы арқылы акциз ауыртпалығы тұгынушылардын, негізінен еңбекшілердіи мойнына түседі. Акциз — кіріс көзі. Жекелеген тауарлар бойынша ак­циз мөлшері оның бағасының жартысына, кейде үштен екісіне жетеді.

АКЦИОНЕР — Акционер. Акция үстаушы, басқалармен бірге ак- ционерлік кәсіпорынның ортақ иесі (мүщесі) болған адам.

АКЦИОНЕРНОЕ ОБЩЕСТВО — Акционерлік қоғам. Бүл на­ры к, ты қатынастар жағдайында қаржыны (капиталды) орта- лыктандырудың бір түрі. Бірнеше жеке капиталдың бірігуі аркылы акция шығарып оны сатудан түскен пайданы өзара дивиденд түрінде бөлісуғе бағытталған коғамдастық. Акционерлік қоғам әдетте ірі кәсіпорындардын күш біріктіріп, өздерінің ортак акцияларын шығару негізінде қүрылады. Шығарылған акциялардын сомасы акционерлік капиталды қүрайды. Ак- ционерлік қоғамның капиталы қүрылтайшылардын. өз иелігіндегі қаржысынан және қарызға алған капиталдан қүралады. Соңғысы банк- тен алған несие мен облигациялар шығару арқылы жүзеге асырылады. Акционерлік қоғамнын “ашық” және “жабык” түрлері болуы мүмкін. Ашык түрінде шығарылған акцияларды сатып алуға ешқандай шек қойылмайды, ал жабы к түрінде акцияларды сатьш алу хүқы тек қана қүрылтайшыларына беріліп, басқаларға сатылмайды. Акционерлік қоғамнын заңды бекітілген жарғысы, қоғамға кірушілердіц (акционер- лердің) жалпы жиналысы сайлаған іс жүргізуші органы-басқармасы болады. Қоғам мүшелері өздері сатып алған акциялардың мөлшеріне сәйкес дивиденд алып, дауыс беру хүқына ие бола алады. Шығарылған акцияларды өткізуден (сатудан) түскен ақшалай қаржы негізінен өндірісгі дамытуға, басқа да тиімді бағыттарды игеруге жүмсалады.

АКЦИЯ — Акция. 1. Лесінін акционерлік қоғам капиталына fenrini бір мөлшерде үлес қосқандығын куапандыратын бағалы қағаз. Ол ди­виденд түріндегі пайданың бір бөлігін алуға хүқық береді. “Ж ай акция және артықшылығы бар акцияларп болады. Жай акцияның алатын табысыныц мөлшері кәсіпорыннын алатын пайдасына байланысты кейде жоғары, кейде төмен болып келеді және онын иесі акционерлердің жалпы жиналысына қатысуға хүқы болады. Артықшылығы бар акция- ның иесі акционерлік кәсіпорынның немесе банктін табысынын аз не көп болуына қарамастан түрақты белгіленген процент алады, бірақ ол акция акционерлердің жалпы жиналысына қатысуға хүқык бермейді. 2) Белгілі бір мақсатқа жету үшін қолданылатын әдіс, істелетін әрекет.

АЛЕАТОРНЫЕ СДЕЛКИ — Алеаторлық мәміле. Тәуекелділіктүрғыдағы келісім (кейбір баж сәтіндегі мәміле, бәс мәмілесі).

8

АЛЛОНЖ — Аллонж.— Егер вексель бланкасына тиісті жазулар сыймай қалған жағдайда ауыспалы жазба үшін век сел re тіркелген қосымліа парақ.

АЛЬПАРИ — Альпари, бірдей, тең, тепе-тең. Валдотаның, бағалы қағаздардың, векселдердің және тағы баскалардын нақты құныныц на­ры қтық (биржалык) құн сәйхестігі.

АМАЛЬГАМАЦИЯ — Амалгамация, амалгандану. Қоғамдардын, одактардыц, корпорациялардық және тағы басқалардың бірынгай акци- онерлік компанияға ауысуы, бірігуі, қосылуы.

АМАЛЬГАМАЦИЯ БАНКОВ — Банктердің амалгамациясы, амал- гамдануы. Бәсекелестік барысында бүрынғы екі немесе бірнеше дербес банктердің бірігуі, банк капиталын орталықтандыру түрлерініц бірі.

АМОРТИЗАЦИЯ — Амортизация. Ғимарат, машина т. б. үсталуы- на, тозуына карай құнын өтеу үшін ауық-ауық үстап отыратын жарна. Әрине ол тозған бөлігі ақша түрінде өнімнің өзіндік қүнына кіреді, өнім сатылғаннан кейін түскен ақшадан үсталады. Жасалған өнімге сінірілген және ол өнімді сатқаннан кейін ақша түрінде кайтып оралатын негізгі корлардың тозған құны амортизациялык қорды, яғни негізгі қордын орнын толтыру қорын күрайды. Амортизациялык кор негізгі қорды сатып алуға жүмсалады.

АНАЛИЗ — Анализ, талдау, жіктеу. 1).( Талдау, айыру. Бір нәрсенін касиетін жан-жакты талдап зерттеудің ғылыми тәсілі. Синтезге қарама-қарсы үғым. 2) Бір мәселені жан-жакты қарау, талдау. 3) Заттың құрамын аиықтау.

АНДЕРРАЙТЕР — Андеррайтер. Сактандыру саласында сақтық (қайтадан сақтык) шартын жасау және сактандыру міндеттемелері та- лаптарын қалыптастыру жөніндегі жауапкершілік жүктелген кісі. Ал банк істерінде — облигациялық қарызды немесе арнайы сыйлык үшін келісілген жағдайда акция топтарын шығарушыға, оның кұнды кағаздарын нарықта орналастыруға кепілдік беруші кісі немесе компания.

АРЕНДА — Аренда. Жерді, малды, егістікті, кәсіпорынын, онын бөлімшелерін, күрылысты, техниканы, үйді, мүлікті уакытша немесе үзак мерзімге пай дала ну үшін жасалған шарт бойынша белгіленген жағдайға жалдап алады немесе жалға береді, келісілген аренда ақысын телейді немесе өнімін береді, жүмыс келемін, кызметті орындап түрады, жерді жане басканы жалдап алу — ол жерді және басканы пайдалану түрі, шаруашылыкты жүргізу үшін алады, береді. Жерді және баска обь- ектілерді әнім өндіру немесе орындалатын жүмыс көлемін үлғайту үшін соңғы кезде оларды арендаға беруге рүксат етілді. Аренда халык шару- ашылығынын барлык саласын қамтуда және жүзеге асырылуда. Арендатуралы зацдар қабылдануда.

Аренда коллективтері колхоздан, совхоздан, кәсіпорындардан тыс жүмыс істеуі мүмкін. Бұл жағдайда коллектив шаруашылыкты дербес, өз бетімен жүргізеді, мемлекеттік банкте өз счеты бол ад ы. Халыкаралык арендалар да болады.

АРЕНДНАЯ ПЛАТА — Аренда ақысы. Белгілі бір жерді,егістікті, малды, ендірісті, күрылысты, техниканы, үйді, мүлікті арен- даға алып, уакытша немесе мезгілсіз уақытка пайдаланғаны үшін тапейтін акы, ол акшалай, заттай немесе жүмыс істеп беру аркылы жүзеге асырылады.

АССОРТИМЕНТ — Ассортимент.Тауарлар мен заттардын немесеолардың іріктеліл алынған сорттарының, түр-түрінін жиынтығы.

АССОРТИМЕНТ ПРОДУКЦИИ — Өнімнің түр-түрі. Тапсырма бе­ру ші мен жеткізуші арасындағы шаруашылық шартында көрсетілген әнімдер.

9

АССОЦИАЦИЯ — Ассоциация. Бұя бірыигай эйономиш ы қ, алеуметпк, мәдени, еаяеи мүдделерді Іске асыру мЯқеашмен «сүрылған дербес көсіпорында рды н, үйымдардыц еріііті йрлестііі. Ассоциацияға кіреіін кзсіпорындар шаруашылыж. дербестігін* занды үйым хүкьш сактайды, меншік түрлерИ* әэгерпейаі. Ассоциацнанык қ р м ш чем- лекеттіх, кооперативтік, арендалык. акімонерлік/ бірлескен кэсіпорыидар, сондай-ақ когамДық үйымдарятч кэснйэрындары кіре ада- дц. * 0 л үшіи олардын. вз күрылтайшыларынын келісЫі кажет емес. Ассоциациялар занды уйым ретінде еліміздін баргіык аймактврында jxa - лық шаруашыдьірынът кез келген салалары бойытиа жөне шетелде

и ән дір«сті к uapy а шылык және Гыртқы экономихалык қызмегім жүзегс асцра ала(ды. Ассоциацияяым сан қырлы ендгрістис-шаруашмлых қызметш бір орталылтан баскару міндеті здетге бір немесе бірневде катысушыга жүктследі. Ассоцмацияга &аты^:іі;ылар окыи кызчетінея түскен пайдааан (табюстан) вг үлесіне сай пайда алуға, жаргысъжда баска шірттар көадслмесе, осы ассоииаіхияиың курамъша кірмейтін баска кз&пор&цдармен өчиірістік-таруаигеиіык ка гымасыіг жасауға хукы бар. Асссциациялар үйымдасу шарттарына *а ра й концерн^ салгаралық •' ме**т леій тіи ) бірлесгік , шаруашылық ассоциаиииеьт, хо%д>рциум т.. 6. іүрлерт

« АУДИТОР •— Аудитор* Тёхсеруші компания Іасш ь^ш гытея кбЛкШ. ш арг: - иетінде акционерлік кодоанияладаыs ' кэржы-шяруашылмк Kb&MCtiitiH жайгкүйш -теіссеруші адам. Йнші '^щдеті fйсшщЫШ иом*паншшын харжы жағдайы жфнінзс

АУКЦИОН —* Аукщюн. К©пш4лік алдында *5* бағясын ас&рса,ё-ргы-к' Ч г#Асм'үіьшеа,' б р Ы ^ ' және т-і' б. зіт- сл)щШіпШШсаүд?# Ауіщітогіда~затты« саітылатын орны м£й |ғ»кь«ты іадһм-лм* жа*

БАЛАЙЬ ©аланс* тепе-тен&Ік. Үзд4ксі* өзгерісте болмп түратын белтілі бір кубылыстыц жағдайык сиішттайгкж кәрсегкіштер жүйесі: Балансгың түрі торговый баланс — cay да балансы. Платежныйбаланс — іөлемдср балансы Годоюй баланс ■— жылдык баланс. іУсшЖ--- ный баланс —»■ активтіх баланс (сыртка тауар шағару басымдығы). Пас­сивный баланс — пассивгік баланс {сыртган тауар кіру басымдыты). Эко^ізм+іч*зсісий баланс — экономикалык ба^шнс — б!р елдщ сырткй шіыгарған жбяе сырттаи э^елгбн'тауарынын тендестігі Ьалінс оем^іісних доходов и расходов населения — халықтык ақшалай табысы * ;мсн шыгысъі туралы балансы.3Балансовый отчет — баланстъиц о ^ ет , балан- стъ>< есесг, т, & Бухгалтерский баланс —; бухгалтера^ баланс. ' -г

: АЛАНС 11АҒОДНОГО“*ХШЯЙСТВА Ха^іық шаруашыльқ ба­лансы (тепе-і^ңдігі). Бұл өндірісгін. қаркыны мен квяемін бейнелсйтщ^ зконо-мнш ы \ кәревтхіштері.. халык (оаруашылығъгнык дамуындагы' катыйастар мен пронорциялар. Қоғамдык вндірісттн барлық негізп сай-. дык йрақатынастарын көрсбтеді, коғамдык жиіднтық өнім бәліктерМС күндык жене затты* түрде срнын толтыру: проце<^н бейнелейді, өндіріс сатыларын смпдтгайдьГ Бұя- қоғам ресурсгарьш онын кажеттерімен, шығыклЕрнві нәтижёлерімей уштастшруга мүмкіндік бередг. Баланс б«р- бірімен өзара. байланыс^ы эконойихалык ' тарнулар' жүйесінен ^үраЖ^. Неіілп ■ тр ау л ар - өнім балансы (магРери&лды к баланс),, үлттцк. тафцс ёампсы , финанс балачстары, енбе^тін жиынғык балансы, үлтгыіс баВ- лыіс бігансы. Баланстыіі лжосларлаудағы, шаруашылық нэтижёсін есегт-

теудрті ролі орасан зор. Халык шаруашылығынын балансы өндіріс пен бел!штгіц езара катынасын көрсегеді.

m ЛАНС ТРУДОВЫХ РЕЗЕРВОВ — Енбек резервтерінін, балан­сы. Б%і халык. шаруашылмғы жоспарына сәйкес қолда бар енбек корларьян, оларды белу мен пайдалану мүмкіндігін кәрсетеді. j

БАЛАНС ТРУДОВЫХ РЕСУРСОВ — Еңбек ресурстарыныц ба­лансы (енбек қорының балансы). Еңбек ресурсыныц саны мен оны пайдалану жағын көрсететін көрсеткіштер жүйесі; халык шаруашылык балансынын бір бөлігі. Енбек коры балансын еліміз жэне жеке аймактар көлемінде жасайды. Ол екі бөлімнен түрады: 1. Накты бар енбек ре­сурсы; 2. Осы енбек ресурсын үш бағыт бойынша беліп көрсету: тікелей өндірісте жүмыс істейгіндер, кызмет көрсететін халык шаруашылығы саласында енбек ететіндер, коғамдык топтар. Енбек ресурстарын жұмыс түріне карай коғамдык шаруашылыкта енбек ететіндер, өндірістен қол үзіп окитындар, үйде және жеке адамдардың косалкы шаруашылығында жүмыс ісгейтіндер болып бөледі. Ел өркендеген сайын коғамдык шару­ашылыкта еңбек ететіндер мен өндірістен кол үзіп окитындар саны көбейе түседі. Енбек ресурстарыныц өндірістік және ендірістік емес деп, одан әрі жеке салалар ішіндегі аралык пропорция сакталып бөлінуінің халык шаруашылығында маңызы зор. Коғамдык енбек енімділігінің ар- туы материалдық өндірістегі адам санын азайтып, ал өндірістік емес саладағы қызметкерлер санын кебсйтеді. Ауыл шаруашылығында енбек енімділігінін артуы, колхоз-кооператив меншігінің коғамдастырылу дәрежесінің өсуі енбек ресурстары күрамынан коғамдык топтарды өзгертіп, жұмысшылар мен кызметкерлер санын және үлес салмағын көбейтіп, колхозшылар санын азайтады. Енбек балансы енбек ресурсы- ның мөлшерін аныктауға және еліміз аудандарынын кажетіне байланы- сты белуге, коғамдык өндіріске керекті кадрлардыц мамандығын көтеруге, енбекті тиімді пайдалануға мүмкіндік береді.

БАЛАНАСОВЫЙ МЕТОД — Баланс әдісі. Ұдайы өндіріс процесін өзара байланыстырып үйлестіру әдісі аркылы халык шаруашылығынын барлык саласы мен бөлімшелерін тепе-тен және жедел дамыту, салаа- ралык және сала ішіндегі өндіріс процесін пропорциялы жетілдіру. Бұл әдісті жоспарлау мен статистика жұмысында пайдаланылады. Эконом и - калы к балансында бар ресурс көлемі мен оны пайдалану тепе-тендік негізінде күрылады, бүл көрсеткіштер бір-біріне сай келіп, кор калуынескереді.

Баланстык әдіспен өндіріс күралдарын ендіру мен түтыну заттарын шығару арасындағм сандык катынастарды аныктайды, бөлімшелер ара- сындағы және онын ішіндегі алыс-берістерін, үлттык табыстын корлануы мен туты ну, күрделі күрылыс жоспары және оны материал мен, каржымен, кызмсткермен камтамасыз ету тендігін, т. б. аныктайды. Материал, енбек ресурсы, өндіріс куаты, финанс жэне халыктын акшалай табысы мен шығынынын баланстары елімізді экономикалык және әлеуметтік өркендету жөніндегі мемлекеттік жоспардын күрамдас бөлігі болып табылады. Сонғы кезде баланстык есептеуде математикалык әдіспен электрондык-есептеуіш техникаларды көптеп колдана бастады. Баланс әдісін еліміздіц халык шаруашылығы, территориялык-әндірістік комплекстер, сала жэне аймак келемінде экономиканы есептеуге колданады. Сейтіп байланысты күшсйтеді, барлык корларды дүрыс жайғастырып, оны пайдалану тиімділігін арттырады. Еліміздін халык шаруашылығы балансы — баланс жүмысынын ен жоғарғы сатысы. Жоспарлаудын баланстык эдісі (экономикалык есеп-кисап жүргіэу тэсілдерінін жиынтығы)— халык шаруашылығындағы кажетті пропор- цияларды сактап, жүзеге асырып отыру күралы, халык шаруашылығы жоспарын жасаудың аса манызды әдістерінін бірі. Экономикалык балан-

стардьш схема сы мынандай негіз бойынша ж асш д ы : ресурстар м влш ф•лен оларды пайдалану арасындағы тепе-гендіх, оүл ек} көрсетхшітщәзара сэйксстігі сақталуы тиіс; соның взінде кажетті резервтер жисау ессгосе алынуы тиіс. *

БАНК —- БАНК. Банктер— ақиіа айналымын жэке аесие кагынастарын жоспарлы түрде «амтитын жэне несие беру, еояі айыру, касса операдиялары арқылы кәсіпорындардын шаруашылық кыаметіне зсеп және оақылау жүргізуді жузеге асыратын мемлехеттік мекемелер. ьанхтер кдсіпорындар арасында матери алдық байлықтар мен көрсетілген қызмет үшіи қолма-қол ақшасыз ессп айыоысуды, кәапорьшныц фи- нанс-банк жүйесінің есеп айырысуларын, сыртқы саудамен жане шетел мемлекепгерімен баска да экономикалык қатыиастарға байланысты есеп айырыс/ларды уйымдастырып, жүргіэед* Эмиссиялық касса-орта- лықтары ретінде банктер халық таруашылығына және халыққа эмис- сияпық-хасса кызметін керсетуді және ақша айналысын жоспарлы да тиімді ретгеуді жүзеге асырады, бағалы қағаздар мен қағаз ақшаларды шыгарады, валюта корларыч шоғырландырады жэне лайдаланады. Со- нымен бірге банк қарыз беруші мен қарыз алушьшың арасында делдал- дық жасайды, ақша капиталымен сауда жүргізеді. Банктердіц барлық қызмеп пайда алуға бағытталған. Банк бос ақшаларды өзінде жинап, оны мүқтаж болып отырған кәсіпорындарға, мекемелерге, т. б. карыэға оереді, халық шаруашылығында ақша есебін ұйымдастырады, ақша айналымын, халық шаруашылығындағы есеп-кредит істерін реттейтінмемлекеттік мекеме. Банктіц түрлері көп: орталык акша шығаратын сауда, жинак, арнайы т. б. банктерГ ^ ’мен f ™ (,KOPPECnOHflEHT Р Банк корреспондент. Басқа банктер-Z *аРым' қатынаста тұратын және солардың тапсырысы бой-ынші бір| каржы операциясын орындайтын банк.

• ДИТ ~ БаныФ креднті, қарызы, несиесі. Бан- кирлердін внеркәсіп иелері мен саудагерлерге беретін карызы. Бұл карызК І І В І В І І уакытша бос акша есЗінен беріледі. Ртял,аг.^» Банкнот. 1. Мемлекеттік банк шығаратын нактылыU -fP ы н материалдық игіліктерді бейнелейтін және айналыстағы ақша кызметін атқаратын билеттер. 2. Эмиссиялық банктердің шығаратын карыз акшалары; банкирдің атына жазылып берілетін вексель- бүлвекселдіБЖ шы 'SS келіГ У!,қы7 а банктен Ш I I ^ь а г ік о — Банко. Банктін бағалы кағаздарды сатү және сатып жүмысын жүргізуіне тиісті баға немесе қүн. ***

БАНКРОТ — Банкротгық. Бүл жекм<»№и кәсіпорындардыц т. б. өз карыздарын төлеуге қабиетсіздІгі^бСіді^гін

? ШЪ,Қ кэсіпорындардын жабылуына не таралуына ә ^ пБанкР°тка,ҰшыРагандар қарызды втеу үшін өз муліктеоінін

S Е Й t Z n f ™ Экономикалык д акЦ ы сетеж алып, барлық саланы бірдей банкротқа үі ^к9&йте^еРт Кб тұрмьІС‘жағдайыи нашарлатады,

БАРТЕР — Бартер. Бұл алмасу, айырбас деген үғымды 6ілпіпрт.і ^‘^ ia Iayf f nap мен кврсетілген қызметтер акшасыз негізде алмасшры-жол а ш т ы ^ ^ ^ * ' Г ер ақшаны халықаралык саудада пайдала^ға жші ашты. Бартердің пайдалылығын көрсететін далелдерпіи біЫ — Lфляцияны азайту мақсаты, салык твлемдерін және баска шар?ашылык' шығындарьшг үнемдеуге себеп болуы. шаруашылык

-Б А Р Т Е Р Н А Я СДЕЛКА — Барте рлік келісім. Бұл валютасыз біоак бірыңғай шартпен дайындалатын бағалануы тепе-теипікгр ш г Һ т . тауар айырбасы. Тауарларды бағалау а й ь , р б а с т ы Г б ^ а м і ™ кадагалап отыру, сонымен катар кешендік ес^п а й ы р ы с Г ™ 4 ^

жүмыссыздар санын

сомасын бағалау талаптарык анықтауға мүмкіндік туғызу мақсатында жүргіаілед*. Тауар айналымы баламалылығынын шарты — тауар айыр- басьжыд дүниежүзілік баға бойынша немесе дүниежүзілік баға негізііідегі шарттъДбаға бойынша жүргізілуі болып табылады.

БЕЗВОЗВРАТНЫЙ — Кайтарылмайтын, қайтарусыз, қайтпайтын.Кері кайтарылмайтын қарыз.

БЕЗВОЗМЕЗДНЫЙ — Тегін, телеусіз, а&ысыз, бұлсыз. Тегін берілетін затка немесе қаржыға к.олданыладм.

БЕЗНАЛИЧНЫЙ — Ақшасыз есеп айырысу. Кэсіпорівзндар мен мекемелер бірінен-бірі алған бүйымдар мен көрсеткен қызметтері үшін ак та аудармай есеп айырысады.

БЕЗОТХОДНАЯ ТЕХНОЛОГИЯ — Қалдықсыз технология, қалдықсыз істейтін технология. Бұя кәсіпсрындардың өндіріс кезінде шнкізат пеи материалдарды; энергияны мейлінше үтымды да тиімді пайдаланатын калды&сыз технологиялык процесс»

БЕЗРАБОТИЦА — Жүмыссыздық. Бұл әлеуметтік-экономккалы*. қүбылыс. түрақты жалақысы жоқ, енбекке жарамды халықтын бар екендіғін, жүмыссыз жүргенін көрсетеді. Казіргі ж&ғдайда жұмыссыздар саяы хөбейе түсуде, оған мына факторлар ықгіал етіп отыр, өндірістіа&томаттакдыру, механикаландыру; енбекті интенсинтендірудін артуы; онеркэсіптіа т. 6.. мекемелердік күйзеліске үшырауы, жабылуы. мямгк-зануыньт біржаюылығы т. б. •

БЕНЕФИЦИАР — Ж арылқау, жақсылық ету, кемек херсету. БЕРЕЖЛИВОСТЬ—- Кұнтгылық, үқыатылық. Бұл ксғамдық

меьшіктзн, жеке мешиіктіц, байлықтын барлы* түрін үдопты пай дала ну ұгымын &ядіреді. Еңбвккеряер бьрлық материалдмқ игілікті, хо&ларды үқыпты иайдаяакыл, мол енбек нәтижесіне жетеді Үнемделгем байлык. көзіне акы төлекеді. Үкъштылык үнем тәртібшіқ неіізі* шаруашыяыкты жүрпзуді-іі өдісі- Экономикалык потенциалдагрдын, вндіріс кедеміиіа өсуі ү*ьшшдықты талап етеді. Барлық жасальшған, шығарылғат внімге ұкылпгы қарау, қоғамдак өндіріс тиімділігін көтеруге хөмект еседі. Үкыптылық х«п жоспарлы проблема* барлык салага алеуметтік топ пен кадын буқара халықка, жеке-адамға біодей хатысы бар. Үкыгпьишқты арттыру — внім шығару квлемш еселеп молайтьят. тиімдідікті өсіреді,енбекхе дегек таяемді молайтадыг~

БЕСПОШЛИННЫЙ г - Бгжеыз* адымсыз, Бұл мемлекетпя, меке-нанің ада мдарга, мехемелерте жане ұйммзарга тегік алымсыэ хорсеткен кызметГ. -% "V : ■ -

' БЕСПРОЦЕНТНЫЙ - Прсгцентсіз, өсімсіз. Мысалы, мекеме, банкзанда квреетілғен ждеаайда проценте із акша береді.

БЕССРОЧНЫЙ— Мерзімсіз, мерзімі шектелмеген, Мысальц жер адачдарға, колхоэіа&рға, кейбір мекемслерге тегін мерзімсіз (мен?ілікке)шйдалануға беріледі.

БИЗНЕС — Бизнес^ Жсхе блстық, мекемешіі пайдасьш арльфУ»^бзғытталған іс, кәсіпхерлік, сауда.

БИОТЕХНОЛОП1Я — Биотехнология. Ьиологиялык едістіхолданып аі харылатын ендіріс технологиясы. Ғылым мен техниканынын дамуы нэтижесінде хасіпорындар өндірісті прогресси&ті биотехнологийәдісіке хешіре бастады. - '

БИРЖА — Биржа. Ақша-сауда Ісін жүрпзетіи мехеме, Бұд жаппайквлшідік кадды стандартты ие үлгі т^ршдегі тауарларды (астых, кант,жүм, мақта, кофе, каучук» шай, түсті металл, т. 6.) ш ер м е рыноктасату, мұнда бағалы кағаздар да (акциялар, облигациялар, вскседдер),шетелдж валюта да сатылады. Биржа т^уар алмастыруды, сатуды же-делдегу және кенейту үшін пайдяланылады. Биржанын тауар, кор(бағалы кағаз), валюта, енбек, л. б. асть.ртын биржа турлері болады.

БИРЖА ТРУДА — Енбек биржасы. Б ұл жұмыешы күшін. енбекті алып-сату кезінде жүмысшылар мен кэсіпорындар арасындагы делдалдық қызметті жүйелі атқаратын мемлекеттік мекеме. Енбек биржасы жүмыс- сыздарды, сондай-ак жүмысын ауыстырғысы кслетіндерді орналастыругакөмектеседі, жұмысшы күшінің үсынысы мсн сұранысын зерттейді, кажетті мамандар жөнінде мэлімет беріп отырады, жүммссыздар ессбін алуға көмсктеседі. *

'БИРЖЕВАЯ ПОШЛИНА — Баж салығы. Баж комитетінін баж жөнінде кёлісім жасауға хұқы бар бағалы кдғаздар сатыл алушылардан алынатын ақшалай түсім. у

БИРЖЕВОЙ КУРС — Баждық құн. Қор биржасыныц айналыстағыбағалы кағазадарының құны. Баждық құн^ карыз проценті денгейі менаталғаи бағалы қағаздын кіріс деңгейі арасындағы кдтынас аркылы анықталады. * >

БИРЖЕВЫЕ СДЕЛКИ, СДЕЛКИ НА БИРЖЕ — Биржа келісімі. 1. Кассалық-акциялық, тауарды беру жене ақшаны төлеу тез іске асырылады. 2. Жедел алыпеатарлык, мұнда операция белгілі уақыт аралыгыида орындалады.

БОНИФИКАЦИЯ — Бонификация, жақсарту, үстемелеу нёмесекеміту.Тауарлардын өткізілуіне қатысушыларға сыйлық ақы төлеудіналуан түрлерін пайдаланатын тауарларға ақы (үстеме қосып иемесекемітіп) төлеу жүйесі. Мысалы, өнім беруиіілерге — тауардың сапасы,беру мерзімінің тездігі үшін, сауда қызметкерлеріне — сатылғам тауар-дың саны үшін, сатып алушыларға сатып алған тауарынын көлемі үшінсыйлық ақы төленеді. Зейнет ақы мөлшері (бонус) айналымынын жалпысомасының немесе басқадай қабылданған көрсеткіштін процекті түрінде белгілінеді. " 1 ’ -

БОНЫ — Бона. 1. Қаржы мекемесінін» муниципалды органдардың және капиталистік елдердегі жеке меншік фирмаларлын шығаратын және оларды түтынушылар (үстаушылар) сатып алу және төлем қүрал- дары ретінде пайдаланылатын қысқа мерзімді борыш міндеттемесі; 2. Коллекцияға жиналған қағаз ақшалардың түрлері; 3. Белгілі бір уақытқа, белгілі бір қүнды затты, ақша сомасын алуға хүқы беретіннесиелік құжат (документ); 4. Жергілікті өкіметтін уақытша шығарған қағаз ақшасы.

БОРДЕРО — Бордеро. 1. Есеп-қисап қүжаггардан, есеп-шоттан, т. 6. берілетін көшірме. 2. Сатылған бағалы қағаздардың (акция, облигация, вексель, т. б.) банктер, банкир кеңсесі мен маклерлер жүргізген жазба

БРАКЕР Бракер, маман. Дайын бүйымдарды қарап бағалаүшы маман адам.

БРАКЕРАЖ Бракераж, сарапшы. Тауардын, әсіресе экспорттық тауардың сапасын, белгілеғтген шартқа сай келетіндігін куэландыру. Та-уар танушылардың (сарапшылардың) тауарлар сапасын анықтаү бары- сында тапқан ақау.

БРОЙЛЕР — Бройлер. Қоңды бал а пан— 70 тәулікке дейінгі сал- мағы 2 кг жетеді. Бройлерді шығаруға гауықтың етті, жүмырткалы түқымын пайдаланады.

БРОКЕР — Брокер, кәсіп, рынок маманы. Бүл тауар өндіруші мен түтынушы арасындағы делдалдык сауда кызметтерін көрсетуге барлық кезде әзір маман. Сауда-саттықты тез пайдалы жүргізу көзін білетін адам* Ол рыноктың коньюнктурасын, тауарды, сондай-ақ бағалы қағазды сатып алу мен өткізу мүмкіндіНн, бағасын жан-жақты біледі. Әдегге, брокер белгілі бір бағытта, белгілі бір тауар түрлері бойынша маманда- нады. Брокерлер таза” делдалдық қызмет көрсететін болғандыктан олар- дың қарамағында сатылатын тауарлардың бәрі емес, тек үлгісі ғана14

tiwijy&t. С & тум і M щ|УРгірнн таумр тШЩщі0£р 6елгжпзі&. Бро-* яерл^и ы кятмзФі ш ы ш н £ніч үшш ііч а м тш И (Ь )р и .іад іі/ і ж с ы сэтм#ү-.;і- тлуар - ао қуяыимн- ІелНяі 6*\> opouemi есевГч^н ш р иемеее* ш у д { ш ш м дрбгр с ш ш іи в^виемі үщЫ белгиіеш н ігг; ш # твису

ш ы ш к :у м мүмійн. Кен жағдайда брохерліі қм ь^ггі г; • с лдей фирма атқц^ьі да мүмкж; Омдвб фирмалардын^ мсншіпнде фили-

аддары, м ж еііие сш* ядржыськ тиесеМ мөлідорзе &шхі^ец- мссис ала‘ і т р ф і мүіикищт бшізды. виржд цй№ мммнД8Ы мембагады м гаа^ф ды * еткЬугс, еатуга -мамянданяан^ делддлі лк кызмет ь*елер*н биржа броаФрлері дел йтайды. Одар биржа *\yvr*< сі,- олараь? (тр&л комитет» белляейді, татйыидайдь», '^г ^ И ІН я Ш И Н И^Ш

> БРОКЕРАЖЕМ 4 Брокеражем, В«фжіда агциялар в а ш да баг^ы кдш дардк олЬрдын. иеешщ немесе болашяқ шсйіій тяпеыруы бойынша сатыл алуды немесе сатудм айтады. Ось» кұвдь* ка*а зларды иелемуші немесе бшяшэ* сялымязд акциянм еатимһі М сатып алғысы *елгс* жағдяйда озі майлердак фирмағ» “таАсырЙа" береді жяне дг,?дал- дык ш м е т к е а*ы тейсйпі; мүнығ #зіт^фжа м>ашдер» мрістерЫм негізгі

-. jPftftrpi till! бірій К ЙДМ • ' f ' *w БРОКЕРЫ (Маклеры* ~ Броксрлер * маклерлерһ Бұл бирталық щя&рация&фға мл^андйнған зслдал.іык (алығг-еагуда) матнычжелеЯДач itw ece фирмалар; саудада қмзмет іФреет#ені үшіи ж&еалі агі келісім сдмасмиан белгьт^геняороцеьт түріййе акм алад ы.

БРО СШ Ы п - - Құи£ы$ і м н колды. -£' ’• - С4Ш Ю О В Ы Й Ш С П № Г Темем вв^ы қім экспорт, тичен кодды

Сырггкы ^ыноктард^ үетемді* ягүргізу жақсатымен мемлвгсттер- т и сыртқд шығарылатыи таүэрлараы сел еядш ш ішічяегі щ нце- жузілік рыноктағы бйғадардаи арзанға сату. яғіш бәсекеиі жсм.ііі| базарды «fine багындыру үшін әдейт арзан бағамен жіберілген тяуар.

HpE EPW TQr ^ Брутто. За гтын ыдысы чей (Нрге есетггйггген сйлч&ғьі,коспагінЭй^ т я б и с v : - - -

| Е - Byxv ^;tf£FC K l?i! -БАЛАНС---- Бргалтерл** баланс. BpsкоснУ-'.рыннһпь і«екем«яін» ^ ^ м и ы н белгіи мерэгмдсп қяражат жзгаайытур&яы фо№тдоіқа бвдш казу. мдлЫетшін. твім^ бойынша' ік ш М іт ін і

БУХГАЛТЕРСКИЙ — Бужгалтерлік есей. Бухгалтер |ссебісчсітард*»!^ дебет Ш - /кредит э*а*тарыиа «ІрІС пен ошгмегьг жа^уш рът ш ^ч?Ш іхедІ$ ДШ Ш * и КРЕДИТ^- JOfefer жзне ісредат ШрхтшА* у££лгі^0 0 іъ:щ н «оя жяиғі' иьщ ^ ы . ал Крезит — ов жағьдш^ atbi).Счет деСетініц сел жа»-ьша іүс*ен кірістер мен қарыздар жәие шьи^плвір*

^ре^тгШ 0« тьа*ъ*ж ж&кшпешн жf?щ> мен клрмз> шьтянтр ж«зм-

— Біоджягі.іх М ем ^етниГ с к^о^ыннмк. ^ ^ ем ел ік ке- *?>' с#.? ідімньні Іш ід і^н п ^ ійріс леи ш ьйш ахш зш йыи смстасьг. 2Ь д а л і gi|> мерзидс ісусзте m ien ійріс жане ж^мгалуга ш !сн.шыгыс агкшаларьш аддон ала есептеу^^й - * •’•

БЮДЖЕТ ВРЕМЕНИ — Уакыт бюджггі. ^а^ьггты онык пайдала* Hvwna *apaft бсігяінуін снпаттзйтъш к^сеткіштер жүйесі ..

БЮДЖЕТ ГрСУДАРСТВЕННЬІЙ — Мемлсшетпя | бнш кеі. Бүл мем^іеке? ' Не яқша і^аржы^шрыніьш непзп 'Орта^гықтамщырылған к^орьін

^левса^зын және пайлялянудьйі. иеіізгі финанс жосгтары, Бівджет белгілі &р кеаб^ге * (t&kcshv жыл) жасаяыОг аан іүріяое ^ютиіеді- Мемлекеттікбюджет халы к шаруашы/іьньі^ын* ғьщыч мбн мәдетиіетНя жосхтарлытүі^іе замуы$4ын к.аж&і7^рш . енбекшілердін 'шг-ауиатын арггыруды^ мем- лекепік щ базару оршндарми-Q үстауды» Щедіміздін қорға«ысын «^ржылаидь^уды фина«и: ресурстарымеи ІШ м асм з етііі гырады^ Бюд­жет арм»4льі мемлекет кашіорындармнаа жасалатыи таза ісірісттн едәуір

бөлігін жоспарлы түрде бір орталықтан бөлу үшін шоғырландырадьг Бюджет кіріс жэне шығыс бөлігінің әр түрлі құрылымынан түрады. Онын кірістері халык шаруашылығынан түсетіи және халыктыц төлемдерінеи түрады, ал бюджеттің шығыстарында халык шаруашылыгын және әлеуметтік-мәдени шаралар меи ғылымды қаржыландыру басты орын алады. Финанстын беріктігі мен түрақтылығы мемлекепік бюджеттің орындалуына байланмсты, ол қоғамнын жан-жақты дамуына тікелей эсер етеді. Бюджеттін шығысынан кірісінін асып отыруы экономик алы к кажеттілік. Бюджет жүйесіне басшылық бүкіл ел үшік бір орталыктан жүзеге асырылады.

БЮ ДЖЕТ ПОТРЕБИТЕЛЬСКИЙ — Түтыну бюджеті. Семьялар- дын кірісі мен шырысыиын теңдігі. Kipicrik мол кезін және шығыстың белгіленген орындарға жүмсалуын қадағалайды.

вВАКАНСИЯ — Вакансия, бос орын (мекеме немесе оқу орында-

рынлағы бос орын). Жоспарда көрсетілген, бірақ шын мәнінде түрлі себептерден алынбай бос түрған орын.

ВАЛОВАЯ ПРИБЫЛЬ — Ж алпы лайда» табыс. Кәсіпорыннык жал* пы табысынан барлык өнімге (жүмыска) кеткеи шығынды алып тас- тағандағы пай да.

ВАЛОВАЯ ПРОДУКЦИЯ — Ж алпы әнім. Кәсіпорындар мен халык шаруашылығының жекелеген салаларында белгілі бір мерзім ішінде (ай, токсан, жыл) өндірілген өнімніц (жұмысгын) жалпы көлемі, яғни ақшалай көрсетілген жалпы мөлшері.

ВАЛОВОЙ — Ж алпы, барлығы, небәрі.ВАЛОВОЙ ДОХОД КОЛХОЗА — Колхоздын жалпы табысы. Бар-

лвіқ материалдық шығындарды алып тастағаннан кейін калған жалпыөкімнін ақшамен есептелінгеи бөлігі.

ВАЛОВОЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ ПРОДУКТ — Жалпы үлтгык өшм. Өндірістік және өндірістік емес салалар кәсіпорындары мен үйымдары- нын және халықтың жылдык табыстарының көлемімен бірге амортиза- циялық жарналардың жалпы мөлшерін снпатгайтын керсеткіш.

ВАЛОВОЙ ОБОРОТ — Ж алпы айнылым. Кәсіпорьгнның өз ішіндегі әндіріс көлемі козғалысын, өэгерісін көрсететін көрсеткіштердін бірі. Бүл кәсіпорыннык барлык бөлімшелері белгілі бір уақыт ішінде шығарған өнімнің және өнеркәсіптік сипаттағы жүмыстардьщ ақша түрінде бейнеленген (өндірілген өнімнің бір бөлігі осы кәсіпорынныяөзінде-ақ өндіріс үшін пайдаланылғанына қарамай) сомасынын жиын- тығы.

ВАЛОВОЙ ОБЩЕСТВЕННЫЙ ПРОДУКТ — Жалпы қоғамдық өнім. Қоғамнын белгілі бір уақыт аралығында жасаған материалдық игіліктерінін қүны, материалдық өндіріс саласынын нэтижесі.

ВАЛОРИЗАЦИЯ Валоризация. Елдегі нендей бір тауардык бағасын әдейі арттыру шараларының жиынтығы. Бұл әдіс тауар шығаруды кыскарту мақсатында жүзеге асырылады.

ВАЛЬВАЦИЯ —- Вальвация. Мемлекеттік тенгелерді олардын бетіндегі қүн көрсетілген жазуларына карап емес, металл ақшалардын қүрамындағы таза алтын не күмісгін үлесіне карай бағалау, яғни мем- лекеттік ақша нарқымен алынған шетел ақшасының бағасы.

ВАЛЮТА— Валюта. II Бір мемлекетте кабылданған (әр елдін)акша өлшемі. бірілігі (сом, доллар, марка, франк т. б.) және оныц түрі (алтын, күміб, қағаз акша), 2. й іет мемлекеттердіқ акша белгілері. 3. Халы карал ы к есеп айырысуда вексель, чек, монет, қағаз акшаларды16

пай даль нып төлейтін ақшанын. сомасы. Валюта-тауар қүнының мөлшерш өлшеу рртінде пайдаланылатын акша бірлігі, бір елдін басқа бір елмен акша біргігінің аракатынасы, мысалы, доллардын соммен арақатынасы. Баға масштабы болып саналатын және елдіц акша жүйесінің негізіне алынатын алтынныц, күмістін салмақ мөлшері; ақша жүйесінің түрлері (алтын, күміс, қағаз ақша); вексель айналысында — вексельге көрсетілген акша сомасы (вексель валютасы). Валюталардың салыстыр- малы түрақтылығы олардың алтынға айбырбасталу дәрежесіне байланы- сты. Дүние экүзінің валюталары үш топқа бөлінеді: 1. Басқа валюталарға айырбасталатын; 2. Түиық валюта, бүл тек сол елдің өз территориясында ғана жүреді; 3. Шектелген валюта, ол кейбір басқа валюталарға ғана айырбасталады, белгілі валюталық аймақта (стерлинг аймағы, доллар аймағы т. с.) қызмет етеді. Казір көптеген елдерде қағаз ақша валютасы пайдаланылады. Кағаз ақша айналымда алтыннын ролін атқарады, олар- дын қүны алтынмен есептеледі. Ал халықаралық қатынастарда жалпыайырбастың ролін атқарады.

ВАЛЮТА ВЕКСЕЛЯ — Вексель валютасы. Вексель түрінде үсы- нылған ақша мөлшері. Ішкі айналыста жүретін вексель аталған елдің валютасы түрінде үсынылады, ал халықаралық айналыста қарыз алған елдін немесе несие алған елдің не үшінші елдің валютасында көрсетіледі.

ВАЛЮТА КОНВЕРТИРУЕМАЯ — Айырбасталатын валюта. Басқа шетелдік валюталарға еркін және еш шектеусіз айырбасталатын валюта.

ВАЛЮТА ПЛАТЕЖА — Толем валютасы, валюта. Сырткы сауда келісімінде тауардың нақты қүнын төлеу немесе халықаралық несиені өтеу процесінде жүретін валюта. Төлем валютасын сыртқа тауар шығарушылар мен сыртган тауар әкелушілер арасындағы келісімге орай кез-келген валюта болуы мүмкін. Төлем валютасы келісімдегі (баға) валюгаға сәйкес келуі немесе сәйкес келмеуі мүмкін. Төлем валютасы келісім-шарттағы валютаға сәйкес келмеген жағдайда сыртқы сауда не­месе несмелік шарттағы аса манызды мәселе — қүн деңгейін анықтау керек, яғни келісім валютасын толемдікке айналдыру үшін есеп айырысуқажет, ' ■' ^ :

ВАЛЮТА СДЕЛКИ — Келісімдік валюта. Бүл валюта бойынша сырткы сауда шартында тауар бағасы белгіленеді немесе халыкаралык несие со мае ы көрсетіледі. Келісімдік валюта әр турлі валюта ретінде болуы мүмкін. Әдеттегідей, келісімдік валюта халыкаралык есеп айырысу каржысы ретінде пайдаланылатын салыстырмалы түрде түрақты валюта болыл табылады. Келісімдік валютаны ш арпық жүйеге енгізу, ол валюта әрекеті қауіптен сактандыру тәсілдерінің бірі түрғысында кызмет атқарады. ^ ‘

ВАЛЮТНАЯ ЛИЦЕНЗИЯ — Валюта лицензиясы. Бүл білгілікті ор- гандар тарапынан берілетін қүжат. Ол шет жерде тауар әкелушіге тауар күнын төлеу үшін шет жерге тауар шығарушыға шетелдік валюта түрғысында белгілі бір соманы аударуға берілетін рүксат күжат.

ВАЛЮТНАЯ МОНОПОЛИЯ — Валюта монополиясы. Мемлекеттін өз банкілері арқылы шетел валюталарымен сауда-саттык жүмысын жа- сауға айырыкша хүкы (алтын, күміс» т. б. қүнды металдарды сатып алу, шетелдердін валюталарын, күнды қағаздарын сатып алу, сату). Бүл әсіресе сыртқы сауда монополиясымен тығыз байланысты.

ВАЛЮТНЫЕ ФОНДЫ ПРЕДПРИЯТИЙ -г Кәсіпорындардын ва­люта коры. Шетке тауар шығару жэне шеттен тауар экелу операциясын кже асыру үшін кәсіпорындардык қарамағында болатын, шетелдік валю- тадағы және аударылған сомалардағы акшалай каржылар. Ол кор дайын өнімдераі вткізгеннен кейінгі саудадан түскен ақшадан бөліп шығару есебінен және сырткы рынокта үзақ мерэімді түрақты мөлшер бойыншақыэмет көрсету есебінен құралады.

ВАЛЮТНЫЙ КУРС (ВЕКСШШІЫЙ ҚУРС) , ф Валюта шурсы (қундылығы), вексель курсы (күндылығы), Вұл fijp елдіи аіш а-т т ет құндылығынын екшші бір ел акша өлшемімен салысгырылуы, яғни &f> түрлі шетелдік валюталардың беягілі бір арақатьінаеы, - бір елдік басқа елдерде көрсетілген акша бірлігінік бағасы. Халыкаралык/'3 *ономмкалы*.. қатынастарымен байланыскан елдердіц арасында акшалай есеп айырысүвалюта курср* бойынща іске асырылады. Оя ткмлі еллердін акшаөлшемінің ш ы н ды қ баламы ар&сындағы ар&кагынасымен к н щ т ш д ы . Сонымен варіюзд құндылығы тиісті еддердін,. ақшя ^лшемдержзе көрсетілген * алтынға теңгершген багасы. Валюта к р ф ш в ш ш ауыткуына: К Елдегі қағаз ақіш ш ья қ ^ ы ш и у ы , 2 , К ш егси елдбрщ

• твлем баланстары жағдайы кыи на шарлау ы,. соған байданысты алтын мен шетел валютасына сүракымнын күшеюі, 3. Елдердегі алтын қорыцьш тең бөлінбеуі асе® етедь ; , ^ ; J -' :

ВАЛЮТНЫЙ РЫНОК — Валюта рыногы. Щетеддік. імемлекет) валютасык сатыл алу — сату және сол шет мемлске? ьалюіасыньш төлем құжаты операцияларынык түрак ты эконсмикалык жане ұйыічдв- стыру қатынаотарынын жүйесі. , ; Ш t#* у Ш Р Ц Н в » * \

ВАРРАНТ — Варрант, негіз^ ааадылық. Тауардь^сақтауға йдиы#ытуралы тауар қоймалары беретін куәлік. Бұл кұакат бомынта болсын тауар кепілдікке алынуы немесе садынуы мүмкін.

ВВОЗНЫЕ ПОШЛИНЫ — Өткізу салыгы> Баж органдарь:тауарларын елдщ баж шекарасынан әткізёрде алагин жанама

ВЕДОМОСТЬ — Ведомость (малімет тізімі, мзлімет жиынтығынын тізімі). Қайсыбір нақты есегггер тізімі, сонын мэяшіеті,

ВЕДОМСТВО — Ведомство (6Ір орынға қараитын мекемслер). лекеттік баска рудың белгілі бір саласын камгигьш мекеме нем есеі мелердің жиынтығы. .. > Л ■' ' іШ Ш J

ВЕКСЕЛЬ — Вексель, алыс-беріс» күнды ктЩ түрлері* ачша^—. міндет, сөзсіз және даусыз бсрыці тэдеуге колх&ты. Алған кары я акі.ізкы белгілі мерзімде твлеуге беріЛегін. міндетт^ме қағаз. Вексель адрыз жи- нау шыға, несие беруаііге берілед}г Векселдін қамегімен несие fepfn отырған адам оорышкордан беліілі акша мөлшерін келкіяген 4 ’акытта төлеуді іалап етуге толык хүқы 6stp, Вексель жзй жене акша sv ^ p y болып екіге бөліыеді. Ж ай вексе^іь бодьилкордан кһрыі беруші ітыт жазып берген міидсттшес?. Акша аудару і^кселГ — Ы р ьъ беі^ніш н борышқорға белгілі соманы үшінш; бір адамға телеуі туралы берган шоүйрыры. v " ' -Щ Щ Ш :Ж Л

ВЕКСЕЛЬНЫЙ РЕКВИЗИТ — Вексель реқ»изкть Векоелді тырғанда енгі^лген мЫдстті мәліметтерді» ?ігиынтыгы. . Я

ВЕНЧУРНАЯ ФИРМА — Венчур фнрмасы. * тёхздлоіік- *яны өндіріске енгізу ү ш т қфылатыи .-іәуеісея*' косгю рв^' Ол ;>яетте оірнеше жеке капиталам қосу^ жолымен қүрьғлады^Тәуекея" техиоліь гияға біриіама і әуекелге баруга тура келі*тш енеріаиқыштэр, пайя?лы модельдер, т. -б. жан.алықтар жатадьи . -

ВЕРБОВКА — Ж алдау, таргу, ісхе алу, жиніеу. ЕеяіШ бір іетсе өзықтнярымен кіш алуг жмиау. Адамдарды жүмыСка^ өскевге жэддяп алу жалдау. ,г -

ВИРЕМЕНТ — Внремекг. Бір к-инің ағымдйғы счетынан белһдіісоманы екінш) бір адамның ағымдағы счетына аударуды кәрсет^тік банк операциясы. * ' • ’

ВКЛАД Вклад, ақша салу. БанкЦермен сактық касоал®мз^мекемелердщ, үйымдардын, жеке адамдардішг қайтыл ал\ максвть^мені ақша салу түрі. - f \ , > ( а

ВНАЕМ, ВНАЙМЫ — Ж ал да и, жллдама түрде, жалға алу, жалғаоеру. Белгілі меящерде ақы твлеп, уакытша пайдалан\ға a.iv.

В l i t ПЛАНОВЫЙ — Жоспардан тыс, ж ос па рл а жоқ. Жослардантыс шыгкзылган бұйым, жасалган жүмыс.

ВНЕРАБОЧЕЕ ВРЕМЯ — Жүмыстан тыс уақыт. Енбек шілердінтәуліктік уақытынан өндіріске жүмсаған уақмтынан алып тастағандағы бос уақыт. Жүмыскерлер бос уақытын өз калауынша білімін, маман- дыгын, мәдениетін көтеруге, үй шаруасына, т. б. мақсаттарға жүмсайды.

ВНЕШНЕТОРГОВОЕ ОБЪЕДИНЕНИЕ — Сыртқы сауда бірлестігі. Бұл дёрбес сауда үйымы, занды хүкы бар мекеме, шаруашы- лык есеп жағдайында мемлекеттік заңга сәйкес әрекет етеді. Бірлестік ереже бойынша делдал ретінде сыртқа тауар шығаруды камтамасыз етушілермен және сырттан тауар әкелушілерге тапсырма берушілермен арадағы карым-катынасты шаруашылык келісім негізінде, ал шетелдік контрагенттермен (міндеттемені шарт бойынша алатын адам немесе ме­кеме) келісімділік және шарттар негізінде жүргізеді.

ВНЕШНЕТОРГОВЫЙ ОБОРОТ — Сыртқы сауда айналымы. Бір немесе бірнеше мемлекетге белгілі бір уақыт аралығындағы (ай, тоқсан,жыл) сыртқа шығарылған тауарлдр мен сырттан әкелінген тауарлар құнының сомасы. Сыртқы сауда айналымы, яғни сыртқа шығару мен сырттан тауар әкелу календарлық кезенмен есептеледі.

ВНЕШНИЕ ЗАЙМЫ — Сыртқы заемдар. Бір мемлекеттің не оныц азаматтарынын екінші елге берген қарызы, заемы. Мүндай заемдар сол елдің өзінде тара тыл ады немесе шетелде шығарылады. Сыртқы заем келісіміне қатысатындар: а) мемлекет, б) банкілер, в) өнеркәсіп орын- дары, г) муниципалитеттер. Ондай қарызды негізінен бюджеттегі жетіспеушілікті толықтыру үшін алады. Бұл қарыздар заем беріп отырған не оны алып отырған мемлекеттердің немесе үшінші бір баска елдін валютасымен беріледі.

ВНЕШНЯЯ ТОРГОВЛЯ — Сыртқы сауда. Бір елдің, республика- нын баска мемлекетке, реслубликаға тауар шығаруы (экспорт) немесе оны әкелуі (импорт) аркылы жүзеге асы рыл а тын сауда. Сырткы сауда экспорт пен импорттан қүралады. Белгілі кезенде тауарлар экспортының қүны мен олардын импортының күны арасындағы аракатынас сауда балансы деп аталады. Егер экспортталатын тауарлардыц күны импорт- талатын тауарлардын күнынан асып кетсе, ол активті сауда балансы, ал импорт экспорттан асып кетсе пассивті сауда балансы деп аталады. Сырткы сауда жоғары пай да табу үшін жүргізіледі, халыкаралык енбек бөлінісі негізінде дамиды. Бүл мемлекеттердің, республикалардын бір- бірімен экономик алы қ түрғыдан жакындай түсуіне, олардыц мемлекеттік, республикалык және экономикалык тәуелсіздігін нығайтуға мүмкіндік тугызады.

ВНУТРЕННИЙ РЫНОК — Ішкі рынок. Тауарлардын тек ел ішінде ғана айналым жасауы, сатылуы, ішкі сауда халык шаруашылығынын даму процесінде, коғамдык енбек бөлінісінін өркендей түсуі, натуралды шаруашылықтың өсуі нәтижесінде пайда болады. Ішкі сауда шенберінін тарлығы тауарды сырткы рынок табуға итермелейді. Ішкі рынок мемле- кетгік, кооперативтік, колхоз бен жеке адамдар саудасы аркылы үйым- дастырылады. Ішкі рыноктыц дамуы өндірісгін тез каркынмен өсуінежағдай туғызып отырады.

ВНУТРЕННЯЯ ТОРГОВЛЯ — Ішкі сауда. Бүл өндірілген тауар- ларды елдің ішкі рыногінде сату үшін күрылған халық шаруашылығынын бір саласы. Ішкі сауда елдсгі өндіріс қүралдары (материалдық-техника- лык жабдықтау түрі) мен адамнын өзінін тұтынатын заттарын камтиды.Ішкі саудаға көтерме және белшек сауда салалары кіреді.

ВНУТРИЗАВОДСКОЙ ОБОРОТ — Заводтың ішкі айналымы.Кәсіпорьш бвлімшелерініц ішкі кажеттерге жүмсалатын өнімі.

19

ВНУТРИЗАВОДСКОЙ РАСЧЕТ — Заводтық iiuu есебі. Кәсіпорындардын, үйымдардын Ішкі бөлімшелерінде шаруашылықтъі жоспарлы өдіспен жүргізуі. Онын негізінде — бөлімшелердің, бекһгілген міндеттемені орындауды енбек қорларын тиімді пайдалану га ынт&ланды- румен үйлестіре отырып, жүргізуге материалдық жене моралъдық жау- апкершілігін арттыруы керек. *

ВОДОЕМКО СТЬ — Су сініргіштігі, суды көп керек ететіндігі. Бұл термин негізікен ауыл шаруашылық дақылдарына катысгы. Белплі бір дақылдын емімін алуга кеткен су шығынын (қатынасын) білдіретін көрсеткіш. Ж еке бір дақыл өнімін өндіруге жүмсалган су шыгынын натуралды түрде керсету не өнімнің өзіндік қүньі қүрылымында лайда- ланылған су қүнын (бағасын) процент *түрінде бищіру. Дакылдардыя ішінде күріш пен мақта суды ен көп керек ететін егіс. Бірақ мүны да ғылымнын жана әдістерін қолданьш 5— 10 есеге дейін төмендетуге бо- лады. Ч - ' Ү.’Я - / -

ВОЗОБНОВЛЯЕМЫЕ ЭНЕРГОРЕСУРСЫ — Қайталанып тұратыи энергия қоры, қайталанатын энергия, сарқылмайтын энергия коры. Коғамньщ өркендеуі, халық шаруаіиылығынын, дамуы энергияға деген қажетін арттыруда. ДәстүрлІ энергия көздерінік ш&ктелуі, энергии екдіруге шығынддрдык жылдан жылға артуы оқымыстылар мен мамак- дардан энергия қорларын үнемді пвйд&лаиуды және оиын бгсқа көздерін іздестіруді, яғни кайталаныл түратын шексіз энергия корын пайдалануды керек етуде (күннің, желдің, жер астындағы ыстық судардын — гео- термалды суларын т, 6/ь Жыл сайынгы жер шары на түсер күннін энергиясы бүгінгі күнгі п&йдаланьш жүргекнен іЗ есе кеп (7 000 000 млрд квт сағат) . Халык аіа руашылығына, түрмыска кук знергиясык мо^ келемде пайдалану мумкіндігі ашыдыл отмр. Күн эке^гивсьш іс. жүзщде пайдаланыла бастады, оның тиімлі екгні айкын бфііды. Күн знергиясы энергия жүйесінен қашықтағы щйғын тұгьшушыларді* злектрмен жаке сумен қамтамасыз етуге пайдаланшфды,

ВОСПРОИЗВОДСТВО — ¥ д 0Йы өндіріс. Оңдіріс іф э й ^ с і^ үздіксі? кайталанып, жанғыртылыл отырыЛуы. Үдайы ендзріс агзудыныа 5әрі’ ал- дымек матерйаддық игіліктерді немесе қогамдык жкмнтық ^кізд! үдайы өңдіру болып табылады, Бұл процесс,' соңдай-ак жұмысшы зм т *3аен ендіркггік қатынастарда ұдайы еңдіруді де камтиды. Үд&йы внаіркгттЦ жайг және ұлгаймалы түрлері болады. Жай ұцаиь^ еңдір$с кейшде видіріс rpoued квлёмі жағынан өзгермей бір t калыпта сакталады* Ал ұдзйыөйдірісте өндіріс квлемі үнемі, үздіксіз үлғайып отырады.* V ;

ВРЕМЯ ОБОРОТА КАПИТАЛА — Капитаядын аЙналым у2ш ы > Капиталдын айналым уақытына капиталдың авансылау мезшйнен бас- тап, кәсіпорнына өсіммен сол күйінде (м^селен, ақща түрівдеі кайта оралғанға дейінгі мерзіі** кіреді. Калиталдык айналым уақьпы екдірк уақыты мен капиталдын айналыс уақытынан тұрады.

ВРЕМЯ ОБРАЩЕНИЯ КАПИТАЛА — К аітталды ң вйкдтімсуақыты. Капиталдын айнальіс шенберінде болатын уақыты. Онык акшвтүрінен шдіріе капиталы злементтеріке, тауар түрінен қ&йта акша іүрінеайналуы. Сөйпп, капитал айналысы екі арекеттен: өндіріс қүрал-ж&б-дыктары мен жұмысшьі күшін сатып алу және даяр тауарды с й щ ік т үрады. -

ВРЕМЯ ПРОИЗВОДСТВА — Өндіріс уақыты, Капиталдыи enatn:" саласында болатын, яғни ендіріс капиталы түрінде пайдаланылитьш мерзімі. Кәсілорындар өндіріс қүралдарынын ендіріс саласында болатьш мерзімі. Өндіріс уақыты сол кәсіпорынныіі белгілі бір тауарды, бүйымды шығарудағы бүкіл өндірістік процесті түгел қамтиды; 'бүган әндіріске пайдаланылатыи заттар мен қүралдардын келіл түскен мерзімінен бастап,T3V3D ТіаЙКІН бллгяигя лййІигІ va»L.fT wineni _______ ___ .. . •кіреді20

бөлігі ж/мыс кезеңінен тұрады. Өядіріс уақытына еноек процесіндегі үзілістер - (демалыс күндері, түскі және кешкі демалыс сағаттары), шикізат, а/ъш, косалкы материалдын әндіріс қоры түрінде қоймаларда сақталған уақыты да кіреді.

ВСЕОБЩИЙ ЭКВИВАЛЕНТ — Жалпы эквивалент, бадзм-а, бара- дар- Барды к, тауарцыц қүнын бейнелейтін жәие оларды взара айырбастау міндетіи аткаратын бұйым. Мысалы, астық, түрлі заттар, алтын, күміс, т. 6. Баска бір тауардың қүнын кэосететін тауар.

ВСЕСОЮЗНОЕ ПРОМЫШЛЕННОЕ ОБЪЕДИНЕНИЕ — Бүкіл одақтық әнеркәсіп бірде.стігі. Бұл шаруашылықты баскарагьш орган <мекеме, үйым), энеркәсілті үш сатылы басқару жүйесіндегі орта бөлім (түйін), үйымдастыру, экономикалық және техникалы* бірыңғай бірлестірілген хешені (комплекс!), бірнеше дербес шаруашылык лен зандық мекемелерді, бірінші түйіндегі бірлестіктерді, комбинаттарды, кон- структорлық, жобалау, технологи ядых. және ғылыми-зергтеу мехемелерін қамтиды. Өнеркәсіптің бірыңғай саласы. Бірлестік арқылы баскарылады, оның ұйымдастыру негізі мен қызметі, жүмыс жүргізуі бекілген “Ере- жеде", занда көрсетілген.

Бірлестікте өндіріс орталықтанбайды, тек кейбір көмекшілері ғана бір жерге бағынады. Кәсіпорындарының іске асыра алмайтын міндетін, қызметін үтымды,- үнемді жүргізу үшін оны бірлестік атқарады. Онымен бірге бірлестік орталы ктанған косалкы (қосалқы, жәрдемші) өндіріс, жөндеу шеберханаларын, басқа да өндірістік және сауда Істерін жүргізетін кәсіпорындарды құра алады. БІрлестІкке орталық аппарат басшылык етеді, аппарат басқарма бастығына бағынады. Бірлестікте орталықтанған қор болады, мүндай экономикалық ынталандыру қоры хәсілорындарда да қуралады. Орталықтанған корға бірлескен кәсіпорындар каржысының бір бөлігі және бірлестікке кіріп кетхен ме- кемелер мен министрліктерінің берген қорлары кіреді. Ортал ықтанған кордан бірлестік үшін кәсіпорынды белгілі бір бағытка салу, мамандан- дыру, қосалкы әндірістерді дамыту шаралары іске асырылады.

Бірлестікте шаруашылықты басқару ендіріске жақындатылған. Ол үшін орталык аппаратгың кейбір қызметтері өнеркәсіпті басқару орган- дарына (баскармасына) берілген. Бірлестік үйымдастыру мен бірге бақылау жұмысында және ендіріс саласының салалығын өркендету үшін бірынғай техникалык, саясатты да жүргізеді. Мүнда өндірістік мандегі жоғарғы басқарма болмайды; өндіріс үтымды үйымластырылып, өнім калемі көбейеді, тиімділік артады. ___

ВСПОМОГАТЕЛЬНОЕ ПРОИЗВОДСТВО — Көмекші, қосалқы өндіріс. Өндірістік процесгін қүрал-саймандар, жабдықтар әзірлеп, олар- ды жөндеп отыратын балімдері. Косалқы өндіріс сонымен бірге негізгі өндіріске көмекші қызмет көрсетіп отырады. Косалкы ендіріске күрал- сайман, жвндеу, энергетикалык, транспорт және басқа осы сиякты цехтар мсн шаруашылыктар кіреді.

ВСТРЕЧНАЯ ТОРГОВЛЯ — Үстеме сауда. Сыргқы сауда операци- ялары, онын шарты сыргқа тауар шығарушылардын сырттан тауар алушылардан шығарылған тауарларды жартылай не толы к қүны бойын­ша гөтере сатып алуды үстеме міндеттеме реттнде алдын-ала карастырылады. Үстеме сауданыц негізгі белгілерінін бірі сырттан тауар алушылардык тауарды сатып алу міндеттемесін және сыртка тауар шығарушылардын бірынғай қүжаттарындағы келісімі не шарты бойынша үстеме міндеттемесін белгілеу болып табылады.

ВСТРЕЧНЫЙ ПЛАН — Үстеме жоспар. Кәсіпорын жасаған, жоғарғы үйымдар мақүлдаған жоспар; онын міндеттері бақылау көрсеткіштерЫен артық болады. Үстеме жоспар күрамына мемлекеттік

21

жоспардың керсеткіштері мен бірге коллектив мүшелерінін міндеттемелері де кіреді. f- .

ВЫВОЗНЫЕ ПРЕМИИ (экспортные) — Экспортқа шығару жеңіддігі. Белгілі бір тауарлардьг шетелге шығарушыларға қаржы жағыиан көрсетілетін женілдіктер. Мүнын ©зі бұл тауарлардын бәсекелестік қабілетін арттырады.

ВЫВОЗНЫЕ ПОШЛИНЫ (экспортные) — Важ салығы. Тауарлар-ды шетелге (^кспортка) шыгарғанда мемлекет алатын баж салыгы. Елишыкпай калган жылдары ауылшаруашылык тауарларын, баскажеткіліксіз тауарлар мен үлттык өнеркәсіпті т. б. саланы дамытуга кажетшикізатын шетке шығаруға уакытша шек кою шаралары ретінде пай- дал а ныл ад ы. - * ' :•/ Т

ВЫРАБОТКА — Өндіру, өнім. Әзірленген, даярланран онім, дайынӨНІМ. ■ ;' *" . ''

ВЫСОКОПРОДУКТИВНЫЙ — Ж оғары өнімді, мдл өнімді. ВЫСОКОПРОИЗВОДИТЕЛЬНЫЙ - Ж оғары оніңді. Өнім-діліктін

аса жоғары болуы.ВЫСОКОПРОИЗВОДИТЕЛЬНЫЙ ТРУД - Ж оғары өнімді еңбек. ВЫСОКОТОВАРНЫЙ — Ж оғары тауарлы. Тауар өндірудің ерекше

жоғарғы дәрежеде болуы. Тауар өнімдерін мол шығарушы.

гГАРАНТ Гарант, кепіл, кепілші. Кепілдеме берген адам, мекеме

немесе мемлекет.ГАРАНТИЯ — Гарантия, кепілдеме, шарт, кепіл. Бір істің дүрыс-

тығына кепіл болу.ГИДРОПОНИКА — Гидропоника. Бүл дақылдарды топырақсыз

суда-— гидропонда өсіретін шаруашылықтар. Көкөніс дакыларына та- мыр жүйелері аркылы минералды нәрлі заттарды (тьшайткыштарды) ертінді ретінде мерзімді уақытында майыскақ түтікпен беріп, топы- рақты әртүрлі субстраттармен (күм, қиыршық тас, үсақ тас, керамзит, вермикулит ж. б.) алмастыру мүмкіндігі. Тәулік бойы нәрлі ертіңді қажетінше беріледі. Нәрлі ертіндінің күрамы өсірілетін дақылдарға, оның даму кезеніне байланысты болады, оған әр түрлі микроэлемен- ттер де (мыс, мырыш, темір, т. б.) қосылады. Дақылдарды осы әдіспен өсіруді гидропоника деп атайды. Әрине бүл әдіс дакылдарға нәрлі ертіндші жасап, реттеп беретін жабдықтарды керек етеді. Гидропондықжағдаида әзірге қияр мен помидорды, гүлдерді, жас малдарға көк оалауса витаминді шөптерді өсіреді.

Дақылдарды топырақсыз өсіру туралы тәжірибе ең бірінше рет 1842 жылы жүргізілген, лабораториялық жағдайда таза кремний қүмын пай- даланған, нәрлі ертіндімен қоректендірген. Іс жүзінде бүл тәсіл тек 1921 жылы АҚШ-тың Роуд-Аэланд ауыл шаруашылық тәжірибе станциясында ен алғаш жүзеге асырылған. Адамдар топырақты субстратен алмасты- руды үйренгеннен кейін үлкен қалалар мен ірі елді мекендер, завод жүмыскерлері үшін үлкенді-кішілі жылы жайлар қүрылды. Дала епстігінде мүмкін емес жағдайлар, гирдопондық дакылдарға өте жақсы жасалады. Киевтін көкөніс өсіретін фабрикасы гидропоңдык әдіспен көкөністің көптеген түрін өсіреді. Баска калаларда да топырақсыз көкөніс өсіруге көше бастады. Осы әдіспен кейбір калаларда помидор, сәбіз, қияр, т. о. дакылдарды тек жылы жай емес, тіпті ашык жерде өсіруде. Гидропонда дақылды өсіруге еңбек аз кетеді, су мен тыңайтқыш өте ^ Ь‘МДЬІ пайдаланылады; қолайлы мөлшерде беріледі, тыңайтқыш шығыны болмаиды. Себебі егістік тікелей судын өзінде өсіріледі, нәрлі22

ергІнлі-Хр Фрнеше per п&'йдадаш*глады, тек мезгіл-ме.ігіл ертіндінін жетіспегші қурамын, яғни~ длқылдардак бойына сінія кеткен бәлігін с^Йтааан\галыкшрыіт косып отырады. Гидропондык тәсілдін аркасында кй&гшсгі салтүстікте, Антрактидада, тіпті поляр шекберінде де өсіруге

бар.Гңдропомда көптеген аумр жүмыетар ен діріс процесінен кездеспейді.

Ммсалы, тояыракты еидеу, тынайткмш беру, суғару, дезинфекция жа- сау, топыракты ауыстырып туру т. б. керек стоейді. Автоматтарды лайдал ана д ы , еңбек шіфынын азайтады, егістін эсуіи тездетеді. жоғарыш К алуға $ үмкіңдік | _______ _____- ГИЛЬДИИ, П Ш ЬД ^Я — Гильдия, гильдиялар, бфлесгік, одақ, бірігу, саудагер, каяестер. Колөнбршілердін немесе көпестеодін одағы.

. .Кшзстердш белгілі бір дэрежесі. Әр түрлі бірлестіктер (діни, саяси, зконочм калы к, өзара жәрдем, қерғану бфлестіктері, көпестер бірлестііі 1 . б.) немесе көпестер одағы. Артықшылығы бар гкльдиадық квпестер калиталынын мөлшеріне байланысгы квпестер үш гильдияға бөліиеді.

Г ГИПЕРИНФЛЯЦИЯ — Гиперинфляция. £ Дйналымда тауар бағ&лары мен ақша мелшерінш күрт әсуі ақша алшеміиіц қүнсыздану- ькна, якша айнадысынын бузылуыиа және калыпты шаруашылық баій-

j ДИН іііі 1 я 11 іі in ыдырауына әкеп еоғады. ■ -^ / /Г О Н О Р А Р — Гонорар, қадамақы. Әдебие гшілерге, суретшілерге,

ғаяымдарға. адвенкаттарға және баслаларға енбегіне карая иігабына, I сурепка т. б.> келісім бойьікша Ш ^ т і н акшалай акы,£ . ' *ГОРЯЧЙЕ ДЕНЬГИ"’ — Ш ұгыл ақша. Бұл ұдайы өидіріс про-

іШсшщ г.алыты хұмьа; ісгеуі *аіж • кажетгі қарйчьи:&рда..н тыс карыз капитал дары рыногында болать н редурстар. Халы карал ық ақша рьшок- тарыңда еддгр арасында длыг^атардық кыска черздмдік хапиталдардың кеп мелшерде бақьілаусыз аіЦ&лымда болады да валдетадык дағдарыстар цен иифлякшянын жедедшгуі немесе төмендеуі бслып табылады

ГОСУДАРСТВЕН! ІШ СОБСТВЕННОСТЬ - Мемлекеттік мекшік. Мсмлбкет хдеамды* баЯдықтын бслплГ бір бвлігін (жерді. суды, онынбзйлы&тарын, әндіріспн, мемаёкетгін өмір сүруі үшін ata маныздыларын)

% ГОСУДАРСТВЕННЫЕ рАЙМЫ Мемлекеттік іаендар. Каржыиыбелгілі-бір .«йерзімге мемлекеттік бюджггке жиыаудын түрі, әдісі. Заемдар яииалым орнына қарай (бір чем^юкеттін өз ішінде не аіетелге шыгуына

■■ іиікі |ж эне еыртг.ы ааемдюр ~белып белжел? •f ГОСУДАРСТВЕННЫЙ ЗАКАЗ — М«і|леісеіт« тапсырыс. БірЫші

к§зегг» коғамды к қажетгиіікті хлнағаттандыр> ға кепіллік бере алатын. жіна шаруашылык ^ханизм і жағдайь «дары халык шаруаишлыгы Жос- па|ілы жүртілуініц негілгі гүрі. Мемлекетгік тапсырыс жоғарғы орган- з і |^ а я касіпорындарға бсрі^елі; хялықтык түтынудағь# өнеркэсіл

• тауар^яры ^ндірісі немесе среішк эліеуметгіқ маңызы бар тауарлардын г Іш У г іһі и в р гүріне (тх)бынй> белгіл^ыеді.Н к Г Р А Г И С — Гратчс. “TerHi** деітн үғымды білдіреді. Бұл сауда

гсійде белгілі - бгр оибрамиялардык немесе кврсетідген хызметтіц тепн . екеяДІп^ к^рсеге^. Тегін цеп аталатыи опсрацңялар іс жүэіиде айналыс ; аі«ғындарында есепке алынады және күін бұрьиі кальку ляциалаьады. р " ГРАТИФИКАЦИЯ — Гратификации. Ақшал&й сыйлыд^ кате^ме- глеу- Сауда айналымыңяв грати4^»аиия агештердйі, брокерлерпін т. 6. I сауда айиалымына қітысуші»0іараыя белгілі бір !с^#рекеттерді немесе

здаеріие жүктелген міндвттеряі1 аікаруын квтермелеуді максат грады. ГРАЦИОННЫЕ ДНИ — Грациадық күадер. Жепідгмк ^&рідгеи

Кейбгр елдерде вексельді вт^у үшін онык ^зйідс к^рсетілген твлеу і^р^імбіёй қейін берідетін жеңілаік черзім Грапиалық күндер әр түрлі

елдерде бірдей емес. Вексель туралы зад колданылатын елдерде граци- ялық күндерге рұқсат етілмейді. р ц”

ГРУЗООБОРОТ — Ж ук айналымы. Белгілі бір мерзім ішінде та- сылған жүктін сандық мөлшері.^ " УППА “А”~ “А” тобы- Бұған өндіріс құралдарын өндіру тобына (жоспар мен статистикада) өндіріс кұрал-жабдықтарын шығаратыи бар-лық внеркәсіп салалары жатады, онын негізгі құрамына: энергетикалықВнІЯІ “егл!’р™' тшят Нжасау өнеркәсібі т. б. өндіріс салалары кіреді. Бұл салалардын жиынтығы қоғамдық өңдірістің бірінші белімі деп аталады Р жиьштыгы

УПГІА Б “Б” тобы. Халық түтынатын тауар өндірісі Буған®Н,Мдер’ ■ бұйымдарын өндіретін енеркәсіп < Х -

ө н е й т а Ж KvSШМI КИ,М’ МаТа’ ТОҚЬ,ма бұйымдар, жиһаз т. б.S іеп Й і , ааы Р к ° аЛаЛаР ЖИЫНТЫҒ* Н коғамДьіҚ өндірісгін екінші ОӨЛ1МІ деп аталады. Сонымен қогаладьіқ өндірістің бірінші белімініяөншдер. өндіріс тұтынуға (өндіріске), ал екінші бөлімі З н ы Г ж « вS S T I I S 1 ЖӘНС 2"бӨЛІМД6р аРась™дағы арақатъінас өзгеріп

дД.?БЕТ (бу.х г) ~ Дебет- Бухгалтерлік счеттардыц сол жағынын

пассивіі ^ д а Г Г £ £ £ £ " * Щ Й * * * * • “капк5™пИІ ^ ^ ~ Дебитор, қарыздар. Кәсіпорындардыц біоеуге мақсатқа жұмсаганды™ ^би^іредіКеМШЬіІКТІ көрсетед|’ ВДРжьіны басқ*

жүрпзеді. валюта паритетінін ftp жолғы секірмелі түрде тө^евдеуГад"

вация депЬаталадь|МеЧДеУ ~

қараж аГ^агазьі).Девиза (шетелдеРде ™ *мге Деп берілегін формалы

т а с ы м ^ ^ ,» 1 'ТІГДевиздер- Халықаралық есеп айырысуда шетел валю-

я г Н Ш ІИ Нж“ - а а ? « г * s a * - * т“ ,бы

ЕГУСТАТОР ~ қ^лдырау, тәмендеу.Й Ь Ш Ш — Дегустатор, дәм айырушы. Тамак Ш Ш Ш І І І

, шай, шарап сияқты заггардьщ сапасын айь.рып отыраган дәм£і

тату.маман. ------ rifW4

дәмін Т ДеГУСГаЦМ’ дамін

д е к а £ £ ^ 700Дле^ тен10 ЛИТрге зат влшем,.

. , Ы О о т Ь и З В О Л т Г С- ? палы * » ! « ■ ' дәмді тамақ.ДЕЛОПРОИЗВОДСТВО - I c CJ ^ S ym ' <кеңседе’ «екемеде) ДЕМОГРАФИЧЕСКИЙ - Д ем оі^ф иялы қ.

24

10

ДЕМОГРАФИЯ — Демография, Халықтыд құрамы мен ондағы өзгеріс^ерді (саны мен өсу) бала тууын, некелесуді, өлімді зерттеумен айналысатын статистиканың бір бөлігі. Демографиялық зерттеулер нәтижесі социологияда, жағырафияда, халық шаруашылығын жоспарла-уда, т. бл пайдаланылады.

ДЕМОНЕТИЗАЦИЯ — Ақшаның күшін жоққа шығару. Мемле-кетгік өкіметгің ақшаның (монетанын) зацды құнын жойып, айналымнан шығаруы.

ДЕМОНОПОЛИЗАЦИЯ — Монополияны жою, монополиясыздан- дыру. Бүл өнімді бір өзі өндіретін мемлекеттік немееег ^асқа да монопо- лиянын тұгынушыларға жүргізетін (шарт қою) өктемдігін жою. Өндіріс салаларындағы өнім шығаруды дараландыру, кәсіпорындардьі дербес өндіріске бөлу жолымен және солардык барысында тауар өндірушілер арасында шынайы бәсекелестікті қамтамасыз ету максатымен шағын және меншік, семьялык, кооперативтік фирмалар құру арқылы жүзеге

8СЫРДЕМОНОПОЛИЗАЦИЯ ЭКОНОМИКИ, РАЗВИТИЕ ПРЕДПРИНИ­МАТЕЛЬСТВА И КОНКУРЕНЦИИ — Экономичны монополиясыздан- дыру, кәсіпкерлік пен бәсекені дамыту. Бұл мынадай негізгі бағыттар бойынша жүргізіледі: а) қазіргі әкімшілік-бөлу жүйесін, монополиста қатынастарды сақтап қалуға жағдай жасайтын онык барлық буындарын толык бөлшектеу, б) халык шаруашылығындағы ірі ^өндірістерді шағын өндірістерге бөлу және олардын түрлерін көбейту есебінен косарлас өндірісгік күрылымдарды күруға жәрдемдесу, в) кәсіпкерлік пен бәсекелестік дамыту үшін үйымдык-экономикалык жағдаи туғызу * тауар ендірушілердін шаруашылык кызметіне еркіндік беретін накты праволық кепілдіктерді қамтамасыз ету, түтынушылардың мемлекеттік және пайда болып келе жатқан рыноктык монополизмнен қорғалуын жүзеге асыру, г) рыноктык инфрақүрылымды жеделдете калыптастыру, д) шағын жәнеорташа кәсіпорындарды дамыту.

ДЕМПИНГ — Демпинг. Бәсекег күрес түрлерінін бірі. Непзшенсыртқы рыноктарды иелену үшін қолданылады. Мүның мәні тауарларды едейі арзандатылган бағамен сату. Ішкі рыноктағы қымбат бағалы тау­арларды шетелге арзан бағамен сату (төмен қолды экспорт), сөйтіпбәсекелестерді ығыстыру және сыртқы рынокты иемденуге жәрдемдесу.

ДЕНЕЖНАЯ РЕНТА — Ақша рентасы. Тауар-ақша катынасынындамуы нәтижесінде пайда болған феодалдык жер рентасынын бір түрі. Акша рентасы негізінен феодализмнін ыдырау дәуіріне тән. Онын дамуы натуралдық шаруашылықтьщ тауар шаруашылығына айналу процесін тездетеді. Басы байлы шаруа өндірген өнімнін бір бөлігін сатып, ақша түрінде жер иесі феодалға береді. Сөйтіп натуралды рентаны акша түрінеайналдырады. .

ДЕНЕЖНЫЙ КАПИТАЛ — Ақша капиталы. Ақша капиталыөнеркәсіп капиталынын бір түрі болып табылады.

ДЕНОМИНАЦИЯ — Деноминация. Акшанын күны күрт төмендепкеткен кезде онын айналысын реттеп, есептеуді женілдету максатымен акшаның белгіленген көрсеткішін кеміту аркылы оған өзгеріс жасау.

ДЕНЬГИ — Ақша. Бумажные деньги — қағаз акша. Мелкие день­ги — ұсақ акша. Наличный деньги — колма-кол акша. Золотые (ме­таллические) деньги — алтын (металл) акша.

Акшанын кызметі: күны адшіеуіші, бакылау күралы, оаға көлемшкөрсету қүралы, айналыс күралы, акша, кор жинау күралы, казына жасау күралы, төлем күралы, дүниежүзілік акша (алтыи, күміс т. о.) кызметін аткарады. Күн өлшемі кызметінде акша баға белгілеу күралы. Акшаны енбек өлшемі мен түтыну өлшеміне бакылау жүрпзу үішн пайдаланады. Коғамдык жиынтык өнімді өидіруге, бөлуге, айырбас жа-

V - _ V- ' ' ■ ' 25

Лртынуға кызмет п у г*роцесгерІңг№ а кии біршама .тепбес, магалыс жаеап, ақша айналымын қүрайяы. Ахша айналымь»ақйвшы жаие нақты акшасыз (акша белгілері *рқыяы> еоеп айьшысудай Ш № - арқьшьІ жүзеге а с ы р д а ы . На к ты ^ш асы з Т З Г й й Яерда (жинақ кассаларыныц}- шаруашылықтардын счеттарына жазьиН

* немесе езаР І шлаптарь, мен ш я д с т г ш е ^ -втеді З Г & ^ а жалпыға бірдей баламанык (эввивалемтгін) тиянақталғак ггЫ І

^ ш ы н &ламалы түрі меи түтыну күны біте ^й и аосан Щ ш е т ® болып табылады. Квп уакытка дейін акшанык оолін әр түрл» твувйяао 1

S ' Ж Р - 6Ж # 1 * * * * * * " * •KV^ ~ V е Совдықтан акшалай кврінстін ravae!ныГ M« ^ ^ L TawtP «ұнына сүрйным мен тай ы м -1.5 031 болум ж&ғдайында срйкес келеді. Егер бүлай балчтса ои-м ійр^ зшь^ нj -я ^ і^ у ь іг к і-гдъі. Сейтіл, гауарлвр багасы сол тауарлараыв

М»> қукына, страным мен ксыным ара*атык*сый*'■ құкыыа, ақша (алт байлаимсты боюады;

ДйГкіЭ.да — дешкит* дедплі оір тарггы уақытга ллүч

ШШш ақша нечесе і ш ш

а и т Г ж т м е . - * * * » « « « ш а немеее б т л ы к а * а„ ДЕГЮНЕШ7 Деаонсэт. Белгізё бір себептеи

ұйь(*ны* мекемеден тпіеті уақьиывда алІанбаган «қшасм. Деясвяпгв2® ^?' *®т сал **** -ВДа**> 1**екеwe ' Щй? = - .■ -ч: * ' -і

*Г Деяонент, деооившті*. - .,, •• ійёж Зжүргізілетін §Р>к a ^ P Mate»ulkF&rH « У «ақсатымен iteaicift^ '• ,Ы w « » N * M e -1ЧН Ййыриаздмыгынб и і й Щ й і ^ “ -ч (с а у д а і^ й р й Ш

ц ж га аеS f к ^ е " ™ ^ * » * * * « ^рмыстьн, Д ^ы май в д р а ^

~ ДефНҢЦТ. зәву, Зиян. КЗТ, тапшылык ж «гіи гк«г

Ш д Е Ф И Ц И Т 'І Ю Д Ж Е т Т ^ ' Й Ш ві р ш щ

жр(Қдржы) ТфТЩЬШУіГи,

ДЕФЛУШ Ш 0 ^ ^ КеМДІ,С’* ^ ПШЬІЛЫҚ’ « е ^ я и й ь 1 1

Щ і Ш і Ш і й і :

^ р д ы Щ 1 Р^ Й Й ? Й н f f 1- ojrraльиг мекеме- ’

2 : %Өндіріс диверсификациясм жан-жақты даму,mu і o pen Оф^оі|ршеи байяанысты емес

0НД^рІяге« ВНІЧНЩ таііЛАУЛЫ :ИЖИЫп ™ Нп р ^ СС0РГ №НТ° бтыруъі. , - .- .........

әр акция үшін а к ц к о м ё р л е р г / й ^ ' 4

6иесінің алатын табысы Д и вцде^

акдионеряік қоғам пайдасыныц бф бөлігі. Онын. пайдасыныц баека $ р балігі акционерлік капиталды өсіруге, онын резервін молайтуға, қоғамның жетекші кызметкерлеріне көбірек ақы төлеуге жүмсалады.

ДИСКОНТ, ДИСКОНТИРОВАТЬ — Дисконт, д и ск о н ту . Векселді« еп ка алу. - V

ДИСКОНТЕР — Дисконтер» Вексельдерді есепке алушы.ДИСКОНТИРОВАНИЕ ЗАТРАТ — Шығынды дисконтгау. Эр

мезгілдест шығындарды белгілі бір уақытка келтіру процесі.ДИСПРОПОРЦИЯ — Диспропорция, үйлеспеу, сай келмеу, сәйкес

келмеу, сэйкессіздік. Халық шаруашылығы сал^гсарының бір-бірімен өза- ра байланысты бөлЫдердің, қоғамдық ендіріс жактарынын, аудандар, аймактар мен облыстардың, көсіпорындардын — ұдайы өндірістің бір калыптылығын бүзуы салдарынан және тиімділіктін төмендеуінбн бола- тын сәйкессіздік. Дәлірек айтканда, диспропорция өндірістің жеке сала- лары мен бөлімдерінік а расы н да кажетгі ара салмактьің бүзылуы. Сәйкессіздік өндіріс к^рал-жабдығьін өндіру мен түтыну заттарын өндірудін арасында, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының арасында, тауарды түтынушылардын сатып алу кабілетінік өндірістен кейін қалып коюына байланысты. Диспропорция әсіресе экномикалык дағдарыскезінде айқынырақ байқалады.

ДИСПРОПОРЦИОНАЛЬНОСТЬ — Диспропорционалдық, үйлес- пеушілік, сай келмеушілік, сәйкеспеушілік. Экономиканың үйлесімсіз дамуы. Шаруашылықтыц салалары мен өндіріс элементтері аралығында калыпты қатынас үздіксіз бүзылып, сәйкессіздіктің болуы жеке бөліктердіц өзара сай келмеуі, пропорцияньщ жоктығы.

^ДИФФЕРЕНЦИАЛЬНАЯ РЕНТА — Дифференциалдық, диффе- ренциалды рента. Заттай (натуралды) не ақшалай косымша таза табыс, яғни колхоздың жақсы жерден, дүрыс орналасуынан, жерді үтымды пайдалануьшан алады. Рента колхоз бен мемлекетке белгіленген мөлшер- де бөлініп отырады, үкімет бюджетіне түседі, жалпы халық мүктажына жүмсалады. Дифференциалдық рентаныц екі түрі бар. I). Жерінің та- биғи қүнарлығы мен жер учаскесінің жақсы орналасуы салдарынан колхоз, совхоз косымша таза табыс табады. Таза табыстыц осы түрін, дифференциалдық рентанын бірінші түрГ(1). Бүл табыска колхоз, совхоз жүмысы эсер еткен жоқ, сондықтан мүның көпшілік бөлігі үкіметке кетеді, 2). Дифференциалдық рентанын екінші түрі (2) колхоздар мен совхоздардың өндіріске үтымды технологияны енпзу, жана техниканы, тынайткыштарды жэне баска химиялык заттарды көптеп пайдалану, егіншіліктін мәдениетін артгыру, дақылдардың пайдалы түрлерін, егіншіліктіц тиімді салаларын дамыту сияқты — интесивтендіру жолда- рымен жерді дүрыс пайдалану нәтижесінде тапкан косымша табысы. Рентаны кен қазып шығаратын өнеркәсіптен де алады. Косымша тазатабыс мемлекеттік бюджетке және кәсіпорынға бөлінеді.

ДОБЫВАЮЩАЯ ПРОМЫШЛЕННОСТЬ — Кен өндіретін өнеркәсіп, кен шығаратын өнеркәсіп, Бүлар шығарған кендерін (шикізатын) өндеу өнеркәсібіне жіберіп отырады. Бүл өнеркәсіпке ағаш кесу, балы к аулау, теціз өнімдерін өндіру және су электр станциялары, жатады.

ДОГОВОР ПОСТАВКИ — Жеткізіп беру шарты. Өндіруші мен тұтынушылар арасындағы келісім. Мүнда өндіруші өнімді белгіленген мөлшерде, сапада және дер кезінде жеткізіп беретіні, ал түтынушы уақытында бүйымды қабылдап, ақша төлейтіні туралы шартқа отырады.

ДОЛГ — Міндет, борыш, парыз, аманат, қарыз. несие. 1. Бір нарсеге, не біреуге міндетті, борышты болу. 2. Алынған немесе беріпгенкарыз, несие. ІшІІ ШШ 27

ДОЛГОСРОЧНЫЙ КРЕДИТ мерзіидіуакытка бсрілетін мры з. Мүндай карыз арнаулы оанктер ар*ылы күрдслі қүрилысқа, т. б. мақсаттарға бсріледі. лі

ДОТАЦИЯ — Дотация, жәрдем көрсету. Өидіоілпіи внЫиіп тиыділш турлі себептерден тәчендеуі салдарынан кэйпорывдарщ. фщщ.дарга, мекемелерге оелгілі бір шығындарыиын орнын таттыру «щь,мемлехет тарапынан бсрілетім жәрдем қаржы. Кдржыгя т - т а ккәсіпорындар кеиде банктен уақытша хредиг алэды^ Ал жумыіын жа^сарткая жеғдяйдя оны қаАтарыл береді.

■ ДОХОД — ыріс, тусім. ьелгілі Оір внімді өндіру, ж/мыстматқару нәтижесінде тиісті кәсіпорындарға. сауда-әнерхәсіп мекечелерічеS t r e p аДаМДарҒЕ ПСет1Н ақшалай табь,с немесе м а т е р и а л ^

ДОХОДЫ ОТ ИНДИВИДУАЛЬНОЙСТИ - 5 Е д І « е „ & . » р « й » е » І Ж ЖСемымардын немесе жекелеген адамдардиц қоғамдық кэсіпорындардағы тиісті жүмысынан түсетін табысынан басм қосымша габьк

ЕНАЛОГИ — Біржодғы салық

----- мсрзімге оелпленген мінлетті салыкЕДИНОЛИЧНОЕ КРЕСТЬЯНСКОЕ Х О З Я й й в ^ Ж е к е ченші*

шаруашылығы. Шаруалардын өндіріс құрал-жабдықгарьжа меншГк Л ?

г . 'уыл -и— —а.. ЧИНОНАЧАЛИЕ — Дара басшылық. Кэсіпорнын немесе мехе-

меж. шаруашылықты басқарудыц негізгі принциптерінің бірі Мүнын азі екбек процесінде барлық қызметкерлердің -бір адамға — өндіріс жүчькы^ Р п Г и И " &ретін басшыга бағынуын талап е т е і ^

ЕДИНЫЙ НАРОДНОХОЗЯЙСТВЕННЫЙ КОМПЛЕКСхалық шаруашылығы кешені. м м и і я в к с — БіргүтэсЕМКОСТЬ РЫНКА — Рынок сыйымдылығы. Бүл оынпгтя

мүмкінділннге сагылатын тауар мөлшері. Бұл сұраныстын твче«

с ы й ы а д ^ ы Д ^ х а ^ қ ^ұрг^ы м ь^^н *rejieM *ка&л^гінеПшадірег *аЛткан!»С

мелшері, екіншісі — э к о н о м и к а л ы к * рыноктың саңдьп;

с ы й ы м д ь п ь і™ ТабЬЬіаЯЫ Тауар >й»“ ь,мынын ’ н е л ^ М ш к , | g £ сыиымдылығыныц сандық өлшемі болуы mvmkI» / , №0 ' . pbl!lQX

үсыныстың тек балангы ™ Ү _ -гср онда сұраныс ленлымы рынок сыйымдьшығын т о л ы Г ; ө ^ е ^ МаТ “ яХ Р

ш Ш к і

28

ЖИВОЙ ТРУД — Нақты, бүгінгі, қазіргі еңбек. Кызметкердің вндіріс процесіне белгілі мақсат үшін жүмсаған дене енбеіі мен ой еңбегі. Тауар адиірісінде жаңа құн жасайды және тауарға өткен еңбек шығьшын тасымалд* и а парады t ana рып қосады.

ЖИВОТНОВОДСТВО •— Мал шаруашылығы. Ауыл шаруашы- лыгынын негізгі бір саласы, мал өнімін өндіру үшін мал өсірумек айна- лысады. Халықты азық-түліклен (сүт, ет, жүмыртқа, т. б.), жеқіл өнерісәсіпті шикізатпен (жүн, тері, т. б.) камтамасыз етеді, мал азығы (сүйек үны т. б.) және дәрілік заггар (гармондар т. 6.) береді, күш көлігі ретінде пайдалынылады, егістікке органикалық тыңайткыштар (көн т. б.) береді. Мал шару&шылыгыка ірі қара, шошқа, қой, жылкы, түйе, құе* бүғы, коянт балық. ара, жібек шаруашылыктары т. б. кіреді. Мал шаруашылығы зоотехникамен, егін шаруашылығымен тікелей байданы- сты. Мал баеынық өсуі, өнімінін өсу! мал азыгы корыкьщ мол болуына байлаиысты. Мал шаруатылығын өркендетуге оны өнеркәсііттік негізге кешіріп, мал хешекдерін салу, мал азығы базасын нығайту, саулық Іяалды кебейту, тұқым асылдандыру, малдәрігерлік қызмет көрсетудіі жетілаіріп, жаксарту, вндіріс процестерін механикаландыру айтарлыктайроль атқарады. _

ЖИВОТНОВОДЧЕСКИЙ КОМПЛЕКС — Мал шаруаФылық ке-оеш (комплекс). Б^л ауыл шаруашылығы кәсіпоркыныае*щірістікЩ й || (салагы) немесе жеке кссіпорны, өнеркәсігпік иегізде мал әнЫін•^ңщрумен айкалысады^ Кешенкін қүрамынз өнім өндірудің бірыңғайтехнэлоіпясыяа байлгнысты сол теңЗректегі үйлер мен қ ұрылыстарJтұрмыггык-зкімшілік, мал-дәрігерд5к~санитарлых және ф&руааіылыкқүрылыстары, қатыиас жолдары. мал азығын дайындап сактайтын күры-Іа& тар й р щ і у ■ ' Л " ь-. >

м&я шаруашылык кешенГ — бүл тег^ жананы салу емес, ол оарлык саланьщ технологи»сын машина жүйесікде кайта күру (карау), сөйтігі ендіріс предесін токтаусыз ст>% жүмыстьед Ішрдық процесін машина жүйссімсч орындау, хаиендер — сүт өндіретін ірі кэранын твлдерікесірш, бордакылайтык, кой бардақылайтын, шошқа etfH өндіретін jжүмыртка өндіретін* т. б. б^рінеяі. Кешендер колхоз бен Говхоздьддщ фермаларынан куаты жоғары дәрежелі мамандануы, жүмыс процестерш ■шімді ұйымдастыру (сиыр сауу, мал азыгык дайыидап беру^т, б.>г оны тбстассье* толык механик ал$ ндыру иегізікде жэяр өндірістІ жарым-жар-І тыл&й автсичаттандыру меи орьшдау, жоғары внімді мал түх.ымыкын белуы, олардын Кбшені жағда йьтнда қарқынды пайдалануғя бейімделгендхгі, мал ұШіудыИ прогресНк гүрдарік каідану т. о, арқылы ерекшеленеді, өзгешелекеді. Сүт өндіру кешендерінде 400— 1200 в р : ЦИ кара ет ендіру үш!н өсіріп бордакылайтын кешендерде—^ Н Н мыц бас, қай бордакылайтын аландарда— 5—30 мын, шошка етін вндірвтін кешендерде— 12— 108 мын бас« тіяті бұдан да көп бас м й тоталған Барлык мал шаруашылык кешендері конвейерлік жүйедг жүмыс жасайды. Мысалы, 10 мыя бас ірі кара телін өсіріл бор дакылайтан кешен жылына 445 т ет өндіреді.

ЖИЛИШЕ — Түрғын үй. ~ ^ ЖЖИЛИШНО — СТРОИТЕЛЬНЫЙ — Түрғын үй қүрылысьі. ЖИЛПЛОЩАДЬ <жилая площадь)-— Түрғын ат н ,ЖИРОВАТЬ — Жирирлау. Вексельді екінші бір адамға ауыстыру. ЖИРО — Ж нро. 1. Вскселге, чекке жазылатыя жолдама жазу

(индоссамст свзін караныз); 2. Акша сактаушынын кредит мсхемесіне мрыздары есебіндс акша жібсруі; 3. Колма-кол акшасыз есеп айырысу түрі (жирорасчет сөэін каранмз).

мгя п

3—I

ЖИРОБАНК — Жиробанк. Банхіде күнделікті счеты бар (саудамен * ^ л Г & н к 'СЛИеНТГеРЫеН қолма' қоя ақшасыз есептесу операциясын

ЖИРОВКА — караныз: Ж ИРОПРИКАЗ.ЖИРООБОРО Г — Жирооборот. Колма-қол ақша твлемей

жүргізілетін толем айн&лымы.. Ж ИР°ПИРКАЗ — Жироприказ. Ацша сактаушыиын кредит чеке-

месіне қарыздары есебінде ақша жіберуі.есеп*1ы ры суСЧЕТЫ ~ ч“ арқылы қолма-қод ақшасыз

«п- . ЖМЫХй Г КүнжаРа* Майлы дақылдар дәнінен майды сығып алғаннан кейін калган каддығы. Май заводының қосалқы өнімі К*на-р ^ и -р ы л п ш азык, протеин! квп (1 0 -4 0 процент). К ү^м а ж Т м н Й р

~ Қыспад, сығынды (сыгып, сөлін ағызып алғаннан кейін қалғаны). Кант кызылшасыныц қантын Ъығып алғаннан кейін калғантамыр үсағы. Қант :кызылша өндірісінің жанама өнімі. Сығьіңдыны жас қышкыл және кептірілген түрінде малга беоелі.

3

ЗАЕМ ~ Заем, адрыз. БелгілІ шарт бойынша акшаны каоыағаЯ 2 £ .анК“ аІ т . еТСТІН ФИН>НС ° ПСраЦИЯСЫ Белгілі “ ерзімг* Дейін

ЗАЙМОДЕРЖАТЕЛЬ — Заем иесі, заем үстаүшы& р ^ Г ^ ВРАЗНЫЙ - КарЫ” * »” "« » » » кары,™

ЗАКЛЮЧИТЕЛЬНЫЙ БАЛАНС — Қорытынды (сонгы акыпгы*S H r C' a S ! ^ b,T * ылдың аяғында жасалады. Мұн^ай б ^и н -копктть™ ^ аГ стан (аилық, токсандык) айырмашылгы —

sssrz•«s;Ssi? sasмейлінше W ^ S S L ■ ■отыруы т и іГ Қ максатымен материалдык игіліктер үздіксіз есіп

ЗАКОН НАРОДОНАСЕЛЕНИЯ — Халықтың «cv заны Kv„бірі, осы зак бойынша ен б е^е *»м м ды ш «

- =8ГГогырудыц нақты қажеттігі мен мүмкіндігін б і л і ^ э к о н о м ^ ^ ^з о ■ м ‘ .............................................................................. ................

Вебе* вмЫділІгіяЫ артуы барлық коғамдак-^жономига^гык қ үрыл ы ста р з&ък&& қүбылыс Алайй» бүл зая әр түрші қоғамда әр түрл? әрекет

Л а К О Н ПЛАНОМЕРНОГО, ПРОПОРЦИОНАЛЬНОГО РАЗВИТИЯ НАРОДНОГО ХОЗЯЙСТВА — Халық ш а руэ ты лы гын жоспарлы, про- лордодоадды дамьггу щ и . Б р зктюмикадық зан, халык. ірруаш ы- «яығын Чкоспарльг үйымдастыр^дьщ. ш ш щаруашыль&к, әдістер мен екдірісгщ ар. туряі .сал&лары арасынд&ғы үйлесімділікті камтамксыз ету іШ Ш ш й і бүхіл экономика к^лемікде ендірісті саналы түрде бірсортз- лықтан рстгеп отырудыа қажеттілійн біздіреді. .^Л /Щ | ЗАҚ0Н РАСПРЕДЕЛЕЙЙЯ ПО ТРУДУ — Eitjftitse қарай бөлузгщы. В ш зак бойышва ^ызметкерлгрдія жеке ігүгынуьшзіжұмсалатын материалдық ~ еябеісақы ал&рдың зрка йгысУшын өндіріске'жүмеаған енбегіиіл саьы м*н сапэсмна карай бөлікеді, төленелі• ЗАЖШ СТОИМОСТИ — Қ үн зақы. ЗЩ омнкайШ ^ Шт • Кұн еябекпеі! жасалады. Кэп еабек жүі^салған гауардын хүніі да жоғарыболады. М |ны т т р іс ^ рнрайту, енбек* Ф&ц&йЗгін яртшру* еяімнія;ві!мд:ік;. құнын кемітія еизіріётіқ тиічділігіи ajjrrapy үшін паидаланады. Бүд заң бойынша тауар айырбаеы оңы вндіруге жүмсалған коғачяык хажетті »&6ект*н қвлеміяе сәйкес жүргізіледі, Қүн закы өндірушілерді, иоғамдық евдірісті еркекдетуге үіитылдырады' Күн зады екбек пен ендцпс кү^ч-жабзықтары# бөлу^ёпроперілнялы даму заныйьщ тллатггарьша сай ж^'ргізіледі. Мемлёкет кұн £зньтыа грекстік ^НЙр^ггт^іи^йггу, ен^ек ен^іділіпн арттыру> ешмнің

қуныи кемітіп, ө^щірістш тмі мдіяігін арттыру үшзн пайд&ланады~ Күн заяьг хоғзмньт* экономйкалық &а.ңдары жүйесЫде әрекст етедТ және еіішрісті жоспарлы басқар?пі Чод^йьілады. 'г V

ЗАКУПОЧНЫЕ ЦЕНЫ — Сатып алу бзгасЩ :£Щ кодаоздарльін,есахоздардыи және халықтык ёзаер» еңдіргея’ шаруііШылыкФя&адеріи мей^й&етіс^ сз.7у бцғйсы.;; ЗД 9 0 Г — ЗаІЬг, жег?ущік» сЛыиға**| нәрсе. ?ат салып, карыз :щ у: КІрьіЗ бергекі№ қолйі|ца кеп!Мйсхе іалріирғ^і ш г ,%лЙ^Ц- ..;:_

I ' ' ЗА ЛС^ОДА ЛЛЬ зёт яһ ікш а,бер}ш і ^ а ы' хамтаііагьіэ' етү’ ушш а«;£Ші Чіемесе зат иесіне кбг*ітдпске, здт не ақша

шШ- Й Ә ГӨ Ц В ҒЖ л" Б Л1: - - КепШіікісе зат ие а * т а үстауагеі, з : ^

;|:Ч ' ': З^ТМСМ СЕЗОННЬІ- — Щ уеУріцык кх-р.тр, Өнд’|Йіу^ жтаіқуы0 р ш у€ычмеи байяашігғы иіигіват #iew матёриалдгргіь?я., і.ауар*

рада; корь*. ИОнымей ьіз Щ§ *Ы&*гйЦи^ы *." ксзбск т . й?v;: •, • с>:;: -• ■ Ь к щ -a.qt М v .A fc мүмаін 6ejr

Івдан . яди^айдг. жасалады^ ^ ЗАПАСЫ TEK >raj№ — Дүкд&яікгІ пайдаланылатын ксфлар. Қ|нбе*күйіі xofiaap Кү*< елІіс*И кор <құрал/ шмхіэат, материал ж, б*> үзайы ө?ш!р‘скс жүчсалада д& жана түсім ІЬсебІней үйемі толтырьь^мп

Г ЗАПАСЫ ТОВАРНЫЕ Тауарлвр %&р~щры. Дайьаі хлймальжапиш та у ар ксрлзры. Кгсккфнм, в^кізуш?, дайындау жә»#е саудаұйывдарынын &оЙмал4ры мси базаларындаі^ы сатуга арііалған вндіріс айна- м о ш и т юыяжан, бфақ rvTb»<yrvM)(8pfa жетпепен аайын ёмЫ

- ЗА П РО С — Сауая, сүред* Бір иарсе жайлы ^аліиеті. түсіні*. беруді сүрау, ш ш . ету. Бағаны асыра С|рауіш>ілыя.I ^ ЗАРАБОТНАЯ ПЛАТА — Жалақьі» енбекақы. Жалакы легеніміз жүмысшы*одн «мдіріехе; жасагам еңбсліне алатыи а кУсы. Жалақы — енбек қүны (бағасы^. Жалаиы ^нбские сарай базудік түрі. Кажетті ей®ек іт ғь м ы к толтырады Жалакы — қъізмепссрдЫ қогамлык. вндірісте

щиепшң саны мен сапа сына сэйкее олардың жекелей тугы- нуына келіп түсетін, қажетті өнімнің негізгі бөліНнін ақшалай көрінісі. Жалақының екі түрі бар: мерзімді жалақы және кесімді жалақы! Мерзімді (күндік, айлық) жалақы мөлшері нақты істелгеи жұмыс уақытыныц үзақтығына және жұмысшыныц мамандыгына, ал кесімді жалақы сапалы шығарылған өнімнің келеміне байланысты болады. Ж а- лақы жүйелері: квтермелеу, сыйлық беру, факторлар жүйесі (техниканы жақсырақ пайдалануға, материалдарды үнемдеуге т. б.). Жала к ы номи- налды және нақты жалақы болыл бөлінеді. Номиналды жалақы дегеніміз жүмысшының ақша түрінде алатын жалақысы. Нақты жалақы — бүл номиналды жалақыдан салықтарды және басқа төлемдерді vcran қалғаннан кейін оньщ қолында қалатын ақшалай ақысы Я

ЗАСТОИ—- Тоқырау, тоқтап қалу. Қоғамдық өмір мен мәдениеттің дамуыньік толық тоқтауы.

ЗАТОВАРЕННОСТЬ — Тауарбастылық, тауардың іркілуі Тауав-артық^болуы1’ сатылмай жатып қалуы, белгіленген мөлшердет

ЗЕМЕЛЬНАЯ ^рнтГ’ ЖҮ Ғ8Н Щ И *»ь.ғывдалган бұйьщ| L '- .ЬНА? РЕНТА — Жер ревташ. Ауыл шаруашылығынлатікелеи вндірушілер шыгаратын қосымша үстеме енімнін бір бвлігі ол

ЖСР ҚОжасы иемденеді’ меншіктенеді, жер рентасы абсолюттіж,қ және монополиялық болыл белінеді.

L e m S f l K I і СОБСТШ?ННОСТЬ - Ж ер меншігі, жерді Г®” “ ^ ену- Жерді иемденудін калыіттасқан түрі, белгілі бір қогамньшЕ Т І қатыиастаРыны« е« мәнді негізгі сипатын бейиелейді. Жерйін Г е ^ ^ ^ 03' C0BXf ’ ЖеКС адамдаР т- б- оны өңдіріс мақсатына немесе құрылыс салуға пайдаланады.^И ЗЕ М Е Л ЬН Ы Й КАДАСТР — Ж ер кадастры. Белгілі бір жердей алынатын салықты, т ш і е м I — -РЩЩм

тишділігін анықтау әдісі. Қазіргі зац бойыншақұңды-

..«иушылар, онкң алаңы мен сапасына байланысты акы төлейді Жев бағасы кадастр арқылы белгіленеді. р

ЗЕМЛЕВЛАДЕНИЕ — Ж ерге қожалық ету, жерге иелік ету Әрбшкоғамдық құрылыста жерге взіне тән кожальіғы болады, ол ө н |Йтәшюлен анықталады. Жер мемлекет меншігіие жатады, бүкіл х а & *

, , паидаланылады. Жер ауыл шаруашылығы өвдіргіш күшін ҮЗДіксіз де жедел дамытудың басты факторы -

м е к е м Г Х Г Қ |ЖвЛЫҚ пайдаланатындаР: 1 ) мемлекеттіккәсіпорыңдар, соахоздар, 2) коллектив™ шаруа-

S S DaP ^ ПераТИВ бірлест|ктері. ареңдаторлар, 3) -коғамдақ Й Х е р л е р , ж “ Р’ ЖеКС Шйруа ““ Ияшыаыгы. жұмысшылар,

таптійіЕШ ^ ° Л^ 3 ? ВАНИЕ ~ Ж ерді чандалану. Жерді пайдаланудыаЗ Е л Ж ^ ™ Й ( ^ о аУаджШ арУ ати‘, а пайдаланУ әдісі. Щ

лык ж ^п і IL ерге °РналастыРУ* қонысгандырушы-ЗОЛОТОЙ ЗАПАС1*1 ТӘ г г ы ЙІІНт отыРатын шаралар жүйесі.

алтьгакоры ЗАПА° Щ Ллш' Ц '« « м . не ,енге туріщщ,ЗОНА СВОБОДНОЙ ТОРГОВЛИ — Еркін сауда аймағы Экано-

микадык интеграцияның сатысы (қүрылуы). Еркін сауда аймағынынИ елде**діа - .й » « ^ і ,е л в р м к SLSSтариф™ м н е мөлшер ж и ъ ш т в е , ию цш лй^ *ой„™ -

32 • і і

Ц - ЗООТРОН. ЗООДРОМ — Зоотрон, зоодром* Бұл малдарды жасан- ды жағдайда өсіріл өнім алатын автоматгандырылған үлкенді (зоодром), кішчі (зоотрон) шаруашылықтар. Мұнда малдың барлық түрі өсіп, өне аладн. Малга сыртқы қолайлы жағдай жасалады, ол программа бойынша атқарылады. Микроклимат автоматты жүйемен жасалып, реттеліп, ке- рекгі көлше рде ұсгалып түрады. Әндіріс процесі конвейерлі жүйемен жүреді

II . кИЗДЕРЖКИ ОБРАЩЕНИЯ — Айи&лыс шығындары. Гауарларды

сшту белгілі бір шьвындарды керек етеді. Сауда мекемелерінің бұл шығыидары айналыс шығындары деп аталады. Айналыс шығындары — сауда орындары мен ұйымдарының тауарларды өндірістен түтынушыға дейін жеткізуге жүмсаған шығындары. Ол шығындар сауда қыэметкерлерЬгің жалақысынан, тауар тасымалыныц шығындарынанv са­уда қойма үйлерін ұстауға кететін шығындардан, тауарларды сақтауга, сүрылтауға, буып-түюге жұмсалған шығындардам жэне оны түтынуға әзірлейтін бірқатар баска да шығындардан т. б. құралады. Айналыс шығындары таза айналыс шығындары ж ән е ' айналыстағы қосымша өндіріс шығындары болып балінеді.

ИЗДЕРЖКИ ПРОИЗВОДСТВА — Өндіріс шығындары. Өнім өндіруге жүмсалған нақты жэке затка айналған енбек шырындарының жиынтығы. Әндіріс шыгыкдары қоғамның өнімдерді өндіруге жұмсаған шығындары жэне кәсілорындардың тауар өндіруге жүмсаған акшалай шығындары болып бөлінеді. Коғамдық өндіріс шығындарына өнімді өндіруге жұмсалған өндіріс күрал-жабдықтары бағасының бір бөлігі және кажетті ецбеклен жаеадған өнімніц күны кіреді. Олар тауардың жалпы күнын анықтайды. Кәсілорындардың тауар өндіруге жүмсаған акшалай түріндеіі шығындары сол өнімнің өзіндік қүны түрінде әрекет етеді. Өндіріс шығындарынын бұл бөлігіне материалдық қорларға және жүмыс- шылардыц енбекақысына жұмсалатын шыгыңдары жатады. Тауар өндірісі кезінде өндіріс шығындары құн түрінде керініп, Іске асады. Когамдық өндіріс шығындары өндірілген өнімніц қүнына тең болады.

ИЗДЕРЖКИ ТОРГОВЫЕ — Сауда орындарының шығындары (тауарларды ІрІктел, жинақтауга, буып-түюге, орауға, байлауға, сатуға т. 6. кеткен шығындар).

ИЗДЕРЖКИ ТРАНСПОРТНЫЕ — Транспорт шығыны (тауарды өндірушілерден түтынушыға жеткізуге кеткен транспорт, тасымал қүра- лынық пшғыны).

ИЗДЕРЖКИ ХРАНЕНИЯ — Сауда орындарындағы тауарды сацауға кеткен шығындары.

ИМИДЖ — Имидж. Жақсы пікір тудыру, қалыптастыру. Тауар өндіруші кәсілорын не оны өткізуші мекеме (оның тауары) туралы түрақты түрде он пікір тудыру, калыптастыру, яғни жақсы атағын шығару, сөйтіп рыноктан берік орын алу кепілі.

ИМПОРТ — Импорт. Шетелден тауар әкелу. Бір елдің ішкі рыно- гына шетелден, тауар әкелу.

ИМУЩЕСТВО — Мүлік. Шаруашылық айналымына қажетті біреудін қарамағындагы заттар мен түрлі мүліктердін жиынтығы.

ИНВЕНТАРИЗАЦИЯ — Мүлікті, ақшлны түгелдеу, мүліктерді тізімге алу. Мүліктіц (заттың, техниканын, акшаныц т. б.) түгелдігін, дүрыс сакталуын және финанс сметасының, есеп айырысу тәртібішң дұрыс жүргізілуін бақылаудыц және меншік пен коймадағы мүліктіц есепке сэйкестігін оқтын-оқтын тексеріп, түгелдеп отыру тәсілі.2-1260 33

ИНВЕНТАРЬ — Мүлік, құрал-саймандар. Мекемеиін, кәсілооьж-ныц* шаруашылықтык меишігіне кіретін мүліктер мен заттардын жиын- тығы. Осындай заттардың толық тізімі.

ИНВЕСТИЦИОННАЯ ПОЛИТИКА — Инвестмциялық слясвт. Хі*лық шаруашылығьтын әр түрлі салаларында пайда табу мақсатыменүзақ мерзімді капитал жүмсау саясаты. Күрделі қаржыны тиімді пайда-ланудың, оларды шешуші бағыттарға шогырландырудың, қоғамдықөндірісте тепе-теңдіісті қамтамасыз етудіц жолдарын көрсететіи шаруа-шылық шешімдерінің жиынтығы. Егер инвестициялық саясат дүрысшешілсе, әрбір шығьшдалған сомаға гелетін үлттық табыггың мөлшеріөседі, әнім молаяды. Инвестидиялық саясат күрделі қаржыны, қорлардыөндіретік, өңдейтін және ол өиімдерді пайдаланатын салалар арасындадұрыс пайдалануды қамтамасыз етуі керек. Қазіргі кезде күрделіқаржыны жака өндіріс орындарын түрғызудан гөрі оларды техиикдлыкжағынан қайта жарақтандыруға, қайта қүруға бағьгпвлыл, одан вріөндіріске жүмсалған күрделі қаржыньщ ар^ салмағын өсіре беру квзделшотыр. Нарықты экономиісаға көшу кезінде инвестициялық саясат хальіқтугыну бүйымдарын көбірек ендіруге, сүраныс^ы канағагптдыруг» бағытгалуға тиіс, т. б.

И Н В Е С Т И Ц И Я И н вести ц и я , Пайда, не түряі табыс табу максатымен өз еліндегі не шетелдегі белгілі бір халы* шаруашылығы саласына: кәсіпорындарға (енеркәсілке, ауыл шаруашылығына, күры- лысқа т. б.) күрделі қаржынын, капиталдьщ ұзақ мерзімге жұмсалуы. ьұл көошесе акционерлік қоғамдардьщ бағалы кағаздарды жане мемле-кеттмс заемдарды сатыл алу немесе күрделі қаржы жүмсау арқылы кже &сьірыл&ды»

ИНДЕКС СЕБЕСТОИМОСТИ — Өзіндік құн индекс!, көрсетхіші, өнімнің (жұмыстыи) езіндік қүнынын казірп дәрежесін еткен бір ке- зенмен (еткен жылмен) салыстыру нәтижесіндегі ©згерістін шамзлықЬӘрС ТКІШІ* г . . * ІК. ‘ :-r " ' 1-

РВДЕКС СТОИМОСТИ ЖИЗНИ — Тұрмыс күнының нндекгі,көрселшш. Халықтыц тутыну бюджетіне кіретін бүйы.чдары мен қызметкөрсету саласынык взгеруін сипаттайгын салыстырмалы көрсеткіш.

ИНДЕКС УРОЖАЙНОСТИ КУЛЬТУР — Егіи ш ы ғы ш ш лиш в и ииндекс.', көрсетклш. Егін шығымдылығын өткен кезбен салыстырғандағывзгеруш сипаттайтын көрсеткіш. Мүндай өзгеріс жеке немесе бірнеше дақыл түрлері бойынша аныкталады. :

ИНДЕКС ЦЕН — Бага индекс!. Нарық индексі, icepcendmi. Белгіяі 6ф немесе бір топ тауарлардын накты мерзімдеһ жалпы баға дережесіи

, і ӘДеТТС 100 деп ^былдаған) с а л ы с п ^ н д а гы өзгерістерін бейнелейтін көрсеткіш. Баға көрсеткішіне әр түрлі тауарлар­дын сандық курамының өзгеру әсерін болдырмау үшін белгілі біпметшіде жекелешп сатылган тауарлардын багасын сол көлемдегімен есеп- « v fn сатылған І Ш Ш курамдағы жәие келемдегітауар бағаларынын өзгергенін көрсетеді; бүл индекс осы уакыттяғы ауарлар бағасы сомасыныц сол мезгілдегі, сол квлемдегі тауарлар бағасы

*атысы арқылы- базис кезеніндегі бағамеи есептеліп кұрылады, тауардын күрамы мен көлемінін өзгеру әсерін жояды Стагисти-

када жекелегеи тауарлар бағасын есептеуге есеп беріліп отырған уақыт Ішінде сатылған тауар квлемін алады. Я Ш Е

K e p c S S ^ B v T fiep’ «рсетеіш тер. Салыстырмалыкөрсеткіштер. Бүл белгілі бір экономикалық қүбылыстардағы взгсЕисгін е !б е к ^ н ы £ г г іНп ^ ЛЫСГ РМаЛЫ ПРДе квРсет*лУ* (өнім келемінің немесее ^ е к өнімділіп дәрежесінің артуы не кемуі). Әрбір индекс белгілі бір күбылыс дәрежесінің базистік кезең не индекс базасы деп аталатын өткен34 Ш Ш - іЩ Ш

кеэецмем салыстырып қарағакдағы езгерісін, оный, қатынас дәрежесін көрсетеді. L

іШДИФФБРБНТНОСГЪ — Индифферентгік, енжарлық (каңіл- сіздік». пейілсіэдік), еш нәрсеге ман бермеу. Талсырылған іске енжар- лык к*рсетіп, селқос қарауы, нәтиже сізд і к. I

ИНДОССАМЕНТ — Индоссамент. Вексельге, чекхе, конос&ментаға жэне кейбір басқа күнды кағаздарға жолдама жазып, қүжатта, онда көрсетілген хұқын бір кісіден екінші адамға беру туралы рәсімдеу.

ИНКАССАТОР — Инкассатор. Инкассо операциясьгн жасауға сенімкэрсетілген адам. Үйымдардан, мекемелерден, саудадан түскен ақшаны жкнал, банкке өткізу не оларға банктен ақша алып үлестіру үшін қойылған сенімді а дам.

ИНТЕГРАЦИЯ — Интеграция, қүрьілу, бірігу, ода*.. Кейбір өндіріс балімдерінің немесе оның алементгерінің басқа салалармен бірігуі.

ИНТЕНСИВНАЯ ТЕХНОЛОГИЯ — Интенсивті, қаргынды, үде- мелі технология. *

ИНТЕНСИВНОСТЬ ТРУДА — Еңбек қарқындылығы. Белгілі бір уакыт өлшемі ішінде жүмсалған енбектін деңгейімен, көлемімен аныкталатын енбек қаркыны. Екбек қарқыны артқан сайын өнім калемі де, жүмыс көлемі де өсе түседі.

ИНТЕНСИФИКАЦИЯ — Интенсиятендіру, қарқындылық, күшей-ту.

ИНТЕНСИФИКАЦИЯ ПРОИЗВОДСТВА — Өңдірісгі интенсив- тендіру. Бұл қоғамдық өндірісті дамыту бағыты, мұнда енімніц үстеме өсуі, ұлтгық табыстың көбеюі ец алдымен сапаныц өзгеруінін, енбек внімділігінін артуы, материалды үнемдеп пайдалану, өндіріс қорларын және қуаттарын пайдалануды жақсарту, күрделі қаржы тиімділігін ар- ттыру, өндіріс пен енбекті ғылыми жолмен үйымдастыру және халық шаруашылығын баска руды жетілдіру нәтижесінде қалылтасады. Интен- сивтеңдіруде ендіріс қорларын4 үтымды пайдалану аркылы жаксы нәтижеге қол жеткізеді (кәп өнім, көп пайда алуға т. б.). Интенсив- тенору — өндіріс тиімділігін арттырудың негізгі жолы, экономикалық өсудін кайнар көзі. Өндірісті қарқындатуды индустрияландырумен біркатарға қоюға болады.

Интенсивтсндіру — экономикалық және техникалық саясаттың негізгі бағыты Бүл ғылыми-техникалык прогресті жеделдетеді, бүгінгі кәсіпорындарды қайта жабдықтауды тездетеді, қорларды пайдаланудәрежесін кетереді.

Коғамдық өндіріс экстенсивті және интенсивті жолдармен дамиды. Экстенсивті әдісте өндіріс бұрынғы техникалық негізде, баска ресурстар- ды сандық түрғыдан еселеп (мысалы, 1,5 есе арттырып) қолдану арқылы өнічді, тиімділікті тек сол шамаға (1,5 есеге) ғана өсіреді. Интенсив- тендіру жолымен өркендегенде сапа жағына бет бүрылады. Бүл әдісге енімді екі есе кеп шығару белгіленсе, ол үшін тағы бір завод салмайды немесе екінші совхоз күрмайды, ол келемді сол жүмыс жасап жатқан завод, совхоз толык өндіретін болады. Әрине бүл нәтижеге кәсіпорын өндірісін қайта күрып, өнімді жана буынды техникалармен, жаб-дықтармен қамтамасыз етіледі, қалдықсыз жаңа технология колданылады, барлык қорлар үтымды пайдаланылады, өнімділігі артты- рылады, мамандыгы жоғарғы кадрлар істейді, сөйтіп жоспарланған енімді шығарады, тиімділікті белгіленген мвлшерге кетсреді. Іс жүзінде экстен- сивті және интенсивті әдістер жеке-жеке колданылмайды, бір-біріне байланысты болады. ӨндІрісті қаркынды дамытуда коршаған органы ластамай, оны таза үстап өркендеуіне жағдай жасайды.

ИНФЛЯЦИЯ — Инфляция. Акшаныц тұраксыздануы, күнсызда- нуы. Елдің айналымдагы кағаз акшасыньщ шамадан тыс көбейіп кетуі

35

на,

салдарынан оныц қүнсыздануы, яғни акша айкалымынын мейлікте тұрақсыз оолуы. Ақшаның қүнсыздануы онын гелем кабілетіи теменде- тсді- Бұл ақшаны көптел шығаруды (эмиссияны) керек етед). Ак.ша оелплеріііің қүнсыздануын тугызатын, ақша белгілерініц артық массасы- ның ақша айналысы саласынан асып кетуі инфляция деп аталады. Ж аплай түтынатын өнімдерге бағаның апатты түрде жедел қымбаттауы инфляцияның нақты көрінісі. Инфляция ецбекшілердіқ нақты табысіа- Рын кемітеді, оларды жокшылыкка, күйзеліске үшыратады. Ол ха- лықтыц ақшалай жинак к&ржыларын күнсыздандырады. Инфляция бүкіл экономикаға зардапты әсер&н тигізеді, оның дамуын бәсекдетсді.— -лылықты өршітіл, сауданы нашарлатады, ақша жүйесініц бүзылуы-

ЩШШ ендіріс процесін нашарлатуға акеліп соқтырады. Инфляция қағаз ақшалардьін алтынмен сялыстыргандағы қүнынын төмендеп кетуінек туады, оұл тауар бағасынын көіерілуіне әкаліп соғады.

ИНФРАСТРУКТУРА — Инфрақұрылым. Экономиканын дамуы мен адамдардын тіршілік арекетінің жагдайьін жақсартьш қаитамасыз ететін шаруашылык салаларының жиынтығы. Инфракүрылым еидірістік жене алеуметтік-тұрмысгы қ больт екіге бөлінеді. Өндірістік инфоактеы- лым транспорттың барлық түрін (теміржап, теиіз, вэеи, eye) жэне транспорт шаруашылыгын (теміржол станциялары, депо, мүнай жэне газ гораптары) камтиды. Әлеуметтік-түрмыстык инфракүрылымға кіретіндср сауда. кенсаудық сақтау. қогамдық тамақпну орындары, қонақ үйлео жолаушылар транспорты мен байланыстьщ барлық түрлеоі (халыкка кызміт кврсеіумен айналысатын), қалалық коммукккациялык кұрылы-57*5' өндірістік емес салалардык басқа да бадімшедері, т. б. жатадыИифрақұрылымнын вндіріспк саласын дамыту өнімді вмдіпудін басты ш арш. бұл шаруашылык байланьгсьгн ныгайта түседі.

ИПОТЕКА Ипотека, кепіл. Қозғалмнйтын мүліктерді (жеваіүилерд;, курылыстарды) кепілге алу аркылы банкілердін ұзак мерзімгё берет*к ақшалай (күрделі қаржысы) карызы.„ „ РИГАІЩЯ — Ирригация. Жер суландыру. Ыяғады аз жерлер-

И т ш т Ііп г п Т ™ п ^ Ы колд?*? ^*алаңдыру жұмыстарын жүргізу.„ „ ~ ° р т « үлесшю, жарым-жартылы. Жлрты пайдапі,тен уксхе келісіп жұмкс істейтін адам; жерді жарты үлеске арсңлаға ідаан шаруа (алынган ешмніц тен жартысын жер иесіне бгоеш)

ККАДАСТР Кадастр, У а к, тылы бір жүйеге келтіоіп жасалатын

{r tP f СУ* T* б ) Ь ъ л а у ттш туралы маджеттер ЖИЫНТЫІЪІ. 1. Ж ан басына салық төлеуге тиісті кісілердің тізімі 2.V A Мақс± тымен велгілі ftp объектілерді тізіміг алу, бағалаүі

мүлік^ і Ме- ^ екеттіН акшалары, багалы заттары, т. 6.мүліктері, башлык финакс ресурстары, қорлары.• ~ Казьгнашы. 1 Қазына сақтаушы. Ақша мек багалы

з а т р ^ ы сақтаушы. Ме«лексттік бюджеттегі табыс пен шығыстын есебік жТфпщп, кредіітпң (қарьодын) дұрыс бвлінуін бакылап отырушы; 2

Ш Н А в Ю Д ,И ВГ сай лан ^Г адамКАЗНАЧЕЙСКИЙ ЕИЛЕТ — Казначеилік билет. Кагаз акшаАқпм белпсінін бір түрі. Казначейлік бгаіетгерді г.чиссиялык банк шығарьды; банк билеггері үсактау жане ұсақ алыс-Ъернггі жургізг үшінболь‘Г ^ е Т Ае ШЫГар,^ £ДЬІ ^зкачей л ік б и л е т р 1,3 жвне Т с о і ы к

, і/лі КАЛЬКУЛЯЦИЯ — К гдьвудкцня. Өнімнін, жүмыстын юіщйк құныи іііыгьшдардың тур-түрі бойынша есептеу. Шығыннын түр-түрі36 . ‘

бойынша өндірілген өнімніц бір өлшеміне немесе орындалған жүмыстыц эр гүрлі көлеміне жүмсалған қаржының мөлшерін анықтау.

КАМПАНИЯ — Кампания, науқан. Посевная кампания — eric науМны. Кампанейский способ работы — жұмыстыц науқанды тэсілі. Уборочная кампания — астық жинау науқаны.

КАПИТАЛ — Капитал. Капитал — жалцамалы ж ұмысш&шарды канау арқылы қосымша қүн туғызатын құн. Капиталистах өндіріс әдісінде капитал ен басты экэномихалық категория болып табылады. Капитал бүйым да, затта емес, ол қоғамдық к. а ты на с. Ол капитал истер мен жүмысшы табыныц, қанаушылар мен жалданушы жүмысшылардыц озара коғамдық қагынастарын көрсетеді. Қоғамныц неіізгі өндіргіш күші — жұмысшы габының эндіріс күрад-ждбдықтары мен тіршілік доражаттары болхайды. Сондықтан ол өзінін жүмыс күшін қожаларына сатады. Капитал екі құрамнан түрады: түрақты капитал (постоянный капитал) жэне взгермелі, ауыспалы капитал (переменный капитал), яғни гүрақты капитал және өзгермелі капитал. Капиталист өндірісті ұйымда- стырғанда, өзінін капиталын (бастапқы акша түрінде кэрінетін) енбек процесінде өндіріс қүрал-жабдықтарына және жумысшы күшіне айнал- дырады.. ӨндІрІс қүрал-жабдықгарына айналатын және енбек процесінде вз қүныныц көлемін өзгертпейтін капиталдыц бөлігін түрақты капитал, ал жүмыс күшіне айналатын және әндіріс процес^нде өз құиъгн өзгертетін капиталдыц бвлігін өзгермелі капитал деп атайды.

Капиталдыц шоғырлануы және орталықгануы. Бұл капиталдыц қорлануьі жекелеген капиталдар мвлшерініц эсуімен байланысты. Бұл процесс капиталдыц шоғырлануы және орталықтануы аркылы болады. Капиталдыц шоғырлануы дегеніміз косымша күнныц бір бвлегін капи- талдандыру арқылы капиталдыц көбеюі немесе капиталдын үлғаймалы келемде ұдайы өндірілуі деген сөз. Капиталдыч шоғырлануы өндірістің шоғырлануымен тығыз байланысты. Капиталдын орталықтануы капитал­дын бір капиталистің немесе ірі капиталистер тобының қолына шоғырлану процесі арқылы өтеді. Капиталдын корлануы, онын шогырлануы ж әне орталықтануы монополиялардын пайда бслуына экеліп соқтырады. ( 4 ' ~ \

Капиталдын органикалық құрылымы. Бұл капиталдыц заттык және құндык түрлері болады. Сондықтан капитал да рдың күрылымын екі жағынан қарасгырады. Капитал эзініц натуралды түрінде өндіріс қүрал- жабдыктарыныц (үйлердін, машиналардың, жабдықтардын, шикізаттыц, отынның, т. б ) белгілі массасынан және жүмыс жасайтын жүмысиіы- лардын белгілі бір санынан қүралады. Өндіріс қүрал-жабдыктарыныц массасы мен жүмыс жасайтын жүмысшылардыц саны арасындағы аракатынас техниканын және өндіріс технологи ясыныц дамуы дәрежесіне, өндірістіц әрбір саласынык ерекшеліктеріне байланысты бо­лады. Өндіріс қүрал-жабдықтар масса сыны н оларды іске қосумен айна- лысатын жүмысиіылардыц санына қатынасын капиталдын техник ал ық күрылымы деп атайды. Өндірісте пайдаланылатын капиталдын қүны әндіріс қүрал-жабдыктарыныц қүнына (түракты капитал) және жумыс­шы күпгінщ қүмына (өзгермелі капитал) белінеді. Түракты капиталдыц әзгермелі капиталға қатынасы капиталдың қүн бойынша күрылымы немесе капиталдын қүнды* қүрылымы деп аталады. Егер түракты ка­питалдын қүны және еэгермелі капиталдын күны, олардын аракатынасы взгерсе, капиталдьщ күндык қүрамы да өзгереді.

Капиталдын тех ник алы к күрылымы мен капиталдын қүн бойынша күрылымьі ара сын да өзара тығыз ба планы с бар. Эдетте, капиталдын техникалық қүрылымындағы взгеріс капиталдын күн бойынша қүрылы- мындағы вэгеріске бастайды. Түракты капитал мен езгермелі капиталдын арасындағы қатынас, ягни капиталдыц күндык күрылымы техникалық

37

қурылымға қарап анықталатын және оныц соцғыкыд өзшрісш бейне- лейтін болғандықтан капитаддың ©рганикалык қүрылымы деп жталады.капитаддыц органикалық қүрылымы өнсркөсіпте щ ауыл шаруашы- лығында да ұдайы өсіп отырады. $^КАПИТАЛООТДАЧА — Капитал қайтарымы, капитавдың эрнынішпыру. Капитал қаражатын жүмсау тиімділігі көрееткіштеріиің бІЫ. Ол ұлтш к табыстык жылдық квлемі всуініқ материадцық өндіріс саляеында Ж ұ м ^ ^ н ақ-иш қаражатына қатынасымен аныкталады.

КАПИТАЛЬНОЕ СТРОИТЕЛЬСТВО — Курдеді құрылыс. ХалықрЛЫҚ өндірістік және вндірістік емес салаларында

жанадан қүрылыс қорын жасау немесе о^ардың қазіргілерін қайтадан кұру процест Бұл процеске. сондай-ақ машйналзр мен жабдықттрды орнату және іске қосу да кіреді. рда

, КАПИТАЛЬНЫЕ ВЛОЖЕНИЯ — Күрделі қаржы Жанааан өндірістік жане өндірістік емес негізгі қор жасауга немесе онын бұрынғыларын бүгінгі күниің талабына сай қайта хұруға жұмсалганШЫ П И Т * қ¥Рылысгарға бвлінген қаржылар.

“ ^Н Т А Л Ь Н Ы Й РЕМОНТ — Күрделі жендеу. Млшиналарды, аг-регаттарды, үйлер мен құрьшыстарды ұзақ уақьгг пайдаланғаннан кейіиГ|н Еюкаі- ю ч г іЛ Я СИСТЕМА — Карточка жунесь Тауарды каоточкалакөрсетідгеи мвлшерде ғана сату арқылы халықты түтыну тауапларымен камтамасыз етуді ретгеудің түрі. ^ушрларымеи

КВОТА Квота, үлес, бөлім, норма. 1. Бірлсстіккс катысүпіы кәсшорындардық әркайсысының белгілі бір енімді өндіру мен шетелге шығаруда жалпы енім келеміңдегі (ал га н .Т р ге н Т ү л ^ Г гЙГЛТайГ* “шн Ц 3 ■> р»™™

^ Р И Н Г — Клиринг. Өзара келісілген талаптарға сәйкес ecerrrecv непзінде тауарлар, бағалы қагаздар мен көрсетілген Т ы з м ^ ү ^ қарыздары мен міндетгАіелерін қолма-қол ақшасыз есеп айыоыст жүиеа. Бүл жүйе іппсі салада - банкаралы* j S f c £ 3 және ^ лықаралық салада валюталық клиринг болып бвлінеді. Клиринг rod

" р» ^ жүй“ 1нде К№" " и И ШКОЛХОЗНАЯ ТОРГОВЛЯ — Колхоз саудасы. Бөлшек сауданын

ж ән Г 1xtt° r қажеггігі кооперативгік-колхоздық меншіктің сипатына н егізделеГ РДЫЧ Қ0СаЛҚЫ шаРУ^ылыгьшы« б о л у Л

гпппр^ ОЗНО КООПЕРЛТИВ1Ш СОБСТВЕННОСТЬ — колхоіды-кооперативпк менш.с. Бұд меншік ендіріс қүралдары JSST ™ ды ЖГпгьУгIjK76РДІ/ 83 еркімен ортақтасіырудан, қогамдасгырудан тұра- дьг Жарғысында (уставтарында) көрсетілген мақсаттарды ODbmnavraжүмсалады, сонымен қатар бүған түтыну қоғамдарының үй-қтаьоіы с^ 1 Т е|РаТИВТеРДІЧ мүліктері де кіреді; и.аруалардын бірлеіуі Л н е жекеs » = r і ш Д ШS r S * ІИ И М ВЙШ Іроөнеркәсіп ешендері^мен б ^ К р і , Г ^ в о д т а Г м З е к е Г ^ х ^ кооператив меншігінін кебеюіне жагдай Т с а Т о н ы ^ Г н и

^ . п а й д а л а н у ^

ысырапшылыққа қарсы күресуге міндетгі38

қарағаяы жөн. Шаруашыл ы қтарын жоспармен жүргізеді, енбекті бірлестік түрінде үйымдастырады, табыстарын енбегіне қарай бөледі.

КОМБИНАТ — Комбинат. Түрлі өндіріс салалары бар өнеркәсіп- шаруашылык, бірлестігі. Өндірісті біріктірудің жаца түрі — агрокомби- иат, агрофирм, агроөнеркәсіп бірлестігі, фитозоо-фабрик, т. б.

КОМБИНИРОВАНИЕ ПРОИЗВОДСТВА — Өндірісгі күрделілендіру, қүрастыру, бірлесгіру, шоғырландыру. Бұл технологи- ялы қ процесс өзара байланысты әр түрлі өндіріс саласын бір ірі кәсіпорынға шоғырландыру, жинактау, біріктіру. Мүнда бір өндірістің внімі екіншісіне шикізат, шала фабрикат немесе көмекші материал бо­лады. Құрамы негізінен бір өндіріс аланында немесе баскадай турде бірігуі мүмхін; еңбекті қоғамдастырудың негізгі бағыты. Өзара тектес кәсіпорындарды мақсатқа сай біріктіру — техникалык прогрестің жене қоғамдық еңбекті үйымдастырудың негізп шарты. Шоғырлаңдырудың негізі — кәснюрындарды мамандандыру.

Өндірісті бірлестірудің екі бағьпы бар: 1. Бүрынғы өзара теңдес, бірнеше дербес салаларды біріктіру (мысалы, темір рудасы мен метал­лургия, целлюлоза мен кағаз, химия мен мұнай газ өнеркәсібін, қант кызылшасын өндіру мен капгг заводын т. б.); 2. НегізгІ салага жәрдем ететін саланы косу, мысалы, калдык пен кайталанатын заттарды өндеу (металлургия заводыныц жанынан шлак-калдық-цемент кондырғысын орнату, қангг заводы жанынан сығындыны кептіретін цех құру), өндірістіц жанама өнімдерін өндеу.

Өндірістін өрксндеуіне байланысты біріктіру үш түрге балінеді: 1. Шикізатты жүйелі түрде өндейтін кәсіпорындардың қосылуы (руда шығару-шойын корыту-қүрыш-прокат өндіру кұрал-сайман мен металл бүйымдарын өндірумен; аға-ш тілетін-кептіретін ағаш өндейтін мебель өндірісімен). Бұл бірігуді ң тарихи түрі. Ерекшелігі — өнімнін біркелкілігі. Мүндай құрамға көмекші өндірістін кіруі де мүмкін, бірак жанама өнімдер шығармайды; 2. Қалдықтарды пайдаланып өнім шығаратын кәсіпорындарыныц бірігуі. Мысалы, шикізат қалдығынан (ағаш тілу қалдығынан целлюлоза дайындау), жаққан отыннан (түсті металлургия заводынын күйдірген газынан мышьяк алу) және энергиядан (ТЭЦ-жылу электр орталығынын ыстык суы мен буын қолдану). Бүлар- дын енімі әр түрлі, өндіріс байланысы өте күрделі; 3. Шикізатын қалдыксыз толыгынан, жан-жақты пайдалаиатын кэсіпорындарының бірігуі. Бұл біріктірудін ең дамыған түрі. Мүнда өнімнін негізгі, қосымша деген бөлінуі жок, қалдығы голығынан пайдаланылады, технологиялык байланысы өте күрделі; өнімі әр текті.

Шоғырландыру әр түрлі болғанымен, оныц мамандануыи аныктайтын 1—2 негізгі саласы болады. Мұнда шикізат, отын. энергия, калдықсыз пайдаланылады, өндіріс қалдығын азайтады, сейтіп шикізат корын молайтады; өнім өндіруді көбейтеді; технологиялык процестер тез каркынга ие болады; өндфіс циклынын үзақтығы кыскарады; транспорт пен басқару шығыны азаяды; тиімділік мейлінше өседі. Ауыл шаруашы- лык өнімін өндіретін, өндейтін, өндірістін жанама енімдерін іске асыра- тын жане өнімді сататын кәсіпорындар мен үйымдарлы біріктіреді.

КОМИССИОННАЯ ТОРГОВЛЯ — Комисснялық сауда, енімді ха- лықтан немесе мекемеден алып сату. Түтыну кооперациясынын, мем- лекетгік сауда үйымдарының колхоздар мен мекемелерден, жеке адамдардан комиссияға алған ауыл шаруашылығы өнімдерін, бүйымда- рын комиссиялык бағамен халыкка сатуы. Бүл жүмысты аткарғаны үиііи сауда орындары тиісті ақы (процент) алады.

КОММЕРСАНТ — Саудагер, пайдақор, алып-сатар. Сауда-саттық Істерін жүргЬіп пайда табатын адам не мекеме, ірі саудагер, сауда жүргізуші. ^ 4

39

КОММЕРЧЕСКАЯ ТАЙНА — Коммерциялық қупня.КОММЕРЧЕСКАЯ ТОРГОВЛЯ — Коммерциялық сауда. Мемле-

квттік сауданын ерекше бір түрі. Мүндай сауда халык. кажетін өтеу үшін мөлшерленген ж а ғд айда туады. Коммерциялық сауда да тауар қымбаттатылған (карточкамен берілетін буйымнан ірты к бзгада), асом* мерциядық бағамен ашық сатылады.

КОММЕРЧЕСКИЙ КРЕДИТ — Комме рцнялық кредит, қарыз, не-Бұл *арыз өнеркәсіп пен сауда мекемелерінін белгілі бір соманы

тиісті мерзімде төлеуге колхат (вексель) алыл, тауарды несиеге саткдн жағдайда колданылады. ' _ . - v

КОММИВОЯЖЕР — Коммивояжер. • Белгілі бір ірі сауда — өнеркәсіп мекемесінік, фирмаларыньщ тауарлардын үлгісі, катологтары бойынша ел аралап, тауарларды үсынатын, сөйтіп сатыл алушылардан тапсырыс қабылдайтын сауда агент!* өкілі.

КОМПЕНСАЦИЯ — Өтем орнын ттхлтыру, есесін қактару. Белгілі бір нәрсе үшін ақы төлеу; несие беруші мен қарыз влушы адамдардын бір-біріне коятьін талаптарын есепке алу жолымен олардыв. міндетгемедерін толық немесе ниінара қыскарту әдісі

КОМШГОКС — Комплекс (кешен), Жиынтық, қүбылыстардың, за- ттардын, әрекеттер мен шаруашылық ісгерінін тутас жиынтығы, кешені.

КОМПЛЕКСНАЯ МЕХАНИЗАЦИЯ — Комплекеті механикаланды-ру. Техникалық прогреете Н негізгі бағыттардың бірі. Өндірістегі негізгі және көмекші процестерді механикаландыру үшін қол жүмыстарын бірін- бірі толықтыратын машиналар жүйесімен ауыстыру. ^

КОМПЛЕКСНАЯ СИСТЕМА УПРАВЛЕНИЯ КАЧЕСТВОМ ПРОДУК­ЦИИ — Өнім ели ас ын басқарудың комплекта жүйесі. Бүл материаддық- тех ни калы қ жәие ннформациялық құралдардын көмегімен өзара іс-қимыл жасайтын, баскарушы органдар мен баскару обьеістілерінің жиынтығы. Жалпы алғанда өнімнің техкикалық денгейі мен сапасы, сондай-ақ дай- ыңдау, айналыскд түсу, түтыну. (пайдалану) кезінде сларди^кдлыгггастыру, жобалау, сапаны қамтамасыз ету процестері жүйедегі басқару обьектілері болып табылады. Өнім сапасын басқарудыц жан-жақты жүйесімя мақсаты жасалатын, шығарылатын және өгкшлетін өнім сапа сыны н халык.тын, халық шаруашыльаъінын, еліміз қорғанысының, экспоргтын талаптарына үдайы сай келуін жэне осы негізде өндіріс тиімділігін қамтамасыз ету. Жүйе қүрылымында басқаруды жоғары денгейде үйым- дастыру көзделген, олар: кәсіпорын, цех, у часке, бригада, жеке жұмысорньі. Жүйе кәсіпорындарының халықаралық және мемлекеттік норма* ларға сай келетін стандарттарына негізделеді.

КОМПЬЮТЕР ИЗАЦИЯ — Компьютерлендіру. Халық шаруашы- лыгы салаларында, кәсіпорындарда, бірлестіктерде және үйымдарда элек- тронды есептеу машиналарын неғүрлым кеңінен пайдалану. Кдзір үлкен интегралдық схемаларды паидаланатын бесінші буындағы комльютерлер игерілуде, олардын бір монокристалында ондаған мын элементтер бар. Осы заманғы компьютерлер электронды есептеу машиналарының бір мезгілде бірнеше программалар бойынша жүмыс істеуін қамтамасыз етеді. Микрокомпьютерлік жүйелер электронды -есептеу машиналарының неғүрлым перспективалы түрлері болып табылады.

Компыотерлердің математикалық түрғыдан қамтамасыз етілуі про- граммалаудың тиімді жүйелерін жасаумен байланысты, бүл жүйелер әмбеоап алгоритмдік тіддерге жэне есептеу процесін тиімді үйымдасты- pa™H операциялық жүйелерге негізделген. Компыотерлерді жетілдірү олардың қолданылу аясын кенейтумен қатар жүргізіледі.

Математикалық, техникалық және логикалык есептерді шешу, күрделі жүйелерді моделъдеу, өлшеу деректерін және экономикалык-ста- тистикалық деректерді өңдеу, информацияны іздестіру компьютерлерді40

пай дал ж ну ды н негізгі бағыты. Компьютерлер технологии ы қ процестерді жэне жалпы өндірісті баскаруда кенінен пайдаланылады, олар аркылы икемді автоматтандырылған өндірістерді, есепті программамен баскарылатын станоктар, өнеркәсіптік роботтар жасалады, автомат-завод- тар ды, фитоэоодромдарды баскарады. Өндірісті технологиялық жагынан әзірлеудің, технологиялық процестерді басқарудың, автоматтандырылған жүйелері компьютерлерге негізделген.

Компьютерлер жобалау-конструкторлық жүмыстарда қолданылады, автоматтандырылған жобалау жүйелері солардын негізінде жасалған, олар жобалаудың технккалық тапсырыстарды талдап жасаудан бастап, дайын техникалык кұжаттаманы заводқа-жобаланған әнімді дайыкдау- шыға беруге дейініі онын барлық элементтері мен кезендеріне сәйхгс автоматтандыруға негіз жасайды.

КОНВЕНЦИЯ — Конвенция, келісім, шарт. Қоғамдык өмірдін кез~хелген саласы бойынша жасалған халықаралық келісім, шарт.

КОНВЕРСИЯ — Конверсия. Азаматтық жене әскери өндірістер арасында каржының, енбек пен материалдык корлардын белінуінде те­пе-те ндіктің бүзылып, нәтижесінде кәсіпорындардыц әскери өнімдер шығарудан азаматтык бүйымдар өндіруге бағытталуы. Әсіресе нарықтық экономик а ға кешу кеэенінде конверсияға үлкен мән беріледі. Мунда бүрынғы қару-жарақ шығаратын өндіріс орындары, халық түтынатын бүйымдар шығаруға бейімделеді.

КОНВЕРСИЯ ЗАЙМОВ — Заемдарды конверсиялау. Мемлекеттік заем шарттарын взгерту, өтеу уакытын үзарту, заемный, үтыс проценты твмендету, не бүрынғы шығарылған мемлекеттік заемды жана заеммен алмастыру, біріктіру. * “

КОНДИЦИОННЫЙ МАТЕРИАЛ — Кондициялық материал, шартқа сәйкес материал. Белгіленген стандарт пен техникалык талап тарға сәйкес, тиісті ерекшеліктерге лайықты жасалған сапалы материал.

КОНДИЦИЯ — Кондиция, шарт, норма, сапа. БелгілІ бір өнімнід касиеттері (сапасы, квлемі, ылғалдылығы* майлылыгы, семіздігі, т. б.) жөніндеп шарттар. Мүндай шарттар жөнінде екі Жак өзара келісіп алады не ол норматив (ГОСТ) бойынша белгіленеді.

КОНКУРЕНТ — Бәсекелес Әдетге, бәсекеге өзара жекелеген адамдар, топ-топка бөлінген адамдар тобы жөне фирмалар мен кәсіпорындар түседі. Бәсекелестердін әрекет етуі әр түрлі сипатта болуы мүмкін. Шаруашылықтар арасындағы бәсеке — бүл жүмыс нәтижесін жақсартуға бағытталады.

КОНКУРЕНЦИЯ — Бәсеке, жарые. Бұл шаруашылыкты үтымды жүргізуге, көбірек пайда алуға шақыратын тауар ендірушілердің бәсекесі, жарысы. Конкуренция енімді көбірек шығаруға, окың сапасының арту- ына, күныныц төмендеуіне көмегін тигізеді. Бәсеке негізінде шаруашы- лық салаларының қаркыны арта түееді.

КОНОСАМЕНТ — Коносамент. Те&ізбен жүк тасу шартындағыжагдайлар көрсетілген қүжат.

КОНСЕРВАЦИЯ — Консервацнялау, тоқтатып қою, сақтау, тоқтату. Белгілі бір жүмыс процесін, обьектіні уакытша токтатып қою.

КОНСИГНАТОР — Консигнатор, деддал. Мүныц басқа делдалдар*дан айырмашылығы — консигнатордың колында еткізілетін тауарлар, азінін кызметін атқару үшін оның карамағында қажетті бөлмелері мен жабдығы болады. Оның кызметі белгілі бір дэрежеде арендалык катынастарға жақын. Оған акы, әдетте, комиссиялык негіаде төленсді.

КОНСОЛИДАЦИЯ — Үза рту, ныгайту. Карыз мерзімін ұзарту. 1. Кыска мерзімді борыштыц төлеу уакытын ұзарту. 2. Нығайту, бекіту.

КОНСОРЦИУМ — Консорциум. Араласу, қатысу, бірлестік. Бірнеше банкілер немесе өнеркәсіп, твғы баска компаниялардыч арасын-

41

да заемдарды бірлесіп орналастыру үшін немесе монополиялык. пайда табу мақсатымен үлкен көлемдегі біртұтас өнеркесіл жобаларын, ғылыми-техникалык, қүрылыс, табиғат корғау т. б. салалардағы жүмы- старды жүзеге асыратын келісім. Банк пен өнерхэсіл капиталынын бірігуінін бір түрі. Оған жеке меншік және мемлекеттік ұйымдар катыса алады. Бүл ерікті түрде күрылған бірлестіктер халық шарушылығынын көптеген саласында пайда бола бастады. Консорциум қүрылғанда оған кіретін компаниялар өзініц дербестігін сактайды. Бірақ консорциумның максаттарына қатысы бар мәселелерді шешкен кезде, оныц сайланған басшыларына бағынады.

КОНТОКОРРЕНТ — Контокоррент, ағымдағы счет. Банк мекеме- лерінің түрақты клиенттермен өзара есептесуі үшін оларға ашатын счеты.

КОНТРАКТ — Контракт, шарт. Орындауға екі жак бірдей міндеттенген шарт, келісім. С

КОНТРАКТАЦИЯ — Контрактация, шарт жасау, өзара шарт жа­сау. 1. Кәсіпорындардың, мекемелердін немесе жеке адамадардык белгілібір нәрссні көрсетілген мерзімге дейін пайдалануға тиісгі шарт бойынша алуы, соған жасаған келісім.' 2. Кала мен деревня арасындағы тауар айналымын ұйымдастырудын және ауыл шаруашылығы өнімдерін жос- парлы түрде дайындаудын бір түрі.

КОНТРАКТНАЯ ЦЕНА — . Ш арпы баға. Б и ржал ық келісім бой­ынша колданылатын баға. _

КОНЦЕНТРАЦИЯ ПРОИЗВОДСТВА — Өндірістің шоғырлануы, өндіріспң ұлғаюы, іріленуі. Бүл өндіріс пен жұмысшы күшін барған сайын ірі кәсіпорындарға шоғырландыру аркылы өнім өндіру.

Козғаушы күші мол да тиімді өнім шығару. Өндірісті шоғырландыру жоспарлы түрде жүзеге асырылады. Бүл — енбектіц коғамдык бөлінісі. бір мезгілде түрлі еңбек түрінін болуы, өндіріс күралдары мен жүмысшы күшінін көптеп шоғырлануы өнімді көптеп өндіру және тиімдідікті арт- тыру. Ауьіл шаруашылығы өндірісінің шоғырлануында . іріленген кәсігюрындардың саны өседі (колхоз, совхоз, шаруашылык кәсіпорындарының), өндіріс көлемі үлғаяды.

Шоғырландыру кәсіпорындарды біріктірумен, бірлестірумен, орта- лыктандырумен және мамандандырумен тікелей байланысы. Орта- лықтандырудын дәрежесі негізінен салалык, сол'сиякты территориялык. түрғыда ірі бірлестіктердін санымен аныкталады. ШоАрландыру кәсіпорында жүмыс істейтіндердін санымен, өндірілгсн өнім көлемімен сипатталады. Өндірісті шоғырландырудын бір бағыты оны күрамдастыру.

мен орталыктандыруды күшейтудіц пакты көрінісі әнеркәсіпте өндірістік бірлестіктер күру. Біртүтас ірі өнеркәсіптік-шаруашылық кешендер бфіып табылатын бұл бірлестіктерде өндірісғылыммен қосылады, мамандандыру мен кооперативтендіру кеңінен да- миды. _ . ‘ \

„ КОНЦЕПЦИЯ Концепция, көзқарас жүйесі, негізгі пікір,жүиелеу, түсінік,^ тұжырымдама. Бслгілі бір күбылыстар жөніндегікәзкарастарды жүйелі түрде түжырымдау. Бүл термин адам әрехетінінсан алуан түрінде (ғылыми, көркемдік, саяси, техникалық, т. б.) іске аскан басты ойды, принципті де көрсетеді.

КОНЦЕРН —- Концерн. Бүл өндірістік, ғылыми-техникалык даму, сондай-ак инвестициялық, финанстык, сыртқы экономикалык және баска да кызмет функцияларын ерікті түрде орт^лықтандыру негізінде күрылған кәсіпорындар бірлестігі. Концерндердін салалық (бірынғай тех- нологиялык негіздегі) және көп салалы түрлері болуы мүмкін. Жүмысты үйымдастыру үшін концерн баскару жүйесін күрады, бұл жүйеге оған қатысушьілар өздерінін өкілеттігі мен функцияларынын кажетті бөлігін оереді. Сондықтан концернге кіретін кәсіпорындардын дербестігі шексіз

бол май v i , олар бір мезгітде баска үйымдық кұрылымдарға (концерн- дерге) к\*те алады Концерндс квптеген өнеркәсіп, гылыми-техто- калық, сауда, халык шаруашылығыныа б а с и да салаларымен кейб'ф негізгі экономихалык мәселелер жөнінде бірынғай басшылык жүэеге асырыла-д ы '■ :;V;V '";т ' ?Т'*

КОНЦЕССИЯ — Концессия, шарт. Әнеркәсілті, жерді, онын пай-далы кеядерін, т. б. пайдалану үшін жалга беру жөніндегі мемлекеттщ жеке кәсіпкерлермен, бірлестіктермен, шетел фирмаларымен арнаулы мерзімге жасаган шарты; осындай шарт түрінде жұмыс жасайтын меке-мелер. ■ v ;,і Ш г а Ін

КОНЪЮНКТУРА — Конъюнктура, байланыстыру, жалғастыру.Накты тарихи жағдайда барлық жиынтығымен және рыноктық көрінісі тұрғысынан алранда ұдайы өндіріс процесі. Әрбір елдін экономикасында ондаған салалык,* мындаған тауарлық коньюнктуралар дамиды. Конъюн­ктура нын негізгі көрсеткіштері: өндірілген өнім мен зсүрделі қүрылыстыц келемі, ішкі және сыртқы сауданын барысы, өндірістік хуаттардын пай­далану дэрежесі, дайын бүйымдардык, жартылай фабрикаттар мен шикізаттар корынык мөлшер*;, баға, пайда, процент әзгерістері, бағалы қағаздар бағасы (курсы), банкротка үшырау мөлшері, жұмыс істеп жүрген жүмысшылар мен жүмыссыадар саны, жалакы мвлшері т. б. конъюнктуранын калыптасып дамуына циклдік факторлар себеп болады. Сонымен катар конъюнктуранын ауыткуы квптеген тұрақты және уақытша факторларға, ғылыми-техникалық прогреске, өндіріс пен капи- талдын шоғырлануына жане орталыктануына, мемлекетгік-монополия- лык дамуына, тедем баланстарыныц жағдайына, валюта дағдарысына, инфляцияға (айн&дымдағы қағаз акшанын күнсыадануына), алеуметтік ка қтығысуларға, халыклралык және ішкі дағдарыстарға, т. б. бакланы- сты болады. Конъюнктура — өндіру мен сату, жоспардын орындалу барысына байланысты туып отыратын накты жагдайлар. Коньюнктураны ен алдымен өндіріс құралдары мен тұтыну заттарына деген үсыныс пен сүранъютыц ара салмағы белтілейді. Коньюнктураны н жағдайын көтерме сауда, бөлшек саудадағы тауар қорының мвлшері, халыктың сақтгык кордағы акиД қаражаты мен бвлшек сауда тауар айналымынын аракатынасы. т. б. көрсеткіпггер де сипаттайды.

КОНЪЮНКТУРА РЫНКА — Рынок коньюнктурасы (конъюнкту­ра — бір нәрсеге эсерін тнгізетін жағдайлардын кездесуі). Белгілі бір уақыт аралығындағы жэне белгілі бір аймақта калыптаскан тауар өткізудін әлеуметтік-экономикалык сауда үйымдастырушылык және т. б. шарттарынын жиынтығы — рынок конъюнктурасы. Рынок жүмыс бары- сының жағдайы көптеген факторлардын әрекет етуімен байланысты бо­лады. Ол факторлар: түгынушылардыц акшалай табыстарынын мвлшері, тауар бағасы, тауар қорларының аума^ы мен күрылымы. Рынок конъ- юиктурасына сипаттама берер к езде ен әуелі ондагы сүраным мен үсы- ным арасындағы тепе-тендікке көңіл бөлінеді.

КООПЕРАТИВНАЯ ТОРГОВЛЯ — Кооперативтік сауда. Сауданын белііпі бір түрі. Мемлекеттік сауда сияқты кооперативах сауда да үйым- даскан рынок болып табылады. Оны мемлекет ж оспа рл ап отырады.

КООПЕРАЦИЯ — Кооперация. I. Енбекті үйымдастырудын айырыкша бір ту pi. Ол бір немесе бірнеше түрлі езара байланысты екбек процестерін көгітеген адамнын бірігіп аткару жолымен үйымдастырыла- ды; 2. Көпшілік қатынасатын өидірістік, сауда, т. б. бірлестіктер. Мүндай бірлестіктер өз мүшелерінен жиналған жарналарға негізделіп қүрылады.

КООПЕРАЦИЯ ТРУДА —- Енбек кооперациясы. Қызметкерлердін жолдастык ынтымағына негіэделген, бірлесіп істелетін және жоспарлы түрде ұйымдастырылға н енбек. Онын неНзІне өндіріс күрал-жаб- дықтарынын коғамдык меншігі жатады.

43

КООПЕРИРОВАНИЕ ПРОИЗВОДСТВА — Өндірісгі кооперация-лау. Бұл жекелеген дербес кәсілорыннын негізгі өнімді өндіруге керекті Шикізаг, материал, шала фабрихаг, дайын бұйымды шығаруға кажетті заттармен дер кезінде камтамасыз етуі үшін бірлеСкен өндірк: байланысы. Коолерациялау мамандандырумен тығыз байланысты» ол жалпылама өндірісті дамьггуға мүмкіндік береді. Сөйтіп әнімді техниханы колдануғз, оны пайдалануды жаксартуға мүмкіндік бсрёді, енбек өнімдшіін артты- рады, азіндік қүнды гвмендетеді. Кооперацияға кірген кәсіпорындары өз дербест»пй, таІуелсЗздігін сақтайды, кооперацинлау кәсіпорындар, аудан бойынша және салааралық, аудан ішінде болуы мүмкін."

КООРДИНАЦИЯ — Үйлестіру. Ә|Лкеттер, қызмет арасында үйлесімд» эзара катынастар орнату.

КОРПОРАЦИЯ — Корпорация. Бірлестік, қоғам, одак. Бұл көбінесе мекемелердіқ, жеке адамдардың өздеріне пайда келііру үшін қүрған бірлестігі. f щ ЯЯШ_ КОРРУПЦИЯ Ц Коррупция. Мемлекет ісіндегі бір т о й адамныһ

бірлесіп пара алуы, мемлекет мүддесіне пара алу арқьыы зиян келтіру.КОСВЕННЫЕ ЗАТРАТЫ — Жанама шығындар. Бүған түрлі жаб-

дықтарды жөндеуге, күтуге жұмсалатын шығын, цех пен заводтың жал- пы шығындары, амортизация, сауда шығындары кіреді. Жанама шығындар белгілі бір жеке бүйымды, тіпті өнім түріц ғана емес, кәсіпорынның барлык өнімін шығаруға байланысты жүмсалады."^ "5

КОСВЕННЫЕ НАЛОГИ — Ж анама салық, Жанама салыккөгішілік колды тауарлар, бұйымдар бағасына, көрсетілген қызмет та-рифіне косылып оны (бағаны) жоғарьілатады, Бүйым сол бағамен ха­лык ка сатылады. . ~ : ^ v КОТИРОВАЛЬНАЯ ЦЕНА — Белгіленген баға. Биржалык келісім

ооиынша белгілі оір уакыт (биржалық құн) ішінде тағайындалатын нақты баға. "■ іЩ - г Я

КОТИРОВАТЬ Баға кесу. Шетел валютасына, бағалы кағаздарға, тауарларға баға белгілеу. . . J

КОТИРОВАТЬСЯ — Баға кесілу, баға белгілену, бағалаиу. Айна- лымда болу, базарға шығарылып сатылу.

КОТИРОВКА — Баға кесу, баға белгілеу, баға кесілу, баға оелгілену.

КОТИРОВОЧНЫЙ — Баға кесетін, баға белгілейтін. КОЭФФИЦИЕНТ — Коэффициент. 1. Бірденені алгебралық фор-

муланы санға көбейтіп есептеп шығару. Алгебра формуласындағы санмен көрсетілген көбейткіш. 2. Заттың белгілі бір физикалық касиетін оелгілеитін, анықтайтын шама. 3. Жағдай талабына сай, керекті көлемдітаоу үшін белгілі санды ($§лгілі бір шамаға хөбейту. J

КОЭФФИЦИЕНТ ОБНОВЛЕНИЯ - Жацарту, жадғыргу коэффи­циент!. Касіпорьшдардыц, халык шаруашылық салаларының өндіріс қүрал- жаодықтарын жаңғыртып, жаңартып отыруын білдіретін көрсеткіш. к.үрал-жаодықтарды жанғыртып, жакартып отырмайынша қоғамда даму оолмаиды, өндіріс ғылыми-техникалық прогрестен калыс калады. J

КОЭФФИЦИЕНТ ПЕРЕВОЗИМОСТИ — Жүк тасымалдау коэф­фициент!. М ы с^ 10 т. машина күніне 8 т жүк тасып жүрдіт коэф.-

* ады* яғни машина толық пайдаланылмады. ' • ІКОЭФФИЦИЕНТ СМЕННОСТИ - Ауысым коэффициент*. Пай-

дал а ну уақытына карай, бір күнде, бір айда, бір токсанда, бір жылда ; жекелеген жабдыктардын (станок, агрегат, линия) канша ауысым жумыс істегенін анықтайтын маңызды көрсеткіштердін бірі. Ол бір тәулікте паидаланылған машиналық ауысымнын барлык орналастырылға н ’ жаб- дықтарға қатынасымен анықталады. Әрбір кәсіпорын үшін жаб- j дықтардың толык, тиімді пайдаланылуын ескере отырып ауысым44 ~ : ' . -1:1

кдоффйциентінін «свдшері белгіяемеді А у ысым коэффициентам ін осу) кс- зеНйДС» кәсіпорым қормнмк көбеюже, рнціріс (иіЫділігіиііі артуына мүмкін д »к жісвйдм. ' . г - : ^г^иВдДІ^ С д З К ^ 1 ! 5

КОЭФФИЦИЕНТ ТРУДОВОГО УЧАСТИЯ — Ецбекке кятысу ко­эффициент». Жұмысшылардын «идірісме, жұммсм катысуын *умсалғаи уіимтпеи (күн, сагат) өлшейді, *ғни белгілеиген мвлінердегіиі шын мөніңдегі кеткен уакытпен салмстырып анмктайды. Мысалы. бір кхіпоринді Йр бри^да бір калемдегі «німге 1700, екіншісі— 1500, үшіишісі— 1100, барлыгьг— 4100 сағат жүмсады, ал белгіленген мшпюрі тиісінше-— 1710; 1590; 1070, барлығы 4370 сашт. К оэф - 4300:4370*1,0. Бір колхозда жылына ечбеккерлер белгіленгем мвлшер бойынша 60000 күн, ал шын мэнінде 70000 қүн істед*, ағкн енбекке кагысуы * 70000:6000(^-1,2. Екі кәсіпорьшнын да еабскке катысуы ш с Ыі толық қзшшіған. •:

КРЕДИТ — 1 Кредит (бух,> жүмсалған, берілген, есептелген шлшсы сома, қарыз бвн шыгыңдарды счетгыи он жағына жазу, ягни акгипты счетта — азаюдм, ал пассиій счетта кебеюді жазу. 2. Кредит (финанс) народ, несие. Ақшаны немесе буйымды уакытша карызга беру. Кәсіпорьш ш каржысы жеттіей ш п и жағдайда банктен қарыз алады Кредиггін аткаратмн міндеті, бұл банктердін уакытша бос каржыьы жинап, оны кәсіпорындардын, халық ш а^уавш м қ салаларыиыч, жеке адамдардық мукгажына жоспарлы түрде пайдалану, яғнк у гқьтяа кажеттерш акша каржыларымен камтам&сыз ету. Баиктер несие ірқыды йшруашылықкл ыкпал етеді. КредиггЬі шартм белгіяенгеи үакытта кайтарыл беру жане акылык (прсценттік) шарттарымен өндіріст?, сау- даны жене баска жумысш камтамасыз ету; Карыздык бёрілу уакытыиа карай банк несиесі кыск* чергімді ^краткосрочный) және узак л-.<• рзімд* Офдлосрочный» бсшьш бөиіінед;. К ж к а мерэімді несие зДьалым каржысын хурау ұмін, жүмсалган шыгынды жедел втейтін жіғдайзв беріледі. Үзак, мерзімді несие квбінесе неіізгі корларды үлғайт. нс оларяы каллмна келтіру үтін берЬіеаі.

КРЕДИТНАЯ СИСТЕМА Кредит жүйееі. Кредит, кірыг, несие беруші мекемелердін (банк, жинак кассалар банкі) жиынтыгы Олар уа&ытша лайяаланылмай түрған каржыларды жинап. сны жоспарлы түрде шаруашылыкты өркендету үшін кәсілорындарға. сауда. мекеме- леріне т. б. пайдадл нуга береді. 0

КРЕДИТНЫЕ ДЕНЬГИ — Қарызға алған акта, кредіғгке алғак акша, кредилік акшалар. Кредиттік а к талер (банкноттар, чсктер, век- сел ьдер)— кредит пен акшанын төлем қызметі ретінде даму нэтижесіндг пайда болған төлем мен айналыс күралы. Кредиттік акшалар айналыпаалтыннын орньсіа жүрой.

КРЕДИТНЫЙ ПЛАН ГОСБАНКА — Меклекетгік. банілін кре- дитгік (карыз беру) жоспары. Кредиггік пайдалану бағытын, келемін жене карыз беру қорларынын көздерін белгілейтін жоспар. Ол ми- нистрліктер мен ведомстволардын сұранымы (эаяш сы) бойынша әр токсамға жас&лады.

КРЕДИТОР — Карыз, кредит, несие беруші мскеме, кәсіиорын веявесе жехе адам.,. І : -.:>jv

КРЕДИТОСПОСОБНЫЙ — Борышты втеу, тааеу қабілеп,КРИЗИС — Дағдарыс, шұғыл, күрт өзгеріс* Экономикада бслып

туратъш тауарды артык не кем вндіру күбылысы. Бұл өн^рушіпердій күйзслуіне, өндір^тік қыскаруына, жұмыссл^дар санынын «с^ іне, фи- наш: жағдайынық нашарлауына, л . б. әгеліп соктырады

КРИТЕРИЙ ОПТИМАЛЬНОСТИ — Кшіайлы, дүрые, ^ т е с ів д і белг» (круггерияХ^ Бұч өкдіріггш, жүмысіын экономикалык гиімдиіпн влдіреіін шекті сан көрсеткіші. Ол керсеті^ш: максимум пайда, магск-

45

мум куат, өте енімді мял, минимум енбек шыгымы, ен жадеы жоспар.Ғүйлегімді температура, мяқсзтқн жету увқыты, т„. б.. Мұнда срскіиеқажстті иіскгі сам кврсеткіші келтіріледі. Колайлы бемгі -т өндірістің,жұмыстын сапалық “жаксы-жамаи” жэне сандык **квл~а»** жақталын көрсету. v }'Л ңг, ' \

КРУГООБОРОТ КАПИТАЛА — Капиталдын іуьіспалы айналымы, капитал айналымы. Капиталдын бір түрдеи екінші түрге, ягни шшк акша гүрінеи өидіргіш капитала, одан тауар капитальна жане тауар капиталының қайтадан ақша капиталына айкалуы. . I

Капитал айналымының бул гіроцесі өндіріс жане айналыс саласында өтеді. Өндіріске жұмсалатын кез келгсн капиталдын коэгалысьі оныц ақшалай түрімен басталады. Капитал иесі бслгілі бір акша сомасын әндіріс күрал-жабдықтарын жэне жұмысшы күішн сатып ялуга жүмсай- ды (авансылайды). Бүл капиталдын ауь!спалы айналымыныи біріиші сатысы, мұнда ақша капиталы өндіргіш капиталка аймштдаг. Капиталдыц ауыспалы айналымыныц екінші сатысында: өндіргіш капиталдын пайда- ланылуы нәтижесінде косымша қүн сінгсн тауар жасалады, яғни өндіргіш капитал тауар капиталына айналады. Ал үшімші сатысында тауарларды сатудың нәтижссінде капитал кайтадаи алғашкы акша түріне ие болады. Қосымша құн тауар түрінен ақша түріне айналады. Сонымея капитал өз козғалысында біртіндеп үш түрге: ауыспалы айналымныя үш сатысына сәйкес ақша, өндіргіш жэне гауар түрінеквш еді. Бүл саты- лардың біреуі өндіріс саласына, калған екеуі айналыс саласына катысты. Қозғалыс процесінде біртіндеп 6|f> түрден екінші түрге айналыл, бастапкы түріне кайта оралатын капитал қозғалысын капиталдын ауыспалы айна- лымы деп атайды. Капиталдын ауыспалы айналымы дегеніміз өндіріс процесі мен айналыс процесінін бірлігі болыгі табылады. *

КУПОН — Купон, бағалы кағаз талоны. Табыс. процент, мүліж* ғимарат, т. б. алу үшін бағалы кағаздардан кесіп алынатын талон.

КУПЮРА Купюра. Қағаз ақшанын, облигациянын жане баска оағалы кағаздардың белгіленген қүны. Мысалы, ақша мына купюрлер^ ІН ШЫҒарьіладьп €°“м (казначейлік билет), 10, 25, 50 100500, 1000 сом (мемлекеттік билеттер). " -

КУРС АКЦИЙ — Акция қүны (бағасы), құнды қағаздар бағасы.Ьиржада акцияны сату жэне сатып алу бағасы. Акцияны сату шьш мәнінде табыс түсіру хұқын сатумен тең. Акция бағасынын етгеруіне әр түрлі экономикалық, саяси жағдайлар ыкпал ervi мүмкін

лЛАГ Лаг, кешігу. Бір құбылькггыц езімен байланысты баска біо

кұбылыспен салыстырғанда уақыт жағынан артта қзлуын не озыкШШШ. аиқьіңдайтьш көрсеткіш. Бұп көрсеткіш өзін ' айқындайтын стерден, әрекеттерден, негізгі көздерден нәтиже алу барысында кешііуящ (уакыт жағынан) сипатын анықтау жағдайыңда пайдаланылады. Мәселен, күрделі қаржы қайтарымыныц кешігуі — бұл обьектзні салуғақаржы беруден бастап оны жобалык қуатка, енімділікке, рентабелділікке қол жеткенге дейінгі уақыт мөлшері деген свз.

ЛЕГАЛИЗАЦИЯ — Ресмнлендіру, занды. 1. Кейбір мекеменің іс- кимылын занды етіп, зацды құкық беріп кызмет етуіне рұқсат беру; 2.*іҰ* !Г а қоиылған *ыідъщ шындығын растау. Шетелда жасалған мем- лекетаралық іс-әрекетке байланысты кұжаттарды растау. Бұл консулдык куәяаңдыруы түріңде жүзеге асырылады. ^ У

ЛЕС — Орман, тоғай. ------------------ |ш г:ЛЕСНАЯ ПРОМЫШЛЕННОСТЬ — А?аш өнеркәсібі.

46

ЛЕСНИЧЕСТВО — Орманшылық, орчан шаруашылығы.Ч ЛЕСНЫЕ НАСАЖДЕНИЯ — Егілген ағаштар.

N ЛЕСОВОДСТВО — Орман (ағаш) өсірушиіік.ЛЕСОЗАГОТОВИТЕЛЬНЫЙ — Ағаш дайындайтын.ЛС-СОЗАГОТОВКИ — Агаш дайындау. ' •ЛЕСОЗАЩИТНАЯ ПОЛОСА — Орман қорғау алқабы.ЛЕСОЗАЩИТНЫЕ НАСАЖДЕНИЯ — Орман қорғау екпе

ағапггары.ЛЕСОНАСАЖДЕНИЕ — Екпе ағапггар.ЛЕСОПАРКОВАЯ ЗОНА — Орманды, тоғайлы ал ка п.ЛЕСОПИЛЬНЫЙ ЗАВОД — Ағаш тілетін завод.ЛЕСОПОЛОСА *— Орман алқабы.ЛЕСОПОСАДКИ — Агаш отыргызу, ағаш егу.ЛЕСОСПЛАВ — Салағызу, ағаш ағызу.ЛЕСОСТЕПЬ — Орманды дала.ЛЕСОЭКСПОРТ — Ағашты шетелдерге жөнелту.ЛЕСХОЗ — Орман шаруашылығы.ЛИЗИНГ — Лизинг. Бул сатып алу-сатуға де лдалдық жасаған кез­

де маманданған финанс компанияларын үзак уакыт пайдалануга болатын тутыну тауарларымен жэне жылжымайтын мүлікпен жабдықтау үшін бөлінетін каржынын ерекше түрі. Мүлікке иелік етуге хұқы болумен катар, келісілген шарт бойынша белгілі бір уакытка үшінші біреуге арендаға берелі. Осылайша финанстық компаниялар лизинггық кызмет көрсету аркылы арендаторларды несиелейді. Лизинг өндіріске катыиасушыл а рға несиелік-фішаистык кызмет көрсету қүралдарының бірі. Лизиигтық кызмет көрсетудік басты ерскшелігшін өзі сондз, арен­датор үшіи жабдықтарды табу және қаржыландыру мфселесі колданылатын құралдардык есебікен бір мезгілде шешіліл отырады. Со- нымен катар, жабдыктардын бір меэгілде өткізілеічн бул турі жаб­ды ктаушы үшін де өте тиімді.

ЛИКВИДНЫЙ — Өтетін, етічді бүйымдар.ЛИМАННОЕ ОРОШЕНИЕ — Калдетіп су ару, жайып су ару.ЛИМИТ — Лимит, бір нәрсенік шегі, мәлшері, елшемі. Белгілі бір

затты, бүйымды белгіленген шекке ғана жүмсаудын маліиері.ЛИМИТ МАТЕРИАЛЬНЫХ ЗАТРАТ — Материалды* шығындар

лкмкті, шегі, бір нәрссніц шекті, мелшерлз өлшемі. Материалдык шыгындарлын көо болмаіүына шбк кою.

ЛИМИТИРОВАНИЕ — Лимнтгеу, шектсу.ЛИМИТИРОВАНИЕ КРЕДИТОВ' — Крелитп лимнтгеу, несиені,

карызлы шекті мөлшсрде беру, крелипі беру мөлшері. Кәсіпорындарға, күрылыстарға, т. 6. белгіленген мөлиіерде, яғни кредиттік жосларда кврсетілген сомаға сәйкес мемлекеттік және күрылыс банкілерінін карызберу тәртібі •

ЛИЦЕВОЙ СЧЕТ — Дербсс счет. Бухгалтерияда мундай счетті белгілі бір мүліктіа козғалысьш кәрсету немесе мекемемен және адамменесептеу үшін ашылады.

ЛИЦЕІІЗИЯ — Лицензия, руксат кағаз. 1. Баска мемлекегтсн та­уар акелуге немесе оғаи шығаруға мемлекет тарапынан берілетін арна- улы рүксат кағаз. Экспорт пен ичпортты, валюта каржылармнын жұмсалуын бакылаудын бір түрі; 2. Жеке адамдарға немесе үйымдарга патент (куәлік) арқылы коргалған өнертабыгты, техникалык жетістіктіт. б. пайдалануга руксат беру.

ЛИЧНАЯ СОБСТВЕННОСТЬ — Өзіндік жеке меншік. Қоғамньш арбір мүшесі өз қажетіие жумсллатын ецбек табыстары, жинак корлары, сонымен катар өэіндік көмекші шаруашылыкта пайдалаиылатын өндіріс күрал-жабдыктары, турғаи үйлері, т. б. жатады.

ЛИЧНОЕ ПОДСОБНОЕ ХОЗЯЙСТВО' — Жеке адамдардын қосалқы шаруашылығы. Бұл шағын көлемдегі үй жанындағы шаруашм- лық, колхозшылардың, жұмысшылар мен мемлекеттік ауыл шаруашылық кәсіпорындары кызметкерлерінің өзініц материалдық және мәдени түрмыс қажетін қамтамасыз ететін қосалкы кіріс көзі, жеке меншіктін бір түрі. Көмекші шаруашылыкпен айналысатныдар бак, картоп, көкөніс өсіреді. Мал, қүс, қоян, т. б. үстайды. Косалкы шаруашылық өнімдерімен өздерін камтамасыз етеді, артығын мемлекетке сатады, сөйтіп азық- түліктін молаюына едәуір үлес қосады. Азаматтар шаруашылығын тегін және мерзімсіз берілген жерде — үй жанындағы учаскеде жүргізеді. Бүлардың қарамағына неше жүз мың гектар жер берілген. Жерді өте тиімді пайдаланады, өнімділігі де жоғары. Қосалкы шаруашылықтар қоғамдық өндіріске пайдалануға келмейтін шабындык, жайылымды және басқа аз көлемді жерді тиімді пайдаланадьі, оны айналымға келтіреді.

ЛОМБАРД — Ломбард. Затты кепілге алып, белгілі процент үшін карыз беретін арнаулы кредиттік мекеме.

күпіі (двигательдің қуатын өлшеуоірліп— 75 кгм/секундқа тең).

мМАКЛЕР (брокер)— Делдал. Сауда және биржалық келісімдер жа-

сағанда екі арада жүретін адам. ЩМАКЛЕРСКИЙ, МАКЛЕРСТВО — Д&ддалдық. Делдал маманы,

оиржалық келісімдер жасағанда екі арада жүреді.МАРКЕТИНГ — Маркетинг, рынок. Қоғамдық сұраныс пен рынок-

тын катал талабына сай өнім шығару үшін өндірісті үдайы икемдеп отыру жолында көп бағытты шаралар қолдану арқылы кәсіпорындарды

жете зерттеп, алдын ала болжау нәтижелері, жарнаманы кеңінен пайдалану және өндірісті ынталандырунепзінде жоғары сапалы (бәсекеге төзімді) енім өндіру мен оны өткізУдіжеделдету, тауарларды сақтау мен тасымалдауды дер кезінде үйымда-стыру, сүранысты ынталандыру бағытында түтынушылардың әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, оларға қызмет көрсетужәне оасқа да осы заманғы нарықтық қатынастарына тән әдістешн қолдану. к

МАСШТАБ ЦЕН — Баға ауқымы, мөлшері, ш егі Белгілі бір елде ақша өлшемі негізінде кабылданған, барлық тауар багасын анықтау кызмет ететін қымбат металдың (алтын, күміс, т. б.) салмақ мвлшері (сом, Фунт стрелинг, доллар, шиллинг ж. б. аткаоады).

МАТЕРИАЛОЕМКОСТЬ — Материал сіңіргіштік, материалды кепқажет ету. Белгілі бір өнімді өндіруге, жүмысты орындауға кеткен ма­териалдык корлар шығынын (катынасын) білдіретін көрсеткіш. Бұл же­келеген ө н і м д і шығаруға, жүмысты орындауға кеткен шикізат, материал, отын және электр энергиясы шығындарын немесе енімнің (жүмыстың)өзіндік күны қүрылымында жүмсалған материалдык қорлар қүнын про* цент түрінде көрсету. ■

МАТЕРИАЛЬНО-ТЕХНИЧЕСКАЯ БАЗА НАРОДНОГО ХОЗЯЙСТ­ВА Халық шаруашылығының материалдық-техникалық базасы. Ма- териалдық-техникалық база —- халық шаруашылығыныц барлық салаларында түгелдеи электрлендіру, осынын негізінде өндірістің техно- логиясын, техникасының үйымдастырылуын жетілдіру; әндірістік проце-^ ерді компле*сті түрде меха никал андыру, толық автомаггандыру; автоматтандырылған цехтар мен заводтар, фабриктер (кәсіпорындар) са­нын көбеиту; қалдықсыз технологияларды өндіріске енгізу; халык шару-48

ашылчғында химияны кенінен қолдану, өндірістік жана, экономикалык жашңдн тиімді салаларын, энергия мен материалдардың жана түрлерін барыншд өркендету; табиғат корларын, материалдық жэне енбек ресур- старын үқыпты, жан-жақты тиімді түрде пайдалану; ғылымды өндіріспен үштастыру және ғыл ым и-техн и калы к прогрестін қарқынын шапшандату, өндірісті машиналандыру, электрлендіру, химияландыру, калдыксыз ету, жетісгіктерді енгізіп, дамыту, білікті кадрлармен камтамасыз етуді жаксарту, енбекшілердін мәдени-техникалык дәрежесінің жоғары болуы және оның қажеттерін неғүрлым толық канағаттандыру, енбек өнімділігін арттыру.

МАТЕРИАЛЬНЫЕ БАЛАНСЫ — Материалдық баланстар. Бүлколда бар материалдық қорларды (шикізатты, металды, цементті, жа- нармайды, отыпды, т. б.) халық шаруашылығы жоспарына сәйкес біркелкі бөлу, яғни бар қорлар мен онын пайдаланылуын тенесгіру.

МАТЕРИАЛЬНЫЕ СТИМУЛЫ — Материалдық ынталандыру. Енбек пен өндірістін нәтижесін жақсартуға, жүмыскерлерді іске үмтыл- дыра түсуге бағытталған материалдық ынталандырудың бір түрі. Мате- риалдык ынталандыруға жалақы, сыйлык, бағалы бүйымдармен наградтау, түрғын үй берудегі женілдіктер, санаторий мен курорттарғажолдама беру т. б. жатады.

МЕЖДУНАРОДНЫЕ МОНОПОЛИИ — Халықаралық монополия- дар. Рыноктар мен шикізат көздерін бөлісу, өндіріс мөлшері, баға саясаты және баскалары жөнінде түрлі елдердің аса ірі монополияларынын ара- сындағы келісім.

МЕЖДУНАРОДНЫЕ РАСЧЕТЫ — Халықаралык есеп айырысу. Түрлі елдер мен фирмалар, биржалар өкілдерінін сыртқы сауда, кредит, өкілдер мен делегациялар үстау ісін, туристік сафсаттарды каржыландыру т. б. операциялар женінде есеп айырысуы.

МЕЖДУНАРОДНЫЙ ВАЛЮТНЫЙ ФОНД — Халықаралық валю­та коры. Бүл қорды жасауға қатыскан мүше мемлекеттердін саясатыныңмүдделерін көздейді, корғайды.

МЕЖДУНАРОДНЫЙ КРЕДИТ — Халықаралық кредит, қарыз,несие. Бүл елдердін экономикалык ынтымактасуы мен өзара көмегінін пәрмснді түрлерінің бірі. Кредиттің бұл түрі сауданын ұлғаюына және елдер экономикасының дами түсуіне колайлы жағдай жасайды. Бүл елдер акшалай да, тауар түрінде де бір-біріне қысқа мерзімді не үзак мерзімді кредиттер береді, ол несие үшін төлейтін проценті женілдікжасайтындай етіп белгіленеді.

МЕЖОТРАСЛЕВОЙ БАЛАНС — Салааралық баланс (теііе-тендік).

МЕЖОТРАСЛЕВОЙ ПРОИЗВОДСТВЕННЫЙ БАЛАНС — Әндірістің салааралық балансы. Үйлесімді салааралык пропорцияларды жоспарлы түрде талдау жасау және қалыптасқан салааралық байланы- старды экономикалық талдау үшін жоспарлы және есепті салааралық ондіріс баланстары мен қоғамдық өнімді бөлу пайдаланылады.

МЕЖХОЗЯЙСТВЕННАЯ КООПЕРАЦИЯ — Шаруашылықаралық кооперация. Бүл өз еркімен жэне тек кұкы бар түрде қызметтерін бірлесіп жүргізетін колхоз, совхоз жэне баска кэсіпорындар мен үйымдар бірлесгігі. Шаруашылықаралык кооперация обьективті процесс, еліміздіц ендіргіш күштерінін дамуы негізінде пайда болды. Казіргі уакытта эко­номикалык жағынан жаксы дамыған жекелеген колхозға немесе совхозға өндірісті әте тиімді мамандандыру, бүгінгі алып машиналар мен прогрес- сивті технологияларды қолдану, үлкен қүрылыстарды салу эр уакытта мүмкін бола бермейді. Сондыктан колхоз, совхоз жэне баска кәсіпорындардын кооперапияға бірлесуі әндіріс кажетінен туып отыр, өз еріктерімен материал, каржы жэне енбек ресурстарын қосып, ауыл

49

шаруашылығынын кейбір негізгі өнімдерін өндіруді, оны өндеуді, сақтауды, өндірістік-техникалык, мәдени тұрмыстық және баскакызметті бірі-біріне көрсетеді.

Шаруашылыкаралык кооперация өндірісті одан әрі мамандандыруғажәне өндірісті шоғырландыруды үлғайтуға көмектеседі. Ауыл ишруашы-лығындағы іріпенгсн шаруашылыкаралык кооперация жерді, бүпнп тех-никаны, каржыны және енбек ресурстарын, ұтымды пайдалануғамүмкіндік береді, өндіріске жана технологияны және өндірісті үтымдыүйымдастыру түрлерін енгізеді. Кооперация жағдайында өндірісті өркен-детуге, оған кызмет көрсетуге мемлекет каржысын, сондай-ак колхозкаржысын да көптеп тартады.

МЕЛИОРАЦИЯ — Мелиорация, жерді жақсарту. Таоиғи жағынанколайсыз жерлердін қүиарлылығын арттыру максатымеи жүргізілетіишаралар жүйесі, шалшықтардан кептір^, суландыру, жылжымалыкүмдарды бекіту, т. б.

МЕЛКОТОВАРНЫЙ УКЛАД — Үсақ тауарлы уклад. Шаруалар-дык өндіріс күрал-жабдыктарын жеке меншіктеиуіне және олардын өзенбегіне негізделген шаруашылыктары.

МЕНЕДЖЕР — Менеджер. Өндіріс, өткізу және кызмет көрсетусаласындағы үйымдастыру және баскару жөніидегі кәсіігғенген маман, онын колында белгілі бір өкімшілік-шаруашылық дербестік болады.

МЕНЕДЖЕРЫ (Управляющий) — Менеджерлер (баскарушы, оас- шылық етуші, басқарма, бастық). Машыктанған,^ мамандаиған баскарушы, бастық, қоғамдағы алеуметгік топ. Мемлекеттік-монополистік жағдайда машықтанған баскарушылардык мәні артып отыр, онымен бірге олар әкімшілік-шаруашылык басшылық етуде дербес билік ету хукын алды (бірак бүған тауарға, мүлікіее, капиталға, т. 6. меншік иесі болукүкы кірмейді. •

МЕНЕДЖМЕНТ — Менеджмент. Өндірісті дамыту, онын тшмдшпмен каркындылығын арттыру мақсатында колданылатын баскарунегіздерінін, әдістерінін және күралдарынын жиынтығы. \

МЕНОВАЯ СТОИМОСТЬ — Айырбас құны. Тауардын айырбаскүны. Бір тауарды екінші бұйымға айырбастау катынасы.

МЕРА СТОИМОСТИ — Құн өлшемі. Өндірістік катынастар жүйесінегізінде пайда болған акшанын коғамдык кызметі. Белгілі молшердегі алтын түрКндегі акша барлык тауарлардын күнын бейнелеу кызметінаткарады. ' . * і > % w . - 1

МЕСТНЫЙ БЮДЖЕТ — Жергілнсп бюджет. Жергілікті мечле-кеттік өкімет орган дары мен мемлекеттік баскару үйымдарыны н бюджеп.

МИГРАЦИЯ — Миграция, көшіп-қону. Бүл еябекке жарамды адамдарды жүмыс бабына байланысты бір елді мекеннен баска €ір елді мекенге ауысуы. Миграция үзак мерзімге өмір сүруге немесе аз уакытка есептелуі мүмкін. > Миграция маусымға байланысты да болуы мүмкін. Бұл жағдайда миграция халык шаруашылығы салаларын белгілі маусымда жүмысшы күшімен камтамасыз етуді көздейді. Миграция әдетте жана аудандардыц табиғат байлығын игерумен байланысты. Сонғы жылдары территориялык комплекстерд) күруга байланысты миграция кен- етек алды. Бүл жерде айта кету керек: мифация процесінде вахталык әдіс кен тарап отыр. Оиыц жағымсыз жактары баршылык. Мысалға» Теніз мүнай газ комплексін (кешенін) игеруде вахталык әдістен көп зиян келуде. Біріншіден, жүздеген шакырым кашыктыктан жүмысшыларды самолетпен 'тасиды, екіншіден, жергілікті халыкта жүмыссыздық пайда болады, үшіншіден, өнеркәсіп орындары турғызылатьт жерлерде ха­лы қтың әлеуметтік жағдайына көніл бөлінбейді. Сондыктан да» вахталыкэдіс барлык жерде бірдей колданыла бермеуі керек. Ол Сібір, Қиыр Шығыс сиякты табиғат байлығы мол, бірак адам түрмайтын жерлерде

50

піидш нилуы керек. Ал Атырау, Алматы сиякты халык шоғырланған же^перде вахталық әдіслен басқа жақтардыц халкын төгу (әкелу) эко- номъхалык жағынан да, моролдық жзғынан да езін ақтамайды. Ол көбінгсе миграция жолымен баска жерлерге қоныстанып алуға, жергілі<ті халықты коғамдык енбектен шеітеуге тікедей әкеп соктырады.

МИГРАЦИЯ КАПИТАЛА — Капитал миграциясы. Пайданың неғұрлым мол түсуін көздеп капиталды бір елден баска елге (капитал экспорты) немесе бір елдің өзі ішіндегі өнеркәсіптін бір саласына и екінші бір саласына ауыстыоу.

МИНИМАЛЬНЫЙ ПОТРЕБИТЕЛЬСКИЙ БЮДЖЕТ — Ең төмен тұтыну бюджеті, қаржысы, түтыиу қаржьісының ең аз гаегі, мөлшері. Адамдардыц кунделік і тіршілік әрекетіне кажет болатын тауарлар мен түрлі қызмет көрсетудің саны мен сапасы жағынан акшалай бағасы сомасынык жиынтығы, семьялық бюджет (бір жылда немесе бір айда семьянын бір мүшесіне ғана жүмсалатын ақшалай қаржы, ақшаның есебі.)

МИРОВАЯ СИСТЕМА ХОЗЯЙСТВА — Дүниежүзілік шаруашылық жүйесі. Жекелеген елдердің ұлпы қ шаруашылықтарының арасындағы экономикалық байланыстардың жиынтығы, бүған келіп қосылушылар саны арта түсуде, олар жан-жақты экономикалық, ғылыми-техникалық ынтымактастық, халықаралық еңбек бөлінісі, дүниежүзілік рынок арқылы өзара тығыз байланысты, мүнын езі мемлекеттердін табысқа жете беруіне колайлы жағдай жасайды.

МИРОВОЙ РЬШОК — Дүниежүзілік рынок. Әзара сыртқы сауда, тағы баска да экономикалык катынастар түрлері арқылы байланыскан елдердің арасындағы рыноктарының жиынтығы, яғни тауар айналысы* нын өрісі. Дүниежүзілік рыноктың тауар айналымы халыкаралық енбек белінісіне негізделеді. Дүниежүзілік рынокта бәсеке зацы әрекет етсді, сол үшін бәрі де тырысады, амалданады. 4

МИРОВЫЕ ДЕНЬГИ — Дүниежүзілік ақша. Ол дүниежүзілік ақша кызметін де аткарады, дүниежүзілік рынокта. езінін үлттық мәнінен арылып, өзінің алғашқы түріне — сом алтьін мен күміс түрінде керінеді. Дүниежүзілік рынокта, елдер арасындағы сауда айналымында алтын жалпыға бірдей сатып алу, телем күралы және қоғамдық байлықтың жалпы белгісі болып табылады.

МОДЕРНИЗАЦИЯ ОБОРУДОВАНИЯ — Жабдықты жаңғырту, жацарту. Өндіріс техникасы мен технологиясын бүгінгі күннін талабына сай децгейге жеткізіп, казір жұмыс істеп түрған жабдықтардың енімділігін арттыру максатында кәсіпорындардағы түрлі машина мен механиімдерді жетілдіру, жанарту.

МОНОПОЛЬНАЯ РЕНТА — Монополиялық рента. Капиталистік жер рентасының бір түрі, жерге жеке меншік болуына байланысты, кейбір өнімді (жүзімнін ерекше сортын, шай, цитрус, т. б.) төтенше табиғи қолайлы жағдайда ендіріп, сатканда алынатын (бағаны қүны- нан артық сату арқылы алынатын) үстеме табыс, оны кожасы ием- ленеді. Суармалы жерде суды пайдаланғаны үшін де, сирек кездесетін пайдалы кендерді казып шығаратын енеркәсіп учаскесінен де, қалаға пайдаланған жерден де (құрылыс учаскесінен де) рента алады. Капи- тализмніц жер рент асы таптар (капитали стер, жер кожасы жэне жал- да ну шы жүмыскер) арасындағы карым-каты насты кәрсетеді. Жалданушыларды екі жакты: бір жағынан капиталистер, екінші жағынан жер кожасы канайды. Косы мша күнды капиталистер, ал жер рента сын жер кожасы алады.

МОНОПОЛЬНАЯ ЦЕНА — Монополиялық баға. Бүл тауарға өндірістік бағадан жоғары, а рты қ койылатын баға. Монополиялык бағаға өндіріс шығындарымен бірге монополиялык жоғары пайда да кіреді.

51

МОНОПОЛЬНО ВЫСОКАЯ ПРИБЫЛЬ — Монополияльік жоғары лайда. Монополиялардыц өндіріс не айырбастын белгілі бір саласында басымдылыкка не болу, үстемдік ету арқылы алынатын пайда. Ол эдеттеорта пайдадан недәуір артық болады.

МОРАЛЬНЫЙ ИЗНОС —* Моральдық тозу. Мораль ды к тозу тех-никалық прогреске байланысты болады. Жетілдірілген техниканыншығуына байланысты бүрынғылардын ескіруі. Тозудын мүндай түрінінмәнісі мынада: техниканың дамуы нәтижесінде жаңа, неғүрлым өнімдіжәне арзан машиналармен салыстырганда ескі машиналарды пайдаланутиімді болмайды. -Л'! - ' •: .•?£■■■

МОРАТОРИЙ — Мораторий, кейінге қалдыру. Төтенше жағдайда карызды өтеу,І финанс міндетгемелерін орындау мерзімін үкімеггщкейінге қалдыруы. ~ ,

МУНИЦИПАЛИЗАЦИЯ — Муниципализация» Жерге, үй-жайларға иелік хүкын жеке адамд&рдан алып, оиы мемлекетгік вкіметгін жергіліктібаскару орындарына беру. Щя Ц

НАЕМНЫЙ — Жалдама, ждлдакушы, жалдамалы. 1) Жалдакып жүмыс істеуші. Белгілі бір жұмысты ақы алып орыңцаушы. 2) Акы алып, уақьгғша пай дала ну ға берілетін нәрсе. Наемная дача — жалдама саябак.

НАЕМНЫЙ ТРУД — Жалдама еқбек. Өндіріс күрал-жабдыктары жок, сонык салдарынан біреуге әзшіі* күшін еатуға мәжбүр болатын әндіріс жүмысшыларыньщ еңбйіі* бүл косымша күннын қайнар көзі.

НАКЛАДНЫЕ РАСХОДЫ — Косымша шығын, үстеме шыгындар. Өндірісті баскару мен оған қызмет к өрсетуге жүмса^атык шығындар, цехтар мен завод баскармасынык әкімшілік-басқару ашіаратын, кызмет кәрсетуші адамдарды үстауға және баскаларға кететіи шығындяр, яғни шаруашылықты ұйымдастыру жүмысына арналгак шыгындар.

НАКОПЛЕНИЕ КАПИТАЛА — Капиталдың. корлануы. Косымша кұЯның капиталға айналуы. Қорланудын кайнар кезі — косымша күн. Ал, косымша күнның езі — жалдама жүмысшылардык косымша не акьі төленбеген еңбегі. Қосымша қүннык бір белігі өндірісті >яғ£йтуғ&, косымша жүмысшы жалдауға, техника мен шикізат сатып алуға жумеа- лады.

НАЛОГ НА ДОБАВЛЕННУЮ СТОИМОСТЬ — Косымша. үстеме құнға салынатын салық.

НАЛОГ НА ПРИБЫЛЬ — Пайдаға салыкапгын салық.НАЛОГ С ОБОРОТА — Айналымнан алынатын с&лыіи Б уд таза

кірістін. бір түрі* қосымша өнім мен ішнара кажетті өнімнен түрада. Айналымнан алынатын салык внеркәсіптегі көтерме сауда багасынын түракты, мемлекет бел плетен бел іл ретінде көрінеді жәче өнім вткізудін белгілі бір келемінде тұракты шама болып табылады. Айналымнан ьлы- натын салык тауарлардын жекелеген топтарынан алынады (казірге дейін өнеркәсіптіи “Б я тобы айналымынан түсетін салыктын шамамен 80 процентін, ал 44А” тобы 20 процентін береді). Өнім еткізілгеннен кейік кәсіпорындар айналымнан алынатын салык ты тікелей мемлекет бюд- жетіне ay дара ды. Айналым салыгын тел еуді н мшдеттілігі, гелем мерзімі мен мвлшерінін катан түрде белгіленуі бұлжымайтын зан болған.

НАЛОГИ — Салықтар. Жеке адамдардьщ, кәсіпорындардың және мекемелердік, мемлекеттік немесе жергілікті бюджетке тәлейтін м?ндетті телемі.

НАРИЦАТЕЛЬНАЯ. СТОИМОСТЬ — Өз қүны, вз багасы, белгіленгеи құи« Бағалы кағаздар мен монеталардын жазып керсетілгек

52

кұмы. Нарицательная стоимость облигаций-облигациялардыц белгіленгенК үһЫ, 83 Күны.

ЧНАРОДНОЕ ХОЗЯЙСТВО — Халық шаруашылығы. БелгілІ бір елдін әндірістік және өндірістік емес салаларыныц жиынтығы, яғни алард**н территориясы шецберіндегі жуйелі байланысы. Халық шаруа- шылығъ' — әнеркәсілті, ауыл шаруашылығын, күрылысты, транспортть», байланысты, кредит жүйесін, т. б. қамтиды. Халық шаруашылығы жос- парлы түрде дамиды, онын мақсаты кЬғамныц өскелен тілегін канағатта ндыру.

НАСЛЕДСТВО — Мұра (Мал-мүлік, үй т. б.). Иемденуші өлгеннен кейін заңды түрде мүра ретінде баска адамға (эйеліне, баласына, т. б.) калатын, берілетін мүлік, мал, үй, т. б.

НАТУРАЛЬНАЯ’ОПЛАТА — Затгай төлеу, затпен төлеу. Орын- залған жүмыстын түріне карай, сол өнім бойынша заттай, бүйымдай ақы төлеу- әдісі.

НАТУРАЛЬНОЕ ХОЗЯЙСТВО — Натур алды ш ару а ты лы қ. Өнімдерді рынок қа түсетін айырбас үшін емес, өндірушілердін әз кажетін втеуге арналған шаруашылық.

НАТУРАЛЬНЫЕ НАЛОГИ — Затгай салықтар, өнім салығы. Өнімнін белгілі бір түрінен алынатын заттай салық. Мысалы, әрбір ірі карадан белгіленген мелшерде сүт, ет, әр гектардан белгіленген өнімөткізу, т. с. с.

ІНАУЧНАЯ ОРГАНИЗАЦИЯ ТРУДА — Ецбежті ғылыми үйымда- стыру. Ецбекті ұйымдастыру процесін жетілдіру ғылым мен техниканыц, технологияныц, еңбек гигиенасы жетістіктерін, озық әдістерді енгізу негізінде жүзеге асырылады.

НАУЧНО-ПРОИЗВОДСТВЕННОЕ ОБЪЕДИНЕНИЕ — Ғылыми- өндірістік бірлестік. Бүған ғылыми-зерттеу, конструкторлык және тех- нологиялык үйымдар (белімдер), шағын көлемді машина мен жабдықтар, оған кажетті бөлшектер жасайтын заводтар мен шеберханалар, экспери- ментгік, тәжірибе-өндірістік шаруашылыктар жэне баска ауыл шаруа- шылык кәсіпорындары кіреді. Бірлестікті ғылыми-зерттеу институты немесе баска бір ғылыми мекеме баска рады. Ғылыми-өндірістік жоспар - лау жүмысы, финанс және шаруашылық кызметі, ғылыми-зерттеу, жо- балау және конструкторлы к жүмыстар орталықтан жүргізіліп, баскарылады. Бұл барлык мәселені жедел де тиімді шешуге мүмкіндік береді. Шаруашылық есеп принципінде жүмыс істейді.

Ғылыми-өндірістік бірлестік ғыльім мен өндірістін тығыз байланысын камтамасыз етеді, ғылыми зерттеулсрдің және өндіріс кызметінін тиімділігін арттырады, ғылыми зерттеудіц ендіріске жедел енуіне көмек- тесед?. * ' *

НАУЧНО-ТЕХНИЧЕСКИЙ ПРОГРЕСС — Ғылыми-технмхалық прогресс. Бүл ғылым мен техниканыц, технологиянын езара байланысты, ұдайы еркендеуі, әлеуметтік дамудык негізі. Ғылым мен техника, тех­нология езара байланыса отырып, бір-бірінің даму каркынын жеделдетуге жағдай жасайды. Казіргі за манда ғьілым мен техниканыц, технологичным, жаңа сипатта жетілуі ғылыми-техникалык революциямен айкындалады, ол халы к шаруашылыгыныц барлык салаларын камтиды. Алға басу процесі жүмыста қолданып жүрген күрал-жабдыктар мен енбек загга- рыныц жацғыртылуын, жацартылуын қажет етеді. >

НАЦЕНКА —• Бағаны өсіру. Тауар бағасынын қымбаттауы, үстеме баға. Айналыс шығындарын өтеу үшін материалдар мен жабдыктардыц кетерме сауда бағасыма үсгеме бағаныц қойылуы. Бүл соманы жеткізушілер түтынушылардан алады.

НАЦИОНАЛЬНОЕ БОГАТСТВО — Үлтгық байлық. Кдзыналар. Коғамдағы материалдык игіліктердіц жиынтығы. Үстемдік етуші өндіріс

53

әдігінін қандай екендігіне қарай үлтгык байлық бүкіл коғамнын ие онын жеке таггтарының,таптарынын, жеке адамдарынын қолыіідз волуы мүмкік.

НАЦИОНАЛЬНЫЙ ДОХОД — Ү лтш қ табыс. 'Бүя жаааддн жа- салган күн. Үлтгык табыс өндіріске қажетті жәнс косммша снбспі жұмсал жанадан жас&лган қүн. Үлттық табыс оеліілі бір мсрзім ішінде (мысалы, бір жылда) бүкіл қогам келемінде жанадан жасалған құн. Бүл түгынылгаи ендіріс күрал-жабдықтармиын (түракты капиталдын) қүныи алып таСтағаннан кейін қалған қоғамдық жиынтык <жалпы) өнім құнының бір бөлігі» яғни ұлттық табыс жалпы өнім жиыитығы мен өнідірістік шығындар арасындағы айырмашылык. Үлттык табыс күны жағынан өзгермелі капитал да н және косымша қүннаи түрады. Өзгермелі капитал қүнын (жалакыны) алып тастағрннан кейін қалған үлттык табыстыц бір бөлігі қоғамнын таза табысы болып табылады. Үлггык табыс материалдық өндіріс саласында жасалады. Сонымен ұлттық табыс дегеніміз жоспарлы түрде үйымдастырылған енбекпен жасалған таза өнім, ол қоғам мүддесі үшін халыктын түтынуы мен өндірісті үлгайту максаттарына пайдаланылады. Үлтгык табыстын натуралдық-заттьік түрі жыл ішінде жасалған түтыну заттарынын жиынтығынан және әндіріс қүрал-жабдықтарынын өндірісті үлғайту мен резервтер жасауға арналған бөлігінен түрады. Үлттық табыс түтыну коры мен қорлану корынабелінеді. • Щ.г

НАЧАЛЬНЫЙ БАЛАНС — Бастапқы баланс. Кәсіпорын вз жүмы- сын жанадан бастаған кезде жасалынатын алғашқы баланс. Белгілі бір уакыттан бастап жүмыс жасап келе жатқан кәсіпорын балансымсн са- лыстырганда бастапқьі баланс мағлүматтары онша сараланған болмайды.

НАЧЕТ/— Үстап қалу, мойынға жазу. Бекітілмей жүмсалған қаржыны өтеу үшін белгіленетін акшалай алым немесе үлыксатсызжүмсалған акшаны мекеменін ұстап калуы.

_НАЧИСЛЕНИЯ НА ЗАРАБОТНУЮ ПЛАТУ — Ж алакыга есептел-ген төлем (белгіленген процент бойыиша есептеледі). Мемлекетпк бюджетгін кірісіне кәсіпорындар, мекемелер аркылы теленетш жэне алеуметгік сақтандыру максаттарына жүмсалатын қаржы.

НЕВИДИМЫЙ ЭКСПОРТ — Бүркемелі экспорт. Шет мемлекеттермен олардың азаматтарына кызмет керсетуден түсетін ақша. Бүған шетел туристерінен, сауда кемелері мен шетел тауарларын та су дан түскенкаржылар, т. б. кіреді. — , . • с,-- jgfe

НЕДЕЛИМЫЙ ФОНД КОЛХОЗА — Колхоздын бөлінбейтін коры.Колхоздын негізгі корларынык бірі. Бұл кор колхоз мүшелері арасындабөлінбейді. Ол колхоз өндірісінщ өсуіне жэне колхоз мүиіелерінінмәдени-түрмысын жақсартуға жүмсалады. Бөлінбейтін қордың құрамы-на: өндірістік үйлер, қүрылыстар, ауыл шруашылық машиналары, жүмыскөлігі, өнімді мал, т. б. іЯреді.

НЕДОСТАЧА — Жетпеу, кем шығу. Материалдық жауапты адам-ды тексеру кезінде заттын* акшанын кем шығуы, жетпеуі.

НЕДРА — Ж ер қойнауы. Жердіц терен кабаты және жер астын-дағы байлықтар.

НЕИМУЩИЙ — Ж арлы, кедей. Күн көрігі төмен адам. Неимущиеслои общества — коғамнын кедей тобы.

НЕКОМЛЕКТ, НЕКОМПЛЕКТНЫЙ — Комплектісіз, комплект*емес, белшектері түгел емес. Комплектісі, белшегі жеткіліксіз нэрсе.

НЕКОНТРОЛИРУЕМЫЕ ДОХОДЫ — Бақылауға алынбайтын кірістер. Мемлекеттік каржы бәлу жүйесіне кірмейтін табыстар.

НЕКРЕДИТОСПОСОБНЫЙ — Неснені, қарызды, борышты талеу қабілетінің жоқтығы. Кредитке алынған соманы уакытында қайтара алмау. * ■ Щ Щ Щ " У с

54

НЕЛИКВИД — Іске асырылмайтыи, жүмсалмайтын, керексіз, өтімсіз* сатылмаитын зат, буйым. Кәсіпорында іске асырылмайтын, ке- рексіз, өгімсіз, сатылуға, жойылуға тиіс мүлік.

НЕНОРМИРОВАННЫЙ — Нормаланбаған, мөлшерленбеген.НЕОБЛАГАЕМЫЙ ОБОРОТ — Салық салынбайтын айналым. Та­

уарды сатуда салық алынбайтын айналым.НЕОБХОДИМОЕ РАБОЧЕЕ ВРЕМЯ — Қажетгі жұмыс уақыты.

Кызметкердін өзі және отбасы күнелту үшін қажет игіліктерді өндіруге жұмсалатын уакыт. Осы мерзімде жүмсалған енбек қажетті енбек деп аталады. Қажетті жүмыс уақытына ақыны жалакы түрінде төлейді.

НЕОБХОДИМЫЙ ПРОДУКТ — Қажетті өнім. Материалдык игіліктерді өндіру саласындагы кызметкердің өзінің және отбасынын енбек етіп, өмір сүруі үшін шығарылатын қоғамдық өнімнін бір бөлігі. Мұнын өзі енбек өнімінін материалдық игіліктер өндірісі саласындағы кызметкерлердіц жеке түтыну коры на қосылатын бөлігі.

НЕОБХОДИМЫЙ ТРУД И ДОПОЛНИТЕЛЬНЫЙ ТРУД —Қажегп енбек жэне косымша еңбек. Материалдық өндіріс саласында енбек ететін кызме гкерлердін әнімді өндіру үшін және кажеттерді канағаттандыруға, өндірісті үлғайтуға жүмсаған енбегі қажетті енбек, я гни өндірушілердін енбегі —■ кажетті еңбек. Кажетт! енбек өнімді енбекпен айналысатын кызметкерлердің өмірлік кажеттерін канағаттандырады Косымша енбек қоғамиың жалпы қажеттерін ка нағатта н д ы рады.

НЕПЛАТЕЖЕСПОСОБНЫЙ — Талем қабілетеіздігі. Алған чіндеттемесіне сай өз борышын талеуге кабілетсіз мекеме, жеке адам.

НЕПРОИЗВОДИТЕЛЬНЫЕ РАСХОДЫ — Өнімсіз шығындар. Кәсшорындарда өндіріс нашар үйымдастырылғанда және материалдык игіліктер ұқыпсыз сақталып, кәсіпорын өндірістік шарттарын бүзған жағдайда орын алатын шығындар.

НЕПРОИЗВОДСТВЕННАЯ СФЕРА — Өндірістік емес сала. Кызмет көрсету саласы. Бүл сала материалдык игіліктер өндірмейді. Өндірістік емес саланың сипаты мен көлемі негізгі өндіріс әдісіне карай аныкталады.

НЕРЕНТАБЕЛЬНЫЙ — Рентабельді емес. Жүмсалған шығынды актай алмайтын, тиімсіз, рентабельді ечес жумыс.

НЕТТО — Нетто, таза. Жалпы дайындалған әнімнен, тауардан, сомадан кеткен шығындарды, аударылған акша сомасын, т. б. алып тастағаннан кейінгі олардын таза салмағы, квлемі, пайдасы, табысы. Тауардын ыдыссыз таза салмағы.

НЕТТО-БАЛАНС — Нетго-баланс, 1) Сырткы саудада: шеттен әкелінетін тауар мен шетелге шығарылатын тауардын тепе-теңдігі; 2) бухгалтерлік есепте сальдолық (калдықтык) баланстың айналым балан- сына катынасы.

НЕУСТАВНЫЕ ХОЗЯЙСТВА (ОРГАНИЗАЦИИ) — Жарғысыз (устаагтық емес) шаруашылық (мекеме). Жарғысыз жүмыс жасайтын мекеме. Бүл ютамдық бірлестіктер, адамдар, топтар немесе мемлекеттік, қоғамдық мекемелердің одағы; алдына қойған айкын максаты, бағдарламасы, күрылымы бар, заң жүзінде жүмыс істейтін уйым.

НЕУСТОЙКА — Т ұрақсыздық айыбы. Екі арадағы келісім шарт­тарын орындамағаи немесе нашар орындағаны үшін айыпты жақтын екіиші жакка төлейтін сомасы. Бүл сома екі арадағы шартта не заңда көрсетіледі. > •

мНОЖНИЦЫ ЦЕН** — Баға кайшылығы. Ауыл шаруашылығы мен өнеркэсіп тауарлары бағалары арасындағы қайшылық, алшактык. Тауарларды сату мен сатып алу бағасы арасындағы алшактық.

55

НШ' A

НОМИНАЛ Номинал, керсетілген баға, белгілснген бага. Банк билеттері, бағалы қағаздары, кағаз акша, мо неталар мен облигацияларда көрсетілген баға.

НОМИНАЛЬНАЯ ЗАРАБОТНАЯ ПЛАТА — Нактыльі жалақы, көрсетілген жалақы, ном и н алды жалақы. Ақшаға шағып берілетін жа- лақы. Бірақ бұл енбекақынын шын мәнін көрсете алмайды. Сондыктаннакты жалақы деген қолданылады.

НОРМА ВРЕМЕНИ — Уақыт нормасы, мөдшері, Ғылыминегізделген уақыт, бір өнім өлшемі бірлігін өндіру немесе белгілі бір өндір.стік операцияны орындау үшін белгіленеді, инженерлік есептеу және өндірістік операцияға жұмсалатьш уақытты өлшеу негізінде анықт.ілады, Оныц күрамына жүмыс уақь*гынын мөлшерленген элемен- ттері кіреді. Уакыт мөлшері өнімділік мәлшерін жасаудың жэне өнімнін еңбек сыйымдылығын аныктаудын базасы болып табылады.

НОРМА ВЫРАБОТКИ — Өнімділік нормасы, мелшері. Бір уакыт өлшемі ішінде бір немесе мамандыгы сәйкес келетін бірнеше орындау- шыныц қалыпты жағдайда өндіретін өнімнін сандык көрсеткіші.

НОРМАТИВ — Норматив, м&лшер. Белгілі бір өнімді өндіру,жұмысты атқару немесе программаны орындау үшін колданылатын белгіленген экономикалык немесе техникалык көрсеткіш мөлшері.

НОРМИРОВАНИЕ — Нормалау, мелшерлеу. Белгілі бір заітыцшегін белгілеу, нормалау. - ^ ^

НОРМИРОВАНИЕ ТРУДА — Енбеггі нормалау. Бір жүмысты орындауға уақыт белгілеу немесе бір уақыт өлшемі ішінде жасапшығатын бүйымның санын белгілеу, нормалау.

“НОУ-ХАУ" — “Ноу-хау”. Патенттілік хүқы жоқ нендей бірөндірістің түрін үйымдастыру үшін қажетті техникалық қүжат; Өнеге- тәлім және өндірістік тәжірибе түрғысында әзірленген техникалык-тех- нологиялық, сауда (коммерциялық), т. б. білімдердін жиынтығы. “Ноу-хаудың” ғылыми-техникалық басқару ісі және қаржы сипатындағыерекшеліктері бар.

ОБАНКРОТИТЬСЯ — Банкротқа үшырау, банкрот болу. ОБЕСЦЕНЕНИЕ ДЕНЕГ — Ақшаның қүнсыздануы. Акшаның са­

тып алу кабілетінің төмендеуі, күнсыздануы немесе валюта курсынын. күнсыздануы (сыртқы қүнсыздану), бірінші жағдайда тауар бағасының жалпы көтерілуімен, ал екінші жағдайда шетел валютасынын сол ел валютасымен көрсетілген курсынын жоғарлауымен байланысты болады.

ОБЛОЖЕНИЕ — Сдлық салу. Белгілі соманы төлеу жәніндегі міндеттеме. Жердіц, судын, малдың, мүліктіқ белгілі бір түріне, аланына, мөлшеріне, басына салық салу. Бүл когамдық максаттарға не мемлекетпайдасына төленетін жарна. ^

ОБМЕННЫЙ ФОНД — Айырбас қоры. Айырбастауға арналганқор. ___

ОБОРАЧИВАЕМОСТЬ ОБОРОТНЫХ СРЕДСТВ — Айналым қаржыларының айналымдылығы Айналыс каржыларынын айналуы. Айналыс каржыларын тиімді пайдалану денгейін көрсететін эконрмика- лық көрсеткіш. Кәсіпорындар мен шаруашылык үйымдарындағы айна­лым қаржылары үдайы өндіріс процесінің бір сатысынан екіншісіне үздіксіз ауысып отырады. Оларды ң бүл козғалысы айналыс каржыларынын ауыспалы айналымы болып табылады.

ОБОРОТ КАПИТАЛА *— Капитал айналымы. Капиталдын ауыспа­лы айналымы дүркін-дүркін кайталанып отыратын процесс. Капиталдын

56

бір айналымы оның акша түрінде жүмсалған кезінен бастап, сол акша түрінде оралғанға дейінгі мерзімді камтиды. Капиталдын ауыспалы айна­лымы капитал айналымы дсп аталады. Бүкіл авансыланған капитал құны өндіріс печ айналыс сатыларынаи втетін уақыт жиынтығы капиталдынайналым уакытын күрайды.

ОБОРОТНЫЕ СЕРДСТВА — Айналым қаржысы. Кәсіпорындар мен шаруашылық үйымдардыц айналым қаржылары өндірістік қор жа- сауы үшін, аяқталмай калған өнім қалдықтарын, дайын өнЫдерді, т. б. мүліктерді дайындау үшін жэне айналыс пен өндірістін баска кажеттерінетсу үшін пайдаланылДды. » \ ] .

Негізгі қорларды пайдалану мен қор қайтарымына негізл корлардын калемі, қүрылымы, сондай-ак негізгі күр&л-жабдык пен айналым каряіысынын аракатынасы бір мезгілде эсер етеді. Өндіріс процесі үздіксіз жүруі үшін негізгі корлардын түрі сиякты, айналым каржысынын барлық кажетті түрі катысуы міндет. Айналым каржысы — ендірістегі айналым корлары мен айналым қаржысынынжяьштығы. •

Негізгі кордын тиімділігі тиісінше айналым Ьдржысыиын болуына байланысты, бүлардын аракатынасы пропорцияльі болады, себебі ендіріс процссі мен сауда ісіне негізгі жэне айналым корлары кажетті мөлиіерде

датысуға және тиімді пайдаланылуға тиіс.ОБОРОТНЫЕ ФОНДЫ — Айналым қорлары, Өидірістін бір цик-

лында түгелімен пайдаланылатын өндірістік корлардын бір белігі. Олар- дың кұны өндірілген енімге толығымен аударылады, кіреді. Айналым корларынын негізгі элементтері енбек заттары, коймадағы шикізат, негізгі және косалқы материалдар, отын, ыдыс, ендірісте аякталмай калған өнім, шала фабрикат, арзан жэне тез тозатын енбек қүралдары, сай- мандар, алдағы жылдардын шығындары т. б. Айналым корлары кәсіпорыннын айналым каржылары есебінен алынады.

Негізгі қорлардын айналымы айналым корларына жэне олардын айналымдылығына байланысты. Айналым корлары ендіргіш корлардын айналымымен катар айналым жасап, онын үздіксіз айналым жасауынқамтамасыз етеді.

ОБОРОТНЫЙ КАПИТАЛ — Айналым капиталы. Айналым капи­талы дегеніміз түтыну процесінде енімге толык сінірілетін (кіретін) және әрбір ауыспалы айналым акша түрінде түгелдей кайтып оралып отыра- тын ендіргіш капиталдын бір белігі. Айналым капиталына енбек заттарын сатып алуға жүмсалған шығындар мен енбекакы жатады. Енбек затта­ры — шикізат, косымша материалдар, отын, т. б. өндіріс процесіндетолык түтынылады, жүмсалады.

ОБРАЩЕНИЕ КАПИТАЛА — Капитал анналуы. Рынокта капитал­дын акша түрінен тауар күйіне, одан кайтадан акшага айналуы. Капитал айналысы капиталдын ауыспалы айналымынын бір бөлігі болып табы­лады.)

ОБЩЕСТВЕННОЕ МАТЕРИАЛЬНОЕ ПРОИЗВОДСТВО — Коғамдық материалдық өндіріс. Бүл — коғамнын өмір сүруінін негізі. Қоғамдық материалдык өндіріс адамнын табиғатпен езара әрекетінін жэне осы негізде туындайтын енбек катынастарыныц жиынтығы. Ол мыналардан түрады: 1) адам енбегі; 2) енбек заты; 3) енбек күралдары. Енбек процесінде адам әрекет ететін табиғат заты енбек заты болады. Адам енбегінін әсеріне үшыраған және одан әрі өнделуге тиісті енбек за ты — піикізат, ал адамнын енбек затына эсер ететін күралы енбек күрал-жабдықтары деп аталады. Мүнда енбек күралы шешуші роль аткарады. Енбек күрал-жабдыктары мен енбек заттарынын жиынтыгы ендіріс күрал-жабды ктарын күрайды.

57

Қоғамдық өндірістің ехі жағы болады: өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастар. Өндіргіш күштерге өндіріс күрал-жабдыктары және сол саладағы маман адамдар кіреді. Адамдар — қоғамнын өндіргіш күштерінің негізгі элемент!. Матери алды к. өндіріс процесінде адамдардың еркі мен санасынан тыс көрінетін белгілі байланыстар мен қатынастар қоғамдық-өндірістік немесе экономикалық қатынастар деп аталады. Өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың бірлігі өндіріс әдісін қүрайды. ’ г «

Қоғамнын өмір сүруі үшін өндіріс үздіксіз болуға тиіс. Бұл үздіксіз, тасқынды үдайы өндіріс деп аталады. Қоғамдық үдайы өндіріс жай жэне үдайы үлғаймалы өндіріске бөлінеді. Өндіріс көлемі өзгермей жанаруын жай үдайы өндіріс деп атайды. Үлғаймалр ұдайы өндіріс деп өндірістің өскелең ауқымда жацаруын айтады. ~ ~

ОБЩЕСТВЕННОЕ РАЗДЕЛЕНИЕ ТРУДА — Қоғамдық еңбек бөлінісі. Еңбек қоғамньщ өз ішіндегі егінші, малшы, өнеркәсіл, сауда, транспорт т. б. және кәсіпорынныц ішіндег! жеке салалар бойыншабелінеді. . - ' ' . . . ... - 'іЩҒ'} И*.

ОБЩЕСТВЕННЫЕ ФОНДЫ ПОТРЕБЛЕНИЯ — Қоғамдық түты- ну қорлары. Түтыну қоры қоғамдағы үлттык табыстьщ бір бөлігі. Үлттық табыс түтыну қоры және корлану (қор жинау) қоры болып белінеді. Түгыну қоры өндіріс саласында істейтін (қажетгі енім) және баскару мен корғаныс саласын қоса алғанда материалдық емес өндіріс саласында жүмыс істейтін қызмегкерлердін материалдык және мәдени қажеттерін канағаттандыру үшін (қосымша внгмнің негізгі бөлігі) пайдаланылады. Демек, түтыну қоры кажетті өнімнің есебінен де, сол сияқты қосымша енімнін өндірістік емес қажеттерге кететін бөлігінен де қүралады. Ол бүкіл халықтын жекелей түтынуын, халыкка қызмет көрсететін мекеме- лердегі, ғылыми мекемелер мен басқарудағы материалдык шығыңдарды қамтиды. Тұтыну қоры еңбекақыдан тыс әрі оған косымша ретінде (пенсия, көп б&лалы аналарға, ецбекке уакытиіа жарамсыз болып қалған адамдарға төленетін алеуметтік сактандыру қаржысы, стипендия, дема­лыс үшін теленетін каржы, сондай-ақ халыққа тегін білім беруге, ме- дициналық кызмет керсетуге, бала бақшалар мен яслилерге, шгубтарға, кітапханаларға, санаторийлерге, т. б. жүмсалатын қаржы) қоғам мүше- леріне тегін немесе жеңілдік түрінде бөлініп беріледі.

Қорлану (қор жинау) қоры косымша енімнін өндірісті үлғайтуға және резервтерді молайтуға бағытталған белігі болып табылады. Қор жинау коры, ендірістік және өндірістік емес корлармен резервтерді арттыруға пайдаланылады.

ОБЪЕДИНЕНИЕ — Бірлестік. Бүл кәсіпорындардын бірігіп, енім өндіру үшін бірлесуі. Ол бірнеше бірыңғай қүрылым мен белімшеден түрады, шаруашылық есеп негізінде жұмыс істейді, мүнда барлык күш-қуат және қаржы бір жерге шоғырландырылады, ендіріс прогрестік әдіспен баскарылады. Бірлестік өнеркәсіп бірлестігі, өндіріс бірлестігі және ғылыми-өндіріс бірлестігі, т. б. болып белінеді.

ОБЪЕМ ПРОДУКЦИИ — Өнім көлемі. Жеке бір кәсілорынныц,шаруашылықтьщ не саланың белгіпі уакыт ішінде шығарған немесе істеп шығаруға тиісті өнім мелшері.

ОКУПАЕМОСТЬ — Өтеу, өзін-өзі ақтау. Жүмсалған шығындардыңөзін-өзі ақтауы, табыс келтіруі, алғаш пайдаланылған шығындарды өтеу.

ОПТОВАЯ РЕАЛИЗАЦИЯ ТОВАРОВ — Тауарларды көтерме сау­да аркылы өткізу. Бір кәсіпорындар мен үйымдардың баска бір кәсілорындарға, үйымдарға өз тауарларын көтере сату.

ОПТОВАЯ ТОРГОВЛЯ — Көтерме сауда. Халық түтынатын тау­арларды, шикізаттарды кәсіпорындарға және үйымдарға сату. Сауданын бүл түрі бөлшек сауда аркылы тауарлардын одан әрі халыкка еткізілуін.

58

Фтыщр катар өиеркәсштік қайта өадеуден еткізіліп, сыртқа шығаршгуъш камтиды. Көтерме сауда — бір кәсіпорыннын баска вткізу иіі уазал а рға тауарларды көп к&лемде сатуы. Сауда әдстте көтсрме сауда ортрлыктарында — әткізуші базаларда, тауар биржаларында, жәрмеккедер меи аукдиондарда жүзеге асырылады.

ОПТОВАЯ ЦЕНА ПРЕДПРИЯТИЯ — Кәсіпорынның кетерме са­уда бағасы* Кәсілорыннын ез өнімін екінші кәсіпорынға сататын бағасы. Бұл баға анічніц бір елшеміне шакканда жосрарлы өзіндік күн мен жоспарлы пайдадан түрады.

ОПТОВАЯ ЦЕНА ПРОМЫШЛЕННОСТИ — Өнеркәсііггін кетермесауда бағасы. Өнеркәсігпін өз өнімін сауда үйымдарына сататыи бағасы. Оған кәсіпорынның көтерме сауда бағасы, айналым салығы және еткізуші үйымдар пайдасын күрайтын үстеме каржы кіреді. Үртеме каржы өткізуші үйымдардыц айналыс шығыңдарынын орнын толтыруға және кор жинауға жұмсалады.

ОПТОВЫЕ ЦЕНЫ — Кетерме сауда бағасы. Бұл мемлекеттік кәсіпорындардыц және ұйымдардыц ездерінін енімдерін жалпы халыктан баска сатыл алушылардын барлык категорияларына вткізетін бағасы. Бағаныц бүл түрі кәсілорындардын көтерме сауда бағасы және өнеркәеіптегі кетерме сауда бағасы деп екіге белшедһ

ОПТОВЫЙ ТОВАРООБОРОТ — Кетерме тауар айналымы. Кетер­ме тауар айналымы — кажетті заттарды тікелей түтынушыларға жеткгзу максатымен тауарды сауда орьждары мен үйымдарға сату.

ОРУДИЯ ПРОИЗВОДСТВА — Өндіріс қүралдары. Өндіріс күрал- дары енбек күрал-жабдыктарынын негізгі және басгы белігі. Оған әр түрлі машиналар, приборлар. саймандар, т. б. кіреді.

ОСНОВНОЙ КАПИТАЛ — Негізгі капитал. Әндіріс процесіне түгелдей катысатын, бірак ез күнын өнімге бөліп-бөліп, онын тозу дәрежесінс карай сініретін ендіріс капиталынын элементтері негізгі ка­питал деп аталады. Негізгі капитал ендіріс ғимараітарына {үйлеріне), күрылыстар мен машиналарға, жабдыктар мен күрал-саймандарға сініріледі. Негізгі капитал табиғи және моральдык тозуға үшырайды. Негізгі капкталдын тез тозуына жол бермеу үшін ағымдағы орташа және күрдслі жөндеуге косымша капитал жүмсалады. Күрделі жөндеуге жұмсалған капиталдын негізһ көзі амортизациям ық қор болып табылады. Негізгі капитал күрамы активті және пассивті элементтерден түрады. Активті элементтер енбек затына эсер етеді. Оған машиналар, жаб­дыктар, кондырғылар, т. 6. жатады. Ап пассивті элементтер ендіріс лроцесіне кызмет етеді. Олар үйлерден, ғимараттардан, транспорт күрал- дарынан, т. б. түрады.

ОСНОВНЫЕ РАСХОДЫ — Негізгі шығындар. Өнімді жасайтынтехнологи ялы к гіроцестермсн тікелей байланысты шығындар (шикізат, материал, энергия, амортизация, т. б.)

ОСНОВНЫЕ СРЕДСТВА — Негізгі каржы, қүрал, қор. Өндірісгін негізгі корға деген сүранымы ендіріс калеміне, ауыл шаруашылығында егіс көлеміне, мал басына, олардын өнімділігіне байланысты аныкталады. Негізгі кордыц саны мен күрылымы есірілетін егістік түріне, мал басына, олардын күрылымына байланысты аныкталады жэне егістік пен мал цдаруашылыры жүйелеріне, табиғи ерекшелікке, экономикалык жағдайға, өндіркгпн орналасуына, мамандануына, колда бар техниканын куатына, жүмыс уакытын толы к пайдалануға, ғылыми-техникалык прогреске. колда бар машиналарды жетілдіріп, жаңгыртып, жанартып отыруға да

I байланысты*.ОСНОВНЫЕ ФОНДЫ — Негізгі қорлар. Кэсіпорындардын ендіріс

күралы мен енбек күрал-жабдыктары. Өндіріс процесінде үзак уакыт- бойы пайдаланылатын ендіріс күрал-жабдыктары негізгі корға жатады.

59

Олар өз қүнын жасалган өнімге өзінің тоауына қарай бірте-бірте бөдшсж-теп енгізеді, негізгі қорлар пайдалану процесінде табиги жәме моральды* тозуга үшырайды. • . -

ОСОБЫЕ ЭКОНОМИЧЕСКИЕ ЗОНЫ — Э к о н о м и к а л ы к t p t t u i e Й )аймак.

с . ^ т " ' • — ^ ■ ■ ■ ■ m w ' w w | r # | H i a % т ш ш ш т Г З ^ Л Г Т

түсуіне байланысты мундай аймактар шсгі белгілене бастады. Муңцй аймакқа Арал, Балқаш өңірі, т. б. жатады. ~ - :УЩШ

ОТВЛЕЧЕННЫЕ СРЕДСТВА — Оқшауданған каржылар. Бу*гал-терлік баланс активіндегі айырықша статьялар. Бүл мемлекеттік бюджет-ке өткізілетін аударылатын жарналар мен кәсіпорын табысыяаиалынатын жарна, яғни белгілі бір кәсілорын айналымьтш шыгьм кадпм қаржылар. '

ОТНОСИТЕЛЬНАЯ ПРИБАВОЧНАЯ СТОИМОСТЬ — Салысгыр- малы қосычша қүн. Екбек өнімділігініц артуы нәтижесіиде чажетті жұмыс уақытының азайып, қосымша жұмыс уакытынын тиісікше кәбеюі нәтижесінде лайда болған қосымша қүн салысгырчалы қосымша қ т деп аталады. - -

2 1 Г ^ СЛЬ ~~ Сала. Өндірістің жеке саласы, кызмеггін белгілі epicLОТХОДЫ ЭНЕРГОРЕСУРСОВ — Энергоресурсгар қалдығы

(өнеркәсіп, жылу-су жэне алектр станция). Бүлардын қалдықтарын пайдаға асыру үлкен тиімділікке кол жеткізеді. сондай-ак ол жерді суды, ауаны ластамайды. *;

ОТЧЕТНЫЙ БАЛАНС — Есеіггі баланс. Кәсіпорыннын есеп беріяотырған уақыт ішіндегі (ай, тоқсан, жыл) жүмыс нәтижесін кеосететін баланс. "■ •

ОТЧИСЛЕНИЕ ОТ ПРИБЫЛИ — Пайдадан теленетін жар на, пай- дддан төлеу. Кәсіпорындарынын таза табысыныц (пайданын) бір бәлегін мемлекеттік бюджетке аударуы, өткізуі, я р к и пайдадан телемі.

ОФЕРТА Оферта, үсыныс. БелгілІ бір кызмет иесіне келісім шарт жасасу үшін сол келісімге қатысты жағдайдың барлық кажетп талаптарын орындай алатыны жөнінде ресми емес үсыныс беру.

ОХРАНА ПРИРОДЫ — Табиғат қорғау. Атмосфера, жер, келдер мен теніздер, өсімдік^ пен жануарлар әлемін қорғау және табигат қорларын ұтымды пайдалану туралы жүргізетін шаралауГ жиынтыгы. Шараларда мыналар көзделеді: жер кыртысыныц бүлінуімен күресу, су көздерін қорғайтын объектілерді және басқа қоргау қүрылысын салу, теңіздер, көлдер, суаттарды ластамай таза үстау, су пайдалану коэффи- циентін кетеру, зиянды заттарды жіберуді азайту, орман-тоғайды корғап дамыту, корыктар мен парктер жүйесін көбейту, әндіріске калдыксыз технологияны енгізу, қоқыстар мен қалдықтарды толык жинап әндеу, ғылыми-техника-экономмкалық шешімдерде олардын экологиялык сал- дарын ескеру және айналадағы ортаны қорғау шараларына шығындарды қарау, табиғат қорларын пайдалануда оны бағалау, пайдалану мелшерінла* т У(5 ШЬІҒЬІНдардың тпімділігін есептеу, экология мамандарын даяр-

Ауыл шаруашылық өндірісіне табиғаттың әр түрлі корлары — жер, су, есімдік, ауа жэне жануарлар дүниесі пайдаланылады. Бүларды дүрыс пайдаланбаса, тиімсіз колданса, онда өндіріске, табиғатка айтарлыктай зияи хелеці. Табиғат байлығының ең бастысы жер. Дақылдардыц, жай-ылымдардың түсімділігі жердін сапасына, қүиарлылығына байланысты.жерге непзп зиян эрозиядан келеді, яғни топырактың беткі қабатын судың шаиып, желдің мүжуінен туады. Бүған карсы шаралар — топы- рак эрозиясымен күресу, су квздерін қорғайтын обьектілер салу.

60

пПАДЕНИЕ КУРСА — Құнының (курстын) төмендеуі. Кағаз

а&шашь-ад, күнды кағаздар бағасының, нарқынық төмендеуі.ПАЕВОЙ, ПАЙ — Пай, жарна. үлес. Ортак іске оның жеке

мүшесінік' қосқан улесі.ПАЙЩИК — Пайшы, жарнашы. Пай төлеуші, бір Іске пай коскан

мекеме не а да м.ПАРИТЕТ — Паритет, теқдік. I. Тепе-теңдік, бірдейлік, тек пра-

волылык* пара-парлық. 2. Валюта паритеті — түрлі елдер валютасыиын алтынмен салыстырғандағы арақатынасы, құны

ПАРТНЕР — Серіктес, әріптес. Белгілі бір жүмысты бірігіп жаса- ушы, әріптес, серіктес адам не мекеме.

ПАССИВ — Пасс и к. Бухгалтерлік бал ан стык он жағы. Ол каржынын кайдан -келіп түсетінін жэне кандай максатка жумсалатынын көрсетеді. Ол тараулар мен статьаларға бөлінеді. Бала иста пассивтін корытындысы актив корытындысына тен болады.

ПАССИВНЫЕ СЧЕТА — Пассивті счет. Кірісгін кайдан түсетінін жэне индай максаттарға жумсалатынын көрсететін бухгалтерлік есеп счеты.

ПАТЕНТ — Патент. 1. Өнертапкышка ашкан жаналығын пайдала- нуға хүкык беретін куәлік қағаз. 2. Саудамен, кәсіппен айналысуға хүкык веретін куалік қагаз. ' v ,‘ '

ПЕНЯ — Өсім. Міндеттемені дер кезінде орындамағаны, тәлемдерді өтсчетен! үшіи колданылатын финанстык шара. Ол твленуге ткісгі акшанык белгілі бір процент! есебінде айып түрінде алымады.

ПЕРЕМЕННЫЕ РАСХОДЫ — Өзгерчелі шығындар. вндгріске өнЫ ішлеміне езйкес взгеріп отыратын шыгындар Мәселсн шикізат, от»*н, жаіакы т. б. тырындар. Бүлар ендіріс көлемінін үлғаюына немесе кыскару ыш байланыгі ы өзгеріп отырады.

ПЕРЕМЕННЫЙ КАПИТАЛ — Өзгермелі капитал. Капиталдын жүмысшы гүшін сятыя алута жүмсалған бел№, ярни жүмысшыларра твленетін жалақы, од өндірістія дамуына байланысты өзгеріп отырады. %- ПЕРЕОЦЕНКА ТОВАРОВ —■ Тауарды кайта бағалау. , “

ПЕРЕПРОДАЖА — Алып-сату, кайта сагу. Бұрын сатып алынранбүйымды кайта сату (әдетте пайда табу максатымен істеледО

ПЕРЕПРОИЗВОДСТВО ТОВАРОВ — Тауарды артык вндіру. Эко­номик алык дагдарыстардын кейбір кезінде рыноктср сүранысы төмен тауарларра толады. бара темендейді, кәсіпорындар жұмыстарын токтатады жүмыссыздар саны өседі. »

ПЕРЕРАСЧЕТ — Қайта есептеу. Кайта есеп айыру» кайта есепжасау, кайтадаи есеп айыру. Щ ЯВР& '- ^ ^

ПЕРЕУЧЕТ — Қайта есепке алу. Бүрын есепке алынран тауарлар- ды. акшаларды, векеелдерді, т. б. кайтадан, екінші рет есепке алу.

ПЕРЕХОДЯЩАЯ СУММА — Ауыспалы сома. Мекеменщ келесі айг« немесе келер жылга ауысатын сомасы,

ПЕРИОД ОБОРОТА КАПИТАЛА — Капиталдын айна.іым кеэеқі. Капиталдын акша туршде козгалыска тусіп, жана акша кайтып орала- тын уакыты, кезекі Оран өндіріс уакыты мен капиталдык айн й лыс уакыты кіреді,

ПЕРСПЕКТИВНОЕ ПЛАНИРОВАНИЕ — Келешекке жоспарлау.Когамдыг даму мен халык шаруашылығын жоспарлы түрде дамьпу занынык беска экономик алы к эандарынын талаптарым ескере отырып, халык шаруаоШлыгыи дамъпудын келешекке (үзак мсрзімге) арналган жссларларыи жасау, оны жүзегс асыру жэне орындауын бакылау.

ПЕРСПЕКТИВНЫЕ ПЛАНЫ — Келешек жоспарлары, перслегги- вады жоспарлар. Келешекке жогпарлар жасау. Перспективалык жсч:пар-

61

лар шаруашылық дамуынын бірқатар жылдарга <5r 10, 20 ж ц т ) арналған мегізгі бағытын көрсетеді де алеуметгік-экономикалық \ы міндеттерді орындауды белгілейді. : ГійІ?

ПЛАНОВАЯ ПРИБЫЛЬ — Жоспарлы пайда. Кәсілорындар тазь табысының жоспарлы, ақша турінде көрсетіяген сомасы. '/ "

ПЛАНОВАЯ СЕБЕСТОИМОСТЬ — Жоспарлы өзіидік құц.Кәсіпорынньщ өнім шығару жэне оны сатумен байланысты алдын-ала жоспарланып, акдиа түрінде көрсетілген барлық шығындар сомасы

ПЛАТА ЗА ПРИРОДНЫЕ РЕСУРСЫ — Табиғи қорлар үш|н телем. Әрбір кәсілорынныц пайдаланылған табиғи қорлардың: жердің,судын, пандалы қазбалардың, т. б. түрлері мен ш ем ін е байланысты кәсіпорын пайдасынан бөлінетін, сөйтіп бюджетхе түсетін жарнаның біобӨЛІГІ. ] " % - V, ■ -

ПЛАТА ЗА ПРОИЗВОДСТВЕННЫЕ ФОНДЫ — Өвдірістік қордар үшін тел ем.. Әрбір кәсіпорыннын қолында бар негізгі өндірістік қорлар мен мөлшерлеяген айналмалы қорлардыц көлеміне байланысты кәсіпорын пайдасынан балініл, бюджетке түсетін жарнаныц бір бөлігі.

ПЛАТА ЗА ТРУДОВЫЕ РЕСУРСЫ - Еқбек ресурстары үшів толем. Әрбір кәсіпорынның жұмысшы күшін дайындауға, жұмысшыларға және олардың семья мүшелеріне түрмыстық қызмет көрсетуге жұмсалған мемлекеттік шығынньщ орнын толтыру мақсатында кәсіпорын пайдасы­нан белініп, бюджетке түсетін жарнаның бір бөлігі. а.

ПЛАТЕЖЕСПОСОБНОСТЬ — Төлем қабілеті. Кәсіпорынныңкүнделікті ақшалай табысымен ағымдағы төлемдерін тоқтаусыз өтей алу мүмхіндііі.

ПЛАТЕЖЕСПОСОБНЫЙ СПРОС НАСЕЛЕНИЯ — Халықтынтел ем қабіяеті, сүранысы. Халықтын керекті тауарларға, түрмыс қажетінетейтін бұйымдар мен қызмет керсетуге сүранымын өтей алуыменаиқындалады. Халыклъщ телем қабілеті сүранымы қолда бар нақты ақша қаражатымен анықталады. -

ПЛАТЕЖНЫЙ БАЛАНС — Толем балансы. Белгілі мерзім ішінде бір елдің екінші елге телеген ақшасы мен басқа елден алатын телем ақша сомаларының өзара мелшерлі қатынасы.

ПОБОЧНЫЙ ЗАРАБОТОК — Қосымша, жанама табыс, жалақы. Негізгі жалақыдан тыс, косымша, жанама табыс. Ш

ПОВРЕМЕННАЯ ОПЛАТА — Мерзімді ақы. Белгілі бір жүмысты орындауға кеткен уақыттың мөлшеріне қарай ақы телеу.

ПОГАШЕНИЕ ССУД Қарызды, борышты өтеу. Мемле^еттік оашстен не басқалардан алған қарызды иесіне уакытында қайтарып беру.Егер кәсілорын телем кабілетін жоғалтса, оныц алған қарызы сал кәсіпорынның мүлкін сату арқылы қайтарылады.

ПОДОТЧЕТНАЯ СУММА — Есептегі сома, есеп берілетін сома.Қызметкерге алдын ала берілген ақщалай аванс, жөніндегі шогтар менқүжаттар тіркеледі. Есеп беретін адам ол үшін аванс есебін тапсырады, қажет қүжаттарды қосып еткізеді.

ПОДОХОДНЫЙ НАЛОГ — Табыс, кіріс салығы. Эр адамнын не­месе кәсгпорынньің кіріс мелшеріне сәйкес олардың барлық табысынан алатын, заңмен белгіленгён міндетгі түрдегі салық.

ПОДРДД — Мердігерлік. Белгілі бір жұмысты (енімді беру, дақылды, мадды немесе өндірістің бір түрін) келісілген енбекақы бой­ынша орындау, жасау немесе белгілі бүйымды жасалған шарт бойынша

жүмысты жүргізудін үдемелі әдіеі, Мердігеряік коллективтерге жер, техника, басқа ресурстар және егісдақылы мен мал, өндірістін бір түрі жасалған шарт бойынша белгія уақытқа бекітіліп беріледі. ьекітіп беру жолы әр түрлі, арендажағдайында да болуы мүмкін. Коллектив өз еркімен бірнеше жылдык

' * -

62 . І Ш І

1Ц|{ЯМ рЬЯММММ* ЛфвІГМ, «НИв М*руДвН бірЛМЯ «ІММГШиагШішіі ж м и іі і м ш іч зйі&ш т т й і о^ммаііЪім, tot** с«Авк « ^ Ь м імшШй К ш иіп я яф т т рі ттм іоЛы **»*««* тяимиянм « и м асг4Ьииі** g t o m m |* * м і іүрадм, Іи І і т ы «с«Дг ппигммі шшнтттHiHH ten м м м м ір « М « k « m n |Ж Н « fta й^шшит ші т іц і и щ Чг*щг*р/н* к м м іп к и ііі к в ш і. амиим щ ц < к м ■ >гішіріі ішцшігши берм** яармм лягыюсы ямшлтт іиарітми мплнд» іүрылмм Мутт* м м д о т * « і h c u w s w m w r n p e e т іШ ш ш А * Ь м г ір іт . I iw r p iw , I>4 t w n ,* I ) lip . м ш і і м і яр ПЧМ* бояум MymtM iy n n jm inр м і и і м « і м м ы « , t , 6 ~ . 9ИВ д Ии Дм

ПОДРЯД БРИГАДНЫЙ -*» І р и г а м м мраігфрдо. К м м м а l i l i w f t**idn Im y нМаінм «иаИіисНи. h ^who w 5tp сідесымж мяраігерлія nMkiHMi w (мИмиіц, «уммспм іезйді 4Ь ияммг# ftpwruw f t piw — ірімі» күшімен « в « М и « ар ч іц ііім іі ц ц т а д р л ! п ім . ІриШт мИИгНія, «үмысгыи MMid &р fotifta 0fwi«.ieyjM M f M w w « «ЮЙИМНІ амдм Кц^штІ уА м м аігш ^ ім <kf ryp* Т іритм “fptKHIfcjvM умя марігіигі ««I, мммтті ш и н » , « м м я м Н шкмlipvHti м м , ertcrbt шм<1 « т е i жабаи«п|1 я> я к у т я frpur ji вулврмм мбмдяысм п у м е и т и ц сми ваЯ мямт* ffirw n «имя М Ы $ш т , лм т л шшттт ш ihrpmnw *м к * м м яйырмгалы fH ip jiM iIMXTMH CSMCHM Ш Plflfpiftlt —ІИИІІИ. шу ш сш п гүріія fcfclMiCtWр я ц ш к мрМ^ршштЩ t p wtu i ffsp ек л іч АМічшдгм* і^ р в м . трм~іИ | Ірімимси. т # .)lfypt ( i f Бригшаі кувш и н ка саюми ц р ц щщрнме ім м й іа . ецщрк: і у і и в и и м һ й т т і ^ ар іү р к Іһг^тг «

№>ДР9(Л1 НАЛ РАЯОТА ^ Мірцігіцяін в у т к . Мцріпрлйг ш ісімi i ^ S M Ш іу И ЛУІЫН я үмыстыя flin ,f , - :V: .... -----E j ПОДРЯДЧИК — Meffeuiep. В м ы &p яүрцігш рюрмк^ряі* млісім(ЬЙмііш і opiH oivw» мам щяі щ ta rinqpm .

ТК0£У№ПЬПЫк НАЛОГИ - Ж* р t t iw f м. ц ім ім Ы гаН Ң Н В р р соммв і ш я п м і сады*т*р ІдЯ В Р і

ПОИМ УЙа^Ш ННЫ Л НАЖИ - ЩлЫ -Щ ш щ і м м М м А ш и мүлксүерм* Ішшіцііт тр м іі. Іу й іт д ір ій » мук 0 -ММ, Ifwip ш . ү й д в р м Т $,> MKMtlfW ІІІИ.УЙ о&лмягардов mГ Г І О К т Т Ш Н А І (Тк)СО№ОСТЬ — С « м 1 ш і іА ш і.AltttSSHWft СвГГЫП &*ТҮ «фЙІ-йРІІ КүММ. ■ ^

ПОЛКГИЧЁСХЛЯ ЭКОНОМИЯ С я м м о м м . Қ М и іш г ы м м . Лутт^япри* гп ц о > и р < » - м дЦҢст n t n m c i x i iu iп ц mmiM iCTtfwKM K p m i щ і « й млым. 0;i y r to i ^муымим түрлі Ш м а т а ■■■•прмьшмк *rui*t«p ді■ омы б#д>л» баі.*ар*тъ«м и щ р я ь , ю **о)р«ске бей М а ш и м і н а м м т ы м с п ||м « e m ^ c t l i к о п м м я ^ ш м с ы н М |И ш щ о т р а М дя м у * ү р і p n k v м т м м с г а р в ы . i m i .MftjHfH ГЫПЮ 6>ЙЛШІ%ІСТ1ҒЫ (|М |К 1 Ш ЗКШМММЛМ М ІЩ М І JH.«AiMtit қогймы за му миын ар fvpft* сатыларынаа еидірктйі кыэмет l la f iv , (һмЫс, в Л ш Ш пеи гұгыну ж щ р ы и да жрттейді

ПОЛНЫЙ ХОЗРАСЧЕТ — 1 Т о м в е д а в ш и ! есеп.Хісіяоркмдір мен бірлеспчгер t t f c i колікктмітерйіш c t n мен тиімдідіиіі аргтыруга ы итнаю цяты к шіруішшық механмзмшж M M W Яр б а і т . Щ.

ПОЛУФАБРИКАТ - Ш алі. ж артлай фа6р«ит. Алгяишмфңжужя «тгйлген* м а ігм уікмтті голык тцтуШ, аайындауды и я в тіМ тЫ « г ім . € ү й « м 'іҮ

ПОСОБИЕ — Жардеч ақы. Тұракты немесе Лр рет и н а бсроетін «•раем н м ©л кашорынавраын. імекемелерайі, т б: шряһісымм, <ям> — ш иіісттік іюшмттеи берілед*.

ПОСРЕДНИК —- Де.ідаі, Белплі б*р кеМсім^ pUecrtpyuri, опиі м і и с і ші, лшши ш н . ,

63

ПОСТАВКА — Тауар жеткізіп беру. Белгілі бір келісім бойынша тауарлармен камтамасыз ету үшін оны уакытылы жеткізіп түру.

ПОСТАВЩИК — Жеткізіп беруші, жеткізуші. Белгілі бір бүйымды, тауарды жеткізіп түрушы адам немесе мекеме.

ПОСТОЯННЫЕ РАСХОДЫ — Түрақты тығындар. Түракты өнЫкөлемін өндіруге және өндірісті басқару аппараты мен кызмет көрсетуші адамдарды үстауға жұмсалатын түрақты шығындар; мүнын кейбіреуі (баскару аппараты мен қызмет көрсетушілерге жұмсалатын шығын) өндіріс кәлемінін өзгеруіне байланыссыз, бір шамаға түрақты келеді.

ПОСТОЯННЫЙ КАПИТАЛ — Тұрақты капитал. Капиталдын өндіріс күрал-жабдықтарына (ғимарат, курылыстар, машина, қүрал-жабдыктар, отын, шикізат, косымша материаддар, т. б.) жүмсалған және өндіріс гтро- цесіңде өз күнынын маіхшерін өзгертпейтін бөлігін түрақты капитал дейзі.

ПОСТУПЛЕНИЕ — Түсу, келіп тусу. Бір жерге келіп түскен бүйым, сома, материал, т. б.

ПОТЕНЦИАЛ — Потенциал, шама, мүмхіндік. Кажетгі кезінде не мерзімде белгілі бір мақсаттар үшін пайдалануға болатын мүмкіндік.

ПОТЕНЦИАЛ ПРОИЗВОДСТВЕННЫЙ — Өндірістік потенциал.Бұл елдің, саланын экономикалык қуатының қүндык және табиғи-затгай сипаттамасы. Өндірістін енімді накты күрамда, жоғары техникалык деңгейде және сапада ендіру қабілетін керсетеді.

ПОТОЧНОЕ ПРОИЗВОДСТВО — Тасқынды өндіріс, Өндірісті, ецбекті тиімді үйымдастырудын таскынды, озат өдісі. Таскынды әдіс өндірістеіі еңбек процесініц үйлесімді, үадіксіз жүруін камтамасыз етеді. Таскынды әдісті енгізудің басты шарты — ендірісті * мамандандырылгаи кәсіпке көшіру болып табылады.

ПОТРЕБИТЕЛЬ — Түтынушы. Шығарылған өнімді сатып алып түтынатын адам не мекеме.

ПОТРЕБИТЕЛЬНАЯ СТОИМОСТЬ — Түтыну қүны. Тауардын белгілі бір адам кажетін канағаттандыру касиеті, пайдалылығы. Ол түтыну бұйымдары немесе өндіріс қүралдары ретінде адамдардыц кажетЫ өтейді. - ^ В

ПОТРЕБИТЕЛЬСКАЯ КООПЕРАЦИЯ — Түтынушылар коопера- циясы. Тауарды бірігіп сату немесе сатып алу үшін үйымдастырылгаи түтынушылардын ерікті бірлестігі. ' -

ПОТРЕБИТЕЛЬСКИЙ РЫНОК — Түтыну рыногы. Түтыну тауар- лары мен көрсетілген кызмет рыногы. Монополиясыздандыру, мемлекет иелігінен алу мен өндірістік кәсіпорындарды жекешелендіру, сондай-ак тауарлар мен көрсетілетін қызметті еткізу; бәсекелестік негізінде тауар өндірушілер мен сауда үйымдарының әзара карым-катынастарын орна- туға, сұраныс пеи үсынысқа сәйкес белгіленетін әріптестер мен бағаны еркін белгілеуге кыска мерзімде көшу, коммерциялық кетерме жоне белшек сауда кәсіпорындарын қүру, түтыну рыногын реттеудін тиімді механизмін қалыптастыру негізінде шешіледі. Түтыну рыногы әсіресе нарықтық катынастарға өтудін алғашкы кезенінде мемлекет тарапынан колдауды (реттеуді) кажет етеді. Түтыну тауарларын өндіру мен көлемін ұлғайтуға қолдау керсету үшін тауар үсынысын калыптастыруга тікелей ыкпал ететін түтка болып табылатын мемлекетгік тапсырыс механизм! пайдаланылады. Түтыну тауарларын өндіру мен үлгайтуды жолға кою, бәсекені дамыту және бағаньщ өсуін тежеу үшін салык, кредит жеңілдіктерін жасау, ресурстарға акы твлеуде женілдіктер беру, өндірушілерді финанстық жағынан колдаудың тәртібі мен мөлшерін белгілеу, т. б. шаралар қолданылады.

ПОТРЕБЛЕНИЕ — Түтыну. Коғамдық өнімді адамдардын белгілі бір қажетін канағаттандыруға жүмсауы. Оған: 1) жеке адамнын ш кажеті үшін түтынуы; 2) өндірістік түтыну жатады.

64

ПОШЛИНА — Б аж. Баж салығы, салық. Басқа мемлекеттерден әке^інетін немесе соған шығарылатын тауарлардан, мүліктерден ақшалай алынатын мемлекетгік салық.

ПОЯСНАЯ СИСТЕМА ОПЛАТЫ — Еңбекақының белдеулікжүйесі. Енбекке ақыны жүмыс жасайтын аймақтық белдеуге байланысты твлеу жүйесі.

ПРЕДПРИИМЧИВОСТЬ — Іскерлік. Еңбек адамының өз істерінедеген саналы да ынталы қатынасы, әрбір іске творчестволық түрғыдан келу. Үнемі іздену және алда түрған міндеттердіц тиімді шешімдерін көре білу, үлкен бастамалар көтеру.

ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬ — Кәсіпкер, кәсіпорын қожасы.ПРЕЗЕНТАЦИЯ — Презентация. Төлем ісін жүргізуге міндетті

қызмет иесіне аудармалы вексельді үсыну, көрсету.ПРЕЙСКУРАНТ — Прейскурант, нарық (баға) көрсеткіші. Тауар­

лардын түріне, сортына карай аты, бағасы жазылыл көрсетілген аиықтама, тізім.

ПРЕМИЯ — Сыйлық. Белгілі бір салада жоғары көрсеткіштерге қол жеткізгені немесе сінірген елеулі еңбегі үшін акшалай, заттай берілетінСЫЙЛЫҚ. J jgfe. *

ПРЕФЕРЕНЦИИ — Преференция, жоғарі* бағалау. Елдер ара- сындағы сауданы үлғайту мақсатында халыкаралык келісім бойынша берілетін артыкшылыктар, женілдіктер, дәлірек айтқанда, сауда саласына тйісті жснілдіктер. ’

ПРИБАВОЧНАЯ СТОИМОСТЬ — Косымша қүн. Бүл жалдамалы жұмысшының енбегімен, өның жүмысшы күшініц қүнынан (енбекакысынан) тыс, артық жасалған күн, жүмысшы енбегінін ақы төленбеген бөлігі. Қосымша қүн — жұмысшыдардың енбегімен жасала- тын, қожасы тегін иемденетін қосымша өнімнің айрыкша түрі. Жүмыс күні екі беліктен түрады: қажетті жүмыс уақьггы (қажетті еңбек) мен косымша жүмыс уакыты (қосымша енбек). Косымша еңбек пен қосымша өнімнен косымша құн жасалады- Косымша қүн езгермелі капиталдын есімі болып табылады. Косымша кұннын кайтадан капиталға"айналуын капиталдын қорлануы деп атайды. Кейбір кесіпорындарда жана техника мен жетілдірілген технологияны колданып, еңбек өнімділігін арттыра отырып, өндірғен жеке тауарлар кұны (бағасы 120 сом) коғамдык күннан темен болады. Ал тауарлар өздерінін коғамдык құны (140 сом) бойынша сатылады. Сөйтіп, төмен бағалы (120 сом) тауарды коғамдық қүнмен (140 сом) сатып, артык косымша күн (20 сом) алады. Қажетті жүмыс уақытын қысқарту (енбек өнімділігін артгыру есебінен) және қосымша жүмыс уакытын тиісінше арттыру аркылы алынатын косымша күнды салыстырмалы косымша күн дейді. Қосымша кұн массасы де~ геніміз косымша қүннын абсолютті көлемі. Косымша күннын салыстыр- малы көлемі немесе езгермелі капиталдын өсу дәрежесі косымша күнның өзгермелі капиталға қатынасымен аныкталады, процентпен берілетін бүл катынас косымша күннын нормасы деп аталады. Косымша күнның жасалуы мен иемденуі капиталистік ендіріс әдісінін негізгі өндірістік катынасын және оның негізгі экономикалык зацын бейнелейді.

ПРИБАВОЧНОЕ РАБОЧЕЕ ВРЕМЯ — Косммша жұмыс уақыты. Бүл жүммсшьшың косымша күн (енім) жасауға кететін косымша уакыты мен енбегі. Осы уакыт ішінде жүмсалған енбек косымша енбекдеп аталады. ' ' Ш шЁ

ПРИБАВОЧНЫЙ ПРОДУКТ — Косымша, үстеме өнім. Косымша внім — материалам к игіліктерді өндіру саласындағы жүмысиіалардын, жұмысшы күшін толыктыруға жумсалатын бөлігінен артылып калған енбек өнімі. Косымша өнім қосымша жүмыс уақытымен жасалады.1-1260 65

Косымша өнім қоғамдык меншік болып табылады, ол өндірісті үдғайтуға, қоғам мүіпелерінің әл-аукатын, мәдени дәрежесін арттыруға жұмсалады.

ПРИБЫЛЬ — Панда, кіріс. 1. Табыстың, кірістің жұмсалган шыгыннан артык болуы; 2. Кәсіпорындарда енбек өнімділігінін артуы есебшен алынып, қоғам пайдасына берілетін енімнЫ бір белігі, түрі; 3. капит&листердін қосымша қүн түрінде иемденген табысы. Өнеркәсіп капиталисте^-! — өнеркәсіл пайдасын, саудагер-сауда пайдасын, банкир- лер — карыа процемтін алады. Пайда материалдык-өндіріс саласында жасалады. Пайда тауардыи сату бағ&сы мен онык толық взіндік күны арасындяғы айырмашылық, яғни таза табысы. Кәсілорыннын ко рыты к ды көрсетк іші-лайдадан тұтынылған еидіріс күрал-жабдьіктарына жумсалған шыгындар мен кызметкерлердің енбегіне «гвленген акыныц орны жабы- лады. Пайда көлемі сатылған өнім мачшеріне жене сапасына, өнімнік езінді* құнына, сату багасына, баска түрдегі түсім мен шыгынга байла- нысты. П&йданын бір болііі кәсіпсрыннын езінде калады, ал екіншісі мемлекеттііс бюджетке гүседі.

ПРИВАТИЗАЦИЯ — Жекешелендіру. Мемлекст карамагындагы кәсіпорьшдардын, транспорт қүралдарьшын. түргын үй гимаратгарыныц, шағык дүкеңдердін, асх&налардын, кызмет керсету саласындағы баска объектідердіч. жане басқалардын жеке менішкке, коллективтіж немесе меншіктің баска түрлсрЫе кешірілуі.

ПРИРОДНЫЕ РЕСУРСЫ — Табиги ресурстар. Олар ш м енб* гімен жасалмағак және ад&мдарға теуелсіа табиғат байлыктары. Адам баласы материалдык байлықты табиғи ресурстар квмегімем жасай- ды Олар адачдардыч материалдык және алеуметтік қажеттерін каиағаттандыру максатыъда пвйдяланылады. Табиги ресурстардын басты түрлерінс ммнераддар* жер. су, өсімдік жене жануарлар дүниесі, со- ндай-вщ атмосфсралык ау* мен кгүн энергиясы да табиги ресурстарға жатады. - ^

ПРИРОДОПОЛЬЗОВАНИЕ — Табиіатш пайд&іаку. Адамбаласы-иын тібиж ортаға ыкп&л жисап, оныі^ бсйлыгын шаруашылыққа пай* дела ну «роцесіндегі теовиклык жене првктикалык ісі. Табиғат байлыкгАрын үқыпты, тиімді, калдыксыз пайдаланып, оның үдайы еркендеуііге мүмкіңдік жасау жене тазалығын сактау . ^ J

ПРИРОСТ — Өсу, артү. Белгілі Ыр загсын сан жағынан есуі.ПРИХОД — Кіріс. Ьухгалтерлік иітаітгарға аш аны ц, ^ п л ы

иигздардыа» тжуарлар мен і <рлі күнды бұйымдардын келіи түсуйі жазу,е с е ш аду. ‘ -■ ~

ПРОГРЕССИВКА — Үстеме аесімді ^шы. Кесімді ам>шын бір түрі. Мүнда мвлшерден, жоспардан гыс ендіриіген өнімг^ үдеме-si есіл отыри- тын б ш мен акы таленеді- w

ПРОДУКТИВНЫЙ гг Өнімді* Ken енім берегін дакылга, мал түкымына катысты үғым.

ПРОДУКТООБМЕН — Аэық-түлІк айырбасы, сауді-сш ыксыз тікелей анырбас. Өнім айырбасы. Бір өнімді екіішісіне ақшасыз айыр- бастау. , . ' • :

ПРОДУКЦИЯ — Өнім. бүным. Белпл! бір уакыт ІшІнде тиісгі гдсіпормнныц, әнеркесін сдласынын, немесе бүкіл халық шаруашы- лыгының жасал шыгарғьн йнімінііі жиынтышы. Өндірістін иіығарғаненімі. ■ • у**

ПРОЖИТОЧНЫЙ МИНИМУМ — Күнелту, күнкеріс минимумы, күнаеріс деңгейшің ек темен иіегі, тіршілік шегі. Күнелту қаржысының (зат) шегі. Кызметкерлердін тіршілік етуіне және олардын жүмысқа деген кабшетін үздікеіз калпына келтіріл отыруы үшіи мжетті каржы ш іН. Күнкөріс шегі нотам дамуынын бүіінгі жағдайындагы коғамдык қажетті түрмыс дэрежесініп ен темеигі шепн білдіреіін кврсеткіш. Мүны

66 ' : ; л?

аныктау әдісі семьяның не жеке адамньщ белгі/іі бір шамадағы табысымен ь'ыгынынын аракатынасына иегізделеді.

Г РОИЗВОДИТЕЛ Ь — Өндіруші, жаеаушы* шыгарушы. 1) белгілі бір өндіруші а дам, немесе кәсіпорын; 2) түкымдык мал, түкымдыкайғыр, үйірге түсетін айғыр.

ПРОИЗВОДИТЕЛЬНОСТЬ — Өнімділі*. I) белгілі бір уакытөлшемі ішінде тиісп көлемде өнім өндіру қабЬеті; 2) максатқа сәйкестік, жемістілік, өнімділік.

ПРОИЗВОДИТЕЛЬНОСТЬ ТРУДА — Еқбек өнімділігі. Енбек өнімділиі енбек аығыньгнын тиімділігін арттыру. Бүл өндіріс про- цесінде жумсалгаи коғамдық енбектін тиімділіИ нэтижелілігі, жемістілігі. Кызметкерлердіц енбек әнімділігі бір уакь.* эдшемі ішінде өндірген әнімінін немесе ормндалған жүмысының кә.омі (мысалы, 1 сарагта 10 т өнім шығарады), немесе бір өнімге хеткен ул цыт (10 т әиім алуга 1 сағат уакыт ж ұмсады) немесе ұлттык табыс м&ішерімен, өлшеміменеселтеледі. v }?£

Енбек өнімділігін арттыру үшдн жүмыс удқытын үнемдейтіи фак-торға назар аударылады. 1) жүмыс уакытын *тымды пайдалану; 2)жумыста кездесетін тиімсіз үзілісгерді азайту. Жүмыс уақытын үтымды,үнемді пайдалануга техника мен технологияла^ы жетілдіріп, өндірісті,екбекті үйымдастыруды жаксарту, ал екінші эдісхе — өндірістін жос-пардан тыс токтап қалуын к ыс карту, сөйтіл үзілістерді азайту жолда- рымен кол жеткізеді. ! . 7Л ‘

Енбек өнімділігінщ керсеткіші кызмепсерлердін материалдык жағдайын жаксартумен тікелей байланысты. Енбек өнімділігі артқан сайын екбекақы — оған тяленегін акы да өсіп отыруы тиіс. Жалакынын екбек өнімділігінін өсу каркынынан кейін калуы немесе артып кетуі зүрыс емес. Бұд катынас бүзылса, ол енбек вшмділігін арттыруға деген материалдык мүдделілікке кері эсер етеді.

ПРОИЗВОДИТЕЛЬНЫЕ СИЛЫ — Өндіргіш күштер. Бұл когам жасаган ондіріс күрал-жабдықтары, ен алдымен енбек күралдары,~ со* нымен бірге материалдык игіліктер өндіретін адамдар.

ПРОИЗВО Д ИТЕ Л ЬИ Ы tt КАПИТАЛ — Өндіргіш капитал. ӨнеркәсІп капиталының ауыспалы айналымымын екінші сатысы (әндіріс саласындағы). Өндіріс кұр&л-жабдыктары мен «ігермелі капитал түріндекерінеді • ;* • с' ." ‘ •• •-тМт ,. г * /

ПРОИЗВОДИТЕЛЬНЫЙ ТРУД — Өнімді еңбек. Материалдык#идіріс саласында (жүйесіндёІ жүмсалатын енбек, енім жасайтын, өнімді енбек ретінде көрінеді. Өнімді енбектің. нәтижесі жмынтық коғамдык внім болыгг табылады, 1 J'*

ПРОИЗВОДСТВЕННАЯ МОЩНОСТЬ — Әндіріс қуаты. Өндіріскүрал-жабдыктарын аса тиімді пайдаланып, енбек пен әндірісті дүрыс үйымдастырғанда беліілі бір саланын, кэсіпорыннын, цехтын, агрегапың тиісп уақмт ішінде өнімнін белгілі түріи шығарудағы жоғары қабілетгілігі, мүмкіндігі. ^ : *

ПРОИЗВОДСТВЕННАЯ СФЕРА — Өндіріс саласы. Халык шару- ашылығынын материалдык игіліктерді әндіретін және оны түтынушы- ларға жеткізетін салаларынын жиынтыгы. Өндіріс саласына енеркәсіп, ауыл шаруашылығы, қүрылыс, автотранспорт, байланыс, сауда, т. б. кіреді: .

ПРОИЗВОДСТВЕННОЕ ПРЕДПРИЯТИЕ — Ондірістік кэсіпорындар. Бүл халык шаруашылыгындагы иегізгі белім, өз алдына жекелеген өндірістік-шаруашылық бірлестііі, жоспарлы түрде жүмыс жа- сайды. Кызмет кггеуінде шаруашылык дербесіігі бар, бірак баска руды орталықпен үйлестіре отырып жүргізеді. Бөлінш берілген қаржы мен мүлікті зан жүзіңце жүмсап, жүмысыи шаруашылык есеп негізінде

67

жүргізеді. Осы максат үшін керекті жұмыскерлерді қабылдап, машина, шикізат жэне материал сатып алады, өндірісті үйымдастмрады, дайын өнімін сатады, негізгі қорларын жөндеуден өткізеді, есеп-қисап жүмысын жүргізеді, шаруашылық қызметінін нәтижесін аныктайды Өндірістік кәсіпорыннын өз аты, мөрі, фирма белгісі, дербес балансы, банкіде есеп айыратын счеты болады, алған міндеттемесіне материалдық жауап-кершілік жүктеледі, сот пен арбитраж алдында талапкер не жауапкер болуы мүмкін, яғни дербес заңды хүқы бар мекеме. Мемлекет кәсіпорын міндетгемесіне, ал кәсіпорын мемлекеттікіне жауап бермейді. Басты ерек- шелігі — өндірістік-техникалық, үйымдастыру мен экономикалық бірлігі, оперативті-шаруашылық басқару дербестігі. Өндірістік кәсіпорын деген ол ендіріс бірлестігі: завод, фабрика, шахта, электростанция, транспорт, кәсіпорын, байланыс, күрделі қүрылыс, совхоз, колхоз жэне т. б., бүрынғы бірнеше завод немесе фаорика (комбинат, өндірістік бірлестіктер) кіруі мүмкін. Кәсіпорын — бүл кез-келген материалдық өндіріс саласы мен ақылы қызмет көрсететін өндірістік бөлім. Кәсіпорын жоғары үйымдардың жарлығы бойынша қүрылып, үйымдастырылады. Өндірістік кәсіпорындардын Жарғысы (уставы) болады. Ережеге сәйкес жүмыс жасайды. Кәсіпорынды директор баскарады. Кәсіпорыннын ең басты міндеті (функциясы)— өндірістік-шаруашылық қызметті жүзеге асыру, мақсаты — жоғары сапалы енім өндіруді (қызмет көрсетуді) көбейту, үнем тәртібін қатал сақтау, өндірістін рентабелділігін көтеру. Кәсіпорын езінің өндірістік жұмыс желісін (программасын) жасап бекітеді, сонымен жүмысын жүргізеді.

ПРОИЗВОДСТВЕННЫЕ ЗАПАСЫ — Өндірістік запастар, қорлар.Өндірістің сақтық қоры. Кәсіпорындардың, халық шаруашылық салала- рының өнімдерді бір қалыпты өндіруі үшін қажетті көлемде өндірістік запастар болуға тиіс.

ПРОИЗВОДСТВЕННЫЕ ОТНОШЕНИЯ — Әндірісгік қатынасгар. Коғамдағы өндіріс процесінде материалдық игіліктерді өндіру, айырба- стау, түтыну және бөлу процесінде адамдардын санасы мен еркінен тыс пайда болатын олардын арасында қалыптасатын экономикалык. катынастардың жиынтығы. Өндірістік қатынастардың мәні өндіріс күрал- жабдыктарына деген мениіік катынастарымен анықталады.

ПРОИЗВОДСТВЕННЫЕ ФОНДЫ — Өндірістік қорлар. Өндіріс гіроцесі кезінде кәсіпорындар пайдаланатын өндіріс қүрал-жабдыктары мен ақша қаржылары. Өндірістік қорлар қоғамдық үлттык байлықтын басты балігі, ол негізгі әндірістік қорлар мен айналым корларынаи түрады. Бүл — өндіріс пен айналыс процесіне жоспарлы түрде қызмет ететін материалдық жэне акшалай қаражат. Өндірістік корлардын күны үнемі козғалыста болады және кезектесіп үш сатыдан: айналыс, өндіріс, айналыс сатыларынан өтеді. Сөйтіп ендірістік корлар өз қозғалысында өндіріс пен айналыс сатыларынан өтеді. Сондықтан қорлар айналымы- нын уақыты өндіріс уақыты мен айналыс уақытынын косындысынан түрады. Қорлар акша, өндіріс жэне тауар түрінде әрекет етеді және олардын арқайсысында белгілі бір кызметтер аткарады.

ПРОИЗВОДСТВЕННЫЙ ПРОФИЛЬ — Өндіріс профилі, түрі. Ха­лык шаруашылығы жоспары бойынша шығарылатын өнімдердін ассор­тимент түрлері. Бүл (өндірілетін өнім) кебінесе сол ендірістегі(кәсіпорын, цех, өндіріс участогы) күрал-жабдыктардын техникалык ерекшелігіне және күрамына сай болуға тиіс,

ПРОИЗВОДСТВЕННЫЙ ЦИКЛ — Өндіріс циклы, айналымы. Енбек заттарынын (шикізат, материалдар) енімді әзірлеуден бастап дай­ын өнім шығарғанға дейін өндіріс процесінде болу мерзімі, уакыты.

ПРОМЫСЕЛ — Кәсіпшілік. 1) үсақ колөнер өндірісі; негізгі ауыл шаруашылығына көмекші, жәрдем ететін істер, жүмыстар; 2) аншылык,

68

ан, лүс, балык аулаумен шұғылдану, 3) кен қазатын өнеркәсіп тектесорындар.

ПРОМЫСЛОВАЯ КООПЕРАЦИЯ — Кәсіпшілік кооперациясы. Үсак віщірушілердік бірлестігі, ол кооперативтік өнеркәсіп орындарын қүру үшін үйымдастырылады да көбіне түтыну заттарын жасап шығарады.

ПРОМЫШЛЕННОЕ ОБЪЕДИНЕНИЕ — Өнеркәсіп бірлестігі. Бүлбірынғай шаруашылык есептегі өндірістік-шаруашылық кешені, карамағында өнеркәсіп кәсіпорындары, ғылыми-зерттеу, констру кторлы к, жобалау-конструкторлық, технодогиялық жэне баска кэсіпорындар мен мекемелер болады. Мүның құрамына өндірістік бірлестіктер мен комби- наттар (к үрастырылған кәсіпорындар) кіруі мүмкін. Бірлестікке кірген кәсіпорындар, құрама кәсіпорындар және мекемелер өз дербестігін жәнезанды хүқын сақтайды. Бүлардың бәрі бірыңғай мамандандырылғансалалык немесе мамандандырылған өндіріс кешендері.

ПРОМЫШЛЕННОСТЬ — Өнеркәсіп. Халық шаруашылығының негізгі саласы; қоғамның өндіргіш күиггердің дамуына шешуші ықпал етеді. Өнеркәсіп казып шығаратын және өңдеуші, әндіріс қүрал-жаб- дықтарын өндіретін (А тобы) мен халық түтынатын бүйымдар өндіретін (Б тобы) өндіріс болып екіге бөлінеді.

ПРОСТОЙ — Түрып қалу, бос түру, токтап қалу. Жүмыстыц күтпеген жерден тоқтап қалуы, жүмысшылар мен механизмдердін еріксіз тоқтауы, түрыл қалуьі.

ПРОСТОЙ ТРУД — Қарапайым енбек, маманданбаған еңбек.Мүндай енбектің өнімділігі төмен болады.

ПРОТИВОЗАТРАТНЫЙ ХОЗЯЙСТВЕННЫЙ МЕХАНИЗМ — Шығынға қарсы шаруашылық механизм!. Кәсіпорындардыц коғамдық түтынуды жоғары деңгейде қанағаттандыруға бағытталған, барлық өндірістік корларды тиімді, шаруашылык негізде пайдалана отырып, барынша аз шығынмен, жоғары көрсеткішке не болып отыратын шару­ашылык жүйесі. Бүл механизмніц негізі шаруашылық есеп, баға, тиімді әдістерді колдану.

ПРЯМЫЕ ЗАТРАТЫ — Тікелей шығындар. Белгілі бір өнімді шығаруға (орындалған жүмыска) тікелей байланысты шығындар. Оған: шикізат, косымша материалдар, технологиялы қ максат, отын мен өндірістегі жүмысшылардын жалақысына жүмсалатын шығындар кіреді.

ПРЯМЫЕ НАЛОГИ — Тікелей салықтар. Кәсіпорындардыц кызметкерлердің табысына**, жерден, судан, машина т. б. мүліктен мем­лекет алып отыратын тікелей салықтар. Салық төлеушілер оны уақытында аударыл отырады.

р

РАБОЧАЯ СИЛА — Жұмысшы күші. Адамның бойындағы күші мен рухани кабілетінін жиынтығы, мүны ол материалдык игіліктер өндіруге жүмсайды. Қай коғамда болса да жүмысшы күші — өндірістіц кажетті элементі. Жала к ы — жүмысшы күшінін күны мен бағасы емес, материалдық игіліктерді енбскке карай бөлудін түрі ретінде көрінеді.

РАБОЧИЙ ПЕРИОД — Жұмыс ксзеңі. Жүмыс кезені өндіріс уакытынын бір бөлігі болыл табылады. Бүл өңдеуге тиісті заттын жүмыс сағаттары мен күндерінде тікелей енбек ыкпалында болып,өнім өзір болғанға дейінгі кезең. Жүмыс кезеңіне өндіріс уакытынын тек а дам енбегі жүмсалған уакыты ғана кіреді.

РАЗГОСУДАРСТВЛЕНИЕ ЭКОНОМИКИ И ПРИВАТИЗАЦИЯ СОБСТВЕННОСТИ — Экономиканы мемлекет иелігінен алу жэне

69

меншікті жекешелендіру. Мүнда кәсіпорындарды, ұйымдарды жәие ха­лык. шаруашылык объектілерін акционерлеу, мемлекет мүлкін арсндаға, коллективті к менщікке беру, мемлекеттік кәсіпорьждар мен үйымдардын негізінде муниципалдық және халықтық кәсіпорындар күру, мемлекет к ілкін занды және іс жүзіндегі үйымдарға сату жүзеге асырылады. Бір мезгілде серпінді рыноктық ортаны тезірек қалыптастыруга, монопо­л и з м а ! ыдыратып, өнімдердін, тауар чем көрсетілетін кызметтж тапшм- лығын жоюға барынша жәрдемдеседі, материалдык өндіріс салаеындағы меншіктің жана түрлерін дамытуга мемлекеттік колдау жасалынады.

РАЗДЕЛЕНИЕ ТРУДА - Еқбе* бвлінісі. Енбек бөлінісі халык шаруашылығы саласы, кәсіпорыкдар, өндіріс саласы ішінде (өнеркэсіл, ауыл шаруашылығы), сондай-ақ территориямық» іудаизық, т. 6. бөлініс түрінде көрінеді. Бүған дүниежүзіліх шаруашылык аукымында әндірісті бөлу жүйесі, жекелеген елдердін халыкара&ых рынокта сату үшін белгілі бір енім түрлерін шығаруға мамандануы да кіреді- Мүндай мамандану коғамнын өндіргіш күштерінің жалпы дамуына, ғылым мен техника жетістіктері негізінде слдердіц материалдык қорларын негүрлым толык пайдалануға жағдай жасайды. Бүл объективті экономикалык процесс,үдайы эндірісгің үлттык процестершік өскслеи әзара байланысын біддіреді. ».•$ “ ' ' " • і “ I . V/? ■/; v . *’Ч * . -;’v ? 'Х' Щ

РАЗМЕЖЕВАНИЕ — Межслей, межелеп, белу. 1) кызметті, міндетгі әзара келісіп бөлісу; әрбір істін шегін, межесін аныктап алу; 2) жерлерді шек, меже, белгі қойып бөлу.

' РАЗМЕННЫЙ - — Үсақ, майда. Үсақтауға, белшектеп майдалауға арналған нәрсе. . ж ЗЬІЯЯ

РАЗМЕЩЕНИЕ ПРОИЗВОДИТЕЛЬНЫХ СИЛ — Өндіргіш күштерді орналастыру. Өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын, транслортты, жүмысшм күшін слдін территориям мен экономикалык аудан дары бой- ынша географиялык жағдайына карай орналастыру. v v І з

РАЗНАРЯДКА — Разнарядка. Улықсат кагаз, белу кагазы. Бір жүмысгы орындау жәнінде берілген ауызша немесе жазба түрдегі жар- лык. Бір құнды бүйымды, тауарды дүкендерге, кәсіпорындарға, сала- ларға, аудан, облыстарға бөлген жарлық кағаз.

РАЗОВЫЙ — Бір жолғы, бір жолдык, бір ретгік. Бір per кана жасалатын зат, бір жолдык кана күші бар бүіУрык. 5 - 1 |

• РАЗОВЫЙ СБОР — Бір жолғы алым (сауна үшін). Базаряарда,бас*а сауда жасалатын ә^бір oj>wh үшін төл£Нетін алым. . / / " ' * ^

РАССРОЧКА • ВвліЙ-бвлІіт төлеу, несйеге Д беру, Бслгіді бірнэрсені орындау не төлеу уақытын бірнеше мсрзім^е бөлу. 1

РАСТЕНИЕВОДСТВО — Өсімдік шаруішылығы. Ауыл шаруашы-лығы саласы. Бүл сала дакылдарды өсіріл халыкты азык-түлікпен. мал шаруашылығын мал азығы мен өнеркәсіптін көптеген саласын — шикізатпен камтамасыз етеді. Өсімдік шаруашылығы егінщілік (негізл сала), овоіц (көкініс), жүзім, дәрілік өсімдіктер өсіру, шабындык өсіру, орман (ағаш) өсіру; гүл өсіру шаруашылығын камтиды.

РАСТОЧИТЕЛЬ Ысырапқор, ысырапшыл* Белгілі бір нәрсені, акшаны максатсыз, берекесіз, беталды ысырал етет»н мекеме, адам.

. РАСТРАТА Ысырап, ысырап жасау. Казыналык немесе езінесеніп гапсырылған ақша не мүлікті (арам ниеттілікпен) зансыз жүмсау, ысырап жасау. ' v ,ү : ^ . |

РАСФЛСОВКА — Өлшсп орау. Тауарды сату да н бұрын белгілі бір малшерде белшектеп, өлшеп, орап кою.

РАСХИЩЕНИЕ — Үрлау. Талан-таражға салу. \1 ІРАСХОД Шыгын. Шығындар ендіріс шығындары, үстеме

шығындар, келденең кездейсок шығындар болып бөлінеді. ^70

гvдару

РАСЦЕНКА — Нарық, баға қою, баға кесу. Белтіпі бір тауарғанемссе жүмыска койылған баға, нарық.

РАСЧЕТНЫЙ СЧЕТ — Есеп аирысу шоты. Мекемелердін ақшасын сактаГі негізгі кызметі бойынша акшасыз есеп айырысып отыру үшін мемдекетгіх банк те ашатын шоты.

РАСЧЕТНЫЙ ЧЕК — Есеп айырысу чегі. Төлеушінін («нкіге өз счетынан басқачык счетына (мегемеге, адамға) тиіст? акшаь жакіиде талабы бар чек (кағазы). -

РАСШИРЕННОЕ ВОСПРОИЗВОДСТВО — Үлғаймаіы үдайы•Адгрйх Бұд үнемг, үздіксіэ, жылдан жылға осіп, каркыны жэғынак к&дем? үлғайып дамып отыратын ендіріс, үлғаймалы үдайы ендгріс деп аталады Бүл проц&ке коғамдық өнімкін. жүмысшы күшшін және өндфістік катынаітардын жиынтығы кіреді.

РАЦИОНАЛИЗАЦИЯ — Рационализация. Өндіріс, жүміх ^троцесін не^урдым тиімді >йычд&сі ьіруға бағытт&лған шар&лар жиынтояъі. Раци- оиалиэациялаудын максаты: енбек, өнд-ріс процесік жа*.сартът, жетілдіру, неғүрылым аз шығын жүмсап, енбек өнімділігік гртгыруды квздейді. :: ?,•

РЕАЛИЗАЦИЯ — Жүэеге асыру, өткізу, орымдау, іске асыру. РЕАЛЬНАЯ ЗАРАБОТНАЯ ПЛАТА — Нзқты жалак ьг. ІІ&кты^жа-

лакы жүмысшыныіі өзі мен семьясы ушін канша жоне қандай күнкеріс запарын сагып алуга болатынын көрссіеді.

РЕВИЗИЯ — Тексе ру. Жүмыстын заңдылығын, дүрыстыя мгксатымен чекеадені немесе жеке кызмет бабындагы «дймньш. ісін іексеру. v " - г

РЕЖИМ ЭКОНОМИИ — Үнем тәртібі Шаруашылыкты жургізу a j d . Үнеьайлік тэртібініц мәніа — шығынды мемдшше as жүмсап, фшчяИ додғүрлым кви өмдіру жэне ендіріс резеретерін мейлінше голык паАлману —

РЕЗЕРВНЫЙ КАПИТАЛ — Резігреті к&іштад. Кдсіпсрьшкьш жыл сйкмн пайдадан белЫетін, жарнадан күралатын калита^ылын с% баліп. Ол негші ш іитал қүнсыщнг&н кеэде окм толық.ыру ушін не ігычдь^ы пічіи дгеткіліксіз бодған жағдайда. дивңдендтерді (мгндегп «.г&йда сома бялігін/ твлеу үшіи іщйдалякъ*л&ды.

РЕЗҒРВЫ ПРОИЗВОДСТВА — Өнліріс резерагері, сндіріс қсрларь. Өмдіри» күр&л-ж&Одык.тары мен жүмысаіы күшін тиімді най- д ш к у архилы &ы -« шы#аруды ьг/ттыру мсн с ш іш жаксаргудыч, Ы:ш?ш өзЫдік қүнын төмсндегудін иайдаланылмаған мү*ікі«д$ктері-

РЕКЛАМА — Жарнам& Түгынушыларды иуарлармек, кброггейнкыімегтсрмек, доарльш касисгп рімен ганысіыру. врі насяхатта), жврн яаау, • ■ •" в — .•.:: ^ .■ -3 -'■

РЕКЛАМАЦИЯ — Рекламация, арыз, галал. Өнім шыгар>шы кэсшорын^а өнімнен а м ^ табылуыіш. коміиіектіліпіЦ^ сакталма>ына бААланмсты койылаіын талагг ш»»ым

РЕКОНВЕРСИЯ — Реконверсия, Ш ііы на *е.піру. Әі. ғ.сри| •неркәскгг) халык іүтынатын тауар өндіруіг көшіру.

РЕКОНСТРУК1ШЯ — Қайга қүру, жаіі#ырту. Объектінз нспзгнен жааа гфиицип бсйыниіа кайіа кұру кдсііюрьіиды какта жараь тандыру.]

РЕМЕСЛО, РЕМЕСЛА — Кәеш, кодөігер кәсібі. Өндіріс ішіндсп енбек бөлінісінсіа, қарапайым қүрал-сайман;іарға негізделген үсак м ш иер кәсМЯ

РЕНОВАЦИЯ — Реновация, жаңарту, жаңғырту. Неіізһ ^ндірістік корлар баліктерініи төзімділік және моральдык жағынан ескіруі салда- рмнин пайдалану дан шығарылагын бөлікісрінін жанғыртылуыи, сол корлардын жәй жөне үлгаймаьпя үдайы вндірісін клмтамасьа етегім акоиомнкалык процесс.

РЕНТА — Рента. Б у л жерден, мүліктен, ка пита л да и, т. б. заттардан меншік иесінің енбексіз кіріс (өсім, табыс) алуы. Мемлекеттік заем на н табыс алу да рента деп аталады. 1

РЕНТАБЕЛЬНОСТЬ — Рсіггабелділік. Бул көсілорын жұмысынцн табыстылык, лайдалылық көрсеткіші. Кәсілорын өзі әндірген енімдерін сатқанда жүмсалған шығындарды өтеумен катар таза табыс алуды көздейді. Кэсіпорынның рента белдік денгейін оиын бір жылдык таза табысын сол кәсіпорынның орташа жылдык өндірістік қөры күныныя сомасына бөлу жолымен шығарады, процентлен кврсетіледі, ал жеке бүйымнын рентабелділігін, одан түскен пайданы онын толык өзіндік құнына бөлу аркылы аныктайды. Рентабелділікті кетерудін негізгі фак* торлары: енбск өнімділігін арттыру, негізгі корларды пайдалануды жаксарту, енімнің өзіндік қүнын кеміту, өнім сапасын жаксарту, т. 6.

РЕНТИНГ — Рентинг. Машиналар мен жабдыктарды, кейін бүлар- ды жалгердің сатып алу хуқы берілмей, қыска мерзімге жалға беру уғымын білдірсді. Әдетте, машиналар мен жабдықтардын иесі рентингтік қоғам болып табылады. Коғамның жалға берілгеи бағалы заттарға мениіік иесі хуқы сақталады әрі машиналар мен жабдыктарды жөндеуге байла­нысты шығындарды өзі төлеп отырады.

РЕНТНЫЕ ПЛАТЕЖИ — Ренталық төлечдер. Коллективен кызметіне қатыссыз ендірістін ерекі&е бір қолайлы, табиғи, жол қатынастары немесе техникалық-экономикалык жа ғд а йл а ры негізшде алынатын кэсілорын пайдасынын бір бөлігін мемлекеттік бюджетке алү-ДЫЦ түрі. , - , с. у Ж - ■■ ~. ГJ& fc '^ Щ Я Я

РЕОРГАНИЗАЦИЯ — Кайта құру. Затты немесе объектіні негізінен жанадан қайта күру. і v / - j

РЕПОРТ — Репорт. Бағалы кағаздардын күн айырмашылығын (пайда) алу мақсатымен белгілі бір уақытқа жоғарылатып жасалатыналыпсатарлык (саудагерлік) биржа келісімі.

РЕСТАВРАЦИЯ — Кдллына келтіру, жөндеу. Бір нәрсені алғашқы калпына келтіру. Ескірген қүрылысты кайта калпына келтіру. /д-J

РЕСУРСЫ — Ресурстар. Ол енбек, материалдык жэне табиғи ре- сурстар, т. б. болып бөл інеді. - Ш Ц

РЕФАКЦИЯ — Тауар құнын (бағасын) кеміту, арзандату. ^РЕФОРМА — Реформа, өзгерту, құру. Бір нәрсені өзгертіп кайта

күру. Мысалы, акша, жер, саяси реформалар, т. б . * ; \ JРЕЭКСПОРТ — Реэкспорт. Ертеректе шетелден экелген шихізатты

ешбірч өндеуден еткізбей алып-сату, сол сиякты тауарларды да қайта сату. -ч - л

ш

РОЗНИЦА — Жеке, дара, бөлшек сауда. Жекелеп (да рала ал > не- месе аз мелшерде сатылатын не сатып алынатын тауар. іл И

РОЗНИЧНАЯ ТОРГОВЛЯ — Бел т е к сауда. Мүнда тауар түтыну- шыларға тікелей сауда орындары аркылы сатылады. >f||

РОЗНИЧНАЯ ЦЕНА — Болшек сауда бағасы. Белшек сауда да тауарларды тікелей халы к ка, сонымен катар кэсіпорындар мен үйьгм- дарға сату кезінде колданылатын баға. v

РОЗНИЧНЫЙ ТОВАРООБОРОТ — Белшек сауда тауар айналы­мы. Тауарды тікелей түтынушыларға — халыкка сату белшек сауда | тауар айналымы деп аталады. Сондай-ак бвлшек сауда айналымы на --н бел щек сауда жүйесінен тауарды баска кэсіпорындарға олардын шару- 3 ашылык кажеттерін (өндірістік қажеттерін емес) втеу үшін жэне онда жүмыс жасайтын кызметкерлерді тамактандыру үшін сату ісі де кіреді. J

РОЯЛТИ — Роялти. Кезекті твлем, бүған салык алынбайды. !) лицензиялык келісім-шартта көрсетілгеи кезен ішінде лицензия алу үшім лицензияға сәйкес сатып алынған енертабыс немесе “ноу-хау” үшін % төлсй гіи кезекті твлемдері. 2) өнср, әдебист, ғылыми енбектер саласында J72

алторлық хүқықты, сол сияқты тауар таңбалары үлгілерінің өнеркәсіптік кудлігін және зиялылык меншіктің басқа да түрлерін пэйдзлзнғэны үшін рен.адан, т. б. сомадан түскен кірістщ бір бөлігінен өзара шарт жасасқан екі мемлекеттің біреуінің территориясында салық алынбайтынынбілдіреді.

РЫНОК — Рынок, базар (тауар айырбасының жүйесі). Жоспарлытүрде қызмет ететін коғамның тауар айнзлымы рыногін, яғни тауар сатушылар (өндірушілер) мен сатып алушылар (түтынушылар) арасын- дағы экономикалык ка тына стар жиынтығын күрайды. Рынок өндіріс күрал-жыбдықтары мен түтыну заттарын өткізумен шектеледі. Тауар айырбасы өрісін камтитын тауар шаруашылығының экономикалык ка-тегориясы. Мүнда сатып алу-сату операцияларының көлемі, рыноктыңсандык көрсеткіші. Рыноктың әлеуметтік-экономикалык мәні оныңкоғамдык үдайы өндіріс процесіндегі ролімен аныкталады. Өйткені, олкоғамдык өнімдерді сатуды камтамасыз ете отырып, үдайы өндіріс про-цесінін үздіксіз кеңеюіне жағдаи жасайды. Сонымен бірге» рынокөндірілген өнімді түтынушыларға жеткізіп, олардың кажетін өтеуге ықпалетеді. Рыноктың тарихи шығу негізі мен дамуында коғамдык енбекбөлінісі жатыр жэне ол тауар өндірушілірдің жеке меншік иелері ретіндеокшаулануына байланысты калыптаскан. Онын бөлектенуі рыноктыңдаму дәрежесімен аныкталады. Рынок коғамдык еңбектің дамуымен біргекенейіп, жетіле түседі, езінің козғалыс барысьінда бірнеше кезевді ба-сынан өткізедК. Алғашында рынок тауарды тауарға тікелей айырбастаутүріңде паи да болды. Бүл қоғамдык еңбектің рынокка түсетін тауарларсаны өте аз және айырбас операциясы көп жағдайларда стихиялық силатта болады.

Рынок дамуының екінші кезеңі — тауар-ақша айырбасының шығуымен сипатталады. Бүл кезеңде акша жалпы эквивалент есебінде жүріп, коғамдык енбек одан әрі нэтижелі түрде терецдей түседі. Үшінші кезең-капиталист!к өндіріс катынасының пайда болуымен байланысты. Көп жағдайда “рынок” термині экономиканын алғашкы дамуы ке- зеніндегі стихиялық бастамасын сипаттауға колданылады. Мүнда коғамдык енбек салалары мен жүйесінің арасын бөлу мен коғамдык өидіріс лропорциясын стихиялык түрде реттейтін механизмді рынок дел түсіндіріледі. Бүл үғым карапайым тауар өндірісне ыкпал жасайтын сұраным мен үсынымныц ғана катынасынын әсерінен туындайды. Бүл жағдайда. рынок өндірілген өнімдердін коғамға кажеггі сәйкестік дарежесін көрсететін практикалык бірегей күрал болып табылады. Мүндай сәйкестік болмаған жағдайда өнімдер тиімді болмайды, алқоғамдык кажеттілік камтамасыз етілмейді.

РЫНОК СРЕДСТВ ПРОИЗВОДСТВА — Өндіріс қүрал-жаб-дықтарының рыногы. Оны калыптастыру мен дамытуда көтерме-делдал- дык фирмалардьін маңызы ерекше болмак. Бүл үйымдардың кызметі ен алдымен мынадай негізгі бағыттарды камтитын болады: а) шағын жэне орташа кәсіпорындарды коммерциялык негізде корлармен камтамасыз ету; б) бірлескеи кәсіпорындарды валюталык-коммерциялык негізде корлармен камтамасыз ету; ef шаруашылык байланыстар мен шартты жасасу, өз корларының есебінен коммерциялык негізде әнім беру келілдіктерін камтамасыз ету жөніндегі делдалдык кызмет; г) өмдіріс күрал-жабдыктарын сату жөніндегі кетерме жорменкелер мен аукцион- дар үйымдастыру; д) рынок тағы тауарларды өткізу лроцестеріне ыкпал жасауға кемектесетім тауар резервтерін калыптастыру жэне сактау. Кәсіпорындарға жэне сауда делдалдарына сүраныс коньюнктурасын, бағаларды зерттеу, ешмдерді жарнамалау, жэрмецкелср, аукцион дар, іскерлік кездесулер өткізу жэне шарттар жасасу үшін кажетті жағдайлар туғызу бағытымда сау/іа биржаларының кешеніи үйымдастыру.

РЫНОК ССУДНЫХ КАПИТАЛОВ — Ас шалы калиталдардың нарқы. Басы артык акша каражатын шоғырла иды руды, окы а к шалы капитал ға айналдыруды жэне соиы ұдайы өндіріс процесіне катысушылар арасында кайта белуді камтамасыз ететін эконом и к алы ккатынастар жүйесі.

РЫНОК ТРУДА — Енбек рыногьі. Нарыктык катыиастар жағдайында міндетті түрде жоғарм білікті енбектін мәртебесі әсіп, кызметкерге жэне онын енбегінін сапасына қойылатым талап күшейеді, нәгижесінде жекелеген аймақтарда жүмысшы күші оғам яеиен сүрвны стан едәуір артык болады, сойтіп ж ер-жерлерде жұмысеьгзды*. пвйда болады, ал ол енбек рыногын кальттастыруды кажет етеді. Енбек рымогы енбек ресурстарынын табиғи әсімінен; когамдык өндіріс пен баскару сала сына н босайтыи кызметкерлерден; халықтын ьолы fei отырған бөлігінеи; түрактамау себептерін^ жүмыс ориын ауысгыратын кызметшілерден түрады. Халыкты - жұмыспен камту id** заетте осы жөніндегі мемлекетгік қызметке жүкхеледі> Ал онмц ш ^деткрі м и ш - дай: 1) жұмысшы күиііне сұраным мен үсынысты саралау, енбек ры- ногінін жағдайы туралы акпараттар жинау; 2) бос орымдар мен енбекке орналастыру етікіш еткен азаматтарды есепке алу; Ш ёиёб&ккб орнала- стыру, жүмыстаи босағам қызметшідер мен колы бос халыкты кәсілтік б&ғдарлау жөнінде қызмет көрсету;* 4) жұмыспен камту жүйесінде немесе баска оку орындарында азаматтардын кәсігтттг оқуы мен бшктЫгш арттыруды ұйымдастыру; 5) жұмыссыздарды тіркеу жэне оларға жұмыс~ сыздык жөніндегі жәрдем тәлеуді уйымдастыру, т. б

РЫНОЧНАЯ ИНФРАСТРУКТУРА — Рыноктык, кары к ты к. инф- ракүрылым. Мукын эдементтері мы нала р: І) тауарлар тобымеһ -квтерме сауда жасайтын тауар биржалары; 2) тұрақты жүмыс Істейтін бағалы кағаэдар сататын биржалары; қазір жұмъ*с - іегеп тұрганхөсііюрындардын дербестікке жэне т кызметін үйымдагғырудьгн к іт - мерциялык түріне көшуінін негізінде күрылатын өндіріс қурзл-жаб- дықтарымен катар ауыл шаруашылығы $німдер!мен ж. сондай-ь қ түтьшу тауарларымен де сауда жасайтын ком м ери и ш қ к«**ермекэсіпорындардыц жүйесі; 4) сату-сатып алу кооператив ерг ж^нс оонугЦШ міндеттерді атқаратыи басқа да кесіпорындар; 51 койма, эяевагеср, тоназтқыШ; ыдыс жэне транспорт шаруашыяыгы, ауыл шаруішыл&к өнімдерін сактау орындары; 6) коммерциялык кредиітерге кь&мег кврсе- туге арналған коммерциялык банктер; 7) рынок та ғы сүранымды зерт- тейтін коммерциялык аппарат оргзлығы; маркетинг ортальіқтары, Ш мәдени-түрмыстык максаттағы тау&рларды жобалау жөніндегі т&шсж-- гиялык бюролар; 9) жарнамалык сиьагта кызмет кврсететін» шарттар жасауға және т. б. жәрдемдесетін делдалдык фирмалар мен ксиееяер: 10) бағаны бакылау, өнш сапасын ж вне сауда ережелеріжн сакталуык бакылау жөніндел ғгнспекциялар, салык жөніндегі инслекциалар жене т. б.; 11) сервис, жәндеу. банк жэне зац қызчегін керсететш жүйе

РЫНОЧНОЕ РАВНОВЕСИЕ — Рыноктық тепе-тендік. Сүраныс пен үсыныс арақатынасының бара-барлығы; тауарлар мек қызмет көрсе- туге деген сүраным көлемі және кұрылымьі, олардын арасыидагы сәйкестіктін сакталуы.

РЫНОЧНЫЕ ОТНОШЕНИЯ — Рыноктық қатынас* Рынокі-а тауар айырбасы кезіндегі сатушылар мен саіып алушылардын арасындағы экономикалык катынас. Мемлекетгік жане кооперативтік сауда орындары халық түтынатын тауарларды даралап сату процесінде сатушылар мен сатып алушылар арасыидағы рыноктык катынаста сауданын негізгі тәртібі бойынша оған регламент коймлады. Рыноктык катынаска көшу барысында бүл шектеулер непяінен жойылатын болады. Рыноктык каты насты тауар-ақша катынасына^ ажырата білген дүрыс.

74

РЫНОЧНЫЕ ПРОЦЕССЫ — Рыноктық процестер. Бұл рыноктың жай-куйі мен даму денгейін сипаттайтын экономикалык процестер. Мы- саль* сураным мен үсынымньщ арақатынасынык (тепе-тевдігінің) қальн:тасуынац онын өзгеруіне, рыноктағы үсынымнын өз дәрежесінде болуыы, тапшылмктың жойылуына, тауардың тез айналыста болуына байланысты күбылыстарды зерттеу процестсрі.

РЫНОЧНЫЕ ФОНДЫ — Рыноктық қорлар. Ішкі рынокте тікелей халық т.ұтынатан тауарларды ң жиынтығм.

РЫНОЧНЫЙ МЕХАНИЗМ — Рынок механизмі. Бұл рыноктын непзгі элементтерініц өзара байланысы мен әрекетінің механизмі. Бұған негізінен ұсыныс, сураныс және баға жатады, осылар аркылы сүраныс пен усыныс, хүн зандары әрекет етеді. Рынок чеханизмінін ерекщелігі — сүраныч мен ұсыныска ыкпал етіп, қозғаушы күштін қызметін атқаратын бағанын жэне оның әрбір элемент! өзара тығы.» байланысты болады. Сонын ішінде. сұраныс бағамен кері байланы­сты: гауардын бағасы жоғарылаған сайын оған сураныс болмайды, әдетте кыскарады, немесе керісінше баға төмен болса, тауар молаи тус£ДІ: . . •>- 'Л : *.

РЭКЕТ (РЭКЕТИРУ — Рэкет (рэкетир), бопса. Қоркьпып алу£ Велгілі бір тала п ка күштеп немесе қорқытып көндіру. .

В г, сСАЛЬДО — Сальдо, қалдык* І) бухгалтерлік дебет пен кредит

(счетгардык) корыгындысындағы айырмашылык, калдык. Белгілі бір мерзім ішіндегі акшанын еселке гүскен мөлшері чен шығындарыиың арасындағы айырмашылык, 2) мемлекеттср арасындағь* кіріс пен шығысайырмашылығы. • ' 8* '* V .V

САМООБЛОЖЕНИЕ — Өзар«і ш ы қ . Жёргілікті қоғамдық қджеттср үілін яалықтың өз еркімен, өздері белгілеген мөлшерде қаржы жинау. Ол каржы оныч жаксы курмлуына жоне мәдени күрылыстарын жвндеуге. т. 6. жүмсалады.

САМООКУПАЕМОСТЬ — Өзін-әзі өтеу. Косігторынныц жүмсалған шыгмндарын өз табысымеи <өнімді сатудан түскен) жауып, өтеуі.

САМОФИНАНСИРОВАНИЕ — Өзін-взі каржыландыру. Шаруа-шылык бсептсгі косторындар жоспарлаиған жүмыстарын (күрылыс, күралдарды жанаргу, жаңиЛрту, техника ялу, т: 6 . ) ез каржысммен іске асырылады. Оныц неіізгі көзі: амортизациялык жарн#, лайданын бөЛігт, т. 6. Күрделі қаржы енді бюджеттен берілмейтін болады

САНАЦИЯ — Қалпына кслтіру, жаксарту. Баиктср мен ірі ендгріс орындарын бат;кротқа үшыратпау максатында жүргізетін шаралар жүйесі (жардем акіпа, жеАілдстілген салык салу, т. б.) немесе кәсіпорындарлын бәсежелестік кабілетін арттыру.

САНКЦИЯ — Санкция, жаза шаралары. Зан, кслісім бойынша белгіленген шарттарды, міндеттемелерлі, тауарды жеткізіп берудін неіізгі шартгарын, финанс жэне кредит келісімдерін бүзуиіыға карсы колданылатын шаралар (үстеме, айып, өсім тапеу), яғни іііартты бүзған жакка карсы колданылагын экономикалык ж аза шаралары.

СБЫТ — Өткізу, сату. Тауарлы сатумеи жәнс еткізумен арнаулм үйымдар айналыс адм.

СВЕРХПЛАНОВАЯ ПРИБЫЛЬ — Жоспарлан тыс пайда.К.юпорыннын жоспарлан тыс алынған таза табысынын бір бол in.

СВЕРХПРИБЫЛЬ — Үстеме пайла. Пайданын орташа нормасынан едоуір асып түсетін а рты к пайда.

75

СВЕРХУРОЧНАЯ РАБОТА — Мерзімнен тыс жүмыс. Әкімшіліктік нүскауы мен жүмысшыныи белгілеиген жүмыс күнінеи. исрлмінсн тысуакытта істелетін жумысы.

СВЕРХШТАТНЫЙ — Штаттан тыс. Тиісгі штаттаи тыс алыиған,штатта жок қызметкер.

СВИНГ — Свниг. Шарттасушы жактардын клириигтік есеп айыры-суіа өзара несие беруіиің шсгі дегеи үғымды білдіреді. Осы эамангы клирингтік ынтымактастык бойынша свинг кызмегін реттеу, эдсттсгідсй,тауарлар тапсыру аркылы жүзеге асырылады.

СВОБОДНАЯ ЗОНА — Еркіи аймак. Сонғы кезде экономикалыкжағдайдын киындауына байланысты көптеген мемлекеттерде кейбіраймактағы аудандарға экономикалык-элеуметгік және ғылыми-техника -лык дамуын оодсрі шешуге берілгеи еркіндік, женілдік.

СВОБОДНО КОНВЕРТИРУЕМАЯ ВАЛЮТА — Еркін айырбасха- латым валюта. Баска бір мемлекет акшасымеи еркіи және шексіз айыр- баска түсе алатын валюта. Еркін айырбасталатын валютанын айырбас өрісі күнделікті сырткы экономикалык кызметке байланысты агымдагы операцияларда, сонымен катар сырткы несие жэне шетелдік инвестиция козғалыстары бойынша болатын операцияларда тара тыла ды. Еркін айыр- басталатын валюта ариайы үрыксатсыз-ак кез-келген валютамен ауысты- рыла береді, онын кызмет тэртібі кандай да болмасын валютаныншексіздігімен белгіленеді.

СДЕЛКА — Келісім, мәміле. Мекемелер немесе адамддр арасын- дағы өзара міндеттемелер женіндегі келісім, маміле.

СДЕЛКИ “ОФФСЕТ"— “Оффсет” келісімдері. Үстеме сауда түрлерінін бірі. Бүл ‘тауарлармен жэне кызмет көрсетумен айырбас жа­сау да да, сондай-ак дербес, түрлі кызмет көрсетуд! және женілдік беруді алмастыру үшін каржы бөлуді кездейді. . ■ . ^

СДЕЛЬНАЯ ЗАРАБОТНАЯ ПЛАТА — Кесімді жалақы, енбекакы. Жалакы твлеудін бір түрі. Мүнда жүмысшыға енбекакы нактылы жасап шығарған әніміне, істегеи жүмысына карай төленеді. ' /•*

СДЕЛЬНО-ПРОГРЕССИВНЫЙ — Кесімді-прогрессявті. Жалакы тәлеудің бір түрі. ' ’ ' ’V

СДЕЛЬНОСТЬ (система сдельной работы) — Істелген жұмыска, шыгарылған өнімге кесімді ақы төлеу принципі (негЫ).

СЕБЕСТОИМОСТЬ — Өзіндік қүн. Өнім өндіруге жүмсалған бар­лык шығын. Өндірілген енімнін езіндік күнына барлык жүмсалған шығындар: шикізат, материал, электр энергиясы, амортизациялык жар- на, енбекакы, т. б. кіреді. Өзіндік күн сол касітюрын шыгынымыя жиынтык көрсеткіші, ол арбір енімге жүмсалған жалтіы шыгын сомасын енім калеміне бөлу аркылы аныкталады.

Шаруашылыкты жүргізудін ж а на жүйесі үнем тартібін катан сактап өзіндік күнды төмендетуді кездейді. Өнімнін, жүмькггын өзіндік күны материал мен енбек ресурстарынын үнемделу, өндірістін техникамен жарактану дарежесін, сфііымен бірге шаруашылык есеп иегіззерінін сакталуын керсетеді. Касілорындардын өзіндік күнына өндірістен тыс сатуға жүмсалған шығынды косып өнімнін толык өзтнлтк күнын есептеп шығарады. Толык взіндік күн — әнімді өндіруге жане сатуға кеткен шығындар жиынтығы, күнның негізгі белігі. Өнімді толык өзіндік күнмен сатады, өткізеді. Неғүрлым әзіндік күн төмен болса, солғүрлым өндіріс тиімділігі жоғары болады. Өзіндік күн тікелей касіпорындарда калыптасады. Халық шаруашылығы бойынша орта есеплен өнімніцөзіндік күны шамамен алғанда онын күнынын 3/4 бөлігіндей болады. Өзіндік күнды темендетудін негізгі жолдары: өнім көлемін көбейтіп, сапасын арттыру, ғылым мен техника жаналыктарын жане калдыксыз технологияларды ендіріске енгізу, енбек енімділігін арттыру, өндіріс

қорларын үтымды пайдалану, өндіріс циклын қысқарту, ұйымдастыру мен баскаруды жаксартып оған кететін шығындарды азайту, өндіріс қалдыктарын толық найдалану, өндірістін тоқтауын және шығын мен бракпл азайту, дер кезінде жүргізілген бақылау, есеп пен экономикалык талдау, айналым каржыларыныц айналуын тездету, т. б.

Келешекте өзіндік күнның кейбір шығын түрлерінің ғылыми-техни- ч калы к прогресс, механикаландыру, автоматтандыру, элсктрленДіру, хи- м и ял андыруға байланысты үлсс салмағы едәуір өзгеретін болады. Өзіндік кұн категориясын колдану, оны бақылау, талдау өндірістің ішкі мүмкіндіктерін ашуға, оны жүмылдыруға көмектеседі. Ондай резервтер барлык. кәсіпорындарда да болады. Өндіріс көлемі жыл сайын өсіп отырады, соған сәйкес шығында көбейеді. Бағаның да негізі езіндік қүн. Осыған байланысты өзіндік күнды азайтудын ерекіие мәні бар, ол пай- даны молайтудык басты көзі.

СЕВООБОРОТ — Ауыспалы егіс. Егістікке түрлі дакылдарды ке- эектестіріп егу, бүл көбінесе жер қүнарлылығын арттыру үшін колданылады.

СЕКВЕСТР — Секвестр. Кандай да бір мүлікті пайдалануға өкімет таралынан тыйым салу не шек қою.

СЕЛЬСКОЕ ХОЗЯЙСТВО — Ауыл шаруашылығы. Материалдык өндірістіц басты саласының бірі. Ауыл шаруашылығы егістік пен мал өнімдерінің кейбір түрін алғашқы өцдеуден өткізуді де қамтиды. Кейбір елдерде ауыл шарушылығына орман шаруашылығы да кіреді.

СЕМЕЙНЫЙ ПОДРЯД — Семьялық мердігерлік. Жеке семьялық енбекті пайдалануға негізделген шаруашылықты жүргізудің бір түрі.

СЕМЕННОЙ ФОНД — Түқым коры, түқымдық қор. Көктемгі не­месе күздік егіске түқым себуді камтамасыз ету үшін сақталатын ауылшаруашылык дакылдарының түкым коры.

СЕРИЙНОЕ ПРОИЗВОДСТВО — Сериялы өндіріс, өндіру. Белгілібір стандарт бойынша бүйымды тобымен (сериясымен) өндіруді камтамасыз ететін өндірісті үйымдастыру әдісі.

СЕРТИФИКАТ — Сертификат, куәлік, қүжат. 1) Мемлекеттің за- емдык финанс міндеттемесі; 2) кей мемлекеттегі заем билеттерінін аты;3) сыртқы және ішкі саудада: тауардын сортын, түр-түсін, бағасын, т. б. белгілерін көрсетіп, тауардын өзімен бірге жөнелтілетін куәлік.

СИНДИКАТ — Синдикат, кәсіпорындар бірлестігі. Бүл бірлестіктер барлык коммерциялық (сауда) кызметтердін белгілеу, өткізу, т. б. бірдестікке кірген кәсіпорыннын өндірістік және зандылык дербестігін өзмойнына алады. .

СИНТЕТИЧЕСКИЙ УЧЕТ И АНАЛИТИЧЕСКИЙ УЧЕТ (бухг.) —Синтетикалық жэне аналитикалық есепке алу. Синтетикалык есепке алуда каржы мен енбек процестерінін жиынтығы көрсетіледі. Ал ана- литикалык есепке алуда оны талдап, нактылап көрсетеді.

СКИДКА — Кеміту, жеңілдік. Белгілі бір соманың кемітілуі, заттынбағасының арзандатылуы.

СКОРОСТЬ ОБРАЩЕНИЯ ДЕНЕГ — Ақша айналымының шап- шандығы. Акшанын белгілі бір уакытта жасаған орташа айналысмелшері.

СКУПЩИК — Алып-сатар, сатып алушы. Өндірушілерден тауар- ларды төмен бағамен сатып алып, неғүрлым жоғары баға койып сатуменшүғылданатын адам не мекеме.

СЛОЖНЫЙ ТРУД — Күрделі еңбск. Бүл арнайы даярлыкты,үйретуді талап ететін, маманданған енбек, мүның өнімділігі жоғары болады.

СМЕТА — Смета. Алдағы уақытқа жасалатын кіріс пен шығыстыесептеу.

77

СМЕТА ЗАТРАТ НА ПРОИЗВОДСТВО — Өндіріс шыгындарыныц сметасы» НІаруашылық есептегі кәсіпорындардың негізгі қызметін іске асыруына байланысты внім шығаруға жумсалған барлық шығыидарды реттеп, акшалай көрсетіп отырагын ведомость. Бүл оның негіагі жумы- сымен бірге жүргізіледі. Мұндай сметаға, сондай-ақ басқа ұйымдарға көрсетілген қызмёт шығындары да кіреді.

СМЕТНЫЕ ■ ЦЕНЫ — Сметалық баға. Смета . jgjy* болашақ шығындар меи табысқа түсетін каржылардың есебЬ -Бұл бағамен негізінде объехіілердін өнімдерінін кшіемі анықталады- Мысалы, оелгілі бір онынбекһілген келемі мен атқарылатын жұмыс гүрлерінің бағасын бслгілеу, сонда й -ақ рента белділіх пен қолданылыл жүргсн көтерме сауда бағасы негізінде анықталады. ... . v ^ \ 4. , -•<

СОБСТВЕННОСТЬ — Меншік. Материалдык. игіліктерді иемде- нудің тарихи] қалылтасқан түрі, белгілі бір тарихи доғамнын әндірістік қағыыастарынын ец негізгі силагын 5ейнелейді.

СОБСТВЕННЫЕ ОБОРОТНЫЕ СРЕДСТВА — Мепшііггі айналым қаржысы. Мемлекеттщ кәсіпорындар мен шаруашылық. ұйымдарына өнім өндіріп ұдайы сатып отыру үшін жинақы түрде бөліп беретЫайналым қаржысы. Меншіхті айналым қаржыларынын, жоспарлы сомасы норматив (белгіленген мөлшер) деп аталады.

СОВЛАДЕЛЕЦ — Ортақ иеленуші, ортақ мевдпік иесі* Бір заттыбіреумен бірге бірлесіп қожалық етуші, иемденуші. Оргақ меншік иесі кәсіпорындарда болуы мүмкін.

СОВМЕСТНЫЕ ПРЕДПРИЯТИЯ — Бірлесісен кәсіпорындар. Бірлесіп күрделі қаржь? жүмсаудын, басқарудың және шаруашылық есеп негізінде екі немесе одан да кәп елдердід, республикалардын арасында өнеркәсіпте, жол қатынастарында (транспорта), ғылыми-техникалық са­лада. саудада жоне кызмет кәрсету салаларында күрмлатынкәсіііорындар. ■. ^ 'х‘:'•

СОВОКУПНЫЙ ОБЩЕСТВЕННЫЙ ПРОДУКТ — Қогамдық жи-ьі!!тық өнім. Қоғамнын оелгілі бір үакытьжың ішінде (әдетте оір жыдда) өндірген барлық әнімнің жиынтығы. Қоғамдық өндіріс саласында жұмы- сісерлердін енбегі мея коғамдык. өнім жасалады, Коғамдық жиынты* өнім натуралды заттмқ түрі бойынша өндіріс мүқтажын (шикізат, чате- риалдар, машияалар, қүрал жабдықтар-саймандар, өндірістік ғимараттар.т. б.) қанағаттандыруға арналған өндірістік түтыну. заттарынан ждае жұмысшылардыя жеке басынык түтыну заттарынан (азық-түлік өнімхіері» киіл*, түрм>істық заттары тг б > түрады. Қоғамдық жиынгы* здим орнын голТыру қоры мёң таза өнімге бәлінелі. Таза өнім қажстті жане косымша өкімнен түрады. Орнын.толтыру коры пайдаланылған өндіріс қүрал^жаб- дыктарын өтеуді, өндіріс процесін үдайы жаңғыртуды, жал ғастыруды қамтамасыз етеді. Ол натуралды-заттық түрінде енбек қүралдары мен енбек заттарынан түрады. Коғамның таза өнімі натуралдық-затгық түрінде өндірісті үлғаит>гга жұмсалатын өндіріс қүрал-жабдықтарының жэне жеке түтыну заттарынын бүкіл жиынтығынан түрады. Күны жағынан ол жанадан жасалған бүкіл қүнға тен болып, қоғамнын үлттық табысын керсетеді.

Сонымен қоғамның белгілі бір кезең ішінде ^ндірген игіліктері жи- ынтык өнім болып табылады. Жмынтық өнімді үдайы шдіру, болу, айырбастау және түтыну процссі коғамдық катынастарды біддіреді.

СОГЛАШЕНИЕ — Келісім, шарт. Екі жақтын қарым-қатынастарын белгілейтін келісім. . . .

СОКРОВИЩА — Қазына, асыл, қымбат бағалы зат.‘ Жеке кісініннемесе мемлекеттің меншігіндегі қүнды металдардык, загтардық қоры. Олар тенге, қүйылған алтын, түрлі сэн-салтанат бүйымдары, т. б. түрінде болады. ШШ - - v '■;

78

СОКРОВИЩНИЦА — Қазына қоимасы. Байлык қоры сакталатынОрЫ .І, v'Н / " — * : 1' * ; •*. т \ ‘v ^ * ’/ -

СОПОСТАВИМЫЕ ЦЕНЫ — Салыстырмалы баға. Әр түрлі ке- зекдсгі өкдіріс (өнім) көлемін, тауар айналымын взара ақшалай салы- стыру үшін алынған белгілі бір жылдын немесе мезгілдін шартты

СОСТОЯНИЕ — Дәулет. 1) Мүлік, ал-аукат. 2) Хал-жағдзй, ^СОТРУДНИЧЕСТВО НА КОМПЕНСАЦИОННОЙ ОСНОВЕ -

Компеисацстлык негіздегі ынтымақтастық. Бүл халыкаралык экономи- калык катынастардын түрі. Мүмдай катыкас финанстык және материалдык ресурстардын максаттэдіыкпен бглгіленуіи, вндіріс куатын арттырудыы (үлғзйту. казіргі жағдайга сәйкес өзгерту) және финансгык карызды кәсіпорммдаріда андірілген өнімді сатудан түсетін тусім есебінен

- жсюды камтиды. V \СОЦИАЛЬНАЯ ЗАЩИЩЕННОСТЬ НАСЕЛЕНИЯ — Халықтьщ

алеукеттік корғалуы. Нарыктык катынастар жағдайында халықтың иакты жіктері мен топтарынын экономикалык дербестік дэрежесіне, енбек ету кабілетіие жэне табыс табу тасілдеріне карай кепілдіктердіж ү зсг? асыру механиэчдерін такдап алу аркылы азаматтардык, ен ал-дммен, аэ камг&масыз етілгендердін: зейнеткерлердіқ, мугедектердін, яетімдердін, т. б. хүкыларьжа нүксан келмеуін, тіршілік дэрежесінік твчендемеуін камтамасыз ету, о*ан әлеуметтік жағдэй жагау. Бұл максатта кепілдіктердін жана түрлерін енпзу - кажетгігі туадьь Олар: тутъжу тауарлары мен көрсетілген кызметтердін багалары өсүіне байла- нысты шығымдарды химленсаииялау (атеу), табыстарды лнжкстгу аркылы жүзегс асырылады; жүмыгсыздарға жэрдеи беру, - ж ұмысеыз кадғ&нд&рдым баска мамандык алуына байланысты шыгындарыи өтеу, хадыктын аз кадетамзсыз етіллеи тслтарын максатты бағдарламдлар кдбылдау жолымен колдау, косымша алеүметгік көмек алу хүкын жүзегеасыру. т. б.

СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКИЕ ЗАДАЧИ ГОСУДАРСТВА - М ем лекетқ олеум тік-экон ом и ш ы қ міндеттері. Бул ш а койылғам нетті алеуметгік-эконсчнкалык міидеттерді, максаттарды шешу» ягни -

w адамджрдың ад іуіиггии одан әрі арпыру^а. олардың енбек және турчые жагд&Аларын жіксартуға, денсаулығын сакгауға, білім алуына, жеке адамнын жан~жакты жпілуіне, өмір дагдысыи жстілдіруге жағдай жа-

СОЦИАЛЬНОЕ ОБЕСПЕЧЕНИЕ — Әлеуметгік камсызлаидыру. Жүмыскерлео ау*фған, картай»ан, енбек егу кабілетінен айрылі^ь, т б. жагдайларда аларға мемлекет есебінен берілетін материалдіэікжэрдемдерлі» жүйесі/*

СОШІАІІЫЮЕ СТРАХОВАНИЕ — Әлеуметгік сақтандыру. Ауырыа, мертігіп, т. б. себептермен жүмысм жарамсыз баіып калган жағдайда жүмыскерлерді материаллык жағынан камтамасыз ету, көмек-

Ш- tecy жүйесі.СПЕКУЛЯЦИЯ — Алыпсатарлык, саудагерлік. I) пайда табу

максатымен сатып алынгам түрлі тауарларды жоғары бағамен каГпа сату; 2) түрлі күнды заттарды сатудан түсетін айырмашылыкты иемденуүшіи жүргізілетін биржалык келісім.___

СПЕЦИАЛИЗАЦИЯ ПРОИЗВОДСТВА — Өндірісгі мамандандыру. Өндірісгі мамандандыру — коғамдык енбек бөлінісінін бір гүрі. Бүл техникалык прогресс негЫнде пай да болады. Өнеркәсіп пен ауыл ша- руашъілығының, жалпы халык шаруашылығынык түрлі салалары ара сында»ъ« жэне өндірістін әрбір саласы мен кәсіпорындары ішіндегі енбек

' бвяіиісі; белгілі бір өкім түрін өндіруге мамандануы, ол енбек өнімділііін, тиімділікті арттыруга жағдай жасайды. Мамандандыру — объективті

79

процесс, ғылыми-техникалық прогреспен жэне ауыл шаруашылыгын ин- дустрияландырумен, өндірісті шоғыр лап дыру мен тікелей байланысты. Ма- маидандыру арқыльі с ал ал ар шоғырландырылады. Ол жерді * техниканы, енбек ресурстарын ұтымды пайдалануға жағдай жасайды; өндірісті үйымдастыруды жане баскаруды жақсартады; жұмысшылар мамандығын арттырады, жаппай өндірісті дамытуға көмектеседі; тиімділікті өсіреді.

СПОНСОР — Қолдаушы, демеуші. Бір мекемеге, үйымға, одакқа, жеке адамға олардын алдына койған максаттарын іске асыруға екінші мекеме, одак, үйым, жеке адамдардын ақшалай, заттай, т. б. нгіліктермен көмектесуі.

СПОСОБ ПРОИЗВОДСТВА — Өндіріс әдісі. Өндіріс әдісі — ол халық шаруашылығының барлық саласында колданылады; коғамнын өмір сүріп, дамуы үшін қажетті материалдык игіліктерді (әндіріс қүрал- жабдыктары мен күнкөріс заттарын) жасап шығару әдісі. Өндіріс әдісі өндіргіш күштер мен өндірістік катынастар болып екі беліктен түрады.

СПРОС — Сүраным, сүраныс. СүргГным (халык сүранымы) үсы- нымға қарсы түратын рыноктын маңыады элементі. Сүраным тауар сатып алуға жүмсалған жэне қызмет көрсеткені үшіи теленетін акынын ақшалай сомасы. Сүраным' негізінде түтынудан келіп шығадьі, бірак бүлардын арасында елеулі айырмашылыктар бар, яғни түтыну мен сүра- нымнын арасында сандык жэне сапалык айырмашылык бар. Сүраныс бағамен кері байланыста болады: тауардыц бағасы жоғарылаған сайын оған сүраныс азаяды, ал төмендеген сайын өсе түседі. Іт

СПРОС И ПРЕДЛОЖЕНИЕ — Сүраныс пен үсыиыс, сүраным жэне ұсыным. Тауарға сүраныс пен үсыныс катынастары тауар өндірушілер мен түтынушылар арасында жоспарлы реттелетін экономи­калык байланыс түрі. Сүраным коғамнын барлык кажеттерін көрсет- пейді, тек акша каражаттарымен камтамасыз етілген өндіріс күрал-жабдыктары мен түтыну заттарына деген сүранымды канағаттандыруға деген кажеттіктер болып табылады. Сүранымға үсы- ным карсы түрады. Сүраным сияқты, үсынымда елдегі өнім ендірудің бүкіл көлемін көрсетеді. Тауар айналысын жоспарлы үйымдастыру тау- арлардың көлемі мен қүрылымына және үсынымның сүранымға сәйкес келуін камтамасыз етуге бағытталған. * . ГЩ

СПРОС ПЛАТЕЖЕСПОСОБНЫЙ — Твлем кабілетгі сүраным, сүранымды тел ей алатындығы. Бүл акша түрінде бейнеленген коғамдық қажеттілік. Бүл сүраным кәсіпорындардың өндіріс күрад-жабдыктарына жэне халықтын сүранымы болып бөлінеді. Халыктын төлем қабілеггі сүранымы — тауарға және қызмет көрсетуге деген кажеттіліктія. акшамен камтамасыз етілген бөлігі. Халықтың төлем қабілетті сұраны- мынын көлемі онық акшалай табыстарыныц салыкты алып тастағандағы қалдық сомаға тец. ' -V - V * ; . .1." ■

СРЕДСТВА ОБРАЩЕНИЯ — Айналым қаржысы, қаржы айналы­мы. Айналым корлары мен айналыс корларына салынған акша айналым каржысы болады. Айналым каржысы өз каржысы жэне карыз қаржы (кердит) болыл екіге белінеді. Карыз мүқтаждарға, кажеттерге жұмса- лады жене кайтарылуга жатады.

СРЕДСТВА ПРОИЗВОДСТВА — Өндіріс құрал-жабдықтары. Ма­териалдык игіліктерді өндіру үшін пайдаланылатын енбек күралдары мен еңбек заттарының жиынтығы. Еңбск заттарына ендіріс процесінде адам енбегімен жасалынатын заттардын бэрі жатады. 11

СРЕДСТВА ТРУДА — Енбек қүралдары, еңбек құрал-жзб- дықтары. Еңбек қүрал-жабдықтары бірнеше түрге бөлінеді: а) екбек күралдары (аспаптар, машиналар); б) өндірістің ыдыс жүйесі (күбырлар, бөшкелер, сауыттар, т. 6 ) ; в) жер, әндірістік үйлер, күрлыстар, темір

80

жол, тас жал; г) енбек қүралдарына электр қуаты, бу, химиялық,физик алы к, қосылыстар, т. б. кіреді.

СРОЧНАЯ ССУДА — Мерзімді қарыз, ссуда. Белгілі бір мерзімге оерілетін қарыз, ссуда.

^СУДА Ссуда, қарыз. Иесіне қайтарып беру шартымен зат түрінде не акшалай қарыз беру. Сондай-ақ қарызға алынған ақшаның, заттыц, т. б. өзі.

ССУДНЫЙ КАПИТАЛ — Карыз капиталы. Бұл белгілі бір мерзімгепроцент алу үшін қарызға берілетін ақша капиталы. Карыз капиталы_өнеркәсіп ка питал ыиы н оқшауланған бір бөлігі, оны меншік иесі пайда- ланушыға қарызға береді жэне процент алады.

СТАБИЛИЗАЦИЯ Тұрақтандыру. Белгілі бір жағдайлардытүрақты күйге келтіру. к

Тұрақты. Түрақты, бір калыпты, орнықты.СТАВКА — Ставка. 1) енбекакы мөлшері, ж*лақы; 2) әскери

колбасшы мен оныц штабы орналасқан жер.СТАГНАЦИЯ Стагнация, кейін кету, түралау, тоқырау. Эконо-

микада: өндіріс, сауда, жалпы халық шаруашылығының, қоғамдық өмірдің дамымай токырап, түралап қалуы.

СТАГФЛЯЦИЯ — Стагфляция. Тоқырау, кейін кету. Бұл сонымен оірге оаға көтерілуімен, ақшанын қүнсыздануымен катар жүреді.

СТАНДАРТ Стандарт, үлгі. Бір заттың типтік үлгісі, үлгіге сәйкес келуі.

СТАНДАРТИЗАЦИЯ — Стандартгау. Бір үлгіге салу, шикізаттарды, мүліктерді, дайын өнімдерді, материалдарды белгілі бір үлгі мен талапкасай келтіруді камтамасыз ету үшін мемлекеттің белгілеген бірыңғай нормасы мен талабы.

СТАТИСТИКА Статистика, санақ. 1) коғам дамуындағы сандық взгерістерді зерттеу әдістерін белгілейтін ғылым; 2) халық шаруашылығы мен қоғамдық өмірде осы ғылымнын әдістерімен есеп-қисап жүргізу жэне осы есептердік анықтаған мәліметтері.

СТОИМОСТНЫЕ БАЛАНСЫ — Қун баланстары. Мемлекеттің, кәсіпорындардың, колхоздар мен халыктын табысын пайдалана отырып, өнімді өндіру, бөлу мен түтынуды жан-жақты камтамасыз ететін балан- спр. Негізгі кун баланстары — мемлекеттік бюджет, кәсіпорындар мен бірлестіктердің кіріс және шығыс баланстары, мемлекеттік банк пен арнаулы банкілердің касса жэне кредит жоспары, халықтың ақшалай табысы мен шығысынын балансы.

СТОИМОСТЬ — Күн. Күн — тауар өндірушілердің тауарға, затқаайналған коғамдық енбегі. Тауардыц қүны экономикалык категория, олкөрінбейді, бірақ ол тауарды тауарға айырбастағанда, бір тауарды екінші(ир тауарға тенесііргенде айқындалып отырады. Тауардын түтыну құны

қүиьі болады. Тауарлар аркылы қүн адамдардын өндірістікқатынастарын бейнелейді. Тауар күнынын мөлшерг оны өндіру үшінкеткен кажетті (шығындармен) коғамдык екбектін, мвлшеріменанықталып, жүмыс уақытымен өлшенеді. Тауар қүныныц квлемі жүмысуакытыныц бір елшеміндегі өндірілген өнім мөлшерімен аныкаталатын енбек өнімділігіне карай взгереді.

СТРАХОВАНИЕ — Сақтандыру. Стихиялы апаттар мен кездейсоқ оакытсыздыктан туатын шығындарды етеудін бір құралы. Онык 'мәнісі арнаулы мекемеге үздіксіз тиісті жарна төлеп отыратын жеке адамның (өмірі мен мүлкі), мекемелердін (мүлкі, малы, егісі, т. б.) тартқан шығындарын әтеу болып табылады.

СТРУКТУРНАЯ ПОЛИТИКА — Қүрылымдық саясат. Коғамдық вндірісті гылымныц, техниканын даму денгейіне карай жетілдіру саяса- ты. Күрылымдық саясатты жүргізгенде коғамның жэне жеке адамдардың

4-1260 81

кажегтігі ескерілуі *ерек. Ол үшін хютык ицфуашьшыгм еяя&мры ссрпінді жағдайаа, баланпы сактай огирыг» жүргіаму», Ш Ж Я Щ *««лскеттНс* территори&аық ^адаптер да ecscpwyi іе р » - қоры мсн түтыну қоры арасьшда дүрыс ара катьінас бшіуы шар? Әоресс өндіру мен өндсу амдірісі салаЛарь* арасында дұрыс ара*атынвс жаса>> дьщ ш аыэы зор ; Соньяі кшняв мввада* жасау Дсювркасюж теубттп дамыту жетекіт роль атқаруы керех* СебебІ» күрылымаь** ® rtp k i% олардын тиЫділігі машина жасау внеркасібімен тікедей ^й^ш ы суы. ^

СУЕДРЕНДД — Субаренда* ш & ж и ц л аренда, Аренаатгордьщ взПкая * алтан жерді, мадаы»‘слпіісіІ, аңдфісіг» и.урыяыс*ы, т ш ш ш , кэ а а о р ы и ш * онын баяімшелерін, үйді, мүлікті немесе Онын бф балігЬі гшйдатабу ж алу үшін екінші бір адаша, шалеюиаке, кзгілорынга 'субарелшор**;уақытша нсмсл бір мсзіілгс бсргсидиі, жвйлы ш&рт.

СУББЕІіЦИЯ 4* Субвсндиа* мақсатш жздаем, Ж ерііджіі шіметорь**ц*»рынын бюджетіне нактылы 6ф аяеуметтік-эко»*Сйв«А;«* бағ^лам ан ы жүзеге ағьфу (жергідіісті йюдяогі «шгынын '.:үвда oi«ui м склоет тарапьщан беріоетін ма к.сатты ждрд^мніи Субвенция мшішерік Жогар*ы Кеиех аны*гап атырады* Субвенижшы тарату рс- с п ^ и к р ы қ (ю д)Ш табысыка есепке алу үшін және о о м ісп ^ мсм респ^даіалміі. қалзларға бюджет ш и с я ^ н а»У жсддары ар*ыяыжүзеге асьфьушды^ і - ^ й w .• .. Ы ;ій й й

СУБСИДИЯ — Ж зрде* ақша. Акша турЫде беріл втыратмнжәрдемнің <йр тү(к, ■ . ’ ~.і *іиИЬ^

СЧЕТ — Есеп, ню*. J: бір зат үшш теленуте тиісті акша есмасм қөрсетілген қүжат; 2і міу.*чедеп қіріс пск шығыс а*шад арын всйттеп көрсету; 3) финанс опер&циясьі*. мекеменін фшйнс операдняадршащ бухпйтерлік есебін жүрғіг^: удаін к>жетті күжатгар.

СЫРЕЦ г~ Ш ала Шідеіген өнім. • >-1-:СЫРЬЕ — Шнкізат. Өнеркәсіпте к.айта еиделуге тиссті казып

алынған немесе өндірілген матсриалдар. .'•

і ІЩІI т Щ й 'ТАБЕЛЬ — Табель,' тізім. 1) белгілі тәртіпвен Жазылган бір

ндрсенін тізімі, 2> кесте, жүмыскерлердің жүмыска келген, кеткен уакыттарын жазып отыратын тізім, кесте. л

ТАКСА (расценка) — Такса, кесімд* баға. Тауардык, кыаметгің, енбектін белгіленген дәлме^дал кесімді бағасы, ақь.тсы.

ТАКСАЦИЯ — Таксалау, баға кесу, баға кою. 1) &р затгы бағалау, оған нарық белгілеу; 2) егілген ағашты материалдыі; тұрғыдан багалау, онын корын, өсу дәрежесін бағалау, квлемін есептеу; 3) Йр заттын көлемін, сапасын белгілеу. Өсіп түрған егіннін, шептің өнім, түсім мелшерін белгілеу. '•

ТАМОЖЕННЫЕ ПОШЛИНЫ — Баж салықтары, баж алымдары. Бір елдін белгіленген тариф! бойынша шетелден әкелінгек (шекара арқылы) тауарлардан алынатын салық. » • . ■ хЩ

ТАМОЖНЯ — Кеден. Шекера арқылы өткізіпетін тауарларды тек- серетін жэне олардан салық алатын арнаулы мекеме. ^

ТАНТЬЕМА — Тантьема, бөлігі* Таза пайдадан процент гүрінде түсетін қосымша твлем ақы. Ол акционерлік қоғам» банк және сактандыру компаниясын басқару саласынын мүшелеріне, дяректсрларғг, қьізметкерлерге твленеді. V

ТАРА — Ыдыс (қая, жәшік, бөшке, т. б.), орау затьц 1) тауар сақталынатын не тасылатын ыдыс, орау заты; 2) ыдьиггын салма^ы. Тауар таситын вагоннық, автомашинанын салмағы. Щ

82

ТАРИФ — Тариф (белгіленген баға, нарық көрсеткіші). Түрліөндірістік жәнс өндірістж емес кызметтер үшін ресми түрде белгіленген ақы твлеу жүйесі.

ТАРИФИКАЦИЯ Тарифтеу. Баға белгілеу. Салық немесе төлемалынаты.ч затты түр-түрге бөлу негізінде олардың тарифін анықтау.

ТАРИФНАЯ СЕТКА — Тарифпк кесте. Төленетін еңбекакы мвлшерін көрсететін кесте, жүйе.

ТЕЗАВРАЦИЯ ЗОЛОТА — Алтынды тезаврациялау, алтын қорынжасау. Орталық банктердің жеке адам қолындағы алтынды байлық(кесек алтын жэне алтын тенге) түріңде немесе сақтық қоры ретінде жинауын білдіреді.

ТЕКУЧЕСТЬ — Түрақсыздық, түрақтамау. Бір нәрсенің жиі-жиіауысып, түрақсыздануы.

ТЕКУЩЕЕ ПЛАНИРОВАНИЕ — Ағымдағы жоспарлау. Бүл меке-менің халық шаруашылығының не оның бір бөлігінщ — саласының дамуын бір жылға немесе жарты жылға, тоқсанға т. б. бөліп жасаған жоспарлары жэне оны орындау ісін үйымдастыру. Ағымдағы жоспарлау лерспективалы жоспардың жылдык, тапсырмалары негізінде жасалады.

ТЕКУЩИЙ СЧЕТ — Күнделікті, ағымдағы счет, шот. Ақша салу- шы мекемеге банк пен сактык кассаларында ашылатын счет. Ағымдағы счеттын иесі калаған сомасын кез келген уакытта банк пен сактык кассабанкіперіне салуға және одан алуға хүқы бар, сонымен бірге колма-қол акшасыз есеп айырыса алады.

ТЕНДЕР — Тендер. Белгілі бір жүмыстарды орындауға кажетті тауарларды немесе мердігерлік істі тапсыру үшін тапсырма берудің ерек- ше түрі. Бүл сауда-саттыкты үйымдастырушылар үшін шарт жасауда бірнеше жабдыктаушылардан немесе мердігерлерден неғүрлым тиімді саудалык немесе баска да талаптарды камтамасыз ету максатында үсы- ныстар жинактауды көздейді.

ТЕПЛИЦА —- Теплица, жылыжай. Бүл көкөніс және басқадакылдарды өсіріл өнім алуға арналған жабы к күрылыс кәсіпорындары.Теплица — күрделі, әйнектелген немесе пленкамен жабылған күрылыстүрінде болады, дакылдарды өсіруге керекті табиғи жағдайлар жасандытүрде жасалады. Мүнда сүрыптау (селекция) жүмыстары да жүргізіледі,сөйтіп жылына 2-3-5 рет, тілті одан да көп рет дакылдар өсіріп, оныңжана өнімді сорі іарын шығарады. Теплицада дакылдарды жерде немесестеллажда, кейде нәрлі ерітіндіде — гидропонда өсіреді (гидропониканы қараңыз).

Теплицаны пайдалануына байланысты кыстык (жыл бойы істейтін) және жазғы салымғы деп бөледі. Теплицаның соңғы түрінде дакылдар жазғы с алым, жазда және жартылай күзде өсіріледі. Кыстык теплица күрделі, әйнектелген болады, ал жазғысалымғы жылыжай әйнекпен немесе пленкамен жабылады. Теплица күрылысы әр түрліт блок ты, ангарлы, м ^аралы түрде болыл келеді. Казіргі теплицалар ауа мен толырактың (субтраттык) температурасын реттеп отыратын автоматты жүйемен жабдықталған, дакылдарды өсіретін керекті күралдармен камтамасыз етілген. Мұнда топыракты алмастыру, дакылдарды себуге жерді дайындау, егісті суғару, тынайткыштар беру т. б. жүмыстар толык механикаландырылған. Теплицаны орталык жылу жүйелері немесе вз казандығы аркылы табиғи газды, көмірді немесе отынның баска бір түрінжағып жылытады. Камчаткада, Солтүстік Кавказда, Закавказияда т. б. жерлерде теплицаға жылуды ыстык су көздері береді. Бүл жағдайда жылу шығыны казандык аркылы бергеннен 5—6 есе аз болады. Кейбір теплицаларды өнеркәсіп кэсіпорындары мен электр станцияларынын жы­лу калдыктарын пай дала натын етіп салған. Кейде теплицаны биологи-4* 83

ялық жылумен жылытады (көндер, кала калдыктарын, т. 6. шірітіп,жылу алу) .і • і •

ТЕРРИТОРИАЛЬНО-ПРОИЗВОДСТВЕННЫЙ КОМПЛЕКС — Аумақтық-өндірістік хешем.

ТЕХНИЧЕСКИЙ ПРОГРЕСС — Технккалық прогресс. Халык ша­ру а шылығыкда ғылым мен техниканык үздіксіз дамүы, енбекшілердінмәдени-техникалык дәрежесінін артуы, өндірісп үйымдастырудын мейлінше жетілдірілуі жәие осылардык йегізіыде коғамдык енбек өнімділігін барынша арттыру жүзеге асырылады.

ТЕХНОЛОГИЧНЫЙ — Технологиялық. Мүкаа өнім кярапайым да тиімді технолсгиямен өндіріледі. Бүл өндіріггін технологиалык керсеткішібапып табылады. M l • |

ТЕХНОЛОГИЯ — Технология. 1) белгілі 6»р ендіріс процесін іске асыру, материалдар мен бүйымдарды вндеу жевікдегі жүмыстардын жиынтығы; 2) материалдар мен бүйымдафды белгілі бір тәсілмен өцдеп шығаоу жөніндегі жұмыс әдістері.

ТИТУЛЬНЫЙ СПИСОК — Титулдық тізім. Күрделі күрылыс обь-ектілеріяін, тіэімі. Осы тізім бойынша күрылыстың жоб&лары мен сме­тала ры бекітіледі. - : v I *■■'* -• ' Щ

ТОВАР — Тауар. Тауар бүл котам кажеттерін канағаттандыру үшінкәсілорындардын өндіретін сдеімі жэне жоспарлы түрде тауар айырбасы арж&шы түтыкуға түсетш өнімі. Тауар — коғамдык енбехтін нэтижесі, алып-cary жолымен айырбаека арналган бүйым. Тек өзінін түіынуы үшін өндіретін зат т&уар емес, өнім ғана болады. ӨнімнЦ тауарға айналуы үшін ол белплі бір коғ&мдык кажетті, яғнм коғамнын баска Dip мүшесінш кажетін канағаттандырьтын, өтейтін болуы керек. Барлық өндірілгенөнімді де тауар деп ат&уға болады, ейткені, өндірушіде коғам мүшесі болып саналады. Сондыктан барлык вндірілген енім (өзіне немесе коғамга деп ендірген) тауар деп аталады. \ 1 я

Тауардык екі қасиеті бдр: біріншіден, ол адамнын кандай да бір кажс': н канағаттандырізды, екіншіден, баска затка айырбастауға кабілетті зат болып табылады. Баскаша айтканда, тауардын түтыну күны жэне қүны (айырбас) болады. Тауарлардын түтыну күны жеке түтыну заты репнде, не әндіріс күрал-жабдығы рстінде адамдардыц бслгілі бср қажеттерін к&нағатг&ндыруында болып табылады. Түтыну күндары коғамиын материалдык байлыгын күрайды. Тауарлы өндіріс жағдайында тұтьшу күны өндірушінік оз кажетін емес, сол тауарды сатып алатын адамдардын кажеттерін канағаттандырады. Демек тауар өндіру про- цесікде коғамды^. тұтыну күны жасалады. Амырбас күны тауардык белгілі бір пропорцияда б |сқа тауарларға айырбасталу касиеті. Тауарды тенестіру мүмхіыдігін жасайтын олардын ортак обьективті касиеті — оларди еидіруге коғамдық екбектін жүмсалуы болып табылады. Тауарға сінген когамдық енбек тауар күны болады. , ,

ТОВАРНАЯ БИРЖА — Тауар биржасы. Бүл көпшілік колды тау^ арлардын, шикізаттын (шктн, кант, а стык, кофе, ш&й, түсті металл, т. б.) котерме Сауда айналымы шоғырланған орны. Тауар қасиеттері мен түтынуға кажетгі сапалық мүмкіндіктері түгел керсетілген үлгісі немесе стандарты бойынша сатылады. Биржада колдағы бар тауарлармен де, әлі «ндірілмеген тауарлармен де (алғашкы үлгісі бойынша) сауда жа- сайды. Бүл кейде биржа айналымынык шамадан тыс көбейіп кетуіне әкеліп соғадьі. Биржаға езара келісім жасасу максатымен тауар өндіруші ірі өнеркәсіп және сауда орындарынык әкілдері катысуы да, немесе брокерлер аркылы жүргізілуі де мүмкін. Жасалған келісімге сәйкес тауар ендіруші өз тауарын түтынушыға шартта көрсетілгсн уакьггта жеткізіп беруге міндеіті. Келісім, әдетте, 12 айға тіпті одан үзак мерзімге жаса­латын болғандыктан тауардын бағасы оны түтынушыға жібергендег!

84

наркынан жоғары немесе төмен болуы ықтимал. Мұндай жағдайда келісім жасаушылардыц бір жағы үтылып, ал екінші жағы лайда тауыпотырг яы.

ТОВАРНО-ДЕНЕЖНЫЕ ОТНОШЕНИЯ — Тауар-ақша қаіынасы. Бұл ө.чдіріс процесікде айырбастау және түгыну тауарларын бөлгенде пай да фолатын экономикалық катынастар. Мүнда тауар түрі бар қандай гана ен(^к өнімі болсын, бәрі де тауар есебінде жүреді, сол сияқты сату ушін шыгдрғандар, сонын Ішінде көрсетілген пайдалы қызмет те жатады.

Тауар-акша қатынасы рынок до карағанда одан алдеқайда кен, және тереч түсінік береді. Бұл айырбас өрісі ғана емес, қоғамдық у р Д у өндірісте тауар-акша түрін пайдаланатын барлық ерісті: қамтитын эко- номикалык катынастар жиынтығы болыл табылады. Мысалы, олардың кұрамына ( таза" рынох катынасынан баска) ұйымдардьщ, кәсіпоры ндар мен бірлестіктердің меклекеттік бюджетпен (кәсіпорындардың пайдадая тадемі т. с. с.), мемлекеттік банклен (кредит беру, оны кайтару) бай- ланыстары кіреді. Бүган улттық табысты балу жөне қайта белу про- цесінен түратын экономикалык катынастар (жалакыны твлеу, коғамдык тұтыну корынан халыкка берілетін ақшалай төлемдер), сол сиякты өндірістік емес салалармен байланысты (үй күрылыстарын каржыландыру, денсаулық сақтау мекемелерін, білім беру т. б.); туты- нуга байланысты экономикалык катынастар, соның ішінде ұйымдаскан кшілективтік және халыктың жеке түтыну түрлері дамуынан туатын, т. б. жатады. Тауар-ақша катынасыңда пайда. шаруашылык есеп, езіңдік күн, баға, акша, финанс, хялыкты ынталандыру қоры сияқты түтқалар мен категорияларды утымды пайдалануға мүмкшдік туады.

ТОВАРНОЕ ПРОЮВОДСТВО — Тауар өадірісі Халық шаруашы-лығының, оның жеке салалары өнімнің кейбір түрлерін шығаруга ма-манданып, коғам кажетін өтеу үшін өнімді рынокта сатуы мен сатып аяуы. ___ ■ ~v" Щ " щ

у ___ТОВАРНОСТЬ — Тауарлық, қүндылық. ^ Тауарлы өнімніңвндірілген жалпы өиімге процентке шағылып көрсетілген аракатынасы.

?**• ТОВАРНЫЙ КАПИТАЛ — Тауар капиталы. Өнеркәсіл капиталы- ның функциялык уш түрінің бірі. Капитал өз козғалысыныц екінші сатысында өзінін өндірістік түрін тауар капитал ының түріне ауыстырады. Қүн түрғысынан алғанда тауар капиталына аванс есебінде енгізілген

капитал гана емес, косымша күн да кіреді.ТОВАРОВЕДЕНИЕ — Тауартану.ХГауардың түтыну қүнын, онын

сапасы тұрғысынан алып зерттейтін ғылыми пэн. Тауар тану негізіиенекі баліктен түрады: азык-түлік тауарларын зерттеу және өнеркәсіптауарларын зерттеу Ісін қамтиды. Сауда-саттыкка лайыкты тауарлар туралы білімдердің жиыктығм

ТОВАРООБОРОТ — Тауар айналысы. Тауар айналысы — оны са­ту мен сатып алу істерінщ жиынтығы. Бул өндірістік жэне жеке кажеггерді канағаттандыру максатында акша аркылы жүзеге асырыла- тын жоспарлы тауарлар айырбасы. Тауар корлары, оларды орналастыру, бага, тагы баска еткізу шарттары жоспарлы түрде белгіленеді. Мемлекет внімдердіц сатып алу түрінде үздіксіз айырбасталып отыруына жагдай жасай отырып, тауар массасы мен халықтыц толем кабілеті арасындағы кажетті пропорциялықты жоспарлы түрде камтамасыз етуді көздейді. Тауар айналысыныи басты кызметі — көтерме жане белшек сауда квмегімен жиынтык өнімді жоспарлы түрде бөлу. Соған сәйкес мемле- кетгік жане кооперативтік кәс^рорында рды ң өндіріс күрал-жаб- дыктарына. ал халықтьщ тутыиу заттарына толем кабілеттілігі сүранымдарын канағаттандыруды камтамасыз ету. Тауар айналысының екінші кызметі өндірілген және рынокке жеткізілген тауардың ақшалай кұнының орнын толтыру болыл табылады. Сейтіп өнімді сату

85

нәтижесінде кәсіпорындардын шығындары өтследі. Т&уар-ақоа қатынастары бар жерде өидіріс процесі, жумсалған өндіріс күрал-жаб- дықтары күнының орны толтырьиіып, енбекакы төлеу коры жасдлган жағдвйда ғана кайта басталады. Өндіріс проиесін кайтадан бастау үшін тауарды ақшаға айналдыру кажет. Сауданын түріне карай белшек жәиекетерме сауда тауар айналымдары болады.

ТОННАЖ — Тоннаж. 1) кеменін салмағы, онын жүк катеру кабілеті, мүмкіндігі; 2) транспорттын жэне транспорт күралдарынын жүк көтерімділігі, жүк сыйымдылығы; 3) өнімді салмак бойынша өндірілш ы ғ а р у , =*г-- ^ , : : '-"Н \ *Г:.

ТОПЛИВНО-ЭНЕРГЕТИЧЕСКИЙ КОМПЛЕКС — Отын-энергети­ка кешені. ' I "'['-Щ

ТОРГИ — Сауда-сатгық. Сатып алудын бәсекелестік түрі.ТОРГОВАЯ НАЦЕНКА — Сауданын үстеме бағасы. Бүл бвлшек

сауда мен кетерме сауда бағасынын арасындағы айырмашылык. Үстеме баға есебінен айналыс шығындары өтеліп 4 таза табысы .күралады.

ТОРГОВАЯ ПРИБЫЛЬ — Сауда пайдасы. Бүл саудадан алатын пайда. Сауда пайдасынын шығар көзі — ендіріс процесінде жалдама енбек аркылы өндірілетін косымша күн. Бізде сауда кәсіпорындары өздерінін шаруашылык кызметі нәтижесінде пайда түсіреді. Кәсіпорындардын сауда пайдась? дегеніміз кызметкерлердін коғам үшін ендірген өнім күнынын бір бвлігі болып табылады.

ТОРГОВЛЯ — Сауда. Сауда орны. Өндірістін ендірген әнімін түты- нушыга жеткізетін мекеме. і

ТОРГОВЫЕ ПОСРЕДНИКИ — Сауда делдалдары. Тауарларды ендірушілерден түтынушыға жеткізілуін камтамасыз ететін делдал. Де- лдалдар кызметінің сипатына, есеп айырысу және ынталандыру түріне карай әр түрлі болады. Сауда делдалдарынын неғүрлым танымал түрлері — агенттер, брокерлер, коммивояжерлер, конснгнаторлар.

ТОРГОВЫЕ СКИДКИ — Сауда жеңілдіктері, тауар бағасыи темендету, кемггу. Ол айналыс шығындарынын орнын толтыруға және белшек сауда үйымдары мен кәсіпорындарында пайданын калылтасуына арналады. . Я

ТОРГОВЫЙ БАЛАНС — Сауда балансы. Белгілі мерзім ішіндегі (әдетте бір жыл) елдін импорт жэне экспорт күндарынын аракатын&сы. Экспорт күны импорт күнынанг жоғары болса, сауда балансы активті болады да импорт күнын экспорт күнынан жоғары болғандз сауда балансы пассивті болады. Щ

ТОРГОВЫЙ КАПИТАЛ — Сауда капиталы. Сауда капиталы — енеркәсіп капиталы нын, окшауланған бір бөлігі. Бүл өнеркәсіп к а пита- листері тауарларды әткізуді жүзеге асырғаны үшін сауда капиталистеріне беретін косымша күнның бір бөлігі. : ■ '* . -

ТРАНЗИТ — Транзит. 1) бір елден екінші елге үшінші бір еддщ жерін басып өту аркылы не бір пункттен екінші пунктке өзге бір аралык пункт аркылы адам немесе жүк тасу; 2) жүктерді арадағы пункттерге. станцияларға түсірместен 'тиісті жерге тікелей жеткізу. -Щ

ТРАНСПОРТ — Транспорт, келік. 1) тасымал күралдарыньіщ белгілі бір түрі немесе жолаушыларды, жүктерді тасумен айналысатын халык шаруашылығының бір саласы; 2) бухгалтерлік кітаптағы корытынды көрсеткіштердін бір беттен екінші бір бетке көшіріліп ж азы-луы. , $ _•.> "■ £ TN

ТРАНСПОРТНЫЕ ТАРИФЫ — Транспорт тарнфі (тариф —белгіленген баға, нарық көрсеткіші). Бүл темір жол, автомашину әуе, және теңіз катынастары аркылы жүк тасымалдау тарифін камтиды; бүл тариф халык шаруашылығында электр жэне жылу энергиялары сала-

86

сы*№ яа кол данылвдм. Әз қүрылммы бойынша ^арифтер көтерие сауда І і ю ш ? ү * с а с ' больт келеді. фі <:ЬЛ. Ш : - ■ . г *

^ТРАНСФЕР «— Трансфер. 1) шетел дік я&лютанын немесе алтын-иьщ ^ір едден т $ * т елге ауыстырылуыг 2) бір адамнын ятъшдзш бағалй қағазға иелік етудін екішиі, біреуге аударылуы.Қ ^ НОФЕРТ — Трансферт. 1) шетелдік вадютаны не алтыьды бір елдсн ек^шіі елге аудару; 2) біріадамнын атындагы бағалы қаға* (акция ж. б.) и&іік етуді екінші кісіге беру.

ТРАТТА Тратта. Вексель аудару» Несие берушініқ қарызд&ну- шынын үшінші бір кісіге белгілі шр соманы .тшіеуі қажет екенін білдіретш жазбаша түрдегі бүйырғы. Карыздануты бүл бүйрықты орындауға шндепі. Мүны негізінен сыртқы саудада есеп айыру ушін пайдаланады-

ТРЕСТ —- Трест. IБіркелкі өндіріс мекемелерінің бірдМ, бір сала- лағы біонешс кәсіпооьііілапііы бМктіпіп anvu п п п п и ^ то и т .тм ^ ..шаруашылык есеп непзшде ж*мыс жасайды. Трест өзіне кірген меке- мелердш қызметЫ реттеп, вндіріс кәсіпорындарын және қызмет көрсе- тетін сауда, гране порт, қойма тағы баска шаруашылықтарды біріхтіреді. Трест — андірісті басқару түрі, ол ерекше күрылыста көбірек ұйымда- стырылады; өнеркәсіпте, ауыд шаруашылығыкда, қызмет көрсету сала- сын да сирек кездеседі. ‘Күрылыс тресі — құрылыс өндірісін басқаратын негізгі шаруашылык органы, бұған құрылыс-монтаж мекемесі қарайды, бұлар жалпы құрылыс, арнайы, монтаж жене жөндеу жұмыстарын мердігерлік шарт непзінде түрлі тапсырма беруіЫ мен жоспарға сәйкес жүргізеді. Трест — бұл капиталист^ монополия түрлерініц бірі, бүған қарайтын к әсі порындар мен сауда жүйесін орталыктандырып баскарады. Сәйтіп үсгеме пай да табады.

ТРЕСТИРОВАНИЕ — Треске бірігу. Трестер қүру. Трестендіру. Треске үйымдасу.

ТРУД — Еңбеіс. Бұл адам мен өндіріс (габиғат) арасындағы про­цесс. Мұнда адам т қызметі арқылы өзімен табиғат арасында заттардың алмасуына еебепкер болады, оны ретгеп, бақылап отырады. Еңбек про- цесінін. жай сәттері мыналар: мысаналы қьізмет, не еңбектік өзі, еңбек за ты мен енбек қүрал-жабдығы.

ТРУДОВОЕ СОГЛАШЕНИЕ — Еңбек келісімі. Белгілі бір жүмы- сты жасау үшін келісім жасау.

ТРУДОДЕНЬ — Еқбеккүн. Колхозшы енбегінін өлшеуіші, сонымен катар ол әрбір колхозшынын колхоз габысындағы тиісті үлесін көрсетеді.

ТРУДОЕМКОСТЬ — Ёңбек сіңіргіштік. Белгілі бір өнімді жасап шығару үшін немесе тиісті жүмысты атқару үшін жүмысшынын жүмсаған енбегінін шама көрсеткіші.

ТРУДОСПОСОБНОСТЬ — Енбекке қабілеттілік. 1) енбек етуге жарамдылық; 2) үзақ және жемісті енбек ету кабілеті.

■ ■ уУБЫЛЬ — Кему, азаю. 1) сан, көлем, дәрежесінін азаюы; 2)

кеміген нэрсе.УБЫТОК — Зиян, залал, шығын. Кәсіпорындар мен шаруашылық

үйымдарына түскен табыстан жүмсалған шығынныц артық болуы сал- дарынан материалдық немесе ақшалай зиян, залал шегу; мүндай зиян ақша түрінде көрсетіледі.

УГОДЬЕ — Пайдаланылатын жер, пандалы жер. Шаруашылық мақсаттар үшін пайдаланылатын немесе лайдалануға жарамды жер уча- скесі. /-/ • ■ -V, /- іч ^

87

УДЕРЖАНИЕ ИЗ ЗАРАБОТНОЙ ПЛАТЫ — Жалақыдан ұсгап қаду. Кызметкерлердің жалақысынан мекеменін ақша үстап калуы, ше- |геруі. -... ч- ■ • • ■* •’ 11 -• ' Н :'

УДЕШЕВЛЕНИЕ — Арзандау. Бағаны кеміту, бүрьінғыдан төменбаға кою. у . ^ л '

УДОРОЖАНИЕ — Қымбатгау. Бағаныа артуы, кымбаттауы. 1УКЛАД ЭКОНОМИЧЕСКИЙ — Экономикалык уклад (қоғамдық- 5

шаруашылық түрі)* Өндіріс күрал-жабдықтарына және соған сәйкескедетін өндірістік-экономикалык қаты настарды ң белгілі бір туріне |негізделген экономикалык сектор, шаруашылык, түрі. М

УЛЬТИМО — Ультимо. Бүл термин банк практикасында айдың,тоқсанньщ немесе жылдың сонғы күнін, ал сауда жэне биржа практи- касында тауармен немесе кордағы заттар бойынша бүрын жасасылған | келісім шартты орындау дыц мерзімі ретінде тағайындалған белгілі бір кезецнін соңғы жүмыс күнін білдіреді. f |

УНИФИКАЦИЯ — Унификациялау, бір fore салу.УРАВНИЛОВКА — Теқгерме, теқгермешілік. Бұл принцип бойын­

ша енбектің саны мен сапасы есепке алынбай, енбекакы тен мелшерде төленеді, бөлінеді.

УРБАНИЗАЦИЯ — Урбанизация. Коғам ламуында өнеркәсіпті, ха - Ц лыкты және рухани мәдениет ошақтарын ірі калаларға (деревняның дамуына нұқсан келтіре отырып) шоғырландыру; бұл кала мен деревня \ арасычдағы карама-кайшылыкты күшейтетін процесс. Я

УРОВЕНЬ ЖИЗНИ НАСЕЛЕНИЯ — Халықтың тұрмыс дәрежесі.Адамдардьщ күш-қайрат, рухани және әлеуметтік кажеттерінін қанағаттандырылуы мен халықтын түтыну игілііін камтамасыз ету дәрежесімен сипатталады. Түрмыс дәрежесі: түтынылған материалдык игіліктер мен қызмет көрсетудін жан басына шағып есептегендегі жалпы мөлшерімен, түтыну дәрежесімен, азьік-түлік және өнеркәсіп тауарлары- 1 ның сапалылығымен, қызмет көрсету жане көрсетілген қызметтіа х а -1 лыктың қажетін қанағаттандыру дәрежесін аныктайтын | көрсеткіштермен, накты табыстарымен, енбекакы және коғамдык Түтьшу * қорлары мөлшерімен, енбек жағдайымен, жүмыс уақыты және жүмыстан бос уакытгын үзаклығымен, түрмыс жағдайымен, білімділіктін, денсау- \ лық сактаудыц, мәдени-агарту жұмыстарының т. б. көрсеткіштерімен' 1 анықталады. ? . :

УСТАВ — Ж арғы (устав). Одактардыц, мекемелердін, үйымдардыц % кызметті жүргізу тәртібін белгілейтін ережелер мен кағидалардың жи- ы н т ы р ы . ■ ^

УСТАВ ПРОИЗВОДСТВЕННОГО ПРЕДПРИЯТИЯ (ОБЪЕДИНЕ­Н А ) — Өндірістік кәсіпорыкдар (бірлестіктер) уставы, жарғысы. Бүл • негізгі қүжат, шаруашылык мекемелер жүйесінде кәсіпорыннын айқын мақсатын, хұқын және қызметін көрсетеді,. басқа шаруашылықтармен карым-катынасын, хүқын, міндетін реттейді. Шаруашылык есептегі, дер- бес балансы бар барлык кәсілорындардын (бірлестіктердін) жаргысы болады.

УСТАВНЫЙ ФОНД — У ста втық ҚОр. Мемлекеттін шаруашылык еселтегі кәсіпорындар мен үйымдарға бөліп берген каржыларынын жи- ынтығы. Оның > мөлшері сол кәсіпорынды күрған кезде белгіленіп,жарғысында көрсетіледі. Ч

УСТОЙЧИВАЯ ЦЕНА — Түрақты баға. Өзгеріске үшырамайтын, күбылмалы емес, түракты баға. ~.;®

УТИЛИЗАЦИЯ — Қалдықтарды пайдалану. Түрлі калдыктарды шикізат, шала фабрикат, отын, тынайтқыш, т. б. ретінде пайдалану. Ш

УТИЛЬ — Ескі-құсқы. Калдық заттар. ШУТИЛЬЗАВОД — Утильзавод. Ескі-күскыларды өңдейтін завод. І

88

УЦЕНКА. Арзандату. Бзғзны кеміту. 1) бблгілі бір ззттыкбйғасын кеміту; 2) бүрынғы бағамен арзандатылғаннан кейінгі бағалар ар^сындағы айырмашылык.»Л УЧЕТ -г- Есеп, есепке алу, тіркеу. Өндіріс тиімділігін одан әрі кәтс|,е беру, баскаруды жетілдіру есеп жүмысының алдына ж дна т£лап кояды. Жаксы үйымдастырылған есеп жүмысы өніммің өзіндік күнын төмеиіетуге, рентабелділікті көтеруге, өнімсіз шығындарды азайтуға едәуір өсер етеді. Есеп өндірісті баскарудың жалпы жүйесіндегі манызды роль аткарады. Есеп жүйесінін өнімі — мәлімет (информация).

Бірлестірілген (оперативтік, статистикалық жэне бухгалтер есебін толык камтитын) өндіріс процесі мен сауда жүмысын үдайы бакылап отыруды, жоспардың орындалу барысы туралы дер кезінде мәлімет беруді, кеткен кемсііліктерді жоюға арналған шараларды тағайындауды камтамасыз етеді. Мүндай есеп бакылау жасап кана коймайды, кәсіпорындардың экономикасын көтеруге ыкпал етеді. Бухгалтер есебі мүның күрылымына сәйкес орталыктанған тәртіппен үйымдастырылады, автоматты жүйе, электрондык машиналармен камтамасыз етіледі. Есептің мұндай жүйесінде әрбір баскарушы, өнімнін өндірілуі мен оған кеткен шығын нәтижесін есептегіштен көреді (есептегіш — автоматты түрде есептейтін жэне жазып отыратын машина), талдайды және баскарады.

УЩЕРБ — Зиян, шығын, залал, нүқсан.

f ' : ФФАБРИКАТ — Фабрикат. Өндірілген дайын өнім. Фабриканын

дайын бұйымы, өндіріспң даяр енімі.ФАКТОР — Фактор. Белгілі процесгің, күбылыстын козғаушы

күші, себебі. . - . .ФАКТОРИНГ, ФАКТОРИНГОВЫЕ ОПЕРАЦИИ — Факторинг,

факторннгалық операциялар. Дел дал, келістіруші, термин банк неснссіұғымын білдіреді. Факторингалык операциялар — карыз алған адамныңқарызды тез а рада етегенін немесе карызды жою мүмкіндігі туралықағазын кәрсетуі (инкассациялау), ал кыска мерзімге несие беру —факторинганык ең кеп тараған түрі. Онын артыкшылығы — делдал-дыкты бухгалтерлік есеп аркылы жүргізуге жэне ұкьшсыз төлеушілердінкарызды мүмкіндігінше тез ендіріп алуға болатындығы. Сонымен катароларға еткізу стратегиясымен, рынокқа шьіғу жолдарына талдау жасаужүктеледі. Факторингалы к операциялар капитал айналымын барынша тездетеді.

ФАКТУРА — Фактура. Жөнелтілген тауардын тізімі бар счет. Алу- шыға беретін тауардын. аты, бағасы жазылған кағаз (күжат).

ФАЛЬСИФИКАЦИЯ — Бұрмалау, жалған* Акикат нәрсеніжалған, өтірік, жасанды ндрсемен алмастыру. 1) тарихи деректерді бүрмалау; 2) лайда табу максатында тауардың немесе бұйымнын түрі мен сапасын әдейі өзгерту.

ФЕРМА — Ферма. 1) колхоздар мен совхоздардағы ендірістің белгілі бір жеке саласымен шүғылданатын арнаулы шаруашылық; 2) өз жерінде немесе жалға алған учаскеде жүргізілетін жеке меншікті шару-ашылык*

ФЕРМЕР — Фермер. Жерді жалға алып немесе әз жерімен кәсіп етуші адам.

ФЕРМЕРСКИЙ — Фермерлік.ФЕРМЕРСКОЕ ХОЗЯЙСТВО — Фермерлік шаруашылық. ФЕРМЕРСТВО — Фермер шаруашылығы.

89

ФИКС — Фикс. і) тауарларга койылган бага 2) белғілі <Йр жүмы-* сты аткаргаиь* үшін тетенётік ікыиыц немеее берідетін сыйлыктыя дадбелгіяенген сомдсы. • --■>/ '

Ф Ж Т Ш Н Ы Й КАПИТАЛ — Ж алған капитал. Өзінін «іын күны болмаса да иеяеріне дивиденд немесе процент есебіиде табыс келгіретінг багалы кағаздар (акциялар, облигациалар, т. 6Л түр*ндегІ капитал.

ФИЛИАЛ —-- Ф м^наі, бблш, Белгілі бір мекеменін, кесиюрыниьшкейбір дербестікке не болтан бөдімшесі. Ірі мекемемін жергіяікті ж ераел.бір белімі. ■ ~ J • ,* ' І ІІ7 " '

ФИНАНСИРОВАНИЕ — Қаржңяандъфу. Мемдекет бзовжеттенбөлінген ақша і есебінен кэсілорын дарды, үйымдар мен мсівмелердіқаржштндыру. | .

ФИНАНСОВЫЙ КАПИТАЛ — Финанс капиталы* Капиталист» елдерде өнеркәсіп пен банк монополишіары капиталының біріккен түрі. Әндірістіц шоғырлануынан шығатын **онопалиялар, банктердінөнеркэсіппен косыдуы немесе тұтасып бірігіп кетуі — финанс капита-лыньщ шығуына тікелей эсер етті. ■ . . £* р&з іщ g j

ФИНАНСОВЫЙ РЫНОК — Финанс рьшогы. Нарыктыккатынастардыц қолданылуынын тікелей шарты кредит (песне) ^рыногін және бағалы қағаддар рыногы мен акша каражатын— “тігінен белуге ка рама-карсы (қаржыландырудың бюджеттік тәсіліне жэне кредит ре- сурстарын оргалықтан бөлуге қарсы) “келбеу” кайта бөлетін түткаларды камтитын финанс рыногы болып табылады. Финанс рыногы процентак ставкалар құрылымын калпына келтіру, займ алушылардын финанс жагд&ймн бағалау мен халыктъщ жэне кэсіпорындардын бос каржысын тежеу, эрі негүрлым гиімді пайдалану үшін кажет. Кредит ресурстарыи дербес пайдалану жэне банктерді кенінен коммерция^у жағдайында банктер, кәсіпорындар мен халыктын арасындағы катынастарды, сондай- ак банкаралык жэне коммерциялык кредиггі камтитын кредит рыногы жалпы финанс рыногынын негізі болып табылады. Ал багалы кагаздар оыногы мемлекет, банктер, кэсіпорындар, ұйымдар, ахционерлер мен

шығарған жэне занды үйымдарда, эрі іс жүзінде бар шип ітіипй іпАтрпліс үйммпяпяа сатып алатын бағалы

кооперативтер^ — Г 1! ■ ^ " Т — ----- — 4 5 7 1 * 3 * Т • w

кагаздардың акдиялар, облигациялар, сертификаттар (екінші қайгара коэғалысынын) қайтадан сату, кепілдікке беру нәтижесінде калыптасады. Бағалы кағаздар рыногының кызмет істеуі үшін бағалы кағаздар шығаруды үйымдастыру, сату жэне кайтадан сату, сондай-ак сүраныс пен ұсынысты бейнелейтін бағалы қағаздар наркын анықтау кызметіжүктелетін қор биржалары қүрылуы кажет.

ФИНАНСЫ — Финанс, ақша, қаражат. 1) мемлекеттін өмірсүруіне, кызмет етуіне тырыз байланысты жэне мемлекепің акшақаражаты жөніндегі қажетін етеуге бағытталған, сол үиіін қажетті ақшақатыиастарынын жүйесі; 2) экономикалык, акшалай катынастардынбелгілі бір жүйесі, осы жү.йе аркылы үлғаймалы үдайы өндірісті, сон-дай-ақ коғамның басқа да кажеттерін камтамасыз ету үшін кажеттіақшалай қаражат жасалып, тиісінше белініп, пайдаланылады. Мемле-кеттік финанс жүйесіне (буындарына) мыналар кіреді: 1) кәсіпорындармен халық шаруашылығы салаларыныц финансы, жалпы мемлекеттікфинансы; 2) мемлекеттік бюджет; 3) кредит (несие); 4) мемлекеттікэлеуметгік камсыздандыру, сактандыру; • 5) мемлекеттің мүлікті жэнежеке адамдардыц о

Финанс аркылы өндіріс жэне баска да коғамдык кажетгердіканагаттандыру үшін акша корларын жоспарлы түрде жасау, белу жэне пайдалану жүзеге асы рыла ды. Сөйтіп экономикалык катынастар финанс катынастаоын ктоайды. Финанс коғамдык жиынтык өнімді белу жэне

90

каита бөлу процесіне қызмет етеді. Мемлекеттің ақша қаржысынык нелзгі орталықтандырылған қоры — мемлекеттік бюджет.

ФИСКАЛ, ФИСКАЛЫ — Фискал, қазынаны бақылаушы. Мемле­кет ьтынан финанс мекемесін және оның қызметкерлерінің жүмысын бақылайтын, кадағалайтын адам. ,

ФИСКАЛЬНАЯ (Фискальные доходы) — Фискалды (Фискал та- бысы, кірісі, түсімі). МемлекЪтпк қазынаны молайту максатымен алы- натын қазына табысының жиынтығы.

ФИТОТРОН, ФИТОДРОМ — Фитотрон, фитодром. Бүлар жылы- жайға Караганда жоғары дәрежеде механикаландырылған жэне автомат- тандырылған. Дакылдарды жасанды жағдайда өсіретін автоматтандырылған үлкен (фитодром), кіші (фитотрон) шаруашы- лықтар. Мүнда егістікке кажетгі табиғи орта жасалады, ол алдын-ала жасалған “күн-түн” программасымен іске асырылады; Өсімдіктің барлық түрі астықтан бастап жеміс-жидек, орман ағаштарына дейін өсіріледі; табиғатта кездесетін барлық жағдайлар мүның ішінде болыл түрады; жыл бойы өнім токтаусыз алынып отырады; маусымдылық болмайды; көпте-ген дакылдарды сеуіп орып алуы жылына 2-ден 12 дейін, ал бидайды 6—8 рет жинайды.

Москва фитотронында керекті камералар мен шкафтар жиналған, олар температураны, ылғалдылыкты және жарық түсіруді бакылайды, көптеген ізденістерді, соның ішінде сырт жағдайларды жасап баскаруаркылы жүргізеді. Жылулык температура 20—35, ал суықтык— 0—20 аралықта керегіне карай болып түрады. Камералар 0,2—1,4 м аралыкта жоғары-төмен жылжып, электр лампыларына керекті жағдайда жақындап немесе алыстап түрады. Камераларға су, ауа және электр энергиясы жеткізілген. Электр лампысының неше түрін пайдаланады, онын кейбіреуі күн сәулесінікіне ұқсас және жақын. Температураны реттеп отыратын камеранын екеуі дакылдың жекелеген ткані мен мүшесінен, яғни даралаған клеткасынан кәдімгі түгас дақыл өсіруге арналған. Тоңазтқыш шкафтар ғылыми тәжірибе жұмыстарын орындауға арналған, біреуінде температура 70 градустық суыкка төмендейді, ал екіншісінде— 25 градус суықтан 80 градус ыстыққа дейін көтеріледі, ылғалдылықты 10—100 процент аралығында үстап түрады. Барлык ка­мера мен шкафтардын тәулік бойы дүрыс жүмыс жасауын автоматты жүйелер бакылап отырады.

ФОНД — Фонд, қор. Ақша немесе материалдык корлар. Колданылу макса тына карай корлар корлану коры, колхоздың *бөлінбейтін қоры, ақша коры, түқым, жем-шөп коры, тұрғын үй коры, т. б. бөлінеді. - , ' . , s; "• ^

ФОНД МАТЕРИАЛЬНОГО ПООЩРЕНИЯ — Материалдық көтер- мелеу қоры. Ынталандыру коры, пайдадан бөлінетін жарна мен жүмыс- шылардын жалақы қорынын бір бөлігінен жасалған кор. Бұл кор белгіленген тиісті жүйе бойынша жүмысшыларға, басшы инженер-техник қызметкерлер мен кызметшілерге сыйлык беру үшін пайдаланылады.

ФОНД НАКОПЛЕНИЯ — Корлану қоры. Қоғамдык үлттык табы- сынын. бір бөлігі. Корлану коры косымша өнімнін есебінен жасалады. Өзінік эаттык мазмүны жағынан бүл кор көбінесе бірінші бөлімшеде өндірілген өнімдерден күралады. Ақша түріндегі корлану коры — бүл көбінесе мемлекеттік бюджеттін каржысы, мемлекеттік және коопера тивтік-колхозды к кәсіпорындардың корлану макса ты на арналған каржысы. Пайдалану сипаты жағынан корлану корын үш бөлікке бөледі, мүнын бір бөлігі өндірісті ұлғайтуға, екінші бөлігі мәдени-түрмыстык мекемелерді (мектеп, аурухана, түрғын үй, т. б.) салуға жэне оларды каржыландыруға, ал үшінші бөлігі — резерв корын немесе сактандыру

91

қорын жасауға арналады. Мүндай кор тугае халық шару аиіылығы бой­ынша, жеке салалар мен кәсіпорындар бойынша белгіленеді.

ФОНД ПОТРЕБЛЕНИЯ ОБЩЕСТВА — Қоғамның тұтыну қоры. Коғам мүшелерінің жеке басыныц тұтыиуы мен коғамдык (өндірістік емес) кажеттерін канағаттандыру үшін пайдаланыдатын үлттык табы- стың бір бөлігі. Түтыну коры: өңдірістегі қызметкерлердін енбегіне қарай ақы телеу (енбекакы) коры және коғамдык түтыну коры (ғылыми, оку-ағарту, денсаулық сақтау, әнер, әлеуметгік сактандыру, әлеуметтік камсыздандыру, мемлекеттік баска ру, карулы күштер, адамдар түтынуы) бодыл бөлінеді. Түтыну корына взінің заттык түрі жағынан коғам өндірген барлық түтыну бүйымдары кіредІ.

ФОНД РАЗВИТИЯ ПРОИЗВОДСТВА — Өндірісгі дамьпу қоры. Бұл қордыц көзі мыналар: пайдадан твленетін жарна; амортизация жарнасының бір белігі; артық және істен шығып қ&лған бүйымдарды сатудан түскен ақша. Бүл қор жана техниканы ендіріске енгізу, жаб- дыкты жаңарту, негізгі қорларды ж&царту, өндірісті дамытуға бағытталған баска да шараларды каржыландыру үшін пайдаланылады.

ФОНД СОЦИАЛЬНО -КУЛЬТУ РНЫХ МЕРОПРИЯТИЙ И Ж И­ЛИЩНОГО СТРОИТЕЛЬСТВА — Әлеуметгік-мадени шаралар мен тұрғын үй құрылысының қоры. Бүл қор лайдадан төленетін жарна есебінен жасалады. Ол түрғын үйлерді, мэдени-түрмыстык кызмет көрсе- тетін мекемелерді салу және күрделі жендеуден өткізу үшін, кәсіпорын қызметкерлеріне мәдени-түрмыстык қызмет көрсетуді жақсарту үішн пайдаланылады.

ФОНДОВАЯ БИРЖА — Фонд (бағалы, қағаздар), қор биржасы, бағалы қағаздар қоры. Бүл нарыктык катынастар жағдайында аса мацызды экономикалык кызмет аткарады. Өнеркәсігіке, саудаға, халык шаруашылығының, т. б. салаларына үзак мерзімге капитал (күрделі каржы) жұмсау биржа аркылы жүзеге асырылады. Кор биржасы кали- талды орталықтандыру процесін жеделдетудін басты күралы. Биржада акционерлік қоғамдардың акциясы мен о&пигациясы және мемлекеттік заемный облитациялары сатылады, сатып алынады. Мемлекет облигация сатудан түскен қаржы есебінен бюджет тапшылығын өтейді. Экономи­калык дағдарыс кезінде биржада бағаланатын бағалы кағаздар сомасында мемлекетгік ішкі заемның үлес салмағы үнемі өсіп отырады. Кор бир­жасы нда негізінен екі турлі бағалы қағаз айналымда болады; а) жеке акционерлік қоғамдардын акциялары; б) мемлекет тарапынан шығарылған облигациялар және жергілікті басқару орындары, жеке кәсіпорындар шығарған облигациялар. Бағалы кағаздардьщ нарқы бир­жада калыптасады. Бағалы кағаздардын курсы әдетте одан түсстін пай- даньщ мелшерін (акциянын дивиденд!, облигацияньш процент! түрінде) сол соманы жинак банкісіне салғандағы әкелетін проценттік өсіміне салыстыру аркылы белгіленеді. Дағдарыс жылдары бағалы кағаздардын курсы төмендейді, өндіріггін түрактануы мен ерлеуі кезінде көтеріледі. Биржаны үйымдастырудын алуан түрлері болғанымен, негізінен екі типке бәлінеді: а) келушілер еркін сауда жасайтын рынок түріндегі ашық биржа, ол көбіне мемлекет бакылауында болады; б) ез мүшелері ғана сауда жасайтын томаға-түйык корпорация ретіндегі биржалар. Акция курсынын күлдырауы жалпылық сипат алған кезде биржанын күйреуі болады. ; - • ' .'

ФОНДОВООРУЖЕННОСТЬ ТРУДА — Ецбектің қорымен жа- рақтануы. Еңбектіц негізгі өнцірістік корлармен жарақтану дәрежесін сипаттайтын көрсеткіш. Ол корлардын жылдық орташа күнын өндіріс кызметшілерінін орташа санына белгендегі қатынаспен аныкталады. ^

ФОНДОЕМКОСТЬ — Қор сіңіргіштік. Белгілі бір енім өндіруге немесе жүмысты орындауға пайдаланылған қор (корлар) шығынын

92

(М тына сын) білдіретін көрсеткіш. Жекеленген өнімді өндіруге, жүмысты орь,чдауға кеткен корлар шығыныньщ нақты өлшемін нс өнімнің (жүмы- стық * өзіндік құны күрылымында жумс&лған қорлар құнык процент түрінь? керсету.

ФОНДООТДАЧА — Қор кзйтарымы. Негізгі өндірістік кс рлардын бір сомына шаккандагы енім мвлшерін білдіретін көрсеткіш.

ФОНДЫ МАТЕРИАЛЬНОГО (ЭКОНОМИЧЕСКОГО) СТИМУЛИ­РОВАНИЯ — Материалдык ынт&зандыр> корлары. Кәсіпорын жұмы- сыңда жогары көрсеткіштергс жеткені үшін қызмсткерлерді материалдык жагынан кетермелеу м&ксатымен кәсіпорындар мен шаруашылық үйым-дарынца жоспардан тыс (не үнемделген) пайда есебінен жасалатын ақша кар&жаты түріидегі қор.

ФОРВАРДНЫЕ ОПЕРАЦИИ — Форвард операцкясы. Биржадан тыс бзнктердія және внеркасіптік-сауда корпорацияларынык шарттыкнегіале шүғыл турдс телефон немесе телекс арқылы жасалятмк валюта* дық о ю ш . і ' ' • ?

ФРАНК О — Ф ранка Саудв келігімдерінде қалдакылгтык термин. Ол с&уде тілінде жүкті тасуға ке тиеуге жумсалатын шығьшдардыц веягШ бір бвлігін сатушыныя өзі твлейтінін, оны сатып алушыныц таяеуге міндетг} емес ексндігін кврсетеді. Франко-вагон — тіуердыц ьагонғз тиелгвн кеэінен бастап; тасуга жумсалатын барлык шыгын с&тып алушыиын есебінен екендігЫ кврсететін келісім.

ФРАХТ — Фрахт, жук. 1) су жолдарымен жүк тасығакде т&ленетін &кы; 2) сактандырьслғ? н кемемен тасылатын жүк.

ФРАХТОВЫЙ ДОГОВОР — Фрахт келісімі Су жолдарымен жүк тасу женінде жасалған келісім.

“ФУНКЦИЯ — Функция. Қызмет, міндет.ФУНКЦИИ ДЕНЕГ — Ақша кьгзметі. Жалпыға бірдей эквивалент

(балама) болып табыл&тын акшаныц мзні, оныц на к тылы көріністері, міндеті. Акшг бес функция гтгарады: қун өлшемі, айналыс куралы, қор жннау қүралы; твдем қүралы; дүниежүзілік ақшь Дүниежүзіліх акшь қьшсетін алтыи атқярады.

ФЬЮЧЕРСНАЯ СДЕЛКА — вФьючерс налык келісім. Бұл гелісім- шарггық кор немесе тауар бирж&сы саласындагы түрі. Келісім-шартта ісерсетілген бағ&лар бойынша келісім жасасқаннан сон белгілі ьерзімнен кейін акциялардыц немео тауардык акша сомасын төлеуді көздейді.

ХАЙРИНГ — Хаиркнг. Жалгсрлерге ортиша шүғыл мерзімге беріаетін пуарга меншік хұкы жок экспорт қызметіне несие берутурйедша

ХЕЙ ДЖМР ОВАІЛШ — Хейджирокалау. Фьючерс налы к келісімнін санын* сайкес сатушы (сатыл алушы) сатыл алу жүмысын фьючерсна - лық-келісімді жасаумен катар жүргізіен жағдайда башлар мен наиданысақтандырудыа түрі.

ХИЩЕНИЕ — ¥ рлық, ұрлау. Біреудіи мүдкін, - көбінесе коғаммүлкін қылмысты жолмен, аансыз иелену, үрлау»

ХОЗЯЙСГВЕННАЯ АССОЦИАЦИЯ — Шаруашылық ассоциация- ш . Шаруашылыктардыа бірдескен сдағы. Бірнеше шару а тылы қтардын жумысын бірігіп жүргізу максатымен шарт негізіңде уйымдаскаи (бірлескен) ассоциация, булар мол дербестікке ие болады. Ac, оциапияга кіргеи касіпорыидар баска мүшелердін келісімінсіэ-ак е«.інші бір бірлеспкке кіре алады.

93

ХОЗЯЙСТВЕННЫЙ ДОГОВОР — Шаруашылы* шарт, келісім. Кәсіпорындардың бір-бірімен жұмыстарына байланысты (шикізат алу, дайын өнімді беру, т. б. туралы) жасасатын шарттары. Шартта жақтардың өзара қарым-қатынастары нақтыланады, опардыц хүкы мен міндеттері анықталады және заң жағынан бекітіледі.

ХОЗЯЙСТВЕННЫЙ МЕХАНИЗМ — Шаруашылық механизма Бүл экономикалык түгқалар мен ынталандыру, үйымдастыру және баскару тәртібі мен одісінің жиынтығы, осы арқылы шаруашылы кты басқаруды жақсарту, өндіріс өнімділігін арттыру. Шаруашылық механизм үкіметтіц экономикалык саясатын іске асыратын ен басты құрал, біртүтас халық шаруашылығының барлық бөлімдерінің жұмысын тәртіпке салыл, келісіп жүргізуді қамтамасыз етеді. Шаруашылықты жүргізудіц тәртібі ыен әдісін жасап жетілдіру негізінде экономикалык заңдар Іске асады.

Шаруашылық механизм! жоспарлауды, баскаруды, бағаны, финанс пен кредитті, шаруашылық есепті, пайда, еңбек&қы» еңбек өнімділігін арттыру, негізгі және айналымдағы қорлар, т. б. экономикалык категорияларды камгып, елеулі өзгерістер жасайды, ендірісгі қарқынды дамьпуғ* жол ашады.

Экономикалык категориялар өндіріс ерекшеліктерін ескеріл, соған қатысты жайлардың бүлжытпай орындалуын, керекті шаралардын іске асырылуын, кейбір мәселелердің дер кезінде шешілуін, қажет еткен корларды, қаржыны тиісті көлемде берілуін, өндіріс процестерін аса айқын жүргізілуін жене экономикалык принциптердің ешбір ауытқымай, бүзылмай орындалуын көздейді.

ХОЗЯЙСТВЕННЫЙ РАСЧЕТ — Шаруашылық есеп.Кәсілорындардың өндірісті, жүмысты шығыны мен нәтижесін есептеп, жоспармен жүргізу әдісі; ол шығындарын ез табысымен жауып, пайда табуға, өндірістің тиімділігін қамтамасыз етуге негізделген. Кәсіпорын, соцғы кезде халық шаруашылық салаларында шаруашылық есепке көшіруде. Максат — аз шыгынмен мол өнім өндіру. Ол үшін мына жағдайлар басшылыққа алынады: біріншіден, кәсіпорын өндірісті жос- парлағанда, өндірілген өнімді сатуда, алынған пайданы қолдануда мәселені өз бетімен шешеді, жүмысты оперативті дербестікпен жүргізеді. Екіншіден, жүмыс нәтижесін жақсартуға материалдық жағынан мүдделі болады. Үшіншіден, жүмыс ңәтижесіне материалдық жауалкершілігі бо­лады. Шаруашылық есептегі кәсіпорындар езара карым>қатынастарын жасалған шарт бойынша жүргізіледі, ретгейді, дер кезінде баска кәсілорындармен, үйымдармен есеп айырысып отырады. Кэсілорын өз шығынын табысымен жабады, кажетті келемдегі пайданы алуға тыры- сады, оған барлық мүмкіншілікті жүмылдырады, өндірістің одан әрідамуын өз қаржысы есебінен жүзеге асырады, яғни езін-езі каржыландырады.

Сонымен шаруашылы к есепке көшкен кәсіпорын мына 5 принципті сақтайды: 1) әкімшілік-шаруашылық жағынан дербес болады жэне бар каржысын жоспарлы түрде, заңның негізінде өздігінше (өз бетімен) шешеді, жүмсайды; 2) жүмысты жоспармен жүргізеді; 3) шығынын табысымен жабады және өндірісі тиімді болады; 4) материалдық гүрде ынталандырылады және материалдык жауапкершілігі болады; 5) есеп және бакылау жумысын жүргізеді.

ХОЗРАСЧЕТ ВНУТРИЗАВОДСКОЙ — Завод ішівдегі шаруашы-льіқ есеп. Бүл көсіпорындардын белімдері мен өндірістік бапімшелерініск жүмысына шаруашылық есеп принципін колдану. Завод белімшелеріндегі шаруашылық есеп: цех, учаске, бригада, лаборатория, жүмыскер, т. 6. ажыратылады. Мүндай бвліну өндірістің түріне, технологиясына, техни- камен жабдықталуына, өндірістіц калеміие, ояың ерекшелһіне байланы­сты болады. Мүның ең көп тараған түрі цех (шіндегі шаруашылык есеп, оның принцип!: 1) оперативті-шаруашылық дербестігі, тәуелсіздіп; 2)

94

^кұмыска жоспарлы жөрсеткішгер белп*ісйд&, бухгалтер мен оперативтіжүйесін кұрады* бұд к*рсеткіштерді талдау ды камтамасыз т і - оиы

^ піівр*сн салыстыруш . мүмхіндк 6(^еді, вндірк нэтижесш көрссгеді;.?),.у.и6екақы телеуле кетермелеу жүйесіи қолдаиып, жұмыскерді жос-яярй^і о{№ ндауг8^ш дій'Я к • асыра орьшдауды материалдык, жағыианынтаЛдидырадо; 4) жүмыц ш ш ш щ . мапгеоналдық жауьпксфшілікбелгіаайді; '»Яу ж үмыс * идтижөф және шын маяіметтбрді жоспар керсеткішімен салыетыруға teen жүргізедЬ___________________________

. _ іь ш қ ессбжде, өған жүммста біршама дер^естік|$еріледі;. б^п^к бір ви^рістк тпсырманы орындауға мамаңл&ндырыл&ды; оған өндіріо адааын^ к у р & л қтйрды - қызмвтк^ рлерді бекітіп бсрсді.

бастығыныц, хұкы мен мшдетін аиыктайды. Учаск^пі байланысты гама ж ос пар көрсеЛіагіи белплейдк

Шаруашылык есептегі бригада*» орындауға мүмхін деген тапсырма іюрсеткшітерін 6ел*іжй#). - - .м ХОЛДИНГ Холдинг* Өз к & п р ш и а баска компания вкнкш*- рыиыи бақылау Гіакеттсріи сатып .#л>\ с^итіп олардын акдияларыиа бақылау кою макса тын квзвейтж акпменвшмк комп&ым^ » ::

S ! - ц 'ЦЕЛЕВАЯ ССУДА — М ақсятш қарыз. БслгЫ бір максатқа ар-

. налщн (бөлІнген) карыз. . /ЦЕЛЕСООБРАЗНЫЙ — Орынды, жекді, максатқа сам.

Ш- ‘— Вага, нарык. бага — тауар кунынын. акшалаи көрінісі,Тауар өндірісі жөне айналыда жағдайында енбек өнімдер! тауар турінде өидіріліп » с а тыла ды. дрбір та>ардык бағзсы онын кұнычск т&п$-щ балуы керек, бірак кейбір жағдайда е&йкес келмеуі дс мүмкін Оны сұрамым мен үсынымға карай бағ&иыц тау*р күньшан жогары нс төмен болуы мүмкін, яғни оғаіі суракым мен усыным өсер ,етеді. Бағаныя кұныіш* ауытқуыяын жоғьрғы; шеп щ і ш көлеміме**, ал таменгі ш&еі анімнім тслык ш һщ к күмымен аны кд&лады. Бгра к когамдык ж&ішы екім к&іеміндс алганда бұл ауытку бірімен бдрі жуыктасып, бағалар сомасы £ұн сомасымеи бірдей бодып шығады.SyL Өндіріегщ жаңа жүйесі шаруашылык ерекшелігіи, шығын дәрежесш, өнім сапасым ескере отырыл дұрыс баға жүйесін жасауды талап етеді. Бірак кәсіпорындардын ондірісін тиімділік жагынан теңестіру үшін онім түрлерінің сату бағасына жоспарлы түрде үстеме косылады немесе кемітіп сатуға мөлшерлі процент белгіленеді. Бағаны (барлык гүрін) белгілеу үшін салалык өнімнін толык өзіндік күнын алады, сонан сон огам өзіндік қүннан белгілеиғем мөлшердегі рентабедцілікті (сомасын) қосады. Сөйтіп пайданы өзікдік күнмен салыстырып дүрыс баға белгілеиеді. Пайданы толык өзіндік құннан белгіленген рентабелділік арқылы есешеп шығарады. Өндірісті сдан әрі дамыту үшіи фмімді сатқанман түскен акша барлык жұмсалған шығыннан (өзіндік күннан) аргып, $ажетті мөлшерде пайда әкелуге тиіс.

Бағалар коғамдық шығындарға жакындауы керек. Бағалардык басты негЫ ретінде өнімніц салалык орташа өзіндік күмы пайдалаиылады. Бүл шығыидар (с&лалы взіндік күн) өнеркәсіптегі тауарлардын кетерме сауда багасыиыц 80 процентінен астамы бол&ды- Бөлшек сауда бағалары ен алдымсн кетерме сауда мен сатып алу багаларыньщ дәрежссімен аиықталады. Бвлшек сауда бағасы кетерме сауда бағасымен айналыс шығъшын жабуға жэне сауда үйымдарына пайда экелуден тұрады. Балшек сауда бағалары бойынша халык түтынатын тауарлар халыкка жэне ішінара үйымдар мен мекемелерге сатьглады. Түтыну тауарларыныңaBB

л--' - -г-- 95

яви м ем деш тк орескуршгтты* б т л а # бойынша в т к о М < Бтлит* сауда б м л ір ы ш ы к кажеттеріні«і к,альвітасуыиа ыхлад етед! «висгұраним мен үсыиымііш іецестіріяуіне ссбспші бонды .

ЦЕНА МОНОПОЛЬНАЯ — М о ао п о л тш қ бага. Өмдір*б т с ы м ій f i r к айда жопры болаши т іу ір багасы. Бүғам өндір*.щ у гьп д ц ртги бірғг монололиялык жогары пайда да кіреді.

ЦЕНА ПРЕДЛОЖЕНИЯ — Уш ным баг асы. Твуарды сатушы усыиатын багасы

ЦЕНА ПРОИЗВОДСТВА — Өндфіс баг асы. Бұд б ш ш&руашы лықті тауардьщ эндфзс ш ш ш ы мен орташа п а й д а а ш ц қосындысым >ещ Рыиоктагы тауашлар б а п ш вндіріс батасынан ауыткып түрады

ЦЕНА РАБОЧЕЙ СИЛЫ — Жұиысшы күшінің бағасм. Жүмысшыасүшішн tu n a f i шаккаидаты қүны жұмысшы күшімін багасы болы»» табылады

ЦЕНА СПРОСА — Сүрамым батасы. Тауардмі тұтымушы ұсына ш и багасы. _

ЦЕННИК. — Баға к ір сет ііж БсдгЫ заттыя. багасы. нарқы кәреетілген аиыктама иемесе кврсеткіш.

ЦЕННЫЕ БУМАГИ — Багалы u r a u a p . Меншік иесіиін немдей бір мүлкхе иемесе акша сама сына иелік хұкын іврсетеіін, аталтан ааттарАЫ тиісті құжатты к^рсетеАЫшс сатүға мемесе басқа бір адамп боруге баамаОтынын далелдейтін қү аатп р . Багалы и п зд ар га акция, обум гш т, мемлекеттік ш ы малы қ мЫдеттемедер, сертификатор меивввггвадар жатады. j -.К':.Ш Ш

ЦЕНТРАЛИЗАЦИЯ — Орталық тандыр у БІр орталыкка багындыруіаскару кШ орталы к тандыру

ЦЕНТРАЛИЗАЦИЯ КАПИТАЛА — Калитадды ортад ы к танл ыру. иаотыр іааалиру. Калиталлык ікм цм аиуы басеке күросіиіа иатмжасіндв болады. Од ірі капитал и ел ер М орташа, үсак капиталистер банкротболтан к езде ала рдым капиталы* воЫе каратып алуы аркылы іскв асады.

ЦЕНТРАЛИЗОВАННЫЙ ЧИСТЫЙ ДОХОД ГОСУДАРСТВА — Мкилсаепіж орталы к та и гаи таза табадсы. Когамкмц қосымва «мЫ күныиыщ бір t u t n , од жалпы жашктык кажеттерге пайдалану үиіін м ечлает колыида жииакталажы Ьүл табыс мемдекетіік бвдджетке түседі.

ЦЕНЫ МИРОВОГО РЫНКА — ДүиааежүзЫк рынок баг ал ары. Рвттеупгівів сипа ты бар kpi экономикалык, экспорттык немесе имлорттык жеке-дара операциядар жүяеге асырылатыи жаие телецд! еркЫ балама- лык валюта бойь п т жүргШлПм батклар

ЦЕ НЫ ПОЯСНЫЕ — Аймактык (бадягуііі) баг* Өңдірк: анкидерЫв faaairf аудвіиир боіһаиа ібеягіді аймак боАьыпа) койыягаи бага

ЦИВИЛИЗАЦИЯ — IІиаяівіщ —, еркеннет. I) котамдыкэкоаю- миквлык формациями и белгіді Шр даму сатысында код жеткем матери- адате ж вив ружани м м яиаШ і даму дережесі, 2) дүиие жүэіндеіі аддмты катаряы еляемйа каиргі мадеимеП, оқу-атарпг Id,

ЦИКЛ — Цикл. Кубылыгтардыи, лроцестердія оелгіді у а к ы тта Шт т ауыспалы айааалымамаавиа жиыигым.

чЧАРТЕР — Чартер. Teals иемесе ауа траислорттарымеи, аааіда

іарсвтіагаи иарттарды т о л » сак тв А отырып, тасымаддяу гуралав жа*ш ш шаугы.

ЧАСТНАЯ СОБСТВЕННОСТЬ — Жеке мемнаіа. ӨидІрАс күрал»жабиыктарымыа жеке вдамдаряык меишНидв болуы жаке матніа иесМахұкы авжмоа корта вала і

96

ЧАСТНИК — Жеке кәсіпкер, үсақ қолөнер кәсібімен жеке айна-лысьтын адам.

V-EK — Чек. Акша алатын не төлейтін чек. I) бұл ағымдағы шоттаь белгілі бір акша сомасын алуға немесе беруге, аударуға арналған мемлекіттік банкіге жазбаша жарлығы бар арнаулы құжат. 2) тауар үшін алынған ақшаныц сомасы көрсетіліп кассадан берілетін немесе зат алушының төлеуге тиісті соманы көрсетіп сатушынын кассаға жолдаған талон қағаз.

ЧЕЛОВЕКО-ДЕНЬ — Адам-күн. Бір адамның бір жүмыс күнінде орындаған жұмысынын өлшем бірлігі.

ЧЕЛОВЕКО-ЧАС — Адам-сағат. Бір адамнын бір сағат ішінде орындаған жүмысыньщ мөлшерімен есептелетін жүмыс уақытынын өлшем бірілігі. *

ЧЕРВОВОДСТВО — Жібек қүртын өсіру шаруашылығы.ЧЕСАЛЬНАЯ МАШИНА — Түткіш машина (жүн, мата, кендір,

зығыр, т. б.) 4 ,ЧЕСАНЕЦ — Үлпа талшық (түтілген жоғары сапалы талшық-жүн,

мата, кендір, зығыр, т. б.)ЧЕСАНКИ — Пима, байпақ (сапалы жүннен жүқа етіп баскан

пима). н*ЧЕСУЧА — Тығыз жібек мата.ЧИСТЫЙ ДОХОД КОЛХОЗА — Колхоздың таза табысы. Колхоз­

ный жалпы табысының бір бөлігі, колхозшылардың косымша енбегімен жасалатын бүл таза табыс колхоз өндірісін үлғайтуға, колхоздын қоғамдық корларын жасауға жэне колхоз мүшелерінін мәдени-түрмыс кажеттерін өтеуге, т. б. максатгарға жүмсалады.

ЧИСТЫЙ ДОХОД ПРЕДПРИЯТИЯ (прибыль) — Кәсіпорынның таза табысы (пайдасы). Косымша өнім қүнынын кәсілорында рында қалатын бөлігі. Кәсіпорыннын таза табысы — өндірісті үлғайтуға, он- дағы кызметкерлерді материалдык жагынан ынталандыруға, әлеуметтік- мәдени шараларды жүзеге асырүға және түрғын үй кұрылысына жүмсалады.

шШЕЛК — Жібек. Шелк — сырец — тазартылмаған жібек. Искус­

ственный шелк — жасанды жібек.ШЕЛКОВАЯ ПРОМЫШЛЕННОСТЬ — Жібек өнеркәсібі.ШЕЛКОВИЧНЫЙ ЧЕРВЬ — Жібек қүрты.ШЕЛКОВОДСТВО — Жібек таруашылығы.ШЕЛКОВОЕ ВОЛОКНО — Жібек талшьіқ.ШЕЛКОМОТАЛЬНОЕ ПРОИЗВОДСТВО — Жібек орау өндірісі.ШЕЛКООБРАБАТЫВАЮШАЯ ПРОМЫШЛЕННОСТЬ — Жібек

буным (зат) жасагі шығару өперкәсібі.ШЕЛКОПРЯД — Жібек қүрты.ШЕЛКОПРЯДИЛЬНАЯ ФАБРИКА — Жібек иірстіи фабрика.ШЕЛКОТКАЦКАЯ ФАБРИКА — Жібек тоқитын фабрика.ШЕРСТЕОБРАБАТЫВАЮЩИЙ — Жүн өңдеуші.ШЕРСТОПРЯДЕНИЕ — Жүн иіру.ШЕРСТОПРЯДИЛЬНАЯ ФАБРИКА — Жүн иірстііі фабрика.ШЕРСТОТКАЧЕСТВО — Жүннен мата тоқу шаруашылығы.ШЕРСТОЧЕСАЛЬНАЯ МАШИНА — Жүн тарайтын, түтетін маши­

на.ШЕРСТЯНАЯ ПРОМЫШЛЕННОСТЬ — Жүннеи бүйым жасап

шығаратын өнеркәсіп.

97

ШИРПОТРЕБ — Келшілі* қолды, квгшіілйс қоллаютын» көпшіліктұтыматъш тауардзр. аг > • • s, *■:

ШТАФ — Штраф, жзза, айып. . - •' ;■ > -- -- >- =лЩ ШТУРМОВЩИНА — Қарбалас жүмыс. Жұмыстын 6»ркелкі, жос­

парлы түрде жүрпзілчеуі салдарьшаи бүрын орын алыя қелгеіта кемшЫқтерді ң орным толгыру үшш жүргізілетж қарбалзс жұмыс. Мүндай жүмыс өнімнін сапасыиа кері эсер етед. • *

ШТУЧНЫЙ — Жеке, дара. Өлшенбейтіы, даналап сатылатын же­ке, дара зат; 1) квдемі де, салмағы да аішенбейтін жеке зат; 2) әрбір- данасы үшін.кесімді ақы алып өндірілген v --j

■ г ■ 1 '-Г * ■ - • Э j p g щ

ЭКВИВАЛЕНТ — Эквивалент, 6ал^44 йврабар, теие-тек. I I құи шамасы бірдей, бірін-бірі толы к алмастыра алатын мані* күші бірдЫо нәрсе. 2) баска бір тауардын күнын бейн&іёй адатьш тауар; .. , j j

ЭКВИВАЛЕНТНОСТЬ — Экьнвалснтгідіж, баламадық. « ЭКОЛОГИЧЕСКИЙ К РИ ЗИ С ,- Эқшшгйюшқ дағдарыс. Коршаган ■

ортанын ластануыңан табиғат ре су рстары н ын, жетісп^уі (еу ды н, ‘ т. 4 $ | немесе істен шығүы. пайдаға аспауы. . «_.Д 3-~:

ЭКОЛОГИЯ — Экология, коршаған табиги орта. Б р тгрі организм- дердік корш&ған оріасын және өдара аракаіьн асын, мгни тірі жәіде влі табиғатты зерттейтін биодотядық ғылым. ;.*3я

Практикамен тыгыз байлдкыса отырып, экология халык шаруашы- лығының бірнеше макызды мәселелерін шешуге көмектеседі: егін ашылығын солтүстікке қарай жыджытуға (іюл&р еіістігін дамыту ға); ты% жане тыкайға>| жерлерді игеруге; егісті қорғайтын орман алкаптарыи өсіруге; еіістік пен малдарды тиімдГ орыаластыруға^ аурулармен, зияндці жандіктермен, епс зияңкестерімен жэне арамшолтермен күресудін тиімді^әдісгерін жасауга; ауыл шаруашылығыныа және табиғи жайыдымньін өнімділігін дүрыс акықтауға; агротехникалык, ағаш әсіру жане ,жер әндеудіи үтымды әдістерің жасауға; топыра ктык эрозиялануымен күре- суге; су корл&рын және су көздерін ластанудан корғауға, т. 6, көмек< теседі. Экологиялык, 6 і л і м табнғатгы корғау жешндеті шаралар жнынтығын жасауда манызды роль атқ&рады. - 3

Экология обьектісі; өсімдік псн жаиуарлар дүниесі, олардьш орга- низмдері, түрлері, топіары, экосистемасы жане жалпы биосфера/ ^

ЭКОНОМИКА —- Экономика. 1) коғамнын белгіяі бір дәуіріндегіендіргіш күштерге сай келеіін өндірістік катынастардын жиынтыгы,коғамда үстемдік етуші^өңдіріс тәсілі.. Коғамнын экономикалык күрылы- сы; 2) шаруашылықтык беліілі бір саласынмн үйымдастырылуы, күры- лымы, жағдайы. Халык шаруашылык салалары бойынша өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, кәсіпорын экономикасы. т. б. 3) өндірістін» шару- ашылықтын белгілі бір саласын зерттейтін ғылым. Экономиканы меншіктің өндіріс күрал-жабдыктарына катынасымен, яғни мемлекеттік (коғамдык), колхозды-кооперативтік жэне жеке адамдар меншігімен аныктайды.

ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ИНТЕГРАЦИЯ — Экономикалық интеграция. Бүл елдердін экономикасын саналы да жоспарлы түрде жакындастыру процесі жоне халык шаруашылығымын казіргі заманғы талаптарына сай келетін» тиімділігі жоғары күрылымын калыптастыру, экономикалык да­му дәрежесін теңестіру, экономиканын, ғылымның, техниканын негіэіі салаларында терсн орі түракты байланыс жаеау, сондай-ақ бүл елдердіп халыкаралык рыногін үлғайту, тауар-акша катынастарын жстіддіру. жоспарлы түрде іске асыру. - • - ГУ'г .^ЙЙ

98

ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ПОЛИТИКА — Экономикалык, саясат. Мемле- кеттіі1 экономикалык. шараларынын жүйесі. Экономикалык саясат елдің саяси-иаруашылык, мәдени қүрылыс істерін жэне халықтын түрмыс жағдайын жаксарту міндетіне бағындырыла жүргізіледі.

ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ЭФФЕКТИВНОСТЬ НОВОЙ ТЕХНИКИ — Жаңа техниканын экономикалық тиімділігі. Бүл өндірістегі қоғамдық енбек шығындарының және жана техниканы енгізу мен оны қолданудан алынған экономикалык нәтижелердің өзара қатысы. Жана техника жөніндегі үғым жана машиналардың, ғимараттардың, материалдардын, т. б. жетілдірілген конструкцияларын, өзінің техникалық жэне экономи­калык көрсеткіштері бойынша жүмыс аткарып түрған күйінен басымырақ технологиялық процестерді камтиды. Жана техниканы шығаруға жүмсалған шығындар негізінен осы мақсаттағы күрделі қаржыларға жатқызылады, ал нэтижелері өнім көлемін үлғайту, оны арзандату, сапаны арттыру, енбек өнімділігін өгіру арқылы көрінеді.

ЭКОНОМИЧЕСКИЕ ЗАКОНЫ — Экономикалық заңдар. Адамзат когамы дамуының түрлі сатыларында өндіру, бөлу, айырбас жэне мате­риалдык игіліктерді түтыну салаларындағы қатынастарды анықтап, оны басқарып отыратын зандар. Экономикалык заңдар объективті сипатта болады, яғни адамдардын еркі мен санасына тэуелсіз пайда болып, әрекет етеді жэне сол экономикалык жағдаймен бірге өзгеріп отырады, жойылған кезде экономикалык заңдар да өз күиін жояды. Өндірісгің эрбір қоғамдык қүрылысынын өзіне тэн ерекше экономикалык зандарынын жүйесі болады. Өндірістік катынастарды дамытудын арнау-. лы заңдарынан баска қоғам дамуынын бүкіл экономикалык сатыларына ортак жалпы зандар болады. Оларға ен алдымен өндіргіш күштердін сипаты мен даму дәрежесіне өндірістік катынастардын сәйкес келу заны жатады, бүған екбектің үнем заңы, халык шаруашылығын жоспарлы, пропорциялы даму заны, қүн заны, енбек өнімділігінін үздіксіз өсу заны, қор жинау заны, акша айналым заны, корлану (кор жинау) заны, халык өсуініц заны, енбекке карай белу заны, т. б. Өндірістік катынастардын мәні түтас жүйе ретінде экономикалык зандардын бүкілжиынтығымен ашылады. Олардын әрекеті өзара байланысты және өзара тығыз ұштасып отырады.

ЭКОНОМИЧЕСКИЕ КАТЕГОРИИ — Экономикалык; категориялар. Экономикалык катынастарды зерттеу процесінде саяси экономия логи- калы к үғымдарды калыптастырады, бүл үғымдар саяси экономиянынкатегориялары деп аталады. Экономикалык категориялар тарихи түрғыда болады. Категориялар: өндіріс, косымиіа қүн, күн, тауар, өндірісті ин- тенсивтендіру, өндірісті шоғырландыру, ендірісгін салааралык маманда- нуы, өндірістік корлар, күрделі каржы, енбек өнімділігі, өнімнін өзіндік куны, пайда, өндірістін рентабелділігі, капитал, жоспарлылык, косымша және кажетті енім, шаруашылык есеп, жалакы, өндіріс тиімділігі, әндіріс курал-жабдыктарына мемлекеттік-коғамдык меншік, колхоздык-коопера- тивтік меншік, өзіндік меншік, финанс, үлттык табыс, өндірістік корлар,

ЭКОНОМИЧЕСКИЕ МЕТОДЫ УПРАВЛЕНИЯ — Басқарудыц эко- номижалық әдістері. Коғамға қажетті нәтижелерге кол жеткізу максатымен экономикалык карым-катынаска жэне кызметкерлер* енбек коллективтері мүддесіне ыкпал жасау тәсілі. Баскарылатын объектілерге директивалық тапсырмалар мен баска тәсілдердін көмегімен тікелей ыкпал жасайтын баскарудын экімгершіл әдістерінен баскарудын эконо­микалык эдістерінің ерекшеліп сол, ол баскаруда дербестілік пен ини- циативаны шектемейді, мемлекеттін, кәсіпорыннын жэне әрбір кызметкердін мүдделерін неғүрлым толык үштастыруға мүмкіндік жасай- ды. Баскарудын экономикалык ролін арттыру, ол әдісті утымды пайда-

Ш ' - ^ ' 99

лану, шыгынға карсы шаруашылык механизмы калыптастырудын аса манызды бағыты болып табылады, сонымен біргс енбек коллсктивтер» мен кызметкерлерді гылыми-техникалык прогресті жеделдетудін жана жолын іздестіруге, өндіріс тиімділігін арттыруга, корларды үкьдлты пайдалануға ынталандырады.

ЭКОНОМИЧЕСКИЕ САНКЦИИ (штрафы, меры) — Санкция. Эконо­микалык, айып шаралары (айып, шара)* Зан, келісім бойынша белпленгси шарттарды, міңдеттемелерді, тауарды жеткізіп беру, финанс жэне кредо келісімдерін бүзушыга қодданылатын шаралар. Кәсілорыннын шаруашы- лык-финанс қызметінде санкция үсгеме, өсім төлеуді тал&п етеді,

ЭКОНОМИЧЕСКИЕ СТИМУЛЫ — Эконом и кал ық ынталандыру. Өндіріс процосінде, қажетті және косымша өкім шыгару кезінде жалпы халықтық мүддені кәсіпорын коллектив! мен эрбір кызметкердік мүддесімен дүрыс үштастырып отыруды камтамасыз ету үшіи материал^ дық игіліктерді пайдалану шараларынык жүйесі. ^

ЭКОНОМИЧЕСКИЕ УКЛАДЫ — Экономикалык, укладгар. Эконо­микалык укладтар — коғамдык шаруашылыктын эр түрлі формалары, олар өндіріс қүрал-жабды ктарына меншіктін. белгілі бір туріие сүйенді, белгілі бір елдіц дамуындағы тиісті тарихи дәуірге сэйкес болады.

ЭКОНОМИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ — Эковомишлық талдзу. Өкдіріс пен сауда жүмысынын нэтижелі жүруіне дер кезінде ұдайы экономика- лык талдау жасалады. Шаруашылықтың жұмысын тек жылдын аяғыця* талдау, ол фактілерді көрсетіп, алд&ғы уакытқа үсыныг ж&с&уғв мүмкіндік береді. Экономикалык талдау ен алдымен шаруашылы к?ы& ішкі резервтерін ашуға және оны пайдалануға кедеріі келтіретін себеп- терді білуге, оны жоятын шараларды тагайындауға көңіл аударуды керек етеді. Экономикалык талдаудыц негізінде кеткен кемшіліктерді к. бетін ашып, оған алдағы уакытта жол бермеудін, оны түэетудің жолд&рын керсету, нақты шаралар белгілеу, ұсыныс беру, сайтіп жоспардь* асыра орындаура коллективті жүмылдыру. Кәсіпорынныя кызметін талдвудмц негізгі максаты жоспардыц орындалуын бакыЛ&у, жұмыс нэтижесік анықтау, ішкі резервтерді ашып, оны өндірісті дамытуға жұмылдыру,пайдалану.

ЭКОНОМИЧЕСКИЙ КРИЗИС — Экономик&лық дағдарыс Эконо-миканың барлық кайшылы ктарынын. мейлінше шиеленісумен сипатт&ла- тын өндіріс циклыныа кезені. Экономикалык дағдарыс халыктың сатып алу кабілетімен салыстырғанда тауарды артык не кем ендіруден, өндірістің кыскару ынан, жаппай жүмыссыздыктьін өсуікен» енбекшілердіц түрмыс дәрежесініц күрт төмендеуінен, т. б. (никл ке- зеңдері — дағдарыс, токырау, өрлеу) айкын көрінеді. ,- j

ЭКОНОМИЧЕСКИЙ ПОТЕНЦИАЛ ОБЩЕСТВА — Қоғамкын экономикалык потенциалы, мүмкіндігі. Халык шаруашылы к с&лалары- ның белгілі бір тарихи кезеціңцегі өнеркәсіп пен ауыл шаруашылыгы өнімдерін өндіру, күрделі күрылыстарды жүзеге асыру, жүк тасымалдау, халықка кызмет көрсету мүмкіндігі. Экономикалык потенциал — әлеуметтік категория, ұлттык байлыкпен тікелей байланысты. Ецбек ресурстарының көлеміне және оныч кэсілтік дайындығына, енеркәсіп пен күрылыс мекемелерінін, өндіріс куатынын көлеміне, ауыл шаруашы­лыгы өндірісінш мүмкіндігіне, транспорт магистралынын мүмкіндігі мен колда бар транспорт күралдарына, өндірістік емес салалардыц өркендсу дэрежесіне, гылым мен техника жетістіктеріне, зерттелген пайдалы кеи- дер ресурстарына, яғни қоғамның өндіргіш күштерді кұрайтын элемент-тер жиынтығына байланысты. . - "Щ

ЭКОНОМИЧЕСКИЙ РОСТ — Экономикалык өсу. Өндірістік жәнеөндірістік емес максатта өнім шығаруды жэне кызмет көрсетуді үлғайту. Экономикалык өсудін екі түрі бар: экстенсивті жэне интенсивті (осы

100

свздерді қараңыз). Экономикалык өсудің көрсеткішіне үлттық тзбыстың өсу карқыны, ғылыми-техникалық прогрестің денгейі мен каркыны, вндіріс тиімділіііиің өрісі жатады. Экономикалык өсу — ағымдағы және болаіла ктағы, экономикалык жане әлеуметтік нроблемаларды шешудіңматериалдык базасы.

ЭКОНОМИЧЕСКИЙ ЭКСПЕРИМЕНТ — Экономикалык экспери­мент, к ш р н б е . Экономика саласында жүргізілген, ғылыми түрғыда иегізделген тәжірибе. Ол белгілі бір шаруашылык шараларынын гиімділігін, яғни нәтижзлерін байкау үшін жүргізіледі.

ЭКОНОМИЯ — Үнем, үнемділік, үнемдеу.ЭКСПЕРТ — Эксперт, сарапшы. Күрделі де даулы мәселелерді

шешу. Әрі оған қорытынды жасау үшін шақырылатын белгілі бір сала- ның білікті маманы.

ЭКСПЕРТНЫЕ ОЦЕНКИ — Эксперттық бағалау. ТІкелей өлшеуге мүмкін болмайтын сандық жэне (немесе) реттілік процестерді, қүбылы- старды бағалау. Бүл мамандардыц корытынды жасауына негізделген.

ЭКСПОНАТ — Мүражайға немесе кермеге қойылғзн зат.ЭКСПОРТ — Экспорт* I) тауарды немесе капиталды шетелге

шығару; 2) шетелге шығарылған тауарлардын саны мен қүны.ЭКСПОРТ КАПИТАЛА — Капкталды шетелге шығару. Шетелге

мемлекеттЬс заем беру жэне тікелей күрделі каржы шығару. Шетелге капитал екі түрде: қарызға акша беру жэне өндіргіш капитал түрінде шығарылады. Қармз акша капиталын шетелге шығару баска елдердің үкіметтеріне немесе каліггалистеріне қарыз беру жолымен жүргізіледі. Өндірігіш капитал ды шетке шығару капитал иелерінін баска елдерде өнеркәсіп орындарын, темір жол, т. б. кәсіпорындарын салу аркылыжүэеге асырылады.

ЭКСПОРТЕР — Экспортер, экспортшы. Шетелдерге тауар шығаратын адам немесе мекеме.Ч ЭКСПОРТНЫЙ — Экспорт, экспорттык»

ЭКСТЕНСИВНЫЙ — Эксгенсивлгі. Өндірісгін сандық жағынан ұлғаюы. Өнімнін сапасы емес, тек санын ғана (өндірісті, жүмысты) арттыруға бағытталған шара. Шаруашылык,ты шығынды көп жүмсап жүргізу әдісі. Мысалы, экстенсивті егін шаруашылығы жердің күнарлы- лығын арттыру аркылы емес, егкпік көлемін өсіру арқылы өнім алады. Бүл әдіс сонғы кезге дейін халык таруашылығынын барлық саласына тән. Экстенсивті — салыстырмалы түсінік. Өндіріс процесінде экстен- сивпгі де, интенсивті де өдістер бірге колданылады, бүларды айырып на pay киындау, сондықтан олардың басымдау жағы шаруашылыққа тән өдіс ретінде көрсетіледі. Казіргі кезде интенсньті едіс басымдық сипатқаие болуда. ' Ч г ^ / Й

ЭКСТРА — Экстра(ең жаксы, ең сапалы — тауар туралы). Шай- дыц ен жоғарғы сорты.

ЭКСТРАКТ — Экстракт, сығынды.ЭЛЕКТРИФИКАЦИЯ — Электрлендіру. Халық шаруашылығының

маңызды салаларының бірі. Электрлендіру өндірісті дамытудын, тиімділігін арттырудын шешуші факторы болып табылады.

ЭЛЕКТРОБРИТВА — Элеггрүстара, электрмен істейтін үстара.ЭЛЕКТРОДОЙКА — Электрмен сауу. _ЭЛЕКТРОДОИЛКА — Электр сүт сауғыш.ЭЛЕКТРОКОМБАЙН — Электр комбайн.ЭЛЕКТРОЛИНИЯ — Электр желісі.ЭЛЕКТРОПАХОТА — Электр куатымен жер жырту.ЭЛЕКТРОСТРИЖКА — Электр қырықтық.ЭЛЕКТРОТЕХНИЧЕСКАЯ ПРОМЫШЛЕННОСТЬ — Электротех-

някадык енервәсіп.

101

ЭЛЕКТРОТОВАРЫ — Электр тауарлары (элеггр жабдықтары).ЭЛЕКТРОЭНЕРГИЯ — Электр энергиясы.ЭМБАРГО — Эмбарго. 1) сырттан елге тауарларды, алтынды,

ақшаны, т. 6. әкелуге жөне сырт к а шығаруға мемлекет тарапынан тыйым салу, шетелдік бүйымды шығармай кою; 2) белгілі бір саяси жағдайдың шиеленісуі салдарынан шет мемлекет мүлкін (көбінесе кеме мен жүктерді) үстап қалу, жібермеу, яғни бір елдің екінші елге эконо­микалык кысым жасау тәсілі. Баска бір елдін кемелерінің вз портынан шығуына тыйым салу.

ЭМИССИОННЫЕ БАНКИ — Эмиссиялық банктер. Операцияларжүргізумен катар банкноттар да шығаруға хүқы бар банктер.

ЭМИССИЯ — Эмиссия. Мемлекеттіц бағалы кағаздарды (акция, облигация), банк билеттері мен кағаз ақшалар шығаруы.

ЭНЕРГЕТИЧЕСКИЙ КРИЗИС — Энергетикалық да ғ дары с. Знер- гетикалык ресурстардың ен алдымен мүнайдын өте-мөте тапшы балып, әрі кымбатгап кетуі. Энергетикалык дағдарысты монополистар адейі туғызады, сөйтіп олар энергияны көбірек гуты ну ға итермелейді, сонымен катар біркатар елдерде мұнай өндіруді әдейі тежеп тастайды, соя аркылы мүнай өнімдсрініц бағасын кымбаттатады.

ЭНЕРГИЯ — Энергия. Қуат көзі. Энергия электр, атом, жылу, жел күн, су, т. б, энергиялар болып бөлінеді. Энергия кездерінін кай- ка йсының да қоғам өмірінде колданылмайтын жері кемде-кем.

ЭНЕРГОВООРУЖЕННОСТЬ — Энергиямен жарақтануы.ЭНЕРГОЕМКОСТЬ — Энергия сіңіргіштігі. БелгілІ бір түтыну

көзінін энергияны кажетсінуі өнімді өндіруге, жұмысты орындауға жүмсалған энергия (электр, жылу, атом сеуле энергиясы т. б.) шығынын (қатынаеын) білдіретін көрсеткіш. Жекеленген өнімді шығаруға, жұмы- сты орындауға кеткен энергия шығынын натуралды бірлігін көрсету, немесе өнімнің (жүмыстың) өзіндік күны кұрылымында жүмсалған күнын процент түрінде білдіру.

ЭНЕРГОСИСТЕМА — Энергия жүнесі. Энергетикалык жүйе.ЭРГОНОМИКА — Эргономика. Өндірісті жүзеге асыру максатында

өндірісгік қызметтің накты жағдайында адам мен машинаныц өзара әрекетін зерттейтін ғылым. Оныц максаты — адам үшін енбектіа қолайлы жағдайын жасау. Бүл ғылыми-техникалык прогресті жеделдету, соган байланысты енбек кызметі сипатынын өзгеруі жагдайында жеке адамныц жан-жакты кажеттерін камтамасыз етумен тығыз байланыста болады.

ЭРОЗИЯ — Эрозия, мүжілу, сыну, омырылу. Тау жыныстары мен топырак бетін аккан судын шаюы.

ЭСКАЛАТОР — Эскалатор (жылжымалы баспалдақ). Мысалы, метро станциясындағы эскалаторлар.

ЭТИКЕТКА — Этикетка. Тауарға жапсырылатын жарнамалық және акпараттык сипаттағы қағаз.

ЭФФЕКТ— 1) Нәтиже, салдар; 2) күшті эсер; 3) белгілі бір эсертудыратын нәрсе. Өнім өндіру кезенінде жүмсалған шығын мен алған өнім арасындағы нәтиже.'

ЭФФЕКТИВНОСТЬ — Тиімділік, атқарылған жүмыстъщ сандық және сапалық көрсеткішін білдіретіи ұғым.

ЭФФЕКТИВНОСТЬ ПРОИЗВОДСТВА — Өндіріс тиімділігі ӨндірІс тиімділігі — кәсіпорындар мен бірлестіктердін өндірістік-шаруа- шылық қызметінің экономикалык нэтижесін сипаттау, экономиканы да- мытудыц негізгі бағыты. Бүл өнімді мейлінше аз шығынмен сапалы өндіру, корларды үтымды пайдалану, яғни көп нәтижеге аз піығынмен кол жеткізу. Өндіріс тиімділігі — өнім өндіруге кеткен корларды үтымды пайдаланудын және адамдар кызметінін жаксы нэтижесі. Өндірістін

102

'тиімділіғін K&tepy. ЗйЫді, үяттық табысты көбейту, сәйтіп өндірісті ^лғлйтуға, халықтын, материалдық-әлеуметтік жағдайын жақсаргуға қаржы көбірех белінетін бол&ды. Тиізділікті катеру — экономиками да- мытуцык негізгі к^зіл Өндіріе тйімділігіне б&рдық жағданлар эсер етедіJ ссидыХтан оны б&ғалаукврсеткһятер жүйесін қодданады, олардың ара- сындағііі байлакыстарын ашады, сана немёсе кзсіпорынньщ өндірістік-

£шару&гавнық хызмегіяе жм^жақты талдау жасайды. t

К юВ;; ЮРИДИЧЕСКОЕ ЛИЦО — Занды гүқы бар мекеме, адам.

Б ЯРЛЫК — Жззба* белгілі қағаз. Заттын, тауардьщ атын, санын, шықкан жерін (кәсіпорын не фирмасыи), нөмірін, т. 6. сипатын көрсе- тетін жапсырма қағаз. ■ - • * Щ ’ ■;& <£ '-,%*•' к ~ -ШШ у* ■

Ш _• ЯРМАРКА — Жәрмеңке, Бүл мезгіл-мезпл үйымдастырылып тура- тын €елгіяі жердегі сауда-сагтык* тауар рыногі Жәрменке дүниежүзілік, халыклралық, аймақтық, үлттык. жәме жергілікт) болыл бөлінеді. Мем- лехетгік ж әне кооперативах саудалардын бір түрі. Жәрмеңкедеендірілстін тауарларды н үлгісі көрсетіледі.

W- ’ ЯРОВЫЕ КУЛЬТУРЫ — Жаздық егістер. В*р жылдық егістер (ас-тық, тех ни калы қ, көкөніс, бақша, дақылдары, т. б ) күздһс дакылға харағанда, көктемде себіледі, өнімі күзде жиналады.

К О С Ы М Ш А

АБАНДОН — Абандон. Сактанушы қауіпскздендірушіге көрсетілген соманы толығымеи төлеуді міндетіне алса, онда жүк және кеме иелері өздерінің қауіпсіздендірілген мүлікке иелік хүқынан бас тартады.

АВАЛЬ — Авал, авалшы, міндеттілік, кепілдік. 1. Кредит беру арқылы клиенттің қарыз міндеттемесін банкінін жабуға алған міндеттемесі, 2. Жеке адамның ерекше сеніммен вексел бойынша жааба түрде кепілдік беруі. Авал акцепке қарағанда сиректеу қолданылады.

АВАРИЯ — Апат, қирау. Зиян шекксн өндіріс, мекеме, кеме, жүк және т. б. сақтандыру шарты жасалған болса, онда оған шығындары тәленеді. *

АВТОМАТИЧЕСКИЙ СТАБИЛИЗАТОР — Автоматты түрақтандыр-ғыш. Бүл кірістер мен бағалардың ауытқуым реттеп отыруға мүмкіндіх беретін экономикалық әзгеріс. Нарықтык, экономикаға кешкен еддерде кәсіпорындар пайдасынан жэне жеке адам кірістерінен алынатын са­ды қтар,. сондай-ақ жүмыссыздық жөніндегі с&қтандыру қаржылары т. б. макызды автоматты түрақтандырғыш болып табылады.

АГЕНТ ЗАГРАНИЧНЫЙ СБЫТОВОЙ — Шетедде тауар т і з у жөніндегі агент — фирма. Оған басқа елдің компани ясы оны ң, атынан және оның есебінен тиісті тапсырма бойынша жұмыс атқарады. Оған шетелдік мемлекеттіц белгілі бір территориясында тауарлардын белгіленген түрі бойынша әрекет етуге хүқы беріледі. Олар жабдықтарды, бәлшектерді, тауарларды көрсету залдары мен алавдарын жасал, көпшілікхе жария етуді үйымдастырады. Агенттер вздерінің мүлік иелері үшін шетелден тауарлар сатыл алу жөніндегі операцияларды орындайды.

АГЕНТ ИМПОРТНЫЙ (АГЕНТ-РЕЗИДЕНТ) — шетелдіж тауар жеткізу жөніндегі агент (агент-резидент) — Агенттер мүлік иесі есе&нен шетелдік тауар жеткізу жүмыстарын жүзеге асыратын фирмалар. Одар негізгі міндеттерімен қатар өздерінін, қоймалары жоқ шетеддік тауар жеткізуиіілердіц тауарларын сақтау жөнінде де қызмет керсетеді жане тауарларды рынокта еткізу жөнінде бірқатар жүмыстарды аткдрады.

АГЕНТ ЭКСПОРТНЫЙ — Шетелге тауар шығару жөніндегі агент. Бүл әз елініц өнеркәсілтерінің тапсырмасы бойынша олармек жасасмн агенттік шарт негізінде жүмыс істейтін сауда фирмасы. Агенттер өнеркәсіп шығаратын тауарлардын сан-алуан улгісін, олардын нарық көрсеткішін алады да, солардыц негізінде сатып алушылар іздейді.

АГЕНТСКИЕ ОПЕРАЦИИ — Агентгік операциялар. Зат иесініцтапсыруымен белгілі бір адамның-агенттіц затпен, мүлікпен операция жасауы. Агенттік операциялар агенттік келісімдер деп аталатын азды- кәпті үзақ мерзімді келісімдер негізінде орындалады. ^

АГЕНТСКАЯ ФИРМА — Агенттік фирмалар. Бүлар мүлік иесінің атынан жэне оныц есебінен жүмыс істейді. Ол фирма келісімде көрсетілген шарттарга сәйкес фирма атынан жэне оныц есебінен шартқа отырады немесе шарт жасасқан кезде үйлесііру қызметін атна рады. Фирмалар үзақ мерзімге екілдік етеді және мүлік иесімен тығыз байла- ныста болады. Заң түрғысынан олар әрқашанда өздеріиін толық тәуелсіздігін сақтайды. Олар өз еліндегі және шетелдегі агенттер депбөлінеді. - Ш104

АГЕНТСКОЕ СОГЛАШЕНИЕ — Агентгік келісім. Бұл мүлік иесі мен агент арасындағы шарт, онда тапсырыстын сипаты мен көлемі, енбекақы мөлшері, шарттың қолданылу мерзімі мен оны тоқтату жағ/айлары т. 6. көрсетіпеді.

а г е н т с т в о РЕКЛАМНОЕ — Жарнама агештігі. Бұл делдал үйымы, ол өзінің қамқорға алғандарын үйымдастыруды жоспарлау мен оны ю эеге асыру жөнінде, сондай-ақ жарнаманы баспасөзге жарияла- тып, пфдио мен теледидардан бергізуге байланысты толық немесе шек- теулі хелемде қызмет көрсетеді.

АГЛОМЕРАЦИЯ — Агломерация. Кейбір қалалар мен елді мекен- дердін өздігінен бірыцғай кала халқына бірігуі.

АДВАЛОРНЫЙ НАЛОГ — Адвалорлық салық. Бүл белгіленген проценп'к баға негізінде тауар қүнынан алынатын төлемдер. Салык инфляция жағдайында өз функциясын сақтап қалады. Оран: сауда салыктары, меншік салығы, шетелдік тауарларға салынатын са- лықтардын көпшілік бөліН дсіреді.

АКВИЗЖГОР — Аквизитор. Транспорт немесе сақтандыру кәсіпорындары мен мекемелерінін қызметкері не агент!, онын міндетіне жана жүктерді немесе сақтандырулары тарту, жандандыру жатады.

АККЛАМАЦИЯ — Аккламация. Жиналыстыц қандай да б!р ұсы- нысты қатыиасушылардын қағытпа пікірлеп айтып, ойларын білдіруі негізінде қабылдауы немесе қабылдамай тастауы.

АККРЕДИТИВНАЯ ФОРМА РАСЧЕТА — Есен айырудың аккреди- nurri түрі (формасы). Бұл кәсіпорындар мен мекемелер арасында тау- ьр-материаддық күндылықтар және аккредитивтер аркылы көрсеткенқызмет үшін қолмақол акшасыз есел айыру түрі.

АКСЕЛЕРАТОР — Акселератор. Нарықтық экономиканы реттеуде пайдаланылатын кәрсеткіш. Мысалы, тұтыну шығындарынын өсуі немесекемуі капиталдын корлануына езгерістер туғызады; тауарға түгыну сүра- нысынын айтарлықтай артуы өндірістін өсуіне себепші болады.

АКЦЕПТАНТ — Акцекггант. Талап еткен счет, вексель бойыншатөяеуге міндеттенген адам.

АКЦЕПТНАЯ ФОРМА РАСЧЕТОВ — Есеп айырысудың акцеіггітүрі. Бүл тауар мен көрсетілген қызметке ақша аудару арқылы төлеудің6<р түрі, сондай-ақ бұл жепсізіп берушінін толтырған қүжаты мен алу-шыныц келісімімен түракты орны көрсетілген есеп кағазы банктеболғанда тиеліп жіберілетін тауарға толтырылады.

АКЦЕПТОВАТЬ — Акцептеу. 1) счетты, векселді төлеуге алу; 2)макұлдау.

АКЦЕПТЫ БАНКАМИ I P ATT — Банктердің трапы акцептері. Бұл шетеліе тауар шығарушылар мен шеттен тауар жеткізушілердін есепайыру түрі.ч АМОРТИЗАЦИЯ ДОЛГА — Карыз амортизациясы. Бұл жүиеда

талемдер арқылы з&ймдар мен облигацияларды төлеу. Карыз амортиза­циясы үзак мерзімді кредит бойынша жылдык негіаде жүзеге асырылады.

АМПЛИФИКАЦИЯ — Амплификация. Өндірістін күрделіленген жүйесінде факторлар асері күшейеді. Мысалы, өнім шығарудын өсуі, оныц саласын арттыру, еңдіріс жабдыктарын азайту ж. б. өндіріс шығынының кемуіне әкеліп соғады. Факторлар ішінен, әдетте асамаңыздыларын тандап алады.

АННУИТЕТ — Аннуитет. Жыл сайынғы толем. Бүл кредиторға оданалынған займды, проценттерін коса отеу үшін жыл сайын тапенілетінбеліілі бір мөлшердегі ақша сомасы.

АНТИДЕМПИНГОВЫЕ ПОШЛИНЫ — Антидемпинг сальіқтары. Үлттық өнеркәсіггті шетелден әдейі төмендетілген бағамен өкелгеи тау- ардан қорғайтын таможня алымдары.

Щ 105

АРБИТРАЖ — Арбитраж. Мсмлекеттіқ кооперативы жа«е б « сикәсіиорымлармен, үйымдармен жзне мекемелермен арадағы мүлікгмс да» уларды қараумен айналысатын армайы орган. Мүдзелі жактардыд арькзыбойынша арбитраж шаруашылык катынастардын, енім жеткЬудк шар-ттык талаптарыиын т. б. бұзылуы жөніндей да уларды ка pan, шешедь Оларды н шешімі занды гурде орындалады. -г ':г.л ?Чй

АРЕНДАТОР — Жадгер. Аренда ға алушы, жалга алушы. Мүлі ті. техникакы ж. б. шарт бойынша кабылд&л ал ran ада м. Казахстан J&- спубликасынцн занды хүқы бар мекемелері мен азамат рьц кэсіпорындар* халыкаралык бірлестіктер мен ресл^бликаның жан шз- телдк эанды мекемелердія катысуымен күралган кәсіпорындар, ссндаА- ак шетел мемл^кетгері, халыкаралык үйымдар, зақды хұкы бар шетел кәсіпхерлері жане азаматтары жалгер бола алады.

АРЕНДНОЕ ПРЕДПРИЯТИЕ — Жал ра берілген касіпорын. Мем- лекеттік органдар мен жалгерлер мекемесінін арасында шарт жа- салғаннан кейін күрылған кәсіпорын, ол екбек үжымыыын шешімімен, шарт бойынша кәсіпорнын жалға алады. *

АРЕНДОДАТЕЛЬ — Ж алға беруші. Жадға беру шарты бойынша затты, техниканы ж. б. жалга беретін меншік иесі. Эатты, техниісаны ж. б. жалға беруші ченшік иесі ретінде уөкілеттігі бар органдар мея мекемелер, сондай-ақ занды хүқы бар шетелдік мекемелер мен азаматтар бола алады. Мемлекеттік кәсіпорындар, мекемелер мүлікгік комплек- стерді, жекеленген үйлерді, ғимараттарды, жабдықтарды және толык өз есебіндег) шаруашылыктық немесе олерагивті баскаруындағы баска да материалдык қүндылықтарды жалга бере алады. Жерді тмісті халық депутаттарынын кенесі ғана жалға береді.

АРЕНДНЫЙ ДОГОВОР — Ж алға беру шарты. Екі жактын ерісіменжәне тең хүқылылығыи сақтай отырыл, мүлікті, техниканы ж* б. жалга беру мен жалдаудын шарты көрсетілген, жалга беруш] мен жалгердін арасындағы келісім. Жалга беру шарты жазбаша түрде жа с алады, ол жалға беруші мен жалгердің арасындағы қарым-қатъшасгы реттейтін негізгі қүжат болып табылады. Затты, техниканы ж. б. жалға беру басы бүтін жекеменшікке беру емес. ' 4 ;

АРЕНДНЫЙ ПОДРЯД ВНУТРИХОЗЯЙСТВЕННЫЙ — Шаруашы- лық ішіндегі жалга алған мердігерлік. Мемлекеттік, ұжымдық жэне коғамдык кәсіпорындардың ішінде қызметкерлерге (жалға алған үжым- дар) енбекақы төлеу мен жұмысты ұйымдастыру түрі. Жалға алған үжым мен кәсіпорын басшылығынын арасында жасалған мердігерлік шаргы бойынша шартта кәрсетілген өнЫді (жүмысты, кызмет көрсетуді) өндіруге және жалға берушініц айтуымен кәгілорынға өткізуге немесе баска кәсіпорындарға, азаматтарға беруге міндеттенеді. Жалға алған үжым шартта көрсетілген көлемнен артық өндірілген өнімге өз калауымен билік етеді. Жалға алған мердігерлікте кәсілорын кызмегінін көрсеткіші бойынша бюджетпен, банкпен және тағы басқаларымен есеп айырысады. Жоспарлау, бірегей техникалық саясатты жүзеге асыру, әлеуметтік саланы дамыту жүйелерін сақтайды.

АССИГНОВАНИЕ —- Қаржыландыру. Белгілі бір шығындарға көрсетілген мөлшерде қаржы бөлу.

АССОЦИАЦИЯ ХОЗЯЙСТВЕННАЯ — Шаруашылық ассоциация- сы, одағы. Бір немесе бірнеше өндірістік-шаруашылықтық қызметтерді бірлесіп жүзеге асыру мақсатында қүрылған кәсіпорындардын ерікті түрде бірігуі, одағы. Концернге карағанда, кәсіпорыннын ассоциацижға катысуына онша катал талап қойылмайды. Одаққа қатысушылар де- рбестігін және заңды хүкын сақтайды. Олар ассоциациянын калған мүшелерімен келіспей-ак кәсіпорынныц шарттаскан баска бірлестіктеріне кіре алады.

106

АТОМИСТИЧЕСКАЯ ЭКОНОМИКА — Атомистикалық экономика.Өндірістін барлык салаларындағы көптеген тәуслсіз шағын өндірушілердін жоғары белсенділікпен бәсскегс араласатынын көрсететінэкономикалык үғым.

АУДИТОРСКАЯ СЛУЖБА — Аудитор лык қызмет. Ақылы кегіздешартк& сүйене отырып, ф и на исты қ - ш а ру а ш ы л ы қты қ операцияларды, сссп ж\ргізу және есеп берудік белгіленген тәртілке сай дұрыс сакталуын ревизинліу мен тексеруде ведомстводан тәуелсіз бакылау жа:айтын, сондай-ак кәсілорын мен мекемсніц финанстык қызмет аспектілеріне талдау жасауға қажетті эксперттік жэне баска да кызмет көрсететін мекеме. - .і '-**-*= У

АУКЦИОННАЯ ТОРГОВЛЯ — Аукциондык, сауда. Сатушы барын- ша жаксы пайда табу үшін саудаға катысып отырған біриеше немесе көптеген сатып алушылардын тікелей бәсекелестігін пайдаланатын на­ры ктык сауданык түрі. Аукциондык сауда да сатушы тауардын бастапкы блғасын белгілейді, сонан сок аукционға катысушы сатып алушылардын төлеу кабілетіне карай аукцион барысында ең жоғарғы шегіне көтеріледі.

АУКЦИОННЫЙ ТОРГ — Аукциондык саудалау. Аукционға катысушынын ассистенттерімен аукционда тауарларды саудаласу процесі Аукциондык саудаласуды жүргізудік бірнеше тәсілі бар.

АУТСАЙДЕР — Аутсайдерлер. Бүл тиісті салада жүмыс істейтін,ааетте* үсак жэне орташа кәсіпорындар.

БАЗИСНЫЙ ГОД — Базисті жыл. Базиске алынған жыл. Есеп айырысуды жүзеге асырғанда базаға алған жыл.

БАЛАНС ПЛАТЕЖЕЙ — Төлем балансы. Бұл шетелдерге төленген жалпы төлем сомасы мен белгілі бір уакыт аралығында олардан алынған сома арасындағы айырмашылык- ІІайдалы төлем балансында түсімдер төлемдерден жоғары болады, ал тиімсіз балансыда-бүлардын аракатынасы керісінше болады. Гіайда мен шығын балансы-сагу кұны мен шығындар арасындағы айырмашылык. Гіайда шығындардан көп болса» онда кіріс болады. Есеп айыру балансы шетслдегі мен елдегі активтер күны арасындағы айырмашылык.. Сауда балансы — шетелден әкелінетін және шетке шығарылатын тауарлар күны арасындағы айыр­машылык. ..

БАНКОВСКИЙ РЕЛИЗ — Банк рслизі. Векселмен төлегеннен кейін,банктын сатып алушынын тауарды алуына рүқсат етуі.

БАНКОВСКАЯ СИСТЕМА — Банк жүйссі. Бүл үлттык банктердінкүрылымымен операциясыи сипаттайтын үғым. Банк жүйесіне мыналар кіреді: 1) мсмлекегтік бак* және олардыц мскемелсрі. Мемлекеттік банк айналыс ка косу үшін пакты акша шығарады, акша айналысын реттеп отырады. 2) коммерциялык банктер кредитпк-есеп айыру жэне азамат- тарға баска банк кызметтерін көрсетуді жүзеге асырады.

БАНКОВСКИЙ ДЕПОЗИТ —• Банк депозиттері. Бул салушыЛар, панк те н белгілі бір акша сомасын алуға хүкык береді. Ол үшін банкке белгілі мелшерде акша не баска валюта салу кажет немесе карызберушінін есебінен алуға болады.

БАНКОВСКИЙ КРЕДИТ — Банк кредиті. Бүл карызға акша бергеніүшін алынатын төлем. Ол дебет процснті және кредиттік процент болып екіге бөлінеді, бүлар банктер кызметінің екі түрінеі салушыларды сактауға және карыздар бсруге сәнксс келеді. Банк проценті — бұл (lie банкирдін карызға алған акша үшін төлемі, не банктсн карызға акша алған адамнын төлемі. Банк процснтінің басты максаты — салушылардан түскен акшаны пайда түсіретіндей етіп орналастыру.

БЕЗАКЦЕПТНЫЕ ПЛАТЕЖИ — Акцсптісіз төлемдер. Олардын келісімсіз-ак, акцептісіз банктін төлеушілердін есеп айырысу күжатын төлеуі. Кажет болған жагдайда яанда көрсетілгендіктен дау-дамайсыз алу

H I 107

әдісі де қолданылады. Акцептісіз төлемдер есеп айыру құжаттары негізінде төлем телеу. Бұл талассыэ каржы өндіріп алу түрлерінщ бірі.

БЕЗНАЛИЧНЫЙ РАСЧЕТ — Қолма-қоо ақшасыз есеп айыру. Бұя төлеушінің есебінен алушыға қолма-қол акшасыз өзара есепке алу жо- лымен қаржы аудару. Каржыны мына құжагтар негізінде: талаптар мен тапсырыстар төлемдері, чектер, аккредитивтермен аударады.

БЕЗОБОРОТНЫЙ ИНДОССАМЕНТ — Амналымсыз индоссамент. Мұнда индоссамент өз хүқын вексель бойынша басқа адамға береді, ол индоссамекттің жай түрінде кврсетілген жауапкершілікті мойкына ал- майды. Бүл жағдайда индоссамент езініц қойган қолынын алдына “маған айналымсыз” деп жазады. Векселде осындай жазу болтан жағдайдж банк оны ерекшелік ретінде кабылдап, адетгегіден анағүрлым жогары бага белгілейді. Я

БЕЗОТЗЫВНЫЙ АККРЕДИТИВ — Өзгермейтін аккредитив. Мұнда банк мерзімі біткенге дейін, осы аккредетнв пайдасына ашылған шетелге тауар шығарушынын келісімінсіз оны жоя не өзгерте адмайды.

БИРЖА ТОВАРНАЯ — Зат биржасы.* Белгілі бір сипаттағы біркелкі тауарлармен түрақты түрде жүмыс істейтін коммерциялык кәсіпорын. Биржанын кәпшідікке арналған жэне жеке меншіктік екі түрі бар. Көпшілікке арналған биржаларда биржаньщ мүшелері, мүшелері емес кәсіпкерлерде сауда-саттық келісімін жасай алады. Кепшілікке арналған биржанын кызметін мемлекеттік зан ретгеп отырады.

БИРЖА ЧАСТНАЯ — Жекеменшік биржасы. Акционерлік компа­ния және жабық корпорация тур*яде қүрылады. Мүндай биржаларда, онын мүшесі болып саналатын акционерлер рана сауда-саттык келісімін жасай алады. Биржанын мүшелері берген капиталдарына дивиденд ал- майды. Пайда солар үшін клиеитгер жасаган сауда-сапы қтан лгускем сыйлықтан қүралады, яғни биржа мүшелері брокер ретінде катысады. Коммерциялык кәсіпорын ретінде биржа брокерлерді үймен. байланыспея қамгамасыз етіп, операцияларды есепке алуды жүргізіп, биржанын багасын <баға белгілеу) аныктайды, есеп айырысуға кәмектесіп. бір жобалы контрактыны жасап, дау-дамайды арбитраж жолымен шешеді. Бүл үшін биржа күрылымында биржа кенесіне кіретін директорлар баскаратын арнайы комитеттер қүрылады. Биржа кенестерін әдетге пре- зиденттер баска рады. .I jggj

БИРЖА ФОНДОВАЯ — Қор биржасы. Бағалы қағаздарды сату-са-тып алу рыногы бойынша күрылған және түрақты жүмыс істейді. Қор биржасынын негізгі қызметі бағалы қ&ғаздарды сату арқыльі уакытша басы артык акшаларды жүмылдыру, бағалы кағаздардын нарыктык бағасын кою. Қор биржасынын жекеменшік акционерлік коғамынын үйымдык-зандық түрі не мемлекеттік ииституттар түрі бар. Щ

БИРЖЕВАЯ ТОРГОВЛЯ — Биржа саудасьі. Биржалардың дслдал- дмғымен тауарларды жэне бағ&ды қағаздарды сату. ‘

БИРЖЕВЫЕ КОТИРОВКИ — Биржалык баға белгілеу. Биржалар- дағы тауарларға колданылып жүрген баға Эр биржа биржалмк баға белгілеудін есебін, жүйеленуін және жариялануын жүзеге асырады. Калыптаскан жағдай бойынша биржа баға белгілеуді ертеніі және кешкілік биржалык саудаласудын басында әрі сонында жариялайды.

БИРЖЕВЫЕ ТОВАРЫ — Биржалык тауарлар. Биржа аркылытүгелдей не ж а рты лай сатылатын тауарлар. Казіргі кезде биржалык тауарларға түсті металдар, ауыл шаруашылғынын шикізат жэне азык- түліктік өнімдері жатады (таза жібек, макта, таза каучук, астык, кант, кофе). • ,w , v ! : * : ' - % v- Щ И |

Б ИЛ-БРОКЕР — Б ил-брокер. Векселдерді есепке алу мен кайт* есепке алу айырбасындағы арадагы делдал. Бағалы кағаздарды сатып алу — сату бизнесімен де айналысатын коммерсант.

108

БИРЖЕВАЯ ЦЕНА — Биржалық бага, Бұл сүраныс пен үсыныс aps қатынасы негізінде калыптаскан, биржалық сауда негізінде сатылатын тауарлар мен көреетілетін қызметтердік бағасы.

БЛАНКОВАЯ НАДПИСЬ — Бланкідегі жазу. Векселді үстаушыньш жана иесінщ аты-жөыін көрсетпей векселдін, сыртына өткізгендігі туралы жашл\іеруі* векселді үстаушы векселде көрсетілген соманы үстап қалуға хез кеоден адамға хүкық беретін кағаз.

БЛАНКОВЫЙ КРЕДИТ — Бланктік кредит. Бүл кредитті белгіленген мерзімде не белгілі бір жағдай туған сәтте өтеуді міндеттеп беріледі. ^

БЛАНКОВЫЙ ИНДОССАМЕНТ — Бланктік индоссамент. Еұл ин­доссамент түрі, мүнда индоссант вексел берілген қағаз болып табылады жане ол екінші адамга жай тапсыру жолымен беріледі, Бірак вексел үст&ушы мүидай векселді ордерлік (не вексел берілгек адамнын аты жазыльт), индоссаментгін бланк ініц бетіне, “бүйрық бойынша төлеңіз” деген созді хсазу жолымен беруге болады.

БЛОКИРОВАННЫЙ СЧЕТ — Шек. қокылған есеп. Бүл шетелдік адамкын, үкімет қарарларымек жабылгак банктік есебі. Сөйтіп ше- телдіктердін. валюта ны пайд&лануына шек қояды. Есептерге шек кою инфлЯЬ.ис қаупі төнген кезде, шегелдіктердіц тауар сатып алуын шек-теуге қслдануы мүмзші*

БЛЮ-ГИП — Блю-гип. Бұл копорациянык акцьясы, окын тус!мдері мен дивидекттері түракты келеді не баяу, бірак 5ір кальттыеседі дегев ұғым.

БОНУС — Бонус. I) косымша ақы беру, сыйлық беру; 2) сауда- сатгыктын жағдайына байланысты не жекеленген келісімге сай сатушы-. кын жасаған косыйша арзакдатуы; 3) үзақ жылғы еқбегіие қосымша дивиденд, қосымша сыйлық, үстеме қосу.

БРОКЕРИДЖ — Брокеридж. Бүл брокер алатын сыйлық. Ол са- уда-саттык күныкык проценті түрінде белгіленуі мүмкін, - б&ғ&лы кағаздарды сатканда немесе жүк партиясына төленетін соманыц Ьегілібір мвлшері есебінек.

БРЮССЕЛЬСКАЯ ТАМОЖЕННАЯ НОМЕНКЛАТУРА — Брюс­сель таможня номенклэтурасы. Бүл көпшілік елдер таможня тарифтері жүйесі жане сыртқы сауда номенклатурасы ретінде пайдаланылатынтауарларды к халыкаралык тоятамасы.

БУК-ВЭЛЬЮ (ПАРВЭЭЛЬЮ, МАРКЕТВЭЛЬЮ) — Бук-Вэлыо (Парвэлыо, маркетвэлью). Бұл корпорациями* бухгалтерлік есебіне сәйкес қүндык бағасы. Ол активтерден барлық үлестерді алып тастау жолымен есептеседі, калған актив бук-вэлыо болып табылады. Есептепшыгарылатын жиынтық қүн таза актив болып табылады.

БЮДЖЕТНОЕ ФИНАНСИРОВАНИЕ — Бю дж ет* каржыландыру. Бүл шаруашылыккд вз қызмегік жүэеге асыру үшін кдйтарымсыз берілетін бюджет қаржысы. Нарыктык экономика кезінде онын орнына недәуірдарежеде өаін-деі каржылаңдыру толтырады.

ВАЛЮТА РЕЗЕРВНАЯ # Резервтік валюта. Бүл үлтгық және кші- лектиетік валюталар, мүны елдер халықаралык есептердегі қарыздарын реггеп отыру үшін жане ұлтгық валюталардын коры ретінде пайдаланады.

ВАЛЮТА ЦЕНЫ — Бага валютасы. Бүл сырткы сауда шартындабага койылран валюта. —

ВАЛЮТНАЯ КАССА — Валюта кассасы. Бұл елдердін шетел валю-тасымен есептегендегі түсімдер мен твлемдерінің жиынтығы.

ВАЛЮТНАЯ ОГОВОРКА — Валюталық ескерше. Бүл сырткы са­уда шартында жане үзақ мерзімдік келіссөзге койылатын шарт. Ол сатушыларды не кредиторды баға валютасынын, қүнсыздану каупіненқорғайды. ' <'■: ■ ■ ; ' - .

Ш Ж § М М , 109

М А З М V Н ы

П ............................................. 563 Р .............................................. 61

10 С .............................................. 6916 Т ................................ ... 7522 У . . . . ................................ 8224 Ф .............................................. 8728 X ...................................... . . 8929 Ц ............................................. 9330 Ч ............................................. 9533 Ш .............................................. 9636 Щ ......................... .................... 9746 Э .............................................. 9848 Ю .......................................... . 1 0 352 Я ............................................. ЮЗ

КОСЫМША ........................ 104

Аныктамалык басылым

Бейсенбай Сабырбаев ЭКОНОМИКАЛЫК ТЕРМИНДЕРДІҢ

ОРЫСША-КАЗАҚШАТҮСІНДІРМЕ СӨЗД1Г1РУССКО-КАЗАХСКИЙ ТОЛКОВЫЙ СЛОВАРЬ

ЭКОНОМИЧЕСКИХ ТЕРМИНОВ

(Орык jrwtf каз&к тілдершдш)

Редакторы А Берм&хонов. Суретшісі Л. Эйгоф.

Көркемдеуші редакторы Г, Горелов* Техникам* редакторы JJ. Конькова

Корректоры Г. Вектемісова.

Тсругс бермАІ 02k 04. 93. Қод кгаһіічпш 16. II. 93. Кдмм 84 ж ІМ 1/32. ( « г ш т— . Глр тгглр лс ы I I шцгои. Шдртты басм габагм 5 Д . Есспкс &.шигм б а с н тгб&гы ІЖ Тиражы ІХИО a m .К а м ш > іі Рг-спублиысы Б к м с м і м е б у и р и м і ш*,яшр* т «птястуиьпнщ Хлт яуш р яо стыгшо р д скд і J U a v T M * б к м с м , 480124, Клшятм ц л к м . А & г і ім т ш , 143-т*.

ІС а м и та і* P ccny<xw ucw Б к ім с ю жа-не б*жлрляш> « и и р г г м н ік гр л а п м ч .К іт а я і* гршфяш л м қ и с іо о р м н м р м е н д ір гстіс 6»рлестггі н * к К іта в ф а б р а о ш , 480124, A j— тм шжшсы, Гшгшрвш д ц у м м . 93-үй. . - - t •• S S J